Editörler

NUR ALTINYILDIZ ARTUN

ROYSİ OJALVO
Arzu Mimarlığı
NUR ALTINYILDIZ ARTUN Bahçeşehir ve Kadir Has Üniversiteleri’nde
öğretim üyesi; e-skop editörü. Mimarlık ve restorasyon eğitiminin ardın-
dan, İstanbul’un koruma tarihi konusundaki doktorasını İTÜ’de tamam-
ladı. Mimarlık mirasının anlamlandırılması; kent ve iktidar ilişkileri;
mekân ve toplumsal bellek konuları üzerinde çalışıyor. Mimarlık, Internati-
onal Journal of Art & Design Education, Muqarnas’ta makaleleri yayımlandı.

ROYSİ OJALVO İTÜ Mimarlık Fakültesi’nde doktora çalışmasını sürdü-

rüyor ve e-skop’un editörlerinden. Aynı üniversitenin Mimarlık Bölümü
mezunu. Yüksek lisans çalışmasında simülasyon çağının kentlerini araş-
tırdı. Mimar olarak çalıştı. Modernlikle, modern çağın sanat, felsefe ve
mimarlıklarıyla; mimarlığın iç içe geçtiği iktidar, hafıza ve farklılık ifade-
leriyle ilgileniyor.
 sanathayat
DİZİ EDİTÖRÜ Ali Artun

Sanat, hayat hakkında farkındalık hissimizi diriltmek için

vardır; bize bir şeyleri hissettirmek için, taşı taşsı
kılmak için vardır.
Viktor SHKLOVSKY 

Sanat ezeli bir kavramdır, tanrı gibi yüce, hayat kadar

anlaşılmaz, tanımlanmaz ve amaçsız.
Kurt SCHWITTERS

Herkesin “sanatçı” olması, sanatçıların daha önce hiç

başaramadıkları bir anlamda gerçekleşecek: herkesin
kendi hayatını inşa etmesi anlamında...
Guy DEBORD
 
Sanat, hayatın çoğalmış halidir, bilincimizi uyarmakta ve
onu uyuklamaktan alıkoymakta birbirleriyle yarışan
beklenmedik olgular silsilesi.
Gaston BACHELARD
  
Modern hayat işe yararlık arayışındadır, varoluşun maddesel
koşullarını iyileştirme gayretindedir... Artık ruh, düşünce,
düş kimsenin umurunda değil. Sanat öldü.
Auguste RODIN
 Editörler
NUR ALTINYILDIZ ARTUN
ROYSİ OJALVO

Arzu Mimarlığı
MİMARLIĞI DÜŞÜNMEK
VE DÜŞLEMEK
 İletişim Yayınları ???? • sanathayat dizisi ??
ISBN-13: 978-975-05-????
© 2012 İletişim Yayıncılık A. Ş.
1. BASKI 2012, İstanbul
•

DİZİ EDİTÖRÜ Ali Artun

KAPAK TASARIMI Özlem Özkal - Suat Aysu
UYGULAMA Hüsnü Abbas
DÜZELTİ Asude Ekinci
DİZİN Elçin Gen
BASKI ve CİLT Sena Ofset · SERTİFİKA NO. 12064
Litros Yolu 2. Matbaacılar Sitesi B Blok 6. Kat No. 4NB 7-9-11
Topkapı 34010 İstanbul Tel: 212.613 03 21

İletişim Yayınları
SERTİFİKA NO. 10721
Binbirdirek Meydanı Sokak, İletişim Han No. 7 Cağaloğlu 34122 İstanbul
Tel: 212.516 22 60-61-62 • Faks: 212.516 12 58
e-mail: iletisim@iletisim.com.tr • web: www.iletisim.com.tr
 İÇİN­DE­Kİ­LER

ÖNSÖZ / Mimarlığı Parçalamak

ALİ ARTUN.......................................................................................................................................................9

SUNUŞ / Sınırlar ve Ötedeki Yıldızlar

NUR ALTINYILDIZ ARTUN - ROYSİ OJALVO.......................................................................... 13
• Arzu Mimarlığı........................................................................................................................ 14

18. Yüzyılda Bozulan Ezber: Piranesi

İPEK EK.......................................................................................................................................................... 17
• Bozulan Metin. ....................................................................................................................... 19
• Bozulan Çizim......................................................................................................................... 22
• Bozulan Nesne/Mekân.................................................................................................. 30
• Maske ve Yüz.......................................................................................................................... 40
• Teşekkür..................................................................................................................................... 41

Erotik Katedral: Kurt Schwitters’ın

Mimarlığa Oyunu
ALİ ARTUN................................................................................................................................................... 49
• Merzbau: Erotik Istırap Katedrali......................................................................... 54
• Bir Kabine ve Hafıza Sarayı Olarak Merzbau. ............................................ 59
• Katedral’in Erotizmi.......................................................................................................... 68
• Arzu Mimarlığı - Arzu Makinesi............................................................................... 70
• Schwitters ve Özerk Sanatın Özgürlük Vaadi........................................... 72
Bir Arzu Nesnesi Olarak Ev
NİLÜFER TALU.......................................................................................................................................... 77
• Öznelliğin Yitirilişi, Evin Nesnelleşmesi......................................................... 78
• Modernlik İdealinin Nesnesine Dönüşen Ev............................................... 94
• Sanatın Konusu Olarak Ev....................................................................................... 102
• Gordon Matta-Clark, Splitting (Yarılma) -
‘Ruhsal Dünyanın Metaforu Olarak Ev’......................................................... 103
• Buster Keaton, One Week (Bir Hafta) -
‘Nesnel Dünyanın Bir Nesnesi Olarak Ev’................................................... 108
• İkonografik Bir Model Olarak Banliyö Evi.................................................. 112
• Sahiplenilemeyen Bir Nesne Olarak Ev. ...................................................... 114

Mimarlık Nesnesi ve Başka Nesneler

NUR ALTINYILDIZ ARTUN.............................................................................................................. 123
• Modernist Mimarların Evi......................................................................................... 124
• Sürrealist Sanatçıların Evi....................................................................................... 128
• Bodruma İnmek................................................................................................................. 134
• Harabe Olarak Ev............................................................................................................. 136
• ‘Bulunmuş’ Yapılar.......................................................................................................... 141

Beyazlar Daha Beyaz: Modern Mimarlık ve Bezeme

UMUT ŞUMNU. ..................................................................................................................................... 159
• İnşa Etme, Düşünme..................................................................................................... 161
• Babil Kulesi............................................................................................................................ 164
• Beyaz Duvar ve Bezeme............................................................................................. 167

Modernitenin İki Yüzü Arasında Mimarlık:

“Mesken Tutmak”tan Göçebeliğe
ROYSİ OJALVO....................................................................................................................................... 173
• Modernitenin İki Yüzü.................................................................................................. 173
• “Mesken Tutmak”tan Göçebeliğe...................................................................... 174
• “Mesken Tutmak”............................................................................................................ 177
• Modern Mimarlık.............................................................................................................. 179
• “Hayalci Avangard”. ....................................................................................................... 181
• “Organsız Beden”............................................................................................................. 200
Düşsel Atlaslar: Constant’ın Yeni Babil’i
ve Calvino’nun Görünmez Kentler’i ile
Zaman Ötesi Yolculuklar
BİLGE BAL................................................................................................................................................. 211
• Haritada Bir Yolcu: Yollar, Yolculuklar,
Haritalar ve Atlaslar...................................................................................................... 215
• Constant ile Calvino’nun Düşsel Atlasları. ................................................ 228
• Arzulanan Coğrafyalar ve Hayal Kurucular.............................................. 236

Aylak-Muğlak Kent deneyimleri

SEMRA AYDINLI................................................................................................................................... 261
• Yaşanan Bir Gerçeklik Olarak Boston........................................................... 267
• Yöntem Olarak “Çoğul Okuma”........................................................................... 272
• Deneyim Ekseninde Mimarlığı Yeniden Düşünmek.......................... 278
• ‘Yer’in Koreografisi Olarak Deneyim. ............................................................. 285
• Son Söz...................................................................................................................................... 295

Mimarlığın Ontolojisi ve Sözde Yıkımı Üzerine

BELKIS ULUOĞLU............................................................................................................................... 301

Yazarlar.................................................................................................................................................... 313
Dizin............................................................................................................................................................ 315
 Düşsel Atlaslar:
Constant’ın Yeni Babil’i ve
Calvino’nun Görünmez Kentler’i ile
Zaman Ötesi Yolculuklar
BİLGE BAL

Kentlerle ilişkimiz rüyalarda olduğu gibidir: hayal

edilebilen her şey aynı zamanda düşlenebilir,
oysa en beklenmedik rüyalar bile bir arzuyu, ya
da arzunun tersi, bir korkuyu gizleyen resimli bir
bilmecedir.
Kentleri de rüyalar gibi arzular veya korkular kurar;
söylediklerinin ana hattı gizli, kuralları saçma, verdiği
umutlar aldatıcı, her şey, başka bir şeyi gizliyor
olsa da.
Italo Calvino1

Yaratıcı süreçler kaybolmayı gerektirir: Sınırsız düşünce ve

düşleme eylemini, yeni varsayımların inşasını ve özgürce
üretken bir yolculuğa çıkabilmeyi. Zamanda kaybolmayı ge-
rektirir ki her seferinde yeni bir bilinç oluşturulsun. Çıkılan
her yolculukta, “toplayıcı bellek” 2 bir yanda bireyin yaşamı-
nın geçtiği bildik kentleri; bir yandan da zaman ve mekân-
dan bağımsız ve hayalî, düşlenebilir kentleri biriktirir. An-
cak böylelikle kentsel deneyimin en temel biçimi olan yol-
culuklarda gezgin, anıları ve arzularıyla yol alır; oyunlarla
kendi mekânsal hikâyelerini kurar. Aylak yürüyüşlerinden
toplanan parçalar, belleğinden kopup gelenler ve anımsa-
211
nanlarla, akılcı kente bir tutam oyunsu iz bırakır. Böylelik-
le “göçebeliğe dayalı, metaforik olan kent, planlı ve okunur
kentin açık metninin içine sızar.”3
Kentte gezinen adımlar, anında belirlenen rotalarla kent
mekânını yeniden biçimlendirir. Gezgin, “buradalık ve şim-
dilikle” bir doğaçlama eylemi olarak gerçekleştirdiği rast-
lantısal ve kuralsız yolculuğunda, karşılaştığı her mekân-
sal göstergeyi kendince yeniden üretir. Yürüyüşü boyun-
ca bazı yerleri –uğranılmayanlar– ayıklayıp kaybeder. Kalan
yerler –uğranılanlar, uğrak noktalar– arasında ise yeni bir
mekânsal kurgu yaratır.4 Kent içindeki bu mekânsal dene-
yimini anıları ve hayalleriyle harmanlar. Böylelikle içerisin-
de bulunduğu çevre, bu çevredeki nesneler, olaylar, kişiler
ve yerler arasında yeni ve sabit olmayan ilişkisel örüntüler
üretir5. Kendi yer anlayışını, gezi rotasını, mekân dizimini
ve topografik ilişkiler düzenini kurar. Kişisel atlaslar oluştu-
rur. Mekânsal deneyim böylece kişisel kent topografyalarına
dönüşür. Haritanın temelini de bu kişisel rotalar ve bu rota-
ların deneyimi oluşturur. Haritalar her yolculuğun günlüğü
sayılabilir. Dolayısıyla haritalar yapılır mı yoksa yazılır mı?
Kentsel ve mimari anlatımlar olarak haritalar, mekânlar ve
yerler arası ilişkilerin açık uçlu, çok katmanlı ve tüm boyut-
larıyla ilişki kurulabilir şekilde betimlenmeleri, temsil edil-
meleri üzerine kuruludurlar. Kentsel topografyayı ve kentte-
ki mekânsal ilişkileri yeniden üretme, mekânsal ilişkileri yer
değiştirme üzerinden tekrar değerlendirme, çok yönlü bir
yapı kurma, alternatif mekân ve zaman kurguları önerme,
farklı farklı biçimlerde okunma ve deneyimlenme potansi-
yelini taşırlar. Deneyim süreçlerini dışa vururlar. Mekânsal
deneyim sunan birer topografik, kartografik “pratik”6 olarak
tanımlanabilirler.
Bu bağlamda, mimarlığın ve kentin hikâyeler ya da hari-
talar gibi kurulan ya da yazılan, bazen ilgisiz öğeleri bile bir
212
araya getirebilen ya da bir arada tutabilen yanına değinmek,
gündelik hayatın içindeki anlık, düzensiz ve tesadüfi dene-
yimlerin nasıl birer kentsel kolaj oluşturduğunu anlamak ve
bireylerin kişisel atlasları aracılığıyla kenti nasıl anlamlan-
dırdığını tartışabilmek önem taşımaktadır. Akılcı, işlevsel,
planlı, yönlendirici, denetimci düzene sahip geçmişin ve bu-
günün kentinde “ütopyacı” gezginlerin anıları ve arzularıy-
la içlerinden geldiği gibi oyunsu yaratıcı bir yolculuğa çık-
ması; üretici, yaratıcı, özgür bir kentsel yaşamı teşvik eden
mimariye ve kentsel çevrelere dair mekânsal önermeler ya-
ratabilmesi için... İnsanın unuttuğu varoluşsal benliğine da-
ir tinsel yolculuklar için...
Tıpkı unutulmuş vakanüvisler7 tarafından hayal edilmiş
ve gerçekte hiç olmayan pek çok yer gibi. Kayıp Dünya, Ha-
rikalar Diyarı, Bersabea, Fargorn Ormanı, Narnia, Havaiyat,
Rüya Krallığı, Çizgi Ülke, Odes Adası, Nimpatan ya da Al-
bur 8 gibi. Ya da Yeni Babil ve Görünmez Kentler’de düşlen-
diği gibi.
Hayal ürünü evren oldukça zengin bir coğrafya: Her za-
man fazladan bir yaşam, bir yer, bir yapı, bir kent buluna-
bilir. Şüphesiz ki, hayalî diyarlarda, düşsel atlaslarda içimiz-
de heyecan yaratan, merak uyandıran bu zaman-ötesi yol-
culuklar olmasa dünya çok daha “küçük” bir yer olurdu. Bu
nedenle her gün kentin belleğine gerekli gereksiz, ilgili il-
gisiz, kelime kelime, büyük küçük, anlamlı anlamsız, uzun
kısa, amaçlı amaçsız düşler asmak. Kişisel deneyimlerin ge-
tirdiği rotaları, izleri ve imgeleri, bu düşlerle yan yana getir-
mek. Farklı dizilişlerin, bir araya gelişlerin kolaj bir bütünü
oluşturmasını sağlamak ve kurmaca kenti parça parça ör-
mek, tamamlamak. Bir ağı imleyen dizilim içinde kolaj cüm-
leler kurmak; kolaj mekânsal öyküler yazmak; kolaj örün-
tüler, kolaj imgeler, kolaj yaşamlar yaratmak; kolaj evrenler
düşlemek. Düşleyip bozmak ama her defasında bozup yeni-
213
den ve yeniden, tekrar tekrar yapmak... Parçalardan yola çı-
karak bütünü kurmak... Bütünü parçalamak...
Bu açıdan bakıldığında Prometheus, Epimetheus ve Meno-
itios’un kardeşi, Titan İapetos’un dev oğlu Atlas;9 var olduğu-
nu hiçbir zaman unutamayacağı bir ağırlığın altında, omuz-
larında aslında sadece gökkubbeyi taşımıyordu. Taşıdığı yük,
fiziksel bir kürenin, karaların ve denizlerin, yükseltilerin ve
derinliklerin, yerin ve göğün, dünyanın çok ötesinde, yeryü-
zünün aksine, “göksel bir kürenin” aynı zamanda kozmik ve
hermetik evreniydi. Ve dolayısıyla Atlas; yeryüzü ve üzerin-
de yaşanmışlıklar, geçmiş ve anılarla olduğu kadar arzular ve
hayaller, düşler ve düşlenenler, gece ve gündüz, simya ve ye-
raltı, gelecek ve ütopyalarla da yüklüydü.
Atlas zorlu bir baskı altında kaldı:
Dünyanın bittiği bir yerlerde,
Güzel sesli akşam perilerinin karşısında
Dimdik ayakta tutuyor göğü
Başı ve yorulmaz kolları üstünde.
Akıllı Zeus’un ona ayırdığı kader bu.
Hesiodos10
Bol ağaçlı bir ada, içinde bir Peri,
Kara yürekli, uğursuz Atlas’ın kızı.
Bu Atlas görür denizin bütün uçurumlarını
Ve koca direkleri omuzlarında taşır,
Yeri göğü birbirinden ayıran direkleri.
Homeros11
Nitekim Hayali Yerler Sözlüğü de, bütün dünyaya ve bü-
tün çağlara uzanan kurmaca toprakların, unutulmuş diyarla-
rın tuttuğu yerin, hayalî bir dünyanın, hayal gücünün uçsuz
bucaksız büyüklüğünü sunar.12 Bu noktada, hepsinden hare-
ketle, tamamen hayal ürünü bir yeryüzü haritası; bütün kur-
maca kentlerin haritalarıyla dolu bir atlas düşlenebilir mi?
214
Haritada Bir Yolcu: Yollar, Yolculuklar,
Haritalar ve Atlaslar
Michel de Certeau, The Practice of Everyday Life kitabında,
kentte yolculuk etme üzerinden “hikâye kurucu mekânsal
pratikleri” ve “mekânsal/mekânlaştırıcı hikâyeleri” arar.13
Certeau, burada mekân kurucu bir eylem olarak yürüme ey-
lemini ve bu eylemin kentin coğrafyasına yansımasını; yürü-
yenlere ve gezginlere (walkers, voyeurs, Wandersmänner) ait
birtakım rotalar ve bu rotaların oluşturduğu mekânsal hikâ-
yeler, haritalar üzerinden aktarır.

Babil Dünya Haritası, MÖ. 6000 civarı. Bu harita çepeçevre bir okyanus içinde
yaşanan dünyayı göstermektedir.

215
 Certeau’ya göre, haritacılığın bir bilim dalı olarak ka-
bulünden önce üretilmiş haritaların çoğunluğu yapılan
yolculukların ve yaşanan deneyimlerin görsel ve yazın-
sal günlüklerini, anlatılarını, yani mekânsal hikâyeleri-
ni ifade eder. Fakat 15. yüzyıldan 17. yüzyıla kadarki sü-
reçte, modern bilimin doğuşu, Öklid geometrisi ve son-
rasında tanımsal geometri etkisiyle haritacılığın artık bi-
limsel bir konum almasıyla, haritalar kendilerini müm-
kün kılan hikâyelerden, pratiklerden uzaklaşır.14 Soyut

Kitab-ı Bahriyye, Piri Reis, 16. yüzyıl ortası.

216
Dünya Haritası, Kitab-ı Bahriyye, Piri Reis.

mekânlara ve coğrafî tanımlara yer vermeye başlarken, üze-

rilerindeki resimleri, anıları, hikâye parçalarını, yaşanmış-
lıkları, aranıp ulaşılanların izlerini yavaş yavaş siler, geçmişi
elimine eder.15 Sahip olduğu bilgileri sadeleştiren ve soyuta
indirgeyen bir ifadeler bütününe dönüşür.
217
 Örneğin, Ptolemy Coğrafyası’nda veya 14.-18. yüzyıl aralı-
ğında yön bulmak için denizcilerin kullandıkları portolon-
larda olduğu gibi, bazıları gözleme, bazıları geleneksel kay-
naklara dayalı olarak üretilen bu haritalar,16 artık enlem ve
boylama sahip kürenin düz çizgileriyle “kusursuz” bir şe-
kilde kâğıda aktarılma deneyimini ifade eder. Dünyanın “en
inandırıcı, en sahici ve en hakiki görünüşleri” olarak belki
de Keşifler Çağı’nın bilimsel temelini oluştururlar. Net ve
hatasız konum ve rota belirlemeye olanak veren bu yerküre
izdüşümleri, pusula doğrultuları çizgilerle belirtilmiş; uzak-
lıkların işaretlendiği; dereceler, denizler, nehirler, yerleşim
yerleri ya da dağlar gibi yerkürenin fiziksel özelliklerini be-
timleyen geometrik suretlerdir.
Ortaçağ ve Rönesans ressamları da kenti insan gözünün
sahip olmadığı bir perspektifle çizer. Bu, kente yukarıdan
aşağıya doğru bakan tanrısal bir gözdür. Resmedilen kuş ba-
kışı kent görüntüsü, bireyin kente yabancılaşan, kente dışa-

Berlinghieri, 1480 civarı.

218
Ptolemy Coğrafyası’ndan.

Ptolemy Coğrafyası’ndan.

219
İstanbul, Giovanni Francesco Camocio, 1566-1574.

İstanbul, Thomas Artus, 1662.

220
İstanbul, Vavassore’den, 1477.

İstanbul, Thesaurus exoticorum, 1688.

221
rıdan bakan panoramik algısıdır.17 Tıpkı İstanbul’un 15., 16.
ve 17. yüzyılın seyyahlarına ait tasvirleri18 gibi. Bu yaklaşı-
mın zıttı olarak, bireyin kent içindeki deneyimi ele alınabi-
lir, çünkü kentsel mekân aslında gündelik hayatın, tüm ya-
şamın geçtiği yerdir; kişisel yolculukların, yaşanmışlıkların
mekânıdır ve bu deneyim Ortaçağ’ın yolculuklarına ve rota-
larına benzetilebilir.
Ortaçağ’ın ilk haritaları, düz çizgiler halinde rotalarının
belirlendiği; duraklanacak, içinden geçilip gidilecek, konak-
lanacak şehirlerin ya da ibadet edilecek yerlerin; bu şehirler-
de referans noktaları olacak önemli yapıların işaretlendiği;
uzaklıkların ise yürüyerek alınan mesafeler –ayak ölçüsü–
ve zaman birimlerine –saat, gün gibi– göre hesaplandığı, ile-
ride hatırlamak üzere önceden tanımlanmış eylem planları,
kısa notlardır.19 Gezilere, yerlerin önceliklerine, deneyim-
lenme sırasına ve dolayısıyla mekânlar arası ilişkilerin be-
timlenmesine dayalı coğrafî bir imge, böylelikle zaman bo-
yutu da kazanır ve haritalarda imlenen yerler artık mekân-
ların yaşanmışlıklarını temsil etmeye başlar: yerkürenin bi-
limsel dökümü ve evrenselin grafik bilgisinden çok, mekân
kurucu pratikleri ve mekânlaştırıcı hikâyeleri. Doğal olarak
da bu yolculuklar, kişisel bir deneyime, gezginlerin kendi
rotalarına bağlıdır.
13. yüzyıl Ebstorf ve Hereford dünya atlaslarında görülen
resimler ve tuhaf yaratıklar, Haçlı Seferleri’ne katılanların
dile getirdikleri söylencelerden yola çıkılarak haritaya akta-
rılmıştır.20 1430 tarihli Borgia veya Tavola di Velletri21 dün-
ya haritası da, yer kürenin fiziksel katmanlarından çok, yer-
lerin öyküsel örüntülerini anlatır. Benzer şekilde Evliya Çe-
lebi’nin 17. yüzyıla ait Nil Haritası ve Dicle-Fırat Nehirleri
Haritaları22 da gerçek imgeleri resmetmekten çok; gezi not-
ları, odaklar ve ilkel mekân betimlemeleriyle, şiirsel dene-
yimleri anlatır.
222
Ebstorf Haritası, 13. yüzyıl.

Ebstorf detay.
223
Hereford Haritası, 13. yüzyıl.

Hereford detay.
224
Borgia veya Tavola di Velletri dünya haritası, 1430.

Nil haritası, Evliya Çelebi, 17. yüzyıl.

225
 Bu tabloya Boyer, 13. yüzyılda üç Mezopotamyalı keşişin
dünyanın sonunu, yani ucunu bulmak için yaptıkları yolcu-
ğu anlatan dünya suretini ekler. Bu keşif yolculuğu, kulak-
tan dolma bilgiyle dünyanın bilinen ve spekülatif coğrafyası-
na; bilinmeyen dünyanın ücra köşelerinde, görünmeyen ger-
çeklerin ve söylencesel yerlerin hayalî algısına; düşsel imge-
ler, anomaliler, boşluklar ve harikalarla dolu arazilerinedir.
Giden kimsenin geri dönmediği bir yeri bulma arzusuyla baş-
layan, bilinmeze yapılan bu yolculuk, keşişleri, içinden geç-
tikleri hayalî dünyaların bilinmedik ve gerçeküstü deneyimi-
ne götürür.23 Tıpkı kişisel deneyimin ön planda olduğu, ar-
zularını takip eden bireyin rotalarının bir kolajı olan Guy De-
bord ve Asger Jorn’un “psikocoğrafik arzu haritaları”24 gibi.
Dünyanın sonuna yapılan bu bilinmez yolculuk, erişilmez ol-
madığı halde hiç kimsenin varamadığı, yola çıkan gezginlerin

Ortaçağ İngiltere’sindeki Chertsey yerleşimi, 15. yüzyıl.

226
Heredotos dünya haritası, M.Ö. 5. yüzyıl.

bir kerecik olsun göremeden yıllarca dolaştıkları, yeri hep de-

ğişen kent Abaton’a yapılan yolculuklara da benzetilebilir.25
Antik Yunan’da dünya kavramı insanoğlunun üzerinde
yaşadığı, fiziksel olarak deneyimlediği topraklarla, “mitik
nehir-Okyanus” ile sınırlıdır. Periodos gês, yani “yeryüzünün
haritası” ise, üzerinde yürünen toprakların yazınsal bir anla-
tısıdır; yürüyerek yapılan bir yolculuktan zihninde kalanları
ya da söylencesel bir serüveni işaret eder.26
MÖ 5. yüzyılda yaşayan Heredotos, oval bir düzlem olarak
betimlediği yer şekli üzerine topladığı bilgilerden ve okudu-
ğu kitaplardan yola çıkarak bir dünya haritası çizer. Here-
dotos’un haritası üç kara parçasından oluşur: Avrupa, Asya
ve Libya.27 Kaşgarlı Mahmut’un 11. yüzyılda Divan-i Lügat it
Türk adlı kitabına eklediği dünya haritasında sadece bildiği
ve duyduğu bir dünyayı resmettiği görülür: Türkçe’nin fark-
lı farklı aksanlarla konuşulduğu dünya bölgeleri. Tepsi gibi
düz ve yuvarlak dünyanın üzerinde Orta Asya’nın büyük bir
kısmı, Çin ve Kuzey Afrika vardır.28
227
Bilinen en eski Türk haritası, Kaşgarlı Mahmud’un eseri
Divan-ı Lügati’t Türk’ten, 1072.

Constant ile Calvino’nun Düşsel Atlasları

İnsana hatırlatmak istedikleri açısından Yeni Babil ve Görün-
mez Kentler, Ortaçağ kartografyasına yakın birer atlas olarak
görülebilirler. Tek farkları, düşsel birer atlas olmaları belki
de... Her ikisi de bilinen zaman ve mekân duygusundan ba-
ğımsız; bildik kentlerden uzak, hayalî ve kurmaca kentler;
keşfedilmeyi bekleyen rotalar; görünüp kaybolan ipuçları
ve kentsel deneyimler. Saate endeksli, dakik, programlı ya-
şamın hayatı otomatiğe alışına kısa devre yaparak dünyaya,
kente ve gündelik hayata başka türlü bakılabileceğini hatır-
latma çabaları olmaları açısından çok önemliler: Zamanı ve
228
zamanın hızlı akışını, bağımlılıkları unutmak, unutturduk-
larını hatırlamak, oyun oynayan insana geri dönmek, özgür-
leşebilmek ve yaratmak... Dolayısıyla kentleri artık kent(li)
olarak deneyimlemenin imkânsızlaştığı zamanlarda, geç-
mişsiz, derinliksiz, bildik, büyüsüz ve gizsiz kentlerin gö-
rünmez patikalarından düşsel derinliklerine uzanan birer
gezi olarak görülebilir her ikisi de.
Calvino’nun Görünmez Kentler’inde Marco Polo’nun çık-
tığı sonsuz yolculuk; Constant’ın Yeni Babil sakinlerinin sü-
rekli hareketli, göçebe oluşu... Bu düşsel atlaslarda, sürek-
li yer değiştirme kentsel deneyimin temel biçimidir. Hayalî
kentler ile arzulanan zaman-ötesi yolculuklar da gezgin ve
kent sakinleri, yerlerin ve rotaların bilgisine kör bir içgü-
düsellikle sahiptir. Yerler ve rotalar, yönsüzdür; sürprizler-
le ve bilinmezlikle doludur. Böylece hayalî yolculuklarda ya-
şanan deneyimler; planlı, okunabilir, işlevsel, yönlendirici,
akılcı kentin haritası üzerinde tam olarak okunması pek de
mümkün olmayan çok yönlü, anlık ve muğlâk başka bir me-

Yeni Babil Kuzey, Suluboya ve Kolaj.

229
Yeni Babil/ Den Haag (Lahey), Kâğıt üzerine suluboya.

tin oluşturur. Mekânsal bir kolaj öykü: kolaj imgeler, kolaj

tümceler, kolaj rotalar. Ortaçağ gezginlerinin seyahatlerinde
olduğu gibi, bu yolculuklar da geometriden arınmış bireysel
kolajlardır. Yaratılan kişisel ve düşsel kolaj evrenlerin kent-
sel mekânları da hayalî fakat fiziksel coğrafyayla ve bu coğ-
rafyayı saran deneyim ve deneyimin bıraktığı yaşamsal, va-
roluşsal izlerle inşa edilir. Kurmaca kentler böylece arzular-
la ve bedenle yeniden biçimlenir.
Her iki yolculuk da bireyi, “üçüncü bir kentin olası sa-
kinleri” yapacak kentin ve kentlinin arayışına götürür. Bir
noktada “bellekte başlayıp metropollerde biten pusulasız
bir yolculuğun güncesidir”29 her ikisi de; kurmaca kentle-
rin üzerinde değil tam da içinde, görünmez bir rotayla yapı-
lan yolculuklardır.
Dolayısıyla aynı patikadan yola çıkarak bu düşsel coğraf-
yalarda ilerlemek, ilerlerken kişisel bir rota oluşturmak ve
230
Yeni Babil/ Paris, Harita üzerine mürekkep.

Yeni Babil’in Sembolik Sunumu, Kolaj.

231
bu rotada hayal edilen kentlerin mekân kurucu bileşenlerini
kurcalamak bu yazıya rehberlik edecektir. Bu kurgusal gezi-
ye yardımı olması amacıyla da hem haritalar hem de imaj-
lar eklenmiştir.
Başka gezginlerin her iki atlasta da farklı rotalar izlemesi
mümkün. Çünkü her iki düşsel atlasta yer alan kentlerde de
aranan, bir hiyerarşi, bir geometri, bir estetik ya da bir yapı-
sal mesele değil. “[Kent üzerine] her yazım, her okuma ve
her gezi yeni bir yer kurgusu, [yeni mekânsal ilişkiler, ye-
ni mekânsal örüntüler, yeni bir] kent topografyası önerir.”30
Dolayısıyla aranan; içerisinde sonsuz sayıda yolun izlenebi-
leceği hayalî bir evrende, çok sayıda değişik bitişe ulaştıra-
cak, sonsuzluğa açılan patikaların açık uçlu bir harita-yazın-
sal kurgusu. Görülecek ki, başlangıçları aynı olsa bile tüm
patikalar hep farklı bir bütünlükle bitecek ve hayalî kent; iz-
ler, imgeler, arzular ve düşlerle beraber parça parça, yavaş
yavaş kurulacak.

Yeni Babil
Yeni Babil projesi (1956-1974), sanatçı ve belki de bir “ha-
yalperest”, vizyoner mimar olarak nitelendirilebilecek Cons-
tant Nieuwenhuys’un yeni bir kenti ve o kentin sakinlerini
anlattığı resimler, çizimler, kolajlar, ölçekli modeller, yazılar
ve litografiler bütünüdür.31

Yeni Babil’in çingene yerleşimlerinin göçebeliğini, derme-çatmalığını hatırlatan

temsilî çizimi.

232
Yeni Babil Sektörleri Görünüş, Fotomontaj üzerine suluboya ve kurşun kalem.

Yeni Babil, Constant’ın Paris’te çıktığı flânerie turları son-

rasında yaşadığı deneyimlerden ve Alba’daki Çingene yerle-
şimlerinden esinlenerek ortaya koyduğu yeni bir yaşam bi-
çimidir. Çingene yerleşimlerinin esnekliğini, yapım tekniği-
ni, derme çatmalığını, geçiciliğini, değişkenliğini var eden
öğeler ile sakinlerinin göçebe yaşam tarzlarını ve kültürle-
rini inceleyerek düşlediği yeni bir insan, yeni bir toplum –a
ludic society / mass and free– ve yeni bir kenttir.32 İnsanın
–homo faber– içindeki gerçek ve belki de “ilkel” atalarına ait
unuttuğu izlerin –homo ludens– dünyayla etkileşimini, dün-
ya deneyimini günışığına çıkaran başka bir insan için başka
bir şehirdir. İçerisinde insanın benliğini, kendi varoluşunu
keşfettiği, hatırladığı, yeni, fakat sosyal bir mekân tahayyü-
lü, temsilidir.
Birey, saatin hükmettiği bir dünyadan bağımsız olarak,
tüm yaşamı boyunca zamanını istediği gibi kullanmakta, is-
tediği yere gitmekte, istediği şeyi yapmakta, istediği zaman
bu ağdan çıkmakta özgürdür. Yaratıcı, hareketli, özgür, ma-
ceracı ve oyuncu bir öznedir. İşten, aile yaşantısından, top-
lumsal sorumluluklardan muaftır. Mekân ve zamandan ba-
ğımsızdır. Bu da yeni bir kentleşmeyi beraberinde getirir:
Tamamı yapay bir çevrede inşa edilmiş, pilotiler üzerinde
yükselen, dinamik ve sürekli yeniden oluşturulabilen son-
233
Yeni Babil’de Bir Sektör Parçası, Metal, pleksiglas ve ahşap.

Yeni Babil, Odeon’a Armağan, Tuval üzerine yağlıboya ve alüminyum boya.

234
suz ve geçici bir yapı. Bu ağsı yapıyı, yeni göçebe insan, ken-
di ihtiyaçları doğrultusunda yeniden ve tekrar tekrar yara-
tır. Böylece kendi yaratıcılığını da oyunla keşfeder. Mevcut
kentler üzerine yerleşen, labirenti andıran ağda boşluk yok-
tur, yaşam değiştiği anda o da değişir. İçinde çok yavaş bir
akış ve devinim vardır. Süreklidir ve kentleri birbirine bağ-
lar.33 Yeni Babil’de “yaşam hazdan geriye kalandır”.34 Çün-
kü “modern mimarlık ve kent ihmalkârdır; statik ve meka-
nizedir, ilişkileri koparır”.35

Görünmez Kentler
Italo Calvino’nun 1972’de yazdığı Görünmez Kentler ise, “ta-
nıyamadığı için imparatorluğuna bir türlü sahip olamayan
ve dünya yıkıma uğradığı için uçsuz bucaksız gücünün de-
ğerini kaybetmekte olduğunu anlayan Kubilay Han ile ken-
disine imkânsız kentlere dair “görünmez bir rota” çizen
ütopyacı gezgin Marco Polo’nun zaman ötesi yolculuğuna
ait bir dizi gezi notudur.36 Düşsel atlaslarda yapılan yolcu-
luklarda, satranç partilerinde sınanan, bir kimlik, bir özgür-
lük arayışıdır.37 Belki de üzgün ve mutlu kentlerden yola çı-
karak yazılmış sadece “düşünceyle gidip görülen”, var olma-
yan kentlerin öyküsüdür. Kubilay Han’ın atlasında, ütopya-
cı gezgin elli beş kente uğrar. Bu yolculukların amacı, “mut-
suz kentlerin içine gizlenmiş, sürekli biçim alıp, yitip giden
mutlu kent imgeleri”38 üzerinden “insanları kentlerde yaşa-
tan gizli nedenleri, [...] değerleri keşfetmektir.”39 Yolculuk-
lar, anılar, kalıntılar ve imgelerle; mekânsızlık, yersizlik ve
sınırsızlıkla; biçimsizlik, belirsizlik, süreklilikle ve arzular-
la sonsuzlukta, çoğullukta ve tarihsiz ama birbirine dönü-
şen bir zamanda parça parça kurulan kentleredir. Bir anlam-
da Görünmez Kentler, kentler ile insanoğlu arasındaki geri-
limli ilişkinin düşsel kurgusudur.
235
Arzulanan Coğrafyalar ve Hayal Kurucular
1950’lerden beri sorgulanıyor ama bugün de güncelliğini
koruyan bir soru bu: Kent, kentli terimleri ya da kent mekâ-
nı, kentsel deneyim kavramları bizim için ne anlama geli-
yor? Bu bağlamda Görünmez Kentler ve Yeni Babil geçmiş-
te olduğu gibi bugün de gündelik yaşam pratikleri ile top-
lumsal mekânın üretimi arasındaki ilişkinin tekrar tekrar ele
alınmasında, kentsel yaşama ve mekâna dair önemli ipuç-
ları sunuyor. Her iki düşsel coğrafyada çıkılan zaman-öte-
si yolculuklarda, kentsel yaşamın kuralsız, elle tutulmaz,
dile dökülemez düşsel pratikleri, kurmaca hikâyeleri, kış-
kırtıcı önermeleri, alternatif mekân ve zaman kurguları ha-
yalî rotalarıyla birlikte bilindik kent mekânını işgal ediyor.
Calvino’nun da dile getirdiği gibi “anılardan, [geçmişten]
akıp gelen[leri] [...] bir sünger gibi emer kent”40 ve “kolek-
tif hafıza”sına kaydedip genişler. Böylelikle imler ve hatıra-
lar ile rotalar üzerinde tekil, öyküsel örüntüler yazılıyor ve
mekân, yerin geçmiş hikâyeleri ve kazandığı şiirsel içerikle
bir harita-yazı olarak bir kez daha biçimleniyor.

İmgeler, Anılar, Kalıntılar

Anılar, “toplayıcı bellek” ve coğrafyayı sarıp sarmalayan
hikâyeler, kurmaca kentlerde önemli bir mekânsallaştırıcı
öğe olarak karşımıza çıkar. Görünmez Kentler’de Marco Po-
lo, Kubilay Han’a Zaira kentini şu şekilde anlatır:
Merdivenli yolların kaç basamaktan oluştuğundan, kemer
kavislerinin açı derinliğinden, çatıların hangi kurşun levha-
larla kaplandığından söz edebilirim sana; ama şimdiden bi-
liyorum, hiç bir şey söylememiş olacağım sonunda. Zira bir
kenti kent yapan bunlar değil, kapladığı alanın ölçüleri ile
geçmişinde olup bitenler arasındaki ilişkidir: bir sokak lam-

236
 basının yerden yüksekliği ve orada idam edilen zorbanın sal-
lanan ayakları ile yer arasında kalan uzaklıktır; o lambadan
karşı parmaklığa gerilen ip ve kraliçenin geçeceği güzergâ-
hı donatan süslemelerdir; parmaklığın yüksekliği ve şafakta
onun üzerinden atlayıp kaçan gizli sevgilinin sıçrayışıdır; bir
saçağın eğimi ve aynı pencereye süzülen bir kedinin o saçak
üzerinde kayarcasına yürüyüşüdür; burnun arkasından bir-
den çıkıveren harp gemisinin toplarıyla çizdiği siluet ve sa-
çağı yok eden bombadır; balık ağlarındaki yırtıklar ve ağla-
rı yamamak üzere iskeleye oturmuş, kraliçenin gayrimeşru
oğlu olduğu ve kundağıyla, orada iskeleye bırakıldığı rivayet
edilen zorbanın harp gemisinin hikâyesini yüzüncü kez bir-
birlerine anlatan o üç yaşlı adamdır.41

Ya da hayallerin kenti İsidora’da gezginin yaşadığı déjà

vu’da olduğu gibi:
Burada evlerin salyangoz kabuklarıyla kaplı helezoni mer-
divenleri vardır, en iyi dürbün ve keman burada yapılır, bir
yabancı, iki kadın arasında bocaladığında, burada daima
bir üçüncüsüne rastlar ve horoz dövüşleri burada bahisçi-
lerin kanlı kavgalarına dönüşür. Bir kent arzuladığında hep
bunları düşünürdü o. Onun hayallerinin kenti İsidora öy-
leyse: ama bir farkla. Düşlenen kent gençliğiyle içeriyordu
onu; geç yaşta gelir İsidora’ya. Kent meydanında yaşlıların
bir duvarı vardır: üzerine dizilir, gençliğin önlerinden gelip
gidişine bakarlar; o da oturur aralarına.42

Kentlerin belleğinde “arzular birer anıdır şimdi.”43 Çünkü

bellek ve anılar arzularla bir bütündür. Yaşanılan ya da ya-
şanacak dünyayı arzular şekillendirir. Karadan ve denizden
farklı görünür Despina:
Gökdelen tepelerinin, radar antenlerinin, rüzgârda beyaz,
kırmızı, dalga dalga rüzgârgüllerinin, kurum kusan bacala-

237
 rın, yaylanın göğe değdiği çizgiden fırlayışını gören deveci
bir gemiyi düşünür; bir kenttir bu, bilir, ama kendisini çöl-
den alıp götürecek bir yelkenli gibi görür onu; [...] Deniz-
ci ise, kıyının pusunda, bir deve hörgücünün biçimini, sağa
sola sallanarak ilerleyen iki benekli hörgüç arasında parlak
püsküllü bir eyerin biçimini seçer, bir kenttir bu, bilir, ama
hamudundan şarap tulumları, meyve şekerlemeleri, hurma
şarapları, tütün yaprakları dolu torbalar sarkan bir deve gi-
bi görür onu [...][Çünkü] “her kent biçimini, karşısında
durduğu çölden alır; [...]44

Calvino’nun hikâyelerinde yolculuk halindeki gezgin,

kentsel deneyimini mitler ve hatıraların kentle kurduğu iliş-
ki üzerinden, geçmişle birlikte, düşüncede geçmişin arkeo-
lojisini yaparak yaşar. Geçmiş buradaki özgürlük arayışının
vazgeçilmez parçasıdır: yaşamak, düşlemek ve düşlerden ge-
ri kalanı hatırlamak.
Aynı anılar ve “hatırlayan belleğe” Yeni Babil’de rastlan-
maz; sadece gelecekteki bir şehir, bu şehirde de an, yaratıcı-
lık, oyun ve arzular vardır. Her şey geçici, devingen ve de-
ğişkendir, dolayısıyla anılar ve inşa edilen izler sürekli ola-
rak silinir. Şehir, her defasında sakinleri tarafından yeniden
kurulur. Yere bireysel aidiyet yoktur. Yeni Babil sakinleri ha-
reketlidir, göçebedir. Çingeneler gibi ve hatta Constant’a bu
özgür ve sonsuz dünyanın arayışında esin kaynağı olan Alba
kentinin dağ eteklerinde mola veren Alba Çingeneleri ve on-
ların yaşam biçimleri gibi. Onlar sahip oldukları bu özgürlü-
ğü şöyle açıklar:
Bizler sınırları olmayan bir dünyanın, Orta Asya’nın boz-
kırlarından Atlantik sahillerine, Güney Afrika’nın yüksek
platosundan Finlandiya ormanlarına herkesin izin almadan
istediği yere gidebildiği, silah olmadan sahip olunan özgür-
lükler dünyasının yaşayan sembolleriyiz.45

238
Yeni Babil, Labirent’e Giriş, Tuval üzerine yağlıboya.

İşte Yeni Babil’de aranan özgürlük de böyledir; bilinen, ka-

lıplaşmış her şeyden, geçmişten, anılardan, aile kurumun-
dan, zamandan, rutinden, mevcut sistemden, bireyi yere ve
başka bireylere bağlayan her şeyden, herkesten uzaktır. Ora-
da içinden geldiği gibi anlık davranma, arzularını hareke-
te geçirme, kendini dinamik zevklere ve özgürlüklere ada-
ma esastır.

Zamansızlık, Sonsuzluk, Çoğulluk

Gerek Yeni Babil’de gerek Görünmez Kentler’de öngörülen
kentsel deneyim, bilinen ve deneyimlenen zaman hissiyatın-
239
dan ve zaman akışından bağımsızdır. Tarihsiz, kurmaca bir
zamana dayanır. Sonsuzdur ve çoğullukta yaşanır.
Ütopyacı gezgin Marco Polo’nun uğradığı kentler, fark-
lı zamanlarda tasavvur edilen kolaj evrenlere ait fragmanla-
rın biraradalığıdır. Zaman-ötesi ya da zamanlararasıdır. Za-
mansal açıdan çok boyutludur. Sadece bazı hikâyelerde ha-
yal edilen yere varmak için bilinen anlamda bir zaman dili-
mi dile getirilir.
“İnsan oradan yola çıkar ve üç gün doğuya giderse Diomi-
ra’da bulur kendisini.”46 “Üç gün hep güneye gidersen, kar-
şına ince ince kanallarla sırılsıklam, göklerinde uçurtmala-
rın uçtuğu bir kent, Anastasia dikiliverir.”47 “Karayele kar-
şı seksen mil yürürsen yedi düvelden tacirlerin her gündö-
nümü ve ekinoksta buluştuğu Eufemia’ya varırsın.”48 “Ora-
dan yola çıkıp altı gün yedi gece yol gidersen ay ışığına sere-
serpe uzanmış, sokakları bir yün yumağı gibi birbirine dola-
nan beyaz kente, Zobeide’ye varırsın.”49 Ancak, yola çıkılan
ya da varılan nokta hiçbir zaman belli değildir.
Yeni Babil’de ise zamanın tamamı boş zamandır ve zaman
çok yavaş akar. Uyumak, yemek yemek, dinlenmek gibi do-
ğal aktiviteler istenilen anda, istenilen yerde gerçekleştirile-
bilir. Yaratıcı olmak, yaratıcı duygularını tamamen serbest
bırakabilmek önemlidir. Burada sadece birey değil, tüm top-
lum, güruh halinde zamandan bağımsızdır. Çünkü her şeyi
otomasyon sistemleri yapar ve Yeni Babil sakinlerinin nere-
deyse tüm zamanı boştur. Constant bunu şu şekilde açıklar:
Kıtlığı, sömürüyü ya da çalışmayı bilmeyen; kimsenin yara-
tıcılıkta sınır tanımadığı bir toplumda insanın nasıl yaşaya-
cağı sorusu –bu rahatsız edici, temel soru–, zihinlerimizde
şimdiye dek bilinen, mimarlık ya da şehircilik alanında ger-
çekleştirilmiş olan tüm çevrelerden kökten farklı bir çevre-
nin imgesini uyandırır. İnsanlık tarihinde böyle bir imgeye

240
Yeni Babil, Mobil Bir Labirentin Eskizi, suluboya, pastel boya ve kurşun kalem.

Yeni Babil, Laboratoryum, kâğıt üzerine mürekkep.

241
 örnek olarak gösterilebilecek bir çevre yoktur, çünkü kitle-
ler hiç özgür –özgürce yaratıcı– olmamıştır.50

Mekânsızlık, Yersizlik, Sınırsızlık

Düşlenen yerlerin kentsel deneyiminde özgür ve yaratıcı
davranışların gerçekleşmesini mümkün kılan bir başka özel-
lik de aslında arzulanan bu mekânların yerden ve bilinen,
sarılıp sarmalanılmışlık hissi veren, toprağa oturan “güven-
li” mekândan bağımsız oluşudur. Tahayyül edilenler ve on-
ların yaptığı çağrışımlar yersiz ve yurtsuzdur. Yere aidiyet
duygusundan uzaktır. Ütopik gezgin ya da yolcu yerkürenin
topografyasını olumlamaz.
Bilindiği üzere algılanan dünyada birey, dünyasını nes-
neler üzerinden kurar ve yaşamını tanıdığı nesneler üzerin-
den biçimlendirir. Nesneler ise göstergeler, işaretlerle algıla-
nır ki, Calvino’nun da belirttiği gibi: “Bellek denen şey çok
zengin[dir]: sürekli yineler göstergeleri, yineler ki kentler
var olmaya başlasın.”51
Halbuki arzulanan kentlerden bazıları bu tanımlı araçla-
rın, göstergelerin, aşina olunanların yokluğu sayesinde nes-
nelliğinden kurtulur. Bilindik mekân buharlaşır, dünya ha-
fifler. Kimi zaman boşlukta, kimi zaman gökyüzünde, mi-
marîler inşa edilir.
Calvino’nun “İnce Kentler”inden Ottovia kenti gibi. Bir
örümcek ağı olan kenti, ütopyacı gezgin şu şekilde anlatır:
İki sarp dağ arasındaki bir uçurum var: kent boşlukta duru-
yor, bir doruktan ötekine halatlar, zincirler ve tahta köprü-
lerle bağlanmış. [...] Kentin temeli bu: geçit ve destek gibi
kullanılan bir ağ. Geri kalan her şey yukarıda yükseleceği
yerde aşağıya sarkıyor: ip merdivenler, hamaklar, çuval ev-
ler, vestiyerler, küçük teknelere benzeyen teraslar, su mata-

242
 raları, gaz lambaları, kebap şişleri, sicimlere bağlı sepetler,
yük asansörleri, duşlar, trapezler, oyun çemberleri, telefe-
rikler, avizeler, sarkan yapraklarıyla çiçek saksıları. Ottovia
sakinlerinin boşluğa asılı yaşamları [...].52

Calvino, Armilla kentini de benzer ilişkisellikle betimler:

Gerçek şu ki kentin ne duvarları ne tavanları ne de döşe-
meleri var: evlerin bulunması gereken yerlerde diklemesine
yükselen, katların bulunması gereken yerlerde kollara ayrı-
lan, su borularının dışında onu kente benzetecek başka şey
de yok: Musluk, duş, troplen ve sifonlara bağlanan bir bo-
rular ormanı.53

Ya da ütopyacı gezgin Marco Polo’nun aradığı başka bir

kent olan Eutropia’da olduğu gibi. Eutropia aynı büyüklük-
teki birçok şehrin tamamından oluşur. Yalnız, bunlardan sa-
dece birinde yaşanır. Diğerleri ise boştur.
Eutropia sakinleri üzerlerinde müthiş bir yorgunluk hisset-
tiklerinde ve kimsenin artık mesleğine, akrabalarına, evine
ve sokağına, borçlarına, selamlanacak ya da selamladığı ki-
şilere katlanamadığı gün, kentin tüm nüfusu boş ve yeni gi-
bi orada onları bekleyen, herkesin değişik bir meslek, deği-
şik bir eş bulacağı, pencereyi açtığında değişik bir manzara
göreceği, akşamları vaktini başka şeyler, başka arkadaşlık-
lar, başka dedikodularla geçireceği komşu kente yerleşme-
ye karar verirler.54

Bu kentin sakinleri yalnızca sürekli yer değiştirmezler ya

da sadece yaşamlarını ve mesleklerini takas etmezler; her
defasında anılarını ve arzularını da değiş tokuş ederler. Aynı
hayat sahnelerini her defasında farklı oyuncularla farklı yer-
lerde oynarlar.
Yeni Babil’de ise boş zamanla örgütlenen şehir, yerden pi-

243
Yeni Babil, Merdiven Labirent, Ahşap, pleksiglas ve pirinç.

Yeni Babil, Büyük Sarı Sektör, Ahşap üzerine metal ve pleksiglas.

244
lotilerle yükseltilmiş teraslarda, hareketli nesnelerle kuru-
lur. Bu, herkesin yaratıcılığını özgürce kullanacağı, göçebe-
nin dinamik zevklerini gerçekleştirmesine olanak sunan bir
ortamdır. Açık ve geçici ortak kullanımı olan bütüncül bir
mekân, sürekli değişen ve devingen bir strüktürdür. Her de-
fasından yeniden oluşturulan sonsuz bir şehirdir. Mekân-
lar ise geçici yerleşimlerdir. Teknolojiden yararlanmak ön
plandadır.

Oyuncu, Gözlemci, Maceracı, Yaratıcı Göçebe

Kurmaca kentlere doğru yolculuk halindeki ütopik gezgin,
uğradığı kentleri bazen hem deneyimleyen, hem gözlemle-
yen; bazen de sadece dışarıdan izleyen, seyreden ya da sade-
ce içinde olup deneyimleyendir.
Görünmez Kentler’de Bauci’yi, kenti dürbün ve teleskop-
la yukarıdan izleyen böyle tanrısal bir gözle anlatır Calvino:
Koruluklar içinde yedi gün yürüyüp Bauci’ye giden ki-
şi onu göremez, oysa gelmiştir. Birbirinden oldukça uzak-
ta, yerden yükselen ve bulutların üzerinde gözden kaybo-
lan ince direkler taşır kenti. Yukarıya merdivenlerle çıkılır.
Yerde nadiren görülür Bauci sakinleri: gerekli her şey var-
dır yukarıda, bu yüzden aşağı inmemeyi yeğlerler. [...] Bau-
ci sakinleri ile ilgili üç varsayım var: Dünya’dan nefret ettik-
leri; ya da onu her türlü temastan kaçınacak kadar saydık-
ları; Dünya’yı kendilerinden önceki haliyle sevdikleri ve de
dürbün ve teleskoplarını aşağıya çevirip kendi yokluklarını
hayranlıkla seyrederek, tek tek her yaprağı, her taşı, her ka-
rıncasıyla, bıkıp usanmadan onu inceledikleri.55

Maurilia’da ise gezgin hem kenti deneyimler, hem de ken-

tin değişimini kartpostallardan izler:

245
 Maurilia’da yolcu kenti gezmeye, aynı zamanda da onu eski
haliyle gösteren bazı kartpostalları incelemeye davet edilir:
otobüs durağının yerinde, ortasında bir tavukla aynı mey-
dan; üstgeçidin yerinde bandonun konser köşkü; patlayıcı
fabrikasının yerinde beyaz şemsiyeli iki genç kız. Kent sa-
kinlerini düş kırıklığına uğratmamak için yolcu, kartpostal-
lardaki kenti övmeli ve onu yeni Maurilia’ya yeğlemeli, an-
cak bunu yaparken bu değişimden duyduğu üzüntüyü bel-
li kurallar içinde belirtmeye özen göstermelidir: metropol-
leşmiş Maurilia’nın ihtişam ve zenginliğinin, eski taşra kenti
Maurilia ile karşılaştırıldığında, artık sadece eski kartpostal-
larda tadına varılabilecek bir güzelliğin yerini tutamayacağı-
nı, oysa taşra Maurilia’ya eskiden bakan birinin güzel hiçbir
şey görmediğini, ve de Maurilia olduğu gibi kalsaydı bunun,
bugün daha da olanaksız olacağını, gene de metropolün artı
bir çekicilik kazandığını ve kentin bugününe bakanların, es-
ki kenti özlemle düşünebildiğini kabul etmelidir.56

Yeni Babil sakinleri ise yaratıcı, özgür, maceracı ve oyun-

cu, her şeyden ve herkesten bağımsız öznelerdir; her zaman,
her yeri ve her ânı yaratıcılıklarıyla deneyimleyen göçebe-

Yeni Babil, İsimsiz, Kâğıt üzerine mürekkep.

246
Yeni Babil, Labirentin İç Mekânı, Kâğıt üzerine mürekkep.

lerdir. Oyuncu birey; zamanını, yapacaklarını, yaratıcılığını,

düşlerini kendi yönetir.
Her iki yolculuk da uçsuz bucaksız hayalî bir evrenin son-
suz kere yaşanabilen sınırsız deneyim alanını sunar. Her bir
kent, birer sürekli ağ ya da labirenttir. Bu açık uçlu labirent,
bireyde sonsuz bir boşluk ve sınırsızlık hissi yaratır. Yersiz-
leşen mekân da artık sınırsızlaşan kente dönüşür ve birer
Ekümenopolis57 olur.

Biçimsizlik, Belirsizlik, Süreklilik

Görünmez Kentler’de gezginin yolculuğunda uğradığı tüm
kurmaca kentler “biçimsiz”dir ve bilinen ölçek algısından
çoğunlukla uzaktır. Sınırları yoktur, nerede başlayıp nere-
de bittiği belli değildir; yerler birbirine karışmıştır. Tıpkı Sü-
rekli Kentler 4’teki kent Cecilia gibi. Dünyayı kaplayan tek
247
kenttir o ve çıkışı yoktur; “artık her yer Cecilia”dır. Keçi ço-
banına göre, eskiden “Alçak Adaçayı Merası”dır orası, emin-
dir. Keçileri refüjdeki otları tanıyordur.58
Başka bir “sürekli kent” olan Pentesilea’da dolaşan gezgin,
kentin içinde mi dışında mı olduğunu, nerenin kent olduğu-
nu bir türlü algılayamaz ve bunu şöyle dile getirir:
Bu kırık dökük çerçevenin bir kıvrımında ya da bir çuku-
runda saklı, kente daha önce gelmiş birinin tanıyıp anım-
sayabileceği bir Pentesilea var mı, yoksa Pentesilea kendi-
sinin dış mahallesi de, merkezi her yer mi anlamaktan vaz-
geçmişsindir artık. Şimdi seni yiyip bitiren soruyla daha da
daralır için: Pentesilea’nın dışında bir dışarı var mı? Yoksa
kentten ne kadar uzaklaşırsan uzaklaş, dışına asla çıkma-
dan bir limbodan diğerine mi geçiyorsun yalnızca?59

Yeni Babil’de ise şehirler sürekli bir konstrüksiyonla bir-

birine bağlı ve yerden yukarıda olmalıdır. Altta, serbest ka-
lan zeminde trafik çözülürken, yukarıda, sürekliliği sonsu-
za uzanan, birbirine eklemlenmiş strüktür de, homo ludens’e

Yeni Babil, Sektörlerin İnşası, Metal.

248
adanmış, sayısız alternatif ve çeşitliliğe sahip bir mekâna
dönüşür. Sonsuz konfigürasyonlu, tercihe göre sonsuz ke-
re üretilebilen devingen bir labirent. Bu sürekli labirentten
oyuncu istediği zaman çıkabilir. Öngörülen yaşam, zaman
ve mekândan kopmuş, arzulanan bir varoluştur.
Yeni Babil, hiçbir yerde bitmez (çünkü dünya yuvarlaktır);
hiçbir sınır bilmez (çünkü artık ulusal ekonomiler yoktur);
hiçbir bütünlük bilmez (çünkü insanlık dalgalanmakta-
dır). Her yer, herkese açıktır. Artık dünyanın sahipleri için,
onun tamamı evdir. Hayat, hep başka görünecek kadar hız-
lı değişen bir dünyada yapılan sonsuz bir yolculuktur.60

Kurgulanan her iki hayalî evrende de gerçek dünyanın

megapol imgesine gönderme olduğu açıktır.

Yolculuklar, Arayışlar, Arzular

Sonsuz yolculuğun, hareket halinde olmanın, sınırsızlığın,
özgür ve deneyci kent deneyiminin önemli bir yönü de hep
bir arayışı işaret etmesidir; düşlenen, özlenen, altenatif bir
yerin arayışını. Ütopyacı gezgin ya da kent sakini yolculu-
ğu boyunca uygun bir yer bularak durmaya hazırdır ancak
bu uygun yerin tanımı ve konumu, değişken ve muğlâk ka-
lır. Kent içindeki bu açık uçlu hareketlilik böylelikle kent
mekânını, mevcutta var olan bir yer özleminin, ya da olma-
yan fakat arzulanan bir yer arayışının deneyim alanına dö-
nüştürür.
Italo Calvino, imkânsız kentlerinden Kentler ve Arzu 5’te
Zobeide’nin kuruluş hikâyesinde, kentsel mekânın üretimi-
ni belki de böyle bir arzuya bağlar:
Zobeideliler düşlerinde bilmedikleri bir kentte görüp peşi-
ne düştükleri uzun saçlı ve çırılçıplak kadını gerçek yaşam-

249
 larında ancak düşlerindeki rotaları izleyerek ararlar. Kenti
bulamazlar ama birbirlerini bulurlar. Düşlerinden arta ka-
lanlardan, anımsadıkları patikalardan yola çıkarak, düşte-
kine benzer bir kent kurmaya karar verirler. Bu hepsinin
işe gidip geldikleri kentsel yollarla ilgisi olmayan rotaların
oluşturduğu düşsel izler, merdivenler, kadının kayboldu-
ğu noktalarda örülmüş kemerler ve surlar ile kurulan kent-
sel ağ da işte düşlerindeki kadını sıkıştırmak üzere bir ara-
ya gelerek kurdukları kent olur.61

Hikâye, kentin hem fiziksel yapısına hem de belleğine yer-

leşir.
Onlarınkine benzer düş gören yeni erkekler de Zobeide’de
düşlerindeki yollardan bir şeyler buluyor ve peşinde olduk-

Yeni Babil, Eskiz, Kağıt üzerine kurşun kalem.

250
 ları kadının izlediği yola iyice benzesin, kaybolduğu nokta-
da kadına hiçbir kaçış noktası kalmasın diye kemerlerin ve
merdivenlerin yerini değiştiriyorlardı.62

Constant’ın Yeni Babil projesi de böyledir. Yeni Babil aslın-

da sonsuz bir yapboz oyunudur. İçindeki göçebe ise bu oyu-
nu arzularıyla ve yaratıcılığıyla oynayan körebedir. Yeni Ba-
bil, yeri göçebenin hayal gücüne bırakır. Mekân, bir bağlam
olmaktan çıkıp kişisel deneyimlerin uzamsal karşılığına dö-
nüşür. Hayal ürünü yapıt, deneyimle ivme kazanır; ne za-
mansız, ne de durağan olur. Küçülür, büyür, doğrulur, uzar,
kısalır, eğrilir, eksilir, yıkılır, yeniden yapılır, değişir, dönü-
şür. Böylece düşlenen yeni dünya, sadece o an için üretilen
katı ve değişmez bir nesneyi değil; nesnenin gelecekte dönü-
şebileceği olası halleri de içerisinde barındırır.

Özgür İmgelem, Türemiş Anlam, Açık Uçlu Kodlar

Yolculuklarda uğranan kentler güçlü imgeler üzerine kuru-
ludur. Görünmez Kentler’de imge, anılar ve hatırlananlarla
birlikte bellekle oynar ve kurmacadır. İmgelerin işaret ettik-
leri ile anlamları üst üste düşmez. İmgelem gerçeküstüdür.
Kentler için yaratılan imgeler, hep düşlerden arta kalanlar
üzerine inşa edilir ve yeni algısal kodlara sahiptir. Kentler,
yaşamlar ve düşler iç içe geçmiştir. Calvino’ya göre gerçek-
likten bu kaçış, “esaretimizi her cümlesiyle biraz daha per-
çinleyen dünya tanımlarının tutsaklığından kaçmak, arzu
dünyamıza biçim verecek başka bir kodlama, başka bir söz-
dizim, başka bir söz dağarcığı önermektir”.63
Yeni Babil’de ise bilinen fiziksel nesneler yine düşle bağ-
lantı kurar ve geleceğe dönüktür, fütüristiktir. Fakat nes-
nelerin anlamları değişmez, sadece gelecekte arzulanan bir
kenti gerçekte(n) var edebilme ihtimalinin ipuçlarını göster-

251
mek, düşletebilmek üzere vardırlar. İmgeler, bilinenin için-
deki potansiyeli göstermek üzere mevcut anlamlardan tü-
retilmişlerdir ama yine de yenidirler. Birey için düşlenen
yaşam biçimi, zamanın mevcut akışına, rutinlere, var olan
kentle ilişki kurma biçimimize karşı olduğundan, bu kent-
le ilişki de bir bakıma rüyalarda olduğu gibidir. Kentli, bili-
nen nesnelerin karşıladığı bu alternatif imgeler olduğu için
özgürdür. Zamanını, yapacaklarını, yaratıcılığını, düşleri-
ni kendi yönetir. Certeau, kent mekânındaki bu türetilmiş
anlamları üçlü sembolik bir kavram bütünüyle açıklar: ilkel
olan, hatırlanabilir olan ve inanılabilir olan ya da efsane, bel-
lek/hafıza ve düş.”64
Nitekim Calvino da düş gücü üzerinden yeniden kodla-
nan özgür bir imgelemin önemine vurgu yapar:
Özgür aklın ürünü bir düş makinesinin gerekliliğine inanı-
yorum... Kendimizi tanımlayabileceğimiz şeyleri çoğalttığı,
başka değerler ve başka ilişkilere göre bütün ayrıntıları ile
düşünülmüş bir rüyanın mutlak farklılığını, kısaca “kent”
olarak “ütopya”yı kısır seçimlerimiz arasına kattığı ölçüde
(tabii katıyorsa). Bizim kuramayacağımız, ama onu düşle-
me, her şeyiyle düşünme yetimizde kendisini parça parça
kuracak, kendisinde yaşamamızı değil, bizde yaşamayı ta-
lep ederek bizi ütopyadan farklı, iyi ya da kötü, bugün yaşa-
nabilir bütün kentlerin ötesinde yeni içsel ve dışsal koşul-
lanmaların karşılaşmasından doğan üçüncü bir kentin ola-
sı sakinleri yapacak bir kent bu.65

Tam bu noktada denebilir ki, Balzac’ın işaret ettiği gibi

gerçekten “umut, arzulayan bir bellek” ise, dün olduğu gi-
bi, bugün de düşlerde yolculuğa çıkabilmek, hep bir arayış
halinde olmak, birey için önemlidir. Çünkü birey, düşler ve
sanat aracılığıyla gerçeklikle otantik bir ilişki kurabilir: Her
iki yaratıcı süreç de, doğrunun ne olması gerektiğini daya-
252
tamaz, fakat bireye nasıl olabileceğinin bir olasılığını ya da
olasılıklarını gösterebilir ve düşletebilir.
Bununla ilişkili olarak, Hans Magnus Enzensberger’in
Çağdaş Edebiyatta Topolojik Yapılar kitabından, Calvino’nun
da başvurduğu bir hatırlatma yapmak yerinde olacaktır:
Doğru yolu bulmak için labirentte kaybolmak gerekli-
dir. Labirent içine giren dolaşsın ve kaybolsun diye yapı-
lır. Ama o labirent o aynı kişiye yeni bir plan çizmesi ve la-
birentin gücünü yok etmesi için bir başkaldırıyı da düşün-
dürür. Bunu başardığı zaman insan labirenti yıkacaktır ak-
si takdirde onu boydan boya geçen için labirent yoktur.66

Son kertede kişisel deneyimin ve yaratıcılığın kökenini

oluşturan bir eylem olarak yolculuk ya da yolda olma hali,
masalların içerisinde yaşamak değildir. Evrenselliğini, ger-
çek dünyanın özetlenmiş bir grafik modeli olma özelliğini
yitirmiş, kişiselleştirilip birer anlatıya dönüşmüş atlaslarda;
daha yaşanabilir, daha insanî çevrelerde yeni bir hayat anla-
yışı yaratmaktır. Kentsel yaşamdaki yoğun tempoyla müca-
dele etmek ve bireysel deneyimler için sonsuz kere inisiyatif
geliştirebilmektir. Özgür bir kentsel yaşama, kentsel çevre-
ye dair mekânsal deneyimler düşlemek ve düşletmek için...
İşlevsel ve kontrolcü bir mekanizmaya sahip olan kentin,
kentli bireyin arzuları ve duygularını özgürce kışkırtabilme-
sini sağlamak için... Yeni bir bilinç, sınırsız düşünce eylemi,
yeni varsayımlar, yeni arayışlar ve tasarıma yeni bir başlan-
gıç için... Yaratıcı bireyler için... Çünkü “Biz canlıların ce-
hennemi gelecekte var olacak bir şey değil, eğer cehennem
varsa, burada, çoktan aramızda; her gün içinde yaşadığımız,
birlikte, yan yana durarak yarattığımız cehennem. İki yolu
var acı çekmemenin: Birincisi, pek çok kişiye kolay gelir: ce-
hennemi kabullenmek ve onu görmeyecek kadar onunla bü-
tünleşmek. İkinci yol riskli: sürekli bir dikkat ve eğitim is-
253
tiyor; cehennemin ortasında cehennem olmayan kim ve ne
var, onu aramak ve bulduğunda tanımayı bilmek, onu yaşat-
mak, ona fırsat vermek” için...67
Ve tabii yarının kentleri için... “Geometrik ussallık ile
kördüğüm bir yün yumağına benzeyen insan varoluşunun
giriftliği arasındaki gerilimi anlatmada [...] en büyük ola-
sılıkları tanıyan simge [...] kent[tir].”68 Çünkü kentler, in-
sanların düşlerinde şekillenen arzulardır ve kent için hayal
kurmayan kentli bireyin bu düşsel yolculuklara çıkabilme-
si olanaklı değildir. Ancak Yeni Atlantis’i, Güneş Ülkesi’ni,
Ütopya’yı, Armoni’yi, Kayıp Dünya’yı ya da Güliver’in Gezile-
ri’ndeki yerleri arayan, Dünyanın Merkezine Yolculuk’a çıkan
gezginler ulaşabilir onlara...
“Kubilay Marco’ya sordu: Sen ki çevreyi keşfedip göster-
geleri görüyorsun, söylesene bana, iyi rüzgârlar bu yolcu-
lukların hangisine sürüklüyor bizi?” Ve Marco Polo şöyle
yanıtladı onu:
Bu limanlar için bir rota çizemem harita üzerinde, ne de
yanaşacağımız günün kesin tarihini verebilirim. İlgisiz bir
manzaranın ortasında açılan bir aralık, siste yanıveren ışık-
lar, gidip gelirken rastlaşan iki kişinin arasında geçen bir
konuşma yeter bana bazen; oradan yola çıkıp bir bütünün
parçalarını, zaman aralıklarının ayırdığı anları, birbirinin
gösterdiği, ama kime ulaştığını bilmediği işaretleri bir ara-
ya getirerek kusursuz kenti parça parça kuracağımı düşü-
nürüm. [...] Kim bilir, belki de biz burada konuşurken im-
paratorluğunun sınırları içinde bir yerlerde doğmakta bu
kent; istersen bulabilirsin onu...69

Notlar
1 Italo Calvino, Görünmez Kentler, çev. Işıl Saatçıoğlu, (İstanbul: Yapı Kredi
Yayınları, 2009), s. 87.

254
2 Kimi noktalarda değinilen “toplayıcı”, “hatırlayan” veya “düşleyen bellek”
aslında aynı kentsel belleğin açılımlarıdır. Bu metinde kastedilen, düşleri, arzu-
ları ve deneyimleri bir sünger gibi içine çekip emen, sürekli arayış halindeki bel-
lek, çağdaşına göre belki de çok daha “ilkel” bir bellektir. Bu bağlamda, Simmel’in
“Metropol ve Tinsel Yaşam” (Modern Kültürde Çatışma içinde, çev. Nazile Kalaycı
[İstanbul: İletişim Yayınları, 2006], s. 85-102) yazısında ele aldığı, kentteki yoğun
uyarılmalar karşısında kayıtsız kalan ve seçici bir zihinsel farkındalık, bilinç ve
tepkisellik geliştiren “metropol tipi kişiliğin” belleğinden çok uzaktır. Simmel’e
göre, metropol; para ekonomisine eşlik eden “kesinlik, dakiklik ve hesaplanabi-
lirlik” mekanizmalarıyla yarattığı kişiliği; gerçek bireyselliğin –duygusal ilişkile-
rin buna dayandığı düşünülürse– her çeşidine karşı kayıtsız; hesaplanabilir olan
şeylere, nesnel olarak ölçülebilen işlere ise kayıtlı olmaya zorlar. Akıldışı ve içgü-
düsel olanı engeller, kenti duyumsamaya kendini kapar. “Her şey aynı seviyede
durur ve yalnızca kapladıkları alanın hacmiyle birbirinden ayrılır”, kategorizedir.
Bu açıdan “metropol, tüm çelişkileriyle kişisel olan her şeyi yut(may)arak büyü-
yen kültürün bütün çıplaklığıyla sergilendiği bir sahnedir adeta”. Bir tezat olarak
burada kastedilen ise tüm düşleri, yaşanmışlıkları ve deneyimleri toplayıp zihnin-
deki soy kütüğüne kaydeden; bir arada saklayan, hatırlayan, arzulayan çok geniş
bir bellektir. Kolektif olana dair çağrışımlar da içerir.
3 Michel de Certeau, “Walking in the City”, Part III Spatial Practices, The Pra-
ctice of Everyday Life, çev. S. Rendall (Berkeley & Los Angeles: University of
California Press, 1984), s. 93.
M. de Certeau, kent, kentin deneyimlenmesi ve mekânsal pratikler, mekân-
sal örüntülerle ilişkili olarak ikili bir ayrıma gider. Bunlardan ilki, daha ope-
rasyonel, opaklığa, berraklığa ve kör hareketliliğe, teoriye dayanan kentin;
geometrik ve düzenli, görsel ve panoptik, coğrafî ve aynı zamanda da fiziksel
mekânında, koşuşturma ya da telaş halindeki kentin sıradan deneyimcisi olan
bireyin mekânsal deneyimidir. Görme önceliklidir. İkincisi ise “başka mekân-
sallık” olarak nitelendirdiği daha antropolojik, insan-biçimsel karakterli, mitik
ve şiirsel mekân deneyimidir. Okumaya dayalı ve beden önceliklidir. Birey bu
deneyimiyle kentin geometrik, bütüncül, açık haritası üzerine hiçbir zaman
net olarak okunamayacak gündelik, muğlâk, anlık, düzensiz, kopuk, sonu
olmayan; bir bütünlük, bir üst çerçeve amaçlamayan kişisel metinler ekler.
İşte bu harekete dayalı kişisel metinler de kesişerek, biraraya gelerek çok yönlü
mekânsal örüntüleri, hikâyeleri oluşturur.
Bu noktada, bireyin kent içindeki “başka mekânsallıklar” deneyimi; kenti
dilediğince gezen, aykırı, düzensiz, kendine göre kentsel kolajlar oluşturan flâ-
neur’ün gezginciliğine benzetilebilir. Örneğin, Guy Debord ve Asher Jorn’un
Paris haritalarından keserek oluşturdukları kolaj olan Çıplak Kent (Naked
City), arzularımızı özgürce kışkırtacak bir aşk macerasına ilişkin kentsel bir
metin ya da mekânsal bir öykü olarak okunabilir.
4 de Certeau, “Walking in the City”, Part III Spatial Practices, s. 98-99.
5 Aslıhan Şenel, “Bir Topografik Pratik olarak Mimarlık: Rehber Kitabı Oku-
mak”, Mimarlık dergisi, No. 359, 05/2011, Mimarlar Odası, http://www.
mo.org.tr/mimarlikdergisi/index.cfm?sayfa=mimarlik&DergiSayi=373&RecI
(Erişim Tarihi: Ekim, 2012).

255
6 Michel de Certeau, pasif tüketim olarak değerlendirilen kentle ilgili okumak,
yazmak veya kent sokaklarında gezmek gibi gündelik pratikleri mekânsal
deneyim sağlayan, üretici birer “taktik” olarak yorumlar.
Michel de Certeau, “General Introduction”, s. xi-xxiv.
7 Vakanüvis, Arapça vak’a + Farsça nuvis kökünden gelen, zamanın olaylarını
tespit etmek ve yazmakla görevli devlet tarihçisi anlamına gelmektedir.
8 Hayali Yerler Sözlüğü’nde yer alan hayal evrenindeki fantastik yerlerden bazıla-
rıdır. Tüm karakterler, olaylar ve yerler hayalidir. Buradaki kentler ziyaret edi-
lebilir, gerçek dünyada rastlanabilir değildir, kurmacadır.
Alberto Magnuel ve Gianni Guadalupi, Hayali Yerler Sözlüğü, Cilt I-II, çev.
Sevin Okyay ve Kutlukhan Kutlu (İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2005).
9 Mitoloji Sözlüğü, Cilt I, Haz. Tanju Günseren, s. 22 (Geo Dergisi Eki, 2009)
Atlas, Yunan mitolojisinde Titan Iapetos ile Okeanos’un kızı Klymene ile
evliliğinden olan 13 çocuktan en güçlü olanıdır. Tanrılarla titanların savaşında
titanların tarafını tutması nedeniyle Zeus tarafından gök kubbeyi sırtında taşı-
makla cezalandırılmıştır.
10 Azra Erhat, Mitoloji Sözlüğü (İstanbul: Remzi Kitabevi, 1972, 1978).
11 Homer, Odyssey, l. kitap, 50-55 arası satırlar.
http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A1999.
01.0136%3Abook%3D1%3Acard%3D44 (Erişim Tarihi: Şubat 2012).
12 Alberto Magnuel ve Gianni Guadalupi, Hayali Yerler Sözlüğü.
13 de Certeau, Part III Spatial Practices, s. 91-130.
14 A.g.e., “Spatial Stories”, s. 120.
15 A.g.e., “Spatial Stories”, s. 121.
16 A.g.e., “Spatial Stories”, s. 121.
17 A.g.e., “Walking in the City”, s. 92-93.
18 Örneğin; Giovanni Francesco Camocio (1566-1574), Thomas Artus (1662),
Vavassore (1477) ve Thesaurus Exoticorum’un (1688) İstanbul çizimleri gibi.
Petrus Gyllius, “Saray ve Costantinus Forumu arasındaki porticus’lar;
Lampteron Konağı”, XII. Bölüm, İstanbul’un Tarihi Eserleri, çev. Erendiz
Özbayoğlu (İstanbul: Eren Yayıncılık, 1997), s.102, 107-109.
19 de Certeau, “Spatial Stories”, s. 120.
20 Serdar Bilgi, “8000 Yıllık Geçmişi ile Harita ve Haritacılık”, Popüler Bilim der-
gisi, No. 144, 02/2006, s. 38-43.
21 Borgia veya Tavola di Velletri Dünya Haritası (1430), http://www.turkavenue.
com/index.php?option=com_content&view=article&id=3157:evliya-celebi-
nin-yeni-haritasi-bulundu&catid=140:kultur-ve-sanat&Itemid=686(Erişim
tarihi: Şubat 2012).
22 Dicle ve Fırat haritası, Evliya Çelebi (17. yy), http://www.turkavenue.com/
index.php?option=com_content&view=article&id=3157:evliya-celebi-
nin-yeni-haritasi-bulundu&catid=140:kultur-ve-sanat&Itemid=686(Erişim
tarihi: Şubat 2012).

256
 Nil haritası, Evliya Çelebi (17. yy), http://tarihtenbirsayfa.wordpress.
com/2011/02/07/evliya-celebi-nil-nehrinin-haritasini-cikarmis/(Erişim tarihi:
Şubat 2012).
23 M.Christine Boyer, “Topographical Travelogues and City Views”, The City
of Collective Memory: Its Historical Imagery and Architectural Entertainments
(Cambridge, Ma. & Londra: MIT Press, 1994), s. 207.
24 Guy Debord ve Asger Jorn, 1957’de “Paris’in Psikocoğrafik Rehberi” adını ver-
dikleri bu haritaları, kesilmiş Paris kolajları ile oluştururlar. Bu rehber, kent
içindeki bireysel hareketler, mekânda sürüklenme ve deneyimlerle biçimlenen
öznel bir harita fikrine dayanır. Fragmanlardan oluşan harita, kentin işlevsel
özelliklerini yansıtan akılcı bir biçimde biraya getirilmemiştir. Aksine kenti,
yaşayan ve içinde yaşanan varoluşsal bir eylemin parçası olarak okutmayı
amaçlar. Kentsel mekâna eleştirel bir gözle bakmayı ve kentin farklı şekillerde
tecrübe edilmesini önerir.
Bu bağlamda, kente hâkim olabilirlik, bütünsellik, fiziksel düzen, okuna-
bilirlik, işlevsellik ve dolayısıyla da kentin bütününe ulaşılabilirlik ve yönlen-
dirme bu rehberde ortadan kalkar. Çünkü bu rehber, kişisel hareket üzerinden
üretilen bir harita olduğu için sadece bireyin deneyimlerine ve o bireyin içinde
bulunduğu an’a aittir. Kentin bütünü yerine parçalar deneyimlenir. Özne, bu
kent fragmanlarının atmosferleri içinde gezinir ve kendi algısını oluşturur. Her
yer işlevselliğinden kurtulur. Gezinti ise bu özgür havayı solumak için yapılan
bir yolculuktur. Coğrafya da insan hareketlerine göre yeniden yapılanır; ilişki
kurulan ve kişiselleşen bir mekâna dönüşür.
Kısaca bu haritalar, Ali Artun’un betimlediği gibi “[...] akılcı, işlevsel, yön-
lendirici bir düzene sahip olan kentin, arzulara, deneyci-özgür davranışlara,
toplumsal hareketlere, oyunsu yaratıcılığa, [...] sanata ve şiire, teslim edilme-
sini ifade eder.” [Ali Artun, “Sanat ve 1968 Baharı Bir Kronoloji”, http://www.
aliartun.com/content/detail/13 (Erişim Tarihi: Şubat 2012).]
25 “Abaton”, Hayali Yerler Sözlüğü, Cilt I içinde, s.19.
26 James S. Romm, “Roads Around the Earth”, Chapter One-Boundaries of the
Earth, The Edges of the Earth in Ancient Thought: Geography, Exploration and
Fiction (Princeton, New Jersey: Princeton University Press, 1992), s. 26-27.
27 Bilgi, “8000 Yıllık Geçmişi ile Harita ve Haritacılık”.
28 Bilgi, “8000 Yıllık Geçmişi ile Harita ve Haritacılık”.
29 Italo Calvino, “Sunuş”, Görünmez Kentler, çev. Işıl Saatçıoğlu, (İstanbul: Yapı
Kredi Yayınları, 2009), s. 42.
Çeviren, yazının bu kısmında her ne kadar sadece Görünmez Kentler’i kas-
tetmiş olsa da, aynı tanımı Constant’ın Yeni Babil projesi için de düşünmek
yanlış olmamalıdır.
30 Aslıhan Şenel, “Bir Topografik Pratik olarak Mimarlık: Rehber Kitabı Oku-
mak”, Mimarlık dergisi, No. 359, 05/2011, Mimarlar Odası, http://www.
mo.org.tr/mimarlikdergisi/index.cfm?sayfa=mimarlik&DergiSayi=373&RecI
(Erişim Tarihi: Ekim, 2012).
Aslıhan Şenel “Bir Topografik Pratik olarak Mimarlık: Rehber Kitabı Oku-

257
 mak” yazısında, kent rehberi yazımını bir mekânsal ve topografik pratik olarak
değerlendirir. Bachmann’ın Roma’da Gördüklerim ve Duyduklarım denemesi
üzerinden bir kent hakkında okumanın o kenti gezmek gibi mekânsal dene-
yim sunan bir eylem olarak yorumlar. Şenel’e göre okuma ve yazma, gezmek
gibi bir çeşit yer değiştirme olarak tanımlanabilir ve bu, mekânsal ilişkilerin
yeniden değerlendirilmesini sağlar. Kent rehberleri bu bağlamda yalnızca mev-
cut bilgiyi bir araya getiren belgelemeler değildir. Çünkü kent rehberleri aynı
zamanda metinsel-görsel malzemelerin bir araya getirilişi, yazma yöntemleri,
önerilen okuma sırası ve şekli, mevcut mekânlar arasında kurduğu ilişkiler ile
yeni bir kent topografyası, bir rota sunar. Okuma eylemi de, okuyucunun say-
falar arasındaki gezintisi ile doğrusal-bütüncül bir anlatı içermeyen kent reh-
berine yeni bir mekânsallık ekler. Böylece okuyucu da kendi kent topografya-
sını, gezi rotasını yaratır.
31 Bartomeu Mari, “Preface”, ed. Mark Wigley, Constant’s New Babylon: The
Hyper-Architecture of Desire (Rotterdam: 010 Uitgeverij, 1998), s. 5.
32 Ali Artun, “Sanat ve 1968 Baharı Bir Kronoloji”, http://www.aliartun.com/con-
tent/detail/13 (Erişim Tarihi: Şubat 2012).
33 Mark Wigley, “New Babylon: Outline of a Culture”, Constant’s New Babylon:
The Hyper-Architecture of Desire (Rotterdam: 010 Uitgeverij, 1998), s. 160-165.
34 Bartomeu Mari, “Preface”, ed. Mark Wigley, Constant’s New Babylon: The
Hyper-Architecture of Desire (Rotterdam: 010 Uitgeverij, 1998), s. 6.
35 Mark Wigley, “The Great Urbanism Game”, Constant’s New Babylon: The
Hyper-Architecture of Desire (Rotterdam: 010 Uitgeverij, 1998), s. 9.
36 Italo Calvino, “Görünmez Kentler Üzerine”, Görünmez Kentler. s. 11., “Sunuş”,
s. 42.
37 A.g.e.,“Sunuş”, s. 42.
38 A.g.e., “Görünmez Kentler Üzerine”, s. 13.
39 A.g.e., “Görünmez Kentler Üzerine”, s. 13.
40 A.g.e., “Kentler ve Anı 3”, s. 62.
41 A.g.e., “Kentler ve Anı 3”, s. 62.
42 A.g.e., “Kentler ve Anı 2”, s. 60.
43 A.g.e., “Kentler ve Anı 2”, s. 60.
44 A.g.e., “Kentler ve Arzu 3”, s. 68.
45 N. Costant, New Babylon: A Nomadic Town (The Hague: Haags Gemeetenmu-
seum. 1970),
http://www.notbored.org/new-babylon.html. (Erişim tarihi: Şubat 2012).
46 Calvino, “Kentler ve Anı 1”, s. 59.
47 A.g.e., “Kentler ve Arzu 3”, s. 63.
48 A.g.e., “Kentler ve Takas 1”, s. 82.
49 A.g.e., “Kentler ve Arzu 5”, s. 89.
50 Roysi Ojalvo, “Yeni Babil: Bir Kültürün Ana Hatları”, http://www.e-skop.com/

258
 skopbulten/pasajlar-yeni-babil-bir-kulturun-ana-hatlari/896 (Erişim tarihi:
Ekim 2012).
Constant, “New Babylon: Outline of a Culture”, Mark Wigley, Constant’s New
Babylon: The Hyper-Architecture of Desire içinde, (Rotterdam: 010 Publishers,
1998), pp. 160-165.
51 Calvino, “Kentler ve Göstergeler 2”, s. 69.
52 A.g.e., “İnce Kentler 5”, s. 119.
53 A.g.e., “İnce Kentler 3”, s. 92.
54 A.g.e., “Kentler ve Takas 3”, s. 108.
55 A.g.e., “Kentler ve Gözler 3”, s. 121.
56 A.g.e., “Kentler ve Anı 5”, s. 77.
57 1967 yılında Yunanlı şehir planlamacısı Constantinos Doxiadis tarafından ilk
defa ortaya atılan bu kavram; dünya genelinde nüfusun artması, kentleşme,
megapollerin büyümesi sonucu dünyanın tek bir birleşik, bütünleşik kent
haline geleceğini ileri sürer.
58 Calvino, “Sürekli Kentler 4”, s. 192-193.
59 A.g.e., “Sürekli Kentler 5”, s. 197.
60 Roysi Ojalvo, “Yeni Babil: Bir Kültürün Ana Hatları”, http://www.e-skop.com/
skopbulten/pasajlar-yeni-babil-bir-kulturun-ana-hatlari/896 (Erişim tarihi:
Ekim 2012).
Constant, “New Babylon: Outline of a Culture”, Mark Wigley, Constant’s
New Babylon: The Hyper-Architecture of Desire içinde, (Rotterdam: 010 Publis-
hers, 1998), pp. 160-165.
61 Calvino, “Kentler ve Arzu 5”, s. 89.
62 A.g.e., “Kentler ve Arzu 5”, s. 89.
63 A.g.e., “Sunuş”, s. 34-35.
64 de Certeau, “Walking in the City”, Part III Spatial Practices, s. 105.
65 Calvino, “Sunuş”, s. 34-35.
66 Italo Calvino, Cybernetics and Ghosts, Literature Machine: Essays, (Londra: Vin-
tage Books, 1997), s. 23.
67 Calvino, Görünmez Kentler, s. 204.
68 A.g.e., “Sunuş”, s. 39.
69 A.g.e., s. 203.

259
 DİZİN

1968 devrimi; 1968 Mayıs Baron Isherwood

Barthes, Roland
Aalto, Alvar Bataille, George
Adorno, Theodor Baudelaire, Charles
akılcı(lık) ayrıca bkz. rasyonalizm Bauhaus
Alpert, Hollis Beckford, William
Ambasz, Emilio Beecher, Catharine
ambiyans Benjamin, Walter “Çevirmenin Ödevi”;
Amsterdam Bildirisi Pasajlar
anarchitecture (Matta-Clark) Bergson, Henri
anıt; figürü Berklee Müzik Okulu
ansiklopedi beyaz duvar
Antik Yunan bezeme
anti-modern Bildung
Apolloncu istenç bilinçaltı
aritmetik Birinci Dünya Savaşı
arkitektonik birleştirici kentçilik
Arp, Hans Blake, Peter Le Corbusier, Architecture
arzu arzu makinesi (makineleri), and Form
mimarlığı Borges, Jorge Luis “Aleph”
Artaud, Antonin Boston Kütüphanesi
asamblaj Boston Senfoni
Atlas Bourdieu, Pierre
atlas düşsel Bourgeois, Victor
aura Boyer, Christine M.
avangard akılcı; hayalci; sanat Brenner, Anton
aylak Breton, André
Broadway
Babil Kulesi, miti, masalı Burri, René
Bachelard, Gaston
Badovici, Jean Cahun, Claude
Balzac, Honoré de Calvino, Italo
banliyö yaşamı Görünmez Kentler
banliyöleşme Canjuers, Pierre
Bardot, Brigitte Cardinal, Roger
Barok Certeau, Michel de

315
Chareau, Pierre Eagleton, Terry
Chelsea Eames, Charles
chiaroscuro Eco, Umberto
CIAM/Uluslararası Modern Mimarlık Açık Yapıt
Kongresi ekümenopolis
cold dark matter eleştirel kuram
Coleridge, Samuel Taylor El-Lissitzki
Colombo, Joe Éluard, Paul
Colomina, Beatriz Emerson, Ralph Waldo
Columbus Circle enazdavaroluş
Copley Meydanı Entenza, John
Cornell, Joseph Enzensberger, Hans Magnus
Correa, Charles Çağdaş Edebiyatta Topolojik Yapılar
correspondance Epimetheus
Erfahrung
çift kaçışlı perspektif Erlebnis
çoğul okuma eros
erotik insan
Dada erotizm
Dali, Salvador e-skop 
Dante Etrüsk
Debord, Guy ev bilimi
Dejenere Sanat (Entartete Kunst) evcilleşme
Deleuze, Gilles Evliya Çelebi
organsız beden Existenzminimum
kaçış çizgileri
köksap (rizom) falanster (Fourier)
Derrida, Jacques Fantasmagoria
Des Tours de Babel fantezi
Descartes, René faydacı
détournement fenomenoloji
Dewey, John fetişizm
Deneyim Olarak Sanat flânerie
Dilthey, Wilhelm fluxus
Divan-i Lügat it Türk Fordizm
doğaçlama Foucault, Michel
Douglas, Mary disiplin toplumu
Dreier, Katherine Kelimeler ve Şeyler
Duchamp, Marcel Fourier, Charles
Büyük Cam Frank, Josef
Rrose Sélavy Frankfurt Mutfağı
durée Frederick, Christine
duyusallık fütürizm, Rus
dünya fuarları
düş ayrıca bkz. rüya Gadamer, Hans-Georg
düşünüm Gautier, Théophile
Gehry, Frank

316
Gemeinde-Wien Tip Hitler, Adolf
geometri Holl, Steven
Gesamskunstwerk Homeros
gezgin Homo faber
Giedion, Sigfried Homo ludens
Gilbreth, Frank B. Homo sapiens
Gilbreth, Lillian M. homojenleşme
Godard, Jean-Luc Höch, Hannah
Le Mépris Hugo, Victor
Goethe, Johann Wolfgang von Huxley, Aldous
Gotik katedral; mimarlığı; romancılar; Cesur Yeni Dünya
salonlar; tarihçisi
göçebe(lik) Isou, Isidore
Graham, Dan ışık-gölge oyunu
Grey, Ellen
Gropius, Walter ikamet(çi)
Grosz, Elizabeth İkinci Dünya Savaşı
Guadalupi, Gianni ilkel; topluluklar; yerleşik topluluklar
Guattari, Félix imago
Guévrékian, Gabriel İskenderiye Müzesi
Gutman, Karl işbölümü
işlevsel(lik)
Haçlı Seferleri işlevselci
hafıza; sanatı (mnemonics); sarayı
Hakim Bey Jacobs, Jane
otonom bölgeler Jay, Martin
harabe Deneyim Şarkıları
harita John Hancock Tower
Hartmann, Nicolai Jorn, Asger
Harvey, David
Umut Mekânları Kafka, Franz
hayalci avangard bkz. avangard Kant, Immanuel
Hays, K. Michael Saf Aklın Eleştirisi
Architecture’s Desire kapitalizm
Hegel, Georg Wilhelm Friedrich kapitalist metropol;
Hegelci Karatani, Kojin
Heidegger, Martin karşı-modernlik
Building, Dwelling and Thinking Kartezyen düşünce
Varlık ve Zaman Kaşgarlı Mahmut
Heideggerci Keaton, Buster
hermetizm kentleşme
hermetik Keşifler Çağı
Herodotos Khan, Louis
Hesiodos Kierkegaard, Søren
Heythum, Antonin kitlesel tüketim
High Line kıyametçi düşünce; metafizik
hijyen(ik) kolaj

317
konstrüktivizm Splitting
Koolhaas, Rem Bingo
Delirious New York May, Ernst
jenerik kent mekanizasyon
Kramer, Ferdinand mekân-oluş
Krauss, Karl Menoitios
Kristeva, Julia Merleau-Ponty, Maurice
Kubilay Han mesken tutma
küreselleşme metalaşma
metropol; kapitalist
labirent Meyer, Adolf
Lacan, Jacques Meyer, Hannes
objet petit a Michelangelo
Laugier, Marc-Antoine mikrokozmos
Le Corbusier mikrokozmik
mathématique raisonable mimesis
Modulor Minotaure
molar kafes Mısır
Villa Savoye mit
Vers une Architecture Mnemosyne
Le Roy, Julien-David modern; dünya; insan; mimarlık;
Lebenswelt söylemler; varoluş
Lee, Pamela M. modernite
Lefebvre, Henri modernlik
Leibniz, Gottfried Wilhelm modernizasyon
Letrist Enternasyonal modernizm
letrizm modernleşme
Libera, Adalbero montaj hattı
Lichtblau, Ernst Morris, William
Lihotzky, Grete Schütte Moses, Robert
Little Italy muhalif söylemler; yaklaşımlar
Locke, John Musset, Alfred de
Loos, Adolf
Lyotard, Jean François nadire kabinesi
neo-Platonizm
makineleşme neo-Platonik
Mallarmé, Stéphane nesnelleşme
Mallet-Stevens, Robert Nietzsche, Friedrich
Manguel, Alberto NoHo
Marco Polo Norberg-Schulz, Christian
Margaretengürtel Novalis
markalaştırma
Marx, Karl objektivasyon
matbaa objets trouvés
matematik Ortaçağ
Matta, Roberto oryantasyon
Matta-Clark, Gordon otomasyon

318
otomatizm Roma mimarlığı
otorite romantizm
oyunsu romantikler
Rönesans
Öklid geometrisi Ruskin, John
özcülük Rüegg, Arthur
özgürleşme rüya ayrıca bkz. düş
Rykwert, Joseph
paçavracı (chiffonier)
Panigarola, Francesco Saarinen, Eero
Panofsky, Erwin Sallust
paralaks sanatın özerkliği
Parker, Cornelia Sanayi Devrimi
Cold Dark Matter: An Exploded View sanayi toplumu
Periodos gês sanayileşme
Pevsner, Nikolaus Schacherl, Franz
Picasso, Pablo Scharoun, Hans
Piranesi, Giovanni Battista Scherpe, Klaus R.
Carceri Schlandt, Joachim
Rüyalar (Dreams) Schmidt, Hans
Capriccio Schuster, Franz
Parere su l’Architetture Schwitters, Kurt
Vasi, Candelabri, Cippi, Sarcofagi, Anna Blume
Tripodi, Lucerne ed Ornamenti Caniler İni
Antichi De Stijl Odası
Diverse Maniere Değersizleşmiş Kahramanlar İni
postmodern çağ; düşünce; kıyametçi Erotik Katedral
düşünce Istırap
postmodernite Kahramanlara Tapanlar İni
post-yapısalcı(lık) Luther Köşesi
pragmatizm Merz
Prometheus Merzbau
Proust, Marcel Merz-bilder
psikocoğrafî arzu haritaları Merz-sanatı
pürizm (pürist) Merz-sütunu
Ruhr Bölgesi
Quincey, Thomas de Seks Cinayetleri İni
İngiliz Afyonkeşin İtirafları Ur Sonata
seçkinci(lik)
Rabelais, François sembolizm
rastlantı(sal) ayrıca bkz. tesadüf(î) Semper, Gottfried
rasyonalist ayrıca bkz. akılcı seri üretim
rasyonellik Simmel, Georg
Ray, Man simülakra
Les Mystères du Château du Dé simülasyon
Read, Herbert simya
Richter, Hans sitüasyonist

319
sitüasyonizm
Smithson, Alison Walpole, Horace
Smithson, Peter Washington Square
Sobotka, Walter Whiteread, Rachel House/Ev
SoHo Wigley, Mark
Sokratik felsefe Winckelmann, Johann Joachim
Stackpole, Peter Wittgenstein, Ludwig
Stam, Mart Witzman, Carl
standartlaşma Wood, Christopher
Stankiewicz, Richard
sürrealist yabancılaşma
sürrealizm yapısalcılık
Švankmajer, Jan yapısöküm
Do pivnice Yates, Frances A.
Swift, Jonathan Yeni Babil
şizofrenik yıkım
şizoid Yunan

Tafuri, Manfredo Žižek, Slavoj

Taut, Bruno
Taylor, Frederick Winslow
Taylorcu (Taylorizm)
Teige, Karel
tekinsizlik
Thatcher, Margaret
The Anarchitecture Group
theatrum mundi
Thomas Aquinas
Times Square
Tinguely, Jean
toz
Trinity Kilisesi
Troçki, Lev
Tschumi, Bernard Advertisements for
Architecture
tüketim kültürü

Ungers, O. Matthias
ussal(lık)

ütopya(cı)

van der Rohe, Mies

van Doesburg, Theo
Vesely, Dalibor
Vitruvius
von Simson, Otto

320