Prelom Tatari

KRIMSKI TATARI
Izdavač:
Za izdavača:
Urednik:
Prevod:
Lektura:
Štampa:
Grafičko oblikovanje i prelom:
Tiraž:
Cetinje, 2020
KRIMSKI TATARI
RIJEČ AUTORA
D ragi čitaoci, pred vama je knjiga Krimski Tatari- od početka do

progona i nazad.
Odlučili smo se na ovaj poduhvat u želji da ispričamo ukratko nesrećnu
sudbinu ovog naroda, ali i da vas upoznamo sa njihovim doprinosom kultur-
noj bašti svijeta.
Krimski Tatari su narod zanimljive i burne istorije. Nažalost, u zadnjih
više od 200 godina, progoni i emigracija su dio krimsko-tatarske zbilje. Ali
i u takvim okolnostima, ovaj narod je našao način da opstane i da se vrati u
svoju postojbinu.
O Krimskim Tatarima ne postoji skoro nikakva literatura na crnogor-
skom, bosanskom, srpskom i hrvatskom jeziku. Zato smo se odlučili da ovu
herojsku priču ispričamo sada, uz nesebičnu pomoć Islamske zajednice u Cr-
noj Gori i Ambasade Ukrajine u Crnoj Gori. Pri tome, konsultovali smo što
je više moguće izvora na različitim jezicima. Trudili smo se da ne donosimo
nikakve sudove, jer to i nije naš posao, već samo da čitaocima predstavimo
sve ono što je relevantno za ovo pitanje i da njima dozvolimo, da na osnovu
izloženog u ovoj knjizi, donesu svoj sud.
Ali ono što nam je bilo još važnije za ovu publikaciju je želja da pred-
stavimo bogatu kulturnu baštinu Krimskih Tatara, nastalu u interakciji sa
okolnim narodima. Ova jedinstvena kultura, euroazijski miks, ima svoje oso-
benosti u svim vidovima umjetnosti i kulture, kulinarstva do arhitekture.
Drago nam je ako smo i dio ove priče uspjeli ispričati na pravi način.
Ono u šta smo sigurni je da smo dali maksimum sebe u ovoj publikaciji,
a na čitaocima i stručnoj javnosti je da ocijene koliko smo u tome uspjeli.
Autori
5
UVOD
K ada je u pitanju struktura ovakve jedne knjige, koja zahvata nekoli-

ko vjekova istorije, a pored toga želite opisati u najkraćem i ostale
segmente bitne za jedan narod, kao jedan od ključnih problema koji se name-
će pred autorima je, kako struktuirati knjigu. Mi smo se rukovodili principom
praćenja hronologije, ali isto tako, nastojali smo, obrađujući svaku epohu, da
prikažemo i kontekst dešavanja.
To smo uradili, jer je Krimski Kanat, postojao u specifičnim okolnosti-
ma, između Osmanskog casrtva, Ruskog carstva i slobodnih i poluslobodnih
ukrajinskih zemalja. Zbog toga smo i poglavlja vezana za odnose Krimskog
Kanata sa ovim zemljama razdvojili u posebna poglavlja, kako bi čitaocu bilo
jasnije šta se dešavalo u prošlosti. Takođe, nastojali smo prikazati društvo
Krimskog Kanata, ali i društvo na Krimu u epohi ruske i sovjetske vlasti, opet
prateći hronologiju.
Dva poglavlja su nam bila posebno važna. To su Demografija Krima i
Deportacija Krimskih Tatara 1944. godine.
Ovo smo izdvojili kao posebna poglavlja iz sljedećih razloga: prvo,
zato što nam popisi stanovništva jasno govore šta se dešavalo na Krimu od
1784. godine pa na dalje, a deportacija je sigurno ključni momenat u istoriju
Krimskotatarskog naroda. Njihova kolektivna trauma, ali i događaj oko koga
se okupljaju i u cijelom svijetu, ma gdje da se nalaze, predstavlja neodvojivi
dio njihovog identiteta.
Na kraju, smatramo da smo uspjeli da knjigu struktuiramo na takav
način da poglavlja predstavaljaju jedan prirodan slijed, da nijesu predugačka
ni prekratka, i da čitalac na osnovu pročitanog može donijeti svoj vlastiti sud.
7
KRIMSKI TATARI - OD POSTANKA DO DANAS
P O G L AV L J E I
Ime, jezik, etnogeneza
K rimski Tatari su nastali kao dio jednog dugog procesa miješanja

različitih naroda koji su naseljavali Krim. Ono što im je svima bilo
zajedničko jeste da su prigrlili novu vjeru-islam.
Tako će islam, uz krimsko-tatarski jezik, biti osnova identiteta ovog
naroda.
Krimski Tatari (kt: qırımtatarlar, kъыrыmtatarlar; ukr: krimsьki tatari
rus: krыmskie tatarы; tur: Kırım Tatarları), - istočnoevropski turski narod,
istorijski formiran na Krimu; zajedno sa malim brojem Karaita (Krimski Ka-
raiti, su krimski Jevreji sljedbenici karaitskog judaizma, upotrebljavaju kara-
imski jezik, koji pripada kipčačkoj grani turkijske porodice jezika) i Krimlja-
na, Krimski Tatari pripadaju autohtonom stanovništvu Krimskog poluostrva.
Govore krimsko-tatarskim jezikom, koji pripada turskoj grupi altajske jezič-
ke porodice.
Žive na jugu Ukrajine (pretežno u Autonomnoj Republici Krim, kao i
u regionima Herson i Zaporožje - više od 250.000 prema popisu stanovništva
2001., oko 300.000 do 2012), u Turskoj (od 150.000 do 1 milion), Rumuniji
(20 hiljada, 2011), Uzbekistanu, Rusiji (većina - u regionu Krasnodar - 2,4
hiljade -2010), Bugarskoj (1000, - 2011). Prema lokalnim krimsko-tatarskim
organizacijama, krimsko-tatarska dijaspora u Turskoj ima stotine hiljada lju-
di, međutim, njen tačan popis nedostaje, pošto etnički sastav stanovništva u
zemlji nije objavljen. Ukupan broj stanovnika čiji su preci emigrirali s Krima
u različito vrijeme u Turskoj se procjenjuje na 4-6 miliona, ali većina tih ljudi
se već (nažalost) asimiliovala i smatraju da nijesu Krimski Tatari, već Turci
s krimskim korijenima (ili se uopšte ne sjećaju svojih korijena). Ovi podaci
nam pokazuju što zapravo znači asimilacija„malih naroda ” kada se nađu u
emigraciji, egzilu, progonstvu ili u okviru drugih etničkih grupa i zajednica
koje su dominantne. Ogromna većina Krimskih Tatara su sunitski muslimani
hanafijskog mazgeba.
13
1. 1. Naziv imena
1. Krimski Tatari (kt: qırımtatarlar) je naziv koji koristi velika većina
Krimskih Tatara. Korišćeni su u ukrajinskim i poljskim hronikima, kozač-
kim ljetopisima u periodu XVII-XVIII vijeka. Danas se koristi uglavnom u
akademskim publikacijama na ukrajinskom i stranim jezicima posvećenim
proučavanju ove etničke grupe.
2. Kirimili (kt: qırımlı) je drugo savremeno ime za Tatare.
3. Krimtatari je treće savremeno ime koje neki Krimski Tatari, u pisme-
nom obliku, koriste kao bukvalni prevod riječi„qırımtatarlar.”
4. Krimčaki — istorijski naziv u Ukrajini.
5. Krimci —koristio se uglavnom u hronikama i dokumentima Moskov-
skog kraljevstva, povremeno u ukrajinskim pjesmama i mnogo rjeđe u isto-
rijskoj literaturi.
Etnonim„Krimski Tatari”
Sam naziv„Krimski Tatari” postavlja pitanje povezanosti sa Tatarima
- da li su Krimski Tatari pod-etnička grupa Volgskih Tatara (Volgski Tatari -
žive u Rusiji. Danas se termin Tatari obično koristi da se opišu samo Volgski
Tatari. Prema popisu iz 2002. godine, Volgski Tatari su zvanično podijeljeni
na Kazanjske Tatare, Mišar-Tatare, Astrahanske Tatare i Krušenije koji su
posebna grupa Tatara Volge i Urala), Krimsko-Tatarskog jezika — dijalekta
tatarskog. Naziv„Krimski Tatari” korišćen je u Ruskom carstvu kada su se
gotovo svi turski narodi zvali„Tatari ” kao na primjerima sljedećih podje-
la: Karačajci (planinski Tatari), Azerbejdžanski (kavkaški ili azerbejdžanski
Tatari), Kumik ili Kumici (Dagestanski Tatari), Hakasi (Abakanski Tatari),
itd. Važno je takođe napomenuti da su Polovci (Kipčak), čiji su potomci sa-
vremeni Krimski Tatari, koristili etnonim „Tatari“ (rukopis - zbirka srednjeg
vijeka polovickog jezika u kojoj se koristi izraz,,Tatarlar“) kao svoje ime, što
potvrđuje zašto postoji poznati pisani izvor polovskog jezika - „Kumanski
kod“, stvoren na Krimu. na jeziku vrlo bliskom savremenom krimsko-tatar-
skom jeziku.
Krimski Kanati su u svojim titulama i zvanjima označavali sebe„veli-
kim padišasima svih Tatara“ (kt: barça (böten) tatarnıñ uluğ padişahı). Krim-
ski Tatari su potomci turskih (uglavnom Polovskih kanova) i nekih drugih
turskih i neturskih naroda i plemena koji su nastanili Krim mnogo prije in-
vazije Mongola. U ovom slučaju tatarski etnonim nijesu koristila mongolska
plemena, kao što se ponekad pogrešno smatra i interpretira, već Turci. Prvi
put je zabilježen drevnim turskim pismom kao 𐰆𐱃𐰔⁚𐱃𐱃𐰺⁚𐰉𐰆𐰑𐰣 (latinski - Otuz
Tatar Bodun, prevod - rod od trideset Tatara) i 𐱃𐰸𐰔⁚𐱃𐱃𐰺 (latinski - Tokuz Ta-
tar, u prevodu - Devet Tatara).
14
1. 2. Tatari i Krimski Tatari
Kazanjski i Krimski Tatari su sada dva različita naroda sa zajedničkom
istorijom i sličnom kulturom, čiji se proces formiranja odvijao različito, neza-
visno jedan od drugog, u različitim državama. Tako je nastalo formiranje Ka-
zanjskih Tatara u Kazanjskom kanatu, a glavnu ulogu u njihovom formiranju
imali su Bugari, (лат: Bulgares, грč: Βoύλγαρoί, staroslov: Блъгарє, starorus:
българы, tatar: булгарлар, čuv-turs: Пӑлха́рсем, bugar: прабългари — gru-
pa nomadskih plemena koja su u drugoj polovini V vijeka naseljavala stepe
od Crnog i Azovskog do Kaspijskog mora i odatle se naseljavali do Dunava,
Srednje Volge i nekoliko drugih regiona. Učestvovali su u rađanju modernih
naroda kao Bugari, Volgski Tatari, Gagauzi-turkijski narod, Čuvaši-turkijski
narod, Balkari-turkijski narod, Nogajci-turkijski narod i dali svoje ime dr-
žavi - Bugarska. U modernoj istoriografiji za njih se koriste izrazi Bugari,
Protobugari i drevni Bugari, kao i Volga Kipčaci sa određenim uticajem fin-
sko-ugarskih naroda.
Istovremeno, formiranje Krimskih Tatara odvijalo se u sastavu Krim-
skog kanata. Glavnu ulogu u formiranju Krimskih Tatara igrali su Polovci
(poznati kao Kipčaci), turkijski narod koji je u srednjem vijeku u Evropi bio
poznat pod imenima Kumani i Polovci. Od XI do XIII vijeka nastanili su po-
dručje od Irtiša do južnoruskih stepa, odakle su prodirali u Evropu. Oko 1100.
prodrli su u Moldaviju i Vlašku, odakle su napadali Kijivsku Rusi), koji su
koristili etnonim „Tatari “ kao svoje ime, a svoj jezik su nazivali „Tatarski til“
(tj. Tatarski jezik), i predstavljali su glavno stanovništvo Krima i prije domi-
nacije Horde, i u vrijeme razdvajanja Krimskog kanata. Uticaj na formiranje
Krimskih Tatara imali su Hazari (polunomadsko turkijsko pleme), kao i Grci
i Đenovljani (Italijani - njihov uticaj je najizraženiji na južnoj obali, etnička
grupa Krimskih Tatara, koji pripadaju pontskom rasnom tipu, posebna grupa
sa svojim ličnim morfološkim i antropološkim odlikama ljudi), Krimski Goti
(čiji uticaj je najviše primjetan u planinskim podnožjima Krima). U najmanju
ruku, ne-turski narodi Krima uticali su na stepske Krimske Tatare koji su sa-
čuvali polovske karakteristike. Jezik Krimskih Tatara se takođe upadljivo ra-
zlikuje od jezika Kazanjskih Tatara; jezik Krimskih Tatara pripada podgrupi:
polovjecko-kipačkoj, dok jezik Kazanjaskih Tatara pripada volgo-kipačkoj
grupi.
1. 3. Etnogeneza
Krimski Tatari nastajali su kao narod na Krimu u periodu od XIII-XVII
vijeka. Istorijsko jezgro etničke grupe Krimskih Tatara su turski narodi Kri-
ma. Posebno mjesto u etnogenezi Krimskih Tatara pripada Polovcima, koji
su, miješajući se sa lokalnim potomcima Huna, Hazara, kao i predstavnici-
ma neturskog stanovništva Krima, formirali sa njima etničku osnovu Krim-
15
skih Tatara. Antropološki, 80% Krimskih Tatara pripada kavkaskoj rasi, osim
stepskih Krimskih Tatara (Nogajci su turski narod, koji pretežno živi u Rusiji,
odnosno u autonomnoj republici Dagestan,) koji imaju kavkaško-turska obi-
lježja.
1. 3. 1. Formiranje Krimsko-tatarske etničke grupe na osnovu
polovske kulture
Glavne etničke grupe koje su nastanjivale Krim u starom i srednjem vi-
jeku su; - Tauri, Skiti, Sarmati, Alani, Bugari, Grci, Krimski Goti, Hazari, Pe-
čenezi, Polovčani, Italijani. Vjekovima, narodi koji su se naseljavali na Krim,
asimilirali su etničke grupe koje su živjele ovdje prije njihovog dolaska ili su
ih asimilirali u svoje okruženje. Najvažnija uloga u formiranju Krimsko-Ta-
tarskog naroda pripada zapadnim Kipčacima, koji su u ukrajinskoj istorio-
grafiji poznati pod imenom Polovčani. Kipčaci iz XI-XII vijeka počeli su da
naseljavaju stepe Volge, Azova i Crnog mora (koje su se od tada pa do XVIII
vijeka zvale Dešt-i Kipčak) -„Kipčak (Polovska) stepa.“
Od druge polovine XI vijeka počeli su aktivno prodirati na Krim. Veliki
dio Polovaca sklonio se u Krimskim planinama, spašavajući se posle poraza
kombinovanih polovsko-ruskih trupa od Mongola i posljedičnog poraza po-
lovskih prodržavnih entiteta na sjevernom Crnom moru. U vrijeme razdvaja-
nja Krimskog kanata, glavno stanovništvo poluostrva bili su Polovci. Krajem
XV vijeka stvoreni su osnovni preduslovi, što je dovelo do formiranja ne-
zavisne krimsko-tatarske etničke grupe: na Krimu je uspostavljena politička
dominacija Krimskog kanata, turski jezici (polovsko-kipčkačka na teritoriji
kanata) postali su dominantni, a islam stekao status državne religije na čitavoj
teritoriji poluostrva. Kao rezultat preovladavanja polovskog imena nad sta-
novništvom Krima i islamske religije, započeli su procesi asimilacije i konso-
lidacije različitog etničkog konglomerata poluostrva, što je dovelo do pojave
krimsko-tatarskog naroda. Tokom nekoliko vjekova, na osnovu polovskog
jezika sa značajnim oguškim uticajem, razvijao se krimsko-tatarski jezik.
1. 3. 2. Etnografske grupe Tatara na Krimu
Postoje tri etnografske grupe krimsko-tatarskog naroda. Prva je nastala
na južnoj obali Krima, druga u planinama i podnožju poluostrva, a treće u
stepama Krima.
1. Gorjani — Tati Tate (da se ne miješa sa istim imenom kavkaskog
naroda) živjeli su prije deportacije u planinama (tk: dağlar) i u podnožju ili u
srednjoj stepi (kt:orta yolaq), odnosno sjeverno i južno od stepe. Etnogeneza
Tata je veoma složen i ne u potpunosti razumljiv proces. U formiranju cijelog
etnosa učestvovali su praktično svi narodi i plemena koja su ikada živjela na
Krimu, ali glavnu ulogu imali su Polovci koji su učestvovali u formiranju
ovog podetnosa. Njihov dijalekat pripada polovosko-kipačkoj grupi.
16
2. Stepski Nogajci — Nogajci su živjeli u stepi (kt:çöl) sjeverno od
uslovne linije Mikolajevka - Spat - Feodosija. Glavnu ulogu u etnogenezi ove
grupe zauzeli su zapadni Kipčaci (Polovci) i istočni Kipčaci. U pogledu rase,
Nogajci su kavkaške sa elementima mongoloidnosti (~ 10%). Stepski dijalekt
je dio grupe kipačko-nogajske.
3. Poberžani - Južne obale — (kt:yalı boylu —,,Poberžani“), starosje-
dioci Južne obale Krima. U etnogenezi ove grupe glavnu ulogu igrali su ne-
turski narodi Krima: Grci, Kirmski Goti, Maloazijski Turci i Čerkezi, a sta-
novnici istočnog dijela Južne obale takođe imaju krv Talijana (Đenovljana).
Stanovnici mnogih sela na Južnoj obali, sve do vremena deportacije, zadržali
su elemente hrišćanskih obreda naslijeđenih od grčkih predaka. Većina Po-
beržana prihvatila je islam kao religiju prilično kasno u odnosu na dvije druge
etničke grupe: na primjer, osmanski popis iz 1542. godine pokazuje da su ve-
ćinu stanovništva Južne obale u to vrijeme činili hrišćani. Dijalekt je najdalji
od druga dva narječja krimsko-tatarskog jezika i jedini koji nije uključen u
grupu jezika kipčak (polovski), ali se odnosi na oguzsku grupu (jezika).
1.4. Krimsko-tatarski jezik
Krimsko-tatarski jezik (kt: Qırımtatar tili, Qırım tili), je kipčački tur-
ski jezik koji se govori na Krimu i krimsko-tatarskoj dijaspori Uzbekistana,
Turske, Rumunije i Bugarske, kao i malim zajednicama u Sjedinjenim Ame-
ričkim Državama i Kanadi. Ne treba ga miješati sa tatarskim, što se govori u
Tatarstanu i susjednim regionima Rusije; jezici su srodni, ali pripadaju dvije-
ma različitim podgrupama kipčak jezika i stoga nijesu međusobno razumljivi.
Vrlo je sličan grupi turskih jezika, kao što su azerbejdžanski, gagauzi, turski i
turkmenski. Danas na Krimu živi više od 260 000 Krimskih Tatara. Otprilike
150.000 živi u centralnoj Aziji (uglavnom u Uzbekistanu), đe su njihovi preci
deportovani 1944. dine tokom Drugog svjetskog rata od strane Sovjetskog
Saveza. Međutim, od svih ovih ljudi uglavnom su starije generacije još uvi-
jek uspjele da sačuvaju i pričaju krimsko- tatarskim jezikom. U 2013. godini
procijenjeno je da je taj jezik na ivici izumiranja jer se učio u samo oko 15
škola na Krimu. Turska je pružila podršku Ukrajini da pomogne u dovođenju
učitelja u škole na oživljavanju modernog statusa krimsko-tatarskog jezika.
Procijenjeno je da u Turskoj živi 5 miliona ljudi krimskog porijekla, potoma-
ka onih koji su emigrirali u XIX i početkom XX vijeka. Manje Krim-tatarske
zajednice nalaze se takođe u Rumuniji (22.000), Bugarskoj (6.000) i Sjedinje-
nim Državama. Krimsko-tatarski jezik je jedan od ozbiljno ugroženih jezika
u Evropi. Skoro svi Krimski Tatari dvojezično govore koristeći svoj maternji
jezik, ali i dominantne jezike svojih matičnih zemalja, poput ruskog, turskog,
rumunskog, uzbekistanskog, bugarskog ili ukrajinskog.
Krimsko-tatarski jezik je konvencionalno podijeljen na tri glavna dija-
lekta: sjeverni, srednji i južni. Srednji dijalekt na Krimskim planinama govore
17
Tat- Tatari (ne treba ga miješati sa Tatima koji govore iranski jezik). Savreme-
ni krimsko-tatarski pisani jezik zasnovan je na tatarskom, jer Tat-Tatari čine
relativnu većinu. Standardni krimsko-tatarski jezik i njegov srednji dijalekt
klasifikovani su kao jezik kumanske (ruske: kipčak-polovske) podskupine
kipčačkih jezika, a najbliži srodni jezici su karačaj-balkar, karaim, krimčak,
kumik, urum i izumrli kuman. Međutim, još dva nepisana narječja Krimskih
Tatara pripadaju u dvije različite grupe ili podgrupe turskih jezika. Sjeverni
dijalekt (poznat i kao stepski ili nogaj) govori nogajska etnička podgrupa,
bivši nomadski stanovnici Krimske (Nogajske) stepe (ne smije se miješati
sa Nogajskim stanovnicima sjevernog Kavkaza i donje Volge). Ovaj dijalekt
pripada nogajskoj (ruski: Kipčak-Nogajska) podgrupi kipčačkih jezika. Ova
podgrupa uključuje i Kazahstan, Karakalpak, Kirgiz i Nogaj. Smatra se da su
Nogajci na Krimu i Nogajci Kavkaza i Volge zajedničkog porijekla iz No-
gajske Horde, što se odražava i na njihov zajednički naziv i veoma srodne
jezike. U prošlosti su se neki govornici ovih dijalekata nazivali i Kıpčak (to
su Kumanci).
Južnim ili primorskim dijalektom govore Jalıbojlu („obalni stanovni-
ci“), koji tradicionalno žive na južnoj obali Krima. Njihovi dijalekti pripadaju
oguz grupi turskih jezika koja uključuje turski, azerbejdžanski i turkmenski.
Na ovaj dijalekt najviši je uticaj turskog jezika. Dakle, krimsko-tatarski ima
jedinstven položaj među turskim jezicima, jer njegova tri„dijalekta“ čine tri
različite (pod) grupe turskih jezika. To otežava klasifikaciju krimsko-tatar-
skog jezika u cjelini. Srednji dijalekt, iako se smatra da je kipčačko-kuman-
skog porijekla, u stvari kombinuje elemente kumanskog i oguzskog jezika.
Ova posljednja činjenica može, takođe, biti još jedan razlog zašto standardni
krimsko-tatarski jezik ima svoju osnovu u srednjem dijalektu.
1.5. Četri etape razvoja Krimskih Tatara
U razvoju i nastajanju Krimskih Tatara istoričari u svojim naučnim pu-
blikaacijama izdvajaju četri perioda i to:
1. Mongolski Tatari i Zlatna Horda, trajala je od 1223. do 1437. godine
(oko 1261. formirala je zasebnu Krimsku jurtu (Jurta je vrsta šatora koje su
koristila mongolska plemena) Zlatne Horde sa glavnim gradom u Solkhatu,
odnosno Kirimu, sada gradu Starog Krima).
2. Krimski kanat, trajao je od 1437. godine (kraljevstvo je 1437. godi-
ne postalo dio Zlatne Horde) do 1783. godine (pristupanje Kanata Ruskom
carstvu).
3. Život u domovini - na Krimu - kao dio Ruskog carstva, a kasnije
i RSFSR (Ruska Sovjetska Federativna Socijalistička Republika) trajalo je
od 1783. do 1944. godine (1944. godine Krimski Tatari su su deportovani u
centralnu Aziju).
18
4. Povratak i uključivanje Krimskih Tatara na Krimu u sklopu (sastavu)
Ukrajinske SSR-a i reemigracija započeta krajem 1970. godine.
U vrijeme njihovog dolaska na Krim (sredina XIII vijeka), Mongoli-Ta-
tari su bili tengrijski šamani (Mongol: Tengri -„Nebo, Bog“); elementi šama-
nizma u njima su postojali sve do 15. vijeka i kasnije. Prodor islama dogodio
se u drugoj polovini XIII vijeka, intenzivna islamizacija (sunitski pravac)
sprovedena je u 20-im i 40-im godinama XIV vijeka. Postepeno se pojavila
razgranata religija, administrativni sistem koji je vodio Kan kao predstavnik
osmanskih vlasti; sultan (od Selima I, sultan je istovremeno bio i halif - du-
hovni i politički vođa muslimanske vjerske zajednice). Ovaj sistem je, pored
Kana, obuhvatao: muftiju (najvišu vjersku osobu koja daje pravno tumačenja
Kur’ana među svim vjernicima; takvo tumačenje dogovoreno sa drugim muf-
tijama - fetvom - postaje presedan u odluci drugih takvih slučajeva vezanih
za religiju, sudije (Kadije); derviške bogomolje (na čelu sa šejhovima), mreža
škola (medrese, mektebi) kod džamija. Ovaj sistem se vremenom mijenjao.
Na početku XIX vijeka na teritoriji Krima (bez Jalte) je bilo 1556 džamija i
mekteba, a 1890. godine samo 275 mekteba.
19
P O G L AV L J E I I
Krimski Kanat - istoriija, razvoj, uloga i značaj
K rimski Kanat (kt: / otur: Qırım Hanlığı, Kʺyrym Hanlygʺy / qrm

kẖạnlgẖy̱ ili Qırım Yurtu, Kʺyrym Ûrtu / qrm ywrty̱; rus: Krymskoe
Hanstvo (Krymskoye Khanstvo); ukr: Krimsʹke hanstvo (Krymsʹke Khan-
stvo); polj:(Chanat Krymski) je bila država Krimskih Tatara od 1441. do 1784.
godine. Bio je to Kanat, koji je najduže preživio raspad Zlatne Horde.
Krimski Kanat je bio monarhistička država na čelu sa krimskom dina-
stijom Geraj. Postojao je u periodu 1441–1784. Zauzimali su teritoriju Kri-
ma, stepe Sjevernog Crnog mora prostor oko obala rijeka Dnjestar i Don,
kao i zemlje sjevernog Kubana. Osnovao ga je Hadži Geraj I 1441. godine,
kao rezultat političkog sloma Zlatne Horde. 1478. godine, pod vlašću svog
sina Menglija I, priznao je osmanskog sultana kao halifu muslimana. U va-
zalskom odnosu u sklopu Krimskog Kanata su djelovali pripadnici sljede-
ćih manjinskih grupa, nomadskih plemena i naroda i to: Nogajci, Bilorodska
horda sastavljenja od (Budžaka, Dobrudža i Malonogajaca), Jidiška horda,
Pereskopska horda, Malonogajaca Kubana i Čerkeza, Sjevernog Kakvkaza.
Krajem XV i početkom XVI vijeka, prije krunisanja Ivana Groznog, smatran
je jedinim naslednikom Zlatne Horde, kako bi potvrdili da su Litvanija, Polj-
ska, Moskovija odavale počast Krimskom Kanatu koji je uvijek predvodio
vojne pohode. Tokom XV –XVIII vijeka vodili su stalne kaznene ekspedi-
cije protiv sjevernih susjeda od kojih su za neke smatrali da su im vazali
- Zaporoške Kozake, Litvaniju, Kraljevinu Poljsku, Moskovske i Donjske
Kozake. Krimski Kanat doživio je teška razaranja tokom Rusko-osmanskog
rata 1735-1739. Krimski Kanat je godine 1774. stekao potpunu nezavisnost
i od Osmanlija i od Rusije kao rezultat drugog poraza Osmanskog carstva od
Rusije, koji je pismeno sadržan u Mirovnom ugovoru 1783. godine. Krimski
Kanat je pripojen Ruskom carstvu kao rezultat vojnih akcija.
Nazivi
1. Krimski Kanat (kt: Крим Кıрıм Ханлıгı, ‫– )ىغلناخ ميرق‬istoriograf-
sko ime.
2. Krimski Hanat - takođe istorijski naziv
3. Prijestonica Krima i Polovosko polje (kt: Taht-i Qırım ve Deşt-i
Qıpçaq, Та́хт-і Крим вє Де́шт-і Кипча́к) — samonaziv po imenu Polovjec-
kog polja i Krima.
4. Krimski Jurt (kt: Qırım Yurtu, ‫ىتروي ميرق‬‎) — nezvanični naziv
23
Područje Krimskog Kanata od nastanka do 1774. godine:
1. Krimsko poluostrvo je bilo najvažniji dio Kanata. Stanovnici su ga
nazivali Kirim, Kirim-Adasi (ostrvo Krim), Ada (ostrvo). Kombinovan na
sjeveru Perekonskim pregibom, sa Istočnim Nogajem, sa juga i zapada pralo
ga je Crno more, sa istoka Azovsko more i Kaf (Kerčki) tjesnac. Na sjeveru
se prostirala stepska kamenita ravnica, siromašna drvetom i rijekama. Zbog
nedostatka vode za piće, u stepskom Krimu je razvijen sistem bunara. Na
jugu su bile velike plodne ravnice i slikovite krimske planine.
,,Evropski“ dio
1. Istočni Nogaji - između rijeka Berd i Dnjipro, dio polja Poloveckog.
2. Zapadni Nogaji ili Jidišan - između rijeka Južni Bug i Dnjestar, do
polja Poloveckog.
3. Budžak —dio Besarabije, između rijeka Dnjestra i Dunava, dio Po-
loveckog polja.
,,Azijski“ dio
1. Kuban — na obje obale rijeke Kuban, dio Poloveckog polja.
2. Kabarda —region na Sjevernom Kavkazu; Kanatske pretenzije da je
to njihov dio nijesu priznate.
2. 1. Porijeklo, razvoj i prosperitet
Feudalni sukobi u Hordi i podrška Poljsko-Litvanske države doprini-
jele su formiranju nezavisnog Krimskog Kanata 1449. godine, koji je vodio
Hadži Geraj, koji je rezidenciju preselio iz Solkhata (sada Stari Krim) u Sala-
čik, u blizini kasnijeg Bahčisaraja. 1475. godine, tokom pohoda Otomanskog
carstva na Krim, kada je sultan Mehmed II osvojio Đenovske kolonije na
Sjevernom Crnom moru, krimska vladajuća dinastija u liku Menglija I Ge-
raja prepoznala je moć Otomanskog sultana kao vođe muslimanskog svijeta
- halifom.
U narednim godinama, osmanski uticaj na unutrašnje stvari Krimskog
Kanata pojačao se, povremeno izazivajući otpor krimskih hanova i oružane
sukobe (u kojima su Geraji ponekad tražili vojnu pomoć od kozaka, kao u
događajima 1624-1629). Efektivnost otpora je bila niska, razorena svađama
unutar samog klana kanova, pa sve do sredine XVIII vijeka, Kanat je u veli-
koj mjeri izgubio političku nezavisnost u korist Osmanskog carstva. Međutim,
doktor istorijskih nauka, profesor Ruske akademije nauka Ilija Zajcev, u svom
djelu„Krimski hanat: vazalnost ili nezavisnost“ tvrdi da je Krimski Kanat to-
kom svoje istorije bio nezavisna, a ne vazalna država. Monumentalna knjiga
„Istorija Krima“ izdavačke kuće Ruske akademije nauka i umjetnosti takođe
navodi da Krimski Kanat nikada nije bio potpuno vazalna ili zavisna država.
24
Otpor Krimskom Kanatu pružali su Zaporoški kozaci, koji su se od-
brambeno i ofanzivno borili protiv Krimskih Tatara i Osmanlija (vojni pohodi
1575-1577., 1608, 1616, itd.). Zajedno sa Kozacima, i Donski kozaci (1628,
1667, 1675) odlazili su u vojne pohode na Krim. Bogdan Hemeljnicki, kome
je bila potrebna iskusna krimska konjica za borbu sa konjskim trupama Reči
Pospoliti, u proljeće 1648. zaključio je sporazum sa Islamom III Gerajem o
zajedničkoj borbi protiv Reči Pospoliti. Ovaj sklopljeni savez doprinio je po-
bjedama kozačkih trupa, ali se pokazao kasnije neodrživim i krhkim.
Godine 1711. krimska vojska, u savezu sa Osmanskom državom i he-
tmanom Pilipom Orlikom, izvršila je napad na Slobožanščinu (Slobodska
Ukrajina istorijska i geografski granica u istočnoj Ukrajini i granični region
Rusije, čija je teritorija pokrivena teritorijom sa oko pet Slobodskih kozačkih
pukova XVII - XVIII vijeka, autonomne formacije Moskovskog carstva, a
kasnije i Ruskog Carstva), da bi oslabila Moskovsko kraljevstvo, i učestvu-
je u kampanji Pilipa Orlika u Pravoberžnoj Ukrajini 1711. godine. Krajem
XVIII vijeka Krimski Kanat je postao arena borbe uticaja Otomanske države
i Ruskog carstva. Ruska vlada bila je toliko zainteresovana za odbacivanje
Krimskog Kanata iz Osmanske države da je Katarina II 16. oktobra 1769.
poslala pismo P. Paninu (Grof Petar Panin 1721-1789 - vojni oficir Ruskog
carstva, učestvovao u brojnim borbama protiv Krimskih Tatara na Krimu)
u kojem kaže:„Oni razmišljaju o uvođenju nezavisnosti od bilo koje vlade
i obećavam im stvarnu pomoć od nas.“ Što se tiče praktične primjene, ideja
Katarine II, ovdje je carica dala Paninu punu podršku da djeluje samostalno,
na osnovu okolnosti.
Pokušaji aneksije (okupacije) Krima od strane Ruske imperije nastav-
ljeni su, iskorištavanjem razlika u tatarskom društvu i njegovanjem separa-
tističkih osjećaja Nogaja. Platon Gajsman, vojni istoričar i general i O. Du-
brovski navode:„ ... pregovarajući sa Tatarima, pravovremeno ih zastrašujući
i ublažavajući ih na vrijeme, otklanjajući veoma vješto nesporazum između
njih i Kozaka, vješto podstičući Tatare da prihvate pokroviteljstvo Rusije ...
tražeći, dakle, slabeći njihovu, ponekad veoma opasnu silu, Panin je na kraju
uspio da ih nadahne. Postigavši ovo privlačeći većinu Hordi, on je istovre-
meno omogućio dalju komunikaciju, pa čak i osvajanje Krima.“ Prve su bile
Nogajske Horde, Jidiša i Bažaka, udružene sa Ruskim carstvom iz vremena
otomanske vladavine. Nakon njih - Jidiš i Džambulutski Tatari. Dalja sudbina
Krima postala je predvidljiva.
2. 3. Spoljna politika Krimskog Kanata
Koristeći protivrječan stav između Moskovskog kraljevstva i Reči Pos-
polite, Krimski su Hanovi zatražili danak, poklone i mnogo novca da čuvaju
izaslanike i njihova poslanstva. Krimski vladari primili su godišnje darove
od Velikog vojvodstva Litvanije (kasnije - Kraljevine Poljske), Kraljevine
25
Moskovske, Kneževine Moldavije, Vlaške i Čerkeza. 18. septembra (29.
septembra) 1739. - Kanat je izgubio Veliku i Malu Kabardu (Autohtono sta-
novništvo su Kabardi, etnografska grupa Adžigeja (Čerkeza), predstavnika
kavkaskih naroda. Dominantna religija je sunitski islam. U XVI-XVIII vijeku
Kabardski knezovi su bili podanici vladara Krimskog Kanata. Pokušavajući
se osloboditi Krimskg podanstva, održavali su bliske kontakte sa Moskvom,
a kasnije i s Rusijom). 1739. godine Velika i Mala Kabarda stekle su nezavi-
snost kao rezultat Beogradskog mirovnog ugovora između Ruske i Osmanske
imperije, nakon rusko-turskog rata 1735-1739. godine.
2. 4 Ekonomija Krimskog Kanata
Situacija u ekonomskoj sferi Krimskog Kanata nije doprinijela jačanju
države. Čak i početkom ranog XVI vijeka, Krimski Tatari nisu poznavali si-
stem obrade zemlje, bili su nomadski narod koji se bavio uzgojem stoke. Je-
dan od njegovih savremenika opisuje prirodu krimske upotrebe zemljišta od
strane Tatara na sljedeći način:„Oni ne obrađuju zemlju, čak ni najplodniju,
zadovoljavajući se činjenicom da im donosi travu za ishranu stoke.“ Krajem
XIV i početkom XV vijeka, ekonomija Krimskog Kanata se intenzivno ra-
zvijala, zasnovana na nomadskom stočarstvu i primitivnoj poljoprivredi što
sa državnog aspekata nije bilo dovoljno, takođe to je bio minimum života
za lokalno stanovništvo. Ali stanovnici Krimskog Kanata nijesu zanemarili
da riješe svoje unutrašnje probleme spoljnom ekspanzijom. Stalni napadi na
susjedne zemlje donijeli su znatan finansijski prihod, pa je zahvaljujući tim
napadima lokalno stanovništvo živjelo tokom čitavog postojanja države.
Tokom učestalih ratova sa Poljskom i Moskovskim kraljevstvom,
Krimske trupe zarobile su mnogo vojnika i civila, koje su prodavali na pija-
cama robova Osmanskom carstvu. Od 1474. do 1556. godine Krimski Tata-
ri pljačkali su litvansku Rusiju najmanje 86 puta. U 1575. godini odveli su
preko 35000 zarobljenika. Krimski Tatari, zajedno sa osmanskom vojskom,
učestvovali su u ratovima s Iranom, marširali na Astrahan (1569), Kraljevinu
Ugarsku (1594). Krimski Tatari činili su više od trećine Otomanske vojske
tokom Hotinskog rata 1620-1621. godine.
Za vrijeme vladavine Kana Šagina (1777–1782), sproveden je popis i
uspostavljen sistem oporezivanja. Međutim, porezi su se još uvijek prikup-
ljali od kuće ili imovine, a ne od pojedinca. Kan je takođe sagradio kovnicu
u Kafiju, u kojoj je počeo kovati novi ruski novčić nominalne vrijednosti 1
srebreni rubalj, 25 bakarno-srebrnih kopejki, 5 bakarnih kopejki.
2. 5. Administrativna podjela
Prema popisu stanovništva iz 1740. godine, kan Mengli-Geraj II, na
teritoriji poluostrva Krim bilo je 48 kadiluka. Kadiluk (osman: ‫ ;قليضاق‬tur:
kadılıkadministrativni okruzi), 9 gradova, 1399 utvrđenih sela. Kadiluke su
predvodili kadije, muslimanske sudije.
26
Bejska (Begovska) zvanja i titile
Bej ili eg (tur: bey — „vođa“ ili turkm: Beylik; bejlic) — u turskoj
tradiciji, okrug ili zemlja na čelu sa bejom (begom). Analogno knezovima
i vojvodama u Evropskoj tradiciji, ili emirat - u arapskoj. Oni su postojali
od XI–XVIII.vijeka na Bliskom Istoku, Centralnoj Aziji, Kavkazu, Sjevernoj
Africi, Krimskom Kanatu. U Osmanskom carstvu je administrativni okrug
kojim upravlja bej (beg).
2.6. Krimsko Kanstvo i bejovi (begovi)
Sistem podjele Krimskog Kanata na Bejluke (Begluke) naslijeđen je
od Zlatne Horde. Dio bejova (begova) dobili su svoja zvanja ratnim osva-
janjima zemlje od strane vojnih odreda (kojima su najčešće komandovali)
u XIII vijeku, prije uspostavljanja vlasti dinastije Giraj, dio se pojavio kao
nagrada za lojalnost od strane samih Kanova. Nakon formiranja Krimskog
Kanata, bejovi-begovi su postali vazali kana. Posebna privilegija kana sa-
državala je begova zemljišna prava, njegov imunitet i vazalne dužnosti. Za
slučaj nestanka ili abdikacije ili stradanja kanova, bej-beg je mogao preuzeti
zvanje kana. Dio bejove-begove zemlje bio je dio domena begove loze, dio je
dodijeljen uslovnom zemljišnom posjedu radi odsluženja vojnog roka vazali-
ma bej-murza (aristokratsko zvanje). Mjesta u kojima su bili naseljeni bej-be-
govi činile su posebne jedinice regularne vojske. Bej- beg je imao djelimičnu
autonomiju u administrativnim, sudskim i finansijskim poslovoma.
Krimski Kanat podijeljen je na sljedeća bejska-begovska zvanja(shod-
no geografskoj rasprostanjenosti)
Krimsko-tatarski rod:
1. Širin (ski)—najveći; zauzeli su teritoriju sjevera i istoka Krima - od
Or-Kape (sada Jermenija) na sjeveru, Karasubazara (sada Bjelogorsk) na za-
padu i do grada Bospora (sada Kerč) na istoku, sa administrativnim centrom
u Solhatu (sada Stari Krim). Centralni organ upravljanja bio je Divan (Divan
je bio carski savjet i vlada Osmanskog carstva, u modernom smislu„sultanov
kabinet.“ Divan je bio sastavljen od raznih vezira (ministara) i vladajuće kla-
se tj. plemića, na čelu sa velikim vezirom. Veliki vezir je imao obavezu da
obavijesti sultana o mišljenjima Divana.)
2. Barin—na sjevernom Krimu između gradova Ak-Šeik (sada selo
Razdoljne) i Ejbar (sada selo Voikove, sada Prvomajski reon).
3. Argin—zauzeli su dio južnog Krima od Kafe (sada Teodosije) do
Soldaja (sada Sudak).
4. Jšlav (Suleš)—okupirali su dio jugozapadnog Krima između rijeka
Kače i Alme.
5. Sedžet;
27
Nogajski rod:
1. Mansur (Magnit)—pojavila se u sedamnaestom vijeku i pokrivala
zapadni Krim od grada Sakija do grada Ak-džamija (danas Černomorsk), sa
centrom u poslednjem.
Polovskog roda:
1. Kipčak
Državno ustrojstvo Krimskih Tatara
Prema obliku vlade, Krimski Kanat je bio unitarna država, čija je teri-
torija bila podijeljena na bejove-begove, na čijem je čelu bio moćan bej-beg.
Svaki organ ima svoje autoritete i vojne snage; neki od njih su stupili u među-
narodne odnose sa susjednim zemljama i imali prepisku sa stranim vladama.
Politika Krimskog Kanata varirala je u zavisnosti od postepenog prelaska iz
nomadskog života u sjedelački na područjima na kojima su boravili. Neke po-
rodice iz Krima postale su veliki vlasnici zemljišta zbog preduzimljivosti ali
i lojalnosti Kanu. Najpoznatije od ovih bejskih-begovskih porodica su: Širin,
Barin, Kuluk, Suleš i Mansur.
2.7. Dinastija Geraj - period vladanja Krimom i Krimskim
Tatarima
Dinastija Geraj (kt:jednina. Geray, množina. Geraylar) — dinastija
Krimskih kanova od XV do XVIII vijeka, bočna grana (linija) roda Džingisi-
da. 1449. godine, osnivač dinastije Hadži I Geraj, iskoristivši pad Zlatne Hor-
de, proglasio je nezavisnost Krimskog Kanata. 1475. godine sin Hadži Geraja
kana Mengli I Geraj bio je primoran da se proglasi vazalom osmanskog sulta-
na. Rezidencija Geraja u vrijeme Hadži Geraja bio je grad Solkhat (danas Sta-
ri Krim), a kasnije Bahčisaraj. Politička i vojna moć dinastije Geraja bila je
ograničena uticajem velikih feudalnih porodica (Širin, Barin, Kipčak, Argin
itd.), koje su igrale značajnu ulogu u političkom životu Krimskog Kanata i če-
sto su se uključivale u otvorenu borbu protiv dinastije. Geraji su organizovali
i vodili stalne agresivne napade na Ukrajinu. Na početku Narodno-oslobodi-
lačkog rata ukrajinskog naroda 1648-1657 kan Islam III Geraj ušao je u savez
sa Ukrajinom i ukrajinskim hetmanom Bogdanom Hmeljnickim, omogućivši
pobjedu ukrajinskoj vojsci u čuvenoj Zboriv(skoj) bici (1649. g.) Berestičkoj
bici (1651) i bici kod Žvaneca (1653). Poslije zauzimanja Krima od strane
Ruskog carstva 1783. godine poslednji Krimski kan Šahin Geraj je bio primo-
ran da se odrekne trona i ode u Tursku.
Kanske odežde, ukrasi, oružje
1. Šapka (kapa) sa luksuznim obodom oko šapke ukrašen perom (tur:
сургуч) i dragim kamenjem.
28
2. Krzneni kaput prekriven zlatnim brokatom
3. Sablja optočena zlatom i dijamantima
4. Torba za strijele ukrašena zlatnim pločicama i biserima
Kanske titule:
Titula Bahadira I Geraja 1637. godine
1. Veliki Padišah (car) Velike Horde i Velike Jurte, Prestonog Krima,
Stepa Kipčaških, bezbroj Tatar, bezbroj Nogajaca, planinskih Čarkeza, Tati
sa tegljačima, i svih onih koji su odabrali jasnu vjeru i islam, i Kan Velikog
Krima je srećan, hrabar i velikodušan - kan Bogadir-Geraj.
2. Ulug Urda svih Ulug Jurta (izvorni naziv u potpunosti je teško pra-
vilno prevesti primj. autora)
Spisak krimskih kanova i vrijeme vladavine u Krimskom Kanatu
1. Hadži Geraj I 1427. godine ili u periodu 1441-1446. godine (prvi put kan)
2. Ajdar 1456. godine
3. Hadži Geraj 1465-1466. godine (po drugi put kan)
4. Nur Devlet 1466-1467. godine (prvi put kan)
5. Mengli I Geraj 1467. godine (prvi put kan)
6. Nur Devlet 1467-1469. godine (po drugi put kan)
7. Period od 1476-1478. godine Dinastija je bila sklonjena s vlasti
8. Mengli I Geraj 1478-1515. godine (po treći put kan)
9. Mehmed I Geraj 1515-1523. godine (prvi put kan)
10. Gazi I Geraj 1523-1524. godine (prvi put kan)
11. Sadat I Geraj 1524-1532. godine (prvi put kan)
12. Isljam I Geraj 1532. godine (nepunu godinu kan)
13. Sahib I Geraj 1532-1551. godine (prvi put kan)
14. Devlet I Geraj 1551-1557. godine (prvi put kan)
15. Mehmed II Geraj 1577- 584. godine (prvi put kan)
16. Sadat II Geraj 1584. godine (prvi put kan)
17. Isljam II Geraj 1584-1588. godine (prvi put kan)
18. Gazi II Geraj 1588-1596. godine (prvi put kan)
29
19. Fetih I Geraj 1596. godine (prvi put kan)
20. Gazi II Geraj 1596-1607. godine (drugi put an)
21. Tohtamiš Geraj 1607-1608. godine (prvi put kan)
22. Selamet I Geraj 1608-1610. godine (prvi put kan)
23. Džanibk Geraj 1610-1623. godine (prvi put kan)
24. Mehmed III Geraj 1623-1628. godine (prvi put kan)
25. Džannibik Geraj 1628-1635. godine (drugi put kan)
26. Inajet Geraj 1635-1637. godine (prvi put kan)
27. Bahadir I Geraj 1637-1641. godine (prvi put kan)
28. Mehmed IV Geraj 1641-1644. godine (prvi put kan)
29. Isljam III Geraj 1644-1654. godine (prvi put kan)
30. Mehmed IV Geraj 1654-1666. godine (drugi put kan)
31. Adilj Geraj 1666-1671. godne (prvi put kan)
32. Selim I Geraj 1671-1678. godine (prvi put kan)
33. Murad Geraj 1678-1683. godine (prvi put kan)
34. Hadži II Geraj 1683-1684. godine (prvi put kan)
35. Selim I Geraj 1684-1691. godine (drugi put kan)
36. Sadet III Geraj 1691. godne (prvi put kan)
37. Safa Geraj 1691-1692. godine (prvi put kan)
38. Selim I Geraj 1692-1699. god (treći put kan)
39. Devlet II Geraj 1699- 1702. godine (prvi put kan)
40. Selim I Geraj 1702-1704. godine (četvrti put kan)
41. Gazi III Geraj 1704-1707. godine (prvi put kan)
42. Kaplan I Geraj 1707-1708. god (prvi put kan)
43. Devlet II Geraj 1709-1713. godine (drugi put kan)
44. Kaplan I Geraj 1713-1715. godine (drugi put kan)
45. Devlet III Geraj 1716-1717. godine (prvi put kan)
46. Sadet IV Geraj 1717-1724. godine (prvi put kan)
47. Mengli II Geraj 1724-1730. godine (prvi put kan)
48. Kaplan I Geraj 1730-1736. godine (treći put kan)
30
49. Fetih II Geraj 1736-1737. godine (prvi put kan)
50. Mengli II Geraj 1737-1740. godine (drugi put kan)
51. Selamet II Geraj 1740-1743. godine (prvi put kan)
52. Selim II Geraj 1743-1748. godine (prvi put kan)
53. Arslan Geraj 1748-1756. godine (prvi put kan)
54. Halim Geraj (han) 1756-1758. godine (prvi put kan)
55. Kirim Geraj 1758-1764. godine (prvi put kan)
56. Selim III Geraj 1765-1767. godine (prvi put kan)
57. Arslan Geraj 1767. godine (drugi put kan)
58. Mkasud Geraj 1767-1768. godine (prvi put kan)
59. Kirim Geraj 1768-1769. godine (drugi put kan)
60. Devlet IV Geraj 1769-1770. godine (drugi put kan)
61. Kaplan II Geraj 1770. godine (prvi put kan)
62. Selim III Geraj 1770-1771. godine (drugi put kan)
63. Sahib II Geraj 1771-1775. godine (prvi put kan)
64. Devlet IV Geraj 1775-1777. godine (drugi put kan)
65. Šahin Geraj 1777-1782. godine (prvi put kan)
66. Bahadir II Geraj 1782. godine (prvi put kan)
67. Šahin Geraj 1782-1783. godine (drugi put kan)
(Napomena autora: Džanibek Geraj 1624. i Maksud Geraj 1771-1772

ne računaju se u kanove iako su ove kanove formalno odobrili otomanski sul-
tani, oni nisjeu mogli zauzeti presto i nijesu zaista upravljali Krimom. Tokom
narednih godina, Kanat je kontrolisao Mehmed III Geraj i Sahib II Geraj.
Pomenuti kanovi Šabaz Geraj (1787–1789) i Baht Geraj (1789–1792),
koji se ponekad nalaze na spiskovima Krimskih Kanova u literaturi, nijesu
uključeni u spisak jer Krimom nijesu vladali zbog aneksije od strane Ruskog
carstva 1783. godine. Ova dva vladara kontrolisala su samo Budžak, zapadnu
pokrajinu Krimskog Kanata.)
31
2.8. Društveno uređenje Krimskog Kanata: kan, divan,
nasljeđivanje, vojska
2.8.1 Kanstvo kao oblik vladavine na Krimu
Svaka od krimskih (bejskih-begovskih) porodica imala je svoja poseb-
na razgraničenj, koja su se zvala Bejstvo ili Belik (tur: beylik, osmanski turski
— Tevâif-i mülûk - predstavlalo je feudalni posjed kanskih porodica). Svaki
Bej imao je svoj glavni grad, svoj dvor i zemljište, svog Kalgu (kt:. Калга,
‫ ;اغلاق‬калгаи, ‫ ىاغلاق‬zvanje druge najvažnije osobe nakon Kana u hijerar-
hiji Krimskog Kanata) i svog Nuredina (kt: nureddin, ‫نيدلا رون‬‎, doslovnio-
„svjetlost vjere“- treća osoba po značaju u sklopu Krimskog Kanata) izabranu
od plemića svog roda. bej se mogao oženiti sa Kanovom kćeri i slati svoje
izaslanike stranim vladarima sa poklonima. Bej-beg je vodio ratove i vršio
napade (upade) po stranim zemljama (tokom jednog ovakvog napada Tula je
spaljena). Pet Krimskih porodica imalo je viši status u hijerarhiji. Svaki vođa
u sklopu Beja smatrao se neograničenim despotom, koji je rukovodio admi-
nistracijom i dvorom. Da bi izvršavao svoja ovlašćenja, bej je dobijao validni
dokument izdat od od kadi-askera (državnog sudije). Zavisnost Beja od Kana
izražavala se u njihovoj dužnosti - da snabdijevaju vojsku. Da bi riješio pi-
tanje rata, Kan je morao da okupi savjet od pet bejova, koji bi umjesto njih
mogli da pošalju svoje izaslanike. Dakle, moć kana bila je ograničena mur-
zama,(murza; od persijskog. ‫ﻩﺩﺍﺰﺮﻴﻣﺍ‬‎, ами́р-задэ́ — princ aristokratska titula)
koje su često prelazile u moć ljudi. Kan nije imao pravo da prikuplja danak
ni od beja ni od njihovih vazala; čak ni Jevreji koji su živjeli na njihovim ze-
mljama nijesu plaćali porez.
Kao vrhovni poglavar Krimskog Kanata, Kan je imao sljedeće prihode:
penziju od Otomanskog carstva, carinu, carinu za so, od hetmana (komandan-
ta) Dubosara, od vladara Budžaka i Kaušana, od Nogajskih seraskira i novca
od meda, ukupne vrijednosti oko 120. 000 piastra. Ne uzimajući u obzir pri-
hode od posjeda i darove koje je dobijao od stranih suverena.
Nakon bejeve smrti, kalga (zvanje) je nasljeđivao najstariji sin, zatim
nur-ed-din (zvanje), drugi sin, a tek nakon smrti bejovog sina prešao je na
svog najstarijeg unuka. Druga generacija beja i njegovog potomstva bili su
plemići Emir-Zade, koje je kasnije nazivan Mirza, i Murza. Postoje dvije ka-
tegorije Murze:
1. Direktni potomci beja-bega koji su živjeli unutar granica Bejlika;
2. Krimsko plemstvo koje je bilo izvan porodičnih veza sa rodonačel-
nicima Bejlika.
Pored toga, niže sluge (niže plemstvo) dvora poznati kao„kapuljače“ (ro-
bovi na vratima), koji su se sastojali od janjičara, pripadali su nižem sloju plem-
stva; međutim, više plemstvo nije imalo nikakve veze sa nižim plemstvom; je-
dina je razlika što su imali veliku (posebnu) milost Kana zbog svoje lojalnosti.
32
2. 8. 2. KAN
Rukovodstvo centralne i palate oslanjalo se na poseban krug ljudi koji su
bili najbliži kanu i koji su imali privilegovan položaj u sistemu vlasti Krimskog
Kanata.
Titule i položaji centralnog i palate.
Na čelu uprave bio je kan koji je trebao biti iz dinastije Geraj. Za odabir
kan-beja četiri velike feudalne krimske porodice (Argin, Kipčak, Širin i Barin)
okupile su se za Kurultai (Kongres predstavnika plemstva mongolskih, tatarskih
i turskih naroda, a od Džingis-kana - kongres delegata iz svih naroda sazvanih
radi rješavanja državnih pitanja. Poslije pada Zlatne Horde uključen je i Krim-
ski Kanat u Kurultai), đe se odlučivalo o mogućim kandidatima. Nakon izbora,
novoizabrani kan je podignut na bijelom platnu od filca, recitovao je musliman-
ske molitve nad njim, a zatim svečano podignut na presto. Kandidati za kanovu
poziciju mogli su biti nominovani samo iz Gerajeve loze, pošto su bili i od
potomaka Džingis-kana. Među tim osobama, zauzvrat, bila je i četa: dva mlađa
brata kana-vladara i tek tada Kanovi sinovi mogli su preuzeti presto. Od 1478.
godine, nakon što je Krim priznao sultana osmanske države kao halifa, rezultat
izbora Beja je ustanovio osmanski sultan. Postepeno, osmanski vladari stekli su
moć odlučujuće riječi u imenovanju Krimskog kana; a ceremonija izbora kana
beja do XVIII vijeka pretvorila se u formalnost koja je simbolično potvrdila
sultanovu uredbu. Krimski kan imao je dva zvanična nasljednika zadužena za
kontrolu istočne i zapadne polovine države: kalguskog sultana i nuredina koji
je izabran među svojim mlađim rođacima. Kanova vlast bila je ograničena na
savjet bejova-begova, staraca nekoliko uglednih porodica koji su imali pravo
suda i ubiranja poreza. Pravosudni sistem Kanata izgrađen je na šerijatskom
principu: lokalne sudije nižeg ranga (kadije) i glavne sudije najvišeg ranga (ka-
di-askeri) bili su podređeni muftiji - glavi muslimanske zajednice Krima, koji
nije bio odgovoran kanu i direktno je bio potčinjen kalifatu (otomanskom).
Zvanja u Krimskom Kanatu
1. Kalga-sultan — nasljednik prestola - imao je pravo na presto, ali to nije uvi-
jek poštovano, komandovao je vojskom.
2. Nur-ed-din —drugi nasljednik, odgovornosti nijesu jasno utvrđene.
3. Sultani —kanovi sinovi, zavisno od njihovog ličnog dostojanstva, obavljali
su različite položaje (npr. zapovjednik Nogajskih trupa itd.)
4. Majke žene i ćerke kana, kalga, sultana i nur-ed-din a — koji su imali svoje
dvorove; primali su novac na godišnjem nivou.
5. Kan-aga —odgovornosti nijesu jasno definisane i povezane su sa civilnim
upravljanjem.
33
6. Defterdar-aga — je vrsta državnog kontrolora.
7. Tat-aga — vladar zemalja koje su dijelile sudbinu Kana i bili su naseljeni
seljacima.
8. Haznadar-aga — je državni blagajnik.
9. Aktači- ej — uvpravnik dvorskih štala.
10. Kilardži-baša — vođa protokola kod kana.
11. Kapudži-baša — kanov ađutant koji je koristio administrativnu moć.
12. Kapudžilar-kahjasi — pomoćnik kapudži-baše.
13. Selerdar-aga — načelnik mačevalaca.
14. Kullar-aga — načelnik nižih službenika dvora.
15. Divan-efendi — sekretar inostranih poslova.
16. Sir-katepi — sekretar unutrašnjih poslova.
17. Hazne-katepi — sekretar državnog trezora.
18. Zarif-katepi — načelnik kovnice novca.
19. Atalik — vaspitač hanske đece, ponekad važna figura u državi.
20. Han-kul-aga — načelnik kanovih robova.
21. Bajram-aga — glavni organizator svečanosti na dvoru.
22. Balči-baša — pomoćnik organizatora svečanosti.
23. Hapu-aga — čuvao je vrata kanovog dvora i bio podređen kapudži baši.
24. S Ereč-baša — zadužen za osvjetljenje na dvoru.
25. Čašangir-baša — dvorski kuvar.
26. Aši-baša — vodio brigu o Kanovoj večeri.
27. Hadim-aga — rukovodio slugama na dvoru.
28. Igit-aga — starješina nad mlađim slugama.
29. Rozmini-bej — predstavljao je kana kod stranih izaslanika.
30. Načelnik janjičara
31. Kanov službenik
32. Kanski pisar
33. Hanov zemljomjer (geodeta)
Sve ove osobe pripadale su centralnoj vladi ili dvoru hana i primale su
poklone od stranih suverena.
34
Kanski državni simboli
1. Tamga— grb dinastije Geraj. Pradavni (generički) ili lični znak no-
madskih naroda Evroazijske stepe, kao i naroda i kultura Kavkaza i Istočne
Evrope, koji su bili pod njihovim uticajem. Ima različite oblike. Koristi se za
označavanje porodičnog ili privatnog vlasništva. Prvi tamgeri bili su poznati
kod Skita, Sarmata, Huna, Avara, Madjara, Hazara, Polovčana, Tatara, Mon-
gola i drugih.
2. Tugra— lični kanov potpis i monogram. Lični žig islamskog vladara
(sultan, halif, kan), koji sadrži njegovo ime i titulu. Moskovski teritorij Petra I
su imali nominalnu tugru - za kombinovanje pisama i jemstava sa musliman-
skim vladarima.
3. Sandžak-šerif - Zastava Poslanika, najsvetija relikvija muslimanskih
naroda; čuvano u riznici i palatama kana, sultana; svake godine izlaže se u
mjesecu ramazana.
Sudski sistem Krimskog Kanata
Krimski Kanat je imao svoj pravosudni sistem koji je bio dvostruk:
1. Kadije (lokalne sudije), koji su bili sveštenici i vršili su presude u
skladu s kanonima Kurana i drugim izvorima muslimanskog prava; poznat
kao Divan bej (Apelacioni sud);
2. Divan Krimskog Kanata (najviši savjet države), gde je svaka osoba
čija su prava povrijeđena imala pravo žalbe na sudsku odluku (udžet).
Pravosuđe je bilo u rukama sudija bejova (kadija). U 1604 naselja u
Krimskom Kanatu bilo je 48 sudija.
Bej-beg je dobijao ovlašćenje od kadi-askera, a njegova nadležnost nije
potpadala pod jurisdikciju Kana. Plemstvo je imalo svoje posebne pomoćne
sudove, čije je odluke odobrio kazi-asker (ovo je ime duhovne osobe među
muslimanima, koja takođe igra ulogu sekularnog sudije i odlučuje o slučaje-
vima zasnovanim na zakonima Kur ‘ana i svetim tradicijama. Kadija po kom-
petenciji, stoji ispod muftije, ali s tim da pripada višem sveštenstvu. Položaj
kadije prvi je uspostavio Omar. Prvi kalif (Abdallah ibn-Naufal) imenovao je
sam halif (za Medinu), a od tada je pravo da imenuje kadije takođe pripadalo
vezirima i guvernerima. Kan je određivao kadiju u svom kadiluku; otomanski
sultan - u četiri svoja kadiluka (pravosudni okruzi): Kafe, Sudak, Mangut i Je-
ni-Kale. Pojavom gradova pojavili su se i posebni gradski sudije šeger-kadije,
koje je imenovao kadi-asker. Na dvoru ovih šeger-kadija kao upravnika, uvi-
jek je postojao pomoćni sudija kali-asker naib. Svi ostali slučajevi iz sudske
prakse ovih sudija su rješavani na državnom vijeću ili divanu.
35
2.8.3. Divan u Krimskom Kanatu
Divan je imao višestruki sastav: kalga-sultan, nur-ed-din, širin-bej,
muftija, glave pet rodova, kadi-asker ili bej, seraskiri iz tri nogajske horde,
kaznadar-baša, defterdar-baša i drugi. Pored toga, ovdje su se sreli i predstav-
nici svake grane pet rodova. Bej, koji se nije pojavio pred sudom, mogao bi
da pošalje svog predstavnika. U Divanu su se rješavali svi poslovi unutraš-
njeg upravljanja, objavljivanje rata, regrutovanje trupa, kampanja i još mnogo
toga. Suđenja su održavana na osnovu Kur ‘ana, prema kojem su razmatrana
krivična djela: otpadništvo, preljuba, pljačka, ubistva, krađe i pijanstvo. Svi
su ovi zločini kažnjavani žestoko, ali ta težina se uvijek mogla zaobići razli-
čitim tumačenjima zakona. Suđenje je počinjalo kada se neko obratio sudu;
kada su slučajevi bili verbalni. Kaznu za počinioca (zločinca) određivao je
sam tužilac koji je mogao da koristi princip („oko za oko“) ili da bude ograni-
čena i određena novčana kazna. U to vrijeme nije postojao koncept političkog
zločina. Kur’an spominje samo građanske odnose podanika, ali muslimani to
nijesu kršili. U dokumentima Krimskih Tatara postoje ceremonije primjene
duhovnih zapovijesti, trgovačkih ugovora (dekreta), presuda o nezakonitom
kršenju obaveza i slično.
2.8.4. Nasljeđivanje u Krimskom Kanatu
Nasleđivanje je bilo veoma komplikovano zbog poligamije. Brak je
bio dogovor, u sklopu šerijatskih zakona ponekad (često) i izvan džamije.
Omogućen je poseban postupak koji se nazivao „magr“, koji je u slučaju ra-
zvoda dat nevinoj strani. Muž je dovodio kalima (Neki turski narodi imaju
otkupninu, koju mladenci daju mladinim roditeljima zbog pristanka da udaju
ćerku pri čemu je plaćano novcem; ovaj postupak je poznat kao kalima). Ovaj
međusobni dar nazvan je „nišan“. Brak je rijetko bio razveden.
2.8.5. Vojska i njeno uređenje u Krimskom Kanatu
U vremenu Krimskog Kanata Krimski Tatari su bili ratnički narod čiji
je život bio vezan za često ratovanje, sukobe i borbe sa drugim narodima. U
središtu Krimske vojne strategije ratovanja bile su tradicije mongolske vojske
Džingis-kana, značajno dopunjene njihovim sopstvenim dostignućima tokom
mnogobrojnih ratova. Gotovo svi srednjovjekovni i rani moderni pisci koji su
pisali o Krimskim Tatarima istakli su visoku vojnu hijerarhiju i organizaciju,
izdržljivost, strpljenje i okrutnost Krimske vojske koja je sijala strah i trepet.
Glavna strategija i organizacija pohoda tokom ratovanja bili su iznenadni na-
padi, koji su pokazivali elemente iznenađenja kao glavnog faktora i direktno
izbjegavanje susreta sa organizovanim snagama neprijatelja, kao i pronalaže-
nje najperspektivnijeg momenta u pogledu pljačke (što je bilo karakteristično
za sve vojne sukobe tog vremena kao i podjele ratnog plijena, oružja itd).
36
Tokom odbrambenog rata, koji Krimski Tatari nijesu mnogo voljeli,
oslanjali su se na snažna utvrđenja: tvrđave, rovove, bedeme i još mnogo toga.
Primjer ove promišljenosti bio je sistem odbrambenih struktura na sprudu
Perekopa. Na moru su Krimski Tatari imali manje uspjeha. Pod vladavinom
kana Šagina (koji je sproveo prve moderne reforme po ugledu na zapadnu
civilizaciju 1777–1782), sproveden je sistem Evropsko-ruske vojne reforme.
Kan je uspostavio stražu četiri redovna konjička puka (bešleiv), različite boje
svojih uniformi, kao i artiljerijsku četu (topči-topovsku). Pored toga bila je
uvedena„muštra“ (Vojna obuka je bila zasnovana na gvozdenoj disciplini i
učenju pravila vojne pozicije i postupaka u borbama i ratu). Obuku i komandu
trupa izvodili su Evropljani, prije svega na ruskom jeziku. Pored toga, zapo-
čela je izgradnja flote u Balaklavi, gdje su izgrađene prve fregate.
37
POGLAVLJE III
Ukrajinske zemlje, Rusija i Krimski Kanat
O dnosi između poluslobodnih ukrajinskih kozačkih teritorija i

Krimskog Kanata su bili jako složeni i ovisno o interesima, kretali
se od savezništva do otvoreih sukoba. S druge strane, odnosi sa Moskovskim
kraljevstvom (kasnije Ruskim carstvom), kretali su se od ratnih pohoda do
ruskog pokroviteljstva nad krimskim kanovima. Ovaj proces će se završiti
konačnom aneksijom Krima od strane Ruskog carstva
3.1. Ukrajinski hetmani i Krimski Kanat
Bitke u kojima su Krimski Tatari učestvovali sa Ukrajinskom vojskom
hetmana:
1. Bitka kod Zboriva u ljeto 1649. bila je ključni događaj u ustanku
Bogdana Hmeljnickog. U proljeće 1648. godine, Bogdan Hmeljnicki, hetman
Zaporoške vojske, formalno izjavljujući vjernost kralju Vladislavu IV, sklo-
pio je savez sa Krimskim Tatarima i uništio poljsku vojsku u Ukrajini u bit-
kama kod Žute Vode, Korsunja i Pilavaca, a Poljsku je zahvatilo bezvlašće
zbog smrti kralja Vladislava IV. Kozačke pobjede izazvale su masovni usta-
nak pravoslavnih kmetova u cijeloj Ukrajini, i uslijedio je pokolj i progon vla-
stele, katoličkog sveštenstva i Jevreja. Nakon pobjede kod Pilavaca, kozačka
vojska je zagospodarila Ukrajinom, ali je zastala pred utvrđenjima Lavova i
Zamošća. Zima je prekinula ratne operacije. Novi kralj Jan II Kazimir ponu-
dio je kozacima amnestiju i povlastice u zimu 1648. godine, ali su pregovori
sa kozacima propali zbog protivljenja ukrajinske vlastele, koju je predvodio
knez Jeremija Višnjovjecki, i ustanka seljaka, koje Hmeljnicki nije mogao
da kontroliše. Novi pohod kozaka i Krimskih Tatara, koje je predvodio sam
krimski kan, u proljeće 1649. godine, zastao je pred utvrđenim Zbaražem pu-
nih 40 dana. Za to vrijeme, nova vojska pod komandom Jana II Kazimira je
krenula u pomoć opkoljenima i u bici kod Zboriva natjerala Krimske Tatare
na povlačenje, posle čega je Hmeljnicki pristao na mir. Neki izvori tvrde da
je Jan II Kazimir kupio mir sa Krimskim Tatarima, ponudivši godišnji danak
krimskom kanu. Sporazumom u Zborivu (18. avgusta 1649), tri ukrajinske
vojvodine (Kijiv, Braclav i Černigov) postale su autonomna kozačka teritorija
- Kozački Hetmanat, na kojoj nije smjelo biti poljske vojske, jezuita i Jevre-
ja; priznata je ravnopravnost pravoslavne vjere, a broj registrovanih kozaka
41
povećan je na 40000. Zauzvrat, Hmeljnicki je pristao na mir sa Poljskom, for-
malno priznavši vlast poljskog kralja. Ova bitka pominje se u romanu„Ognjem
i mačem“ poljskog nobelovca Henrika Sjenkjeviča iz 1884. godine.
2. Berestečka bitka se odvijala od 28-30. juna 1651. između Poljaka s jed-
ne i udruženih kozaka i Krimskih Tatara sa druge strane, kod mjesta Berestečko
u današnjoj Ukrajini. Pripada drugoj fazi ustanka Bogdana Hmeljnickog. Mada
je privremeno prekinuo rat, sporazum u Zborivu iz 1649. (koji je priznao au-
tonomnu kozačku državu u Ukrajini) nikada nije u potpunosti primijenjen. Sa
poljske strane, protiv sporazuma ustali su katolička crkva i razbaštinjena vlaste-
la i velikaši koji su izgubili posjede u Ukrajini, predvođeni Jeremijom Višnjo-
vjeckim i litvanskim velikim hetmanom Janušom Rađivilom, koji su djelovali
nezavisno od poljske vlade.
Sa kozačke strane, Hmeljnicki nije mogao da vrati pobunjene seljake i
neregistrovane kozake u položaj kmetova, pa se 1650. pokorio turskom sultanu,
koji ga je imenovao vazalnim knezom Ukrajine. Rat je nastavljen u proljeće
1651. godine. Poljska vojska od 100.000 ljudi, pod komandom kralja Jana II
Kazimira, upala je u ljeto 1651. u Ukrajinu, gdje je u trodnevnoj bici potukla
kozake i Krimske Tatare koje je predvodio Bogdan Hmeljnicki. Sudar vojski
prvog dana bitke je ostao neizvjestan. Drugog dana Krimski Tatari su razbijeni
djelovanjem poljske artiljerije, a kozaci blokirani u svom logoru. Ipak, većina je
uspjela da se povuče preko močvare, kuda ih je izveo hetmanov zamjenik Ivan
Bogun. Sam Hmeljnicki bio je, izdajom, zarobljen od Krimskih Tatara u povla-
čenju. Kozačka vojska, napuštena od Krimskih Tatara, još jednom je potučena
kod Bele Crkve u Ukrajini 25. septembra 1651. Mirom u Beloj Crkvi, kozačka
autonomija sužena je na Kijivsku vojvodinu, kozački registar je prepolovljen, a
poljska vlastela, vojska i unijatska crkva dobili su pravo da se vrate u Ukrajinu.
Teški uslovi ovog sporazuma izazvali su masovno iseljavanje neregistrovanih
kozaka u Rusiju, a Bogdan Hmeljnicki bio je prinuđen da traži zaštitu ruskog
cara, što je dovelo do Poljsko-ruskog rata (1654 — 1667).
3. Bitka kod Žvaneca 1653. godine. Opsada ukrajinske vojske koju je
predvodio hetman Bogdan Hmeljnicki i trupe Reči Pospoliti u blizini Žvaneca
(sada selo Kamjanjec-Podoljskog reona Hmeljničke regije) tokom nacional-
no-oslobodilačkog rata ukrajinskog naroda 1648-1657. Početkom 1653. trupe
Reči Pospolite izvele su brojne napade na Hetmanat, dosegnuvši do Černobila,
Pavoča i Bracslava. Konkretno, u martu 1653. godine, 8.000 vojnika, koje su
predvodili Stefan Černecki i Sebastian Mahovski, zauzelo je istočni reon Brat-
slavske oblasti. U žestokoj bici kod Monastrišca, Ivan Bogun zaustavio je ne-
prijatelja. U međuvremenu, Timiš Hmeljnicki, na čelu kozačkih trupa, krenuo
je ka Moldaviji i kasnije je bio opkoljen u gradu Sučeva. Bogdan Hmeljnicki
i kan Islam III geraj udruživši snage, krenuli su prema Kamjanjecu. Ovdje je
hetman dobio vijesti o smrti svog sina. Poljski kralj je smjestio svoju vojsku
42
blizu Kamjanjeca u rovove i čekao vijest o padu Sučave, nakon čega je očeki-
vao savezništvo sa Grcima i Mađarima. Iz Kamjanjeca se preselio u Bara (mje-
sto u Ukrajini). Nakon što je primio vijest o pridruživanju kana Hmeljnickom,
Kralj je sazvao Vojno vijeće, koje je odlučilo da se povuče u okrug Žvanac, da
tamo stane i sačeka dolazak mađarskih i vlaških trupa. 28. septembra ispred
utvrđenja između rijeka Dnistera i Žvančik kraljevska vojska zaustavila se u
logoru, kopajići rovove i jačajući bedeme. Preko rijeke Dnistera je izgrađen
most da bi iz Bukovine (kraj u Zapadnoj Ukrajini) dobijala hranu i hranu za
životinje. Vojne trupe su dostigle cifru od 50000. U međuvremenu, u blizini
Sučave, zaključeno je primirje. Skoro dvomjesečna odbrana Sučave pokazala
je vladarima Moldavije, Vlaške i Semigroda gvozdeni otpor kozačke pješadije,
nanijevši ozbiljne žrtve njihovim trupama i odagnala iluzije o mogućnosti la-
kih pobjeda u borbi protiv Ukrajine. Tako je pod uticajem događaja u Sučavi,
Rakoci i Georgice ograničili su vojnu misiju Jana Kazimira od dvije hiljade na
samo hiljadu vojnika.
S obzirom na tešku situaciju trupa Reči Pospolite (konstantni nedostatak
hrane i hrane za životinje, loše vremenske prilike, dezertiranje), kao i nepo-
uzdanost saveznika krimskog kana, Bogdan Hmeljnicki odlučio da vodi glav-
nu bitku, a da se opkoli i blokira njihov neprijatelj i prisili ga na kapitulaciju.
Hmeljnickijeva vojska brojala je 30-40 hiljada. Do kraja oktobra ukrajinske i
krimske trupe čvrsto su blokirale trupe Reči Pospoliti pod Žvancem. Okolni
gradovi bili su okupirani. U blizini su uništeni neki ulazi i odredi Reči Pospo-
lite. Kozačke jedinice ušle su duboko u Galiciju i Volinj. Opsada je trajala više
od dva mjeseca. U poljsko-litvanskom vojsci Reči Pospolite počela je glad i
izbile su epidemije.
Videći bespomoćnu situaciju Jana Kazimira, Islam III Geraj pokušao
je da spriječi njegov poraz. U međuvremenu, primljeni su izvještaji o odluci
Zemskog sobora Moskovskog kraljevstva od 1. oktobra 1653. godine da zaštiti
Ukrajinu i spremnost da započne rat sa Reču Pospolitom. U takvim okolnosti-
ma, Reč Pospolita i Krimski Kanat osjećaju potrebu da se pomire suočeni sa
prijetnjom Moskve. Dugi niz zajedničkih razgovora i pregovora krajem no-
vembra - početkom decembra završen je zaključenjem sporazuma 5. decembra
(15.) 1653. godine, po kome je Bilocrkovski mirovni sporazum otkazan, a spo-
razum Zborovski nastavljen, a Poljski kralj se obavezao da će platiti krimskom
kanu 100.000 zlota. Nakon toga trupe su se razišle. Hmeljnicki je otišao u Pe-
rejaslav, gdje je 8. januara 1654. sklopljen saveznički ugovor sa Moskovskim
kraljevstvom.
3. 2. Ukrajinsko-krimski odnsosi 1648-1733
U godini 1648. hetman Bogdan Hmeljnicki je prije pobune formirao
savez sa Otomanskim carstvom i krimskim kanom Isljam III Gerajem ; Ta-
tarska vojska imala je važnu ulogu u pobjedama kozaka nad Reči Pospoli-
43
ti, posebno kod Korsunja (1648) i Zborivom (1648), ali tatarska pomoć je
bila neizvjesna i veoma skupa za Ukrajinu. U 1651. tokom bitke sa vojskom
Reči Pospolite poznatom kao Berestečka bitka Tatari su izdali Hmeljnickog
i zarobili ga zbog čega je kozačka vojska bila teško poražena, a Ukrajina je
bila prisiljena da potpiše nepovoljni Bilocerkovski ugovor. Tokom Sjevernog
rata, prije svega, kada je hetman Ivan Mazepa sklopio savez sa Stanislavom
Lešćinskim i Karlom XII, ukrajinska vlada se nadala da će pridružiti Krim (i
Otomansko carstvo) u anti-moskovsku koaliciju, ali je Poltavski poraz 1709.
prekinuo mogućnost Ukrajinsko-krimskog saveza. Glavni grad Zaporožja je
zapravo bio pod protektoratom Krima do 1733. godine.
3. 3. Odnosi Krimskog Kanata sa Moskovskim kraljevstvom
(Moskovijom)
Moskovsko kraljevstvo, Moskovia - centralizovana država od kraja
XV do početka XVIII vijeka. Preteča Moskovskog kraljevstva je Moskovsko
kneževstvo i Zlatna Horda. Proglašavanjem Petra I sveruskim imperatorom
(1721) naziv države je promijenjen u„Sverusku imperiju.“ Međutim, to nije
promijenilo njegovu vazalnu zavisnost od krimskih kanova, pošto je postojao
sporazum koji je knez Ivan III potpisao sa Mengli-Gerajem 1473. godine,
o„bratstvu i vječnom prijateljstvu“ po kome su krimski kanovi smatrani na-
slednicima slavne Velike Horde a Moskoviti ostaju „manja braća“; dobili su
pravo da prenose kneževsku titulu u nasljeđe i plaćali dači (porez) Krimu.
Isplaćivanje dače (poreza), nazvanog u Moskoviji, a kasnije i u Rusiji„greš-
kom“ je trajalo do kraja XVII vijeka i konačno je prestalo tek u vrijeme vlada-
vine Petra I potpisivanjem Carigradskog mirovnog ugovora iz 1700. godine
sa sljedećim formulacijama:„A pošto je država Moskva samoupravna i slo-
bodna država, postoji dača (porez) koja je poduže davana bilo krimskom kanu
i Krimskim Tatarima u bilo koje vrijeme, ili prošlosti ili sadašnjosti, tako da
je ne bi trebalo davati od Njegovog svetog carskog veličanstva Moskve, niti
od njegovih nasljednika...“ Tokom 1560. odnosi Moskve i Krimskog Kanata
pogoršavali su se. Prema istoričaru Vališevskom, Ivan IV je poslao izaslanike
kod Kana sa„miroljubivim govorima i divnim poklonima ... Ali Kan je tražio
povratak Kazanja i Astrahana i priznanje Moskovske države pod nadležnošću
Krimskog Kanata.”
Devlet I Geraj je odlazio na godišnja putovanja u Moskoviju kako bi
udovoljio buntovnom samozvancu, Ivanu Groznom, koji je sebe proglasio ca-
rem, a 1571. godine, kada je Moskovija oslabljena mučnim ratom u Livoniji,
zauzela je Moskvu, čekajući da„car“ odluči da je zapali. Ivan Grozni je sam
pobjegao. Razarajući krimsko-tatarski pohodi prisilili su Ivana Groznog da uki-
ne opričninu (sistem hitnih mjera koje je uveo Ivan Grozni da pobijedi boljar-
sko-kneževsku opoziciju i ojača rusku centralizovanu državu). Godine 1575.
44
Ivan Grozni se odrekao carskog prestola u korist kasimovskog kana Tatarina
Simeona Bekbulatoviča, (Sain- Bulat kan, nakon krštenja Simeon Bekbulato-
vič Sin Bek-Bulat Sultana, praunuk kana, Velike Horde Ahmet kana, direktnog
potomka Džingis-kana. Zajedno sa ocem pridružio se službi Ivana IV Groznog.
Učestvovao je u Livonskim pohodima 1570-ih. Bili su priznati od strane drugih
monarha Moskovog carstva i Velikog vojvode cjelokupne Rusije 1575-1576.
Veliki vojvoda Tverski od 1576), direktnog potomka Zlatne Horde. Međutim,
godinu dana kasnije vratio se na vlast, dokazujući Kanu svoje tatarske korjene
po majci, dajući Bekbulatovičevu vlasništvo u Tveru.
3. 4. Moskovsko-krimski ratovi
Moskovsko-krimski ratovi (kt:Qırım-Moskovalı cenkleri, rus: Русско-
крымские войны) vođeni su XV-XVIII vijeka (glavne - u XVI vijeku) izme-
đu trupa Moskovske vojske i Tatara iz Krimskog Kanata u oblasti oko Volge.
U XVI vijeku Divlje polje je potpalo pod uticajem Tatara. Tokom rata, Krim-
ski Tatari ušli su u centralni dio Moskvoskog kraljevstva, opustošili Razanj,
spalili Moskvu, zarobljavajući 150 000 Moskovita. Međutim, sljedeće godine
Tatari su poraženi u Molodinskoj bici. Uprkos porazu Tatara, napadi su se na-
stavili. Kao rezultat toga, Krimski Kanat je preživio nekoliko invazija i osvo-
jen je krajem XVIII vijeka. Tatari su tada konačno izgubili uticaj u regionu.
Napadi su započeli ubrzo nakon uspostavljanja„tampon države“ Moskovije
- Kasimovskog Kanata, kao i sticanja prednosti Moskve u Moskovsko-ka-
zanjskim ratovima krajem XV vijeka. Napadi Krimskih Tatara u Moskoviji
započeli su napadima Krimskog Kanata na moskovske gradove Beljov i Ko-
zeljsk 1507. godine poslije smrti velikog kneza moskovskog Ivana III.
Tokom XVI vijeka spoljna granica„Divlje stepe“ je prolazila blizu gra-
da Razanja, izvan Oke (rijeka u Rusiji). Glavni put invazije u Moskovsku
regiju bio je Muravski put, koji se kretao od Krimskog Perekopskog prevoja
između sliva Dnipra i Sjeverskog Donjca i stizao do Tule. Tatari su se vratili
nazad tek nakon nemjerljive pljačke. Obično su mogli da prodru 100-200 ki-
lometara duboko u teritoriju Moskvovskog kraljevstva. Zarobljenici su nakon
toga poslani u Krimsku Kafu, gdje su prodati u ropstvo. Stoga je stanovništvo
Moskovije u pograničnim područjima stradalo u velikoj mjeri.
Svakog proljeća Moskovsko kraljevstvo je mobilisalo do 65.000 vojni-
ka za graničnu službu. Odbrambene linije sastojale su se od lanca tvrđava i
gradova. Da bi se zaštitili od invazije Nogajskih Hordi, između rijeka Volge i
Irtiša u oblasti Volge, gradovi Samara (1586), Tsaritsin (1589) i Saratov (1590).
Najrazornije invazije dogodile su se 1517. i 1521. godine (aneksijom Kazanj-
skog Kanata), 1537. (uz podršku Kazanskog Kanata, Litvanije i Osmanskog
carstva), 1552., 1555., 1570. - 1572. (uz podršku Švedske i Osmanskog car-
stva), 1589., 1593., 1640. 1666-1667 (uz podršku Reči Pospolite), 1671 i 1688.
45
Hronologija Krimsko-tatarskih napada
Ova lista ne pokriva napade na Reči Pospolita (75 napada tokom 1474-1569).
1. 1465: Krim napada Veliku Hordu da bi spriječio da upada u Moskvu
i ometa trgovinu na sjeveru.
2. 1480: Vojna na Ugri; vojni sukob Moskovije i Velike Horde koju je
predvodio Ahmet-kan. Tradicionalna ruska istoriografija stavila je kraj jar-
mu Hordi na moskovske zemlje, ali je za manje od dvadeset godina veliki
moskovski knez Ivan III bio primoran da i dalje plaća daninu (porez) krim-
skom kanu.
3. 1507. i 1514: Tatarski vojni napadi zaobišli su Hanski mirovni ugovor.
4. 1521: Kan je sa 50 000 vojnika prešao Oku kod Kolomnije i uništio
Moskvu za dvije nedjelje.
5. 1533–1547: (regimente u ime Ivana IV) Oko 20 velikih pograničnih
akcija.
6. 1541: Krimski kan prelazi Oku na splavovima pod okriljem otoman-
ske topovske vatre.
7. 1555., 1562., 1564., 1565. Kanat je vodio veliku vojsku u Moskvu.
8. 1556 - 1559: Moskovije i kozaci ratovali su četiri puta na obali Crnog
mora.
9. 1564: Razanjski posad (posjed mjesto trgovine ali bez utvrđenja-tvr-
đave) je spaljen.
10. 1571: Moskovsko-krimski rat
11. 1572: Molodinjska bitka (bitka koja je trajala od 29. jula do 2. avgusta
1572., 50 km južno od Moskve; moskovsku vojsku su predvodili knez Mihail
Vorotinski i knez Dmitrije Hvorostinin, i vojsku koju je predvodio krimski kan
Devlet I Geraj, koji je pored krimskih trupa imao i turske i nogajske odrede.
Uprkos velikoj prednosti, krimska vojska je poražena).
12. 1591: napad na Moskvu.
13. 1592: Moskovsko predgrađe je izgorelo. Moskovske trupe su bile
daleko, borile su se sa Švedskom.
14. 1614: Napadi Nogaja ispred same Moskve. U tim nemirnim vre-
menima zarobljeno je toliko zarobljenika da je cijena roblja značajno pala u
Kafiju.
15. 1618: Nogajci su oslobodili 15.000 zarobljenika na osnovu mirov-
nog sporazuma sa Moskvom.
16. 1632: Livenjska vojska iz zasjede napala i ubila 300 Tatara i janji-
čara, a ostale zarobila.
46
17. 1632: 20.000 Tatara premješteno na jug, dok su tamošnje trupe pre-
mještene na sjever zbog Smolenjskog rata.
18. 1633: 30 000 Tatara prelazi sa jedne na drugu obalu. Hiljade ljudi je
bilo zarobljeno na Oki. Ovo je bilo posljednje napredovanje prema Moskvu.
19.1 635: Mnogo malih vojnih odreda upada u Moskoviju južno od
Razanja.
20. 1637., 1641-1643: Nogajci i krimski plemići izveli su nekoliko na-
pada bez kanove dozvole.
21. 1643: 600 Tatara i 200 zaporoških kozaka izvršilo je napad na
Kozlov: 19 ubijenih i 262 zarobljena.
22. 1644: 20.000 Tatara upadalo južno od Moskovije; 10.000 zarobljenika
23. 1645: zarobili 6000 branilaca Galicije u jednom naletu. Postoje
tvrdnje da su Osmanlije ohrabrile ove pohode da bi dobile galenske robove
za rat sa Venecijom.
24. 1650: Belgorodska linija pomiče moskovske odbranbene postave
300 km južno od linije.
25. 1680: Izijumska linija: Moskovska utvrđenja sagrađena su na 150
km od Crnog mora.
26. 1687., 1689: Krimske vojne: pokušaj invazije na Krim nijesu uspjeli.
27. 1691-1692: Nekoliko hiljada je zarobljeno u blizini linije Izjum.
28. 1769: Zimski napad na Novu Srbiju. Zarobljeno nekoliko hiljada ljudi.
29. 1774: Krim potpada pod vazalstvo Rusije.
30. 1783: Rusko carstvo je anektiralo Krimski Kanat.
3.4.1. Moskovsko-turski rat (1676-1681) i učešće Krimskog Kanata

Moskovsko-turski rat 1676-1681 —rat Osmanskog carstva (zajedno sa
vazalima: Krimskim Kanatom i Desnom Obalom - hetmanatom kozačkom
državom) sa Moskovskim kraljevstvom za ukrajinske zemlje tokom vlada-
vine moskovskog kralja Fjodora III Aleksejeviča. Razlog rata bio je pokušaj
Osmanskog carstva da interveniše u moskovsko-poljskom sukobu i da preuzme
kontrolu nad Desnom obalom Ukrajine - Hetmanatom. 1656. godine mjesto
velikog vezira Osmanskog carstva zauzeo je energični čovjek Mehmed-paša
Ćuprilić, koji je uspio da ojača disciplinu vojske i nanese nekoliko velikih po-
raza neprijateljima. Austrija je bila prisiljena da 1664. zaključi, ne baš povoljan,
mirovni sporazum u Vasvari, a 1669. godine Osmanlije su osvojile Krit.
Car Aleksej I Mihajlovič je 6. oktobra 1672. objavio rat Osmanskom
carstvu i Krimskom Kanatu:„Na današnji dan (oktobar 1672.), dekretom ve-
likog cara i Velikog kneza Alekseja Mihajloviča, svi Veliki i Mali i Bijeli
47
Rusi bili su despoti, svi su u Moskvi i gradovima njegovog velikog suverena
poslali pisma velikoj sili, njegovog kraljevskog veličanstva napisali svome
bratu suverenu... izjavljujući da su Turski sultan i Krimski kan, na ruševinama
hrišćanskih država, od poljske krune ušli u državu i ... grad Kamjanjec-Po-
doljski pristajući na podaništvo da bi zaštitili sebe i sačuvali grad...“ Godine
1672. 27. avgusta ujedinjena ukrajinsko-osmansko-tatarska vojska, na čelu sa
hetmanom Petrom Dorošenkom, I otomanskim sultanom Muhamedom IV i
Krimskim kanom Selimom-Gerajem, osvojila je tvrđavu Kamjanjec (Kamja-
njec-Podiljski) i otišla u Galiciju.
Godine 1676. Dorošenko je sa 12.000 hiljada vojnika zarobio Čigi-
rin, računajući na pristup i podršku otomanskih trupa, ali u proljeće 1676.
moskovsko-ukrajinske trupe, pod komandom Samoiloviča i moskovskog voj-
nog komandanta Grigorija Romodanovskog, opkolile su Čigirina i primorali
Dorošenka na kapitulaciju. Napuštajući garnizon u Čigirinu, moskovsko-ukra-
jinske trupe povukle su se na lijevu obalu Dnjepra. Sultan je imenovao he-
tmana Lijeve obale Ukrajine Jurija Hmeljnickog, koji je bio u njegovom za-
robljeništvu, a jula 1677. otišao je u Čigirin sa 120 hiljada tatarsko-osmanskih
vojnika i Ibrahim-Pašom. Moskovski garnizon Čigirin izdržao je tronedjeljnu
opsadu, a trupe Samoiloviča i Romodanovskog (52 do 57 hiljada ljudi), koje
su se približile 28. avgusta (7. septembra) porazile su osmansko-tatarske tru-
pe u bici na Bužinu i prisilile ih da se povuku.
Na insistiranje Romodanovskog i Samoiloviča, Čigirin je učvršćen i
ubrzo je postao uporište protiv budućih napada Osmanlija. Za guvernera Či-
girina postavljen je I. I. Rževski. Sa sobom je poveo prilično veliku vojnu
jedinicu, mnogo zaliha hleba, baruta i oružja. Napad Osmanskog carstva nije
trajao dugo: u julu 1678. godine, krimsko-osmanska vojska (oko 200.000 lju-
di) velikog vezira Kara-Mustafa, opkolila je Čigirin. Moskovsko-ukrajinske
trupe (120.000 ljudi) pod komandom Romodanovskog i Samoiloviča porazile
su otomansku liniju fronta, ali nastavile su da djeluju polako i neodlučno i
približile su se Čigirinu 11. (21.) avgusta, kada su ga osmanske trupe već
zarobile. Osmanlije su zauzele Čigirin, uništile moskovske i kozačke odrede,
spalile i potpuno uništile grad. Moskovsko-ukrajinska vojska napustila je Či-
girin i povukla se lijevom obalom uz Dnjepar, odbijajući napade osmanske
vojske koja ih je slijedila. Romodanovski je opozvan u Moskvu, dok je Sa-
moilovič ostao sam na desnoj strani Dnipra. Ubrzo se vratio na lijevu obalu
Dnjepra. Njegov sin Semen je spalio sva sela, i mjesta kao i mjesta sa desne
strane, kako ne bi bilo skloništa za neprijatelja. Osmanlije su pošle na Dunav,
spalivši Čigirin.
Pregovori i zaključivanje Bahčisarajskog mirovnog ugovora
U periodu 1679-1680 godine Moskovske trupe odbijaju napade Krim-
skih Tatara. U Moskvi su se veoma plašili nove vojne akcije Otomanskog
carstva, a da bi je spriječili i napad Krimskog Kanata, decembra 1678. godi-
48
ne, plemić Daudov poslan je u Carigrad sa predlogom da obnovi prijateljske
odnose. Hetman Samoilovič, sa kojim se u vezi s tim savjetovao, takođe je
odobrio ideju o sklapanju mira sa Osmanskim carstvom i Krimskim Kana-
tom. Mir su tražili u samom Osmanskom carstvu.
U jesen 1679. godine Daudov se vratio s pismom velikog vezira, koji je
zahtijevao da se specijalni izaslanik pošalje na mirovne pregovore i sa svoje
strane ponudi da pošalje izaslanika na Krim na mirovne pregovore. Krajem
1679. godine, na Krimu kod kana Murat Geraja poslat je iz Moskve Suhotin,
ali to izaslanik nije završio otkako je Mihajlov samovoljno napustio Suhotina
i otišao u Moskvu.
U avgustu 1680. godine poslani su predsjedavajući Vasil Tjapkin, koji
je prethodno posjetio Reči Pospoliti i prilično iskusan diplomata Nikita Zotov
i ukrajinski činovnik Semen Rakovič. Uz mnogo uloženog napora, đe je kan
prijetio i mučenjem, izaslanici su zaključili ugovor pod sledećim uslovima:
1. Primirje bi trebalo da traje 20 godina, od 3. januara 1681. godine;
2. Granica između dvije države uspostavljena je duž rijeke Dnjepar;
3. Tokom 20 godina, teren između Južnog Buga i Dnipra trebao bi ostati
neutralan i nenaseljen.
3.4.2 Moskovsko- turski rat (1710-1713) i učešće Krimskog
Kanata u njemu
Godinu dana nakon što je 1700. godine sklopljen Carigradski mirovni
ugovor, knez Golicin poslat je u Carigrad da ubijedi Osmanlije da dozvole
moskovskim brodovima da slobodno plove Crnim morem. Put Golicina nije
bio uspješan. Osmanska vlada se nije složila, a Golicin je ostavio utisak da su
Osmanlije bili vrlo neprijateljski raspoloženi prema Moskovskom kraljevstvu
i bili su spremni da iskoriste svaku priliku da povrate sve zemlje podijelje-
ne poslednjim sporazumom. Ova situacija je mogla stvoriti velike teškoće
Moskovskom kraljevstvu s obzirom na ratove sa Švedskim carstvom. Dva
rata odjednom Moskovsko kraljevstvo nije moglo voditi. Petar I odlučio je da
preduzme sve mjere kako bi spriječio mogućnost novog rata sa Osmanlijama.
U tu svrhu je u novembru 1701. godine poslao Petra Andrejeviča Tolstoga
na stalno prebivalište na dvor sultana Mustafe II. Morao je da prikupi najtač-
nije podatke o Osmanskom carstvu u političkim, administrativnim, vojnim,
ekonomskim, pa čak i unutrašnjim odnosima. Tolstoga su u Carigradu susreli
vrlo sumnjivo i njegova kuća je bila čuvana. Međutim, uspio je da otkrije da
je glavni neprijatelj Moskovskog kraljevstva Krimski kan Devlet II Geraj,
koji je širio alarmantne glasine da utiče na sultana za novi rat sa Moskovskim
kraljevstvom. Tolstog je uspio da, uz pomoć sultanove majke, sruši velikog
vezira koji je saosjećao sa planovima Devleta II. Ubrzo, 1703. godine umro
je i sultan Mustafa, a na presto je postavljen njegov brat Ahmed III. Bojeći se
49
izdaja, gotovo svakodnevno je mijenjao svoje velike vezire i doveo carstvo u
stanje koje se nije moglo ni zamisliti.
To je trajalo sve do 1706. godine, kada je novi krimski kan, Gazi III
Giraj, izvijestio da su Crnomorski Nogaji pretrpjeli vjerske progone od strane
Moskovljana i da žele da se nastane u okviru Osmanskog carstva. Francuski
izaslanik na dvoru sultana potrudio se da svađa Osmanlije sa Moskovskim
kraljevstvom. Ali sultan se još uvijek nije usudio da ide u rat, i u tom pogledu
poklonivši novac i druge poklone Tolstoju, učinio je pravu stvar. U junu 1709.
stiglo je novo pismo novog Krimskog kana Devleta II Geraja sa zabrinjavaju-
ćim izvještajima da se Moskovska mornarica već pojavila u Azovskom moru.
Raste napetost Otomanskog carstva sa Moskovljanima. 1709. godina je
rezultat osmanskih procejena da je nakon poraza od Švedske vojske u blizini
Poltave i zauzimanje velikog dijela nje pod carem Petrom I planira da proširi
svoj uticaj u Reči Pospoliti, a zatim da započne rat sa Osmanskim carstvom.
Sa strane moskovskog rukovodstva prihvatanje ostataka švedskih i ukrajin-
skih trupa koje su predvodili Karlo XII i Ivan Mazepa smatrano je neprija-
teljskim. Izbor hetmana P. Orlika 5. aprila 1710. godine, pod kontrolom šved-
skog kralja, trebalo je razmotriti u kontekstu kraljevih pripremnih aktivnosti
za rat, jer je Karlo XII težio da Ukrajince organizuje u efikasnu vojnu silu za
njihovu kasniju upotrebu protiv Moskve.
Uticaj Krimskog kana Devlet-Giraja II, koji je, takođe, gurnuo Istanbul
u rat, imao je značajan uticaj na Portu, a poziv osmanskom rukovodstvu I.
Mazepe bio je od velike važnosti. U dijelu Moskovskog kraljevstva postojali
su hitni zahtjevi za izručenjem ili pritvaranjem švedskog kralja i izdavanje
njemu I. Mazepe, čije ispunjenje je nazvano uslov za održavanje mirnih od-
nosa. Petar je čak zaključio sporazum sa Osmanskim carstvom, prema kojem
su se obavezali da će Karla i Kozake ukloniti iz njihove zemlje. Saznavši za
to, švedski kralj poslao je u Carigrad svog vjernog generala Ponjatovskog i
uz njegovo posredovanje smijenio je velikog vezira, pod kojim je potpisan
ugovor o uklanjanju Karla. Novi vezir Numan-paša Ćuprlić takođe se proti-
vio prekidu mirovnih odnosa sa Moskovskim kraljevstvom i pomogao Karlu
novcem. Tada se Karlo odlučio za druga sredstva. Intrige Ponijatovskog podi-
gle su janjičare na ustanak. U isto vrijeme, Petar I je uporno počeo insistirati
na uklanjanju Karla sa osmanskih granica, prijeteći na drugi način da započne
neprijateljstva u savezu sa poljskim kraljem.
Osmanlijska vojna ojsećanja su se ponovo aktivirala u jesen 1710. Ak-
tivnosti švedskih i francuskih kraljeva i krimskog kana Porti su bili od veli-
kog značaja. Izvjesni uticaj na anti-moskovski osjećaj Istambula postigle su
aktivnosti austrijske diplomatije, finansijska podrška švedskog kralja od stra-
ne engleske Levantanske kompanije. Osmansko rukovodstvo je nastojalo da
izbjegne prijetnju Moskovskom kraljevstvu i da povrati izgubljeno po Cari-
gradskom ugovoru 1700. Takođe je bila važna i želja Porte da ubjedljivim ra-
tom oslobode socijalnu napetost u carstvu. Ahmed III objavio je rat Moskov-
50
skom kraljevstvu 9. novembra 1710. godine. Nijesu podržani predlozi Petra I
i Sultana za potvrđivanje mira sa Šveđanima. Po carskom naređenju trupe sa
Baltika prebačene su na jug. Tolstog je ostavljen u Dvorac sa sedam kula (tur:
Yedikule Zindanları). Engleski ambasador Sutton u Istanbulu je napisao:„Rat
sa Rusijom je u potpunosti stvar tatarskog kana.“
3.4.3. Rusko-turski rat (1735-1739) i učešće Krimskog Kanata u
njemu
Rusko-turski rat 1735-1739. godine bio je rezultat rusko-osmanskih
oprečnih stavova pogoršanih Rusko-poljski ratom 1733-1735 i napadima
Krimskih Tatara. Ovo je bilo glavno pitanje borbe Ruske imperije za izlaz na
Crno more. Rusija je mogla da obezbijedi povoljan međunarodni status zato
što je 1732-1735 imala ugovor sa Persijom (sada Iran koja je u periodu 1730-
1736 vodila rat sa Otomansim carstvom) i odobrenje od prestola Reči Pospo-
liti (Unija Litvanije i Poljskog kraljevstva) 1735. godine umjesto Avgusta III,
zaštitnika Francuske Stanislava Lešinskog, kojega je podržavalo Osmansko
carstvo, povezano sa Kraljevinom Francuskom. Car Ruskog carstva od 1726.
godine imao je podršku Austrijske monarhije. Razlog za početak rata bili su
napadi Krimskih Tatara krajem 1735. godine na Ukrajinu i napad krimskog
kana na Kavkaz.
Planom ruske komande za 1736. godinu predviđeno je zauzimanje Azo-
va i Krima. 20. maja (31. maja) 1736. godine vojska feldmaršala B. H. Mi-
niha (62.000 vojnika) napalo je utvrđenje Perekop i okupirala Bahčisaraj 17.
(28.) juna, ali nedostatak hrane, vode i epidemija, prisilili su Miniha da se
povuče u Ukrajinu. 19. (30. juna) 1736. godine, ruska Donjecka armija gene-
rala P. P. Lasija (28.000 vojnika), uz asistenciju Donske flotile, viceadmirala
P. P. Bradala, zauzela je Azov. Nakon zarobljavanja korpusa general-lajtanta
M. Leontijeva u tvrđavi Kinburn, dio Zaporoške flotile koncentrisan u luci
Kinburn, počeo je sa nadgledanjem Očakova. Zaporoški kozaci, takođe, su
aktivno učestvovali u ratu. Ulogu Miniha preuzeo je Malaševič koji je imao
zadatak da blokira otomansku flotu i akcije tatarskih trupa. U ljeto 1736. go-
dine Zaporoška mornarica je prekinula pomorsku vezu Osmanskog carstva sa
Krimom i dezorijentisala otomansku komandu. Stalnim lokalnim napadima
na osmanske galije uništavane su komunikacije Osmanlija. Tako je 30. juna
1736. 100 kozaka na 5 hrastovih plovila napalo Tatare na ušću Buga, a već
sledećeg dana, 1. jula 1736. godine, pojavilo se 80 kozaka sa 3 hrastova plo-
vila pod Očakovom, zarobljavajući grupu sa janjičarima. 6. septembra 1736.
godine kozačka vojska sa deset hrastovih plovila zauzela je otomansku galiju
kod Očakova, koja je sadržala petnaest pušaka i jedan top. Kozačke trofejne
puške poslate su na Sič.
51
POGLAVLJE IV
P ropadanje Krima, ekonomsko i svako drugo, uslovljeno je činjeni-
com da je Osmansko carstvo sve više slabilo i da Kanat, kao nji-
hov saveznik, sve manje može da računa na njihovu zaštitu. Rusko-turski
rat (1768-1774) pokazaće svu slabost nekada moćnog carstva, a na području
Crnog mora zavladaće Rusko carstvo.
Kraj Krimskog Kanata je zapravo označio mir iz Kučuk-Kajnardže iz
1774. godine. Formalna aneksija od strane Ruskog carstva bila je samo pita-
nje trenutka.
4.1. Propadanje i razarenje Krima
Kaplan I Geraj (1707-1708, 1713-1715, 1730-1736) poslednji je od ve-
likih krimskih kanova. Tokom svoje druge vladavine učestvovao je u Osman-
sko-persijskom ratu. Promovišući uspon na prijesto Reči Pospoliti Avgusta
Sakonskog, Rusi su iskoristili situaciju i napali Krim pod komandom Burhar-
da Minih Kristova, ruskog feldmaršala (1683-1767) i Petra Lassija, ruskog
feldmaršala, porijeklom Irca (1678-1751). Napadači su spalili cijelo poluo-
strvo i razorili glavni grad Bahčisaraj.
Godine 1736. Minih je u potpunosti uništio Kezlev (sada Jevapatori-
ja) i Bahčisaraj, gradovi su spaljeni a stanovnici proganjani i ubijani. Nakon
toga, Rusi su se preselili u istočni dio Krima. Zbog raspadanja brojnih leševa,
epidemija kolere dovela je do smrti dijela ruske vojske, a Minih je povukao
vojsku preko Perekopskog prevoja (tanka granična linija u južnoj Ukrajini,
povezuje poluostrvo sa kopnom, razdvaja Azovsko i Crnog more; to je naj-
sjeverniji dio Krima). Istočni Krim je razoren tokom pohoda Lassija sljedeće
godine. Rusi su spalili Karasubazar (sada Bjelogorsk) i uništili stanovništvo.
1738. godine planirali su novu kampanju, ali to se nije dogodilo jer se vojska
nije mogla hraniti - u potpuno uništenom Kanatu vladala je velika glad. Ruska
invazija 1736-1738 postala je nacionalna katastrofa za Krimski Kanat. Svi
veći gradovi bili su u ruševinama, ekonomija je pretrpjela ogromnu štetu,a u
zemlji su harale glad i kolera. Veliki dio stanovništva je ubijen.
4.2. Kučuk- kajnardžijski mirovni sporazuma iz 1774. godine
Kučuk-kajnardžijskim (tur:Küçük Kaynarca Antlaşması) mirovnim
sporazumom između Ruskog i Osmanskog carstva, koji je 10. (21.) jula 1774.
55
godine u Kučuk-Kajnardžiji, (Dobrudža, Bugarska) potpisao feldmaršal Pjotr
Rumjancev i predstavnici Osmanskog carstva, završio se Rusko-turski rat.
Mirovni spoazum je potvrdio je teritorijalna osvajanja Ruskog carstva prema
prethodnom Beogradskom mirovnom ugovoru iz 1739. godine.
Najvažniji dijeovi Kučuk-kajnardžijskog mirovnim sporazuma su:
1. Proglašena je potpuna nezavisnost Krimskog Kanata, kubanskih Ta-
tara i drugih i od Otomanskog carstva i od Rusije;
2. Rusija predaje Tatarskom narodu gradove i zemlje koje su osvojili na
Krimu i na Kubanu, kao i zemlju između Buga i Dnistra do poljske granice i te-
ritorije, s jedne strane omeđene vodama Berda i Kinskim, a sa druge Dniprom;
3. Rusija anektira prve zemlje na Krimu - grad Kerč i tvrđavu Jeni-Ka-
le, dok drže prethodno osvojene isturene tvrđave na Crnom moru - Azov i
Kinburn;
4. Tvrđava Očakov i njen rejon ostaju u posjedu Turske (Osmanske
imperije);
5. Ruski trgovački brodovi u turskim vodama dobijaju iste privilegije
kao i francuski i engleski;
6. Rusiji se priznaje pravo na zaštitu i zastupanje hrišćana u Podunavskim
kneževinama;
7. Rusija ima pravo na svoju flotu na Crnom moru i pravo na prolazak
kroz Bosfor i Dardanele.
Osmansko carstvo je izgubilo Krimski Kanat, kome je bila prisiljena
da prizna nezavisnost. Kan Devlet IV Geraj javno nije prihvatio nezavisnost
i poslao je Istanbulu dokument prema kojem želi da ostane pod zaštitom Vi-
soke Porte. Ali Porta je to odbila jer je bila u teškom položaju nakon rata
sa Rusijom. Kada je Kan postao Šagin-Geraj, Kanat je u stvari bio zavisan
od Ruskog carstva, a Rusija ga je osvojila 1783. godine. Rusko carstvo je
takođe dobilo obalu Azovskog mora, ali nije imalo pravo da na obali gradi
tvrđave i kabotaže (kabotažna plovidba između luka jedne države). Ovaj mi-
rovni ugovor pokazuje trenutak kada počinje postepeno slabljenje Osmanske
države, a ujedno i rast uticaja Ruske imperije na Balkanskom poluostrvu.
Osmansko carstvo je odložilo ratifikaciju ugovora želeći da revidira uslove
koji se prevashodno odnose na kneževinu Moldaviju i Munteniju. Pri tome su
je podržale evropske države, zabrinute zbog sve većeg uticaja Ruskog carstva
u podunavskim kneževinama.
Kao rezultat Kučuk-kajnardžijskig mirovnog sporazuma nacional-
no-oslobodilački pokret stanovništva Moldavske kneževine osnažio se. Bili
su brojni apeli vlasti kneževine prema Ruskom caru koji traže kontrolu nad
ispunjenjem obaveza Osmanskog carstva i podršku u širenju autonomije.
56
Kučuk-kajnardžijski ugovor od 21. jula 1774. olakšao je preseljenje
ruralnih (seoskih) zajednica sa Balkanskog poluostrva i Dunava u ukrajin-
ske zemlje. Ugovorom su definisani uslovi preseljenja. Porodicama koje su
željele da napušte svoju domovinu i presele se u druga mjesta, dozvoljeno
je besplatno putovanje sa svom njihovom pokretnom imovinom. Da bi ove
porodice mogle da riješe svoje preseljenje, dobijale su godišnje periode za
besplatnu selidbu, računajući od dana mijenjanja ugovora. Od imigranata se
ne traži i nije im naplaćen novac ili drugi iznos za stare račune, bez obzira na
njihovo porijeklo. Oni takođe nijesu zahtijevali nikakvu odštetu ili plaćanje
za sve vrijeme rata, kao i za svoju veliku patnju i propast, koju su doživje-
li tokom rata, za još dvije godine, od dana promjene ugovora. Stanovnici
različitih nacionalnosti i društvenog porijekla sa teritorija koji su se vraćali
u Otomansko carstvo, a koji su služili u ruskoj vojsci i željeli da se presele
u Rusko carstvo više od jedne godine, mogli su da odlaze sa porodicama i
svojom imovinom kod ruskih trupa. Vlada Otomanskog carstva obećala je da
ništa neće spriječiti njihovo preseljenje.
Kučuk-kajnardžijskim mirovnim ugovorom legalizovano je preseljenje
zajednica u Ukrajinu tokom rata, uključujući veliku bugarsku zajednicu (400
porodica) iz sela Alfatar (Flatar) u okrugu Silistra 1773–1774. u teritoriju bli-
zu Silistre, koja je bila mjesto glavnih oružanih sukoba 1768-1774. Bojeći se
odmazde otomanske administracije za pomoć ruskoj vojsci, predstavnici alfa-
tarske zajednice apelovali su 1773. godine glavnom komandantu ruskih trupa
grofu P. O. Rumjancevu. Rumjancev ih je primio, a nakon razgovora, uputio
je majora Štriča sa 72 husara da Bugare vode sa obala Dunava do tvrđave
Svete Jelisavete. Stigli su tamo u jesen, preko zime bili su smješteni u sela
srpskog Husarskog puka: Dmitrivci, Adžamci i Dikovci. U proljeće 1774.
godine u Kremenčuk je stigao grof P. O. Rumjancev, đe je, posle sastanka sa
lokalnim vlastima, kome su prisustvovali predstavnici alfatarske zajednice,
donijeta odluka da se nasele Bugari u njihovo izabrano bugarsko selo Viljšan-
ka i druga okolna bugarska sela, čije se stanovništvo do tada značajno smanj-
lo zbog posljedica rata. Nakon prolaska Bugara 1773. i zimovanja u okolini
Jelisavete 1774. godine, glavni zapovjednik vojske P. O. Rumjancev dao im
je pravo izbora mjesta za naseljavanje na zemljištu dodijeljenom nekadašnjim
doseljenicima Otomanskog carstva. Tako su se Bugari odmah nakon prelaza
naseljavali u svom izabranom mjestu u blizini rijeke Sinjohi. Godine 1774. u
Viljšanki je sagrađena drvena crkva sa tri kupole, posvećena Svetom Jovanu
Milostivom, zaštitniku bugarskih doseljenika, koja je sagrađena u Kijivskoj
ili Podiljskoj provinciji. Dozvola za njenu izgradnju izdata je1772. godine, ali
izgradnja je započela 1773. godine.
Ataman, oficir Kalnibolotskog odreda, Anton Bili(i) u svom izvještaju
od 16. jula 1774. godine je izvjestio o pojavi jednog djela zajednice iz sela
57
Alfatar u Viljšanki. On je obavijestio glavnog komadanta zaporožke vojske,
kozaka Petra Kaniševskog (1762-1775). Atamanu Anton Biliju naređeno je
da napreduje na lijevu obalu rijeke Sinjohe, a zatim da stoji na ušću Crnog
Tašlika, đe je bilo naselje Kalmazova i da napravi izviđanje iznad Sinjoha i
Crnog Tašlika na udaljenosti dva kilometra. Ove zadatke ometale su komande
penzionisanog Huskog majora Stavrovskog, koji se uzdizao kroz utvrđenja
iznad Katerinskog šanca na rijeci Sinjosi do„Gruzijskihu stanova“ i koji su
svugjde upozoravali ljude koji putuju iz zemalja podređenih vojsci Zapo-
rožkom Nizovu, da ne bi pod bilo kakvim izgovorom prošli Poljsku oblast.
Četiri nedjelje prije dolaska Kozaka, više od stotinu bugarskih porodica došlo
je u naselje Maslovo. Naselili su se tamo đe su bile crne livade na Crnom
Tašliku i drugdje. Bugari i Moldavci, koji su se nastanili na Sinebrodskom
Brodu, kosili su sijeno i trsku na rijekama, stvarali prva naselja. Iskoristiv-
ši situaciju, Ruska imperija je postavila pitanje statusa kneževine i u martu
1779. godine usvojila Ajnali-Kavak konvenciju, (poznatiju i kao Carigradska
konvencija, zaključena 21. marta (10) između predstavnika Ruskog carstva
i Osmanskog carstva u sultanovoj palati Ajnali-Kavak na obalama Bosfo-
ra) posvećenu glavnom problemu Krima i neslaganjima u rusko-osmanskim
odnosima). Ova konvencija je ponovo potvrdila valjanost koncesija Porte i
ponovo uspostavila svoje obaveze prema Moldaviji. Konkretno, 15 sela pri-
pojenih osmanskim oblastima vraćeno je kneževini.
Moldavski predstavnici u Istanbulu dobili su diplomatsku nepovredi-
vost (imunitet). Porta je obećala da neće posezati za slobodom hrišćanske
vjere. Sultan i njegovi nasljednici uslove ugovora nijesu mogli otkazati. Mi-
rovnim sporazumom je predviđeno i osnivanje ruskog konzulata. Generalni
konzulat u Moldaviji, Muntenija i Besarabija formirane su u decembru 1779.
godine sa rezidencijom u Bukureštu. Međutim, konzulat je započeo svoj rad
tek 1782. godine zbog protivljenja Porte i brojnih zapadnih zemalja. Osman-
ska vlada je, s ciljem da ometa rad ruskog konzula, dozvolila otvaranje au-
strijskog konzulata 1783. godine, a pruskog konzulata 1786. Međutim, to je
samo doprinijelo jačanju nezavisnosti u spoljnoj politici Kneževine Moldavi-
je. 28. decembra 1783. godine potpisan je još jedan ugovor između Ruskog
carstva i Osmanskog carstva, pod kojim se poslednje ponovo obavezalo na
tačno ispunjenje odredaba mirovnog Kučuk-kainardžijskog ugovora i Aina-
li-Kavakove konvencije. Kasnije su razjašnjeni redosled imenovanja i razrje-
šenja gospodara Kneževine Moldavije, veličina i postupak naplate danka itd.
Potpisivanje Kučuk-kainardžijskiog ugovora i kasniji sporazumi oslabili su
uticaj Osmanskog carstva na Balkanu i poslužili za širenje rusko-moldavskih
političkih veza.
58
4.3. Aneksija Krima od Ruskog carstva
Pripajanje Krima - nasilno prisajedinjenje Krimskog Kanata Ruskom
carstvu je jednostrano, tokom vojne kampanje Potemkin, koja je završeno
1783. godine nakon abdikacije poslednjeg Krimskog kana Šahin Geraja pod
pritiskom carstva (dokumentarni dokazi o abdikaciji Šahin Geraja ne posto-
je!!!). Nakon toga poluostrvo je osvojila ruska vojska. Na aneksiranoj terito-
riji iz 1784. godine formiran je region Tavrija (Tavrijska oblast je istorijska
upravno-teritorijalna jedinica Ruskog carstva, formirana godinu dana nakon
aneksije Krima od strane Rusije, dekretom carice Katarine II od 2. februara
(13) 1784. Dekretom Pavla I, Ruskog imperatora od 12. decembra 1796. go-
dine, Tavrijski region je ugašen, a njegova teritorija postala je dio pokrajine
Novorosijsk).
U drugoj polovini XVI vijeka Rusko carstvo, želeći da obezbedi svoje
južne teritorije i izađe na Crno more, započelo je borbu za Krim. Za vrije-
me Rusko-turskog rata (1768-1774), ruske trupe zauzele su Krimsko poluo-
strvo. Prema ugovoru Kan Šahib II Geraj (1772) i mirovnim sporazumom
Kučuk-kajnardži iz 1774. godine sa Osmanskim carstvom, Krimski Kanat
je proglašen nezavisnim i od Otomanskog carstva i od Rusije, a tvrđave Je-
ni-Kale, Kerč i Kinburni bile su anektirane od strane Rusije. Istovremeno,
sultan je prepoznat kao vrhovni kalif, a ta činjenica izazvala je kontrover-
zu Ruskog carstva sa Osmanskim carstvom, jer muslimani imaju religijski i
građanski život međusobno povezan, što je sultanu dalo pravo da se miješa
u unutrašnje stvari Krima, kao što je imenovanje kadija (sudija). Nakon po-
vlačenja ruskih trupa na Krim, počeo je veliki ustanak. U Alušti je došlo do
osmanskog desanta na ruskog diplomatu u Krimu Veselickog. Zarobio ga je
kan Šagin i predao osmanskom komandantu. Napadi na ruske odrede dogo-
dili su se u Alušti, Jalti i drugim mjestima. Krimski Tatari izabrali su za kana
Devlet-a IV.
Šagin Geraj postao je posljednji kan Krima. Pokušao je da reformiše i
reorganizuje vladu u evropskom stilu, da izjednači muslimansko i nemusli-
mansko stanovništvo Krima, ali su reforme bile krajnje nepopularne, pa je
na Krimu 1781. godine došlo do ustanka pod vođstvom brata Šagin Geraja,
Batira Geraja. Ustanak je ugušen u krvi, ali nakon niza pogubljenja počeo je
novi ustanak, prisilivši Šagina da pobjegne u ruski garnizon u Kerču. U Feo-
dosiji (grad na Krimu) je za novog krimskog kana proglašen Mahmut Geraj.
Mahmutov ustanak takođe je ugušen i Šagin je vraćen na prijesto. Međutim,
do februara 1783. godine situacija za Šagin Geraja ponovo je postala kritič-
na: masovna pogubljenja političkih protivnika, mržnja Tatara zbog reformi i
politika Šagin Geraja, stvarni finansijski bankrot države, međusobno nepo-
vjerenje i nerazumijevanje sa ruskim vlastima, doveli su do toga da se Šagin
Geraj odrekao prijestola, prešao je sa pristalicama pod zaštitu ruskih trupa, a
dio neprijateljskog ruskog plemstva pobjegao je pred Osmanlijama.
59
Poslije Ruske okupacije 1771. godine i mirovnog ugovora Kučuk-kai-
nardžija (1774), Krimski Kanat je proglašen nezavisnim od Otomanskog car-
stva, a na presto je došao proruski vladar Šahin Geraj. Ubrzo je ruska vlada
Katarine II primorala Šahina Geraja, protiv koga se narod više puta pobunio,
da se odrekne vlasti i 1783. godine pripojena je (aneksijom) teritorija Krim-
skog Kanata Ruskom carstvu. Zvanični razlog zbog kojeg je imperijalna ru-
ska vlada željela da izvrši aneksiju Krima objašnjen je ovako: „Pretvaranje
Krima u slobodnu i nezavisnu regiju nije donijelo spokoj Rusiji i samo je
donijelo veliku zabrinutost. Iskustvo vremena od 1774. godine pokazalo je da
je nazavisnost svojstvena Tatarskim narodima i da bismo je zaštitili, moramo
uvijek biti naoružani i, u miru, razmjestiti pokretne trupe uz velike troškove,
kao u ratu. … Uzimajući u obzir sve ove okolnosti, odlučili smo da se još
jednom obratimo krimskim poslovima i da krimsko poluostrvo učinimo, ne
gnijezdom pljačkaša i pobunjenika, već teritorijom ruske države. Zbog ovog
razumijevanja, mi sa sigurnošću objavljujemo svima svoju volju da prisvoji-
mo poluostrvo Krim i da ga priključimo Rusiji.“
Kolonizacija regiona Tavrija započela je odmah nakon potpisivanja Ku-
čuk-kainardžijskog mira 1774. godine. Zbog namjere Katarine II da posjeti
Krim, Potemkin je morao da ga naseli novim stanovnicima, za što je novac
već bio obezbijeđen iz carske blagajne. Grigorij Potemkin (knez -Tavričeski
24. septembar 1739 — 1791 je bio ruski vojskovođa, državnik, grof i knez.
Miljenik, a od 1775. po nekim izvorima suprug Katarine Velike), je počeo
aktivno pozivati strance da se trajno presele na Krim. Broj stranih migranata
na poluostrvu počeo je da se povećava od 1762. godine kada je 4. decembra
objavljen carski manifest, prema kojem su oni pozvani da se presele u Rusiju.
Stranci su sporo prihvatali predlog ruske vlade. Vlada je pružila značajne
koristi stranim kolonistima. Oni nijesu plaćali porez 10 godina, oslobođeni su
vojne službe i vojnih položaja, primali su novac za put do mjesta prebivališta
i dobili su zemlju na Krimu. Da bi novim kolonistima dali zemlju, lokalni
vlasnici su protjerani sa nje. To je uzrokovalo da starosjedilački stanovnici
regiona napuste poluostrvo. Zbog kontinuiranog iseljavanja tokom XVIII vi-
jeka broj stanovnika koji je živio samo na krimskom poluostrvu smanjio se sa
300.00 na 152.000 hiljade ljudi.
Septembra 1780. godine Aleksandar Bezborodko (ukr:Олекса́ндр
Безборо́дько, rođen 14. (25) marta 1747. Gluhov, Hetmanat - 6. januara
1799. Sankt Peterburg, Rusko carstvo - državnik Ruskog carstva, potomak
ukrajinskih kozaka. Pukovnik Nižinjskog i Kijivskog kozačkog puka vojske
Zaporožke. Pripadnik Ruske akademije, počasni stipendist Akademije umjet-
nosti, carski senator, kancelar vlade ruske carice Katarine II, imao je značajan
uticaj na cara Pavla I. Postigao je privremenu obnovu Opšteg suda i nekih
drugih hetmanskih institucija), predstavio je Katarini II svoj„Memorandum o
60
političkim pitanjima.“ Ovaj memorandum sadržavao je nacrt podjele Osman-
skog carstva, između Ruskog carstva i Austrijske monarhije. Predloženo je,
u slučaju mirovnog sporazuma sa Osmanskim carstvom, „da Moldavija, Vo-
loščina i Besarabija pod imenom svoje drevne Dakije (drevna antička oblast
sjeverno od toka Dunava) stvore područje nezavisno od hrišćanske suvereno-
sti, pod uslovom da se država ne može pripojiti Rusiji i Austriji“. Bilo je pred-
viđeno da rat dovede do „potpunog uništenja Turske i oživljavanja drevnog
grčkog carstva u korist mlađeg velikog kneza“ - odnosno, pod okriljem nje-
gove unuke Katarine II Konstantinove. Predlog Katarine II Austrijskoj vladi
nazvan je„Grčki projekat.“ Strahovi evropskih monarha od povećanog uticaja
Ruskog carstva doveli su do toga da projekat Katarine II nije uspio.
Krimsko poluostrvo ušlo je u sastav Ruskog carstva 9. aprila 1783. go-
dine. Gotovo godinu dana upravljanje poluostrvom vršilo se putem musli-
manskog skupa, osnovanog za ovu svrhu. 2. februara 1784. godine. Izdato
je naređenje za stvaranje oblasti Tavrija, koja je obuhvatala Krimsko poluo-
strvo, Tamanj i zemlje sjeverno od Perekopa do provincije Katerinoslavskog
namjesništva. Prvi guverner regiona Tavrije bio je Grigorij Potemkin. Odmah
po uspostavljanju nove vlasti na Krimu, ruska vlada je počela da uvodi ruske
metode upravljanja ekonomijom zemlje na poluostrvu i da obezbijedi pravo
na posjedovanje lokalne zemlje. Prema zvaničnim podacima, do 1796. godine
(to jest samo tokom 12 godina prisustva Krima u Ruskom Carstvu), 288.000
hektara zemlje oduzeto je i predato ruskim plemićima. Zajedno sa oduzima-
njem zemlje, vlada je počela da širi kmetstvo na lokalne seljake.
61
POGLAVLJA V
Ukrajinsko - krimski odnosi od aneksije do danas
5.1. Ukrajinsko-krimski odnosi u XIX i XX vijeku
K ada je Krimski Kanat postao dio Novorosijske gubernije, a od

1802. godine dio provincije Tavrija, Krimski Tatari su ostali samo
na poluostrvu Krimu. Uprkos manifestu Katarine II (8. aprila 1783) koja je
Tatarima osigurala njihova nacionalna i vjerska prava, progon carske vlade
primorao je Tatare na iseljavanje u Osmansko carstvo, naročito 1785-1800 i
poslije Krimskog rata. Međutim, broj Tatara smanjen je sa 200.000 u 1775.
na 199.000 u 1797. Zbog istovjetne imigracije Rusa, Ukrajinaca, Njemaca na
Krim, procenat Tatara smanjio se sa 80 na 35,5%.
Takođe, sa socijalnog stanovišta, tatarsko stanovništvo je pretrpjelo mno-
ge gubitke: do 1796. seljaci su porobljeni, a veći dio zemlje dat je ruskom plem-
stvu. Na kulturnom palnu, ruska administracija nije marila za očuvanje i obnav-
ljanje kulturno-istorijskih spomenika arhitekture i umjetnosti Krima i Krimskih
Tatara. Progonjena je muslimanska vjera, uništene su džamije ili pretvorene u
pravoslavne crkve (1805. bilo je 1556 džamija, 1914- svega 729).
Tatarski nacionalni preporod počeo je 1880-ih; njen osnivač bio je Ismail
Baj Gaspiralli (1851-1914). Ovo su bile kulturološke borbe za stvaranje jed-
nog jezika za sve Osmanlije i Krimske Tatare, za reformu obrazovanja, modi-
fikaciju muslimanskog društva i slobodu za žene. Od 1883. do 1914. godine
časopis„Terdžiman“ izlazio je u Bahčisaraju, služeći svim turskim Tatarima
Ruskog carstva i šireći pan-islamske i pan-turkističke ideje. Početkom XX
vijeka pojavila se nova generacija „mladih Tatara“, na čijem se čelu nalazio
A. Megdi, sa centrom u Karasubazaru (sada Bilohirsk), koji su vršili revoluci-
onarno-političke aktivnosti slične onima socijalističko-revolucionarnim. Oni
su aktivno učestvovali u Državnoj dumi (1907) i sarađivali sa Ukrajincima u
okviru Saveza autonomista. 1909. godine studenti Istanbulskog univerziteta
(N. Čelebi, DŽ. Seidamet) osnovali su tajnu organizaciju„Vatan“ (,Domovi-
na), koja je 1917. postala osnova političkog preporoda. Nakon martovske re-
volucije 1917. godine, Krimski Tatari su se borili za kulturnu, kasnije teritori-
jalnu autonomiju i konačno za nezavisnost. 7. aprila 1917. Kongres Krimskih
Tatara u Simferopolju izabrao je muslimanski izvršni odbor i Velikog muftiju
(duhovnog vođu) N. Čelebi-Čelebajeva; U decembru 1917. u Bahčisaraju je
sazvan Krimski Tatarski konstituent (Kurultai, kasnije transformisan u revo-
65
lucionarni parlament), koji je odobrio tekst Tatarskog ustava i izabrao vladu
na čelu sa N. Čelebajevim; ova vlada je došla u sukob sa Narodnim vijećem,
predstavnicima Krima, u kojem su većinu činili ruski socijaldemokrati i soci-
jalni revolucionari.
Godine 1917. uspostavljeni su dobrosusjedski odnosi između Krimskih
Tatara i ukrajinske Centralne Rade (predstavničko tijelo političkih, kulturnih
društvenih organizacija). Delegacija Tatarskog izvršnog odbora odazvala se,
na poziv Centralne Rade sa M. Gruševskim, V. Vinčenkom i O. Šuljginom da
dogovore zajedničke akcije protiv ruskog centralizma na Narodnom kongre-
su u Kijivu (21. do 29. septembra). Ukrajina i Krim obećali su međusobnu
pomoć. Proglašivši Univerzal (državno-pravni akt) ukrajinskog Centralnog
savjeta proglašena je Ukrajinska Narodna Republika 7. (20.) novembra 1917.
u Kijivu. Ukrajinska vlada šalje zvaničnu delegaciju za sazivanje Kurultai-a i
na Berestejskoj mirovnoj konvenciji O. Sevriuk (ukrajinski političar, dipolo-
mata 1893-1941 koji se zalagao za pravo Krima i Tatara) je izjavio da ruska
delegacija nema pravo da zauzme Krim jer to nije ruska teritorija.
U januaru 1918. boljševici su zauzeli vlast na Krimu; u aprilu 1918.
boljševici su izbacili ukrajinske trupe sa sjevernog Krima pod komandom pu-
kovnika Petra Bolbočana, ali su morali da napuste Krim na zahtjev Njemaca.
Džafer Seidamet (18. 05. - 05. 06. 1918.) Izabran je za šefa tatarske vlade,
ali su Njemci to pravo predali generalu S. Suljkeviču (litvanskom Tataru),
koji je vodio prorusku, neprijateljsku politiku prema Ukrajini. To je dovelo
do carinskog rata između Ukrajine i Krima i primoralo je Krim na pregovore
(Kijiv, septembar 1918.) i preliminarni uslov na osnovu kojeg će Krim ući
u Ukrajinu, stekavši unutrašnju autonomiju, što nije ostvareno. Za vrijeme
Direktorije UNR (Ukrajinska Narodna Republika) odvojenost od Krima, nije
dozvoljavala da se bave tatarskim problemom. U proljeće 1919. godine bolj-
ševici su za kratko vrijeme zauzeli Krim. U novembru 1920. godine, boljše-
vici su po treći put okupirali Krim i 18. 10. 1921. proglašena je Autonomna
Krimska Republika u sastavu RSFSR (Ruska Sovjetska Federativna Socija-
listička Republika).
Tatari su imali priliku da razvijaju svoju kulturu 1923-1927 godi-
ne, ali„Tatarizacija“ Krima bila je samo djelimično moguća, jer su Tatari
(1926) činili samo 25,1% stanovništva Krima. U to vrijeme Veli Ibraimov
(1888 -1928 -Krimski Tatar, društveni i politički državnik, član KPU (b) od
1918, bio je predsjednik Centralnog izvršnog odbora Krimske Autonomne
Sovjetske Socijalističke Republike 1924-1928 godine). On i njegovo osoblje
likvidirani su zbog navodnog zagovora s Turskom, zapravo zbog navodne
saradnje s Tatarskom ilegalnom strankom„Millie Firqa.“ Tužilaštvo Krimske
regije ga je 3. maja 1990. godine rehabilitovalo. Tokom 1930-ih počela je ru-
sifikacija (1938. godine uvedena je ćirilica za tatarski jezik umjesto latiničnog
66
pisma, koje je zamijenilo arapsko pismo 1929), kolektivizacija, masovno pro-
gonstvo, vjerski progon i eliminacija političkog i kulturnog tatarskog života
običaja i kadrova.
U emigraciji su Tatari vodili političke i kulturne aktivnosti u Turskoj (E.
Kirimal). Tatarske aspiracije podržala je poljska vlada preko Istočnog insti-
tuta u Varšavi. Ukrajinci su sarađivali sa Tatarima u„Prometejkom pokretu“,
časopisu u Varšavi (S. Seidamet) i u Parizu (časopis„Prometej“).
U novembru 1941. Njemci su osvojili Krim. Tatari su 1942. godine po-
mogli Njemcima da pobijede sovjetske partizane, ali Njemci su odredili Krim
za njihovu kolonizaciju, nijesu dali nikakva politička prava Tatarima, osim
ograničenog kulturnog života. Boljševici su, nakon zauzimanja Krima (aprila
1944), optužili Tatare da sarađuju sa Njemcima i naredbom od 18. maja 1944.
preselili ih u Sibir, Kazahstan i Uzbekistan (sa sjedištem u Taškentu). Rezo-
lucijom Predsedništva Verhovne Rade RSFSR od 30. juna 1945. likvidiran je
Krimski autonomni SSR i transformisan u područje Krima. Dekretom Pred-
sjedništva Vrhovnog Sovjeta SSSR-a od 19. februara 1954. godine Krim je
pripojen Ukrajinskoj SSR-u. Drugom uredbom od 28. aprila 1956. Tatarima
je zabranjeno da se vrate na Krim; ta zabrana se nastavila, iako je dekretom 5.
maja 1967. s krimskih Tatara skinuta teška optužba za saradnju s Njemcima.
U odbrani prava Tatara bili su poznati ukrajinski heroji, borci i generali: ge-
neral Petro Grigorenko, S. Karavanski, Vjačeslav Čornovil i drugi.
Ukrajinsko-krimsko-tatarske veze istraživali su ukrajinski istoričari: M.
Kostomarov, M. Hruševski, O. Ogloblin, D. Dorošenko, D. Oliančin, V. Du-
brovski, M. Tišenko i drugi. Krimski motivi nalaze se u djelima ukrajinskih
pisaca: M. Kostomarova, S. Rudanjskog, M. Kotsiubjinskog („U šejtanovim
okovima“, „Na kamenu“, „Pod minaretima“), Lesje Ukrajinske („Krimska
sjećanja“, „Krimski osvrti“). Agatangel, krimski ukrajinski istoričar, pisac i
prevodilac pružio je opšti pregled Krimsko-tatarske literature 1927-1931. U
časopisu„Orijentalni svijet“ objavljen je veliki dio materijala o Krimskim Ta-
tarima.
5.2. Ukrajinsko-krimsko-tatarski odnosi u XXI vijeku
Aneksija Krima od strane Ruske Federacije u martu 2014. zbližila je
ukrajinski i krimsko- tatarski narod. 20. marta 2014. godine, Verhovna Rada
Ukrajine usvojila je Deklaraciju o garantovanju prava krimsko-tatarskog na-
roda u ukrajinskoj državi.
U deklaraciji prvi put u ukrajinskoj istoriji:
1. Garantovano očuvanje i razvoj etničkog, kulturnog, jezičkog i vjer-
skog identiteta krimsko-tatarskog naroda kao starosjedilačkog stanovništva i
svih nacionalnih manjina Ukrajine;
2. Zagarantovana zaštita i realizacija neotuđivog prava na samoopredje-
ljenje krimsko-tatarskog naroda u suverenoj i nezavisnoj ukrajinskoj državi;
67
3. Priznanje Medžlisa (kt: Qırımtatar Milliy Meclisi—predstavničko
tijelo Krimskih Tatara, slično parlamentu. Prema statutu, cilj Medžlisa je da
prevaziđe posljedice genocida koji su sovjetske vlasti počinile nad Krimskim
Tatarima, obnovi prava i nacionalno-teritorijalnog samoopredjeljenja. Smje-
šteno je u Simferopolju. Nakon aneksije Krima od strane Rusije, dogodila se
represija protiv Medžlisa i Krimskih Tatara. Tako je samoproglašeni„tužilac“
Republike Krim obustavio aktivnosti Medžlisa Krimsko-Tatarskog naroda ka
nezavisnoj pro-ukrajinskoj politici, a takođe je zabranio ulazak vođi Medžli-
sa, Rifatu Čubarova na Krim) krimsko-tatarskog naroda, izvršnog organa Ku-
rultaja kao najvišeg predstavničkog tijela krimsko-tatarskog naroda.
12. novembra 2015. godine Verhovna Rada Ukrajine uvrstila je depor-
taciju Krimskih Tatara 1944. godine sa Krima u svojim dokumentima kao
genocid nad krimsko-tatarskim narodom i proglasila 18. maj Danom sjećanja
na žrtve zločina nad krimsko-tatarskim narodom.
Ukrajina je nesebično stala u odbranu prava integriteta kulture, identite-
ta i jezika Krimskih Tatara čime je dala i daje svoj puni demokratski doprinos
rešavanju ovog složenog problema nakon okupacije od strane Rusije.
68
POGLAVLJE VI
Stanovništvo Krima i njegova
etno-demografska dinamika
Stanovništvo Krima je kroz istoriju bilo veoma heterogeno. S početka
19. vijeka dešavaju se procesi koji su uveliko izmijenili etničku i religijsku
kartu poluostrva.
6.1. Stanovništvo Krima
Krim, Krimsko poluostrvo (kt: Qırım yarımadası, Qırım, Къырым
ярымадасы) - smješteno na jugu Ukrajine, unutar Autonomne Republike
Krim, Sevastopolja i djelimično južno od oblasti Herson (sjeverno od pre-
vlake Arabat). Od kraja februara 2014. godine Ruska Federacija je zauzela
(okupirala) Autonomnu Republiku Krim i Sevastopolj, suprotno normama
međunarodnog prava, koja su uključena u njenu strukturu i imaju međunarod-
no pravni status kao teritorije Ukrajine, koju je Rusija privremeno okupirala.
Za razliku od ostalih regiona Ukrajine, Krim se odlikuje značajnim bro-
jem stanovnika Rusa (preko 58%), autohtonih stanovnika - Krimskih Tatara
(12%), 24% Ukrajinaca. Najnoviji popis stanovništva sproveden je na Krimu
i u Sevastopolju u okviru sveukrajinskog popisa 2001. godine.
Stanovništo Krima od antičkih vremena do ranog srednjeg vijeka
Primitivni čovjek pojavio se na poluostrvu prije više stotina hiljada go-
dina: na Krimu je otkriveno nekoliko desetina paleolitskih spomenika kaoi
kasnijih arheoloških epoha - posebno u podnožju planina.
U bronzanom dobu (oko 2 500 - 1 000 godina p.n.e) region su stalno
naseljavali predstavnici sljedećih kultura: jamne, kemi-obinske, katakombne
(inguljske), zrubne, kamjansko-levencivske, sabatinivske, belozerski, koje se
poistovjećuju sa indoevropskim plemenima.
Početak gvozdenog doba (X vijek p.n.e) povezan je sa pojavom stepske
kimerijske i mjesne planinske kozilj-kobinske kulture. Posljednja se iden-
tifikuje sa pisanim izvorima poznate Tavrije u VII vijeku p.n.e. S istoka su
iranska plemena ratničkih Skita došla do Crnog mora, protjeravši Kimerijane
na Bliski Istok.
U isto vreme, kolonije drevnih grčkih Polisa počele su se pojavljivati
na obali Crnog mora. Prvo na Krimu, Grci su naselili obale Kerčanskog tje-
snaca, osnovavši ovdje u VI p.n.e ere grad Nimfu (... Oko 560. god p.n.e),
Pantikapaion (približno 530 p.n.e), Mirmekion i dalje na zapad - Feodosia. U
480 god p.n.e ere Pantikapaion ujedinio je pod svojom vlašću okolne grčke
(Polise-antgrč. πολις pólis drevni grad-država ili gradovi-države) u Bospor-
71
sko kraljevstvo. Ubrzo (422–420. prije nove ere) na Heraklijskom poluostrvu
na jugozapadu Krima pojavila se još jedna grčka kolonija - Hersones, koja je
ubrzo postala uticajni Polis Krima i cijelog Crnog mora. Stoga su u to vrijeme
Grci, Skiti i Tauri živeli i aktivno kominicirali na poluostrvu. Skiti su pod ve-
likim uticajem civilizacijskih Grka prelazili na novi način života, a grčki gra-
dovi bili su prepuni lokalnog „varvarskog“ stanovništva. Iz miješanja naroda
u podnožju Krima nastali su Tavro-Skiti. Sve do III vijeka. p.n.e. na Tavre su
snažno uticali Skiti, njihova arheološka nalazišta su kasnije nepoznata, mada
se u pisanim izvorima spominju Taurci sve do 2. vijeka nove ere.
U III vijeku p.n.e. Skiti iz stepa kraj Crnog mora raselili su nomadske
Sarmatije koji su došli sa istoka. Skiti su ostali samo na Donjem Dnjeparu i
na Krimu, đe su osnovali svoj glavni grad - Napuljski Skit (sadašnji Simfero-
polj). Nakon toga, Skiti su bili umiješani u niz vojnih sukoba sa svojim susje-
dima - Bosporima, Pontima, Hersonima, Sarmatima i sve do sredine III vijeka
n.e. Oni su postepeno nestali kao etnička grupa, miješajući se uglavnom sa
Saramatima, koji su istovremeno napali južni dio Krima sa Gotima, nakon
čega su počeli periodično napadati rimske posjede na Balkanu i Maloj Aziji
(skitski ratovi).) Neki od Gota ostali su na Krimu (poznat po germanskim
ukopima), na kraju se mijšajući sa Sarmatskim plemenima Alaniva (pozna-
tim kao „Gotalan“), dok se većina gotskih plemena sa sjevernih obala Crnog
mora pod pritiskom Huna preselila na zapad, ka Rimskom carstvu, započinju-
ći proces„Velike migracije naroda.“
Godine 375. horde Huna na čelu sa Mancunom provalile su kroz Ker-
čanski tjesnac, uništavajući sve na svom putu. Prolazeći Tavrijom, Huni su
krenuli u osvajanje Evrope. Zemlje poluostrva ostale su naseljene hrišćan-
skim gotalamima na jugu i nomadima na sjeveru.
U VI Tavrija je postala zapadna periferija Turskog Kanata, samo je na
jugu ostalo vlasništvo Vizantijskog carstva oko Hersona. Ubrzo je propao
Turski Kanat, a na Kubanu i Donu, koji je obuhvatao i Krim, formirana je no-
madska Bugarska država. Neke Bugarske porodice ostale su lutati sjevernim
Krimom, čak i nakon poraza svojih kanova od Hazara oko 668. godine i pre-
laska većeg dijela poluostrva u Hazarski Kanat (Herson s okolnim zemljama
ostao je sa Carigradom). Vremenom je Hazarski Kanat oslabio, a Herson je
stekao određenu nezavisnost od Vizantije, otprilike u X vijeku. Turski Peče-
nezi prodiru u krimske stepe, a od sledećeg vijeka - Polovci (Kipčaci), koji
su kasnije postali glavni činioci u formiranju etničke grupe Krimskih Tatara.
U XIII vijeku Krim je, kao i sva istočna Evropa, pretrpio tatarsko-mon-
golsku invaziju, nakon čega je na poluostrvu formiran Krimski ulus Zlatne
Horde. Tih godina italijanski trgovci osnovali su svoje kolonije na obali mora,
na mjestima drevnih grčkih gradova. Iako su Đenovljani u njima držali domi-
nantan položaj, većina stanovništva u tim gradovima bili su lokalni hrišćani.
72
U prvoj polovini XV vijeka krimski kanovi su stekli nezavisnost od Horde
i stvorili Krimski Kanat, koji je, međutim, ubrzo postao zavisan od novog
hegemonog činioca - Osmanskog carstva. Turci su došli na Krim 1475. go-
dine i zauzeli gradove Đenove i hrišćansku kneževinu Teodoru blizu Herso-
na. U knjizi turskog putnika Evlije Čelebije,„Knjiga putovanja“, napisanoj u
XVII vijeku, informacije o sastavu krimskog stanovništva dobijene su prema
popisu stanovništva obavljenom 1666-1667. godine. Prema tim podacima,
stanovništvo je podijeljeno u tri grupe: punopravni muslimani - 187 hiljada
ljudi, pravoslavni podanici, mislimanski robovi (Jasiri tur: esir,„branioci“„ro-
bovi“— Istorijski period i termin od sredie XV do sredine XVIII vijeka u
Reči Pospoliti posebno u Ukrajini i Moskovska država radi identifikacije re-
grutovanih zarobljenika, zarobljenih od strane Krimskih Tatara i Osmanlija
na teritorijama ovih država tokom ratova ili posebnih vojnih napada.) - 920
hiljada ljudi, i okruzi koji su oporezovani od strane pripadnika drugih vjer-
skih zajednica (Jevreji, Karaiti, Jermeni, Grci). - 20 hiljada ljudi.
Na poluostrvu je prevladao islam, a predstavnici hrišćanskih naroda
Krima postepeno su se islamizirali i stapali sa krimsko-tatarskom etničkom
grupom. Međutim, druge zajednice nastavile su da žive uporedo sa Tatarima:
Grci, Jermeni, Jevreji, Karaiti, Krimci, Romi, i potomci Gota i Alana.
6.2. Etnički sastav stanovništva Krima sa kraja XVIII i početka
XXI vijeka
Sastav krimskog stanovništva tokom vremena promijenio se od pretež-
no krimskog tatarskog u XVIII vijeku do mješovitog multietničkog u kasnom
XIX i početkomXXI vijeka:
• Prva četvrtina XVIII vijeka - 467.000 ljudi (95.1% Krimskih Tatara,
2.6% Grka, 2.1% Jermena, 0.2% Krimana i Karaita)
• 1760. god 454.700 ljudi (92,6% Krimskih Tatara, 4% Armena, 3,1%
Grka, 0,3% Krimana i Karaita)
Posjećujući Krim u XVIII vijeku, (Johann Erich Thunmann 1746-1778
Švedski istoričar, lingvista i filozof) govoreći o regionu, primijetio je: „Posli-
je Tatatara na Krimu su najbrojni Jermeni.“
1. 1795. - 156.400 ljudi (87,6% Krimskih Tatara, 4,3% Rusa, 1,9%
Grka, 1,7% Roma, 1,5% Karaita, 1,3% Ukrajinaca, 0,8% Jevreja,0,6% Jer-
mena, 0,1% Njemaca, 0,1% Bugara)
2. 1816. – 212. 600 ljudi (85,9% Krimskih Tatara, 4,8% Rusa, 3,7%
Ukrajinaca, 1,4% Karaita, 1,3% Jermena, 0,9% Jevreja, 0,8% Grka, 0,7%
Njemaca, 0,4% Bugara)
3. 1835. – 279.400 ljudi (83,5% Krimskih Tatara, 4,4% Rusa, 3,1%
Ukrajinaca, 2,4% Roma, 2% Grka, 1,5% Jerrmena, 1,1% Karaita, 0,9 % Je-
vreja, 0,7% Njemaca, 0,4% Bugara)
73
4. 1850. - 343.500 (77,8% Krimskih Tatara, 7% Ukrajinaca, 6,6% Rusa,
2% Grka, 1,9% Roma, 1,3% Karaita, 1% Jermena, 1% Njemaca, 0,9 % Jevre-
ja, 0,5% Bugara)
5. 1858. - 331.300 (73% Krimskih Tatara, 12.6% Rusa, 4% Ukrajinaca,
2.4% Grka, 2% Roma, 1.8% Jevreja, 1.5% Njemaca, 1,3% Jermena, 0,8%
Karaiti, 0,6% Bugari)
6. 1864. – 198. 700 ljudi (50,3% Krimskih Tatara, 28,5% Rusa i Ukraji-
naca, 6,5% Grka, 5,3% Jevreja, 2,9% Jermena, 2,7% Njemaca, 1,7% Karaita,
1.6% Bugara)
7. 1897. - 546.700 ljudi (35,6% Krimskih Tatara, 33,1% Rusa, 11,8%
Ukrajinaca, 5,8% Nemaca, 4,4% Jevreja, 3,1% Grka, 1,5% Jermena, 1,3%
Bugara, 1,2% Poljaka, 0,3% Turaka)
8. 1917. – 749.800 ljudi (41,2% Rusa, 28,7% Krimskih Tatara, 8,6%
Ukrajinaca, 6,4% Jevreja, 4,9% Njemaca, 2,9% Grka, 1,6% Jermena, 1,4%
Bugara, 0.8% Poljaka, 0.7% Turaka)
9. 1920 – 718. 900 ljudi (44,1% Rusa, 26% Krimskih Tatara, 7,4%
Ukrajinaca, 6,7% Jevreja, 5,9% Njemaca, 3,3% Grka, 1,7% Jermena, 1,5%
Bugara, 0.8% Karaita, 0.8% Poljaka)
10.1 926. – 713. 800 ljudi (42,2% Rusa, 25,1% Krimskih Tatara, 10,9%
Ukrajinaca, 6,1% Njemaca, 5,5% Jevreja, 2,2% Grka, 1,6% Jermena, 1,6%
Bugara, 0,6% Karaita)
11. 1934. - 832.000 ljudi (44% Rusa, 23.8% Krimskih Tatara, 10.9%
Ukrajinaca, 8.1% Jevreja, 6.1% Njemaca, 1.7% Jermena, 1.4% Bugara)
12. 1937. - 996.800 ljudi (47,7% Rusa, 20,7% Krimskih Tatara, 12,9%
Ukrajinaca, 5,5% Jevreja, 5,1% Njemaca, 2,2% Grka, 1,5% Bugara, 0,3%
Karaimova)
13. 1939. - 1.123.800 ljudi (49,6% Rusa, 19,4% Krimskih Tatara,
13,7% Ukrajinaca, 5,8% Jevreja, 4,5% Njemaca, 1,8% Grka, 1,4% Bugara,
1,1% Jermena, 0,5% Poljaka)
14. 1944. (kraj ljeta) - 379.000 ljudi (75% Rusa, 21% Ukrajinaca)
15. 1959. – 1.201.500 ljudi (71,4% Rusa, 22,3% Ukrajinaca, 2,2% Je-
vreja, 0,1% Poljaka)
16. 1979 – 2.135.900 ljudi (68,4% Rusa, 25,6% Ukrajinaca, 1,1% Je-
vreja, 0,7% Krimskih Tatara, 0,3% Poljaka, 0,2% Jermena, 0,2% Grka)
17. 1989. – 2.430.500 ljudi (67,1% Rusa, 25,8% Ukrajinaca, 1,6%
Krimskih Tatara, 0,7% Jevreja, 0,3% Poljaka, 0,1% Grka)
18. 2001 – 2.024.056 osoba (58,3% Rusa, 24,3% Ukrajinaca, 12,1%
Krimskih Tatara, 1,4% Bjelorusa, 0,5% Tatara, 0,4% Jermena, 0,2% Jevre-
74
ja), Poljaci, Moldavci, Azeri, 0,1% Uzbekistanaca, Korejaca, Grka, Njemaca,
Mordovaca, Čuvaša, Roma, Bugara, Gruzijanaca i Marici, kao i Karaita, Kri-
mana i drugih)
19. 2014 – 1.891.465 ljudi (65,2% Rusa, 16,0% Ukrajinaca, 12,6%
Krimskih Tatara, 2,3% Tatara, 1,0% Bjelorusa, 0,5% Jermena
Treba napomenuti da Sveukrajinski popis stanovništva 2001. godine
nije uzeo u obzir stanovništvo Sevastopolja, koji je regija odvojena od Krima
u Ukrajini.
Ukrajinske vlasti nisjeu priznale rezultate Federalnog popisa Krima
2014.
Većina Rusa, Ukrajinaca, Grka i Bugara vjeruje (pripada) u pravoslav-
lje, Krimski Tatari su sunitski islam, a često su prisutne i druge konfesije:
Jevreji, katolici protestanti.
Dinamika nacionalnog sastava Krima (sa Sevastopoljom) prema
popisnim podacima sa popisima od 1897. do 2014. god
1897 1926 1939 1959 1970 1979 1989 2001 2014
Rusi 180.963 301.398 558.481 858.273 1.220.486 1.460.980 1.629.542 1.450.394 1.492.078
Ukrajinci 64.703 77.405 154.123 267.659 480.773 547.336 625.919 576.647 344.515
Krimski.Tat 5.422 38.365 245.291 232.340
Tatari 194.294 179.094 9.656 10.762 13.602 44.496
Azerbejdžanci 109 2.415 4.377 4.432
Njemci 31.950 43.631 51.229 839 2.356 2.790 1.884
Jevreji 24.168 39.921 65.452 26.374 24.653 22.597 17.731 5.531 3.144
Krim Jevreji 6.000 679 280
Grci 17.114 16.036 20.652 1.897 2.684 3.036 2.887
Jermenci 8.317 10.713 12.923 3.091 3.430 2.794 10.088 11.030
Bugari 7.450 377 15.344 1.398 2.186 2.282 1.868
Poljaci 6.929 4.514 5.084 6.038 6.092 6.115 4.459 2.843
Karaimi 4.213 1.151 715 535
Estonci 2.176 2.084 1.900 674
Bjelorusi 2.058 3.842 6.726 21.672 36.739 43.214 50.054 35.157 21.694
Turci 1.787 209 1.091 1.465
Česi 1.174 1.419 1.674 774
Romi 944 649 2.064 1905 2.388
Moldavci 272 556 1.483 3.456 6.609 4.562 3.147
Cjelokupno 546.592 713.823 1.126.429 1.201.517 1.813.592 2.182.927 2.458.655 2.413.228 2.284.769
stanovništvo
75
Dinamika nacionalnog sastava Krima (sa Sevastopoljom) prema
popisnim podacima od 1897. do 2014. izražena u procentima.
1897 1926 1939 1959 1970 1979 1989 2001 2014

Rusi 33,11 % 42,22 % 49,58 % 71,43 % 67,30 % 66,93 % 66,28 % 60,10 % 67,90 %
Ukrajinci 11,84 % 10,84 % 13,68 % 22,28 % 26,51 % 25,07 % 25,46 % 23,90 % 15,68 %
Krim. T 0,25 % 1,56 % 10,16 % 10,57 %
Tatari 35,55 % 25,09 % 19,43 % 0,44 % 0,44 % 0,56 % 2,05 %
Azerbejdžanci 0,01 % 0,10 % 0,18 % 0,20 %
Njemci 5,78 % 6,11 % 4,55 % 0,05 % 0,10 % 0,12 % 0,08 %
Jevreji 4,42 % 5,59 % 5,81 % 2,20 % 1,36 % 1,04 % 0,72 % 0,23 % 0,14 %
Krim. Jevreji 0,84 % 0,03 % 0,01 %
Grci 3,13 % 2,25 % 1,83 % 0,09 % 0,11 % 0,13 % 0,13 %
Jermeni 1,52 % 1,50 % 1,15 % 0,17 % 0,16 % 0,11 % 0,42 % 0,50 %
Bugari 1,36% 1,59 % 1,36 % 0,08 % 0,09 % 0,09 % 0,09 %
Poljaci 1,27 % 0,63 % 0,45 % 0,33 % 0,28 % 0,25 % 0,18 % 0,13 %
Karaimi 0,59 % 0,05 % 0,03 % 0,02 %
Estonci 0,40 % 0,29 % 0,17 % 0,03 %
Bjelorusi 0,38 % 0,54 % 0,60 % 1,80 % 2,19 % 1,98 % 2,04 % 1,46 % 0,99 %
Turci 0,33 % 0,03 % 0,02 % 0,05 % 0,07 %
Česi 0,21 % 0,20 % 0,15 % 0,03 %
Romi 0,17 % 0,09 % 0,18 % 0,08 % 0,11 %
Nezakoniti popis stanovništva okupacionine vlade iz 2014. god
Republika Krim Urbana naselja Seosko područje

Rusi 65,2% 74,2% 56,2%
Ukrajinci 16,0% 13,8% 18,2%
Krimski Tatari 12,6% 6,6% 18,6%
Tatari 2,3% 1,5% 3,1%
Bjelorusi 1,0% 0,9% 1,1%
Jermeni 0,5% 0,6% 0,4%
drugi 2,4% 2,4% 2,4%
76
POGLAVLJE VII
Deportacij Krimskih Tatara
D eportacija Krimskih Tatara (kt: Qırımtatar halqınıñ sürgünligi),

prinudno iseljavanje krimsko-tatarskog naroda iz njegove istorij-
ske domovine - sa Krima, koje se dogodilo od 18. do 21. maja 1944. godine,
jedan je od zločina sovjetskog totalitarnog režima. Etničko čišćenje izvršila je
Služba državne bezbjednosti SSSR-a i tajna policija po nalogu Josifa Staljina
i odlukom Komiteta državne odbrane SSSR-a od 11. maja 1944. godine. Pre-
ma zvaničnim podacima, u udaljenim regionima Sovjetskog Saveza, od sje-
vernog Predurala do republika Srednje Azije, deportovano je 191.044 Krim-
skih Tatara, a prema samopopisu Krimskih Tatara koji je sproveo Nacionalni
pokret Krimskih Tatara - 423.100. Tokom deportacije i prvih godina nakon
nje, ubijeno je oko 46, 2% Krimskih Tatara, to znači da je svaka druga depor-
tovana osoba stradala. Godine 1944. 18 maja je dan početka deportacije kada
su žene, djecu, ratne invalide, vojne veterane i starije osobe vozili u teretne
vagone i slali u teški izbjeglički život i progon na nekoliko hiljada kilometara
od svog voljenog Krima - danas je to Dan žalosti u istoriji Krimskih Tatara.
Staljin je težio da uništi sve tragove prisustva Krimskih Tatara i u kasnijim
popisima zabranio je bilo kakvo pominjanje njihovog imena.
Iako je službeni razlog deportacije bila široka optužba čitavog krim-
sko-tatarskog naroda za navodno masovnu saradnju sa nacističkom Njemač-
kom tokom Drugog svjetskog rata, ipak, akcije Staljinovih vlasti o prisilnom
iseljavanju Krimskih Tatara sa Krima bile su u potpunosti zločinačke, pošto
nijedan narod po svim međunarodnim pravnim normama ne može i ne smije
biti odgovoran i kažnjen za radnje koje su preduzeli pojedini predstavnici
tog naroda. Krimski Tatari, slavni narod, potomci Zlatne Horde, izuzetnih
tradicija i kulture, doživjeli su i dan danas doživljavaju tragediju progona
eliminacije i asimilacije političkih moćnika. Nakon deportacije, počelo je
preimenovanje krimsko-tatarskih imena sela, okruga, i gradova: više od 1000
naselja Krima je preimenovano (preko 90% svih imena mjesta). 1945. ukinu-
ta je nacionalno-teritorijalna autonomija Krimskih Tatara – Krimska ASSR,
a na njenom mestu je formirana Krimska oblast, gdje je započela masovna
organizovana migracija slovenskog stanovništva (uglavnom iz Ruske Sovjet-
ske Federativne Socijalističke Republike: Voronježke, Kurske, Orelske i Bi-
lolgordske oblasti).
Novi sovjetski lider, Nikita Hruščov, krenuo je u proces destaljinizacije.
Međutim, to nije dotaklo Krimske Tatare jer direktiva koja zabranjuje njihov
79
povratak nije ukinuta. Krimski Tatari, za razliku od drugih deportovanih na-
roda, bili su prisiljeni da ostanu u centralnoj Aziji nekoliko decenija. 1989.
Vrhovni Savjet SSSR-a osudio je deportaciju i utvrdio da je ilegalna i zloči-
načka; 14. novembra iste godine, regionalni parlament Krima donio je sličnu
odluku. Od 1989. godine počeo je masovni povratak Krimskih Tatara u svoju
domovinu, pri čemu sovjetske vlasti nijesu pomogle u povratku, ne dajući
nadoknadu za zemlju koju su Krimski Tatari izgubili. Ruska Federacija, kao
država nasljednica SSSR-a, takođe nije nadoknadila deportovanima izgublje-
nu imovinu i nije pokrenula pravne postupke protiv osoba odgovornih za pri-
silno preseljenje ili onih koji su u nju umiješani.
Zakon Ruske SFSR-a od 26. aprila 1991. godine„O rehabilitaciji poti-
snutih (prognanih) naroda“ priznao je deportaciju naroda u SSSR-u kao akt
genocida. Član 4 ovog zakona proglasio je da agitacija koja sprečava reha-
bilitaciju potisnutih i prognanih naroda nije dozvoljena, a oni koji su izvrši-
li takva djela treba da budu odgovorni. 12. novembra 2015. Vrhovna Rada
(parlament) Ukrajine priznala je deportaciju kao genocid i proglasila 18. maj
Danom sjećanja na žrtve genocida nad krimsko-tatarskim narodom. 9. maja
2019. Latvija je, a 6. juna 2019. Letonija je deportaciju Krimskih Tatara pri-
znala kao genocid.
7.1. Predistorija Krimskih Tatara i Krima - razvoj, uloga, značaj i
stradanje
Krimski Tatari su starosjedioci Krimskog poluostrva. Tokom 1441-
1783 godine na ovoj teritoriji postojao je Krimski Kanat, koji je postao ruše-
vina bogate i moćne države Zlatne Horde. Stanovnici Kanata, koji je bio pre-
težno naseljen turskim narodima, prihvatili su islam u XIV vijeku. Vjekovima
su Krimski Tatari vodili ratove protiv susjedne Reči Pospolite i Moskovskog
kraljevstva, često vršeći vojne napade na te države, ostvarujući tako prihod za
Krim. Godine 1783. Krimski Tatari su izgubili vlastitu državnost, a Kanat je
pripojen Ruskom carstvu, a na njegovo mjesto je formirana provincija Tavri-
ja. Kako bi ojačale svoju vladavinu, carske vlasti započele su sistematsku ko-
lonizaciju aneksirane zemlje od strane ruskih seljaka i plemića, prisiljavajući
autohtone ljude da prodaju kuće bez ičega i traže bolji život u različitim regio-
nima Turske. Takva, iskreno kolonijalna politika, dovela je do nekoliko talasa
emigracije Krimskih Tatara. Između 1783. i 1804. godine, Krim je napustilo
80.000 do 300.000 hiljada Krimljana, dok je ukupan broj krimsko-tatarskog
stanovništva u to vrijeme bio niži od jednog miliona.
Krimski rat je izazvao drugi masovni egzodus Krimskih Tatara. Pre-
ma zvaničnim podacima, u posljednje dvije godine (1860-1862) se pasošima
i potvrdama iselili se 181.177 satanovnika oba pola, većina naselja bila je
potpuno prazna. Među posljedičnim iseljavanjima najveći je bio masovni eg-
zodus 1889. godine, kada je Krim napustilo 200.000 Krimskih Tatara. Tako je,
80
po najskromnijim procjenama, početkom XX vijeka, Krim izgubio 800.000-
900.000 autohtonih naroda. Rusko carstvo je iskoristilo ove egzoduse za da-
lju rusifikaciju takozvane„Novorosije“— (zvanično ime Ruskog carstva za
južno-ukrajinske zemlje, pripojene Ruskom carstvu u XVIII vijeku, naime,
zemlje zaporožkih kozačkih trupa, Krimsko kanatstvo i vladavina Osman-
skog carstva u Sjevernom Crnom moru prvi put se pominje 1764. godine
kao Novorosijska pokrajina). Na kraju su Krimski Tatari postali manjina na
Krimu. Tako su 1783. činili 98% stanovništva, da bi 1897. njihov broj opao
na 34,1%. Dok su Krimski Tatari emigrirali, ruska vlada je rusificirala poluo-
strvo, naseljavajući ga Rusima, Ukrajincima i drugim slovenskim etničkim
grupama; Rusifikacija se nastavila i u sovjetskim vremenima.
Godine 1917. 9 decembra, Krimski Tatari su u Bahčisaraju sazvali naci-
onalni parlament -„Kurultai“ (Sabor predstavnika plemstva Tataro-Mongolsa
i turskih naroda, a od Džingis-kana - kongres delegata svih naroda, sazvan da
riješi državna pitanja. Posleij pada Zlatne Horde formira se Krimski Kanat.
„Kurultai“ su sazivani sve dok je postojao suverenitet na Krimu. Sazivanje„-
Kurultai“ prestalo je nakon aneksije Kanata od strane Ruskog carstva. Danas
se oživljava praksa sazivanja Kurultaja (među narodima koji su ga imali), na
kojem su 13. decembra proglasili prvu nezavisnu demokratsku republiku -
Krimsku Narodnu Republiku. Država je postojala sve do 1918. godine, kada
je vojna konfrontacija sa snagama boljševičkog savjeta Sevastopolja i bolj-
ševičko-anarhističkog terora na Krimu prestala da postoji, a njen šef, (No-
man Čelebidžihan 1885-1918 krimsko-tatarski političar i državnik, jedan od
organizatora prvog„Kurultaja“, prvi presjednik vlade koji je 1917. proglasio
Krimsku Narodna Republiku, prvi muftija muslimana Krima, Litvanije, Polj-
ske i Bjelorusije) brutalno je ubijen i bačen u Crno more. 18. oktobra 1921.
godine, Krimski Tatari su povratili državnost u sklošpu Sovjetskog Saveza i
bili su priznati kao autohtoni narod na poluostrvu. Međutim, ta dostignuća
zasjenila je kolektivizacija 1920-ih, što je dovelo do velike gladi i smrti još
120.000 Krimskih Tatara, jer su njihovi usjevi izvoženi u„važnije“ regije So-
vjetskog Saveza. Situacija Krimljana dodatno se pogoršala nakon što je Josip
Staljin konačno došao na vlast. Njegova politika bila je praćena masovnim re-
presalijama koje su dovele do smrti najmanje 5,2 miliona sovjetskih građana
između 1927. i 1938. godine, a cjelokupna krimsko-tatarska inteligencija bila
je potisnuta (proganjana, osuđivana ubijana) u slučaju tzv. Nacionalističke
partije„Milli Firka.“ Milli Firka (kt:Milliy Fırqa, Миллий Фыркъа, ‫اقرف یلم‬‎
—„Nacionalna stranka“) je politička stranka Krimskih Tatara. Naziv „Milli
Firka“ dat je stranci 1919. godine, a pod tim je imenom poznata je u literaturi.
Zalagali su se za pravo, jezik, kulturu i očuvanje identiteta Krimskih Tatara.
Od 1940. godine, Krimska ASSR (Krimska Autonomna Sovjetska So-
cijalistička Republika) imala je otprilike 1.126. 800 stanovnika, od kojih su
218. 000, ili oko 19,4% stanovništva, bili Krimski Tatari. Godine 1941. naci-
81
stička Njemačka je izvršila invaziju na istočnu Evropu, anektirajući veći dio za-
padnog SSSR-a. Razlog budućeg kolektivnog kažnjavanja Krimskih Tatara bio
je upravo u tome što su, navodno, sarađivali sa okupacionim njemačkim tru-
pama tokom Drugog svjetskog rata. Sovjetski izvori kasnih četrdesetih godina
XX vijeka nazvali su Krimske Tatare„narodom izdajnika.“ Ova teza je bila ve-
oma široko rasprostranjena u sovjetsko vrijeme i još uvjek je (nažalost) prisutna
u Rusiji. Međutim, savremeni istoričari kategorički odbacuju takve tvrdnje.
Prema sovjetskim izvorima, više od 20.000 Krimskih Tatara bilo je mo-
bilizovano i poslato u borbu protiv nacista tokom napada Njemačke na So-
vjetski Savez. Mnogi od zarobljenih Krimskih Tatara koji su služili u Crvenoj
armiji otišli su u logore zarobljenika nakon što su Rumuni i nacisti okupirali
veći dio Krima. Od novembra 1941. njemačke vlasti su dozvolile Krimskim
Tatarima da osnuju muslimanske komitete u različitim gradovima kao sim-
bolično priznanje nekih lokalnih organa vlasti, iako one nijesu stekle nikakvu
političku težinu. 1942. godine, Njemci su počeli da regrutuju sovjetske rat-
ne zarobljenike u svoje vojne jedinice. Tako je stvoreno nekoliko različitih
grupa za podršku u njemačkoj vojsci. Neki od Krimskih Tatara organizovani
su i u„Šucmanšaft“(njem: Schutzmannschaft Treći Rjah-timovi bezbjednosti,
specijalne jedinice, u početku sastavljene od pomoćne policije Trećeg rajha
na okupiranim teritorijama tokom Drugog svjetskog rata, kazneni bataljoni
koji su djelovali pod direktnom komandom Njemaca i sa drugim njemačkim
jedinicama. Po pravilu se formira od lokalnog stanovništva i ratnih zaroblje-
nika.) kako bi zaštitili krimsko-tatarska sela od „pojseta“ partizana što je če-
sto završavalo pljačkom. Prema njemačkim i krimsko-tatarskim svjedočenji-
ma, Njemci su prisilili 3.500, a prema sovjetskim izvorima - 15.000,Tatara da
učestvuju u njemačkim odbranbenim bataljonima.
Vermaht i rumunska vojska evakuisali su većinu givia (pomoćnika), nji-
hovih porodica i svakoga ko je povezan sa muslimanskim komitetima u Nje-
mačku i Mađarsku ili Dobrudžu, đe su se pridružili Istočno-turskoj diviziji.
Pored toga, prisustvo muslimanskih komiteta, koje su organizovali berlinski
(Mustafa Edige Kirimal 1911-1980 Krimski Tatarin, javna ličnost, koji je to-
kom Drugog svjetskog rata zastupao interese Krimskih Tatara pred vlastima
nacističke Njemačke i učestvovao u radu njemačkih muslimana. Predsjednik
Nacionalnog centra Krimsko-tatarskog. Bio je član muslimanskog komiteta
Simferopolj, kojeg su nacisti stvorili na okupiranom Krimu) i drugi članovi
turske i dobruške dijaspore, posebno je kompromitovalo lokalno stanovniš-
tvo u očima sovjetske vlade. Povezanost Krimskih Tatara sa Turskom preko
pan-turskih nacionalista takođe je pojačala želju sovjetskog rukovodstva da
deportuje sve ljude sa Krima. No nijesu nikada sagledane objektivne činjenice
da su Krimski Tatari samo željeli da sačuvaju svoj narod od pogroma i strada-
nja kojem su bili izloženi kako od nacista, tako kasnije i od sovjetskih vlasti.
Međutim, većina Krimskih Tatara nije sarađivala sa okupatorom; ista-
82
knuti krimski političar i državnik Amet Ozenbašli, (kt: Amet Özenbaşlı, puno
ime ім’я Аме́т Сеї́т-Абдулла́ оглу́ Озенбашли́ kt: Amet Seid-Abdulla oğlu
Özenbaşlı, 1893-1958 krimsko-tatarski pisac, dramaturg, javna i politička lič-
nost) na primjer, bio je snažno protiv okupacije i održavao je tajne kontakte sa
sovjetskim pokretom otpora, dajući im dragocjene strateške i političke infor-
macije. Skoro polovina sovjetskog partizanskog pokreta Krima bili su etnički
Krimski Tatari. Poznat je, na primer, Tarhanovski pokret Krimskih Tatara,
koji su se borili tokom 1942. godine, sve dok ga okupatori nijesu uništili.
Postoji podatak da je čak 25.033 Krimska Tatara služilo i ratovalo u
redovima Crvene armije tokom Drugog svjetskog rata. Štaviše, hiljade Krim-
skih Tatara nastavilo je da služi u Crvenoj armiji kada je zauzela Berlin. De-
portacija se takođe smatra dijelom Staljinovog plana za uspostavljanje pune
kontrole nad Krimom. Želio je da ima pristup Dardanelima, što mnogi ruski
carevi nijesu uspjeli da urade, i da kontroliše teritoriju Turske na kojoj su
Krimski Tatari imali etničke srodnike, pa ih je sovjetsko rukovodstvo po-
smatralo kao potencijalno nelojalno u svijetlu tih staljinističkih i imperijali-
stičkih snova. Do 130.000 ljudi je ubijeno tokom okupacije, oko i na Krimu.
Nacisti su izvršili nasilnu represiju, uništavajući 127 sela, od kojih su 105
bila sela Krimskih Tatara. Hiljade Krimskih Tatara prisilno je bilo stavljeno
pod nadzor Gestapo-a, da rade kao radnici u njemačkim fabrikama, koje su
opisane kao„ogromne radničke radionice“, a taj postupak je odbio i ono malo
lojalnosti Krimskih Tatara prema Njemcima. U aprilu 1944. godine, tokom
Krimske ofanzive, Crvena armija je uspjela da izbaci trupe Osovine sa po-
luostrva. Krimska ofanzifa (8. april - 12. maj 1944.) - Ofanzivna operacija
trupa 4. ukrajinskog fronta (armijski general Fjodor Tolbuhin) i Specijalne
pomorske vojske (armijski general Andrej Jerjmenko) u saradnji sa Crnomor-
skom flotom (viceadmiral Filip Oktjabrski) i Azovskom vojnom flotom (kon-
traadmiral Sergej Gorškov), razbijen je probijanjem neprijateljske odbrane
istovremeno u Perekopskom i Sivaskom pravcu, sa glavnim udarom u pravcu
Simferopolja. Posebna pomorska vojska vodila je napad iz oblasti Kerč do
Sevastopolja. 14. aprila trupe 4. ukrajinskog fronta osvojile su Bahčisaraj i
Aluštu, a 18. aprila trupe Specijalne pomorske vojske protjerale su nacističke
okupatore iz Balaklava. 5. maja sovjetske trupe pokrenule su napad na Seva-
stopolj sa sjevera, a 7. maja sa područja Balaklave. 9. maja su uz podršku Cr-
nomorske flote i aviona osvojili Sevastopolj i 12. maja završili protjerivanje
nacističkih okupatora sa Krima.
7.2. Optužbe za kolaboraciju
Uprkos činjenici da su se predstavnici krimsko-tatarskog naroda borili
u redovima Crvene armije i aktivno učestvovali u gerilskom pokretu, razlog
deportacije bila je optužba za saradnju sa Trećim rajhom. Dekretom Držav-
nog komiteta odbrane SSSR-a br. GOKO-5859 od 11. maja 1944. o prese-
83
ljenju (deportaciji) Krimskih Tatara navedeno je da je deportacija izvršena
zato što:„Tokom narodno-oslobodilačkog rata, mnogi Krimski Tatari su iz-
dali svoju domovinu, napustili Crvenu armiju, braneći Krim i prešli su na
stranu neprijatelja, pridružujući se dobrovoljačkim Tatarskim trupama koje
su formirale njemačke jedinice u borbi protiv Crvene armije. Učestvujući u
njemačkim kaznenim odredima, Krimski Tatari su bili posebno poznati zbog
svojih brutalnih pokolja nad sovjetskim gerilcima i pomagali su njemačke
okupatore u organizovanju nasilnih napada, deportaciji sovjetskih građana u
njemačko ropstvo i masovnog uništenja sovjetskih građanja.“ Nažalost ova
optužba je bila neopravdana, ali jaka propaganda tog vremena među stanovn-
cima i Krima i SSSR-a ostavila je dugo godina, nažalost, trajne posljedice na
Krimske Tatare kojima su proglašeni od komunista„izdajničkim narodom.“
No, u stavove zvaničnog SSSR-a nije se„smjelo sumnjati“. Ko bi iskazao
drugačije mišljenje i stav, pa bio on značajna politička ili vojna ličnost, bio je
optužen i okončao bi svoj život u nekom od mnogobrojnih sovjetskih zatvora
(logora smrti i gulaga) koji su bili formirani za sve u koje se„sumnjalo u po-
litičku nelojalnost i neslaganje sa novim poretkom.“
Krimski Tatari koji su se borili u Crvenoj armiji takođe su deportovani
nakon demobilizacije. Postoje izuzeci kada neki oficiri Krimskih Tatara nije-
su deportovani u posebna mjesta deportacije (kao što je Amet Kan Sultan),
već im je zabranjeno da žive na Krimu. Ukupno je od 1945. do 1946. depor-
tovano 8995 ratnih veterana Krimskih Tatara, uključujući 524 oficira i 1392
narednika. Samo u Uzbekistanu je 1952. godine (nakon gladi 1945. godine),
prema NKVD-u, bilo 6057 učesnika rata, od kojih su mnogi imali visoka voj-
na i državna priznanja. Iako nijesu živjeli u okupaciji i nijesu mogli učestvo-
vati u kolaboracijskim formacijama, takođe su deportovani Krimski Tatari
koji su prognani sa Krima prije dolaska njemačkih trupa i uspjeli da se vrate
iz egzila u aprilu-maju 1944. godine. Posebno su deportovani svi pripadnici
Krimskih Tatara - vođe i zaposleni u Krimskoj regionalnoj komunističkoj
partiji KPU (b) (na čelu sa prvim sekretarom) i Vijećem narodnih komesara
Krimske Autonomne SSR.
7.3. Amet-kan Sultan - heroj Krimskih Tatara, narodni heroj
SSSR-a, žrtva progona
Amet-kan Sultan (25. oktobar 1920. Alupka, Krim – 1. februar 1971.) je
bio tatarsko-sovjetski pilot-lovac i probni pilot. Njegova majka je bila Krim-
ska Tatarkinja, a otac je bio pripadnik naroda Lak iz Dagestana. Godine 1938.
Amet-kan je diplomirao na željezničkoj industrijskoj školi i kratko vrijeme je
radio u željezničkom depou kao pomoćnik majstora koji je pravio kotlove za
parne lokomotive. Tokom ovog perioda učlanio se u aero-klub i naučio je da
pilotira. 1939. godine prijavio se u armiju. Njegov zahtjev da bude upućen na
obuku za pilote je uvažen i 1940. godine završio je letačku obuku u pilotskoj
84
školi u Kačinsku. Amet-Kan je 1940. godine završio vojnu školu za pilote.
Njemački napad na SSSR, u junu 1941. godine zatekao ga je u 4. lovačkom
puku koji je bio baziran u blizini Odese i koji je bio naoružan lovačkim avi-
onima Polikarpov I-16. Svoju prvu vazdušnu pobjedu postigao je 31. maja
1942. godine kada je izvršio„taran“ (napad) odnosno namjerno udario svojim
lovcem Hoker Hariken u njemački bombarder Ju-88. Navodno je bio primo-
ran na ovako drastičan potez nakon što se opkladio u srebrnu tabakeru sa poli-
tičkim oficirom da će do kraja mjeseca postići svoju prvu pobjedu u vazduhu.
Nakon obaranja, uspio je da iskoči iz oštećenog aviona, ali su ga na zemlji
dočekali seljaci koji su ga zbog njegovog neuobičajenog izgleda i nepoznatog
(tatarskog dijalekta) akcenta zarobili zajedno sa posadom njemačkog bom-
bardera kojeg je upravo oborio. Nesporazum je riješen nakon dolaska sovjet-
skih jedinica. Do kraja mjeseca oborio je ukupno 7 neprijateljskih aviona.
U oktobru 1942. godine prebačen je u elitni 9. gardijski lovački puk
koji je tokom rata bio opremljen različitim tipovima aviona od Jak-1, P-39
Erakobra pa sve do Lavočkina La-7. Dobio je čin kapetana i komandu nad
3. eskadrilom. Do vremena kada je njegov puk izvršio konverziju na lovce
američke proizvodnje P-39 Erakobra, samostalno je oborio 19 neprijateljskih
aviona i učestvovao u obaranju 11. 24. avgusta 1943. godine, po prvi put je
odlikovan Ordenom Zlatne zvijezde i proglašen za Heroja Sovjetskog Save-
za. U martu 1944. godine njegova eskadrila poslata je na tajni aerodrom u nje-
mačkoj pozadini. Zadatak eksadrile bio je da prekine snabdijevanje Krima iz
vazduha koje su vršili njemački transportni avoni Junkers Ju-52/3m čiji piloti
su smatrali da su bezbjedni jer su letjeli u području koje je bilo izvan doleta
sovjetskih lovačkih aviona. Tokom ove operacije Amet-kan je oborio njemač-
kog lovca Fv-190, koji se srušio u blizini njegovog rodnog mjesta Alupka.
Po oslobođenju Krima, porodica Amet-Kana je pozvala cjelokupni 9.
gardijski lovački puk na proslavu koja je trajala tri dana. Slavlje je pokvarila
odluka Josifa Staljina da sve Krimske Tatare proglasi krivim za saradnju sa
neprijateljem, zbog čega su bili deportovani u logore u centralno Azijskom
dijelu SSSR. Samo je intervencija komandanta 8. vazduhoplovne armije ge-
nerala Krjukina spasila Ameta-kana i njegovu porodicu, ali je njegov brat
ipak bio deportovan. Pred kraj rata 9. gardijski lovački puk izvršio je konver-
ziju na nove sovjetske lovačke avione Lavočkin La-7.
Tokom Drugog svjetskog rata Amet-kan je obavio 603 borbena leta,
učestvovao u 150 vazdušnih borbi, samostalno je oborio 30 neprijateljskih
aviona i učestvovao u obaranju još 19. Kada je Amet-kan prekomandovan iz
4. lovačkog puka u 9. gardijski lovački puk, jedan od njegovih bivših kole-
ga izjavio je:„Puk bez Amet-kana je kao svadba bez muzike.“ Godine 1946.
prebačen je u rezervu i postao je probni pilot u Vazduhoplovno-istraživačkom
institutu „Gromov“. Poginuo je u avionskoj nesreći 1. februara 1971. godine,
dok je testirao avion Tupoljev Tu-16LL. Tokom svog života lično je testirao
85
preko 100 aviona. Prikazan je 2013. godine u filmu „Hajtarma.“ Za vrijeme
svog kratkog života (živio samo 51 godinu) nikada se nije mogao pomiriti sa
politikom progona Krimskih Tatara ostao je dosljedan svojim korjienima i
Krimu kome je svim srcem pripadao.
Za vrijeme svog života bio je jedan od najviše odlikovanih heroja
SSSR-a
1. Heroj Sovjetskog Saveza, dva puta

2. Počasni probni pilot SSSR-a
3. Orden Lenjina, tri puta
4. Orden Crvene zastave, pet puta
5. Orden Aleksandra Nevskog
6. Orden Patriotskog rata I klase
7. Orden Crvene zvezde
8. Orden - Medalja časti
7.4. Falsifikovnje podataka za broj žrtava i deportaciju
Krimskih Tatara
Većina trenutnih (aktuelnih) izvora dovodi u pitanje vjerodostojnost
zvaničnih podataka koje je NKVD (ozloglašena tajna policija) dao u Staljino-
vo ime, a koje se odnose na deportaciju Krimskih Tatara i njihovo opravdanje,
jer se oni razlikuju u različitim dokumentima različitih organizacija. Pored
toga, ovi dokumenti imaju tendenciju „prilagođavanja“ (falsifikovanja činje-
nica) i podataka unaprijed planiranim rezultatima za javnost. A NKVD (tajna
policija) je u svojim dokumentima namjerno pogrešno iznosila činjenice i tra-
žila priznavanje zločina od strane predstavnika deportovanih naroda. Štaviše,
ona je bila angažovana u fabrikovanje činjenica tokom kompletnih operacija
deportacije. Rukovodstvo NKVD-a se često mijenjalo zbog „podcjenjivanja“
broja„neprijatelja.“ Novoprimljeni načelnici NKVD-a obično su brzo korigo-
vali statistiku u skladu sa željama uprave i pokazali svoj„revnosan rad.“ Novi
pokazatelji postali su jedan od razloga deportacije.
M. F. Bugai (Mikola Bugai (rođen 19. decembra 1941. godine, selo
Starotitarovska Krasnodarski reon je sovjetski i ruski istoričar XXI vijeka.
Doktor istorijskih nauka, glavni naučni saradnik na Institutu za rusku istoriju
Ruske akademije nauka, savjetnik Odjeljenja za međunarodne odnose Mini-
starstva regionalnog razvoja Ruske Federacije. Poznat po svom radu, koji je
pokušaj da se opravda deportacija naroda u SSSR-u) i njegovi studenti (A. M.
Gonov, A. S. Hunagov i drugi) pokušavaju da opravdaju deportaciju naroda
u SSSR. Kako ne mogu da iskoriste optužbe koje je KGB demantovao 1980-
ih tokom Perestrojke, oni koriste nejasne izvore, koriste amaterske zaključ-
86
ke koji nijesu vezani za jasne istorisjke činjenice i falsifikovana dokumenata
NKVD-a.
Omiljeni„naučni metodi“ M. F. Bugai-a i njegovih učenika je da
NKVD-u predstavi podatke o visokom stepenu razbojništva i dezerterstva,
bez navođenja nacionalnosti bandita i dezertera, kako bi čitalac povjerovao
da su oni predstavnici deportovanog naroda. Radovi M. F. Bugaija i njegovih
učenika postavljaju mnoga pitanja. Međutim, njegov student Tvarin uspješno
je odbranio doktorsku disertaciju, a sam Bugai postao je šef odjeljenja za de-
portovane i potlačene narode u Ministarstvu nacionalnih manjina i nacionalne
politike. Štaviše, verzija događaja ove grupe istoričara odražena je u velikom
broju udžbenika o istoriji Rusije za univerzitete u Rusiji.
Publicista I.V. Pikhalov zapažen je u velikom broju knjiga o opravda-
nosti deportacija (na primjer,„Zašto je Staljin raseljavao narode?“,„Staljinove
deportacije –zabluda zločina ili samo povratak? “), a mnogi istraživači i nauč-
nici kritikovali su ih zbog predrasuda. Mnogi istraživači i naučnici kritikovali
su njihovu pristrasnost i vrlo upitne tvrdnje i istraživačke metode koje je sam
autor koristio.
Sovjetske publikacije lažno su publikovale informacije o Krimskim
Tatarima u Crvenoj armiji, pa su otišle tako daleko da su, na primjer, krim-
sko-tatarskog heroja Sovjetskog Saveza, Uzeira Abduramanova, nazivali
Azerbejdžancem, a ne Krimskim-Tatarom na naslovnici izdanja„Ogonjok“
(Svjetlost) 1944. godine, iako je njegova porodica deportovana kao krimsko
tatarska samo nekoliko mjeseci ranije. U knjizi„U planinama Tavrije“ pogreš-
no je rečeno da je partizanski dobrovoljački izviđač Bekir Osmanov, otac ve-
likog Krimskog Tatarina - Jurija Osmanova, bio njemački špijun i strijeljan,
iako je kasnije, nakon tvrdnje još živog Osmanova, Centralni komitet priznao
da Osmanov nikada nije služio Njemcima i da je preživeo rat.
7.5. Krimsko-tatarski heroj Uzeir Abduramanov
Uzeir Abduramanov, Krimski Tatar (kt: Üzeir Abduraman oğlu Abdu-
ramanov) rođen je 25. marta 1916. godine u seljačkoj krimsko-tatarskoj po-
rodici u selu Kašik-Degirmen na Krimu. Učestvovao je u bici za Staljingrad.
Tokom borbi u okolini sela Novih Tereškovič (okrug Gomelj, Gomeljska
oblast, Bjeloruski SSR) u septembru 1943. godine, rukovodilački inžinjerski
vod Uzeira Abduramanova prešao je rijeku Sož. Nakon uspješno obavljenog
zadatka, preživjela su samo tri od 17 vojnika, koji su zajedno sa njim pravili
siguran prelaz preko rijeke. Prethodno je dokazao svoje junaštvo i zalaganje
prilikom prelaska rijeke Desne. Dekretom Predsjedništva Vrhovnog sovjeta
SSSR-a od 15. januara 1944. godine, niži oficir Uzeir Abduramanov dobio je
titulu Heroj Sovjetskog Saveza za uzorno obavljanje borbenih zadataka na
frontu, borbe protiv nacističkih osvajača i pokazao hrabrost i herojstvo. 18.
maja 1944. godine, deportovani su Krimski Tatari. To nije zaobišlo i porodicu
87
Uzeira Abduramanova. Nakon rata, penzionisan je, poslije je sa porodicom
protjeran u Uzbekistanski SSR. Kasnije, iste godine, u časopisu„Ogonjok“, u
članku koji je uključivao njegovu fotografiju u galeriji Heroji Sovjetskog Sa-
veza (različitih nacionalnosti), navedeno je da je on navodno Azerbejdžanac,
a ne Krimski Tatarin.
Godine 1948. heroj je pozvan da se vrati u svoju domovinu, u svoj
Krim. Dozvoljeno je da sa sobom povede samo najbližu rodbinu. Prema svje-
dočanstvu sina Abduramanova, đed ga je napokon zaustavio, rekavši da će,
čineći to, ostali rođaci umrijeti, bez njegove podrške, pomoći i autoriteta.
Nakon toga je pitao Heroja SSSR-a zašto ići na Krim, ako nije ostao nijedan
Krimski Tatar. Uzeir je shvatio da ne treba napustiti svoj narod i rodbinu.
Pomogao je mnogim rođacima, uključujući svoje najbližu rodbinu. Zahva-
ljujući visokom službenom vojnom činu, porodica Abduramanov oslobođena
je mnogih represivnih zakona protiv Krimskih Tatara, uključujući policijski
čas, nemogućnost preseljenja u druge gradove i neke druge represivne mjere.
Krajem 1950-ih postao je član Nacionalnog pokreta Krimskih Tatara. Uče-
stvovao je na sastancima i u raznim vrstama protesta. Često su se njegovi
saradnici okupljali u njegovoj kući, nakon čega je veoma često pozivan na
saslušanje u KGB. 1962. godine preselio se u grad Navoi, radio je u fabrici
uranijuma. Tu je umro 19. januara 1991. godine. Nije ga zaboravio njegov
rodni Krim. U njegovom selu, Džaglja Mamiš, postavljen je 2015. godine
spomenik njemu u čast.
Bio je nosioc sljedećih vojnih počasti i odlikovanja:
1. Medalje Zlatna Zvijezda - Heroj Sovjetskog Saceza
2. Orden Lenjina (1944)
3. Orden Otadžbinskog rata I stepena (1985)
4. Medalje za vojne zasluge
5. Druge medalje i priznanja
7.6. Politika Turske
Tokom Drugog svjetskog rata, tenzije su ostale u sovjetsko-turskim od-
nosima. To je zbog nepredvidivosti politike Turske, koja je okarakterisana
kao„neprijateljska neutralnost.“ 18. juna 1941. godine Turska je potpisala
ugovor sa Njemačkom „O prijateljstvu i nenapadanju“, a u oktobru 1941. go-
dine - još jedan takav fokus. Ovi ugovori su u suštini poništili Sovjetsko-turski
ugovor o prijateljstvu i neutralnosti od 17. decembra 1925. godine i svjedočili
o neprijateljskom stavu turskog rukovodstva prema SSSR-u. Prema ruskom
naučniku i istoričaru A. M. Bugaevu, Staljina su upozorili na mogućnost da
velika većina turskih naroda Krima i Južnog Kavkaza i muslimana Sjevernog
Kavkaza, priprema agresivnie planove i akcije ukoliko Kremlj krene protiv
Turske. O tome svjedoče i deportacije turskog i muslimanskog naroda Kav-
88
kaza - Čečeni, Inguši, Balkari, Karačaji i Mesketijski Turci.
Među mogućim razlozima deportacije je, između ostalog, i „nepovje-
renje” prema nacionalnim manjinama koje su nastanjivale pogranične oblasti
SSSR-a sa Turskom (poput Krima), Iranom i slično. Oni narodi koji su živjeli
u pograničnim područjima Azerbejdžana, Jermenije i Gruzije spadali su u
kategoriju„nepouzdanih“, jer su mnogi od njih imali rođake u ovim država-
ma.“ Pojam„nepouzdanih“ naroda seže do dijela specijalne vojne statistike s
kraja XIX vijeka V. A. Zolotareva, A. Maškeva i N. Obručeva. Prema njiho-
vim idejama, slovensko stanovništvo zemlje smatralo se pouzdanim, a ljudi
sa krajeva Rusije nepouzdanim. Strano državljanstvo, nacionalna ili vjerska
bliskost zemlji sa kojom je Rusija bila u ratu, takođe se smatraju znacima
nesigurnosti. Moguće prepreke ruskoj kolonizaciji novih zemalja bile su još
jedan kriterijum.
Savremeni istoričari i istraživači, uključujući istoričara S. M. Červona,
doktora istorijskih nauka i profesora V. E. Vozgrina, kandidata ruskih politič-
kih nauka, i ukrajinskog istoričara G. T. Bekirova, i drugih naučnih saradnika
koji vjeruju da je falsifikovanje podataka o krimsko-tatarskoj saradnji sa ne-
prijateljem i dalje deportacije koje su vršene sa namjernim pogrešnim pred-
stavljanjem stvarne slike događaja, bio je pokušaj sovjetskog rukovodstva
da odgovornost za neuspjehe i očigledne pogrešne proračune rukovodstva
gerilskih partizanskih pokreta prebaci na Krimske Tatare.
7. 7. Politika NKVD-a (Tajna policija)
Istraživač D. M. Edijev objašnjava istorijsku verziju razloga. Prvo, voj-
no-političko rukovodstvo je ojačalo svoju percepciju nesigurnosti na naci-
onalnoj osnovi. Drugo, iskustvo etničkog čišćenja stečeno je preventivnim
mjerama za jačanje graničnih i pograničnih područja. Tokom prvih deporta-
cija stvoren je i ojačan presedan u glavama ljudi i političkim instrumentima
sovjetske vlasti. Stvorena je državna mašina za deportaciju i razrađen scenarij
njenog rada. Za vrijeme deportacije Njemaca u avgustu 1941. godine u struk-
turi NKVD-a ustanovljeno je odjeljenje za specijalna naselja. Prve deporta-
cije pokrenula je vojska, uz pomoć NKVD-a koji je bio glavni izvršitelj ovih
akcija. U deportacijama 1943-1944, NKVD je djelovao kao pokretač, izvrši-
lac i tužilac, izmišljajući„dokaze“ krivice potisnutih (potlačenih) naroda.
U drugoj polovini rata, zbog pobjeda na frontovima, povećao se auto-
ritet vojske. To nije odgovaralo rukovodstvu NKVD-a i samom Staljinu, kao
što se vidi iz uzastopnih premiještanja (pokreta) G. K. Žukova. U tim okol-
nostima, odlučeno je da se koristi mehanizam deportacije za povećanje rejtin-
ga NKVD-a. Prema rezultatima deportacija, rukovodstvo i osoblje NKVD-a,
nagrađeni su vojnim medaljama i odlikovanjima i to: Lavrentije Berija (Na-
čelnik tajne policije NKVD-a i glavni egzekutor Staljinovih čistki, Bogdan
Kobulovs sovjetski političar i član sovjetskog bezbjednosnog i policijskog
89
aparata, Sergej Kruglov, jedan od vođa organa državne bezbjednosti SSSR-a,
narodni komesar (ministar) unutrašnjih poslova SSSR-a od 1945. do 1956.
godine, Ivan Serov,državnik, vojna ličnost SSSR-a, narodni komesar unutraš-
njih poslova SSSR-a, predvodnik KGB-a SSSR-a, Načelnik Glavne uprave
generalštaba-a SSSR-a. Šef i vođa operacije masakra nad poljskim ratniim
zarobljenicima u Katinu (1940), nagrađeni su ordenom Suvorova I stepena,
koji se, po statusu Reda, dodeljuju komandantima fronta i armija, njihovim
zamjenicima, načelnicima operativnih divizija i različitim rodovima vojske
za doprinos u borbama i pokazanu hrabrost.
Obrazloženje za njihovo odlikovanje glasilo je:„Za dobro organizova-
nu i sprovedenu operaciju fronta i vojske sa porazom neprijatelja od strane
manjih snaga.“ A. N. Apollonov, V. N. Merkulov i I. I. Pjašev nagrađeni su
ordenom Kutuzova I stepena, koji je trebalo da se dodeljuje„zapovjednicima
Crvene armije za dobro osmišljen i sproveden plan djelovanja fronta, armij-
ske sposobnosti ili zasebne veze što je rezultiralo da se neprijatelj slomi, a
naše trupe su zadržale svoju borbenu sposobnost“. Podređeni organizatori de-
portacija dobili su odlikovanja nižeg ranga: Orden Suvorova II stepena - 13
lica i Orden Kutuzova II stepena - 17 lica, itd.“
7. 8. Deportacija Krimskih Tatara i drugih naroda
Navodno, zbog saradnje sa državama Sila Osovine tokom Drugog
svjetskog rata, sovjetska vlada je nametnula kolektivnu krivicu i kaznu za
deset manjinskih naroda, uključujući i Krimske Tatare. Veliki dio narodnih
predstavnika deportovan je u udaljena područja centralne Azije i Sibira. Samo
prema zvaničnim sovjetskim podacima, desetine hiljada Krimskih Tatara de-
portovani su u različitim regionima RSFSR (Ruska Sovjestska Federativna
Socijalistička Republika): Marijska ASSR- Autonomna Sovjetska Socijali-
stička Republika (sada Republika Mari El, Ruska Federacija) - 8,3 hiljade
ljudi, Molotovskao blast (sada Permski region) - više od 10 hiljada, Gorki
region (sada oblast Nižnjenovgorod) - 5,5 hiljada, Sverdolevska oblast - 3,8
hiljada, oblast Ivanovo - 2,7 hiljada, oblast Jaroslavl - više od hiljadu ljudi.
Godine 1944, 10. maja, Lavrentije Berija preporučio je Staljinu da de-
portuje Krimske Tatare iz pograničnih regiona zbog svojih „izdajničkiih ak-
cija“. Ovo je Berija rekao uprkos činjenici da se tokom Drugog svjetskog
rata u Crvenoj armiji borilo 25.033 Krimskih Tatara. Osam Krimskih Tatara
je dobilo titulu heroja Sovjetskog Saveza, za još dvanaest je bilo predviđena
titula heroja SSSR-a zbog učešća u gerilskom partizanskom ratu, ali zbog
deportacije oni nijesu dobili ta priznanja. Takođe se zanemaruje činjenica da
je većina saradnika (kolaboracionista Tatara) evakuisana sa Krima, povlačeći
se sa trupama Vermahta. Prema sovjetskim izvorima, Njemci su tokom po-
vlačenja, među osobljem, evakuisali Krimske Tatare. Dakle, Krimski Tatari
koji su ostali na poluostrvu bili su svi oni koji su se borili na strani SSSR-a.
90
Iako je mnogo više Volga Tatara od Krimskih, ustvari učestvovalo u saradnji
sa nacistima, 35.000-40.000 hiljada, oni su izbjegli bilo kakvu kolektivnu
odgovornost. Mnoge druge nacije, takođe, su bile kolaboricionisti nacista,
čak i mnogi Rusi, što ukazuje da su neki ljudi na okupiranim teritorijama bili
prisilno mobilisani.
Staljin je izdao dekret br. 5859ss, kojim je predviđeno prinudno iselja-
vanje Krimskih Tatara. Deportacija je izvršena za dva dana, 18. do 20. maja
1944. godine, tokom kojih su agenti NKVD-a išli od kuće do kuće, priku-
pljajući Krimske Tatare sa automatskim puškama i prisiljavajući ih da uđu
u zatvorene vagone za prevoz stoke, koji bi ih prevozili gotovo 3200 km, u
udaljene lokacije Uzbekistanskog SSR-a. Krimskim Tatarima bilo je dozvo-
ljeno da prevoze do 500 kg svog prtljaga po porodici. Do 08:00 prvog dana,
NKVD je već preuzeo 90. 000 Krimskih Tatara, raspoređujući ih u 25 vozova.
Sljedećeg dana u željezničke vagone ubačeno je još 136. 412 ljudi. Vozili
su se u prepunim vagonima nekoliko nedjelja i patili od nedostatka hrane i
vode. Procjenjuje se da je sa Krima deportovano najmanje 228.392 osobe, od
čega su najmanje 191.044 bili Krimski Tatari, što je činilo 47.000 porodica.
Pošto je 7.889 ljudi poginulo u dugoročnom prevozu u zatvorenim vagonima,
NKVD je registrovao 183.155 Krimskih Tatara koji su stigli na svoje odredi-
šte u centralnoj Aziji. Većina je prikupljena iz ruralnih područja. Samo 18.983
prognanika bili su starosjedioci iz krimskih gradova.
Operacija deportacije počela je rano ujutro 18. maja 1944. godine i za-
vršila u 16. sati 20. maja. U njenom vođenju učestvovale su trupe NKVD-a sa
više od 32.000 ljudi. Deportovanim su dozvoljavali minut do maksimum pola
sata da se spakuju i okupe nakon čega su ih kamionom prevezli do željeznič-
kih stanica. Odatle su ešaloni sa njima poslani u mjesta progonstva. Prema
izjavama očevidaca, oni koji su oklijevali, ili nijesu mogli ići, često su strije-
ljani na licu mjesta. Uz put, izgnanici su jeli rijetko i često samo slanu hranu,
nakon čega su željeli da piju vode što im je branjeno. Prognani Krimski Tatari
su u nekim ešalonima prvi i poslednji put primali hranu u drugoj sedmici pu-
tovanja. Mrtvi su sahranjeni što je brže moguće u blizini željezničke pruge.
Sjećanja onih koji su preživjeli deportaciju:
,, Ujutro umjesto dobronamjernog pozdrava prokletstvo i pitanje: Po-
stoje li leševi? Ljudi se pribiju za mrtve, plaču, ne daju ih. Vojnici tijela odra-
slih bacaju kroz vrata, djecu kroz prozor...“„Medicinske njege nije bilo. Mrtvi
su izvađeni iz vagona i ostavljeni na stanici, a da nijesu sahranjeni. Nije mo-
glo biti pitanja o zdravstvenoj zaštiti i jeziku. Ljudi su pili vodu iz rezervoara
i odatle su koristili zalihe. Vrelu vodu nije bilo moguće koristiti. Ljudi su
počeli da pate od dizenterije, tifusa, malarije, kraste, vaši - gotovo svi. Bilo
je vruće, žedni smo bili stalno. Mrtvi su ostali na prelazima, niko ih nije skla-
njao. Nekoliko dana kasnije iz našeg vagona su odvedeni mrtvi: starica i mali
dječak. Voz se zaustavljao na malim polu-stanicama kako bi ostavio mrtve. ...
91
Nisu ih sahranili.“
Telegram NKVD-a na Staljinovo ime kaže da je 183,155 depotrovano
(ne uključujući vojnike koji su posle demobilizacije 1945. upućeni u spe-
cijalna naselja). Prema zvaničnim podacima, na putu je ubijena 191 osoba.
Poslednji voz je bio iskrcan 8. juna 1944. Većina je deportovana u Uzbekistan
(151.136 ljudi) i u susjedna područja Kazahstana (4 286 ljudi) i Tadžikistan, a
male grupe su upućene u Marijski ASSR (8 597 ljudi), Južni Ural i Kostrom-
sku oblast.
4. jula 1944. NKVD je zvanično obavijestio Staljina da je preseljenje
(deportacija) završena. Međutim, ubrzo nakon ovog izvještaja, NKVD je
utvrdio da je jedna od njegovih jedinica zaboravila da deportuje ljude iz Ara-
batske prevlake. Umjesto da pripremi dodatni prevoz vozom, NKVD je na
stari brod ukrcao na stotine Krimskih Tatara, doplovivši do sredine Azovskog
mora, brod je 20. jula potonuo sa deportovanim. Oni koji nijesu potonuli, pu-
cano je mitraljezima po njima, čime su poslati u sigurnu smrt. Zvanično, na
Krimu nije ostao nijedan Krimski Tatar. Deportacija je obuhvatila sve osobe
krimsko-tatarskog porijekla, uključujući djecu, žene, starije osobe, kao i one
koji su bili članovi Komunističke partije ili su služili u Crvenoj armiji. U
martu 1949. godine, u specijalnim naseljima registrovano je ukupno 8.995
bivših pripadnika Crvene armije krimsko-tatarskog porijekla. Tu se ubrajaju
veterani, uključuju 534 oficira, 1.392 narednika i 7.079 vojnika. Bilo je i 742
člana KPSS-a i 1.225 članova Komsomola (Komunistički pokret mladih u
SSSR-a). Prema jednom od ruskih svjedoka deportacije, neki ljudi su se još
borili na Istočnom frontu, ali se očekivalo da budu deportovani na kraju rata.
To je bilo posebno ponižavajuće za ratne heroje; Iljas Ablaev, na primjer, to-
kom rata se borio na različitim frontovima i služio je u Crvenoj armiji do maja
1947. godine, da bi potom živio u egzilu u regionu Taškenta
Tokom ovog masovnog iseljavanja i zločina deportacije, sovjetske vla-
sti su konfiskovale oko 80.000 domova, 500.000 grla stoke, 360.000 hektara
zemlje i 40.000 tona poljoprivrednih proizvoda koji su ostali nakon Krimskih
Tatara. Pored toga, svi Krimski Tatari bili su otpušteni iz Crvene armije. Po-
red 191.000 deportovanih Tatara, sovjetska vlada je prognala sa poluostrva
Krim 9.620 Jermena, 12.420 Bugara i 1.540 Grka. Svi oni su bili zajednički
smatrani izdajnicima i građanima drugog reda tokom mnogih decenija. Među
deportovanim je bilo 283 osobe drugih nacionalnosti: Italijana, Rumuna, Ka-
raita, Kurda, Čeha, Mađara i Hrvata, što takođe ukazuje da je na Krimu izvr-
šeno etničko čišćenje. Tokom 1947. i 1948. godine, lokalno ministarstvo unu-
trašnjih poslova deportovalo je sa Krima još dodatno 2.012 veterana- boraca
Krimskih Tatara. 151.136 Krimskih Tatara deportovano je u Uzbekistanski
SSR; 8. 597 u Marijskom SSSR-u i 4.286 u Kazahstanskom SSR-u; a još
29.846 je poslato u različite udaljene regione RSFSR. Kada su Krimski Tatari
stigli na odredište u Uzbekistanski SSR, susreli su ih neprijateljski raspolo-
92
ženi mještani koji su bacali kamenje čak i na njihovu djecu, jer su čuli da su
Krimski Tatari„izdajnici“,„izdajnički narod“ i„fašistički pomagači“. Uzbeci
nijesu željeli da postanu„otpad izdajničkim nacijama.“ U narednim godina-
ma prijavljeno je nekoliko napada na Krimske Tatare, od kojih su neki bili
smrtonosni.
Masovnu deportaciju krimskih Tatara organizovali su Lavrentije Berija,
šef sovjetske tajne policije NKVD-a, i njegovi podređeni Bogdan Kobulov,
Ivan Serov, Boris Obručnikov, Mihail Svinelupov, Arkadij Apolonov. Teren-
ske operacije vršili su: zamjenik načelnika Gulaga, Georgije Dobrinin, pu-
kovnik državne bezbjednosti Grigorij Bežanov, general-major Ivan Pijašev,
komesar za državnu bezbjednost Sergej Kljopov, general-lajtant Ivan Šerede-
ga, potpukovnik Boris Tekajev i dva lokalna lidera, načelnik Krimskog komi-
teta za nacionalnu bezbjednost Petro Fokin i general-lajtant Vasilj Sergienko.
Za potrebe ove deportacije, NKVD je obezbijedio 5.000 naoružanih agenata,
a NKDV je rasporedila još 20.000 naoružanih osoba, zajedno sa nekoliko hi-
ljada redovnih trupa. Dvije Staljinove direktive iz maja 1944. pokazuju da je
svaki aspekt sovjetske vlasti, od finansiranja do tranzita, bio uključen u ope-
raciju. 30. juna 1945. Krimski SSSR je ukinut i pripojen Ruskoj Federaciji.
Sovjetska propaganda nastojala je prikriti raseljenje, tvrdeći da su se Krimski
Tatari navodno„dobrovoljno preselili u centralnu Aziju.“ U stvari, Krim je
prošao etničko čišćenje. Nakon toga, termin„Krimski Tatari“ uklonjen je iz
rusko-sovjetskog leksikona, a sva krimsko-tatarska imena mjesta (imena gra-
dova, sela i planina) na Krimu su promijenjna u ruska imena na svim mapama.
Muslimanska groblja i vjerska mjesta na Krimu uništena su ili pretvorena u
sekularna mjesta. Za vrijeme Staljinove vladavine, niko nije mogao pomisliti
da je ta etnička grupa nekada postojala u SSSR-u. To je otišlo toliko daleko
da je mnogim ljudima čak zabranjeno da se nazivaju Krimskim Tataria tokom
sovjetskih popisa 1959., 1970. i 1979. Mogli su sebe nazivati samo Tatarima.
Tek je tokom državnog popisa 1989. godine ta zabrana ukinuta.
7.9. Posljedice deportacije Krimskih Tatara
Ukupna smrtnost od deportacije Krimskih Tatara i dalje ostaje kontro-
verzna, dijelom i zato što je NKVD vodio nepotpune izvještaje o smrtnosti
među raseljenim stanovništvom. Kao i drugi deportovani narodi, Krimski Ta-
tari bili su stavljeni pod poseban režim naseljavanja. Mnogi od deportovanih
bili su primorani na prisilni rad: njihov zadatak je bio da rade u rudnicima
uglja i građevinskim bataljonima, pod nadzorom NKVD-a. Dezertiranje je
kažnjavano smrću. Krimski Tatari su često morali da rade jedanaest do dva-
naest sati dnevno, bez slobodnih dana. Uprkos ovom teškom fizičkom radu,
Krimskim Tatarima dnevno je davato samo 200 - 400 grama hleba. Nije bilo
dovoljno životnog prostora; neki su bili prisiljeni da žive u iskopinama gdje
nije bilo„poda, vrata, prozora, ničega, samo trske.“
93
Jedini transport do tih udaljenih područja i kolonija rada bio je jednako
opterećen. NKVD je u svaki vagon ubacio 50 ljudi sa svojim stvarima. U
podu vagona postojala je samo jedna rupa koja je služila kao toalet. Jedna
svjedokinja tvrdila je da su u njenom vagonu bile zatvorene 133 osobe. Uslo-
ve u pretrpanim vagonima komplikovao je nedostatak higijene, što je dovelo
do epidemije tifusa. Pošto su vozovi rijetko stajali da otvaraju vrata vagona
tokom putovanja, zaraženi su neizbježno inficirali druge koji su se nalazili u
vagonima. Tek nakon dolaska na odredište u Uzbekistanskom SSR-u, Krim-
ski Tatari su oslobođeni zatvorenih vagona. Prvi deportovani počeli su stizati
u Uzbekistanski SSR 29. maja 1944. godine, a većina ih je stigla do 8. juna
1944. godine. Međutim, neki su preusmjereni na druga odredišta u Central-
noj Aziji i morali su da nastave put. Neki svjedoci su tvrdili da su putovali u
zatvorenim teretnim vagonima 24 dana zaredom. Sve to vrijeme dobijali su
vrlo malo hrane i vode. Nije bilo svježeg vazduha pošto su se vrata i prozori
zatvorili. U Kazahstanskom SSR-u, prevoznici su otvorili vrata samo da bi
bacili leševe pored željeznice. Stoga su Krimski Tatari željeznicu nazivali
„krematorijumima na točkovima“. Izvještaji pokazuju da je tokom ovog du-
gog putovanja umrlo najmanje 7.889 Krimskih Tatara, što je činilo oko 4%
ukupnog stanovništva.
Visok mortalitet postojao je nekoliko godina u egzilu zbog neuhranje-
nosti, radne eksploatacije, bolesti, nedostatka medicinske njege i uticaja oštre
pustinjske klime Uzbekistana. Prognanici su često slani na najteža gradilišta.
Uzbekistanske medicinske ustanove bile su prepune Krimskih Tatara koji su
bili skloni lokalnim azijskim bolestima koje nijesu postojale na Krimskom
poluostrvu, gdje je voda bila čistija, uključujući žutu groznicu, distrofiju, ma-
lariju i crijevna oboljenja. Stopa smrtnosti bila je najviša tokom prvih pet
godina. Tokom1949. sovjetske vlasti brojale su stanovništvo deportovanih
etničkih grupa koje su živjele u posebnim naseljima. Prema njihovim poda-
cima, u ovih pet godina bilo je 44.887 više smrtnih slučajeva, što je 19,6%
od ukupnog broja. Drugi izvori daju podatak o 44.125 smrtnih slučajeva za
to vrijeme. Dok treći izvor, koristeći alternativne arhive NKVD-a, daje broj
od 32.107 smrtnih slučajeva. Ovi izvještaji su obuhvatali sve ljude koji su
raseljeni sa Krima uključujući Jermene, Bugare i Grke), ali su Krimski Tatari
činili većinu u ovoj grupi.
Prošlo je pet godina dok broj rođenih među deportovanim Krimskim
Tatarima nije premašio broj umrlih. Sovjetske arhive govore da je između
maja 1944. i januara 1945. u egzilu umrlo ukupno 13.592 Krimskih Tatara,
što je oko 7% ukupnog stanovništva. Skoro polovina svih smrti (6.096) bila
su djeca mlađa od 16 godina; ostalih 4.525 su odrasle žene i 2.562 odrasli
muškarci. Tokom 1945. godine umrlo je još 13.183 ljudi. Tako je do kraja
decembra 1945. u egzilu već umrlo najmanje 27. 000 Krimskih Tatara. Jedna
žena Krimskih Tatara koja živi blizu Taškenta pominjala je događaje iz 1944.
94
godine kao očevidac u svom svjedočanstvu:„Moji roditelji su deportovani sa
Krima u Uzbekistan u maju 1944. godine. Moji roditelji su imali sestre i bra-
ću, ali dok su stigli u Uzbekistan, samo su oni bili živi. Sestre mojih roditelja,
kao i braća i roditelji, svi su umrli od gripa i drugih bolesti ... Moja mama je
ostala sama i njen prvi posao bio je da sječe šume.“
Prema procjenama Krimskih Tatara, stopa smrtnosti bila je mnogo veća
i iznosila je 46% stanovništva koje živi u egzilu. 1968. godine, kada je Leo-
nid Brežnjev bio na čelu SSSR-a, krimsko-tatarski aktivisti su progonjeni
zbog pritisaka i apela na ove visoke političke ličnosti pod izgovorom da je
to „kleveta SSSR-a.“ Da bi dokazali da Krimski Tatari preuveličavaju, KGB
je otvorio svoje arhive i objavio podatke koji pokazuju da je samo 22% ove
etničke grupe umrlo. Hannibal Travis (međunarodno priznati pravnik istraži-
vač Međunarodnih ljudskih prava) procjenjuje da je ukupno 40.000 - 80.000
Krimskih Tatara umrlo u egzilu. Pol Oto (istoričar) navodi podatke Majkla
Rivkina o najmanje 42.000 Krimskih Tatara koji su umrli između 1944. i
1951. godine, što znači da je oko 20% stanovništva umrlo kao rezultat ove
politike. Pol je to opisao kao„jedan od najgorih slučajeva etnički motivira-
nih masakra XX vijeka.“ Krimski državni komitet procijenio je da je 45.000
Krimskih Tatara umrlo između 1944. i 1948. Zvanični izveštaj NKVD proci-
jenio je da je 27% ljudi umrlo.
Veliki broj interno raseljenih ljudi koji su tri godine živjeli u njemačkoj
okupaciji umro je u mjestima protjerivanja od gladi i bolesti u periodu 1944-
1945. Procjene broja smrtnih slučajeva tokom ovog perioda uveliko variraju:
od 15-25%, prema procjenama različitih sovjetskih zvaničnih tijela, do 46%,
prema procjenama aktivista Krimsko-tatarskog pokreta koji su prikupljali in-
formacije o poginulima u 1960-im. Tako je, prema procjenama „za 6 mjeseci
1944. godine, odnosno od dolaska u SSSR i do kraja godine, umrlo 16. 052
ljudi (10,6%)“. Tokom 12 godina od deportacije, do 1956. godine, Krimski
Tatari su imali status posebnih migranata, što je značilo različita ograničenja
njihovih prava, uključujući zabranu prelaska granice posebnog naselja i kri-
vičnu kaznu za njeno kršenje (bez pismenog odobrenja posebne komisije).
Postoje brojni slučajevi u kojima su ljudi osuđeni na duge zatvorske kazne do
25 godina. Za razliku od nekih drugih deportovanih naroda koji su se vratili
u svoju domovinu krajem 1950-ih, Krimski Tatari su formalno bili uskraćeni
za to pravo sve do 1974. godine, zapravo do 1989. Masovni povratak na Krim
počeo je tek krajem„Perestrojke“ 1989. godine. Zbog deportacije, Krimski
Tatari su za pola vijeka lišeni etno-socijalnog i etno-kulturnog staništa stvara-
nog vjekovima, kao i svoje državnosti.
7. 10. Posljedice za Krim
Neko vrijeme nakon deportacije Krimskih Tatara, panika je bila raspro-
stranjena među ostatkom krimskog stanovništva. Mnogi su se plašili da će
95
uskoro svi biti deportovani. Ovo osjećanje je posebno ojačano posle depor-
tacije krimskih Jermena, Bugara i Grka u junu 1944. godine. U zapisniku sa
Plenuma Krimske regionalne komunističke partije od 14. juna 1944. godine
se kaže:„Mnogo je takvih razgovora: Ovdje su Tatari raseljeni i mi ćemo biti
izvučeni.“ Neka područja (planine i južna obala Krima, naseljena pretežno
Krimskim Tatarima) ostala su gotovo nenaseljena. Prema odgovornom or-
ganizatoru Centralnog komiteta KP(b) u Krimskoj oblasti, „nakon deporta-
cije Tatara, u nekim oblastima, posebno u južnim regionima, stanovništvo
je skoro nestalo. Ukupan broj stanovnika Kuibiševa je 672, Alušta – 2.637,
Sudak – 3.380, Balaklava – 2.233. Slična situacija je i sa stanovništvom u Ka-
rasubazaru, Baščisaraju, Jalti.“ Nakon deportacije Krimskih Tatara sa Krima,
donošenjem tri dekreta iz 1944., 1945. i 1948. preimenovana su sva mjesta
(osim Bahčisaraja, Džankoj, Išuni, Sakiv i Sudak) čija su imena bila krim-
sko-tatarskog porijekla (više od 1000 prezimena ili više od 90% ukupnog
broja ili više od 90% ukupnog broja naselja Krima dobilo je drugačije nazive
imena i prezimena u odnosu na sva dotadašnja autohtona krimska).
7. 11. Naseljavanje Krima kolektivnim (seljačkim) gazdinstvima
Odlukom od 18. avgusta 1944. godine, u svrhu „ranog razvoja plodnih
zemalja, vrtova i vinograda“, DKO (Državni komitet odbrane) je smatrao po-
trebnim da se na Krim presele, iz različitih regiona RSFSR i Ukrajinske SSR,
„savjesni i marljivi kolektivni poljoprivrednici - svega 51 000 ljudi.“ Zemlje
nekadašnjih kolektivnih krimsko-tatarskih poljoprivrednih gazdinstava Kri-
ma, iz kojih su „1944. godine napravljene posebne migracije, sa raspoloživim
usjevima i plantažama“, prebačene su u novoorganizovane kolektivne farme
migranata iz regiona Rusije i Ukrajine i dodijeljene su tim kolektivnim gaz-
dinstvima na „vječnu upotrebu“. Do 1. decembra 1944. godine, na Krim je
stiglo 64.000 migranata. Preseljenje na Krim je bilo dobrovoljno i potencijal-
no dostupno svim građanima SSSR-a popunjavanjem posebnog upitnika, koji
je kasnije odobrila Komunistička partija KPSS. Sledeći popis stanovništva iz
1959. godine pokazao je da se stanovništvo oporavilo i da na poluostrvu živi
1,2 miliona stanovnika, ali u radikalno različitom etničkom sastavu nego prije
rata: 71% Rusa, 22% Ukrajinaca, 2% Bjelorusa. U poređenju sa predratnim
periodom, udio Ukrajinaca na Krimu najviše je porastao - skoro 2 puta sa
13% na 22%, Rusa gotovo polovinu - sa 48% na 72%. Učešće Bjelorusa više
se nego udvostručilo. Krimski Tatari u potpunosti su nestali sa Krima.
96
POGLAVLJE VIII
Krimsko-tatarski pokret za ljudska prava
K rimsko-tatarski pokret za ljudska prava nastao je nakon 20. kon-

gresa KPSS (1956) na mjestima deportacije Krimskih Tatara. U
različitim godinama na čelo Krimsko-tatarskog pokreta za ljudska prava bili
su: Amet-kan Sultan, Juri Osmanov, DŽ. Akimov, Ajša Seitmuratova, Abdra-
in Rešidov, Rešat Džemilev, S. Seitvelijev, Uzeir Abduramanov, R. Mustafa-
jev, M. Halilov, B. Osmanov, M. Selimov, A. Džeparov, Mustafa Džemilev,
S. Memetov, P. Grigorenko, A. Saharov, A. Marčenko, O. Kosterin, Ljudmila
Aleksejeva, G. Altunian i drugi. Podnesene su peticije političkom rukovod-
stvu zemlje, a terenski rad je sproveden kao suprotstavljanje anti krimsko-ta-
tarskoj propagandi. Odgovor vlade bio je manji ustupak u kulturi i opet nasta-
vak represija za sve one koji su pripadali pokretu za ljudska prava Krimskih
Tatara. Šezdesetih godina prošlog vijeka uspostavljen je Savez krimsko-tatar-
ske omladine zbog njihovog povratka u domovinu, a njeni lideri - M. Omerov
i S. Umerov –bili su uhapšeni. To nije zaustavilo pokret. U ovoj etapi su na-
stajale „inicijativne grupe“ (koje su djelovale u okviru zakonskih mogućno-
sti), a ubrzo je ukupan broj njihovih članova bio 5.000, što je omogućilo da se
u drugoj polovini 1960-ih godina stvorila koherentna organizaciona struktura
pokreta.
Povećana je agitacija za povratak na Krim i obnavljanje Krimske auto-
nomne SSR kao nacionalne republike. Prikupljana su sredstva za rad i pomoć
osuđenicima i njihovim porodicama, delegacije su poslate u Moskvu, održane
su demonstracije. Apele koje su pripremile vođe pokreta za XXIII kongres
KPSS (1966) potpisalo je više od 120.000 ljudi, a u oktobru 1966. održane su
masovne demonstracije svuda u mjestima prebivališta deportovanih, povo-
dom 45. godišnjice od stvaranja Krimske autonomne socijalističke republike.
U septembru 1967. godine održan je prvi ilegalni sastanak predstavnika „ini-
cijativnih grupa“ u Lenjinabadu (sada Hučand, Tadžikistan).
Tako je 5. septembra 1967. godine Prezidijum Vrhovnog Sovjeta SSSR-a
usvojio dekret:„O državljanima tatarske nacionalnosti koji žive na Krimu“.
Ovim dekretom formalno je vratio građanska prava Krimskim Tatarima, a
predviđao je i mogućnost ograničenog vraćanja iseljenika na Krim. U isto
vrijeme, hiljade aktivista su maltretirane u različitim oblicima. Krimsko-ta-
tarski pokret za ljudska prava podržao je pokret za ljudska prava u SSSR-u, a
preko njega su djelovali branioci ljudskih prava iz inostranstva. Istovremeno,
aktivisti Krimsko-tatarskog pokreta za ljudska prava bili su jedan od osnivača
99
Inicijativne grupe za zaštitu ljudskih prava (1969) osnovane u SSSR-u, koji
su učestvovali u opštim akcijama za ljudska prava. Od ranih 1970-ih pove-
ćan je broj ljudi koji su se sami vratili na Krim. Tako ih je 1973. godine već
bilo 1.494. Vlasti su ih izložile direktnom uznemiravanju. Dalja reportacija
(povratak uz dozvolu vlasti ili ne) bila je nemoguća: od 1973., Organizovani
povratak na Krim je suspendovan, vlasti su prisilno iselile Krimske Tatare
sa Krima. 1978, odupirući se ponovnom iseljavanju, Musa Mamut je prote-
stvovao u selu Nova Mazanka (ranije selo Beš-Terek, sada selo u okviru sela
Donjsk u Simferopoljrejonu Autonomne Republike Krim) i u znak protesta
izvršio samospaljivanje.
Nakon što je započeo proces restrukturiranja u SSSR-u (Perestroj-
ka),„inicijativne grupe“ izvršile su Prvi sveruski sastanak njenih predstavnika
(Taškent, sada glavni grad Uzbekistana, april 1987.), na kojem je formirana
Centralna inicijativna grupa koja se sastala sa zamjenikom predsjedavajućeg
Sovjetskog Saveza. Sastanak, međutim, nije dao rezultata, pa su se u Moskvi
održali protestni skupovi aktivista pokreta. Još jedan zajednički sastanak
predstavnika inicijativnih grupa (aprila 1988) preporučio je da Krimmski Ta-
tari započnu masovni povratak u svoju domovinu kao jedini mogući oblik
borbe za svoja prava. Vlasti SSSR su 1989. godine osudile deportaciju krim-
sko-tatarskog naroda 1944. godine i tim činom uklonile formalne prepreke za
povratak Krimskih Tatara na Krim. Krimsko-tatarski pokret za ljudska prava
nastavio je sa aktivnostima u okviru Nacionalnog pokreta Krimskih Tatara
(umjereno krilo pokreta koji je 1990. nestao sa političke scene) i Organizacije
Krimsko-tatarskog nacionalnog pokreta. Naporima ovog pokreta, oživio je
Kurultai krimsko-tatarskog naroda i stvorio Medžlis krimsko-tatarskog na-
roda. Prvi od početka masovnog povratka Krimskih Tatara Kurultai je orga-
nizovan 1991. godine u Simferopolju i usvojio je deklaraciju o nacionalnom
suverenitetu krimsko-tatarskog naroda, odobrio nacionalnu zastavu i državnu
himnu. Početkom XXI vijeka, kada se uticaj radikalnih strana„Adalet“ (Prav-
da) i„Kairim Islam Firkas“ (Islamska stranka Krima) pojačava među Krim-
skim Tatarima, vođe krimsko-tatarskih demokratskih organizacija i Medžlisa
pokušavaju da aktivno učestvuju u demokratskim transformacijama ukrajin-
skog društva.
Nakon aneksije Krima osnovana je organizacija „Krimska solidarnost“
koja prati i dokumentuje kršenja ljudskih prava, pruža pravnu pomoć, prati
tužbe i pomaže, uključujući i finansijske, porodice uhapšenih. Od 21. maja
2018. godine, njegov koordinator Server Mustafajev stavljen je u pritvoru.
8. 1. Rehabilitacija Krimskih Tatara
Staljinova vlast je Krimskim Tatarima uskratila pravo da se obrazuju
ili štampaju djela na svom maternjem jeziku. Iako su morali da uče ruski ili
uzbečki jezik, i dalje su zadržali svoj kulturni identitet netaknutim. Novi so-
100
vjetski lider Nikita Hruščov održao je 1956. godine govor u kojem je osudio
Staljinovu politiku, uključujući masovnu deportaciju različitih nacionalnosti.
Međutim, iako je mnogim nacijama bilo dozvoljeno da se vrate u svoju do-
movinu, tri grupe su bile prisiljene da ostanu u egzilu: Ruski Njemci, Meš-
ketskii Turci i Krimski Tatari.. Hruščov je 1954 godine odlučio da se pridruži
Krim Ukrajinskoj SSR, s obzirom da je Krim kopneno povezan sa Ukrajinom,
a ne sa Ruskom SSR. Tako je28. aprila 1956. izdata direktiva „O ukidanju
ograničenja za posebna naselja Krimskih Tatara… raseljenih tokom Velikog
otadžbinskog rata“, koja je predviđala deregistraciju deportovanih lica i nji-
hovo puštanje iz administrativnog nadzora. Međutim, ostala su mnoga druga
ograničenja i nije bio dozvoljen povratak na Krim. Pored toga, iste godine,
Savjet ministara Ukrajinske SSR zabranio je Tatarima, Grcima, Njemcima,
Jermenima, Bugarima povratak u USSR, čak i u regionima Herson, Zapo-
rožje, Mikolajev i Odesa. Krimski Tatari nijesu dobili nikakvu naknadu za
izgubljenu imovinu.
U pedesetim godinama XX vijeka, Krimski Tatari su počeli energič-
no tražiti svoje pravo na povratak. Godine 1957. sakupili su 6.000 potpisa u
peticiji koju su poslali Vrhovnom sovjetu SSSR-a, u kojoj su zahtijevali nji-
hovu političku rehabilitaciju i povratak na Krim. 1961. godine prikupljeno je
25.000 potpisa u peticiji upućenoj Kremlju. Mustafa Džemilev, krimsko-tatar-
ski aktivista, proveo je dugo godina u zatvoru zbog svojih aktivnosti- Mustafa
Džemilev je imao samo šest mjeseci kada je njegova porodica deportovana sa
Krima, odrastao je u Uzbekistanu i postao aktivista u borbi za pravo Krimskih
Tatara na povratak. 1966. uhapšen je i proveo je ukupno 17 godina u zatvo-
ru pod sovjetskom vlašću. Zbog ovoga je stekao nadimak„Krimsko-tatarski
Mandela.“ 1984. godine je po šesti put osuđen za„anti-sovjetske aktivnosti“,
ali ga je moralno podržao sovjetski disident Andrej Saharov, koji prati četvrti
sudski postupak Džemilevu 1976. Kada su mladi disidenti uhapšeni, njih je
zamijenila mlađa generacija.
21. jula 1967. godine predstavnicima Krimskih Tatara, na čelu sa disi-
dentom Ajšom Seitmuratovom, dozvoljeno je da se sastanu sa visokim sovjet-
skim zvaničnicima u Moskvi, uključujući Jurija Andropova. Krimski Tatari
su zahtijevali da se isprave sve nepravde koje je SSSR nanio njihovom na-
rodu. U septembru 1967. Vrhovni sovjet SSSR-a je izdao dekret o amnesti-
ranju Krimskih Tatara povodom njihovih (Ruskih) navoda o masovnoj izdaji
tokom Drugog svjetskog rata i dodijelio im veća prava u SSSR-u. Međutim,
Krimski Tatari nijesu dobili ono što su najviše željeli: pravo na povratak na
Krim. Pažljivo razmotrena rezolucija kaže da su se „državljani tatarske naci-
onalnosti koji su ranije živjeli na Krimu [...]„ugradili“ u Uzbekistanski SSR“.
1968. godine ujedinjeni u grupe vratili su se na Krim samostalno, bez državne
dozvole - samo što su sovjetske vlasti drugi put deportovale njih 6000. Naj-
upečatljiviji primjer takvog otpora bio je krimski Tatar Musa Mamut, koji je
101
deportovan kada je imao 12 godina i koji se vratio na Krim jer je želio ponovo
da vidi svoj dom. Kada ga je policija obavijestila da je ponovo deportovan,
polio se benzinom i zapalio se (već spomenuto u sklopu borbe za ljudska
prava). Uprkos tome, 577 porodica je uspjelo da dobije dozvolu za boravak
na Krimu. Godine 1968. su izbili neredi između Krimskih Tatara i mještana
u gradu Čirik u Uzbekistanu. Oktobra 1973. jevrejski pjesnik i profesor Ilia
Gabai, izvršio je samoubistvo skokom sa zgrade u Moskvi. Bio je to jedan od
najznačajnijih jevrejskih disidenata u SSSR-u koji se borio za prava potlače-
nih naroda, uključujući Krimske Tatare. Gabai je uhapšen i poslan u radni lo-
gor, ali je i dalje insistirao i bio duboko uvjeren da je odnos prema Krimskim
Tatarima u SSSR-u jedino uporediv sa genocidom.
Tokom 1973-1974. godine, Krimski Tatari na čelu sa Jurijem Osmano-
vim i njegovim ocem Bekirom, organizovali su i sproveli samopopis krim-
sko-tatarskog naroda, koji je pokazao stvarnu smrtnost tokom deportacije - 46,
2% ukupnog broja ljudi. Ukupan broj Krimskih Tatara deportovanih sa Krima
je 423.100, što je dvostruko više od zvaničnih podataka. Prema samopopisu,
on je sačinio sedam akata među kojima je i deportacija, nanošenje fizičkog, du-
hovnog bola, otimanja i pljačke imovine i dr, nad krimsko-tatarskim narodom
i predao tužbu protiv Sovjetskog Saveza, koju je poslao UN i najvišim vlasti-
ma SSSR-a. Uprkos procesu destaljinizacije, situacija je počela da se mijenja
tek tokom reorganizacije nakon što je Mihail Gorbačov došao na vlast krajem
1980-ih. Godina. 1987. godine krimsko-tatarski aktivisti organizovali su pro-
test u centru Moskve, u blizini Kremlja. To je prisililo Gorbačova da uspostavi
komisiju za rješavanje problema. Prvi zaključak komisije na čelu sa beskom-
promisnim Andrijem Gromikom bio je da„nije bilo razloga za obnovu autono-
mije i davanje Krimskim Tatarima pravo na povratak“, ali Gorbačov je osnovao
drugu komisiju koja je preporučila obnavljanje autonomije za Krimske Tatare.
Zabrana povratka deportovanih državljana 14 novembra 1989 godine zvanič-
no je proglašena nevažećom i Vrhovna Rada Krima izdala je saopštenje da su
prethodne deportacije naroda bile zločinačke aktivnosti. To je otvorilo put da se
260.000 Krimskih Tatara vrati u svoju domovinu. Iste godine Džemilev se vra-
tio na Krim, a 1. januara 1992. najmanje 166.000 drugih Krimskih Tatara je uči-
nilo isto. Ruski zakon iz 1991. godine„O rehabilitaciji potisnutih naroda“ bio je
usmjeren na rehabilitaciju svih nacionalnosti nad kojima su izvršene represije
u SSSR-u. Usvojio je mjere koje su uključivale „ukidanje svih dosadašnjih za-
kona RSFSR o nezakonitoj prisilnoj deportaciji“ i pozvao na „obnavljanje i
vraćanje kulturnih i duhovnih vrijednosti i arhiva koje predstavljaju baštinu po-
tisnutih naroda“. Član 4 Zakona kaže da agitacija, koja sprečava rehabilitaciju
potisnutih naroda koji su bili izloženi klevetničkim napadima nije dozvoljena, a
oni koji su počinili takva djela moraju da snose odgovornost.
Po podacima iz 2004. godine Krimski Tatari čine 12% stanovništva Kri-
ma. Ipak, povratak Krimskih Tatara nije bio jednostavan proces - 1989. godi-
102
ne, kada su se oni počeli u velikom broju vraćati, razni ruski nacionalisti orga-
nizovali su proteste na Krimu pod sloganom:„Tatarski izdajnici - van Krima!“
Izvještavalo se o nekoliko sukoba mještana i Krimskih Tatara 1990. godine
u blizini Jalte, što je prisililo vojsku da interveniše kako bi umirila situaciju.
Lokalne sovjetske vlasti oklijevale su da pomognu povratnicima Krimskim
Tatarima da pronađu posao ili mjesto stanovanja. Povratnici su pronašli 517
napuštenih krimsko-tatarskih sela, ali birokratija je poremetila njihove želje
da se vrate. Po podacima iz 1991. godine najmanje 117 krimski-tatarskih po-
rodica živjelo je u šatorima na livadama u blizini Simferopolja, čekajući da im
vlasti obezbijede stalno prebivalište. Nakon raspada SSSR-a, Krim je bio dio
Ukrajine, Kijiv je pružio određenu podršku krimsko-tatarskim povratnicima.
Oko 150.000 povratnika automatski je dobilo državljanstvo prema Zakonu o
državljanstvu Ukrajine iz 1991. godine, ali 100.000 koji su se vratili nakon
nezavisnosti naišlo je na niz prepreka, uključujući skupe birokratske procese.
Kako je progonstvo trajalo skoro 50 godina, neki Krimski Tatari odlučili su
ostati u Uzbekistanu, što je dovelo do razdvajanja porodica koje su odlučile
da se vrate na Krim. Do 2000. godine bilo je 46.603 zahtjeva od izbjeglih ko-
jima je potreban komad (parče) zemlje. Većina ovih zahtjeva je odbijeno. Oko
velikih gradova kao što je Sevastopolj, Krimskim Tatarima je dato samo 0,04
hektara zemlje, no Ukrajina koja je i sama trpjela teške trenutke zbog ruskih
pretenzija kroz svoju istoriju, trudila se da im pruži utočište i pravnu pomoć
u sklopu svojih mogučnosti.
U decembru 2015. godine pokrenut je krivični postupak protiv Josifa
Staljina i Lavrentija Berije koji su 1944. godine prisilom deportovali krim-
sko-tatarski narod i predstavnike drugih nacionalnih grupa iz Krimske ASSR
Zahtjevi su upućeni Rusiji za kopije relevantnih arhivskih dokumenata koji
se tiču deportacije Krimskih Tatara i predstavnika drugih nacionalnosti, ali
Rusija je to odbila. Naročito, ruski odgovor je ukazivao da je pružanje takvih
informacija u suprotnosti sa ruskim nacionalnim bezbjednosnim interesima.
8. 2. Savremeni pogledi na Krim i nasljeđe
Ukrajinsko-kanadski istoričar Peter. Dž. Potični zaključuje da nezado-
voljstvo Krimskih Tatara životom u egzilu odražava širu perspektivu neruskih
etničkih grupa u SSSR-u, koji su počeli javno izražavati svoj bijes zbog ne-
pravde koju je počinila ideologija Velike Rusije. 1985. u ruskom časopisu za
emigrante„Kontinent“ objavljen je esej ukrajinskog novinara Vasilja Sokila,
pod nazivom„Ništa zaboravljeno, niko zaboravljen.“ Često je na sarkastičan
način ocrtavao, selektivno zaboravljene sovjetske građane i etničke grupe
koje su pretrpjele progon tokom Drugog svjetskog rata, ali i nakon njega, čije
je iskustvo podrivalo zvaničnu sovjetsku verziju„herojske pobjede“:„Mnogi
su izdržali mučenja Hitlerovih koncentracionih logora samo da bi ih proće-
rali u sibirski Gulag. […] Šta osobi zaista treba? Ne mnogo. Samo da bude
103
prepoznat kao čojvek. A ne kao životinja.“ Sokil je naveo Krimske Tatare kao
primjer nacionalnosti kojima je uskraćeno takvo priznanje.
Između 1989. i 1994. godine oko četvrt miliona Krimskih Tatara mi-
grirali su iz centralne Azije u Krim, to se smatra simboličnom pobjedom u
njihovim naporima da se vrate u svoju domovinu. Vratili su se nakon 45 go-
dina progonstva pobijedivši u jednoj teškoj borbi za očuvanje svog identiteta.
Možda nam ovakvi primjeri najbolje pokazuju šta znači domovina i kako se
ona voli i za nju bori, kako u okvirima jednog sistema, kakav je bio često su-
rovi SSSR (gutač nacija i religija), tako i u okviru međunarodne i svjetske za-
jednice. Nijedna od deset nacionalnosti deportovanih u vrijeme Staljina nije
dobila obeštećenje. Neke krimsko-tatarske grupe i aktivisti su pozvali među-
narodnu zajednicu da izvrši pritisak na Rusiju, kao nasljednicu SSSR, kao i
da finansira rehabilitaciju nacije i pruži finansijsku nadoknadu za prinudno
preseljenje i masovne deportacije. Naučnik Valter Kolarc (1912-1962, bio je
britanski naučnik češkog porijekla koji se bavio etničkim temama i manjin-
skim narodima) je tvrdio da je deportacija i likvidacija Krimskih Tatara kao
etničke grupe u toku 1944. bio samo završni čin vjekovne ruske kolonizacije
Krima, koji je počeo 1783. godine. Gregori Duffo smatra sovjetske navode
protiv Krimskih Tatara kao prikladan izgovor za njihovo prisilno preseljenje,
što je Moskvi dalo jedinstven pristup geostrateškom južnom Crnom moru sa
jedne strane i eliminisalo hipotetički pobunjene narode sa druge. Profesor
Brajan Glin Wilijams tvrdi da se deportacija Mešketskih Turaka, uprkos nji-
hovoj udaljenosti od ratišta i odsustvu optužbi za zločine, nesumnjivo može
dokazati da je deportacija Krimana i Kavkazaca bila u vezi sa sovjetskom
spoljnom politikom, a ne istinskim „univerzalnim masovnim zločinima.“
U martu 2014. Rusija je anektirala Krim. Ove akcije su proglašene ne-
zakonitim pred Generalnom skupštinom UN-a (Rezolucija Generalne skup-
štine UN-a o teritorijalnom integritetu Ukrajine). Aneksija Krima dovela je
do dodatnog pogoršanja prava Krimskih Tatara. Iako je Rusija izdala Dekret
br. 268 „O mjerama za rehabilitaciju jermenskog, bugarskog, grčkog, krim-
sko-tatarskog i njemačkog naroda i državnoj podršci njihovom oživljavanju
i razvoju“, 21. aprila 2014. godine, u praksi je to učinjeno sa mnogo manje
brige kod Krimskih Tatara. Istovremeno, za razliku od Dekreta Presidijuma
Sovjetskog Saveza SSSR-a iz 1989. godine, u Putinovoj uredbi deportacija
je nazvana samo „ilegalnom“, ali ne i „krivičnom“. Ured Visokog komesa-
rijata za ljudska prava Ujedinjenih nacija 2016. godine izdao je upozorenje
Kremlju, jer je„zastrašivao, uznemiravao i zatvarao predstavnike Krimskih
Tatara, najčešće pod sumnjivim optužbama“, i dalje zabranio Medžlis, kao
predstavničko tijelo Krimskih Tatara. Ujedinjene Nacije su izvijestile da je
više od 10.000 ljudi napustilo Krim nakon aneksije 2014. godine, uglavnom
Krimskih Tatara, što je dodatno oslabilo njihovu krhku zajednicu. Krimski
Tatari su naveli nekoliko razloga svog odlaska, uključujući nesigurnost, strah
104
i zastrašivanje od strane novih ruskih vlasti. U svom izvještaju za 2015. go-
dinu, Ured Visokog komesarijata za ljudska prava Ujedinjenih nacija upo-
zorio je da su na Krimu prijavljena različita kršenja ljudskih prava, posebno
sprečavajući ih da proslave 71. godišnjicu deportacije. Džemilevu, koji je bio
u Turskoj tokom aneksije, ruske vlasti su zabranile ulazak na Krimu za pet
godina, čime je objavljen njegov drugi progon iz svoje rodne zemlje. Moder-
na tumačenja naučnika i istoričara, ponekad, ovu masovnu deportaciju civila
klasifikuju kao zločin protiv čovječnosti, etničko čišćenje, depopulacije, sta-
ljinistički čin ili„etnocid“, što je namjerno brisanje identiteta i kulture nacije.
Krimski Tatari ovaj događaj nazivaju„progonstvom“ (kt:. Sürgünlik).
Vrhovna skupština (Rada) Ukrajine je 12. decembra 2015. godine,
usvojila rezoluciju kojom je ovaj događaj priznat kao genocid i 18. maja pro-
glasila „Dan sjećanja na žrtve krimsko-tatarskog genocida.“ Neki naučnici
se ne slažu sa klasifikacijom deportacije kao genocida. Profesor Aleksandar
Statiev tvrdi da staljinistička administracija nije svjesno namjeravala da iz-
vrši genocid i istrijebi različite deportovane narode, već da su sovjetska„po-
litička kultura, neopreznost, žurba i poremećaji u snabdijevanju tokom rata,
bili odgovorni za genocidnu smrtnost među njima.” On radije gleda na ove
deportacije kao na primjer sovjetske kulturne asimilacije „nepoželjnih naro-
da“. Prema profesoru Amiru Veineru,„... režim je pokušao iskorijeniti ovaj
teritorijalni identitet, njihovo fizičko postojanje, ili čak zasebni etnički iden-
titet.“ Profesorica Francini Girš smatra: „Iako su sovjetske vlasti praktiko-
vale politiku diskriminacije i odbacivanja, savremena praksa nije smatrala
rasnom.“ Prema njenim riječima, ove masovne deportacije bile su zasnovane
na konceptu da su nacionalnosti „društveno-istorijske grupe sa zajedničkom
sviješću, a ne rasno-biološke grupe.“
8. 3. Borci za prava krimsko-tatarskog naroda u pokretu za
ljudska prava
Ono što je posebno važno reći za ovaj
pokret je da su ga podržavali mnogi ruski i
ukrajinski intelektualci, bez kojih bi, sigurno,
realizacija ciljeva za koje se zalagao pokret,
bio otežan.
Jurij Osmanov (kt: Yuriy Bekir oğlu
Osmanov, Юрий Бекир огълу Османов; 1
aprila 1941, Bijok -Karalez Kjubiševski reon,
KASSR, 7. novembar 1993. godine Simfer-
polj, Republika Krim, Ukrajina) je sovjet-
ski (krimsko-tatarski) disident i aktivista za
ljudska prava, jedan od vođa nacionalnog
pokreta krimskih-tatarskog, krajem 1980-ih i
početkom 1990-ih, jedan od osnivača i vođa
105
Nacionalnog pokreta Krimskih Tatara (NPKT), koji je imao za cilj da vrati
Krimske Tatare u njihovu istorijsku domovinu - na Krim. U noći 6. novembra
1993. u Simferopolju, on je teško pretučen po nalogu političkih protivnika.
Sledećeg dana je preminuo u bolnici od prethodno zadobijenih povreda. Sa-
hranjen je na krimsko-tatarskom groblju „Abdal.“
Rođen je u porodici agronoma Bekira Osmanoviča Osmanova. Majka,
Marija Vladimirovna Gušinskaja, Bjeloruskinja po nacionalnosti. Početkom
Drugog svjetskog rata, majka sa dvoje djece otišla je da se evakuiše u Agdam
(Azerbejdžanski SSR). Otac, oslobođen vojne službe zbog srčanih smetnji,
ostao je na Krimu i s dolaskom njemačkih trupa prešao u partizane. Bio je
izviđač Sevastopoljskih, Akmečetskih odreda i Centralnog štaba krimskog
partizanskog pokreta. Postao je član KP 1942. godine. Nakon teškog ranjava-
nja izvučen je sa okupirane teritorije. Nakon rata, neke knjige o partizanskom
pokretu Krima iskrivile su činjenice - na primjer, prećutano je da je među
tamošnjim partizanima bilo Krimskih Tatara. Na primjer, u originalnoj verziji
knjige I. Vergasova „U planinama Tavrije“, Bekir Osmanov je predstavljen
kao njemački špijun (brutalna laž sovjetske propagande) koji je navodno stri-
jeljan. Ispravke su zahtijevale diskusiju na nivou Centralnog komiteta KP.
Porodica Osmanov je 1944. napustila centralnu Aziju, nastanivši se u
Ferganu (Uzbekistanski SSR), Jurijev otac, Bekir Osmanov, 1950-ih postao
je jedan od pokretača i aktivnih učesnika Krimsko-tatarskog nacionalnog po-
kreta. U decembru 1966. isključen je iz KP „zbog aktivnog podstrekivanja
aktivnosti među Tatarima, klevete i falsifikovanja činjenica.“
Učešće u Krimsko-tatarskom nacionalnom pokretu i represije
Jurij je 1958. godine sa zlatnom medaljom završio srednju školu i oti-
šao na Moskovski državni univerzitet, gdjee ga nijesu prihvatili zbog svoje
nacionalnosti. Uz pomoć nacionalnog heroja krimsko-tatarskog naroda, pi-
lota Amet-kana Sultana, uspio je da upiše Moskovsku višu tehničku školu
“N. E. Bauman”, na kojoj je diplomirao 1965. godine na smjeru mašinstvo.
Radio je u Zajedničkom institutu za nuklearna istraživanja u Dubni i Institutu
za fiziku visoke energije (Serpukhov). Još na institutu, Jurij Osmanov po-
stao je aktivni učesnik Krimsko-tatarskog pokreta. Počeo je proučavati zao-
stavštinu krimsko-tatarskog prosvetitelja Ismaila Gasprinskog, posvetivši mu
cio svoj život. Kao student počeo je pisati poeziju, kasnije se takođe bavio
književnim prevodom poezije krimsko-tatarskih pjesnika, objavljenim u „Sa-
mizdatu“ (samoizdavaštvo). Zbog učešća u nacionalnom pokretu Krimskih
Tatara,1968. godine, Jurij Osmanov je uhapšen i Vrhovni sud Uzbekistanskg
SSR-a osudio ga je na dvije i po godine zatvora. Poslat je u zatvor (koloniji)
najvišeg stepena bezbjednosti. Kaznu je izdržavao u rudnicima zlata u Kizil-
kumu (pustinja u Uzbekistanu).
U periodu 1970-1972 godine radio je kao inženjer-dizajna za fabriku
stakla (Sumgait, Azerbejdžanski SSR), fabriku azotnih đubriva FZAU (Fer-
gana). U periodu 1973-1990 bio je glavni načelnik odjeljenja Instituta Fer-
106
ganagiprovodhoz. Međutim, glavni cilj njegovog života bio je učešće u na-
cionalnom pokretu Krimskih Tatara. Zajedno sa ocem, u periodu 1973-1974.
godine Jurij je organizovao i sproveo samopopis stanovništva krimsko-ta-
tarskog naroda, na osnovu kojeg je i sam zaključio o ukupnom broju Krim-
skih Tatara, prognanih sa Krima - 423.100 ljudi, što je više nego dvostruko u
odnosu na zvanične podatke. Napisao je sedam knjiga u vezi sa stradanjima
koja su deportacijama nanešeni Krimskim Tatarima, pokrenuo je tužbu krim-
sko-tatarskog naroda protiv Sovjetskog Saveza, koju je poslao UN i najvišim
vlastima SSSR-a.
Ponovo je uhapšen 1982 godine pod optužbom da je sastavljao i dis-
tribuirao dokumente „klevećući sovjetski sistem“. Osuđen je na tri godine
zatvora, a kaznu je izdržao u Jakutiji. Na kraju zatvorske kazne smješten je na
obavezno liječenje u specijalnu psihijatrijsku bolnicu u Blagoveščensku, gdje
je proveo dvije godine.
Perestrojka
U septembru 1987. godine, nakon Gorbačove „ Perestrojke “, Jurij
Osmanov je pušten i ponovo se aktivno pridružio nacionalnom pokretu. Na-
cionalni pokret Krimskih Tatara, koji je izrazio želju cijelog krimsko-tatar-
skog naroda da postigne potpunu moralnu i pravnu rehabilitaciju i povratak
iz mjesta progonstva u svoju istorijsku domovinu - Krim, u to vrijeme nije
bio jedinstven. Pokret su predstavljale razne „inicijativne grupe“ čiji su akti-
visti u proljeće 1987. stvorili takozvanu Centralnu inicijativnu grupu (CIG);
glavnu ulogu u njenom stvaranju je imao Mustafa Džemilev. Tokom ljeta,
CIG je održala niz mitinga i sastanaka u Moskvi sa predstavnicima opozi-
cionog pokreta i zvaničnicima Centralnog komiteta KP. Ova grupa (uživala
je uticaj među Krimskim Tatarima Taškenta, Taškent regiona i brojnim re-
gionima Krasnodarskog reona) kasnije je postala jezgro organizacija Krim-
sko-tatarskog nacionalnog pokreta (KTNP), koji se 1989. oblikovao kao po-
litička stranka. Neke grupe - na primjer, takozvana grupa Ferganske doline
Jurija Osmanova (uživala je uticaj kod Krimskih Tatara, Uzbekistana Fer-
ganske doline i Leninabadske oblasti Tadžikanskog SSR) nijesu se pridružile
CIG-u, što je postalo osnova za formiranje Nacionalnog pokreta Krimskih
Tatara (NPKT). Pored toga, postojala je grupa prilično uspješnih partijskih,
sovjetskih i ekonomskih radnika i naučne, medicinske i kulturne inteligencije
iz sastava Krimskih Tatara, bez jasno definisanog rukovodstva, ali sa pozna-
tim imenima među ljudima, poput ambasadora u jednoj od sjevernoafričkih
država, a prethodno ministra izgradnje Uzbekistana Server Omerova, koji
je prethodno promovisao projekat Mubarjekjovske zone, načelnika velikog
građevinskog odeljenja Uzbekistana Lentuna Bezazijeva, direktora Državnog
arhiva Letonskog SSR-a Refata Čubarova, oslobođeniog sekretara partijskog
odbora Taškentskog politehničkog instituta Fevzija Jakubova, i drugih.
U julu 1987. odlukom Politbiroa Centralnog komiteta KPR stvorena
je državna komisija pod vođstvom predsjedavajućeg Predsedništva oružanih
107
snaga SSSR-a A. A. Gromika za razmatranje krimsko-tatarskog pitanja. Tako
je 9. juna 1988. objavljena poruka TASS (državne informativne agencije) u
ime komisije koja je dokazala nemogućnost i neprimjerenost povratka Ta-
tara na Krim, što je izazvalo novi talas masovnih protesta Krimskih Tatara.
Situacija u Centralnoj Aziji je, u međuvremenu, brzo eskalirala i problem
prethodno deportovanih etničkih grupa koje su se ovdje nastanile je bilo po-
trebno odmah riješiti. Inicijalni događaji desili su se u Ferganu. 7. juna 1989.
godine u dolini Uzbekistana Fergana, dogodili su se pogromi kuća Mezhet-
skih Turaka (još jedan deportovan narod, koncentrisan u svojoj masi takođe
u Uzbekistanu). Hiljade porodica Mezhetskih Turaka, kao i stotine porodica
Krimskih Tatara, pretvorili su se u izbjeglice preko noći. Izbijanje etničkog
sukoba pokazalo je da nije došlo do integracije imigranata u lokalno društvo
i da se na ovoj osnovi očekuju novi neredi. Pokret za povratak deportovanih,
uključujući Krimske Tatare, poprimio je masovni karakter. Jurij Osmanov je
tokom ferganskih pogroma bio u centru događaja, njegovim aktivnim uče-
šćem i inicijativom spriječen je predstojeći pogrom Krimskih Tatara. Kao
rezultat akcija koje su organizovale nacionalne organizacije Krimskih Tatara,
kao i zahvaljujući kampanjama i njihovoj podršci u SSSR-u i inostranstvu,
sovjetske vlasti suočene su sa potrebom da riješe problem Krimskih Tatara
pa je 14. novembra Vrhovni sovjet SSSR usvojio deklaraciju„O priznavanju
ilegalnih i krivično represivnih djela nad narodima koji su izloženi prisilnom
preseljenju i osiguravanju njihovih prava.“ Zasnovana je na nacrtu „Dekla-
racije o zločinu i protivpravnosti državnih djela nad ljudima koji su žrtve
deportacije“, a na kojem je Jurij Osmanov radio u komisiji za probleme krim-
sko-tatarskog naroda pri Savjetu nacionalnosti Vrhovnog Sovjeta SSSR-a
(predsedavajući G. I. Janajev).
Dvije nedjelje kasnije, 28. novembra 1989. godine, oružane snage
SSSR-a dekretom br. 845-1 odobrile su „ Zaključke i predloge komisije o pro-
blemima krimsko-tatarskog naroda“, u kome je, naročito, predloženo da se
razmotri zakonsko pravo krimarsko-tatarskog naroda na povratak na Krim i
dosljedno rješavanje ovog problema organizovanim, grupnim i pojedinačnim
povratkom, radi vraćanja Krimske ASSR kao dijela Ukrajinske SSR. Obnova
prava krimsko-tatarskog naroda ne može se izvršiti bez vraćanja autonomije
Krima formiranjem Krimske Autonomne Sovjetske Socijalističke Republike
kao dijela Ukrajinske SSR. To bi odgovaralo interesima i Krimskih Tatara, i
predstavnika drugih nacionalnosti koji sada žive na Krimu. Nacrt ovog regu-
latornog zakonskog akta za vraćanje jednakih prava krimsko-tatarskog naro-
da takođe je razvijen uz aktivno učešće Jurija Osmanova.
U skladu sa odlukama Vrhovnog sovjeta SSSR-a, u januaru 1990. go-
dine osnovana je državna komisija za probleme Krimskih Tatara (predseda-
vajući V. H. Dogužijev), u koju su bili uključeni predstavnici ministarstava i
odjeljenja ukrajinske kao i krimske vlade, izvršnog komiteta Krima i petorica
ljudi iz redova Krimskih Tatara. Komisija je razvila sveobuhvatan program
108
i prioritetne mjere za njihov organizovani povratak na Krim. Programom je
predviđeno organizovano premještanje Krimskih Tatara na poluostrvo tokom
1990-2000 (uglavnom je trebalo da bude sproveden u periodu 1991-1996).
Finansiranje programa podrazumijevalo je raspodjelu namjenskih sredstava
iz budžeta Uzbekistana, Tadžikanske SSR, RSFSR-a i Ukrajinske SSR. Ta-
kođe je trebalo da se obezbijedi razvoj duhovne kulture, oživljavanje jezika,
itd.. Vijeće ministara SSSR-a usvojilo je 11. jula 1990 Uredbu br. 666 „O pri-
oritetnim mjerama za rješavanje pitanja vezanih za povratak Krimskih Tatara
u područje Krima.“ Jurij Osmanov je 1990. godine govorio na IV Kongresu
narodnih poslanika SSSR-a.
8. 4. NPKT I ONPKT
(Nacionalni pokret Krimskih Tatra i Organizacija nacionalnih pokreta
Krimskih Tatara)
Ozbiljna, temeljna neslaganja postojala su između konzervativnijeg
Nacionalnog pokreta Krimskih Tatara i ONPKT-a. NPKT se oslanjao na ob-
novu nacionalne državnosti, Krimske Autonomne Sovjetske Socijalističke
Republike na osnovu Lenjinove uredbe iz 1921. godine i računao je na pomoć
partijskog i državnog rukovodstva SSSR-a, dok se ONPKT snažno usprotivio
sovjetskom sistemu i računao na stvaranje nacionalne državnosti. Ova nesla-
ganja dovela su prvo do raskola u nacionalnom pokretu, a potom, posle 1991.
godine, do stvarnog uklanjanja NPKT-a s političke scene
Dvojica vođa imali su potpuno različitu predstavu o ciljevima i meto-
dama nacionalne borbe. ONPKT je odmah usvojio ideologiju nacionalizma i
počeo da preduzima radikalne akcije – pripremu naseljavanja zemlje na Kri-
mu, suprotstavljanje vlastima i vladavini zakona itd. 1991. godine ONPKT
je, uz podršku lokalnih vlasti, održao Nacionalni kongres (Kurultai) Krimskih
Tatara, čijim su se odlukama pogoršavale međunacionalne tenzije na Krimu:
Kurultai je proglasio krajnjim ciljem stvaranja nacionalne države Krimskih
Tatara na Krimu, rekli su da je sve vlasništvo samo krimsko-tatarskog naroda.
Kurultai je sve stanovnike Krima smatrao ilegalnim strancima i građanima
drugog reda. Kurultai je stvorio posebno tijelo koje će voditi pokret -Medžlis
krimsko-tatarskog naroda, koji je počeo da djeluje kao nacionalistička vlada
u sjenci Krima. NPKT je, naprotiv, pokušavao da nađe mogućnost da se po-
vratak Krimskih Tatara u njihovu istorijsku domovinu ne pretvori u novu tra-
gediju za narod i ne izazove krvavi sukob. Jurij Osmanov je optužio radikalno
orijentisane protivnike da teže neposrednom političkom uspjehu, kao rezultat
toga što su Krimski Tatari mogli postati„nepozvani“ gosti na svojoj zemlji.
Bio je uvjeren da su njegovi protivnici iz ONPKT-a bili vođeni više željom za
moći i profitom nego zabrinutošću za budućnost svog naroda.
Postojala je još jedna okolnost koja je uvela posebnu napetost između
dva lidera i njihovih organizacija: Osmanov je Džemileva smatrao agentom
KGB-a, koji je bio uveden u pokret sa ciljem da ga podijeli i uništi, pa je, kad
109
god je to moguće, pokušavao razotkriti „provokatora.“ Pristalice Medžlisa, ne
suzdržavajući se (želeći nečasno da ga eliminišu) šire glasine o Osmanovom
mentalnom zdravlju. U međuvremenu, Džemilev, kao vođa radikalnog krila
pokreta, dobio je podršku ne samo značajnog dela Krimskih Tatara, već i na
zapadu, posebno u Turskoj, gdje je prihvaćen za nacionalnog heroja. U čast
Džemileva nazvani su trgovi i ulice turskih gradova, a on je dugo vremena bio
za cio svijet jedini simbol Krimsko-tatarskog pokreta.
U oktobru 1990. godine, Jurij Osmanov postavljen je za vršioca dužno-
sti predsjedavajućeg Odbora za deportovane narode Krimskog izvršnog ko-
miteta. Ustvari ga je formirao od nule i počeo sa aktivnim radom, računajući
na brzu praktičnu primjenu odluka vrhovnog rukovodstva SSSR-a. Politička
karijera Jurija Osmanova na Krimu se, međutim, nije razvijala naročito dobro
- nije se složio oko preseljenja i naseljavanja Krimskih Tatara sa Krimskim
rukovodstvom. U martu 1991. godine isključen je iz Odbora za deportovane
narode zbog protivljenja zloupotrebi sredstava krimskih vlasti dodijeljenih iz
budžeta SSSR-a za povratak Krimskih Tatara iz mjesta deportacije na Krim.
Jurij Osmanov odbio je da odobri republički plan izgradnje za 1991. godi-
nu, što je bilo u suprotnosti sa odlukama sindikalnog rukovodstva: 50 mili-
ona rubalja iz sredstava namijenjenih programu preseljenja Krimskih Tatara
iskorišćeno je za socijalne potrebe cijelog Krima, čemu se Osmanov žestoko
protivio. Dakle, organizovano preseljavanje Krimskih Tatara zapravo je pore-
mećeno, počeo je spontani povratak, neovlašćeno oduzimanje zemlje, sukobi
Krimskih Tatara i vlasti.
8. 5. Poslednje godine života Jurija Osmanova
Napustivši administrativno mjesto, Jurij Osmanov se u potpunosti
posvetio novinarstvu i radu u NPTK. S velikom upornošću, naslijeđenom
od svog oca, probio je zid izolacije koju su stvorili protivnici oko njego-
ve organizacije. U septembru 1991. Jurij Osmanov i Mustafa Džemilev, kao
predstavnici krimsko-tatarskog naroda, uključeni su u jednu od radnih grupa
Komisije za pisanje ustava Krimske Autonomne Sovjetske Socijalističke Re-
publike (Odeljak II, „Prava, slobode i obaveze čovjeka i građanina“). U jesen
1991. Jurij Osmanov osnovao je novinu - informativni bilten Nacionalnog
pokreta Krimskih Tatara„Areket“, čiji je urednik bio do poslednjeg dana svog
života. Godine1992. preselio je porodicu na Krim - suprugu i ćerku. U febru-
aru 1993. godine, u novinama„Krimska izvestija“, Jurij Osmanov objavio je
članak pod naslovom „Tri pitanja koja će pomoći da se izbjegne„redistribu-
cija“, gdje je predvidio pojavu akutnog problema sa obezbjeđivanjem zemlje
za povratak Krimskih Tatara i predložio načine za sprečavanje komplikaci-
ja društvenih i međuetničkih odnosa na Krimu. U martu 1993. godine, Jurij
Osmanov prihvaćen je konkursom za mjesto dekana Fakulteta za orijentalne
studije, stvorenog neposredno pred Međunarodni ekološki i politički univer-
zitet na Tauridi. U jesen 1993. godine primijećen je određeni pomak u situa-
110
ciji oko NPKT - grupa članova NPKT-a, na čelu sa Osmanovim, je otputovala
u Tursku, gdje su se sastali sa predstavnicima lokalne velike i ekonomski jake
krimsko-tatarske dijaspore. Prema podacima, Osmanov se sa putovanja vratio
srećan i inspirisan činjenicom da je uspio da među dijasporom nađe mnogo
istomišljenika.
U Turskoj je, međutim, Osmanov saznao za intervjue koje je malo prije
njega dao Mustafa Džemilev za dva turska dnevna lista„Hurriiet“ i„Sabah.“
Ispostavilo se da je, dok su Osmanov i njegova organizacija na Krimu radili
na otklanjanju bilo kakvih etničkih sukoba, vođa Medžlisa medijima rekao
o„neizbježnosti oružanih sukoba na Krimu između Krimskih Tatara i ruskog
stanovništva“; govorio je o spremnosti Krimskih Tatara da uzmu oružje i za-
pravo su pozvali turske vlasti da intervenišu. Osmanov je otišao u redakciju
novina koja je objavila intervju sa Džemilevom i protestovao protiv takvih
publikacija. Štaviše, obratio se predsedniku Republike Turske Sulejmanu De-
mirelu. U tom pismu je između ostalog naveo:„ ... Medžlis je pozvan da pod-
grije netatarsko stanovništvo na Krimu histeričnim, otvoreno provokativnim
i apsolutno beskorisnim „fizičkim“ radnjama i skandalima. Sve ove akcije su
avanture koje su odigrane ... isključivo radi sopstvenih interesa ili planova
velikih nacionalnih i političkih spletki ... Medžlis je trgovina i uređivanje
komercijalnih poslova na dramatičnom položaju naroda.“ U novembru iste
godine planirana su nova putovanja i susreti Osmanova u Turskoj i na Krimu,
ali nije im bilo suđeno da se održe.
Uveče 6. novembra 1993. godine, Jurij Osmanov brutalno je pretučen
na putu kući sa posla, a sjutradan je preminuo od zadobijenih povreda. Istra-
ga je navela da je on žrtva huliganskog napada. Međutim, u stvari govorimo
o političkom ubistvu koje su organizovali njegovi politički protivnici. Smrt
sjajnog vođe, sposobnog da razvije političku teoriju i pretvori je u praksu,
dovela je do stvarnog pada NPKT-a i jačanja položaja Medžlisa.
8. 6. Ajša Seitmuratova
Ajša Seitmuratova (kt: Ayşe Seitmura-
tova, rođena je 11. februara 1937. godine,
Adži-Eli, Majičko-Salinski reon, Krimski
SSSR, RSFSR, SSSR) - sovjetski disident,
novinar, istoričar i veteran Krimsko-tatarskog
nacionalnog pokreta - jedina žena koja je
učestvovala u Nacionalnom pokretu Krima,
osuđivana od sovjetskih vlasti. Godine 1978.
emigrirala je u Sjedinjene Države, gde je bila
pozvana da sarađuje sa radio stanicama„Ra-
dio Slobodna Evropa“,„BBC“,„Deutsche
Velle“ i„Voice of America“ (Glas Amerike).
111
Nakon povratka na Krim, uključila se u dobrotvorni rad i pomoć Krimskim
Tatarima u poboljšanju njihovih uslova života na poluostrvu.
Godine 2019. Ajša je već bila uhapšena na Krimu od strane ruskih oku-
patora, a zatim puštena. Trenutno živi u Simferpolju. Smatra se američkim
državljaninom. Nosilac je Ordena za hrabrost I stepena (30. januara 2007.) za
značajan doprinos društveno-ekonomskom i kulturnom razvoju Autonomne
Republike Krim.
8. 7. Abdraim Rešidov
Abdraim Rešidov (kt:Abduraim İsmail
oğlu Reşidov rođen je 25. februara (8.marta)
1912. godine, Mamašaji, sada selo Orlovka u
blizini grada Sevastopolja - 24. oktobar 1984.
godie, Simferopolj) je nacionalni heroj krim-
skog naroda. Sovjetski pilot, učesnik Drugog
svjetskog rata. Dana 27. juna 1945. godine
dodijeljeno mu je zvanje Heroja Sovjetskog
Saveza za uzorno vršenje vojnih zadataka i
pokazanu hrabrost i herojstvo. Istaknuti borac
za prava Krimskih Tatra i za njihov povratak
na Krim kao i za rehabilitaciju Krimskih Tatra
za lažne optužbe nakon Drugog svjetskog rata
za saradnju sa okupatorom.
Nakon završene pete godine seoske
škole, 1929. godine, radio je kao monter-konstruktor u vazduhoplovnim radi-
onicama pilota Kačinske vojne vazduhoplovne škole. 1932. godine je diplo-
mirao Simferopoljsku školu civilnog vazduhoplovstva. U novembru 1933.
godine upisao se kao kadet Luhanske škole vojnih pilota, a u martu 1934.
prebačen je u odesku Vojnu vazduhoplovnu školu pilota. Po završetku službe,
služio je u Harkovu, u vojsci 10. izviđačke armije i vazduhoplovnom korpusu
14. korpusa. U 1938. je poručnik Rešidov obučen u kursevima za unapređe-
nje Komande ratnih snaga i poslat je u 160. rezervni vazduhoplovni puk. Od
juna 1940. stariji je pilot Petog bombarderskog vazduhoplovnog puka.
Od juna 1941. u aktivnoj je vojsci. U sastavu 21. mješovite vazduho-
plovne divizije Južnog fronta, bombardovao je strateške ciljeve i neprijatelj-
ske trupe i izvršavao izviđačke misije. U obavljanju borbenih misija, poruč-
nik Rešidov pokazao se hrabrim i iskusnim pilotom, a u januaru 1942. godine
postavljen je za komandanta eskadrile. 23. februara 1942. godine, po nalogu
komandanta Južnog fronta, odlikovan je Ordenima Lenjina i Crvene zastave.
U martu je 5. bombarderski vazduhoplovni puk preimenovana u 8. gardijski
bombarderski puk. U maju te godine, pridružio se 219. vazduhoplovnoj bom-
barderskoj diviziji 4. vazdušne armije, dajući svoj puni doprinos u borbama
na Južnom frontu naSjevernom Kavkazu.
112
U martu 1942. godine Abdraim Rešidov poslan je komandantu i načel-
nicima štaba vazduhoplovnih pukova na obuku u Vazduhoplovnu akademiju
Ruskog ratnog vazduhoplovstva, nakon čega je u junu 1943. služio u 15. odvo-
jenom izviđačkom avijacijskom puku. Oktobra 1943. ponovo je na frontu. Bo-
rio se na mjestu komandanta eskadrile 854. bombarderskog vazduhoplovnog
puka 293. bombaške avijacijske divizije 1. bombardijskog vazduhoplovnog
korpusa. Kao dio 5. vazduhoplovstva Drugog ukrajinskog fronta učestvovala
je u bici preko Dnjepra, Kirovograda, Korsun-Ševčenkija, Ofanzivne operacije
Uman-Botošanski. Februara 1944. godine Korpus je zbog svog uspjeha u bor-
bama preimenovan u Drugu gardijsku diviziju, a divizija je postala 8. gardijska,
a puk je dobio ime 162. gardijski bombardijski vazduhoplovni puk. Jula 1944.
Korpus je postao dio 2. vazdušne armije Prvog ukrajinskog fronta, učestvovao
u borbama u zapadnoj Ukrajini, Poljskoj I Njemačkoj.
U oktobru 1944. godine, major Rešidov postavljen je za zamjenika ko-
mandanta 162. vazduhoplovnog bombarderskog puka, kao i instruktora lete-
nja i predavač teorije leta. Do februara 1945. izvršio je 166 borbenih misija za
bombardovanje neprijateljskih trupa, nanijevši značajnu štetu neprijatelju. U
vazdušnim borbama, njegova posada je oborila osam neprijateljskih aviona.
Tokom rata Reshidov je izvršio 222 borbene misije.
Herojske pobjede pilota Abdraim Rešidova i borba za Krim
1. Dana 21. jula 1941. godine, nakon bombaškog napada na prelazu ne-
prijatelja na području Iampilj - Soroki, veoma niskim letom, zajedno sa svo-
jom vezom otvorio mitraljesku vatru na grupisane neprijateljske radne snage,
što je rezultiralo uništenjem 17 vozila neprijateljskog bataljona.
2. 27. jula 1941. godine, nakon uspješnog bombarderskog napada kon-
centracije trupa i vozila, otvorioje mitraljesku vatru, zajedno sa svojom ve-
zom, uništio do deset vozila i 50-60 neprijateljskih vojnika.
3. 22. avgusta 1941. godine, kao dio jedinice, izvršio je napad na mo-
torizovani konvoj u selu Tomakivka, đe je uništio osam vozila neprijateljskih
snaga.
4. 23. avgusta 1941. kao dio jedinice, izvršio je bombardovanje neprija-
teljskih snaga na ostrvu Hortika, čime je uništena artiljerijska tačka i oko 60
neprijateljskih vojnika i oficira.
5. 3. septembra 1941. precizno je bombardovao prikrivene neprijateljske
snage u blizini grada Nikopolj, ubijeno je 60 nacista, uništeno deset automobila.
6. septembra 1941. u sastavu jedinice izvršio je bombaški napad na
neprijateljske trupe u selu Gruševka, uništio jedan top, dva vozila i do 30
vojnika.
7. 15. septembra 1941. godine, izvršavajući izviđačke zadatke na po-
dručju Nikopolj - Apostolove - Krivi Rog, otkrio je veliku koncentraciju ne-
prijateljskih trupa na području stanice Ćaplin, Novokamijanka. Precizno je
bombardovano 20-30 vojnika.
113
8. 15. oktobra 1941. godine, izvršavajući izviđačku misiju na području
Fedorovka - Melitopolj - Jakimivka u naselju Volnovaha, Kuibišev je pro-
našao veliku koncentraciju neprijateljskih trupa. Bombardovao je motocikl
krećući se prema Melitopolju, uništio dva vozila. jedno puno municije.
9. 20. oktobra 1941. godine obavio je izviđački let do područja Budi-
onivka- Maripolj - Osipenko - Volnovaha. Tokom bombardovanja neprija-
teljskih trupa u Volnovahu u niskom letu, avion je pogođen protivavionskom
artiljerijskom vatrom. U gorućem avionu Rešidov je uspio da preleti 120 ki-
lometara i sleti na svoju teritoriju.
10. 31. oktobra 1941. otkrio je veliku koncentraciju neprijateljskih tru-
pa na području naselja Matvijev Kurgan i obavijestio radio vezom izviđače.
11. Dana 17. marta 1942. godine, dok je vršio vazdušno izviđanje,
otkrio je neprijateljske grupe automobila na području sela Sergijeva, izveo
bombardovanje, usled čega je detonirao skladište goriva i uništio pet vozila.
12. Dana 19. maja 1942. godine, kao dio grupe, tokom bombardovanja
aerodroma Konstantinovka, uništio je 18 neprijateljskih letilica.
13. 20. maja 1942. godine bombardovao je isti aerodrom i uništio još
22 aviona.
14. 28. oktobra 1943. bombardovao živu silu, tehniku, opremu njemač-
kog štaba u Kirovogradu, uništeno je devet velikih stambenih zgrada koje je
neprijatelj koristio.
15. Dana 17. decembra 1943. godine, izvršavajući borbenu misiju na
čelu sa avionom Pe-2, uništio je tri topa i šest kuća - privremeno utvrđenih
neprijateljskih vatrenih mjesta u selu Bratoljubivka.
16. 29. aprila 1943. godine, dok su bombardovali neprijateljske trupe u
oblasti Bakhlui-Jassi, devet Pe-2 napalo je veliku grupu neprijateljskih avio-
na Ju-87 sa 40 aviona. Na komandu garde majora Rešidova, nakon završetka
misije bombardovanja, grupa se obrušila na neprijateljske avione. U vazduš-
noj bici oborio je tri avioan. Međutim, sovjetski bombarderi nijesu zadobili
nikakvu štetu i uspješno su sljeteli na svoje aerodromsko polje.
17. 17. jula 1944. godine Rešidov je u bombaškom napadu uništio do
deset vozila i tenkova u naselju Plugovi.
18. 16. januara 1945. kao zamjenik komandanta grupe aviona bombar-
dovao je ešalone na željezničkoj stanici Skarzisko-Kamena. Grupa je uništila
sedam ešalona sa radnom snagom i opremom, uništila je skladište lokomoti-
ve, ulazne i odlazne smjernice šina, zapalila skladište municije.
Završio je rat u Čehoslovačkoj 27. juna 1945. godine
1949. godine završio je kurseve taktičke obuke za usavršavanje oficira.
Od 1958. godine, potpukovnik Rešidov je bio demobilisan i u rezervi.
Nakon odsluženja vojne službe, Abdraim Rašidov je htio da se vrati u svoju
domovinu na Krimu, ali kao i ostali njegovi sunarodnici, Krimski Tatari, uče-
snici rata, to mu je uskraćeno. 4. novembra 1967. godine Rešidov, očajan, po-
114
slao je telegram glavnom komandantu Vazduhoplovstva, zamjeniku ministra
odbrane SSSR-a, glavnom maršalu vazduhoplovstva Konstantinu Verčininu:
,,Zbog bezdušnog odnosa prema mojoj sudbini kao bivšeg pilota od
strane partijskih i sovjetskih vlasti, grada Simferopolja ... u vezi sa odbija-
njem da se zadovoljim životnim prostorom, (stanom) 6. i 7. novembra 1967.
kraj života okončaću samospaljivanjem. Heroj Sovjetskog Saveza Rešidov.“
Dva dana kasnije, 6. novembra 1967. godine, Nikitčenko, predsedava-
jući Odbora za državnu bezbjednost pri Savetu ministara SSSR-a, obavestio
je rukovodstvo:
„Lokalne vlasti su preduzele neophodne mjere da spriječe Rešidovu
eventualnu akciju ili provokaciju. KGB bi smatrao da bi bilo primjereno da,
nakon proslave 50. godišnjice Velike oktobarske revolucije, razmotri Rešidov
zahtjev i objaviti članak obrazlažući njegove postupke.“
U nedostatku većeg publiciteta, partijsko-ekonomsko rukovodstvo
Simferopolja bilo je primorano da da stan Krimskom Tataru, Heroju Sovjet-
skog Saveza, ali Abdraim Rešidov kategorički nije prihvatio činjenicu da
njegov narod i dalje ne može da živi u svojoj domovini. KGB, pod čijom je
stražom ostao buntovni heroj izvijestio je 1972:, „Heroj Sovjetskog Saveza,
Rešid Abduraim, koji aktivno podržava„autonomiste“, praktično je pretvorio
svoj stan u Simferopolju u mjesto sastanka Tatara. U razgovorima sa njima
sprovodi značajnu podršku i zalaganje za masovni povratak Tatara na Krim.”
Abdraim Rešidov umro je 24. novembra 1984. godine u Simferopolju.
Sahranjen je u istom mjestu sa velikim počastima.
8. 8. Rešat Džemilev
Rešat Džemilev (rođen 1. maja 1931, Ulu-Uzenj, SSSR - umro 22. mar-
ta 2002. Simferopolj, Ukrajina) - građanski aktivista Krimskih Tatara, jedan
od vođa nacionalnog pokreta.
Nakon deportacije Krimskih Tatara od strane sovjetskih vlasti u maju
1944. godine, porodica Džemilev našla se u selu Vrevsk, Taškent. 1952. go-
dine upisao se na hidrotehnički fakultet u Samarkandu. Po završetku studija
radio je u građevinskoj administraciji br. 10 u Bekabadu. 1956 - 1957 Džemi-
lev se zbližio sa Džeparom Akimovim i učestvovao u različitim inicijativama
nacionalnog pokreta, naročito u prikupljanju potpisa za inicijativu i apel Cen-
tralnom komitetu SSSR-a. Od 1965. godine aktivni je učesnik nacionalnog
pokreta. U junu 1966. godine poslan je u Moskvu kao narodni predstavnik,
gdje se sastao sa mnogim uglednim ličnostima zemlje; učestvovao je na pri-
jemima u državnim i partijskim organima SSSR-a. Rešat Džemilev bio je
jedan od organizatora skupa u Taškentu 27. avgusta 1967. godine, koji je
policija razbila. 2. septembra. Protestni miting bio je planiran ispred zgrade
Centralnog komiteta Komunističke partije Uzbekistana, ali su demonstranti
uhapšeni na prilazima odredištu. Za pokušaj organizovanja ovog skupa, Rešat
115
Džemilev je osuđen na godinu dana popravnog rada u skladu sa članovima
191-6 i 192-1 djela II KZ Uzbekistanskog SSR-a.
U proljeće 1968. godine Džemilev se nije uspio vratiti na Krim. U isto
vrijeme, susreo se sa poznatim borcima za ljudska prava Peterom Grigoren-
kom, Pavelom Litvinovim i Petrom Jakirom. U avgustu 1968. godine gledao
je„Demonstraciju sedam“ na Crvenom trgu, čiji su domaćini bili aktivisti za
ljudska prava, protestujući protiv invazije trupa na Čehoslovačku. U decem-
bru te godine potpisao je apel poslanicima Vrhovnog savjeta SSSR-a za zašti-
tu osuđenih demonstranata. Primljen je u Helsinšku grupu za ljudska prava.
U 1969. godini se preselio sa svojom porodicom u selo Niži Bakanski
u Krasnodarskom regionu. Učestvovao je na demonstracijama na Trgu Maja-
kovskog u Moskvi, zbog kojih je zadržan i deportovan u mjesto svog prebi-
vališta. 15. juna uhapšen je i osuđen na 15 dana, nakon čega se sa porodicom
sklonio u Dagestan. Maja 1970. vratio se u Uzbekistan. Dugo vremena nije
mogao da nađe posao zbog „nepouzdanosti“, ali uz pomoć sekretara okruž-
nog komiteta Seitmetmeta Tairova, dobio je posao u građevinarstvu u selu
Akkurgan kod Taškenta. U februaru 1971. godine, njegov dom je srušen po
nalogu lokalnih vlasti.
12. jula 1972. godine, tokom pretresa, oduzeti su dokumenti nacional-
nog pokreta od Rešata Džemileva, a u oktobru iste godine uhapšen je i osu-
đen na tri godine zatvora prema članovima 190-1 i 190-3 Krivičnog zakona
RSFSR. Kaznu je izdržao u logoru na teritoriji Krasnojarska. Pušten je na
slobodu 11. oktobra 1975. godine, nakon čega je odmah otišao u Moskvu da
organizuje kampanju za odbranu Mustafe Džemileva. Zajedno sa Andrejom
Saharovom i Petrom Grigorenkom pokušao je da skrene pažnju na slučaj me-
đunarodnih organizacija za zaštitu ljudskih prava i UN, prikupljajući potpise
u odbranu Mustafe Džemileva u regionu Hersona, Krima i na Kubanu. U
1976. godini je prikupio novac za porodicu Mustafa Džemileva kako bi mogli
da budu prisutni na raspravi u Omsku.
Da bi izbjegao progon 1977. godine, odgovorio je na predlog svog ro-
đaka i podnio zahtjev za putovanje u Sjedinjene Države, ali je odbijen. Tokom
1978-1979, on se više puta pismeno obraćao Svjetskoj zajednici u vezi sa
činom samospaljivanja krimsko-tatarskog aktivista Muse Mamuta, radi za-
štite interesa Mustafe Džemileva. Konkretno, pisao je pisma kralju Saudijske
Arabije Khalidu ibn Abdelu Azizu Al Saudu i svjetski poznatom bokseru Mu-
hammedu Aliju. U aprilu 1979., godine, nakon još jedne potrage, uhapšen je
četvrti put. U decembru iste godine, gradski sud u Taškentu osudio ga je na
3 godine zatvora po članu 191-4 Krivičnog zakona Uzbekistanskog SSR-a.
Tokom perioda 1983 -1986 godine sakupljao je potpise za Mustafu
Džemilevu zahtijevajući njegovo oslobađanje nakon još jednog hapšenja, a
kasnije organizuje kampanje sa predstavnicima krimsko-tatarske dijaspore u
SAD kako bi se spriječilo produženje pritvora. Učestvovao je u organizova-
116
nju sindikalnih sastanaka članova inicijativnih grupa u Taškentu; bio je dio
Krimsko-tatarske delegacije koja je prisustvovala prijemu u Kremlju. U av-
gustu 1987. godine, u gradovima i okruzima kompaktnog prebivališta Krim-
skih Tatara, policiji su data„dodatna ovlašćenja za rad.“ U uzbekistanskim
gradovima Taškent, Bekabad, Sirdaria i Jangloli, Krimski Tatari, članovi
KPSSR, pozvani su u okružne komitete, koji zahtijevaju potpisivanje izjava
kako bi osudili postupke„ekstremista“ - među njima Sabrie Seutova, Rešata
Džemileva, Fuata Ablamitova, Eskendera Fazilova i drugih.
U 1989. godini, prvi put u životu je otišao u inostranstvo, gdje učestvuje
na Međunarodnoj konferenciji o islamu, održanom u Njujorku. Na Krim se
vratio početkom devedesetih i postao jedan od osnivača Medžlisa i Kurul-
taja krimsko-tatarskog naroda. Međutim, u budućnosti su se stavovi Rešata
Džemileva sa rukovodstvom Medžlisa, posebno sa Mustafom Džemilovim,
razilazili i on je postao aktivni kritičar njegovih postupaka. Umro je 22. marta
2002. godine u Simferopolju. Sahranjen je na groblju sela Dobre, reon Simfe-
ropolja.
Nakon Džemileve smrti, snimljen je dokumentarni film o njegovoj bor-
bi za nacionalne interese Krimskih Tatara, a u Simferopolju su održane večeri
u znak sjećanja na časnog borca za slobodu krimsko-tatarskog naroda.
8. 9. Seitvelijev Seitnafe
Seitvelijev Seitnafe (29. maj 1919. - 13. marta 1983.) - Heroj Sovjetskog
Saveza (1944). U godinama Njemačko-sovjetskog rata, bio je komandant arti-
ljerijskog 350. streljačkog puka (96. streljačka, 48. armija, 1. Bjeloruski front).
Rođen je 29. maja 1919. godine u selu Tav-Kipčak (sada Belgorodski okrug
Krima). Krimski Tatar. Srednje obrazovanje. Radio u kolektivnoj farmi.
U Crvenoj armiji od 1939. godine, a na frontovima njemačko-sovjet-
skog rata od 1941. godine. Komandant artiljerijskog 350. streljačkog puka
(96. streljačka divizija, 48. armija, 1. Bejloruski front) stariji narednik S. Se-
itvelijev odlikovan je 25. juna 1944. godine Tokom proboja neprijateljske
odbrane u blizini Žlobina (Gomeljska oblast, Bjelorusija) u noći 3. jula u
gradu Marina Gork (Puhovicki reon Minske oblasti Bjelorusije), istakao se
dok je odbijao neprijateljski kontranapad, nanoseći velike gubitke u ljudstvu
i opremi. Od 1946. godine narednik Sejtvelijev je demobilisan.
Poput mnogih krimskih veterana, zbog zločinačkih sovjetskih vlasti,
koje su u maju 1944. godine izvršile deportaciju Krimskih Tatara, nije se mo-
gao vratiti kući na Krimsko poluotostrvo. Bio je primoran da se nastani i živi
u gradu Leninobad (sada Hudžand u Tadžikistanu). Završio je poljoprivrednu
školu. Umro je 13. maja 1983. godine.
Odlikovanja i priznanja
25. septembra 1944. godine, Seitnafe Seitvelijev je proglašen Herojem
Sovjetskog Saveza, i Počasnim građaninom Minska.
117
1. Oredn Lenjina
2. Orden Crvene zastave
3. Orden Otadžbinskog rata I stepena
4. Medalja za hrabrost
5. Medalja za zasluge
Uzeir Abduramanov
Uzeir Abduramanov (kt: Üzeir Abduraman oğlu Abduramanov; 25.
marta 1916. selo Kašik-Degirmen, provincija Tavria, Rusko carstvo – 1992.
Navoi, Uzbekistan) je učesnik sovjetsko-njemačkog rata 1941-1945. godine,
komandant inžinjerske divizije, viši oficir Crvene armije. Heroj Sovjetskog
Saveza (15. 1. 1944).
1. 25. marta 1916. godine, rođen je u selu Kašik-Degirmen (sada Novo-
andrijevska oblast Simferopoljskog reona - Krim), Krimski Tatar.
2. 1933-1939 radio kao kuvar, zamjenik šefa artila (skup zanatlija iste
struke) u Simferopolju.
3. 1939. - upisan u regrutnu stručnu službu u Crvenoj armiji.
4. 1941-1945 - učesnik sovjetsko-njemačkog rata.
5. 1944. 15. januara – dodiljeno mu je zvanje Heroja Sovjetskog Saveza
(nagrađen Ordenom Lenjina) za herojstvo, manifestovano prilikom prelaska
rijeke Sož i Desne; u to vrijeme je bio komandant divizije 321. specijalnog
inženjerijskog bataljona 65. armije, visoki oficir Crvene armije.
6. 1945. - Demobilisan i, kao predstavnik krimsko-tatarskog naroda,
lišen prava na povratak kući, umjesto toga prognan je u Uzbekistan, gdje je
proveo ostatak svog časnog života.
7. 1985. 6. aprila - odlikovan ordenom Otadžbinskog rata I stepena.
8. 1992 – umro, sahranjen u Navoi.
8.10. Mustafa Džemilev
Mustafa Džemilev (kt: Mustafa Cemilev, puno ime Мустафа́
Абдульджемі́льоглу́ Джемі́лєв (Киримоглу́, kt;. Mustafa Abdülcemil oğlu
Cemilev (Qırımoğlu); rođen 13. novembra 1943. selo Ai-Serez - Krim) - poli-
tički i društveni aktivista SSSR i Ukrajine krimsko-tatarskog porijekla, jedan
od vođa krimsko-tatarskog nacionalnog pokreta, aktivista za ljudska prava,
učesnik pokreta disidentskih snaga, politički zatvorenik. Poslanik iz frakcije
Evropske partije solidarnosti, od 20. avgusta 2014. do 18. maja 2019. godine
punomoćnik predsjednika Ukrajine za pitanja krimsko-tatarskog naroda.
Zbog svojih političkih stavova, Džemilev je bio izbačen sa univerziteta
i osuđivan je sedam puta. Ukupno je proveo petnaest godina u zatvoru: za-
tvaran je u periodu 1966-1967, 1969-1972, 1974-75, 1975-1976, 1983-1986,
118
a 1979-82 je bio u progonstvu u Jakutiji. Svjetski poznati aktivista za ljudska
prava, jedan od osnivača i član Inicijativne grupe SSSR-a za ljudska prava.
Nakon proglašenja ukrajinske nezavisnosti, Džemilev je postao važna ličnost
u političkom životu zemlje. Od 1998. godine je narodni poslanik Ukrajine
III, IV, V, VI, VII i VIII saziva, autor nekoliko desetina nacrta zakona, bivši
predsjedavajući Medžlisa krimsko-tatarskog naroda (1991-2013), član Od-
bora za ljudska prava, nacionalne manjine i međunarodne odnose Vrhovne
Rade (Vlada) Ukrajine (od 1998), predsjednik Pododbora za deportovane na-
rode, nacionalne manjine i žrtve političke represije (2. septembra 2003. - 15.
juna 2007), predsjedavajući Pododbora za etničku politiku, prava autohtonog
naroda i nacionalnih manjina Ukrajine, žrtve političkih represija (decembar
2012). Za vrijeme Krimske krize, Džemilev je držao stav nepovredivosti
ukrajinskih granica i nije priznao referendum.
Nosilac je Ordena kneza Jaroslava Mudrog IV i V stepena, Ordena„za
intelektualnu hrabrost“ i Ordena Turske Republike, dobitnik diplome Par-
lamenta Ukrajine i Kabineta ministara Ukrajine, laureat nagrade po Fritjof
Nansena Visokog komesarijata Ujedinjenih nacija za izbjeglice, laureat na-
grade„Pilip Orlik.“ za demokratizaciju ukrajinskog društva, kao i nagra-
de„Svjetlo pravde“ i„Solidarnost“, laureat nagrade„Krsta solidarnosti u bor-
bi“. Njegovo ime nosi nekoliko ulica u različitim gradovima Turske, počasni
je doktor prava na Univerzitetu„Seldžuk” i Visokog tehnološkog instituta,
počasni doktor međunarodnih odnosima Čanakalenjskog univerziteta, poča-
sni građanin turskih gradova Kastamonu i Kırıkale.
8. 10. 1. Početak borbe za prava Krimskih Tatara
Mustafa Džemilev je rođen u porodici Abduldžemilia Mahfure Mustafa-
jeva, u vrijeme kada je Krim bio pod njemačkom okupacijom. Nakon dola-
ska sovjetskih trupa, 18. maja 1944. godine, Mustafajeva i njegovu porodicu,
zajedno sa svim krimsko-tatarskim narodom, sovjetske vlasti deportovale su
u Uzbekistan. Do dvanaeste godine, Džemilev i njegova porodica, živjeli su
pod administrativnim nadzorom u oblasti Andižan. 1955. godine preselili su
se u grad Andižan, a sljedeće godine u Mirzačujev (sada Gulistan). Mustafa
je 1959. godine završio srednju školu i pokušao da upiše Orijentalistiku-smjer
arapski jezik i književnosti, Srednjoazijskog državnog univerziteta, ali zbog
zabrane upisa Krimskih Tatara na Univerzitet, nije uspio.
Od 16 godina, Džemilev radeći kao stručnjak u vazduhoplovnom pogo-
nu u Taškentu, učestvovao je u ilegalnoj omladinsko-studentskoj organizaci-
ji„Savez krimsko-tatarske omladine“, u kojoj su učestvovali krimsko-tatarski
studenti i radnici. Sastanak mladih održan je u kući jednog od članova orga-
nizacije, Ahmeda Asanova. U organizaciji je rukovodio„Istorijskim odjelje-
njem“ i javno izvještavao o svom narodu. Međutim, u roku od nekoliko mje-
seci aktivnost organizacije je prekinuta. 8. aprila 1962. godine,organizacija je
119
rasturena i njeni lideri, Ahmet Asanov, Marat Omerov i Seit-Amza Umerov,
uhapšeni su. Džemilev je otpušten sa posla, a pratio ga je KGB. Potom je
radio kao bravar i električar u Mirzačuljskom popravno-mašinskom pogonu
u regionu Taškent. 1962. godine Mustafa se zaposlio u Taškentskom institutu
za navodnjavanje i mehanizaciju poljoprivrede.
8. 10. 2. Disidentski pokret i borba
Od 1960-ih Džemilev je aktivno učestvovao u Krimsko-tatarskom
nacionalnom pokretu. Tako je 27. avgusta 1965. godine, Mustafa bio među
nekoliko demonstranata koji su pokušali da se sastanu sa prvim sekretarom
Centralnog komiteta Komunističke partije Uzbekistana Šarafom Rašidovim.
Džemilev je 11. septembra, zajedno sa drugim aktivistima, uhapšen zbog „ne-
reda i nedoličnog ponašanja“. Iste godine je protjeran sa četvrte godine Insti-
tuta zbog širenja istorijskog rukopisa„Kratki istorijski pregled turske kulture
na Krimu u XIII-XVIII vijeku“ čiji je sadržaj KGB smatrao „nacionalističkim
i antisovjetskim“. U maju 1966. godine Mustafa je osuđen na godinu i po
dana zatvora zbog odbijanja služenja u Sovjetskoj armiji iz političkih razloga,
nakon čega je poslan u logor u blizini Taškenta. Tokom izdržavanja kazne,
bio je smješten u samicu „zbog držanja antisovjetske propagande među za-
tvorenicima“, nakon čega je bivši student stupio u štrajk glađu. U novembru
1967. godine, Mustafa je pušten iz zatvora.
Nakon puštanja 1967. godine, Mustafa Džemilev je uspostavio bliske
kontakte sa borcima za ljudska prava u Moskvi i drugim regionima SSSR-a
i organizovao kampanju o podizanju nacionalne svijesti, dijeleći informacije
međunarodnoj zajednici o stanju krimsko-tatarskog naroda i njegovoj borbi
za obnavljanje svojih prava. On je uporno govorio u odbranu drugih naroda
SSSR-a; otvoreno se protivio okupaciji Čehoslovačke od strane sovjetskih
trupa 1968. godine. Godine 1969. (prema drugim izvorima, 1968) Mustafa
je postao jedan od osnivača Inicijativne grupe za zaštitu ljudskih prava u
SSSR-u ; među osnivačima ove grupe su Petar Jakir i Viktor Krasin, kao i
aktivisti za ljudska prava u Moskvi - Tatjana Velikanova, Natalija Gorba-
nevska, Sergej Kovalev, Aleksandar Lavut, Anatolij Levitin, Jurij Maljcev,
Gregori Pod’iapolski, Tatjana Hodorovič i Anatolij Jakobson, Rus - Vladimir
Borisov i Ukrajinci - Henri Altunjan i Leonid Pljoš. Skoro svi članovi ove
inicijativne grupe bili su progonjeni i zatvarani; 11 od 15 članova je uhapšeno
i osuđeno, a sedam je prognano u inostranstvo. U septembru 1969. godine
Džemilev je ponovo uhapšen i optužen za„širenje izmišljotina, diskreditaciju
sovjetske države i društvenog sistema.“ Pored Džemileva po ovoj optužbi su
uhapšeni general-major Petro Grigorenko i pjesnik Ilia Gabai. Tokom suđenja
Grigorenko je poslat u specijalnu psihijatrijsku bolnicu, a Gabai je, zajedno s
Mustafom, zatražio da sud potvrdi činjenice, negirajući lažnost dokumenata.
Iliu Gabaia branio je istaknuti sovjetski advokat Dina Kaminska, a Mustafa
120
se sam branio. Gradski sud u Taškentu izrekao mu je zatvorsku kaznu u tra-
janju od tri godine, u vezi sa kojom je Mustafa održao 30-dnevni štrajk glađu
u pritvorskom centru u Taškentu, u znak protesta zbog kršenja ljudskih prava
u SSSR-u. Poslije je poslan u Moskvu, u zatvor Lefortovo. Poslije 4 mjeseca
istrage, slučaj je obustavljen, a Džemilev je trebalo da ostane u zatvoru u
Uzbekistanu.
Mustafa Džemilev je tokom procesa 1969. godine izjavio:„Bez obzira
na to što bih mogao biti podvrgnut represiji i progonu, čvrsto mogu reći da me
niko nikada i ni pod kojim uslovima neće primorati da se odreknem dužnosti
i časti, nacionalnog i građanskog dostojanstva.“
Po zaključku osude 1972. godine, aktivista za ljudska prava je živio pod
otvorenim administrativnim nadzorom u Gulistanu, radeći kao inženjer na dr-
žavnoj farmi. 13. maja 1974. godine, nekoliko dana prije godišnjice deportaci-
je Krimskih Tatara, Mustafu su pokušali provocirati i navesti na svađu. Takav
događaj bio je tradicionalan za agente državne bezbjednosti uoči važnih datu-
ma za Krimske Tatare, i imao je za cilj da neutrališe jednog od glavnih učesni-
ka oslobodilačkog pokreta. Uprkos njegovoj uzdržanosti u izazvanoj situaciji,
što su potvrdila četiri pisana svjedočanstva prisutnih svjedoka, osuđen je na 15
dana zatvora zbog„huliganstva.“ Kao odgovor, Džemilev je proglasio štrajk
glađu i pušten je devetog dana. Mjesec dana kasnije, iako se nije oporavio u
potpunosti, pozvan je na vojni sastanak. Kada je pregledan u ljekarskoj komi-
siji, ustanovljeno je da je zdrav i nije mu dozvoljeno da prođe na drugi pregled
u Taškentu i da predaje potvrde iz lokalne poliklinike u kojoj se liječio. Njemu
je naređeno da se pojavi posle dva sata, međutim, on se nije pridržavao nared-
be i uhapšen je 22. juna zbog„Odstupanja od vojnih uputstava.“ Mustafa je
ponovo započeo štrajk glađu. U stvari, razlog hapšenja bila je informacija koju
je KGB dobila o navodnoj namjeri Džemileva da ode u Moskvu i preda ame-
ričkom predsjedniku Ričardu Niksonu peticiju o problemima Krimskih Tatara.
19. jula 1974. godine, presudom Narodnog suda grada Gulistana, Džemilev je
proglašen krivim prema članu 199-1 Krivičnog zakona SSSR-a i osuđen na
zatvorsku kaznu u trajanju od jedne godine u strogoj kaznenoj koloniji. 19.
septembra 1974. Mustafa je odslužio kaznu u VTK-3 u blizini grada Omsk. U
maju 1975. godine iz lične imovine zatvorenika oduzeto je nekoliko ličnih pi-
sama, papira i sveska sa unosima na engleskom i njemačkom jeziku i nekoliko
rukopisa na ruskom, čiji tekstovi nijesu sadržali zabranjena pravila logora. U
izjavi upućenoj načelniku logora i šefu KGB-a Juriju Andropovu, Mustafa je
tražio da mu se vrate zaplijenjeni papiri:„Naravno, razumijem svrhu učestalih
posjeta kolonije KGB-a, kao i svrhu njihovih nezakonitih ispitivanja zatvore-
nika i zatvorskih radnika, kojima moram da prenosim svoja politička stano-
višta. Ovo je dodatna potvrda ranije iznijete izjave da su optužbe za kršenje
člana 199-1. Krivičnog zakonika SSSR-a, na osnovu kojih sam bio zatvoren,
svjesno pogrešne i izmišljene od strane službenika KGB-a u cilju druge kazne
121
za moje učešće u nacionalnom pokretu mog naroda. za moj povratak u domo-
vinu i za moje političke stavove.“
8. 10. 3. Četvrti Omski proces
Četvrto suđenje Mustafi Džemilevu održano je u zapadno-sibirskom
gradu Omsku. Javnost je mogla da čuje informaciju o suđenju samo preko
zapadnih radio stanica: proces je zatvoren i samo su KGB, Ministarstvo unu-
trašnjih poslova, tužilaštvo i zatvorski službenici smjeli da uđu u sudnicu.
Svijet su mnogo više interesovale okolnosti u kojima se odvijao ovaj proces.
Prvo, najduži štrajk glađu zatvorenika, koji je trajao 303 dana od trenutka
nove optužbe za „klevetu sovjetskog sistema “, prije kraja kazne u logoru, do
samog suđenja. Tokom tog perioda, zapadne radio stanice svakodnevno su iz-
vještavale o Mustafinom statusu, protestima i apelima njegovih sunarodnika,
prijatelja i rođaka, poznatih disidenata i istaknutih članova javnosti.
4. jun, 1975. godine, nekoliko dana prije presude protiv Džemileva,
pokrenut je novi krivični postupak iz člana 190-1 Krivičnog zakonika RSFSR
nakon čega je disident započeo svoj najduži štrajk glađu. Mustafa Džemilev
je 5. septembra prijatelju napisao pismo:
,,... Generalno, nema promjena. Ljekari su me pregledali 18. avgusta,
podaci su: broj otkucaja srca 57, temperatura 35,5 ° C, pritisak 90/60, težina
45 kg…
... Kažu„ne damo ti umrijet“. To je tačno, jer sam istog dana, 18. avgusta,
prebačen u zatvorsku bolnicu, gdje su mi, pored dnevnih infuzija, ubačene i
glukoza i B1. 26. avgusta ponovo su me prebacili u moju ćeliju u samici, ali 1.
septembra su me morali prebaciti natrag u sanitarnu jedinicu, jer je moj želudac
bio loše. Ostao sam tamo 4 dana, a danas, 5. septembra, vraćen sam u samicu.
Istražni organi nijesu zabrinuti.
“I evo toka stvari: 12. avgusta se desio takav incident. Tog jutra, oko
3-4 sata ujutro, potpukovnik Surov, načelnik zatvora, ušao je u ćeliju. Pitao
me kada ću završiti štrajk glađu, a kad je čuo da neću, napao me je uvredama.
Rekao je da je otkrio da sam lopov i anti-sovjetski čovjek i da je naivno mi-
sliti da će mi gladovanje pomoći da se oslobodim. Na kraju je pogledao ćeliju
i na zidovima primijetio neke natpise, naredio da dobijem četku sa krečom
i da okrečim te zapise, iako je on savršeno vidio prirodu zapisa da sa njima
nemam nikakve veze, a takođe je vidio i to da mi je teško i da jedva stojim
na nogama.“
,, Ako ne bude poslušan - kažnjavajte!” - Rekao je sledećem upravniku.
A kazna bi mogla biti da će mi oduzeti krevet i zatvoriti preklop tako da bih
morao ležati na mokrom cementnom podu.“
,,Kad mu je (upravniku) službenik već u hodniku nagovijestio da takva
mogućnost može izazvati reakciju očaja sa moje strane, načelnik je rekao-
122
:„Neka visi, još je bolje!“ - Iz ovoga sam shvatio da se moje samoubistvo u
nekim krugovima smatra najpoželjnijim rezultatom.“
27. juna 1975. godine, ruski akademik Andrej Saharov obratio se otvo-
renim pismom generalnom sekretaru UN-a, Kurtu Valdhajmu i Amnesti In-
ternationalu, muslimanskim liderima i međunarodnoj zajednici, da udruže
snage u borbi za oslobađanje poznatog krimsko-tatarskog nacionalnog ak-
tiviste Mustafe Džemileva. General Petro Grigorenko tražio je od advoka-
ta da pošalje Mustafa Džemilev zahtjev svim svojih prijatelja da prekinu
štrajk glađu, ali on je odgovorio da je i sam u principu protiv samo-mučenja,
ali za njega gladovanje nije samo oblik protesta, već i zaštita od mogućih
novih lažnih svjedoka - komšija u ćeliji. Uglavnom su ga držali u samici
dok je gladovao. Grigorenko se 4. novembra 1975. godine obratio tužiocu
RSFSR da je Džemilev zadržan u sirovoj ćeliji, nastavljajući štrajk glađu„u
znak protesta protiv neopravdane optužbe i u cilju sprečavanja izjava lažnih
svjedoka.“ Zatražio je promenu Džemilevih mjera predostrožnosti, da bi je
zamijenio bilo kojom drugom mjerom bez pritvora i izrazio spremnost da
se zalaže za samog Džemileva ili da pronađe druge garante. Između ostalih
koji su podržali Džemileva su mnogi aktivisti za ljudska prava. Među njima
i poznati borci za ljudska prava i intelektualci, francuski - Raemon Aron i
Pjere Emmanuel, ruski - Lev Kopelev, Anatolij Levitin, Aleksandarr Nekrič,
akademik Andrej Saharov, Lidija Čukovska, iranski pjesnik Reza Barageni,
američki naučnici - laureati Nobelove nagrade Salvador Luria i Džordž Vald,
direktor Međunarodnog suda za ratne zločine Bertrand Rasel, Portorikanac
Martin Sostra, turski senator Ahmed Demir Jodže, pakistanski politički li-
der Ikbal Ahmed, urednik„Slobodne Palestine“ Abdien Žabara, generalni se-
kretar kineske vlade u izgnanstvu (Istočni Turkestan) Isa Jusuf Aljptekin i
tako dalje. U nekoliko zemalja, uključujući SAD, Tursku, Italiju, Francusku,
Švedsku, osnovani su odbori za oslobađanje Džemileva, u kojima su učestvo-
vale mnoge javne ličnosti, naučnici, pisci i novinari. 6. novembra 1975. go-
dine članovi međunarodnog i sovjetskog pokreta za ljudska prava Karl Amer,
dobitnik Nobelove nagrade Hajnrih Bel, Vadim Bilocserkovskii, tekstopisac
Aleksandar Galič, general Petro Grigorenko, Karel Jezdinski, Gabriel Laub,
Anatolij Levitin, Pavel Litvinov, poznate ličnosti„Praškog proljeća“ Entoni
Lima i Jirži Pelikan, Pavel Tigrid, Ota Filip. V. Frenk se obratio, preko novi-
na„Ruske misli“, da zaštiti Džemileva. Dana 24. novembra, Omsko tužilaštvo
je odbilo Grigorenkov zahtjev. Džemilova sestra Vasfie Hairova pozvala je
tužilaštvo RSFSR-a da pusti njenog brata, ali odgovor je bio isti. 3. decem-
bra 1975. godine, Mustafini roditelji, četiri sestre i dva brata, apelovali su
na„Međunarodni crveni krst“,„Amnesti International“ i lidere KPSSSR-a da
spasu Mustafu. Istog dana, Mustafina sestra, Grigorenko i Saharov, poslali
su pismo Ujedinjenim nacijama u kome zahtijevaju posebnu istragu slučaja
krimsko-tatarskog disidenta. 31. decembra 1975. objavljen je novi broj časo-
123
pisa o ljudskim pravima„Hronika trenutnih događaja“ koji je, između ostalog,
izvještavao o sudbini Džemileva kroz poruku od Mustafe Džemileva, koju
potpisuju Džemilev Rešat, Hairov Vasfi, Džemileva Guljzar, Seferov Enver,
Kudrjašov Anatolij i drugi.
Suđenje Džemilev Mustafi zakazano je za 17. decembar 1975. u gradu
Omsku. Advokat Švejcski, svjedoci odbrane i rodbina stigli su na sud 16. de-
cembra. Šef regionalnog suda Anosov Ju. I takođe je šef suda u slučaju Dže-
milev M. koji je bio odsutan sa posla i pojavio se tek na kraju radnog dana.
Zahtjev advokata da vidi klijenta nije odobren. Garantovao je ovaj datum
ujutro 17. jula. 17. jula ujutro, službenik suda objavio je da je Anosova hitna
pomoć odvela od kuće do bolnice. Sud se odlaže na neodređeno vrijeme. Kli-
jentu je odbijena posjeta advokata. Mustafa nastavlja štrajk glađu. Sestre su
ga vidjele kako loše izgleda. Mustafa je poput kostura. Kako je ustao, izgle-
dao je manji. Teško hoda. Sekretar je ironično pitao sestru Mustafinu:„Jeste
li vidjeli svog Mustafu, malog, mršavog?“ Uspjeli smo da utvrdimo da je
Anosov jutros bio na sudu. Nije upućen u bolnicu. Na ponovljeni zahtjev te-
lefonom, sekretar je odgovorio:„Anosov je bolestan.“ Čvrsto vjerujemo da je
odlaganje suda bilo namjerno, unaprijed pripremljeno birokratsko ponašanje
da bi se Mustafi oduzela kvalifikovana zaštita i prisustvo svjedoka odbrane.
Putovanje na sud za rodbinu je veliki trošak. Proračun je jednostavan: sa za-
tvorenim sudom bez svjedoka da se prikrije protivpravna, izmišljena optužba
od svog naroda i Svjetske zajednice. unaprijed pripremljeni birokratski trik da
liši Mustafu kvalifikovane zaštite i prisustvo svjedoka odbrane. “
Početkom 1976. godine u stranim medijima pojavile su se neprovjerene
informacije o Mustafinoj smrti usled štrajka glađu, ali su demantovane. 16.
februara 1976. Andrej Saharov poslao je pismo KPRS kongresu pozivajući ih
da svojim autoritetom utiču na sud i puste Mustafu. Nakon toga, pojavile su
se informacije da je suđenje zakazano za 6. april. Na taj dan, jedanaest člano-
va rodbine i prijatelja aktivista iz cijele zemlje, došlo je na suđenje u Omsku.
Međutim, saslušanje je odloženo za 14. april zbog dolaska akademika Sa-
harova, kojeg je potom pratila strana štampa. Proračuni su da Saharov neće
stići za osam dana i da ne bi došlo do takve rasprave oko slučaja Džemileva.
Međutim, na određeni dan stiglo je u Omsk 16 ljudi, uključujući naučnika i
njegovu suprugu Elenu Bonner. Kako bi se spriječilo da javnost, uključuju-
ći studente, uđe u sudnicu, u nekoliko ulica dalje se organizovala policija i
policija u civilu kojia nikoga nije propustila. Međutim, nakon prelaska ovih
granica, Saharov i njegova supruga još uvijek nijesu mogli da uđu u prostorije
jer u hodniku nije bilo mjesta. Izuzetak je napravljen samo za majku, dva bra-
ta i sestru Džemilova. Optuženi je inkriminisan za„predstavljanje namjerno
lažnih informacija kojima se kleveta sovjetski državni i javni poredak, kao i
proizvodnju i distribuciju dokumenata takvog sadržaja“; Prema istražiteljima,
Mustafa je u periodu od jeseni 1974. do jula 1975. godine, sve ove„izmišljoti-
124
ne“ predstavio drugom zatvoreniku V. Dvorjanskom. Pored toga, optužen je
i za distribuciju ili pripremu klevetničkih dokumenata, uključujući pismo Ij-
mije Ametova u kome se kritikuje članak u časopisu o Krimskim Tatarima,
nacrt„Deklaracije principa nacionalnog pokreta krimsko-tatarskog“, koji je
Džemilev primio u logoru pisama. Prvoga dana glavni svjedok slučaja Dvor-
janski, na čijim dokazima se zasnivaju optužbe, odbacio ih je, rekavši da su
na njega vršili pritisak KGB-ovci. Tokom saslušanja, sud je Džemileva osu-
dio na dvije i po godine zatvora u VTC-u„Primorskom na Dalekom istoku.“
Tek nakon završetka suđenja, Džemilev je pristao da okonča svoj 303. dan
dug štrajka glađu, na zahtjev akademika Andreja Saharova, koji mu je predao
njegov brat Asan.
U novembru sledeće godine (1977), uprava logora pokušala je da po-
krene još jedan slučaj protiv Mustafe. Protestujući protiv toga, održao je još
jedan petnaetodnevni štrajk glađu. Već u decembru iste godine pušten je u
Taškent pod otvorenim administrativnim nadzorom Ministarstva unutrašnjih
poslova. Džemilev je insistirao na povratku na Krim. Međutim, više puta je
bio odbijen. 30. decembra 1977. godine Džemilev je bio pod administrativ-
nim nadzorom 1., 15. i 22. svakog mjeseca.
Nakon što je Džemilev pušten na slobodu, stavljen je pod administra-
tivni nadzor. Tada su ga teretili za tri tačke optužbe, što je otvorilo novi kri-
vični slučaj. S tim u vezi, krimsko-tatarski aktivista za ljudska prava poslao je
pismo Presidijumu Vrhovnog savjeta SSSR-a i predsjedavajućem Oktobarske
regionalne policijske uprave iz Taškenta, odbijajući državljanstvo SSSR-a i
zahtijevajući dozvolu da napusti granice države. Konkretno, 1975. i 1978.
godine njegov rođak, koji je živeo u Sjedinjenim Državama, slao je takozvane
„pozive“ iz inostranstva. Džemilev je, takođe, u pismu rekao da je spreman da
se odrekne riječi o odbijanju državljanstva ako se Krimskim Tatarima dozvoli
da žive na Krimu. 8. januara 1979. godine disident je pozvan u policiju i tamo
uhapšen pod optužbom„Zlonamjerno kršenje pravila javnog administrativ-
nog nadzora.“ Na zatvorenom suđenju za javnost 6. marta 1979. godine Dže-
milev je osuđen na godinu i po s ograničenjem slobode, uz četvorogodišnje
progonstvo u Ust-Majskome Ulusu, Jakutske ASSR. Ali 31. maja je prebačen
u Kolimu u selu Zirianka Verhnokolimskog ULUS-a.
Tada je njegova buduća supruga, Safinar, došla kod Džemileva. U istom
selu, još jedan borac za ljudska prava, Aleksandar Podrabinek, i njegova su-
pruga Alla, živjeli su u egzilu. Podrabinek i Džemilev su bili porodični prija-
telji. 14. avgusta 1981. godine Mustafi i Safinari se rodio sin Haiser. Mustafa
je u to vrijeme radio na kiseoničkoj stanici. Prema njegovoj supruzi, lokalno
stanovništvo je imalo poseban stav, ljudi su znali za šta se Džemilev bori i
poštovali su ga. Za vrijeme egzila, disident je više puta komunicirao sa Ukra-
jincem Vjačeslavom Čornoviljem, koji je u to vrijeme, takođe, bio u egzilu u
Jakutiji.
125
U februaru 1983. godine Mustafa je pušten i zajedno sa suprugom i
djetetom se, nakon skoro 39 godina progonstva, preselio na Krim i nastanio
kod poznanika koji su živjeli u Sakiju. Tri dana kasnije protjerani su sa po-
luostrva. Džemilev je prebacivan iz grada u grad - prvo u Taman, zatim na
Krim i Abinsk. Kada je porodica dovedena u poslednji grad, Krimski Tatari
koji su tamo živjeli saznali su za Mustafin dolazak, a zatim organizovali skup
sa zahtjevom da se porodica pusti. Nakon toga, Džemilevi su pušteni i vratili
su se u Uzbekistan u grad Jangollj pod nadzorom Ministarstva unutrašnjih
poslova. Tamo je Džemilev radio kao bravar i majstor. U proljeće te godi-
ne objavljeno je ilegalno„Informativno glasilo Inicijativne grupe Krimskih
Tatara“ nazvano„Musa Mamut“, gdje je svjetski poznati politički zatvore-
nik postao urednik. Posljednje, šesto hapšenje dogodilo se u novembru 1983.
godine. Nekoliko mjeseci aktivista je bio pod istragom. U februaru 1984.
godine Okružni sud u Taškentu osudio je Mustafu Džemilevu na tri godine
zatvora u logoru, na osnovu člana 191-4 KZ SSSR-a. Optužen je za„izradu
i distribuciju dokumenata koji podrivaju sovjetski sistem i njegov politički
kurs“, uključujući razglednice koje je slao prijateljima u Njujorku:„Organiza-
cija masovnih nereda, tokom pokušaja 5. juna da pređe trajekt Krim-Kavkaz i
sahrani oca na Krimu; kao i„snimanje na magnetofonu stranih radio stanica“,
posebno pismo japanske radiodifuzne organizacije NHK kojim se odobrava
položaj Japana u teritorijalnom sporu sa SSSR-om.
Nakon puštanja iz zatvora iz logora Uptar (Magadanska regija) 1986.
godine, protiv Mustafe je pokrenut novi krivični slučaj na osnovu člana 188-1
Krivičnog zakona RSFSR (,,zlonamjerna neposlušnost zakonskim zahtjevi-
ma administracije u pritvorskim objektima“) i prebačen je u zatvor u Maga-
danu. U decembru 1986. godine Džemilev je osuđen na tri godine uslovne
kazne, zatim je osuđen na pet godina uslovno i pušten sa suda. Prema Mu-
stafinoj supruzi, on je pušten putem liste zatvorenih disidenata, koju je An-
drej Saharov proslijedio generalnom sekretaru Centralnog komiteta KPRS,
Mihailu Gorbačouvu (prema drugim izvorima, Mustafa je pušten u vezi sa
sporazumom između američkog predsjednika Ronalda Reagana i generalnog
sekretara Centralnog komiteta KPRS, Mihaila Gorbačova, tokom njihovog
drugog zajedničkog sastanka, održanog od 12. do 13. oktobra 1986. godine,
u islandskom gradu Rejkjaviku, na kome je razgovarano, prije svega, o Stra-
teškoj inicijativi za odbranu. Nakon puštanja, Mustafa i Safinara stigli su u
Moskvu i zaustavili se u Larisi Bogoraz. Tamo se Džemilev prvi put susreo
sa akademikom Saharovim. Nakon povratka u Uzbekistan, aktivista za ljud-
ska prava nastavio je političku aktivnost. U aprilu 1987. godine Mustafa je
izabran za člana Centralne inicijativne grupe Nacionalnog krimsko-tatarskog
pokreta na Prvom sveevropskom sastanku predstavnika inicijativnih grupa.
Koordinacija inicijativnih grupa u periodu 1987-1988. godine omogućila je
organizovanje masovnih protesta Krimskih Tatara u mnogim regionima dr-
126
žava u kojima su živjeli Krimski Tatari. Prije svega, to je moćna višednevna
demonstracija Krimskih Tatara na Crvenom trgu u Moskvi u ljeto 1987. go-
dine. Glavni zahtjev Krimskih Tatara bio je povratak u domovinu i vraćanje
autonomije Krima na osnovu prava krimsko-tatarskog naroda na samoopre-
deljenje. Istovremeno, počelo je izdavanje polulegalnog mjesečnog biltena
Nacionalnog pokreta Krimskih Tatara. U maju 1989. godine osnovana je Or-
ganizacija krimsko-tatarskog nacionalnog pokreta i Mustafa Džemilev iza-
bran je za predsjednika te strukture, koja je postojala do maja 1991. godine.
Iste godine Džemilev se s porodicom vratio na Krim u Bahčisaraj. 6.
juna 1991. godine, na konvenciji krimsko-tatarskog naroda, Kurultai, sazva-
noj prvi put od 1917. godine, Mustafa Džemilev izabran je za predsjednika
Medžlisa krimsko-tatarskog naroda. 8. novembra 1995. godine Džemilev je
dobio godišnju Međunarodnu nagradu za ljudska prava, koju je osnovao tur-
ski grad Izmir. Njegovo ime je dato parku i ulici u Ankari, ulici u Sungurlu
i nekim drugim turskim gradovima, amfiteatru na Seldžučkom univerzitetu i
Univerzitetskoj biblioteci Kırıkale.
8. 10. 4. Politički aktivizam
Od marta 1998. godine Mustafa Džemilev je počeo da radi kao narodni
poslanik Verhovne Rade Ukrajine. U periodu 1998-2002. Džemilev je iza-
bran za narodnog poslanika. On i Refat Čubarov postali su prvi predstavnici
svog naroda u ukrajinskom parlamentu. Tokom svog prvog puta u parlament,
Džemilev se pridružio Odboru za ljudska prava nacionalnih manjina i među-
narodne odnose, đe je radio do kraja saziva.
Na parlamentarnim izborima 2002. godine Mustafa je izabran sa li-
ste,,Naša Ukrajina“, đe je bio 28. na listi. Od 2. septembra 2003. do 25. maja
2006. godine, tokom drugog mandata, predsjedavao je Pododborom za de-
portovane narode, nacionalne manjine i žrtve političke represije, Odborom
za ljudska prava, nacionalne manjine i međunarodne odnose Verhovne Rade
Ukrajine. Mustafa Džemilev je pripremio prvi zakonski akt br. 4098, 3. sep-
tembra 2003. Bio je to nacrt zakona Ukrajine „O statusu krimsko-tatarskog
naroda“. Drugi inicijatori zakona bili su Roman Bezsmertni, Victor Taran-Te-
ren i Refat Čubarov. Džemilev je podržao nacrt„Zakona o vraćanju prava
licima koja su deportovana, zbog svoje nacionalnosti“, zajedno sa Refatom
Čubarovim. Džemilev je bio i zamjenik člana Stalne delegacije Ukrajinskog
parlamenta pri Parlamentarnoj skupštini Organizacije za evropsku bezbjed-
nost i saradnju”, a bio je i član Međunarodne parlamentarne grupe za vezu sa
Saudijskom Arabijom, SAD, Uzbekistanom.
Na parlamentarnim izborima 2006. godine, Džemilev je izabran za po-
slanika sa liste„Naša Ukrajina“, bio je 45. na listi. 15. juna 2007. podnio je
ostavku na mjesto narodnog poslanika Ukrajine. Nakon svog ponovnog izbo-
ra, Džemilev se vratio na mjesto predsedavajućeg Pododbora za deportovane
127
narode, nacionalne manjine i žrtve političkih represije Odbora Vrhovne Rade
za ljudska prava, nacionalne manjine i međunarodne odnose.
Godine 2007. izabran je za poslanika iz bloka„Naša Ukrajina - Narodna
samoodbrana“ na vanrednim parlamentarnim izborima (27. na listi). Od de-
cembra te godine Mustafa je član Odbora za ljudska prava, nacionalne manji-
ne i međunarodne odnose, a od januara 2008. predsjedavao je Pododborom za
autohtone narode, nacionalne manjine, etničke grupe i deportovane narode.
Početkom 2011. godine, Džemilev je nominovan kao kandidat za Nobelovu
nagradu za mir. Ovu nominaciju imenovalo je„Udruženje za zaštitu progna-
nog naroda Nejmačke”, kao i poslanik Ukrajine Boris Tarasiuk, član Kanad-
skog doma Kanade Boris Vžesnevski, poslanik u Parlamentu Evropskog par-
lament iz Litva Justas Paleckis Vinkas i 17 profesora iz različitih univerziteta
iz Poljske, SAD, Rusije, Rumunije, Turske, Mađarske i Ukrajine.
U novembru 2011. Mustafa Džemilev je izjavio da želi da podnese
ostavku na mjesto predsjedavajućeg Medžlisa krimsko-Tttarskog naroda, ali
pošto takav postupak nije sadržan u statutarnim dokumentima, jedini izlaz
je bio da se ne kandiduje za Kurultai krimsko-tatarskog naroda. Tokom Ku-
rultaia u julu 2012. godine, Džemilev je tražio da na dnevni red stavi pitanje
izbora novog predsedavajućeg Medžlisa, ali to pitanje uopšte nije razmatra-
no. Na istom sastanku, Kurultai je nominovao Džemileva da bude uključen u
spisak za parlamentarne izbore 2012. godine, povjerivši takvo rješavanje pi-
tanju Medžlisa. Kasnije je razjašnjeno da je stranka čiju će listu Mustafa Bei
pratiti nositi naziv,,Domovina.“ Mustafa Džemilev je u početku bio uključen
u listu pod brojem 12 ali nakon što je isključen sa izborne liste pridružio se
listi zatvorenika Julije Timošenko i Jurija Lucenka; on je, ustvari, ušao u listu
deset najboljih.
Već u jesen 2012. godine izabran je za narodnog poslanika Ukrajine na
izborima za Ukrajinsku parlament. U decembru te godine Džemilev je po-
stao član Odbora za ljudska prava, nacionalne manjine i međuetničke odnose,
kojim je predsjedavao pododbor za ukrajinsku politiku, prava autohtonih i
nacionalnih manjina u Ukrajini, žrtve političke represije.
U maju 2013. Mustafa Džemilev je rekao da će podnijeti ostavku na
mjesto predsjednika Medžlisa krimsko-tatarskog naroda u junu te godine,
kada je izabran novi sastav Kurultai nije se kandidovao. Konkretno: Privre-
mena komisija Vrhovne Rade Ukrajine o Autonomnoj Republici Krim, stal-
na delegacija u Parlamentarnoj skupštini Savjeta Evrope i poslaničke grupe
o međuparlamentarnim odnosima sa zemljama poput Izraela, Poljske, SAD,
Turske, Francuske, i Japana. 26. oktobra 2013. Mustafa Džemilev je podnio
ostavku na mjesto presjednika Medžlisa krimsko-tatarskog naroda. Njegov
nasljednik je postao Refat Čubarov.
Nakon događaja na Trgu nezavisnosti i pobjede Euromajdana, Mustafa
Džemilev je bio jedna od glavnih proukrajinskih političkih ličnosti poluostrva
128
Krim tokom Krimske krize. Zajedno sa predsjedavajućim Medžlisa Refatom
Čubarovom, Džemilev je, kao jedan od predstavnika Kkimsko-tatarskog naro-
da, učestvovao u skupovima tražeći deskalaciju situacije na Krimu. Međutim,
prema njegovim riječima, neki predstavnici Krimskih Tatara nijesu dijelili
mišljenje Medžlisa i razgovaraju o ideji džihada. Tako su, uz učešće Mustafe,
formirani odredi samoodbrane Krimskih Tatara. Džemilev se 6. marta 2014.
pridružio Privremenoj specijalnoj komisiji Vrhovne Rade Ukrajine o„Nacrtu
zakona o razvoju i upotrebi jezika u Ukrajini.“ A 20. marta Džemilev je bio
uključen u rad na nacrtu Rezolucije o Izjavi Vehovne Rade Ukrajine o garan-
tovanju prava krimsko-tatarskog naroda u Ukrajini; Ovaj zakon inicirao je
Petro Porošenko. Predlog je usvojen sa 283 glasa ZA.
Govor Mustafe Džemileva pred predlogom zakona o garantovanju pra-
va rimsko-atarskog naroda u ukrajinskoj državi:„ Poštovani članovi Parla-
menta, Naš kolega, poslanik Petro Porošenko, predložio je Vrhovnom Radi
na razmatranje izuzetno korisnog dokumenta. Sve stavke izjave Vrhovne
Rade su važne i ocrtavaju put daljeg procesa obnove prava krimsko-tatarskog
naroda i čitave demokratizacije Ukrajine kao moderne države, koja gradi bu-
dućnost za ljude, i njene građane svih nacionalnosti. Krimski Tatari, zajedno
sa Ukrajinom, proživljavaju vremena testiranja održivosti i predanosti prin-
cipima civilizovanog svijeta pod ekstremnim pritiskom (ruske) horde koja je
okupirala Krim i pokušava narušiti miroljubiv život drugih regiona Ukrajine.
Osiguravanjem prava autohtonog krimsko-tatarskog naroda, čija je domovina
Krim, međunarodno pravo će, između ostalog, pružiti našoj zemlji dodatni
pravni uticaj kao i uticaj na agresora na međunarodnoj sceni. Primjenjujući
korak po korak sve tačke ove izjave, Ukrajina će stvoriti novu stvarnost koja
će osloboditi sve mogućnosti zakona i pravde. Na kraju, želio bih da kažem
sljedeće, što nije direktno povezano sa problemom koji se razmatra. Danas
je postalo poznato da neki od naših kolega, koji su izabrani sa Krima, čine
mandate predstavnika ljudi najvišeg zakonodavnog tijela Ukrajine. U takvoj
situaciji pozivam cio sastav parlamenta, svakog člana parlamenta Ukrajine
da postanu lični poslanici sela, mjesta i gradova okruga Krima. Svi moramo
svakodnevno obraćati pažnju na potrebe i bol ukrajinskih građana koji napu-
štaju okupaciju ... ... tražiti načine pružanja kvalifikovane pomoći i direktno
na Krimu i ovdje u glavnom gradu, učestvujući u razvoju odluka i mjera koje
se približavaju vremenu našeg oslobađanja Krima. Neka ovo bude svakod-
nevni zadatak za svakoga od nas u saradnji sa javnim vlastima, nevladinim
organizacijama i međunarodnim organizacijama. Hvala vam na pažnji i Slava
Ukrajini.“
22. aprila 2014. godine Mustafi Džemilevu je zabranjeno da uđe u Rusi-
ju i Krim na 5 godina. 18. maja te godine, na godišnjicu deportacije Krimskih
Tatara, Univerzitet Čanakalenski je u Turskoj dodijelio počasnu titulu dok-
tora Džemilevu za polje Međunarodnih odnosa. Ovu odluku je donio Senat
129
Univerziteta, u skladu sa članom 2547 Kodeksa 14 / b-5 Turske Republike.
15. jula, bivši šef Medžlisa krimsko-tatarskog naroda, podnio je tužbu Evrop-
skom sudu za ljudska prava protiv Ruske Federacije zbog kršenja prava i
sloboda Krimskih Tatara. 20. avgusta, predsjednik Ukrajine Petro Porošenko
imenovao je Mustafu Džemileva na mjesto Punomoćnog predsjednika Ukra-
jine za poslove krimsko-tatarskog naroda. 18. maja 2019. razriješen je sa ove
dužnosti.
8. 11. Petro Grigorenko
Petro Grigorenko (16. oktobar 1907,
Borisivka, Berdjanska oblast, provincija Ta-
vria - 21. februar 1987, Njujork) - sovjetski
general-major, Ukrajinac, borac za ljudska
prava. Govorio je u odbranu prava Krimskih
Tatara i drugih deportovanih naroda. 1964.
godine zbog kršenja ljudskih prava apelovao
je na javnost u SSSR-u, takođe, i na Svjet-
sku zajednicu, zbog čega je lišen svih činova,
zvanja, državnih i vojnih počasti i penzije.
Boravio je u sovjetskim zatvorima, logorima
i mentalnim ustanovama. Živio je u Sjedinje-
nim Državama od 1977. godine. Umro je u
Njujorku, sahranjen na ukrajinskom groblju
u Saut Baund Bruk, Nju Džerzi. Jedna od najhrabrih ličnosti ukrajinskog di-
sidentskog pokreta i beskompromisni borac za prava manjinskih naroda.
Petro Grigorenko je studirao na Harkivskom tehnološkom institutu,
Moskovskoj vojno-tehničkoj akademiji (1931-1934), Akademiji generalštaba
(1937-1939). Služio je u Crvenoj armiji na Dalekom istoku, komandujući
divizijom 1942-1945. Učestvovao je u bitkama na rijeci Halkin (1939) i uče-
stvovao u sovjetsko-njemačkom ratu 1941-1945. Od 1945. do 1961. godine
bio je nastavnik na Vojnoj akademiji Frunze (Moskva).
Godine 1938. posjetio je generalnog tužioca A. J. Višinskoga, gdje je
opisao zlostavljanje od strane predstavnika NKVD-a u Zaporožju - informi-
sao ga je njegov brat Ivan, koji je uhapšen po političkim optužbama, ali po-
tom pušten. Nakon ovog razgovora, mnogi organizatori represije u Zaporož-
ju su uhapšeni. Kasnije je Grigorenko napisao:„Tek mnogo godina kasnije,
shvatio sam da je slučaj završen, na moje potpuno zadovoljstvo, samo što se
moja izjava vremenom poklopila sa promjenom vrhovne vlasti u NKVD. To
je već bila metla Berijevska (ozloglašeni Lavrentije Berije načelnik NKVD).
Prije svega, imali su one koji su bili„nečisti“ u radu, i koji su dozvoljavali
otkrivanje unutrašnjih tajni NKVD-a. Takođe nijesam razumio da sam u to
vrijeme hodao po ivici noža.“
130
Godine 1961. kritikovao je staljinizam i Hruščova. 1963. osnovao
je„Savez za obnovu lenjinizma“, zbog čega su mu 1964. godine oduzeti čin,
nagrade i penzija. U 1964-1965. i 1969-1974. progonjen je, podvrgnut psi-
hijatrijskom liječenju, više puta hapšen i lišavan svih građanskih sloboda.
Nezavisni psihijatrijski pregled koji je proveo Semen Gluzman, nije dozvolio
dalje zadržavanje u psihijatrijskoj ustanovi. U maju 1976. godine postao je
osnivač„Moskovske Helsinške grupe za ljudska prava.“ Preko svog bliskog
prijatelja Mikola Rudenka omogućio je formiranje„Ukrajinske Helsiinške
grupe za ljudska prava“ 9.novembra 1976. u Kijivu. Prva figura u disident-
skom pokretu sredinom 1970-ih u Moskvi; bio je akademik. Vlasti se nijesu
usudile da ga uhapse, pa je odveden iz Moskve u Nižnji Novgorod 1973. radi
izolacije. Tamo ga je nadgledao KGB.
U to vrijeme, general Grigorenko postao je centralni (glavni) disident
Sovjetskog Saveza, koordinator aktivnosti„Ukrajinske i Moskovske Helsinš-
ke grupe.“ Pošto sovjetske vlasti nijesu bile zainteresovane za primjenu hu-
manitarnog dijela Finalnog akta iz Helsinkija, započela je represija protiv
članova helsinških grupa. U novembru 1977. Grigorenko je odveden u ino-
stranstvo zbog navodne operacije, a zatim mu je oduzeto državljanstvo i za-
branjeno da se vrati u SSSR. Petro Grigorenko umro je u egzilu u SAD 1987.
godine, samo 4 godine prije nego što je njegova voljena Ukrajina proglašena
nezavisnom državom. U prvom braku imao je nekoliko sinova, u drugom
braku ima sina Andreja, koji je takođe postao aktivista za ljudska prava.
Godine 1997. godine,predsjednik Ukrajine Leonid Kučma izdao je de-
kret o (posthumnom) nagrađivanju generala Petra Grigorenka Ordenom za
hrabrost I stepena. Ovaj dekret ga je prikazao kao političkog zatvorenika, i
ukinuo je lažnu dijagnozu „psihopatije“, koju mu je izrekla sovjetska kaznena
psihijatrija, i vratila mu dostojanstvo, generalsko zvanje, sve medalje i nagra-
de. Pokojni Ruski presjedsednik Boris Jeljcin, takođe je potpisao dekret„O
trajnom sjećanju na Petra Grigorenka.“ U Lavovu je, u čast Petra Grigorenka,
nazvan trg, a u Kijivu i Harkivu - posebne počasti. Takođe, ulica Petra Grigo-
renka postoji u Kodimi. U maju 1999. godine u Simferopolju na Sovjetskom
trgu otkriven je spomenik beskompromisnom ukrajinskom braniocu ljudskih
prava.
U memoarima je pisao o sebi:„Živio sam dug i težak život, preživio
vremena teških, burnih i strahovitih događaja, gledajući smrt u oči. Bio sam
svjedok razaranja i buđenja; Sreo sam se s mnogim ljudima, tražio, divio se,
pravio greške i sazrijevao, živio među ljudima i za ljude, oslanjao se na njiho-
vu pomoć, slijedio njihove dobre savjete i učenja, od kojih su neka ve uticala
na moj život, uticala na moje formiranje. A ova knjiga se uglavnom odnosi na
njih, na ove ljude.“
131
8. 12. Andrej Saharov
Andrej Saharov (21. maja 1921, Moskva - 14. decembra 1989, Moskva)
– sovjetski (ruski) fizičar, dobitnik Nobelove nagrade za mir (1975), pu-
nopravni član Akademije nauka SSSR-a (od 1953), tvorac hidrogenske bom-
be, aktivni borac za ljudska prava, aktivni borac za prava Krimskih Tatara.
Godine 1948. pridružio se grupi Igora Tamma, sa kojim je razvio hidro-
gensku bombu, kasnije se aktivno zalagao za zabranu nuklearnog oružja i nu-
klearnih testova, osnovao„Sovjetski komitet za ljudska prava“, a 1975. dobio
je Nobelovu nagradu za mir (,,Za neustrašivu podršku temeljnim principima i
temeljnim načelima mira između ljudi; hrabra borba protiv zloupotrebe moći
(vlasti) i bilo kog oblika suzbijanja ljudskog dostojanstva “).
Uoči 23. kongresa KPJ (1966), Saharov je zajedno sa drugim naučni-
cima, upozoravao Leonida Brežnjeva o opasnosti od oživljavanja staljinizma
u SSSR-u. Godine 1968. objavio je„Samizdat Memorandum“ o napretku mi-
roljubive saradnje i intelektualne slobode, koja je zahtijevala liberalizaciju
Sovjetskog Saveza i kritikovao Ukrajinofobiju za vrijeme vladavine Staljina
(Memorandum je distribuiran širom svijeta na više jezika).
1970. zajedno sa fizičarem V. Turčinom i istoričarom R. Medvedevim,
poslao je otvoreno pismo vladi SSSR-a (L. Brežnjev, O. Kosigin i N. Pod-
gorni) sa predlogom demokratizacije SSSR-a. U isto vrijeme, Saharov je bra-
nio prava političkih zatvorenika, protestovao protiv političke represije i tako
dalje. Iste godine (1970.), zajedno sa A. Tverdokhlebovom i V. Čalidzeom,
stvorio je i vodio u Moskvi„Komitet za ljudska prava SSSR-a.“
Od 1972. godine, Saharov i„Komitet za ljudska prava“, više puta su se
zalagali za zarobljene ličnosti ukrajinske kulture, uključujući V. Moroza, V.
Čornovila, L. Pljoša, Ivana Bagrianija, N. Strokatu-Karavansk, V. Stusa i druge.
Saharov je bio pobornik računarskih tehnologija i u svojim je radovi-
ma često opisivao izglede za njihovu primjenu. Tokom 60-ih i 70-ih godina,
mnoge ideje tog vremena smatrale su se fantastičnim stvarima daleke buduć-
nosti, iako su o njima raspravljali razni naučnici. Pored toga, rukovodstvo
Komunističke partije bilo je prilično sumnjivo prema kibernetici, koja je jed-
nom proglašena pseudonaukom. Saharov je bio pobornik ideje o stvaranju
mreže radi savremenog interneta. 1974. godine pisao je o„stvaranju svejtskog
informacionog sistema (BIS) koji će svakom u svakom trenutku učiniti do-
stupnim sadržaj bilo koje knjige, koja je bilo kada i bilo gdje objavljena,
sadržaj bilo kog članaka, primanje informacija ... U 1980. sa svojom drugom
ženom, aktivistom disidentkinjom i borcem za ljudska prava, Jelenom Boner,
uhapšen je i poslat u izgnanstvo u Gorki (sada Nižnij Novgorod) zbog kritike
vojne akcije sovjetske vlade u Avganistanu. Krajem 1986. godine dozvoljeno
mu je da se vrati u Moskvu i zauzme mjesto na Akademiji nauka. Na inicija-
tivu akademika A. Saharova 1988. godine pokrenuto je stvaranje Memorijala
132
u republikama bivšeg SSSR-a. Tokom sudskih postupaka protiv vođa Krim-
skih Tatara i njihovog lidera Mustafe Džemilova, davao mu je punu podršku
tokom suđenja i zatvaranja kao i pravima Krimskih Tatara.
8. 13. Anatolij Marčenko
Anatolij Marčenko (23. januara 1938. Barabinsk, Novosibirska oblast,
Ruska Federacija - 8. decembar 1986, Čistopolj, Tatarska ASSR) - pisac,
disident, Rus, sovjetski politički zatvorenik. Služio je 17 godina zatvora i
egzilant od 1960-ih. Aktivni borac za ljudska prava, stao u odbranu prava
Krimskih Tatara.
Rođen je u porodici željezničara Tihona Jakimoviča i Elene Marčenko.
Nakon završenog 8. razreda krenuo je u izgradnju Novosibirske hidroelektra-
ne. Dobio je specijalnost zamjenika majstora za bušotine. Kasnije je radio na
novim zgradama sibirskih hidroelektrana, rudnika i istraživanja u regionima-
Tomsk i Karagandi.
Godine1958. nakon masovne tuče u spavaonici između lokalnih radni-
ka i deportovanih Čečena, u kojoj nije učestvovao, uhapšen je i osuđen na
dvije godine zatvora u Karagandskom zatvoru (Karlag). Poslije godinu dana,
pobjegao je iz zatvora. Oko godinu dana se krio bez dokumenata, i na kraju
donio odluku da pobjegne u inostranstvo. 29. oktobra 1960. godine uhapšen je
prilikom pokušaja prelaska državne granice SSSR-a sa Iranom. Zadržan je u
istražnom zatvoru KGB u Ašhabatu. 3. marta 1961. godine Vrhovni sud Tur-
kmenističke SSR osudio je Anatolija Marčenka na šest godina zatvora. Oslo-
bođen je iz zatvora 1966. godine. Naselio se u Aleksandrov (Volodimirska
oblast) gdje je radio kao fizički radnik. Poznanstvo iz kampa (logor) sa pis-
cem Julijem Danielom uvelo ga je u krug moskovske disidentske inteligencije.
1967. godine napisao je knjigu o sovjetskim političkim logorima i zatvorima
1960-ih godina, sa naslovom„Moja svjedočanstva.“ Prema A. Danielu, „Moja
svjedočanstva“ pojavila su se u„Samizdatu“ već 1967. godine. Knjiga je ši-
roko rasprostranjena u„samuzdatu“. Nakon što je objavljena u inostranstvu,
prevedena je na većinu evropskih jezika i postala je prvi detaljni memoar o
životu sovjetskih političkih zatvorenika u post-Staljinovom periodu.
1968. godine Marčenko je postao istaknuti publicista„Samizdata“
uključen u pokret za ljudska prava. 22. jula 1968. napisao je otvoreno pismo
upućeno sovjetskim i stranim novinama, kao i radio stanici BBC, o prijet-
nji sovjetske invazije na Čehoslovačku. Uhapšen je nekoliko dana kasnije i
osuđen na godinu dana zatvora pod optužbom da je prekršio pasoški režim.
Kasnije je, u autobiografskoj knjizi„Živi kao i svi drugi“, opisao svoj kratak
boravak u zatvoru i život u logoru. Godinu dana kasnije, nije pušten: optužen
je prema članu 190-1 (širenje klevetničkih izmišljotina koje kleveću sovjetski
društveni i državni poredak). Osuđen je na dvije godine u kampovima. U vri-
jeme izrečene kazne bio je poznati disident.
133
Nakon puštanja 1971. godine, nastanio se u Taruzi, oženio se Larisom
Bogoraz. Nastavio je borbu za ljudska prava i novinarske aktivnosti. Nakon
puštanja na slobodu, vlasti su prisilile Marčenka da emigrira, u slučaju od-
bijanja, prijećeno mu je drugim hapšenjem. Marčenko nije otišao i njegova
borba se nastavila. Peta osuda po članu 198-2 Krivičnog zakona RSFSR (zlo-
namejrno kršenje pravila administrativnog nadzora). Osuđen je na 4 godine
progonstva. Služio je u egzilu u Istočnom Sibiru sa suprugom i đetetom, a za
vrijeme tog egzila Marčenko je postao član„Moskovske Helsinške grupe“,
potpisao apel Presidijumu Vrhovnog Sovjeta SSSR-a, pozivajući na opštu po-
litičku amnestiju u SSSR-u. Oslobođen je 1978. godine.
U septembru 1981. godine šesti je put osuđen na osnovu čl. 70. Krivič-
nog zakona RSFSR (antisovjetska agitacija i propaganda) na 10 godina u lo-
goru strogog režima i 5 godina progonstva. 4. avgusta 1986. Anatolij Marčen-
ko proglasio je štrajk glađu zahtijevajući puštanje svih političkih zatvorenika
u SSSR. Dana 12. septembra bio je podvrgnut prisilnom hranjenju svakog
dana, osim neđelje. U vezi s tim, Marčenko se obratio pismu Generalnom
tužiocu SSSR-a, optuživši zatvorske zdravstvene radnike za mučenje. Štrajk
glađu trajao je 117 dana. 12 dana nakon štrajka glađu, Marčenko se osjećao
loše i poslan je iz zatvora u lokalnu bolnicu. Umro je u bolnici u Čistopolju u
23 sata 50 minuta.
Marčenkova smrt imala je široki odjek u disidentskom okruženju
SSSR-a i u stranoj štampi. Prema jednoj zajedničkoj verziji, njegova smrt i
njegova borba tokom života naveli su M. Gorbačova da započne proces pu-
štanja zatvorenika osuđenih na osnovu„političkih” progona. Sahranjen je na
groblju u Čistopolju.
8. 14. Ljudmila Aleksejeva
Ljudmila Aleksejava (20. jula 1927.,
Jevpatoria, Krimski ASSR, RSFSR - 8. de-
cembar 2018, Moskva, Rusija) - ruska jav-
na ličnost, član pokreta za ljudska prava u
SSSR-u i post-sovjetskoj Rusiji, jedan od
osnivača (1976) Moskovske Helsinške gru-
pe iz 1996. godine - predsjednik„Moskov-
ske Helsinške grupe.“ U periodu 2002-2012
bila je član Komisije za ljudska prava pod
Presjedništvom Ruske Federacije (naknadno
transformisano u Savjet pod Presjedništvom
Ruske Federacije za razvoj civilnog društva i
ljudskih prava). Od 3. decembra 2018. - član
Savjeta Ruske Federacije za razvoj civilnog
društva i ljudskih prava. Bila je jedan od or-
134
ganizatora (novembar-decembar 2004.), a do 2008. jedan od tri kopredsjeda-
vajuća Ruskog građanskog kongresa.
Otac Ljudmile Aleksejeve, Mihail Slavinski, ekonomista, umro je 1943
(?) u blizini Lenjingrada. Majka, Valentina Efimenko, kandidatkinja za fizič-
ko-matematičke nauke, predavala je na Moskovskom državnom tehničkom
univerzitetu Bauman. U intervjuu za “Novosti”, portala estonske televizije,
Aleksejeva je govorila da ju je estonska baka vaspitala u protestantskom
duhu. Od ranog djetinjstva Ljudmile, sa porodicom se nastanila u Moskvi; u
početku je živjela u skromnoj kući u Ostankinu, a 1937. godine se preselila
u centar Moskve u zajednički stan, koji je napušten nakon hapšenja jednog
od odgovornih radnika Centralne unije - odjeljenja u kome je radio Mihail
Slavinski.
1937. godine počela su hapšenja, 29 stanova u njihovoj kući dobili su
druge stanare. Desetogodišnja Ljudmila nije doživljavala ono što se događa
kao nešto izvanredno, nije poznavala drugi život i nije postavljala pitanja.
Odrasli su se ponašali oprezno, nijesu razgovarali o tome šta se dešava oko
njih, đeca su se isto intuitivno ponašala. U proljeće 1937. godine uhapšen
je šef Centralne unije koji je na ispitivanju priznao da je u odjeljenju osno-
vao„prikrivenu fašističku organizaciju“, u kojoj je učestvovalo oko tristo ko-
munista i njihovih zaposlenih. Ljudmilin otac potpao je pod istragu, ali je
izbjegao represiju. Prema memoarima Ljudmile Aleksejeve, 297 zaposlenih
M. Salvinskog poslato je u logore ili ubijeno.
3. jula 1941. vozom su otišli u Moskvu. 14. jula 1941. godine, M. Sla-
vinski je otišao na front, Ljudmilu Aleksejevu su, zajedno sa ostalom đe-
com zaposlenih u Institutu za matematiku, evakuisali u Kazahstan. U prolje-
će 1943. godine Ljudmila Aleksejeva i njena majka vratile su se u Moskvu.
Ljudmila nije išla u školu, tražila je od Komsomske organizacije (Organiza-
cija mladih KP) da je pošalje na front ili u odbrambenu četu. Poslana je na
izgradnju stanice metroa„Staljinska“ (sada Semenivska), a Ljudmila je vukla
kolica u tunelu. Posao je bio iscrpljujući, ali djevojčica je to shvatila.
Godine 1945. Ljudmila Aleksejeva je ušla u prvi kurs Istorije Moskov-
skog državnog univerziteta. Sedmicu kasnije izabrana je za komesara grupe,
ali joj je ubrzo rečeno da treba da bude komandant fronte i preispitala je od-
luku. Kao što je kasnije u svojim memoarima naglasila Ljudmila Aleksejeva,
vojnici „posebne vrste“ su otišli na Istorijski fakultet - oni koji su postali
partijski i komsomolski funkcioneri u vojsci, osjećali su ukus vlasti nad na-
rodom. Nije ih zanimala istorijska nauka, ali oni su svoju karijeru gradili u
budućnosti. Da bi ih drugovi primijetili, učenici funkcionera pokrenuli su„lič-
ne poslove“, optužujući studenske kolege za nelojalnost, gubitak budnosti i
druge grijehe. Student bi mogao biti proćeran sa univerziteta, čak i ako nije
dostavio transparent na vrijeme nakon demonstracija. Primjećujući takva raz-
matranja, Ljudmila Aleksejeva je sama formulisala teoriju da su ljudi, lišeni
moralnih principa i težeći moći, ušli u stranku. Razmišljala je o dilemi pridru-
135
živanja stranci kako bi se borila za svoja prava ili držala dalje od redova. Tada
je Aleksejeva stala na drugu stranu.
Ona je izabrala Katedru za arheologiju - manje ideološko istorijsko
polje, iako je bila veoma zainteresovana u istoriji ruskog revolucionarnog
pokreta, ali odlučila je da sama prouči ovu temu. Prema memoarima fasci-
nantno polje istorije od Dkabrista (Pripadnici Ruskog plemićkog opozicionog
pokreta) u kojima je ona nalazila paralele sa postojećom realnošću, u borba-
ma Napoleonove vojske u kojoj nije bilo mjesta funkcionerima, budući da su
građani dobili rat koji su se nakon povratka iz Evrope od strane Carske vlade
nisu joj trebali jer su joj trebali poslušni podanici.
Drugi način da pobjegne od stvarnosti za Ljudmilu bio je udaja. Dala
je šansu dugogodišnjem poznaniku njihove porodice Valentinu Aleksejevu.
Ludmila se uvjerila da je zaljubljena u njega i pristala je da se uda, i ubrzo
je ostala trudna. Porodični život i briga o đetetu omogućili su zaborav na
okolne nevolje staljinističkog društva. Međutim, kontrast između deklaracija
zvanične ideologije i stvarnog života Ljudmili nije odgovarao. Više puta je
pokušavala da razgovara o sumnjama sa bratom svog oca, stricem Boriom.
Na sva pitanja imao je jedan odgovor: „Načela socijalizma su za budale poput
vas. Nema principa. Ne postoji socijalizam. Postoji samo čopor kriminalnih
vođa.“ Ljudmila Aleksejeva nije mogla da prihvati takvo radikalno objašnje-
nje i vjerovala je da je stric Boria„divna osoba, ali da razmišlja primitivno.“
1950. godine diplomirala je na istorijskom odjeljenju Moskovskog držav-
nog univerziteta, a 1956. godine završila je postdiplomske studije na Moskov-
skom ekonomskom i statističkom institutu, specijalizacija iz istorije KPRS.
Pružala je pravnu i organizacionu pomoć političkim zatvorenicima u
SSSR-u, išla je da obilazi prognane u logorima. Ona je počela da učestvuje u
pokretu za ljudska prava kada se tokom 1966. godine odvijao proces Siniav-
skog i Daniela. 1967-1968. godine potpisala je peticiju protiv političkog pro-
cesa protiv A. Ginzburga i J. Galanskova. U aprilu 1968. godine isključena
je iz KPSS i otpuštena sa posla. U peridou 1968-1972. godine bila je izdavač
prvog biltena u SSSR-u o ljudskim pravima„Hronika trenutnih događaja.“
Godine 1974. KGB ju je upozorio da okonča svoju„antisovjetsku aktivnost“
ili će biti uhapšena. 1976. godine, na predlog disidenta Jurija Orlova, postala
je jedan od osnivača„Moskovske Helsinške grupe“ u SSSR-u.
U februaru 1977. godine, pod prijetnjom hapšenja, Liudmila Aleksejeva
je bila prisiljena da emigrira iz SSSR-a sa svojim drugim suprugom Nikolom
Vijamsom i mlađim sinom, diplomcem Ekonomskog fakulteta Moskovskog
državnog univerziteta, i nastanila se u SAD-u. U emigraciji je bila inostra-
na predstavnica Moskovske Hesinške grupe. U periodu 1977-1984. godine,
ona je pripremila objavljivanje dokumenata grupe. 1977-1980. godini radila je
na monografiji„Istorija neslaganja u SSSR-u, Moderno razdoblje.“ To je prva
fundamentalna istorijska studija o toj temi. U početku je ovo djelo planirano u
obliku potvrde o disidenštvu u SSSR-u za Kongres SAD na 200 stranica, koju
136
je Ljudmila Aleksejeva predložila administraciji Džimi Kartera. Međutim, rad
na rukopisu, koji je planirala da završi za godinu dana, obuhvatio je tri godine
rada i pretvorilo se u pravu (istinitu) studiju. U istom periodu, Ljudmila Alek-
sejeva vodila je programe o ljudskim pravima na radio stanicama„Slobodna
Evropa“ i„Voice of America“, objavljivala u emigrantskim časopisima na ru-
skom jeziku, kao i u engleskoj i američkoj štampi, i savjetovala se o mnogim
organizacijama za ljudska prava. U drugoj polovini 1980-ih, američka delega-
cija je učestvovala na konferencijama OEBS-a (Reikjavik, Pariz).
Objavila je svoj memoar„The Thav Generation“ (Generacija Odmrznu-
tih) u SAD-u. Od ljeta 1989. godine do povratka u Rusiju bila je dopisni član
obnovljenog„Moskovskog Helsinškog komiteta.“ Dobila je američko držav-
ljanstvo 1982. godine: pet godina nakon što je napustila SSSR, pod kaznom
zatvora zbog svoje borbe za ljudska prava.
Godine 1993. vratila se sa suprugom u Rusiju. Sin Mihailo (Majkl)
ostao je u SAD, đe je od 1992. godine profesor ekonomije na Univerzitetu In-
dijana u Blumingotnu i aktivno sarađuje sa ruskim ekonomistima. Maja 1996.
godine Aleksejeva je izabrana za predsjednika„Moskovske Helsinške grupe“.
U periodu 1998-2004. bila je predsjednik„Međunarodne Helsinške federa-
cije.“ Od 2002. godine član je Komisije za ljudska prava pri predsjedniku
Rusije. Nakon transformacije Komisije, u novembru 2004. godine, u Savjet
za unapređenje civilnog društva i institucija za ljudska prava pri predsedniku
Rusije, ona je postala dio obnovljenog Savjeta.
U decembru 2004. godine, Ljudmila Aleksejeva je postala jedan od
organizatora, i jedan od kopredsedavajucih Sve-ruskog građanskog kongre-
sa (sa Garijem Kasparovim i Georgi Satarovim). SGK je stvoren kao široko
udruženje za ljudska prava pod zajedničkim sloganom„Za demokratiju protiv
diktature.“ Pritom je utvrđeno da Kongres nije uključen u izbore i formiranje
stranaka i da na njemu ne bi trebalo da vlada trenutna politika. Neki člano-
vi SGK-a odlučili su da aktivnosti Kasparova, kao jednog od lidera koali-
cije„Druga Rusija“, koji se kandidovao za predsjednika na predsjedničkim
izborima 2008. godine, krše princip kongresne jednakosti i odvojenosti od
bilo koje političke snage, i potrudili su da se Kasparov odvoji od ovog udru-
ženja. U jesen 2007. godine Aleksejeva i Satarov su apelovali na Kasparova
da obustavi svoju aktivnost kopredsjedavajućeg, a 14. januara 2008. godine
ponovo je zatraženo da podnese ostavku.
Kasnije je, zajedno sa Satarovim, Aleksejeva bila organizator Sve-ru-
ske javne mreže (SJM), stvorene na osnovu „djela i ljudskih prava“ MHK.2.
juna 2010. godine Aleksejeva je potpisala sporazum sa glavnim urednikom
Internet portala „Portal-Credo. Ru“ Aleksandrom Soldatovim „da se pridruže
njihovim naporima i započnu zajedničku aktivnost informisanja i ljudskih
prava.“ Podržao je inicijativu Odbora zagrađanske inicijative Oleksija Kudri-
na da se 23. novembra 2013. održi građanski forum u Moskvi i pridruži se
njegovom organizacionom odboru.
137
Aleksejeva je zauzela 10. mjesto u ocjeni „100 najuticajnijih žena Ru-
sije za 2011. godinu (Eho Moskve“, RIA„,„Vesti“, „ Vognik “ i „Interfaks“).
U ocjeni„100 najuticajnijih žena Rusije“, magazin Vgnik, radio stanica “Eho
Moskve” i agencija„Interfaks“, objavljeni u martu 2014. godine, zauzelaje
18. mjesto. 20. jula 2017. godine, Ruski predsjednik Vladimir Putin je došao
do njene kuće, da joj čestita dan rođenja, porazgovarao sa njom i ostao u nje-
noj kući nekoliko minuta.
Umrla je uveče 8. decembra 2018. godine u moskovskoj gradskoj kli-
ničkoj bolnici broj 15 u 91. godini. Bila je najstarija aktivistkinja za ljudska
prava na svijetu.
Ljudmila Aleksejeva je 31. avgusta 2009. godine aktivno učestvovala
u„Strategiji 31“ - redovnim govorima građana na Trijumfalnom trgu Moskve
u odbranu člana 31 Ustava Ruske Federacije (o slobodi okupljanja). Od 31.
oktobra 2009. godine jedan je od redovnih organizatora ovih akcija. 31. de-
cembra 2009. dgodine, dok je pokušavala da održi sledeći miting na Trijumf
Trgu, Ljudmila Aleksejeva je uhapšena. Policija za razbijanje demonstracija
je uhapsila na desetine drugih koji su odvedeni u policijsku stanicu, što je
izazvalo veliko negodovanje u Rusiji i inostranstvu.
Predsjednik Evropskog parlamenta Jerzi Buzek i američko Vijeće za
nacionalnu sigurnost izrazili su ogorčenje zbog pritvora poznatog borca za
ljudska prava.„Nev York Times” je na prvoj stranici objavio članak o ovom
protestnom skupu„Entuzijazam ruskih disidenata će potrajati“. Krajem 2010.
godine nije se složila sa taktikom održavanja događaja sa Eduardom Limo-
novom i povukla se iz Strategije. 31. je učesnik Kongresa između Ukrajine i
Rusije: Dijalog održan od 24. do 25. aprila 2014. u Kijivu. U avgustu 2004.
godine, Ljudmila Aleksejeva i lider mladih za ljudska prava pokreta Andrej
Jurov primiili su prijeteće pismo od lidera Slovenske unije, Dmitra Domuški-
na. Na listu papira je prikazan snajper, a ispod njega natpis:„Girenko, Jurov,
Aleksejeva.“ Nikola Girenko, naučnik iz Sankt Peterburga koji je ubijen u
junu 2004. godine u svom stanu.
U junu 2008. godine, grupa mladih ljudi, vjerovatno iz Liberalno de-
mokratske partije Rusije, bacila je jaja na konferenciji za štampu na Alekse-
jevu koja je branila prava zarobljenika. 31. marta 2010. godine, Aleksejevu
je udario Konstantin Pereverzev kada je položila cvijeće na stanici podzemne
željeznice Park kulture, u znak sjećanja na poginule u terorističkom aktu. Na-
padač je odmah pritvoren. Osuđen je samo godinu uslovno.
U ljeto 2010. godine, na godišnjem„Sveruskom edukativnom forumu
za mlade“ (kamp)„Seliger“, Aleksejeva je postala jedan od likova instalacije
“,,Nijesi srećan zbog toga.“ Na hrpu je postavljena plastična glava sa njenom
fotografijom u nacističkom pokrivaču. U septembru 2014. godine potpisala je
izjavu u kojoj zahtijeva „zaustaviti agresivnu avanturu: povući ruske trupe iz
Ukrajine i prestati širiti propagandu, materijalnu i vojnu podršku separatisti-
ma na jugoistoku Ukrajine.“ 2012. godine pozvala je na oslobađanje Julije
138
Timošenko, koja je bila osuđena, a 2016. godine je govorila u odbranu Olega
Sentsova koji je bio zatvoren u ruskom zatvoru.
Nagrade i priznanja
1. Nosilac ordena Francuske legije časti (Francuska 2007).
2. Oreden za zasluge Svaezne Republike Njemačke (Njemačka 2009).
3. Kavaljerski orden Velikog kneza Litvanije Gajdimin (Litvanija, 5.
februara 2008).
4. Marinski krst III stepena (Estonija 2012).
5.Nagrada Andrej Saharova za slobodu misli (2009).
6. Nagrada Ulof Palme za istrajnost u ljudskim pravima (2004).
7. Nagrada Saveza jevrejskih opština Rusije (2005).
8. Nagrada Vaclava Havela za zaštitu ljudskih prava (2015).
9. Državna nagrada Rusije (2017) za dostignuća u profesiji.
U 2012. i 2013. godini nominovana je za Nobelovu nagradu za mir.
8. 15. Henrih Altunijan
Henrih Altunijan (24. novembar 1933., Tbilisi - 30. juna 2005., Izrael)
- poslanik u prvom sazivu parlamenta nezavisne Ukrajine, disident i politički
zatvorenik sovjetske ere.
Godine 1944. njegova porodica se preselila u ukrajinski grad Harkiv.
Od 1951. do 1956. Henrih Altunjian je studirao na Harkivskom višem vazdu-
hoplovnom inženjerskom fakultetu. 1956. godine preselio se u grad Uzin, u
Kijivskoj oblasti, gdje je radio kao namjenski vojni inženjer. 1961. Henrih
Altunijan se vratio u Harkiv i zaposlio kao načelnik odjeljenja Harkivske više
komandne vazduhoplovne škole, gdje je potom obavljao mjesto šefa labora-
torija i predavača.
Henrik Altunijan bio je član KPSS, aktivan ideološki komunista, ali na-
kon smjene Nikite Hruščova sa mjesta prvog sekretara KPSS 1964. godine,
odstupio je od partijske linije“. Nakon toga je započelo njegovo zbližavanje
sa ukrajinskim i moskovskim krugovima disidenata, posebno sa generalom
Petrom Grigorenkom i Petrom Jakirom. 1968. godine, Henrik Altunijan je ot-
pušten sa funkcije i isključen iz KPSS zbog veze sa disidentima i rasturanja
pisma akademika Saharova. Nakon toga, Henrik Altunijan je uspio da nađe
novi posao (zbog svojih izuzetnih sposobnosti) i postao stariji inženjer Harkiv-
skog odjeljenja za puštanje u rad„Orgenergo automatike.“ Ali zbog svoje stal-
ne uključenosti u pokret za ljudska prava, poput„Inicijativne grupe za ljudska
prava u SSSR-u,“ Henrik Altunijan je uhapšen u julu 1969. godine. Dana 26.
novembra iste godine Okružni sud u Harkivu osudio ga je na tri godine zatvora
i upućen je u logor u Nižnjem Ingšašu, u Krasnojarskomj oblasti RSFSR.
Po izlasku iz logora, 1972. godine Henrik Altunijan se ponovo vratio
u Harkiv, gdje je dobio posao kao mehaničar Harkivskog preduzeća„Kino-
139
tehprom.“ Zbog činjenice da nije prestao biti aktivni učesnik disidentskih po-
kreta i širio materijal o ljudskim pravima koji je štampan u samizdat varijanti,
ponovo je uhapšen 16. decembra 1980. i osuđen 7. marta 1981. godine na 7
godina zatvora i 5 godina progonstva. Tu kaznu prvo je odslužio u logori-
ma za političke zatvorenike (tzv.„36 zona’’ u selu Kučino u Permskoj oblasti
RSFSR). Zbog svog aktivnog učešća u borbi protiv kršenja prava političkih
zatvorenika, dodatno je kažnjen sa tri godine zatvora u Čistopolju, a nakon
zatvora otišao je u politički logor u Mordoviji (selo Baraševo). Početkom
1987. godine doveden je u Harkiv i pušten je na slobodu 9. marta, iako nikada
nije priznao krivicu i nije podnio zahtjev za pomilovanje. Ubrzo je Altunijan
počeo da radi kao mehničar u„Kinotehprom“ sa sjedištem u Harkivu. U ne-
dostatku dokaza 1990. godine, obje kazne Henrika Altunijana su poništene.
Nakon stvaranja„Narodnog pokreta Ukrajine“ u jesen 1989. godine,
Henrik Altunijan je postao aktivista Harkivskog ogranka ove političke par-
tije. Kasnije je rukovodio Harkivskom regionalnom organizacijom NPU-a.
Uoči izbora u martu 1990. godine za Vrhovnu Radu Ukrajinskog SSR-a,
glasači 522. stambenog okruga Harkiv i„Ukrajinsko jezičko društvo Tarasa
Ševčenka“ nominovali su Henrika Altunijana za mjesto narodnog poslanika
Ukrajine iz Harkivske izborne jedinice broj 370 (Kijivska izborna jedinica).
U drugom krugu, koji je održan 18. marta, Henrik Altunjan je dobio 46,06%
glasova i predstavljao je Harkiv u najvišem zakonodavnom tijelu Ukrajine
do maja 1994. godine. U Vrhovnoj Radi je bio član opozicije. Pored toga,
Henrik Altunijan bio je član dvije komisije Vrhovne Rada: Komisije za vete-
rane, penzionere, invalide, represirane, ratne veterane sa niskim primanjima
i međunarodnu ratnu borbu i Komisije za odbranu i državnu bezbjednost. U
martu 1994. godine, Henrik Altunjian se ponovo kandidovao za poslaničko
mjesto, ali je poražen u izbornoj trci, zauzimajući tek peto mjesto od 16 kan-
didata (3,36% glasova). Nakon toga nastavio je aktivnost kopredsjedavajućeg
Harkivskog Memorijala.
Zbog neuspješne operacije u Harkivu, u ljeto 2005. godine, Henrik Al-
tunjian je prebačen na liječenje u vojnu bolnicu u Izraelu, ali ni tamo ga nijesu
spasili. Umro je 30. juna 2005. godine
*
Svi do sada gore navedeni disidenti jasno su podržavali prava Krim-
skih Tatara. Pošto ih je bilo zaista puno, ovdje smo obradili samo neke od
najpoznatjih. Pomenućemo i neke koji su dali svoj puni doprinos, ali nažalost
podaci o njima i njihove biografije nijesu nam bile dostupne, a to su : DŽ.
Akimov, R. Mustafajev, M. Halilov, B. Osmanov, M. Selimov, A. Džepparov,
A. Ablajev, S. Memetov, O. Kosterin i brojni drugi hrabri intelektualci i borci
za prava Krimskih Tatara.
140
POGLAVLJE IX
Kultura Krimskih Tatara - književnost,
muzika, popularna kultura
K rimsko-tatarska književnost počinje svoju istoriju još od vremena

Zlatne Horde, svoj procvat je doživjela u vrijeme Krimskog Kana-
ta, i ponovo se rađa početkom XIX vijeka.
Jedno od prvih književnih djela Krima bila je pjesma„Jusuf i Zulejha“,
koju je napisao Mahmud Kirimli u XIII vijeku. Istaknuti krimski pisci bili
su: Ali (... - 1232), Mahmud (XIII - XIV vijek), Mevlana Redžep bin Ibragim
(... - 1386), Mevlana Šerefeddin bin Kemal (... - 1438) [2] i Kemal Ummi
(... - 1475). U periodu Zlatne Horde (XIII - prva polovina XV vijeka), pre-
laskom Krimskih Tatara u islam, pojavila se palatska (dvorska) poezija, čije
je formiranje manje ili više završilo u ranom periodu razvoja Krimskog Ka-
nata. Krimsko-tatarska književnost iz doba Krimskog Kanata bila je dvorska
(saray edebiyatı), poznata i kao„divan literatura“. Njeni autori su bili kanovi
i aristokrate. Sve pisane znamenitosti ovog perioda ispisane su arapskim pi-
smom. Književnost je prvenstveno bila zastupljena poezijom, među poznatim
pjesnicima su bili: Abdul-Medžid Efendi, Usein Kefevi, Mengli I Geraj, Bora
Gazi, Ramelj Hodža, Ašik Umer, Mustafa Dževheri, Lejla Bikeč, Ašik Arif,
Džan-Muhamed Efendi, Edip Efendi. Bila je i u kanovom dvoru pjesnikinja
Han-Zade-Hanum, koja je bila supruga kana Bahadira I Geraja.
U periodu XV-XVII vijeka nastaju antologije krimskih pjesnika. Li-
teratura je u to vrijeme bila bogata stranim jezicima, prije svega arapskim i
iranskim. Upotrebu turske sintakse literature ometao je sistem stiha – arruz,
(u klasičnoj turskoj, arapskoj i persijskoj klasičnoj literaturi je sistem kvanti-
tativnog stiha koji se zasniva na naizmjeničnim dugim i kratkim slogovima).
U Krimsko-tatarskom jeziku ne postoji takva podjela samoglasnika. To je do-
velo do tako čestog pozivanja pjesnika na arapski i persiijski vokabular. Kao
rezultat toga, jezik je dostupan samo onima koji su govorili persijski i arapski.
Paralelno, na krimskom jeziku, pojavila su se i junačka djela (Çorabatır - Bo-
gatir Chora, Kör oğlu - Sin slijepog), javna djela (Tair ve Zore - Tair i Zore),
bajke (o magičnim životinjama), narodne pjesme (svadbene, šalljive, vojnič-
ke), legende, poslovice, izreke, zagonetke i još mnogo toga. Jezik ovih djela
sadrži malu upotrebu stranih jezika. Ostala poznata djela iz ovog perioda:„O
pohodu Isljama-Geraja na Poljsku“, Džan-Muhammeda,„Ассеб-ус-Сейяра“
(Sedam planeta vjesnika u istoriji Tatara) Seid Mohammed Riza,„El Mu-
143
gum-ul-Burkhani“ (Okean dokaza), brojne Kanove etike. Prozna djela kla-
sičnog perioda su istorijska djela, poput Halim-Geraijeve„Kanova cvjetna
bašta“ i Abduljgafara Krimskog„Praćenje ljetopisa i istorijskih zapisa.“
Nakon osvajanja od strane Rusije, književni život Krima prestao je jer
su krimski kanovi bili glavni zaštitnici (mecene) poezije.
Ključna figura s kraja XIX i početka XX vijeka bio je Ismail Gasprin-
ski, koji je postavio temelje priča i romana u krimsko-tatarskoj literaturi. Ga-
sprinski je objaviljivao list„Terdžiman“, u kome su predstavljena djela novih
krimsko-tatarskih pisaca. U XX vijeku Ešfref Šemi-zade uložio je napore da
stvori noviju krimsko-tatarsku poeziju. Značajni pjesnici su Bekir Čoban-za-
de, Abdulah Dermendži, Ševki Bektore, Abdulah Latif-zade, Amdi Giraj-
bai. Prvu dramu na krimsko-tatarskom jeziku,„Zašto ne izbjeći“ napisao je
Abdulah Ozenbašli 1901. godine. 1906. u Bahčisaraju je osnovan književni
krug„Iskra“ pod vođstvom Dželala Meinova.
Na razvoj krimsko-tatarske književnosti sovjetskog posleratnog peri-
oda uveliko je uticala činjenica deportacije Krimskih Tatara u Uzbekistan.
Književna tradicija je na taj način prekinuta. Sama činjenica postojanja krim-
sko-tatarske književnosti i njenih najvažnijih autora bila je skrivena u SSSR-u
sve do 1970-ih godina. U 1970-im i 1980-im, proza je razvijena, posebno od
strane autora poput Ajdera Osmana, Urije Edemova, Ervina Umerova, Emilja
Amita i Rustema Muedina. Klasik sovjetske ere Šamil Aladin, poznati krim-
sko-tatarski autor Džengiz Dagdži napisao je sva svoja djela na turskom je-
ziku. Opozicioni pjesnici bili su: Lenur Ibraimov, Jurij Osmanov, Seitumer
Emin, Eskender Fazil. Političke tekstove pisao je Idris Asanin. Poznati dra-
maturzi su: Umer Ipči, Jusuf Bolat, Kemal Konguratli.
9. 1. Savremena krimsko tatarska književnost
Savremenu krimsko-tatarsku prozu karakteriše tradicija motivi iz
islamske tradicije (sufizam, etika Kur’ana). Pjesnik, koga možemo smatrati
oslonjenim na ovu tradiciju je Kan-Temir (Timur Kantemirov). Uticaj evrop-
skog postmodernizma i avangarde je ograničen i javljaju se autori poput Tair
Halilov i Guljnara Useinova. Moderni krimsko-tatarski pjesnici su: Šakir Se-
lim, Junus Kandim, Pevat Zeti, Sejran Sulejman. Savremeni krimsko-tatarski
prozni pisci su: Ervin Umerov, Tair Halilov, Guljnara Useinova, Ševket Ra-
mazanov, Lella Aladinova, Jusuf Bolat, Rustem Muedin, Emilj. Autori dječije
literature: Sejran Useinov, Ajša Kokijeva, Nadži Ametova, Emina Useinova,
Subi Nalbandova, Aliana Osmanova, Nuzet Umerov, Zarema Hajredinova.
Postoji Udruženje pisaca Krimskih Tatara. Književno stvaralaštvo objavljuju
se u književnom časopisu„Ildiz.“
Nagrade za djela napisana na nrimsko-tatarskom jeziku:
1. Književna nagrada I. Gasprinskog
144
2. Književna nagrada Ešrefa Šemi-zadea
3. Međunarodna nagrada Bekir Čoban-zadea
4. Literalni konkurs Ahmeda Ihsana Kirimli
Prevodi sa jezika Krimskih Tatara na ukrajinski i ruski jezik
Aktivni prevodilac sa krimsko-tatarskog jezika na ukrajinski bio je Mi-
kola Mirošničenko koji je učestvovao u prevodu antologija „Sunce“, „Moli-
tva lastavice“, „Vrata Istoka“. Preveo je djela autora kao što su Saifi Sarai,
Mevla Kadi Muhsin, Menli Geraj Kan, Afifedin Abdulah Afifi, Sejid Musa
Kefevi, Abdulja-Aziz Iziji, Lejla Bikeč, Ašik Umer, Mustafa Rahimi, Junus
Kandim, Šerijan Ali.
1.„Sunce” - Kunešten birparča: Antologija krimsko-tatarske poezije
XIII- XX vijeka; Mirošničenko M., Kandim J. Kijiv: Gol. spec. izdanje lite-
rature na jezicima nacionalnih manjina Ukrajine, 2003. godine.
2.„Usamljeni hodočasnik”: Savremena krimsko-tatarska proza. Dani-
lenko V. Kijiv: Izdavač V. Danilenko, 2003. godine.
3.„Molitva lastavica”: Antologija krimsko-tatarske proze XIV i XX vije-
ka, u 2 knjige Mirošničenko M., Kandim J. Kijiv: Etnos, 2005, 2006. godine.
4.„Vrata Istoka” (Tekst): Zlatne stranice krimsko-tatarske poezije; Pre-
veo Mikola Mirošničenko, članci o njenim stvaraocima / preveo. M. Mirošni-
čenko. - K.: Glavno specijalizovano izdanje literature na jezicima nacionalnih
manjina Ukrajine, 2004. godine.
5. “Krimsko-tatarske priče za đecu” (školska literatura za srednju ško-
lu) - Nuzet Omerov; prevod sa krimsko-tatarskog - Danilo Kononenko; Tatja-
na Očeredko. - K.: UkrNISISV: Etnos, 2010. - 128 s. (serija Magični Svijet),
6.„Bajke Krimskih Tatara”; I. Rud - Olga. - K.: Grani-T, 2009. - 104 s.
(Priče naroda svijeta)
Prevodi na ruskom jeziku
1.„Neću nikoga zaboraviti ... “/ Zbirka spisa krimsko-tatarskih pisaca
1913-1940. - Simferopolj, 2001.
2. Junusova L. S.„Krimsko-tatarska književnost”: Zbirka folklora i
književnosti VIII-XX vijeka - Simferopol: Sudbina, 2002
9. 2. Muzička umjetnost
Osnova tradicionalne muzičke baštine Krimskih Tatara bile su drevne
narodne folklorne tradicije porodičnih obreda, kalendarske svečanosti, radne
i igrane pesme; tradicije muzičke poezije i legende; Islamske muzičke i kul-
turne tradicije - dua, čitanje knjiga; muzičko instrumentalno izvođenje; solo
pjevanje, inicirano na melodiji koja je prenijela specifičnosti krimsko-tatar-
ske muzike. Krimsko-tatarske narodne pjesme razlikuju se od pjesama drugih
145
kultura i naroda po toplini i mekoći. Među narodnim pjesmama u krimsko-ta-
tarskoj kulturi izdvajaju se„Džir-iir“ i„Turku“.„Džir-iir“ se nazivaju pjesme
Krimskih Tatara iz stepskih oblasti, uglavnom su jednostavne po sadržaju.
„Turku“ su pjesme stanovnika južne obale i priobalskih reona. One su složeni
po obliku, ukrasu i pjevanju. Horske pjesme u Krimskih Tatara su izuzetno
rijetke - obično se povezuju sa ceremonijama vjenčanja i izvode se jednogla-
sno. Primjeri uključuju pjesme poput„Aj, planine“, «Iar-rav». Takve horske
pjesme kao što su „Četiri ugla Karasubazara“, i „Divno plešeš“ izvode se sa
plesom.
9. 3. Krimski Tatari u modernoj i popularnoj kulturi i na filmu
Lily Hyde, britanska novinarka koja živi u Ukrajini, je 2008. godine na
engleskom jeziku objavila roman„Dreamland“ (,,Zemlja snova“) koji govori
o krimsko-tatarskoj porodici koja se vraća u domovinu 1990-ih, a ispriča-
na je iz perspektive 12-godišnje djevojčice Safi, koja se doselila u razoreno
selo na Krimu sa roditeljima, bratom i djedom iz Uzbekistana. Safi je potom
nesigurna gdje je njen pravi dom, dok joj djed priča o herojima i žrtvama
među Krimskim Tatarima. Roman je preveden na francuski, krimsko-tatarski
i ukrajinski jezik.
Kristina Paščin je 2015. godine snimila dokumentarni film„A Struggle
for Home: The Crimean Tatars“ (,,Borba za dom: Krimski Tatari“) u zajed-
ničkoj ukrajinsko-tatarskoj koprodukciji, a koji prikazuje gotovo 200 godina
dugu istoriju tog naroda, od 1783. do 2014. godine sa posebnim naglaskom
na posljedice masovne deportacije 1944. godine. Još veću pažnju svjetske
javnosti je na te događaje dala pjesma (1944) ukrajinsko-tatarske pjevačice
Džamale, koja je i sama rođena u egzilu u Kirgistanu. Ona je postala prva
Tatarka na Eurosongu, kao i prva pjevačica koja je pjevala refrene na krim-
sko-tatarskom jeziku, a koja je izvela pjesmu posvećenu svojoj prabaki koja
je i sama bila žrtva deportacije. 2016. godine, kao predstavnica Ukrajine,
pobijedila je na Eurosongu.
,,Haitarma“ (,,Povratak“) je prvi cjelovečernji film Krimskih Tatara
(snimljen 2012. godine) i prvi je dugometražni film o deportaciji Krimskih
Tatara. Reditelj i glavni glumac u filmu je Akhtem Seitablajev.
146
POGLAVLJE X
Poznati Krimski Tatari kroz istoriju
10. 1. Mengli I Geraj

Mengli I Geraj (kt: I Meñli Geray, ۱‫ ;ىارك ىلكنم‬нар. 1445 — 1515)
je krimsko-tatarski državnik, političar i vojna ličnost. Krimski kan (1466.,
1469–1475., 1478 - 1515) iz dinastije Geraj. Sin Hadži I Geraja, osnivača
Krimskog Kanata. Godine 1478. usvojio je protektorat Osmanskog carstva,
pod kojim je Kanat ostao do kraja XVIII vijeka. Menglijeva krvava borba
sa svojim bratom Nur-Devletom za presto, počela je ubrzo nakon smrti nje-
govog oca, avgusta 1466. godine. 16. avgusta 1467. godine, zauzevši glavni
grad Kirk-Or, sebe je proglasio nezavisnim vladarom Kanata. 1469. godine„-
Car Manjak“ napao je Podilj, takođe Volinj, Kijivska oblast. Mengli I Ge-
raj upozorio je kralja na opasnost od okupljanja vojske i sprečavanje razara-
nja Galicije i Zapadnog Volinja. 1473. poslao je u Moskvu svog službenika
Azi-Baba da zaključi sporazum sa Ivanom III. Kada se vratio nazad, pratio ga
je na Krimu, kao boljarski izaslanik, N. Beklemišev, koji je od Ivana III imao
jasna uputstva za zaključivanje sporazuma. Za vrijeme vladavine Menglija
I, Krimski Kanat je konačno odvojen od Zlatne Horde. 1475. godine je bio
primoran da postane vazal Osmanskog carstva.
Pod Menglijem I Gerajem Krimski Kanat je vodio ratove protiv Polj-
ske, Velikog vojvodstva Litvanije, Moskve i Moldavije. 1480. godine, njego-
ve snage, kao saveznik Moskovske kneževine, napadaju Podilju kralja Ka-
zimira (polj kralja). U ljeto 1482. godine, Mengli je krenuo prema Ukrajini
po nalogu moskovskog kneza Ivana III. 1. septembra zauzeo je Kijiv, spalio
hramove i crkve i zarobio mnoge ljude. Kao poklon Moskvi, Kan je poslao
dio plijena iz Kijivskih hramova i crkava.
1492-1497. godine, sklapajući savez sa moskovskim knezom, izveo je
niz zajedničkih vojnih pohoda u Kijivskoj oblasti, Podilju, Volinju i Černigovu.
1493. godine, Mengli-Geraj je zajedno sa velikim knezom oskovskim Ivanom,
napravio zajednički pohod u Kijiv i Kijivsku oblast. Godine 1497. odredi juna-
ka Mengli I poraženi su od kneza Konstantina Ostroškog kod Očakova.
Vodio je dugu borbu protiv kana Velike Horde Akhmata i njegovih si-
nova, koja je okončana pobjedom Menglija I (u proljeće 1502. iznenada je
rastjerao, uništio ili zarobio iscrpljenu vojsku koja je još lutala Šig-Ahmetom,
a nakon toga objavio je svom savezniku – moskovskom Ivanu III :„Ti, dragi
moj brate ... raduj se i raduj se“).
149
Menglijev otac, Hadži I Geraj, preselio je glavni grad Kanata iz Solkhata
(sada Stari Krim) u stjenovito utvrđenje Kirk-Or (moderni Čufut-Kale). Mengli
je zauzvrat sagradio novu rezidenciju u gradu Salačik u dolini u blizini Kirk-
Ora (danas je to naselje Bahčisaraj). Izgradio je kompleks palata Devlet-Saraj
u Salačiku (danas predgrađe Bahčisaraja nije sačuvano, nažalost). Pored palate
sagradio je medresu Zindžirli (1500). Umro je 1515. godine.
10. 2. Adilj Geraj
Adilj Geraj (kt: Adil Geray, ‫ىارك لداع‬‎; 1617—1672) je krimsko-tatar-
ski državnik, političar i vojna ličnost. Krimski kan (1666-1671) iz klana Čo-
ban-Gera, bočni ogranak dinastije Geraj. Sin Devleta (Mustafe) Geraja, unuk
Fetiha I Geraja.
Jedini su vladajući kanovi koji pripadaju ogranku Čoban-Geraj. Otac
Adilja Geraja, Mustafa, bio je pastir iz sela u blizini Ak-Mesdžida i smatran
je nasljednikom po bočnoj liniji, Fetiha I Geraja. Sem Feti I Geraj kategorički
je demantovao svoje očinstvo za njega. Mustafa je prepoznao kana kao člana
kanove porodice Mehmed III Geraj, koji ga je imenovao nurudinom (titula)
preimenovavši ga u Devlet Geraj. Đeca Mustafe Kul-Boldua i Čul-Boldua
su takođe dobila nova imena (Fetih Geraj i Adilj Geraj). Nakon smrti svog
oca u bici s osmanlijama, Adilj Geraj je živio u Osmanskom carstvu. Klan
Geraj nije priznao Mustafine potomke kao legitimne članove Kanata, a kada
je imenovan na Krimski presto, Adilj Geraj je bio ogorčen odlukom sultana.
Istu ogorčenost iamo je i Adilj Geraj na Krimu kada je stigao tamo. Među-
tim, Krimski Tatari su se složili da ga poštuju. U usponu na tron sproveo je
nepromišljenu politiku prema bejovima-begovima, namećući im visok porez.
Kao rezultat toga, Širini se pobunio protiv njega. Adilj Geraj je, uz pomoć
osmanskih trupa i Mansurija, izašao kao pobjednik u sukobu, ali situacija na
Krimu je bila toliko napeta da je naredba Osmanskog carstva bila da se zau-
stavi progon Širinove loze (jedna od 4 najuticanija ogranka).
Godine 1665. Adilj Giraj je, uz podršku Osmanlija, s trona svrgao kana
Mehmeda IV Geraja. U početku je podržavao hetmana Petra Dorošenka u
Poljsko-kozačko-tatarskom ratu 1666-1671. godine. 1670. godine vlada u
Varšavi oduzela je Dorošenku vođstvo i postavila kozačkog hetmana Mihaila
Hanenka. Kan Adilj Geraj, koji je postao saveznik Reči Pospolite, a da nije
tražio dozvolu Osmanskog carstva, u maju 1671. godine, potpisao je spora-
zum sa novim hetmanom. Podržao je P. Suhovia i M. Hanenka u njihovoj bor-
bi protiv hetmana Dorošenka. Zbog toga je svrgnut s vlasti. Sultan Mehmed
IV imenovao je za kana Selim Geraja. 1671. godine, Adilj Geraj, smijenjen je
sa prestola, poslat je u Karin-Abad (danas Karnobat u Bugarskoj), đe je umro
sljedeće godine. Sahranjen je u dvorištu gradske džamije.
150
10. 3. Tugaj bej-beg
Tugaj bej-beg (kt: Arğın Doğan Toğay bey) - (oko 1601 - kraj 1648/
početak 1649) je istaknuti krimsko-tatarski komandant i politička ličnost. Do-
šao je iz jednog od četiri najuticajnija plemena Krimskog Kanata - porodice
Argin. Naslov bej (Bbeg) Tugai - Murza (plemić) dobija kao glavni Perekop
Sandžaka (okruga). Perekopski bej-beg je postao između 1642. i 1644. go-
dine (za vrijeme vladavine kana Mehmeda IV Geraja), pošto je bio jedan od
najvažnijih u Kanatu, jer su mu bile povjerene dužnosti očuvanja državne
granice. Jedini među begovima imao je odred lične straže sa 3.000 pripadni-
ka. Bio je potčinjen garnizonu i pokrivenim jedinicama Perekopa (15. 000),
kao i Nogajskim hordama: Edičukuljska, Perekopska, Očakivska i Budžacka.
Prema O. Pricaku (američki istoričar ukrajinskog porijekla), on se sreo
sa Bodanom Hmeljnickim tokom boravka u zarobljeništvu na Krimu (1620-
1622), koji je kasnije odigrao važnu ulogu u uspostavljanju i sprovođenju Ko-
začko-krimske unije 1648. godine protiv Reči Pospolite. Postoji alternativna
ideja da je bej-beg Tugaj upoznao Hmeljnickog kada je otputovao u Perekop
pregovarajući o otkupnini jednog od Tugaj-begovih rođaka, koji je zarobljen
za vrijeme Tatarove nesretne bitke kod Ohmatova 1644. godine, kada je ta-
tarska vojska, koju je vodio Tugai bej-beg, poražena od Poljacka, na čelu
sa prestolonaslednikom Konecpoljskim. Sredinom aprila 1648. godine Tugai
bej-beg je, po nalogu Geraja kana Isljama III, priskočio u pomoć Bodanu
Hmeljnickom na Mikitinsku Siču. Krimska konjica, koju su predvodili Tu-
gai-bej, i kozačka vojska pod komandom Hmeljnickog, zajedno su se borili
protiv trupa poljske krune u bici kod Žute vode 1648. godine.
1648. godine učestvovao je u opsadi Lavova (septembar-oktobar) i
Zamošća (decembar). Krimsko-tatarska vojska, naročito pod vođstvom Tu-
gajskog beja, igrala je važnu ulogu u pobjedama Hmeljnickog, a krimska
konjica je eliminisala poljsku konjičku vojsku. Kombinacija kozačke pješa-
dije i krimske konjice stvorila je operativno-taktičku superiornost ukrajinske
vojske nad poljskom u tim bitkama, pošto je nakon što su se pobunjenici
pridružili pobunjenicima pukovnije, poljskoj komandi nedostajala pešadija
koja je bila jednaka kozacima, i bila je primorana da sačuva sopstvenu konji-
cu za odbranu. Kao dio ukrajinske vojske, krimska konjnica, pod vođstvom
Tugaj-beja, služila je kao napadni odred (u marševskom redu) i odbranbeni (u
borbenom redu), a takođe je obavljala zadatke u vođenju taktičkog izviđanja.
Pored toga, na zahtjev B. Hmeljnickog i uz saglasnost Geraja, Krim-
skog kana Isljama III, bej-beg Tugaj je u ljeto 1648. godine sa 15.000 vojnika
na obroncima blizu Dnjepra (u Plavim vodama) služio kao rezerva ukrajinske
vojske.
Prema nekim izvorima, odnosi B. Hmeljnickog i Tugaj-beja bili su
prijateljski. Konkretno, poznate riječi B. Hmeljnickog:„ ... Tugaj-bej mi je
151
blizak, on je moj brat, moja duša ...“. Nakon opsade Zamošća Tugaj-bej se
razbolio. prebačen je u tvrđavu Akerman, đe je umro. Njegovo tijelo je pre-
nešeno na Krim.
10. 4. Ismail Gasprinski
Ismail Gasprinski (kt: İsmail Gasprin-
skiy, arap: ‫ىكسنيرپسگ ليعامسا‬‎)8 (20)
marta 1851., Ulu-Sala, okrug Jalta, provin-
cija Tavria, Rusko carstvo - 11. septembar
(24. septembar 1914., Bahčisaraj, provincija
Tavria, Rusko carstvo) je veliki krimsko-ta-
tarski, turski pedagog, pisac, prosvjetni rad-
nik, kulturna i politička ličnost. Osnivač je
pan-turcizma. Bio je poznat kao propagan-
dista modernih ideja među Krimskim Tatari-
ma i turskim muslimanskim svijetom uopšte,
modernizator njihove tradicionalne islamske
kulture.
Rođen je u selu Ulu-Sala, okrug Jalta u
provinciji Tavria, u porodici ruskog službeni-
ka Mustafe Ali oglu Gasprinskog. Majka mu
je Fatma-sultan Temir-Gazi (đevojačko prezime Kantakuzov). Porodici Ga-
sprinski odobreno je (nasljedno plemstvo) 19. aprila 1854. godine. Za vrijeme
Istočnog (krimskog) rata, porodica se preselila u Bahčisaraj. I. Gasprinski
je prvo obrazovanje stekao kod kuće i u osnovnoj vjerskoj školi (mektebe).
Nastavio je studije u Državnoj muškoj gimnaziji Simferopolj (1861-1862),
Voronješkom vojnom obrazovnom objektu, a potom i u 2. Moskovskoj vojnoj
gimnaziji. Po završetku studija vratio se na Krim, đe je položio odgovarajuće
ispite i postao učitelj u osnovnoj školi. Od 1871. godine bio je u Francuskoj.
1874-1875. živio je u Osmanskom carstvu. Stalna putovanja u inostranstvo
uticala su na formiranje pogleda I. Gasprinskog. Nakon studija u Ruskom
carstvu i putovanja u Evropu, počeo je da osmišljava ideje za hitnim refor-
mama duhovnog života muslimana, zasnovanim na kombinaciji dostignuća
naučnog i tehnološkog napretka hrišćana i održavanju obnovljenih vjerskih
načela islamskih naroda. Utisci sa putovanja postali su osnova priča u budu-
ćim radovima I. Gasprinskog.
Po povratku je izabran za poslanika Gradske dume Bahčisaraja, a od
13. 02. 1879. do 05. 03. 1884. godine bio je na čelu lokalne vlasti na mjestu
gradonačelnika. Tokom svog mandata preduzeo je nekoliko glavnih reformi.
Na primjer, uspio je da skoro utrostruči budžet grada i započne velike urbane
transformacije. Ostajući u postojećem zakonskom okviru, on je od Ministar-
stva unutrašnjih poslova Ruskog carstva dobio povećanje kvote predstavniš-
tva muslimana Bahčisaraja u gradskoj vlasti, koja je bila ograničena trenut-
152
nim državnim zakonima. I. Gasprinski se pobrinuo za sanitarni status i razvoj
javnog obrazovanja u Bahčisaraju i tako dalje.
Od 1879. godine, pokušavao je da stvori sopstvenu izdavačku kuću za
potrebe sugrađana u Ruskom carstvu. Poznati su mu predlozi da organizu-
je izdavanje periodike na krimsko-tatarskom jeziku„Файдали еґлєнджє“
(1879-1880),„Zakon“ (1881) i tako dalje. Nakon duge borbe, od 10. 04.
1883. godine, počeo je da objavljuje i uređuje prve nacionalne novine na
krimsko-tatarskom i ruskom jeziku pod imenom„Prevodilac- Terdžiman.“ U
prilično teškim uslovima izdavačka kuća se razvijala i pokušavala da drži ko-
rak sa novitetima štampe. Štamparija u provincijskom gradu Bahćčsaraj do-
bila je konkurentsku bitku sa moćnim britanskim štamparijama; na istočnom
tržištu plasiran je Kuran različitih veličina. Novine„Terdžiman“ su dugo bile
jedini turski časopisi u ruskom carstvu i početkom XX vijeka; smatra seda je
najstarija muslimanska novina na svijetu. List„Terdžiman“ izlazio je skoro 35
godina, a ugašen je 23. februara 1918. godine.
Kroz novine su se njegove ideje proširile u mnogim zemljama. Ovo se
posebno odnosi na Rusiju (Tatarstan, Baškortostan, Sjeverni Kavkaz, Sibir
itd.), Bjelorusiju, Kazahstan, Kirgistan, Uzbekistan, Turkmenistan, Tadžiki-
stan Azerbejdžan. Pored toga,„Terdžiman“ je bio dobro poznat u Iranu, Kini,
Hivajskom Kanatu, Buharskom Emiratu, Egiptu, Bugarskoj, Francuskoj,
Švajcarskoj, SAD. Vjerovao je da su njegove novine popularnije kod stranaca
nego kod sunarodnika. Novine„Terdžiman“ bile su poznati izvor nepristra-
snih informacija o statusu tursko-muslimanskih naroda u Ruskom carstvu za
naučnike, prosvetiteljstvo, svještenstvo, industrijalce, preduzetnike iz Evrope
i Azije. Novinsku građu I. Gasprinskog koristila je štampa muslimanskih ze-
malja:„Ikdam“,„Sebah“,„Gajret“,„Vatan“.,,Dikkat”,„Hidmet“,„Agonk“,„Za-
man“,„Kairo“,„Nil“,„Akhter“, Naasuri.“
Talenti I. Gasprinskog - urednika, pisca, publiciste - iskristalizovani su
na stranicama lista„Terdžiman.“ Izdavač najmoćnije krimsko-tatarske izda-
vačke kuće, podržavao je nacionalni stvaralački potencijal koji se rodio. Među
talentovanim mladiim ljudima koji su sarađivali sa uredništvom„Terdžima-
nu“ treba imati u vidu najpoznatije ličnosti tatarske kulture i obrazovanja,
kao što su Osman Akčokrakli, Memet Nuzet, Jakup Šakir-Ali, Usein Šamilj
Tohtaґgazi, Abliakim Imlji, (H)asan Sabri Ajvazov, Ismail Latifzade, Seit Ab-
dulah Ozenbašli i drugi.
Godine 1886. postavio je dodatak za oglase u novinama„Terdžiman“,
nazvan Lista objava. Krajem 1905. godine započeo je sa izdavanjem prvog
krimsko-tatarskog časopisa za žene,„Allem-i Nisvan“ (,,Ženski svijet“). To
je bio treći pokušaj (prva dva neuspješna 1887. - časopis„Terbier“ (,,Obra-
zovanje“), a 1891. - list„Teadžiman-(Kadin) (,,Žena“). Zimi 1906. godine,
dobio je dozvolu za objavljivanje prvog šaljivog časopisa na svom maternjem
jeziku, pod nazivom„Ha-ha-ha.“ Kasnije je stvorio novi nedjeljnik, štampa-
ni organ muslimanske dume Državne dume Ruske imperije, novine„Millet“
153
(,,Narod“). 1907-1908. objavio je nekoliko izdanja novina na arapskom jezi-
ku„Al Nahda“ (,,Preporod“) u Egipatskom Kadifatu.
Zbog svoje uspješne izdavačke djelatnosti više puta je pominjan na
državnim štamparskim izložbama. Godine 1908. na 25. rođendan„Terdži-
mana“, I. Kharitonov je u Kazanjskoj izdavačkoj kući napravio tipografsko
pismo u čast Ismaila Gasprinskog. Ismail Gasprinski je organizator Pokreta
prosvetiteljstva poznatog kao Džadidizam (Pokret muslimanskog moderniz-
ma u cjelini). Radikalno je promijenio prirodu i strukturu osnovnog obra-
zovanja u mnogim muslimanskim zemljama. Podučavanje krimsko-tatarske
đece dobilo je sekularniji karakter. Ismail Gasprinski razvio je osnove re-
forme tradicionalnog muslimanskog etno-konfesionalnog sistema javnog ob-
razovanja. Njegove„nove metode podučavanja“ uspješno su se koristile ne
samo na Krimu već i u Tatarstanu, Kazahstanu, Baškortostanu, Tadžikistanu,
Turkmenistanu, Uzbekistanu, Azerbejdžanu, Turskoj, Sjevernoj Persiji, Kine-
skom Turkestanu.
Napisao je i objavio niz udžbenika za nacionalne škole novih metoda.
Najpoznatiji među njima bio je udžbenik „Hodža i Subjan“ („Dječji učitelj“),
koji je objavljen u 4 sveske. Učitelji savremenih škola, čiji je duhovni vođa
bio I. Gasprinski, postali su propagandisti njegovih progresivnih ideja široj
populaciji muslimanskog stanovništva. Hiljade Džadističkih mekteba pretvo-
rile su se u sveopšte reforme i obnavljanja cijelog duhovnog života, svakod-
nevice mnogih turskih naroda Ruskog carstva na prelazu iz XIX u XX vijek.
Mnogi od njih željeli su da dobiju ime po I. Gasprinskom.
Ismail Gasprinski je organizator Pokreta prosvetiteljstva, poznatog kao
Džadidizam kčiji je naziv izveden iz fraze„usul-džedid“ (,,novi metodi“u-
čenja). U novom metodu podučavanja pismenosti korišćen je„usul sautiia“
(,,zvučna metoda“), kada su određena slova odgovarala na određene zvuko-
ve. U širokom smislu, Džadiizam je bio javni prosvetiteljski pokret. Glavna
područja Džadidizma su: reforma i širenje obrazovanja; stvaranje i razvoj
nacionalne štampe; rješavanje ženskog pitanja u skladu sa razvojem savre-
mene civilizacije; stvaranje jedinstvenog turskog jezika ili barem usvajanje
jedinstvenog klasičnog jezika; osnivanje političkih organizacija; stvaranje fi-
lantropskih i humanih struktura; jačanje socijalnih, kulturnih i ekonomskih
veza između turskih naroda; obrazovanje sloja nacionalne inteligencije; sveu-
kupna modernizacija muslimanskog načina života; uspostavljanje saradnje sa
državnom vladom. Od 1887. godine bio je član Krimske naučne organizacije
Krima -„Tavrijske pokrajinske naučne arhive.“ 1905. godine, sa saradnicima,
je osnovao muslimansku liberalnu organizaciju„Ittifak el Muslim“ (,,Savez
muslimana“). Bio je član Centralnog komiteta i direktno rukovodio krimskim
ogrankom„Ittifak El Muslim.“
Stao je na čelu sveruske profesionalne unije radnika štamparije. Širio je
ideje o organizovanju brojnih regionalnih humanitarnih i sindikalnih organi-
zacija „Pomoć siromašnim muslimanskim zajednicama“, „Sindikatima bibli-
154
oteka“ i aktivno učestvovao u radu mnogih od njih. 1907. godine predložio je
da se u Kairu sazove„Svjetski muslimanski kongres“ koji je trebao ujediniti
progresivne snage Istoka na putu reformi i transformacija. Morao je da raz-
motri optimalne pravce za razvoj obrazovanja, kulture i pitanje ekonomskog
oporavka za narode koji su ispovijedali islam. Principi i ideje svjetskog pogleda
zasnovani su na liberalnoj ideologiji, progresivnom razvoju društva, prijatelj-
stvu slovenskih i turskih naroda, konfesionalnoj toleranciji i saradnji hrišćana i
muslimana, odbacivanju zahteva socijalističkih grupa. Ideje I. Gasprinskog su
inspirisale mnoge istočnjačke mislioce. Njegovi pogledi na društveni značaj
poklapaju se sa idejama uglednih islamskih filozofa i prosvetara: Džamaludina
al-Afganija, Šigabutdina Mardžanija, Muhameda Abda, Hasan Bey Zadarbija,
Mahmudhože Behbudija i drugih.
Bio je priznati klasični autor nekoliko umjetničkih djela: romana „Pisma
od Abasa do Fransa“, čija je složena verzija utopijska priča „Dar ul Rahat musli-
mani“; distopijska priča„Afrička pisma“; istorijska priča„Arslan Kiz“; mistična
novela„Planina Istoka“; politički eseji „Ruski musliman“, „Rusko-istočni spo-
razum“ i još mnogo toga. Postao je osnivač mnogih književnih i publicističkih
žanrova, ne samo među Krimskim Tatarima, već i među drugim narodima koji
govore turski jezik.
Za duge godine i plodonosne obrazovne i društvene aktivnosti, Gasprin-
ski je nagrađen sa nekoliko ordena i medalja. Među njima su Buharski Zlatni
orden zvijezde (III stepen) - 1893; Turska Medžidia (IV stepen) - 1894; Ru-
ska„medalja ruskog carskog tehničkog društva Sankt Peterburga“ (bronzana)
- 1897; persiijski orden„Lav i sunce“ (IV i III stepen) poslednji - 1904. I. Ga-
sprinski je sahranjen na teritoriji Medrese Zindžerli u Bahčisaraju. Uništeni
grob je obnovljen. Bio je nominovan za Nobelovu nagradu za mir (1910), od
francuskog magazina.„Revue du monde musulman“ za društveno-političke,
kulturne i obrazovne aktivnosti.
10. 5. Noman Čelebidžihan
Noman Čelebidžihan (kt: Noman Çele-
bicihan;1885, str. Bijuk-Sunak, okrug Pere-
kopsk, provincija Tavria, Rusko carstvo - 23.
februar 1918, Sevastopolj) je krimsko-tatar-
ski političar i državnik. Jedan od organizato-
ra prvog Kurultaja, prvi presjednik vlade koji
je 1917. proglasio Krimsku narodnu republi-
ku, prvi muftija muslimana Krima, Litvanije,
Poljske i Bjelorusije.
Poznat i kao Čelebi Čelebijev, tako je
njegovo ime zapisano u zvaničnim ruskim do-
kumentima. Njegove pjesma postala je himna
Krimskih Tatara,„Ant etkenmen!“ (,,Zakleo
155
sam se!“). Rođen je 1885. godine u porodici Ibrahima Čelebije, imama džamije
sela Bijuk-Sunak. Nakon osnovnog obrazovanja u seoskoj školi, nastavio je
obrazovanje u medresi Akčora, a zatim u medresi Zidžirli. Zajedno sa Džafe-
rom Seidametovim i Abibulahom Odabašom osnovao je patriotsku zajednicu
Domovina (kt:„Vatan“ 1909), ilegalnu političku organizaciju čiji su članovi bili
studenti, Krimski Tatari. Uhapšen je zbog promovisanja socijalističkih ideja.
Nakon februarske revolucije 1917. godine, Čelebidžihan se vratio na Krim, vo-
deći nacionalni pokret Krimskih Tatara. Na njihovom prvom kongresu u Simfe-
ropolju, 25. marta 1917. godine, izabran je za predsjednika Izvršnog komiteta
Svekrimskog muslimanskog savjeta.
Čelebidžihan je organizovao demonstracije Krimskih Tatara, prikupljaju-
ći donacije u „Fond pobjede“ nad Njemačkim carstvom, Osmanskim carstvom
i njegovim monarhijskim saveznicima. Muslimanski izvršni komitet ga je pri-
znao kao tijelo Privremene vlade u upravljanju Krimskim Tatarima, podređeno
njegovom Ministarstvu unutrašnjih poslova Rusije. U isto vrijeme, objavlje-
ne su takve publikacije kao „Millet“ (,,Nacija“) na krimsko-tatarskom jeziku
i„Glas Tatara“ na ruskom jeziku. 5. aprila 1917. godine, gotovo svi poslovi
Krimskih Tatara bili su u nadležnosti Izvršnog odbora. Njeni centralni organi
su novine „Millet“ (,,Nacija“, uređivao ih je A.S. Aivazov, 27. juna 1917.) i
nedjeljnik„Glas Tatara” (A. Bodaninski i H. Čapčakčii, 22. jula). Rukovodstvo
Izvršnog odbora doprinijelo je službenoj registraciji Nacionalne stranke -„Milli
Firka“, čija je glavna svrha nacionalno samoopredjeljenje Krimskih Tatara.
U prvom sastavu Centralnog komiteta bili su: C. Čelebidžihan, D. Sejda-
met, A. S. Ajvazov, S. Hattatov (Hattat), A. Ozenbašli, DŽ. Ablaev, A. Hiljmi
(Ijm). Stranka je smatrala svojim zadatkom da stvori autonomnu krimsku drža-
vu, održavajući red među etničkim grupama. U ljeto 1917. godine, uz dozvolu
O. Kerenskog, počeli su formirati sopstvene tatarske nacionalne vojne jedinice,
takozvane eskadrone. Na Svekrimskom kongresu Krimskih Tatara u Simfero-
polju 2. oktobra 1917. godine, Čelebidžihan je iznio program za reorganizaciju
muslimanskog izvršnog odbora u Kurultaiu, u parlamentu krimsko-tatarskog
naroda. Zadatak mu je bio da učestvuje u vršenju teritorijalne autonomije po-
luostrva pod sloganom: „Krim za Krimljane.“ Čelebidžihan je osudio boljše-
vički puč u Petrogradu 25. oktobra 1917. godine, zalažući se za formiranje re-
volucionarne moći uz učešće svih socijalističkih partija.
U novembru 1917. godine (po starom sistemu) u Krim prelazi i I Kurul-
tai krimsko-tatarskog naroda, koji je pripremio Noman Čelebidžihan i njegovi
saradnici. Čelebidžihan je član komisije za izradu Ustava Krimske narodne re-
publike. Kurultai odobrava nacrt ustava koji je predstavila Komisija i progla-
šava stvaranje Narodne Republike Krim, dok je Noman Čelebidžihan izabran
za predsjednika Direktorata (nacionalne vlade), paralelno sa ministrom pravde.
Program vlade koji je prikazan na stranicama časopisa„Millet“ i„Glas
Tatara“ navodi:„Krimsko-tatarska vlada je pozvana da osigura sreću i norma-
lan život ne samo autohtonog naroda, već i da zaštiti sve mještane, stanovnike
156
poluostrva od uzurpacije, anarhije i pobune, da sačuva njihove živote i dosto-
janstvo, i smatra da je to naša sveta dužnost.“
Noman Čelebidžihan se zalagao za jednakost svih naroda koji žive na
Krimu. U jednoj svojoj izjavi je istakao:„Naš zadatak je stvoriti državu poput
Švajcarske. Krimski narodi su prelijep buket i svakom narodu su potrebna jed-
naka prava i uslovi, jer mi moramo ići uporedo.“ Međutim, dolazak na vlast
boljševika, koji nijesu priznali Krimsko-tatarsku vladu, prijetio je postojanju
mlade Krimske Narodne Republike.
Pokazao je oklijevanje u oružanoj borbi protiv boljševika i 4. januara
1918. na sopstvenu inicijativu podnio je ostavku na čelu rukovodstva. Na nje-
gov predlog 10. januara 1918. godine, Kurultai je formirao komisiju koja je
pregovarala s boljševicima da okonča oružanu borbu na Krimu. Koristeći to,
boljševici su 14. januara 1918. godine slobodno preuzeli vlast u Simferopolju,
uhapsili Čelebidžihana i avionom prevezli u Sevastopolj. 23. februara 1918. u
gradskom zatvoru su ga ubili boljševički mornari, a njegovo tijelo bačeno je u
Crno more.
Čelebidžiha je održavao vezu sa Ukrajinskom Verhovnom Radom. Sep-
tembra 1917, na njen poziv, Izvršni odbor muslimana poslao je delegaciju od
10 ljudi u Kijiv da učestvuje u radu Kongresa naroda Rusije. Krimsko-tatarska
delegacija podržala je odluku kongresa o pretvaranju Rusije u federaciju jedna-
kih republika. Pozdravio je formiranje Ukrajinske Narodne Republike.
U Ični je na zgradi željezničke stanice postavljena spomen-ploča u znak
sjećanja na njega. Po njemu je dobio ime jedan dobrovoljački bataljon.
10. 6. Asan Sabri Aivazov
Asan Sabri Aivazov (kt: Asan Sabri

Ayvazov; 6. maja 1878. godine, Alupka,
provincija Tavria, Rusko carstvo - 17. apri-
la 1938) je krimsko-tatarski pisac, pedagog,
javna ličnost. Rođen je 6. maja 1878. godi-
ne u Alupki. Zvršio je medresu i predavao u
Alupki. Od 1892. do 1896. godine studirao je
na Istanbulskom pedagoškom zavodu. Tokom
studija u Osmanskom carstvu, objavljivao je
članke u novinama„Terdžiman“ Ismaila Ga-
sprinskog, pisao je i u turskoj i azerbejdžan-
skoj štampi. Po povratku u domovinu, radio
je kao učitelj u Alupki, od 1913. - u Bahčisa-
raju. Jedno vrijeme je predavao na Institutu za orijentalne jezike„Lazarev” u
Moskvi. Kao pisac, Aivazov je bio oblikovan idejama Ismaila Gasprinskog i
revolucionarnim događajima 1905-1907. godine. Bio je aktivan u političkim
strukturama.
157
1906-1908 godine bio je bliski prijatelj R. Medieva, saradnik lista„Ve-
ta Hadimi“, od 1914. godine je urednik lista„Terdžiman.“Tokom revolucije
1917-1918. godine, Aivazov je radio kao urednik lista„Millet“; dva puta je
biran za predsejdnika Kurultaia (januara i maja 1918), i ambasadora Krim-
ske pokrajinske vlade u Osmanskom carstvu. Nakon uspostavljanja sovjet-
ske vlasti na Krimu, Aivazov je radio u prevodilačkom odjeljenju CIK-a, od
1922. godine kao viši asistent na Krimskom univerzitetu, predavajući arapski
i osmanski jezik na Pedagoškom institutu. Bio je zagovornik prevođenja uvo-
đenja latiničnog pisma. 1926-1927 objavio je mnogo članaka o lingvistici u
novinama„Eni Dunja“, časopisima„Iler“ i„Okuv Išleri.“ Izvjesno vrijeme je
uređivao dječji časopis„Koz-Ajdin.“
1930. godine Aivazov je uhapšen, ali pušten dva mjeseca kasnije.
Umjesto u sudnicu, upućen je na liječenje u Kislovodsk. Kasniji dokumenti
jasno govore o onome što se dogodilo u krimnalističkim istražnim radnjama u
kancelarijama NKVD (tajna policija). Budući da je najaktivniji učesnik naci-
onalnog pokreta, prema obaveštajnim oficirima, Aivazov bi mogao da posta-
ne vrijedan izvor informacija o razmišljanju krimsko-tatarske inteligencije.
Nakon njegovog zatvora, pod teškim uslovima, Aivazov pristaje da sarađuje
sa organima NKVD-a.
Godine1959. u dopunskoj istrazi u Simferopolju, supruga Asana Aiva-
zov, Olga spominje:„ ... Neko vrijeme nakon hapšenja mog muža, pojavili su
joj se kontraobavještajni službenici, uključujući istražitelja Kemala, koji su
donijeli proizvode kao što su kakao, puter, peciva ...“
Sedam godina kasnije, 5. aprila 1937. godine, ponovo je uhapšen. 27.
decembra 1937. godine, dok je ponovo bio u pritvoru, Asan Aivazov je istra-
žitelju rekao da je bio tajni agent policije NKVD od 1930. godine. Prema
zapisniku sa ispitivanja, Aivazov je priznao da je „kao agent NKVD-a, bio
uključen u dvostruke aktivnosti […], prikrivajući podatke o antisovjetskim
aktivnostima drugih“.
Strieljan je 17. aprila 1938. godine.
10. 7. Džafer Seidamet
Džafer Seidamet (kt:. Cafer Seydamet
Qırımer, tur: Cafer Seydahmet Kırımer 1.
septembra 1889., str. Kizil-Taš, okrug Jalta,
provincija Tavria, Rusko carstvo - 3. aprila
1960. Istanbul, Turska) je krimsko-tatarski
pisac, javna ličnost, jedan od vođa i ideologa
nacionalno-oslobodilačkog pokreta Krimskih
Tatara. Džafer Seidamet rođen je 1. septem-
bra 1889. godine u malom selu Kizil-Taš,
okrug Jalta, provincija Tavria, u bogatoj se-
oskoj porodici. Osnovno obrazovanje stekao
158
je na Krimu, a visoko obrazovanje u Istanbulu na Pravnom fakultetu. 1908.
godine, on i nekoliko studenata (uključujući Nomana Čelebidžihana) osno-
vali su Krimsko-tatarsko udruženje studenata. Već naredne godine Džafer je
zajedno sa istomišljenicima osnovao organizaciju„Domovina“ (kt:,,Vatan“),
ilegalnu političku organizaciju Krimskih Tatara koji su bili studenti u Turskoj.
Njena svrha bila je oslobađanje Krimskih Tatara od ugnjetavanja cara, kao su-
protstavljanje autoritarnom režimu. Kasnije je iz ovog društva izašla politička
stranka„Milli Firka“, čiji je on bio član u Centralnom komitetu. Godine 1911.
je pod pseudonimom objavio svoj prvi esej,„Potlačena Krimsko-tatarska na-
cija u XX vijeku“ (tur:Yirminci Asırda Tatar Milleti Mazlumesi), zbog koga
je trebao biti uhapšen od tajnih policijskih agenta. Nakon toga, Džafer Seida-
met je bio primoran da napusti Tursku i preseli se u Evropu - u Pariz. Tamo
se upisao na Sorbonu, gdje je studirao pravo, novinarstvo i društvene nauke.
Po završetku studija vratio se u Rusiju, gdje je 1914. godine započeo studije
na univerzitetu u Sankt Peterburgu. Tamo je upoznao Nomana Čelebidžihana.
Kada je počeo Prvi svjetski rat, vratio se na Krim, sanjajući o padu car-
stva što će dovesti do formiranja demokratske države. Džafer Seidamet, za-
jedno sa svojim kolegama, nastavio je da organizuje tajne grupe na lokalnom
nivou, ali je ubrzo upućen u rusku vojsku i poslat u školu za kadete. 1916.
godine, već u činu mlađeg oficira, stigao je na front. Kasnije je prebačen u
Besarabiju, u rezervni puk u gradu Izmail.
Nakon abdikacije cara Nikolaja II, politička aktivnost na Krimu inten-
zivirala se u februaru 1917. godine. Džafer Seidamet bio je u središtu ovog
procesa - u aprilu je izabran za predsedavajućeg Vakufske komisije musli-
manskog izvršnog komiteta, a u maju je predvodio delegaciju Krimskih Tata-
ra na Sveruskom muslimanskom kongresu u Moskvi, i u drugoj polovini jula,
zajedno sa Ametom Ozenbašlijem, otputovao je u Kijiv da uspostavi kontakt
sa ukrajinskim vlastima, posebno sa Mihajlom Gruševskim, predsjedavaju-
ćim Vrhovne Rade, sekretarom za međunarodna pitanja Aleksandrom Šulju-
ginom, predsjednikom Generalnog sekretarijata Vladimirom Viničenkom.
Učestvovao je na kongresu„Porobljenih naroda, koji se dogodio u septembru
1917. godine u Kijivu.“
U svojim memoarima, napisanim nekoliko decenija nakon događaja,
detaljno opisuje svoju viziju razloga svog dolaska i sastanaka sa ukrajinskim
liderima:„Pomno smo pratili strukturiranje ukrajinskog nacionalnog pokre-
ta, uspostavljanje Vrhovne Rade, akcije Ukrajinaca na relizaciji teritorijalne
autonomije i, konačno, stvaranje nacionalne vlade. Anarhija, koja je dolazila
odasvud, jasno je pokazala nerazumnost naših namjera da sačuvamo našu
zemlju na ugovornoj osnovi sa Rusima, sa ruskim vlastima - zbog čega nam
je bila potrebna detaljnija studija ukrajinskog nacionalnog pokreta.“
Seidamet spominje kako je tajno i bez dozvole uzeo kartu Ukrajine
koju je u Lavovu izdao Generalni sekretarijat na kojoj je„horizontalna linija,
159
nacrtana od Kefe do Kezleva, Krimsko poluostrvo presječeno na pola, čiji
je sjeverni dio potpuno obojen u boji Ukrajine.“ Učesnici putovanja u Kijiv
upoznali su sa kartom muftiju Nomana Dželebidžihana 9. decembra 1917. u
Bahčisaraju, na sastanku Kurultai-a (izabranog tijela Krimskih Tatara), čiji je
inicijator. Postavljen je za ministra odbrane i ministra spoljnih poslova no-
voproglašene Krimske Narodne Republike. On je bio instrument u razvoju
procedura za izbor i proglašenje nove države. Takođe, uspjeli su da vrate ne-
koliko krimsko-tatarskih trupa, uključujući i Tatarski konjički puk koji je bio
u Hersonu.
Međutim, formiranje sopstvene vojske nije pomoglo da Krimska Repu-
blika opstane - u januaru 1918. godine Tatarska konjica se sukobila sa bolj-
ševičkim snagama izvan Simferopolja, nakon čega je poražena. Džafer Sei-
damet, za razliku od Nomana Čelebidžihana, koji je prvo uhapšen, a potom
i strijeljan u gradskom zatvoru u Sevastopolju, uspio je da pobjegne u Kijiv,
gdje je potražio pomoć od ukrajinskih vlasti. Vojna pomoć Ukrajinske Na-
rodne Republike odobrena je u aprilu 1918. godine - pod udarima Zaporoš-
kog korpusa vojske UNR-a (pod komandom pukovnika Petera Bolbočana).
Pridružio se krimsko-tatarskim pobunjenicima, pale su boljševičke vlasti na
Krimu. Seidamet se vratio na Krim u maju, nakon njemačke okupacije Kri-
ma. Odmah je započeo rad u vladi Sulejmana Suljkevića, koju je podržala
njemačka vojna komanda. Postavljen je za ministra spoljnih poslova i u tom
svojstvu otišao je u Berlin, gdje je zahtijevao okončanje okupacije koju je na-
metnuo ukrajinski lider Pavel Skoropadski. Ne slažući se sa politikom koja je
dovela do gubitka nezavisnosti Krima, Seidamet je podnio ostavku na funk-
ciju.. To je bilo u inostranstvu, kada su se njemačke trupe počele povlačiti sa
Krima u novembru 1918. godine, a vlada Sulejmana Suljkevića je srušena.
Džafer Seidamet je od tada živio u egzilu.
Prvo je živio u Istanbulu, gdje je podržao Turski nacionalistički po-
kret, pod vođstvom Mustafe Kemala Ataturka, i osnovao časopis„Emel“.
Džafer Seidamet je uspio da prebaci ogromnu arhivu dokumenata i drago-
cjenih materijala iz istorije Krima. Njegov boravak tamo bio je kratak, jer
su ga osmanske vlasti uhapsile i deportovale. 1920. godine skrasio se u Lo-
zani (Švajcarska), gdje je nastavio da brani interese Krimskih Tatara i lobira
za autonomiju. Oktobra 1920. godine otputovao je u Varšavu na sastanak sa
maršalom Jozefom Pilsudskim, poljskim vođom, koji je imao ključnu ulogu
u stvaranju„Prometejeskog pokreta.“ Pilsudski, koji je ranije bio uključen u
ilegalne političke aktivnosti u Rusiji, imao je mnogo saveznika među vođa-
ma potlačenih nacija koje su tražile samoopredjeljenje poslije sloma carstva.
Prometeizam je bio aktivan od 1926. do 1939. godine, a Džafer Seidamet ga
je aktivno podržavao.
U aprilu 1922. godine, usljed gladi koja je bjiesnila u Sovjetskom Save-
zu (poznate kao Holodomor 1921-1923), Seidamet je otputovao u Tursku da
160
potraži pomoć za žrtve gladi na Krimu. Njegov dolazak u Istanbul privukao
je pažnju lokalne štampe. Grad je u to vrijeme bio pod okupacijom zemalja
Atante, a nacionalistička vlada Mustafe Kemala nastavila je ratovati sa oku-
patorskim snagama Grčke u zapadnoj Anatoliji. Takođe je posjetio Ankaru,
sastao se sa predstavnicima nacionalističke vlade koji su imali dobre odnose
sa Sovjetskom Rusijom- U tim kontaktima nastojao je da dobije političke
ustupke za Krimske Tatare. U isto vrijeme, u Ankari je bila službena delega-
cija sa Krima, koja je takođe tražila pomoć. Kao odgovor na ove zajedničke
napore, Turska je uspjela da pošalje 1.000 vreća brašna na Krim, zahvaljujući
naporima turskog Crvenog polumjeseca, uprkos teškim ekonomskim uslovi-
ma u zemlji.
Deset godina kasnije Krimljani su ponovo počeli da trpe nestašicu hra-
ne. Sovjetska politika kolektivizacije i likvidacije malih farmi, koja je zapo-
četa 1930. godine, imala je razorni efekat na Krim kao i na poljoprivredne
regione zemlje. Prekomjerna eksploatacija uzrokovala je ozbiljan nedostatak
hrane, što je dovelo do smrti miliona ljudi u Ukrajini, Krimu, Kavkazu i Do-
njoj Volgi. Džafer Seidamet protestovao je protiv državne politike koja je
dovela do Holodomora 1932-1933. godine, ukazujući na surove i iracionalne
aspekte sovjetske odluke da žito prodaje na svjetskim tržištima po nižim cije-
nama, koje je bilo oduzeto od njihovih gladnih seljaka.
Nastavio je da piše i govori o ugnjetavanju Krimskih Tatara i drugih
porobljenih naroda u Sovjetskom Savezu. Na sastanku aktivista„Prometej-
skog pokreta“ u Varšavi januara 1930. godine održao je predavanje o istoriji
Krima, tvrdeći da se imperijalistička politika carskog režima nije promijenila.
Takozvana diktatura radničke klase nastavila je ugnjetavati, pa čak i uništava-
ti krimsko -tatarski narod. 1934. godine, grupa pristalica Seidameta, na„Kon-
gresu turskih Tatara Krima“, organizovala je sastanak u Dobrudži (Rumu-
nija) da proslavi 25. godišnjicu svog političkog učešća u akcijama da zaštiti
svoj narod. 1934. godine Seidamet je prihvatio prezime Kirimer (tur:Kırımer,
крим: Qırımer, što se može prevesti kao „Čovjek Krima“). Godine 1941. za-
jedno sa Mustjedžibom Uljkusalom otputovao je u Berlin kako bi od Njemaca
tražio uspostavljanje nacionalne Krimsko-tatarske vlade, ali nije našao razu-
mevanje i podršku od njih.
Džafer Seidamet umro je u Istanbulu 3. aprila 1960. godine. Tokom
svog života objavio je mnogo knjiga i članaka o temama vezanim za Krim-
ske Tatare, Rusku revoluciju i boljševizam, kao i Ismaila Gasprinskog koji je
imao veliki uticaj na Seidameta. S izuzetkom njegove često citirane knjige„La
Crimeé”, koja se pojavila na francuskom, a zatim i na poljskom, pisao je na
turskom. Njegova najranija djela pojavila su se pod imenom „Seidamet“, jer
još nije usvojio prezime „Kirimer“ (do sredine 1930-ih). Njegovi memoari
koji su pokrivali prvih trideset godina njegovog života, antologije njegovih
priča o Krimu i razna predavanja koja je čitao objavljena su posthumno.
161
10. 8. Agatangel Krimski
Agatangel Krimski (ukr: Агата́нгел
Юхи́мович Кри́мський 15. januara 1871. Vo-
ladimir-Volinjski - 25. januara 1942. Kustanai,
sada Kostanai) je ukrajinski i krimsko-tatarski
istoričar, pisac i prevodilac, jedan od osnivača
Akademije nauka Ukrajine (1918). Naučnik
je imao krimsko-tatarske korijene i sebe je
smatrao Krimskim Tatarom. Žrtva Staljinovog
terora. Rođen je u gradu Volodimir-Volinjski,
sada je to Volinska oblast u Ukrajini (tada pro-
vincija Volinj, Rusko carstvo) u porodici uči-
telja istorije i geografije Juhima Stepanovića
Krimskog. Potekao je iz krimsko-tatarske po-
rodice: djed Agathangela iz Krima, Krimski
Tatar, prešao je u pravoslavlje. U djetinjstvu
su se njegovi roditelji preselili u Zvenigorodki
(sada Čerkaska oblast).
Sa tri godine naučio je da čita, a dvije godine kasnije otac ga je pre-
bacio u lokalnu školu, gdje je Agatangel učio pet godina (1876-1881). Po-
slije studija u gimnaziji u Ostrogu (1881–1884) i Drugoj kijivskoj gimnazi-
ji (1884–1885), prijavio se za upis i studirao na univerzitetu Pavla Galagan
(1885–1889). Govorio je strane jezike: poljski, francuski, engleski, njemački,
grčki, italijanski, turski i latinski. Na fakultetu je studirao kod Pavla Žiteckog,
koji je u njemu probudio ljubav prema ukrajinskom jeziku, književnosti, isto-
riji, tako da je, bez kapljice ukrajinske krvi, svoj život posvetio ukrajinskoj
nauci i kulturi.
Od 1889. do 1892. godine studirao je na Institutu za orijentalne jezike
“Lazarev” u Moskvi. Glavne oblasti istraživanja naučnika bile su: arapska filo-
logija, islam i arapska, persijska i turska književnost. U godinama 1892-1896
završio je kompletan kurs slavistike na Istorijsko-filološkom fakultetu Moskov-
skog univerziteta, pod vođstvom lingviste Vsevoloda Milera, slavenskog Ro-
mana Brandta, stručnjaka za indoevropske jezike Filipa Fortunatova. Mladi
naučnik je 1896. godine položio matične ispite iz arabistike na Univerzitetu
St. Petersburg i slavonske filologije na Moskovskom univerzitetu. Pored toga,
slušao je profesora Vladimira Gerijera na predavanjima o svjetskoj istoriji.
Nakon što je diplomirao na Moskovskom univerzitetu, Krimski je do-
bio dvogodišnju stipendiju Instituta Lazarev za putovanje u Siriju i Liban.
Po povratku, od 1898. godine, Krimski je radio u Institutu Lazarev, predavao
kurseve semitskih jezika, vodio kurs prevoda sa ruskog na arapski i obrnu-
to, proučavajući Kuran, predavajući o istoriji arapske književnosti. Od 1901.
godine vodio je katedru arapske lingvistike, postao profesor arapske knji-
162
ževnosti i istorije muslimanskog istoka. Tokom predavanja na Institutu za
orijentalne jezike, Krimski je napisao i objavio čitavu biblioteku akademskih
udžbenika o filologiji i istoriji na Bliskom Istoku, o Kur’anu, muslimanima,
kursevima istorije i književnosti Arapa, Persijanaca i Turaka.
1918. godine preselio se u Kijiv, gdje je obavljao funkciju stalnog se-
kretara koju je osnovala ukrajinska akademija hetmana Pavla Skoropadskog.
Krimski je u Kijevu bio osnivač ukrajinskih orijentalnih studija. Na Akade-
miji nauka vodio je i odjeljenje istorije i filologije, odjeljenje arapsko-iranske
filologije, komisiju za rječnik, komisiju za istoriju ukrajinskog jezika, dija-
lektološke i pravopisne komisije.
Od 1921. godine bio je i direktor Instituta za ukrajinski jezik. Oktobra
1921. godine učestvovao je na Prvom Sveukrajinskom crkvenom saboru koji
je potvrdio autokefalnost Ukrajinske pravoslavne crkve.
Od 1918. do 1921. godine radio je kao profesor svjetske istorije na Uni-
verzitetu u Kijivu. Istovremeno je bio urednik„Zapisa istorijskog i filološkog
odjela Ukrajinske akademije nauka“, a od 8. augusta 1925. - predsjednik„Ki-
jivskog ogranka udruženja orijentalnih studija“ stvorenih pri UANU (Ukra-
jinska akademija nauka i umjetnosti). Krimski Agatangel je u Kijivu produk-
tivno radio 1918-1928. godine. 12. septembra 1921. godine, kao priznanje
njegovim zaslugama, Vijeće narodnih komesara Ukrajinske SSR usvojilo je
uredbu„O socijalnom osiguranju za zaslužne naučne radnike“, između osta-
lih dostojanstvenika, Krimskom je dozvoljeno da objavljuje naučne radove
o državnom trošku; oslobođen je plaćanja državnog poreza; zabranjeno je
zatvaranje i oduzimanje prostorija koje je zauzimao i u kojima je radio; u slu-
čaju njegove smrti članovi njegove porodice dobijali bi obaveznu nadoknadu.
Od 1929. godine Krimskog su počeli da progone, lišavaju ga dužnosti.
U 1930- im Krimski je praktično uklonjen iz akademskog rada, iz akadem-
skih institucija u Ukrajini. 20. jula 1941. godine Krimskog su uhapsili oficiri
NKVD- a, optužili za antisovjetsku nacionalističku aktivnost i zatvorili ga
u jedan od zatvora NKVD-a u Kostanai, tada Kazaška SSR, SSSR-u (sada
Kostanai, Kazahstan). 25. januara 1942. Agathangel Krimski umro je u am-
bulanti zatvora Kustanai broj 7.
Rehabilitacija 1957. godine
Agatangel Krimski aktivno je učestvovao u ukrajinskom nacionalnom
životu s kraja XIX vieka, dopisivao se sa poznatim ličnostima ukrajinske kul-
ture - Omeljianom Ogonovskim, Borisom Grinčenkom, Ivanom Frankom,
Lesjom Ukrajinkom, Mihailom Pavlikom i drugima. Tokom ovog perioda
svoje aktivnosti, Krimski je vodio naučnu polemiku sa Aleksejem Sobolev-
skim, koji je propagirao hipotezu Mihaila Pogodina da su stari Kijivski Rusi,
koji su se tek preselili na sjever tokom mongolske invazije.
1971. godine, Volodimirsko-Voljinskom pedagoškom fakulteua, povo-
dom 100 godina od rođenja naučnika dato ime po A. Krimskom (sada„Volo-
dimir-Volinjski pedagoški fakultet A. J. Krimski “) Agatangel Krimski.
163
Godine 1992. osnovana je Volinjska regionalna nagrada Agatangela
Krimskog„za dostignuća u literaturi (poeziji, prozi, drami, prevodima), do-
kumentarne, naučne i kritičke literature (estetski, književna kritika, istorija
umetnosti, memoari, biografije, publicistiku, novinarstvo, pozorišnu režiju,
glumu.)
Lični arhiv A. J. Krimskog se čuva u Nacionalnoj biblioteci Ukrajine.
Krimski u svom ličnom životu nije imao sreće, tokom života potajno je
i beznadežno volio Lesju Ukrajinu. Na svoju šezdesetu godišnjicu, u zgradi
trenutnog predsjedništva Akademije nauka Ukrajine, Pavlo Tičina je pročitao
pjesmu posvećenu Krimskom. U pjesmi spominje:„Zauvjek sanjanu Lesju
Ukrajinu“, koja je otkrila ovu tajnu.
Lični život Krimskog bio je ispunjen brigama o bratu i sestri, a kasniji
brak nije donio sreću i porodicu. Polu-slijepom, krhkom naučniku potrebna
je pomoć sekretara, čitača ili lektora. Takav asistent za njega bio je Mikola
Levčenko, koga je usvojio i koji je kasnije postao istraživač, na čelu aka-
demske štamparije. 1929. godine, kada su započela hapšenja koja su okonča-
na NKVD-ovim procesom nad Unijom oslobođenja Ukrajine, Levčenko je,
zajedno sa mnogim drugim akademicima, potisnut. Prije toga, on je svojim
svjedočenjem spasio Krimskog od hapšenja. Nakon što je Levčenko u egzilu
ostao, njegova trudna supruga je rodila dječaka kojeg je Krimski usvojio.
Agatangel Krimski je autor brojnih radova o istoriji i kulturi arapskih
zemalja, Semiologije, istorije, islama. Objavio je djela:
1.„Istorija muslimana“ 1904-1912;
2.„Istorija Arapa i arapske književnost“ 1911-1912;
3.„ Istorija Persije i njenog pisanja“, 1923;
4.„Istorija Turske i njenog pisanja“, 4 knjige, 1924-1927
5.„Persijsko pozorište, odakle potiče i kako se razvijalo“, 1925.
Institut za orijentalne studije “A. J. Krimski” 2007-2010. godine obja-
vio je reprint rijetkih orijentalnih studija A. J. Krimskog„Izabrane orijentalne
studije” u pet tomova:
1. Tom I - Arabistika (2007)
2. Tom II - Turkologija (2007)
3. Tom III - Turkologija (2010)
4. Tom IV - Iranistika (2008)
5. Tom V - Iranistika (2010)
Veliku pažnju posvetio je proučavanju istorije ukrajinskog jezika i knji-
ževnosti, folklora, etnografije. Autor je radova:
1.„Ukrajinska gramatika“ (u 2 toma, 1907–1908)
2.„Eseji o istoriji ukrajinskog jezika ” (1922, u koautorstvu sa O. Šah-
matovim)
3.„Zvenigorodšina Ševčenkova domovina sa stanovišta etnografske i
164
dijalektičke “
4.„Urednik prvog toma,,Akademskog rječnika“ (1924).
Agatangel Krimski važi za jednog od najistaknutijih orijentalista u isto-
riji svjetske filološke nauke. Poznat je i kao pisac radova na temu Orijenta
koji je uvršten u zbirku„Palmina grana“ (u 3 zbirke, 1901, 1908, 1922), pri-
čama: zbirka.„Vijesti i skice ukrajinskog života“ (1895) i “ Priče o Bejrutu
“(1906). Napisao je i roman „Andrij Lagovski“ (1905, u potpunosti objavljen
1972). Postoje njegovi prevodi najvećih islamskih pjesnika i filozofa.
Ime Agatangela Krimskog nalazi se na listi uglednih ličnosti svijeta
koju je odobrila XVI sjednica Generalne skupštine UnNESCO-a. Institut za
orijentalne studije Ukrajine dobio je ime po Agatangelu Krimskom.
165
166
SADRŽAJ
167

Prelom Tatari

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Prelom Tatari

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

KRIMSKI TATARI

Grafičko oblikovanje i prelom:

D ragi čitaoci, pred vama je knjiga Krimski Tatari- od početka do

K ada je u pitanju struktura ovakve jedne knjige, koja zahvata nekoli-

K rimski Tatari su nastali kao dio jednog dugog procesa miješanja

K rimski Kanat (kt: / otur: Qırım Hanlığı, Kʺyrym Hanlygʺy / qrm

(Napomena autora: Džanibek Geraj 1624. i Maksud Geraj 1771-1772

O dnosi između poluslobodnih ukrajinskih kozačkih teritorija i

3.4.1. Moskovsko-turski rat (1676-1681) i učešće Krimskog Kanata

5.1. Ukrajinsko-krimski odnosi u XIX i XX vijeku

K ada je Krimski Kanat postao dio Novorosijske gubernije, a od

1897 1926 1939 1959 1970 1979 1989 2001 2014

Nezakoniti popis stanovništva okupacionine vlade iz 2014. god

Republika Krim Urbana naselja Seosko područje

D eportacija Krimskih Tatara (kt: Qırımtatar halqınıñ sürgünligi),

1. Heroj Sovjetskog Saveza, dva puta

K rimsko-tatarski pokret za ljudska prava nastao je nakon 20. kon-

K rimsko-tatarska književnost počinje svoju istoriju još od vremena

10. 1. Mengli I Geraj

10. 6. Asan Sabri Aivazov

Asan Sabri Aivazov (kt: Asan Sabri

You might also like