Rozdzial I

Normy post^powania

Mlodego czytelnika, ktory zaczyna studia prawnicze, zdziwi

zapewne fakt, ze w naukach prawnych, obecnych na uniwersytetach
od ich powstania, ci^gle toczq. si? spory o to, czym jest prawo,
w czym wyraza si? jego istota. Wedlug jednych prawo to zbior norm
wyznaczaj^cych ludziom powinnosc takiego, a nie innego post?po-
wania, ustanowionych lub uznanych przez wtadz? spoleczn^. We-
dlug innych prawo to zbior norm post?powania, ktorych tresc nie
jest jednak zalezna od cztowieka; cztowiek nie tworzy prawa, cho-
ciaz obowi^zany jest je respektowac. Jeszcze inni s^dz^ ze istota
prawa nie sprowadza si? do norm post?powania, ale wyraza si?
w tym, jak te normy wpfywajq. na ludzkie zachowania; najwazniej-
sza nie jest dla nich tresc ustaw, dekretow czy rozporz^dzen, ale to,
jakie decyzje podejmujq. s^dy czy organy administracji.
Zanim Czytelnik zapozna si? z tymi sporami i sprobuje wypra-
cowac swoje stanowisko, rozpoczniemy od najprostszego poj?cia
prawa, rozpowszechnionego w naszej kulturze prawnej, ktorym naj-
cz?sciej postuguje si? praktyka prawnicza. Otoz w tym uj?ciu prawo
to zbior norm post?powania ustanowionych albo uznanych przez
kompetentne (upowaznione) organy panstwa.

1. Wypowiedzi dyrektywalne i ich rodzaje

Formuhy^c wypowiedzi w postaci slownej czy w postaci napi-

sow, przypisujemy im zazwyczaj pewne funkcje. Oczekujemy mia- Funkcje
nowicie, ze poprzez danq. wypowiedz osi^gnie si? jakis rezultat, w
yp° w i e c l z
i
np. poinformuje si? kogos o jakims stanie rzeczy, skloni si? kogos
do pewnego zachowania, wyrazi si? jakies uczucia.
Ze wzgl?du na funkcje spelniane przez wypowiedzi mozna je
podzielic na:
a) wypowiedzi opisowe,
b) wypowiedzi pozaopisowe.
Wypowiedzi pelni^ce funkcj? opisowq. (wypowiedzi opisowe) Wypowiedzi
to takie, ktore stwierdzaj^, ze tak a tak jest albo tak a tak nie jest, opisowe
stwierdzaj^ pewne stany rzeczy faktycznie istniej^ce czy tylko przez

11
 kogos wyobrazane, np. „Poznan jest miastem uniwersyteckim", „Jan
Skrzetuski wydostal si? ze Zbaraza". Wypowiedzi opisowe, jako
stwierdzaj^ce cos, sq. prawdziwe albo falszywe.
Wsrod wypowiedzi pozaopisowych wyroznia si? w szczegolnos-
ci wypowiedzi dyrektywalne oraz wypowiedzi wyrazaj^ce oceny.
Wypowiedzi Do wypowiedzi dyrektywalnych zaliczamy te, ktore maj^ wply-
dyrektywalne w a£ na zachowania osob, do ktorych s^ skierowane, np. „Zatrzymaj
si?", „Otworz okno", „Udziel Janowi pomocy". Wypowiedzi tego
rodzaju petniq. funkcjf sugestywn^ - nadajq. si? do tego, by bye
swoistym bodzcem do okreslonego zachowania, poniewaz jednak
niczego nie opisuj^, nie da si? o nich orzekac, ze sq. prawdziwe albo
falszywe.
Najbardziej „klasyczn^" postaci^. wypowiedzi dyrektywalnych
sq. normy post?powania. Obok nich wyroznia si? takze dyrektywy
celowosciowe oraz reguly sensu czynnosci konwencjonalnych.
Dyrektywa Dyrektywa celowosciowa (zwana tez teleologiczn^) to wyraze-
celowosciowa n ^ gj j nalezy czynic, azeby osi^gn^c zamierzony rezul-
os ? c o

tat, np. „Jezeli chcesz w pokoju zgasic swiatlo elektryczne, to nacis-

nij na wyl^cznik", „Jezeli chce si? sporz^dzic testament wlasnor?cz-
ny (holograficzny), nalezy napisac go w calosci pismem r?cznym
i podpisac". Dyrektywa ta nie jest adresowana do okreslonej osoby
czy osob i nie nakazuje nikomu gasic w pokoju swiatla czy wlasno-
r?cznie sporz^dzac testamentu. Wskazuje jedynie, co nalezy zrobic,
aby zgasic swiatlo albo sporz^dzic holograficzny testament. Dyrek-
tywa celowosciowa jest wi?c swoistq. wypowiedzi^. doradzaj^c^ na-
tomiast podj?cie czynnosci wskazywanych w dyrektywie zalezy od
tego, czy zamierza si? osi^gnq_c okreslony stan rzeczy.
Prawnik cz?sto formuluje dyrektywy celowosciowe, ktore wska-
zuje, jakich czynnosci nalezy dokonac, aby osi^gn^c okreslony stan
rzeczy, np. zarejestrowac fundacj?, oddac wazny glos w wyborach,
sporz^dzic umow? najmu, poprawnie sporz^dzic projekt ustawy.
Obok zwyklych czynnosci psychofizycznych, ktore polegajq.
np. na wykonywaniu okreslonych ruchow (spacerowanie, otwieranie
okna), mamy w zyciu spolecznym do czynienia z czynnosciami kon-
wencjonalnymi (np. podpisanie ustawy przez prezydenta, otwarcie
wystawy, zawarcie umowy).
Czynnosc Czynnosc konwencjonalna to taka czynnosc psychofizyczna
konwencjonalna ajj y g £ konwencjonalna nizszego stopnia, ktorej reguly sensu
3 0 C Z n n o

kazq. przypisywac okreslony sens kulturowy. Owe reguly sensu

„nakazuj^" wi?c pewnym czynnosciom przypisywac sens czynnosci
konwencjonalnej - w tym znaczeniu konstruujq. one czynnosci kon-
wencjonalne. Upraszczaj^c, mozna powiedziec, ze reguly sensu wska-
zuje kto i w jaki sposob moze dokonac „waznej" czynnosci konwen-
cjonalnej, np. otworzyc igrzyska olimpijskie, wydac wyrok, zawrzec

12
 malzenstwo, uchylic ustaw?. Reguly, o ktorych mowa, mogq. si?
uksztahowac w jakiejs spolecznosci zwyczajowo albo mogq. bye
wyraznie ustanowione. Np. reguly wyznaczaj^ce takie czynnosci
konwencjonalne jak „powitanie" czy „przebaczenie" ksztaltujq. si?
zazwyczaj spontanicznie, choc juz reguly powitania glowy panstwa
skladaj^cej wizyt? w innym panstwie sq. wyraznie i na ogol bardzo
szczegolowo ustanowione. Natomiast reguly gry w szachy, reguly
sporz^dzania testamentu, uchwalania ustawy to przyklady regul sta-
nowionych.
Jak wspomniano, sporz^dzenie testamentu jest czynnosci^ kon-
wencjonalna Reguly wskazuj^ce, jak dokonac tej czynnosci, sq.
sformulowane w Kodeksie cywilnym. Prawodawca nadal im np. ta-
kq. tresc i form?: Podczas podrozy na polskim statku morskim lub
powietrznym mozna sporzqdzic testament przed dowodcq statku lub
jego zastqpcq w ten sposob, ze spadkodawca oswiadcza swq wol%
dowodcy statku lub jego zastqpcy w obecnosci dwoch swiadkow;
dowodca statku lub jego zastqpca spisuje wolq spadkodawcy, poda-
jqc datq jej spisania, i pismo to w obecnosci swiadkow odczytuje
spadkodawcy, przy czym pismo podpisujq spadkodawca, swiadkowie
oraz dowodca statku lub jego zastqpca. Jezeli spadkodawca nie mo-
ze podpisac pisma, nalezy w pismie podac przyczynq braku podpisu
spadkodawcy.

2. Normy post^powania

Wsrod wypowiedzi dyrektywalnych szczegolna pozyeja przy-

pada normom post?powania. Norma post?powania jest wypowie- Norma
dzi^ ktora okreslonym podmiotom jako jej adresatom nakazuje albo postejx>wania
zakazuje, aby w okreslonych okolicznosciach post^pily albo post?-
powaly w okreslony sposob. Kazda norma post?powania zawiera
zatem:
a) okreslenie jej adresata,
b) okreslenie post?powania wyznaczonego adresatowi,
c) okreslenie okolicznosci, w ktorych adresat ma w wyznaczo-
ny mu sposob post^pic albo wielokrotnie post?powac, przy
czym post?powaniem jest tylko takie zachowanie si? jakiejs
osoby, ktore jest zalezne od jej woli.
Zgodnie z tym, co powiedziano wyzej, norma post?powania ma
nast?puj^cq. struktur?:

okreslenie okreslenie nakaz albo zakaz

adresata okolicznosci zachowania sie.

13
 Adresat Adresata normy - kogos, komu norma nakazuje okreslone post?-
normy powanie albo okreslonego post?powania zakazuje - mozna wskazac
imiennie, przez nazw? indywidualna (tzn. taky, ktora jest jemu i tylko
jemu przypisana bez wzgl?du na cechy wyrozniajyce go), np. Jacek
Kowalski, Adam Nowak. Norma, ktora wskazuje adresata nazwq. in-
Norma dywidualny, nazywa si? norm^ indywidualn^. Adresat normy moze
indywidualna \yy£ tez wskazany nazwy rodzajowy, generalna, poprzez cechy, ktore
posiada, np. „osoba pelnoletnia", „kierujycy pojazdem mechanicz-
nym", „przedsi?biorca". Normy wskazujyce adresata nazwy rodzajo-
Norma wy nazywa si? normami generalnymi. Norma generalna moze miec
generalna w j ] u adresatow (np. przedsi?biorca, student), moze miec jednego
e

adresata (najstarszy posel na Sejm III kadencji), a moze bye i tak, ze

w rzeczywistosci jej adresat wcale nie istnieje.
Takze okolicznosci, w ktorych nalezy zrealizowac okreslone po-
st?powanie, mogq. bye wskazane indywidualnie (np. zaplacic okres-
lony kwot? dnia 15 pazdziernika 2002 r.) albo generalnie (np. w przy-
padku wystypienia epidemii, w razie zlozenia wniosku o przedluzenie
sesji egzaminacyjnej).
Norma Jezeli norma wyznacza do spelnienia jakis okreslony czyn, ktory
konkretna j { niepowtarzalny (np. oddanie okreslonego dlugu, zaplacenie okres-
e S

lonego czynszu za wynajem mieszkania), norm? taky nazywamy

konkretn^. Norma moze tez wyznaczac jakies zachowanie okreslo-
nego rodzaju, zachowanie w zasadzie powtarzalne (np. wynagrodze-
e
Norma ™ wyrzydzonej szkody, zarzydzenie ogloszenia ustawy). Normy ta-
abstrakcyjna kie nazywa si? abstrakcyjnymi.
Norma moze bye indywidualna i zarazem konkretna, np. „Jacek
Kowalski powinien zaplacic Wlodzimierzowi Kubiakowi 500 zl tytu-
lem odszkodowania za zniszczenie plaszcza, do ktorego doszlo w dniu
1 lutego 2005 r."; moze bye generalna i konkretna, np. „Kazdy student
U A M jest obowiyzany wziyc udzial w zebraniu wyborczym w dniu 14
marca 2005 r."; moze bye indywidualna i abstrakcyjna, np. „Jacek
Kowalski jest obowiyzany uiszczac kwot? 250 zl miesi?cznie z tytulu
najmu pokoju"; wreszcie norma post?powania moze bye generalna
i abstrakcyjna zarazem, np. „Kazdy, kto wyrzydzil drugiemu szkod?,
jest obowiyzany jq. naprawic", „Wykonawca robot budowlanych powi-
nien niezwlocznie zawiadomic inwestora otym, ze dostarczone przez
inwestora maszyny nie nadajy si? do prawidlowego wykonania robot".
Osob? (albo odpowiednio zorganizowany grup? osob), ktora
ustanawia norm?, nazywa si? normodawc^. Ze wzgl?du na to, dla
Norma kogo normodawca stanowi normy post?powania, wyroznia si? nor-
autonomiczna my autonomiczne, ktore normodawca stanowi sam dla siebie, oraz
Norma heteronomiczne, ktore normodawca stanowi dla innych podmiotow.
heteronomiczna ^ ^ t t n i m przypadku normodawca oraz adresat stanowionej
m os a

przez niego normy to dwa rozne podmioty.

14
 Kazda norma post?powania wyznacza klas? przysziych sytua-
cji, w ktorych nakazane (albo zakazane) zachowanie ma zostac
spelnione, oraz klas? przysziych zachowan, ktore we wskazanych
okolicznosciach majy zostac zrealizowane.
Jezeli powstanie zespol okolicznosci wskazanych w normie
(np. wybuchnie pozar; w nast?pstwie gradobicia nastypi zniszczenie
zasiewow i powstanie szkoda; student wystypi z wnioskiem o udzie-
lenie mu urlopu zdrowotnego), w ktorych adresat normy ma posty-
pic w sposob w tej normie wyznaczony, to mowi si?, ze norma
znajduje zastosowanie.
Klas? takich mozliwych przysziych sytuacji, w ktorych norma Zakres
znajduje zastosowanie, nazywa si? zakresem zastosowania tej zastosowania
normy. Natomiast klas? przysziych zachowan adresata normy, ktore normy
norma ta wyznacza mu do spelnienia, nazywa si? zakresem nor- Zakres
mowania danej normy. normowania
Jezeli powstaje sytuacja, w ktorej adresat normy ma obowiyzek normy
postypic w okreslony w niej sposob, to wtedy jego obowiyzek si?
aktualizuje. W takiej sytuacji adresat normy albo zachowuje si?
w sposob wyznaczony przez t? norm?, i wtedy mowimy, ze jq. reali-
zuje, albo zachowuje si? w sposob niezgodny z norm^ i mowimy,
ze j y przekracza (narusza).
Norma post?powania moze miec rozny postac slowny. W szcze- Slowna
golnosci moze bye sformulowana w postaci wypowiedzi rozkazujy- postac normy
cej, hipotetycznej albo kategorycznej.
Norma post?powania sformulowana przy uzyciu trybu rozka-
zujycego bardzo sugestywnie wyraza nakaz albo zakaz post?powa-
nia: „Zatrzymaj si?!", „Opuscic pomieszczenie!", „Naprzod!" itp.
Taky postac slownq. nadaje si? normie post?powania zazwyczaj wte-
dy, gdy normodawca zwraca si? bezposrednio do adresatow.
Normie post?powania mozna nadac postac wyrazenia hipote-
tycznego, warunkowego. Jest wtedy zbudowana wedlug schematu:
„Jezeli podmiot A majycy cechy C znajdzie si? w okolicznosciach
W, to powinien czynic Z", np. „Jezeli ktos jest studentem i zamierza
przystypic do egzaminu z prawoznawstwa, powinien dobrze opano-
wac wiadomosci o normie post?powania".
Jezeli natomiast norma jest zbudowana wedlug schematu: „Kaz-
dy, kto jest A i ma cechy C, w okolicznosciach W powinien czynic
Z", to mowimy, ze norma ma postac kategoryczny, np. „Kazdy, kto
jest studentem i zamierza przystypic do egzaminu z prawoznawstwa,
powinien dobrze opanowac wiadomosci o normie post?powania".

3. Obowi^zywanie normy

Normy post?powania, jak zaznaczono, nie majy wartosci logicz-

nej, nie sy prawdziwe albo falszywe. Mogy natomiast obowiyzywac
albo nie obowiyzywac.

15
 Jezeli ktos sformuluje wypowiedz, ktora okreslonemu podmio-
towi nakazuje w okreslonych okolicznosciach okreslone zachowanie,
to fakt ten moze nie miec zadnej donioslosci spolecznej. Moze bye
jednak tak, ze formulowana norma b?dzie spelniala faktycznie funk-
cj? sugestywny, poniewaz b?dzie wplywala na zachowania jej adre-
satow. Moze bye rowniez tak, ze potrafimy podac dostatecznie waz-
ne racje, ktore uzasadniajy, ze nalezy post?powac w sposob wskazy-
wany przez t? norm?. W tych przypadkach mowi si?, ze norma ma
charakter obowiyzujycy.
Uzasadnienie Wyroznia si? dwa typy uzasadnienia obowiazywania norm po-
obowiazywania st?powania:
normy
a) uzasadnienie tetyczne,
b) uzasadnienie aksjologiczne.
Uzasadnienie Norma obowiyzuje ze wzgl?du na uzasadnienie tetyczne
tetyczne (w skrocie: jest normy tetyczny), jezeli taky norm? ustanowil albo
uznal i tego ustanowienia albo uznania nie odwolal ktos, komu nale-
zy dawac posluch ze wzgl?du na jego szczegolny pozycj? spoleczny.
Owa szczegolna pozyeja spoleczna moze polegac na tym, ze normo-
dawca cieszy si? autorytetem w opinii adresatow, ze dysponuje mocy
albo ze jest upowazniony do stanowienia norm dla innych.
Autorytet normodawcy moze miec w szczegolnosci charakter
moralny lub oparty na tradyejach kulturowych danego srodowiska.
Moc normodawcy wyraza si? w tym, ze dysponuje on srodkami do
tego, by przymusic adresatow normy do postuszenstwa. Upowaznie-
nie normodawcy do stanowienia norm pochodzi na ogol od jakiejs
instytucji, np. od konstytuanty czy od ustawodawcy, i znajduje wyraz
w aktach normatywnych najwyzszej rangi, w szczegolnosci w kon-
stytucji. Np. Konstytucja RP upowaznia Sejm i Senat do uchwalania
ustaw, Prezydenta RP do wydawania rozporzydzen z mocy ustawy
(chociaz jedynie w przypadkach w Konstytucji okreslonych), Krajo-
wy Rad? Radiofonii i Telewizji do wydawania rozporzydzen.
Uzasadnienie Norma obowiyzuje ze wzgl?du na uzasadnienie aksjologiczne
aksjologiczne (jest normy aksjologiczny), jezeli argumentem przemawiajycym za
jej realizowaniem jest to, ze czyny nakazane przez t? norm? do spel-
nienia sy dobre, godne aprobaty, a czyny zakazane sy zle, godne dez-
aprobaty. Przy czym owa aprobata albo dezaprobata moze si? odno-
sic do czynow nakazywanych przez dany norm? albo do skutkow
tych czynow, rezultatow spelnienia czynow danego rodzaju, np.
norma, ktora zakazuje okaleczac ludzi, obowiyzuje w jakims srodo-
wisku, poniewaz dezaprobowane jest okaleczanie ludzi. Natomiast
norma, ktora nakazuje oplacac skladki na dzialania zarzydu osiedla
mieszkaniowego, obowiyzuje, bo aprobuje si? rezultaty jej realizo-
wania, zwlaszcza jezeli zgromadzone pieniydze sy przez zarzyd wy-
dawane z pozytkiem dla mieszkancow osiedla, np. na instalacj?
oswietlenia, budow? chodnikow i placow zabaw dla dzieci.

16
 Uzasadniajyc aksjologicznie obowiyzywanie normy, mozna si?
odwotywac do ocen wlasnych tej osoby, ktora dany norm? uznaje za
obowiyzujycy (uzasadnienie autonomiczne), lub do ocen innych
podmiotow, do ocen jakiegos autorytetu (uzasadnienie heterono-
miczne). Moze bye oczywiscie tak, ze okreslona norma post?powa-
nia ma uzasadnienie aksjologiczne zarowno w czyichs wlasnych
ocenach, jak i w cudzych ocenach, np. w ocenach czlonkow grupy,
do ktorej dana osoba nalezy.
O obowiyzywaniu normy mowi si? takze w innym sensie - be- Obowiazywanie
hawioralnym - gdy jej adresaci zachowujy si? zgodnie z ty normy w sensie
behawioralnym
lub gdy jest dostatecznie prawdopodobne, ze za niezrealizowanie tej
normy adresatow spotka jakas dolegliwosc (sankeja, wymierzona
np. przez organy panstwa). W takim uj?ciu „norma obowiyzujyca"
to tyle co „norma skuteczna", „spotykaj^ca si£ z posluchem".
Podsumujmy. Kiedy mowi si?, ze jakas norma N obowiyzuje,
mozna miec na mysli to, ze:
a) norma N ma uzasadnienie tetyczne w akcie stanowienia
normodawcy, ktory cieszy si? autorytetem, wyposazony jest
w upowaznienie lub dysponuje srodkami przymusu,
b) norma N ma uzasadnienie aksjologiczne w jakichs ocenach,
c) norma N jest skuteczna.
Te same normy mogy bye ustanowione przez upowazniony do
tego organ silnej organizacji paristwowej, nakazywac czyny po-
wszechnie uwazane za dobre i nadto spotykac si? z poshichem.
W takim przypadku powiedzielibysmy, ze normy te obowiyzujy
z uzasadnienia tetycznego i aksjologicznego oraz ze obowiyzujy
w sensie behawioralnym, co ilustruje wykres:

Norma zakazujyca palic papierosy na terenie Uniwersytetu

im. Adama Mickiewicza jest normy stanowiony przez upowaznione-

17
 go normodawcy normy uwazany za sluszny oraz normy dostatecznie
efektywny, bo spotykajycy si? z posluchem.

4. Normy prawne. Rodzaje norm prawnych

Norma prawna Norm^ prawnq nazywa si? taky norm? post?powania, ktora
zostala ustanowiona albo uznana przez upowazniony organ paristwa.
W naszej kulturze prawnej przyjmuje si?, ze normami prawnymi sy je-
dynie takie normy post?powania, ktore sy generalne i zarazem abs-
trakcyjne. Prawo bowiem, jak si? uwaza, powinno jednakowo trakto-
wac adresatow; nie nalezy wi?c kierowac normy prawnej do imiennie
okreslonego podmiotu, ale do wszystkich majycych okreslony cech?
czy cechy. Podobnie prawo ma wyznaczac wzory okreslonego zacho-
wania, a nie wyznaczac jakies jedno, niepowtarzalne zachowanie.
W tradycyjnym prawoznawstwie rozpowszechniony byl poglyd,
Trqjczlonowa zgodnie z ktorym norma prawna ma okreslony budow?, jest miano-
koncepcj a wicie zbudowana z: a) hipotezy, b) dyspozycji oraz c) sankcji. Taky
normy
koncepcj? normy nazwano trojczlonowy. Przez hipotez? fozumie si?
tu t? cz?sc normy, ktora okresla adresata oraz okolicznosci, w jakich
wyznacza mu si? obowiyzek okreslonego post?powania; przez dys-
pozycj? - cz?sc, ktora wyznacza nakaz albo zakaz post?powania;
a przez sankcj? - element normy wskazujycy, jakie konsekwencje
nastypiy, gdy adresat normy j y przekroczy, a wi?c zachowa si? nie-
zgodnie z ty normy. Te konsekwencje, b?dyce dolegliwosciy dla
adresata normy, nazywa si? sankcjy za jej niezrealizowanie (np. po-
zbawienie wolnosci, grzywna).
Wedlug koncepcji trojczlonowej norma ma nast?pujycy postac:

Hipoteza Dyspozycja Sankcja

Nie jest jednak tak, zeby normodawca za niezrealizowanie za-

chowania wyznaczonego w dyspozycji normy zawsze przewidywal
wystypienie jakichs negatywnych konsekwencji (sankcji) w stosunku
do adresata normy. Niektore normy wyznaczajy nakazy lub zakazy
okreslonego post?powania, ale z ich przekroczeniem nie wiyzy okres-
lonych sankcji. W innych przypadkach normodawca, nakazujyc
(zakazujyc) adresatowi A post?powac w okreslony sposob, stanowi
zarazem norm?, ktora innemu adresatowi B nakazuje wymierzyc
podmiotowi A sankcj?, w razie gdyby wyznaczonego mu obowiyzku
nie zrealizowal. Dostrzezono wi?c, ze norma o budowie trqjczlono-

18
wej to raczej polyczenie dwoch norm, z ktorych kazda wskazuje
innego adresata i wyznacza mu inne zachowanie w innych okolicz-
nosciach. Bioryc pod uwag? te spostrzezenia, normy post?powania
mozna podzielic na:
a) normy niedoskonale {leges imperfectae\
b) normy powiyzane funkcjonalnie: sankcjonowane i sankcjo-
nujyce (normy sprz?zone).
Lex imperfecta to norma, ktora jakiemus adresatowi w okres- Lex imperfecta
lonych okolicznosciach wyznacza obowiyzek okreslonego post?po-
wania, ale za niezrealizowanie tego obowiyzku prawodawca nie
przewiduje wymierzenia adresatowi jakiejs sankcji, np. norma naka-
zujyca malzonkom dochowanie wiernosci.
Norma sankcjonowana to norma post?powania wyznaczajyca Norma
okreslonemu podmiotowi w okreslonych okolicznosciach jakies za- sankcjonowana
chowanie, ale taka, z ktory jest zwiyzana (sprz?zona) inna norma,
mianowicie sankcjonujyca. Jakas norma staje si? wi?c sankcjono-
wana ze wzgl?du na norm? j y sankcjonujycy.
Norma sankcjonujqca to norma, ktora okreslonym adresatom Norma
nakazuje wymierzac sankcje za niezrealizowanie nakazow wyzna- sankcj onujaca
czonych w innej normie (normie sankcjonowanej), jezeli ta ostatnia
norma znalazla zastosowanie.
Dla leges imperfectae nie ma norm je sankcj on ujycy eh. Ich na-
zwa - „normy niedoskonale" - bierze si? styd, ze bardzo dlugo uwa-
zano przymus za nieodlyczny cech? prawa, zatem normy, ktorych
realizowanie nie bylo zagrozone uzyciem przymusu, uznano za
normy „ulomne" („niedoskonale").
Normy sankcjonowana i sankcjonujyca sy powiyzane funkcjo-
nalnie. Norma sankcjonujyca spelnia rol^ sluzebnq wobec normy
sankcjonowanej, ma bowiem przymuszac adresata normy sankcjo-
nowanej do tego, by norm? t? realizowal. Norma sankcjonowana
moze zakazywac kazdemu rozpowszechniania programu radiowego
lub telewizyjnego bez koncesji, a norma sankcjonujyca nakazywac
odpowiednim organom panstwa, aby w przypadku gdy ktos naruszyl
pierwszy norm?, adresatowi tej normy wymierzyc sankcj? w postaci
grzywny, kary ograniczenia wolnosci albo kary pozbawienia wolnos-
ci do lat dwoch.
Wsrod norm prawnych mozna wyroznic takie, ktore nakazujy
(albo zakazujy) jakies zachowania. Mogy to bye zachowania psycho- Norma
fizyczne (np. udzielanie pierwszej pomocy osobie poszkodowanej, merytoryczna
poddanie si? okresowym badaniom lekarskim) albo konwencjonalne
(podpisanie ustawy przez Prezydenta RP, wydanie rozporzydzenia,
uchylenie zaskarzonej decyzji). Normy tego rodzaju nazywa si? nor-
mami merytorycznymi. Sy tez takie normy, ktore udzielajy jakiemus Norma
podmiotowi kompetencji (upowaznienia) do dokonania okreslonych kompetencyjna
czynnosci konwencjonalnych, z takim skutkiem, ze przez jej dokona-

19
 nie powstany albo zaktualizujy si? obowiyzki innych podmiotow -
tych, ktore podlegajy kompetencji. Normy te zbudowane sy wedlug
schematu: „Jezeli X dokona czynnosci konwencjonalnej K , to Y naka-
zuje si? post?powanie Z". Normy tego rodzaju nazywa si? normami
kompetencyjnymi. Wskazujy one dwa podmioty: tego, ktorego upo-
wazniajy do dokonania jakiejs czynnosci konwencjonalnej, oraz adre-
sata normy kompetencyjnej - tego, ktory ma obowiyzek zachowac si?
w okreslony sposob, gdy podmiot upowazniony dokona okreslonej
czynnosci konwencjonalnej. Np. jezeli strona wygrywajyca spraw? to-
czycy si? przed sydem cywilnym zazyda zwrotu kosztow niezb?dnych
do celowego dochodzenia praw i celowej obrony (czynnosc konwen-
cjonalna), to strona przegrywajyca spraw? (adresat normy kompeten-
cyjnej) jest zobowiyzana te koszty zwrocic.

5. Inne znaczenia slow „ p r a w o " i „ n o r m a "

Slowo „prawo" znaczyc moze tyle, co „prawo opisowe", zwlasz-

Prawo nauki cza „prawo nauki", to znaczy zdanie ogolne, opisujyce wyst?powanie
w pewnej dziedzinie rzeczywistosci jakichs empirycznie stwier-
dzalnych prawidlowosci (np. prawo przyciygania ziemskiego, prawo
Archimedesa) czy tez fakt wyst?powania pewnych zwiyzkow o cha-
rakterze poj?ciowym (np. prawo transpozycji, prawo negowania impli-
kacji). Niekiedy mowi si?, ze prawo tak rozumiane obowiyzuje („obo-
wiyzuje" prawo Archimedesa), majyc na mysli to, ze prawidlowosci,
ktore to prawo opisuje, zachodzy w jakiejs dziedzinie rzeczywistosci.
Slowniki j?zyka polskiego podajy dwa podstawowe znaczenia
slowa „prawo", mianowicie „ogol norm" (np. prawo sredniowiecza,
prawo polskie, prawo pracy) oraz „zasada, prawidlowosc rzydzyca
swiatem" (np. prawa fizyczne, prawa ekonomiczne, prawa rynku,
prawa przyrody).
Oprocz znaczenia, w ktorym dotyd uzywalismy slowa „norma",
ma ono jeszcze wiele innych znaczen. W szczegolnosci moze okres-
lac pewien wzorzec, miar? czegos (np. „norma wyzywienia", „norma
wagi ciala", „ilosc pracy do wykonania"). W takim znaczeniu poslu-
gujemy si? slowem „norma", mowiyc, ze okreslone przedmioty, pro-
dukty odpowiadajy normom (wzorcom) przewidzianym w danej
dziedzinie. Szczegolne znaczenie nadaje si? temu slowu w wyrazeniu
Norma „norma techniczna". Normami technicznymi nazywa si? normy, kto-
techmcznar e okreslajy jakosc produkowanych przedmiotow, ich rozmiary, tech-
nik? produkcji, czasem sposob opakowania, przechowywania itp. Sy
one stanowione na podstawie dyrektyw celowosciowych, ktore z ko-
lei formuluje si? w oparciu o wiedz? dostarczany przez nauki przy-
rodnicze.

20
spolecznych, i w ten sposob sluzy osiyganiu okreslonych wartosci.
Taka postawa moze sprzyjac przynajmniej powstrzymywaniu si? od
dezaprobaty poszczegolnych norm prawnych, nawet jezeli te normy
sy dla kogos doraznie uciyzliwe i niedogodne.

3. Czynniki wplywaj^ce na przestrzeganie normy - obawa

przed sankcjq

To, ze norma prawna znajduje uzasadnienie w ocenach zywio-

nych przez jej adresata, nie zawsze wystarcza, by spotkala si? z po-
sluchem z jego strony. Nierzadkie sy sytuacje, w ktorych ktos,
udzielajyc normie aprobaty, narusza t? norm?, np. dlatego, ze jej re-
alizowanie okazuje si? dla niego nader uciyzliwe. Trzeba tez
uwzgl?dnic, ze znaczna cz?sc norm prawnych wyznacza zachowa-
nia, ktore sy oceniane przez jej adresatow jako oboj?tne (ani dobre,
ani zle). W takich przede wszystkim przypadkach istotnym czynni-
kiem sklaniajycym do przestrzegania norm jest obawa przed dole-
gliwosciami grozycymi za ich przekroczenie.
Dolegliwosc przewidziana za niezrealizowanie jakiejs normy Sankcja
(zlo przewidziane za jej niezrealizowanie) nazywa si? sankcj^ za
przekroczenie tej normy. Ten, ktory posluguje si? sankcjy w stosun-
ku do adresata normy, stwarza temu adresatowi rozmyslnie sytuacj?
przymusowy. Czyni to, by wptynyc na zachowanie adresata normy,
by sklonic go do wyboru okreslonego post?powania, posluguje si?
wi?c w stosunku do niego przymusem.
O sytuacji przymusowej mowimy wtedy, gdy ktos znajduje Sytuacja
si? w sytuacji wymagajycej wyboru jednego z zachowan, przy czym przymusowa
kazde z nich ma zle, niekorzystne nast?pstwa, a wi?c gdy stoi przed
wyborem mniejszego zla. Sytuacj? taky mozna stworzyc dla kogos
celowo. W poprzek jezdni uklada si? progi zwalniajyce, by postawic
prowadzycych pojazd przed wyborem: zmniejszyc pr?dkosc albo na-
razic si? na niedogodnosci zwiyzane z podskakiwaniem pojazdu na
nierownosciach. Przy czym czyni si? to w przekonaniu, ze kierowcy
b?dy woleli wybrac pierwsze rozwiyzanie. Tak tez cz?sto post?puje
prawodawca. Stawia adresata normy przed wyborem: postypic
w sposob wskazany w normie, co bywa uciyzliwe, bo realizowanie
obowiyzkow jest zazwyczaj odczuwane jako ograniczenie wolnosci,
albo narazic si? na wyrzydzenie okreslonego zla za jej niezrealizo-
wanie, zakladajyc, ze adresat wybierze mniejsze zlo, jakim mialoby
bye dla niego zrealizowanie normy.
Sytuacja przymusowa moze dla kogos powstac takze bez inge-
rencji czlowieka (np. ktos zostawia mapy przed namiotem i w czasie
gwaltownej ulewy musi narazic si? na przemokni?cie, by wciygnyc

123
 je do namiotu i zabezpieczyc, albo na to, ze ulegny zniszczeniu i nie
b?dzie mogl z nich skorzystac podczas dalszej w?drowki).
Przemoc Stworzenie sytuacji przymusowej moze w szczegolnosci pole-
gac na grozeniu uzyciem przemocy. W szerokim znaczeniu przemoc
to uzycie sily fizycznej w celu zmuszenia kogos do okreslonego po-
st?powania. Jezeli uzycie sily fizycznej jest przewidziane przez nor-
my prawne, to przemoc ma charakter legalny, np. zatrzymanie kie-
rowcy, ktory ucieka przed policjy drogowy, ewakuowanie stawiajy-
cych opor mieszkancow wsi z terenow zagrozonych powodziy, do-
prowadzenie do opuszczenia przez mieszkancow budynku, ktory
grozi zawaleniem. W w?zszym znaczeniu uzywa si? slowa „prze-
moc" do okreslenia bezprawnego uzycia sily fizycznej, np. uprowa-
dzenia czlowieka w celu uzyskania okupu. W tym znaczeniu prze-
moc jest zwykle utozsamiana z aktem brutalnym, z aktem agresji.
Przymus Przymus moze miec rozny charakter, w szczegolnosci fizyczny
albo psychiczny. Moze tez miec charakter prawny (np. wtedy, gdy
normy prawne przewidujy uzycie sily dla osadzenia skazanego
w zakladzie karnym czy sklonienia do opuszczenia budynku zagro-
zonego zawaleniem), pozaprawny (np. stosowany przez organizacje
spoleczne w celu pozyskania nowych czlonkow), a takze np. ekono-
miczny.

4. Rodzaje sankcji

Sankcja Sankcja za przekroczenie jakiejs normy moze bye wymierzana

skupiona w p 5 b zorganizowany, przez okreslone powolane do tego instytu-
S OS

cje (np. syd). Taky sankcj? nazywa si? skupion^ (zinstytucjonalizo-

wany). Sankcja moze polegac takze na spontanicznych reakejach
ludzi z pewnego srodowiska na przekroczenie normy i przejawiac si?
w dezaprobacie, jaka spotyka naruszajycego norm?, w bojkocie to-
Sankcja warzyskim, moze przybrac form? pot?pienia, a w skrajnych przy-
rozsiana p J k h nawet agresji. Taky sankcj? nazywa si? sankejy rozsianq.
ac ac

Realizowanie norm prawnych jest poparte zazwyczaj zinstytu-

cjonalizowanymi sankejami. Sy one wymierzane przez organy pan-
stwa: panstwo powoluje i utrzymuje specjalne instytucje, ktorych za-
daniem jest stosowanie zinstytucjonalizowanego przymusu, tzn.
wymierzenie sankcji za naruszenie normy, a nast?pnie zrealizowanie
tych sankcji (np. osydzenie przest?pcy, a nast?pnie wykonanie kary).
Dodajmy, ze sankejy zinstytucjonalizowany zagrozone jest niereali-
zowanie nie tylko norm prawnych, ale tez norm niektorych organiza-
cji spolecznych, np. stowarzyszen czy partii politycznych o sformali-
zowanej strukturze, a takze norni prawa kanonicznego.
Przypomnijmy, ze nie zawsze za przekroczenie normy prawnej
grozi si? jej adresatowi sankejy. To, czy i jaky sankcj? si? przewidu-

124
je, zalezy od decyzji prawodawcy, ktory niekiedy stanowi normy
nazywane leges imperfectae (tj. normy niedoskonale).
Nakaz wymierzenia sankcji wyrazony jest w normach, ktore -
jak zaznaczono - nazywa si? sankcjonujycymi. Jezeli jednak przyj-
muje si? dawny koncepcj? normy prawnej jako zbudowanej z hipo-
tezy, dyspozycji i sankcji, to slowu „sankcja" przypisuje si? inne
znaczenie od uzywanego w niniejszym rozdziale, mianowicie okres-
la ono fragment normy prawnej, w ktorym wskazuje si? dolegli-
wosc, jaka ma zostac wymierzona adresatowi normy nie realizujy-
cemu jej dyspozycji.
Katalog sankcji grozycych za naruszenie norm prawnych jest
stosunkowo skromny. Wyroznia si? sankcje karne (zwane niekiedy
represyjnymi albo represjy karny), sankcje egzekucji oraz sankcje
niewaznosci.
Sankcja karna (kara) jest zlem wyrzydzanym przez panstwo Sankcja
k a r n a
temu, kto dopuszcza si? przest?pstwa. Polega ona na pozbawieniu
osoby odpowiedzialnej za popelnienie przest?pstwa dobr osobistych
lub dobr majytkowych (np. zycia, wolnosci, majytku, dobrego imie-
nia) albo na umniejszeniu tych dobr.
Zgodnie z zasady cywilizowanych porzydkow prawnych ro-
dzaje kar oraz ich granice mozna okreslic jedynie ustawy a wi?c
aktem uchwalanym przez parlament {nulla poena sine lege - tj. nie
ma kary bez ustawy).
Rodzaje sankcji karnych ulegaly zmianom. Polski kodeks karny
z 1997 r. wyroznia kary oraz srodki karne. Karami w rozumieniu
kodeksu sy: dozywotnie pozbawienie wolnosci, 25 lat pozbawienia
wolnosci, pozbawienie wolnosci, ograniczenie wolnosci oraz grzyw-
na. Do srodkow karnych zalicza si? natomiast np. pozbawienie praw
publicznych, zakaz zajmowania okreslonego stanowiska, zakaz wy-
konywania okreslonego zawodu lub prowadzenia okreslonej dzia-
talnosci gospodarczej, zakaz prowadzenia pojazdow, przepadek
przedmiotow, podanie wyroku do publicznej wiadomosci.
Poza karami, do sankcji karnych zalicza si? tez sankcje wymie-
rzane w post?powaniu dyscyplinarnym oraz w post?powaniu admi-
nistracyjnym. Np. studenci oraz nauczyciele akademiccy, na mocy
ustawy o szkolnictwie wyzszym, odpowiadajy przed wiasciwymi
komisjami dyscyplinarnymi. Mianowani nauczyciele akademiccy
ponoszy odpowiedzialnosc za postqpowanie uchybiajqce obowiqz-
kom nauczyciela akademickiego lub godnosci zawodu nauczyciel-
skiego, a studenci za postqpowanie uchybiajqce godnosci studenta
oraz naruszenie przepisow obowiqzujqcych w uczelni. Do kar, ktore
mogy zostac wymierzone w post?powaniu dyscyplinarnym (do kar
dyscyplinarnych), zalicza si? m.in.: upomnienie, nagan?, wydalenie
studenta z uczelni, zwolnienie nauczyciela akademickiego z pracy

125
 polyczone z zakazem przyjmowania ukaranego do pracy w zawodzie
nauczycielskim w okresie trzech lat od ukarania.
Sankcja Kolejny sankejy grozycy za niezrealizowanie norm prawnych
egzekucji je s t k j egzekucji. Mamy z niy do czynienia wtedy, gdy adresat
s a n c a

normy indywidualnej nie spelnia dobrowolnie ciyzycego na nim

obowiyzku (na przyklad nie splaca dlugu) i upowaznione organy
panstwa doprowadzajy do wykonania tego obowiyzku w ten sposob,
ze czyniy to w imieniu zobowiyzanego i na jego koszt (bowiem
oplaty za czynnosci egzekucyjne oraz wydatki zwiyzane z post?po-
waniem egzekucyjnym obciyzajy zobowiyzanego). Organy panstwa
dzialajyce w tego rodzaju sprawach nazywa si? organami egzekucyj-
nymi. Egzekucji mogy podlegac naleznosci o charakterze pieni?z-
nym (np. podatki, grzywny i kary pieni?zne, roznego rodzaju oplaty),
a takze obowiyzki o charakterze niepieni?znym (np. wydanie ozna-
czonej, tej, a nie innej rzeczy, wykonanie okreslonej czynnosci).
W przypadku egzekucji naleznosci o charakterze pieni?znym
przedmiotem egzekucji mogy bye np. nieruchomosci oraz ruchomos-
ci, wynagrodzenie za prac?, rachunki bankowe i wklady oszcz?d-
nosciowe. Natomiast w przypadku egzekucji obowiyzkow o charak-
terze niepieni?znym srodkami egzekucyjnymi sy np. wykonanie za-
st?pcze, odebranie rzeczy ruchomej bydz odebranie lokalu.
Obowiyzki, ktore podlegajy wykonaniu w drodze egzekucji,
wynikajy z orzeczen sydow lub decyzji albo postanowien organow
administracji i organow gminy, co oznacza, ze w orzeczeniu sydu lub
decyzji albo postanowieniu uprawnionego organu wskazano indywi-
dualnie osob? (lub inny podmiot), na ktorej ciyzy obowiyzek okres-
lonego post?powania.
Charakterystyczny cechy sankcji karnej oraz sankcji egzekucji
jest to, ze ich wykonanie moze si? lyczyc z uzyciem przemocy ze
strony organow panstwa. Np. zastosowanie przemocy (sily fizycznej)
moze si? okazac niezb?dne do osadzenia skazanego w wi?zieniu
w celu odbycia kary pozbawienia wolnosci. Przemoc (tzw. przymus
bezposredni) stosuje si? tez np. w celu doprowadzenia do opuszcze-
nia przez zobowiyzanego okreslonego pomieszczenia czy wydania
oznaczonej rzeczy.
Sankcja Swoistym rodzajem sankcji jest sankcja niewaznosci. Wiyze
.waznosci ^ Q j p
n a t g j
z n e regul dokonywania czynnosci konwen-
r z e s r z e a n e m

cjonalnych i polega na tym, ze czynnosc zdzialana niezgodnie z re-

gulami nie b?dzie czynnosciy konwencjonalny danego rodzaju lub -
mowiyc potocznie - b?dzie czynnosciy „niewazny", a w konsekwen-
cji nie wywola oczekiwanych skutkow prawnych albo wywola tylko
niektore z nich czy nawet takie skutki, ktorych dokonujycy tej czyn-
nosci nie zamierzal osiygnyc.
Ten, kto dokonuje czynnosci konwencjonalnej, zamierza przez
niy osiygnyc jakis stan rzeczy: sporzydzajycy testament chce rozpo-

126
rzydzic swoim majytkiem na wypadek smierci, glosujycy chce, by
jego glos mial wplyw na bieg spraw spolecznych, zawierajycy
umow? najmu lokalu chce moc z niego korzystac. Warunkiem ko-
niecznym osiygni?cia owych stanow rzeczy jest, by odpowiednio
sporzydzic testament, oddac wazny glos, sporzydzic poprawny
umow?. Jezeli dokonujyc czynnosci konwencjonalnej, naruszy si?
reguly ich dokonywania, np. reguly sporzydzenia testamentu, glo-
sowania czy zawierania umowy, to nie osiygnie si? zamierzonych
stanow rzeczy, a wi?c dokonujycego spotka okreslona dolegliwosc.
W przypadku sankcji karnej czy sankcji egzekucji pahstwo
uzywa sily w stosunku do naruszajycego norm?. W przypadku sank-
cji niewaznosci do uzycia sily nie dochodzi. Przeciwnie - panstwo
odmawia uzycia sily, ktorej ewentualnie by uzylo, gdyby dokonana
czynnosc konwencjonalna byla „wazna".

5. W a r u n k i efektywnosci sankcji

Zagrozenie przymusem wtedy wplywa na post?powanie adre-

sata normy (jest efektywne), gdy uzna on, ze mniejszym zlem jest
dla niego post?powanie w sposob wskazany w normie, niz narazenie
si? na zlo, ktore grozi w razie jej przekroczenia.
Skuteczne stwarzanie sytuacji przymusowej po to, by oddzia-
lywac na post?powanie adresatow norm, zalezy od wielu czynni-
kow. Wskazmy tylko trzy z nich.
Wyznaczajyc sankcj?, trzeba wziyc pod uwag?, ze realizowanie
normy moze bye dla jej adresata nader uciyzliwe oraz ze mogy wy-
stypic motywy, ktore sklaniajy adresata do nieprzestrzegania normy.
Wymierzanie niewielkiej kary za wznoszenie altany na terenie
ogrodka dzialkowego bez urz?dowego zezwolenia moze nie stwo-
rzyc efektywnej sytuacji przymusowej, jezeli uzyskanie zezwolenia
jest bardzo klopotliwe i czasochlonne, a zarazem istnieje w srodowi-
sku przyzwolenie na lamanie prawa w danym przypadku. Jezeli
wi?c adresat normy ma dokonac wyboru polegajycego na jej zreali-
zowaniu jako mniejszego zla, to sankcja grozyca za przekroczenie
normy musi bye odpowiednio dolegliwa, przy czym dolegliwosc
ta musi bye tym wi?ksza, im uciyzliwsze jest przestrzeganie normy
i im silniejsze motywy mogyce sklaniac adresata do jej naruszenia.
Dla efektywnosci sankcji niezb?dne jest takze to, by istnialo
duze prawdopodobienstwo jej zrealizowania. Organy panstwa po-
wolane do wymierzania sankcji muszy wi?c dzialac praworzydnie
oraz sprawnie, stwarzajyc przekonanie, ze dolegliwosc za przekro-
czenie normy jest nieuchronna.
O skutecznosci sankcji decydujy takze spoleczne okolicznosci,
w ktorych jest wymierzana. Sankcja zinstytucjonalizowana, nawet