Professional Documents
Culture Documents
Mizo History Study Materials
Mizo History Study Materials
— H.Laldinmawia
Assistant Professor
Department of Mizo, Pachhunga University College
2. Mizo tobul (origin of mankind) (Chhinlung — lei kua atanga lo chhuak, Chhinlung khaw chhuak,
Great Wall of China)
3. Pipute thlang tlak dan (Engvanga thlang tla nge? Burma ramah - Chin Hillas-ah, Shan ho hlauh
vang, ei leh bar zawnna vang)
Chhinlung khawchhuak:
Mizo lo chhuahna bul chu Mongolian thlah Tibeto-Burman atangin a ni a, China leh Tibet ramahte an
awm a, Tibet-a an awmlai hian Mizova a lo piang ta a ni. A unaute chu Mirua leh Marua-te an ni. Awmhmun
nghet teh chiam an nei lo va, Burma ramahte pawh an lo awm tawh a, chumi hnuah Chinzua (Chen-Yuan)-ah
an lo awm ta ni berin a lang. Kum tam tak hnuah Sakai (Irrawaddy) lui kânin Aupataung-ah kum A.D. 1000 vêl
khân an lo awm ta a. Heta an awm laia Mizova thlahte zínga lal pakhat chu a hming Chhìnglunga a ni a, chu-
vàngin ‘Chhìnglung khua’ tih a ni thin a, tûnah chuan ‘Chhìnlung’ tih a lo ni ta.
Chhìnlungah chuan kum rei tak an awm a. Mizova thlahte pawh an pung tam ta hle a. Chhìnlunga
chuan Thlahpa a hring a, Thlahpa chuan Duhliana, Taichênga leh Hrûmtunga a hring leh a. Duhlian ho chuan
Mizova tawng pianpui chu an chhawm ta zêl a, chu chu vawiin thlenga Lusei tawng, Mizo tawng kan tih tâk
hi a ni. Thlahpa fate pathum Duhliana, Taichênga leh Hrûmtunga te hi Mizo hnam hlâwm hrang lian pui pui
pathuma thenna bul an lo ni a ta a ni.
Mizova thlahte chuan Chhìnlung chu chhuahsanin Rún leh Chindwin infinna Rúnkhâwm (Kalewa)-ah
an lo insawn leh ta a. Rúnkhâwma an awm tirh lai hi A.D. 1200 vêl niin an ring. Rúnkhâwm atang hian hnam
hlâwm hrang lian leh tê te pawh an lo darh ta a ni. Chûng hnamte chu Chhìnlunga an lo awm hma leh awm
hnu leh Rúnkhâwma an lo awm laia lo pêng chhuakte an ni hlawm. An za chuan mahni zâwn theuhvah thlang
lo tlain Mizoram leh a chheh vêlah an lo darh ta a ni. Chûngte chu an zain Mizova thlah, Chhìnlung chhuak an
ni theuh a ni. (Liangkhaia)
Amaherawhchu, vanduaithlak takin an lal Chhinlunga chu a dam rei lo hle mai a, a lana leh roluahtu
tur fapa pawh nei hman lovin a thi a ni. Chutia an lalpa ber a thih takah chuan a khaw mipuite chu tapin an
rum a, a tawpah phei chuan mipui te chu hmun hrang hrangah an pem darh ta chiam a. A then chhim lamah,
a then hmar lamah, a then chhak leh thlang lamah te an kal a, an khaw ropui tak mai pawh chu an pem darh
san ta vek a ni.
Chutianga Chhinlung khua atanga lo pem darh te chuan ‘Chhinlung khaw chhuak kan ni’ an ti thin a,
chu chu ‘Chhinlung chhuak’ tiin a awlsam zawngin an sawi ta zel mai a ni. (K.Zawla)
Burma ramah :
Chinese leh Mizo thlahtu Tibeto Burman tawng hmang te chu an in ngeih lova, Chinese chuan Lawi,
bawng leh vawk an vulh a,, Tibeto Burman chuan Kel leh beram an vulh a, ran tlatna inchuh avangin an intibuai
a, Burma ram lamah an chhuk. Tichuan ‘Chindwind valley’ atangin ‘Kabaw valley’an an chhuk a, chu chu ‘Kawl-
phai’ an ti. Kawl tih tawngkam tam tak — Kawlhnam, Kawlhrei, Kawltu, Kawlbahra, Kawlhai, Kawlthei, Kawl-
fung, Kawlhren, Kawl per tih te pawhin kawlphaia an awm laia lo chhuak a ni. Hemi hnu hian Khampat velah
an awm leh a ni.
Chin Hills:
Khampat atang chuan Chin hils lamah an lo kal a, Burma ram chhung tantlang velah te, Manipur lamah
te, Mizoramah te an lo lut thla ta a. Shan ho ral hlauh vangin an rawn tlan chhe thla ni berin an sawi thin.
Khampat atang chuan Chinhils lamah an lo kal a, Burma ram chhung tantlang velah te, Manipur lamah
te, Mizoramah te an lo lut thla ta a. Shan ho ral hlauh vangin an rawn tlan chhe thla ni berin an sawi thin.
“Thi lovi khua awm maw, fam lovi khua awm maw,
Laiah suanglungpui e, fam lo ten awm na ngai” (Chawngchen zai)
(Saikuti hlaa ‘Mizo lu ngenin’ tih hi ‘Bawmzo lu ngenin’ tih a ni. Saikuti hi Mizo tih hmang hmasatu a ni lo)
— Kum 1869 hmalam zawng kha chuan Mizo tawng hi inbiakna (communication) atan hman a ni ber
a, hla leh thawnthu inhlanchhawn nan te pawh an hmang bawk ang. Kum 1864-a Chittagong hill tracs enkawl
tura Superintendent hna chelhtu, Sapho zinga Mizo ten an kawm tlangnel hmasak ber Lt. Col. Thomas Herbert
Lewin (Thangliana) chuan 1869 khan ‘ The Hill Tracks of Chittagong and the Dwellers Therein : With Compar-
ative Vocabulary of the Hill Dialects’ tih a ziakah khan Mizo hnahthlak hnam hrang hrang ten tawng khaikhinna
a ziak a, Mizo tawng thumal ngawt pawh 186 zet a ziak a ni.
TH Lewin hian kum 1870 khan ‘Wild Races of South Eastern India’ tih lehkhabu a ziak leh a, hetah hian
Sap tawnga Mizo chanchin a ziah mai bakah amahin Mizo tawng a ngaihthlak atangin Mizo tawng thumal
thenkhat chu ziakin a dah a — Lusei tih chu Lhoosai tiin a ziak a, Khuavang chu Koa-vang, Pathian chu Patyen,
Lal chu Lal, Thlanrawkpa chu Tlandrok-pah, Vanhnuailiana chu Vanhuilen ti tein a lo ziak bawk.
Heng bakah hian a lehkhabu ziak dang ‘Progressive Colloquial Exercise in the Lushai Dialect of the Dzo
of Kuki languages with vacabularies and Popular Tales’ (1874) leh ‘A Fly on the Wheels’ (1912)-ah te chuan
Mizo tawnga thuziak awmze nei (written literature)-a bul tantu a ni a, hawrawp hmanga Mizo tawng, ziaka
dah hmasa ber a ni hial awm e.
Kum 1894-a Arthington Mission hnuaia Mizorama Chanchin |ha hril tura lo kal, Pu Buanga (JH Lorain)
leh Sap Upa (FW Savidge) te khan TH Lewin-a lehkhabu ziak te hi an hmang tangkai hle a. Heng lehkhabu an
hmuh atang te leh Mizo sumdawng, Silchara kal thin te an lo kawmna atangin Mizorama an lo luh hma, Silchar-
a an awm lai 1893 khan A, aw, b hi an lo siam fel vek tawh a. 13 Kum 1894-a Mizoram an lo luh hnuah heng
an a, aw, b siam te hi midang an zirtir ta chauh a ni.
Kum 1869-a TH Lewin-a’n Mizo hawrawp a lo ziak atanga chhut chuan kum 2014 hian Mizo
hawrawp/thuziak chu kum 145 chauha upa a la ni a, kum 1893-a a,aw, b siam a nih atanga chhiar phei chuan
kum 120 chauh a la ni.
Mizo
— Duhlian (Tukkhuma sam zial)
— Hrumtung (Chhipa sam zial)
— Tai cheng (Sam phiar)
MIZOTEN LAL AN NEIH TAN DAN
Hnam hrang hrang ten a tia lal an neih chhan chu Indonaa hotu tur an duh vang a ni tlangpui a, chumi
hnuah roreltu leh khawtlang awptu an ni zui thin. Mizo pipute Lentlang vela an awm lai AD 1400 -1450 vel
khan mihuaisen leh chak deuh te chu Lal angin an awm tawh. Mahse an hnenah chhiah (tax) an la pe lo.
(B.Lalthangliana) Mizo te hian Run leh Tiau inkara an awm laiin Lal an nei tan niin an sawi a. Chu chu AD 1500-
1700 vel a ni (Mizoram District Gazetteers 1989)
Seipui khuaa Lusei Pasalthaho Run kam vela rammu chuan mipa naupang an chhar a, chu naupang
chu ‘Chhuahlawma’ an ti a. Chhuahlawma pa chu ralnaa an ni a, Ralnaa pa chu Sihsinga a ni a, Sihsinga pa
chu Niguitea a ni.
Chhuahlawma chuan nupui a nei a, a fa hmingah Zahmuaka a sa a, zahmuaka fate chu – Zadenga,
Paliana, Thangluaha, Thangura, Rivunga leh Rokhuma te an ni.
Zahmuaka te chhungkua chu an pa rual em avangin Seipui khua chuan lal atan an sawm a. Lal nih chu
nuam a ti vak lova, a khua te chuan a hlawh atan kumtin buh pek an tiam a, hei hi ‘Lal Fathang’ lo chhuah dan
niin an sawi.
N Chatterji chuan a lehkhabu- Mizo Chiefs and his administrations (1975)-ah chuan Pa rual chhungkua
leh mi chak chhungkua chu Lal atan an sawm mai thin niin a sawi.
Mizo khawpui lian hmasa Selesih sangsarih (AD 1740-1750) ah khan sailo lal 7 an awm , chungte chu
— Kawlha, Darliankuala, Darpuiliana, Rohnaa, Lalchera, Lalchhuma. Thangchunga te an ni. (B.Lalthangliana)
Dungtlang sangthum (AD 1670-1680)-ah khan Palian lal pathum an awm (K.Zawla)
Sailo lal te kha an chak ber a, a chhan chu administration an thiam vang niin an sawi a, Bristish lo luh
thleng khan an lal hlawm a ni.
1912 khan Mizoram ah lal 312 an la awm a, Sap hovin min awp tawh avangin chutih laia Bawrhsap
chu Hezlett-a a ni. Bawrhsap chuan “Ka ram chhunga lal leh hnamchawm te ho chanchin ka hrechiang duh
e,” a ti a. Tichuan, September 1912 khan lal leh hnamchawm ho chu lammualah a ko khawm ta. Hetah hian
lal zinga hausa ber te, hnamchawm zinga hausa ber te, Lal zinga lian ber te, kut chak ber te, taksa lian ber te
an thlang chhuak a, lawmman an pe zel a ni.
Bawrhsap chuan lal khawngaihna ngah ber leh zaidam ber, mahni khaw vawng fai ber atan Kairuma
Sailo lal Tlaikuang (Biatea an insawn hmaa an khua a ni) ami a thlanga “Khawi chin nge i lal ram” a ti a. Kairuma
chuan,”Thlang lam ah Reng lal nen kan inri a, chhaklam ah Tiau chin” a ti hem mai (Mizoram pum ang a ni.
Lal dang an awm ve vek a, huai ve tak a ni). Bawrhsap hian a ngaisang bawk aniang parthi leh thutna pek
bakah TUAL VAWI THUM THLENG THAH PHALNA A PE. Hemi tum a Lawman an pek ho hi Medal an pe tel vek
bawk a, an mahni zah entir nan leh chibai buk nan Bawrhsap chuan Zemabawk lam hawiin laipui a kah tir a
tin Bawrhsap hian sipai ho an mahni tih hlim nan darkar khat a lam tir bawk a tichuan an tin ta a ni.
(misual.com)
UNIT – II : MIZO KHAWTLANG INAWPDAN/INRELBAWL DAN
(a) Khawtlang inawp dan kalhmang
(b) Lal leh khawnbawl upate
(c) Val upa leh pasalthate
(d) Mipuite chanvo
(e) Zawlbuk pawimawhna
(f) Tlawmngaihna
(a) Lal : Lal te kha a tirah chuan pa rual chhungkua leh huaisen atangin an thlang a, chumi hnuah khawtlang
rorelna leh thuneitu ber an ni ta a ni. Ram zawng zawng an ta a ni a, chhiah chi hrang hrang an khawn thei.
Lal in chu veng laili-ah a awm a, lian pui a ni. A hmasa ber chu Sumhmun a ni a, a dawt chu Vanlung a ni,
Bawihho chenna hmun zau tak a ni. A dawt leh chu Dawvan kaina a ni a, lal chhuatpui ber a ni a, tapchhak a
awm a, lal leh upate zu inna hmun a ni, rorelna hmun a ni bawk. A dawt leh chu chhungkaw riahna a ni a, a
piah chu ‘bahzar’ a ni a, chhun lama inkawmna leh nulate puantahna a ni.
(b) Khawlbawl upa: lal rorelna pui turin Khawlbawl upa an awm leh a, chung mite chu lal in a mi duhzawng a
ruat thin. Thangchhuah pa te pawh ruat chang an awm. Khawnbawl upa hi chi hnihin a sawi theih a, pakhat
chu ‘Upa min’ a ni a, chu chu upa zinga kum lama upa leh lal pawhin rinrawl bera a neih an ni a. Lal awmloh
chang pawhin lal aiawh khawpa thunei an ni. Upa dang zawng chu ‘Khawnbawl upa’ an ni a, lal kut ke ber an
ni.
(c) Ramhual : Hmanlai chuan lo neih chu an eizawnna ber a ni a, ramhual te hi chuan mipuiin lo tur an thlan
hmain an duh lai an lo thlang hmasa thei. Dinhmun pawimawh tak luah an ni a, a chhan pawh chhungkaw
rual leh hnathawk thei tak chhungkua an ni a, lo pawh an nei zau thei hle. Hetiang mite hian lal hnenah buh
pawh an chhung tam deuh a ni.
(d) Zalen: Heng mite hi loneitu an ni a, chhiah an awl a, lo tur an thlang hmasa ve thei bawk. Lal chhungkhat
hnai an ni fo. Zalen tak, mawhphurhna em em leh tih tur em em nei lo an nih avangin ‘zalen’ an ti. Chhiah
(fathang) pawh an awl thin.
(e) Puithiam : Puithiam hi chihnih an awm a ‘Sadawt’ leh ‘Bawlpu’. Bawlpu chu doctor ang deuh an ni a, mi
tihdamna leh natna lam chu an hna a ni ber. Sadawt chu pastor ang deuh an ni a, inthawina hrang hrang te
leh sabiak lam thil an khawih thin.Sadawt puitu hi ‘Tlahpawi’ an ti.
(f) Thirdeng: Khaw mipuite hmanraw chi hrang hrang lo denghriamtu a ni a, lo a neih ve hman loh avangin
mipuiin kumtawpah buh an pe khawm thin. Thirdeng sa an pe bawk thin.
(g) Tlangau : Khaw mipuite hriat tura thu puangtu a ni a, lal leh upa te tirhkah ber a ni bawk. Tlangau atan
hian tlema mi hnuaihnung deuh an hmang. Mahse, kum tawpah tlangau tan buh an chhungkhawm ve thin.
(h) Bawi leh Sal: Lal hnena mahni thua intulut hi Bawi an nia, indona thil avanga an mi man te hi sal an ni.
Bawi hi chi hrang pathum a awm.
Inpuichhung bawi : Retheihna vang te, damlohna avang te leh thil dang vanga lal ina intulut te hi an
ni. Hetiang mite hi lal chhungkua ang maia en an ni.
Chemsen bawi : Tualthahna vang emawa lal ina intulut te hi an ni, hetianga lal ina an luh tawh chuan
khawih an thiang tawh lo. Hetiang mite hi chuan chanvo tha an chang lem lo.
Tukluh bawi : Indona avanga lal hnena intulut te hi an ni. lal inah cheng lovin in hrang an nei ve thin.
(i) Hnamchawm (commoners) : Mipui tam ber leh loneitute an ni. Lal leh hnamchawm inkar hi a hla hle.
Hnamchawm pawh hi chi hnih Mitha leh mi rethei ah an la inthliar leh a ni.
(b) Val upa: Thlan leh ruat an ni lo, an rorel thiam vang te, mi an hneh theih vang te, an fel vang tea
val upa an ni a, kum 35-45 inkar vel an ni thin.
(c) Pasaltha: Mihuaisen, sa leh ral laka khawtlang muantu an ni a, mipui ten an ngaisang a, lal leh upa
te pawhin an thu an ngaichang hle thin.
(a) Lal te chu inrelbawlna (governance) kengkawhtu an ni a, khawnbawl upa ten an pui thin
(b) Dan leh thupek kengkawhtu a ni a, thubuai hrang hrang te pawh an ngaihtuah thin. Thubuai ngai-
htuah a thiamloh changte hneah hremna ‘salem’ pawh a lekkawh thei.
(c) Tlangau hmangin a thupek hrang hrang a puangchhuak thin, rikrum thilah te, khawtlang thatna tur
thilah te, indona thilah te.
(d) Ram leh khaw neitu tak tak a ni a, a venhimna leh humhimna kawngah mawh a phur
(e) Mipuite hnenah chhiah a khawn thin.
(f) Mizo lalte kha autocratic ruler/dictator an ni lo. Mipui pawhin an duh chuan an pem san daih thei.
2. Pasaltha:
Pasaltha hi khawtlang chhantu leh khaw mipuite innghahna ber an ni a, mipuite pawhin an zah hle.
Mizo culture-a thil pawimawh tak chu lal khawnbawl upa te aiin pasaltha hian hriatreng an hlawh zawk a ni,
kawng tam takah lal pawhin an thu a ngaichang hle. Pasaltha te chu Lal ten chawimawina atan Zu nopui an
hlan thin a, chu aia chawimawina sang chu a awm lova, tunlai hunah a tlukpui kan nei tawh lo. Pasalthate hi
sa kap thei leh ral that thei an ni satliah lova, sa leh ral laka khawtlang muantu an ni a, lal leh khawtlang tana
nun thap ngam an ni. Pasaltha nihphung (nature) — Ral laka huai, sa hrang laka huai, huaisen hrim hrim,
Tlawmngai, Tuarchhel, Ral rel thiam. Pasalth hi Tiau kan hmain an nei tawh
Mipuite chanvo
D. Mipuite chanvo/tih tur:
Mipui (comoners) te hi a tam ber an ni a, thu nei lo ber anga ngaih theih an ni nain, Mizo lal te kha an
khua leh tui te chungah an lal a kha hranpa lo. Mizo culture leh society-ah khan tlem tlema inthliar hranna
ang kha awm ve mahse, mipuite hi mi chungnung zawk te khan an pawngpaw hmusit in an diriam ngawt ngai
lo.
Mipuite kha chhiah petu an ni a, chhiah (tax) chi hrang hrang lal hnenah an pe thin, chungte chu —
(a) Fathang : Fathang hi kum tawpah an buh thar lal hnena an pek a ni a, a tlangpui thuin buh phur 2 an pe
thin. Heng buh an chhun te hi lal ta a nih rualin, khaw mipui zingah rethei zual an awm chuan fathang atang
(b) Sachhiah : Lal chu rorel a ngaih avang te, indona avang tein chawhmeh zawnga a chhuah fo a rem lova,
chuvang chuan sa kap apiangin an sa kah dar vei lam phawh hlawk chu an pe thin, hetianga pe lo an awm
chuan sial an chawi thin.
(c) Thirdeng sa: Thirdeng te hnenah hian chhiah an pe thin a, sa kah zang ti hi an pek dan tlangpui a ni.
(d) Lal in sak: Lal in sak hi chhiah hming a pu lo nain, hei hi ‘tha chhiah’ niin an sawi thin, lal in sak lai chuan
mipui ten tha an thawh a ngai thin.
(e) Khuaichhiah : Lal ram thenkhat chuan khamah khuai a kai a, an lak lai hian lal chu kal ve angah ngaiin chan
khat an hawn thin. Lal ram chhunga thil engkim hi lal ta vek a nih vang a ni.
(f) Sechhiah/Sekawt hawn man: Mizo hausakna chu siala teh a ni a, vawk hi chu hralhsum a ni ve lo, sakhaw
biakna a ni ber. Miin sial a hralh chuan lal hnenah vawk a pe thin a, chu chu sechhiah a ni.
Lal rorel danah khan khawtlang an hlim hle a, chutih rual chuan absolute monarchy, despot leh tyrant
an tih ang hi an ni vek thei a ni.
Lal leh upaten thubuai an ngaihtuah lai hi ngaihthlak thian a ni lova, nula leh tlangval inkar thubuai erawh a
duh apiang tan ngaihthlak theih a ni thung.
Lal leh upate thubuai rem danah lungawilo deuh an awm a nih pawhin, thubuaiah an la tawh ngai meuh lo.
Thubuai neih vanga lei chei phei chu thil zahthlak taka ngaih a ni.
ZAWLBUK
Zawlbuk hi eng hunlai atanga an neih nge hriat a ni chiah lova, khua leh khua indo an chin hunlai khan khua
venghim turin tlangval an riah khawm a ngai a, sal leh ral laka khawtlang chhan tura riahkhawm a ngaih avan-
gin Zawlbuk hi an din niin a lang.
Hmanlai chuan Lal veng tur leh a tul huna a tirh mai turin tlangval thenkhat chu Lal sumhmun velah an riak
a, chumi hnuah Zawlbuk hi an siam ta a ni.
(2) Zawlbuk hi khuaa In lian ber a ni a, lal in atanga hla lo teah a awm thin a, a awmna veng chu ‘Zawlbuk
veng’ tih a ni thin. Tukverh awm lova sak a ni a, a dung zawnga lawi niin a luhna-ah chuan thing lianpui an
dah a, chu chu ‘Bawhbel’ a ni a, an bawh bel hun thin. Tlangval ho mutna lai chu ‘Bahzar’ emaw ‘Dawvan’
emaw an ti thin. Zawlbuk hnung lama awng an siam chu ‘Awkpaka’ an ti. A sir velah chuan tlema dawh san
deuh a awm a, chu chu tlangval ho puanthuah dahna a ni. Zawlbuk laiah chuan meichhemna an siam thin a,
tlangval ho riahna a nih bakah infiamna hmun ber a ni.
Hmeichhia hi Zawlbukah kal phal a ni ve lova, naupang hovin thingnawi an fawm chu zawlbuk luh tantirh,
Bawhbel sirah an dah thin.
Zawlbukah chuan zan lamah tlangval lo bengchheng deuh pawh nise, mipui mai ni lo, Lal thleng pawhin huat
en leh hauh enin an en lo.
Khaw lian deuhah chuan hnam hrang hrangin Zawlbuk an nei hrang thin. Zawlbukah hian tlangval mai bakah
patir, fa pahnih pathum nei te pawh an riak thin.
Zawlbuk hi Lusei leh Pawi in an nei hmasa deuh a, Zohnathlak dang te hian an tih dan an entawn a, an nei ve
a ni. Paihte leh Mara hian Zawlbuk an nei ve ngai meuh lo niin an sawi.
ZAWLBUK TANGKAINA
(3) JM Llyod-a chuan a lehkhabu ‘History of the church in Mizoram (harvest in the hill)-ah khan Zawlbukah
zu an rui ngam ngai lo niin a sawi.
(4) Zawlbuk hi Lusei leh pawi hovin an hmang nasa zual a, khaw leh leh tet a zirin zawlbuk a lianin a te thin.
(5) zawlbuk chu tlangval hovin dan leh thupek an kenkawhna hmun a ni a, Val upa te chuan khuahkhrihna
dan khauh tak an lekkawh thin.
(6) Zawlbukah hmeichhia an kal ngai lova, tlangval mai bakah pa tir thlengin an riak a, pa upa lam pawhin za-
wlbuk kawta meichhem an chhim thin.
(7) Tleirawl hovin zawlbuka hman tur thingnawi an fawm a, an inzawt chhuak a, lo awl ru an awm chuan
zanah pawh thing an fawm tir leh thin.
(8) Zawlbuk chu infiamna hmun te, rorelna hmun te, khaw mipui chhanna atana riahkhawmna hmun te a nih
bakah mikhual thlenna hmun a ni.
(9) Zawlbuk tualah pa hovin hnang an tah thin a, thil zirna hmunpui pakhat a ni a, hmanlai chanchin leh mi-
huaisen chanchinte an sawi thin.
(10) Rikrum thila rang taka chetchhuah theihna hmun a ni a, naupang thununna te, tlangval thununna hmun
niin tlawmngaihna leh nunphung inzirtirna hmun a ni.
Khaw tam takin zawlbuk chu an sa leh ta a, NE parry hnua Superintendent ni ta McCall pawhin Zawlbuk chu
tha tiin a chhawm nung zel a a ni.
JM Llyod khan Zawlbuk chu Pathianthu hrilna hmun tha tak a nih thu a sawi a. Zawlbuk chu an hman tangkai
hle tih a sawi.
Missionary ten tha an tih hle laiin Mizo mipuiten tihtawp an duh ta thung a ni.
Zawlbukah kher lo pawh, In lamah nu leh pa ten an fate an thunun thei tawh niin an sawi (McCall)
Missionary ten Sikul an siam avangin zirna pangngai kalpui a ni tawh a, Zawlbuk atanga thil zir kher ngai tawh
lova ngaih a ni.
Tlawmngaihna tiparvul turin Chawngchen nikhuain tlangval tlawmngaite chu ‘Zu Nopui’ an dawmtir thin a,
chu chu tlangvalte tan chawimawina sang ber a ni.
Tlawmngaihna lanchhuahna :
Ram lamah
Chaw einaah
In lamah
(2) Thangchhuah pa an ngaisang. Ram lama thangchhuah leh in lama thangchhuah te hian thangchhuah duh
chhan an nei — Thihhnuah, chatuana pialrala faihawt chawma an awm theih nan, An dam chhunga mi ropui
leh zahawm, lal duhsak, khawtlang nu leh pa an nih theih nan, Mitthi khaw kalkawnga Pawla’n a lo sai ngam
loh nan.
(2) Rammua an chhuah dawn hian bawngpui (irliak) sava ram lam pana a hran chuan hlawhtling dawnin an
inhria a, in lam pana a hram chuan vanduaina tawk dawn niin an ngai a, an kir leh hial thin.
(3) Mi lu an va lak hian a lu an hanw tur a ni a, lam a hlat tham chuan, a chhip vun leh an lei chauh an hawn
thin. Ral an thah hian an mi thah bulah ding chungin an hming vawi thum an chhal thin a, bawhhla an chham.
Hmun a ral muan loh chuan hmun ralmuangah an chham. Hetia hming an chhalna chhan chu an thih hnuah
an mi thah chuan a lo hriat vat a, an bawiha a awm theih nan a ni. Ral tam tak that phei chuan hmuaktu a
ngah thin.
(4) Rammu hlawhtling te chu an khua an luh dawnin, en laiin an lut thiang lova, dai pawnah mei an chhem a,
khua an nghak tlaivar thin. Zing khawvar dawnah nasa lehzualin bawhhla an chham a, silai an kap un un a,
khua an lut thin. Bawhhla tih hi Lai tawng niin ‘baw’ emawm ‘vaw’ emaw chu ‘michang’ tihna a ni a, bawhhla
chu ‘mi chan hla’ a ni.
(5) Mipuite chuan nasa takin rammu hlawhtling te hmuak turin an inbuatsaih a, nula hovin arkeziak an siam
a, lalnu leh mitha nu phei chuan arkeziak aiah thihna te an lo pe thin. Rammu lo haw dawn zna hian zawlbulah
tlangval leh pa ho an inthemthiam tlaivar thin.
(6) Rammu hlawhtling te chu zing vartianah khua an lo lut a, mipuiin nasa takin an lo hmuaka, arkeziak leh
thihna te an lo pe thin. Mi hrangte chuan bawhhla chham chungin anamhni in an lut thin.
(7) Milu an lak te chu Pumah an dah a, tukthuan eikhamah muallam turin thuam famkim nen muallai an pan
a, an inthuam dan chu hetiang hi a ni — An puan tha ber kawrtawng hakin emaw arpuinawihlawhin emaw an
ha a, fungki leh ipte te tak te paitung leh tawngkawla leh pailung dahna an ak a. Kawlhnam an pai a, chhawn-
dawl an tawn a, arkeziak an lo inbel tawh zawng zawng te chu an awrhj leh a, tuirual an tawn a, zawngchal
nei chuan an khim bawk. Ral siala lo ai tawh chuan vapual chang an tawn tel thin, silai thun sa a mu tel lo an
pu bawk. Anmahni chawimawi turin nula sawm vel tuirual tawn a, arkeziak khimin puandum an archempai
a, an hnunga lam turin an inbuatsaih ve a. Lam veleha sawithlek tur tuirual an keng bawk.
(8) Lal muala milu dahna bulah chuan chawthing tlem an dah a, tichuan an lam a, darkhuang tumtu te, khuang
vawtute awmin an ri bung bung a, a hunlai chuan a aia ropui a awm bik chuang lo. Mihrang ho chuan mi lu
dahna chu an lam hual a ni.
(9) Lam hruaitu chuan a artui pai chu a chanve a ei a, a ei bang chu milu bulah chuan a dah thin a, milu chu
nasa takin an diriam thin. Chumi hnu chuan darbu leh tumphit tum ‘ral hawlna in dal e, ral sial hawlna in dal
e’ tiin tah tho tak, zawi hnlah siin an lam thin. Silai zen chuan an mi thah chu an kap reng a, an lei te pawh a
kawm ten tun thin.
(10) Mual laiah ‘thingserh’ an phun a, a bulah zu leh chem an dah a, ‘kei ka ni’ inti chuan thingzerh chu chemin
an kik kerh a, a bula zu chu an in a, chutianga an tih chhan chu ‘lal khua leh tui tan ka nun ka pe phal’ an tihna
a ni.
(11) Mitthi te chu tlai lamah an vui ta a, thingtuai ban puam tiat velah milu chu an tlar a, lungdawhah an phun
tlar thin. Chumi hnuah kawtchhuahah, thingah an khai a, choakin an ei huai huai thin. Milu an khaina hi
‘sahlam’ an ti.
(12) Ral lu mual an lam tuk atang chuan mihrang te chuan ‘Chhawndawl’ an tawn thiang tawh lova, ‘Lench-
hawn’ erawh an la tawn thei thung. Nula rimnaah te an tawn thin a, tuman an tithinur ngam ngai lo.
(13) Ral thattu chuan hun remchang hmasa berah mi lu chu Sialin emaw, Vawkin emaw a ai tur a ni a, a aih
loh chuan a thaha thlarau kha a nem lo ang a, amah pawh chovin a bei ngam ang tih an ring. Mitthi khuaah
pawh chhiahhlawh angin a hmang thei bik lovang.
(14) Siala ral aitu chuan a kawtah Hranghrual ngul sang tak, Phulraw kuai a phun a, a kuaiah chuan hranghrual
a khai a, thli tleh te hian a in vaw ri thuau thuau a, miten an ngaisang hle. Hranghrual ngul bulah thingse tang
an phun a, chutah chuan ‘Kawkvahai’ an fuk tlar tir thin.
(15) Vawka ral lu ai tu pawhin Siala aitu ang bawkin thil a ti a, Hranghrual ngul erawh a phun ve lo. Rallu hawn
ve lo te chuan an duh chuan an ai ve lo thei.
(16) Rallu an aih ni hian mi pahnih/pathumin silai leh phaw nen, ral an beih laia an veh dan an zir a, Silai kapin
bawhhla an chham a, hmuhnawm an ti hle. Hemi ni hian hla dang an sa meuh lova, bawhhhla an chham deuh
reng a, silai an kap reng bawk.
Lo thlen veleh nula in a tul a piang ati nghal a, mawi tawk an thut hnuah an bung tan thin.
Chawfak hunah inlawmte chu an kuk raih a, talhkhuang te an vaw ri a, hre lo ang maiin hna an thawk lui thin.
An fehnaah hian khau chikhat ‘zawlzawng’ an hmuh chuan ai enna atan an hmang a, an hlim thei hle.
Zawlzawng an chhuah hi kiawrte a kai chu khuala pasal nei tur, buh kunga a fuk chuan khawtuala pasal nei
tur. Buhkunga fu hi hausakna, a thlawk lai sava in a lo ei chuan nupui/pasal sun tur entirna.
Nula chuan a lawmte hawn tur thlai hnah leh thlai rah te lakhawmin a hawn tir thin
Losul haw hunah an kuk raih a, hre lo angin an thawk a, an phawklek ngai lo.
Haw dawnah lawmrual tuthlawh zawng zawng chu pakhatah an bat khawm a, hma lamah an theh vak a, tuth-
lawh tla hla ber chu nupui/pasal nei har tur, a hnai ber chu nei hma tur an ti thin.
Zanriah eikhamaha tlangval te chu zawlbukah an chhuak khawm a, leng len hunah nula an rim a, nula te pawh
thleng an seng fel hnuah hmui an la a, la an kai thin.
Tlangval te chu nula ina an va len chuan nu leh pa te chuan an lo be sawk sawk a, khum ai lam emaw sut bul
velah emaw thim chinah thuthmun an rem a, vaibel an tankai sak thin. Vaibel tan sak tur hian meiling chu a
chhem ngei tur a ni a, a chhem loh chuan ‘mei hmin lo a sem’ an ti thin.
Nula ngaihzawng leh ngaihzawng loh chu a meiling semin a hril thui hle. Meiling vam tha ta a pek chu a ngai-
hzawng lova, meiling te tak te a pek chu a ngaihzawng a ni.
Nula rimnaah hian nula in eitur a hlui chu an ei thin a, vawih an insum hle thin. Nula fel chu an ngaihzawng
hriat a har hle.
An fate inleng an tam hle chuan nu leh pa ten an chhiar thin a, tlangval te pawn an chhiar thin bawk. Hnam
sawm an tlin chuan ropui hleah an ngai.
Tl;angval thenkhat nula rim danah nu leh pa ngaih a that loh chuan an tuibur hmuam chu khum luah an pik
puat thin, a nih loh leh aw an thian thin.
Lenghawn ar a khuanah tlangval te an tin ber thin a, nula chuan hawihhawm takin ‘thutmuan ar a nih chu’ a
ti a, tlangval beng tla lo deuh, nula rimnaa muhil chu nulain an kaitho ngai lova, a harh hun hun an nghak a,
a harh hunah pawh ‘a la hma alawm, leng rih rawh’ an la ti hram thin.
(2) Mi neinung leh mitha fate chuan nupui hual nan ‘khawnthiang’ an khawn thin. Nula leh tlangval innei duh,
inneih la rem lo te chu hmeichhe nuin khumpuiah puandum a phah sak a, chutah chuan an mu dun a, chu
chu ‘zawlpuanphah’ an ti. Hetianga an mut dun chuan innei ngei ngei tur an ni.
(3) Lal tlangvalin lal nula nupui tur a a en chu, bahzarah emaw nghawng chin chunglam chauh lang theiin
puan an zar phui vek a, nula chu pawnfen emawm puan emaw chauh vengin tlangvalin a endik a, piansualna
a neih neih loh a en a ni. Inzawl hman te pawh an awm.
(4) Khual khuaa tlangvalin nupui a zawng hi ‘ran ngo zawng’ an ti.
(5) Man leh mual an inbiak fel a, inneih ni tur a lo thlen hi ‘in sawi ni’ an ti a, zu an inho thin, man ei tur ten
a lawina an keng thin.
(6)Man leh mual hian kawngro a su hle a, inbiakremna in a kal thin. Mahse, man bithliah chin a awm deuh a,
chu chu hetiang hi a ni — Lal (sial 10), Pachuau (sial 7) Lusei (sial 5), a dang (sial 4).
Nupui man a to avang hian tlangval ten an tuak nasa hle. (1) Naupang fel deuh an nih laiin sial an ven hlawh
a, se note an hlawh chu an vulh pung thin (2) Nupui man atan hian khaw hla takah chi an teng a, an zuar thin
(3) Tualto thelret an hnai a, chi in an thleng a, nupui man atan an hralh.
(7) Mipa chuan an duh duh danin palai an tir. Nula in an lo dawnsawn dan - ‘In duh leh nangmahniin nei rawh
u’ ‘ in thu thu’ (in khu khu).
(8) Man an inhlan hnuah hmeichhe lamin lawi na ran an talh a, an ran talh chu mipa lam nen an inphel phawk
thin.
(9) Mo hi zan hnih an lawi thin a, zankhatna chu ‘lawi chhiat zan’ a ni a, zan hnihna chu ‘lawi that zan’ a ni.
Lawi chhiat zanah a haw leh a, lawi that zanah chuan a riak nghal thin. Lawi chhiat zan hian naupang leh tlang-
valin mo chu chirhin an lo theh thin. Lawi chalin a veng thin. Lawi chal chuan mau emaw thing emaw a keng
a, a vuak palh pawhin huat a thiang lo. Monu chu hlaua a tlanchhiatna lamah a tluk an hlau a ni.
(10) Mo lawi turte an thlen chuan khumpuiah an thu a, Sadawtin ‘khawnthiang’ a khawn tir a, an sam zai
thum emaw zai nga emaw chu a suihkaihhlih sak a, a chhampual bawk a, ar pahnih an man a, buhtlei hman
lai ngeiin a vaw hlum a, an innei nghjet thin. Hei hi ‘Rem ar’ an ti a ‘Arzangtuak’ an ti bawk. Rem ar talh hnu
hian tu emaw hel leh se, innei an nih tawh avangin inthen pangngaiin an inthen thin.
(11) Lawi chiat zan hian monu chu a haw leh a, a tukah a bungrua nen a lawi a, chu chu ‘lawi that zan’ an ti.
‘Induh zan’ an ti bawk. Hemi zan hian an chhungte chu hmun dangah an riak a, mipa chu zawlbukah a riak
phawt a, tl;angval hovin uan an chhuah thin.
(12) Lawi that zan hian tlangval ten an tibuai nasa thei hle. Mizo danah hemi zan hi ngaithlak thian a ni.
C. INTHEN DAN
Kawngka sula Mak : Mipain a nupui thlak nan midang a lakluh
Mak : Mipain a nupui a thenna a ni a, hmeichhe tan hmingchhiatnaa ngaih a ni
Peksachang: Tlawm zawk awm lova inthen
Sazu meidawh: Mipain a nupui te chhuahsana midang a neih san
Sum chhuah : Hmeichhiain a pasal a thenna, mipa tan hmingchhiatna a ni
Sumlaitan: Ngam leh ngam inthenna, hmeichhe man pawh zat leh zatin an insem
Uire: Hmeichhia pasal nei laiin midang a lo kawp, a pasal ina a thil kenluh a chan vek ang.
(2) Pi leh pute kha ramhuai bia tia sawi a ni a. Mizo chanchin (history) ziaktu hmasa ber Rev. Liangkhaia chuan
ramhuai chu dam lo thawihna chauh a ni a, sakhua a ni lova, an biak tak chu khuanu (Pathian) a ni zawk niin
a sawi.
Run leh Tiau inkar vela an awm lai, AD 1300-1700 velah sakhua an nei tawh.
(3) Mizote biak thin chu ‘sa’ leh ‘khua’ a ni a, chuta tang chuan ‘sakhua’ hi a lo piang a. Hnam tinin mahni
inthawina bik an nei a, chu chu ‘sa’ an ti a. Khaw pumpuiin an biak thin chu ‘khua’ a ni a, chu chu ‘khuanu’
tihna a ni.
(4) Pipute sakhaw kawngkalah hian thil chhawng tam tak a awm — Sakung, Chawng, Dawino chhui, Sedawi,
Dawino, Sekhuang, Khuangchawi, zaudawh.
SAKUNG: Indang tirin sakhaw lama an tih hmasak ber tur a ni a, vawkpa an talh a, chu chu ‘sakung a phun’ an
ti thin. Ama pualin Sakhua a nei ve ta tihna a ni.
CHAWNG: Vawkpa pahnih leh vawk pui an talh, Vawkpui chu naupang pual a ni a, ‘Sabebuh’ an ti. Zu pawh
ngan 40 tal an neih a ngai. Chawngchen tihna ni. Chawngchen ah hian tlangval tlawmngai nopui an hlan thin.
SEDAWI : Sial an talh a, a lu chu seluphanah an suih, thla thum tal an tar tur a ni. Mikhual biak, pum tlawh leh
mitthi ina kal a rem lo.
SEKHUANG: Sechal emaw Sepa emaw an talh a, Vawk pa an talh tel bawk a, zu pawh ngan 50-100 neih a ngai.
Vakul chang an tawn thei
SEDAWI: Sekhuang tlip nan an hmang, Sial leh vawk an talh thin.
KHUANGCHAWI: Sial pathum (a pa 2, a pui 1) Vawk 2 talh tur. Zu pawh ngan 200-300 a ngai. October thlaah
khuang an chawi thin. Thangchhuah an ni tawh thin.
CHHEMBUR : Bur te tak te-ah buhfai an khung a, an thil chham karlakah an chhem ri thin. An chham laiin an
thing ri bawk.
A SERH: Inthawina atana an sa talhah a a sa eng emaw lai kha ‘a serh’ an ti a, chu chu Puithiam chan a ni
THIL LEM : Inthawina thenkhatah chuan hlum hmanga an siam dar lem te, sial leh te a tel thin.
MAICHAM: Hnanga siam dawhkan te tak te, kil li nei, ke nei a ni a, an inthawina thil an dahna a ni.
THEI BIAL: Mau te tak te sah hai, a lehlam zum, leia phun a ni
Kawngpui Siam : Sa leh ral laka khawtlang tana malsawmna dilna a ni. Kawngpui siamni hian a khuain awmni
an kham thin.
Fano dawi : Buh leh bal hrisel tak an neih theihna tura malsawmna dilna a ni. Khawtlangin awmni an kham
thin. Lal Inah buhzem bulah an thawi thin a, ar hang an talh. Awmni an kham.
Khawkheng thawi: Rei tak ruah a sur loha, khua a khen tuma ruah dilna a ni, Se lem tam tak an siam a, chu
chu kawtchhuahah an dah thin.
IN LAMA INTHAWINA:
Vawk te khal :
Ar khal
Kel khal
(2) Lo neih dan hi chi hnih a awm a, buh leh thlai chinna hmun chu ‘lo’ a ni a, thlai leh thil sekrek chinna,
hmun zau vak lo chu ‘leipui’ an ti thin.
(3) January thla velah lo tur an buatsaih a, chu chu ram tuk rel an ti (Ramtuk thla) tichuan vau thla (february)
velah lo an vat a, March thla velah lo halin kum tawpah an seng thin. Lo tur hi ‘ramhual’ ten an thlang hmasa
ber a, a dawtah mipuiin an thlang thin.
(5) Forest product chi hrang hrang te chu ei leh bar tur atan te, damdawi atan te, insakna hmanrua atan te an
hmang.
PAWL KUT:
(1) Pawl kut hi run kam vela an awm laia an chin tan a ni. Khi laia an awm lai khian Thingpui a tam a, nasa
takin tam a tla a. Mi tam tak an thi a ni. Kum thum zet tam a tla a, chumi hnuah a kum li-na ah an lo hausa
leh ta a, an buh te pawh a dahna a leng lo ta hial a, ran te pawhin an that phah hle. Hetih lai hian Suai tlangah
kawlni lal a awm a, ‘Khawzim pathian chuan mal min sawm leh ta a nih hi,’ a ti a, a khaw mipuite tan ruai a
buatsaih a. A tukah pa neinung deuin vawk an talh a, an hlim ta hle a, an kut chu a lo ni ta reng a ni.
(2) Pawl kut hi lo hna thawh zawh leh seng zawh, pawltlakah an nei thin a, chuvang chuan ‘pawltlak kut’ an
ti a, a hnuah Pawl Kut an ti ta a ni.
(3) Pawl kut hi naupang pual deuh bika ngaih a ni a, an tu leh fate an chei nalh a, kawtchhuahah chhawng an
hnawt thin.
CHAPCHAR KUT
(1) Kut dang leh chu Chapchar kut a ni a, Pipute kut zinga a ropui bera ngaih a ni. Suai tlanga kawlni lal laiin,
a pasaltha ramchhuak te an hlawhchham a, lalpa chuan a hote hrilhhai tur tihhlimna atan vawk a thawh a, a
hote chu ar a thawh tir bawk a, nula leh tlangval an sawm khawm a, an lam ta a, chapchar kut an lo hmang
ta reng mai a ni.
(2) Chapchar kut dawn hi chuan a hma fe atangin an in buatsaih a zu pawh an sa nasa hle. Naupang tan pawh
zulawm an siam a, mualah an chai a, an lam mup mup a, chapchar kut hi hlimna kut a ni.
(3) An hmandan tlangpui chu, kut thlen dawn chuan intinin zu an sa lawk vek a,a then an ramchhuak a, thang
te kamin, kut sa tur an zawng thin a.Vawk talh tur neiin vawk an talh a, chu chu.`Lusei vawk talh”an ti ani.
(4) Kutni hmasa ber chuan upa hovin zu an in nileng a,nula tlangval te pawhin an in ve thova mhs rui khawpin
an in ngailo thung a.Tlaiah nuhovin thlengin buh leh sa an chawi chhuak a,kawt chhuah ah hlim takin an ei ho
thin a.Duhtawk a an ei hnu in an sa leh artui te chu an in barh hawng hawng thin a an hlim hle thin a.Thiante
barh ngeitumin an inum kawi zawr zawr thin ani. Hei hi CHHAWNGHNAWT an ti .
(5) Kut ni khatna ‘Lusei vawk talh ni’ a ni a, kut ni hnihna ‘Ralte ni’ a ni a, tu leh fa ten an pu te zu an khek a,
puten an tute armit an rawh a, pa neinung deuh te chuan vawkin an tute armit an rawh thin. Upa hovin nilen-
gin zu an in a, nula leh tlangval te pawhin an in ve bawk a, an rui ngai lo. Tlai ah chuan nula tlangval nu leh pa
te chu Lal mualah in kaih kuahin an chai ta mup mup thin. Nula te chuan an puan thulkhung tha ber ber an
sin chhuak a, vakiria an khim a,thi an awrh a.Tlangval te pawh an thawmhnaw neih that ber ber in an in chei
a, an hlim tlang thei hle thin a ni.
(6) Ku zanthumna chu ‘Kut zan’ an ti a, hemi zan pawh hian ‘Mahni lu lam’ tiin hlim takin an chai thin.
(7) Ku ni lina chu ‘Zupui Ni’ a ni a, zupui an dawm nileng zak a, tlai lamah an chai leh dual dual thin.
(8) Ku ni ngana chu ‘Zu thing chawi ni’ a ni a, Kut atana zu an sak khawl sa zawng zawng in zawh an tum thin.
(9) Kut ni rukna chu ‘Ei puar awm ni’ a ni a, ‘Ni hrilh’ an ti bawk. Niserh a nih avangin khawpumin awmni an
kham thin.
(10) Chapchar kut lai hian nupa inhauh, intihtlan, inthen an remti lo.
(11) Chapchar kut hi nula leh tlangval te ta deuh bika ngaih a ni a, chutih rual chuan tar kiring leh naupang
chumchiap thlengin a huap bawk.
(12) Khaw hrang hrangah an hman dan leh an hman rei zawng a in ang lo. Chawngtui khua phei chuan favang
thleng rak kut an hmang.
MIM KUT:
Mim kut hi Tlingi leh Ngama thawnthu atanga lo chhuak a ni. Mithi pual bika ngaih a ni. Mitthi chhung ten thil
chhiah an uar a, chhang an deng a, chhangpai te siamin an chhiah a, zu te an in a, lusun zai an sa a, lunglengin
an tap an tap thin. Nithum niah mitthi thlarau chu a kalna tur lamah a kal a, mitthi an tin tak avangin ‘thitin’
an vuah.
An hman thin dan tlangpui chu, kut thlen hma deuhin in tinin zu an sa lawk a, an thlai thar te an phur in an la
khawm lawk vek bawk a.Kut ni a lo thlen chuan tumah ram lamah an feh chhuak ngai lova, inah an awm vek
thin a,nilengin nu leh pa ten zu an in a, an thlai thar te chu an chhung te thi tawh pualin an chhiah a, chhangpai
an siam bawk a,chu chu an chhungte thi tawh tan an ti deuh bik thin a ni.
An chhung thi tawh te ngai a an tah thin avangin TAH KUT te pawh an ti bawk thin
Mimkut hi nikhat lek an hmang thin a,mahse a tukah hna thawkin an chhuak nghal mai ngai chuang lo va, ni
thum hnu velah an thlai chhiah chu an ei leh mai thin a ni. Nithum hnu ah chuan an chhungte pawh kha mithi
khaw lam ah an kal ta ah an ngai ani. Mimkut hi august thla tawp lam emaw September thla tir lam ah an
hmang thin ani. Chuvangin August thla hi thi ‘tin thla’ an vuah ta nghe nghe. Thlazing tiin an sawi bawk.
(2) Cheraw hi lam thiam bik te lamna chi (fixed chareography) a ni a, mipain mau an khawng a, hmeichhia an
laiah an lam. Mumal takin chet vel dan (step) a awm. Mizote lam hmingthang leh chhuan ber zinga mi a ni.
CHAI
(1) Chapchar kutah an chai thin a, mipain hmeichia an kuah a, hmeichhiain mipa kawngah an kuah bawk a,
an su dual dual a, lam thiam bik pawh awm ngai lo (open chareography) a ni a, Chai hla nen a inkungkaih tlat
a ni.
KHUALLAM:
Khuallam hi Mizo lam zinga a upa pawl tak a ni a, mi thenkhat chuan ‘thing dim’ lam an ti thin.
KHuangchawi an awma an lamna thin a ni.
CHHEIH LAM:
Chhieh lam hi Mizo lam naupang tak a ni a, kum 1900-ah puma zai a lo chhuak a, puma zai chuan tlang
lam a hring a, chumi siper chu chheih lam a ni. Lam dan bik a awm a, hmeichhia leh mipa in ban phar deuh
da, kum hniam tak siin an lam thin. Lam dan step hrang hrang a awm.
SARLAMKAI/SOLAKIA:
Sarlamkai hi pawi lam a ni a, Mara ho chuan Solakia an ti. Lusei lam chuan rallu lam an ti thung. Sar-
lamkaiah hian mipz te chuan raldona hmanrua chi hrang hrang an keng a, hmeichhia nen an inkarthlak thin.
Hetianga an tih chhan chu an ral thah te an diriamna leh an huaisenzia tarlanna a ni.
CHAWNGLAIZAWN:
Chawnglaizawn hi pawi lam a ni a, Zahau pawi leh halkha pawi lam dan a in ang lo. zahau chuan mitthi
vuina atan an hmang a, Halkha chuan intihlimna atan an hmang. Mipa leh hmeichhia tlar hrangin an ding a,
an lam rual a, an in kal thleh a, an inhawi san a, an inhma chhawn a, an kal darh a, an awmna ngaiah an lut
thin. Mipa leh hmeichhia hian pawndum an awh a, an awm chin velah an vuan ve ve a, an lam pahin an su
nghel nghel thin.
D. MIZOTE INCHEINA
(1) Hnawhkhal - Tunhma leh zuala mipa thuamhnaw a ni, Hruikhau thil khawm hak theih tura siam a ni.
(2) Siapsuap - Tunhma leh zuala hmeichhe thuamhnaw a ni. Hruikhau thil khawm a ni a, an feng thin.
(3) Dawlrem kawr - Puan an tah hnuah an puantah chu kawrah an siam a, kawr lai rang-te pawh an ti.
(4) Kawkpuizikzial leh Hmaram - Hmeichhiain an feng thin.
(5) Kawrchei leh Puan chei - Hmeichhe inthuamna a ni. Kawrtawng hak an ching a, Hemi hnu hian Mipa in an
veng a, Hmeichhia in an bih ta a, kawrchei leh puancheite an nei chho ta a ni. Hun a kal zel a, mipa in bengbeh
an beh thin chu, hmeichhia in an beh ta zawk a ni.
(7) Mau samkhuih, Thim kual, Dawhkilh - Hnam dang thil siam an hman hma chuan, an sam chei nan leh
enkawl nan an hmang.
(8)Saiha Bengbeh - Bengah an beh thin.
(9) Vakiria - Kutni vangthlaah Vakiria an khim thin.
(10) Thi fen - Saiha bengbeh beh nan bengah hrui an thil a, chu hrui chu thifen an ti.
(11) Thival, thihna - Hmeichhia in an awrh thin.
(2) Hmanlai kan In sak dan chu kan ram thing leh mau hmang veka sak a ni a, vai kan ruai lova mahni In tur
chu mahni theuhin kan sa mai thin a ni. Kan chakte hi hnanga tawn vek an ni a, hrui hnang leh mau hnang hlai
lawk a ngai thin. Tehna (unit of measurement) hrang hrang kan hman te chu hlam, tangphel, ban chen, tawng
chen tih vel hi a ni mai.
(3) Tuthulhin ban an cho a, ban kan phun kim ta tihah chuan ban leh ban inkarah khan in dung zawngin kalte
banah an phuar bet a, thawmawlin kan do thin. Chumi rel chungah chuan in vang zawngin kalkhang kan dah
a, nghet takin kan phuar a, thawmawlin kan do bawk thin. Kalkhang chungah hian thingtuai In dung zawngin
kaldung kan kham leh ang a, hrui hnangin nghet takin kan phuar ang.
(4) Kalkhang leh kaldung kan tawn kimah liang tur thingtuai ngil tak an tuk a, sang lo te hlam leh tangphel
vela sangah liang chu an tawn ang. Hemi zawh hian khanchhuk thingtuai malpui aia lian In vang zawngin, In
vang tiat chiahin an rek khuar a, liang chungah an han barh lut a. An ban phun kha a kum deuh leh a nawr arh
a, a arh deuh leh a pawt kum a, In ti nghettu ber a ni. Hemi zawh hian sut kan phun tawh ang.
(5) Mizo in indawt dantlangpui - Luhkapui - kaiten, sumhmun, archhiar, kawngka, buhzem, tapchhak, tu-
iumhunna, khumai, khumpui, tungchaw, rapchung, rappui chung sang, kawmchar.
MIZO HMANRUATE
Chak lakna hmanrua:
Chem (Dingchem, Chhochem, Tahtawn)
Hreipui (Hreikawl, Bahhnukte, Hreiha, Hreifang)
Tuthlawh
Tuthulh
Chemkawm
Chem and Tuthlawh(Hoe)
An indo chhan chu Vuta silai pakhat Rolura thlah Lalpuithanga ina tang la turin Vuta leh a tupa
Thawmvunga an kal a. Vuta chu a hla phuah avangin an lo haw sa a, thinura vuak nek tumin thingfak an lo
thut a. Lalpuithanga chuan
Buanhmun pai ang pawm tawh hnu
Chengte-ah lam ang let e
lalpuithang lema’ in ti vei maw Vutdul a ti a. Vuta chuan ‘Lalpui thang lenna’ kan ti a lawm a ti thung
a. Mahse a tupa mihuaisen Thawmvunga chuan, ‘Ka pu Vut, i hlau em ni Lalpuithang lenna kan tih loh kha,
Lalpui thang lema, a lem a lema kan ti a nih kha. Khawnge kan lam ang e’ a ti a, a kawlhnam chu kengin a lam
a, lu chungah a vau ta fia fia mai a, mitin mai chu an in chen ta tham mai a ni. Banglaia silai tun chu a la a,
Lalpuithanga hote chuan silai dawtah chuan an dawm a, Thawmvunga chuan a kawlhnam chuan a thel thawt
a, an thlah thi zawih zawih hlawm a, lehhawi miah lovin a kal a, silaiin an kap zui a, silai a rik takah chuan an
indo ta a ni.
Chhim leh Hmar indoah hian chhim lam an che tha zawk mah a, mahse khawnglungrunah hmar lam
an chet that avangin hnehtu zawk nihna an chang deuh. Indo leh inrun a tam hle a, indo chhung hi thenkhat
phei chuan kum 6 zet niin an sawi. Mautam tamin a nan avangin indo hi a tawp ta a ni.
He an indo chhan lian ber chu nula inchuh vang a ni. Lungdup tlangah Vanhnuailiana a cheng a, a fapa
Liankhama nupui atan Nisapui nula Tuali chu an en a. Innei tura thu an thlun fel hnuah an kha wlamah an
hawng a, chumi hlan chuan Suakpuilala chuan a fapa Kalkhama nupui tan Tuali chu a lo neih sak ta daih mai
a. Chu chu Vanhnuailiana chuan a haw hle.
A pahnihnaah chuan thutiama rinawmloh vang a ni a. Lalsavunga thlah ten chhak lam an nawr khan,
Manga te chuan, ‘nangnin chhak lam han nawr ula, in hlawhchham a nih pawhin kan buh thar sa kan insem
ang a, a tul chuan khua te pawh kan insem dawn nia, an ti a. Mahse, lalsavunga te an lo kir hian manga te
chuan an lo titha vak ta lova, an lungawi ta lo a ni. Chhak lam nawrtu lal te chu khawthlanga lo cheng lal te
lakah an lungaiw ta lova, an rinawm lova an ngaih avangin an indo ta a ni.
He indoah pawh hian chak zawk an awm chiah lova, 1880-a Thingtam chuan a rawn thleh ta ani. Heng
bakah pahw hi indona lian tham deuh — Lallula thlahte leh zadengho indo te, Rolura thlah leh Palian ho indo
te, Lianlula thlah te leh Thangluah ho indo te, Sukte nena indo te pawh a awm bawk.
Ka Zokhua hi dem lo u
Thlanrawn thlunglu kan lakna
Phanpui zur nguai aw e tih hla an sa
He inrawt hunlai hi 1755-1760 vel ni tura ngaih a ni a, hemi tuma an hla phuah hi ‘Zopui zai’ an ti a,
‘Lallula thlanrawn rawt zai’ an ti bawk.
Zopui khua hi tuna Samthang ram, Vaphai nena an inkar vel bawr khi a ni awm e. Tun thlengin Lallula
ar khuang ngaihna’ tih te ‘ Lallula artahkawn’ (N.Vanlaiphai leh E.Lungdar inkar)-ah te a la awm a ni.
Lallula hi Lusei lal zingah chuan Pawi ho pawh do ngam, thlang tla ve mai lo a ni.
2. Halkha rawt: Kum 1860 vel nia ngaih a ni, Luseiho chungah Lai chi peng pakhat ‘Khuafo’ an tih chu an nun-
rawng hle a, Halkha lal chu Thanghlianga a ni. Thanghlianga chu a nunrawng hle a, Lusei khua hnenah chhiah
an khawn deuh reng a, chu chu duh lovin Lusei khaw ho chu an in tiam rual a, Halkha rawt chu an rawt a.
Lusei ho chuan Thanghlianga leh a khaw pasaltha rual bakah a fapaHrangtlinga chu an chah a, zan mutreh lai
bawkin Thanghlianga hote chu an that chimit a. mahse Thanghlianga chu a tlan chhuak hman a, ral aangin
‘That hlah u, that hlah u, meithal na duh maw, chhawn liang lung na duh maw’ tia a rawn au avanngin a fapa
a la awm niah an ngai a, a fapa chu khum hnuaiah a lo awm ngei a, chu pawh chu an vithlum ve ta a ni.
3. Dawithiam rawt: Tunhma deuh chuan fanai ho zingah hian dawithiam an awm niin an ring thin a, tichuan
dawi thiam awmna khaw lal te chuan rawt zai an rel a, an hun tiamah zanah tlang hrang hrangah mei an det
a, chutah chuan dawithiam nia an rin te chu pawnah kai chhuakin an tihlum a ni. He dawithiam rawt hi 1901
niin an sawi.
Dawithiam nia rinhlelh an thah tak hi an tam ve viau a, thenkhat erawh chu lo tlanchhe hman an awm.
A tlanchhe hman zinga mi te chuan sorkar-ah an thlen a, chutah chuan dawithiam thattu nia ngaih mi 5 man
an ni a, mi pali chu an tang hlum, an zinga mi Lianhleia chu kum 1906 khan kum 5 a tan hnuah a chhuak a ni.
He dawithiam rawt hi a nghawng a na hle a, Lungleng khua chu an darh vek a, Muallianpuia chengte
pawh Lungphun khuaah an insawn vek a ni.
4. Khawnglung run : Khawnglung run hi chhim leh hmar indo (1849-1856) laia thleng a ni a, Khawnglung hi
Chhim lam lal Thuama khua a ni, kham chawi vel, a luhna khan pakhat chauh awm a ni a, leihlawn dawh kaia
luh ngai a ni. Khawnglung kianga Khuanghlumah hian Fanai lal Khawtindala a awm a. Anni ho chu Vuta’n a
thurualpui a, tichuan a fapate Lalngurauva leh Lalvunga te chuan Khawnglung hi an run ta a ni. (Lalhniangi
leh Chalthanga)
3. Mautam: Mautamah hian Mizoram mau zawng zawng a ‘tam’ a, Thlangdar chi khat ‘Thangnang’ leh sazu
an puang a, Sazu chuan buh an eizawh vek zel avangin an tam ta a ni. Mau tam hi kum 50 danah a thleng
tlangpui a, Mautam hnuhnung ber chu kum 2007 kha a ni.
Vawikhatna – 1861 : A ram pumah tam a tlak avangin khawimah mah pur phurhna tur a awm lo. Kawlbahra
an lai a, changel bul an khel a, an eichhiat em avangin an ngeih lova, an cher em em a ni. Vawkpui pawh pal-
ngheng lo chuan a ding thei lova, a riltam chu a then tlawk tlawk mai a, khaw khat tlangval chak pawhin an
man bet zo bik lo. Nula hmeltha pawh hian silai dawt khat buh hum pawh an man lo a ni. Tualte vanglai kha
he Mautam tam vanga darh niin an sawi.
Vawi hnihna – 1911 : Kum 1909 – 1910 velah thangnang a puang tan a, an chawlhna tur pana zana an thlawk
chu rial rum ang deuhthaw a ni. Ngawpui thiang zawng zawng deuhthawah an kur nguai a ni. Hetah hian
sorkar-in sazu mei 179015 leina atan Rs. 1532 an hmang, niin an sawi. He mautam hi a thlen tur thu hriat
lawk a anih avangin vai puh an ei puk a, chu chu rulh leh a ngai a, hetih hunlaia phurrit hi a tling a ni.
Vawi thumna – 1959: Mau a tam a, sazu a puang a, thangnang a puang bawk a, sazu te chuan zankhat lekah
lo zau tak taka buh chu an ei zo vek mai a ni. 1951 July 21-ah ‘Tam do pawl’ (Mizo National Famine Front) an
din hial a, chu chu a hnu-ah MNF lo pian chhuahna a ni. He tamah hian india leh Assam sorkar chuan motor
leh thlawhna hmangin buhfai a thlak thin, sazu thah nan tur chi hrang hrang an chahlut bawk.
Vawi lina – 2007 : 2007 khan Mau a tam leh a, hetah hian mautam tam dona atan central sorkar atangin
Bamboo Flowering and Famine Combat Scheme (Baffacos) kha siam a ni a. Baffacos hi kum 2004-2005 atang
khan hman tan a ni a, kum tina sum dah dan chu kum 2004-2005-ah cheng nuai 2000, kum 2005-2006-ah
cheng nuai 4000, kum 2006-2007-ah cheng nuai 3000, leh kum 2007-2008, tun sorkar kum kal mek atan cheng
nuai 3500 a ni. Politics-a inchirh thehna a nasa hle.
Vai buhfai leh ei tur dang a tam tawh avangin tam avanga thih phah te, harsatna lian lutuk tawk an awm hriat
a ni lova, Saiha district lamah erawh chuan an tuar ve hle a ni.
4. Thing tam : Mau chi khat rawthing an tih chu a par a, a kung a thi vek a, chuvangin ‘Thingtam’ an ti. A rah
chu sazu in chaw atan an hmang a, an ngeih hle a, an puang vak a, chu chuan buh an seh leh a ni.
Vawikhatna - 1880 (He tamah hian Cachar atangin buhfai mound 1800 leh buhhum mound 200 an lalut a,
tam dawmna atan Rs. 1240 sem a ni), vawihnihna - 1929 favang lai kha a ni. Vawithumna chu 1976-77 a ni
(Hemi tuma sazu hraihlum zat chu 1976-ah 553045, 1977-ah 6216616 a ni)
5. Thli chhe tleh: 1878 Favang khan Mizoramah a tleh a, hetiang khawpa thli na hi a la tleh ngai lova, a hnuah
pawh a tleh leh tawh lo niin an sawi. kawng bikl nei lovin a tleh a, khawvar dawn velah a tleh na tan a, a na
tulh tulh a, chawfak hun velah a tleh tawp. He thli hian khawtinah in a len chhia a, buh te pawh a len tlu nasa
a, mahse tam nan chuan an hmang ta lo. Hemi kuma naupiang te hi an chhawih deuh niin an sawi.
6. Arsi tlak: 1886 August thla vel khan zan khat chu mut hun hma deuhin van lama arsi chu a tla chiam mai a,
mak ti em emin an en huai huai a, lei thleng chuan an hre si lova, darkar khat aia rei mah a tla a ni.
7. Minpui : 1929 April thla khan ruah a sur nasa tan a, June ni 12 thleng han lovin a sur a, June ni 9-12 phei
chuan a sur nasa zual. Lui a lian a, lei a min a, ram per tha lai tak te pawh a min a ni.
(2) Bengkhuaa leh savunga ten 1867-ah Chittagong an run a, mi 11 an that a, 35 an man.
(3) 1889-ah Lianphunga’n Chittagong Hill Tracts-a tuikuk khaw tam fe a run
(4) 1826 atanga 1889 thleng hian bangladeuh ram run vawi 10 vel a thleng
(5) Tripura ram run thu : 1844 atang khan 1888 thleng inrun tum 5 vel zet a thleng.
(6) Manipur run thu : 1868 atanga 1869 chhungin inrun tum 3 a thleng
(7) Silchar run thu : Silchar lam ram hi Mizo pipute khan sai ram chhuahna atan an hman avang leh tlawng
dung zawh zawnga kal a rem avangin an run nasa hle a. 1868 atang khan vawi 20 vel zet run a ni a, hemi zinga
inrun hmingthang leh pawimawh ber chu January ni 23, 1871 a Bengkhuaia leh Sangvunga ten cachar Alexan-
drapur thingpui huan an run a, mingo pakhat James Winchester an thah a, a fanu kum 6 mi Mary Winchester
an man kha a ni. James Winchester ruang hi huan neitu Mr. Cook chuan a hlawm a ni.
INTRODUCTION : Pi leh pu te khan Mizo hnahthlak ni ve lo ho kha chu ‘Vai’ tiin an sawi mai thin a, Burmese
ho chu ‘Kawlvai’ an ti a, Bristish ho pawh chu “Vailian’ an ti leh mai a, mahse mingo ho chu an inkoh danin
‘sap’ an ti mai bawk. Hemi hnu hian Mizo ngaihdanah khawvelah hian hnam chi thum chiah an awm a, chungte
chu –Mizo, Sap leh Vai an ni.
Bristish ho khan kum 1885-ah Burma an awp tawh a, 1835-ah manipur, Chittagong leh Tripura 1765,
Assam thngpui huan hi 1841-ah an siam tan a, Cachar thingpui erawh 1853-ah an siam tan
Hei vang hian Phai ram an run fo laka phuba la tur te, an sal man chhuahsak turte, an silai lak chhuh tur te,
thingpui huan tibuaitute hrem tur te, Mary winchester (Zoluti) la kir turtein an lo thawk chhuak a, chu chu
‘The Lushai Expedition 1871-1872’ tih a ni.
An thlahtute kha khawchhak atanga thlang tla zel an ni a, Mizoram china awm ngheh tumna an nei hran lo a
ni thei a, chuvangin thlang tla zel a, ramthar zuan an tumna lamah phai ram hi an run ta a ni thei.
Sapel leh ramchhuak thin an ni a, ‘Kan sai ram chhuahna an dal’ tiin an bei ta niin an sawi bawk a. Anamhni
lo dodaltu British te chu an do ta mai niin a lang.
Right Column hian Mizo khaw 20 an hal a, Mizote pawhin an lo bei let ve a, kalkawng tihnawkin, lung sahbuak
te an siam a, Mizo lalte an tangkhawm ve nasa hle.
TH Lewin-a (Thangliana) chu sipai tel lovin an bia a, an inrem ta a, Sal 100 chuang an chhuaha Zoluti an pekir
bawk.
Mizo lalte nen an inbia a, inremna siamin 1872 February ni 21-ah Champhai an chhuahsan. March ni 7, 1872-
ah Tipaimukh an thleng.
Sipai ho hian Khawlian, Vanbawng, Teikhang te an hal. Mizote pawhin an lo bei ve nasa a, mi tam tak an lo
that ve niin an sawi.
Liankunga leh Dochhuma ten 1888 April-ah Manipur bial an bei a, mi 3 an that. Chittagong lamah Lakher ten
July 1888-ah vai an run.
Burma lamah pawh Sukte, Halkha lal hoten mi 12 thatin mi 122 salah an man a, In 35 an hal.
Tlabung lamah pawh Lungliana leh Nikhama ten mi 21 an that a, 15 salah an man a, tuikuk khaw 24 halin mi
101 an that
Mizoten an chhehvel ram an beih chhan
An ram chin nia an hriat humhalh an tum ve vang a ni, an ram chin an hrechiang hle.
Sai ram chuahna atana an hman thin chu thingpui huanah te siamin an tiphul zo dawn niin an hria.
‘Kan chungah ni leh muvanlai bak a leng lo’ titu tan midang ngaihtheih a har.
Chhan hrang hrang avang hian Bristih ho chuan Mizoram chu awp beh law law tha an ti a, a tum hnihna atan
an lo lut leh ta a, chu chu ‘The Lushai – Chin Expedition1888-1889’ tih an vuah ta a ni.
Burma Column:
‘Chhak lam vai lian’ an ti.Tiddim phai atangin Gen. Faunce-an a hova, December 24, 1888-ah ‘Fort White’ an
tih hmun an thleng. Burma ram chhung khaw hrang hrang paltlangin Sukte khua 18 an hal. Brig. Gen WR
Symons-a hruai Northern Column nen March 11, 1889-ah Falam-ah an intawkkhawm. Chhiah chawi tura an
tih chu duh lovin ramthuam nen paho 3000 lai an pungkhawm a, mahse chhiah tihhniam an rawt leh tak avan-
gin an inrem.
Chittagong Column :
1 ‘Cchim vailian’ tiin an sawi a. Col. FVG Tregear-an a ho, mi 3380 an tling. Lunglei an thlen hnuin pawl
hnihah an inthen. Pawl khat chu Southern Column nen Tiau-ah an intawk a, pakhat chu Cachar Column nen
Tlawng lui bul, Lianphunga khuaah an intawk.
Cachar Column
WW Daly hovin mi 400 chuan Changsil atangin Aizawl an lut. Kum 1890 February ni 25 atangin Baza tlangah
kulh an siam tan a, Mizoram chu an awp nghet ta a ni.
March 1890-ah Expedition chu an zo fel a Capt. Browne chu Bawrhsap (Political Officer) in April 1890-ah a
thu ta a ni.
May, 1890-ah Suakpuilala thlah Mizo lal te chu Aizawlah an fuankhawm a, Bawrhsap nena inbiak an rawt.
June 13, 1890ah an inbia, Baza tlang atanga Mizo lal awmna inkarah Mizo tlangval 1000 chuang an inzar pharh,
Zarkawt hming lo chhuah chhan a ni. Hetah hain Browne hian Mizoram chu awp a nih thu a puang.
Capt. Bowne zin tur chu September 1890-ah manga thlah te leh Kalkhama khua ten an lo lambun a. Saitawma
chuan ‘Lal leh lal kan intum ang’ a ti a, Capt. Browne chu a sakawr chung chuang lai a kapthla tawp a, Changsil
kulhah a vak lut a, a thi ta tho. He inbeihnaah hian Mizo Pasaltha Khuangchera a thi.
Sipai thinur chuan khua an hal a, Mizo te pawhin nasa takin an kap. Mahse lal thenkhat chu Capt. Browne
thlaktu RB McCabe kutah an inpe.
Kum 1920-a Assam Chief Commissioner lo kal chuan Sesawng lal lalburha hneah ‘Engah nge Bristish min kah,
kan chak asin’ a ti a, Lalburha chuan, ‘Kan kap ang che u chu, kan indo alawm’ a ti a. ACF chuan, ‘Bristish te
chu tuman an ngam hleinem’ a ti a, lalburha chuan ‘Kan ngam loh vang che u alawm min awp reng. Tuivawl
thlenga kan tawlh hi. Ngam che u ila chuan London thleng kan um che u anga sin’ a ti e an ti.
Bristish in Mizoram an awp chhung hi 1890 atanga 1947 thleng a huam thei ang a, he kum 57 chhung hian
Bawrhsap 25 an thu hman a ni.
Kum 1834 atangin Mizoramah bawih neih khap a ni. Mizo lal zinga bawih chhuah hmasa ber chu Muabuang
lal, Khawvelthanga a ni. Dr. Peter Frazer leh Bawrhsap HWG Cole an inkhing.
Kum 1914-a Indopui a lo thlen khan Mizo tlangval 2100 chu kum 1917-ah France (Feren) ramah an kal a, 1918-
ah an lo haw leh.
Kum 1927 bawr vel khan Mizo lal hrang hrang 56 lai zawtin Bawrhsap NE Parry chuan ‘Mizo Dan’ a buin a
siam.
Kum 1947-a India a independent khan Mizoram-ah District Council din tura duan chhoh a ni a, 1952-ah din a
ni. 1954-ah compensation tlem pein Lal ban a ni.
E. Mizo literature Tobul leh a Than chhoh dan: Oral tradition, folklores & folktales :
Folk Narratives
Folk Narratives:
(a) Myth (b) Legend (c) Folktales
Folk Song
(a) Mimal hmingchawi hla
(b) Puipunnaa sak chi
(c) Rimawi hla
(d) Indonnaa sak chi
Proverbs & Riddles
B.Lalthangliana, C.Laizawna leh Lalhriata te hian Book of the year hi tum hnih an dawng tawh a ni. Academy
Award hi Mizo Academy of Letters-in thu leh hla (literature lama mi thawhhlawkte tana Award a siam a ni a,
kum 5 dana pek thin a ni. KC Lalvunga hi a thih tawh hnua pek a ni.
(a) Awmlai thi: Awmlai thi chu thih dan pangngai, kum upat tawh vang te, natna engemaw avanga thi te hi
an ni a. Hetianga thi te hi chu eng natna vei pawh nise, kum engzata upa pawh nise awmlaia thi an ni a. Mizo
pi leh pu te khan thihna zingah chuan a pangngai leh thlan nahawm berah an ngai.
(b) Hlamzuih: Nausen thi hi hlamzuih tih a ni a, hmun thenkhatah chuan thla thum tlin hma chhunga thi hi
hlamzuih tih a ni. He ngaihdan hi tunlai thlenga hman a ni a, amaherawhchu Synod chuan hlamzuih tihbo a
tum mek a ni. Hlamzuih hi thihna ni ve bawk mahse, pi leh pute khan an ngai thutak lo hle. Thlanmualah pawh
phum lovin an in bul hnaiah an phum mai thin. Nausen thi chu puanin an tuam a, a tuihal loh nan lapua chu
nu hnute tuiin an ti huh a, naute kaah an hnawh thin, a kut lehlamah buh fangkhat an humtir thin a, a lehlamah
artui an humtir thin, artui chu nausen hmaah chuan a lum zel a, mitthi khua a hruai thleng thin.
(c) Raicheh: Nau neihna avanga thi te hi raicheh an ni. Hetiang thihna hi thihna tihbaiawm leh tha lo niin an
ngai a, hmeichhia in an hlauh ber a ni. Chuvang chuan raicheha thi an nih loh nan, naute an neih tuk lawkah
tui an chawitir thin a, chumi hnua thi an nih chuan raicheha thiah an ngai tawh lo a ni. Raicheha thi an awm
ni chuan tuman thing an phur lova, puan an tah lova, zanah la an kai ngai lo bawk. Tuman raicheha thi thawmh-
naw an ha ngam lova, a puantahna kawngvawn pawh an hmang ngam lo. A chhan chu raicheha thih ve an
hlauh vang a ni.
(d) Sar thi: Chetsualna avanga thi te hi sar thi an ni. Thingkung atana tla te, lum hlum te, tuia tlahlum te hi
sarthi vek an ni a, hetiang thihna hi chu an hlau in an tih hle. Thli thawt loh hunlaia thli thaw vuk vuk te hi
‘sarthli’ an ti a, chhun en laia ni bula chhimbal zam thin te hi ‘sar zam’ an ti bawk. Sarthi ruang hi kawngka
pangngaih an luhpui ngai lova, kawmchar lam atangin an luhpui thin. A ruang chu tlaivarpui a thiang lova,
thlan an lai thuai a, an phum thuai thin. Hetianga an tih chhan chu ‘zulin a zui duh’ midang an thi ve duh tihna
a ni.
Mitthi chu an chhung hnai deuh te bulah an phum thin a, hlamzuih leh sathi erawh chutiang chuan an ti kher
lo.
Vanglai thi chuan khawtlang a nghawng na hle thin a, an tlaivar pui a, thlan laihnaah pawh tuman fiamthu an
thawh ngai lo. A vuinaah pawh ngawi rengin an kal a, thlan khampheiah an phum thin. Thlan thuk bik, zau bik
leh lung remkual a ni.
Mi langsar leh ropui an thih chuan ‘Tianhrang thlan’ah an phum a. Chu chu thlan thuk bik, thlan laih pangngai
bakah a sira ruang lenga ker leh chhawn, lunga rem kual a ni.
Chhungkaw pa ber a thih chuan an ‘zalh’ thin. Chumi awmzia chu ruang chu banglai rinchhanin emaw pathlang
lam tuium hunnaah emaw an dah thin. A ban dahna tur an siam a, a lu a kun loh nan an tawn thin bawk.
An vui dawn chuan mitthi chu puanngovin an tuam a, puan dumin an tuam leh thin. Mau an suih zum a, a
awm leh a dul zawnah an thui phui tlat a, a lu leh a ke lam puan chu lachhumin an suih phui thin. An vui dawn
hian silai an kap thin.
Mitthi chhungte chu a raltu, anmahni duhsaktute chuan zu an tawk thin. A ruang bulah, mitthi in ai zu chu an
leih bua a, a then chu an duhsak dangte an pe bawk thin.
Mitthi ruang an zalh chu vui dawnah khumah an sawn a, vui dan tur pangngaiin an chei bawl thin.
Chhungkaw pa ber a thih chuan thlaichhiah ngei turah an ngai a, thl;aichhiah theihloh chu a mualphothlakah
an ngai. Chhungkaw neinung deuh chuan pa ber lo pawh an thlaichhiah tho.
A tlangpui thuin thlaichhiah nan hian ran ke pali nei chin hman a ni, hausa deuh chuan Sialin an thlaichhiah
a, rethei deuh chuan Vawk emaw kel emaw in an thlaichhiah. Thlaichhiah sa hi thlan laitute leh mitthi raltute
ei tura buatsaih a ni.
Thlaichhiah sa hi tlangval tlawmngaite chuan an ei duh lova, an banah an kai chung pawhin an ei duh lova, nu
leh pa leh tlema vantlang hnuai deuh ten an ei thin. Thihni ngeiin an thlaichhiah thin.
Chhungkaw pa ber thihni a thlaichhiah loh chu then rualte nena inhau palh nikhuaah ‘I pa thlaichhiah lohva
thihtir I ni lawm ni’ tih an hlawh a, chu chu inhmusitna tawngkamah an ngai.
Thlaichhiah sa zawng zawng hi mitthi thlarau hian a chhawm turah an ngai a, chuvangin an duhsak hle a ni.
Mitthi chu an vui dawn chuan puanngovin an tuam a, mau an suih zum a, a awm leh a dul zawnah an thui
phui tlat thin. A lu leh a ke lam pawh lachhumin an suih ping thin.
Mitthi vui hi an sakhua nen a inkungkaih lem lo niin a lang. Ruang kiltute chu an chhungte an ni ber a, mak-
paten silai an kap thin. Vui dawnah silai an kap a, darkhuang leh dar dang te an vaw ri bawk thin.
Tahtu ngah chu ropuiah an ngai a, tlai lam khaw thim hma a thlan vur zo hman tawk turah an vui ber thin.
Thihna hi an tuar thiam lo hle a, chaw pawh an ei duh lo thin a, an cher phah hle thin. A lu te pawh an ti thur
hle.
Thla thum hnuah an inthian a, chutah chuan an lu sahriak an thih a, mitthi sunna puan an su fai a, engkim
thian te tih ang an ti ve tawh thin a ni.
Kuang ur : A hautak avangin Lal te chauhin kuang an ur thin. Ruhro hi an rohlu zingah a tel.
Zingvanzawl hi Pawla awmna hmun a ni a, a lo kal apiang chu a lo sai thin a, sai ve ngai loh a nei a, hlamzuih
te, thangchhuahpa te, tlangval nula ngei te an ni. (Heta tlangval nula ngai tih hi sex hmanpui lam aiin
Chawngchen nikhuaa an sakhaw hmanna a tel ve lo, mahni sakhaw ngaihsak lo tihna a ni zawk)
Mitthi khuaah hian dam laia an awm ang deuhin an khawsa leh niin an ngai a, mi tha chu mitha, rethei chu
rethei an nichhunzawm an ti. Mitthi khuaa an thil neih te chu a lem vek niin an ngai bawk.
Mitthi khua hi mi naran chenna a ni a, a piahah Piallui a luang a, chumi piah chu Pialral a ni.
Thangchhuahpa te chuan piallui an kan a, pialralah faisa ringin an khawsa bik thin a ni.
ZU AN HMAN DAN
Mizo nunhluiah zui hi an chelek hle a, an nunphung tinreng deuhtawhah a tel.
Damlo thawina atan te, sakhaw biakna atan te, mitthi awm tumah te, nupui pasal neihnaah te, mo lawmnaah
te, sakahna leh lawmnaah te an inho vek mai.
Sapui aih niah te, kut ah te, mi lu an lam niah te an in bawk thin.
Hetiang hian zu chelek mah se, ku ni vang thla, chawn leh lam nikhuaah lo chuan nula leh tlangval ten zu an
in ve ngai lo tluk a ni. An in ve theih tumah pawh rui khawpin an in ngai lo.
2) MAIMI: Maimi hi ramhuai tha leh hlauwam lo pawl bawk a ni a, muthilh hlana mi lo zial emaw, thawh attir
emaw a ching thin a, mi tihnat erawh chu a ching lo emaw tih tur a ni. Kan pi leh pu te khan mai mizial kan tih
anga kan awm hian ramhuai ‘maimi’ an tih hnathawh ah an ngai a ni.
3) RAU: Rau pawh hi ramhuai hlauhawm lo pawla chhiar bawk a ni. In vel leh dai bul naupangho chettlatna
lai hi an chenna ber niin an ngai.
4) RAWT: Kan pi leh puten ramhuai zinga dawih bera an lo sawi thin chu rawt hi a ni. Lo riahnaah te hian mi
tihthaih an hrat em em a,’rawt,rawt’ tiin an hram noh noh thin.Rawt hram hi mi thenkhat chuan engemaw
rannung hramah an ngai thung .
5) KHUALTUPUI: Ramhuai hlauhawm lote zinga chhiar an ni a, mihring hriat tura thawm an neih dan ber chu
thlam te, in te a sawi chiam thin.
6) HMUITHLA: Hmuithla hi ramhuai anga ngaih theih ve, mahse, mihring ang taka ralkhat atanga inlar thina
sawi a ni. An rawn inlar chang pawhin hnaih theih pawh an ni lo va, pan hnaih dawn chuan hmuh loh karin an
bo mai thin a ni.
7) KHUAVANG: Khuavangho pawh hi kan pi leh pute chuan ramhuai tha mi nia an lo ngaih thin a ni. Mihringte
pawh hi min enkawlin min veng thei hial niin an lo sawi thin.Pangti khawimaw laia thil dum te tak te te lo
awm thin pawh hi khuavangin min hriat hran theihna tur emaw, eng emaw avanga min lo chhinchhiah theihna
turah an ngai a, a hmingah pawh ‘khuavang chhinchhiah’ an vuah a ni. Kan kiang velah hian hmuh theih si
lovin an khawsa ve a, mihringte ang bawkin nupui pasalte pawh an nei ve a, a chhungkua te pawh an din ve
nia sawi a ni. Mihringte hmuah pitar angin a inlar deuh ber thin a, an lung tih-awi chuan mal min sawm thei
leh an duh loh zawnga awm chuan min tichhe theituah an ngai.
8) LASI: Pi puten ramhuai tha mia an lo chhiarho zingah cuan lasi hi a lar ber leh a chanchin an lo hriat tam
ber a ni. Nula hmel tha tak tak an ni a, tar emaw naupang emaw an awm an sawi ngai lo. Ramsa leh ranvulh
chunga thuneitu niah an ngai a, Lasi zawlte chuan sa an kap thei em ema ngaih a ni. Tan Tlang leh a chheh vel
Lurh te khi lasi awmna niin an ngai a ni.
2) KHAWHRING: Khawhring hi chu ramhuai sual leh vir tak a ni a, mi thil neih an it avangin an buan thluin an
pum te a tihnat sak thin. An khawchhungah an lut a, anmahni hmang chuan an thil duh leh phutte chu an lo
sawi chhuak thin a ni. Nula hmel tha deuh hian khawhring hi an nei duh bik a, chuti ang an nih avang chuan
mi thenkhat chuan in itsikna leh in tihhmingchhiat duhna avanga inpuhna mai niin an rin phah bawk.
3) KHAW-MU: Khaw-mu chu ramhuai sual mihring hruai bo leh lak bo ching a ni. Mihring chin hriat loha bo ta
daih te hi khawmu chawi bo an ti thin. Mizoramah hian sawi tur atam hle mai, thenkhat chu an bo hlen daih
a, a then chu ni eng emaw zat hnuah an hmu leh bawk a, anmahni zawnga mipui an vah huai huai pawhin an
sulhnu hmuh tur reng reng a awm ngai lo va, chawia chawi bo an ni tihte pawh a rinawm ve khawp mai.
Khawmu chawi an tih ho an hmuh leh hovin an sawi dan chuan an zakhnuaiah te dawmin an thlawh pui thin
a, tin, hmun nuam tak tak ah te kalpui in eitur tuihnai tak tak te an pe thin in an sawi a mahse an kalpuina te
chu ramhnuai pilril tak tak te leh kham kar chhengchhe tak tak te a lo ni thin a, an thil ei te pawh chu changpat
te pangang te theirah engemaw mai mai te a lo ni thin. Mak deuh mai chu an kalna hi mihring pangai tana
han kalna rual loh a kham chhengchia te a lo ni thin a ni.
4) TULUM: Ramhuai chi khat mak tak tak leh rapthlak tak taka chet hmang a ni. Mithi tawh kawchhungah te
a lut thin a, mihring ruang hmang chuan mak tak takin a khawsa thin a ni. Hetianga mithi kawchhunga ‘tulum’
a luh hian rei tak erawh chu dam angin an awm tawh chuang lo. Tulum a chhuah veleh khan an thi/che theilo
leh chawpchilh mai thin. Mitthi lo nung leh rapthlak tak taka han khawsa thin chu a hlauhawm ema mite’n an
rap hle thin.Tin, minung lai kawchhungah te pawh lut in bawraw tak takin a khawsak tir bawk thin ni in an
sawi.
5) PHUNG: Ramhuai sual leh hlauhawm zinga mi a ni a, hlauhawm leh rapthlak taka mihring mithmuha inlar
ching a ni. Lianpui mai, hang ren run leh hmul deuh thup, hnute fuak duai mai a ni. Anmahni hmuh ringawt
pawhin lu kawlh rawta natna a ni. Tin mihring pawh an sawisa hrep fo thin. Phung hi chi nga lai a awm in an
sawi a:-
a) Kawlkawlha Phung: Mizo upate’n phung hlauhawm bera an lo sawi thin a ni. Lian em em hmul der dur leh
dum zun a ni a,mi rilrute pawh hre vek niin an hria a, chu vangin phung rilru hriate pawh an ti thin a ni.
b) Phungkur: Khawlai leh dai vela cheng thin phung sang em em, kur dulh mai, van tawng hiala lang thin a nih
avangin ‘phungkur’ an ti a, a mala hmuh thin a ni. In thum lai pawh kan zo a nih avangin thenkhat chuan
inthum kar an ti bawk.
c) Tualphung: Hang mek muk, hmul them thum, hmel chhe tak, a hate pawh fangra tiat nia sawi a ni. Khaw
chhunga cheng a nih avangin tualphung an ti thin. Phung hian piring hi an duh em em a, an hmuh chuan an
inchuh luih luih thin a ni an ti thin a ni, chu vang chuan thil kan duh leh kan inchuh huai huai thin angte hi,
‘phung zinga piring vawrh ang mai’ tiin tawngkam hi kan lo nei ta a ni.
d) Chawm: Ramhuai chi khat phung nen pawha inang ve tak, lui dung leh kawr ruam vela cheng thin an ni a,
hmeichhia vek an nih avangin chawnu an ti deuh kher thin. Nu lian pui, hnute fual diai duai, hang mek muk
leh sam hram tak bu niin an sawi a, kawngkawrawi te, piring te, tumbu te hi an chaw ni berin an sawi. Mihring
tan hlauhawma an chet sawi a awm lo va, a pianhmang hrim hrim hi tihbaiawm a ni. A hmu apiangin an hlau
ve thung a ni.
e) Dengsur: Ramhuai hlauhawm leh sual zinga mi bawk a ni a, phung leh chawm lam pawl bawk an ni. Ramh-
nuai puk leh thing kawrawngah a cheng thin nia sawi n ni a, hlauhawm tak leh kawlh tak, tih thinrim phei
chuan mi vawm fur fur ching niin an sawi. Tun thgleng hian ‘Dengsur” in a lunga a vawm sawi tur an la awm
fo mai. Ramriahna ah te mi thlam a riak te lungin an vawm thin a, mak tak main a vawmtu hi hmuh tur an
awm ngai lova, tin, ruahsur nasat lai pawhin an vawmna lung hi a hul phing zel a ni, Tin, mak leh deuh mai
chu hetiang lunga pawn lam atanga a rawn vawm hian thlam bang chhe miah si lo hian thlam chhungah te
lung hi a rawn lut thei thin a ni.
6) HUAI: Kan pi leh puten ramhuai ti a an lo sawi ber thin chu huai chi hrang hrang, an chenna hmun azira
hming hran hran an lo vuahte chu a ni a, chung huai chihrang hrang te chu:-
a) Tuihuai: Pi pute khan li lian leh thuk bikte, lui tam takte hian anmahni chenchilhtu huai neiin an lo ring a,
an hmingah pawh tuihuai tiin an lo vuah a, a hranpa taka mi tihnat leh tih-khawloh chu an hmang pawh niin
an sawi lo va, amah erawh chu tihlungnih loh chuan mi a tihlum mai thin an ti. Rannung leh ramsa chi hrang
hrangah te an chang thei a, chuti ang pianghmang chuan mihringte hmuhah a inlar thin. Chuti ang chu ni ngei
tur a ni tlangval talawmnai leh huaisen hmingthang Vanzema pawh Mat li pakhat huaite’n an tihlum niin up-
aten an sawi a, tun thleng hian Mat luaia li pakhat chu Vanzema Li tih a la pu reng a ni.
b) Tlang huai: Pi pute khan tlang lian deuh leh ram leh kham rang nasa deuhte hian huai neiin an lo ring vek
a, inthawina thiam-hlaah pawh khawchhak tlang an hriat hlat ber atangin an awmna tlang thlengin an chham
thin a ni.
c) Bung Huai: Kan pi leh pu te khan thing lianpui pui a bik takin bung khung lian pui te khan huai neiin an ring
a, chung bung huai te chuan mihring te pawh ti damlova, ti thi thei niin an ngai a an hlau thei hle a ni. An lo
neih turah te bung kung lian tak a awm chuan a huai tih lungawi nan inthawina hlan hmsa lo chuan lo atan a
nei mai ngam ngailo a ni.
d) Sih Suai: Hmanlai kan pi leh pu te khan ramhnuaia sih lo awm hi chuan huai an nei vek in an ring thin a
chung chu ‘Sih Huai’ an ti a, mihring pawh tina thei leh chhiatna thlen thei ni in an ngai a. Sih awmna hi chu
lovah pawh an nei ngam ngai lo a ni.
HMEICHIA AN HUMHALH
Tui chawi, thiangtuah lak hmeichhe hna a ni a, mahse an hmanraw hriam leh hriam loh te, an em that leh
that loh te chu mipa mawhphurhna a ni.
Chaw tur buhfai awm lo leh fairel bel ruak chu hmeichhe mualphona na ni a, ei tur neihloh chu mipa
mualphona a ni thung. Buhden leh thlei hmeichhe hna, suk leh sum that leh that loh mipa mawhphurhna a
ni.
Silh leh fen, mutbu that leh that loh hmeichhe mawhphurhna, a siamne leh tahna hmanraw buatsaih mipa
chan a ni. Themtleng, thembu, tukrek, ladinlek, hmui, lazarban, herawt, kawng vawn mipa siam vek a ni.
Inchhung vawn fai hmeichhe mawhphurhna, in phuar in puah, in far mipa mawhphurhna.
Lungphun hi Run leh Tiau inkara an chen lai atang tawhin an ching a, lungphun dan chi hrang hrang an nei a,
an lemziak dan hmang pawh a in ang lo bawk.
Lungphun hi History zirna atana thil pawimawh tak pakhat a ni a, historical informantion that tawkloh thilah
te, data chi hrang hrang hmuh mai tur awm lo thilah te, thil thlen hun chungchang chhuina atan te lungphun
hi a tangkai hle a ni.
Mizote lungphun hi thil ker an thiamzia lanna pawimawh tak a ni a, a khuar hi a hmasa deuh a, pawng hi
hmanraw tha a ngaih avangin a hnuhnung deuh nia ngaih a ni.
Lungphun te hi mihring lem te, an ranvulh lem te, an thil neih hlu lem te hmangin an cheimawi a. An eizawnna
te, ral leh sa an beihna te pawh an tarlang tel thin.
Mizo lungphun dan hi chi hrang hrangin a sawi theih a – Lung phun pangngai te, thutna angrenga siam, ke nei
(stone seats) te, lung vawmkhawm (heap of stone) te a ni.
Lungphun hi Mizoram pumah hmuh tur a awm a, a bikin Champhai, Serchhip leh Aizawl district-ah a tam zual
a, hei hian khaw chhak lam atanga thlang tla kan nih a lantir awm e.
Lung kerna atan hian thir lam chi hmanrua a ngai a, chuvangin Mizote hian hetiang hmanrua hi khawi emaw
atangin an nei tih a lang thei.
Thir khen lam te, tuboh te an nei emaw chutiang lam chi emaw chu an nei tih a lang.
Mizo thawnthu leh lungphun te hian inkungkaihna tam tak an nei. Hei hian history chhui a tiawl a, a nemnghet
thei bawk.
An lungphun te hi mahni ropuizia puanchhuahna te, hriatrengna lung te, ramri lung te, an thil thiam lantirna
atan te an hmang a. Hriatrengna lung (memorial stones) te hian an inkungkaihna leh hmangaihna a lantir a
ni.
Zo hnahtlak hnam hrang hrang te thlang tlak dan leh an kal dan (migratory route) hriat nan lungphun chi
hrang hrang te hi a tangkai hle.
Hmar hnam peng hrang hrang hian Mizoram hmar lam leh Manipur, Assam lam an pan a, Lusei ho hi Mizoram
chhung leh a lai an pan a, lai leh Mara ho hian Mizoram chhim lam an pan tih an lungphun nhrang hrang atan-
gin a lang thei.
Hmar hnam te migratory route, heng hmunah hian Sikpui lung kan tih ang chi hi hmuh tur a awm tlangpui.
Sikpui lung. Sikpui Roui. Lawmthusawina ruai.
Senvawna Sikpui lung
Lusei ho thlang tlakna kalkawng. Heng hmunah hian lungphun pangngai, Chhura farep etc. te a awm deuh
ber.
Vangchhia, Kawtchhuah ropui
Lai leh Mara te hian Mizoram chhim lam an pan
---------
1. India, Burmna leh Bangladesh-a Mizo Chanchin — B.Lalthangliana
2. Mizo chanchin — Liangkhaia
3. Mizo Narratives : Acounts From Mizoram — Malsawmdawngliana et al.
4. Negotiating the past : Memory, history and culture of Mizo — Malsawmdawngliana
5. Pipute leh an thlahte chanchin — K.Zawla