ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΑΝΟΙΚΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ

ΣΧΟΛΗ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ

Σπουδές στον Ευρωπαϊκό Πολιτισμό

ΕΠΟ 11:
ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ
2020-2021

ΕΡΓΑΣΙΑ 4η

ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΚΑΡΑΜΠΑΤΖΟΣ
(Α.Μ. : 94073)

ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ – ΣΥΜΒΟΥΛΟΣ :
ΑΝΤΩΝΗΣ ΧΑΤΖΗΚΥΡΙΑΚΟΥ

Αθή να, Απρίλιος 2021

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ...............................................................................................3
1. Η επίμονη μεγέθυνση της Δυτικοευρωπαϊκής οικονομίας,
1950-1970..............................................................................................3
1.1 Το Ιστορικό πλαίσιο..............................................................................3
1.2 Οι θετικές συγκυρίες του οικονομικού θαύματος............................4
1.3 Το δόγμα του John Keynes – ενιαίο θεσμικό πλαίσιο συνεργασίας 5
1.4 Τα θετικά αποτελέσματα.....................................................................6
1.5 Τέλος εποχής...........................................................................................7
ΕΠΙΛΟΓΟΣ...............................................................................................7
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ......................................................................................8

2
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Στην παρού σα εργασία θα διατρέξουμε τις δεκαετίες του 1950 και του 1960,
ιχνηλατώ ντας την προνοιακή εκδοχή του καπιταλισμού ως ενοποιητική
δύ ναμη για την πολιτική , την οικονομία και τη κοινωνία.

1. Η επίμονη μεγέθυνση της Δυτικοευρωπαϊκής

οικονομίας, 1950-1970
1.1 Το Ιστορικό πλαίσιο
Μετά το τέλος του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου η ευρωπαϊκή ή πειρος
θα κινηθεί για την επό μενη εικοσαετία (1950-1970) με εντατικού ς ρυθμού ς
οικονομική ς ανά πτυξης.1 Η γρή γορη ανά καμψη αντιμετωπίστηκε στην αρχή
από τους ειδικού ς με έντονο σκεπτικισμό . Έχοντας υπό ψη τους την
προγενέστερη εμπειρία των χρό νων μετά τον Α' Παγκό σμιο Πό λεμο,
θεώ ρησαν ό τι την από τομη μεγέθυνση θα ακολουθού σε μια περίοδος
ύ φεσης.2 Οι προβλέψεις, σύ μφωνα με τα στοιχεία της πρώ της περιό δου (μέχρι
το 1953), ή ταν απογοητευτικές. Οι πιθανό τητες για μία ευρωπαϊκή οικονομία
που στηριζό ταν στην «εθνική αυτά ρκεια» για ν’ αυξή σει τη ζή τηση και την
απασχό ληση χωρίς να προκαλέσει να ανεξέλεγκτο πληθωρισμό , φά νταζαν
απίθανες.3 Παρό λα αυτά οι περισσό τερες χώ ρες τις Ευρώ πης κατά φεραν να
ξεπερά σουν τα προπολεμικά επίπεδα παραγωγή ς και να κινηθού ν με
εκρηκτικού ς ρυθμού ς ανά πτυξης. Από το 1950 έως το 1970 το ευρωπαϊκό
ακαθά ριστο εθνικό προϊό ν αυξανό ταν κατά μέσο ετή σιο ρυθμό 5,5%, ενώ το
αντίστοιχο παγκό σμιο στο 5,0%· σε κατά κεφαλή βά ση, την ίδια περίοδο, η
αύ ξηση ανή λθε στο 4,4% (3,0% παγκό σμια) ετησίως, ενώ από το 1800 έως το
1950 μετά βίας έφτανε το 1%.4,5 Ο δείκτης της ανεργίας από το 7,0% της
προπολεμική ς περιό δου συρρικνώ θηκε στο 3,0% το 1950-1960 και στο 1,5%
την επό μενη δεκαετία.6 Εν κατακλείδι το ευρωπαϊκό μερίδιο στην παγκό σμια
παραγωγή αγαθώ ν και υπηρεσιώ ν αυξή θηκε από 37% σε 41%, και
αντίστοιχα στη βιομηχανική παραγωγή από 39% σε 48%.7
Αντιλαμβανό μαστε λοιπό ν πως η ανά πτυξη αρχικά κινή θηκε μεν γρή γορα,
αλλά το βασικό στοιχείο διαφοροποίησης σε σχέση με την προπολεμική
περίοδο ή ταν η αδιά λειπτη διά ρκεια και η ομαλή πορεία της. Σπά νια
παρατηρή θηκαν πλέον οι από τομες διακυμά νσεις των προηγού μενων
οικονομικώ ν κύ κλων (ανά πτυξης – ύ φεσης).8,9 Συνολικά , η πρό οδος της
Ευρώ πης (ανατολική ς και δυτική ς) ή ταν ταχύ τερη και με υψηλό τερες
επιδό σεις σχεδό ν απ’ ό λο τον υπό λοιπο κό σμο, συμπεριλαμβανομένων και
των Ηνωμένων Πολιτειώ ν. «Μέσα σε μία γενιά επιτεύ χθηκε περισσό τερη
πρό οδος απ’ ό τι τα τελευταία 150 χρό νια».10

1
Κ. Γαγανάκης, Κοινωνική και Οικονομική Ιστορία της Ευρώπης, ΕΑΠ, Πάτρα 1999, σ. 316.
2
Μ. Mazower, Σκοτεινή ήπειρος. Ο ευρωπαϊκός εικοστός αιώνας, μτφ. Κώ στας
Κουρεμένος, Αθή να, Αλεξά νδρεια, 2001, σ. 281.
3
Μ. Mazower, ό.π., σ. 282.
4
Μ. Mazower, ό.π., σ. 281.
5
Η. Aldcroft, Η Ευρωπαϊκή Οικονομία 1914-2000, μτφ. Νικηφό ρος Σταματά κης,
Αθή να: Αλεξά νδρεια, 2007, σ. 201.
6
Μ. Mazower, ό.π., σ. 282.
7
Η. Aldcroft, ό.π., σ. 202.
8
Η. Aldcroft, ό.π., σσ. 205-206.
9
Μ. Mazower, ό.π., σ. 282.
10
Η. Aldcroft, ό.π., σσ. 201-202.
3
1.2 Οι θετικές συγκυρίες του οικονομικού θαύματος
Εύ κολα θα μπορού σαμε να πού με ό τι η ψυχή της ανά πτυξης των
δυτικοευρωπαϊκώ ν οικονομιώ ν ή ταν η μεγά λη διαθεσιμό τητα εργατικώ ν
χεριώ ν. Ο υποαπασχολού μενος αγροτικό ς υπερπληθυσμό ς της ευρωπαϊκή ς
αγροτική ς υπαίθρου καθώ ς και τα μεγά λα μεταναστευτικά ρεύ ματα από τη
νό τια και ανατολική Ευρώ πη θα τροφοδοτή σουν τη βιομηχανία με ά φθονο
φθηνό εργατικό δυναμικό το οποίο θα κρατή σει χαμηλά τους μισθού ς και θα
ενθαρρύ νει τις επενδύ σεις.11,12 To φαινό μενο ό μως αυτό δεν ή ταν αρκετό από
μό νο του. Για να λειτουργή σει παραγωγικά , θα έπρεπε να ξεπεραστεί ο
παραδοσιακό ς ταξικό ς διχασμό ς της εργατική ς τά ξης με το κεφά λαιο. Οι
ευνοϊκές συνθή κες δημιουργή θηκαν με την επαναπροσέγγιση των
εργασιακώ ν σχέσεων κά τω από τον γνώ μονα του αμοιβαίου κέρδους.13
Ταυτό χρονα ό μως με το εργατικό κεφά λαιο θα έπρεπε να εξασφαλιστού ν
και τα επενδυτικά κεφά λαια για να υποστηρίξουν τις αναπτυξιακές πολιτικές.
Ήδη οι τερά στιες παραγωγικές δυνατό τητες των βιομηχανικώ ν υποδομώ ν
που δημιουργή θηκαν κατά τη διά ρκεια του πολέμου θα ά φηναν ως
παρακαταθή κη εκείνα τα κεφαλαιουχικά αποθέματα για τη μελλοντική
ανά πτυξη.14 Στην προσπά θεια συσσώ ρευσης κεφαλαίου το κρά τος θα έχει
ενεργό ρό λο με μηχανισμού ς παρέμβασης για τον έλεγχο των τραπεζικώ ν
πιστώ σεων και επενδύ σεων, καθώ ς και με τη δυνατό τητα επιβολή ς
αναγκαστική ς αποταμίευσης, για τη συμπίεση της κατανά λωσης προς ό φελος
της επένδυσης.15 Αρωγό ς στη προσπά θεια αυτή ή ταν οι ή δη υψηλές
αποταμιεύ σεις των πολιτώ ν (λό γω της επισφά λειας των περασμένων
δεκαετιώ ν) και η προθυμία τους να παραιτηθού ν παροδικά από την
κατανά λωση για τη διασφά λιση ενό ς καλύ τερου μέλλοντος (οι επενδύ σεις
ή ταν 16,8% του ΑΕΠ το 1950-70 έναντι 9,6% το 1928- 38).16,17
Επιπρό σθετα τα διεθνή κεφά λαια ή ρθαν να συνδρά μουν την αναπτυξιακή
προσπά θεια. Πρώ τα απ’ ό λα η βοή θεια από τη ΟΥΝΡΑ (οργανισμό ς Αρωγή ς
και Ανασυγκρό τησης των Ηνωμένων Εθνώ ν) και κατό πιν το αμερικά νικο
Σχέδιο Μά ρσαλ θα ενισχύ σουν σε πολλαπλό επίπεδο την ευρωπαϊκή
οικονομία.18 Αν και το μεγαλύ τερο μέρος των επενδύ σεων προέκυψε από
εγχώ ριες δυνά μεις, ωστό σο η επιτυχία του Σχεδίου Μά ρσαλ λειτού ργησε με
ποιοτικά παρά με ποσοτικά κριτή ρια· ουσιαστικά αναμό ρφωσε τον
παρωχημένο ευρωπαϊκό καπιταλισμό πά νω σε αμερικά νικα πρό τυπα.19 Για το
σκοπό αυτό επιστρατεύ τηκαν ό χι μό νο υλικά αλλά και ιδεολογικά ό πλα.
Αρχικά , οι πό ροι του σχεδίου, λειτού ργησαν με νομισματικού ς ό ρους,
απελευθερώ νοντας τη ροή ξένου συναλλά γματος σε δολά ρια. Στο επίπεδο της
βιομηχανική ς παραγωγή ς συνέβαλαν μέσω τις ριζική ς της ανασύ νταξης·
εκσυγχρονίζοντας τον κεφαλαιουχικό εξοπλισμό και διαμορφώ νοντας νέα
μοντέλα επιστημονική ς διαχείρισης της εργασίας μέσα: από Συμβού λια
Παραγωγικό τητας, προγρά μματα εκπαίδευσης, ενημέρωσης και ανταλλαγώ ν

11
J. Harold, «Η πτώ ση και η ά νοδος της ευρωπαϊκή ς οικονομίας τον 20ό αιώ να», στο
T.C.W. Blanning, Ιστορία της σύγχρονης Ευρώπης, μτφ. Σπ. Πλουμίδης, Αθή να, 2009,
Τουρίκη, σ. 274.
12
Μ. Mazower, ό.π., σ. 283.
13
J. Harold, ό.π., σ. 276.
14
Μ. Mazower, ό.π., σ. 283.
15
Κ. Γαγανάκης, ό.π., σ. 316.
16
Μ. Mazower, ό.π., σ. 283.
17
J. Harold, ό.π., σ. 276.
18
J. Harold, ό.π., σ. 276.
19
Μ. Mazower, ό.π., σσ. 283-284.
4
για διευθυντικά στελέχη και συνδικαλιστικού ς ηγέτες.20, 21
Οι Αμερικά νοι προπαγανδιστές έθεσαν αμέσως και το ιδεολογικό
υπό βαθρο του νέου ευρωπαϊκού δρό μου πά νω σε ζητή ματα δημοσιονομική ς
πολιτική ς και ταξική ς αρμονίας. Υπερθεματίζοντας για το ζή τημα της
παραγωγικό τητας, στό χευαν μεν στο να ενισχυθού ν οι μισθοί και τα κέρδη
των εταιριώ ν, ταυτό χρονα ό μως είδαν σ΄ αυτή το ιδεολογικό εργαλείο για να
αποτραπεί ο ταξικό ς πό λεμος. Παρά λληλά η ενθά ρρυνση της μαζική ς
κατανά λωσης λειτού ργησε στο φαντασιακό της εποχή ς με ψυχροπολεμικού ς
ό ρους (ως μέσο ενά ντια στο φό βο του κομμουνισμού ). Ο δε Ψυχρό ς Πό λεμος
ή ταν ο καταλύ της ώ στε να συσπειρωθεί ο δυτικό ς κό σμος απέναντι στο
αντίπαλο στρατό πεδο μέσα από εντατικές διακρατικές συνεργασίες και εν
τέλει να εμπεδωθεί μία ψυχρή ειρή νη· απαραίτητη προϋ πό θεση για ένα
οικονομικό θαύ μα.22 Το διεθνικό τοπίο που διαμορφώ νεται θα ορίσει και το
νέο γεωπολιτικό χώ ρο για ν΄ ανθίσει το εξωτερικό εμπό ριο –η κινητή ριος
δύ ναμη της ανά πτυξης- σε καθεστώ ς φιλελευθεροποίησης.

1.3 Το δόγμα του John Keynes – ενιαίο θεσμικό πλαίσιο συνεργασίας

Οι περισσό τερες μεταπολεμικές δυτικοευρωπαϊκές κυβερνή σεις
αποστασιοποιή θηκαν από το οικονομικό δό γμα του μεσοπολέμου που
στηριζό ταν στη νομισματική οικονομική πολιτική . Αντίθετα ενστερνίστηκαν
τον κρατισμό που έδινε έμφαση στην ά σκηση δημοσιονομική ς οικονομική ς
πολιτική ς. Έτσι οι οικονομίες ά ρχισαν να οργανώ νονται σύ μφωνα με τις
επαναστατικές αντιλή ψεις του Keynes για τον καπιταλισμό της νέας εποχή ς.23
Τα κρά τη ανέλαβαν σημαντικές δημό σιες επενδύ σεις και εθνικοποιή σεις,
προώ θησαν πολιτικές περιφερειακή ς και ισό ρροπης ανά πτυξή ς και δό θηκε
μεγά λη έμφαση στα συστή ματα κοινωνική ς πρό νοιας και παιδείας. Επίσης, με
διακύ βευμα τη σταθερό τητα των τιμώ ν, αποδό θηκε μεγά λη σημασία στην
πλή ρη απασχό ληση και την συνεχό μενη ανά πτυξη μέσα από τη διαχείριση της
ζή τησης (πληθωρισμό ς της ζή τησης). 24 Με ά λλα λό για, οι Δυτικές κυβερνή σεις
ή ταν περισσό τερο πρό θυμες από κά θε ά λλη φορά να δεχτού ν έναν κά ποιο
πληθωρισμό με αντά λλαγμα την ευημερία.25 Με τον τρό πο αυτό
μετατοπίστηκε το κέντρο βά ρους από τους δείκτες οικονομίας στην κοινωνία
και η ευημερία των πολιτώ ν αναδείχθηκε σε υποχρέωση του κρά τους.26
Ενδεχομένως θα μπορού σαμε να πού με πως το νέο δό γμα που εξέφραζε τη
νέα εποχή ή ταν πρό ταση ό πως αυτή αποτυπώ θηκε στο ά ρθρο 1 του
ιδρυτικού του χά ρτη του ΟΟΣΑ που έλεγε πως ο σκοπό ς του οργανισμού ή ταν
«να επιτύ χει την υψηλό τερη διατηρή σιμη οικονομική ανά πτυξη και
απασχό ληση και ένα ανερχό μενο βιοτικό επίπεδο στις χώ ρες-μέλη».27
Τέλος τα κρά τη, θέλοντας να εκμεταλλευτού ν τη συνεχό μενη υπεραξία του
οικονομικού θαύ ματος, ά ρχισαν να περιορίζουν τον από λυτο κρατισμό ,
επιτρέποντας την ανά πτυξη του ιδιωτικού τομέα στο πλαίσιο μιας «μεικτή ς
οικονομίας» αμοιβαίου οφέλους.28 Σύ μφωνα με τον Αντρου Σό νφηλντ, η

20
Κ. Γαγανάκης, ό.π., σ. 316.
21
Μ. Mazower, ό.π., σ. 284.
22
Κ. Γαγανάκης, ό.π., σ. 317.
23
Η. Aldcroft, ό.π., σ. 231.
24
Μ. Ψαλλιδόπουλος, «Οικονομική σκέψη και πολιτικές στο Μεσοπό λεμο και στη
μεταπολεμική περίοδο», Κοινωνική και Οικονομική Ιστορία της Ευρώπης. Θέματα
Οικονομικής και Κοινωνικής Ιστορίας της Ευρώπης, Πά τρα: ΕΑΠ, 2008, σ. 238.
25
Μ. Mazower, ό.π., σ. 285.
26
Μ. Ψαλλιδόπουλος, ό.π., σ. 238.
27
Μ. Mazower, ό.π., σ. 285.
28
Κ. Γαγανάκης, ό.π., σ. 318.
5
πετυχημένη αναπροσαρμογή του καπιταλισμού σε σχέση με τα προπολεμικά
χρό νια οφειλό ταν στον «μεταβαλλό μενο συσχετισμό δημό σιας και ιδιωτική ς
εξουσίας».29
Αναγκαία ό μως συνθή κη για να αποδώ σουν οι παραπά νω πολιτικές ή ταν
να δημιουργηθεί ένα ενιαίο σταθερό θεσμικό πλαίσιο εξωτερικώ ν
οικονομικώ ν σχέσεων με γνώ μονα τη συνεργασία, τη συνεννό ηση και τη
συνδιαλλαγή . Η συνθή κη του Bretton Woods το 1944 ή ταν το πρώ το ά νοιγμα
σε αυτή την προσπά θεια αλλά και το πρώ το αντά λλαγμα για την αμερικά νικη
προσφορά .30 Με τη συνθή κη συμφωνή θηκε η νομισματική πρωτοκαθεδρία
του δολαρίου που ορίστηκε ως το μοναδικό νό μισμα που ή ταν μετατρέψιμο
σε χρυσό . Ουσιαστικά αντικαθίσταται το κλασικό σύ στημα «του χρυσού
κανό να» και δημιουργείται ένα νέο σύ στημα σταθερώ ν συναλλαγματικώ ν
ισοτιμιώ ν, ό που τελικά οι χώ ρες ό ριζαν τη ισοτιμία των νομισμά των τους σε
σχέση με το δολά ριο. Με τον τρό πο αυτό οι παρελθοντικές παθογένειες: της
νομισματική ς αστά θειας, του υπερπληθωρισμού και της κερδοσκοπική ς
κίνησης κεφαλαίων, εξοβελίζονται. Επιπλέον ο νομισματικό ς
προστατευτισμό ς, με την εξασφά λιση μιας σταθερή ς συναλλαγματική ς
σταθερό τητας, έβγαλε από την απομό νωση τις εθνικές οικονομίες, δίνοντας
τη σκυτά λη στο διεθνές εμπό ριο.31 Η συνθή κη περιλά μβανε την ίδια στιγμή
την ίδρυση του Διεθνού ς Νομισματικού Ταμείου (ΔΝΤ), της Παγκό σμιας
Τρά πεζας -παγκό σμιοι πιστωτικοί θεσμοί ευνοϊκού δανεισμού - και της GATT
(Γενική Συμφωνία περί Δασμώ ν και Εμπορίου) σε ρό λο ρυθμιστή των
συνθηκώ ν για την διεξαγωγή του «Ελεύ θερου Εμπορίου».32
Ένα σημαντικό βή μα στην ενοποίηση της ίδιας της Ευρώ πης ή ταν η
δημιουργία της Ευρωπαϊκή ς Κοινό τητας Άνθρακα κα και Χά λυβα το 1951 και
η Ευρωπαϊκή Οικονομική Κοινό τητα (ΕΟΚ) το 1959.33 Θεσμοί (λειτού ργησαν
με την προτροπή των Αμερικά νων) που βοή θησαν να επενδυθού ν ακό μη
περισσό τερα αμερικά νικα κεφά λαια, στη μετά Μά ρσαλ εποχή , με τη μορφή
ά μεσων επενδύ σεων, στον τομέα της υψηλή ς τεχνολογίας και του
λογισμικού .34

1.4 Τα θετικά αποτελέσματα

Τα εκρηκτικά οικονομικά αποτελέσματα των δυτικώ ν βιομηχανικώ ν
χωρώ ν οδή γησαν στο εκδημοκρατισμό της κατανά λωσης· δηλαδή στην
επίφαση μιας «αταξική ς κοινωνίας». Η οικονομία της πλή ρους απασχό λησης,
της σταθερή ς αύ ξησης του εργατικού εισοδή ματος και της μαζική ς
κατανά λωσης έφθασε να θεωρείται ο επιστημονικά ενδεδειγμένος και μη
επισφαλή ς δρό μος μιας πετυχημένης καπιταλιστική ς οικονομίας.35 Σημαντικό
λό γο στην πορεία αυτή είχε το Κρά τος Πρό νοιας. Η βελτίωση της
υγειονομική ς περίθαλψης και ασφά λειας των πολιτώ ν απορρό φησε το
μεγαλύ τερο μέρος των δημό σιων δαπανώ ν και αποτέλεσε την σημαντικό τερη
μεταρρύ θμιση· ένα είδος κοινωνικού συμβολαίου που δεσμεύ ει αλλά και
πιστοποιεί την εύ νοια του κρά τους προς του πολίτες με στό χο πά ντα τη
δημιουργία ενό ς καλυτέρου κό σμου. Πέρα ό μως από τις ηθικές προεκτά σεις,
το Κρά τος Πρό νοιας αποτέλεσε ένα δυναμικό εργαλείο ρύ θμισης της

29
Μ. Mazower, ό.π., σ. 286.
30
Μ. Ψαλλιδόπουλος, ό.π., σσ. 238-239.
31
Μ. Ψαλλιδόπουλος, ό.π., σ. 239.
32
Μ. Ψαλλιδόπουλος, ό.π., σ. 239.
33
Κ. Γαγανάκης, ό.π., σ. 317.
34
J. Harold, ό.π., σ. 277.
35
Μ. Mazower, ό.π., σ. 283.
6
οικονομίας.36 Σύ μφωνα με τον ισχυρισμό του Καρλ Σίλλερ του SPD «το
οικονομικό σύ στημα της ελεύ θερης αγορά ς θα μπορού σε κά λλιστα να έχει κα-
ταρρεύ σει... Το κρά τος πρό νοιας και η δυναμική οικονομία της αγορά ς είναι
απαραίτητα το ένα στο ά λλο».37

1.5 Τέλος εποχής

Στο τέλος της δεκαετίας του 1960 τα πρώ τα σύ ννεφα αρχίσαν να
φαίνονται στην εύ ρωστη καπιταλιστική δύ ση. Μία σειρά αλυσό δετων
αντιδρά σεων πυροδό τησε το τέλος της μεγέθυνσης και την αρχή μιας
παρατεταμένης κρίσης. Η κατά ρρευση του διεθνού ς νομισματικού
συστή ματος (Bretton Woods), oι δύ ο πετρελαϊκές κρίσεις (1973 και 1978)
που προκλή θηκαν από το καρτέλ των χωρώ ν του ΟΠΕΚ με το διπλασιασμό
της τιμή ς του πετρελαίου, οδή γησαν στη στασιμό τητα της παραγωγή ς, στην
ά νοδο των τιμώ ν και κατ’ επέκταση στην εκτό ξευση του πληθωρισμού .
Αν και στη «χρυσή εποχή » ο πληθωρισμό ς ή ταν εγγενές στοιχείο της
ανά πτυξης (ο πληθωρισμό ς ακολού θησε την επέκταση της παραγωγή ς με
ρυθμού ς 3-4 % ετησίως), το νέο παρά δοξο, στις αρχές τις του 1970, ή ταν ό τι
συνεχίστηκε εντατικά ακό μη και ό ταν οι ρυθμοί ανά πτυξης μειώ θηκαν και η
ανεργία αυξή θηκε.38 Έτσι ο πληθωρισμό ς της προσφορά ς αντικατέστησε το
πληθωρισμό της ζή τησης δημιουργό ντας το φαινό μενο του
«στασιμοπληθωρισμού »· με αποτέλεσμα το δό γμα του νεοφιλελευθερισμού
να είναι πια ante portas.39 Το δε αντίκτυπο σε κοινωνικό επίπεδο ή ταν η
συρρίκνωση της εργατική ς τά ξης λό γω τη αποβιομηχά νισης (ανεργία και
στροφή προς τις υπηρεσίες) και η εξά λειψη τις ενιαίας ταξική ς συνείδησης.40
Φαίνεται λοιπό ν πως κύ ριοι λό γοι που προέτρεψαν τον Keynes να στραφεί
υπέρ του διεθνισμού στην οικονομία ή ταν καθαρά πολιτικοί και ό χι
νομισματικοί, δίνοντας έμφαση στην ονομαστική αξία του χρή ματος και ό χι
στην πραγματική (σύ μφωνα με τα κλασσικά οικονομικά ). Αυτό σημαίνει ό τι
μπορού σαν μό νο βραχυπρό θεσμα να λυθού ν τα οικονομικά ζητή ματα. Έτσι
μετά το 1970 επικρά τησε η μονεταριστική αντίληψη στην οικονομία, με κύ ριο
εκφραστή το Milton Friedman, που θεωρού σε ό τι οι αλλαγές στην ποσό τητα
του χρή ματος επηρεά ζουν μακροχρό νια μό νο τις τιμές και δεν επιδρού ν στην
παραγωγή και την απασχό ληση. Το χρή μα είναι σημαντικό , αλλά μό νο ως
νομισματικό φαινό μενο, που αν αφεθεί να εξυπηρετή σει τα δημοσιονομικά
ελλείματα μπορεί να οδηγή σει σε πληθωρισμό .41 Ο δογματισμό ς του Keynes
δεν κατά φερε να προσαρμοστεί στη νέα πραγματικό τητα.

ΕΠΙΛΟΓΟΣ
Στη «χρυσή εποχή » της Ευρώ πης, για πρώ τη φορά στη ιστορία, έστω και
για ένα σύ ντομο χρονικό διά στημα, ο επιθετικό ς καπιταλισμό ς ά ρχισε να
αναδιπλώ νεται και να λειτουργεί σε ενοποιητική βά ση. Σε σχέση με τη
φιλελεύ θερη εκδοχή του, την περίοδο της «Μπελ Επό κ» (1971-1914)
καταφέρνει πραγματικά την πολιτική και κοινωνική ομονογενοποίηση. Ο
οικονομικό ς φιλελευθερισμό ς του laissez-faire δίνει τη θέση του στον πολιτικό
φιλελευθερισμό του New Deal. Ο φιλελεύ θερος ατομικισμό ς του 19ου αιώ να
αντικαθίσταται από την εκδημοκρατισμένη έννοια του «πολίτη.42 Αν

36
J. Harold, ό.π., σ. 241.
37
Μ. Mazower, ό.π., σ. 287.
38
J. Harold, ό.π., σ. 207.
39
Μ. Ψαλλιδόπουλος, ό.π., σ. 240.
40
Κ. Γαγανάκης, ό.π., σσ. 321-322.
41
J. Harold, ό.π., σσ. 244-245.
42
Μ. Mazower, ό.π., σ. 287.
7
αναλογιστού με ό τι στη Δυτική Ευρώ πη την ίδια εποχή υπή ρχαν τρία μοντέλα
καπιταλισμού : το συντηρητικό , το φιλελεύ θερο και το σοσιαλδημοκρατικό ,
αναγνωρίζουμε τη δυνατό τητα του καπιταλισμού να προσαρμό ζεται ακό μη
και εις βά ρος των ιδεολογιώ ν.43

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Γαγανά κης Κώ στας, Κοινωνική και Οικονομική Ιστορία της Ευρώπης, Πά τρα: ΕΑΠ,
1999, σ. 316-323.

Aldcroft Η. Derek, Η Ευρωπαϊκή Οικονομία 1914-2000, μτφ. Νικηφό ρος Σταματά κης,
Αθή να: Αλεξά νδρεια, 2007, σσ. 201-251 και 287-319. Βλ. επίσης το σχετικό οδηγό
μελέτης από τους Χ.Δεσύ λλα, Κ. Δουκά κη, Ι.Μαντού βαλο, που έχει αναρτηθεί στο
Διδακτικό Υλικό της ΕΠΟ11: (file:///C:/Users/user/Downloads/%CE%9F%CE% 9C
%CE%A3%CE% 92_%CE% 95%CE%A0%CE%9F11_Aldcroft_2019.pdf)

Ψαλιδό πουλος Μιχά λης, «Οικονομική σκέψη και πολιτικές στο Μεσοπό λεμο και στη
μεταπολεμική περίοδο» και Ζή να Ασημακοπού λου, «Όψεις οικονομική ς και
κοινωνική ς εξέλιξης στη μεταπολεμική Ευρώ πη», στο Μαργαρίτα Δρίτσα (επιμ.),
Κοινωνική και Οικονομική Ιστορία της Ευρώπης. Θέματα Οικονομικής και Κοινωνικής
Ιστορίας της Ευρώπης, Πά τρα: ΕΑΠ, 2008, σσ. 238-249, 253-260.

Hobsbawm Eric, Η Εποχή των Άκρων. Ο σύντομος εικοστός αιώνας 1914-1991, μτφ.
Βασίλης Καπετανγιά ννης, Αθή να, Θεμέλιο, 2004, σ. 329-377, 515-531

Mazower Marc, Σκοτεινή ήπειρος. Ο ευρωπαϊκός εικοστός αιώνας, μτφ. Κώ στας

Κουρεμένος, Αθή να, Αλεξά νδρεια, 2001, σ. 281-290, 307-316

Harold James, «Η πτώ ση και η ά νοδος της ευρωπαϊκή ς οικονομίας τον 20ό αιώ να»,
στο T.C.W. Blanning, Ιστορία της σύγχρονης Ευρώπης, μτφ. Σπ. Πλουμίδης, Αθή να,
2009, Τουρίκη, σ. 270-287.

43
Μ. Mazower, ό.π., σ. 288.
8