ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΑΝΟΙΚΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ

ΣΧΟΛΗ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ

«Σπουδές στον Ευρωπαϊκό Πολιτισμό»

1η Γραπτή Εργασία
« Εξελίξεις στον Ευρωπαϊκό Πολιτισμό κατά τον 20ο αιώνα»

Όνομα Φοιτητή: Θωμάς Λέβας

AM: 098979
Τμήμα: ΕΠΟ41/ΗΛΕ48
Όνομα Καθηγητή: κα Κουμανταράκη Άννα

Ρόδος, 23 Νοεμβρίου 2020

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ:

1
1. Εισαγωγή………………………………………………………………………………………..σελ.3

2. Τρόπος παραγωγής και κριτική του Καπιταλισμού…………………………………….σελ.3

3. Ιδιαίτερα γνωρίσματα του Καπιταλιστικού Τρόπου Παραγωγής…………………….σελ.4

4. Ο ρόλος της πάλης των τάξεων στην υπέρβαση του καπιταλιστικού τρόπου
παραγωγής……………………………………………………………………………………..σελ.4

5. Συμπεράσματα…………………………………………………………………………………σελ.5

6. Βιβλιογραφία…………………………………………………………………………………...σελ.6

1. Εισαγωγή.
Η ανάπτυξη του βιομηχανικού καπιταλισμού στις αρχές του 19ου αιώνα, είχε σαν αποτέλεσμα
την δημιουργία μιας μεγάλης κοινωνικής τάξης εργατών, οι οποίοι κάτω από δυσμενείς
συνθήκες ζωής και εργασίας, αποζητούσαν μια λύση ή μια διέξοδο. Η εμφάνιση των πρώτων
σοσιαλιστών ταυτίστηκε με την ριζοσπαστική και επαναστατική λύση απέναντι στη βιομηχανία,
τον καπιταλισμό και τη πολιτική του laissez-faire που έδινε στους κατόχους των παραγωγικών
2
δυνάμεων την ελευθερία να καθορίζουν τις αμοιβές κατά το δοκούν και τις συνθήκες εργασίας
αντίστοιχα.
Ανάμεσα στους πρώτους (πρώιμους) σοσιαλιστές, βρίσκεται ο Karl Marx (1818-1883)
όπου μαζί με τον Fr. Engels (1820-1895) διακήρυξαν την αναπόφευκτη ανατροπή του
καπιταλισμού και επικεντρώθηκαν στην ιστορική κριτική ανάλυση της βιομηχανικής
καπιταλιστικής κοινωνίας. Αποτέλεσμα της επιρροής των ιδεών του Marx, ήταν η γέννηση του
Μαρξισμού που εξελίχθηκε σε κάτι παραπάνω από μια εκδοχή του σοσιαλισμού, με επίκεντρο
την φύση της κοινωνικής και ιστορικής εξέλιξης παρά ως μια ηθική κριτική του καπιταλισμού.
(Heywood A., 2007: 237)
Στην παρούσα εργασία θα προσπαθήσουμε να παρουσιάσουμε την κριτική του Marx
προς το καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής, τη θέση του απέναντι στη νέα εποχή της
Νεωτερικότητας και το ρόλο της πάλης των τάξεων στη κριτική του θεωρία.
2. Τρόπος παραγωγής και κριτική του καπιταλισμού.
Τον 18ο αιώνα η Ευρώπη στηριζόταν ακόμα στην αγροτική παραγωγή και την εισαγωγή
προϊόντων από τις αποικίες. Αυτή η αγροτική παραγωγή είχε την βάση της σε μια δουλοκτητική
κοινωνία. Είτε γαιοκτήμονες κατείχαν δουλοπάροικους, ή αριστοκράτες και μεγαλοκτηματίες,
ανάγκαζαν φτωχούς χωρικούς να υποβιβάζονται σε προσωπικούς δούλους. (Γαγανάκης Κ.,
1999: 235). Μεγάλες αγροτικές εξεγέρσεις δημιουργούσαν κοινωνικές αναταραχές στον κόσμο
της υπαίθρου, ενώ στα αστικά κέντρα η ανερχόμενη αστική τάξη μετασχηματιζόταν με τη
δυναμικότερη κατηγορία να είναι οι επιχειρηματίες αστοί. Σε αυτούς, μεγαλύτερη ισχύ κατείχαν οι
μεγαλέμποροι και οι βιομήχανοι. Πρέπει εδώ να αναφέρουμε πως η αγροτική παραγωγή της
Ευρώπης ήταν προσανατολισμένη στην καπιταλιστική γεωργία, η οποία τον 18 ο αιώνα λόγω και
της πληθυσμιακής αύξησης οδήγησε σε αναποτελεσματικότητα και αύξηση των τιμών των
προϊόντων. (Γαγανάκης Κ., 2007: 234)
Ήδη από τα μέσα του 17ου αιώνα, η Αγγλία επιτάχυνε τη βιομηχανική «στροφή» της
παραγωγής, με εκτόξευση του κατασκευαστικού και βιομηχανικού κλάδου, χωρίς όμως αυτή η
ριζοσπαστική εξέλιξη να ακολουθείται από τις άλλες ευρωπαϊκές οικονομίες. Η εκβιομηχάνιση
στις υπόλοιπες χώρες, ήρθε στο δεύτερο κύμα (1840-1870) όπου άρχισε σε μεγάλη κλίμακα η
παραγωγή, αυξήθηκαν οι βιομηχανικές δομές και αναπτύχθηκε το δίκτυο σιδηροδρόμων. Η
βιομηχανική επανάσταση και η μηχανοποίηση της παραγωγής είχε σαν αποτέλεσμα την
σταδιακή εμφάνιση ενός ογκώδους προλεταριάτου, όπου η εργατική δύναμη (φθηνά εργατικά
χέρια, ελεύθερα ωράρια) αποτελούσε την κινητήρια δύναμη της βιομηχανίας, πάνω από την
επένδυση κεφαλαίων σε εξοπλισμούς. (Γαγανάκης Κ., 2007: 253)
Η «γέννηση» του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής αποτελούσε τη θεμελίωση της
κεφαλαιακής σχέσης στο επίπεδο παραγωγής, όπου σήμαινε πλήρη ιδιοκτησία των μέσων
παραγωγής από τους κεφαλαιοκράτες και ταυτόχρονα τον αποχωρισμό του εργαζόμενου από
τα μέσα παραγωγής. Μετατροπή του δηλαδή σε μισθωτό, όπου η εργατική δύναμη ενός
προσώπου είναι το εμπόρευμα του. (Marx K.- Engels F., 1997: 761). Με απλά λόγια, ο νέος
τρόπος παραγωγής από τις μηχανές, αφαιρεί από τον εργαζόμενο τεχνίτη ή οικοτέχνη ή αγρότη,
το προνόμιο του ελέγχου των εργαλείων και της παραγωγής, μετατρέποντας τον σε ένα
εξάρτημα με συμμετοχή απλά της δύναμης του. (Αντωνοπούλου Μ. Ν., 2008: 123-124)
Η ανάδυση της νέας δυτικής βιομηχανικής κοινωνίας αποτελεί τον ορισμό της
Νεωτερικότητας και ο νέος τρόπος παραγωγής και απασχόλησης συνδέεται άμεσα με αυτή. Ο
Marx ζει την εποχή που η Νεωτερικότητα επεκτείνεται στην ελευθερία της αγοράς και των
οικονομικών σχέσεων, που ως αποτέλεσμα είχε τη γέννηση του καπιταλιστικού τρόπου
παραγωγής και την ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής από ένα περιορισμένο τμήμα του
πληθυσμού. (Wagner, 1994: 5-6, στο Ρωμανός Β., 2008: 5)
Μέσα σε αυτό το νέο σύστημα παραγωγής, η «εμπορευματοποίηση» των συναλλαγών
και του χρήματος επεκτείνεται στις ανθρώπινες-επαγγελματικές σχέσεις, που ως απώτερο
σκοπό έχουν τη μεταμφίεση των συμφερόντων της άρχουσας (αστικής) τάξης, προσφέροντας
μια ψευδαίσθηση ελευθερίας. (Ρωμανός Β., 2008: 60) Πάνω σε αυτό το ζήτημα έγκειται η κριτική
του Marx όσον αφορά τον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής. Το γεγονός πως ο καπιταλισμός και
η βιομηχανική παραγωγή εντάσσουν τους ανθρώπους σε κλάδους εργασίας, διαχωρίζοντας
τους, οδηγεί σε αποδυνάμωση των κοινωνικών δεσμών.

3
 Σύμφωνα με τον Marx, η αλλοτρίωση από το νέο τρόπο παραγωγής εντοπίζεται σε τρία
σημεία: α) την απώλεια σχέσης του εργάτη με το προϊόν, β) την αποξένωση του εργάτη από τον
εαυτό του και γ) την αποξένωση των ανθρώπων μέσω του καταμερισμού εργασίας. (Ρωμανός
Β., 2008 : 70)
3. Ιδιαίτερα γνωρίσματα του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής.
Σε αυτή τη νέα εποχή, ο νέος καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής, στηριζόμενος στη
βιομηχανία, είχε ορισμένα θετικά γνωρίσματα και ιδιαιτερότητες. Όπως αναφέρθηκε παραπάνω,
ο Marx επέκρινε το νέο αυτό τρόπο με όρους ιδεολογικής αποξένωσης, κεφαλαιοποίησης της
παραγωγής, κοινωνικής ζωής και κατοχής των μέσων παραγωγής από την αστική τάξη.
Η αύξηση της παραγωγικότητας, όπως και η επιτάχυνση της παραγωγικής διαδικασίας,
σίγουρα αποτελούν την κύρια προσφορά του νέου τρόπου παραγωγής. Η ελάχιστη παρέμβαση
ανθρώπινων χεριών στη παραγωγική διαδικασία, οδήγησε στην αυτοματοποίηση δίνοντας
τεράστιες δυνατότητες αυξημένης παραγωγής σε λίγο χρόνο. Με ποιο κόστος όμως; Η
εξειδίκευση των περιορισμένων θέσεων εργασίας, έφερε ανασφάλεια και ταυτόχρονα ανισότητα,
καθώς εργαζόμενοι σε παλαιά προϊόντα είτε έμεναν άνεργοι ή δεν μπορούσαν να
απασχοληθούν πλέον σε νέα τεχνολογικά μέσα (1 μηχανή για 10 εργάτες). Ακόμα περισσότερο
οι Marx και Engels, επικεντρώθηκαν σε μια άλλη έκφανση του νέου τρόπου παραγωγής. Είδαν
την κυριαρχία μιας καθορισμένης τάξης και μια ψευδαίσθηση αντιπροσώπευσης όλης της
κοινωνίας. Αυτό ονόμασαν ως σύστημα ιδεολογίας ή «σύστημα παραγωγής της συνείδησης».
(Marx K.-Engels F., 1997: 17)
Ο Marx προσδίδει στην παραγωγή μια διττή σχέση τόσο ως προς την φύση όσο και
προς την κοινωνία, δηλαδή ως ένα τρόπο εργασίας στο βιομηχανικό στάδιο και ως τύπος
διαμόρφωσης σχέσεων ανάμεσα στους ανθρώπους. Κυρίως στο δεύτερο ζήτημα, στην
«Γερμανική Ιδεολογία» (σελ. 40) αναφέρεται πως «[…] μελετώντας τους αντικειμενικούς νόμους
της κοινωνικής εξέλιξης απέδειξαν πως το πολιτικό και ιδεολογικό οικοδόμημα καθορίζεται από
τις οικονομικές σχέσεις ενός ιστορικού σταδίου εξέλιξης.», όπως θα αναφέρουμε παρακάτω.
Επιπλέον, η κινητοποίηση των επιχειρηματιών με επινόηση νέων ιδεών και εφαρμογής
τους στην αγορά είχαν σαν αποτέλεσμα την αύξηση της απασχόλησης, νέες θέσεις εργασίας σε
περιοχές που ιδρύονται νέες βιομηχανίες και περισσότερα χρήματα. Πάνω σε αυτό το ζήτημα, ο
Marx διατύπωσε τον φετιχιστικό χαρακτήρα του εμπορεύματος που ακολούθησε τη θεωρία του
περί «αξίας» και «χρήματος». (Marx K.-Engels F., 1997: κεφ. 1, 2,3). Για τον Marx ο φετιχισμός
ή φετιχοποίηση αποτελεί σημαντική αρνητική όψη του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής.
Αφενός αποτελεί μια εσωτερική πραγματικότητα της κοινωνίας, αφετέρου αποτελεί τη βασική
δομική σχέση του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής όπως αυτή μεταξύ του κεφαλαίου και της
μισθωτής εργασίας. Αυτή έχει ως θεμέλιο τον χωρισμό των εργαζομένων από τα μέσα
παραγωγής και της μετατροπής της εργασιακής δύναμης σε εμπόρευμα (μια οικονομική,
πολιτική και ιδεολογική δομή). ( Marx K.-Engels F., 1997: κεφ. 1 ενότητα 4η). Ο συλλογισμός του
επικεντρώνεται στην «ανταλλακτική» και «πραγματική» αξία των προϊόντων ή εμπορευμάτων. Η
πραγματική αξία της συλλογικής εργασίας που επενδύεται σε αυτά έχει υποκατασταθεί από την
ανταλλακτική τους αξία, όπως ακριβώς και οι κοινωνικές σχέσεις. Αυτός ο καπιταλιστικός
τρόπος παραγωγής έχει μετατρέψει τις σχέσεις των ανθρώπων σε υλικές και τις εμπορικές σε
κοινωνικές. (Ρωμανός Β., 2008: 74, 75)
4. Ο ρόλος της πάλης των τάξεων στην υπέρβαση του καπιταλιστικού τρόπου
παραγωγής.
Για τον Marx, η θεμελίωση του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής έγκειται στην
κεφαλαιακή σχέση του επιπέδου παραγωγής και αποτελεί: α) μια «ιδεολογία», δηλαδή ένα
σύστημα που δημιουργείται ως καταναγκασμός στα άτομα και όχι ως αποτέλεσμα ελεύθερης
βούλησης, β) ως τρόπος παραγωγής, περιγράφοντας την ειδοποιό διαφορά ενός συστήματος ταξικής
κυριαρχίας και εκμετάλλευσης. (Marx K.-Engels F., 1997: 17, 761)
Στον σύγχρονο κόσμο της Νεωτερικότητας, όπου θεμελιώνονται ο ηθικός και πολιτικός
αυτοκαθορισμός, η «επιστημονική επανάσταση» και η αυτονόμηση της οικονομικής
δραστηριότητας, ο Marx βλέπει πως όλες οι αρχές (εξ)υπηρετούν τα συμφέροντα της αστικής
τάξης. Ο Marx διατύπωσε μια φιλοσοφία της ιστορίας και κατανόησης της μέσα από τον ιστορικό
υλισμό. Μελετώντας τους αντικειμενικούς νόμους της κοινωνικής εξέλιξης απέδειξε πως το
πολιτικό και ιδεολογικό οικοδόμημα καθορίζεται από τις οικονομικές σχέσεις ενός ιστορικού
4
σταδίου εξέλιξης. (Marx K.-Engels F., 1997: 40) Πιο συγκεκριμένα στη «Γερμανική Ιδεολογία»
(1846) αναγνώρισε τέσσερα (4) στάδια: 1) τον πρωτόγονο κομμουνισμό ή φυλετική κοινωνία
(υλική σπανιότητα, αιτία σύγκρουσης), 2) τη δουλεία (σύγκρουση αφέντη-σκλάβου), 3) τον
φεουδαλισμό (ανταγωνισμός φεουδαρχών-δουλοπάροικων) και 4) τον καπιταλισμό (πάλη
αστικής τάξης-προλεταριάτου). (Heywood A., 2007: 238-239)
Κατά αυτόν το τρόπο ο Marx, «βλέπει» πως η αναζήτηση του κέρδους στον καπιταλισμό,
επιτυγχάνεται με την οικονομική εκμετάλλευση των εργατών από τους κατέχοντες τα μέσα
παραγωγής. Ανάμεσα στις δύο μεγάλες κοινωνικές τάξεις (αστική-προλεταριάτο) στέκεται το
κράτος ως όργανο εξουσίας, το οποίο σύμφωνα με το «Κομμουνιστικό Μανιφέστο» (1848): «[…]
είναι η επιτροπή που διαχειρίζεται τις κοινές υποθέσεις της αστικής τάξης.» (Heywood A., 2007:
243). Όσο το κράτος βρίσκεται στα χέρια της κυρίαρχης οικονομικής τάξης, η ταξική πάλη και οι
ταξικές επαναστάσεις είναι η κινητήρια δύναμη στην ιστορική εξέλιξη. (Marx K.-Engels F., 1997:
40).
Το επόμενο στάδιο του καπιταλισμού, θα είναι ο κομμουνισμός, που θα εκφραστεί με την
«επαναστατική δικτατορία του προλεταριάτου» και αυτή θα εξασφαλίσει τα κεκτημένα της
ταξικής επανάστασης. Στόχος, η υπέρβαση του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής
εμπορευμάτων και η αντικατάσταση του με ένα σύστημα ικανοποίησης ανθρώπινων αναγκών,
μέσα σε μια κοινωνία χωρίς κράτη και τάξεις.
5. Συμπεράσματα.
Η εποχή της Νεωτερικότητας έφερε ένα νέο τρόπο ζωής, παραγωγής και οικονομικής
δραστηριότητας. Στηρίχθηκε στο αίτημα της ελευθερίας του ανθρώπου από τον Διαφωτισμό,
εντούτοις όμως σύμφωνα με τον Marx, έφερε τον καπιταλισμό και τον τρόπο παραγωγής του,
που μόνο στόχο έχουν την ελευθερία της αγοράς. Αυτός ο νέος τρόπος εξυπηρετεί μόνο τα
συμφέροντα μιας κοινωνικής τάξης και ως ιδεολογία αποτελεί ένα εργαλείο εξουσίας. Η
αλλοτρίωση των ανθρώπινων σχέσεων και η φετιχοποίηση του εμπορεύματος αποτελούν τις
έννοιες που χρησιμοποιεί ο Marx ως «όπλα» στην ανάλυση της νεωτερικής κοινωνίας. Έως και
σήμερα, ο καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής έχει θεμελιωθεί στον δυτικό κόσμο, παρά τις
προσπάθειες αλλαγής ή ανατροπής του. Ο Marx και η θεωρία του υπήρξε οδηγός για την κριτική
και τις προσπάθειες ανατροπής του καπιταλισμού, τόσο σε οικονομικό όσο και σε κοινωνικό
επίπεδο. Ο Μαρξισμός αποτέλεσε τη βάση των επαναστατικού σοσιαλισμού, μέσω του οποίου η
εργατική τάξη θα ανέτρεπε την κυριαρχία της αστικής τάξης και το καπιταλισμό.
Συνοψίζοντας, θα μπορούσαμε να πούμε πως τόσα χρόνια μετά, οι απόψεις του Marx για
τον τρόπο παραγωγής και την αλλοτρίωση της κοινωνίας, είναι τόσο επίκαιρες και διαχρονικές
που τις διαπιστώνουμε κάθε μέρα, κυρίως όσο η τεχνολογία εξελίσσεται και η ανθρώπινη
παρέμβαση στη παραγωγική διαδικασία μειώνεται. Από την άλλη πλευρά, κάθε άνθρωπος που
βλέπει ριζικές αλλαγές στη καθημερινή του ζωή, νοιώθει το φόβο και την αβεβαιότητα, πόσο
μάλλον οι άνθρωποι της περιόδου της βιομηχανικής επανάστασης που έζησαν την
αστικοποίηση, τις νέες συνθήκες εργασίας, την εσωτερική και εξωτερική μετανάστευση όπως και
την εξαθλίωση των αγροτών που έως τότε αποτελούσαν (μαζί με την ύπαιθρο) την κύρια πηγή
παραγωγής.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:

 Αντωνοπούλου Μ. Ν., 2008, «Οι κλασικοί της Κοινωνιολογίας. Κοινωνική Θεωρία και
Νεότερη Κοινωνία», εκδ. Σαββάλα, Αθήνα.
 Γαγανάκης Κ., 1999, «Κοινωνική και Οικονομική Ιστορία της Ευρώπης», ΕΑΠ,
Πάτρα.
 Ρωμανός Β., 2010, «Η Μαρξική Κριτική της Νεωτερικότητας και το πρόβλημα της
ορθολογικότητας της Ιστορίας» στο «Κοινωνική σκέψη και Νεωτερικότητα», επιμ.
Κονιόρδος Σ., εκδ. Gutenberg, Αθήνα.

5
 Heywood A., 2007, «Πολιτικές Ιδεολογίες», μετφρ. Κούτρης Χ., εκδ. Επίκεντρο,
Αθήνα.
 Marx K. – Engels Fr., 2003, «Γερμανική Ιδεολογία», τ. Α’, μτφρ. Φιλίνης Κ., εκδ.
Gutenberg, Αθήνα.