Barbera Kolaczek asironomia sferyczna ‘wiczeniami wi WYDAWNICTWA POLITECHNIKI WARSZAWSKIEJ WARSZAWA 1976- WYBRANE ZAGADNIENIA ZASTRONOMIL . URLADY WSPOERZEDNYCH Spis tresei Slowo wstepne nosé nieba. Gwinzdy Josnosé gwiazd Midna gwiazd |. Guiazdozbiony, Nazwy gwiazd. Many nleba + Odlealaset gwiazd "4.5, Ruchy gviard w praestreeni 2.4.6, Pezestrzenny rozklad gwiazd. Galaktyka 2.5, Literatura FIGURA 1 ROZMIARY ZIEMI. CZNE ce 3.1. Figura ¢ rosmiary Ziemi 3.2. Wspélragtne geograficzne - : 3.3. Zmiany wspdtrzednych geograficmych. Ruchy bieguna 3.4, Redukcja chwilawych wspslrzednych feograicmych do Srednich f 3.5. Literatura POLRZEDNE’ GEOGRATI- 4.1. Sforp niobieska . Definicje! uktadéw wepdtreganych Bteryeenych 4.2.1. Uklad réwnikowy 4.2.2. Uktad réwnikowy godzinny » 4.2.3. Ublad horyzontalny s+ 4.2.4, Uklad ekdiptyeany 11.0) 4.2.5, Uldad galaktyezny : 4.3, Tramsformacja wapSinsgdnych eferyeanych + 4.3.1, Transformacja wspslragdaych ukladu réwaikowe- ge na vepezeine via toryzonainego | of- (Ca ocoesoboceeeead 36 58a 4 BIESKIE] é. 6: 6 6. 6 4, Praejécie przez Kolo godzinne t= #64... 65 6. 6 6 whe 4.3.2. Transformacja wspélezgdnych uktadu réwnikewe- go na wspdtrzedne vkladu révuikewego godzinne- ge | odwromie .... . Inne weory téjkata, paralaktycenego Planisfora Transformacja vepdirzgdnych ukladu réwnikowe- go na wspélvzedne ukladuekliptycznege | odwrot- 4.3.6, Wzory ogdlne transformacii wspsirzednych sie sycunych dwéch ukladéw -..-. 4.3.7. Prostvkaine wopdtrzqdne v ukladzis rSunikouyn, horyzontalaym i eKliptyeznym i ich wzajenne transformacje «+.+.+0+ : | Zaleimosei Téiniczkowe wspélveganych sferyezyeh «.. Gobel, Zmiany czasowe wepdlrzgdnych horyzontalnych 1 ‘gta paralaktyeznego 4.4.2, Réimiczkowe zaleznos wych i ekliptyeznych 5. Prayktad przcliczenia wapéirzgdnych réwnikowych na horyzontalne i odwroinie wee 6. Zadania s+... JAWISKA POZORNEGO RUCIY DOBOWEGO SFERY’ "NIE? ‘wepdiragdnych réwniko- Le Watep sseeae 2. Preejscie przez poludnike micjscowy .. os 13, Preejécie przez plerwszy i dragi werlykal 1 elongacje gwiazd okslobiegunowych ‘i . 25. Wechody i zachody + +g; Besagk t matorach | Dyskusja ruchu dobowego wybranych treech gwiazd dla Warszawy oraz dla g= 0° i = 90°. : 8. Zadania fee Seen 1. Wstgp + 1 Ceas gwiazdowy «+ | Cuas sloneczay pravdzivy 5 4. Ceas stonscany 4vedni. Réwnarie czas ee... 5. Czasy strefowe . Zwigzek czasu gviazdowege ze slonecznym Srednin 27, Wierévnomiernofé obrots Ziemi { rwigzanych 2 nim skal 8. Caas efemarya - TE 9. Sloiice divednie efemerydalna i poludnike emery 110.Czas atomowy «.. Li Astronomiczna rachuba Tat i diuzszych okreséu. G.L1-1, Definicie roku i miesiqea ...+ 6111.2. Kalendarz . ‘i 6.11.3. Pocaqtek roku Bessela 6.11.4, Dai juliartskie 64 64 65 67 6 70 rR R 81 6. at Pi a 7 ie n a ff PO; is 8. a 8 8, 8. a 9. SREDME 1 POZORNE WSPALRZEONE RoWNTKOWE +2: Presesja 1 joj wplyw na wopdirzgdne néumikowe ». 23, Paralaksa sseseeeseeees -S- 12, Prayklad przehiczenia czasu ewiazdowego ma czas sto~ neczny Sredni i pravdziwy oraz zamiana edwroina 13. Zadania 5 14. Literatura. RECESIA, NUTACIA, BUCH WEASNY 1, Wstgp’.. Nutacja t je} wplyw na wapdlr2qdne rSwnikowe Ruch wlasny gwiazd 5. Laczny wolyw preces)i, ntact Puchi vlasnego. na wepdlrzgdne réwnikowe . 6, Zadania on coo fig Dacgranaralalseeeeee seeeeeen ene eects ZORNE ZMIANY POLOZEN CIAL NIEBIESKICH NA’SFE- 2H MEBIESKIEJ. ABEERACIA. PARALAESA\. EEFRARCHA, 1. Wstep -.-+- 2. Aberracia 8.2.1. Wetgp ss 8.2.2. Aborracja dobowa i je} wplyw na wepétragdne ‘réwnikowe 1 horyzontalne s.se.e+ees 8.2.3. Aberracja fecema i je} wplyw na wepélragdne révnikowe { horyzontalne vseesceseseesesterees 8.2.4. Aberracia viekowa 8.2.5. Aberracja planctarna f satelitarna 8.3.1, Wstep 8.3.2. Paralaksa, dobowa i je) wplw na wapdirzgdne horyzontaine i réwnikowe . 7 8.3.3. Przeliczenie wspélrzednych topocentrycznych aa, geocentryczne i edvroinie « ae 8.9.4. Patalakin rocina i ej vmlyw na wepéivagine réwntkowe +444 frakoja astronomiczna + Weep Prayblizony waée refrakeji 3. Catka refrakeji . : 1) Tablice refrakeji on Anomalie) refrakest Refrakejql satelitarna : Wplyw refrakeji na wspétrzgdne horyzontalne 1 réwnikowe .5. Prayklady obliczedt refrakcji, paralaksy dobowe) 1 aber rachi debowe) « 6.-Zadania . 7, Literarwra. ++. 1, Definicje érednich, prawiziwych 1 pozornych wapéirzqd- nych sees 136 srt 43 443 143 8 154 156 158 159 160 160 160 163 163 165 166 an 472 15 175 7 180 182 186 186 187 189 191 193 194 197 198 201 202 203 20210. ue 12. 13. -6 9.2. Preclicdante éreanich wspétrzgdnych réwnikowych . 2 cepoki na epokg -..++ Fi 9.3. Redukeja grednich wspélrzqinych réwnikowych na wapdtragdne prawdziwe 1 pozorne 9.4. Prayktad obliczenia wspétrzednych Srednich i pozor- nych « 9.5. Zadania SYSTEM FUNDAMENTAL ‘STALYCH “ASTRONOMI- CZNYCH . 10.1. Literatura .eseseeee KATALOG! WSPOLRZEDNYCH CWIAZ ALL. Watep + 11.2, Katalogt absolume s+. 1113. Katalogi fundamentalne .. i Ted. Katalog fundamentainy FK¢ 111312. Tatalog fundamentalny GC 11,313. Katalog fundamentalny N30. 111314. Systematycme réénice fundamentalnych sy: teméw wepSirzednyeh .e.+++ 11.6, Katalogi dyferencjalne { inne wéywane™ w: praktyce astronomiczne-gesdezy jne} 11.5, Roczniki astronomiczne 11.6, Literatura. eee WIADOMOSCI POMOCNICZE Z MATEMATYET 0.0.0. 12.1, Jediostki miary kqta. Rozwinigcie w szereg funkejt trygonometrycznych 12,2. Wabntejoze pojeeia i weary teygonometnit sferyezne) 12.2.1, Podstawowe definicje trygonometrit sferyez~ ej. 2.2. Wzory podstawowe 213. Weory cotangensowe 12h, Waory Bordy 2.5, 216. 2.7; S Weory Delenbre'- Gausea 1 Nepera “6, Podstavowe w2ory tréjkatSw specjalaych ~ Ronwigaywante trojkqtSw sferyezyeh ukoS- frotatryete wns e- nn: 12.2.8. Waory trygouonetstl sferyemne) wu) speltorouyn weevsnees 12.3. Interpalacia Did: Opsine weory ‘wanctornachi uidadsy wapsivednyeh 1215, Gwiezenia obliczeniove .- 12.5.1. Przyklady rozwiqzywania trdjkatsw . 12.5.2, Peayriad interpotachi debinaest Stotca 12.6. Zalenia 127, Literatura 20 TABLICE 1 NOMOGRAMY [3.1 Gwiazderbiory 13.2, Lista tajjadnejezych gviaad videcanych W Polace i ich wapolrzgine © 227 “7 13.3. Zamiana interwaléy czacu gwiazdowego na interwaly ceast vedniego stonecznege i odwromie « Zamiana miary czasowe) kqla na stopniowg i od- 13.5. Zamlana godzin, minut 1 sekund na dziesigte czeSei ania 13.6. Lzynniki Uo wzoréw interpolacyinych - 13.7. Refrakcja normalna ++s+++ 13.8, State matematyeze a 13.9. Wainiejeze podrgcmiki Astronomii Sferycene} i Astronomii Og6lne) ...+++ 281 263 285 287 288 289 2901. SLOWO WSTEPNE ‘Astronomia sferyezna, Itéra jest przediiotem wykladu niniejszege skryptn, jest Tajstarezq z nauk astronomicanych, a moze nauk w ogéle TQumowi podstawe matematyezg wielu kierunk6wbadad astronomieznych, dowyeracyen wymaczei pozycji i ruchu cial niebieskich. Problematyck te} poswigcono viele opracovatl i podrgcznikéw. Ty- rly niektérych 2 nich zajdzie czytelnik na kofeu nintejezego skryptu. Seybki jrozwé} nauki i techniki ostatnich dziesigciclect nie omingl i tej navetarsze) galgzt nauki, astronomit sferyeze). Tote? Kasyezne podrcemntki astronomis sferyezne} jak Newcombe’a, Chauvenet’a, jak Posniejeze vyJawnicwa (do 1965 r.) Igezte 2 polskimi podrgcznikamt Togo pruedmiotu sialy sig praestarzale, szczegélnie w rozdaislach trak- tujgcyeh 0 skalach czasw, stalych astronomicanych, katalogsw wspél- Feginych, a takie czgato w poriomie dokladneseit romvazanych 2Jawisk. Viydiuiajqce siq okresy jednorodnych precyzyjnych obserwacii astro- nomicanych { wzrastajaca weig? ich dokladnosé zviazana 2 ogélnym Foz Gajen techniki, zastosowante elektronicemych maszyn cyfrowych, sztuez- he satelity Ziemi 1 poraziemskie cbserwacje astronomiczne stworzyly fhouliwosel badait zjawisk dotychezas niezauwazalnych, ale wymagaia Townie? innego traktowania probleméw, opracowania nowych metod ba- fawezych, obserwacyjnych, obliczeniowych. Ninicjszy skrypt pt. "Astronomia Sferyezna z Owiczeniami™ opraco- wany zostal na podstawie prowadzonych przez autorke of szeregu lat Yykladéw 1 éwiczedl tego przedmiotu na Wydziale Geodezji t Kartoaral Politechnikt Warszawskie}. “Treéé skryptu dostosowana jest do obowiqzujncego programu sti aigv geodezymayeh 1 stad ograniczona zostala do podstawowych windo- vesccts astronomit sferyezne} miezbedaych dia inzyniera geodety. Skrypt Moe bye praydatay dla stidentow astronoinil, jak 1 innych kierunkéw ‘stidigw obejmajgeyeh ten przedmiot. Wepslezesna problemaiyka astronomit sferycznes zostala tylko 20 anonsovana w poszezegsinych rozdzialach i uzupelniona spisem litera~ fuey pomocnicze} pozwalajqce) na glabsze studia problematyki. Spisy nie mayduia, sig na koficu Kazdego rozdzialu z wyjqtkiem trzech roz- Mtaniow podajgeych QTko Klasyeens definicje i pojgcin astronomit, sfery- Cone}, to jest rozdziaka 4, "Uklady wapélrzgdnych" » rozdziakt 5.-10- "Zjawiska pozornego ruchu dobowego sfery niebieskie} { rozdzialu 9. "Srednic i pozorne wapétrzqine réwnikowe. Ze wagledu na ograniezenia programove 2aczerpnigto 2 astrononis teoretyczne} wzory, okredlajqce parametry charakteryzujqce ruch ciat uklady slonecznego oraz precesji i nutacit. W vyKladzie starano sig jednak zapornaé cxytelnika nie tylko = posiadang obecnie viedzq % tej aiedziny mauki ale {2 metodyka badad astronomit sferyeznej, podajge réenorodne sposaby wyprowadzett wzorsv. W awigqzkuz brakienlw litersturze polskie} opracowait dotyezacych katalogéw fundamentalsyeh + fundamentalaych stalych astronomicznych romizlaly te zostaly potraktowane szerze} i zagpatrzone w odpowiednis obszerne spisy literatury. Niestety nie malazly miejsca w skrypeie ant Klasyczny lziat teorii zaGmies Stosica, Kolgayca 1 zakryé gwiazd praez Kstgzyc, ant wsp6l- czoinie rozwijajgce sig dzialy astronomii sferyczne), jak ‘savelitarna stronomia.sferycena { Kslefycowa astronomia sleryeza. W pierwsaym praypadka odsylamy czytelnikéy badé do Kasyeznych podryceniksw astronomit sleryczne}, np. Chauvenet'a lub polskiego podrecznika |. Witkowskiego. Z wspéiczeSnie rozvijajgcym. sig dzialamt astronomit sferycme} moéna zapoznaé sig w pracach Srédlowycht L.Cichowicz: Wzory tmygonometrycze astronomii sferyczne) satelitar~ ne}, Ceodezja i Kartogr. tXIV z. 1, Warszawa 1965. B.Kolaczek: Kelelycowa Astronomia Sferyeana, Geodezja i Kartoge. t. XVII z, 2, Warszawa 1969. W.K,Abatakin: Planctocentriczeskoje sistemy Koordinat. Spravoénoje Rukevodstwo pe njebiesaoj mechanice i astredynamice, Red. Duboszina. Moskwa 1971. Wedniejsze 2 punkta widzenia prakiyld astro-geodezyjne} probleny refrakeji, aberracji i paralaksy S82 zostaly omévione w odpowiednich rozda\alsch. Wezystive rysunki oraz prayklady obliczeniove zostaly wykonane przez mgr ind. Romana Galasa, keSremy skladam podzickowante za ten wvklad pracy. Recenzentom skrypts Prof.dr W.Opalskioms ¢ Prof.dr W.Zonnowi skiadam podaigkowanie ze waillive praejrzenie skryptu i waayetkie cenne uvagt { sugestie. Barbara Kolaczek 2. WYBRANE ZAGADNIENIA Z. ASTRONOMII 21, WSTEP We wszystkich naukach flayconych 1 prayrodniczych, szczegélnic w astronomil, kidra a2 do czasu wystezelenia pierwszego sztucznepo sa~ {elity Zienli pozbawiona byta mozlivosct eksperymentowania, Zrédlem §nformacji naskowych 3q obserwacje zachedzacych zjawisk. Obserwacje fastronomiczne mozna podzielié na dvie gru 1) obserwacje astrometryczne, to jest obserwacje pozycji cial nie~ bieskich, umodliwiajace poznanie i formulowanie praw dynamiki cial nichieskich, 2) obserwacje astrofizycmne, to jest obserwacie fizycznych wlas~ noSei posnenegsinych cial i praestrzeni migdzygwiezdnych, umodliwia}q~ ce poznawanie fizycme) budowy wszechSwiata i jego ewolucjl. ‘Najstarszymi obserwacjami astronomiczymi 53 pozycyjne observa cje cial niebieskich. Datujq sig one od najdawniejszych czaséw, dy tylko ezlowiek zaczal interesowaé sig otaczajqcym go nicbosklonem. Obserwacje astrofizyezne i rozwé) astrofizyli rezpeczely iq w zasa~ dele w dwudziestym stulecin, ‘Astrometria, najatarszy dziat astronomii, obejmuje metoly wyznnez nia polozeit { ruchéw cial niebieskich, metody wyznaczania wepdirzed- nych geograficenyeh pmktéw na Ziemi i azymuléw kierunkéw jak 1 me~ tody wyznaczania i rachuby ezasu. Astrometrig dzicliny naz 1) astronomig sferyezng, definiujgea ullady vspéirzgdnych, ich weajemne transformacje 1 zmiany czasowe oraz skalq czasu 1 stanowig~ cq leoretycang podstawe do obliczet pozyc{i - cla niebieskich i zinian tych wepsiezednych, 2) astronomie praktyczna, obefmajqcg metody pomiansy wspdlrzqd~ nych cia! nlebieskich i wyzniczania stalych astronomicznych oraz teo~ rig instrumentsw astremetrycznych,Bie 3) astronomig geodezying, obejnujqey metodyke vyznaczei wspél- eginych geograficznyeh, azymutu 1 czasu i ich zmlan wrax 2 teorig instrymentéw azywanyeh ‘do tych wyenaczed. Scidle zvigeana x astrometriq jest mechanike niebieska, dzial astronomii, KiGry zaviera teorig rucha planet, plaretoid, komet, natu- raiyeh 1 Setuemych satelit6w. Orbity tych eial opracowywane 3 opareit © wepélrzgine dostarczane przez astrometriq, Astrofizyka, radioastronomia, astrononia gviazdowa, Kosnologia, to dzialy astronomis zajmujgee sig fiaycanymi vlaseiwoseiami gwiazd | inaych cial niebieskich i Rzyeznq budowg | ewoluc}1 wszechswiata. Wepdlezesna astronomia.aferyezna obejmnje nasigpujace dziaiy: 1, Uxlady wspéirzednyeh t teh transformacie. 2. Trygonometria. sferycza. 3. Zjawiska rucha dobowege sfery nicbieskic). 4. Shale czasu. Rachub czas 5. Precesja i mutacj. 6. Ruch wlasny gviazd. 7. Ziawiska powolujace pozorne zmiany vopSlrzgdnych sferyce~ nyc a) paralaksa, b) aberracja, ¢) refrakeja ‘astronomiczna. 8, System stalych fundamentalaych. 9. Kauwlogt wspélrzednych guia Pierwaze podstawy matematyczne da} astronomii sferyczne} ma)~ wigks2y astronom starozymoset Hipparch (II v. p-n.e.) wprowaizajae 4o nie} trygonometrig sferycang. Dalszy rozwé) tej nauki w ciqgu wle~ kéw awiqzany byl’ nazwiskami tej miary coz Albataniy Reglomontanus, Topernik, Euler, Gauss. Przytoczmy ilka encyklopedycznych faktsw historyeznyck 2 rezvo- ju astrometrit bedqce) peczathowo jedynym dzialem astrenomil: 3000 r. pence. Poczatki astronomii w Chinach 1 Egipcie. M100 r. pine. Pierwaze wyznaczenie nachylenia ekliptyl (Chiny) 590 r, pimse, Pierwaze sformulowanic twierdzania o lnlistosci Zie- mi (Pitagorejezycy) 240 r. pense, Dierwszy pomiar promienia Ziemi (Hratostenes) . Tw. pense. Wyhowiedzenie mySli o rucim Ziemi dookola Stoica GAryetareh) . Iw. pene, Pierwszy Katalog gwiazd. Obserwacje’ Hipparcha. Iw. pane, Almagest Klandiusza Prolomeusza zawicrajgcy wyliad geocentryezne) teorii bulowy éwiata. 1252 rs Zestawienie tablic ruchu planet (tablice alfensysiskic) w Toledo. 1420 r, (okole) Wybudowanie w Samarkandzie przez Ulug Bega due 0 obserwatarium astronomiczeso. 1503 Opublikowanie deukiem dziela Kopernika: "De revo lutionibue, orbinn cocleatium 1576-80 r. Wybudowanie wv Uraniborgu wyspa fivfen, Dania) observatorium astronomicznego przez Tycho Brahegs i rozpoczgcie obserwaéji planet. i } | | = 158 3. Wprowadzente’kalendarza gregoriayskiego obowigenjs~ ego obecnic. 1609-19 Ogloszenie przez J.Keplera trzech praw ruchy planet. 1640 r. Zalovenie przez J.Heweliusza observatorium w Gdaii~ ‘ska. 1672 5. Pierwsze wymnaczenie paralakey Stojica. 1675 3. Zalozenie obserwaterium astronomicznego v Green- wich pod Londynem. 1687 Osloszente dziela LNewtona zawierajacego wyklad teorit powszechnego ciazenta, 1718 r. Odkryete przez EHalley'a ruchéw wlasnych gwviezd, 1725-1728 v. ~ Odkrycie przez J.Bradley’a aberracji Swiatla (pierw- szy observacyay dowéd rucku Ziemi dookola Stoica). 183 re Ouleryeie ruci Slosea w przestrzeni migdzygwiazdo- wes. 1833-60 F. Pietwsze pomiary paralaks gviazdowych. 1839 Fr. Otwareie obserwatorium astronomiczriego w Pulkowie kolo Leningradu (wezesny Petersburg) 1852-62 Zestawienie katalogu gwiazdowego Bonner Durchini« sterung, F.W.A. Argelandera. 1917 re Wykazanie, 2¢ Stovice zajduje sig na perylerinch galaktyki (W. Shapley) « 1919 r Pierwsze obserwacyjne potwierdzenie ogétnej teorll Wwaglednofe\ - zaobserwowanie odehylenia promieni Swiatle gviazd v poly grawitacyjaym Sloica (A.Edin~ sgton ~ Anglia) « 1919 rs Powolanie Migdzynarodowe} Unit Astronomiczne}. 1926-27 Potwierdzente tstnienia ruchu cbrotowege Galakiyki (B.Lindblad, J.H, Oort - Holandia). 1966 rs Picrvszy pomiar metodq radiclokacyjng odleglosct Ziemia ~ Ksieiye. 1952 re Nowa skala odlegioget galaktyk (W.Baade) . 4.X.1957 ve Wystrzelenie pierwszego sztucznege satelity Ziemt (ZsrR). 21.VI,1969 r, Ladowanie zalogi statin Apollo 11 na Ksigiycu 22, DYNAMIKA UKEADU SLONECZNEGO. RUCH ZIEMI DOOKOLA SLONCA. Rucerywisty kieruhek do obserwewanego ciala niebleskiego zalezy od poryeji obserwatora w przestrveni. Dla obserwatora ziemskiego be- dzie on zalezal of pozyejl | ruchéw Ziemi w przestrzent, jak i parame ‘row charakteryzujqeyeh Ngurg 1 reeiniary Zieai. Stqd Ustotne macze- nie dla rozpatrywania zagadnies astronomti sferyczne) ma znajomoSé “ynamiki Ziemi 1 ukladw stonecznego.oie -15- Zieinia jest jedng 2 dziewigetu planet uklada, stoneczmese. Sq tow | + olejnoget rosnace} oilegiosci od Slofca: Merkuty, Wenus, Ziemia, j Se Mars, Jowise, Saturn, Uran, Neptun, Pluton, Zgodnie 2 telocenteys7- | i Ree ee a, ng teociq Kopernika planety obiegajq Slosce a ich ruch po erbitach od- i a $3 aga22 a9 . bywa sig zgolnie 2 trzema enplryemym! prawanl Keplera sformulowa~ 1 nym w XVI w. | Pierwsze prave Keplera: Planeta obiega Sloiice po or- Bs ge8SBS BS B. bicie eliptyceme), a Slosice zajdje sig w jedaym 2 Je) ogaisk. Ss seece 68 5 Promiei woizacy planety moina wigc vyrazié vzorem a 1 | 2. y eats * e at = 6%) @ eeage 2 a: vey peer! a | siulet ¢~ minofré ates, i eee x I 3 co ftaad gh ek a,b = edpovieinic : 3 wielka i mate i: ® s8ay2 88 F i pétos elipsy, 4 coe ueabal gw tle! y= kat anomalil f : af prawdzive}, 28 7 £8 warty migizy ; iG mar z dudg pélosiq ¢ | & |. alleen HF 4 elipsy a promie- i) 3, |BREERE BB et OG eg niem wedzaeym uo Baas ek 2 $xls Rys.2.1, Predkosé polowa wv ruchu orbi- Prseeuees | io) i_ 4 talnym planety ae as a 3 Drugie prawo Kep- 4| & ie leva: Planeta poruaza slg po orbicie ze stala szybkodeia polowa, to be a i maczy, ie je} promies wodzacy zakreSla wycinkl elipsy o jednakowych mea } t polach 'v. joduakowyeh odotgpech czasu. W takin camym tnterwale czas \ (aitles e2eyn neal 5 {promie wodzacy rakresii wycinki PjOP2 1 P30Pz. Predkos€ liniova t A) Shs] o 3 358 "3 § plenety po orbieie jast miemna. \ -i g Trzecie prawo Keplera: Stosinek szeSeianbw Srednich of- i a 4 legloSet planeyy 00 Stosca do kwadratdw okreséw obiegéw jest wielkos- ' Be 8R888 Be i cig alg \ é Ses opetch ces i 23 TH eet (2.2) ! mo Svre~ Re 6 oly Poe } , i | g 3 Empiryezne prawa Keplera zostaly v kilkadztesigt lat pééntej uza- \ F ala sudnione i uogéinione teoretyeznie przez Newtona na podstawie prawa { dadis 24 fag ala powszechnego ciqdenia sformulowanego przez niego i ogloszoneuo w } beage $2 deh al- Ksigice "Philosophiae Naturalis Principia Mathematica” (1687): _ . Dwa ciala 0 masach my 1 mg prayciagajq sig vzajemnle 2 st wprost proporejonalng do ileczynu ich maa i odwrotmie preporejonalng do kwailratu ich odlegiosei r, co wyraiamy wzoremFerty 2s WapSlezyunik proporcjonalnagci T reany sisi powszechmege ciate sla ma wartase f= 6,658 * 10-2 (ayn eme/99) Parametty charakteryraigce planety 1 ich orbity podaje tablica 2.1. Pouane prez Keplere praws Tuchu planet rozpatrywane byiy tyke 1 punk vidzenia tuchu dvéch cial, to Joot mucha plonely w polu gre- Vitaeyingm Stoica. W rzeczyvistosel, zgotnie 2 praven povazechnegs Sigtenin, wystqpoia perturbujace dzisiana sil grawitacyinych innych plonet, W reniltacie w ruc erbitalym Ziomi, Jak 1 innych planet, ‘eystgpuia aakigeenia deformujgee rch okresiony preez prava Keplora. Ziemia poruszajgca sig po orbicie eliplyeme) 0 mimosrotzie ¢ + 0.01675 majduje sig najblize) Sloica w punkcie preyslence2= nym = perihelivm okolo 2 stycznla jw pnkle najlate}-polozonym od Slovica - aphelium okoto 3 lipca. Srednia odleglosé Ziemia-Sloi- Ge tw. jednostka astronomiezna wynosi 149,5 108 kn. Teovie ruck planet znajdvie cxytolnik v podrgcenikach machantht nichs. [2.5.1] ¢ [2.5.4], a glovne tarysy tel teorli w podrgemikach astronomii oglne} (tablica 13.9, w rozdziale 13). W wynlla tuchu obiegoweso’Ziemi wokS! Stoica obserwator ziem- ski obserwuje praemieszczanie wig Stoica na tle gviazd. Wprewadiny pomocnicze pojgcie trv. sfery niebieskic), to jest lull o Srodia unieszezonym w érodku Zien i 0 nieskoiezenie wiclkim jednostkowym promieniu, tak vielkim by dva révmolegle kieran- Ki wyprowadzone = dau rOinyeh punktéw na Ziemt (rys.2.2) przebijaly te afore w jednym punkcie (polvordzial 6.1). Plaszeayina ovbity Zie- int practnte sfarg nichieskq wadlua kola wielkiego, wanego eklipty Kay wadlue Idrego odbywa sig pozorty rich Stoica. Reutujge ms. sfo~ rg niebieska gwinzily wallud kierunkow Igczacych fe % centrum Ziemi, benieny melt ni slerze obraz gwiaddsietego nicba observovanege % Ziemi, na tle ktSrego observujeny 2 Ziemi roerny vuch Stovca. WV staroiymnogel pogrupowane aviauly w tea. Konstelucje = gwiaz- dozbiory (romdz, 2.6.3), wyobrazajqee sceny mitologicze, “ovierzata P. bazar wokSl cllipiyki © szerckosci 16° zostal podziclony w stt- roiyinose: na 12 engéel, tow. siakéy zodiaku (codiak ~ pas 2wicrzy covy), przez Kiére wedruje Slosce na sforze nichicskiej v clagu roku. Weueras obaxary te poktyvaly sig 2 gviazdozbiorami 0 te) same) naz= wie. 34 to: 1 Taran (Aries) Vit Wage (Libra) tI Byk (Taurus) VUL_ Niedwtudeke (Scorpius) UL Bhiznigta (Gemini) IK Strzelec (Sagittarius) IV Rak (Cancer) X_ Koziorozec (Capricornus) V Lew (Leo) XI Wodnik (Aquarius) VI Pana (Virgo) XML Ryhy (Pisces) Plaszezyane niwniks siemskiego przechoiliicn prvex Sredak mas Zie- ani praceina sferg nlebiesky wailue hola wielkicso, ‘zvanego rownikion -a73 Rys.2.2, Reecaywisty przestraeny ri ich rauyy na sferg niebieskq Aad gviazd 4 nicbieskim. Réwnik niebieski przecina ekliptyke w dwéch punktach, 2wa- ych punktami réwnonocy Tub ekwinokejami: punkt réwnonocy wiosemne} Jub punkt Barana oznaczany symbolem +i punkt révnonocy jesienne} lub punkt Wagi oznaczany: symbolem ©. Ekliptyka nachylona jest do révnika pod katem € = 2395, Slorice przecinajge réwnik niebieski zajdzie sig w punkeie Barana cholo 2.1L, Na calej kuli ziemskiej dziat réway jest wéwezas nocy is hastepje poczatek wiosny astronomiczne). Okolo 23 wrzesnia Stofce ponownic znajdzie sig na réwniku, tym razem w punkeie Wagl. To dru ale aréwninie dnia z noca daje paczatek jesieni astronomiczne). Panky ckliptyki odlegle od punkisw réymonocy © 90° nosza odpo- wiednio nizwy solsticium letniego lub stanowiska letniego | solsticium zimowego lub stanowiska zimowego. Sloice zajdzie sig w solsticium letnim okolo 22 czerwea, a w solsticium zi- mouym okolo 22 grudnia, dajqe poczatek odpowiedsio astronomicznems latu i astrenomicznes aimie. Linia Iqezqca punkty réwnonocy - Unla ekwinokejéw 4 linia solsti- ejsw dzielg ekliptyke na eztery c2gset, odpowir'sigce porom roku.-18- Diugeés pér roku ze wagledu na znicana predkose Katowg Slofca po aasce! it prowe Keplera) nie jest towne 4 tak na pétla pétmcene}: Murges CT prave Hivos uewa 92.01 day lato trwa 93.62 dni, Jetoh trve 9.82 dat, na trwa 89.00 das 23, RUCH OBROTOWY ZIEMI Ziemia poza ruchem obiegowym wokst Slotica podlega jednoczesnic Aobowemu ruchowi obvotowemt dookola ost, Ktéra jest nachylona do plaszezyeny orbity pod kytem 6695. Ziemla obraca sig woksl osi z za~ chodu na wechéd. Konsekwencja tego ruchu jest observowany 2 Ziemi pozorny dobowy obrét sfery nlebieskiej 2 gwiazdami, Slosicem, Keigay~ com i planetamt oraz wystepowanie dnia I nocy. PredkoSé kqtowa obrotu Ziemi wynosi 360" astis. (2.6) 86 400" Predkasé Uniowa punktSw polodonyeh na réwniku wynosi 2nk 86 400" = 466 mls , es) tanie Sredei promies Ziemt R = 6370 km Predkose Iniova punktGw polotonych na réwnoledatky © szerskoset geograficze} ¥ wyniesie 464 cosg m/s. Ruch obrotowy Ziemi dookola ost nie jest jednak ruchem jednosta)- rym jal to vytazaly poréynania precyzyinych obserwacjt aatronomie2~ hychy np. potyeil Roigiyca 1 planet 2 wakazaniant wspSlezesnych waor- cou ‘ciasy = segaréy kwarconych 1 atonowych. Wykeyto zmiany sezonove, wiekowe 1 meregulame szybkoSct obro- tu Ziemi. Zmiany sezonowe powodowane sq gléwnie preez prayplywy i sezonove miany Kinatyeme, Ziemia obrace sig wolne) v pobliy réw= nonocy wiosene), a szybeie} w poblite rdwnonacy jestemne). Diugosé Grresu obrot = doba, znienia. sig o okolo # 02001 w ciagu roku. Zmiany wiekowe szybkosei obrot Ziemt powodowine 34 sléw- nie preen prayplywy cceandy 1 mérd 1 clastyemege plaszeza Ziemi. Ziema amnlejera swoye predkose t wyllute owd} checs vbivts Srelaiy ‘f001 - 09002 na stulecie. -- Zmiany aieregularne szybkoSet obrom Ziemi, regu bike tystgcznych sekundy wystgpuja nagle, a ich prayceyny le sq dostatecz- nie dokladnie zbqdane. Praypuszcza ‘sig 2e tatnlejq zalednoset pomigdzy tymt zmianamt, a duiymt wragsleniami Zieni, jak i inaymi naglym prce- mmleszezenianl’dutych mas we wngtrm Ziem! 1 atmosferze. Zmiany szyb- kode: ruchu ebrotowege Zemi stanowig preedmiot wspétezesnych blah astronomierno-gectezyjnych 1 geollzycznyeh. Szeraze omévienle te) roblenatyli snayide eayrelnik w poryeinch literatury [3-5-7 (35.5), 3.9.14] + [13.9.18], [1.9.24]. OS ebrofi Zien’ nie zacho= wuje” stalego polozenta w pree- strzeni i pollega tv. ruchowt Ty procesyjnemi, zakreslajgc stozek © kqcie rorwarcia 2*2385 wokst ost prostepadle) do plaszcayzny eldipykt Corbity Ziemi), « prze~ choduqce) przez Srodek mas. Zie~ nat (1ys.2.3).. Okres tego obrot Tit 6 sie at est ‘czyng tego ruchi precesyjnego ¥ sa sil gruwitaeyine Stoien # a Ksigayea, eialajace a poehylon ne wzgledem ekliptyki zarubienie ~ ‘ivnihowe elipsouly stemskieh Na ten precesyiny tuch ost obrotu Yeni po stotku makladajy stg rote perturbacje mitacyine, eérych gléwan. skladown ma am plitude 9 okres zmnian 18,6 lat, 2 Ftére sq powodowane glovnie deiatninoserg geawitacyina Keigiyca, Precesja i mtacja bedzie doklad- nie oméwions w Tordziale 7. Of sbrotw Ziemt nie zuchowaje réwniek stalego polotenia w bryle Yeni. Rowhiesnose Kervnku gtdvne} osi bezwindnosel 1 cliilove) ost obrota jakiegos clala s2kywnege powoduje wystepowanie tow. mutacit Swobodite), to jest periodyemege rach chwilowe} ost obroti elala setywmnego wokSt glwne) ost benvladnos W praypadiu Ziemi kat odchylenie chvilowey ost cbrot oi siéwnaj si bezwiadnosei_wynosi okolo 0°5. Nutacja swobodna osi ziemskie} jest ruchem anacinie birdie} skonplikowaiym niz matacja swobodan Cinta satywnego ze weeledu na Takt, Ze Ziemin jest clalem clastyemyn, a nie sxgwym, ma aiejednerodny rorklad mas i migdzy inayint plyane jadre. Poza tom rozklad ms wlego cigglym zmianon. Pontine kitkadste- sigett lat obserwacji i bala rieku ost obrot Ziemi w je bryle mune Say zasudzie dwie gléwne akladowe periolycmne tego Tach, to Jost skladowa roczna © anplitudzie rzadu Or1 4 skfadowa, chandlerow sko 9 okresie raga 1.2 roku | amplitudvie rzgdu O'L = O"2 oraz ruch wie- Kewy ost obrotu, Nutaeje svobodna ost ziemskie) jest nadal, szezegdl- nie -v ostatnich latach, intensywnie badana. Zjawisko to omaviany do- Rys.2.3. Precesja-20- Kigdniej w punkcie 3.3 nastepnege rozdzlalu. Ruch ost obrom Ziemi w je) bryle powoduje drobne zmiany wpéirzednyeh geograficznych punktéw awiqzanych 2 brylq Ziemi. 24. OGOLNA ZNAIOMOSC NIEBA. GWIAZDY Gwiazdy wideeme na naszym niebie stanowig Uo, na kisrym obser wujemy przebieg wielx zjawisk astronomicznych, jak np.t rucku Ksig- ayca, Stoica, planet, sztucznych satelitsw. W pocosing noe meine do- strzee golym okiem okolo 2000 + 2500 gviazd. Liczha guiazd obserwo- wonych wzrasta szybko do setek milionéw w miarg atosowania do ob- serwacji coraz wigkszych lmet. Przestrzenny rozklad gwiazd charak~ leryzujq takie parametry jak heliocentrycene kierunki do gwiazd i ich hieliocentryczne odteglodci. Ruchy guiazd w przestrzeni powodujg 2 Diegiem czasu zmiang przestrzennege rozkladu guiazd, Fizycane wiasnogel gwiazd charakteryzyjq takle parametry jak: jasnosé, typ widmowy promieniowania gwiazdy, rozmiary, masa, tempe- rarura powierzehniowa, sklad chemicmy. Tak’ jak wielka’ jest liczba awiazd, tak i duda jest rS2norodnosé gwiazd pod vzgledem budowy fi- nyctne). Przestrzenny rozklad gwiazd, a szezegélnie roziéad kierunkowy jest przedmiotem badai astrometrit. Z fizycznych wlasnosei gviazil udaniach astrometryczaych wykorzystujemy jedynie w formle informacji dwa parametry, to jest jasnoSé gviazdy i ich typ widmowy. W astro- nomiczno-geodezyjnych instrumentach wizualnych dostgpne sq do obser- wacji tylko jaSniejsze gwiazdy, Poza tym jasnosé gviazd ulatwia iden yfikacie gviazdy w czasie obserwacsi. Typ widmowy gwiazdy ma pevne maczenie w preblematyce refrakeji astronomiczne}. Ponte) podajeny niezbedne informacje dotyezace tych parametréw fizycenych wiaécivoset gr lnzd. Osszernicjsze informacje moze czytelnik znalezé w podreezni— ach atrenonit ogéinej (tablica 13.9) oraz porycjuch [2.5.8] + [2-n. J}. 24.1. Jasnosé gwiant Jasnosé obserwowang albo widmowa gviazd wideczaych golym okiem poduictono jeszcze w starozymosel na 6 grup. Najjasniejsze eviady zaszeregowaho, do pierwsze} grupy - plerwsze) vielkosci gviazdove), iajslabsze gwinzly widoczne golym okie zliczono do astatnie) széstej grupy, nadajgc im 6" wielkoSé gviazdowg. "mn" jest skrétem lacisi= skiego slowa “magnitude” i oznacza jednostke jasnosei gwiazd. Okazalo sig, 2e stoounek natyles Swiatla dwéch gwiazd © réenicy Jasnose: row ne} 1 wielkoset gwiazlowe) w skali prayjgte) w starozymosci jest blis~ Iki 2-5. Astronom angielski R.G.Pogson prayiat obecnie sbowigznjaca -a- ‘skalg fotometryczng jasnoSei gwiazd, zgodnle z zaloteniem, te réinicy 5 wielkogci gwiaulowych, edpowinda stosunek natgzei promieniowania réwny 100 1 = 100, (2.6) ht Stqd ré2nicy wielkosci gwiazdowe) réwnej 1™ odpowiads stosunek natgzeit ; Yio = 2-512. an mel Zerovy punks te) skalt jasnoset gwinad zostal tk prayiety, by na)- slabsze gviazdy widziane golym okiem mialy széstq wielkose twiazdow, zgodnie z przyjetq przez Hipparcha w starozytnoSci skal. Najjasniej- sza gwiazda naszego nieba Syriusz (Canis Major) ma w tej klasylike- cji_wielkosé gwiazdowg -1™%4, Ksigzyc w peti ma blask ogdiny -12"7, a Sloice -25"8, Pray pomocy najvigkeaych teleskopSy o Srednicy 5 metréw moina zacbserwowaé golym okie gviazly 0 wielkoset gwiaz~ ‘jows) +18, a fotograficznie gwisny 0 vielkosei gviardove} 24m. 24.2. Widma swinzd Rozklad natgenia v widmie promeniowania gviazdy, a gléwnie na- tgienia wybranych linil absorbeyjnych takich jak linie woderowe sertt Dalmera, linti helu i metalt stanowig podstawe podzialu gwiazd na tak awane Klasy = typy widmowe, Prayjgta Klasyfikucja widmowa byla opra- cowans w Tarvadzkim Obserwatorium (Harvard College Observatory) w Cambridge (USA) przez E.C.Pickeringa i J.J.Cannona z kojicen u- bieglego wieku. Autorzy cl opracowali podstavowy katalog widmn 255 000 gviazd, - The Henry Draper Catalogue - HD, zakoiiczony w 1924 vr. W prayigte) Klasyfikacji_widmovej rozréinia sig siedem glévaych Klas widmowych: O, B, A, F, G, K, Mt tray uzupelniajace polgrupy Klasy G i K'to jest podgrupy B, N, 8. Caly cig klas widmowych ma postaé: RN 0, BA, FL G, Kg M. Kazda 2 Klas widmowych dzieki sig na 10 podgrup: AO, At, 9, BO, BL .. 4! i -22- \ W guiazdach typu B przewazajg inte helu = gwiazdy noszq nazvg swiazd helovych. W gviazdach typu A dominujq Unie wodoru. Nastep- nie linie helu zanikaja i zmniejsza sig natgéenie lini wodoru, a wara- sta natgzenie linit metalu Fe a take Ca. W gviazdach podgrup R,N, S ‘wystepuig tez 2wigzki weglowe. ‘Typ widmowy gwiazdy a takie jasnosé widmowa podawana jest w azdym spisie gwiazd, migdzy innymi i w rocanikach asteonomiczuych Szezegslowe informacje 0 Klasyfikacjt widmowe} moinn mnaledé w ket dym podrgczntku astronomii ogélne} i astrofizyki (p. 13.9) 24.3. Gwisadozbiory. Nazwy gwiad, Mapy nied MiezmiennoSé konfiguracji gwiazd na nieble sprawila, ze juz w starozytnosct igczono poszczegélne gwiazdy w grupy wyobradajgce nj sceny z mitologii Iub jakies zwierzgla. W wigkszoset pétnoena ezese nieba, dostgpna do obserwacji z basenu morza Srédziemmege zamiesz~ kkalego przez Indy starozyme, posiada gwiazdozbiory okreslone i naz wane w staroiytnosci. Przykladewe nazwy tych gwiazdozbiorsw to Kas- jepea, Andromeda, Cefeusz, Byk, Baran itp. Pohudnipwa cz@éé nieba zostala podziclona na gwiazdozbiory jut w czasach ndwodyinych, co miato vplyw na ich nazwy. Sq to migdzy imymi Kezyt Poludnia, Teles- kop, Cyrkiel itp. W 1922 r., zgodnle z uchwaly Migdzynarodowe} Unii Astronomiczne}, pr2yjgto podatal nieba na 83 gviazdozbiorsw, przy cuym gwiazdozbiory te zawierajg nie tylko gwiazdy, ale obejniujq-cale obszary nleba ograniczone regularnymi liniami-pohudnikéw i réwnoled~ nikéw. Spls wszystkich gviazdozbioréw zawierajicy ich polskie i lacii- skie nazwy podany jest w rozdziale 13. Konfiguracje gwiazd tworza- eych gléwne gviazdozbiory mieba widzianego w Polsce podaje zalqczona mapa, W starotytnosei nadawano nazwy nie tyIko gwiazdozbioren ale i jaéniejszym gviazdom w tych gwiazlozbiorach, np. Syriusz ~ najja: nlejsza gviazda w gwiazdozbiorze Wielkiego Psa, Aldebaran - na}j niejsza gviazda w gviazdozbiorze Byka, Wega ~ najjagniejaza gviazda Ww Lyrze.|].Bayer wprowadzil wv opracovanym przez’ siebie atlasie gviaz- dowym zasade oznaczania jasniejszych gviazd w gwiazdozbiorze literami greckimi, oznacvajge najjesniejszq gwiazde tego gviazdozbioru litera «, Grugg co do jasnofei gviazde literg f itd, W 1710 ].Flamstead praylaql réwniez oznaczenia gviazd w gwlazdozbiorach wedlug rosnqce} jasnosei kolejnyini Liezbami 1, 2, 3. Rautujge na sfere niebleska (rozdz. 2.2) gwiazdy wudlue promieni Igczgcych je ze Srodkiem sfery otrzymamy na’ sferze ‘nicbleskie} zrzuto- wany obraz gvidédzistego nieba (rys. 2.2). Rozpatrywanie kierunkéy do gwiasd motemy zastapié rozpalsywuitem polozed gwiazd na sferze nicbieskie}, co jest zacznie wygodniejsze, = 23- Przedlzajge of obrotu Zieni { rozciagajge podstavove plaszezy- ny geograficznego ukladu wapSlrzednyeh do praccigeia 2 afer nichioes xq otraynamy na sferze niebieskie) ukled wepdireginych, snclosiersy do geografiemnego uktadw wapSlvzgdnyeh na Ziemis zveny ukladens eee nikowym. Wapélvegdnymi aferyczayat guiaed w (ym aldadaie aq rele tascenzja - ck (odpowlednik diugoscl_geograficmne) { deklisache 8 (odpowinduik szerobeéet peografiemey), Gwiazdy, podobaie jek mlejscovescl ma Zien, nanosi sig na many krestone w névalkovyin uldadsie wapdlezgdnych. Jedha 2 podstavowych map przesladewyeh nieba jest mapa oparta sm kawalogu wspOtraeduyeh réwaikowych jaSniejszych swiazd opracova- nym v poczgtht XIX wiels w Observatorium w Bonn, price Fresh, selandera, wv. Bonner Darchnusterung ~ BD, sawlerejqcy 342158 awiazd do 995 dla deklinacjt -2°<6c 900 [25.8]. Kawicy tmepa Zosiala rozszerzonn prizer I. Schénfelda 0 daisze 193659 gyiaad polo- onych mu pélkull poludaiowe] -2° 6 <-29, Istneje obecne wicks to- lulogéw i albunéw dca mie) lub wigce) dckladayeh Jak up alas Ay Peévara [2.5.9] | AAMichajiowa 2.510}, W Polsce sostaly wodlace twa poptlarne atlacy nicha ,Dobrayekiego [2.5.11] 1 MeMarura [2.5.12]. Obeenie isieje révnied wicle folograflemych map nieba. Najwigisayin z nich Jest "Mount Palomar Sky Atlas", Klory zavlera gviandy te BC FA ies clare lp ors meee ie W dawnych wickach mapy nicba byly edeblone rysunkam prvedsta Winjacymt seeny tallologicene lub 2wleregta brazwjice mnuy eciecdor *iorGw. Takt atlas nteba zostal wydany pres |-llewellusne, Sstron. mma giagekiege a reprodikowany w 1968 ry w Taszkencie’ [SSclal Dyt to pierwszy adlas nleba v ukladzie rownikowym. Dewnie} powssech- nie wiywano ekliptyeznego ukiadu wspétrzednych (rozdz. 4). 244, Odleglosci gwinad Obserwujge gviatdziste niche, navet golym okien, 2 latwoscig roz- rotilany Kievunkl do gviaad, nic’ natoniast Ale moseny powiedaied 6 Fescaywiste} odlelosel gwiazd. Kierinki do gvlatd posyeye ma afcrce Hebieskie; doldadnie mieraymy pray ponecy specjliyeh precyaysnyeh \codolit6y, tay. instrument6v sniversalaych lub specjalnie do ers ce- lw skonstruowanych navagdst astronomicayeh. Berpodrednie nowteey Siermkév do gviazd, mie ponvalajy nam Jedhak oseacowae ellegleée do qviazd, a vice reeczyvistego przestrzennego rorklaiw gwisel, Gwiaaily Coy Gg (rys.2.2) anayiugce sig v Peecryviatoscl dalcko od siebie bedq widoczne w taklej sume) kqtowe) odlegioset ak Hiayerale podwsjiy uklad gwiazd Gg, Gg. Rzecsyvisty praestrzenny rostied Bwiard, a wvige znajomose 1 Merinima | edleglodel gviazl stance jeden 2 glownyeh protiendw astronomi Jeng x 'metod yoniary odleglosct qviazd jest pomlar paralatyer nego prienicszezania si gviaziy blishcj na fle gviaal deleayehe cpo-4 i =~ wodowanego zmiang pozyc}i Ziemi w przestrzent zwiqzang 2 ruchem ov- Ditalnym Ziemt (rys.2.4). W wynika ruchu erbitalnego Ziem\ kierunek do gviazdy G zakredla na sfe- ze micbieskie) clipse. Wielka pélos tej elipsy nazywamy he Vocentryezng paralakea gwiaz~ dy. Ze wzglgdu na duze odleg- Tosei gviazd w stosunku do rozmiarsw orbity Ziemi moze- my zantedbaé sliptyeznosé or bity Ziemi. Paralaksq he- Hocentryczng gwiazdy be- Aziony nazywad kat, pod jakim 4% gwiazdy widaé promis orbi- ty Ziemi (ry8.2.3). Z rysunies odezytajeny prosta zaleznosé pomigdzy pro mientem orbity Ziemi R, para Rys.2.4, Paralaktyeme przemieszeze- lakeq heliccentryezng gviaziy nie kicrunki do gviaziy G ya tle - pi je} odlegloseig od Sloii- awiaza dalszych ca D eek sin pt =F teh ee 1 P = 7 206 26424 Rys.2.5. Kat heliocentrycene} panslaksy -p" - Mierzgc zniayy wagledaych pozyeji gviard, na Kiszach fotografi- cznych wykonmych w odstepach pélroceaych mozemy wyznaczyé paras Takey heliocenteyeane gwiazd blgszych, pray zalozeniu, 20 eviazdy dalsze sq tak daleko, £e ich paralakey’ sq réwne zero,’ W rzeczywis~ toSet wyznaczanie paralaks heltocentrycanych na te) trygonometryezne) drodze jest daleko bardziej skomplikovane ze wzgledu na wystepowanie reczywistych ruchéw gwiazd w praestrzeni (re2d2. 2.4.5), kre na- ledy swwaglednié prey wyznaczaniu paralaks heliocentrycznych na drodze trygonometryczne}. Do wyznaczenia paralaksy gwiazdy nie wystarcza wigs wykonanie dwéch obserwacyi w odstepie pétroczrym, a kilkanagcie lub keilkadziesigt takich obserwacjt. Wigce} informacjt na ten temat 2naj- duse ezyteinik x pozyejach [13.9-14), [13.9-17], [13.9.26)- Galesiosel ‘gvinzd sq dude, @ wige ich paralaksy heliacentryczne male, mniejsze o@ 1". Najblizeza gviazda tzw. Proxima Centauri me paralakse p = 0,762. Paralaksy 10 najblizszych gviazd podaje tablica 3 (rozdz.2,4.6), Dokiadnosei vyznaczett paralaks sq rzedu 04002, a uate nie mozna na tej drodze wyzaczyé paralaks dla gviazd © pare- nksach tego rzqdu lub mntejszych, Paralakey trygonometryezne sq wyznaczone dla oksle 9000 aviazd. Katalog "General Catalogue of Trygonometric Pavalaxes of the Yale Ob- servatory" wydeny wv 1952 r. zaviera paralakey 5822 gwiazd. Paralaksy, a stq@ odleglogei gwiaza dalsaych wyenaceaé moina migizy inaymi na drodze badath spektralnych, Dada nateZeti linit ab- sorbeyinych gwiazd, a takée na drodze statystyezne) w oparciu o rze- czywisty ruch Stofica i ukladu slonecznego w przestrzent (patrz pod- vordzial 2.4.5). Plerwaze wyznaczenla paralaks trygonometrycznych podaje tablics 2.2, Tablicn 2.2 Pierwsze wyznaczenia paralaks heliocentryeznych Qwiazd na drodze trygononietryczne} ‘Paralakea Rok wyznaczona |wyznaczonal wyen Astor cues przez autora] obecnie 1837 | F.¢.Stewe a Lyrae (Wega) | 0!2 ota 1838 | FW. Bessel | 61Cygné 0.35 0.29 1839 | T-Henderson | ot Centauri 1.0 0.760 Przesunigcia paralaktyezne gwiazd sq dovodem slusznodei heliccen- trycze} teorii ukladu stonecznego Kopernika. Préby wyznsezenia para- laktyeznych preesunigé gwiazd byly podejmowane po ogioszeniu heliocen- tryeze} teorit Koperstka. Negatywne rezultaty tych pomiarsw, spovo- dowane malq doleadnoscig évezeenych pomiaréw i duzymi odlegtoseiam do gwinra, hyly interprotowane praax Swezasnych agtronoméw, migday innyni przez slymago astronoma dusiskiego Tycho Brahego (1546-1601)-B- jako argument przeciwko tej teorHl. Duze edleglosci gwiazd byly réw~ nied niczgodne 2 éwezesnymt pojeciamt, Pray duiych odleglosciach gviazd stosowanie jednostki astronomi- cone} jako jednostht odleglodei jest niewygodne. W XIX w. wprowadzo- tio nowa jednostke odleglosei oparta na pojgci paralaksy heliocentrycz- ne}, uw. parsek. Pargek jest odlegtoseig, 2 kt6rej promiest orbity Ziemi wid Kate 1” Inb odleglagein gwinzdy, kiérej paralaksa jest révna Z dofinieji wynika, 20 1 pareck = 206 264 8 j.a. = 3-08 * 10" ian. Do pomlaréw odlaglodet gviasd stosuje sig w astrononit révet tang Jodnosthe, tov. Tok Swietiny. Rok dviotiny jgot Jeinosig odlaglogel, KtSry promies évietlay o szybkoset 7-998 ¥ 109 lonfe prackywa'w ciagu jednego rok, to jest $180 107 5, Tyo Svtetiny « 0,306 parecka » 9,460 «3012 I pecsek YE $c2ee la dvictingch = 9.086+ 1019 kn, Miprovadziny jeszcze pojecle tev. wielkodei abgolutne) jako felnostht fasnobel griard, Observowena Josnosé gvisnay rmicjsza sie inure oldalnia ole gwiaedy od cbeerwatora., Siql dla porovmnania Yeacnyeisgeh anodes owlaed saletetaky porévna ebeervovane. hs ei gviazd, jakie mialyby, gdyby zajdowaly sig w pewne) przyjete) waor covg] adlegloget, Za taky weorcowg odleglosé przyjgto odleglosé 10 parsekéw. Jasnosé widmowg lub obserwowana gwiazd, jakq mialyby maj- dujge sig w odleglosei 10 parseksw od Stosica, nazyvany wielko$cig solutng gwiazdy. Nasze Sloice przestinigte na te odleglosé Swiectloby Jak gwiazda 0’ wielkosci 5, W astronomii many jest zwigzek pomigdzy wielkosciq pozorna aviaudy - m, Je) wlelkogeiq abgolutna - M 1 odlegtoseiq gwiazdy D Mem+5-SieD, Mierzqc wielkosé pozorna gwiazdy - m metodami fotometrycznymi i wymaczajge wielkoSé absolutna gwiazdy 2 znanych w astronomii zale:— noSci wielkoSci absolutnej od widma, mozemy obliczyé odlegtosé gviaz~ dy. Paralakey gviazd vyznaczane na tej drodze noszq nazwe paralaks spektroskopowych, gdyz uzyskuje sig je na podstavie wyznaczonego wid- ma gwiazd. 2.45. Ruchy gwiaod w praestrzeni Gwiazdy nie zachowuja w przestrzeni stalego potozenia. Polozenie gviaed uwatano 2a aicemicnne at do XVI w., Kicdy to‘aetronom an gieleki E.Halley w 1718 >. poréwmujge wepélezesne ma polozenia gwiazd 2 katalogiem Ptolomeusza 2 II w. p.n.e, (Almagest) zauwady maczne prues migcia nicktérych gviazd, jak np. praesimigcie 0 1° gviazdly oorealis, preesunigeic © 095 Syriveze = a Canis Major. Raecaywiety weklor pred osci gwiandy w prestreant nozemy reziotyé a dwa ska dove wektory: wektor tanger cialny = et wsetalny Fp (ys. 2.6) Skiadowy tungenciaing % povedujaca przemieszezanie sig Swiazdy na aforze nicbieskie}, wang ruchem wlasnym —gvia=~ dy, wymnacsamy pozycysnych poniarév wopstrzedayeh Town Fowyeh gwisady, wykonanych w wich oilaplych apokach. O- cf trzymujeny wowsras skladowe prucliu wtasnogo gwiazdy w reke luscensit = Uy iW deklinacyi: Rys.2.6. Sidadowa radiaine Fp 4 tan Tencjeina ¥% pradkosct gwitzdy 7 : Predkésci radialne gwiazd rr wymaczamy 2 pracsunigé dopplerowskich Unik widnowych. Zbl dante sig eviazly povoduje prucsinigete lini widnowych w kicrinks Folet a odalanie peeesunigete Hit widnowyeh len exervien. Oct wilete pray pomlarach peedkosel raiialne} gwiazd naleby uvagigOnle yooravkt wynibajgee 2 Tuchu sanego abservatera, spovedowancgo Tu- Shem ebrotowym 1 orbitalym Ziems- Najwigksey zmany Tuck vlasny ma gwiazda 2 gviaadozbiory Wefow- sata (Serpentis), vane gaaiyStezay lu gviandg Damardy 0 haviska amerytasehiego astronoma, KtSty cdkryt je) duty ruc, 7 leivig 200 gviard ma recay ruch wlasny powyte) I". Predkosci radiane gwiazd zawarte sq w granicach $20 km/s dla oko GX gviarl. 4% guised ma predkoset vadialne powyte} 6D kin]. Rajwigksza zmierzona predkosé radialna gwiazdy wynosi 536 km/: ‘W tablicy 2.3 pedajemy paralaksy, wuchy wiaane i predkosel F diatne gviaed Gla 10 napbldazych qviasd (rozlz, 2-4.6)- 24.6. Praesrzeimy cocklad gwiazd. Galakiyka Olruz Drogi Mlecznej na niebie ogladany golym ckiem pozwala na ‘wyciagnigcie dwéch wnioskSw dotyczqeych przestrzennego rozkladu gwiazds 1. Liezba gviazd widocenych golym okiem jest 3-4 razy wigksza w obszarze Drogi Mleczne} niz w kierumkach do nlef prostopadiych (ala gwiazd slabszych stosunek ten wzrasta do 40) co Swiadezy 0 splaszezenin otaczajgcego nas eystemu gviazdowego, zwsnego Calsktyky.-29- = Be a 2, Podotne ggstoéct gviazd wv cbezarach eymetrycmych wzglgdem ai Zy Drogi Mlecznej i duza koncentracja gwiazd w jednym z obszaréw Drogi q get}. wa gag 7 2 fa Miceznej wekezuje na polotenie Slofca w plaszezyinie Drogi Mlecrne}, Z Bee y Ne pa ol ale 2 dala od centrum Galaktyki.; a |&E 7 Studia Drogi Mleetnej dotyezqce preestrzemnego rozklad gviazd ae eau 22 8 8 88 i aspoczithowane 2ostaly pract Herechela w XVIII w. Oparte one byly ge eee rn 9 aeetraarn ani na zliczaniu gwiazd réénych jasnogci! w réénych rejonach nieba, Wspél- a¢ sao gi 4 4 aod 6 czesne badania budowy Galaktyki rozpoczely sig w XX w. Oparte sq oe one na statystyemnych metolach zliezenia gviazd odpovieinio dobranych . abe Yea en Y 1 2 | pod wzgigdem typév widmowych co gwarantuje dobér gviazd o jednako- ; Bidis]@ S48 ase 5 gay ) oj wielkoset absolutne},na badaniach budovy innych galaktyk, bada~ \ & |g38/4 Zach promleniowanla radlovego, absorgejt materi miedzyewiazdove} i 4 (Ea | tip. Badania te stanowia jeden 2 glovaych daiat6v aotronomii gviasdo- Fie \ we} 4 aatrofizykt. Unyskany w wyniku tych baa model nasze}.Colakty~ i He fee ace woe oReC Ng Ola KL moina pracdstavid w zaryste nastepuac i 2/8/38 i Naaza Calakiyka zawiera okoto 100 O00 milionsw gvinad weaz 2 { 2 |ale . inigdayawinzdowg materia w postact pylt 4 gazi, Je) sforyema czeée | Flslzi# $3838 © & RR j Contralna jest otoczona plaskim dystiem o Sredalcy 25 tys. parsekov, j a4 4 a/eei8 @8 8858 € Bes | #/G8/2 @28888 § § §& i Peace mm aaa eem eee { ay e eee an See ge | E]fe|2 8 8 2 4 2 0< 5% i 5 aE BS Stage Fs gg | * | Sh | zg i SacnoRaaaceara | g BIS 88223 8 8 38 4] a/8 eas cee | / 8] Bi® 2848 § § BB . | By oe ay Smee ee ieee : : él Ei Silas ae elas ; Ba - <= : | eee ce aoe) ° | Ble EGieas 2 kil, p]h gee pl ade aga 2 {fy 2% ¢ 3 _ 3% OF B BE ka Bho s 3s 6 > m 3 s A Alle . \ Ea ee one ee a ale . Ryo. 2.7. Galaktyka| = 30 - zavierajacym dwva spicalne ramniona Galaktykl. Sloiice wraz 2 swoin, Plmnetarnya uldadem stonecznyin onajduje aig Ww odlegloset 8.2 Kpse® od centrum Galakayli, lezcayo w gwlazdozbiorze Strzelea { majteeso wepéirzgdne révnikowe c= IMAG, 6 = -28055'. Schenatyceny rysunek poprzecaiiegs przekroju nasze] Galaktykt pokazany jest na ¥y.2.7, a je) spirale) budovy na rys. 2.8, Rys. 2.8. Spiralna budowa Ga- lakiyki wedlug obserwacjt rae aiowych, ‘Rozmiary i parametry charakteryzujgce keztatt naszej Galaktyki podsje ponizsza tabela. Tabela 2.4 Rozmiary Galaktykt Srednica Galaktyki 25 Kpsc Srednica "Halo" Galaktyki 30 Kpes Srednica jadra Galaktyki 4 Kpes Odlegiosé Stofica od centrum Galaktyki «8.2. # 0.8 Kpcs Odlegiosé Stosien od réwatka ; « Sauipe 8412 psew kier.pin Calkowlta masa Galaktylt ux 104, Wiclkosé absoluma galaktykt oglqdana z kierunks biegumovego 205 Graniczna szybkosé ucteczki z Galak- ‘yki w okolicy Stoiiea oe ) Kpsc - Kiloparsek = 1000 parsekéw. ame Na podstawie statystyezaych badad ruchéw wlasnych gwiazd i pred krosci radialaych quiazd wykryto, te Galaktyka obraca sig WokS1 ost biogsnowa) prostopadlej do. plaszezyeny Drogi Mlecznej. Predkosé obro- tu vamion Galaktyk jest zgodna z 3 prawem Keplera orbitalnege ruck. Predkod€ obwotw Galaktyki w odleglodet 8.2 Kpse od centrum Galaktyki, W Kise} znajduje sig Stosice wynosi 215 km/s. Stovice wraz z otacza- jaeymi go gwiazdami wykonuje vice jeden pelen obrét wokst centrum Galaktyle raz na 250 miliondw lat. Wiok nastej Galaktykt szacuje sig na 10 biliondw lat, a zatem Storice wykonato w tvm czasie 40 pelaych obrotéw. Poza rachem obisgowym Stosea wokS! contrun Galaktykt swiqzanym 2 obrotem Galaktyki, Stofce, podobnle jak ime gviazdy Galakiyki, po- fsiada ev} woisty Tuch, to "jest rach wagledem otaczajgcych go gwiazd. Slosice porusza sig wagladem otaczajyeych go gviazd x szybkoseig 20 kan/s. Apeke (Kerunek) tego ruchu ma wepslragdne ot 2719 ~ = ishogti, f= 4300 t enajdyje sie w gviazdozbiorze Herkulesa. W ciq- au vols Sloice przebywa w wyniku tego Tuchi odleglosé 4.2 jua., cey- Ii odleglosé awa razy wicksz'od érednicy orbity Ziemi. Ruch ten wy- koraystywany wice jest do wyanaczes odlegloses gwiazd poprzes wyzia- ezenia ich paralaktyemyeh przesunigé spevodowanych zmiang potozenia Slovca w precsirzeni Ruch obrotowy Galaktyki powodujyey powolne ale stale przemiest- cxonia sig gviazd na sferze nlebieskia) wrudnia wyznaczenia. precesit ost obret Ziomi. Precesymy ruch osi obrotu Ziemi w przestrzent ba~ dany wzgledem obserwowanych gviazd. W rezultacie wymaczante pr’ cesit ost obrotu Ziomi prowadzi sig lqeanie 2 wyznaczanicm parametrév okvedlajqeych obnét Calaleyki. asta Galaktyka jest jedi 2 miliarda galaktyk jakie obserwuje sig otograficzie pray panocy S-metrovego teleskop. Nasza Galaktyka jest jedna, % wiekszych detychezas manych galaktyk. Obserwajemy obecnic galaktyki w odlegiosc! milionéw lat Swietlnych, badany ich ruchy w przestezent, Wekaauja one na stale 2vickszanie sig odlegioéci tych galaktyk. Istnteje caly dzial astronomii gwiazdowej, 2wane} astronomia galaktyczng, zajmujacy aig badaniem rozmiarsw, przestrzemego rozkiadu, ruchéw, ewolueji golaktyk. Czytelnik intere- sujacy sie problemant poruszonymi w tym rozdziale mote znaledé wie- ej informacji na ten temat w podrgemikach astronomil ogélnej, astro- omit gviazdowe}, astrofizylt podanych w p. 13.9, w ostatnim rozdzia- ie aver poayejach [2.8.5] ¢ B57] ; 25, LITERATURA 2.5.1] Wierzbldskt 9.2 Mechantka Meba, PWN, Warszawa 1973. 2.5.2] Sterne T.E.: Wetgp do mechanikt nieba, thmaczenie G. Sitar- 4 skiego, K.Zidikowskiego, PWN, Warszawa 1966,' +2 [2.5.3] Brower D., Clemence G.M.t Methods of Celestial Mecha- nice, New York-London 196i. [2.5.4] Duboszin G.N.1 Niebiemaja Mechanila, lad. NAUKA, Mostwa 1968. [2.5.5] Zonm W.t Astrofizyka ogéina, PWN, Warszawa 1955. [2.5.6] Zonn W.: Astronomia gwiazdowa, PWN, Warszawa 1955. (B:5:7] Stodstisewies J.5.2 Astrofizyka ogstna.'z clementamt gootizy- ka, PWN, Warszawa 1967. [2.5.8] Angelander F.W.: Bonner Durchmusterung des Nérdlichen Mimmels, Marcus und Weber, Verlag Berlin 1903, Boévar A.: Atlas Colt Skalnate Pleso (Ilvezdy do 6.25 vi- sualni velikosti), Praga 1948, Michajlow A.A.t Zwlezdny} Atlas, Gos-Tzd. Techniko-Teore- tiezeskoj literatury, Moskwa 1957. Dobreyckt J.1 Atlas Nicha Gwiagdzistegs, PWN, Poznai 1956. Mazur M.t Atlas Nieba, PZWS, Warszawa 1962, ‘Mount Palomar Sky Atlas. Mount Polonar, USA, Hewellusz ].: 1690, Uranographia Totuum Coelium Stellatum Gdavisk, Atlas Zwiezdnego Nicba, I2d. pod redakclju W.P. Szezegiowa, led. "PAN" Izbekekie}, SSR, Taszkient 1968. 3. FIGURA I ROZMIARY ZIEML WSPOERZEDNE GEOGRAFICZNE 3.1. FIGURA I ROZMIARY ZIEMI Ruccxywista figura Ziemé jest bardzo skomplikowana. Powierzelnie nére | occanéw praedstawinja w prayblizenin ekwipotencjalng powierz- chnig, 2wang, geoida, ktéra réwnicz jest dosé skomplikowang, po- wierzchnia i nie daje sig opisaé matematycznic. W wil zagadnicniach asteonomil"i geodez}i aprokeymuje sig figure Ziomt przez kala (R = 6378 km) lub elipsoide (obrotowg Iub tréjosiowg). Réinice pomig- dzy powierzehmiq geoidy i odpowiednio zdefiniovanc} elipsoidy nie prze- kraczajg 100 metrw. Figure elipsoidy obrotowe} charakteryzujg dwa parametry - duza t mala pélogs a ib, lub duza pélog t splaszezenie =» . aan oe aoe Cugsto wiywane te? 24 takle pomocnicze wielkoSet, jak pierwsre ekscontrycanosé (3.2) druga ekscentrycimosé (3.3) Figure elipsotdy tréjasiowes charakteryzuja tray pélosie: a,b,c lub najwighks2a polos a, splaszczenie réwntkowe x, gdzic (3.4) ac jest mniejsza pétosiq clipsy réwntkowe) & trzecia polos b. Parametry charakteryzujace ziemska elipsoide obrotows og tf wy- anaczane byly na podstawie Klasyeznych pomiardw geodezyinych, micdzy Gynt przez takich autorév jak: Bessel, Clark, Helmert, Hayford, Keasowski. Rezultaty tych wyznaczefi zawiere tablica 3.1. Toblica 3.1 ‘Blipsoida ziemska Krasow Autor « me Bessel | Clatke [ptelmort | laytora |™*YO"™ | ersp- (184i) | (2860) | (1907) } (1909) (940) eel ce sida \s373971m| 6378249m | 6378200m| 6978386m | 6378245m| 6378245 [63360791 6356515m| 6356818m| 6356012 | 6356863m | €356063 l1:299,15|12293,47 /12298,3 |1:296,96 | 1:298,3 |1:298,3 2nacanie dokladnia|sze wynthi uzyskane na podstavie absereacit oe caitéwZiemt doprewadslly do prayjgcia przez Migdeyna~ rodowa Unig Astronomiczna (MUA) na XIl Kongresie w 1964 r, w Ham- Tuer URthach nowege ayotema stalych fondamentainych (patrs ro2- ae aaa oayah wielkoset shavakioryaxineyeh figure | rormiary clipsoidy tiemakics- +35. a, © 6 378 160 m, Wartodet stalyehs sp, € 59 podane w tablicy astronomieznyeh atalyeh ‘e 5 . fundamentalaych w rozd2,’ 10. ‘SucregSlowe winomosel, doiyenive lige, GM = 398 603 + 10° m? s™, 6.5) ry i rozmiaréw Ini 1 geometril elipsoidy ziemskie} podaja ES 3. nikt geoderit wyesze}, aw tym poxyete [13.9.6], [9.202] + [a.sve] = 1082,7- 10°, fowl: 298,25, qizie: a, oznacza révnikovy promieti Ziemi, i 32, WSPOLRZRDNE GEOGRAFICZNE He jest gaocentrycem sial grewitacying Ziemi (wras ¢ atmo- i tera), pit Jy Jest dynanicanym wapSlerymnikien charakteryzujgeyn spla- “cliniowanie jakiegos przestrzennego ukladu wspétrzgdnych wyna- eeeede Zieu ga wdefiniowania w przestrzeni podstavowego' kierunki i podstawove) {jest splaszezeniem elipsoidy zlemskiej obliczonym na. pod plaszezyzny 2 wyrSinionym na nie} kierunkiem jednej x ost wspélrzed- stawie wyie} podanych stalych - jest to tak zwana state hych. Zardwno te podstawowe kierunk, jak i podstawowa plaszezyzna pochotne ukladu wspotrzednych powinny byé jednoznacznie zdefiniowane, jak t praktycznie obsorwacyjnie wyznaczalne. W praypadiu rozpatrywania globu 2iemskiego takim podstavowym Kierunkiem ukladu wspélrzednyeh moze byé of obrotu Ziemi, a podsta~ wows plasze2yznq, plaszezyzna prostopadla do osi obrott Zic~ mi, cayli plaszezyzma néwnika Podane powyte) wielkoset ag, GM, Jz zostaly prayjete na Kongre- sie Miglzynarodowej Unii Geoderyjno ~ Geofizyczne} w Luceric w 1967 r- jako "Geoderyjny UKlad Olnlestenta 1967" - GUO 1967 (Geo- etic Reference System, 1967) [3.5.1]. ‘W daleze} ezgéet tej rezoluejl zaleca sig aby mala oé tak olreslo- ne} clipsoidy odniestenia byla révnolegla do Srednte} ost obroru Ziemi, finiowane) praez prayigcle Konvencjonsinego migdzynarodewego pole- Hemakieges ; Zenia poczatkewego bieguna - CIO (Conventional International Origin $ obrotu Ziemi pracbija By peti { brylg ziemska w dwéch punktach, oraz aby poludnik poczathowy tej elipsoidy byl réwnclegly do potudnika zerovego prayjetega prucz Migdzynarodewe Biuro Czasu ~ Bill (Bureaw International de l’Heure) w Paryéu (szersze oméwienic tych pojeé w Galsze} exgici tego rozdziatu , podrozdzial (3.3)). Splaszczenie elipsoidy ziemskie} f, normalne przyspieszenic sily cigikosci na rSwnilu gf, jak i wspSlezymniki wzoru okreslajgceso | normialne przyspieszente’ ally cigzkesei dla inych szerokosci, si | fumkejamt parametrsv: GM, J, ag, @, Kytowa predkosé obrotowa Ziemi - @ jest mana dostatecznie dokladnie z sbserwacji astronomicz- | nych j awanych biegunami geografi cenyni, Plaszezyza prostopadla do osi obrotu Ziemt ¢ przacho- dzaca przez Srodck masy Ziemi praccina kule ziemska waillut ko- la wielkiego, zvanego réwni = Kiem ziemskim (rys.3.1). Plaszezyzny — priechodzgce preez of obrotu Zim! przecina- Jq kule wlemsky wedhué polud — nikéw geograficznych. Plaszeaymy révnolegie do pla- szezymy réwnika ziemskiego, a 2m ©» 5165-05650 ee ee = 7-292 115 1467 + 10" {momma ja takée obliczyé pray pomocy stalych GUO-1967 £ systeru Tien a nie mteciodeate ne astrononiemych stalych findanentalnych prayjetyeh praez MUA w fredal eae ci aston Srodek masy "Ziemi, preceinaja hg alomska wail RS nalyeh, Rya.9.1. Und vepétrzadnye geosr- zwanych rownoleznikami fyeenych @, na ul yw PELs + 86400 = 1/1500). (3. | Pozycje pumktu Ra sferze a ae S00 5 definiujg jednoznaczate dwie wapétregdne sferycene. W praypudh roe 4 patrywanta punktw polotonego na pow erzcini emis kiéra, aprokeymu. pizic foe pcos €-1274/3 sin? 5, Jeny prace hile, poryeig jogo defintajt wepéiregdns sferycane avanc | fo daje'vymik zgodny x wartosciq wzyskanq 2 observacht astronomiez~ suerokoscia’-g 1 dlugoseiq - A googratieany (rys.3.1) nych