Professional Documents
Culture Documents
FIL3 Panunuring Pampanitikan Week 1 17
FIL3 Panunuring Pampanitikan Week 1 17
Sinasakop nito ang pagbasa sa akda na Ang susi sa debelopment ng lipunan ng tao
humahango ng mga bagay-bagay na magpapaliwanag sa mula sa isang anyo tungo sa ibang anyo ay ang
akda (kahulugan at bisa) mula sa mga bagay na debelopment ng mga bagay na materyal na kailangan ng
nakapaligid dito o konteksto, tulad ng kasaysayan, tao para mabuhay na pinagbabatayan ng lahat ng
panlipunang realidad, ideolohiya, politika, ekonomiya at panlipunang pamumuhay. Ito ang buod ng
iba. Gayundin naman, tinitingnan sa pagbasang ito ang materyalismong historikal. Ang paglakas ng kakayahan
pag-uugnayan ng akda at ng tiyak na pangkasaysayan ng tao na pangibabawan ang kalikasan ay makikita sa
kaligiran at ng panlipunang kaayusan. Alinsunod sa pag-unlad ng mga puwersang produktibo ng lipunan.
ganitong pagpapalagay, ang panitikan ay may Kung kaya, ang naging mga pagbabago sa kasaysayan ng
sosyolohiya, may kasaysayan, may ekonomiya, at may lipunan mula sa primitibong komyunal, alipin, piyudal, at
politika. kapitalista ay itinuturing na bunga ng mga pagbabago sa
anyo (o mode) at relasyon sa produksyon. Sa unang
Sa pinakapayak na pahayag, nanggagaling ang pagkakataon, sa kasaysayan ng mga ideya, nakita ang
ganitong pagbasa sa pagdalumat na isang anyo ng kahalagahan ng malikhaing diwa: masa sa paglikha ng
kamalayang panlipunan ang panitikan. Pinaiiral na kasaysayan. Sila, hindi lamang ang mga dakilang
kahulugan ng kamalayan iyong nagpapalagay na ito ay indibidwal, ang gumagawa ng kasaysayan, sapagkat sila
sumasaklaw sa mga pag-iisip ng isang tao, o isang uri o ang tinukoy na totoong tagapagbago ng mga proseso sa
isang sistema (sa Marxistang diskurso), kasama na ang produksiyon, at sila rih ang gumaganap ng mga gawaing
pag-uugali, mga panlipunang gawi, at mga halagahin. Sa materyal na mahalaga sa pagkabuhay sa isang lipunan.
madaling salita, ang panitikan na isang anyo ng
panlipunang kamalayan ay bahagi ng isang tiyak na Humigit-kumulang, ang mga ideyang binuod
paraan ng pamumuhay na umiiral bunga ng mga dito ay inilalapat sa produksiyong pansining (kasama na
panlipunang ugnayan at pang ekonomiyang puwersa na ang panitikan). Kung kaya ang ugnayan ng panitikan at
nagpapaandar sa lipunang iyon. Para maintindihan ang lipunan at ang kasaysayan ng ugnayang ito ay sinisipat
panitikan, kailangang maintindihan ang kabuuang din sa paraang diyalektikal at historikal na materyalismo.
prosesong panlipunan na kinabibilangan nito. Gayundin, Mula sa ganitong pagdalumat ay pinalawig pa
para maintindihan ang lipunan, maaaring tingnan at ng mga nagpatuloy ng tradisyong Marxista ang
suriin ang panitikang nabuo at nabubuo rito. pagbubuo ng teorya at mga ideya tungkol sa panitikan at
Sa diskursong Marxista, ang ugnayan ng kasalukuyang lipunan upang ipaliwanag ang marami
panitikan sa lipunan ay tinitingnan na nakatindig sa pang pinong himaymay ng mga usaping teoretikal. Para
diyalektikal at historikal na materyalismo. sa nagsisimulang mag-aaral, ganito, humigit kumulang
tinitingnan ang relasyon ng panitikan at lipunan.
Galing sa salitang Griyegong "dialogue" na ibig
sabihin ay mangatwiran at magtalastasan ang diyaletika. Diyalektikal ang relasyon na ibig sabihin ay
Isa itong paraan ng pagbubuo ng ideya na ginagabayan nagtatalaban ang lipunan at ang panitikan. May bisa ang
ng paniniwalang walang hindi nagbabago. Katangian pa panitikan sa lipunan at may bisa ang lipunan sa
rin ng metodong ito na palitawin ang mga kontradiksyon panitikan. Ang pagtatalaban ay umiiral dahil ang
sa mga argumento para malaman kung ano ang totoo. produksiyon ng panitikan at ang paggamit dito ng
Ginamit ito sa pagbuo ng teorya ng debelopment. Sang- lipunan ay nakalugar sa sistema ng relasyon at
ayon sa teoryang ito, lahat ng bagay sa kalikasan ay nasa puwersang pamproduksiyon ng lipunan. Bukod dito, sa
proseso ng walang tigil na pagbabago. At ang pagbabago antas ng teorya, ang panitikan ay dinadalumat na isang
ay nangyayari bunga ng pagtutunggali ng mga anyo ng kamalayan. Tulad ng binanggit na sa unahan,
ipinapalagay na maaaring makilala ang lipunan sa
FIL 3- Panunuring Pampanitikan | Unang Semestre, AY 2021-2022 10
TEP-002-18-125
pamamagitan ng panitikan at maaaring makilala ang Tinitingnan na ang lipunang binubuo ng mga
panitikan sa pamamagitan ng lipunan. Mas komplikado panlipunang uri o social classes na nakapaloob sa mga
kaysa sa simpleng pagsasabing ito ang nangyayaring tiyak na relasyong pamproduksiyon ay nagtutunggalian.
pagtatalaban at ang pag-aaral sa kasalimuotang iyan ang Kaalinsabay rin nito ang tunggalian ng mga puwersa ng
hinaharap ng mga Marxistang kritiko. Ibig lamang produksiyon at ng relasyong pamproduksiyong umiiral.
bigyang-diin sa simpleng pahayag na ito na hindi isahan Ang kalalabasan ng mga tunggaliang ito ay ang
ang daloy ng bisa ng isa sa isa at hindi rin pasibo ang malawakan at malalimang pagbabago ng lipunan. Sa
katangian ng ugnayang ito. Maaaring isipin na malaki ganitong pagtingin, ang manunulat ay may pagposisyon
ang papel na ibinibigay sa panitikan kaugnay ng paksa ng at kung ano man itong pinili niyang posisyon sa usapin
panlipunang pagbabago. ng tunggalian ay napalulutang sa kanyang panulat. Kung
gayon, ang panunuri sa loob ng diskursong Marxista ay
Sa loob ng sistemang ito ng panunuri, nagiging may layuning ilantad ang ideolohiya ng akda at ng
tiyak ang paggamit ng mga sinundang ideya at mga manunulat, at batay rito, husgahan ang bisa ito
paghahanda sa pamamagitan ng gabay na ibinibigay sa Naglalantad ba sa totoong katangian ng pamumuhay?
mga sumusunod na tanong Tumutuligsa ba? May kabuluhan ba para sa panlipunang
• Anong karanasan sa akda ang hinihingi nito na pagbabago?
kasangkutan mo? Anong kamalayan ang Ang mga panunuri sa bahaging ito, sa ibat
pinaiiral ng akda? ibang pagkakataon, ay gumagamit ng makalipunang
• Bakit ganoon ang ugali/paniniwala ng mga panunuri. Sa kani-kanilang pagbasa. isinasangkot ng mga
tauhan? Ano-ano ang minamahalaga sa kritiko ang iba't ibang ideyang binanggit sa unahan.
paglalarawang ito? Bakit? Kaninong ideolohiya Pinahahalagahan at binibigyan ng mga paliwanag ang
ang pinatitibay o di kaya ay kinokontra ng akda? mga akda o kalipunan ng mga akda ng mga manunulat
Paano ito nagagawa ng teksto? . na Edgardo Reyes, Marcel Navarra, Jose Corazon de
Sa hanay ng mga kritikong Filipinong gumamit Jesus, Amado V. Hernandez, gayundin ng alamat ni
ng mga ideyang nabanggit, partikular noong dekada '70, Sinukuan ng mga Kapampangan sa pamamagitan ng
sinuri at hinusgahan ang akda ng isang manunulat sa aktibong pag-uugnay ng akda o mga akda at ng
pamamagitan ng mga tanong na: manunulat sa kasaysayan, sa panlipunang realidad, at sa
namamayaning ideolohiya.
• Ano ang sinasabi ng akda?
• Paano ito sinabi?
• Kailan ito nasulat?
• Sino ang sumulat? Linggo 6: Teoryang
• Para kanino ito isinulat?
Istrukturalismo
Hindi simpleng mga sagot ang hinihingi ng mga
tanong na ito. Ang una at pangalawang tanong ay Ang Istrukturalismo ay nakaugat sa
nagsisimula sa akda mismo, paris ng ginagawa sa paniniwalang ang kahulugan ay maaari lamang
pormalistang pagbasa upang tukuyin ang karanasang
mapalitaw kapag ito ay tiningnan sa mas malawak na
pinapaksa sa akda. Ang pangatlong tanong ay may
istruktura---ang istruktura ng wika. Ang kahulugan ay
layuning alamin ang panahon kung kailan nabuo ang
akda upang maintindihan ang ilang mga bagay tungkol nakapaloob sa sistema ng wika (ang tinatawag na
sa inilalarawang karanasan. Kung ito ay nasulat sa langue) na nakadepende naman sa aktwal na sinasabi o
nakalipas na panahon, mportanteng alamin kung anong binigkas (ang parole). Kayat kung paghambingin ang
klaseng lipunan ang umiral song panahong iyon. Ang Formalismo at Istrukturalismo: habang ang Formalismo
pang-apat na tanong ay may layuning kilalanin ang ay “lumalapit” sa teksto ang Istrukturalismo naman ay
manunulat kaugnay ng kanyang posisyong ideolohikal “lumalayo” para higit na makalapit sa konteksto (pero sa
Ipinapalagay sa importante ito para sa paghusga sa kabilang banda, pareho ding gumagamit ng ‘close
kabuluhan ng mananalat at ng kanyang akda sa usapin reading’).
ng tunggalian ng mga uri para sa pagbabagong
panlipunan Dito rin nauugnay ang panlimang tanong
FIL 3- Panunuring Pampanitikan | Unang Semestre, AY 2021-2022 11
TEP-002-18-125
Unang binuksan ang ganitong pananaw ng Subject/Object
linguista na si Ferdinand de Saussure. Inimbento niya
Sender/Receiver
ang konsepto ng pagiging arbitrary ng kahulugan ng
salita---na walang isang salita na nakakatayo na Helper/Opponent
mayroong kahulugan. Ang kahulugan ay malilikha
lamang sa relasyon ng salitang ito sa iba pang salita kung kung saan ang mga aksiyon ay maaaring klasifikahin sa
saan ito ay napapabilang (meanings are relational). performative (tests, struggles etc.), contractual
Nalilikha lamang kung ganoon ang kahulugan dahil sa (establishment and breaking of contracts), at
pagkakaiba (difference) ng salita sa iba pang salita. disjunctional (departure at returns).
Halimbawa nito ang kahulugan ng kulay na “pula” sa Sa kaso ni Levi-Strauss, hindi ang sequence ng
water dispenser: “pula”=mainit. Iba ito sa naratibo ang kanyang naging interes kundi ang pattern
“bughaw”=malamig. Itong pagkakaiba ang nagbigay sa ng istruktura kung saan mahuhugot ang kahulugan na
pula ng kahulugan. Siempre pa kung ang kulay pula ay siyang lumikha ng institusyong panlipunan at kaalaman.
makikita na hindi na bughaw ang katabi, mag-iiba ang Dito naimbento ang konsepto ng kabilaang tunggalian
kahulugan nito. Itinuring din ni Saussure ang wika bilang (binary opposition); ang tunggalian na maaaring
sistema ng senyas (sign) na binubuo ng tagasagisag irepresenta sa mga sumusunod na salita tulad ng
(signifier) at sinasagisag (signified). Sa halimbawang hari/alipin, mayaman/mahirap, natural/kultural at iba
nabanggit sa itaas ito ang representasyon: pa.
Tagasagisag (“pula”) Sa kabuuan, masasabi na ang istrukturalismo ay
Sinasagisag (“mainit”) lumitaw bilang reaksiyon sa namamayaning teorya na
Formalismo. Layon nitong isantabi ang autoridad ng
Tinawag ng mga teorista ang sistemang ito na awtor at itanghal ang paghahari ng sistema (wika) kung
semiotics o semiology. Pero dapat pansinin na hindi ito saan ang lahat ng kahulugan ay matatagpuan. Nasa
naging limitado sa diskurso ng wika ngunit ng kabuuang paniniwala nito na wala nang bago sa mga sinusulat dahil
istruktura na hakop pati kinship system, totem symbol, lahat ay “nasulat na.” Nauna na ang wika sa paglikha ng
mito at iba pa na siya namang pinag-aralan ni Claude kahulugan kesa sa magsusulat pa lang.
Levis- Strauss, isang antropologo. Ang antropolohikal na
pananaw na ito ang ginamit ni (Roland) Barthes para Magkapareho nga lang ang dalawang “ismo”
basahin ang sistema ng senyas sa halos lahat ng bagay (formalismo at istrukturalismo) sa pananaw na
mula sa damit, gusali, wrestling at pagkain. mayroong sentro o unibersal. Kung sa una, ang unibersal
ay nakapaloob at matatagpuan sa metapisikal na
Sa mga naratibo naman ay ginamit ng mga entidad (esensya, katauhan, Diyos) sa huli naman ay ang
istrukturalista ang analohiya ng wika kung saan ang pinagmulan (maaring code, batas o sistema). May
konsepto ng “syntax” sa pangungusap ay ginawang kakulangan pa rin ang istrukturalismo dahil
modelo para sa kanilang analisis. Si Vladimir Propp, binabalewala nito ang ibang realidad tulad ng realidad
halimbawa, ay nakalikha ng analisis ng istruktura ng fairy ng kasaysayan na kahit ang diskurso ng tunggalian
tales sa pamamagitan ng simuno (subject) at panaguri (binary opposition) ay hindi hiwalay dito. Isa pang puna
(predicate) ng pangungusap. Ang “simuno” bilang sa istrukturalismo ay ang akto nito ng pagpanig sa isang
hinahalinhinan ng bida at ang “panaguri” bilang aksiyon diskurso (privileging) na hindi maiiwasang isang politikal
na nagmula sa bida. Mula dito ay nabuo niya ang na gawain. Kayat ang pagpapakahulugan ng
naratibo ng pagkasunod-sunod ng pangyayari mula sa istrukturalista ay maaari pa ring isabjek sa isang
pagpapakilala sa bida hanggang sa kanyang interogasyon.
pagpapakasal sa “premyo” (karaniwan prinsesa) at pag-
upo sa trono. Pinaikli naman ito ni A. J. Greimas sa
pagpapakilala ng:
- Unang nabuo ang unang bugso ng feminism sa Laging tatandaan sa pagsusuri ng akdang
panahon ng kaliwanagang liberal. Ayon kay Adrales pampanitikan sa lente/pananaw ng Feminismo:
(2001), Nainiwala siyang dapat ipaglaban ang anumang
pulitikal o pagtuturing sa mga bagay-bagay at Ang Feministang pagsusuri ay hindi lamang isang
pangyayaring ugnay sa istatus ng babae sa kasarian. paglaban o pagtuligsa sa kalalakihan. Kung hindi isang ‘di
Nabuo rin ang feminismo dahil sa mahabang maiiwasang kahingian sa pag-unlad ng kultura at
panahonnaging tagakonsumo lang ang mga babae sa kalinangan na kumikilala sa partisipasyon ng higit na
ginagawang panitikan ng mga kalalakihan. Nabubuo nakararaming mamamayan sa iba’t ibang larangan.
lamang ang papel at imaheng isang babaeng karakter sa
panitikan base sa kung paano lamang ito binubuo ng Ilan sa mga salik upang mabuo ang Feminismo:
lalaking awtor. Ayon din sa pag-aaral ni Adrales (2001)
Malaki ang naging impluwensiyag kultural ng sa dapat a. Sa loob ng mhabang panahon naging
ikilos ng babae, ngunit dahil sa pagkakabuo ng tagakonsumo lang ang mga babae sa
Feminismong pananaw kailangan matukoy ang at ginagawang panitikan ng mga kalalakihan.
linawin ang ideyolohiyang ito. b. Mga naging papel at imahe ng mga kababaihan
Nasimulan ang kilusan ng kababaihan pagkatapos ng sa panitikang nabuo.
ikalawang digmaang pandaigdig ngunit hindi ipinaglaban
hanggang makita ito sa akda noong 1970. Isa sa mga
Halimbawa ng Feminismong literartura: ‘Sa ngalan ng
matatag na akda na ito ay ang “Sexual Politics” ni Kate
Ina, ng Anak ng Diwata’t Paraluman’ ni Lilia Quindoza
Millet noong 1968 tinukoy niya rito ang pinakadiwa ng
Santiago (tula) ‘Sandaang Damit’ ni Fanny Garcia
paglalaban ng kasarian ay kapangyarihan o power. Dapat
(maikling kwento), ‘Sumpa’ ni Rowena Festin
ilantad ang kaparaanan na ito.
(tula),‘Paano Tumutula ang Isang Ina’ ni Ligaya G.
Tiamson-Rubin (tula), Anak (pelikula)
Iba’t ibang uri ng Feminismo
a. Feminismong Eksistensyal – tumutukoy ito sa
Teoryang Queer
pagkilala sa kakayahan ng kababaihan Nagsimula ito noong kalagitnaan ng dekada ’90 pinag-
b. Feministang Radikal - pagkilala sa ekwalidad ng ugatan nito ang pag-aaral ng femenistang pananaw.
dalawang kasarian sa lipunan. Mula sa pag-aaral sa social costruction, sekswalidad at
c. 3rd wave Feminism – pagpapahalaga sa identidad ng tao . Sa kalaunan, naging pag-aaral na ito
indibidwal, pagpapaunlad sa sarili bilang simula na sinusuri ang mga bagay na itinuturing na nasa
ng pagbabago. kategoryang normative at deviant na sinusuri ang
d. Ecofeminism – pagkilala at pagpapalakas ng pagiging kaiba o hindi karaniwang gawi at
environmental movement kasabay ng paglakas pagkakakilanlan.Sa madaling salita pag-aaral ito tungkol
ng women’ movement. sa mga bakla/lesbiana.
e. Black Feminism – kinikilala ang feminism bilang
pagtuligsa kasabay ng dalawa pang suliranin ng
lipunan; ang sexism at racism.
Nasyonalismo
Linggo 11: Araling
- makabayang pilosopiya ay tumutugon hindi lamang sa Kultural/ Post Modernismo
pagiging makabayan kundi sa pagkakaroon ng
paninindigan, karapatan, diwa, at pakikisangkot para sa
lipunan. Layunin ng pilosopiyang ito na iangat at Araling Kultural
mapaunlad ang pamumuhay ng isang tao. - Ito ay isang teoryang kritikal at kritisismong
pampanitikan. Ang layon nito ay maitukoy ang pwersa sa
Kolonyalismo pang-araw-araw na pamumuhay. Nakatuon ito sa
- Ang Kolonyalismo ay isang sistema ng pag-domino sa pampolitikal na dinamika ng kultura sa makabagong
politika at militar kung saan ang isang kapangyarihan, na panahon. Pati na rin sa kasaysayan nito. May layon itong
kilala bilang isang metropolis, ay nagpapatupad ng salungatin ang nakasanayang political na aspeto ng ating
pormal at direktang kontrol sa ibang teritoryo . Ang kultura.
kolonyalismo ay tinatawag ding tendensiyang maitatag
at mapanatili ang mga kolonya. Kultura
- Ito ay tumutukoy sa paraan ng pamumuhay na
nakagawian ng tao. Kabilang dito ang sining, wika,
Imperyalismo musika, at panitikan. Kasama rin ang paninirahan,
- batas o paraan ng pamamahala kung saan ang malalaki pananamit, kaugalian, tradisyon, at mga mahahalagang
o makapangyarihang mga bansa ang naghahangad moral ng isang pangkat ng tao. Ang kultura sa payak na
upang palawakin ang kanilang kapangyarihan sa kahulugan ay karunungan, sining at literatura,
pamamagitan ng pagsakop o paglulunsad ng mga paniniwala at kaugalian ng isang pangkat ng mga taong
pagtaban o kontrol na pangkabuhayan at pampolitika sa nanahanan sa isang pamayanan.
ibabaw ng ibang mga bansa. Ilang malalaki o malalakas
na mga bansang kumukontrol sa ibang mga rehiyon Popular
upang makalikha ng isang mas malaking imperyo. - Alam kong alam nyo na kung ano ang ibig sabihin ng
popular, ng sikat, ng uso, “in” ngayon – lahat ng salitang
Layunin ng Teoryang Post-Kolonyalismo ito’y nagpapahiwatig sa kasalukuyan. Ibig sabihin ang
FIL 3- Panunuring Pampanitikan | Unang Semestre, AY 2021-2022 16
TEP-002-18-125
specific time frame o fixated time marker natin ay kung maisakonteksto sa hindi makatotohanang simbolo at
ano ang sikat, uso, at in ngayon at wala nang ibang signifikasyon.
panahon pa, walang noon, walang hinaharap na time
frame. Basta sa kasalukuna lamang. Mga layunin ng Araling Kultural (Post-modernismong
Kulturang Popular pananaw)
1. Pagpapakilala ng elementong post-moderno sa
- Ito ay tumutukoy sa kulturang nakabatay sa hilig ng tao
isang teksto
sa isang particular na panahon. Isa itong paraan ng mga
2. Pagpapalitaw ng mga realidad sa mga teksto.
tao upang tanggapin nang nakararami. Kadalasan ang
3. Pagpapalitaw ng mga interteksto
pagtanggap sa Kulturang Popular ay nagsasaad sa
4. Pagpapalitaw ng kasaysayan sa pamamagitan ng
katanggapan nila sa modernismong panahon. Ang
kulturang popular ay maaaring maging kasuotan, ironikong pananaw.
literature at iba pang uring tinatangkilik sa modernism. 5. Pagkontra sa pananaw ng kultural na teksto at
pagsamahin upang makabuo ng isang “hybrid”
Post-Modernismo na teksto.
- Lumitaw ang post-modernismo dahil sa kailangan ng
bigyan ng pangalan ang iba’t ibang teksto na mahirap Mga Halimbawa ng Araling Kultural/Post-
ikahon ang porma at nilalaman. Sinimulan ng post- modernismong panitikan:
istrukturalismo ang pagdikonstrak sa mga - Mga Popular na babasahin
namamayaning sentro ng kaalaman.
Mauunawaan lamang ang post-modernismo kung ito ay
bibigyan kahulugan ng modernism. Linggo 12: Ekokritisismo,
Ang modernism ayon sa praktis ay pagpapahalaga sa Hermenyutiko, Phenomenology, at iba
konsepto ng subhektibo, fragmentasyon, paggoiba ng
pang Teoryang Pampanitikan
pagkakaibang genres at tendensiyang kwestyunin ang
genre upang makagawa ng isang inobatibo at
eksperimental na teksto. Sa huling bahagi ng ating pagtalakay sa semestreng ito.
Mayroong ilang mga teoryang pampanitikan ang ating
Ang kaibahan lamang ng modernism at post- tatalakayin.
modernismo ay habang ang modern ay nagsusumikap
na makabalik sa sentro para maitanghal ang kaisahan ng Ekokritisismo
teksto, ang post-modernismo naman ay itinatanghal ang
kawalan ng kaisahan ng texto at kawalan ng sentro. Ito ay nagmula sa dalawang (2) salita. Ang “ekolohiya” at
Hangarin ng modernismo ay “nostalgia” pesimista at “kritisismo”
malungkot. Masaya at makulay ang post-modernismo sa Isang interdisiplinaryong larangan ng makaagham na
paglalaro at paghahalo-halo nito ng iba’t ibang teksto na pagsulat ng panitikan. Sinusuri ng mga awtor kung
pinulot sa iba’t ibang espasyo at panahon. paanong mapalalawak ng panitikan ang paksa hinggil sa
pag-iingat, pangangalaga at pagbibigay-babala ng
Direksyon ng pagsusuring Araling Kultural kalikasan sa tao upang mapanatili ang kaayusan ng
mapayapang buhay sa daigdig.
Ang nilalayon ng araling kultural ay nakapokus sa lente
ng Post-modernismo. And direksyon na ito ay ang Hermenyutiks/Hermenyutiko
paglikha ng “mininarrative” na mga temporary, relatibo
at makakahulugan lamang sa isang tiyak na grupo. Ito ay teorya/metodolohiyang ang pokus ay ang
Halimbawa ang teksto ng homosekswal at babae. Isa rin pagbibigay-interpretasyon sa mga salita ng bibliya,
sa tinatahak ng araling ito ang tinatawag na karununganng bayan at mga pilosopikal na teksto.
“hyperreality, kung saan ang katotohanan ay pwedeng Lagpas sa pagpapakilala ng mga kahulugan ang
FIL 3- Panunuring Pampanitikan | Unang Semestre, AY 2021-2022 17
TEP-002-18-125
panunuring ito. Sakop niyo ang pagtukoy sa pag-unawa kontemporanyong tulang radikal tungo sa
at komunikasyon ng teksto sa mambabasa at may-akda. kontekstuwalisasyon ng kritisismong Marxista. Dalumat
Penomenolohiya Journal, 1(1), 130-153.
Sa pandaigdigang perspektibo, ang Penomenlohiya ay https://ejournals.ph/article.php?id=6188
may impluwensiya ng Pormalistikong pagtingin. Ang Eagleton, T. (1983). Introduction: What is literature?
panunuring ito ay naglalayon na ilapat ang pananw sa Nasa Literary theory: An introduction. Minneapolis:
University of Minnesota Press. (pdf)
mga panitikan. Layon nito na hindi lamang ang may-
Lumbera, B. (2012/2013). Magaling datapoua: Ang
akda, at kasaysayan nito, kung hindi pati ang buong
dating at galing sa estetika ng ating panitikan. Tomas,
teksto. Ayon sa panunuring ito, ang akda ay ang
2(1), 189-199. https://tomas.ust.edu.ph/wp-
kabuuang kamalayan ng may-akda. Hindi lamang dapat
content/uploads/2019/08/18-Magaling-Datapoua-Ang-
kilala ang may-akda sa kanyang biograpiya kung hindi sa
Dating-at-Galing-sa-Estetika-ng-Ating-Panitikan-
kung paano niya nasulat o nalikha ang mga teksto. Ang
Bienvenido-Lumbera.pdfLanzaderas, C. (2020). Si
pokus ng pagsusuri na ito ay ang kabuuang pagtalakay sa
Balagtas sa mga tula ng Sa Gulugod ng Kalabaw: Mga
mundo ng teksto at makabuo ng pagsusuri ng walang
tula ng Bulacan, 1928-1997. Malay, 32(2), 10-22.
panig sa kung ano ang kabuuan nito. Nasusuri ang
https://ejournals.ph/article.php?id=15173Torres-Yu, R.
penomenolohiya sa kung ano ang popular at ano ang
(2012). Ang pagtataman ng nasyunalismo sa panulat ni
implikasyon nito sa lipunan
Amado V. Hernandez at Bienvenido L. Lumbera at ang
Teoryang Dekonstruksyon
diskursong postkolonyal. Humanities Diliman, 9(1), 28-
Ang layunin ng panitikan ay ipakita ang iba’t ibang
54.
aspekto na bumubuo sa tao at mundo. Pinaniniwalaan
https://journals.upd.edu.ph/index.php/humanitiesdilim
kasi ng ilang mga pilosopo at manunulat na walang iisang
an/article/view/3373
pananaw ang nag-udyok sa may-akda na sumulat kundi
ang pinaghalu-halong pananaw na ang nais iparating ay Andrada, M. F. (2017). Erap laki-mata, Gloria laki-nunal:
ang kabuuan ng pagtao at mundo Politikal na pagkakarnabal sa tulansangan. Hasaan, 4 (1),
1-37. https://hasaan.ust.edu.ph/mga-artikulo/erap-laki-
Mga Halimbawa: “Tata Selo” Rogelio Sikat at “Kay Stella mata-gloria-laki-nunal-politikal-na-pagkakarna/
Zeehandeelar” ni Ruth S. Mabanglo Marxism and Literature, Oxford University Press. Mula
sa
Batis at Iba pang Mungkahing https://mykelandrada.files.wordpress.com/2011/06/ra
ymond-williams-marxism-and-literature.pdf
babasahin Pagdalumat-salita tungo sa pagteteoryang Filipino,
Panayam kay Isagani Cruz (2008). Mula sa
Aklat ng mga Teoryang Pampanitikan: Tradisyunal at https://kritikasatabitabi.wordpress.com/2009/12/06/p
Makabago. 1989. Linangan ng Literatura ng Pilipinas agdalumat-salita-tungo-sa-pagteteoryang-
Ramos, Victoria Z. et. Al. 1994. Kritisismo, Teorya at filipino/?fbclid=IwAR3UY_Uns0rWgDR9mSp8fK_x1Vp3
Paglalapat. Quezon City: Rex Book Store VE-if0ojH4VbdCz7WyIM8cFUPo1EapI
Reyes, Soledad O, 1990. Kritisismo. Pasig City: Anvil
Mga Panitikan ng Pilipinas, L. Q. Santiago, L. F. Antonio
Publishing Incorporated
(2007). C&E Publishing. Quezon City
San Juan, Gloria P. et. Al. 2005. Panunuring
Pampanitikan. Sta. Cruz Manila: Booklore Publishing Kahulugan ng Istrukturalismo at Post-Istrukturalismo
Corporation nakuha sa
Sauco, Consolacion P. et. Al. 1997. Panitikang Pilipino. http://filipinoelevenb.blogspot.com/2017/01/post-
Quezon City: Katha Publishing Co. Inc. istrukturalismo.html
Villafuerte, Patrocinio V. 2000. Panunuring
Pampanitikan (Teorya at Pagsasanay). Valenzuela City: Marxism and Literature, R. Wiliiams (1977) nakuhq sa
Mutya Publishing House https://mykelandrada.files.wordpress.com/2011/06/ra
San Juan, D. M. (2010). Kontra-gahum: Pagsipat sa ymond-williams-marxism-and-literature.pdf
tema, pilosopiya at ideolohiya ng piling
FIL 3- Panunuring Pampanitikan | Unang Semestre, AY 2021-2022 18
TEP-002-18-125
panitikan na ating binabasa. Paano ito dapat gamitin ng
Gawain para sa Linggo 1-3: mambabasa?
Introduksyon sa Pagsusuri ng mga A. Dapat maging gabay sa pagsulat ng mga akdang
Panitikang Filipino pampanitikan.
B. Dapat gawing lunsaran sa pagbibigay ng kahulugan sa
akda/teksto.
Pangalan:_______________________________
C. Dapat gamitin upang hatulan ang kredibilidad ng
Kurso/Taon/Seksyon:_____________________
manunulat.
Asignatura: Fil 3
D. Dapat isaalang-alang sa pagbuo ng sariling teksto.
Guro:
_________ 5. Ang mga sumusunod ay tuntunin sa
I. Panuto: Isulat sa patlang ang letra ng iyong
proseso ng panunuri MALIBAN sa isa, alin ito?
sagot. MALALAKING LETRA LAMANG ANG
A. Ang pagsusuri sa akda ay dapat may uri at katangian
GAMITIN.
ng katalinuhan, seryoso, at marubdob na damdamin at
_________ 1. Alin sa mga sumusunod ang pahayag na
tapat na mithi sa kalayaan.
HINDI nagbibigay katuturan sa PANITIKAN?
B. Dapat isaalang-alang sa pagsusuri ang personal na
A. Ang panitikan ay buhay at tungkol sa buhay ng tao.
damdamin at opinyon.
B. Kinikilalang panitikan ang akda kung ito ay naging
C. Sa pagsusuri ng tula, ang pananarili sa pananagisag sa
popular
akda ay hindi dapat panaigin.
C. Dumaan ang panitikan sa produksyon at resepsyon ng
D. Kinakailangang mahusay ang organisasyon o
isang lipunan kaya ito ay isang produktong kultural
balangkas ng lahok. Bahagi ito ng disiplina ng pagsusuri.
D. Nagmula ito sa salitang latin na “littera”.
_________ 6. Sa pagsusuring ginawa ng mag-aaral sa El
_________ 2. Suriin ang pahayag na ito at tukuyin kung
Filibusterismo ni Jose Rizal, inisa-isa nila ang mga isyung
tama o mali
panlipunan na umiiral pa rin sa kasalukuyan at
1.Ang panitikan ay buhay, buhay-buhay ng tao;
nagmungkahi ng mga solusyon para dito. Anong
inilalarawan nito ang mga ugali, asal, gawi at paraan ng
tuntunin sa proseso ng panunuri ang isinaalang-alang ng
pamumuhay ng mga tao sa kani-kanilang kapanahunan.
mga mag-aaral?
2.Dahil dito, masasabi na ang panitikan ay ekspresiyon
A. Pagiging Obhektibo
ng tao.
B. Pagiging Akademiko
A. Tama ang unang pahayag, Mali ang ikalawa.
C. Pagkakaroon ng Kalinawan
B. Tama ang Ikalawang pahayag, Mali ang una.
D. Pagkakaroon ng Kaugnayan
C. Parehong TAMA ang dalawang pahayag.
D. Parehong MALI ang dalawang pahayag.
II. Panuto: Patunayan na may sariling paraan o
_________ 3. Maituturing bang panitikan ang mga
pamantayang estetiko ang panitikang Filipino sa
akdang popular tulad ng pocketbook, komiks at
pamamagitan ng pagsusuri sa mga sumusunod
Wattpad?
na akda:
A. Oo, dahil lahat ng mga sulating naisulat sa Pilipinas ay
1- Awiting-bayan Ilokos (Panitikang Amianan)
itinuturing na panitikan 2- Kuwentong-bayan mula sa Cordillera
B. Oo, dahil bagaman iba ang porma at gumagamit ng 3- Sugilanon at Mga Balak/tula ng Visayas
balbal na salita, ang mga sulating ito ay kakikitaan ng 4- Mga Tula ng Tausug at Mga Kuwento/Salaysay
pagsasalaysay patungkol sa buhay. mula sa Mindanao
C. Hindi, dahil hindi ito sumusunod sa kumbensyunal na 5- Poon ni F. Sionil (salin ni Lilian F. Antonio) at
tuntunin ng pagsulat. Celia ni Claro M. Recto
D. Hindi, dahil mababa ang uri ng mga ganitong akda. 6- Panitikan ng mga natatanging sector
_________ 4. Ang Panunuring Pampanitikan ay isang
sistema ng mga kaisipan at kahalagahan ng pag-aaral na
naglalarawan sa tungkulin ng panitikan, kabilang ang
layunin ng may-akda sa pagsulat at layunin ng tekstong
FIL 3- Panunuring Pampanitikan | Unang Semestre, AY 2021-2022 19
TEP-002-18-125
A. Taludtod 5
B. Taludtod 6
Gawain para sa Linggo 4:
C. Taludtod 7
Formalismo: Imortalisasyong D. Taludtod 8
_________ 5. Inilalarawan ng makata ang batong nasa
Pampanitikan agos ng ilog na makinis at maganda, saan sumisimbolo
ang AGOS batay sa pagkakagamit ng makata?
Pangalan:_______________________________ A. Pakikibaka sa buhay
Kurso/Taon/Seksyon:_____________________ B. Pagsusumikap na makaahon sa kahirapan
Asignatura: Fil 3 C. Paghahanap ng sarili
Guro: D. Pagmamahal sa kalikasan
I. Panuto: Basahin ang sipi ng tulang Ang Bato at
sagutin ang mga sumusunod na katanungan. II. Presentasyon ng pagsusuri sa babasahing
Isulat sa patlang ang letra ng iyong sagot. artikulo ni Lanzaderas, C. (2020). Si Balagtas sa
MALALAKING LETRA LAMANG ANG GAMITIN. mga tula ng Sa Gulugod ng Kalabaw: Mga tula
ng Bulacan, 1928-1997. Malay, 32(2), 10-22.
https://ejournals.ph/article.php?id=15173
Pamantayan sa Pagmamarka
Nilalaman – 50 %
Presentasyon – 50 %
I. Panuto: Isulat sa patlang ang Tm kung totoo pinakamaganda at pinakasikat sa aming lugar noon. Di
ko nga alam kung sumpa ito, dahil dito naletse ang
ang nilalaman ng pahayag at mli naman kinabukasan ko.
kung hindi.
Tara, makinig ka muna sa kwento ko, yosi muna tayo.
_________1. Masasabi na ang istrukturalismo ay
lumitaw bilang reaksiyon sa namamayaning teorya Alam mo, maraming lumapit sa akin. Nagkagusto at
na Formalismo dahil sa layon nitong isantabi ang naakit. Ang hirap pag lahat sa iyo, virgin eh. Tinanggap
autoridad ng awtor at itanghal ang paghahari ng ko naman silang tao, bakit kaya nila ako ginago? Hindi ko
sistema (wika) kung saan ang lahat ng kahulugan ay maintindihan ang mga nangyari sa akin. Bukas palad ko
matatagpuan. naman silang pinakitunguhan, ni hindi ko nga itinuring
na iba. Iniisip ko na nga lang na kasi di sila taga rito kaya
_________2. Naiiba ang Istrukturalismo sa siguro talagang ganoon.
Formalismo dahil sa katangian nito na ipagpalagay
na patay na ang awtor at wala nang kinalaman sa Tatlong malilibog na foreigners ang nagpyesta sa
Pagsusuri ng akda. katawan ko. Sabi nila na-r*pe daw ako.
_________3. Isa sa mga kalakasan ng Teoryang
istrukturalismo ang pagpanig sa isang diskurso na Sa tatlong beses akong nag@h@sa, ang pinakahuli ang
isang political na gawain. di ko makakalimutan. Parang maski di ko ginusto ang
mga nangyari, hinahanap-hanap ko siya. Kasi, ibang-iba
_________4. Para kay Levis-Strauss, mas mahalaga ang hagod niya. Umiikot ang mundo ko sa tuwing
ang sequence ng naratibo kaysa sa istruktura na ginagamit niya ako. May mga pagkakaton na nasusuka
pinaghuhugutan ng kahulugan. na ko sa mga nangyayari sa aming dalawa. Parang ‘pag
_________5. Itinuring ni Saussure ang wika bilang humahalinghing siya, nararamdaman ko na nalalason
sistema ng senyas (sign) na binubuo ng tagasagisag ako.. Gusto ko mang umayaw, hindi ko makuhang
(signified) at sinasagisag (signifier). humindi. Hindi ko din alam kung bakit. Ibang klase din
kasi siya mag-sorry eh, lalo pa at inalagaan niya ako at
II. Panuto: Suriin ang akda sa ibaba sa lente ng ang mga naging anak ko.
Istrukturalismo sa pamamagitan ng pormat na
ibinigay. Gawin ang pagsusuri sa ibang papel. Alam mo, parating ang dami naming regalo - may
chocolates, yosi at ano ka! May datung pa! Nakakabaliw
I. A. Pamagat ng Akda
siya! Alam kong ginagamit niya lang ako pero pagamit
II. Kahulugan ng Pamagat
naman ako nang pagamit. Sa kanya namin natutunan
III. Pagpapahalaga ayon sa Nilalaman
mag-inggles, di lang magsulat ha! Magbasa pa!
a. Kalagayang sosyal
b. Kulturang Pilipino
Nung kinasama ko siya, guminhawa buhay namin. Sosyal
c. Simbolismo
na sosyal kami! Ewan ko nga ba, akala ko napapamahal
IV. Teoryang Pampanitikan
na ako sa kanya. Akala ko tuloy-tuloy na kaligayahan
a. Paano napakita ang teoryang ginamit.
namin, yun pala unti-unti niya akong pinapatay.
V. Implikasyon
VI. Implikasyon
P*nyet@ng buhay! Sa dami ng lason na sinaksak niya sa
katawan ko, muntik na akong malaspag. Ang daming
MINSAN MAY ISANG P*TA nagsabi na ang tanga tanga ko. Palayasin ko na daw.
ni: Mike Portes Taon ang binilang bago ako natauhang makinig sa payo.
FIL 3- Panunuring Pampanitikan | Unang Semestre, AY 2021-2022 23
TEP-002-18-125
Iniisip ko kasi na parang di ko kakayanin na mawala siya Hindi na importante kung laspagin man ang ganda ko,
sa akin… Sa amin! . madama lang ng mga anak ko ang pagmamahal ko.
Malaman nila na ibibigay ko ang lahat para sa kanila.
Sa tulong ng ilan sa mga anak ko, napalayas ko ang
demonyo pero ang hirap magsimula. Hindi nga ako Sa tuwing titingin ako sa salamin, alam ko maganda pa
sigurado kung nabunutan ako ng tinik o nadagdagan pa. rin ako. Meron pa din ang bilib sa akin. Napapag-usapan
Masyado na kasi kaming nasanay sa sarap ng buhay na pa din. Sa tuwing nakikita ko ang mukha ko sa salamin,
naranasan namin sa kanya, kaya eto nabaon kami sa nakikita ko ang mga anak ko. Tutulo na lang ang mga
utang. Lubog na lubog kami sa pagkakautang, kulang luha ko ng di ko namamalayan. Ang gagaling nga ng mga
yata pati kaluluwa namin para ibayad sa mga inutang anak ko eh, namamayagpag kahit saan sila pumunta.
namin. Mahusay sa kahit anong gawain. Tama man o mali.
Nakakahiya man aminin pero hanggang ngayon, sa Sa dami ng mga anak ko, iilan lang ang may malasakit sa
tuwing mabigat ang problema ko, siya ang tinatakbuhan akin. May malasakit man, nahihilaw pa.
ko. ‘Yun nga lang, kapit sa patalim sabi nga nila. Para
akong isang aso na nangagat ng amo, na bumabahag ang Mabigat dalahin para sa akin, ang katotohanan na ni
buntot at umaamo kapag nangangailangan. minsan ay di kami naging isang pamilya. Halos lahat ng
mga anak ko, galit sa isa’t isa. IIlan ang gusto
Usap-usapan ako ng mga kapitbahay ko. May magtulungan, naghihilahan pa. Madalas kong
nanghihinayang, namumuhi at naaawa. P*ta na kasi ang itinatanong sa sarili ko kung naging masama ba akong
isang magandang katulad ko. Ang dating hinahangaan at nanay para magturingan ng ganito ang mga anak ko?
humahalina ay nabibili sa murang halaga. Alam mo
maski ganun ang mga nangyari sa akin, nilakasan ko pa Kanino bang similya ng demonyo nanggaling ang mga
rin ang loob ko. Kailangan makita ng mga anak ko, na anak kong maituturing mong may mga pinag-aralan pero
masasandalan nila ako maski ano pang mangyari. nakakadama ng saya at sarap sa paghihirap ng kapatid
nila? Di ko lubos maisip kung saan impiyerno nanggaling
Maski ano pa ang sabihin ng iba, sinisikap namin na ang kasikiman ng ilan sa mga anak kong ito. Sila pa
maging maganda ang buhay namin. Nag-aambisyon naman ang inaasahan kong magbabangon sa amin.
kami at nangangarap. Ayun, may mga anak ako na nasa Nakakabaliw isipin na natitiis nila ang kalagayan ng
Japan, Hong Kong, Saudi. Yung iba nag-US, Canada, kanilang mga kapatid na halos mamatay sa hirap ng
Europe. ‘Yung iba ayaw umalis sa akin. Halos lahat, wala buhay. Parang di sila magkakapatid sa tindi ng
naman silbi. Masaya daw sa piling ko, maski amoy pusali pagkaganid at walang pagmamalasakit.
ako.
Ang di ko akalain ay mismong mga anak ko, ang tuluyang
Sa dami ng mga anak ko na nagsisikap na tulungan ang sisira sa akin. Kinapital ang laspag na ganda ko. Masaya
kalagayan namin, siya din ang dami ng mga anak ko na sila sa mga nabibili nila mula sa pinagp*tahan ko. Buong
nanamantala sa kabuhayan at kayaman na itinatabi ko angas nilang pinagyayabang ang mga pansamantalang
para sa p*nyet@ng kinabukasan naming lahat. Eto na yaman at ang kanilang hilaw na pagkatao sa mga
nga ang panahon na halos di na kami makaahon sa hirap makakakita at makikinig. Talaga bang nakakalula ang
ng buhay. Napakahirap dahil nasanay na kami sa materyal na kayamanan at mga titulong ikinakabit sa
ginhawa at sarap. pangalan? Hindi ko maintindihan.
Alam mo, gusto ko na sanang tumigil sa pagp*p*ta kaso Minsan sa pagtingin ko sa salamin, ni hindi ko na nga
ang laki talaga ng letseng utang ko eh. Palaki pa ng kilala sarili ko.
palaki! Paano na lang ang mga anak kong naiwan sa
aking puder? At paano na lang ang mga anak kong nasa Dadating na naman ang pasko, sana maalala naman ako
abroad? Baka di na nila ako balikan o bisitahin man lang? ng mga anak ko. Ilang linggo pa, magbabagong taon na.
FIL 3- Panunuring Pampanitikan | Unang Semestre, AY 2021-2022 24
TEP-002-18-125
Natatakot ako sa taong darating. Ngayon pa lang usap-
usapan na ang susunod na pangbubugaw sa akin.
Gagamitin pa nila ang kahinaan ng mga kapatid nilang Gawain para sa Linggo 7:
alipin sa kalam ng tiyan. Sa tagal ng panahong ganito ang Teoryang Post-Istrukturalismo at
sitwasyon namin parang eto lang ang sulok na Dikonstruksyon
gagalawan ko. Sana may magtanggol naman sa akin.
Ipaglaban naman nila ako. Gusto kong isigaw: “Ina ninyo I. Panuto: Piliin ang letra ng salitang nagpamali sa
ako! Pagmamahal nyo lang ang kailangan ko!” pahayag. Isulat ang tm kung walang mali.
Sensya na, ang haba na ng drama ko. Masisira na ang
make up ko nito eh. Salamat ha, pinakinggan mo ako. __________1. Sa pananaw ng Post-istrukturalismo,
Malaking bagay sa akin na nakausap kita. Ang tagal A
nating nag-usap, di man lang ako nagpapakilala. buo ang texto at ito ay walang sentro.
B C
Ay sorry, di ko nasabi pangalan ko. _______2. Ayon kay Barthes, tanging sa pagbabalik sa
A
mambabasa ng kapangyarihang maglikha ng kahulugan
Pilipinas nga pala.
B C
________3. Ang “writerly” na texto ay tumutukoy sa
A
III. Panuto: Presentasyon ng pagsusuri sa textong “buo na” at hindi na nangangailangan ng
babasahing artikulo ni Demeterio, F. P. A. III. B
(2013). Isang semyolohikal na pagsusuri sa mga partisipasyon ng mambabasa sa proseso ng paglikha ng
kontradiksyong nakapaloob sa panlipunang kahulugan.
kritisismo ni Gloc-9. Malay, 26(1), 17-35. C
https://ejournals.ph/article.php?id=8042 ______4. Ang “readerly” na texto ay humihingi ng
A
aktibong partisipasyon sa pagbuo ng akda at
Pamantayan sa Pagmamarka B
Nilalaman – 50 % gayundin ng paglikha ng kahulugan
C
Presentasyon – 50 % ______5. Ayon kay Derrida, dapat gawing
reproduksyon
A B
ang bawat pagbasa at paglikha ng bagong kaalaman
mula sa teksto. C
II. Panuto: Suriin ang tula sa ibaba sa lente ng Post-
Istrukturalismo/ Dikosntruksyon sa
pamamagitan ng pormat na ibinigay. Gawin ang
pagsusuri sa ibang papel.
______5. Nilalayon nito na mailathala ang mga hindi Dahil sa isang tinapay”
maka-nasyonalismong pangyayari sa iisang pangkat. Pagsusuri:
_____________________________________________
II. Panuto: Suriin ang pag-aaral na “Japanimation,
Americanization, Globalization: Pagbuwag sa
_____________________________________________
Wika ng Kapangyarihan sa Pamamagitan ng
Dubbing ng Anime sa Wikang Filipino” ni _____________________________________________
Ramilito B. Correa, Pamantasan ng De La Salle
(kalakip ng bahaging ito ang artikulo na inyong _____________________
babasahin)
“Ang Paggahasa kay Magdalena” Ang upuan sa kanilang mga sasakyan ay nilalagyan
“Nong sang semana ko siya una nasilip sa ng kiluhan upang masukat ang timbang ng mga
bintana na taoat ng bintana ng kwarto ko. Bukas ang pasahero dahil ito ang pagbabatayan ng kanilang
kurtina naka-bra lang laylay pa ang strap. Nong pamasahe. Ito ang tinatawag ng kanilang Public
sangaraw alang bra nakatalikod lang. kahapon "Diservice Commission" na equality before the kilo.
humarap sa bintana hubad uli. Di pedeng di niya ko
nakita. Nagsalubong ang mga mata naming. Tapos Tungkol naman sa pamamalakad ng trapiko ay may
habang nakatingin sa kin hinaplos ang kanang suso ordinansa sila na nagpaparusa sa mabagal
pinisil ang utong. Ngumiti pa. ‘Di ko na pinasada ang magpatakbo. Ang kasalanan ng mabagal magpatakbo
traysikel kagabi. Pinasok ko siya siguro alas dose patay ay tinatawag na not overspeeding.
Pamantayan sa Pagmamarka
Nilalaman – 50 %
Presentasyon – 50 %