Kimyasal Denge

Şu ana kadar ele alınan tüm kimyasal tepkimelere tek yönlü

tepkime gözüyle bakılmıştır. Oysa bazı fiziksel ve kimyasal olaylar,
aynı veya farklı koşullarda, her iki yönde de oluşabilmektedir. Bu
özelliğe tersinirlik denir.
Örneğin, bir buz parçası soğutucudan çıkarıldığında çevreden ısı
alarak yavaş yavaş erir ve sıvı su haline gelir. Aynı su tekrar
soğutucuya konulduğunda da aldığı ısıyı geri vererek tekrar buza
dönüşür. O halde bu fiziksel hal değişimi tersinir bir süreçtir.
Otomobillerin elektrik enerjisini depoladığı akülerde, kimyasal
maddeler reaksiyona girerek tüketilerek elektrik enerjisi üretilir. Aynı
akü şarj edildiğinde, yani harcanan elektrik enerjisi aküye geri
verildiğinde bu süreç tersine dönerek bu kez tüketilen kimyasal
maddeler yeniden üretilir.
O halde bu kimyasal olay da Prof.
birDr.fiziksel olay gibi tersinir özelliktedir.
Ahmet UYANIK
Oysa aynı otomobilde motor silindirlerinde gerçekleşen yanma
reaksiyonunda, yakıt oksijenle yanarak karbon dioksit ve su buharına
dönüşür. Yanma ürünlerinin geri dönerek yeniden yakıta dönüştüğü
hiçbir zaman gözlenmemiştir. Yani yanma olayı tersinmez bir
kimyasal reaksiyondur.
Bu ve benzeri bazı reaksiyonlar başladıktan sonra bir daha geriye
döndürmek imkansızdır. Bu tür reaksiyonlar tek yönde ilerleyerek
tepkenlerden biri ya da tamamı tükeninceye kadar devam eder. Bu tür
reaksiyonlara tersinmez reaksiyonlar denir.
Şu halde bazı kimyasal süreçler tersinir olmalarına karşın, bazıları tek
yönlü olarak cereyan ederler ve geriye çevirmek mümkün değildir.
Vücudumuzda, kan hücrelerindeki hemoglobin akciğerlere oksijen
taşır. Hemoglobin oksijenle birleşerek oksihemoglobin oluşturur ve
daha sonra vücudun çeşitli kısımlarında metabolizma faaliyetleri için
gereken oksijeni açığa çıkararak orijinal haline geri döner. Daha
sonra dokulardan karbondioksiti alıp karboksihemoglobin olur.
Prof. Dr. Ahmet UYANIK
Tersinir reaksiyonların kontrol altında tutularak yönünün ve nereye
kadar ilerleyeceğinin belirlenmesi gıda, boya, ilaç, kozmetik, plastik
vb. binlerce çeşit kimyasal maddenin üretiminde oldukça önemlidir.
Tersinir tepkime veren maddeler bir araya geldiğinde, bir kimyasal
tepkime olur, fakat bir süre sonra, artık ne kadar beklenirse beklensin
girdilerin tamamı ürünlere dönüşemez. Bu noktadan sonra ileriye
doğru olan tepkimenin hızı, geriye doğru olan tepkimenin hızına eşit
olur ve sistem net bir değişimin olmadığı bir durum olan denge
konumuna ulaşır. Hepsi gaz olan aşağıdaki tepkimeye bakalım.

Burada kullanılan çift yönlü ok, tersinir reaksiyonun her iki yönde
yürüdüğünü göstermektedir. Başlangıçta kapta A ve B bileşenleri
vardır. A ve B reaksiyona girerek C ve D ürünlerini oluşturur.
Reaksiyon ilerledikçe kapta C ve D moleküllerinin sayısı artar. Eğer
ürün molekülleri ortamdan uzaklaştırılmazsa, ürün molekülleri de
birbirleriyle çarpışmaya başlarProf.veDr. Ahmet
birazı yeniden tepkenlere dönüşür.
UYANIK
Kap içersindeki A ve B tepkenlerinin derişimleri, moleküller
reaksiyona girdikçe azalacağından ileri reaksiyonun hızı da zamanla
azalır. Aksine kapta artan C ve D derişiminden ve moleküler
çarpışmalardan dolayı geri reaksiyonun hızı da zamanla artar. Böylece
ileri reaksiyonun yavaşlayıp, geri reaksiyonun hızlanması her iki
yöndeki reaksiyonun hızı eşit oluncaya veya tepkime dengeye
ulaşıncaya kadar devam eder.

Bu denge dinamik bir dengedir.

Başlangıçta Dengede

Prof. Dr. Ahmet UYANIK

Yukarıdaki iki farklı deneyden ilkinde, kaba önce 0.04 M derişimde
N204 ilave edilmiş, zamanla N2O4 derişiminin azaldığı ve NO2
derişiminin artığı gözlemlenmiştir. İkinci deneyde ise kaba önce 0.08
M derişimde NO2 ilave edilmiş, bu kez de zamanla N204 derişiminin
arttığı, NO2 derişiminin azaldığı gözlemlenmiştir. 25C sabit sıcaklıkta
yapılan bu deneylerde, hangi miktardan ve hangi bileşenden başlanırsa
başlansın, bileşenlerin denge derişiminin
Prof. Dr. Ahmet UYANIK
değişmediği görülmüştür.
Her reaksiyonun kendine has bir denge haline sahip olduğu ve
dengedeki bileşenlerin derişimleri arasında belirli bir bağıntının
bulunduğu deneylerle kanıtlanmıştır.
Kimyasal dengeye ulaşıldıktan sonra, sistemin sıcaklık ve basıncı
değiştirilmedikçe ve ortama herhangi bir bileşen ilave
edilmedikçe, ileriye ve geriye doğru olan reaksiyonlar eşit hızda
cereyan edeceğinden, denge durumunda zamanla bir değişiklik
olmaz. Bir reaksiyonun dengeye ulaşma süresi reaksiyona giren
maddelerin doğasına da bağlı olarak mikro-saniyeden, binlerce yıla
kadar bir aralıkta değişebilir.
Dengeyi kanıtlamak için şeklindeki bir reaksiyon
farklı başlangıç derişimlerinde başlatılmış ve deneylerden elde edilen
denge bileşenlerinin derişim değerleri aşağıda verilmiştir.
A B C D
1 3.0 2.0 1.0 1.0 Denge derişimleri
2 9.6 10.0 4.0 4.0 [C][D]
3 21.9 1.22 2.11 2.11  0.167
[A][B]
4 0.5 3.0Dr. Ahmet 0.5
Prof. UYANIK 0.5
Farklı başlangıç derişimlerinden elde edilen denge derişimlerinin
sayısal değerleri değişse bile, deneyler, aynı reaksiyonun bütün
değerlerine uyan tek bir bağıntının olduğu göstermiştir.
Başlangıç derişimi ne olursa olsun, yukarıda yapılan deneylerin
tümünde [C] ile [D] değerlerinin çarpımının, [A] ile [B] değerlerinin
çarpımına oranı sabit ve 0.167 bulunmuştur.
Bu sabit sayıya denge sabiti denir ve bu sayı her reaksiyona özgü bir
sayıdır ve yalnızca sıcaklıkla değişir.
Dengeye ulaşan bir kimyasal reaksiyonda, dengede bulunan ürün
ve tepkenlerin miktarları aynı olmak zorunda değildir. Çünkü
kimyasal denge sadece, ileri reaksiyonla geri reaksiyonun aynı hızda
olması anlamına gelir. O halde bir reaksiyonun dengeye ulaşmadan
önce ne kadar ilerleyebileceğinin nicel olarak ifade etmek üzere, mol
sayılarını da içeren daha genel bir kimyasal eşitlik ele alınabilir.

Prof. Dr. Ahmet UYANIK

Reaksiyon hızlarını gösteren kütleler etkisi yasasına göre, belirli bir
sıcaklıkta bu denge reaksiyonunun ileri doğru hızı (hızi), A ve B
tepkenlerinin derişimlerinin çarpımı ile doğru orantılı olup, ki ileri
reaksiyonun hız sabiti olmak üzere,
hızi = ki [A]a [B]b
şeklinde ifade edilebilir. Aynı şekilde geri reaksiyonun hızı (hızg),
geri reaksiyonun tepkenleri olan C ve D bileşenlerinin derişimleri
çarpımı ile orantılı olup, kg geri reaksiyonun hız sabiti olmak üzere,
hızg = kg [C]c [D]d
eşitliği ile ifade edilir. Madem ki, ileri ve geri reaksiyon hızları eşit
olduğunda dengeye ulaşılmaktadır; o halde denge durumu için bu iki
hız eşitlenirse,
ki [A]a [B]b = kg [C]c [D]d
eşitliği geçerli olacaktır.
Prof. Dr. Ahmet UYANIK
Bu eşitlik düzenlenirse,

elde edilir. yeni bir sabit olduğundan,

Bu ifadeye denge sabiti ifadesi veya denge yasası adı verilir. Kd

değerine ise reaksiyonun denge sabiti denir. Stokiyometrik
katsayılar üs olmak şartı ile dengedeki ürünlerin derişimlerinin
çarpımını, tepkenlerin derişimlerinin çarpımına oranlayarak Kd
bulunabilir. Reaksiyon bileşenleri olarak saf katı, saf sıvı ve aşırı
miktarda bulunan çözücü bu bağıntıda gösterilmez.
Tüm derişimler mol/litre cinsinden ifade edilir ve Kd değerinin
birimi uygulamada dikkate alınmaz ve kullanılmaz. Aslında
bunun nedeni denge sabiti ifadesinde derişim yerine birimsiz olan
aktifliklerin kullanılmasıdır (ileride fizikokimyada görülecektir).
Prof. Dr. Ahmet UYANIK
Bir reaksiyonun denge sabitinin (Kd) sayısal değerinin büyük veya
küçük olması reaksiyon hızının büyüklüğü konusunda hiç bir fikir
vermez. Ancak Kd değerinin büyük olması, reaksiyon dengeye ulaştığı
zaman ortamda ürün derişimlerinin tepken derişimlerine göre çok fazla
olacağını gösterir, dengeye ne kadar sürede ulaşılacağını değil.
Aşağıda verilen reaksiyonda bir litrelik kapalı bir kaba belirli bir
sıcaklıkta 3 mol A ve 3 mol B konulduğunu düşünelim. Reaksiyon
gerçekleştirilip dengeye varıldığı anlaşıldıktan sonra, denge
karışımında tepkenlerden 1 mol A ve 1 mol B; ürünlerden 2 mol C
ve 2 mol D bulunduğu belirlensin. Bu durum aşağıdaki gibi
özetlenebilir.

Kabın hacmi 1 litre olduğundan denge karışımında A ve B nin molar

derişimleri 1 mol/litre, C ve DProf.ise 2 mol/litre
Dr. Ahmet UYANIK olur.
Tersinir bir reaksiyon tek basamakta veya çok basamakta
gerçekleşiyor olabilir. Reaksiyonun tek veya çok basamakta
gerçekleşmesi denge yasasını ve dolayısıyla denge sabitini
etkilemez. Çünkü denge sabiti bir hal fonksiyonudur ve reaksiyonun
dengeye hangi yoldan ve ne kadar sürede ulaştığı ile ilgilenmez. Yani
denge gidilen yoldan bağımsızdır. Bu nedenle bir reaksiyonun net
eşitliği bilindiğinde, kinetiği hakkında bilgi olmaksızın kütleler etkisi
yasası veya denge yasası yazılabilir.
1. basamak A  A  C  Q ileri hız  k1[A][A] geri hız  k1' [C][Q]
2. basamak Q  B  A  D ileri hız  k 2 [Q][B] geri hız  k '2 [A][D]

Net tepkime A  B  C  D Q araürün yok edilirse

k1[A][A] k1' [C][Q] k 1k 2 [C][D]

 düzenlenirse,  K d 
'
k 2 [A][D] k 2 [Q][B] k1' k '2 [A][B]
Görüldüğü gibi net tepkime ile aynıdır.
Prof. Dr. Ahmet UYANIK
Denge sabitinin (Kd) büyüklüğü bir reaksiyonun dengeye varmadan
önce ne kadar ilerleyebileceği konusunda kimyacıya bilgi verir.
Büyük bir Kd değeri, denge durumunda tepkimenin ürünler lehine
olduğunu, yani yazıldığı yönde istemli olduğunu gösterir.
[C][D]
A+B  C+D K d  1.0x10  5

[A][B]
Küçük bir Kd değeri ise, dengede durumunda tepkimenin tepkenler
lehine olduğunu, yani yazıldığı yönde istemli olmadığını gösterir.
[C][D]
A+B  C+D K d  1.0x10  -5

[A][B]
Kd değerinin 1 olması, dengede tepkenlerin yarısının ürünlere
dönüştüğünü gösterir,
[C][D]
A+B  C+D K d  1.0 
[A][B]
Bir reaksiyonun yazıldığı yöndeki denge sabiti Kd ise, reaksiyonun
tersinin denge sabiti 1/Kd dir. Prof. Dr. Ahmet UYANIK
Eğer denge sabiti Kd >> ise reaksiyon yazıldığı yönde istemlidir, ama
reaksiyonun tersi 1/ Kd<< istemsizdir.
Eğer denge sabiti Kd<< ise reaksiyon yazıldığı yönde istemli
değildir, ama reaksiyonun tersi 1/ Kd>> istemlidir.

Kileri > Kileri <

Prof. Dr. Ahmet UYANIK

Hangi tepkimeler yazıldığı yönde istemli olarak gerçekleşir?

Prof. Dr. Ahmet UYANIK

Denge sabitlerinin bazı özellikleri aşağıda gösterilmiştir.
İki tepkime birbiriyle toplanırsa, denge sabitleri birbiriyle çarpılır.
1. basamak A  B  C K1
2. basamak B  D  C K2
Net A  2C  D K T  K1.K 2
Bir reaksiyonun tersi yazılırsa, denge sabitinin de tersi alınır.
A BC K1
BC A 1/K1
Bir reaksiyonun tüm elemanları aynı sayı ile çarpılırsa, denge
sabitinin de o sayı kadar kuvveti alınır.
[B][C]
A BC K1 
[A]
2
[B] [C]  [B][C] 
2 2
2A  2B  2C K   
 [A]   (K1 ) 2

[A]2  
Prof. Dr. Ahmet UYANIK
Bir reaksiyonun denge sabiti belirli bir sıcaklıkta bir kez
belirlenmiş ise, aynı sıcaklıkta dengeyi oluşturan bu türlerin
bulunduğu herhangi bir sistemi tanımlamak için kullanılabilir.
Örneğin, 490C sıcaklıkta H2 + I2  2HI tepkimesi için bulunan Kd
değeri, H2, I2 ve HI içeren herhangi bir sistem üzerinde hesaplama
yapmak amacıyla kullanılabilir.
Örnek: 490C sıcaklıkta H2 + I2  2HI tepkimesi için denge
bileşimleri aşağıda verildiği gibi bulunmuştur. H2=0.000862 mol/L,
I2=0.00263 mol/L ve HI=0.0102 mol/L. Tepkimenin 490C
sıcaklıktaki denge sabitini (Kd) hesaplayınız.
Denge bileşimleri, tepkimenin denge sabiti ifadesinde yerine yazılırsa,
[HI]2 [0.0102]2
Kd    45.9
[H 2 ][I2 ] [0.000862][0.00263]

Bu değer sadece 490 C sıcaklıkta geçerlidir.

Prof. Dr. Ahmet UYANIK
Örnek: 490C sıcaklıkta H2 + I2  2HI tepkimesi için Kd=45.9
olarak bulunmuştur. 1 L hacimli bir kap içerisine 1 mol H2 ve 1 mol
I2 konulmuştur. Sistem dengeye geldiği zaman her bir bileşenin
ortamdaki derişimi ne olur?
Başlangıçta kap içerisinde HI yoktur. Yani sistem dengede değildir ve
kütleler etkisi bağıntısı (Q) başlangıç için sıfırdır.
[HI]2 [0]2
Q   0 Dengede Q  Kd olacaktır. Nasıl?
[H 2 ][I 2 ] [1][1]
Tepkimede H2 ve I2 derişimi azalacak, HI derişimi ise artacaktır.
H2 + I2  2HI
Başlangıçta 1 mol/L 1 mol/L 0 mol/L
Dengede (1 – x) (1 – x) 2x
Bu değerler denge sabiti ifadesinde yerine yazılırsa,
Prof. Dr. Ahmet UYANIK
 [HI]2 (2x) 2
Kd    45.9
[H 2 ][I 2 ] (1  x)(1  x)

4x 2 4x 2
 45.9   45.9
1 x - x  x 2
1  2x  x 2

4x 2  45.9  91.8x  45.9x 2  41.9 x 2  91.8x  45.9  0

 b  b 2  4ac 91.8  (91.8) 2  (4(41.9)(45.9)

x1,2  
2a 2x41.9
Buradan, kökler x1=0.772 ve x2=1.419 olarak bulunur.
Bu köklerden 1.419 olan anlamsızdır, çünkü zaten tepkimede H2 ve
I2 bileşeninden başlangıçta 1 mol vardır. Yani reaksiyonda en fazla 1
mol tepken ayrışabilir, 1.419 ayrışamaz. Bu nedenle, bulunması
gereken uygun kök 0.772 dir.Prof. Dr. Ahmet UYANIK
O halde her bir bileşenin denge durumundaki derişimleri,
H2 = 1- x = 1- 0.772 = 0.228 mol/L
I2 = 1- x = 1- 0.772 = 0.228 mol/L Denge derişimleri

HI = 2x = 2*0.772 = 1.544 mol/L

Veya matematiği iyi olanlar denklemin çözümündeki şu matematiksel
kolaylığı görmüşlerdir,

(2x) 2 (2x) 2 (2x) 2

 45.9   45.9   45.9
(1  x)(1  x) (1  x) 2
(1  x) 2

2x
 6.775  2x  6.775  6.775x  8.775x  6.775  x  0.772
1 x

Görüldüğü gibi aynı sonuç bulunmuştur.

Prof. Dr. Ahmet UYANIK

Denge tepkimesinin iki yönlü olduğu belirtilmişti. O halde ortama
sadece ürünler ilave edilse bile, geriye doğru olan tepkime
çalışmalı ve ortamda bulunmasalar dahi tepkenleri
oluşturmalıdır.
Örneğin, kapalı bir kap içerisine sadece HI ilave edilse dahi, geriye
doğru olan tepkime çalışarak H2 ve I2 türlerini üretecektir.
Örnek: 490C sıcaklıkta H2 + I2  2HI tepkimesi için Kd=45.9
olarak bulunmuştur. 1 L hacimli bir kap içerisine 2 mol HI
konulmuştur. Sistem dengeye geldiği zaman her bir bileşenin
ortamdaki derişimi ne olur?
H2 + I2  2HI
Başlangıçta 0 mol/L 0 mol/L 2 mol/L
Dengede x/2 x/2 2-x
Bu değerler denge sabiti ifadesinde yerine yazılırsa,
Prof. Dr. Ahmet UYANIK
 [HI]2 (2 - x) 2
Kd    45.9
[H 2 ][I 2 ] (x/2)(x/2)
Yine ya ikinci derece eşitlik çözülerek veya her iki tarafın karekökü
alınarak denklem çözülür.

(2 - x) 2 (2 - x) 2 (2 - x) 2
 45.9  2
 45.9  2
 45.9
(x/2)(x/2) (x/2) (x/2)

2-x 6.775x
 6.775  2 - x   4.388x  2  x  0.456
x/2 2
O halde her bir bileşenin denge durumundaki derişimleri,
H2 = x/2 = 0.456/2 = 0.228 mol/L
I2 = x/2 = 0.456/2 = 0.228 mol/L Denge derişimleri

HI = 2-x = 2-0.456 = 1.544 mol/L

Prof. Dr. Ahmet UYANIK
Bu iki örnek denge hali ister girdilerden, isterse ürünlerden
meydana gelsin, aynı sonuca ulaşıldığını gösterir. Bazen dengesiz
bir sistem her üç bileşeni birden içerebilir. Bu durumda hangi
bileşenin miktarının artacağı, hangisinin azalacağı ilk bakışta belli
olmaz. Bunun belirlenebilmesi için kütleler etkisi bağıntısının (Q)
yazılması ve Q değerinin büyüklüğüne bakılarak tepkimenin yönü
hakkında karar verilmesi gerekecektir.
Örnek: 490C sıcaklıkta H2 + I2  2HI tepkimesi için Kd=45.9 dir. 1
L hacimli bir kap içerisine 1 mol H2, 2 mol I2 ve 3 mol HI
konulmuştur. Sistem dengeye geldiğinde her bir bileşenin ortamdaki
derişimi ne olur?
H2 + I2  2HI
[HI]2 [3]2
Başlangıçta 1 mol/L 2 mol/L 3 mol/L Q   4.5
[H 2 ][I 2 ] [1][2]
Dengede 1- x 2- x 3 + 2x 4.545.9 olmalıdır.
O halde, tepkimede H2 ve I2 azalacak HI artacaktır.
Prof. Dr. Ahmet UYANIK
Bu değerler denge sabiti ifadesinde yerine yazılırsa,
[HI]2 (3  2x) 2
Kd    45.9
[H 2 ][I 2 ] (1 - x)(2 - x)

4x 2  12x  9 4x 2  12x  9
 45.9  45.9
2  2x - x  x 2
2  3x  x 2

9  12x  4x 2  91.8 137.7x  45.9x 2

41.9 x 2 149.7x  82.8  0

İkinci derece denklem çözüldüğünde, kökler x1=0.684 ve x2=2.890
olarak bulunur. Bu köklerden 2.890 anlamsızdır, O halde her bir
bileşenin denge durumundaki derişimleri,
H2 = 1 - x = 1 - 0.684 = 0.316 mol/L
I2 = 2 - x = 2 - 0.684 = 1.316 mol/L Denge derişimleri
HI = 3 + 2x = 3 + 2*0.684 = 4.368 mol/L
Prof. Dr. Ahmet UYANIK
Şimdiye kadar hep homojen dengeler üzerinde durduk. İki veya daha
fazla faz içeren sistemlerde meydana gelen dengelere heterojen
dengeler denir.
2C(k) + O2(g)  2CO(g)
dengesinde hem katı hem de gaz faz mevcuttur. Bu denge için denge
yasası yazılırsa, m/MA 2(m/MA)
2
[CO](g)
Kd  2
[C](k) [O 2 ](g) V 2V
Katıların derişimleri sabittir.
Saf katılar ve saf sıvılar derişimleri sabit olduğundan denge
eşitliğine yazılmazlar (aslında aktiflikler cinsinden yazılan denge
eşitliklerinde, saf katı ve sıvıların aktifliği 1 kabul edildiğinden
eşitliğe yazılmazlar, bu daha sonra fizikokimya dersinde görülecektir.)
2
[CO] (g)
K 'd [C](k)
2
 sbt  K d 
[O 2]
Prof. (g)
Dr.
yazılabilir.
Ahmet UYANIK
Örneğin, birbiriyle tamamen aynı tepkenlerin sadece farklı
sıcaklıklarda yine aynı ürünleri oluşturdukları reaksiyonların denge
sabitleri aşağıda verilmiştir.
[H 2S]
1000C sıcaklıkta, H2(g) + S(g)  H2S(g) Kd 
[H 2 ][S]

200 C sıcaklıkta, H2(g) + S(s)  H2S(g) [H 2S]

Kd 
[H 2 ]
1
-100 C sıcaklıkta, H2(g) + S(k)  H2S(s) Kd 
[H 2 ]
Görüldüğü gibi tepkimeler aynı tür maddelerden oluşmalarına
rağmen, farklı koşullarda katı ve sıvı halde bulunan bazı bileşenler
denge eşitliklerinde kullanılmamışlardır.

Prof. Dr. Ahmet UYANIK

Dengede bulunan bir sistemin denge hali bozulursa, sistem
dengeyi yeniden kurmak için bozulan yönde tekrar reaksiyonu
ilerletir ve sonuçta denge yeniden kurulur.
Daha önce verilen H2(g) + I2(g)  2HI(g) tepkimesiyle ilgili örnekler
kullanılarak denge üzerine yapılan etkiler incelenebilir.
[HI]2
Kd   45.9 Bu değer ancak sıcaklıkla değişir.
[H 2 ][I 2 ]
1- Kap içerisine H2, I2 veya HI eklenebilir,
2- Kaptan H2, I2 veya HI uzaklaştırılabilir,
3- Kabın hacmi değiştirilebilir,
4- Sistemin sıcaklığı değiştirilebilir.
Sistem üzerine denge bozucu etkide bulunan bu etkileri tek tek
inceleyerek denge hakkında daha geniş ve daha derin bilgiye sahip
olmaya çalışalım. TepkimeleriProf.yönetebilmek
Dr. Ahmet UYANIK için bu bilgi gereklidir.
1- Derişimlerin artması: Dengede bulunan sistem içerisine bir miktar
H2 eklendiğini düşünelim. Bu soru üç farklı yoldan cevaplandırılabilir.
a) Denge sabiti kullanılarak,
[HI]2
Kd   45.9
[H 2 ][I 2 ]
Görüldüğü gibi H2 kesrin paydasındadır. H2 değerinin artması demek
paydanın büyümesi demektir. Kd sabit olduğuna göre, bunu sağlamak
için payın büyümesi gerekir ki, bu da kaba H2 eklenmesi HI oluşumu
ile sonuçlanır demektir.
b) Le Chatelier ilkesi ile soru cevaplandırılabilir. Kaba H2 ekleyerek
dengedeki sisteme bir zorlama yapılırsa, sistem bu zorlamanın etkisini
en aza indirecek şekilde kendini ayarlar, yani eklenen H2 yi harcayarak
gerilimi azaltır ki, bu da kaba H2 eklenmesi HI oluşumu ile
sonuçlanır demektir.
c) Kinetik açıdan, kaba H2 eklenmesi çarpışma şansını artırarak daha
fazla HI oluşumunu destekler Prof.
veDr.daha fazla HI oluşumu ile sonuçlanır.
Ahmet UYANIK
2- Derişimlerin azaltılması: dengede bulunan sistemden bir miktar
H2 uzaklaştırıldığını düşünelim. Yine benzer şekilde bu soru üç farklı
yoldan cevaplandırılabilir. a) Yine denge sabiti ifadesine bakılırsa,
[HI]2
Kd   45.9
[H 2 ][I 2 ]
Paydada bulunan H2 değeri azaldığında, sabiti sağlamak üzere, ya I2
miktarı artmalı, ya da HI miktarı azalmalıdır. Bu nedenle, kaptan H2
uzaklaştırılması HI miktarının azalmasıyla sonuçlanır.
Le Chatelier ilkesine göre de benzer bir yorum yapılabilir. H2
miktarının azalması sistemde bir boşluk doğurur, sistem bu boşluğu
tamamlamak üzere HI bozundurarak H2 oluşturmaya çalışır, ki bu da
ortamda HI bileşeninin miktarının azalmasıyla sonuçlanır.
Kinetik açıdan soru cevaplandırılabilir. Kap içerisindeki H2
miktarının azaltılması, moleküllerin toplam çarpışma olasılığını ve
dolayısıyla HI oluşumunu azaltacağından, H2 uzaklaştırılması HI
miktarının azalmasıyla sonuçlanacaktır.
Prof. Dr. Ahmet UYANIK
3- Kabın hacminin değiştirilmesi: Bu reaksiyon gaz fazda cereyan
eden bir reaksiyondur. Gazların derişimleri hacimleri ile ters orantılı
olarak değişir. Bu nedenle, bu etkiyi açıklayabilmek için bir gazın
derişimini hacmine bağlı olarak göstermek gerekecektir.
[HI]2 [n HI /V] 2 [n HI ]2
Kd     45.9
[H 2 ][I2 ] [n H 2 /V][n I 2 /V] [n H 2 ][n I 2 ]
Görüldüğü gibi bu tepkimenin denge durumu kabın hacminden
bağımsızdır. Fakat hacmin değiştiği bir tepkimeye bakalım,
PCl5(g)  PCl3(g) + Cl2(g)
[PCl3 ][Cl 2 ] [n PCl3 /V][n Cl2 /V] [n PCl3 ][n Cl2 ]
Kd   
[PCl5 ] [n PCl5 /V] [n PCl5 ] V
N2(g) + 3H2(g)  2NH3(g)
[NH3 ] 2
[n NH3 /V] 2 [n NH3 ]2 V 2
Kd  3
 3

[N 2 ][H 2 ] [n N 2 /V][n H 2 /V] [n N 2 ][n H 2 ]3
Prof. Dr. Ahmet UYANIK
Görüldüğü gibi hacim değişimi olan tepkimelerde kabın hacmini
değiştirmek kurulan dengeleri etkileyecektir.
İlk tepkimede, hacmin büyümesi, ürünlerin artması veya girdilerin
azalmasıyla, yani oluşumla sonuçlanır.
İkinci tepkimede ise kabın hacminin artması, ürünlerin azalması veya
girdilerin miktarının artışıyla, yani bozunmayla sonuçlanır.
4- Sistemin sıcaklığının değişmesi: Denge sabiti, verilen sıcaklığa
özgü bir büyüklüğe sahiptir. Eğer reaksiyon endotermik bir
reaksiyon ise, derişimler sabitken sıcaklığın artırılması denge
sabitinin değerini büyütür. Eğer reaksiyon ekzotermik bir reaksiyon
ise, sıcaklığın artırılması denge sabitinin değerini küçültecektir.
[C][D]
Endo A+B+QC+D Kd  K değeri büyür
[A][B] Q
[C][D] Q
Ekzo A+BC+D+Q Kd  K değeri küçülür
Prof. Dr. Ahmet UYANIK[A][B]
Sisteme katalizör eklenmesinin, denge üzerine herhangi bir etkisi
yoktur, çünkü denge ulaşılan son durumdur. Gidilen yoldan ve
hızdan bağımsızdır. Ayrıca katalizör, aktivasyon enerjisini düşürerek
hem ileriye, hem de geriye doğru olan hızları aynı oranda
değiştirdiğinden yapılan denge hesaplamaları ve denge sabitinin
sayısal değerini değiştirmez.

Katalizör yok

Katalizör var
Potansiyel enerji

E
Her iki durumda da DH eşittir.
a

Tepkenler
DH Ürünler

Tepkime Koordinatı
Prof. Dr. Ahmet UYANIK
Bu olay kinetik açıdan k = A.e-E/RT eşitliği kullanılarak sayısal olarak
gösterilebilir. Örneğin, ileri doğru reaksiyonun aktivasyon enerjisi 40
kj/mol, geriye doğru olan reaksiyonun aktivasyon enerjisi ise 43
kj/mol olduğunu ve katalizörün aktivasyon enerjisini 20 kj/mol
düşürdüğünü düşünelim.
katalizlenmemiş, ki=Ai.e-40/RT
katalizlenmiş, ki=Ai.e-(40-20)/RT = Ai.e-40/RT .e20/RT
katalizlenmemiş, kg=Ag.e-43/RT
katalizlenmiş, kg=Ag.e-(43-20)/RT= Ag.e-43/RT .e20/RT
Görüldüğü gibi her bir hız için aynı çarpan gelmektedir.
Katalizlenmiş ve katalizlenmemiş tepkime için denge sabitleri
bulunursa, aynı olduklar görülür.
k i A i .e 40/RT k i' A i .e 40/RT.e 20/RT
Kd   Kd  ' 
k g A g .e 43/RT k g A g .e 43/RT.e 20/RT
Prof. Dr. Ahmet UYANIK
Tepkenlerin ve ürünlerin gaz halinde olduğu reaksiyonlarda denge
sabiti derişimler cinsinden ifade edileceği gibi, gazların dengedeki
kısmi basınçları cinsinden de ifade edilebilir.

Bu iki denge sabiti ideal gaz eşitliği yardımıyla birbiri cinsinden

yazılabilir. Denge karışımındaki tüm gazların ideal davrandığı
varsayılırsa, gazlardan herhangi birinin kısmi basıncı,
nA
PV = nRT ve P A  RT
V
Hacmi V olan kapalı bir kapta bir gazın mol sayısı nA ise, nA/V
terimi A gazının molar derişimini ifade eder. O halde belirli bir
sıcaklıkta gerçekleşen denge reaksiyonunda derişimler yerine,
dengedeki gazların kısmi basınçları da kullanılabilir.
Prof. Dr. Ahmet UYANIK
Buna göre verilen genel bir gaz fazı denge reaksiyonu için kısmi
basınçlar cinsinden bulunan denge sabiti Kp, derişimler cinsinden
denge sabitine, Kd, aşağıdaki şekilde dönüştürülebilir.
PCc PDd [C]c (RT)c [D]d (RT)d
Kp  a b 
PA PB [A]a (RT)a [B]b (RT)b

[C]c [D]d [(c  d)-(b  a)]

Kp  (RT)  K d (RT)Δn

[A]a [B]b
Kp = Kd (RT)∆n Eğer, Dn=0 ise Kp=Kd olacaktır.
Bu eşitlikte, R=0,082 litre atm/mol K, T ise mutlak sıcaklıktır.
Eğer denge sabiti mol kesri cinsinden yazılırsa, bu kez de Kp, kaptaki
toplam basınca bağlı olarak (PA=xA.PT), Kx cinsinden yazılabilir.
Kp = Kx (PT)∆n Eğer, Dn=0 ise Kp= Kd = Kx olacaktır.
Prof. Dr. Ahmet UYANIK
Prof. Dr. Ahmet UYANIK
 Temel Kimya Uygulama Dersi 9
Örnek: COCl2  CO + Cl2 tepkimesi için 1000C sıcaklıktaki denge
sabiti 0.329 dur. C atomlarının yarısının COCl2 olarak kalması için
COCl2 gazının başlangıç derişimi ne olur? Ayrıca Cl2 gazının denge
derişimi ne olur? Hesaplayınız.

Burada COCl2 türünün başlangıç derişimi bilinmemektedir. Bu

derişime x denirse,
COCl2  CO + Cl2
x - x/2 x/2 x/2
[CO][Cl2 ] (x/2)(x/2) (x/2) 2 x
Kd   0.329   
[COCl2 ] (x  x/2) x/2 2
x=[COCl2]=2*0.329=0.658  Cl2=x/2= 0.329 olarak bulunur.
Prof. Dr. Ahmet UYANIK
Örnek: Aşağıdaki dengeler için denge bağıntılarını yazınız. İlk
reaksiyonun 1000C sıcaklıktaki denge sabiti K=261 olduğuna göre
diğer tepkimelerin denge sabitlerini hesaplayınız.
[SO 3 ]2
1- 2SO2 + O2  2SO3 K1  K=261
[SO 2 ]2 [O 2 ]

[SO 2 ]2 [O 2 ]
2- 2SO3  2SO2 +O2 K2  1/K=1/261=3.83x10-3
[SO 3 ]2

[SO 3 ]
3- SO2 + 1/2O2  SO3 K 3  K1=261=16.16
[SO 2 ][O2 ]1/2

[SO 2 ][O2 ]1/2

4- SO3  SO2 + 1/2O2 K4  1/K1=1/261=6.19x10-2
[SO 3 ]
Görüldüğü gibi K denge sabiti, bir tepkimenin aldığı duruma göre
değişmektedir.
Prof. Dr. Ahmet UYANIK
Örnek: CuCl  Cu+ + Cl- Kç=3.2x10-7
reaksiyonu ve
Cu(K) + Cu2+ 2Cu+ Kd=9.6x10-7
reaksiyonu verilmiştir. Bu reaksiyonların denge sabitlerinden
yararlanarak
Cu(K) + Cu2+ + 2Cl-  2CuCl
reaksiyonu için denge sabitini (K) hesaplayınız.
CuCl  Cu+ + Cl- Kç=3.2x10-7 reaksiyonu 2 ile çarpılıp
ters çevrilirse,
2Cu+ + 2Cl-  2CuCl Ky=1/(Kç)2  Ky=9.76x1012 olur.
Bu eşitlikle, ikinci eşitlik toplanırsa,
2Cu+ + 2Cl-  2CuCl Ky=9.76x1012
Cu(K) + Cu2+ 2Cu+ Kd=9.6x10-7
Cu(K) + Cu2+ + 2Cl-  2 CuCl K = Ky.Kd
K=9.76x1012. 9.6x10-7Prof. Dr.AhmetK=
UYANIK9.37x10
6 olarak bulunur.
Örnek: Asetik asit ve etil alkolden birer mol alınıp karıştırıldığında
etil asetat esteri ve sudan 0.667 şer mol oluşmaktadır. Reaksiyonun
denge sabitini hesaplayınız.
A + B  C + D
(1-0.667) (1-0.667) (0.667) (0.667)

[C][D] (0.667)(0.667)
K   4 olarak bulunur.
[A][B] (1  0.667)(1  0.667)

Örnek: Aşağıda verilen reaksiyonun 600C sıcaklıkta denge sabiti

Kd=2.80 dir. N2O ve O2 için denge derişimleri ise sırayla, 0.80 mol/L
ve 0.60 mol/L ise N2 derişimi nedir?
[N 2 ]2 [O 2 ] [N 2 ]2 (0.60)
K 2
 2.80 
[N 2O] (0.80) 2

[N2 ]2  2.987  [N2 ]  1.73 mol/L

Prof. Dr. Ahmet UYANIK
Örnek: Aşağıda verilen reaksiyonda başlangıçta kaba 0.500 atm
basınçta saf NO2 konulmuştur. Dengede toplam basınç 0.732 atm
olduğuna göre NO bileşeninin dengedeki kısmi basıncını
hesaplayınız.

NO2 atm NO atm O2 atm

Başlangıç 0.500 0 0
Dengede 0.500-2x 2x x
PT = PNO2 + PNO + PO2  0.732 = (0.500-2x) + 2x + x

x = 0.232 olarak bulunur.

Dengede,
PNO2 = (0.500-2*0.232)=0.036
PO2 = 0.232
PNO = 2*0.232=0.464 Prof.
atm. Dr. Ahmet UYANIK
Bir reaksiyonun denge sabitinin sıcaklık ile ilişkisi,

yaklaşık olarak denklemi ile verilir. Burada R: İdeal gaz sabiti (8,314
J/K mol), K2:T2 sıcaklığındaki denge sabiti K1:T1 sıcaklığındaki
denge sabiti, ∆H:Reaksiyon entalpisidir. Reaksiyon entalpisi (∆H)
sıcaklığa bağlılık göstermesine rağmen, yaklaşık çözümler için
sabit kabul edilebilir.
Örnek: Aşağıda verilen reaksiyon için 25°C sıcaklıkta Kp = 0.114
atm dir. Bu reaksiyonun reaksiyon entalpisi ∆H= +58.2 kJ olduğuna
göre 50°C sıcaklıktaki Kp değerini hesaplayınız.

Prof. Dr. Ahmet UYANIK

Örnek: Kalsiyum sülfat 2CaSO4(k)  2CaO(k) + 2SO2(g) + O2(g)
denklemine göre parçalanmaktadır. 1625 K sıcaklıktaki derişimler
cinsinden denge sabiti 1.45x10-5 olduğuna göre dengedeki toplam
basıncı hesaplayınız.
P n
K d  [SO 2 ] [O2 ]
2
 C
RT V
Denge sabiti,
Kp
Kp = Kd (RT)∆n Kd 
(RT)Δn
PSO
2
P
2 O2 veya K (RT)Dn
 K  P 2
Kd  d P SO2 PO 2
(RT)Dn
(2PO2 ) 2 PO2 4PO3 2
Kd   1.45x10 5 
(RT)3 (0.0821x16 25)3
PO2  2.05 atm
Dengede, PT = PO2 + 2PO2  PT = 2.05 + 2(2.05) =6.15 atm.
Prof. Dr. Ahmet UYANIK