Badania Filelegiczn�

nad Cenzurą PRL

T•11 '{
Redalct er naukew.yr s:erijj:
Kami la Budrew!l:ka
Rada na.ukewa serii:
Maria Pruss-ak /Warszawa/,
Jerzy Smulski /Teruń/ ,.
J 9'h• M. B.aites /G las:'i•w./
119840- Li'ier„tura.. i Kul 't.ura
sc.hyhewe:;e PRL-u
ped retakeją: .K.aa.ili Bud.l'l•W,ll!,Kie:-j,
W.iKter� �arctec.Ki.e&•
-
i .ł!;lżbiety Jur�•w-s_.kie:j

NSffiUTBADAŃ
TERACKICH PAN
WYDAWNICTWO
WARSZAWA 2015
 KRYSTYNA WIESZCZEK DE OLIVEIRA
( llni\·ersity of South:1mpton)

O wczesnych relacjach Orwella z Polską

Wprowadzenie
Uacl:wze autora Ro/w 1984 cz<:sto pomijaj,) jego relacje z Polska.
Pe,Yien wkład ·wniosła tutaj n'ielotomm�·a edycja dzieł wszystkich
Orwella. The Complete Works of Georp,e Orn 1 ell', w której redaktor
sporo uwagi poświ<;ca postaciom i wydarzeniom mniej znanym w ży­
ciorysie autora, w tym ró\\·nież w,Jtkom polskim. Polskie nadania
nad Orwellem skupiaj,) się nader czt;sto na Roku 1984. Analizuje sii;
rut:1j takie aspekty powieści jak język, ideologia o.y przedstawiona
wizja świata1 , choć na przykład artykuł Andrzeja Stoffa oferuje także
komentarz o jej pierwszym oficjalnym wydaniu oraz przyczynek do
drugoobiegowej recepcji Orwella-' . Innym badanym zagadnieniem

l
C.. Orwell. �ni:1: '/Zw Cu111pl<'I<' \\'orks <.! Geo,;({e oru,ell (dalej: CIVC()), red.
I'. I I. D:l\·ison.
'<p. Nrm·o-111n11•n. Materia(!' z se.�ii na11�>r>11•ej /l<>.s'11'iecm1ej /)mhle1110111 ll'Sf.Jól­
czes11ew, .if!z.rka polski<.>Ru odbyle_j 11a ll11i11·e1-s_rtecie.faRi(!//miskim 11· dniacb 16 i J 7
s�rcz11ia 1981, red. J Rokoszowa. W. Twardzik. Londyn 1985. s. Z---41: J. Tambor,
lrJJ�l'll'j','zyka 11a poslrzew/1/ie 1-zecz,,11·is10..{ci 111 •• 1<)84 „ GeorJ!er, Orl/'ella. w: .fęzykuu:r
olm:1z ..f11'iala, red. J. Ua11mi1iski. Lublin L 999. s. 2/i5--2'i8; A. Cichrn'i. 'firn IJ/11epri11ls
o/Socie()•. _Anglil.--;1 \X11:11isl:i,·icnsia" 1990. nr x,·111. s. 35-19 lub I'. Czapliński. \Vqt­
pli11'C' rozsiali i(! z 111opiq. ..Teksty Drugie:- L996, nr -10. s. 92-105.
;\. Sto ff. l111xlc:i- i Onrelljako km1fa1r(!1Jci u· os11-zega11i11 przed 11iebezpiecze1i­
s11rami ideol�ii. w: K11//11m - język- Hd11kr1i:ja: Dialq(li u'sJJ<Jlczes11uści z 1radycja,
red. 13. Gromaclzk.i i in., l'ozn:ui 2CX)8. s. 67-96. Por. również artykuł Stoffa w niniej­
szym tomie.
46 KRYS-IYNA \X'1f_szcZEK DF. Ounm,,
są polskie przekłady Roku 1984". Czasami badacze skupiają się też
na wielokrotnie poruszanej przez autora kwestii wojny domowej
w Hiszpanii'. 01well pojawia się także w kontekście opracowar1
dotycz,1cych odr�bnych problemów, j�1k na przykład cenzura PRL,
wydawnictwa podziemne czy dorobek emigracji6 . A wczesną próbę
omówienia zagadnienia recepcji Orwella na gruncie polskim podjął
w 1987 roku artykuł Jadwigi Piątkowskiej On the Parcrdoxes of the
Receplion of Orwell's \\l'orks i11 Poland opublikowany w roku 1990-.
Bogaty jest też zasób polskiej publicystyki o Orvvellu: podziemnej
i emigracyjnej, niekiedy autorstwa intelektualistów znających jesz­
cze pisarza osobiścieH , a także pokomunistycznej. W takiej formie na
tropach obecności Orwella w Polsce skupił się na przykład Paweł
Kloczowski9. Niemniej jednak są to opracowania rozproszone i frag­
mentaryczne. Nadal brak jest całościowego opracowania pod kątem
wielorakich związków z Polską jednego z najgłośniejszych autorów
XX wieku, który ponadto był mocno zaangażowany w sprawy pol­
skie: jego relacji z Polakami, poglądów na polskie problemy oraz
wielopłaszczyznowej polskiej recepcji jego twórczości. Niniejszy ar­
tykuł jest ku temu przyczynkiem.
"lp. U. Dąmb�ka-l'rokop, Slylistrka i przekłady: Co11racl, Orwell. Beckell, Kielce
2007; K. Sic.loro\,·icz. Poró1rna11ie i ocena duy)c/J zcersji 1h1111acze11ia powieści Ceor­
ge'a Orwella pi. ,.Rok 7984·; w: 7711maczenie- rzemiosło i sztuka, red. .J. Snopek.
Warszawa 1996, s. 143-154.
Np. A. Kędzierska. o,we/1 iJo/.111 Cornford: angielscy kombalauci o wojnie do­
mowej w Hiszpanii 1936-1939, w: Człowiek wobec reicoluc;i i lerront, red. E. Loch.
Lublin 2005, s. 157-165.
Np. B. Dorosz. Literatura i krv(yka literacka 1u drugim obiegu (1977-1989/.
Heko11esa11s bibliogrt1jicz11y u· zt1kresie dnikó111 zu·ar(Fcb, w: Piś111ie1111icr1uo- -':)'S­
te111y kontroli- obiegi alternazrume, red. J Kostecki i A. Br(xlzka, Warszawa 1992,
s. 335-355 czy opracowania dotycz:1ce np. działalności .. Kultury", takie jak M. Ptasi11-
ska-\Xfójcik, Z dziejów Biblioteki K11ltwy.- 1946-1966, \\/arszawa 2006, a szczególnie
oprncowania korespondenc.ii Jerzego Giedroycia.
J. Pi;1rkowska, On the Paradoxes of the Neceplion of Oncell's Works in Poland,
,,Lubelskie Materiały Neofilologiczne'" 1990, nr 15, s. 119-128.
" Jak np. Wikror Wcintmub, Konstanry Jeleński, 13olcslaw \"Vierzbiański, Tatleusz
Nowakowski i in.
9 P. Kłoczowski, TmJ�y obecności, rozm. przepr. \XI. Duda, .. Przcgl<1cl l'oliryczny"
2000, nr 43, s. 126-129.
O wczesnych relacjach Orwella z Polską 47
Orwell - przyjaciel, Orwell - wróg
W Związku Radzieckim Orwell nie od początku był postrzegany jako
persona 11ongrala. W maju 1937 roku redaktor miesięcznika „Intcrna­
cyonalnaja litieratura" zwrócił się do Orwella z prośbą o egzemplarz
jego ksi,1żki Droga ,w molu w Wiga11 - \7\' której autor opisuje trudną
sytuację górników oraz problemy ruchu socjalistycznego ,v Wielkiej
B1ytanii - w celu zaprezentowania jej czytelnikom w ZSRR. Z właści­
wą sohic prostolinijności,1 Orwell odpisał. że owszem, ale chciałby
poinformować redaktora, iż w Hiszpanii walczył w milicji POUM''>,
która zostala potępiona przez Stalina, zaznaczając: ,,nic chciałbym
wam się przedstawiać poci falszyw-ymi pozorami·' 11. Po odpowiedniej
konsultacji z NKWD odpowiedziano autorowi, że pismo nie może
mieć nic wspólnego z członkami POUM, która jest „częścią franki­
stowskiej •pi,I[ej kolumny•"u_ Zapewne co ta właśnie korespondencja
przypieczętowała los Orwella ,v Związku Radzieckim - z przyjaciela
ludu pracującego wartego publikacji przeistoczył się ,ve wroga syste­
mu, z którym nie można utrzymywać stosunków 13 . Bez odpowiedzi
pozostaje natomiast pylanie, jaki dokładnie rodowód miała cenzura
01wella w Polsce: czy ktoś w Polsce Ludowej podjął taką decyzję
odrębnie, czy została ona mechanicznie przejęta z ZSRR.
Angielski publicysta przychylny polskiej sprawie
Jako publicysta Orwell starał się myśleć niezależnie i mówić gło­
śno o swoich przekonaniach, nie zważając, jaki będzie ich odbiór.
'0 POUM - Partia Robotnicza Zjedncx:zenia !lfarksistowskiego (his;,.p. Pa1tido Ohre­
ro de Unificac.:ión .\tlarxisra), partia dysydenckich komunist<'iw przedstawiana jako
trockistowska i zwalczana przez S1alina i Komunistyczn;1 P:1rtię Hiszpanii (PCE).
" A. Blyum, Ge01;ęe Orl/'e/1 i111be Soviel l'nio11: A D0c11111ema1y 01ro11ic/C' 011 tbe
(
Ce111e11t11J' c! his Binb, ..The l.ibrary" 2003, nr 4, s. 404 (tłum. własne: jeśli nic poda­
no inaczej. wszystkie teksry w języku angielskim w tłumaczeniu aurorki).
11 Tan1że, s. 404-405.
1·' Cwagę zwraca sama nazwa teczki zawierającej dokumentację kontaktów pi-
sma z Orwellem: ..List Orwella George·a do Dinamow;i Siergieja w języku angielskim
z kopią listu redakcji pisma •lnLernacyonalnaja litieratura, w Wydziale Zagr;tnicznym
NK\VD o pr;,.ynależnośc.:i George'a Orwella do trockistowskiej organizacji oraz za­
kOJkzenia z nim relacji. 2-28 lipca 1937 roku 5 s.··. Za: A. Blyum. George O,well in
!he Soviet Union, s. 403-144.
48
O wiele wcześniej niż większość brytyjskich lewicowych intelektuali­
stó"· stwicrdzit, że polityce Stalina nie należy ufać i k1ytykował 111.in.
służalczą postaw<; b1ytyjskich polityków i inteligencji wobec ZSRR,
w czasie, gdy taka krytyka była w Wielkiej Brytanii niemile widziana,
a wręcz cenzurowana. Już ta część jego twórczości poruszała zatem
troski bliskie Polakom. Ponadto był publicystą o szerokich zainte­
resowaniach i ". znacznym stopniu intereso",·"l si<; również losami
Polski, czemu wiclokrornie dawał wyraz w swej korespondencji
i publikacjach i o czym świadczy też spora ilość materiałów o Polsce
w zbiorach autora, znajduj:1cych się dzisiaj w 13ritish Library. Jednym
ze źródeł informacji o Polsce byli dla niego także sami emigranci.
Utrzymywał kontah.1: przede wszystkim z Teresą Jeleński, matk,1 Kon­
stantego, tłumaczką Folwarlm zwierzęcego, od czego zacz<,:ła się ich
znajomość w roku 1945. Znal też innych polskich Londyńczyków,
takich jak na przykład Stefan ia Zahorska i Adam Pragier 1 ', a będ,1c
korespondentem wojennym pisma .,Obse1Yer", poznał w Pa1yżu Jó­
zefa Czapskiego.Z innymi przedstawicielami polskiej emigracji miał
kontakt listowny.
Orwell sprawami Polski nie tylko si<; interesował, ale także oka­
zywał jej przychylny stosunek, co nie zdar...::ało się wówczas często
innym angielskim le"·icowym publicystom. JedmJ z wczesnych publi­
kacji, która może to zobrazować, jest jego recenzja w „New Statesman
and Nation" książki księżnej Virgilii Sapiehy. żony Pawia Sapiehy, pt.
Polish Profile z 1940 roku1 '. Pisząc niż po upadku Francji, Orwell za­
uważa, że „mówiło się, że szybkość, 7. jak,1 Polska upadła, to dowód
na jej wewnętrzne zepsucie. Ale właściwie polska armia walczyła
równie długo jak francuska, mimo znacznie wic;:kszej przewagi wro­
ga"16. Auror próbuje analizować ksi,1żkę z 01wellowską rzeczowością,
ale kończy recenzj<; w tonie całkiem nieo1wellowskim - a niem:il
romantyczo-mickiewiczowskim - słowami: ,,ten naród trzydziestu
11
Audycja Radia Wolna Europa: T.l\'m,;akowski i in., 1\'a pro1:11 roku oru·ellum,·kie­
go. 1.01.1984, Polskie Radio - Radia Wolności: lmp://www.polskicradio.pl 68. ·246 L/
Audio/325265,Program-specjalnr (dostęp 20.03.2014).
o; G. 01well, Rel'ieL1·of..Polisb Profite·· 1�1' Princess Paul Sapieba, w: A Patriot Aflcr
All: 1940-1941. red. P. H. Om·ison. w: C\f'(,'0, l. Xll, Londyn 2000, s. 216-217 [oryg.
publ.: ,l\ew Sracesman and Narion".13.07.19-101.
'" Tamże, s. 217.
O wczcsm·ch relacjach O,wclla z Polską
milionów dusz, ze swoja dług� tradycja walki przeciwko Cesarzowi
i C1rowi, zasługuje na niepodległość ( ... rq -.
Choć wydanie „New Statesrnan and Nation" z reccnzj,) Orn·el­
la wyszło już po tym, jak cz�ść polskiej armii została ewakuowana
z Francji do \Wielkiej B1ytanii, możn:1 przypuszczać, że niewielu Po­
laków w tamtym czasie miało ś,viadomość, iż niejaki pan Eric Arthur
Blair, pisz,,cy pod pscuc.lonirnern Gcorgc Orwcll. bronił tam prawa
ich paristwa do niepodległości. Na pewno znacznie wi(;'cej osób
znało natomiast jego inną rublikacje clotyczaca Polski w „Tribun<..: ...
jednym z czołowych brytyjskich pism le\\'icowych, kolumn<; Jak mi
sif,Dodoha o Powstaniu \'7arszawskim 1 \ oglos:;,oną dokładnie w pi,1-
t:J rocznice: wybuchu drugiej wojny światowej - patrzac z polskiej
perspektywy - l \\'l'Ześnia 19'±4 roku. Orwell kwestionuje \\' niej
m.in. niedostatcc1.n,J pomoc J\liant<>w, jak i brak wsparcia ze strony
znajduj,1cej si<; ,,. pobliżu Armii Czer\\'onej. Choć sam nie hyl sym­
patykiem polskiego rz,1du n,1 uchodźstwie, konteslo\\'al odrzucanie
go na rzecz PKWN, zarzucając znacznej cz<;ści brytyjskiej lt:wicy ob­
ranie takiej postawy jedynie dlatego, że tak nakazy,\'ał w lej chwili
Stalin. Jednym z polskich pism emigracyjnych, które zareago\\·,tlo na
anykul Orwella ,vkrc'>tcc po jego ukazaniu sic;:, był ..Dziennik Polski
i Dziennik Żołnierza". Londyńskie „Wiadomośc.T były już,,· tym cza­
sie zamkniete z powodu cofni9cia pr.�ydzialu papieru - czyli w prak­
tyce cenzury - gdyż pismo I\lieczysława Grydzewskiego, "·bre"'
wytycznym brytyjskiego rz�1du. nie przc'sta\\'ało k1ytykować polityki
stalinowskiej wobec Polski 19. Być może cllarcgo, ohawiaj,Jc si(; po­
dzielenia losu ..\'<fiadomości''. ,.Dziennik" odpo"-ieclział na artykuł Or­
wella w sposób stonm,·any. ograniczai:Jc sic,: cło obszernych cytatÓ\\'
poprzedzonych jedynie krótkim wstcpcm 20. Do artykułu ,,. polskich
,vyclawnictwach emigracyjnych i podziemnych miano zaś pmnacać
,- Tamże.
'" G. Orwdl, As I !�tease, w: '/Z,e O,llected F.ssays. Jo11nwlis111 lllu! J.elll'IX <dalej:
Cl;'//.), red. P.11. ();1\·ison i in., I. ltl. Londyn 19<�. �- .21.+-.228 (oryg. puhl.: .. Trihune·.
l.{)l).19-'HI.
,., !\I. Grydzewski, .. \Viadomości-- od u·ojny...\,'i:1clomoścr·. 2 9 16.09.19-9.
nr 3'i 36i 37, s. 2.
�)
Przccill' hezn�rś/110.fri...Dzknnik Polski i Dzi.:nnik 7.olnit:17�1··. -1.09. t 9-H. s. '-1.
50
wielokrotnie w okresie późniejszym21 • Kolumna Orwella, śledzące­
go rozwój Powstania z duż,! troskf! , odbiła się szerokim echem nie
tylko wśród społeczności polskiej, ale i brytyjskiej, m.in. wywołując
\V „Tribune" kilkurygoclniow,1 polemikę, w którą włączył się nawet
Arthur Koestler, a także ,vystawiaj,Jc jego autora na groźbę proce­
su o zniesławienie i pozbawiaj,\C go możliwości dalszej ,vspółpracy
z pismem „New Statesman and Nation'' 23.
Podczas gdy brak należytej reakcji na uprowadzenie przez Sowie­
tów i moskiewski proces szesnastu przywódców Polskiego Podziemia
\Viosną 1945 roku klauzie sic; głębokim cieniem na sumieniu wielu
zachodnich polityków i dziennikarzy, Onvella nie należy zaliczać
do ich grona. Po pokazowym procesie Polaków publicysta napisał
list do redaktora „Tribune", w którym protestował przeciwko sposo­
bowi, w jaki ta sp1<1,va została tam opisana, i wykazywał, że zarzuty
przedstawiane polskim politykom są nonsensem, rugając przy tym
„podwójne standardy moralności" brytyjskiej iewicy: surowe wobec
zbrodni hitlerowskich, a pobłażliwe wobec stalinowskich !·•. Jednakże,
11
Zob. np. reakcja tamże; przekład w roclziemnym ,;,.yclaniu zhiow szkicó,v: Po-
11·sta11ie i k1ytycy, w: T .<lepy by sposirzep,ł, przeł. H. Lewis Allways IThnlomiej Zbor­
skil, Warszawa 1981, s. 45-52: emigrncyjny przekład Sła\vomira Mrożka: Onrell 11a­
dal akt11al11y.Jt1k mi się podoba o Powslaniu Warszawskim, .,Kultura" 1983, nr 313,
s. 4S-51; w cmigracyjnrm 'lv')'d,miu zbioru szkiców:}ak mi się podoba ( 1 IX 1947/sic/),
w: faeje, przeł. A. [!usarska, Londyn 1985, s. 223-226 ornz podziemny przedwk: Jak
111i się podoha. • Antyk- 1988. m 6, s. 51-53 i w końcu pierwsze ,vyclanie oficjalne:
Pmrsta11ie \f/arszaicskie ijeP,o k1y(Fcy, przeł. B. Zborski, ..Konfrontacje", 1988, nr 7/8,
s. 18 oraz '" zbiorze szkiców: I'0icsta11ie Warszawskie i Jeuo k1yt ycy, w: / .<lepy by
dostrzegł, przeł. B. Zborski, Krakc',w 1990, s. 1-6-150.
-- Np. T. Jeleńska. \J13po11111ienie o Orll'ellu. ,,Wiadomości", 4.05.1968, s. 3 oraz
T. Nowakmvski i in., Na prugu roku onl'eflo1rsldego.
2-,
Polemika - zob. G. Orwell, i Ha/ie fried to Tell !be 7i'lllb: 1943-1944, w: CWGO,
I. XV!, Londyn 2001, s..�62-376. Kingsley l\lanin. redaktor „J\cw State.sman and Na­
rion". wnioskował, że ło jego pisn10 Orwell miał na myśli, pisz.Je,.... anykule osłu­
żalczym ..lizaniu butó\\· sowieckiego reżimu", i prawdopodobne. że do rego Orwell
odnosił się w liście do D"·ighra i\lacdonalda z 15.10.1946: ..•New Staresman• nie tknie
mnie naweł kijem, wlaściwie mój ostatni kontakt z nimi IO ich próba szanrażu, abym
od\vobł coś, co napisałem ,.... ,Tribune,. poci grożb� procesu o zniesławienie" (list
i przypis nr 3 w: G. Orwell, Smotbered 1111derjournalis111: 1946 w: G'IVGO, t. XVIII,
Londyn 2001, s. 450-45) ).
G. Orwell, Unpuhlisbed Letter Io tbc? I::dilor of Tribune!, 26(?).06.1945, w: Clij!.,
t. Ill. s. 389-391.
O wczesnych relacjach Orwella z Polską 51
mimo bliskich związków Orwella z pismem, z powodów politycz­
nych listu nie wydrukowano - na marginesie przygotowanego już do
druku tekstu Orwell zapisał: ,.Wycofano, bo w następnym tygodniu
«Tribune» zmieniła nastawienie" 2'.
Po wojnie 01well nie przestał nawi,}Zywać w swych publikacjach
do faktu pomijania przez brytyjską prasę dyskusji o zbrodniczej po­
lityce Stalina, w tym ró,vnież wobec Polski.!('. Spoleczcri.stwo angiel­
skie karmione podczas wojny prosowieclq propagandą i cenzurą
tuż po jej zako1'1Czeniu było na ogól jeszcze mało świadome zmian
politycznych zachodzących w Europie Środkowo-Wschodniej i Or­
·well, podejmując wielokrotnie temat polskich uchodiców w Wiel­
kiej Brytanii, któ1ych osiedlanie siG na Wyspach wzbudzało czasami
niechęć, próbował edukować swoich czytelników o trudnym poło­
żeniu Polski i Polaków oraz ryzyku, z jakim mógł wiązać się powrót
do ojczyzny polskich żołnierzy z Zachodu�;_
Przyjaciel Polski i Polaków
Orwell dawał wyraz swej życzliwości Polakom i polskim sprawom
na różne sposoby, czasem w formie bardziej bezpośredniej niż same
publikacje czy zrzekanie się honorariów autorskich za przekłady.
W specjalnym programie Radia Wolna Europa poświęconym „roko­
wi 01wellowskiemu·' Tadeusz Nowakowski twierdził na przykład, że
Orwell ,.(...) na wiadomość o wybuchu Powstania \X7arszawskiego
i o minimalnej pomocy lotniczej wzi,tł ,vtedy koc i położył się wie­
czorem u wejścia do siedziby premiera Downing Street 10 (. .. ),aby
w ten sposób zaalarmować opinię publiczną brakiem dostatecznej
pomocy dla powsta6czej \'<7arszawy·' 28•
Tamże, s. 389.
:.<, Zob. np. 1be Precention ofl.itera/11re, w: / Helung tu !he Leyi: 1945, \V: C\VG'O,
t. XVI!, Londyn 1998, s. 27-1. lrnyg. puhl.: .,Polemk:-, styczeń 1946 roku].
Zob. np. G. Orwell, 111 Pro11t of Your 1Vose, w: Clijl., t. IV, s. 122-125 loryg.
publ.: ,,Tribune". 22.03.1946]; As I Pl<'as<', tamże, s. 237-2-10 [oryg. pub!.: .Tribune",
15.11.1946]; As T Please, łamże, s. 272-275 [oryg. publ.: .,Tribune". 24.01.19471 czy As
I Please, łamże, s. 283-287 loryg. publ.: ,.Tribune", 14.02.19471.
18
T. l\'owakowski i in., Na progu roku 01wellou'S/..?ief,O.
52
Inną inicjatywą 01wella wspierającą polslq emigrację było n,1
przykład poszuki\vanie brytyjskiego wydawcy dla W!spom11ie1i staro­
bielskich Józefa Czapskiego. Choć zabiegi okazały sic; bezskulcczne,
gdyż Wielka B1ytania miała unikać poruszania w mediach tematu
zbrodni katyńskiej przez następne dziesic,:ciolecia, to koresponckn­
cja pomiędzy Czapskim, Orwellem i Koestlerem rokazuje, jaJ, bar­
dzo tym ostatnim zależało na udostępnieniu wspornnil'r1 Czapskiego
angielskiej opinii publicznej2''. Istnieją tó. przesłanki, aby s;1dzić, iż
sam Orwell miał zamiar zaj;1ć si<; spraw;, Katynia szerzej w formie
książkowej'\('. Ciekawostk,1 jest, że Czapski jak się zdaje wywarł na
01wellu duże wrażenie-11 i prawdopodobnie poci jego wpływem pisarz
postanowił zmienić szczegół fabuły Fohrarku zwierzęcego, oddarn.:­
go już wtedy do druku. Frngmcnt: ,.wszystkie zwierzęta I :1 c z n ie
z Napoleonem padły na bn::uchy, przyciskaj,1c pyski do ziemi pod­
„ .
czas „Bitwy poci Wiatrakiem·· zasqpil wersj,J: .. \vszyslkie zwierzc;t,1
z w y j ą t kie m Napoleona padły na brzuchy, przyciskaj;1c pyski do
ziemi". 01well tłumaczył wyclmn:y, że „ta zmiana oddałaby sprawie­
dliwość]. S. (Józefowi Stalinowi), bo podcz;.1s niemieckiego n:1tarcia
pozostał on w Moskwie·'.11_
Odręhnym przejawem polskich sympatii Orwella, wyd1odz;1cym
poza sferę publikacji, było zaangażowanie w losy polskich uchodź­
ców wojennych, którym czasem próbowa� nawet doraźnie poma­
gać·u. Szczególnie zainteresował się przypadkiem bykgo żolnie1-/,:t
29 Zob. list Józefa Czarskiego do Om·dla, 11.12.19'ł5. The Orwcll ,\rd1in.:: lisi
Orwella T0Anb1ff Koes1fe1; 5 {sic/ Jllarcb 1946, Ibi Anh11r Koes/lC'r Io CJn/'C'II. c. 6/sid
March J946 omz lisi .rłrlhur Koestler to Oru:e/1, 3 April I <J-16. ,,·: c-;. Orwell, Smolbi'/"ed
tlllder Joumalism: 1946, s. 136-L39, 215.
·" Zob. lisi Ar/bur Koestler Io Orwell. j rlpril 1946, 1a111żc. s. 1.15.
" Zob. lisL Orwella To Art/Jur Koeslfe1; 5 Mel Marcb 1946, tamże, s. l.1<>.
'' Lisl Om•ella To Roger Se11hm1sC'. ,- /\farcb 1915, ,v: 01wdl. / IJ('/011,q In /be L<.fl:
1945, s. 90 [fragment Folwarku Zll'ii'/"Zf!c:ego c�1. za rrzddadem B. Zborskicgo. \\·:1r­
szawa 1988, s. 95 i 98, podkreślenie własne].
.\, Orwell korespondował na len t<::mat nr. z Zygmuntem Nagórskim. gdy len by!
dyrektorem Polskiej Agencji l'rJso,vei w Edynburgu, zob. G. Orwell, fi Is \Vbal 1 ·1l1i11k
1947-1948, w: C\\'!GO, l. XIX, Londyn 1998. s. 26 <rrzypis 3). '13 i '15 (pm·ris I)
i 54 (przypis 1), a wśród zbior<iw pisarLa zachował .,i'< m.in. list T:tdcus7„a Ka1elba­
cha, sekretarza Społecznego Komitetu Pomocy Obyw:11clom Polskim w \!icrnczcch
z memorandum o !>)'tuacji Polaków w strefach okuracyjnych ,,. :-liemczed1 z lutego
53
Franciszka Kila11skicgo, który po powrocie ze Szkocji do Polski zo­
stał aresztowany, a gdy udało mu się zbiec cło Niemiec, w b1ytyj­
skicj strefie okupacyjnej odmówiono mu przyjęcia, pozbawiając go
1.apewne tym samym dostr;pu do racji żywnościowych przysługują­
cych dipisom. Jako zastępca przewodniczącego komitetu Freedom
Defence Committcc Orwell na przełomie lutego i marca 1947 roku
polecił komilct.owi zbadać tę sprawę1•.
. ie dziwi zatem. że spore grono współczesnych mu polskich inte­
lektualistów szybko uznało Orwella za przyjaciela Polski i Polaków,
jak na przykład ..Wiadomości" (.Jeden z najbardziej wypróbowanych
pri'.yjaciól Polski wśród pisarzy angielskich.'), Wiktor Weintraub (..Przy­
jemnie też wspomnieć, że właśnie ten pisarz okazał się w swoich
artykułach z lat wojennych pewnym i oddanym przyj;1ciclem sprawy
polskiej i Polaków . ) czy Tadeusz Nowakowski (,,Był to polonofiJ")3'i_
Tematyka części tvvórczości Onvella przychylna Polsce i krytyczna
wobec polityki stalinowskiej, a niekiedy i brytyjskiej, obustronna
sympatia. zainteresowanie i kontakty szybko przerodziły się w chęć
rozpowszechniania jego tekstó,Y ,Yśród polskiej społeczności, na
czym zależało również samemu autorowi'11'>.
Orwell po polsku
Pierwsi'�) ksi:1żk:1 Orwella wydan., w jc;zyku polskim był Folzcark zwie­
lZ!'c.:l-. Jego Lłumaczka wspominała po latach: ,,sprawozdanie o świe­
żo \\')'danej Animal Farni zelektryzowało mnie po prostu. To było
właśnie to i jakże stosowne dla nas. Kupiłam książkę i, zachwycona,
19 t7 roku (The Orwdl ,\rd1in:'.. t ·nil·ersity College London. Lette1:� 10 Orwell, Filc V,
.\Jay 19-i6 - February 1%3>.
1,
G. Orwell, // Is \ribat I 77.Jink. s. 54 i s. -1.
"',; .llisce/lanea. .. \v'iado1noścr·. nr .:S9. 28.09.1947, s. 3: \V/. \\"ein1r.1ub, Kronika
lm/111ml11a...Kuhu1�1- 1950. nr;, s. 91 ot�tz T. Nowakowski i in., .'\la progu roku or-
11•ellou:�kiego
"'' Onvell ,vielokrolnie \\·yrażał duZe %ainlen.:so,vanie c.lotarcicrn do czyteln i­
k(iw z kt�tj(>w za żelazna kurlyn;1, zob. np. wyrxiwiedź 13oleslaw:t WierLbia1'\skiego
w: T. Nowakowski i in .. Aa prq�11 mim onrellntrskiego lub list Orwella do Teresy
Jeleńskiej, 7.09.1945, Archiwum „Kultu11·-.
..- Pierwsze wydanie rt. Ztrierzęcyfolwark, przeł. T. Jeleńska, Londyn 1947.
54
napisałam do Orwella (. ..). \Xtnet przyszła odpowiedź(. ..)"'3'\ Jeleń­
ska skontaktowała się z autorem jeszcze w sierpniu 1945 roku39. za­
ledwie niecałe dwa tygodnie po ukazaniu się 01yginału, a przekład
złożony przez nią u "-,Ydawcy w listopadzie 1946 roku wyszedł już
na przełomie 1946/1947 roku, prawdopodobie ,;,v nakładzie około
5 OOO egzemplarzy'". Tak ,vysoki jak na emigracyjne warunki nakład
"·skazywałby na duże znaczenie, jakie tej pozycji i autorowi - wspól­
czesnenrn i jeszcze nieznanemu szerzej na świecie - przypisał tak
wcześnie także wydawca, czyli Światpol, tym bardziej, że jego budżet
był już wtedy dość nadwyrężony' 1, a polskie organizacje nie nadążały
w tym czasie z zaspokajaniem zapotrzebowania polskich uchodźców
na podręczniki, słowniki czy pol.sk,1 literalurę. Zanim przekład zdążył
się ukazać, Orwell otrzymał przynajmniej jedm1 jeszcze propozycję
przetłumaczenia książki na język polski*!.
Choć Jerzy Giedroyc osobiście Orwella nie poznał, to Redaktor
również udostępnianiem Otwella polskiemu czytelnikowi zainte­
resował się bardzo wcześnie. Rozmowy na temat wydania zbioru
jego szkiców po polsku przez nowo powstały w Rzymie Instytut
Literacki rozpoczęły się już w roku 1946. Pośredniczyli w nich Wik­
tor Weintraub i Maja Prądzyńska, jego londyńscy przedstawiciele,
a \vybór szkiców tłumaczka Jelet'iska uzgadniała z samym autorem'·\
Na początku jednak Orwell w pewnym sensie nie miał szczęścia
.1i--;
T. Jelerlska. \l'lspo1n11ie11ie o Onve/111.
.w Por. lisr Orwella To GlebSrnme. J September 1945, \\': G. Orwell, I BelortR ro rba
Laft: 1945, s. 274; list Onvella do Teresy Jelerhkiej, 7.09.19-1'5, Archiwum "Kultury"
or..1z T. Jeleńska. lflspo11111ianie o Om-e/111.
�·
List T. Jeleńskiej do Orwella, 9 .11.19--16. l.lritish Libr.try w Londynie, George
Orwell Papers, ADD MS 73083; B. \X'ier·,:biański. w: T. l\owakowski, /I.ci prog11 rok11
onvellowskiep,o.
'' Jak donosił chociażby pelni,1cy ohowi,Jzki prezesa Zygmunr l\agórski Tomaszowi
Arciszewskiemu w styczniu 1947 roku: .światpol znalazł się w trudnej sytuacji z po­
wodu zwłoki, jaka n,1s1ąpila w zatwierdzeniu przedsrawionego przez nas budżeru.
Pozwalam sobie ponadto przypomnieć. że w ciągu roku 1946 Światpol nie korzystał
z subwencji rz,1dowych i że ta okoliczność pniyczynila się w znacznej mier,:e do
wyczerpania wszelkich innych jego fundtL�zów'' (iPi\lS, A48/11/8/112).
1'
List Marii Rothert do George'a Orwella, 1.0 5.19'16, The Orwell Archive, Letters
to Orwell: M-Z.
•J listy: Wiktom Wcintr.1uba do Jerzego Giedroycia, 2.07.1946 czy 6.08.1946; Or­
wella do Teresy Jeleńskiej, 10.05.1946, 23.08.1946 oy 7.08.1946, Archiwum ..Kultury".
O wczesnych relacjach 01wella z Polski 55
\\. Instytucie Literackim. Mimo że czekający z niecierpli\vością na
przekłady Giedroyc otrzyn1ał je już poc7..;Jtkiem lutego 1947 rokuH ,
,;\ymagaly one - jak ujął to pewnego razu Redaktor -,,oczyszcze­
nia···•5 z powodu ich s�abej polszczyzny. Prawdopodobnie dlatego, ze
względu na wzrastaj,)ce koszty zwi:Jzanc z potrzebą korekty•<>, zrezy­
gnowano z publikacji zbioru i opubliko'\\·ano jedynie kilka szkiców
w .,Kulturze", pierwszy w pie1wszym numerze za rok ] 948. Wpr�rn·­
dzie już w sierpniu 1947 roku szkic Refleksje po lekturzeja mesa Bum­
hama był na liście artykułów przygotO'\\,Y'-Yanych do numeru 2-3,
ale, jak donosiła podróżującemu Redaktorowi zapracowana Zofia
Hertz z Rzymu w sierpniu 1947 roku, .Jc.śli idzie o Orwella - gruba
kobyla - to trzeba również przepisać, ho za bardzo adiuscowane·•-i7
i ostatecznie szkic, jako jedyny z tej listy, sie wtedy nie ukazał. Jako
pierwszy wyszedł fragment ważkiej publikacji Leu, ijednorożec - choć
ze słynnym już błędem w tytule, jako lew i nosorożec, powielanym
później wielokrotnie, chociażby przez .,Wiadomości" czy .Mari<,.! Dąb­
rowską w jej dzienniku·18• Wkrótce potem .,Kultura" opublikowała
kolejne szkice: Środlei zapobiegawcze w literaturze i N.ąf/les i panna
BIandish w tłumaczeniu Jele!"l.skiej, a później Twórczość Donalda Mac
Gilla (sic!) w dumaczeniu Teresy Skórzewskiej - wszystkie z adno­
tacją o upoważnieniu autora49 .
Lisry Jerzego Giedroycia do Wiktora Weintrauba. 4.02. i 11 .02.1947. Archiwum
.
.,Kultury . .
'' list Jerzego Giedroycia do Jana Bielatowicza. 13.02.1948, Archiwum .. Kultury".
"' :S:p. lislj eaego Giedroycia do Wiktora Wcintr:iuba, 4. 02.19--17, Archiwum _Kul-
..
tury .
I. Chruślińska, By/a raz K11/r11m... rozmou:v z Zofią JJe11z, wyd. 2, lublin 2003.
..
s. 112 .
Reklama nru 4 „Kultury" .. ,Wiadomości", nr 11, 14.03.1948, s. 4 oraz M. D:1b-
rowska, Dzien11ikipou•ojem1e 1945-1949, red. T. Drewnowski, r. I, Warszawa 1996,
s. 195. Mimo że według zespołu Instytutu przekłady Jclerfakiej zawiodły jakośckJ, naj­
pr.l\n.l opodobniej nie był lO bl:1d tłumaczki - zob. maszynopis przekładu fragmentu:
G. Orwell, '/l1e Lio11 a11d rbe ('11.icor11: Socialism and tbe E11glisb Ge11i11s przekazany
Bibliotece Polskiej w Londynie pr,:ez Tymona Terleckiego w październiku 1962 roku
(Archiwum niblioteki Polskiej POSK, 248/Rps C).
'9
Środki zapohiap,n!l'cze u• literat11rze, ,.Kulrura· 1948, nr 5, s. 3-14; Raflles i pa11-
„
11a Blandisb, .Kulnrrn 19-i8, nr 9-10, s. 48-58 oraz '/i10rczo.<ć Oo11alda Mac Gilla
[sid, .Kultura· 1950, nr 1, s. 75-84.
56
Orn·ell został ,,. rym czasie zauważony również w innych pol­
skich pismach emigracyjnych, �,· rym w londyńskich ,.Orle l3ialym"
i ..Wiadomości:1ch'". krón.: pisały o nim już v,· pierwszym numerze po
f)O\\'Ojennyrn odrodzeniu'''.
Rok 1984 w roku 1953
Redaktor ..Kultury·· szybko 7.ainteresowal si�· też publikacja .Yi11e­
tee11 l:."1/1,bz1·-Fo111: ''"}·danego u kresu życia Orn·ella ,,. poło,.,·ie roku
1949, po polsku. Tym razem wyhr;tl już innego rłumacza. Juliusza
Microsze\\'skiego, kt(>ry zadJnia podj:11 si<; w kwietniu 1951 roku''.
Jak donosił Redaktor Andrzejowi BobkmYskiemu we wrzdniu 1952
roku ..,pn>buję z pmnotem z;1cz,Jć \\"yda,,·ać ksi:Jżki. Na pien,·szy
ogil.:ń idzie Orwell: Rok 1984""!. Rzeczy,,·iście, tlumao.enie ukaza­
ło się \\" 1953 roku jako zaledwie drugi tom Biblioteki .. Kultury"·, po
Trc111s-11/!1c 111ylm Gombrowicza, a poprzedzaj:Jc nawet Z11ieu 0!011y 1
unz)'sl.\JHosza, i miało dwa p6źniejsz<.: wy(bni,t: w roku 1979 i 1983.
Korespondencja Mieroszewskiego z Giedroyciem pokazuje, ;i:c ,.Lon­
„ wydanie Fohuark11 Ztl'ierzęcego odbędzie tę podróż balonami w ra­
<ly1kzyk pracował nad przekładem z dużym oddaniem: .,.1984 nic
jest szmirowatym kryminałem, lecz jedn:J z mjglośnic.:jszych po,Yieści
pm,·ojennej literatury ś\\·i:Hm'.·ej i musi być przc:rlumaczony !iLCracko.
( .. . ) Tłumacz� w brulionie:. poprawiam. gładzę, spra,Ydzarn i dopiero
przepisuj<; na czysto na maszynie··;�. ;\1ieroszewski przekład O(_klal
na przełomie lipca i sierpnia 1951 roku, jednak;i:e nie był to koniec
jego pracy, gdyż uzyskanie praw do "·ydania powieści po polsku od
,Ydowy po OnYellu, Sonii Bro\\"nell, miało wymagać jeszcze sporo
�. ;-.;p. Thcait:s l\'C \'\"cimraubl. (.'zasvpismo krąjou•e... \'\"iadomości"'.nr 1. -.0--1.19--1(1,
s. 2: Thc:ucs, 11:frdd czasopism /nyl.J:f�hicb. .. Wiadomo:k"i"", nr 1.28.01.19--16. �- 2: ,\'otn'
�iqżlzi... Dziennik Polski i Dzk:nnik Żołnierza··. 2·1.02.19.;-. s. 2-1: rcn:nzj:1 .\'i1!eieen
1:"if.:hly-Fo111: Orll'ella ll'izja przyszlo.<ci, .. Orzcl l.>ialy·, nr 26, 25.06.19--19: P. 7... Smierć
a,1/om .. Rok11 l9H4··, .. Orzeł Biały", nr 5. 4.02.1950 i in.
'1
Zob. np. list Jerzego Giedroycia do Juliusza .\lieroszewskicgo. l 7.0'ł.1951,
\\": J. Giedroyc. .J. i\licroszcwski, u�z1• 1949-1956, red. K. Pomian, t. l. \'\"arsz;t\Ya
1999. s. 11--1.
'!
List Jerzego Gicdroyci;1 do Andrzeja llobJ..o\\"skiego, 18.o<J.1952. w: J. Giedroyc,
A. 13obk(I\Yski, li.�Zl' 7946-1961, red . .J. Zicli1iski, Warszawa 1997, s. 222.
'' List Julius7�t i\lieroszewskiego do Giedroycia, 20.04.1951, ,v: J. Giedroyc, J. !\,Iic-
roszewski, I.isty J.949-1956, s. 122.
O "czc�nych relacjach Orwella z Pols!Gi
wysiłku i zabiegów. W dodatku Kongres Wolności Kultury, któ1y
sponsorował cz9..�ć v.ryclania, chciał zmienić nazwisko „Goldstein''
na „Ryszard Davis"', gdyż. jak wyjaśniał Mieroszewskiemu Giedroye:
.,Goldstein jest nazwisko typowo żydowskie", co wccllug Kongresu
mogłoby urazić cz<;ść czytelników. Taki pomysł jednak zitytowal Liu­
macza i do zmiany ostatecznie nic doszło<... . Część wydania powieści
ni<.:mniej jednak doznała zmiany innej natury - tytułu umieszczone­
go na okładce. Jak wspomina Zofia Hertz: ,.\XI 1953 roku wysialiśmy
po raz pie1wszy ksi:Jżki w fałszywych okładkach. Była ram ksi:iżka
Orwella 1984, z której ·wysianiem wi:1że si� zabawne wspomnienie.
Sowieckie ksi,Jżki wychodziły wtedy z okładkami z ohydnego szare­
go papieru pakowego. Kupiliśmy taki sam papier, po czym wydru­
kowaliśmy okladk<; pod tytułem Za rodi11u''. W tych to okładkach
„
posyłaliśmy OnYella do Polski 'i<'.
Warto tutaj podkreślić. jak 01yginalnie Orwell podróżo"·al do Pol­
ski w tych latach. Podczas gdy w 1953 roku Nok 1984 dostaje się za
żcbzn,i kurtynę w fałszywych okładkach, trzy lata później specjalne
mach akcji Komitetu Wolnej Europy Z\\"anej .,wojną balonow,(''-. Ale
gdy Mieroszewskiemu pewnego razu wydawało sic;, że reżimowy
dziennikarz Zbigni<.:w Mitzner (pseudonim Jan Szel:1g) sugeruje, iż
akcja balono"\\-a objęła także przekład Roku 1984, nie szczędził mu
.
uszczypliwości w odpowiedzi na łamach ,.Kultury . : .,Nic nie wiado­
mo ani •Kulturze• ani mnie czy •Rok 1984" zrzucano z baloników -
jak twierdzi p. Mitzner. Ośmielam si<; natomiast wyrazić pogh1d, że
Lyp transportu w niczym nic wpływa na jakość literackiego dzieła.
Felietony p. SzchJga na,Yet zrzucane z księżyca nie przestałyby być
makulatu1,J ··,,q.
s, List Jer7.ego Giedroycia do Juliusza Mieroszewskiego, 5.03.1952 roku oraz Mie-
roszewskiego do Giedroycia, 7.03.1952 roku tamże. s. 191-192 is. 192-193.
" Właściwie okladb nosiła tytuł: Za mit:
c... I. Chruślir'lska, lJ)'la raz Ku/Jura. .. 58.
,!'>.
,- P. ,\fach..:ewicz. T:mi_�mcja tl'poli�rce 111irrtzy1wrod01rej, cz. li serii: Druga \ViC'l-
kc, !:"migracja 7945--1990, Warszawa 1999, s. 118-119.
;,. Londyńczyk U. Miero�7.ewski), Kronika angielska, ..Kultura·· 1956, nr 11. s. 102;
por. J. Szeląg [Zbigniew Mitzner], .Vasza kronika, .. Świat"', nr 39. 23.09.1956.
58 KRYSf NA \'\IJf�ZCZFK llE OuVEIR.\
f
O wczesnych relacjach Orwella z Pobką 59

Rok 1984 w roku 1953 - echa w kraju .,W •Nowej Kulturze• był niedawno wielki artykuł SC\vierclzający, że
Koestlera Ciemnofć w połudllie i Orwella 1984 jest z zapałem czy­
Zarówno tłumacz, jak i wydawca Roku 1984 byli zadowoleni z pu­
tane w kraju potajemnie. Rozdzierają z tego powodu szaty. To duży
blikacji. Mieroszewski - co zrozumiale - często skupiał się na pozy­
komplement pod naszym adresem" - pisał Mieroszewskiemu, a Anie­
tywnym odbiorze samego przekładu, a Giedroyc - na samym fakcie
li Mieczyslawskiej - nawet bardziej wylewnie: ,,Biorąc pod mvagę,
wydania ksi,1żki, którą obok Znieu-o/011ego umysłu Milosza uznawał
że ja te książki wydałem - jestem dumny jak paw z tego oficjalnego
za jedn,1 z „najbardziej interesujących dla polskich czytelników'· pu­
pokwitowania naszej pracy·•<,i_
blikacji tego okresu w . \Xfydanie ukontentowało także wielu odbior­
Proweniencję swojego egzemplarza Rolm 7984"-yjaśnił zaś w ar­
ców, lecz opinii takiej - naturalnie - nie mogli otwarcie podzielać
tykule „PrzeghJdu Kulturalnego" Czyżl�v w.si(�r.:a śu 1ięta_'fi! - jakkolwiek
dziennikarze i literaci za żelazn,1 kurtyn�l, choć zajmujący jest tutaj
w zawoalowany sposób - Pawd Jasienica, kt6rcrnu Giedroyc prze­
już sam fakt, że choć z opóźnieniem, to wydanie emigracyjne odbiło
słał wydane przez niego ksi,1żki Rok .7984 Orwella i Biemy opór czy
się echem również w prasie oficjalnej. Nieco ponad rok po śmierci
wyzwolenie Jamesa Burnbama bez adresu zwrotnego. Choć Jasienica
Stalina Lech Buclrccki jawnie stwierdza na lamach „Nowej Kultur y"',
podał doklacln�1 informacje;: o wydawcy książek, to udawał, że nic
że 01-well jest w Polsce czytany. Na wprost podanej przeze11 liście
wie, kim był ..nieznany ofiarocla,vca''; w artykule skupił się natomiast
tytułów książek „otwarcie atakujących socjalistyczne spoleczeństv,o··
v.yh1cznie na książce Burnhama, tłumacząc, iż „beletrystyka mniej mi
jest zarówno Folu·ark zwierzęcy, jak i Rok 1984. Budrecki ubolewa:
leży na sercu od prozy publicystycznej" .
.,Nie łudźmy się, książki Koestlera i O,wella, Waugha i Camusa kur­
Nie obyło się też bez bardziej otwartych ataków. Zbigniew
sują po Polsce. S,1 czytane, wypożyczane, ba, poszukiwane nawet.
Mitzner na przykład nawet ". okresie odwilży nie omieszkał wy­
Ślęczą nad nimi nie tylko jawni lub skryci wrogowie. Pochylają się
stosować pod adresem „Kullury'' i Mieroszewskiego zarzutów z a
naci ich książkami i ci, których dotychczas nie przekonaliśmy, a któ- ·
przekład powieści O,wella - we wspomnianym już artykule, któ-
,ych przekonać warto"C•)_
1y ogłosił w tygodniku „Świat", niezrażony wcześniejszą odmową
Artykuł Buclrcckiego jest ciekavvym dokumentem czasu, w którym
„Życia Warszawy·•M_ Również ten zarzut spotkał się z ciętą riposl<J
wiele kwestii zostaje niedopowiedzianych. Według zasad „dwójmy­
„Londyńczyka": ,,oskarżać polskiego dziennikarza, że przełożył na
ślenia'', I3udrecki z jednej strony sugeruje, że czytanie Orwella i jemu
język ojczysty jedną z najwybitniejszych książek angielskich doby
podobnych autorów byłoby czynnością niepożądaną, a z drugiej gani
współczesnej - to już nie jest ani żart, ani nawet propaganda. To jest
swoich kolegów za to, że nie poddali ich dzid odpowiedniej krytyce,
stalinowska stupajkowatość, z której p. Szeląg nie wyrósł, bo zbyt
tym samym nawołując ich więc do zaznajomienia sic; z nimi: ,.Czy
dobrze do niego pasuje•·<".
któ1yś z naszych k1ytyków wymierzył sprawiedliwość Zwierzęcemu
gospodarstwu i Rokowi 1984 G. Orwella (. .. )?'', nie podając jednakże
żadnych wskazówek, gdzie i jak omawiane pozycje można nabyć.
Sam nie wyjaśnia też proweniencji ksi::1żek, które - należałoby przy­ ''' List Jerzego Giedroycia do Juliusza i\lieroszcwskiego, 1.09.1954, w: J. Giedroyc,
puszczać - czytał. Giedroyc lament Budreckiego przyjął z satysfakcją: J. Mieros7.ewski, Listy 1949-1956, s. 432 oraz list Giedroycia do Anieli Mieczyslaw­
skicj, 2.09.1954. za: M. Ptasi1hka-\Xft'.>jcik. Z dziejóu1 Biblioteki K111!111J': 194� 7966,
s. 164.
'" P. Jasienica, Czyżby księRa .<1l'iętai', J> rzcgl.Jd Kulturalny··, nr 17, 26.04.1956 roku,
"'List Juliusza Mieroszewskiego do Jer,:ego Giedroycia, 27.02.1953, w: J. Gie­ s. 5.
droyc,]. Microszt:wski, Lis011949-1956, s. 275: list Giedroycia do Georges·a Sidre·a, "-
1
.J. Szt:ląg [Zbignie�· i\litznerl, Nasza kronika, .Świat", nr 39, 23.09.1956 i tenże,
9.04.1953, Archiwum _Kultllly·. Żale autora. • życie Warszawy·, nr 227, 22.09.1956, s. 4.
'" L. 13uclrecki, Milczenie i .,ucho ip,ielne"', .,Nowa Kultura·, nr 34, 22.08.1954, s. 4. '" Londyńczyk, Kronika c111gielska, s. 102.
60 l<k\�T\'!.\ \\/11.:.,ZC'lEł-.. l)ł- ()IJ\'l·IH\
Orwell a Paździe1·nik '56
Ciekawa jest ewolucja, jak,} traktowanie Orwella - postrzeganego
gló,vnie przez pryzmat 1'<.ifu,arku zu·ierzęcego i Noku J 984 - przeszło
w kraju w okresie Października. \Y/ l95J roku publicysta ukr)'\Yaj;1-
cy si<;: pod pseudonimem bel - sugeruj,ic dobr:1 znajomość aktualnej
kultury Zachodu, choć,,. trzech wydaniach swego artykułu w róż­
nych częściach Polski mylnie po(bj,Jc pseudonim pisar;,:a jako .,1.) Or­
,;;•,ell" "-; - twierdził. że „On,·cll dorównuje [Huxlcyo,,·i] w zupełności,
gdy chodzi o spotwarzanie i sponic\\'icranic godności ludzkiej""'.
Jeszcze w styczniu 1956 roku 7.higniew l\•litzner pi:sal na przykład, że:
„Orwell przeciwst:nvia si<;> marksizmowi nie :� miłości do ludzi. ale
z nienawiści do nich'''•-. 7'/atomiast po uja,vnieniu referatu Chruszczo­
"·a traktowanie i wi;,:erunck Or\\'clla ulegaj,) ;,:dccydO\vancj zmianie.
Sam Mitzner kilka miesięcy później. choć nada! krytyczny wzgJc,xkm
Orwella i ironiczn�' wobec działalności polskiej emigracji, unika już
ranu sztampov.'cj krytyki stalinowskiej"'. \Y/ pr;,:cciwieńst,,·ie do jedy­
nie zclawko"ych informacji dost�pnych wcześniej w praso\\"ych ar­
t)·kułach, w 111aju i czer\\"CU 1956 roku Karol 11alcuży1iski i Krzysztof
Wolicki przedstawiaj,! czytelnikowi już s;,:ersi'.y obraz, kim był Orw·dl
i o czym pisał - chociaż dalej głównie w Roku 1WJ4. Nadal dominuje
tu postawa krytyczna. ale jest już całkiem niepodobna do tej z okresu
stalinowskiego. Co wi<;cej. dziennikarze mog,1 już nawet napisać. że
się z Orwellem - zgadzaj,/. \X'ytrychem jest tylko wyjaśnienie, że to,
co OnYell piętnował, dotyczyło „blęd6w i wypacze1i" minionego okre­
su. Artykuł Wolickiego ,Yydaje się tym hardziej zaskakuj:!CY, że autor
zarzuca w nim Małcużyńskiemu nieuczciw,J polemik<; z książką pol­
skiemu czytelnikowi prawic nieznan,[ - st\Yierdzaj,Jc wprost, iż stan
ten jest efektem „cenzury polityc;,:nej"'łl_ Podobne s,idy wypowiadaj,/
Być może było to ptxJyktcm·ane pi.sowni;J rosyjską: )llKOp.:tll< Opy:i,1n.
bd, Lilera111ra �'mierci i rozklad11, ..Słowo Ludu.. . nr 87. 5l.05. l9'i l. s. 6, .. .:S:o,, i-
n\· Rzeszowskie··, nr J'>. 9.04.19'iJ Dr:1z _Spra,,·,· i I.ud.lic··. nr 11. • l .1 01.l9'il,s. ,1.
J. Szel:Jg [/'.bigniew .\li1znerl. .\asza kro11ilm. ..�\\ iat"·. nr 5. 29.01.1956. s. 2.
... J. Szelag [Zbigniew l\lirznerl. 1\i:1s::::a kronika. 23.09.19"6.
K. :\Ialcużyr'iski, .. Rok 1984··- i rok 1956, ..Trybuna Ludu··. nr 140. 21.05.19'>6,
s. 6, K. \\'c>licki, Karola .i1alc11żyrisl?.iego la1u·e 11ad Orll'ellem zwrcięsll/l(J. . P. o prostu··,
nr 2-t. 10.06:19'>6. s. 6.
O wczesn\Th rebcjach O,wclb z Polska 61
K3zimierz D%icwano\\'ski, Andrzej Mularczyk i Andrzej Kuśnie\\"iC%,
kt6rzy polemizuj,) z dwoma _g;tośnyn1i artykul:Jmi Zygmunta Kału­
żyńskiego iV!alwla!ura tl'ielldego k?Oi!flihtu traktuj,1cymi o tvliioszu,
Koestleo:e i 01wcllu-''. \X/ rym samym ..Świecie'', w którym jeszcze
w styczniu l\ lirzner próbow:d drwić ;,: :tutora w duchu socrealizmu,
1
\\. listopadt:ie Dzi<'wanowski i Mularczyk sugcruj<i: Jeśli ludzie czy­
taj;!C ksia;i;k c; . która pokazuje okropmJ wizje; pr;,:ys;,:łcgo świata, od­
najcluj4 w niej "·iele elementów znanych im aż nazbyt dobrze z te­
raźniejszości. to albo autor ksi,)żki jest rozbawiony wyobraźni, albo
ta teraźniejst:ość jest czymś tragio.nym··-1.
Jednak październiko,,·:1 ot,Ymtość na Orwella %atoczyla kolo w la­
tach późnicjs1.ych . Podczas gdy słowniki i encyklopedie zaczc;:ly po­
woli zamieszczać hasło „Orwell, George··, otoczone prze\\·ażnie na­
leżytym kornent:ir;,:cm polityunym. prasa oficjalna o Orwellu niemal
calkm,·icic zapomniała, aż do czasu, gdy dal o sobie znać zbliżający
sie ,.rok orwellowski'". Co zapewne zaskoczyłoby le\\"icuj<)cego pba­
rza, prym w jego nieśmiałym propagowaniu w obiegu oficjalnym we
wczesnych latach 80. ,Yiodla prasa katolicka-�. Zaś rosnący w siłę
drugi obieg i studenckie inicjaty\\y dyskusyjne w tym czasie pozwo­
liły mu wreszcie \Vyjść poza recepcj<; wśród ścislcj elity i dotrzeć do
szerszego grona czytelników w Polsce.
Zakończenie
Orwell, nie tylko autor Roku 1984. ale i płodny publicysta. często
w sposób bezkompromisowy dawał \\yraz trosce o sprawy polskie
i Polakom nieoboj�trn:. Podcz,is gdy polskie problemy wydają się
być na wiele sposobów dla niego istotne, Orwell stal sic; również
autorem ważnym dla Polakó,,·. zaró\vno ,v kręgach intelektualnych
na emigracji - gdzie odkryto go stosunkowo \\"CZeśnie - jak i w kra­
ju - gdzie władze komunistyczne zdecydowały o jego cenzurze,
Z. Kaluż\"11ski, Jlal!11/a/11m il'ie/kiego /.,t,11jli/1111. ,.Nowa Kultura .., nr 11. 7 X. s. 1,
7 i nr -tł. 16. IO.l9S6. s. 3. 7; K. D,.iew:1t10\\'ski i ,\ . .\lubrczyk. \Fielhi ko11jlikl i. . .
111almlr1/11ra, ..Świ:tt.. . nr ,17_ 18.11 . .195(,. s. 20-21 oraz;\. I<uśnit:wicz, .llalmlal11m.
bistoritl czr os11zeże11ie. . . BiulL'tyn Rozgłośni •f<c1j."·. nr 49, 9.12.1956. s. 12.
-, K. Dziewanowski i :\·lubKzyk. 11''/dhi l.>.01(/likl i... 111ak11/a111m. s. 20.
. .tael"... Wieź"" czy „Znak...
1\.
Pisma takie jak np...Tygcxlnik Powszechny ...
62 KRY,TYNA \VIF.SZCZEK Df. Om'FJR.\

a z czasem polityczna opozycja - o jego masowej publikacji w dru­

gim obiegu. Pozostaje jednak nadal wiele polskich akcentów w ży­
ciu, twórczości i polskiej recepcji autora, które nic zostały jeszcze
dostatecznie zbadane.

Summary
On Orwell's Early Ties with Poland

The article cliscusses George Orwell's early ties with Poland and
Poles, it arcempts to bring together different pcrspectives, contcxcs
and less known facts. On the one hand, it highlights Orwell's con­
siderable intercst in Poland and prcscnt'i his attitude to same issues
Życie społeczne
related to Poland as expressed in his journalism, ,vbich tcnds to be i kultura schyłkowego PRL-u
less known to the Polish reacler chan his more famous books. lt
also points out his personal contacts with Polish emigrancs and his
invoh·cment in their problems. On the ocher hand, it indicatcs how
.... ontemporary Poles perccivecl Orwell and auempts to givc a pictu­
re of his reception among them early on, from both perspectives: of
the Polish emigrants and Poles back in the country (the officia)) and
how they intertwined.