SERDAR ÜNAN

GEÇMİŞTEN GÜNÜMÜZE ÇAKALLI HAN

SERDAR ÜNAN
 GEÇMİŞTEN GÜNÜMÜZE ÇAKALLI HAN
ÇAKALLI İNN FROM TO PRESENT

Serdar ÜNAN

Anahtar Sözcükler: Selçuklular, Kervansaraylar, Hanlar, Çakallı Han, Anadolu Selçuklu Mimarisi.

Keywords: Seljuks, Caravanserais, İnns, Çakallı İnn, Anatolian Seljuk Architecture

ÖZET
Çakallı Han, Samsun’un Kavak İlçesi’ne bağlı Çakallı Beldesi’nde, Karadeniz ticari kervan yolunun önemli
menzillerinden birinde yer almaktadır. 13. yüzyıla tarihlenen bu yapı, Samsun’da, Selçuklu Dönemi’nden
günümüze ulaşan tek yapı olması açısından önemlidir. Çalışmamızda, Samsun limanına ulaşmadan önceki son
durak noktası olan yapının yer aldığı güzergâhın tarihsel önemi, Çakallı Han ile Samsun limanı ile arasındaki
ticari ilişkiler, Çakallı Han’ın çevresindeki diğer tarihi yapılar üzerinde durulmuştur. Bunların dışında, Çakallı
Han’da 2008-2009 yıllarında gerçekleştirilen arkeolojik kazılara değinilmiştir. Bu kazılar neticesinde yapı, bitki
örtüsünden arındırılmış, kapalı mekânda ve avluda sondajlar açılmış, avlu duvarları, taban döşemeleri, tonoz
örtüsü ve taban statiğine dair bilgilere ulaşılmıştır. Daha önce eksiksiz bir şekilde yapılamamış olan, hanın avlu
kısmını da kapsayan son planı ortaya çıkarılmıştır.

SUMMARY
The Çakallı İnn, situated at the Çakallı Village, in the Kavak district of Samsun, is one of the major halting
places in the caravan trading routes in the Black Sea Region. This building very important for only one building
could reach to present from Seljukid pediod in Samsun and it’s dated to 13th century. In this paper we examined,
historical importance of the route which was the last station until reached to Samsun port, trading connection
between Samsun port and Çakallı İnn and other historical buildings which are around of the Çakallı İnn. In
addition it’s mentioned that archeological excavation at the Çakallı İnn in the 2008-2009. According to this
exavation building is cleared off it’s vegetation, bored in closed field and courtyard and get information about
courtyard walls, buildings of courtyard, flor paving, vaulted arch and floor statics. In addition determined last
plan of the inn, including courtyard which before couldn’t made perfectly.


Uzman Arkeolog, Kütahya Müze Müdürlüğü, Paşam Sultan Mah. Gediz Cad. No:4 KÜTAHYA Tel.-Fax:0 274 2236990. e-mail: ser-
un55@hotmail.com.

51

1. SELÇUKLU
KERVANSARAYLARI HAKKINDA
GENEL BİLGİLER
Kervan ticaretiyle uğraşanlara tahsis
edilen ve ülke ekonomisi yönünden inşa
edildikleri dönemin en önemli sosyal
yapılarından olan kervansaraylar, şehirlerarası
ticaret ve kervan yolları üzerinde, belirli
menzillerde kurulmuş mimari yapılardır1.
Başlangıcı ribatlara kadar giden kervansaray
mimarisi, Karahanlı ve Gazneli mimarisinde
gelişim göstermiştir2. Anadolu’da Selçuklu
Dönemi’ndeki hanların veya kervansarayların
kendilerine özgü planı, mimari bezeme
özellikleri bulunmakla birlikte, bu yapıların
kendine has yönleriyle bir gelişim çizgisi de
belirleyebilmek mümkündür.
Kervansaraylar genellikle yaptıranlar
tarafından vakfedilen ve daima masraflarını
karşılayacak gelir getiren taşınır ile
taşınmazları bulunan, vakfın sorumlularınca
idare edilen yapılardır. Hatta bu kimseler
buraların bakım ve onarımlarından da
sorumludurlar3. Genellikle konaklayanlardan
belli bir süre için (üç gün) ücret alınmayan4,
her türlü can ve mal güvenliğinin sağlanması
için önlemlerin alındığı, korunaklı, kütlesel bir
mimari özellik sergilerler. Konaklayanların
barındığı odaları, ahırı, samanlığı, nalbandı,
tamirhanesi, mescidi, kileri, havuzu,
mumhanesi, ambarı, aşhanesi ve hamamı ile
kervanın her türlü ihtiyacına cevap verebilecek
bölümleriyle, bir külliye görünümünde olan
kervansaray ve müştemilatı, menzil
noktalarında kervanların uğrağı olan adeta
küçük bir yerleşimi andırmaktadır5. Selçuklu
1
M. Cezar, Anadolu Öncesi Türklerde Şehir ve Mimarlık,
Türkiye İş Bankası Yayınları, İstanbul 1977, s.171.
2
Cezar, a.g.e., s.172; O. Aslanapa, Türk Sanatı, Remzi
Kitabevi, İstanbul 1997, s.71 vd.
3
A. Taneri, “Müsâmeretü’l- Ahbâr’ın Türkiye Selçukluları
Devlet Teşkilâtı Bakımından Değeri”, Tarih Araştırmaları
Dergisi, C.IV/S.6-7, (1966), s.161.
4
Şehir içlerinde yer alan hanlarda, kervansarayların aksine
ücret alınmaktadır. Bu konuda bkz: O. Turan, “Selçuklu
Kervansarayları”, Belleten, C.X/S.39, (1946), s. 477 vd; O.
Turan, “Selçuklu Kervansarayları”, Türkler Ansiklopedisi,
C.III, Ankara 2002, s.755 vd.
5
Bu tip yolların kesişme noktalarına konumlandırılan
kervansarayların zamanla şehre dönüşmesi hakkında bkz. A.
T. Yavuz, “Anadolu Selçuklu Kervansaraylarında Mekân
İşlev İlişkisi İçinde Savunma ve Barınma”, IX. Vakıf Haftası
kervansaraylarının arasındaki mesafe, deve
yürüyüşü6 ile günde dokuz saat olup, 30-40
km. esas tutularak menziller tespit edilmiştir7.
Sulh dönemlerinde canlı bir ticaret ve
konaklama yeri olarak hizmet gören
kervansaraylar, savaş zamanlarında da gerek
kervanları gerekse kervan yüklerini muhafaza
edebilmek için, kalevari8 bir mimari anlayışla
inşa edilmişlerdir9. Kervansaraylarda duvarlar
yüksek ve kalın olup, yer yer dayanak kuleleri
ile desteklendikleri de görülür. Pencereler
mazgal şeklinde düzenlemeye sahiptir 10.
Anadolu’da Selçuklu dönemi
kervansaraylarını genel olarak üç plan tipine
ayırabilmek mümkündür11. Bunlar yazlık,
kışlık ve her ikisinin karışımından oluşan
karma tip olarak gruplandırılabilir. Yazlık
kervansaraylar açık, kışlık kervansaraylar
kapalı, karma kervansaraylar da hem açık hem
de kapalı avluya sahip mimari yapıda inşa
edilmişlerdir12. Yapılara girişteki sivri kemerli
Kitabı, Ankara (1992), s.253 vd.; K. Özcan, “Anadolu’da
Selçuklu Dönemi Yerleşme Tipolojileri-Pazar ya da Panayır
Yerleşmeleri”, Sosyal Bilimler Dergisi, S.1, (2006), s.205
vd.
6
Devenin, endüstri öncesi toplumda tarımsal ve zanaata
dayalı üretim fazlasının ticari dağıtımında oynadığı rol
bakımından bkz. İ. Ortaylı, “Devenin Taşıma Maliyeti
Eğrisi Üzerine Bir Deneme,” Ankara Üniversitesi Siyasal
Bilgiler Fakültesi Dergisi, C.28/S.1, (1988), s.181 vd.
7
O. Turan, “”Selçuklu Kervansarayları”, s.775.
8
C. Binan, “Anadolu’da Ulaşım ve Konaklama Yapıları
Bağlamında Mimarlık, Malzeme ve Yapı Üretimi Üzerine
Yorumlar”, Geçmişten Geleceğe Anadolu’da Malzeme ve
Mimarlık, XIII. Dünya Mimarlık Kongresi UIA, İstanbul
(2005), s.190. Bu dönemin ticaret ve ekonomi anlayışı
konusunda bkz. M. Akdağ, Türkiye’nin İktisadi ve İçtimai
Tarihi, C.I, Cem Yay., İstanbul 1995, s.27 vd.
9
Muhasara edilen İrincin Kervansarayı hakkında bkz:
Aksarayi, Müsameret-ül Ahbar, çev. M.Öztürk, TTK. Yay.,
Ankara 2000, s.242; İbn Bîbî, Anadolu Selçuklu Devleti
Tarihi, çev. M. Nuri Gençosman, Uzluk Basımevi, Ankara
1941, s.613; O. Turan, “Selçuklu Kervansarayları” s. 477
vd.
10
Kervansaraylar, müstahkem bir kale görünümleriyle,
adeta Roma Oppidumlarını andırırlar. Roma Oppidumları da
tıpkı kervansaraylar gibi özellikle sınır noktalarında hem
kale işlevi görür hem de buradaki yabancılarla canlı bir
ticari alışverişin odak noktasını teşkil etmişlerdir. Bu
konuda bkz: L. Casson, Antik Çağ’da Seyahat, çev. N.
Özsoy, MB-Yayıncılık, İstanbul 2008, s.178 vd. Ayrıca
Roma Çağı’nda ‘mutationes’, ‘mansiones’, ‘civitates’
‘pandocheion’ hakkında bkz: C. Binan, a.g.m., s.188-189.
11
Kapalı bölümden oluşan hanlar: Antalya/Alanya yolunda
Şarapsa Hanı ve Tokat/Amasya yolunda Ezinepazarı Hanı;
açık bölümden oluşan hanlar: Burdur/Korkuteli-Antalya
yolunda Evdir Han; kapalı ve açık bölümden oluşan hanlar;
Konya/Beyşehir yolunda Kızılören Hanı ve Konya/Kayseri
yolunda Aksaray Sultan Hanı. Bkz. D. Hasol, Ansiklopedik
Mimarlık Sözlüğü, 2. Baskı, Sıralar Matbaası Yayınları,
İstanbul 1979, s.261.
12
Bu sınıflandırmaya plan tipolojisi bakımından eleştirel bir
bakış için bkz: A.T. Yavuz, “Selçuklu Döneminde Malzeme
ve Mimarlık İlişkisi”, Geçmişten Geleceğe Anadolu’da
52
 GEÇMİŞTEN GÜNÜMÜZE ÇAKALLI HAN
taçkapı ve taş tezyinatlı cephe düzenlemesi,
Selçuklu cami ve medrese cephe düzenlemesi
geleneğine uygundur13. İç mekânda ise
dikdörtgen planlı, üstü tonozla örtülen mimari
düzenleme yaygındır. Bu özelliklere sahip bir
yapı da, Samsun’un Kavak İlçesi’ne bağlı
Çakallı Beldesi’nde, Karadeniz ticaret kervan
yolunun14 önemli menzillerinden birinde yer
alan ve bugün, ‘Çakalhan’, ‘Taşhan’ gibi
adlarla anılan, Çakallı Han’dır 15.
Malzeme ve Mimarlık, XXII. Dünya Mimarlık Kongresi
UIA, İstanbul (2005), s.79. A.T. Yavuz tarafından
Erzincan/Erzurum yolunda Tercan Mama Hatun
Kervansarayı ve Antalya/Alanya yolunda Alara Han eş
odaklı hanlar olarak sınıflandırılmıştır. Bkz. A.T. Yavuz,
“Anadolu’da Eş Odaklı Selçuklu Hanları”, Orta Doğu
Teknik Üniversitesi Mimarlık Fakültesi Dergisi, C.2/S.2,
(1976), s.187 vd.
13
Ön cephe konusunda bkz. Z. Bayburtluoğlu, “Anadolu
Selçuklu Devri Büyük Programlı Yapılarında Önyüz
Düzeni”, Vakıflar Dergisi, S.XI, (1974), s. 67 vd.
14
C. Cahen, Osmanlılardan Önce Anadolu’da Türkler, çev.
Y. Moran, E Yayınları, İstanbul 1994, s.78; O. Turan,
Selçuklular Tarihi ve Türk-İslam Medeniyeti, Boğaziçi
Yayınları, İstanbul 1999, s.363 vd.; W. Heyd, Yakın-Doğu
Ticaret Tarihi, çev. E. Z. Karal, TTK. Yay, Ankara 2000,
s.614 vd.
15
Çakallı Han ile ilgili olarak yapılan yayınlara ilişkin bkz.
E. Diez - O. Aslanapa, Türk Sanatı, İstanbul Üniversitesi
Edebiyat Fakültesi Yayını, İstanbul, 1955, s.96 ; K.
Erdmann, Das Anatolische Karavansaray des 13.
Jahrhunderts. Teil: I, İstanbuler Forschungen Band 21,
Berlin 1961, s.77-80 ; M. K. Özergin, “Anadolu’da Selçuklu
Kervansarayları”, İstanbul Üniversitesi Ed. Fak. Tarih
Dergisi, C.XV/S.20, (1965), s.146 ; İ. İlter, Tarihi Türk
Hanları, K.G.M. Yayınları, Ankara, 1969, s.81 ; M. Dak,
Samsun ve İlçeleri, Evren Ofset, Ankara, 1989, s.88; D.
Kuban, Selçuklu Çağında Anadolu Sanatı, Yapı Kredi
Kültür Sanat Yayınları, İstanbul, 2002, s.229 ; M. K. Şahin,
“Anadolu Selçuklu Döneminin Önemli Yapıtlarından
Çakallı Han Üzerine Bazı Düşünceler”, 1. Ulusal Geçmişten
Geleceğe Samsun Sempozyumu, 4-6 Mayıs, Samsun (2006),
s.427-447 ; H. Acun, Anadolu Selçuklu Dönemi
Kervansarayları, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları,
Ankara 2007, s.484 ; S. Bayraktar, “Samsun Çakallı Han”,
(ed.) A. Boran-O. Aytekin-M. Top, Uluçam Armağanı, Van
Çevre ve Kültür Der. Yayını No.1, Van, (2008), s.45-54 ; M.
S. Bayraktar, “Samsun’da Anadolu Selçuklu ve İlhanlı
Döneminden Kalan Tarihi Yapılar”, Uluslararası Sosyal
Araştırmalar Dergisi, C.2/S.7, Bahar 2009, s.99 ; S. Ünan,
“Samsun İli, Kavak İlçesi, Çakallı Han Restorasyon Öncesi
Kazı ve Sondaj Çalışması”, 18. Müze Çalışmaları ve
Kurtarma Kazıları Sempozyumu, Ankara, 2010, s.13. Ayrıca
yapı çeşitli yıllarda seyyahlar tarafından da ziyaret
edilmiştir. P. Von Tschihatscheff 1848, A. D. Mortmann
1850, H. J. Von Lennep 1870 ve H. F. Tozer de 1881’de
burayı ziyaret edenlerdendir. Bu seyyahlar ve gözlemlerine
ilişkin bkz. Erdmann, Band 21, s.78-80.
2. ÇAKALLI HAN’IN KONUMU,
SAMSUN’LA ARASINDAKİ ULAŞIM VE
TİCARİ İLİŞKİLER
Çakallı Han, Kavak İlçesi’nin 15 km.
kuzeydoğusunda, belde merkezinin batısında,
günümüz Samsun-Ankara karayolunun 200 m.
güneyinde yer almaktadır (Lev:I/Harita:1).
Samsun’un 18 km. güneybatısında yer alıp
önemli bir Demir Devri merkezi olan Akalan
Kalesi ve onun da güneyindeki Kaletepe’de
(Çamurlu) yapılan arkeolojik araştırmalar,
Çakallı Han’ın da yer aldığı güzergâhın en eski
devirlerden beri kuzey-güney arasında transit
bir yol olarak kullanıldığını göstermektedir
(Lev:I/Harita:2)16. Bu sonuçlara göre, Çakallı
Han’ın tarihi bir yol üzerinde inşa edildiği
anlaşılmaktadır. Yapının inşa edildiği bu
mevkii, Samsun Ankara arasındaki modern yol
güzergâhında motorlu taşıtların mola verip
dinlendiği önemli bir durak noktası olma
hüviyetini bugün de devam ettirmektedir.
Çakallı Han’ın yer aldığı Orta Karadeniz
Bölgesi, Samsun (Amisos) kentinin ve
civarının, iskâna sahne olmasından itibaren17
önemli bir ticari hacme sahip olması ile dikkat
çekmektedir. Özellikle MÖ. V. yüzyılda
Samsun (Amisos) sikkelerinin, Kırım’dan
16
Ö. Koçak, M.Ö. II. Bin ve I. Bin Yıllarında Orta
Karadeniz Bölgesi’nin Jeopolitik ve Sosyopolitik Yapısı,
İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü,
Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul, 2000, s.39 vd. ; Ö.
Bilgi - S. Atasoy - Ş. Dönmez - L.Summerer, “Samsun
(Amisos) Bölgesi’nin Kültürel Gelişimi Projesi”, Belleten,
C.LXVIII/S.259, (2005), s.387 vd.; Ş. Dönmez, “Akalan ve
Yakın Çevresi Yüzey Araştırması”, Türk Eskiçağ Bilimleri
Enstitüsü Haberler 19, İstanbul (2005), s.16; Atasoy, a.g.e,
s.55. Çakallı Kervansarayı’nın bulunduğu mevkide, hâkim
bir tepe üzerine kurulu olan Kalehöyük’te, Çakallı Han’ın
arkeolojik kazısı sırasında ve daha sonra yapılan
araştırmalarda, Çakallı Han’ın 1 km. güneybatısında kalan
bu tepe üzerinde, Tunç ve Demir Çağı’nda kullanılan bir
kale ve yerleşim yeri olduğu tespit edilmiş ve tescillenerek,
Arkeolojik Sit Alanı kapsamı içerisine alınmıştır. Bu
sonuçla, yukarıda ileri sürülen görüş gereği, Çakallı Han’ın
da yer aldığı güzergâhın, Tunç ve Demir Çağları boyunca
kullanıldığı, arkeolojik verilerle kesinleşmiştir.
17
Bu yerleşimlerden kasıt, Karadeniz sahil kesiminde MÖ.
VIII. yüzyıldan itibaren yoğun olarak koloni kentleri
kurmaya başlayan Grek yerleşimleridir. Ancak Samsun ve
civarında Grek kolonizasyonundan önce de “Enete” isimli
bir kent bulunmaktadır. Bu konuda bkz: S. Atasoy, Antik
Çağda Amisos, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler
Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, 1994, s. 72.
53
 SERDAR ÜNAN
Girit’e ve hatta Atina’ya kadar kullanım
görmesi, Samsun limanının antik çağlardan
başlayarak artan ticari önemine şahitlik
etmektedir18. Doğu Roma İmparatorluğu
dönemine gelindiğinde ise Samsun, Kırım’ın
en önemli ticaret kentlerinden Kherson ile sıkı
ticari ilişkilere sahiptir. Constantin
Porphrogenitus’un, De Administrando İmperii
(İmparatorluğun Yönetimi Üzerine) isimli
eserinde, Samsun’un Kherson için hayati
derecede önemli bir liman vazifesi gördüğü
vurgulanmıştır19. Bunun yanında kent,
Amasya’nın safran üretiminin dış pazarlara
aktarıldığı önemli bir liman olarak da
karşımıza çıkar20. Ancak kentin bu ticari
önemi, Anadolu’nun Selçuklu egemenliğine
geçmesiyle birlikte daha da büyük bir hacme
ulaşmıştır 21. Anadolu Selçukluları’nın eski
ticaret yollarını yeniden canlandırmaları ve bu
yol güzergâhlarına kurdukları kervansaraylar,
belirtilen gelişmede son derece önemli bir role
sahiptir (Lev:I/Harita:3)22. Samsun, Anadolu
Selçuklu hâkimiyetine II. Kılıç Arslan
zamanında geçmişse de bir süre sonra Selçuklu
ülkesinde başlayan dâhili karışıklıklarda
yeniden Doğu Roma eline geçmiştir. Samsun,
Sinop ile birlikte özellikle Kırım ile Anadolu
arasındaki ticarette önemli bir yer işgal
etmiştir. Trabzon Rum İmparatorluğu ile
İznik’teki Doğu Roma idaresine bağlı Samsun
valisi Sabbas arasında mücadeleler
başladığında, Anadolu Selçukluları’nın da bu
mücadeleye karışmış olması önemlidir. Zira
1204 Haçlı Seferi ardından Doğu Roma
İmparatorluğu hâkimiyetinde bulunan liman
18
Samsun-Amisos’un antik çağdaki ticareti için bkz:
Atasoy, a.g.e, s.123–130 ; Koçak, a.g.t, s.147 vd.; Roma ve
Doğu Roma İmparatorluk Dönemi için bkz. J Folda,
Amisos mad., The Oxford Dictionary of Byzantium, Vol.I,
Alexander P. Kazdhan, Oxford University Press, New York
(1991), s.78.
19
C. Porphrogenitus, De Administrando İmperii, Grek text
ed. Gy. Moravcsik, English Translation R.J.H. Jenkins,
Dumbarton Oaks Papers, Washington 1993, s.286-287.
20
Folda, a.g.e., s.78.
21
Cahen, a.g.e., s. 167 vd.; T. Baykara, Türkiye’nin Sosyal
ve İktisadi Tarihi (XI-XIV. Yüzyıllar), Türkiye Diyanet Vakfı
Yayınları, Ankara 2000, s.129 vd.
22
D. Abulafia, “Asia, Africa and the Trade of Medieval
Europe”, The Cambridge Economic History of Europe, Vol.
II, ed. M.M. Postan, Cambridge University Press,
Cambridge (1987), s.456.
kentlerinde baş gösteren asayiş bozukluğu kısa
zamanda Selçuklu iktisadını da etkilediğinden,
Sultan I. Gıyaseddin Keyhüsrev Samsun’a bir
sefer düzenleyerek burayı ele geçirmiştir.
Bundan sonraki yıllarda kaynaklar,
limanlardan kaynaklanan bir ekonomik
sıkıntıdan bahsetmezler. Bunun yanında İlhanlı
hâkimiyetine girmesinden sonra Samsun’da bir
darphanenin varlığı da bölgedeki ticari
yoğunluğa işaret etmektedir 23. Bu, aynı
zamanda Samsun üzerinden gerçekleşen para
dolaşımının yoğunluğu karşısında parayı hızlı
bir şekilde tedavüle sokmak gayretiyle de izah
edilebilir. Samsun’un Anadolu Selçuklu
Devleti döneminde önemli bir ekonomik
merkez olma özelliği Cenovalıların burada
etkin bir konumda olmalarını da beraberinde
getirmiştir. Samsun’da kentin Türklerle
Cenovalılar arasında ikiye ayrılmasının her iki
tarafın da ekonomik hayatına olumlu tesirleri
olmuştur. Hatta bu süreç 1425’e kadar 230 yıl
gibi uzun bir zaman aralığında devam
etmiştir24. Anadolu Selçuklu Devleti ve
Osmanlı Beyliği’nin kurulduğu dönemde
Samsun; yün, sabun, post, deri, buğday, şarap,
köle, bakır 25 ve daha başka ürünlerin alınıp
23
B. Darkot, Samsun mad, MEB İslam Ansiklopedisi, C.X,
İstanbul (1961), s.174.
24
B. Darkot, a.g.m, s.174; A. Bryer, “Structure of the late
Byzantine town: dioiskismos and the mesoi”, Continuity and
Change in the Byzantine and Early Ottoman Society, ed.A.
Bryer-H. Lowry, University of Birmingham & DOP Press,
Birmingham, s.275-276; D. Clavijo-R. Gonzales, Anadolu,
Orta Asya ve Timur: Timur Nezdinde Gönderilen İspanyol
Sefiri Clavijo’nun Seyahat ve Sefaret İzlenimleri, çev. Ö. R.
Doğrul, Ses Yayınları, İstanbul 1993, s.67.
25
Orta Karadeniz Bölgesi’nde, Amasya İli’nin Merzifon
İlçesi’nde, önceleri Geç Frig Dönemi’nde kullanıldığı
düşünülen, ancak Boğaziçi Üniversitesi’nce yapılan daha
yeni araştırmalara göre ise MÖ. II. Bin’e tarihlenen
Bakırçay Bakır Madeni ile daha batıdaki Gümüşhacıköy,
olasılıkla Bafra-İkiztepe halkının maden gereksinimleri için
kullanılmıştır. Bunun yanında Kastamonu Küre’de
prehistorik dönemlerde başlayan maden işletmeciliği
günümüzde de devam etmektedir. Bakır madeninin, Orta
Karadeniz Bölgesi’nde antik çağlar boyunca taşıdığı önem
ve üretim yerleri hakkında bkz: P. J. Jesus, “Eski Çağlarda
Anadolu’da Yapılmış Metalürjik Faaliyetler” MTA. Dergisi,
(1976), s.59 vd. ; Ö. Bilgi, “İkiztepe Kazılarının 1988
Dönemi Sonuçları ve Çevre Araştırmaları”, XI. Kazı
Sonuçları Toplantısı, Ankara (1990), s.213 vd. ; E. Kaptan,
“Eski Anadolu Madenciliğine Ait Buluntular”,
Cumhuriyetin 75. Yıldönümü Yerbilimleri ve Madencilik
Kongresi, II. Kitap, Ankara (2000), s.765.
54
 GEÇMİŞTEN GÜNÜMÜZE ÇAKALLI HAN
satıldığı bir liman kentiydi26. Venedik, Cenova
ve diğer kentlerden Samsun’a gelen mallar
buradan daha içerdeki kentlere gitmiştir 27. Bu
açıdan bakıldığında Samsun’un aynı zamanda
iç kesimlerle deniz arasındaki bir köprü
vazifesi gördüğü anlaşılmaktadır. Söz konusu
bu yol üzerinde bulunan Çakallı Han da bu
ulaşımda önemli bir yere sahiptir.
Anadolu Selçuklu Dönemi sonrasında
bölgedeki han ve kervansaraylara ilişkin bilgi
veren kaynaklardan birisi de Vasili’dir. 1465
yılında, Kudüs’e gitmek için Türkiye’ye gelen
Rus din adamı Vasili, Bursa’dan başladığı
yolculuğunda Bolu, Tosya, Osmancık,
Merzifon’un ardından Havza’ya gelmiş ve
bölgede bulunan han ve kervansaraylara
değinmiştir 28. Henüz dilimize çevrilmemiş olan
bu metinde, konumuzla ilgili olan bölümlerde
şu ifadeler yer almaktadır:
“(…) Gafza (=Havza)
yerleşiminde görülmedik
bollukta hamam vardır.
Yakıcı su dağdan akar. Bu
aynı yerde ambar ve
kervansaray vardır ki hangi
dinden bir kimse gelirse
dinlenir, yer ve içerler.
Burası Izdırom
Bayazıtom’un (=Yıldırım
Bayezid) torunu Magnet
(=Mehmet) Paşa tarafından
tamir edilmiştir” 29.
26
Söz konusu dönemde Samsun’daki ticari faaliyet için bkz.
O. Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, Boğaziçi
Yayınevi, İstanbul, 1984, s.279 vd.; K. Fleet, European and
Islamic Trade in the Early Ottoman State, Cambridge
University Press, Cambridge 1999, s.22, 24, 25, 33, 39, 42,
65, 75, 104, 107, 115, 130 ; Heyd, a.g.e., s.617.
27
Abulafia, a.g.e., s.456. ; M. Safran, “XIII. ve XIV.
Yüzyıllarda Karadeniz Limanlarının Ticari ve Tarihi
Önemi”, Birinci Tarih Boyunca Karadeniz Kongresi
Bildirileri, Samsun, (1988), s.459 vd.
28
Vasilya Gosta Hojeniye (1465–1466), pod red. Arh.
Lesnida, Provoslavnogo Palestinskago Obşçestva, T. II,
Vıp. Tretiy, Sanktpeterburg 1884, s.2 vd.
29
İlgili kısmı çalışmamız için çeviren Yrd. Doç. Dr. A. T.
Özcan’a teşekkür ederim.
Bu ifadeden de anlaşılacağı üzere,
Anadolu Selçuklu ve Osmanlı Dönemleri’nde
ticari ve dini nedenlerle bölgede bulunan her
dinden ve her ırktan insanın konaklamasına ve
güvenli bir şekilde dinlenmesine yönelik
olanaklar mevcut durumdadır 30. Aynı zamanda
Vasili’nin Bursa’dan başlayıp Havza’ya,
buradan da Tokat, Sivas, Elbistan ve Antep
yolunu kullanarak devam ettiği yolcuğunda
sadece Havza’daki han ve kervansaraylara
değinmesi ilgi çekicidir. Buna göre Vasili’nin
geçtiği bölgeler içinde, kervansaray geleneğini
canlı bir şekilde bu civardaki han ve
kervansarayların devam ettirdiği ileri
sürülebilir. Bu süreklilik uzun yıllar devam
etmiştir. Nitekim 1940’lı yıllarda Çakallı
Mevkii, Samsun ve Havza, hatta daha içeride
kalan yerleşim birimleri arasındaki ticarette
önemli bir durak noktası olma özelliğini devam
ettirmiştir. Dönemi yaşayan bir tanığın
ifadesine göre, taşımacılıkla uğraşanlar,
Havza’daki dokuz un fabrikasından31 aldıkları
unları Samsun’a doğru taşıyan at arabalarına,
atların fizik durumlarına göre, her biri 72 kg.
olan 9 ila 11 adet çuvalı yükleyip, ilk olarak
Havza’nın 15 km. kuzeydoğusunda, bugünkü
Havza-Lâdik demiryolu istasyonu yakınında
yer alan, o zamanki yöresel adlandırmayla
“Deli Ömer’in Hanı” olarak bilinen durak
noktasında mola vermekteydiler. Burada
dinlenip, Kavak İlçesi’ne 10 km. mesafede
kalan “Üçhanlar” olarak bilinen mevkie
varmakta ve burada da mola vermekteydiler.
Sabaha karşı buradan hareket eden un yüklü at
arabaları, Hacılar Dağı’na tırmanıp, Çakallı
Han’ın yer aldığı düzlük mevkie doğru inişe
geçmekte, buraya akşam saatlerinde
ulaşmaktaydılar. Çakallı Han’da da bir gece
konaklanıldıktan sonra, ertesi gün şafak vakti
Mağmur Dağı’na doğru tırmanışa geçmekte,
Mağmur Dağı’nda Susuz ve Kadamut Köyleri
30
Bölgedeki Anadolu Selçuklu Dönemi yapılaşma oranları
açısından bkz. Şahin, a.g.m., s.1, dp.2. ; Bayraktar,
Samsun’da Anadolu Selçuklu.., s.104 vd.
31
XX. yüzyılın başlarında faaliyete geçen bu un fabrikaları,
Tersakan Çayı üzerinde, doğudan batıya doğru sırasına göre
Teşvikiye, Emek, Şeref, Beşgöz, Ferendeci, Sekizgöz,
Ciniviz, Bendelli ve Akdanlar un fabrikalarıdır. Bunlardan,
günümüzde Teşvikiye, Emek, Beşgöz ve Akdanlar un
fabrikaları halen çalışmaktadır.
55
 SERDAR ÜNAN
üzerinden, Samsun’a varmaktaydılar. Bu
ulaşım faaliyetinde, arabaları çeken iki atın
yanı sıra yedek atlar da bulundurularak,
özellikle rampa çıkışlarında yorgun düşen
atların taşıma kapasitesini artırmak için bu
yedek atlar da koşuma dâhil edilmekteydi32. Bu
ifadelere göre, yolculuk sonunda Samsun’a
ortalama üç günde varılmaktadır ki, söz konusu
ulaşım faaliyetinin 1940-45’li yıllara kadar
devam ettirildiği anlaşılmaktadır33.
3. ÇAKALLI HAN ÇEVRESİNDE
YER ALAN DİĞER TARİHİ YAPILAR
Çakallı Han’ın yer aldığı bölgede, sonraki
dönemlere ait başka tarihi yapılar da
bulunmaktadır (Lev:II/Plan:1). Bunlardan biri,
hanın güneyinde, doğu-batı doğrultusunda,
Karataş Deresi üzerinde, bazalt kesme taştan
inşa edilen çift kemerli köprüdür
(Lev:II/Res:1). Anadolu’daki köprüler söz
konusu olduğunda genel olarak iki ana tipin
olduğu söylenebilir:34
32
Aydın Ünan’la 07/01/2012 tarihinde Samsun’da yapılan
görüşme. Uzun yıllar taşımacılıkla uğraşan, 1935 yılı Havza
doğumlu olan Aydın Ünan’ın belirtilen tarihteki görüşmede
ifade ettiği üzere, Hicri 1318/Miladi 1900 yılı Havza
doğumlu olan babası Mehmet Ünan’ın da taşımacılıkla
uğraşması nedeniyle, çocukluk yıllarına dair
hatırladıklarından, Havza’daki un fabrikalarına, Üçhanlar’a
ve Çakallı Han’a ilişkin yukarıda aktarılan önemli bilgileri
vermiştir.
33
Bu ifadeyi destekler nitelikte, C. Texier, Küçük Asya
Coğrafyası, Tarihi ve Arkeolojisi, çev. A. Suat, C.1,
Enformasyon ve Dokümantasyon Hizmetleri Vakfı, Ankara
2002, s.4’de de belirtildiği üzere, Texier Anadolu’da XIX.
yy. şartlarında bir atla normal yürüyüşle saatte ancak 6 km.
yol gidebildiğini yazmaktadır. Daha yakın bir döneme
bakıldığında, M. Akok, “Samsun İli Havza İlçesinin
Lerdüğe Köyünde Bulunan Tümülüsler”, Belleten,
C.XII/S.48, Ankara (1948), s.835-836’da belirtildiği üzere,
1946 yılında Havza İlçesi’ne bağlı Lerdüğe Köyü’nde
tümülüs kazısı için görevli olarak gelen yazar, Havza’dan at
arabaları ile Lerdüğe Köyü’ne kış aylarında ancak bir günde
ulaşabildiğini yazmaktadır. Buna göre 21 km.lik bir yol,
zorlu kış şartlarında bir günlük sürede aşılabiliyorsa,
Samsun gibi, Havza’nın 80 km. kuzeydoğusunda yer alan
bir yerleşime yüklü at arabaları ile üç günde ulaşılması
normaldir. Bu ifadelere göre Çakallı Han, Samsun’a
ulaşmadan önceki en önemli dinlenme noktası olma
hüviyetini, inşa edildiği dönem olan XIII. yüzyıldan, 1945’li
yıllara kadar sürdürmüştür.
34
F. İlter, Osmanlılara Kadar Anadolu Türk Köprüleri,
K.G.M. Matbaası, Ankara 1978, s.27.
a-Ortadaki geniş ve yüksek ana kemere
doğru, her iki yandan güçlü bir çıkışla
yükselen dik köprüler,
b-İki veya çok sayıdaki kemerler
arasında, yükseklik ve genişlik bakımından,
büyük fark göstermeyen, köprü yolunun düz
olduğu köprüler35.
Çakallı Han’ın yakınındaki bu köprü,
yukarıdaki sınıflandırmaya göre ikinci tipe
girmektedir. Kemer açıklıklarının her biri 5.00
m. olan bu köprü, bazalt taşlarının bosajlı
işçiliği, memba tarafının orta kemer ayağında
oval hatlı mahmuzu ve yer yer yıkık durumda
olsa da, tempan ve taş korkuluk duvarlarının
halen ayakta olması bakımından, bölgedeki
önemli mimari yapılardan birisidir. Tabliyesi
sağlam olup, üzerinden ağır tonajlı araçlar
günümüzde de geçmektedir. Çakallı
Köprüsü’nün 1882/83 yılında inşa edildiği,
mansap tarafındaki kitabesinden ve
Başbakanlık Osmanlı Arşivi’nde bulunan
belgelerden anlaşılmaktadır36. Bu köprünün 3
km. güneyinde yer alan ve aynı dönemde inşa
edilen Kocaköprü ile diğer köprüler ise
günümüzde harap durumdadır (Lev:II-
III/Res:2-3)37. Bu köprü ve menfezler, eski
35
Binan, a.g.e., s.186.
36
Bayraktar, Samsun Çakallı Hanı , a.g.m., s.47.
37
Kocaköprü’de 01/06/2010 tarihinde yaptığımız
incelemede, köprü ayağının olasılıkla kaçak kazıcılarca
tahrip edildiğini saptadık. Köprü ayağına yerleştirilmiş
olabileceğini düşündükleri defineyi bulmak amacıyla, bu tip
köprülerin temelleri kaçak kazıcılarca tahrip edilmektedir.
Bu güzergâhtaki diğer köprü ve menfezleri tespit ve tescile
yönelik, 10/08/2012-03/10/2012 tarihleri arasında kapsamlı
bir incelememiz olmuştur. Buna göre; eski Samsun-Ankara
karayolunun incelenen birinci etabı, İlkadım İlçesi, Kıran
Mahallesi, Barış Bulvarı’nda yer alan ve çevre yolunun
üzerinden geçen Kıran Köyü Köprüsü’nden sonra
başlayarak, İlkadım İlçesi’ne bağlı Çatkaya Köyü, Oluklu
Köyü ve Mahmur Dağı Köyü’nden geçip, Kavak İlçesi
sınırlarına girmekte ve Çakallı Mevkii’nde günümüz
Samsun - Ankara karayoluyla kesiştiği noktada sona
ermektedir. Bu etaptaki yol güzergâhı toplam 28 km. olup,
yolun tamamı günümüzde asfalt kaplıdır. Üzerinde eski yola
ait kaplama veya döşeme malzemesi kullanılmış hiçbir
kısım bulunmamaktadır. Birinci etapta yapılan çalışmalarda,
1951 yılında hazırlanmış olan Askeri Harita’da belirtilmiş
yapı işaretleri dikkate alınarak, güzergâh üzerinde bu
işaretlerin denk geldiği noktalar detaylı olarak incelenmiştir.
Söz konusu haritada toplam 27 adet yapı işareti bulunmakta
olup, bu işaretlerin 20 adedinde herhangi bir yapı izine
rastlanmamıştır. Haritada 7 adet işaretle belirtilmiş alanda
56
 GEÇMİŞTEN GÜNÜMÜZE ÇAKALLI HAN
Samsun-Amasya ve Samsun-Sivas karayolu
yapım sürecinde inşa edilmeleri ile izleri
bugün takip edilebilen, Toptepe’den başlayıp,
Kavak’tan geçerek, Çakallı Mevkii’ne ulaşıp
Samsun’a vasıl olan ve 1957 yılına değin
kullanılan eski yolun güzergâhında olmaları
bakımından önemli tarihi yapılardır38. Güney
yönlü güzergâhtan Çakallı Han’a ulaşan
kervanlar, olasılıkla Anadolu Selçuklu
Dönemi’nde yapıya Karataş Deresi üzerinde
ise 4 adedi dar dörtgen gözlü ve 3 adedi yarım daire kemerli
menfezlere ait kalıntı izleri tespit edilmiştir. Eski Samsun-
Ankara karayolunun incelenen ikinci etabı ise Çakallı
Mevkii’nden geçen Samsun-Ankara Karayolu ile kesişen,
Çakallı Deresi üzerinde bulunan tescilli Taş Köprü’den
(Çakallı Köprüsü) gelen yolla başlayıp Çakallı Köyü,
Çalbaşı Köyü, Hacılı Köyü boyunca ilerleyerek, Kavak İlçe
merkezine ulaşmaktadır. Daha sonra, Yaşardoğu
Mahallesi’nden ilerleyip Dere Köy’den günümüz Samsun-
Ankara karayoluna bağlanmaktadır. Kesintiden sonra
(Samsun-Ankara Karayolu) Karadağ Köyü civarından bu
sefer yolun karşı tarafından geçip Doruk Köyü’ne ulaşmakta
ve Toptepe civarında Samsun-Ankara karayoluna
bağlanarak sona ermektedir. Bu etabın tamamı Kavak İlçesi
sınırları içerisinde yer almaktadır. İkinci etabın yol yüzeyi
güzergâh boyunca yer yer asfaltla kaplı olsa bile, eski yola
ait döşeme izlerine bu kısımda oldukça sık rastlanmaktadır.
Eski yola ait döşeme, yol yüzeyinin küçük taşlarla
doldurularak sıkıştırılmasından oluşturulmuş olup, döşemeli
yol genişliği 7.50 – 8.00 m. olarak ölçülmüştür. Bu etapta
ilerleyerek eski Samsun-Ankara karayolu üzerinde, II.
Abdülhamit Dönemi yapıları olan dört adet taş köprü ile iki
adet menfezin, korunması gerekli taşınmaz kültür varlığı
niteliğinde tescillik değerde olduğu saptanmıştır. Tescilli
Çakallı Köprüsü ile Koca Köprü’nün de bulunduğu ikinci
etap yol güzergâhı, birinci etaptaki yolun devamını
oluşturmakta olup, her iki etap yolu aynı tarihsel öneme
sahiptir. Her iki etaptaki yolun, II. Abdülhamit Dönemi
yapılarıyla (menfez ve köprüler) donatıldığı ve İstiklal
Savaşı’na tanıklık eden bir güzergâh olduğu ortaya
konularak, 10/10/2012 tarih ve 130 sayılı rapor ile tespit ve
tescile yönelik evraklar hazırlanmış, Samsun Kültür
Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu’nca değerlendirilmek
üzere sunulmuştur. Bölgedeki diğer önemli bir köprü olan
ve uzun yıllar kaçak kazılarla tahrip edilen, son yıllarda
restorasyonu yapılan bir diğer köprü olan Kurt Köprüsü
hakkında bkz. E. Yılmaz, “Samsun’da Su Mimarisi
Kültürünün Yaşayan Belgesi Vezirköprü-Havza Bağlantılı
Kurt Köprüsü”, VİP Dergisi, Yıl 1, S.5, (2006), s.70.
38
Aydın Ünan’la 07/01/2012 tarihinde Samsun’da yapılan
görüşmede, babası Mehmet Ünan’dan duyduğu bilgiye göre,
25 Mayıs 1919’da, Mustafa Kemal Paşa ve kurmay heyeti
Samsun’dan Havza’ya doğru hareket ettiklerinde, Kavak’a
doğru eski yol güzergâhında yol alırken, Çakallı mevkiine
yaklaştıklarında, bu köprüyle hemen bitişik durumda olan
evin altında yer alan kahvehanede dinlenmişler ve kahve
içmişlerdir. Bu kahvehane, 1950’li yıllarda “Muhtar İsmail”
adlı vatandaş tarafından işletilmekte iken, 1957 yılında
yapımına başlanan yeni yol ile işlevini kaybetmiştir.
Osmanlı Dönemi’ne ait köprüyle bitişik durumda olan ahşap
ve kerpiç malzemeli bu yapı günümüzde halen ayaktadır.
yer alan ahşap bir köprü veya derenin en sığ
bölümünden geçerek ulaşmışlardır. Geç
Osmanlı Dönemi köprüsü dışında, bu
köprünün hemen yakınında yer alan ve Hicri
1296, Miladi 1878/79 yılında, Kasımzâde
Ahmet Sofi Efendi tarafından, tamamen ahşap
malzemeden yaptırılan veya tamir ettirilen
cami de, Çakallı Han etrafında yer alan diğer
önemli bir tarihi yapıdır39. Yörede yaşayanların
anlattıklarına göre40 Çakallı Han’ın yanında
yer alan bu ahşap cami, yakın zamanlarda
bugün yer aldığı yere taşınmış ve 2006 yılında,
Vakıflar Bölge Müdürlüğü’nce restore
ettirilmiştir (Lev:III/Res:4)41.
39
Bölgede, Anadolu Selçuklu Dönemi’ne tarihlenen ve
tamamı ahşap malzemeden inşa edilen Gökçeli Camii
örneğinde olduğu gibi, Çakallı Han yakınında yer alan bu
ahşap caminin de inşa edildiği dönem, hanın inşasından
hemen sonraya denk geliyor olabilir. Ancak bunun için
Gökçeli Camii’nde olduğu gibi dendrokronolojik analizler
yapılması gerekmektedir. Gökçeli Camii hakkında bkz. H.
G. Danışman, “Samsun Yöresi Ahşap Mimarisinin
Gelenekselliği-Bafra, İkiztepe Arkeolojik Verilerinin
Işığında Çarşamba Gökçeli Camiinin İncelenmesi”, IX. TTK
Kongresi, C.1, Ankara, 1986, s.135-144-187-195; C.
Nemlioğlu, “Göçeli (Gökçeli) Camii”, I. Uluslararası
Selçuklu Kültür ve Medeniyeti Semineri Bildirileri, C.2,
Konya, 2001, s.117-136.
40
1932 Kavak doğumlu olan Emrullah İnel ile 10/01/2012
tarihinde Çakallı’da yapılan görüşme.
41
Hem Kasımzâde Ahmet Sofi Efendi Camii hem de
Samsun İli’ndeki tüm ahşap camiler hakkında, bkz. Y. Can,
Samsun Yöresinde Bulunan Ahşap Camiler, Etüt Yayınları,
İstanbul 2004, s.55 ; N.E.E. Dönmez, “Anadolu Selçuklu
Ticaret Yollarının Tanıkları: Kervansaraylar ve Köprüler
(Harita Üzerinde Bir Deneme)”, Osmanlı Öncesi ile
Osmanlı ve Cumhuriyet Dönemlerinde Esnaf ve Ekonomi,
İstanbul (2004), s.55 vd.; N.E.E. Dönmez, “Woden Mosques
of the Samsun Region, Turkey from the Past to the Present
in the Light of Surveys Carried Out in the Years 2001-
2003”, BAR International Series 1820, Oxford (2008), s.63
vd.
57
 SERDAR ÜNAN
4. ÇAKALLI HAN’A DAİR GENEL
BİLGİLER42
Anadolu Selçukluları döneminde
Danişmendiye olarak anılan bölge içinde
bulunan43 Çakallı Han44, kuzey-güney
doğrultusunda dikdörtgen planlı ve üç sahınlı 45
kapalı bölüm ile doğu-batı doğrultusunda
dikdörtgen planlı açık avludan oluşmaktadır.
Kapalı olan bölümün üzeri beşik tonozla
örtülmüştür. Çakallı Han, harap olmasına
rağmen, planı, iç mimari düzenlemesi ve
taçkapısındaki tezyinatıyla, XIII. yüzyıl
Anadolu Selçuklu kervansaraylarının
özelliklerini yansıtmaktadır. Bu açıdan,
Samsun İli’nde günümüze gelebilen tek örnek
olduğu söylenebilir (Lev:III-IV/Çiz:1-4).
Taçkapısı, geometrik formlarda silmeli, yıldızlı
taş tezyinat, tüm tahribata rağmen yapıldığı
dönemin mimari ve süsleme özelliklerini
yansıtan, eski günlerinin günümüze gelebilen
yegâne göstergeleridir. Taçkapısındaki
süslemeli kitabe, bilinmeyen bir dönemde
kaybolmuştur. Kapalı bölüm, beşik tonozda
aydınlatma açıklıklarına 46 yer verilen, iki
42
Han ve kervansaray yapı adları çoğunlukla aynı anlamda
kullanılıyor olsalar da, yapısal, işlevsel ve konumsal açıdan
bu yapı adlandırmaları birbirlerinden farklı özellikler
göstermektedir. Hanlar, daha çok kent içerisinde
konaklamaya yarayan yapılarken, kervansaraylar, 30-40
km.lik yol güzergâhları üzerine kurulan ve kökeni ribat
denilen yapılara dayanan bir mimari birimdir. Han ve
kervansaraylar, zaman içerisinde hem işlevsel hem de
mimari değişime uğramış olmalarına karşın, iki ayrı isim
zamanla aynı yapıyı ifade eder olmuştur. Günümüzde
Çakallı Han adı yaygınlaşmış durumdadır ve tescil
kayıtlarında da -tescil no: 298-08/09/2001- bu adla
geçmektedir. Han ve kervansarayların işlevsel ve mimari
ayrılıkları hakkında bkz: Z. Rona-M.Beykan (ed.),
Kervansaray mad., Eczacıbaşı Sanat Ansiklopedisi, Necat
Eczacıbaşı Vakfı Yapı-Endüstri Merkezi Yayınları, İstanbul
(1997), s.998.
43
K. Özcan, “Ortaçağda Anadolu’nun İdari Coğrafyasına
Bakış: Anadolu’da Selçuklu İdari Birimleri”, Coğrafi
Bilimler Dergisi, Yıl.3, C.1, (2005), s.81.
44
“Çakallı” adının menşei hakkında bkz: Şahin, a.g.m.,
s.429, dp.18.
45
XIII. yy.a tarihlenen üç sahınlı han ve kervansaraylar
hakkında bkz. K. Erdmann, Das Anatolische Karavanasaray
des 13. Jahrhunderts. Teil: II-III, İstanbuler Forschungen
Band 31, Berlin 1976, s.159 vd.
46
Bu açıklıkların in-situ olup olmadığına dair bilgi edinmek
güçtür. 1957 yılında yapı, tamir atölyesi olarak
kullanıldığından, bu süreçte yapıda önemli değişikliklere
gidilmiştir. Bu açıklıklar da belirtilen dönemde açılmış
olabilir. Üst örtü ile ilgili önemli bir ayrıntı olarak, tonoz
başlangıcına döşenen, üzeri kabartma rozetli tuğlalar,
yanında birbirine paralel yedi takviye
kemerinin oluşturduğu, üç sahınlı bir
düzenlemeye sahiptir. Beşik tonozun ağırlığını
taşıyan kemerlerdeki kemer gözlerinin, yakın
zamanlarda taş ve tuğla malzeme ile örüldüğü,
karşılıklı altı bölümden oluşan yapının beşik
tonozunun üst örtüsü, ilk yapıldığı dönemdeki
in-situ görüntüsünden uzak bir şekilde, bugün
beton bir tabakayla kaplıdır. Ön cephede
moloz taş dolgu iki ayrı cins kesme taşla
kaplanmıştır. Duvarların alt kısmında gri tonlu,
düzgün yüzeyli bir taş (bazalt ?), üst kısımda
ise sarımtrak renkte ve gözenekli (kireç taşı ?)
ayrı bir cins taş türü göze çarpmaktadır
(Lev:V/Res:4-6) 47.
5. ÇAKALLI HAN’DA YAPILAN
ARKEOLOJİK KAZI VE SONDAJ
ÇALIŞMALARI 48
Uzun yıllar bakımsız ve metruk halde
kalan Çakallı Han’da, İl Özel İdaresi’nin
girişimleriyle, yapının genelini kapsayacak
şekilde restorasyon ve rölöve projeleri
hazırlanmıştır. Bu projeler kapsamında Çakallı
Han’da arkeolojik kazı gerçekleştirilerek,
yapının restorasyonu sürecinde ortaya çıkmıştır. Bu
tuğlalar, restorasyon sürecinde in-situ yerlerinde yeniden
kullanılmışlardır. Tuğlaların tarihlenmesine yönelik
çalışma yapılmış, ancak benzerleri bulunamamıştır. Bu
nedenle, makale sonuna bu tuğlaların fotoğrafı eklenerek,
yapıyla ilgili araştıam yapacak daha sonraki
araştırmacıların bu tuğlalara yönelik bilgi sahibi olmaları
amaçlanmıştır.
47
Bu iki ayrı taş cinsinin kullanımından dolayı ve kapalı
bölümün girişini kuşatan çerçevedeki motiflerden dolayı
Erdmann, yapının ön ve arka duvarlarının Ezinepazarı Hanı
ile birlikte 1650 yılında yenilendiğini ileri sürmüştür. Bkz.
Erdmann, Band 21, s.78-80.
48
Samsun İli, Kavak İlçesi, Çakallı Beldesi, F36D13A-2D
pafta, 12 ada, 4 parselde bulunan, mülkiyeti köy tüzel
kişiliğine ait iken, İl Özel İdaresi’ne devredilen, tescilli
Çakallı Han’da rölöve, restorasyon ve restitüsyon projesine
yönelik, onarıma esas olmak üzere, Samsun Kültür ve
Tabiat Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu’nun 11/07/2007
tarih ve 1300 sayılı kararına ilaveten, 12/03/2009 tarih ve
2027 sayılı kararı ve Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel
Müdürlüğü’nden alınan 13/06/2008 tarih ve 107946 sayılı
kazı ve sondaj izin belgesine istinaden, Çakallı Han’da kazı
ve temizlik çalışmaları, Samsun Müze Müdürlüğü
denetiminde, tarafımızca 18/06/2008-27/06/2008 tarihleri
arasında gerçekleştirilmiştir. Ayrıca mimarideki detayların
ortaya çıkarılması ve temizlenmesi amacıyla 30/03/2009 -
08/04/2009 tarihleri arasında diğer bir çalışma
yürütülmüştür.
58
 GEÇMİŞTEN GÜNÜMÜZE ÇAKALLI HAN
özellikle yapının toprak altında kalan avlu
duvarlarının ortaya çıkarılması, yapı
bütünlüğünün sağlanması ve planının eksiksiz
ortaya konulması amaçlanmıştır. 18/06/2008
tarihinde başlayan çalışmalarda,
kuzeydoğu/güneybatı doğrultusunda ve %7’lik
doğal topoğrafik eğime49 sahip bir arazi
üzerinde konumlanan yapının, öncelikle kapalı
bölümünün üst örtüsünü teşkil eden beşik
tonoz üzerinde ve avluda yer alan yoğun bitki
örtüsü temizlenmiştir. Kapalı bölümün beşik
tonozunda orta ve yan sahınlarda yer yer yıkık
vaziyetteki atkı kemerlerinin50 taşları,
restorasyonda kullanılması amacıyla ayrılarak
istiflenmiştir (Lev:VI/Res:7).
Yapının kapalı bölümünde tabanın
incelenmesi amacıyla, orta sahının güneydoğu
tarafında kalan kemer ayağı önünde, 2.50x2.50
m. ölçülerinde bir sondaj açılmıştır. Sondajda
0.85 m. derine inilirken, en üstte 0.15 m.
kalınlığında bir beton taban olduğu
saptanmıştır. Beton tabanın altındaki toprak
dolguda ise yapının ilk inşa edildiği dönemine
ait olan, özgün bir taş kaplamaya tesadüf
edilmemiştir. Ayrıca, kemer ayağına gelen
yükün dağıtılması amacıyla, kemer ayaklarına
büyük taş pabuçların konulduğu görülmüştür
(Lev:VI/Res:8). Dikdörtgen kesimli iki blok
taşın, pabuç işlevi ile kemer ayağına dik
gelecek şekilde yerleştirildiği, bitişiğindeki
diğer blok taşın ise izleri görülmekle birlikte,
bilinmeyen bir tarihte yerinden söküldüğü
tespit edilmiştir. Yukarıda bahsedilen 0.15 m.
kalınlığındaki beton tabanın yanı sıra, orta
sahında yer alan ve yakın zamanda yapıldığı
anlaşılan, ölçüleri 1.00x3.00 m., derinliği 1.50
m. olan bir kanal vardır (Lev:VI/Res:9)51.
49
A.B. Bilgen, “Çakallı Han Jeofizik Ölçümleri ”, Bilgen
Mühendislik Raporu (yayınlanmamış) Samsun (2010), s.1.
50
Atkı kemerleri konusunda bkz. Yavuz, Anadolu’da Eş
Odaklı, s.100-104.
51
1932 Kavak doğumlu olan Emrullah İnel ile 10/01/2012
tarihinde Çakallı Kervansarayı’nın bitişiğinde yer alan
evinde yapılan görüşmede, yukarıda bahsedilen tabandaki
betonun ve kanalın 1957 yılında, Samsun-Ankara karayolu
yapım çalışmaları esnasında, Çakallı Han’ın araç bakım
atölyesi olarak kullanılması nedeniyle yapıldığını ifade
etmiştir. Ayrıca, yapının kapalı mekânlarını örten tonozun
Kapalı kısım orta sahın beşik tonozunun kuzey
bölümünün yer yer çöktüğü tespit edilmiştir.
Kapalı bölümün doğu ve batı sahınlarının
içindeki dolgu toprak temizlenmiştir
(Lev:VII/Res:10-11). Kapalı bölüm
taçkapısının ön yüzündeki profillerin, yapının
1957 yılındaki kullanımı sırasında tahribata
uğratıldığı tespit edilmiştir52. Bu nedenle
günümüzdeki ahşap kapının kanatlarının
tutturulduğu iç kısımlardaki duvarlar
temizlenmiş, kapı önünde ve girişinde
sonradan yapılan beton taban kırılarak, in-situ
dolguya ulaşılmaya çalışılmıştır.
Bunların dışında, kapalı bölümde
sahınları ayıran kemerlerin altında destek
amacıyla yapılmış pabuç kalıntılarının varlığını
saptamak amacıyla sondajlar yapılmıştır. Bu
sondajlar neticesinde, sahınlarda taş döşeli bir
zemine tesadüf edilemediği ve sıkıştırılmış
toprakla yetinildiği teyit edilmiş, kemer
altlarında destekleyici pabuçlar olduğu
görülmüştür. Kapalı bölümün üst örtüsünü
teşkil eden beşik tonozda yapılan incelemede,
tonoz üzerinin 0.15 m. kalınlığında bir beton
ile kapatıldığı, bu betonun altında 0.50 m.lik,
muhtemelen yapının ilk yapıldığı döneme ait
olan bir toprak örtüsü ile kaplandığı
saptanmıştır (Lev:VII/Res:12).
Çakallı Han’ın kapalı bölümüne ait, batı
yönlü dış cephe duvarında yer alan ve yapı
duvarında hangi dönemde açıldığı tespit
edilemeyen mazgalın ölçülerini saptamak ve
dış duvarların temeline ulaşmak amacıyla,
mazgal açıklığı altında 3.00x2.00 m.
ölçülerinde bir sondaj açılmıştır53. Sondaj
üzerinde yer alan beton kaplamanın da bu dönemde
yapıldığını aktarmıştır. Emrullah İnel, yapıdan, 1930-
1940’lı yıllarda, hemen yakınındaki İlkokul ve Jandarma
Karakolu’nun yapımı için taş alındığını da dile getirmiştir.
52
Taçkapı üzerinde yer alan profillerin detaylı analojisi
hakkına bkz. Şahin, a.g.m, s.434.
53
Çakallı Han’ın temeline dair bilgi edinmeyi amaçlayan
bu sondajın dışında, yapının oturduğu alanın temel
zeminini, taşıma gücü parametrelerini ve birim
kalınlıklarında meydana gelen değişimleri belirlemek
amacıyla, jeofizik ölçümler yapılmıştır. Bu amaca
istinaden, 10.00 m derinliğinde 1 adet temel sondajı
59
 SERDAR ÜNAN
neticesinde, kapalı bölümün yan duvar temel
derinliğinin, 1.50 m.ye dek indiği tespit
edilmiştir. Temelin, üzerinde yükselen yan
duvardan daha kalın olduğu, ana duvardan 0,20
m. dışa çıkıntı yapan hatıl kısmından
anlaşılmaktadır (Lev:VII/Res:13)54.
5.1. Avluda Gerçekleştirilen Kazı
Çalışmaları
Kapalı bölümdeki araştırmalar
tamamlandıktan sonra avlu duvarlarını
saptayıp, muhtemel zemine ulaşmak ve avluda
olabilecek mekânları ortaya çıkarmak
amacıyla, çalışmalar avlu kısmında
yoğunlaştırılmıştır. Yapının avlu girişinin
batısında kalan duvarların saptanması
amacıyla, burada açılan 5.00x 5.00 m.
ölçülerindeki açmada ortaya çıkarılan duvar
izleri takip edilerek, bu bölümdeki avlu
duvarının temelleri tamamen ortaya
çıkarılmıştır. Bu duvarın, yapının kapalı
bölümünün kenarından başlayarak, kuzey-
güney aksında devam ettiği ve duvar eninin
1.30 m. olduğu saptanmıştır. Avlu duvarının iç
kısmında kalan bölümünde, duvara bitişik
açılmıştır. Sondaj kuyusundan örnekler alınıp laboratuarda
gerekli deneyler yapılmıştır. İnceleme alanında açılan
sondaj kuyularında, 0.60 m. kalınlığındaki kısmın dolgu
malzemeden meydana geldiği saptanmıştır. 0.60-5.00 m.
arası az çakıllı, kumlu, siltli kil, 5.00-6.50 m. arası çakıllı,
kil-siltli çakıl, %37.5 kum, %57.5, SM (numune) %18.6
çakıl, %47.2 kum, %34.2 oranında silt-kil içerdiği
anlaşılmıştır. Yapılan çalışmalarda mevcut bina temelinin
tabii zemin üzerine oturduğu görülmüştür. İnceleme
alanında açılan sondaj kuyularında yeraltı suyuna
rastlanmamıştır. Ayrıca temel zemininin sıvılaşma riski
taşımadığı anlaşılmıştır. Bu konuda bkz. Bilgen, a.g..y., s.3
vd. Çakallı Han, Bakanlar Kurulu’nun 18 Nisan 1996 tarih
ve 96/8109 sayılı kararı ile yürürlüğe giren Türkiye Deprem
Bölgeleri haritasına göre I. Derecede deprem bölgesinde
yer almaktadır. Bölgenin jeolojik yapısı hakkında bkz: M.
M. Blumenthal, Beitraege zur Geologie des Landschaften
am Mittleren und unteren Yeşilirmak (Tokat, Amasya,
Havza, Erbaa, Niksar), MTA. Yayınları, Seri d, No 4,
Ankara 1950, s.153.
54
Yavuz, Anadolu’da Eş Odaklı, s. 85’de belirtildiği üzere,
Anadolu’daki tüm eski yapıların en az bilinen kısmı
temelleridir. Kazı ve sondaj çalışması yapılamadığı
müddetçe bu konuda aydınlatıcı bilgilere ulaşmak mümkün
olmamaktadır. Bu açıdan, Çakallı Han’ın temellerine ilişkin
bilgilere ulaşmak, kazı sonucu açısından aydınlatıcı
olmuştur.
vaziyette iki sıra ince kesimli blok taşlarla
oluşturulmuş bir tabanın olduğu belirlenmiş,
ancak bu tabanın avlunun diğer yerlerinde
muhtemelen tahrip nedeniyle devam etmediği
anlaşılmıştır. Bunun yanı sıra, tespit edilen
avlu duvarının ortasında kalan bölümde, dışa
doğru 1.70 m.lik bir çıkıntı oluşturan üçgen bir
payanda olduğu görülmüştür
(Lev:VIII/Res:14)55. Avlunun doğusunda yer
yer yüzeyde duvar kalıntı izleri görülen
muhtemel mekânları ortaya çıkarmak amacıyla
başlatılan çalışmalar neticesinde, bu kısmı beş
ayrı bölüme ayıran ve doğu taraftaki kuzey-
güney yönlü avlu duvarına bitişik vaziyette,
ortalama 3.00 m. eninde, yarı işlenmiş taşlarla
oluşturulmuş mekânların bulunduğu
saptanmıştır. Bu mekânlardaki duvarların eni
ortalama 1.10 m.dir. Bu mekânların taş
malzemeli bir tabana sahip olup olmadıklarını
anlamak amacıyla 1.00 m. derinliğe inilmiş ve
temelleri bulunmuş, ayrıca mekânlardaki
döküntü toprak tamamen temizlenmiştir. Bu
mekânlarda taş tabanın bulunmadığı saptanmış
olmakla beraber, ortadaki oda içerisinde çok
küçük bir alanda kireç ve harç karışımı olan bir
tabana rastlanmıştır. Bunun dışında, avlu
kuzeyindeki son oda ortasında yapılan kazıda,
pişmiş toprak künk sıralarına rastlanılmıştır.
Bunlar, Erdmann’ın yapı ile bağlantılı
gördüğü, ancak günümüze ulaşmayan çeşmeye
su götüren künk sıraları olmalıdır 56. Avlu
duvarına eklenti olarak inşa edilen, mekânları
bölen duvarlardaki taşın cinsi, taşların yarı
işlenmiş olmaları ve duvardaki işçilik, bu
mekanların olasılıkla kervansarayın yapıldığı
dönemde değil de daha sonraki bir dönemde
inşa edildiğini göstermektedir
(Lev:VIII/Res:15). Avlunun güneyinde kalan
doğu-batı doğrultulu duvarların kısmen yeni
55
Acun, a.g.e., s.473. Bu yayın ve diğer yayınlarda verilen
Çakallı Han’ın planında, yapının avlu duvarlarının dış
kısmında yer alan üçgen payandalar görünmemektedir.
Çakallı Han’da daha önce herhangi bir arkeolojik kazı
gerçekleştirilmediği için, avlu duvarlarının durumu
bilinmemekteydi ve bu nedenle belirtilen kitapta ve diğer
yayınlarda avlu duvarları diğer örnek kervansaraylarda
bilinen plan özelliklerine uygun şekilde gösterilmiştir.
Gerçekleştirilen arkeolojik kazı neticesinde ortaya çıkarılan
bu üçgen payandalar makale sonuna eklenen plan üzerinde
görülebilmektedir.
56
Erdmann, Band 21, s.79.
60
 GEÇMİŞTEN GÜNÜMÜZE ÇAKALLI HAN

duvarlarla çevrelendiği ve kısmen de tahrip
edildiği, çalışmalar sonucunda netleşmiştir.
Avlunun doğu duvarının orta bölümünde, tıpkı
avlunun batı duvarındaki gibi üçgen bir
payanda olduğu belirlenmiştir. Ancak yan
parselde yer alan modern yapının,
kervansarayın avlu duvarının üçgen
payandasının üzerine konumlandırıldığı ve
mevcut yapısı ile kervansarayın avlu kısmının
yapı bütünlüğüne zarar verdiği saptanmıştır.
(Lev:VIII/Res:16)57. Avlu girişinin batı
bölümünde düzgün kesme taşlar ile
oluşturulmuş avlu giriş kapısı kalıntıları detaylı
temizlenerek, 2.00x2.00 m. boyutlarında,
muhtemelen avlu girişinde yer alan sivri bir
kemeri taşıyan ileri çıkıntılı taşıyıcı ayak
ortaya çıkarılmıştır58. Bu ileri çıkıntı ile avlu
duvarının bitişik olduğu saptanmış, ancak
temel izlerinin yer yer tahrip olduğu
anlaşılmıştır (Lev:VIII/Res:17)59. Avlunun
geneline bakıldığında, doğusundaki mekanların
önünde taş tabanlı bir düzenlemenin
bulunduğu, batı tarafında ise herhangi bir
mekanın olmadığı, tabanın taş döşemesinin de
çok küçük bir alanda tahrip olmadan
günümüze ulaştığı saptanmıştır
(Lev:VIII/Res:18). Arkeolojik kazının
sonrasında, restorasyonda temel alınacak
ölçüler yeniden belirlenmiştir (Lev:IX/Çiz:5)60.
Buna göre yapının kapalı bölümünün dış
ölçüleri 26.05x30.55 m.; kapalı bölümün orta
sahını 8.60x29.59 m., batı sahını 4.54x24.59
m., doğu sahını ise 4.36x24.59 m. olarak
ölçülmüştür. Kapalı bölüm girişinin eni 3.71
m.dir. Orta sahının taban-tonoz yüksekliği 7.38
m.; doğu sahın 5.33 m.; batı sahın 5.28 m.dir.
Açık avlu dış duvar ölçülerinde, doğu yönüne
doğru 1.00 m.lik bir kayma nedeniyle, avlu
batı duvarı 22.52 m.; avlu doğu duvarı 23.62
m., güney yönlü avlu giriş cephesi ise 29.24 m.
olarak ölçülmüştür. Avlunun iç kısmı ise
25.60x19,49 m. ölçülerindedir. Yapının temel
derinliği ise 2.47 m. olarak ölçülmüştür
(Lev:X-XII/Çiz:6-14).

57
Günümüze ait bu yapının Çakallı Han’ın restorasyonu
kapsamında istimlâk edilerek yıkılması planlanmaktadır.
58
Erdmann, Band 21, s.78-80’de, Çakallı Han’ın öncelikle
kapalı bölümünün, sonra avlu bölümünün inşa edildiğini
ileri sürmektedir. Ortaya çıkarılan, avlu duvarındaki
taşıntının taş cinsi incelendiğinde, kapalı bölümün ilk inşa
edildiği dönemde, ön cephenin ilk üç sırasında kullanılan
düzgün yüzeyli gri renk taşlarla aynı cinse ve aynı düzgün
yüzeye sahip olduğu görülmektedir. Buna göre avlu ve
kapalı bölüm farklı zamanlarda değil, aynı zamanda inşa
edilmiş olsa gerektir. Buna karşın, avlunun doğusundaki
mekânları oluşturan duvarlar ise daha sonraki bir dönemde
yapılmış olsa gerektir.
59
Şahin, a.g.m, s.431’de, K. Erdmann’ın anlatımına göre H.
J. Von Lennep’in Çakallı Han’ın avlusunun doğu ve batı
kanadında mekânların bulunduğundan ve Tozers’a göre
girişin olasılıkla 700 yıllık olduğundan söz ettiğini
belirtmektedir. Yapılan arkeolojik kazı neticesinde avlunun
batı kanadında mekânların olmadığı saptanmıştır. H. J. Von
Lennep’in zamanında avlunun batı kanadında var olduğunu
yazdığı mekânlar olasılıkla ahşap barakalardı ve zamanla
ortadan kalktılar. Buna karşın avlunun doğu kanadındaki
60
mekânlar ortaya çıkarılmıştır. H. J. Von Lennep’in yapının Yapıya dair yapılan yayınlarda farklı ölçüler verilmiştir.
avlu girişinin kemerli düzenlemesine ilişkin ifadesini Konuyla ilgili kapsamlı makalelerden Şahin, a.g.m, s.430’da
destekler nitelikte, batıdaki avlu duvarıyla bitişik güçlü bir kapalı bölümün ölçüsü 32.20x21.90 m. olarak, açık avlu
ileri taşıntı tespit edilmiştir. Bu ileri taşıntı olasılıkla bölümü “yaklaşık” ifadesiyle 30,60x22,50 m. olarak
Tozers’in bahsettiği 700 yıllık avlu giriş kapısının verilmiştir. Bayraktar, Samsun Çakallı Hanı, s.46’da ise
üzerindeki kemerin taşıyıcısıydı. Yine Şahin, a.g.m, kapalı bölüm için 24,80x32,20 m. ölçüsü verilmiştir. Bu
s.432’de belirtildiği üzere, K. Ertdmann’ın avlu girişi ile ölçümler genel olarak elle yapılmıştır. Bu makalede verilen
kapalı bölüm girişinin aksı konusundaki iki ayrı görüşünden ölçüler ise Total Station ile alınmış olup, restorasyon
birisi kesinlik kazanmış ve avlu girişi ile kapalı bölüm projesinde kullanılacak, yapıyla ilgili son verileri
girişinin aynı aksta olduğu saptanmıştır. içermektedir.

61
 SERDAR ÜNAN

6. DEĞERLENDİRME VE SONUÇ bölümlerin üç sahına ayrılması ve beşik

tonozlarla örtülmesi uygulamasının XIII.
Çakallı Han’ın kesin olarak
yüzyılın başlarından itibaren, 1220 yılından
tarihlendirilmesi, kitabesinin günümüze
sonra yoğunlaşarak, 1268 yılı sürecinde devam
ulaşamaması nedeniyle güçleşmektedir.
ettiği bilinmektedir68. Bu açıdan döneme
Yapının inşa tarihi bakımından, yapılan
ilişkin bölgedeki en önemli yapılar, Tokat-
yayınlarda XIII. yüzyıl genel kabul
Amasya yolu üzerinde yer alan Mahperi Hatun
görmektedir. Yapıyla ilgili en eski yayınlardan
(Pazar) Hanı (1238/39)69, Kastamonu-Sinop-
bugüne dek gelindiğinde, E. Diez-O. Aslanapa
Samsun-Amasya kervan yolu üzerinde yer alan
yapıdan ismen bahsetmiştir 61. K. Erdmann,
Durağan (Pervane Süleyman) Hanı (1265/66) 70
yapının 1650’li yıllarda güney ve kuzey
ve Vezirköprü-Durağan arasındaki Durak
cephesinin yenilendiğini belirtip, yapıyı 1870
71
Han’dır (1266) . Çakallı Han, kapalı bölümün
yılında H. J. Von Lennep’in ziyaret ettiğini ve
dikdörtgen planı, avlusu, kesmetaş malzemeli
onun, avlu girişinin 700 yıllık olduğundan
taçkapısı ve iç mimarideki sadeliğiyle,
bahsettiğini nakletmektedir62. M. K. Özergin,
Mahperi Hatun Hanı ile paralellik
yapıya ilişkin herhangi bir tarih önerisi
72
göstermektedir . Mahperi Hatun Hanı’nın
vermemiştir63. Yerel araştırmacı M. Dak,
Sivas-Tokat-Amasya hattı üzerinden,
yapının Selçuklular Dönemi’ne ait olduğunu
Yeşilırmak vadisini izleyerek, Samsun ve
belirtmektedir 64. D. Kuban, yapıdan ismen
Sinop limanlarına uzanan kuzey-güney hatlı
bahsetmiştir65. Yapıyla ilgili, plan ve bezeme
uluslararası ticaret yolu üzerinde önemli bir
özellikleri temelinde en kapsamlı analojik
kervansaray olduğu bilinmektedir73. Çakallı
çalışmayı yapan M. K. Şahin ise 1210-1265
Han da bu ticari kervan yolu üzerinde yer
tarihleri üzerinde durmaktadır66. Çakallı Han’a
aldığından, konumu dikkate alınırsa, Çakallı
ilişkin diğer kapsamlı çalışmayı yapan M. S.
Han’ın kervanların Samsun limanına varmadan
Bayraktar ise 1204-1240 tarihleri üzerinde
önceki son duraklama noktası olduğu ortaya
durmuştur67. Yapılan yayınların geneline
bakıldığında da, XIII. yüzyılın ilk çeyreği ve 68
Şahin, a.g.m., s.432.
69
Turan, Selçuklu Kervansarayları, s. 488; İ. Kayaoğlu,
ortalarını, yapının ilk inşa edildiği dönem “Anadolu Selçukluları Devrinde Ticari Hayat”, Ankara
Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, C. XXIV, (1981),
olarak kabul etmek mümkündür. Kapalı s.371 İlter, a.g.e, s.40 ; Özergin, a.g.m, s.157.
70
Özergin, a.g.m, s.159.
71
Erdmann, Band 31, s.31.
72
Özcan, Anadolu’da Selçuklu Dönemi, s.211; Erdmann,
61
Diez-Aslanapa, a.g.e, s.96. a.g.e, s.160, şek. XVI/1,1a; Acun, a.g.e, s.499. Selçuklu
62
Erdmann, Band 21, s.78-79. idaresi döneminde Amasya- Tokat-Ankara hattının önemi
63
Özergin, a.g.m, s.146. konusunda farklı düşüncelere dair bkz: Akdağ, a.g.e, s.476.
64 73
Dak, a.g.e, s.88. Kuzey-güney ticaret yolu üzerinden Sinop’a dek ulaşan
65
Kuban, a.g.e, s.229. hanlar için bkz: L. Yılmaz, “Kuzeybatı Anadolu’daki Hanlar
66
Şahin, a.g.m, s.436. Üzerine Bazı Notlar”, Türk Arkeoloji ve Etnografya Dergisi,
67
Bayraktar, Samsun Çakallı Hanı, s.49. S.5, TTK. Basımevi, Ankara (2005), s. 9 vd.

62
 GEÇMİŞTEN GÜNÜMÜZE ÇAKALLI HAN

çıkmaktadır. Anadolu Selçuklu Dönemi’ne

ilişkin bölgedeki en önemli yapılaşma
faaliyetlerinden birisini teşkil eden Çakallı
Han’da, avlu kısmının yapı bütünlüğnü bozan
günümüz yapısının istimlak edilerek
yıkılmasını da içeren ve önümüzdeki yıllarda
tamamlanması planlanan restorasyon projesi
neticesinde, Samsun ve çevresinin kültür
zenginliğinin çeşitlenmesine katkı sağlayacak
büyük bir eserdir (Lev:XIII/Res:19-23)74.

74
Çakallı Han’da rölöve, restitüsyon ve restorasyon projeleri
uygulamalarının bir kısmı 2013 yılı itibariyle tamamlanmış
olup, yapının işlevsel olarak kullanılabilmesine yönelik
çalışmalar yürütülmektedir.

63
 SERDAR ÜNAN
KAYNAKÇA
Abulafia, D.; Asia, Africa and the Trade of
Medieval Europe, The Cambridge Economic
History of Europe, Vol.II, ed. M.M. Postan,
Cambridge University Press, Cambridge
(1987), ss.402-472.
Acun, H., Anadolu Selçuklu Dönemi
Kervansarayları, Kültür ve Turizm Bakanlığı
Yayınları, Ankara, 2007.
Akdağ, M., Türkiye’nin İktisadi ve İçtimai
Tarihi I, Cem Yayınları, İstanbul, 1995.
Akok, M., “Samsun İli Havza İlçesinin
Lerdüge Köyünde Bulunan Tümülüsler”,
Belleten C.XII/S.48, (1948), ss.835-866.
Aksarayi; Müsameretü’l Ahbar, çev. M.
Öztürk, TTK. Yayınları, Ankara, 2000.
Aslanapa, O.; Türk Sanatı,Remzi Kitabevi,
İstanbul, 1997.
Atasoy, S., Amisos Karadeniz Kıyısında Antik
Bir Kent, Samsun, 1997.
Atasoy, S., Antik Çağda Amisos,
Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Eskiçağ
Tarihi Bilim Dalı, İstanbul, 1994.
Bayburtluoğlu, Z., “Anadolu Selçuklu Devri
Büyük Programlı Yapılarında Önyüz Düzeni”,
Vakıflar Dergisi, S.XI, (1974), ss.67-106.
Baykara, T., Türkiye’nin Sosyal ve İktisadi
Tarihi (XI-XIV. Yüzyıllar), Türkiye Diyanet
Vakfı Yayınları, Ankara, 2000.
Bayraktar, M. S. “Samsun’da Anadolu
Selçuklu ve İlhanlı Döneminden Kalan Tarihi
Yapılar”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar
Dergisi, C.2/S.7, Bahar (2009), ss.85-118.
Bayraktar, M. S., “Samsun Çakallı Han”, Ed.
Doç. Dr. A. Boran-Yrd.Doç.Dr. O. Aytekin-
Yrd.Doç.Dr. M. Top, Uluçam Armağanı, Van
Çevre ve Kültür Der. Yayını No.1, Van,
(2008), ss.45-54.
Bilgen, A. B., “Çakallı Han Jeofizik
Ölçümleri”, Bilgen Mühendislik Raporu,
(Yayınlanmamış), Samsun, (2010), s.1-9.
Bilgi, Ö., “İkiztepe Kazılarının 1988 Dönemi
Sonuçları ve Çevre Araştırmaları”, XI. Kazı
Sonuçları Toplantısı, A.Ü. Basımevi, (1990),
s.211-220.
Bilgi, Ö. - Atasoy, S. - Dönmez, Ş. -
Summerer, L. “Samsun (Amisos) Bölgesi’nin
Kültürel Gelişimi Projesi”, Belleten,
C.LXVIII/S.252, (2005), s.387–402.
Binan, C., “Anadolu’da Ulaşım ve Konaklama
Yapıları Bağlamında Mimarlık, Malzeme ve
Yapı Üretimi Üzerine Yorumlar”, Geçmişten
Geleceğe Anadolu’da Malzeme ve Mimarlık,
XXII. Dünya Mimarlık Kongresi UIA, İstanbul,
(2005), s.179-210.
Blumenthal, M. M., Beitraege zur Geologie
des Landschaften am Mittleren und unteren
Yeşilirmak (Tokat, Amasya, Havza, Erbaa,
Niksar), M.T.A. Yayınları, Seri d, No 4, 1950.
Bryer, A., “Structure of the late Byzantine
town: dioiskismos and the mesoi”, Continuity
and Change in the Byzantine and Early
Otoman Society, A. Bryer-H. Lowry (ed.),
University of Birmingham&DOP Press,
Birmingham (1986), s.263-279.
Cahen, C., Osmanlılardan Önce Anadolu’da
Türkler, çev. Yıldız Moran, E Yayınları,
İstanbul, 1994.
Can, Y., Samsun Yöresinde Bulunan Ahşap
Camiler, Etüt Yayınları, İstanbul, 2004.
Casson, L., Antik Çağda Seyahat, çev. Nalân
Özsoy, MB-Yayıncılık, İstanbul, 2008.
Cezar, M., Anadolu Öncesi Türklerde Şehir ve
Mimarlık, Türkiye İş Bankası Yayınları,
İstanbul 1977.
Clavijo, D.-Gonzales, R., Anadolu, Orta Asya
ve Timur: Timur Nezdinde Gönderilen
İspanyol Sefiri Clavijo’nun Seyahat ve Sefaret
İzlenimleri, çev. Ö. R. Doğrul, Ses Yayınları,
İstanbul 1993.
Dak, M., Samsun ve İlçeleri, Evren Ofset,
Ankara, 1989.
Danışman, H. G., “Samsun Yöresi Ahşap
Mimarisinin Gelenekselliği-Bafra, İkiztepe
64
 GEÇMİŞTEN GÜNÜMÜZE ÇAKALLI HAN
Arkeolojik Verilerinin Işığında Çarşamba
Gökçeli Camiinin İncelenmesi”, IX. TTK.
Kongresi, C.1, Ankara, (1986), s.135-144-187-
195.
Darkot, B., Samsun mad., MEB İslam
Ansiklopedisi, C.X, İstanbul 1961, ss. 172-
178.
Diez, E.-Aslanapa, O., Türk Sanatı, İstanbul
Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayını,
İstanbul, 1955.
Dönmez, N.E.E., “Anadolu Selçuklu Ticaret
Yollarının Tanıkları: Kervansaraylar ve
Köprüler (Harita Üzerinde Bir Deneme)”,
Osmanlı Öncesi ile Osmanlı ve Cumhuriyet
Dönemlerinde Esnaf ve Ekonomi, İstanbul,
(2004), s.55-60.
Dönmez, N.E.E., “Woden Mosques of the
Samsun Region, Turkey from the Past to the
Present in the Light of Surveys Carried Out in
the Years 2001-2003”, BAR International
Series 1820, Oxford, (2008), s.63-66.
Dönmez, Ş., “Akalan ve Yakın Çevresi Yüzey
Araştırması”, Türk Eskiçağ Bilimleri Enstitüsü
Haberler 19, İstanbul, (2005), s.16-17.
Erdmann, K., Das Anatolische Karavanasaray
des 13. Jahrhunderts Teil: I, Istanbuler
Forschungen Band 21, Berlin, 1961.
Erdmann, K., Das Anatolische Karavanasaray
des 13. Jahrhunderts. Teil: II-III, Istanbuler
Forschungen Band 31, Berlin 1976.
Fleet, K., European and Islamic Trade in the
Early Ottoman State, Cambridge University
Press, Cambridge 1999.
Folda, J.; Amisos mad., The Oxford Dictionary
of Byzantium, Vol.I, Alexander P. Kazdhan,
Oxford University Press, New York (1993),
s.78.
Hasol, D., Ansiklopedik Mimarlık Sözlüğü, 2.
Baskı, Sıralar Matbaası Yayınları, İstanbul,
1979.
Heyd, W., Yakın-Doğu Ticaret Tarihi, çev.
Ord. Prof. E. Z. Karal, 2. Baskı, TTK.
Basımevi, Ankara, 2000.
İlter, F., Osmanlılara Kadar Anadolu Türk
Köprüleri, K.G.M. Matbaası, Ankara, 1978.
İlter, İ., Tarihi Türk Hanları, K.G.M.
Yayınları, Ankara, 1969.
Jesus, P. S., “Eski Çağlarda Anadolu’da
Yapılmış Metalürjik Faaliyetler”, MTA
Dergisi, (1976), s.55-69.
Kayaoğlu, İ., “Anadolu Selçukluları Devrinde
Ticari Hayat”, A.Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi,
C. XXIV, (1981), s. 359-373.
Koçak, Ö., M.Ö. II. Bin ve I. Bin Yıllarında
Orta Karadeniz Bölgesi’nin Jeopolitik ve
Sosyopolitik Yapısı, İstanbul Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış
Doktora Tezi, İstanbul, 2000.
Kuban, D., Selçuklu Çağında Anadolu Sanatı,
Yapı Kredi Kültür Sanat Yayıncılık, İstanbul,
2002.
Ibn Bibi, Anadolu Selçuklu Devleti Tarihi, çev.
M. N. Gençosman, Uzluk Basımevi, Ankara,
1941.
Nemlioğlu, C., “Göçeli (Gökçeli) Camii”, I.
Uluslararası Selçuklu Kültür ve Medeniyeti
Semineri Bildirileri, C.2, Konya, (2001),
s.117-136.
Ortaylı, İ., “Devenin Taşıma Maliyeti Eğrisi
Üzerine Bir Deneme”, Ankara Üniversitesi
Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, C.28, S.1,
(1988), s.181-190.
Özcan, K., “Anadolu’da Selçuklu Dönemi
Yerleşme Tipolojileri -I- Pazar ya da Panayır
Yerleşmeleri”, Sosyal Bilimler Dergisi, S.1,
(2006), s.205-223.
Özcan, S.; “Ortaçağda Anadolu’nun İdari
Coğrafyasına Bakış: Anadolu’da Selçuklu İdari
Birimleri”, Coğrafi Bilimler Dergisi, Yıl.3,
S.1, (2005), s.73-99.
Özergin, M. K., “Anadolu’da Selçuklu
Kervansarayları”, İstanbul Üniversitesi Ed.
65
 SERDAR ÜNAN

Fak. Tarih Dergisi, C.XV/S.20, İstanbul Turan, O., Selçuklular Tarihi ve Türk-İslam
(1965), s.141-170. Medeniyeti, XIII. Basım, Boğaziçi Yayınları,
İstanbul 1999.
Porphrogenitus, C., De Administrando İmperii,
Grek text ed. Gy. Moravcsik, English Ünan, S., “Samsun İli, Kavak İlçesi, Çakallı
Translation R.J.H. Jenkins, Dumbarton Oaks Han Restorasyon Öncesi Kazı ve Sondaj
Papers, Washington 1993. Çalışması”, 18. Müze Çalışmaları ve Kurtarma
Kazıları Sempozyumu, Ankara, (2010), s. 13-
Rona, Z. - Beykan, M. (ed.), “Kervansaray
20.
Mad.”, Eczacıbaşı Sanat Ansiklopedisi, Necat
Eczacıbaşı Vakfı Yapı-Endüstri Merkezi Vasilya G. H., (1465-1466), pod redaktsiyeyu
Yayınları, C.2, İstanbul, 1997. Arhimandrita Lesnida, Provoslavnogo
Palestinskago Obşçestva, Tom II, Vıpusk
Safran, M., M. Safran, “XIII. ve XIV. Tretiy, Sanktpeterburg 1884.
Yüzyıllarda Karadeniz Limanlarının Ticari ve
Yavuz, A T., “Anadolu Selçuklu
Tarihi Önemi”, Birinci Tarih Boyunca
Kervansaraylarında Mekan- İşlev İlişkisi
Karadeniz Kongresi Bildirileri, Samsun
İçinde Savunma ve Barınma”, IX. Vakıf
(1988), s.459-462.
Haftası Kitabı, Ankara, (1992), s.253-284.
Şahin, M., K., “Anadolu Selçuklu Döneminin
Yavuz, A T., “Anadolu’da Eş Odaklı Selçuklu
Önemli Yapıtlarından Çakallı Han Üzerine
Hanları”, Orta Doğu Teknik Üniversitesi
Bazı Düşünceler”, 1. Ulusal Geçmişten
Mimarlık Fakültesi Dergisi, C.2/S.2, (1976),
Geleceğe Samsun Sempozyumu, 4-6 Mayıs,
s.187-204.
Samsun, (2006), s.427-447.
Yavuz, A. T., “Selçuklu Döneminde Malzeme
Taneri, A., “Müsâmeretü’l- Ahbâr’ın Türkiye
ve Mimarlık İlişkisi”, Geçmişten Geleceğe
Selçukluları Devlet Teşkilâtı Bakımından
Anadolu’da Malzeme ve Mimarlık, XXII.
Değeri”, Ankara Üniversitesi Tarih
Dünya Mimarlık Kongresi UIA, İstanbul,
Araştırmaları Dergisi, C.IV/S.6-7, (1966),
(2005), s.79-142.
s.127-171.
Yılmaz, E., “Samsun’da Su Mimarisi
Texier, C., Küçük Asya Coğrafyası, Tarihi ve
Kültürünün Yaşayan Belgesi Vezirköprü-
Arkeolojisi, çev. A. Suat, C.1, Enformasyon ve
Havza Bağlantılı Kurt Köprüsü”, VİP Dergisi,
Dokümantasyon Hizmetleri Vakfı, Ankara,
Yıl 1, S.5, (2006), s.70.
2002.
Yılmaz, L., “Kuzeybatı Anadolu’daki Hanlar
Turan, O., Selçuklular Zamanında Türkiye,
Üzerine Bazı Notlar”, Türk Arkeoloji ve
Boğaziçi Yayınevi, İstanbul 1984.
Etnografya Dergisi, S.5, TTK. Basımevi,
Turan, O., “Selçuk Kervansarayları”, Belleten, (2005), s. 9-16.
C.X/S.39, TTK Yayınları, (1946), s.471-496.
Turan, O., “Selçuklu Kervansarayları”, Türkler
Ansiklopedisi, III. Basım, Yeni Türkiye
Yayınları, Ankara, (2002), s.755-764.

66
 GEÇMİŞTEN GÜNÜMÜZE ÇAKALLI HAN

Samsun

Çakallı

Harita 1: Çakallı Han’ın Samsun’a göre konumunu gösteren uydu haritası

Harita 2: Çakallı Han güzergâhında yer alan Kaletepe ve Akalan Kalesi

(Bilgi-Atasoy-Dönmez-Summerer, a.g.m., s.403’den alınmıştır.)

Harita 3: XIII. yüzyılda Selçuklu Kervansarayları’nın Anadolu’daki dağılımı ve yol güzergâhları

(Binan, a.g.m., s.190’dan alınmıştır.)

67
 SERDAR ÜNAN

Plan 1: Çakallı Han, Geç Osmanlı Dönemi’ne ait köprü ve Kasımzade Ahmet Sofi Efendi Camii’nin konumu.

Resim 1: Karataş Deresi üzerinde yer alan tescilli Taş Köprü’nün batı cephe görünümü (08/04/2009)

Resim 2: Çakallı Han güzergâhında yer alan tescilli Kocaköprü (18/02/2008)

68
 GEÇMİŞTEN GÜNÜMÜZE ÇAKALLI HAN

Resim 3: Çakallı Han’ın yer aldığı mevkide eski yol güzergâhında

yer alan köprü ve menfezler.

Cami
Köprü

Resim 4: Kasımzade Ahmet Sofi Efendi Camii ve tescilli Taş Köprü (08/04/2009)

Çizim 1: Çakallı Han’ın kapalı bölüm güneybatı cephe rölövesi.

69
 SERDAR ÜNAN

Çizim 2: Çakallı Han’ın kapalı bölüm kuzeydoğu cephe rölövesi.

Çizim 3: Çakallı Han’ın kapalı bölüm batı cephe rölövesi.

Çizim 4: Çakallı Han’ın kapalı bölüm doğu cephe rölövesi.

70
 GEÇMİŞTEN GÜNÜMÜZE ÇAKALLI HAN

Resim 5: Çakallı Han’ın kapalı bölümü güneybatı görünümü (18/01/2008).

Resim 6: Çakallı Han’ın kapalı bölüm güneybatı görünümü (18/01/2008).

Resim 7: Çakallı Han’ın kapalı bölüm orta sahın görünümü (18/01/2008)

71
 SERDAR ÜNAN

Resim 8: Çakallı Han’ın bitki örtüsünden temizlendikten sonraki batı cephe görünümü (08/04/2009)

Resim 9: Kapalı bölümde orta sahının girişten Resim 10: Kapalı bölümde orta sahında yer alan
sağdaki ikinci kemer ayağı önünde açılan sondaj ve araç tamiri için açılan kanal (27/06/2008)
(27/06/2008)

72
 GEÇMİŞTEN GÜNÜMÜZE ÇAKALLI HAN

Resim 11: Kapalı bölüm batı sahın iç görünümü Resim 12: Kapalı bölüm doğu sahın iç görünümü
(27/06/2008) (27/06/2008)

Resim 13: Kapalı bölümün tonozu üzerinde beton tabaka ve altında toprak dolgu (27/06/2008)

Resim 14: Kapalı bölümün güneybatı dış duvarında mazgal deliği önünde açılan sondaj ve dış duvar temellerinin
görünümü (27/06/2008)

73
 SERDAR ÜNAN

Resim 15: Avlunun batı duvarında üçgen Resim 16: Avlunun doğu duvarına bitişik
payandanın görünümü (08/04/2009) mekanlardan görünüm (30/03/2009)

Resim 17: Avlunun doğu duvarına bitişik mekân Resim 18: Avlu giriş kısmının batısında yer alan
duvarları ve üçgen payanda üzerine yapılan günümüz ileri taşıntı görünümü (30/03/2009)
yapısının görünümü (30/03/2009)

Resim 19: Avluda kapalı bölüme girişin sağ tarafında taban döşemesi kalıntıları (30/03/2009)

74
 GEÇMİŞTEN GÜNÜMÜZE ÇAKALLI HAN

Çizim 5: Çakallı Han’ın kapalı ve açık bölümlerini kapsayan son planı

75
 SERDAR ÜNAN

Çizim 6: Restorasyon Projesi A-A kesiti

Çizim 7: Restorasyon Projesi C-C kesiti

Çizim 8: Restorasyon Projesi D-D kesiti

Çizim 9: Restorasyon projesi Güney İç Avlu Cephesi

76
 GEÇMİŞTEN GÜNÜMÜZE ÇAKALLI HAN

Çizim 10: Restorasyon Projesi Güney Cephesi

Çizim 11: Restorasyon Projesi Batı Cephesi

Çizim 12: Restorasyon Projesi Doğu Cephesi

Çizim 13: Restorasyon projesi Kuzey Cephesi

77
 SERDAR ÜNAN

Çizim 14: Kapalı bölüm giriş kapısı detayı

Resim 20: Çakallı Han’ın restorasyon sonrası kapalı ve açık bölümü güneybatı görünümü (01/04/2013).

Resim 21: Çakallı Han’ın restorasyon sonrası kapalı bölüm güneybatı görünümü (01/04/2013).

78
 GEÇMİŞTEN GÜNÜMÜZE ÇAKALLI HAN

Resim 22: Çakallı Han’ın restorasyon sonrası kapalı bölüm orta sahın görünümü (01/04/2013)

Resim 23: Çakallı Han’da restorasyon sırasında ortaya çıkan ve yerinde kullanılan pişmiş toprak tuğlaların

Resim 24: Çakallı Han’da restorasyon sonrasında ortaya çıkan pişmiş toprak tuğlaların görünümü (01/04/2013)

79