Co to są związki koordynacyjne i w jaki sposób są

zbudowane?

Wprowadzenie
Przeczytaj
Animacja
Sprawdź się
Dla nauczyciela
 Co to są związki koordynacyjne i w jaki sposób są
zbudowane?
Błękit pruski, czyli heksacyjanożelazian(II) potasu żelaza(III) to sól kompleksowa. Wykazuje silne niebieskie
zabarwienie, spowodowane absorpcją światła, co skutkuje przeniesieniem elektronu pomiędzy atomami
żelaza na różnych stopniach utlenienia.
Źródło: domena publiczna, dostępny w internecie: commons.wikimedia.org.

Hemoglobina odgrywa dużą rolę w procesach metabolicznych. Z punktu widzenia chemii

jest przykładem związku koordynacyjnego, który zawiera kation żelaza Fe3+. Związki
koordynacyjne zbudowane są m.in. z jonu koordynacyjnego, który może być kationem lub
anionem. Związki te mają szerokie zastosowanie w chemii – mogą służyć jako barwniki, np.
błękit pruski. Swoje zastosowanie znajdują także w przemyśle kosmetycznym oraz
farmaceutycznym w postaci popularnych suplementów diety, których zadaniem jest
dostarczenie jonów metali do organizmu. Ich postać powoduje, że są lepiej przyswajalne
przez nasz organizm.

Twoje cele

Przeanalizujesz budowę związków koordynacyjnych.

Wyjaśnisz, na czym polega nazewnictwo związków koordynacyjnych.
Wykażesz, jak zaprojektować doświadczenia prowadzące do otrzymania związku
koordynacyjnego.
Przeczytaj

Budowa związku koordynacyjnego

Ligandy (donor pary elektronowej) łączą się z jonem centralnym (akceptor pary
elektronowej) za pomocą wiązań koordynacyjnych. Liczba ligandów, bezpośrednio
połączonych z atomem centralnym, to liczba koordynacyjna. Najczęściej jest to 2, 4 lub 6.
Liczba koordynacyjna nie jest cechą charakterystyczną danego jonu centralnego, lecz zależy
m.in. od rodzaju ligandów. Decyduje o określonej strukturze przestrzennej związku
koordynacyjnego.

Związek koordynacyjny składa się z:

Budowa jonu koordynacyjnego

Źródło: GroMar Sp. z o.o., na podstawie M. Krzeczkowska, J. Loch, A. Mizera, Repetytorium chemia: Liceum – poziom podstawowy
i rozszerzony, Wydawnictwo Szkolne PWN, Warszawa – Bielsko-Biała 2010., licencja: CC BY-SA 3.0.

jonu centralnego, np. Al3+, Be2+, Cu2+, Co2+, Cr3+, Fe3+, Ni 2+, Zn2+, Ag+;
ligandów, którymi mogą być obojętne cząsteczki, np. H2O (akwa), NH3 (amina), CO
(karbonyl), NO (nitrozyl), lub jony, np. OH– (hydrokso), Cl– (chloro), F– (fluoro), SCN–
(tiocyjaniano), CN– (cyjano).

Najbardziej typowe liczby koordynacyjne wybranych jonów

Przykładowe liczby koordynacyjne
Źródło: GroMar Sp. z o.o., na podstawie M. Krzeczkowska, J. Loch, A. Mizera, Repetytorium chemia: Liceum – poziom podstawowy
i rozszerzony, Wydawnictwo Szkolne PWN, Warszawa – Bielsko-Biała 2010., licencja: CC BY-SA 3.0.

Pisząc wzór jonu kompleksowego, pamiętajmy o następującej kolejności: [ jon centralny,

ligandy naładowane, ligandy obojętne]ładunek jonu.

Przykładowa klasyfikacja związków koordynacyjnych

Rodzaje związków koordynacyjnych

Źródło: GroMar Sp. z o.o., na podstawie M. Krzeczkowska, J. Loch, A. Mizera, Repetytorium chemia: Liceum – poziom podstawowy
i rozszerzony, Wydawnictwo Szkolne PWN, Warszawa – Bielsko-Biała 2010., licencja: CC BY-SA 3.0.

Zasady nazewnictwa w oparciu o tzw. system Stocka

1. W nazwie obowiązuje kolejność alfabetyczna wszystkich ligandów, należy też

uwzględnić liczbę ligandów, niezależnie od ich rodzaju.
2. Następnie wymienia się jon centralny w odpowiednim przypadku (zależnym od tego,
czy jon kompleksowy jest kationem, czy anionem).
3. Gdy ładunek jonu koordynacyjnego wynosi zero, nazwę jonu centralnego podaje się
w mianowniku

Na przykład:
 [Al(H2O)6]Cl3 chlorek heksaakwaglinu,
K3[Fe(SCN)6] heksatiocyjanianożelazian(III) potasu,
[Ag(NH3)2]OH wodorotlenek diaminasrebra(I),
Na2[Fe(CN)5NO] pentacyjanonitrozylżelazian(III) sodu.

Jak zaprojektować doświadczenia, które prowadzą do

otrzymania związku koordynacyjnego?

Przeprowadzając doświadczenia, opisane poniższymi rysunkami, można otrzymać związek

koordynacyjny o charakterystycznej barwie.

Przykład 1

Doświadczenie: otrzymywanie heksatiocyjanianożelazianu(III) potasu.

Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Obserwacje:

Pojawia się krwistoczerwone zabarwienie roztworu.

Wnioski:

Zachodzi reakcja wedlug poniższego równania reakcji:

 FeCl3 + 6 KSCN → K3 [Fe(SCN)6 ] + 3  KCl

W wyniku reakcji chlorku żelaza(III) z tiocyjanianem potasu powstaje związek

o czerwonym zabarwieniu - heksatiocyjanianożelazian(III) potasu oraz chlorek potasu.

Przykład 2

Doświadczenie: otrzymywanie wodorotlenku tetraaminamiedzi(II).

Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Obserwacje:

Osad się rozpuszcza, a roztwór zabarwia na szafirowo.

Wnioski:

Zachodzi reakcja wedlug poniższego równania reakcji:

4  NH3 + Cu(OH)2 → [Cu(NH3 )4 ](OH)

2

W wyniku reakcji amoniaku z wodorotlenkiem miedzi(II) powstaje związek o szafirowym

zabarwieniu - wodorotlenek tetraaminamiedzi(II)

Słownik
jon centralny

atom centralny, atom bądź jon, który stanowi rdzeń kompleksu (koordynacyjne związki)
i przyłącza (koordynuje) pewną liczbę jonów ujemnych lub cząsteczek obojętnych –
 zwanych ligandami

ligand

dawniej addend; jon/cząsteczka związany/związana koordynacyjnie z atomem

centralnym w związkach koordynacyjnych

wiązanie koordynacyjne

wiązanie donorowo‐akceptorowe; wiązanie chem., które tworzy para elektronów,

pochodząca od jednego atomu (donora), wiążącego się z drugim atomem (akceptorem)
o niezapełnionej powłoce elektronowej

Bibliografia
Krzeczkowska M., Loch J., Mizera A., Chemia. Repetytorium. Liceum – poziom podstawowy
i rozszerzony, Warszawa – Bielsko‐Biała 2010.
Animacja

Polecenie 1

Co to są związki koordynacyjne i w jaki sposób są zbudowane? Zapoznaj się z poniższą animacją

i zwróć uwagę na wyjaśnienie pojęć: atom centralny, ligand, liczba koordynacyjna. Następnie
rozwiąż ćwiczenia sprawdzające zamieszczone pod animacją.

Film dostępny na portalu epodreczniki.pl

Animacja pt. ,,Co to są związki koordynacyjne i w jaki sposób są zbudowane?''
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Film nawiązujący do treści materiału

Ćwiczenie 1

Dokończ zdanie. Zaznaczona na kolor czerwony liczba jest w związku koordynacyjnym:

 liczba kwantową.

 liczbą koordynacyjną.

 liczbą całkowitą.

 liczbą pierwszą.
Ćwiczenie 2

Określ, które zdanie jest prawdziwe, a które fałszywe. Zaznacz Prawda/Fałsz.

Zdanie Prawda Fałsz

Związki koordynacyjne, □ □
stanowią związki
chemiczne składające się
z jonów kompleksowych.

Mówiąc o związkach □ □
kompleksowych,
zazwyczaj skupiamy się na
kompleksach utworzonych
wokół jonów lub atomów
niemetalu.

Związki koordynacyjne □ □
muszą mieć przynajmniej
dwa wiązania
koordynacyjne pomiędzy
atomem centralnym
a ligandem.

Ze względu na ilość □ □
występujących atomów
centralnych, związki
koordynacyjne możemy
podzielić na
jednordzeniowe
i wielordzeniowe.
Ćwiczenie 3

Dopasuj poniższe związki koordynacyjne w odpowiednie miejsca.

Ir₄(CO)₁₂, [Ag(NH₃)₂]²⁺,
[Fe(CN)₆]^4-, [Pt(NH₃)₆]Cl₄

Jednordzeniowe

Wielordzeniowe
Sprawdź się

Pokaż ćwiczenia: 輸醙難

Ćwiczenie 1 輸

Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Ćwiczenie 2 輸

Odczynnikiem stosowanym w próbie Tollensa jest amoniakalny roztwór tlenku srebra(I), czyli
związek o wzorze: [Ag(NH3)2]OH. Podaj jego nazwę, określ jon centralny, ligandy oraz liczbę
koordynacyjną.

Rozwiązanie oraz odpowiedź zapisz w zeszycie do lekcji chemii, zrób zdjęcie, a następnie umieść
je w wyznaczonym polu.
Ćwiczenie 3 輸

Ułóż nazwę związku koordynacyjnego.

K3[Co(CN)6]

heksa
cyjano
kobaltan
potasu
(III)

Na3[Ag(S2O3)2]

tio
sodu
(I)
srebrzan
siarczano

[Cu(H2O)6]SO3

akwa
(II)
siarczan
(IV)
heksa
miedzi

K4[NiF6]

sodu
fluoro
heksa
(II)
niklan
Ćwiczenie 4 醙

Miedź w warunkach niestandardowych (np. wysoka temperatura, stężony roztwór HCl)

zareaguje z kwasem solnym, tworząc – obok gazowego wodoru – pewien związek
koordynacyjny typu kwas, który w roztworze wodnym przyjmuje barwę zieloną. Wiedząc, że
liczba koordynacyjna w tym związku wynosi 4, napisz równanie zachodzącej reakcji oraz podaj
nazwę powstałego produktu.

Rozwiązanie oraz odpowiedź zapisz w zeszycie do lekcji chemii, zrób zdjęcie, a następnie umieść
je w wyznaczonym polu.

Ćwiczenie 5 醙

Przeprowadzono doświadczenie zilustrowane poniższym rysunkiem:

Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Wiedząc, że krwistoczerwone zabarwienie roztworu pochodzi od jednego z produktów, którym

jest związek koordynacyjny żelaza o liczbie koordynacyjnej 6, napisz wnioski oraz podaj nazwę
powstałego związku.

Rozwiązanie oraz odpowiedź zapisz w zeszycie do lekcji chemii, zrób zdjęcie, a następnie umieść
je w wyznaczonym polu.
 Ćwiczenie 6 醙

Specyficzną mieszaniną kwasów jest tzw. woda królewska, czyli mieszanina stężonych kwasów
HCl i HNO3 w stosunku molowym 3 : 1 (w tej mieszaninie rozpuszcza się złoto). Na podstawie
podanej nazwy zaproponuj wzór powstającego związku koordynacyjnego, którego liczba
koordynacyjna wynosi 4. Uzupełnij drugie równanie reakcji.

2 HCl + HNO3 → Cl2 + NOCl + 2 H2 O

NOCl + Cl2 + H2 O +

Au → 4 (kwas tetrachlorozłotowy(III))+

N2 O3

Ćwiczenie 7 醙

Wstaw elementy w odpowiednie miejsca tabeli.

−
AlH2O6Cl3, kwas tetrachloromiedziowy(II), 2, 3, Cl , H+

Wzór związku Jon centralny Wzór ligandu

koordynacyjnego

Liczba koordynacyjna Nazwa związku Równanie dysocjacji tego

związku

kwas
tetrachloromiedziowy(II)

AlH2O6Cl3
 Ćwiczenie 8 醙

Uzupełnij tabelę. Podaj nazwy związków koordynacyjnych. Używaj wyłącznie małych liter.
Pamiętaj o wartościowościach pierwiastków.

Nazwa Wzór związku

[Al(H2O)6]Cl3

K3[Fe(SCN)6]

[Ag(NH3)2]Cl

[Zn(NH3)4](OH)2

Fe3[Fe(CN)6]2

Ćwiczenie 9 難

Zapisz równanie reakcji otrzymywania związku koordynacyjnego o wzorze

Na2BeOH4 z wodorotlenku berylu. Podaj nazwę systematyczną tego związku koordynacyjnego,
określ jon centralny, ligand oraz liczbę koordynacyjną, a następnie zapisz proces dysocjacji
elektrolitycznej tego związku i podaj nazwy jonów obecnych w roztworze.

Rozwiązanie oraz odpowiedź zapisz w zeszycie do lekcji chemii, zrób zdjęcie, a następnie umieść
je w wyznaczonym polu.