ATATÜRK VE TERM DEVRM

Prof.Dr. Vecihe HATBOLU

Esiz önder Atatürk'ün sessizce yürüttüü bir devrim de terim

devrimidir.
Atatürk, daha 9 austos 1928'de, Sarayburnu Parknda, ünlü
söyleviyle harf devrimini açklarken öyle diyordu: "Lisanmz muhakkak
anlamak istiyoruz. Bu yeni harflerle pek çabuk, mükemmel bir surette
anlayacaz. Anladmzn asarna yakn zamanda bütün kâinat ahit
olacaktr. Ben buna kat'iyyen eminim; siz de emin olunuz".
Gerçekten de, 10 yl içinde Türk Dil Kurumu'nu kurmu, 1932, 1934
ve 1936 yllar yaz aylarnda, üç büyük Di1 Kurultayn toplayarak, türlü
aama ve atlmlarla Türkçeyi adal yabanc tamlama ve terimlerden
kurtarmtr. Sarayburnu Parknda açklad düüncelerinden on yl sonra,
1937–1938 ders yl banda, bütün okullarda temizlenmi, Türkçeletirilmi,
anlalr duruma getirilmi terimlerle örenime balanmtr.
Bu on yl içinde, dil devrimine paralel olarak yürütülen terim
devriminin uygulanmas öyledir:
Ulu Önder Atatürk, 1928'de uygulad harf devrimi yerlemee
balaynca, 1932 yl temmuz aynda, Türk Dil Kurumu'nu da kurduktan
sonra, ayn yln austos aynda Birinci Türk Di1 Kurultay'n Dolmabahçe
Saray’nda toplam, o zamanki Türk aydnlarnn dilimiz üzerindeki
düüncelerini anlamak istemitir.
Atatürk'ün amac, Sarayburnu Parknda söyledii gibi "Lisanmz
anlalr bir duruma getirmek", harf devrimiyle salad "kolay okuma
yazma" aamasndan sonra, "kolay anlalr örenilir bir dil" yaratmakt. Ele

DTCF Emekli Öretim üyesi

31
ald bütün konularda olduu gibi, dil konusuna da bir yön vermek için,
önce dili incelemek, gidecei, gitmesi gerektii yolu çizmek, bütün milletçe
anlalr tek bir dil görüünde birlemek istiyordu.
Kendisi, 1933'de görüünü öyle belirtmiti:
"Ülkesini, yüksek istiklâlini korumasn bilen Türk milleti, dilini de
yabanc diller boyunduruundan kurtarmaldr."
Atatürk'ün bu sözündeki düünceleri çok deerli olmakla birlikte,
kulland Türkçe sözcüklerin de önemi büyüktür. Artk Osmanlca
sözcükleri brakm, 1928'deki "Lisanmz muhakkak anlamak istiyoruz. "
Tümcesi yerine " dilini de yabanc diller boyunduruundan kurtarmaldr."
Gibi hep Türkçe sözcüklerden kurulmu tümcelerle düüncelerini
açklamaya balamtr. Türk milleti varln ve topraklarn kurtarmak,
bamsz yaamak için nasl savamsa, dilini de bamsz, anlalr bir
duruma getirmek için çalmal, savamaldr.
Dilin, milleti meydana getiren en önemli etken olduunu Atatürk
çoktan kavramt. Tarihte dillerini kaybetmi uluslarn kendilerinin de
kaybolduunu gösteren örnekler pek çoktu.
Yüzyllar boyunca yabanc dillerin basks altnda ezilen Türk dili,
ksrlam, geliemez olmu, yabanc tamlama ve terimlerle anlalmaz bir
duruma dümütü.
Aslnda, dil bir araçtr, ama herhangi bir araç saylmamas gerekir.
Genellikle dil için, "insann iç âlemini, d âleme balayan bir araç" tanm
yaplr. Böyle bir aracn kolay kullanlmas, kolay anlalmas, her türlü
düünce ve duyguyu kolaylkla belirtmesi, her çada, herkes tarafndan
aranan bir özellik olmutur. Yalnz, insanlar düünce ve duygular
bakmndan, aldklar kültüre sk skya bal olduklar için, bu düünce ve
duygular hangi yolla kazanmlarsa, hemen o yolun aracna kolaylkla
bavurmak isterler. Herhangi bir konuda, yabanc dillerle örenim yapm
bir insan, konusuyla ilgili yabanc sözcükleri ve terimleri kullanmak
eilimindedir ve böylece bilerek veya bilmeyerek Türk diline ynlarca
yabanc sözcük ve terim getirmi olur.
te, Ulu Önder Atatürk, Türk ulusunun dönem dönem bal veya ilgili
olduu çeitli kültürlerin etkisiyle, ald yabanc sözcükleri ve terimleri
atarak, Türk dilinin kendi öz benliine kavumasn, ölümsüzlüe ulamasn
istiyordu.

32
 Atatürk her konuda yapaca toplantdan önce, o konu ile ilgili yerli
ve yabanc bilimsel kaynaklar inceler, salam bir kanya ular, bir de
bakalarn dinlemek üzere aydnlar toplantlara, kurultaylara çarr,
edindii kany görüür, açktan bakalaryla tartarak, durumu kontrol eder
ve salam bir sonuca varrd.
Türk dili konusunda da yaplan incelemelere göre, milâttan sonra,
VIII. yüzyldaki, Orhun antlarnda kullanlan Türkçe, temiz, salam bir
Türkçe idi. Fakat VIII. yüzyldan sonra X. yüzyla kadar Uygur Türklerinin,
Budist kültürü ile iliki kurmalar ve Budist olmalar, Türkçe’yi, Sanskrit
sözcükleri ve terimleriyle doldurmutu. lk kez Türkçe, o dönemde, büyük
ölçüde, yabanc sözcüklerin aknna uram oldu. Onuncu yüzyldan sonra
Türkler Müslüman olunca, bu kez, slâm kültürünün etkisiyle, Arap ve Fars
sözcükleri ve terimleri Türkçe’yi bir kenara itti, pek çok Türkçe sözcük ve
terim, kullanlmaz oldu, unutuldu, yerini Arapça ve Farsça sözcükler ve
terimler ald
Atatürk önce "Dil Encümeni", sonra "Türk Dili Tetkik Cemiyeti"
adn verdii Kurum'un adn bütünüyle Türkçeletirmitir.
XVIII. Yüzyldan balayarak, bilinçli bir tutumla Batya yönelmek
gerekince, Arapça, Farsça sözcüklerden baka Franszca sözcükler de
Türkçe’ye girmeye balad.
te Ulu Önder Atatürk, esiz dehas ile Türkçe’nin bu durumunu ele
almak, bu gidie bir son vermek, dilimizin gelecekte tutaca yolu çizmek
istiyordu. Bu amaçla 1932, 1934, 1936 yllarnda üç büyük "Türk Dili
Kurultay" toplad, 1932'deki Birinci Türk Dili Kurultay'ndan sonra,
1933'te, Celâl Sahir Erozan'n bakanlnda, "Lügat-Istlah Kolu" kurulmu,
terimler, ilgili olduklar bilim dallarna göre ele alnarak, on alt bölüme
ayrlmt.
1934'te toplanan ikinci Türk Dili Kurultay'nda terimlerin çokluu,
yaygnl göz önünde tutularak, terim (stlah) kolu, sözlük (lügat) kolundan
ayrlm, derlenen yabanc terimler, Türkçe karlklarnn bulunmas,
eksiklerinin tamamlanmas için, öretmenlere, uzmanlara, profesörlere
gönderilmi, düünceleri istenmitir.
1936'da toplanan Üçüncü Türk Dili Kurultay'ndan sonra terim
devriminde balca iki ilke ortaya atlmtr,
lk ve ortaokullarn ders programlarndaki terimleri Türkçeletirmek-
teki amaç, Türk çocuunun derslerini kolaylkla anlayp örenmesidir.

33
 Bunun için:
A. Kökü kültür dünyasnda ortak olan "elektrik, dinamo, metre, gram"
gibi terimleri olduu gibi almak,
B. Bunlarn dndaki terimlerin, elden geldiince, Türk çocuunun
kolayca anlamas için konutuu, bildii Türkçe’nin köklerinden,
Türkçe eklerle türetilmesini salamak.
Atatürk ve Dil Kurumu bu amaçlarla, Üçüncü Türk Dili
Kurultay'ndan be ay sonra, 1937 ylnn ubat aynda yaymlanan Türk Dili
(Belleten, say 21–22) dergisinin 2. sayfasnda öyle bir haber yaymlardr:
“…Hâlâ üzerinde çalmalar balam olan ilk ve orta öretim ders kitaplar
terimlerinin listeleri, Belletende, hem kendilerini tantmak, hem de ilgili
öretmenlerle, ders kitaplar yazanlarn düüncelerini aksettirmek için,
deerli bir yer alacaktr". diyerek terim iinin önemle ele alnd
belirtilmitir.
Atatürk, matematii iyi bildii ve sevdii için, terim devrimine mate-
matikten balamtr, denebilir. Çünkü Türk Dili (Belleten)'nin ubat 1937
tarihli yaynndan bir ay sonra, Atatürk, "tcyb" ve "teceyb"in Türkçe
karlklarnn bulunmas için, 29 Mart 1937 tarihli Ulus gazetesine ilân
verdirerek bir yarma açtrmtr.
Nihayet, hazrlanan bütün terimler, Türk Dili (Belleten) dergisinin
Ekim 1937 tarihli saysnda yer almtr. Terimler, Türkçe-Osmanlca,
Osmanlca-Türkçe, Franszca-Türkçe olmak üzere, sralanm ve ön sray
matematik terimleri almtr.
Yarmay kazanan yaz Ulus gazetesinin 3 Nisan 1937 tarihli
saysnda yaymlanmtr. Ayn yaz olduu gibi Türk Dili'nin (Belleten)
lkterin 1937 saysnn 140. sayfasnda da yer almtr.
Ayn derginin 19'uncu sayfasnda "Terim Çalmalarnn lk Verim-
leri" bal altnda öyle denilmektedir: "Matematik, Fizik, Kimya,
Mekanik, Biyoloji, Zooloji, Botanik ve Jeoloji terimleri deneme olarak
ortaya, konuldu".
Bu arada, yazar belli olmayan Geometrix adl, küçük boyda, 48
sayfalk bir kitap yaymlanmtr (stanbul 1937, Devlet Basmevi). Türk Dil
Kurumu kütüphanesinde (Fil, A /3555 numarada kaytl) bulunan bu küçük
kitapta geometri sorunlar, çizgilerle, ekillerle ve özellikle yeni terimlerle
anlatlmtr.
x
S. A. Terziolu, "Atatürk'ün Geometri Kitaab", Cumhuiyet gazetesi, 15 haziran 1971.

34
 Atatürk terim çalmalarnn ülkedeki etkisini örenmek için, 1937 yl
sonbaharnda, Sivas'a giderek, vaktiyle Sivas Kongresini toplad lise
binasnda, 9. snfn geometri dersine girmitir. Atatürk, derslerde izlenen
matematik kitabn istemi, adal terimlerle dolu eski kitap kendisine
verilmitir. Atatürk, "Bu anlalmaz terimlerle, talebelere bilgi verilemez."
diyerek kitab yrtp atmtr. Bu olaydan sonra, Atatürk tahta bana geçmi;
"dh" yerine "kenar", "müselles" yerine "üçgen", "müselles mütesaviyüladla"
yerine "ekenarl üçgen, "zaviye" yerine "aç" diyerek ünlü "Pisagor"
davasn örencilere anlatmtr.
Ayn inceleme gezisinde bulunan Kültür Bakan Saffet Arkan'a
dönerek, bütün okul kitaplarnn yeni terimlerle, hemen, yeniden yazlmas
emrini vermi ve iki ay içinde Türkçeletirilmi terimlerle hazrlanm olan
kitaplar bütün okullara Kültür Bakanlnca gönderilmitir. Nitekim 1938
ylnda yaymlanan, Türk Dili (Belleten) dergisinin (say 31–32) Ekim
(ilkterin) nüshasnn 25'inci sayfasnda öyle denilmektedir:
"Yaz ve konuma dillerinin elden geldii kadar birbirine
yaklatrlmas ve yazlarmzn halkça kolaylkla anlalmas yolundaki
çalmalar daha ileri götürülerek, ilk ve orta öretimden kitaplarndaki
terimlerin karlklar da ortaya konmaa balam, geçen ders ylnda
bunlardan matematik, fizik, mekanik, kimya, biyoloji, zooloji, botanik,
jeoloji derslerine ait dört binden fazla terim karlklar bütün öretmenlerle
ders kitab yazanlara broür halinde datlarak düünceleri sorulduu ve
önümüzdeki ders yl kitaplarna bu terimler geçirildii gibi, yeni ders yl
için de corafya, kozmorafya, tarih, etnografya, filozofi ve psikoloji,
edebiyat, hukuk terimleri karlklarnn da hazrlanmakta bulunmu olduu
bildirilmektedir.”
Ayrca, Kültür Bakam Saffet Arkan’n okul kitaplarndaki terimlerle
ilgili çeitli genelgeleri zaman zaman yaymlanmtr (bkz. Türk Dili, ubat
1938, s. 34).
Böylece, Türk çocuklar, okullarda "aded-i silsile-i alelvilâ", "aded-i
gayri muntak", "adele-i murabba-i münharife", "adele-i tev'emiye-î sakiye",
"cereyan- galvani", "esmak-i azmiye" demekten kurtulmutur.
Atatürk'ün ömrünün sonlarnda baard terim devrimi, uzun yllar
boyunca inceleyerek, yorularak ortaya koyduu dil devriminin belli bal bir
ürünüdür ve dil devrimi üzerinde yllardan beri sürdürülen bütün ters
yorumlar önleyecek güçtedir.

35