nº 18 / 2010

43ste jaargang / 17 september 2010 TIJDSCHRIFT VOOR WATERVOORZIENING EN WATERBEHEER

thema Puurwaterfabriek
RIOOLWATER GEZUIVERD TOT ULTRAPUUR WATER
ULTRAPUUR WATER CRUCIAAL VOOR NIEUWE OLIEWINNNING
BEHEERSING VERVUILING RO-MEMBRANEN DOOR BAKF
 SPX levert speciaal op maat
gemaakte centrifugaal pompen
©SPX 2010

Frequentiegeregelde centrifugaalpompen
SPX heeft centrifugaal pompen van het merk Johnson Pump geleverd aan NieuWater,
waarvan de RO-pompen de belangrijkste rol vervullen.
De RO-pompen zijn speciaal voor deze toepassing door SPX ontworpen. Deze verticaal
opgestelde pompen zijn maatwerk. Wellicht de belangrijkste voorwaarden voor de RO
centrifugaalpompen is dat zij dezelfde capaciteit moeten leveren als de membranen
langzaam vervuilen en meer weerstand leveren. Om dit te realiseren is gekozen
voor frequentiegeregelde centrifugaalpompen met een enkele waaier. Eventuele
leidingkrachten hebben geen belangrijk effect op de uitlijning van verticale pompen, dit
voorkomt onnodige belasting en trilling wat gunstig is voor de lagering en asafdichting. De
pompen zijn ontworpen voor een levensduur van 25 jaar en hebben een onderhoudsarme
karakteristiek
RO pompen voor puurwaterfabriek
OMSCHRIJVING: RO voeding pomp, RO hogedruk pomp
TYPE: CombiFlex Universeel 100B-315; CombiPro Verticaal 100B-315
PRINCIPE: Johnson Pump centrifugaal pompen, verticaal opgesteld
CAPACITEIT: 190 m³/hr bij 2 pompen in gebruik
VERSCHILDRUK: 250 mvk bij 2 pompen in gebruik
TEMPERATUUR: 20 °C
MATERIAAL: Roestvast staal en Duplex
ASAFDICHTING: Cartridge seals
MOTOR: 90 kW @ 2960 Rpm
RENDEMENT MAX.: 73 %

SPX Flow Technology

SPX Process Equipment NL B.V.
TEL: 0592 37 67 67
johnson-pump.nl@processequipment.spx.com
www.johnson-pump.com/NL
www.spxft.com
 Kennis
W aterschap Rijn en IJssel heeft enkele drukke weken achter
de rug. De enorme hoeveelheid regen (eens in de 3.000 jaar)
die eind augustus in Oost-Nederland viel, zorgde ervoor dat veel
van 1993 en 1995 gebeurt dit al voor nieuwbouwplannen in het
gebied. De grondsoort en het hellingspercentage in het oosten
van het land bepalen voor een belangrijk deel hoe snel het water
medewerkers overuren draaiden. De wateroverlast leverde het wegloopt en waar dus problemen kunnen ontstaan.
waterschap desondanks veel kritiek op uit de landbouw. De overlast
zou in de hand gewerkt zijn door de meer natuurlijke inrichting van De landbouwers horen natuurlijk te weten wat het beste op welke
de beken en het maaibeheer van watergangen. grond verbouwd wordt om eventuele schade bij droogte en
overvloedige regen zo veel mogelijk te beperken. Maar blijkbaar is
Maar die meer natuurlijke inrichting van de beken beperkte juist de die kennis wat aan het wegzakken.
overlast. Het waterschap oppert nu om de mogelijke risico’s voor de
verschillende teelten bij zowel droogte (voor de zware regens stonden Peter Bielars
de meeste beken midden augustus vrijwel droog) als overvloedige
neerslag door te gaan geven aan de landbouw. Sinds de wateroverlast

H2O tijdschrift voor watervoorziening en

waterbeheer verschijnt ééns per 14 dagen

Officieel orgaan van

inhoud nº 18 / 2010 / *thema
Stichting tot uitgave van het tijdschrift
H2O en haar participanten:
- Koninklijk Nederlands Waternetwerk
4 / De puurwaterfabriek in Emmen: rioolwater
- Vewin gezuiverd tot ultrapuur water*
- Kiwa Water Holding BV
Uitgever 6 / NieuWater opmaat voor betere samenwer-
Rinus Vissers king in waterketen*
Redactie Wim Wolthuis en Karst Hoogsteen
Peter Bielars (hoofdredacteur)
Michiel van Zaane
Jacques Geluk 8 / Van afvalwater naar ultrapuur water*
Pieter de Vries Rob Bos en Roelof Schuiling
Postbus 122, 3100 AC Schiedam 4
20
telefoon (010) 427 41 65
fax (010) 473 99 11
12 / Puurwaterfabriek: projectmatige
uitdagingen*
e-mail h2o@nijgh.nl
Peter Schouten, Peter Teunis en Robert Kools
Bezoekadres: Stationsplein 2, Schiedam

Redactiesecretariaat 14 / Ultrapuur water cruciaal voor nieuwe

Dora Pompe
Redactiecommissie
Harry Tolkamp (voorzitter/Waternetwerk)
André Struker (Waternetwerk)
Frits Vos (Vewin)
Gerda Sulmann (KWR Watercycle Research Institute)
Advertentieverkoop
Roelien Voshol (010) 427 41 54
Brigitte Laban (010) 427 41 52
Mediaorder
Carola Sjoukes (010) 427 41 41
fax (010) 473 20 00
Abonnementenservice
Pauline Roos (010) 427 41 08
Tini van Schijndel (010) 427 41 08
e-mail abo@nijgh.nl
fax (010) 426 27 95
Abonnementsprijs
€ 106,- per jaar excl. 6% BTW
€ 140,- per jaar voor buitenland
€ 8,50 losse exemplaren excl. 6% BTW
Abonnementen gelden voor één jaar en worden
– zonder tegenbericht – automatisch verlengd.
Opzeggingen dienen schriftelijk uiterlijk 6 weken
voor het aflopen van de abonnementsperiode te
geschieden aan bovenstaand postadres.
Druk en lay-out
DeltaHage grafische dienstverlening, Den Haag
Copyright
Nijgh Periodieken B.V., 2010
Het auteursrecht op de inhoud van dit tijdschrift wordt
uitdrukkelijk voorbehouden. Overname van artikelen
alleen na schriftelijke toestemming van de uitgever.
www.vakbladh2o.nl
oliewinning*
Paul Donnelan
16 / Minimaal chemicaliëngebruik zet water-
technologen aan tot belangrijke innovaties* 22
Jac van Tuijn
20 / Interview met Job Verheijden
Maarten Gast
22 / ‘Meervoudig gebruik waterkering reële
oplossing voor grote steden’
41 / Beheersing vervuiling RO-membranen
door biologische actiefkoolfiltratie* 45
Peter van der Maas, Elbert Majoor, Simon Dost en
Jan Schippers
45 / Oppervlaktewater in Drenthe wordt
warmer
Jan Wanink, Reinder Torenbeek, Herman Wanningen
en Rinke van Veen
49 / Gevolgen overstroming voor dijkringen
14, 15 en 44 te beperken?
Cor-Jan Vermeulen, Jakolien Leenders en Eric de
Groot
52 / Problemen met de zwemwaterkwaliteit in
een duurzame stad
Melanie Kuiper, Imke Leenen en Gert van Ee Bij de voorpagina:
Het interieur van de puurwaterfabriek die WMD
56 / Agenda en waterschap Velt en Vecht de afgelopen
jaren ontwikkelden naast de rwzi Emmen. Prins
58 / Handel & Industrie puurwaterfabriek* Willem-Alexander opent deze innovatieve fabriek
op 28 september (foto: Theo Berends)
62 / HET Instrument (zie pagina 4 e.v.).
 De puurwaterfabriek in
Emmen: rioolwater gezuiverd
tot ultrapuur water
NieuWater BV, een samenwerkingsverband van Waterleidingmaatschappij
Drenthe (WMD) en waterschap Velt en Vecht, ontwikkelde de afgelopen jaren
de puurwaterfabriek in Emmen. De fabriek werkt gezuiverd rioolwater op tot
ultrapuur water. De bronkeuze, de omvang van de productie en de innovatieve
combinatie van zuiveringstechnieken maken de puurwaterfabriek uniek in de
wereld. Op 28 september opent prins Willem-Alexander de fabriek. Belang-
rijkste klant is de NAM.

D
e Nederlandse Aardolie
Maatschappij (NAM) gaat opnieuw
olie winnen uit het olieveld in
Schoonebeek. De oude, vertrouwde
ja-knikkers keren niet terug. Water speelt bij
de nieuwe oliewinning een cruciale rol. De
olie bevat veel paraffine en heeft bij kamer-
temperatuur een viscositeit van ‘pannenkoe-
kenstroop’. Door ultrapuur water te verhitten
tot stoom en te injecteren in het olieveld
wordt de olie minder stroperig en is daardoor
makkelijker op te pompen met moderne
hoogrendementspompen. Het extreem
schone water voorkomt schade aan pompen
en turbines. De puurwaterfabriek van
NieuWater in Emmen levert maximaal 8.200
kubieke meter ultrapuur water per dag, met
uitbreidingsmogelijkheden tot 10.000 kubieke
meter. Het contract met de NAM heeft een
looptijd van 25 jaar. De totale investering
bedraagt ongeveer 43,5 miljoen euro.
NieuWater
NieuWater BV produceert dit ultrapure water,
gezuiverd uit effluent van de rioolwaterzuive-
ringsinstallatie in Emmen, in de nieuwe
puurwaterfabriek. De BV is in 2004 opgericht
en komt voort uit de wens van WMD en
waterschap Velt en Vecht om samen te
werken op het gebied van waterinnovaties.
De beschikbaarheid van water vormt, zelfs in
het relatief natte Nederland, steeds vaker een
knelpunt. Hergebruik van afvalwater wordt
als gevolg van schaarsheid van grond- en
oppervlaktewater belangrijker. Over de inzet
van effluent bij waterbereiding wordt al lang
gesproken. NieuWater zet de woorden om in
daden. De puurwaterfabriek is een voorbeeld
hoe partijen in de waterketen elkaar kunnen
versterken.
Ingenieurs van WMD en procestechnologen
van Waterlaboratorium Noord (WLN) en

4 H2O / 18 - 2010

waterschap Velt en Vecht hebben het proces
voor de puurwaterfabriek ontworpen. Daarbij
hebben ze gebruik gemaakt van een aantal
nieuwe en bestaande technieken. De
verschillende onderdelen laten samen een
kwaliteitsverbetering zien. Uitgangspunt is het
leveren van water dat voldoet aan de normen
voor ketelvoedingswater. Door de wisselingen
in de kwaliteit van het effluent van de rwzi
moet het ook een robuust systeem zijn. Een
pilotinstallatie met een capaciteit van enkele
kubieke meters per uur toonde aan dat het
nieuwe proces uitstekend functioneert.
Een geavanceerde zuiveringstrein verwijdert
alle zwevende delen, voedingsstoffen én
zouten uit het effluent: ultrafiltratie, dubbele
biologische actiefkoolfiltratie, dubbele
omgekeerde osmose en ten slotte elektro-
deïonisatie. Het product, vrijwel 100 procent
puur water, wordt via twee leidingen
verpompt naar de warmtekrachtcentrale van
de NAM in Schoonebeek.
Duurzaam
De puurwaterfabriek gebruikt het effluent
van de rwzi als grondstof. Met andere
woorden: een afvalstof (gezuiverd rioolwater)
wordt gebruikt als grondstof. De stoffen die
in de puurwaterfabriek uit het water worden
gehaald, komen weer terecht bij de rwzi,
waardoor ze voor een tweede maal de
zuivering doorlopen. Daardoor komt minder
vuilvracht in het oppervlaktewater, waardoor
het makkelijker is om te kunnen voldoen aan
de Kaderrichtlijn Water. Traditioneel zijn bij
het conditioneren van proceswater veel
chemicaliën nodig. Vanuit de visie op
milieutechnisch verantwoord ondernemen is
het proces zodanig gekozen dat een
minimum aan chemicaliën nodig is.
In het kader van het anti-verdrogingsbeleid
zet de Provincie Drenthe geen grondwater in
voor industriële doeleinden. Het benutten
van oppervlaktewater als bron voor ultrapuur
water is ook geen ideale optie. De water-
kwaliteit fluctueert nogal en bovendien is in
droge perioden het inlaten van water uit de
IJssel en het IJsselmeer noodzakelijk om het
waterpeil op hoogte te houden. Daarom is
ervoor gekozen het gezuiverde effluent van
de rwzi als bron te gaan gebruiken. De rwzi
heeft immers een gegarandeerde afvoer, ook
als het droog weer is. Mocht het onverhoopt
toch voorkomen dat de puurwaterfabriek
geen water van de rwzi kan innemen, dan
zijn verschillende alternatieven voorhanden,
zoals tijdelijk overstappen op water uit de
Verlengde Hoogeveense vaart.
Samenwerken
NieuWater heeft gekozen voor een aanpak
van onderaf. De samenwerking begon bij
mensen op de werkvloer. Tot 2007 zijn
medewerkers van WMD, WLN en Velt en
Vecht aan het werk geweest om tot een goed
ontwerp te komen. Hierbij is gebruikgemaakt
van de ervaringen die WMD heeft met
nieuwe zuiveringstechnieken. Het zuiverings-
proces is positief beoordeeld door externe
internationaal bekende technologen.
Witteveen+Bos kreeg opdracht van
NieuWater om de detailconstructie en de
bestekken te maken. Er is een geïntegreerd
bouwteam samengesteld. Verder werden
technici ingezet van het Indonesische
ingenieursbureau Inowa, een dochteronder-
neming van WMD en Witteveen+Bos.
*thema actualiteit
Prins Willem-Alexander opent op 28
september de puurwaterfabriek van
NieuWater BV in Emmen. Op zaterdag
2 oktober is er een open dag voor belang-
stellenden.
Meer informatie www.nieuwater.com.
In 1996 werd de winning van aardolie in
Schoonebeek gestaakt, omdat het niet meer
rendabel was om met de traditionele
ja-knikkers de olie te produceren.
Schoonebeek is het grootste olieveld op
land in Noordwest-Europa. Door de
oplopende olieprijs, de betere technologie
en de wetenschap dat nog steeds 750
miljoen vaten ruwe olie in het reservoir
zitten, begon in 2001 het denkwerk hoe het
olieveld heropend kon worden.
Energie
Met de ja-knikkers is tot dusverre in
Schoonebeek minder dan de helft van de
aardolie gewonnen. Het produceren van
stoom om daarmee een groot deel van de
resterende olie te winnen kost veel energie.
Daarom bouwt de NAM een energiecentrale
(warmtekrachtcentrale), waarbij ze tegelij-
kertijd elektriciteit en warmte voor de
stoomproductie opwekt. De benodigde
energie voor de puurwaterfabriek wordt ook
door deze centrale geleverd. Daartoe is
tegelijkertijd met de leiding voor ultrapuur
water naar het olieveld een 10 kV kabel van
de warmtekrachtcentrale naar de puurwater-
fabriek in Emmen aangelegd.
Grensverleggend
De ervaringen met de puurwaterfabriek
kunnen gebruikt worden om elders
dergelijke technieken toe te passen. De
combinatie van hoogwaardige technieken,
de minimale inzet van chemicaliën, de zeer
vergaande opwerking van rioolwater en de
toepassing, maken dit project extra
uitdagend. In Nederland en internationaal zal
dit project met afvalwaterhergebruik gelden
als grensverleggend voorbeeld.
foto's: Theo Berends
H2O / 18 - 2010 5
 NieuWater opmaat voor betere
samenwerking in waterketen
Het begon met de vraag van de Nederlandse Aardolie Maatschappij (NAM) naar
ultrapuur water voor de oliewinning in Schoonebeek. Dat was de aanleiding
voor Waterschap Velt en Vecht en Waterleidingmaatschappij Drenthe (WMD)
om samen de puurwaterfabriek in Emmen te ontwikkelen. Deze samenwerking
in de onderneming NieuWater BV is een voorbeeld van de wijze waarop
partijen in de waterketen elkaar kunnen versterken. Voor WMD en Velt en Vecht
is dit de opmaat voor andere vormen van samenwerking.

D
e oorsprong van NieuWater ligt
zo’n tien jaar terug. Destijds waren
WMD en Velt en Vecht betrokken
bij de totstandkoming van een ecologische
wijk in Nieuw-Schoonebeek. Samen wilden ze
een installatie voor de wijk bouwen die het
afvalwater op een nuttige manier zou
hergebruiken. De wijk kwam er uiteindelijk
niet. De samenwerking bleef echter en werd
concreet in de gezamenlijke exploitatie van
de Waterfabriek in Dierenpark Emmen, die al
het afvalwater van het dierenpark zuivert. Het
gaat om water van de dierenbassins,
rioolwater en regenwater. Dit water wordt
biologisch gezuiverd in een vrijwel geheel
gesloten kringloop in de Waterfabriek. Hierna
is het geschikt om de bassins te vullen, als
schoonmaakwater en voor het sanitair.
Op het moment dat de NAM te kennen gaf
het olieveld bij Schoonebeek opnieuw te
gaan exploiteren, hebben WMD en Velt en
Vecht gezamenlijk een aanbod gedaan voor
de levering van ultrapuur water. Door dit
water te verhitten tot stoom en het te
injecteren in het olieveld, wordt de olie
minder stroperig en makkelijker op te
pompen. Het extreem schone water
voorkomt schade aan pompen en turbines.
Uiteindelijk heeft de NAM voor de
combinatie waterleidingbedrijf-waterschap
gekozen. Belangrijk voordeel hiervan was dat
vanuit de watervoorraden leveringszekerheid
kon worden gegarandeerd. Na de keus van
de NAM voor deze combinatie is NieuWater
aan de slag gegaan om de puurwaterfabriek
te ontwikkelen. Deskundigen van WMD, Velt
en Vecht en Waterlaboratorium Noord (WLN)
hebben hiervoor de koppen bij elkaar
gestoken. Het bijzondere van de fabriek zit in
de combinatie van zuiveringstechnieken. De
afzonderlijke technieken zijn niet nieuw. De
ontwikkeling is voor het grootste deel door
eigen medewerkers gedaan. Alleen
specifieke deskundigheid is ingehuurd.
NieuWater is een samenwerkingsverband
van Velt en Vecht en WMD. Ze hebben elk de
helft van de aandelen en staan garant voor
de investeringen. Met name bij het
waterschap leverde het investeren met
publiek geld de nodige discussie op. Maar
uiteindelijk hebben de voordelen voor de
organisatie de doorslag gegeven. Er komt
minder vuilvracht in het oppervlaktewater,
waardoor het makkelijker is om te kunnen
voldoen aan de Kaderrichtlijn Water. Verder is
als harde eis gesteld dat NieuWater een
positief financieel resultaat moet opleveren.
Dat komt ten goede aan waterschap, WMD
en ingezetenen. Tot slot is het voor beide
organisaties een unieke kans de deskun-
digheid op het gebied van waterzuivering
verder te ontwikkelen. De verwachting is dat
er in de toekomst allerlei stoffen in het
grondwater zitten die met bestaande
technieken niet uit het water zijn te zuiveren.
Het gaat bijvoorbeeld om medicijnen of
hormonen. Het is dan ook belangrijk dat de
waterketen zich daar nu al op voorbereidt.
De besluitvorming bij beide moeder-
organisaties ging redelijk vlot. De Raad van
Commissarissen van WMD en het algemeen
bestuur van het waterschap waren positief
over dit initiatief. Dat had vooral te maken
met het algemene en het provinciale belang.
De samenwerking verloopt tot nu toe
positief. De uitkomsten waren op voorhand
allerminst duidelijk. In die zin heeft de
samenwerking gaandeweg vorm gekregen.
Er is geen model van bovenaf opgelegd.
Ervaringen uit de praktijk hebben geleid tot
de huidige organisatie. Wel moesten beide

Wim Wolthuis en Karst Hoogsteen in de puurwaterfabriek (foto: Theo Berends). Omgekeerde osmose (foto: Theo Berends).

6 H2O / 18 - 2010

De rwzi Emmen met de puurwaterfabriek op de voorgrond (foto Jan Sibon).
organisaties leren omgaan met verschillen in
cultuur en structuur. Het waterschap is een
overheidsorganisatie en kent een ander
besluitvormingsproces dan een waterleiding-
maatschappij. De directeur van WMD heeft
vooral met een Raad van Commissarissen te
maken. Besluiten hoeven verder niet langs
een gekozen bestuur. Dat maakt de discussie
minder politiek. Opvallend is verder dat het
waterschap meer gericht is op procedures en
de neiging heeft om veel vast te leggen. Dit
komt omdat het waterschap ook een
vergunningverlenende en een toezichthou-
dende rol heeft. Het zijn verschillen om
rekening mee te houden, maar ze zijn niet
echt belemmerend voor de samenwerking.
Het is de kunst om van elkaar te leren en het
goede van beide organisaties te behouden.
Daar komt bij dat NieuWater als BV alleen
verantwoording hoeft af te leggen aan de
twee aandeelhouders. Dat vergroot de
slagvaardigheid van de organisatie.
Samenwerking in de waterketen is een al
lang lopende kwestie. Zeker in vergelijking
met andere landen is de waterketen in
Nederland behoorlijk versnipperd. Water-
leidingbedrijven, waterschappen en
gemeenten nemen ieder een deel hiervan
voor hun rekening. Dit komt de efficiëntie
bepaald niet ten goede. Er is lange tijd
gesproken over het samenbrengen van
drinkwaterbedrijven en waterschappen.
Schaalvergroting in de drinkwatersector
belemmerde dit proces. Toch ontkomt
Nederland uiteindelijk niet aan meer
samenwerking in de waterketen. Wat daarbij
complicerend werkt, is het feit dat historische
grenzen niet altijd logisch zijn. Water-
schappen en drinkwaterbedrijven gaan in
veel gevallen over gemeente- en zelfs
provinciegrenzen heen.
Inefficiëntie in de waterketen in combinatie
met de economische crisis kan een positief
effect hebben op de bereidheid tot samen-
werking in de keten. Veel gemeenten staan
aan de vooravond van forse bezuinigingen.
Het kan voor hen interessant zijn als ze door
vergroting van efficiëntie en meer samen-
werking de kosten voor het afvoeren van
afvalwater kunnen terugdringen. Waternet in
Amsterdam is wat dat betreft een positief
voorbeeld. Hier werken de partijen in de
waterketen in één organisatie samen.
De oprichting van publieke bedrijven is een
goede mogelijkheid om tot meer samen-
werking en efficiëntie in de waterketen te
komen. NieuWater is daardoor in staat het
*thema achtergrond
werk in de waterketen bedrijfsmatiger aan te
pakken, met de bereidheid taken over te
dragen en uit te besteden. De discussie
hierover wordt inmiddels volop gevoerd. De
samenwerking van waterschap en waterlei-
dingbedrijf in een publiek bedrijf als
NieuWater is een goede manier om ervaring
op te doen. Beide organisaties leren elkaar
goed kennen en weten hoe ze elkaar kunnen
versterken. Maar het blijft de vraag of het
uiteindelijk zonder wetgeving lukt de
samenwerking in de waterketen op de
efficiëntste manier vorm te geven.
Wim Wolthuis (dijkgraaf Waterschap Velt en
Vecht)
Karst Hoogsteen (directeur
Waterleidingmaatschappij Drenthe)
H2O / 18 - 2010 7
 Van afvalwater naar
ultrapuur water
De productie van ultrapuur water in Emmen is tot stand gekomen op basis van
maatwerk. De bron (rwzi-effluent), de hoge eisen met betrekking tot de
waterkwaliteit, de lozing van het concentraat en de leveringszekerheid hebben
geleid tot een uniek waterproject met de inzet van innovatieve technologie.

Z
es jaar werkten WMD en waterschap
Velt en Vecht aan dit project.
Voorafgaand aan het ontwerp is de
eerste jaren intensief met de Nederlandse
Aardolie Maatschappij (NAM) samengewerkt
om tot een programma van eisen te komen:
keuze bron, kwaliteit van het te leveren water,
de hoeveelheid te leveren water en de mate
van reservestelling van de zuiveringsinstal-
laties en van de bron. Voor de oliewinning
Gelijktijdig met het opstellen van het
programma van eisen en de ontwerpbegin-
selen is van 2005 tot en met 2007 intensief
onderhandeld over een contract.
De belangrijkste afspraken in het contract
zijn:
t NieuWater investeert in de puurwaterfa-
briek en verzorgt gedurende de duur van
het contract de exploitatie;
t Gedurende een periode van 25 jaar, met
t De hoeveelheid te leveren ultrapuur water
bedraagt 8.200 kubieke meter per dag, met
een optie tot verhoging van de capaciteit
naar 10.000 kubieke meter per dag;
t De energie wordt geleverd door de NAM,
vanuit een warmtekrachtcentrale;
t De NAM betaalt NieuWater, gezien de
afname van een vrij constante hoeveelheid
water, een vast bedrag per maand.

moet continu stoom in de bodem worden optie op verlenging, wordt ultrapuur water De bron: rwzi-effluent
geïnjecteerd. Dit betekent dat continue geleverd aan de NAM. Als belangrijkste Bij de keuze van de bron werd al snel
beschikbaarheid van het ultrapure water van kwaliteitseis geldt een geleidbaarheid duidelijk dat, op grond van het beleid van de
economisch groot belang is. (EGV) van <0,2 μS/cm; Provincie Drenthe en het waterschap, het

Illustratie: Rudolf Das

2
33

28
1
Puurwaterf
3

16
23
4 24
16
18

17 29 18
5 12
19
12 9
19
9

8 22

30
7

22 20

Productieproces ultrapuur water Procesondersteunende installaties 11

1 nabezinktanks rwzi 16 buffer ultrafiltratie permeaat 13 25
2 inname effluent rwzi 17 pompput ultrafiltratie permeaat
3 trommelzeef 18 buffer biologisch actief koolfiltraat
4 ultrafiltratie 19 buffer omgekeerde osmose (RO1) permeaat
10
5 voorfilter biologisch actief kool 20 buffer ultrapuur water
6 nafilter biologisch actief kool 21 chemicaliëngebouw 21
7 microzeef 22 reinigingsinstallatie
8 1e stap omgekeerde osmose (RO1) 23 neutralisatiebuffer
9 ontzuringstorens 24 buffer spoelwater biologisch actief kool 26
10 2e stap omgekeerde osmose (RO2) 25 elektrische schakelruimte
11 elektrodeïonisatie (EDI) 26 werkplaats
12 concentraatretourleiding (RO2/EDI) 27 controle/regelkamer
13 transportpompen ultrapuur water 28 zuurstofinstallatie
14 meetgang ultrapuur water 29 luchtbehandeling
15 transportleiding ultrapuur water naar NAM 30 drinkwater back-upvoorziening
31 back-upleiding Verlengde Hoogeveense Vaart
32 omgekeerde osmose (RO1) concentraatleiding retour rwzi
33 ultrafiltratie spoelwaterleiding retour rwzi

8 H2O / 18 - 2010

niet mogelijk was grond- en/of opper-
vlaktewater te gebruiken als grondstof voor
het ultrapure water. Het tegengaan van
verdroging van de bodem in Drenthe staat
hoog op de agenda. Grondwater mag
slechts gebruikt worden als grondstof voor
de drinkwatervoorziening. De aanvoer van
IJsselmeerwater in droge perioden in het
oppervlaktewatersysteem in Drenthe moet
zoveel mogelijk beperkt blijven. In de
omgeving van Emmen bleek slechts één
bron beschikbaar: het effluent van de
rioolwaterzuiveringsinstallatie Emmen op
slechts zeven kilometer afstand van de
locatie van de NAM in Schoonebeek.
De rwzi Emmen, in beheer bij waterschap
Velt en Vecht, heeft een gemiddelde
dagaanvoer van 32.000 kubieke meter. Dit is
dus ruim voldoende voor de watervraag van
NAM. De keuze voor effluent van de rwzi als
bron betekende een grote organisatorische
en vooral ook technologische uitdaging: het
zuiveren van (gezuiverd) afvalwater tot
ultrapuur water. De kwaliteit van het effluent
van de rwzi kan sterk variëren, mede onder
invloed van kwaliteits- en kwantiteitsschom-
melingen in de aanvoer van het huishoude-
lijke en industriële afvalwater. De grote
schommelingen in de
kwaliteit van het voedings-
water aan de ene kant, en
de contractuele afspraken
met NAM met betrekking
fabriek tot continue levering en
kwaliteit van ultrapuur
Emmen water aan de andere kant,
zorgden ervoor dat het
ontwerp van de puurwater-
fabriek zich moet
kenmerken door
robuustheid. Als zich echter
extreme situaties voordoen
is voorzien dat (tijdelijk)
oppervlaktewater uit de
Verlengde Hoogeveense
32 Vaart als bron kan dienen.
31 Indien er zich ook met deze
bron problemen zouden
voordoen, dan wordt
tijdelijk drinkwater
aangevoerd als grondstof
voor de bereiding van
ultrapuur water.
Het zuiveringsproces:
ontzouting zonder
veel chemicaliën
14 Voor de productie van
ultrapuur water uit effluent
27 15
van de rwzi Emmen is
vergaande ontzouting
nodig. Het zuiveringsproces
in de puurwaterfabriek is
daarom grotendeels
gebaseerd op membraan-
technologie. Grofweg is de
waterbehandeling in te
delen in drie stappen:
voorbehandeling,
ontzouting en polishing tot
ultrapuur water.
Aanvankelijk was de
gedachte om voor
ontzouting een combinatie van nanofiltratie
met omgekeerde osmose (RO) in te zetten,
na een voorbehandeling met ultrafiltratie. In
het oorspronkelijke ontwerp zou de
nabehandeling van gedemineraliseerd
(RO-permeaat) tot ultrapuur water plaats-
vinden met behulp van ionenwisseling
(mengbedden). Dit betekende echter dat een
aanzienlijke hoeveelheid chemicaliën nodig
was voor de regeneratie van deze ionenwis-
selaars. Bovendien was in het oorspronkelijke
ontwerp drukgedreven ultrafiltratie
opgenomen, waarbij een dosering
vlokmiddel (ijzer- of aluminiumzouten) nodig
was voor een stabiele procesvoering. Omdat
dit een extra zoutvracht betekende, was
lozing op oppervlaktewater van deze
regeneraatstromen niet toegestaan. De enige
mogelijkheid was om deze afvalstroom (circa
30 kubieke meter per uur) in te dampen en
de overgebleven brijn (circa drie kubieke
meter per uur) af te voeren.
Indampen had echter een aantal nadelen:
een groot energieverbruik, het gebruik van
chemicaliën om scaling te voorkomen en een
zeer onzekere afzet van de brijn naar andere
(ontvangende) partijen. Bovendien trokken
potentiele ontvangende partijen zich terug.
NieuWater zag zich daarom genoodzaakt, in
overleg met de NAM, het ontwerp te herzien.
Uiteindelijk is, mede op grond van proefon-
derzoek (zie pagina 41), gekozen voor een
chemicaliën-arm ontwerp. Dit betekende een
ander type ultrafiltratie (zonder gebruik van
vlokmiddelen) en de toepassing van
biologisch actiefkoolfilters tussen de
ultrafiltratie en omgekeerde osmose om de
vervuiling van RO-membranen te kunnen
beperken. Het slibconcentraat van de
ultrafiltratie en het spoelwater van de
biologische actief koolfiltratie worden
teruggebracht naar de voorkant van de
rioolwaterzuiveringsinstallatie (slibretour-
stroom).
Ionenwisseling werd vervangen door
elektro-deïonisatie (EDI): een relatief nieuw
proces dat de voordelen van elektrodialyse,
membraanfiltratie en ionenwisseling
combineert. Hoewel deze gewijzigde
systeemkeuze een verdubbeling van
investering betekende, zijn door een
behoorlijke besparing op chemicaliën de
exploitatielasten slechts marginaal
gestegen. Het gekozen zuiveringsproces
(zie schema) heeft de collegiale toetsing
doorstaan van (inter)nationale deskundigen
op het gebied van membraantechnologie
en industriewaterproductie. Met deze
nieuwe aangepaste zuivering is het
mogelijk de concentraatstromen van de
RO-installatie en de elektro-deïonisatie,
afhankelijk van de kwaliteit, deels terug te
brengen naar het actief slibproces van de
rioolwaterzuivering. In de zuivering worden
aanvullende zuiveringsmaatregelen
getroffen, zodat voldaan wordt aan de eisen
die gesteld worden aan lozing op het
oppervlaktewater.
Robuust ontwerp
Bij het procesontwerp is ingestoken op
robuustheid, met name om te allen tijde en
ondanks de sterke variatie in de kwaliteit van
*thema achtergrond
het rwzi-effluent te kunnen voldoen aan de
eisen ten aanzien van leveringszekerheid in
kwaliteit en kwantiteit van het ultrapure
water. Deze robuustheid is in het gehele
ontwerp doorgevoerd. Zo is bij ultrafiltratie
een relatief lage ontwerpflux van 20 lmh
aangehouden.
Biologische actieve koolfiltratie wordt
toegepast om ernstige biofouling op de
RO-membranen tegen te gaan. Omdat
rwzi-effluent nog relatief veel voedings-
stoffen bevat, is het optreden van ernstige
biofouling een reëel risico, wanneer dit water
wordt behandeld met omgekeerde osmose.
Proefonderzoek (zie pagina 41) heeft
aangetoond dat met voorbehandeling door
biologische actief koolfiltratie, het
RO-voedingswater een veel lagere foulings-
potentie heeft. Hierdoor is een stabiele
procesvoering van omgekeerde osmose
beter gewaarborgd en zullen de membranen
ook minder vaak hoeven te worden
gereinigd. Omdat de biologische omzettings-
processen in de biologische actieve
koolfilters veel zuurstof vragen en omdat
zuurstofloosheid niet is toegestaan, wordt
zuivere zuurstof gedoseerd. Bij het ontwerp
van de biologische actief koolfiltratie is
gekozen voor een tweetrapsprincipe: een
hoogbelaste eerste trap (contacttijd 15
minuten), gevolgd door een laagbelaste
tweede trap (contacttijd 30 minuten) ten
behoeve van de polishing.
Bij het ontwerp zijn maatregelen getroffen
om uitspoeling van actieve biomassa van de
biologische actief koolfiltratie naar de
RO-membranen tegen te gaan. Zo wordt het
eerste filtraat (tot een uur) na een filter-
spoeling van de tweede biologische actief
koolfilterinstallatie retour geleid naar de
voeding van de ultrafiltratie en zijn zelfspoe-
lende screens van 10 micron en kaarsenfilters
van 1 micron opgenomen tussen de
biologische actief koolfiltratie en de
omgekeerde osmose.
Ook bij de ontzouting met omgekeerde
osmose is gekozen voor een configuratie in
twee trappen. Een tweetraps RO draagt bij
aan de robuustheid en leveringszekerheid
van de installatie, met name omdat de
nageschakelde EDI optimaal kan presteren
door de hoge kwaliteit van het voedings-
water. Een tweetraps RO heeft als voordeel
dat een eventueel verlies van zoutretentie
op de eerste RO-trap (ten gevolge van
reinigingen) kan worden opgevangen door
de tweede trap RO. Hierdoor wordt de
levensduur van de membranen van de
eerste RO-trap verlengd. Ook geldt een
verhoogde levensduur van de tweede
RO-trap en EDI, waardoor de exploitatiel-
asten lager uitvallen. De eerste RO-passage
kan produceren met een variabele
opbrengst tussen de 70 en 80 procent. Dit
beperkt het risico op scaling en daarmee het
verbruik van chemicaliën, zoals antiscalants,
sterk. Het concentraat van de eerste RO-trap
wordt deels teruggevoerd naar de rwzi en
deels geloosd op het oppervlaktewater. De
tweede RO-passage kan vanwege de lage
zoutconcentraties bij een hoge opbrengst
(90 procent) worden bedreven zonder risico
H2O / 18 - 2010 9
 op scaling (en dus zonder dosering van
antiscalants).
De direct aan de tweede RO gekoppelde
EDI functioneert ook met een opbrengst
van 90 procent en produceert per straat 90
kubieke meter ultrapuur water per uur met
een EGV beneden 0.1 μS/cm. Het
concentraat van de tweede RO-trap wordt,
samen met het EDI-concentraat, terugge-
voerd naar de voeding van de eerste
RO-trap.
Leveringszekerheid
Om een maximale leveringszekerheid te
krijgen en bovendien de levering van
ultrapuur water eenvoudig uit te kunnen
breiden, is gekozen voor een meerstraten-
concept. Bij een productie van 8.200
kubieke meter water per dag (zoals nu is
gerealiseerd) is de installatie uitgevoerd in
vijf straten, waarvan een straat als ‘reserve’
functioneert. Indien de capaciteit moet
worden uitgebreid naar 10.000 kubieke
meter per dag, wordt een zuiveringsstraat
bijgebouwd. Vanuit leveringszekerheid kan
een zuiveringsstraat voor onderhoudswerk-
zaamheden buiten bedrijf genomen
worden zonder dat de levering in gevaar
Global Membrains:
World Wide Membrane Expertise
Voor het puurwater project participeerde
Global Membrains in het projectteam, bracht
haar kennis in van het gehele proces en
implementeerde, de samen met WMD ontwikkelde,
innovatieve sensoren voor het vroegtijdig
signaleren van vervuiling en scaling op de
membranen.
• extremely flexible and responsive company
• highly educated and experienced membrane system experts
• proven world wide experience
Global Membrains BV - www.globalmembrains.com - T +31 (0)73-6247171 - F +31 (0)73-6217792
10 H2O / 18 - 2010
komt. Ook is in het kader van leverings-
zekerheid de watertransportleiding
(polypropyleen) naar het NAM-empla-
cement dubbel uitgevoerd. In geval van
leidingbreuk of contaminatie van het
ultrapure water kan één leiding worden
afgesloten (en worden doorgespoeld,
gereinigd of worden geïnspecteerd op
breuk), terwijl de parallelle leiding in bedrijf
blijft.
Exploitatie
WMD heeft inmiddels ruime ervaring met
de technische exploitatie van membraanin-
stallaties (ultrafiltratie, nanofiltratie en
omgekeerde osmose) en de levering van
industriewater. Dit is al begonnen in 1998
met de productie van gietwater aan de
glastuinbouw in Zuidoost-Drenthe. Daarna
volgde de levering van gedemineraliseerd
water aan Norit in Klazienaveen.
Sinds 2001 exploiteert WMD de Water-
fabriek van het Dierenpark Emmen. De
opgedane kennis en ervaring is niet alleen
van grote waarde bij het ontwerp geweest,
maar ook bij de exploitatie van de puur-
waterfabriek in Emmen.
advertentie
Vanzelfsprekend heeft waterschap Velt en
Vecht veel ervaring met de zuivering van
afvalwater. Onder de vlag van NieuWater zal
bij de exploitatie van de puurwaterfabriek
worden samengewerkt door WMD en Velt
en Vecht en wordt kennis en ervaring
gebundeld. De bedrijfsvoering van de
puurwaterfabriek, en de hiervoor
genoemde andere industriewater-
installaties van WMD, wordt verzorgd door
een team machinisten van WMD en
operators van Velt en Vecht. Deze groep kan
zelfstandig in storingsdienst voorzien. Door
deze samenwerking wordt bovendien een
goede communicatie gestimuleerd tussen
het personeel van de rwzi Emmen (Velt en
Vecht) en de operators van de puurwaterfa-
briek (NieuWater). Ook dit draagt uitein-
delijk bij aan de leveringszekerheid,
bijvoorbeeld wanneer de kwaliteit van het
rwzi-effluent plotseling verandert en direct
maatregelen getroffen moeten en kunnen
worden.
Rob Bos (directeur NieuWater)
Roelof Schuiling (secretaris-directeur
waterschap Velt en Vecht)
Gasheldere ideeën
voor Nieuw Puur water.

Komt u zuurstof tekort in uw waterstroom of zuivering, wilt u uw slibstroom

reduceren, is de pH van uw waterstromen te hoog, wilt u kalkafzettingen
voorkomen of mist u oxidatiekracht? Wij bieden u toepassingen voor de
behandeling van drinkwater, afvalwater, slib en dergelijke.

Linde Gas Benelux levert hiervoor niet alleen zuurstof, ozon en koolzuur,
maar ook technologie, equipment en jaren ervaring. Specialisten met
kennis van gassen én water komen graag langs om u te helpen het gewenste
resultaat te behalen. Bel onze applicatie-engineer Water Treatment:
Joost van de Ven, telefoon 06 488 701 65.

Linde Gas – ideas become solutions.

Linde Gas Benelux B.V.

Havenstraat 1, Postbus 78, 3100 AB Schiedam
Tel. 06 488 701 65
joost.van.de.ven@linde.com, www.lindegasbenelux.com
 Puurwaterfabriek: projectmatige
uitdagingen
De realisatie van de puurwaterfabriek van NieuWater BV vormde een grote
uitdaging op verschillende terreinen. De gekozen techniek is nooit eerder op
deze schaal in deze combinatie toegepast. De tijdsperiode vanaf het
ondertekenen van het contract met de NAM (13 maart 2008) tot de
leveringsdatum van het eerste water (1 juli 2010) bedroeg minder dan 2,5 jaar.
In die tijd moest het project niet alleen worden ontworpen en gebouwd, maar
ook getest en in bedrijf gesteld. Tenslotte was vooraf een vast budget
afgesproken, zonder mogelijkheid voor aanpassingen. Er was dus een
doordachte aanpak nodig voor het management van dit project.

D
e puurwaterfabriek zuivert effluent
van de rwzi Emmen door middel
van microzeven, ultrafiltratie,
bacteriologisch actiefkool, omgekeerde
osmose in twee stappen en elektro-
deïonisatie. Er is een transportleiding
aangelegd tussen de puurwaterfabriek en de
locatie van de NAM om het ultrapure water
over grote afstand te transporteren, zonder
aan de kwaliteit afbreuk te doen. Het laatste
onderdeel is een noodinlaatleiding vanaf de
Verlengde Hoogeveensche Vaart.

Voor de bouw van de fabriek is een conven-

tionele projectorganisatie opgericht. De regie
en de hoofdlijnen van het ontwerp en de
vergunningen lagen in handen van
NieuWater, de voorbereiding en de directie-
voering bij Witteveen+Bos en de bouw bij de
verschillende betrokken aannemers. Het
projectteam bestond uit een project-
directeur, een manager contracten/
vergunningen, een manager uitvoering en
een projectcontroller vanuit NieuWater. Later
is een test- en opstartteam gevormd.
Het fabrieksterrein van de NAM ligt circa
zeven kilometer van de puurwaterfabriek. In
het tracé ligt een zestal kabels en leidingen:
t tweemaal een 280 mm PP-R leiding van
NieuWater voor het transport van
ultrapuur water;
t een hogedruk gastransportleiding van
Gasunie ten behoeve van de warmte-
krachtcentrale van de NAM;
t een 10kV voedingskabel van NieuWater
inclusief signaalkabels (van de warmte-
krachtcentrale van de NAM naar de
puurwaterfabriek);
t een kanaalwaterleiding van de Verlengde
Hoogeveense Vaart naar de puurwater-
fabriek (om in geval van verminderde of
kwalitatief slechte aanvoer van rwzi
effluent een alternatieve aanvoer te
hebben);
t (over een deel van het tracé) een 110kV
voedingskabel van Essent van de
warmtekrachtcentrale van de NAM naar
het openbare net.
Duidelijk was dat al deze partijen op dit tracé
niet onafhankelijk van elkaar zouden kunnen
opereren. Omdat Gasunie de hoogste
standaarden hanteert, is besloten dat
Gasunie het voortouw zou nemen. Een
wijziging in het tracé bleek noodzakelijk:
vanwege het grote aantal kabels en leidingen
nam de tracébreedte dusdanig toe dat een
aantal geplande passages niet meer mogelijk
Foto: Theo Berends
was. Het omgaan met de risico’s van deze
gewijzigde aanpak is daarom in een aparte
overeenkomst met de NAM vastgelegd.
Gecoördineerd door de Gasunie zijn alle
zakelijk recht-overeenkomsten voor het tracé
afgesloten. Gasunie heeft het werk
aanbesteed en contracten afgesloten èn
voerde de directie over het gehele werk en
hield toezicht op de veiligheid, NieuWater
was verantwoordelijk voor de technische
aspecten van de eigen leidingen en heeft
daarop toezicht gehouden.
Eind 2006 ging het ontwerp van het zuiverings-
proces op de helling. Tweemaal ultrafiltratie
plus omgekeerde osmose werd vervangen
door ultrafiltratie, biologische actief koolfiltratie
en omgekeerde osmose. De dosering van PAC
(polyaluminiumchloride) verdween, biologisch
actief kool kwam er voor terug. Een combinatie
van bekende technieken, maar niet in deze
omvang en toepassing. Terwijl in de loop van
het jaar 2007 de pilotinstallatie in bedrijf werd
genomen en de onderhandelingen met de
NAM een aanvang namen, moest ook de vraag
beantwoord worden hoe het project zou
worden aanbesteed, gecontracteerd en
gebouwd.
Verkennende besprekingen maakten vrij snel
duidelijk dat de puurwaterfabriek moeilijk
was aan te besteden met een geïntegreerd
contract. Oorzaak was de unieke combinatie
van zuiveringsstappen, waarbij met name de
biologische actief koolfiltratie innovatief was.
Ingewikkelde constructies werden
voorgesteld, waarbij de opdrachtgever de
verantwoordelijkheid voor de biologische
actief koolfiltratie behield en contractpartijen
de rest. Uiteindelijk bleek in dit geval de
traditionele variant het meest werkbaar. De
opdrachtgever houdt dan de ontwerpverant-
woordelijkheid, maar ook de meeste
sturingsmogelijkheid. Bij de aandeelhouders
is veel expertise voorhanden op het gebied
van waterzuivering. In feite zijn hier de
hoofdlijnen van het ontwerp bepaald. Dit
ontwerp is door Witteveen+Bos verder
uitgewerkt, besteksgereed gemaakt en
traditioneel aanbesteed.
Door de grote tijdsdruk was het civiele werk
al aanbesteed, terwijl het werktuigkundige
en elektrotechnische bestek nog in voor-
bereiding was. De afstemming tussen de
aannemers zou plaatsvinden door de
civieltechnische aannemer, daarbij
aangestuurd door de bouwdirectie namens
de opdrachtgever. Specifieke onderdelen zijn
door de opdrachtgever apart ingekocht. Zo
ontstond een situatie met vier hoofdaan-
nemers (civiel, werktuigbouw, elektro-
techniek, RO/chemicaliëninstallaties) en een
groot aantal directieleveringen (proces-
automatisering, ultrafiltratiemembranen en
microzeven, ketels biologische actiefkool-
filtratie, actiefkool, zuurstof, omgekeerde
osmosemembranen en elektro-deïonisatie).
De civiele aannemer was belast met de
coördinatie. De technische afstemming bleef
bij Witteveen+Bos. Alle partijen waren
gecontracteerd op basis van een planning
met diverse mijlpalen, zodat de
overdrachtsmomenten scherp waren

12 H2O / 18 - 2010
 *thema achtergrond
vastgelegd. Bij slecht presteren of achter-
blijven van een aannemer was per mijlpaal
een boete van toepassing.

Uitvoering
Nadat begin 2008 de laatste aannemer
gecontracteerd was en partijen enige tijd
hadden samengewerkt, dienden de eerste
tekenen van mogelijke vertraging zich aan:
strenge winter, enige achterstand in
verstrekking van de gegevens, (mede)
daardoor achterstanden in uitvoering.
Mogelijk zou de geplande opleverdatum
1 juli 2010 niet meer worden gehaald. De
bouwdirectie besloot te onderzoeken of in
deze situatie een bonusregeling rendabel
zou zijn. Groot voordeel van dit late
introductiemoment is dat partijen het project
kennen en elkaar kennen. Iedereen, inclusief
de opdrachtgever, kan zich een goed beeld
vormen wat met de bonus bedoeld wordt en
hoe groot de inspanning is, om die te
behalen. Een bonusovereenkomst die
onderdeel uitmaakt van het bestek, is vaak
zeer moeilijk op waarde in te schatten. De Foto: Theo Berends
bonusovereenkomst is afgesloten en
bestond uit twee delen: versnellingskosten de leiding van binnen niet wordt veront- trekkracht van de lange geprefabriceerde
en de werkelijke bonus. reinigd. Een aanleglengte van ongeveer lengtes. Na enkele verbeteringen kwam het
Gedurende de afwerking van de bouw zeven kilometer stelt hoge eisen aan de productieproces weer op gang en kon de
speelde NieuWater zelf een belangrijke rol in uitvoering. Een dergelijke transportleiding schade worden beperkt. Bij testen en
het testen en inbedrijfstellen van de voor water met deze kwaliteit is wereldwijd inbedrijfname bleek de leiding op kleine
installatie. Daartoe werd een testteam nog niet eerder gerealiseerd. onvolkomenheden na van goede kwaliteit en
ingesteld, onder coördinatie van NieuWater, goed schoon van binnen.
met daarin alle aannemers en de adviseur. NieuWater ontwikkelde een aanleg-
Voorkomende problemen konden hierdoor systematiek, waarbij grotere leidingdelen De opleverdatum van 1 juli 2010 als eerste
snel worden gedetecteerd en besproken, geprefabriceerd zouden worden in een productiedatum is gehaald en het project is
waardoor de afhandeling voortvarend zuiver gemaakte ruimte. Het schoon werken binnen het budget gerealiseerd.
opgepakt werd. had immers de hoogste prioriteit. Tijdens de
uitvoering deed zich echter een probleem Peter Schouten (WMD)
Transportleidingen voor bij het aan elkaar lassen van de Peter Teunis (Nedmanagers bv)
De ultrapuurwatertransportleiding is uniek: geprefabriceerde leidingdelen. De veldlas- Robert Kools (Witteveen+Bos)
de aanlegcondities moeten zodanig zijn dat machine bleek moeite te hebben met de

De rwzi Emmen met links de puurwaterfabriek (foto: Aldert Kruims).

H2O / 18 - 2010 13
 Ultrapuur water cruciaal voor
nieuwe oliewinning
De Nederlandse Aardolie Maatschappij (NAM) produceerde van 1947 tot 1996
met behulp van ja-knikkers 250 miljoen vaten olie uit het olieveld
Schoonebeek. Eind 2007 besloot de NAM om de komende 25 jaar opnieuw zo’n
120 miljoen vaten olie te winnen. Met behulp van nieuwe technieken, zoals
lagedruk-stoominjectie en horizontale boring, kan naar verwachting eind dit
jaar de eerste stroperige olie worden gewonnen. Water vervult bij de nieuwe
oliewinning een cruciale rol.

D
e NAM stopte in 1996 de olie-
productie, omdat het economisch
niet meer rendabel bleek met de
toenmalige ja-knikkertechnieken de olie te
produceren. Ook de lage olieprijzen in die tijd
speelden een rol. Er werd op het laatst meer
water dan olie geproduceerd. Met oorspron-
kelijk één miljard vaten olie (van 159 liter) is
‘Schoonebeek’ het grootste olieveld op land in
Noordwest-Europa. Vanwege de grote
hoeveelheid nog aanwezige olie en de
beschikbare nieuwe techniek zal de Schoone-
beeker olie - die veel paraffine bevat en bij
kamertemperatuur een viscositeit heeft van
‘pannenkoekenstroop’ - worden geproduceerd
met behulp van hoogrendementspompen.
Dankzij deze nieuwe technologie keren de
ja-knikkers niet terug in Schoonebeek.
Onafhankelijke onderzoeken (International
Energy Agency) tonen aan dat olie (en gas) de
komende decennia nog erg belangrijke
energiebronnen zijn.

Nieuwe techniek
De NAM herontwikkelt het olieveld
Schoonebeek met behulp van uitgebreide
oliewinningstechnieken. Hierbij wordt
gebruik gemaakt van lagedrukstoominjectie.
Op een diepte van gemiddeld 800 meter
worden de horizontale putten in de
Bentheimer zandsteenlaag in het olie-
reservoir geboord. Deze oliehoudende laag is
10 tot 35 meter dik. De stoom- en oliepro-
ductieputten liggen daar op ongeveer 150
meter afstand van elkaar. Onder druk wordt
stoom via de stoominjectieputten in het
oliereservoir geïnjecteerd. Door de
opstijgende stoom wordt de stroperige olie
in de oliehoudende laag verwarmd.
Verhitting zorgt voor het vrijkomen van de
fracties uit het Bentheimerzandsteen, die
daarna via olieproductieputten en met
behulp van hoogrendementspompen naar
het aardoppervlak worden gepompt. Deze
techniek vraagt om een goede waterkwaliteit
voor stoominjectie. Verder wordt momenteel De hoogrendementspompen (foto: NAM).
hard gewerkt aan het aanleggen van de 18
oliewinlocaties, een leidingtracé en de locatie puurwaterfabriek is speciaal gebouwd om de kleiner kan worden ontworpen. Bovendien
waar de geproduceerde olie wordt NAM - de enige afnemer - het ultrapuur kan een standaard warmteterugwinnings-
gescheiden van het productiewater. In een water te kunnen leveren. De fabriek kan stoomgenerator worden gebruikt die
nieuwe warmtekrachtcentrale wordt het straks zeker 25 jaar lang maximaal 8.200 aangesloten is op de uitlaat van een
stoom en de electriciteit geproduceerd. kubieke meter ultrapuur water per dag conventionele gasturbine. Het derde
leveren met uitbreidingsmogelijkheden tot voordeel is dat geen kalkvorming in de
Ultrapuur water voor stoominjectie 10.000 kubieke meter. leidingen ontstaat. Het Schoonebeekproject
Om de olie in Schoonebeek te kunnen gebruikt een warmtekrachtcentrale met
produceren, is een goede waterkwaliteit voor Wanneer water zou worden gebruikt van een gasturbine om 125 megaWatt elektriciteit te
de productie van stoom van cruciaal belang. minder hoogwaardige kwaliteit, zou de produceren in combinatie met een stoomge-
De mogelijkheid om ultrapuur water van stoom minder energie per volume eenheid nerator voor een efficiënte stoomproductie.
NieuWater hiervoor te gebruiken, biedt de bevatten. Een hoogwaardige stoomkwaliteit Zo’n 90 procent van de geproduceerde
mogelijkheid stoom te produceren. De is belangrijk, omdat de stoomleiding dan elektriciteit wordt niet voor de oliewining

14 H2O / 18 - 2010
 *thema achtergrond
De NAM voert de herontwikkeling van het
olieveld Schoonebeek uit. Energie Beheer
Nederland investeert voor 40 procent in dit
project. Het Schoonebeek Redevelopment
Team, bestaande uit de aannemers Stork,
Visser & Smit Hanab, Jacobs Engineers en
Yokogawa, is verantwoordelijk voor de
uitvoering van de techniek, ontwerp,
constructie en aanleg van de locaties en het
leidingtracé.

Het olieveld Schoonebeek is het grootste

Doorsnede van de ondergrond met putten op 800 meter diepte.
olieveld op het vasteland in Noordwest-
Europa. Het werd ontdekt in 1943. De
productie begon in 1947 en eindigde in 1996.
De herontwikkeling begon in januari 2009.
Het olieveld telt nu 18 winlocaties, 73 putten
(44 olieproductie-, 25 stoominjectie- en 4
observatieputten), 40 hoogrendements-
pompen met een hoogte van 15 meter, 17
km nieuwe waterafvoerleiding richting
Twente, 6 km ultrapuur waterleiding, 15 km
veldleidingen (olie/stoom/gas), 22 km nieuwe
olie-exportleiding, waarvan 12 km in
Duitsland.
De productie omvat straks 120 miljoen vaten
(van 159 liter) olie voor een periode van 25
jaar.
De warmtekrachtcentrale heeft een
stroomvoorziening van 120 tot 160 mW
(evenveel als stad Groningen).
De eerste olie komt volgens planning eind
dit jaar boven de grond.

gebruikt, maar aan het openbare net

geleverd. De stoomboiler zendt 350 ton
stoom per uur uit, die een temperatuur heeft
van 310 ˚C en 82 bar.

De stoominjectie. Project in het kort

Door ultrapuur water te verhitten tot stoom
Het project in het kort. en te injecteren in het olieveld, wordt de olie
beter vloeibaar. In de warmtekrachtcentrale
wordt stoom en stroom geproduceerd. In de
oliebehandelingsinstallatie wordt olie en
water gescheiden. Het olieveld Schoonebeek
telt straks 73 putten verspreid over 18
productielocaties. De olie wordt getranspor-
teerd naar de raffinaderij van BP Lingen in
Duitsland. Water dat na scheiding van de olie
overblijft, wordt in lege gasvelden in Twente
geïnjecteerd op 2000 meter diepte. De
geproduceerde stroom gaat vervolgens naar
het elektriciteitsnet.

Eind dit jaar zal naar verwachting de eerste

olie worden geproduceerd uit het olieveld
Schoonebeek. Dagelijks werken nu
honderden mensen aan het realiseren van de
warmtekrachtcentrale en de oliebehande-
lingsinstallatie, alsmede aan het voltooien
van de boorlocaties en het leidingtracé.
Vanwege de aanwezige druk in het olie-
reservoir is het de eerste tijd niet nodig
stoom te injecteren. Stoominjectie zal in
2011 worden toegepast als alle oliewinlo-
caties gerealiseerd zijn voor olieproductie.

Paul Donnellan (engineering manager

Herontwikkeling olieveld Schoonebeek)

H2O / 18 - 2010 15
 Minimaal chemicaliëngebruik zet watertechnologen
aan tot belangrijke innovaties
Het ontwerp en de bouw van de puurwaterfabriek was een uitdaging die tot
belangrijke watertechnologische innovaties heeft geleid. Dé grote uitdaging
was zo min mogelijk chemicaliën te gebruiken bij de membraanfiltratie van
bacterie- en nutriëntrijk rwzi-effluent. Een type waterbehandeling dat
wereldwijd zeer actueel is, maar waar nog maar weinig praktijkervaring mee is
opgedaan. Door de geslaagde samenwerking van watertechnologen tussen de
operator, kennisinstellingen en leveranciers is een unieke waterbehandelings-
installatie gebouwd die geldt als een nieuw internationaal icoon voor de
Nederlandse watertechnologie.

“M
embraanfiltratie is in de
praktijk een weerbarstig
zuiveringsproces en daarom
is het prijzenswaardig dat zowel waterschap
Velt en Vecht en Waterleidingmaatschappij
Drenthe het hebben aangedurfd deze
zuiveringstechniek op een innovatieve wijze
toe te passen in de puurwaterfabriek, vindt
Hilde Prummel, manager watertechnologie bij
Waterlaboratorium Noord (WLN).
WLN is huisadviseur van Waterleidingmaat-
schappij Drenthe (WMD) en doet zelf veel
onderzoek naar de optimalisatie van
membraanfiltratie. “Al helemaal omdat het
hier gaat om het behandelen van gezuiverd
afvalwater dat meer bacteriën en voedings-
stoffen bevat dan andere waterbronnen,
waardoor de potentie van biofouling van de
membranen groter is dan normaal.
Biofouling is een belangrijk probleem bij
toepassing van membraanfiltratie.” De
afgelopen tien jaar heeft de drinkwatersector
volgens Prummel veel kennis en ervaring
opgebouwd met membraanfiltratie bij het De Living Machine, een andere innovatie van WMD in Dierenpark Emmen.
behandelen van oppervlaktewater uit
rivieren of kanalen. “Met omgekeerde Twee gerealiseerde ideeën springen er direct te gaan naar de oorzaak van de vervuiling.
osmose membraanfiltratie van rwzi-effluent uit: de toepassing van een biologisch Door bijsturing van de voorbehandeling,
is echter nog weinig ervaring opgedaan. actiefkoolfilter (BAKF) en de toepassing van bijvoorbeeld in het BAKF, kan de operator de
Daarom was het ontwerpen van de puurwa- inline sensoren die beginnende biofouling en ingezette vervuiling stoppen voordat het een
terfabriek een interessant watertechnolo- scaling in respectievelijk de eerste en laatste onomkeerbaar probleem is”, aldus Schippers.
gisch vraagstuk. Zeker in combinatie met de membraanmodules kunnen registeren. Beide
eis dat het gebruik van chemicaliën onderdelen maken de puurwaterfabriek Onderzoek gekoppeld aan praktijk
geminimaliseerd moest worden,” aldus watertechnologisch uniek in de wereld. De realisatie van de innovaties in de
Prummel. “Onder watertechnologen puurwaterfabriek zijn volgens Prummel en
circuleerden veel ideeën en vooral dankzij de “Het gaat om een bestaande waterbehande- Schippers voor een belangrijk deel te danken
combinatie van fundamenteel onderzoek en lingstechniek die we hebben aangepast als aan de nauwe samenwerking tussen
praktijkproeven op bestaande membraanin- zuiveringsstap tussen de ultrafiltratie en de ontwerpers, operators, engineers en
stallaties hebben we WMD, WLN en Velt en omgekeerde osmose. In feite hebben we technologen met enerzijds onderzoeksinstel-
Vecht die ideeën kunnen uitwerken tot een hiermee de altijd optredende biofouling lingen zoals Unesco-IHE, Wetsus en KWR, en
unieke combinatie van succesvolle vanwege het bacterie- en nutriëntenrijke anderzijds met bedrijven als Norit en Global
innovaties.” water, verlegd. In het BAKF kan de biofouling Membrains. “Door de samenwerking konden
gecontroleerd plaatsvinden zonder daarbij onderzoeksresultaten snel in de praktijk
het hele zuiveringsproces te hinderen,” zo worden getest en de praktijkervaringen
Delen van nieuw toegepaste watertechno- legt de watertechnologe uit. werden teruggekoppeld en gebruikt voor
logie in de puurwaterfabriek zijn ontwikkeld nieuw onderzoek,” aldus Prummel. Volgens
vanuit het in 2006 begonnen onderzoek De toepassing van de inline sensoren is een haar heeft daarbij het Innovatieprogramma
naar biofouling. Het onderzoek, gesubsi- idee waar emeritus professor Jan Schippers Watertechnologie een belangrijke facilite-
dieerd via innoWATOR, maakte deel uit van van Unesco-IHE al lang mee rondliep. “Bij het rende rol gespeeld. “Biofouling was één van
het Innovatieprogramma Watertechnologie ontwerpen en de bouw van de puurwaterfa- de eerste speerpunten van het in 2006 bij
dat door het NWP, Agentschap NL en TTIW briek hebben ontwerpers, onderzoekers, TTIW Wetsus gestarte onderzoek. Dat heeft
Wetsus wordt uitgevoerd. Het programma operators en leveranciers van watertechno- de partijen voor het eerst bijeen gebracht.
richt zich op het sneller in praktijk brengen logie intensief samengewerkt. Dat bood de Daar zijn veel ideeën geboren en door goede
en exporteren van nieuwe technologie. Om unieke gelegenheid om zeer geavanceerde onderlinge samenwerking zijn die nu
deze hele innovatiecyclus te versnellen is sensortechnologie in te bouwen, waarmee gerealiseerd.”
betere samenwerking nodig bij onderzoek, de eerste onverhoopte vorming van
ontwikkeling, toepassing op de thuismarkt biofouling en scaling in de omgekeerde Roelof Schuling, secretaris-directeur van
en uiteindelijk export van Nederlandse osmosemembranen al snel kan worden waterschap Velt en Vecht, is enthousiast over
watertechnologie. gesignaleerd. Deze signalering geeft de het feit dat een groot deel van het effluent
operator de gelegenheid vroegtijdig op zoek van de rwzi op een innovatieve wijze

16 H2O / 18 - 2010

gezuiverd wordt. "Het draagt bij aan de
verbetering van de kwaliteit van het
oppervlaktewater en het verantwoord
omgaan met water. Het is een stimulans om
nieuwe technologiën ook in zuivering van
afvalwater toe te passen".
Gewikt en gewogen
Ook directeur Karst Hoogsteen van Waterlei-
dingmaatschappij Drenthe kijkt met
tevredenheid terug op de goede samen-
werking van zijn watertechnologen met
onderzoekers en leveranciers. “Eerst lag er
een klassiek ontwerp op tafel met ultrafil-
tratie en omgekeerde osmose. De eis voor
het minimaliseren van het chemicaliën-
gebruik dwong ons tot een ander ontwerp.
Dat was veel minder conventioneel. We
hebben lang gewikt en gewogen maar
uiteindelijk toch gekozen voor de
innovatieve aanpak. Vooral het grote
onderlinge vertrouwen heeft daarbij een
grote rol gespeeld, maar zeker ook de
financiële bijdragen uit verschillende
innovatieprogramma’s”, verzekert de
WMD-directeur.
Hoogsteen onderschrijft nog eens het belang
van innovatie voor zijn bedrijf. “De bouw van
de puurwaterfabriek zette onze organisatie
in het centrum van de watertechnologie. Dat
is spannend. Daarmee krijgt een organisatie,
naast de financiële, ook andere prikkels.”
www.norit-ac.com
Snel op de markt
“Een schoolvoorbeeld van gezamenlijke
kennis- en technologieontwikkeling”, zo
oordeelt directeur Aleid Diepeveen van het
Innovatiebureau Watertechnologie. “Er is niet
gewacht op de volledige ontwikkeling van
de nieuwe technologieën. Tijdens de bouw
van de fabriek zijn ze verder ontwikkeld en
elders getest.”
Voor Diepeveen is de snelheid waarmee de
innovaties zijn gerealiseerd van belang. Dat is
één van doelen van het Innovatieprogramma
Watertechnologie die zij probeert te
verwezenlijken, het verkorten van de
ontwikkeltijd van nieuwe watertechnologie
om kansen te verzilveren. “Het snel op de
markt kunnen brengen van innovaties is
cruciaal voor de concurrentiepositie van de
Nederlandse watertechnologiebedrijven. Die
kunnen daarmee de sterke buitenlandse
concurrentie voorblijven en hun export
versterken”, licht Diepeveen toe. "Van belang
hierbij dat wij snel binnenlandse praktijk-
toepassingen kunnen tonen. Dit betekent
dat er opdrachtgevers moeten zijn, zoals bij
de puurwaterfabriek het geval is, die hun nek
durven uit te steken."
Volgens haar heeft de subsidieregeling
InnoWator een groot aandeel in het succes:
“InnoWator noopt onderzoekers, operators
en leveranciers tot onderlinge afstemming
van ieders aandeel in een project. Dat werpt
advertentie
*thema achtergrond
nu zijn vruchten af. De systematiek heeft
gewerkt voor het BAKF en de inline sensoren,
dus kan het in de toekomst ook functioneren
voor het snel op de markt krijgen van nieuwe
oplossingen.”
Mondiaal ‘hot topic’
Jan Schippers wil het belang van de
innovaties in de puurwaterfabriek tot slot nog
in het perspectief zetten van de Nederlandse
bijdrage aan oplossingen voor de mondiale
waterproblematiek. “Hergebruik van
afvalwater is mondiaal een hot topic. Water
wordt schaarser en de lozingseisen steeds
strenger. Bedrijven raken geïnteresseerd in
waterkringloopsluiting en gaan zelf het eigen
afvalwater opwerken tot herbruikbaar
proceswater. De puurwaterfabriek is een
wereldwijde referentie voor een milieuvrien-
delijke en robuste optie."
De opgedane kennis reikt volgens hem
verder dan alleen industriewater. “Dezelfde
innovaties zijn bruikbaar voor het
chemicaliënarm maken van omgekeerde
osmose bij het bereiden van drinkwater uit
zeewater. Zo past Evides op een pilotinstal-
latie voor de ontzilting van zeewater sinds
kort geen zuurdosering meer toe, terwijl zo’n
dosering wereldwijd de normale praktijk is”,
aldus Schippers.
Jac van Tuijn (Crest on media)
Duurzaam hergebruik
van afvalwater
 Mede mogelijk door speciale
actieve kool van Norit
 Superieure eigenschappen
voor de adsorptieve verwijdering
van organisch materiaal en
de ontwikkeling van biomassa
 Gecombineerd met een hoge
hardheid
 Uitermate geschikt voor de
bereiding van stabiel RO
voedingswater
No doubts. Norit. Just proof.
H2O / 18 - 2010 17
Puur werk
De bodem, energie en water zijn belangrijke pijlers van de infrastructuur in
onze omgeving. De inrichting van die leefomgeving wordt steeds complexer.
Een omgeving waarmee we bovendien zorgvuldig moeten omgaan. Dat vraagt
om puur werk en heldere oplossingen, ontworpen en uitgevoerd door
specialisten.

Voor NieuWater realiseerde Heijmans Infra Techniek zo’n heldere en

toekomstgerichte oplossing in werktuigbouw. Samen met andere partners
werken aan effectief gebruik van de waterketen. Puur werk in uitvoering.

www.heijmansinfratechniek.nl
Onderstaande bedrijven feliciteren NieuWater
met dit innovatieve project

TIJDSCHRIFT VOOR WATERVOORZIENING EN WATERBEHEER

 JOB VERHEIJDEN, DIRECTEUR RIWA-MAAS:

“Splitsing RIWA
was wijs besluit”
Vlak na de Tweede Wereldoorlog had de Vewin nog zo’n 200 leden, voor het
overgrote deel kleinere grondwaterbedrijven. De grote oppervlaktewaterbe-
drijven (in Den Haag, Rotterdam en Amsterdam én PWN) vonden dat de vervuiling
van Rijn en Maas binnen dat verband te weinig aandacht kreeg. Ook wilden zij hun
belang - sanering van de vuillozingen - zelf direct verdedigen. Daartoe richtten
zij in 1951 naast de Vewin de RIWA op, die met de kracht van een actiegroep de
vervuilingproblematiek aan de orde stelde, in het stroomgebied van de Rijn, de
Maas en later ook de Schelde. Ook Belgische bedrijven traden toe tot de RIWA.
Na bijna 50 jaar succesvol in één organisatie opgetrokken te zijn, werd in 2000
besloten tot een splitsing in drie afzonderlijke verbanden. De eerste directeur van
de nieuwe RIWA-Maas werd Job Verheijden, die vanuit Rotterdam steeds nauwer
bij de Maasproblematiek betrokken was geraakt. Per 1 november a.s. gaat hij met
pensioen. Aanleiding voor een gesprek met hem in het pompstation Baanhoek in
Dordrecht, de plek waar RIWA-Maas thans kantoor houdt.

Hoe is de kwaliteit van het Maaswater
op het ogenblik?
“Die verbeterde de afgelopen jaren
behoorlijk, vooral in microbiologisch opzicht.
In Wallonië is de bouw van rwzi’s van de
grond gekomen. Toen ik in 2001 in deze
functie begon, werd het afvalwater van 1,2
miljoen inwoners daar nog ongezuiverd
geloosd. November 2009 is de grootste rwzi,
die van Oupeye bij Visé vlakbij de grens
met Nederland, in gebruik genomen. Ik
heb daar groot respect voor, want het ging
niet alleen om de bouw van rwzi’s, maar
ook om de aanleg van grote collectoren,
verzamelriolen, in een overwegend hellend,
rotsachtig gebied. Naast de techniek was de
grote vraag: hoe komen wij in deze regio, die
bepaald niet tot de rijkste van de Europese
Unie behoort, aan geld? Men heeft daartoe
een agentschap opgericht, Société Publique
de Gestion de l’Eau, die belast werd met
de zorg voor de drinkwatervoorziening
en de inzameling en het zuiveren van het
afvalwater van gemeenten en bedrijven. Via
opcenten op het drinkwater - dat in Wallonië
grotendeels vanuit grondwater wordt
gewonnen - heeft men dit nu voor elkaar
gekregen. De waterketengedachte werd
daar snel opgepakt.”
Welke bijdrage hebben jullie daaraan
geleverd?
“De vroegere RIWA had de lijn van de
confrontatie gekozen. De Belgen werden
uitgemaakt voor vervuilers. Ook het Project
Onderzoek Maas - gestimuleerd door de
gemeente Rotterdam - nagelde de Belgen
aan de schandpaal. Het was een juridisch
traject, waarbij gepoogd werd de kosten
van de verwijdering en de verwerking van
het verontreinigde slib in de Rotterdamse
havens te verhalen op lozende bedrijven.
Dat was een benadering die in Wallonië geen
resultaat had. Wij hebben als RIWA-Maas
toen een diplomatiek traject gekozen om
met elkaar in gesprek te komen. Dat lukte al
in 2002 door onder andere de tussenkomst
van de Waalse minister van Milieu, Michel
Foret, met de ondertekening van een
alliantieovereenkomst tussen RIWA-Maas
en Aquawal, de Waalse koepel voor
waterketenbedrijven. Centrale rol daarbij
speelde de Brusselse Intercommunale Water
Maatschappij, thans Vivaqua. Ik ben samen
met Marcel Leemans, mijn eerste voorzitter,
begonnen met de inrichting van een bureau
voor RIWA-Maas bij deze maatschappij,
waar we op de in België gebruikelijke wijze
mensen konden ontvangen en voorlichten
over het belang van de Maas voor de drink-
watervoorziening, van Brussel, Antwerpen
en Nederlandse regio’s. In Wallonië wordt
vrijwel alle drinkwater uit grondwater
gewonnen. Daar moet je de rivier als bron
voor drinkwater bewust onder de aandacht
van de mensen brengen, ook van overheden
en bedrijven.”
“Wij zijn samenwerkingsverbanden met de
industrie aangegaan, zoals met Groupement
des Industries et Entreprises du bassin de la
Meuse pour la Protection de l’Environment,
een groep van bedrijven, vooral met het
doel om de incidentele lozingen in de greep
te krijgen. Op het realiseren van structurele
oplossingen was voldoende druk vanuit
Europa via de Richtlijn Stedelijk Afvalwater
en de Kaderrichtlijn Water.”
Wat voor incidenten deden zich toen
voor?
“We constateerden een verhoogd tritium-
gehalte, niet direct gevaarlijk, maar toch.
Dat moest afkomstig zijn uit de kerncentrale
Chooz op de grens van Frankrijk en België.
Wij zijn toen gaan praten met de directie
van EDF-Centrale de Chooz en hebben daar
begrip voor onze problemen opgebouwd.
Dat heeft er bijvoorbeeld toe geleid dat de
werklui in hun opleiding ook kennismaken
met het Maasalarmmodel: het afvoermodel
dat aangeeft welke concentraties wanneer
waar zijn. Deze werknemers kunnen nu zelf
zien wat het effect van een lozing van hun
bedrijf is.”
“’Brussel’ is voor ons als RIWA-Maas een
zeer belangrijk lid, omdat het binnen de
Belgische verhoudingen altijd een tussenpo-
sitie inneemt én omdat het met zijn vertaal-
dienst voor de juiste vertalingen gezorgd
heeft. Ook richting Frankrijk kon ‘Brussel’
invloed uitoefenen. Tien procent van het
stroomgebied van de Maas ligt in Frankrijk,
tussen de Moezel en de Marne. We hebben
daar geen leden, omdat er geen oppervlak-
tewaterbedrijven zijn. Het is een vrij vlak
gebied met veel landbouw die bestrijdings-
middelen gebruikt. Glyfosaat bijvoorbeeld
komt daar vandaan, evenals trouwens nog
steeds uit Nederland.”
Hebben jullie leden in Wallonië?
“Neen. In de Ardennen zijn een paar kleine
bedrijven die water uit zijrivieren van de
Maas gebruiken, maar deze zijn geen lid van
RIWA. Wel hebben we - zoals gezegd - een
alliantie gesloten met Aquawal: de koepel-
organisatie die sinds 2001 verantwoordelijk
is voor drinkwatervoorziening en afvalwa-
terzuivering in Wallonië. Recent hebben we
afgesproken samen drie concrete projecten
op te pakken: het gebruik van onkruidbe-
strijdingsmiddelen op verhard oppervlak,
medicijnresten in het oppervlaktewater
(zowel als gevolg van menselijk als van
veterinair gebruik) en de temperatuurpro-
blemen. We pleiten voor handhaving van
de bestaande norm en onderzoek naar
innovaties bij de koelwaterlozers.”
Hoe kijk je terug op de splitsing van de
RIWA?
“Achteraf bezien is dat destijds een heel
wijs besluit geweest, dat volledig in de pas
liep met de stroomgebiedbenadering van
de KRW. Maas en Schelde konden daardoor
specifieke aandacht krijgen die nodig was.
Ook konden we daardoor deelnemen aan
het werk van de Internationale Maascom-
missie en de Internationale Scheldecom-
missie.”
“Inmiddels is RIWA-Maas toegelaten als
non-gouvernementele organisatie. In
het begin waren we waarnemer binnen
de Nederlandse delegatie. Zoals ook de

20 H2O / 18 - 2010

Antwerpse WaterWerken waarnemer was
binnen de Vlaamse delegatie en de BIWM
waarnemer binnen de Brusselse delegatie.
Op die manier kon RIWA deelnemen
aan de commissies en werkgroepen en
meeschrijven aan rapporten. Toch konden
we in de eerste jaren het drinkwaterbelang
niet dominant naar voren brengen. Later
lukte dat beter mede dankzij rapporten van
het RIVM, opgesteld in opdracht van het
ministerie van VROM. Het RIVM onderzocht
het aan de orde komen van de drinkwa-
terfuncties in de 15 ingediende stroomge-
biedsbeheerplannen van Rijn en Maas, die
in het kader van de implementatie van de
Kaderrichtlijn Water waren ingediend. De
conclusies hieruit zijn gepresenteerd aan de
IMC. In de volgende fase van de uitwerking
is ‘drinkwater’ als een apart hoofdstuk
meegenomen.”
Hoe is jouw loopbaan geweest?
“Ik ben geboren in 1946 in Schiedam. Van
1964 tot 1968 studeerde ik aan de HTS in
Rotterdam weg- en waterbouwkunde. Na
mijn militaire dienst heb ik eerst een jaar bij
ingenieursbureau Grabowsky & Poort in Den
Haag gewerkt. In 1971 ben ik bij Boskalis
Westminster in dienst gekomen, een groot
internationaal aannemingsbedrijf, waar ik tot
1986 heb gewerkt als projectontwikkelaar.
Het was de tijd van de opkomst van de grote
tankers.”
“Vanaf 1974 werkte en woonde ik veel in
het buitenland. In Brazilië werkte ik mee aan
plannen om de Rio Tiète van de Parana-rivier
naar de havenstad Santos te kanaliseren
en bevaarbaar te maken. In Irak hebben
we eilanden in meren aangelegd voor het
toerisme. In Bangladesh heb ik samen met
het ministerie van Ontwikkelingssamen-
werking een baggerorganisatie opgezet
om tijdig drempels uit de rivieren weg te
baggeren om de kans op overstromingen
te verminderen. Die organisatie werkt
nog steeds en het aantal overstromingen
is teruggebracht. In Soedan moesten
noodhavens aangelegd worden voor de
voedselaanvoer naar het hongerlijdende
Eritrea. Ik was toen vertegenwoordiger van
Boskalis in Oost-Afrika.”
Hoe kwam je in het drinkwater terecht?
“In 1986 ben ik teruggekomen in Nederland,
maar hier maakte de baggerindustrie
toen een moeilijke periode door. Via een
headhunter ben ik in contact gekomen
met het toenmalige Rotterdamse drink-
waterbedrijf DWL. Dat was als trekker
benoemd voor een fusieproces met acht
andere drinkwaterbedrijven in de regio,
maar was daar als gemeentelijk bedrijf in
bedrijfskundig opzicht nog niet klaar voor.
Ook stond de automatisering nog in de
kinderschoenen. In het bedrijfsleven waren
we daar een stuk verder mee. Dat maakte
mij voor DWL interessant. Ik ben daar toen
benoemd tot directeur bedrijfsvoering. We
zijn als eerste begonnen met bedrijfsecono-
misch management, dat qua automatisering
werd ontwikkeld samen
met de gebroeders
Baan. Dat betekende
een grote verandering “Te hoge watertemperatuur
binnen het bedrijf. Alles
moest anders. In eerste vraagt om innovatie bij lozers”
instantie was iedereen
dus tegen.”
“Ander punt was dat
Rotterdam een slechte naam had vanwege
de smaak van het water en in de jaren ‘60
zelfs wormpjes uit de kraan kwamen. Om
dat imago te verbeteren, hebben we een
investeringsplan van 500 miljoen gulden
opgezet om de kwaliteit te verbeteren, het
gebruik van chloor op het productiebedrijf
Berenplaat te beëindigen, het leidingnet te
verbeteren en de leveringszekerheid op peil
te brengen. In dezelfde periode (1986-1992)
liep het fusietraject, waarbij uiteindelijk
het Waterleidingbedrijf Zuid-Holland Zuid
gevormd werd. Na het overlijden van
Klaas Kleijwegt in 1991 werd het onder
zijn opvolger als algemeen directeur Cees
Willems, omgedoopt tot Waterbedrijf
Europoort. Ik was toen directeur Productie
& Kwaliteit. Zo kwam ik in aanraking met de
kwaliteitproblemen aan de Maas.”
Was jij niet veel meer een man van de
techniek?
“Ik ben eigenlijk vooral een projectmanager
en teamspeler in de techniek. Ik vond de
drinkwaterwereld heerlijk om in te werken.
interview
Toen we ons realiseerden dat de agressieve
POM-aanpak niet werkte, werd de uitdaging
eigenlijk alleen maar groter. Hoe bereikte je
wel succes?”
“Toen eenmaal besloten was tot opsplitsing
van RIWA, heb ik moeten solliciteren naar
deze functie. Ik heb ook Frans moeten leren.
De eerste jaren werkte ik drie dagen per
week voor RIWA-Maas, sedert 2006 - toen
Evides gevormd werd - fulltime. Ik heb veel
waardering gehad voor de loyale manier
waarop de splitsing van RIWA is gerealiseerd.
Waar het nuttig is, werken we goed samen:
richting rijksoverheden, in de stuurgroep
Bronnen en Kwaliteit van de Vewin en in de
contacten met Eureau. Maar de werkwijze
van Peter Stoks, de directeur van RIWA-Rijn,
en van mijzelf is totaal verschillend. Peter is
de wetenschapsman, ik ben de lobbyist.”
“Toen ik mijn vertrek aankondigde, is er
opnieuw gekeken naar apart doorgaan of
weer samenvoegen. Besloten is apart door te
gaan. Inmiddels is mijn opvolger benoemd:
Harry Römgens, bedrijfsdirecteur bij Water-
leiding Maatschappij Limburg, aan wie ik
mijn werk nu kan overdragen.”
Welke uitdaging zie je voor RIWA-Maas?
“De komende vijf jaar is veel te bereiken bij
de verdere implementatie van de KRW. Ik
ben voorzitter van de Stuurgroep Duurzaam
Terreinbeheer Verhardingen. Met mijn
opvolger krijgt dat nu een breder vervolg.”
“Door het ministerie van Verkeer en
Waterstaat zijn in het kader van de KRW
innovatiebudgetten ter verbetering van
de waterkwaliteit beschikbaar gesteld.
We hebben samen met Provincie Noord-
Brabant, de Federatie Agrotechniek, CLM,
DLV Plant en PPO (van de universiteit
van Wageningen) ingeschreven met het
projectvoorstel ‘Samenwerken aan een
schone Maas’. Dat voorstel heeft de tender
gewonnen. Het betekent dat we voor dit
bredere project op een begroting van 1,3
miljoen euro zo’n 900.000 euro subsidie
van het Rijk toegewezen gekregen hebben.
Daarmee kunnen diverse proefprojecten
uitgevoerd worden. We gaan veel aandacht
besteden aan de communicatie met de
terreinbeheerders. We gaan trainingspro-
gramma’s opzetten. Ook het ontwikkelen
van nieuwe apparatuur staat op het
programma. RIWA-Maas is trekker van het
project; voor de uitvoering is het Centrum
voor Landbouw en Milieu ingehuurd.”
“Zeker in tijden waarin overheidsbud-
getten onder druk staan, zul je voortdurend
aandacht moeten blijven vragen voor de
bescherming van het milieu en de drinkwa-
terbronnen. Werk dat ik de afgelopen tien
jaar met heel veel plezier gedaan heb.”
Maarten Gast
H2O / 18 - 2010 21
 ‘Meervoudig gebruik waterkering reële oplossing
voor grote steden’
Waterschappen willen, om het achterland zo goed mogelijk tegen hoog water
te kunnen beschermen, geen ‘vreemde’ objecten - zoals huizen en bomen -
toelaten op, in of rond waterkeringen. Toenemende stedelijke druk en
veranderende maatschappelijke belangen zorgen nu voor een kentering in de
houding van de waterschappen. Recent onderzoek in het verstedelijkte gebied
binnen de ruit van Rotterdam toont bovendien aan dat het technisch haalbaar
is veilige, toekomstbestendige en goed inpasbare waterkeringen te
ontwikkelen.

“A
ls waterschap hebben we altijd
gezegd dat een waterkering een
beschermingszone van een dijk
is, waar iedereen vanaf moet blijven. Dat is in
een stad best lastig, want vaak staan er al
huizen tegenaan. Wanneer het nodig is de dijk
te verbreden of verhogen kom je sowieso met
bebouwing in aanraking. De stelling dat de
dijk alleen van ons is, is daarom op de lange
termijn onhoudbaar”, zegt dijkgraaf Jan Geluk
van Waterschap Hollandse Delta.
“We kijken nu met andere partijen wat we
samen kunnen doen. Een dijk versterken om
erop te kunnen bouwen, betekent dat we
gemeenten kunnen vragen mee te betalen.
Dan slaan we twee vliegen in één klap. De
gedachtengang van onze dijkmensen, die
zich vooral richten op waterveiligheid, moet
daarvoor wel veranderen.”

“We zijn echter nog lang niet zover dat we

aan uitvoering denken. Waterschap
Hollandse Delta is betrokken bij het
onderzoek, maar die ontwikkeling staat nog
in de kinderschoenen. De onderzoeksresul-
taten moeten worden uitgewerkt, er zullen
aanpassingen nodig zijn en het Rijk moet
- mede naar aanleiding van een aanvullende
haalbaarheidsstudie naar de financiële en
technische uitvoerbaarheid - besluiten of het
de nieuwe parameters en veiligheidsnormen
toestaat. Daarna volgt eerst een proef-
project.”
Geluk benadrukt dat de ontwikkeling van
goed inpasbare waterkeringen nog in de
onderzoeksfase verkeert. “Maar het is een
goed plan dat in het kader van de klimaat-
adaptatie heel belangrijk is, internationaal
gezien een voorbeeldfunctie heeft en op de
langere termijn zeker tot uitvoering komt.
Het is bovendien de zogeheten hotspot
Rotterdam, die als eerste voor de draad komt
met het idee een andere werkwijze te
introduceren, waarbij we de kennis uit het
Publicatie van het eindrapport van het
onderzoek is voorzien op 14 oktober. De
uitkomsten van de studie komen aan
bod tijdens de internationale conferentie
‘Deltas in times of climate change’, die
van 29 september tot en met 2 oktober
plaatsvindt in Rotterdam. Deze
bijeenkomst gaat over actuele ontwik-
kelingen in het wetenschappelijk
onderzoek naar klimaatverandering en
adaptatie.
Dijkgraaf Jan Geluk en Peter van Veelen van de gemeente Rotterdam (foto: Rick Keus).
onderzoek gebruiken om af te wijken van de
oude routine en op een nieuwe manier
samen te werken en communiceren.”
Op dit moment is Hollandse Delta bezig met
het toestaan van medegebruik van water-
keringen voor recreatieve doeleinden. Het
Hoogheemraadschap van Delfland is al iets
verder en ontwikkelt beleid voor
medegebruik door samen met de
gemeenten afspraken vast te leggen over
welk medegebruik onder voorwaarden is
toegestaan. Vanuit de huidige situatie, waarin
vrijwel niets mag, is dit een stap voorwaarts.
“Ik kan me voorstellen dat de drie
‘Rotterdamse’ waterschappen - Waterschap
Hollandse Delta en de hoogheemraad-
schappen van Schieland en Delfland - uitein-
delijk tot gezamenlijke afspraken komen, om
te voorkomen dat in grensgebieden
verschillende spelregels gelden.”
Vier casussen
De primaire waterkeringen, die een groot
deel van de Randstad en het eiland van
IJsselmonde beschermen tegen hoog water,
liggen midden in het sterk verstedelijkte
Rotterdam. Door verdere verdichting en de
transformatie van buitendijkse haven-
terreinen zijn waterkeringen in toenemende
mate onderdeel van de stad en groeit de
behoefte aan meervoudig gebruik van de
waterkeringzone. De drie Rotterdamse water-
schappen, Arcadis, Royal Haskoning, Deltares,
stedenbouwkundig bureau De Urbanisten en
de gemeente Rotterdam (Rotterdam Climate
Proof ) hebben daarom via het onderzoeks-
programma Kennis voor Klimaat onderzoek
uitgevoerd naar de mogelijkheden om
ruimtelijke functies te combineren met
veilige hoofdwaterkeringen. Daarnaast is
gekeken naar wet- en regelgeving, beheer,
bestaande procedures voor ruimtelijke
ordening en mogelijkheden tot samen-
werking. “Besloten is het onderzoek uit te
voeren op vier locaties: Nieuw Mathenesse
(de dijk als ‘gebiedstransformator’), de
Boompjes (als stedelijk publiek domein),
Stadionpark (als basis voor gebiedsontwik-
keling) en Brielselaan (als geïntegreerd
gebouw)”, zegt Peter van Veelen van de
gemeente Rotterdam en coördinator van het
onderzoek.
“Het onderzoek toont aan dat de vier
casussen technisch en juridisch haalbaar zijn

22 H2O / 18 - 2010
 actualiteit

Fotomontage van een mogelijke invulling van de klimaatdijk op de locatie Stadiondriehoek in Rotterdam-Zuid (illustratie: De Urbanisten).

Schematische weergave van de minimaal benodigde afmetingen van de klimaatdijk, waarbij parkeren en bebouwing mogelijk zijn (illustratie: De Urbanisten).

dijk

0 m.
12 m.
22 m.
31 m.

80,5 m.

133 m. 640 m.



 

P
 

   
 
   
 





en aan de veiligheidsvoorwaarden voldoen.
De belangrijkste les is, constateert Van
Veelen, dat het gezamenlijk ontwikkelen van
waterkeringen binnen het stedelijk gebied
mogelijkheden kan bieden. Door samen te
ontwerpen is het wellicht mogelijk dichter bij
de kering te bouwen of die zo te modelleren
dat - binnen de kaders van waterschappen
en gemeente - zoveel ruimte is te creëren dat
bebouwing of het planten van bomen geen
probleem meer is. Als nu een boom omwaait,
ontstaat een gat in de dijk, dat zeker in
combinatie met harde wind schade kan
veroorzaken. “Verdere overdimensionering
van deltadijken, door ze aan beide kanten in
te pakken in een stevig pak aarde, is een zeer
kansrijke strategie voor Rotterdam, zeker
omdat een groot deel van de Rotterdamse
dijken al overgedimensioneerd is. Hoewel
nader onderzoek naar veiligheidsaspecten
nodig is, vind ik dit een interessant concept.
Bij het ontwerp is rekening gehouden met
klimaatverandering door een honderd keer
veiligere norm te hanteren dan nu is vereist.”
Geluk: “Tien keer meer dan Veerman.” Van
Veelen: “We stellen dat expres zo extreem,
omdat we een duurzaam veilige waterkering
willen maken waarop we kunnen bouwen.
Dat levert een aantrekkelijke grondexploi-
tatie op, waardoor de kostenvraag wellicht
voor een groot deel is te beantwoorden.”
Praktische problemen
Vooraleer het zover is, vraagt een aantal
praktische problemen om een oplossing. Van
Veelen: “De gemeente Schiedam pakt het
verloederde bedrijventerrein Nieuw
Mathenesse de komende jaren aan. De
waterkering, die onder het terrein is verstopt,
is wellicht pas over 30 jaar weer aan de beurt
om te worden versterkt.”
Geluk: “Het zou mooi zijn de kans te grijpen
nu die zich voordoet en mee te doen aan
deze gebiedsontwikkeling, maar daarvoor
ontberen de waterschappen financiële en
juridische mogelijkheden. Het Rijk financiert
ons en betaalt pas wanneer de kering is
afgekeurd. Dit is in veel gevallen nog lang
niet aan de orde. Dus kan het gebeuren dat
het gebied weer helemaal op de schop moet
als er net een fonkelnieuw bedrijventerrein is
aangelegd.” En zo zijn er nog veel meer
situaties waarin stedelijke ontwikkeling en
versterking van waterkeringen niet in de pas
lopen, terwijl geïntegreerde plannen in de
toekomst waarschijnlijk de enige manier zijn
om veilig en droog te kunnen leven in een
volle, maar aantrekkelijke stad.
H2O / 18 - 2010 23
 Bestrijding inheemse en
uitheemse plaagsoorten
De belangstelling voor exoten neemt de laatste tijd toe. Het aantal exoten dat
Nederland binnenkomt, blijft namelijk stijgen, ook de invasieve soorten die
voor de meeste overlast zorgen. Voor de waterbeheerders zijn de grote
waternavel (Hydrocotyle ranunculoides) en de waterwaaier (Cabomba
caroliniana) bekende voorbeelden van plaagsoorten die ernstige problemen
kunnen veroorzaken voor de wateraanvoer en -afvoer, maar ook voor de
waterkwaliteit. Om de problemen in de hand te kunnen houden of, beter nog,
voor te zijn, bestrijden de waterschappen verschillende soorten exoten actief.
Dit geldt onder andere voor Waterschap Rivierenland, wiens werkgebied het
rivierengebied omvat tussen Kinderdijk en de Duitse grens.

W
aterschap Rivierenland heeft de
bestrijding van plaagsoorten
geïntegreerd in één basisfilosofie
voor de gehele organisatie. Alle plaagsoorten
die voor overlast (kunnen) zorgen in het
werkgebied van het waterschap zijn hierin
verwerkt. Dit zijn zowel planten, dieren als
micro-organismen. De basisfilosofie is
uitgewerkt in een praktijkplan. Essentieel
daarin is de rol van de buitendienstmede-
werkers. Hun betrokkenheid bij het plan, in
combinatie met een praktische aanpak, moet
leiden tot een meer effectieve wijze van
bestrijding.
Beleid voor verschillende
taakvelden
Binnen de organisatie was het onduidelijk hoe
het waterschap het beste om kan gaan met de
plaagsoorten. Daarnaast bestond behoefte
om meer inzicht te krijgen in de omvang van
het probleem en de kosten die samenhangen
met de bestrijding. Om deze hiaten op te
vullen, is het waterschap aan de slag gegaan
met het formuleren van een specifiek
plaagsoortenbeleid. Een (pro)actieve inzet ten
aanzien van plaagsoorten kost in eerste
instantie meer inzet en geld, maar op langere
termijn nemen de overlast en de daarmee
gepaarde kosten wel af (zie afbeelding 1).
Houdt men de handen over elkaar, dan is de
verwachting dat de overlast toe zal nemen en
daarbij de kosten en inzet zullen stijgen om
mogelijke problemen te verhelpen.
Bij het nieuwe beleid zijn alle organisatieon-
derdelen betrokken die een rol spelen in het
monitoren, bestrijden of voorkómen van
Afb. 1
soortgroep strategie
oeverplanten elimineren
drijvende kroossoorten controleren
ondergedoken controleren
waterplanten
landgebonden planten controleren of elimineren
muskusratten elimineren
plaagsoorten controleren
zwemwater
eikenprocessierups controleren
Soortgroepen van actuele probleemsoorten, gekoppeld aan strategieën.
plaagsoorten. Inhoudelijk betekent dit dat
het beleid gericht is op plaagsoorten (zowel
plant, dier als micro-organisme) in
watergangen, op de dijken, op wegbermen
en op alle andere terreinen van het
waterschap. Eén en ander is verwoord in de
beleidsnota ‘Bestrijding inheemse en
exotische plaagsoorten’. Deze nota richt zich
dus niet alleen op uitheemse soorten, maar
ook op inheemse soorten die nu al een
probleem zijn (actueel) of een probleem
kunnen worden (potentieel) in het
werkgebied van Waterschap Rivierenland.
Afbeelding 2 geeft weer welke soorten in de
nota aan bod komen.
De actueel en potentieel voorkomende
plaagsoorten zijn ingedeeld in groepen,
waaraan onderhoudstrategieën zijn
gekoppeld. Deze strategieën zijn gericht op
aanpak
beslisboom type waternavel
kroosprotocol
aanpak type waterpest
aanpak type distel
afdeling muskus- en
beverrattenbestrijding
protocol blauwalgen en aanpak
zwemmersjeuk
schema beheersing
eikenprocessierups
de bestrijdingsaanpak. Welke strategie van
toepassing is op een bepaalde soortgroep,
hangt af van de risico’s van de soort en de
overlast voor het waterschap en derden. Maar
ook de omvang van de problemen, de mate
van verspreiding en natuurlijk de kosten en
effectiviteit van de strategie zijn leidend.
In de nota van Waterschap Rivierenland
worden drie strategieën aangedragen:
accepteren, controleren en elimineren. De
strategie ‘accepteren’ betekent dat geen
specifieke bestrijdingsaanpak wordt
gehanteerd. Praktisch wordt deze strategie
bij geen enkele in afbeelding 2 opgenomen
plaagsoort toegepast, aangezien elke
plaagsoort min of meer op een bepaalde
manier wordt aangepakt. Een lichte vorm van
bestrijden is de strategie ‘controleren’. Hierbij
wordt de soort in de gaten gehouden en
wordt alleen actie ondernomen wanneer
problemen dreigen te ontstaan. Een
voorbeeld is smalle waterpest. Deze wordt
gemaaid in het reguliere maaibeheer.
Woekert de plant zodanig dat de wateraan-
en afvoer dreigt te stokken, dan wordt een
extra maaibeurt toegepast. Een zware vorm
van bestrijding is verwoord in de strategie
‘elimineren’. Deze strategie wordt toegepast
op de soortgroepen muskusratten en
oevervegetatie, waaronder grote waternavel
valt. Bij het elimineren wordt extra beheer
toegepast met als doel de soort uit te roeien
óf de populatie zo klein mogelijk te houden,
dit laatste wordt ook wel decimeren
genoemd. In de tabel zijn de aanwezige
soortgroepen die een actueel probleem
vormen, gekoppeld aan een strategie.

24 H2O / 18 - 2010
 achtergrond
De verspreiding van plaagsoorten wordt
jaarlijks bijgehouden, gedigitaliseerd en
gepresenteerd op kaarten. Hieruit wordt
afgeleid welke soorten vóórkomen in het
beheergebied en wat de trend is over de jaren.
Ook wordt deze informatie gebruikt bij de
periodieke evaluatie van het beleid. Zijn er
nieuwe soorten gesignaleerd? Neemt het
aantal soorten toe? Is de bestrijding effectief?
De uitkomsten van deze evaluatie wordt
gebruikt bij de actualisatie van de beleidsnota.
Na goedkeuring van het beleid door het
bestuur van het waterschap was het zaak om
de nieuwe beleidslijn te implementeren in de
organisatie. Hiervoor is een coördinator
plaagsoortenbestrijding aangewezen. Deze
heeft onder andere als taak de beleidslijn
bekend te maken binnen de organisatie en
ervoor te zorgen dat volgens deze lijn wordt
gewerkt. De daadwerkelijke uitvoering van
de bestrijding wordt niet centraal gecoördi-
neerd, maar ligt bij de rayons van de
buitendienst van het waterschap.
Afb. 2
Andere terreinbeheerders
Met het opwarmen van de aarde, de om te voorkómen dat een probleem naar een soorten en een gedragen beleidslijn. Externe
toename van exoten in Nederland en het andere locatie wordt gebracht. Deze communicatien vindt plaats door middel van
huidige landgebruik zal het onmogelijk zijn maatregel moet nog worden uitgewerkt. informatieve artikelen op de internetpagina’s
alle plaagsoorten onder controle of zelfs van het waterschap en in nieuwsbrieven voor
volledig weg te krijgen. Het is over het De verspreiding van invasieve soorten laat gemeenten en agrariërs. Binnen de
algemeen (kosten)effectiever om te zich niet tegenhouden door eigendoms- en organisatie is de communicatie meer gericht
voorkómen dat plaagsoorten zich kunnen beheergrenzen. De bestrijding van plaags- op voorlichting over de herkenning van
vestigen. Daarom probeert het waterschap oorten heeft daarom baat bij een goede soorten en de mogelijkheden voor
met preventieve maatregelen mogelijk afstemming tussen beheerders. Daarom pakt bestrijding en preventie. Bij deze voorlichting
toekomstige problemen voor te zijn. Eén van het waterschap overlastgevende soorten op wordt gebruik gemaakt van de Groene
de preventieve maatregelen is voorlichting eigen terrein aan om te voorkómen dat de werkgids van Waterschap Rivierenland en de
aan particulieren en gemeenten. Het soorten zich verspreiden naar buurterreinen. veldgids ‘Invasieve waterplanten’ van de
waterschap licht de gemeenten voor over Waterschap Rivierenland vraagt aan (voormalige) Plantenziektenkundige Dienst
risico’s van plaagsoorten: risico’s voor de terreineigenaren om samen op te trekken bij (nu: nieuwe VWA). Deze veldgidsen worden
volksgezondheid, zoals bij de reuzenberen- bestrijding van een plaagsoort die over een gebruikt door de onderhoudsmedewerkers
klauw en eikenprocessierups, maar ook beheersgrens heen woekert. van het waterschap. Om plaagsoorten onder
risico’s voor de ecologie en de waterbe- de aandacht te brengen binnen de
heersing. Een andere preventieve maatregel Communicatie en voorlichting organisatie, is in 2009 een mini-tentoon-
is de afspraak om geen grond te verslepen Efficiënte en duidelijke communicatielijnen stelling opgezet op het hoofdkantoor van
waar stengeldelen, wortelstokken en/of dragen bij aan de effectiviteit van de Waterschap Rivierenland. Door middel van
zaden van woekerende soorten in zitten. Dit bestrijding, een betere herkenning van onder andere levende en opgezette
exemplaren konden medewerkers kennis
Verwijdering van grote waternavel in de Alblasserwaard (foto: Ronald Gylstra). maken met plaagsoorten die in het
werkgebied van het waterschap vóórkomen.

Bestrijding in de praktijk
De onderhoudsstrategieën en beslisbomen
in de genoemde beleidsnota geven aan hoe
in de praktijk dient te worden gehandeld.
Wat nog miste in de beleidsnota, was een
concreet naslagwerk met bestrijdings-
methoden voor de buitendienst van het
waterschap: de onderhoudsmedewerkers en
dijkbeheerders. Hiervoor is het document
‘Plaagsoortenbestrijding’ opgesteld.

Hans Merks, Ronald Gylstra en Ton Ruigrok

(Waterschap Rivierenland)
José Vos (Ministerie van LNV, Team
Invasieve Exoten)

Informatie over de beleidsnota ‘Bestrijding

inheemse en exotische plaagsoorten’, het document
‘Plaagsoortenbestrijding’ en over andere zaken die
in dit artikel worden benoemd, kunnen worden
opgevraagd bij Hans Merks (coördinator
plaagsoortenbestrijding van Waterschap
Rivierenland) (0344) 64 91 17. Het beleids-
document is te lezen op internet: www.wsrl.nl.

H2O / 18 - 2010 25
 Implementatie Flora- en faunawet op watergangniveau
Sinds 2007 moeten waterbeheerders volgens de Gedragscode Flora- en
faunawet voldoen aan een maaibeheer dat optimaal rekening houdt met
natuurwaarden in de watergangen. Ook Waterschap Reest en Wieden deed de
afgelopen drie jaar ervaring op met de nieuwe werkwijze. Met name bij het
opstellen en actualiseren van het maaiplan hebben de onderhoudsmedewerkers
een actievere rol gehad dan voorheen. Dit ging niet zonder slag of stoot.
G
a er maar aan staan als onder-
houdsmedewerker. Was het
voorheen heel normaal dat je
watergangen drie tot vier maal per jaar
maaide, nu is dat soms nog maar één keer per
jaar of wordt er gefaseerd gemaaid, waarbij
bepaalde delen langs de watergang blijven
staan. En dat moet dan conform beschreven
maaipakketten, exacte tijdstippen en maai-
methoden.
In het begin riep dit interne en externe
weerstand op. Leg als onderhoudsmede-
werker maar eens uit aan een boze grondei-
genaar waarom je niet meer zo vaak
langskomt. En dan ook nog in een zomer
(2007) waarin het veel regende en er
wateroverlast in de regio was. Al met al
betekende dit een moeizame start van het
implementatieproces van de Gedragscode
bij Waterschap Reest en Wieden, maar na drie
jaar intensief samenwerken staan de neuzen
dezelfde kant op. Een proces dat stap voor
stap is doorlopen.
Het planmatig oppakken van het maaien
conform de Flora- en faunawet kent bij Reest
en Wieden twee onderdelen:
t Hoe extensief kunnen we maaien, om
binnen de marges van het operationeel
peilbeheer te blijven;
t Hoe houden we op een verantwoorde
manier rekening met de beschikbare
verspreidingsgegevens van beschermde
soorten en hoe geven we invulling aan de
‘algemene zorgplicht’.
Stenen verleggen tijdens de trainingsdagen met de buitendienstmedewerkers in 2009.
26 H2O / 18 - 2010
Het maaionderhoud bij Waterschap Reest en
Wieden betreft 2.200 kilometer lijnvormige
watergangen. Het wordt grotendeels uitge-
voerd door eigen medewerkers (circa 50).
Seizoen 2007 - de eerste slag
In 2007 ging het waterschap voor het eerst
anders maaien dan voordien. Dat jaar was de
insteek vooral om minder en later te maaien.
Er lag nog geen gestructureerd maaiplan aan
ten grondslag. Een natte periode in die
zomer leidde vervolgens tot ruim 100
klachten in het gebied en onbegrip bij de
medewerkers. Uit de evaluatie van het
maaiseizoen bleek dat in een aantal gevallen
te extensief was gemaaid in relatie tot de
dimensie en functie van watergangen en
gegeven de neerslagsituatie. Daarnaast is
gekozen om onderhoudspaden voortaan
drie keer te maaien, in verband met
gesignaleerde onkruiddruk. Voor de
bestrijding van jacobskruiskruid is een apart
protocol opgesteld.
Seizoen 2008 - gestructureerd,
waterhuishoudkundig en samen
Begin 2008 is een eerste gestructureerd
maaiplan opgesteld. Hierin is vooral een
waterhuishoudkundige slag gemaakt. Als
voorzet zijn zes verschillende onderhouds-
pakketten gedefinieerd en deze zijn
toebedeeld aan alle te maaien watergangen.
Toedeling vond plaats op grond van
gebiedsfunctie in combinatie met dimensie
van de watergangen (smal, middelbreed,
breed). Vervolgens hebben de medewerkers
van de buitendienst en vertegenwoordigers
van de aannemers die voor het waterschap
werken, in groepen deze ‘standaardsituaties’
per watergang samen bekeken. Zij hebben
gewenste uitzonderingen aangegeven, op
grond van gebiedskennis en ervaring. De
werksessie leidde tot zowel intensivering als
extensivering van het maaiplan. Er bleek
bijvoorbeeld behoefte aan vier extra
onderhoudspakketten. De uiteindelijk
toegekende onderhoudspakketten zijn op
kaart vastgelegd.
Verspreidingsgegevens van beschermde
soorten waren begin 2008 nog onvoldoende
beschikbaar. De volgende principes zijn
geformuleerd om invulling te geven aan de
algemene zorgplicht:
t Natuur door laten lopen in het water: op
delen van het talud beschutting creëren
met plantengroei, waardoor de overgang
van land naar water passeerbaar wordt;
t Maaiselverwijdering: nog niet rendabel op
grote schaal, vindt nu plaats bij maaien per
boot, in stedelijk gebied en bij een aantal
toegangswegen;
t Doodlopende einden van watergangen
zoveel mogelijk vanaf het dode eind
maaien, zodat dieren de watergang in
kunnen vluchten;
t Alternerend maaien voor 15 juli: delen van
de vegetatie laten staan, bij bepaalde
onderhoudspakketten eenzijdig maaien,
en dammen en duikers niet meemaaien.
Een compacte veldgids in zakformaat is
gemaakt, waarin de op dat moment bekende
relevante beschermde soorten zijn
opgenomen. Deze gids is bedoeld als
handvat voor herkenning van beschermde
soorten en soortspecifieke voorzorgsmaatre-
gelen tijdens het maaien. Kort voor het
maaiseizoen is een trainingsdag voor alle
buitendienstmedewerkers gehouden in het
veld, gericht op herkenning en bescherming
van amfibieën en reptielen. Wegens het
enthousiasme onder de onderhoudsmede-
werkers over de trainingsdag is besloten om
dit jaarlijks te gaan herhalen. Voor het
maaiseizoen heeft het waterschap een actief
communicatietraject doorlopen, gericht op
zowel het brede publiek als specifieke
doelgroepen.
Het maaiseizoen 2008 verliep goed en het
aantal klachten slonk tot een verwaar-
loosbaar aantal. Het weer was gunstig,
zonder grote afvoerpieken. Voor de
medewerkers was het nieuwe werken flink
wennen, maar men wist van het hoe en
waarom en dat gaf draagvlak. Er was ruimte
voor tussentijdse aanpassingen in het

maaiplan, op grond van actueel peilbeheer
en op grond van actuele inzichten van de
onderhoudsmedewerkers zelf. Een stagiair
heeft steekproefsgewijs geïnventariseerd in
hoeverre tijdens het maaien schade aan
fauna optreedt. In 2008 is een begin gemaakt
met inzet van vrijwilligers die meelopen bij
het maaien en fauna (vooral vissen)
terugzetten in het water. Hierbij wordt onder
andere samengewerkt met enkele plaatse-
lijke visverenigingen. In september is een
mondelinge tussenevaluatie gehouden met
de medewerkers. Eind 2008 is het
maaiseizoen opnieuw geëvalueerd.
Seizoen 2009 - verbeterslag ecologie
Begin 2009 is het maaiplan uitgebracht voor
dat jaar. Hierin is vooral een ecologische
verbeterslag gemaakt. In de loop van 2008
was de beschikbaarheid van verspreidings-
gegevens flink toegenomen, door invoer van
bestaande data, uitwisseling van data met
andere organisaties en door eigen nieuw
onderzoek. Watergangen waar (ooit)
beschermde soorten zijn gevonden, zijn als
aandachtstrajecten op kaart gezet. Opnieuw
is een werksessie gehouden met de
buitendienstmedewerkers. Nu lag een tabel
voor met per beschermde soort aangegeven:
t de periode waarin gemaaid kan worden;
t voorkeursonderhoudspakketten (in totaal
vier van de tien bestaande onderhouds-
pakketten);
t schadebeperkende onderhoudspakketten
(in totaal vijf van de tien bestaande
onderhoudspakketten);
t schadebeperkende maatregelen: voor het
maaien inventariseren op vogelnesten en
deze ontzien, vissen teruggooien, maaisel
regelmatig controleren op larven van
amfibieën en reptielen en die teruggooien,
drijvende waterweegbree en krabbescheer
altijd deels maaien.
Het rekening houden met gevonden
beschermde soorten werkt volgens een trits:
t Eerst kijken of een voorkeurspakket
mogelijk is;
t Zo niet, dan een schadebeperkend pakket
toepassen;
t Als ook dit op waterhuishoudkundige
gronden niet gaat, kan bij de huidige
inrichting niet volgens de gedragscode
gemaaid worden. Deze watergangen
worden met extra aandacht voor soort-
specifieke schadebeperkende maatregelen
tijdens het maaien behandeld en
daarnaast op een lijst gezet met
watergangen die in aanmerking komen
voor herprofilering en/of het uitvoeren van
compenserende maatregelen. In totaal zijn
circa 60 trajecten, met een totale lengte
van zo’n 35 kilometer, op deze eerste versie
van de lijst gezet.
De principes om invulling te geven aan de
algemene zorgplicht zijn per 2009 aangevuld
met:
t Faunasparende maatregelen: bij gebruik
van de maaikorf in het natte profiel de
bodem niet raken (dit spaart vooral vis die
dicht bij de bodem leeft zoals modder-
kruipers), regelmatig controleren van het
maaisel waarbij aangetroffen dieren
Sportvisserij Nederland toonde via een demonstratie elektrovisserij het belang aan van vegetatie voor vissen.
(vooral vissen en amfibieën) worden
teruggegooid, en zodanig op de kant
leggen van het maaisel, dat vissen en
amfibieën zelf hun weg terug kunnen
vinden naar het water;
t Soortspecifieke schadebeperkende
maatregelen: als een beschermde soort op
het maaikaartje staat aangegeven als daar
voorkomend, of tijdens het maaien wordt
waargenomen, de aanwijzingen in de
veldgids voor zover mogelijk opvolgen. In
gevallen waar dat niet mogelijk is, dat
noteren.
De veldgids is uitgebreid met tien relevante
beschermde soorten en (op verzoek van de
medewerkers) met zes ‘plaagplanten’. Kort
voor het maaiseizoen is opnieuw een
trainingsdag in het veld gehouden, dit keer
met speciale aandacht voor beschermde
vissoorten.
Het maaiseizoen 2009 verliep opnieuw goed,
met wederom gunstig weer. Door het droge
voorjaar begon de wateraanvoer wel relatief
vroeg, wat in een aantal gevallen maai-
onderhoud voor 1 juni vereiste. Er zijn geen
klachten binnengekomen. Wensen tot
tussentijds aanpassen van het maaiplan
werden meer in overleg doorgevoerd dan in
2008.
In een aantal gevallen betekende dit
ecologische inventarisatie voorafgaand aan
het maaien. Een interne evaluatie is
gehouden door middel van een schriftelijke
enquête. Eind 2009 is het maaiseizoen in
grote lijnen geëvalueerd. Op basis van de
uitkomsten hiervan is besloten om over te
stappen op een meerjarig maaiplan, omdat
geen grote verbeterslagen meer nodig zijn.
Naar een meerjarig maaiplan
Dit voorjaar is het maaiplan 2010-2015
opgesteld. Alle ontwikkelde werkwijzen,
procedures en gemaakte keuzes zijn hierin
beschreven. De inhoudelijke verbetering ten
opzichte van vorig jaar bestond vooral uit
benoemen van een aantal procedures en
onderzoeken:
t Een meerjarig onderzoek naar de relatie
tussen begroeiing en opstuwing begon in
2008 en wordt de komende jaren
voortgezet, in de hoop een objectieve
onderbouwing te vinden voor het maaien
op waterhuishoudkundige gronden. De
eerste resultaten geven een variabel beeld.
Duidelijk is wel, dat niet elke maaimethode
een directe daling van het peil tot gevolg
heeft;
achtergrond
t Een meerjarig ecologisch monitoringsplan
is toegevoegd. Onderdeel daarvan is
onderzoek naar het ecologisch effect van
het ‘nieuwe’ maaien. Het gaat ten slotte om
het behouden en bereiken van gezonde
wateren. Voor elk van de tien onderhouds-
pakketten is een proeftraject gekozen,
waar in 2009 een ‘nulmeting’ is verricht en
in 2012 opnieuw ecologische inventari-
satie zal plaatsvinden;
t Een procedure is afgesproken voor
verzoeken tot aanpassingen van het
maaiplan gedurende het seizoen;
t Afspraken zijn gemaakt voor het actueel
houden van het maaiplan. De komende
jaren wordt het maaiplan jaarlijks intern
geëvalueerd. Elk voorjaar vindt een
controle plaats op zaken als verwerking
van nieuwe ecologische gegevens, van
fysieke veranderingen aan het water-
systeem door uitvoering van projecten,
van wijzigingen in beschikbaar materieel
en van nieuwe inzichten in de doelma-
tigheid van het maaionderhoud of ten
aanzien van soortenbescherming.
Daarnaast zijn veranderingen in de
Gedragscode mogelijk, die aanpassing van
het maaiplan vergen. Op termijn wordt het
maaiplan onderdeel van het totale Onder-
houdsplan Natte Infrastructuur, dat het
waterschap in de loop van de komende
jaren opstelt. De veldgids zal te zijner tijd
worden getoetst aan de (in ontwikkeling
zijnde) gezamelijke gids van de water-
schappen binnen de regio Rijn-Oost.
Daarnaast zijn de in 2009 verkregen
ecologische verspreidingsgegevens verwerkt
en is besloten om watergangen, die elk jaar
voor 1 juni gemaaid moeten worden, toe te
voegen aan de lijst voor herprofilering. De
herprofilering van watergangen wordt de
komende jaren opgepakt. Het waterschap
zet in op samenwerking en uitwisseling met
andere organisaties over zaken als
ervaringen delen, ontwikkelingen volgen
(bijvoorbeeld ten aanzien van materieel) en
discussies landelijk aankaarten.
Nico van Duyvenvoorde (Waterschap Reest
en Wieden)
Hermine Koskamp-Kielich (Oranjewoud)
Herman Wanningen (Wanningen Water
Consult)
foto's: Herman Wanningen
H2O / 18 - 2010 27
 reactie
WNF teleurgesteld in aanpak wateroverlast
New Orleans
Het artikel over de aanpak van de waterhuishouding in en rond New Orleans
van Mathijs van Ledden (zie H2O nr. 16) is bij het Wereld Natuur Fonds (WNF)
met verbazing gelezen. Hoe is het mogelijk dat een Nederlandse ingenieur
anno 2010 dezelfde oplossingen propageert als onze Deltacommissie in 1953?
Aldus Arjan Berkhuysen.
N
atuurlijk, de Deltawerken hebben
voorspoed en veiligheid gebracht.
Maar er is sinds 1953 wèl een
enorme ontwikkeling op gang gekomen, ook
bij de Nederlandse waterexperts. De eerste
keringen waren nog hard en gesloten. Latere
werken, zoals de Oosterscheldekering en de
Maeslantkering, zijn bewust zo open mogelijk
en bieden daardoor veel meer ruimte aan de
natuurlijke processen die het gebied in de
loop der eeuwen hebben gevormd. Ook
experimenteren we tegenwoordig met
building with nature, waarbij de natuurlijke
processen worden omarmd voor veiligere en
goedkopere resultaten.
Die ontwikkeling is niet terug te vinden in
het artikel over de aanpak van Royal
Haskoning in Louisiana. Het gaat over
‘verkorten van de kustlijn’, maar rept met
geen woord over het grootste probleem van
de Mississippi-delta: het veronachtzamen
van de natuurlijke processen die de delta
hebben gevormd. Geen woord over de
afname van sedimentstromen in de
Mississippi door bovenstroomse infra-
structuur. Geen woord over de aantasting
van de grote natuurgebieden die als buffers
tussen zee, stad en landbouwgebieden
liggen.
Ooit groeide deze delta jaarlijks met
tientallen meters door al het zand en slib dat
de rivier met zich mee bracht. Die brengt van
oorsprong ongelooflijke hoeveelheden
sedimenten met zich mee. Eén overstroming
liet al snel tien centimeter slib achter. Dat
gebeurt nauwelijks meer. Volgens een artikel
in Science komt dit met name door het
aanbrengen van veel harde infrastructuur in
de delta zelf en bovenstrooms. Het aantal
bufferende hectares moerasgebied slinkt en
de bodem langs de kust blijft dalen. Over het
belang van een gezond ecosysteem voor een
(dichtbevolkte) delta, rept het artikel
evenmin. De natuurgebieden rond de kust
zijn bijvoorbeeld als paaigebieden van
primair belang voor de omvangrijke
visserijsector van New Orleans.
Dat op korte termijn effectieve ingrepen van
ingenieurs nodig zijn voor de veiligheid, staat
buiten kijf. Maar dat kan niet zonder
oplossingen te plaatsen in een context van
bredere maatschappelijke belangen op lange
termijn. Behalve als kustverdediging is het
gebied essentieel voor de biodiversiteit en
economie. De ingrepen en oplossingen van
nu moeten aansluiten bij oplossingen waar
veiligheid en ecosystemen ook op lange
termijn baat bij hebben. Nederlanders
experimenteren bijvoorbeeld met zand bij de
Hollandse kust om zo de veiligheid zo
natuurlijk mogelijk te vergroten. Doelgericht
28 H2O / 18 - 2010
Werkzaamheden om New Orleans te beschermen tegen nieuwe overstromingen (foto: Royal Haskoning)
gebruik van sedimenten uit de Mississippi
moet daar nu ook al op de agenda staan,
zodat vergelijkbare ontwikkelingen niet
worden geremd of uitgesloten door de
huidige ingrepen. Dat vergt een aanpak die
veel verder gaat dan noodoplossingen. Een
half verhaal over de toekomst van zo’n
belangrijke delta, die voor immense
uitdagingen staat tegen de achtergrond van
zulke traumatische ervaringen, is een slecht
verhaal.
Arjan Berkhuysen (Wereld Natuur Fonds)
Weerwoord
Met interesse heb ik kennis genomen van de
reactie van het Wereld Natuur Fonds. H2O
schreef dit artikel op basis van een interview
met mij over het werk van Royal Haskoning
in New Orleans. De gekozen focus was het
dijkenprogramma rondom deze stad sinds
Katrina en de rol van Royal Haskoning in dit
enorme project van meer dan 14 miljard
dollar. Een goed en snel uitgevoerd dijken-
programma, dat richt zich op de korte
termijn (2011), is van levensbelang voor de
stad en haar inwoners, gelet op de
discutabele staat van het dijkensysteem in
2005 en de orkanen die met regelmaat de
stad bedreigen (zoals bijvoorbeeld orkaan
Gustav in 2008).
Royal Haskoning herkent zich niet in de
kritiek van het WNF op onze aanpak. Zo
spreekt het WNF zijn verbazing uit over het
principe van kustlijnverkorting rondom New
Orleans. Opgemerkt wordt dat het in New
Orleans specifiek gaat om het afsluitbaar
maken van allerlei door de mens aangelegde
uitwaterings- en scheepvaartkanelen, en niet
om de afsluiting van waardevolle natuur-
gebieden, zoals in het zuidwesten van
Nederland het geval was. Dat dergelijke
afsluitingen soms ook gepaard gaan met
negatieve effecten op het milieu is helder:
beweegbare keringen zijn in de maak om
een goede wateruitwisseling zoveel mogelijk
op peil te houden. Het toepassen van het
principe van kustlijnverkorting kan soms ook
betekenen dat de natuur juist meer in plaats
van minder ruimte krijgt. Zo is onder meer
door ons sterk gepleit om delen aan de
oostkant en zuidkant van de stad weer
buitendijks te maken. Hiermee zou het
dijkensysteem verder verkort kunnen worden
om daarmee de stad kleiner en compacter te
maken en de nieuwe buitendijkse gebieden
weer als wetlands in te richten. Helaas is met
dit voorstel tot op heden niets gedaan en wij
beschouwen dat als een gemiste kans na
Katrina.
Royal Haskoning is het van harte eens met
het WNF dat de brede context van kusterosie
en wetlandherstel in het zuiden van
Louisiana uiterst belangrijk is, zeker voor de
lange termijn. Daarom heeft Royal Haskoning
diverse groepen Nederlandse studenten
laten werken aan studies om te kijken hoe de
oorspronkelijke uitwisseling tussen rivier en
wetland weer te herstellen zou zijn. Ook is
onder andere door ons voorgesteld - en dit
wordt genoemd in het artikel - om de rivier
veel meer ruimte te geven in het gebied ten
zuiden van New Orleans, richting de
monding van de Mississippi (zie ook H20 nr.
7). Principes als building with nature en het
programma Ruimte voor de Rivier vormen
hierbij voor ons en onze studenten inspiratie-
bronnen om de gedachten in Louisiana te
prikkelen voor alternatieve oplossingen.
Royal Haskoning is van harte bereid met het
WNF van gedachten te wisselen hierover op
basis van wederzijdse ervaringen in de
afgelopen jaren.
Mathijs van Ledden (Royal Haskoning)















 

 
 

 





 

 
 



 

Nelen & Schuurmans zoekt ervaren adviseurs met een academische achtergrond voor de uitbreiding
van haar activiteiten voor de werkvelden: ecologie - hydrologie - stedelijk water - operationeel waterbeheer en informatica.

Geïnteresseerd in een uitdagende nieuwe functie? Kijk dan op www.nelen-schuurmans.nl

NAM feliciteert NieuWater
Een innovatief project van het zuiverste water

De Nederlandse Aardolie Maatschappij B.V. feliciteert NieuWater

met de ingebruikneming van de Puurwaterfabriek in Emmen.
Een toonbeeld van innovatie van het zuiverste water en bovendien
een uniek initiatief.

Postbus 28000
9400 HH ASSEN
www.nam.nl Bron van energie
 recensie
Naslagwerk over nanotechnologie bij water-
toepassingen
Nanotechnologie is de verzamelnaam voor producten die op nanoschaal (1 tot
100 nm) gecreëerd of gemanipuleerd zijn. Nanodeeltjes en -technologie krijgen
steeds meer aandacht in de waterwereld. Dat is niet alleen omwille van de grote
hoeveelheid aan mogelijke nuttige toepassingen, maar ook van het mogelijke
voorkomen in drinkwaterbronnen, gekoppeld aan een te beperkte kennis over
het verwijderingsrendement van deze deeltjes in de zuivering en hun
toxicologische effecten. Tijd dus voor een beoordeling van een recent
verschenen naslagwerk over nanotechnologie bij watertoepassingen.

H
et boek ‘Nanotechnology in Water
Treatment Applications’ biedt een
zeer breed overzicht van de
mogelijke toepassingen van nanodeeltjes in
watertoepassingen en bespreekt ook de
huidige kennis over potentiële toxicologische
effecten. Het boek is voor het grootste deel
geschreven en bewerkt door professor
Eugene Cloete, die samen met zijn collega
Jacques Theron aan de universiteit van
Pretoria in 2008 een review paper schreef in
‘Critical Reviews in Microbiology’ over het
gebruik van nanotechnologie in watergerela-
teerde toepassingen. Het boek bestaat uit
acht hoofdstukken.
Het eerste hoofdstuk van het boek is meteen
het meest uitgebreide en meest interessante.
Dit hoofdstuk is een integrale versie van het
in 2008 verschenen review paper. Het geeft
een overzicht van mogelijke toepassingen
van nanotechnologie in water:
t membranen opgebouwd uit of met
ingewerkte nanodeeltjes voor desinfecte-
rende, fotokatalytische of fluxverhogende
toepassingen;
t zelfstandige toepassingen van
nanodeeltjes voor adsorptie, reductie en
desinfectie;
t toepassingen voor biosensoren en
biologische conversie.
Het hoofdstuk, dat duidelijk is geschreven en
een zeer groot aantal bruikbare referenties
bevat, sluit af met een overzicht van de
(beperkte) toxicologische gegevens over
nanodeeltjes.
Het tweede, derde en vierde hoofdstuk zijn
meer specifiek gericht op biologische
toepassingen van nanotechnologie.
Hoofdstuk 2 richt zich voornamelijk op het
gebruik van nanodeeltjes voor detectie van
pathogenen. De techniek hiervoor is meestal
gebaseerd op het coaten van nanodeeltjes
met bepaalde DNA-sequenties. Nanodeeltjes
laten snellere, meer specifieke en meer
gevoelige detectie van pathogenen toe. Het
derde hoofdstuk behandelt antibacteriële
toepasingen van verschillende nanodeeltjes.
Voorbeelden zijn zilver en koperoxide, maar
ook biologische nanomaterialen zoals
chitosan. De antibacteriële werking is onder
andere te gebruiken ter preventie van
biofouling. Ook dit hoofdstuk verscheen
eerder in ‘Critical Reviews in Microbiology’.
Het vierde hoofdstuk behandelt nieuwe
toepassingen van enzymen om biofilms te
degraderen. Enzymen zijn echter duur, soms
onstabiel, en zijn dus niet opnieuw te
gebruiken. Door enzymen te binden aan
nanodeeltjes, zijn deze nadelen te
overwinnen.
Het vijfde, zesde en zevende hoofdstuk gaan
voornamelijk over membraanfiltratie en
behandelen slechts zeer beperkt de synthese
van nanofiltratie- en omgekeerde osmose-
membranen uit nanovezels, of met insluiting
van nanodeeltjes. Deze hoofdstukken
voegen jammer genoeg helemaal niets toe
aan de bestaande literatuur. Ze geven eerder
een overzicht van de werking van NF- en
RO-membranen dan van toepassingen van
nanotechnologie bij deze membranen. Op
het gebied van NF- en RO- membranen
bestaan veel betere en completere naslag-
werken. Het deel over nanotechnologie is
hier te beperkt, en te onoverzichtelijk.
Het laatste hoofdstuk is een samenvatting van
de bestaande literatuur over toxiciteit van
deze nanodeeltjes. Dit is zeer relevant, gezien
de beperkte kennis over effecten van
blootstelling aan nanodeeltjes op de mens.
De voornaamste conclusie van het hoofdstuk
is dat gezondheidsrisico’s van nanodeeltjes op
de mens niet altijd kunnen worden ingeschat,
maar zeker niet te verwaarlozen zijn. Jammer
genoeg besteed het boek geen aandacht aan
de wijze waarop nanodeeltjes in de praktijk
zijn te verwijderen uit verschillende waterma-
trices, zeker bij de productie van drinkwater.
Ook detectie van nanodeeltjes in opper-
vlaktewater wordt niet behandeld.
Een groep watertechnologen geeft in dit
vaktijdschrift elke maand een kritisch
oordeel over recente internationale
vakliteratuur. De recensenten zijn: Jelle
Roorda, Arjen van Nieuwenhuijzen, Arne
Verliefde, Herman Evenblij, Jeroen
Langeveld, Jasper Verberk en Merle de
Kreuk.
Eindoordeel
Omdat de belangrijkste hoofdstukken van
het boek ‘Nanotechnology in Water
Treatment Applications’ reeds integraal in
vakbladen gepubliceerd zijn, en de extra
toegevoegde hoofdstukken niet voldoende
de diepte ingaan, wordt de informatiehonger
van de lezer niet geheel gestild. Voornamelijk
de hoofdstukken over membraanfiltratie
voegen niets nieuws toe aan de bestaande
literatuur. Het laatste hoofdstuk belicht het
interessante aspect van toxiciteit van
nanodeeltjes, maar geeft jammer genoeg
geen aanzet tot oplossingsrichtingen om
aanwezige nanodeeltjes uit water te
verwijderen. Concluderend: het boek is zeer
breed opgezet, maar voegt weinig toe aan de
bestaande literatuur. De reeds gepubliceerde
hoofdstukken zijn interessant, maar zijn
misschien beter/goedkoper via andere
wegen te verkrijgen.
Arne Verliefde (TU Delft)
‘Nanotechnology in Water Treatment Applications’
van T. Eugene Cloete, Michele de Kwaadsteniet,
Marelize Botes en J. Manuel López-Romero wordt
uitgegeven door Caister Academic Press (ISBN
978-1-904455-66-0), telt 196 pagina’s en kost 159
Engelse pond.
Rectificatie
In het opiniestuk ‘Liposuctie of dieet voor
meren en plassen?’ van Herman Wanningen
in de vorige uitgave van H2O (nr. 17, pag. 27)
is een woord weggevallen in de eerste zin
van de tweede alinea. Daar had moeten
staan ‘Volgens de sportvisserijsector helpt
de maatregel niet’.
Verder onze excuses aan Ruud Bartho-
lomeus, wiens naam in de inhoudsopgave
per ongeluk nogal verhakseld is.
de redactie

H2O / 18 - 2010 31
Allround in relining
Reparatietechieken
injectietechniek | robottechniek | reparatieringen/manchetten | deelrenovatie

Renovatietechnieken
schaaldelen | sliplining lange buislengtes | sliplining korte buislengtes | wikkelbuis-methode | close-fit lining |
kousmethode | spraylining | putrenovatie | renovatie van gemalen, kelders en bassins | pipecracking

Kennis van techniek

Binnen de sector BAM Infra brengt Nelis Infra bv haar expertise

Nelis Infra bv in op het gebied van de sleufloze leidingrenovatie. Kennis
Haarlemmerstraatweg 79 van de beschikbare technieken, gekoppeld aan de jarenlange
1165 MK Halfweg ervaring met het leggen van leidingen, stelt haar in staat tot
Postbus 14, 1160 AA Zwanenburg het maken van “maatwerk ”. Van advies, engineering tot en
T (020) 407 22 26 met de uitvoering blijft zij verantwoordelijk voor het complete
F (020) 407 22 23 project inclusief tijdelijke pompinstallaties, aansluiting op
info@nelisinfra.nl bestaande leidingen en de overige civiele werkzaamheden.
www.nelisinfra.nl Voor advies, design en construct en turnkey-oplossingen.
10190
De bouw van de puurwaterfabriek, gebouwd door NieuWater is een uniek initiatief. De combinatie van hoogwaardige technieken,
de minimale inzet van chemicaliën, de zéér vergaande opwerking van effluent én de toepassing, maken dit project met afvalwa-
terhergebruik tot een grensverleggend voorbeeld. Op 18 februari 2009 verwierf Croon Elektrotechniek de opdracht om hier alle
elektrotechnisch gerelateerde werkzaamheden te gaan uitvoeren. Paul Schaap, projectmanager van Croon, geeft ons inzicht in
het verloop van dit proces. Op 1 juli 2010 is het project officieel opgeleverd.

“Waar komen de werkzaamheden en
adviesfuncties van Croon in beeld?”
“Croon heeft op dit project alle elektro-
technische procesinstallaties verzorgd.
Zo hebben we de laagspanningsverde-
lers, het railsysteem, de besturings-
kasten en de veldpanelen, met daarin het
remote I/O systeem, geleverd, aange-
sloten en in bedrijf genomen. Daarnaast
hebben we de verschillende communica-
tielagen (Profibus / Ethernet) ingevuld.
“Wat was de toegevoegde waarde
van Croon aan dit project?”
“Croon heeft, door te kiezen voor een
niet-conventionele aanpak van de engi-
neering, een duidelijke bijdrage geleverd
aan het tijdig opleveren van het project.
Tijdens de detailengineering van de
elektrotechnische procesinstallaties vond
tegelijkertijd de detailengineering van
werktuigbouwkundige installaties plaats.
Door het ontwikkelen en gebruiken van
een engineeringstool, kon in een hele
korte tijd een kwalitatief hoog enginee-
ringspakket opgeleverd worden.
“Wat had deze aanpak nog meer
voor voordelen?”
“Een van de grote voordelen van deze
aanpak was de geautomatiseerde im-
portverificatie. Inconsistenties in aange-
leverde data werden daardoor zeer snel
en vroegtijdig gesignaleerd. Ook konden
correcties nu tijdig en met weinig extra
kosten verwerkt worden. Tevens bood
dit de mogelijkheid om tot in een laat
stadium van de engineeringsfase, een-
voudig grote wijzigingen door te voeren
zonder dat dit grote consequenties voor
de planning had. Doordat de schema’s
gegenereerd werden uit de database
was er een hoge mate van consistentie
en kon de verificatie gedaan worden
aan de hand van rapporten uit dezelfde
database. Deze hoge consistentie zorgde
voor een constante kwaliteit. Hierdoor
zijn er tijdens de montage en het testen,
nauwelijks correctieve ingrepen nodig
geweest”.
“Had deze aanpak ook nadelen?”
“Tijdens het ontwikkelen van de enginee-
ringstool was de concrete voortgang niet
altijd meteen zichtbaar. Daarom hadden
we tijdens het proces tijd ingeruimd om
de opdrachtgever en het adviesbureau te
informeren over de voortgang en de wijze
waarop wij tot het gewenste eindresul-
taat zouden komen. Wij waren ervan
overtuigd dat we de juiste werkwijze had-
den gekozen. Door alle partijen goed en
op tijd over de resultaten van de testfases
te informeren, werd het verwachtingspa-
troon goed gemanaged. Communicatie
naar alle partijen was dan ook een duide-
lijke meerwaarde. Het gegeven dat, zowel
de opdrachtgever als het adviesbureau
open stonden voor deze werkwijze, heeft
uiteraard bijgedragen aan het uiteinde-
lijke resultaat”.
“Wat was het resultaat van deze
werkwijze?”
“Door deze werkwijze aan te houden en
goed te communiceren, is het project,
ondanks ingrijpende tussentijdse wijzi-
gingen, volgens planning gerealiseerd.
Daarnaast heeft Croon met deze aanpak
veel ervaring opgedaan. En heeft nu, nog
meer, de beschikking over een krach-
tige engineeringstool die ook op andere
projecten ingezet kan worden”.
“Wat is het overheersende gevoel
na oplevering van dit project?”
“Elk project verdiend een specifieke
aanpak en dat is waar Croon een duide-
lijke toegevoegde waarde heeft. Het is
goed om te constateren dat wij in staat
zijn om onder tijdsdruk een enginee-
ringstool te ontwikkelen die ons tijdens
het project meer ruimte en flexibiliteit
geeft waardoor het uiteindelijke resul-
taat gewaarborgd wordt en we weer een
mooi prestigieus project hebben kunnen
opleveren. En, het belangrijkste. Er een
tevreden klant bij hebben”.
Over Croon
Sinds 1876 is Croon Elektrotechniek
niet meer weg te denken uit de top van
de Nederlandse installatiebranche. Al
meer dan 130 jaar staat Croon aan de
basis van vele technologische ontwik-
kelingen. Croon is verantwoordelijk voor
de complete technische installaties in
duizenden gebouwen, talloze schepen,
vele industriële complexen en tien-
duizenden andere projecten in allerlei
marktsectoren. Nationaal en internati-
onaal. Met deze diensten draagt Croon
bij aan het goed, duurzaam èn kostenef-
ficiënt functioneren van organisaties,
gebouwen, schepen, infrastructurele en
industriële installaties.
JOGP!DSPPOOM
t
XXXDSPPOOM
 waternetwerken
WATERCOLUMN
WW wordt basis voor
kabinetsbeleid
‘S
mall is beautiful’ schreef ik in mijn
vorige column over de optimale
omvang van een innovatieve
organisatie. Maar hoe small is nog
beautiful?
We zijn koortsachtig op zoek naar een
effectief innoverende kennis-infrastructuur.
Het focus en massa-beleid van de overheid
blijkt niet aantoonbaar te helpen. Nederland
telt 4.500 onderzoeksinstituten en 40.000
onderzoekers. Gemiddeld bestaat een
Nederlands instituut dus uit ongeveer tien
mensen. Klein genoeg voor goed onderzoek.
De kennisinfrastructuur kent echter ook
enkele grote instituten, met meer dan 100 of
zelfs meer dan 1.000 volledige
arbeidsplaatsen. Vaak hebben die instituten
een door de overheid of een koepel
vastgestelde taak.
Er is veel te doen over de optimale inrichting
van onze kennisinfrastructuur. Maar eigenlijk
ligt het organisatiemodel voor de hand.
Volgens mijn nieuwe ‘Wet van Wim’ (WW)
geven drie machten van 10 een simpele
handreiking voor de ideale omvang van een
instituut. Er zullen nog maar drie typen
instituten zijn: type 1 (10 fte) gaat voor
wetenschappelijke excellentie, type 2
(100 fte) voor sectorale vernieuwing en type
3 (1.000 fte) voor de begeleiding van grote
maatschappelijke transities.
Let op: deze WW wordt één van de
uitgangspunten van het nieuwe
kabinetsbeleid! Zo zullen versnippering én
institutionele obesitas uit de kennis-
infrastructuur verdwijnen. Ik hoor dat ze er in
Den Haag echt zin in hebben. Een slogan
voor dit nieuwe beleid is er ook al: “Een twee
drie, komt er nog wat van.”
Wim van Vierssen
(KWR Watercycle Research Institute)
34 H2O / 18 - 2010
Congres ‘Watercities in transition’ levert veel
bouwstenen op
Op 23 en 24 augustus vond in Amsterdam
het tweedaagse internationaal congres
‘Watercities in transition, European cities of
the future’ plaats. Veel toonaangevende
sprekers uit het buitenland deelden hun
ervaringen over het omgaan met de
opwarming van de aarde als het gaat om
stedelijke inrichting. Voor de ruim 70
toehoorders viel er veel op te steken.
Een warmer en grilliger klimaat zal ook
gevolgen hebben voor steden: hittestress,
grotere kans op overstromingen bij
ongewijzigd beleid, maar ook grotere kans
op droogte zijn daar enkele voorbeelden
van. Hoe ga je daar mee om bij de stedelijke
inrichting? Duidelijk is dat die vraag bij
uitstek een beroep doet op samenwerking
tussen watermensen, planologen,
economen en volksgezondheids- en
energiedeskundigen.
De eerste dag van het congres bestond uit
plenaire presentaties en vijf parallelle
werkbijeenkomsten. De tweede dag
bestond uit excursies en een ontwerpbijeen-
komst.
Iemand met een lange staat van dienst op
het gebied van duurzame stedelijke
ontwikkeling in combinatie met een
ingewikkeld watervraagstuk, is Erik Pasche
uit Hamburg. Hij maakte duidelijk dat
integraal denken erg belangrijk is als je praat
over succesvolle klimaatadaptatie.
“Watermensen, ruimtelijke ordenaars,
economen en klimaatwetenschappers
moeten samenwerken op het gebied van
scenario’s en modellen. De mogelijke
extremen moeten onder ogen worden
gezien, maar ook de onzekerheden. Op weg
naar een goed veerkrachtig systeem moeten
er maatregelen genomen worden waar we
achteraf geen spijt van willen hebben.”
Erik Pasche
Japan
Veel aandacht was er voor de bijdrage van
Nobuyuki Tsuchiya uit Edogawa City in
Japan. Hij legde uit hoe deze laaggelegen
dichtbevolkte stad aan zee, ingeklemd
tussen twee grote rivieren, de strijd aanging
tegen overstromingen. Van de 17e tot
halverwege de 19e eeuw was er bijna elk
jaar een overstroming. Gelet op de
klimaatverandering is de noodzaak tot
ingrijpen erg hoog. Centraal in de gekozen
aanpak staat de aanleg van ‘superdijken’, die
tot 250 meter breed zijn en waarop
bebouwing mogelijk is. Deze dijken zijn niet
alleen erg breed, maar ook terrasgewijs
aangelegd. Wanneer er water over de dijk
slaat, komt dat op straat te staan en vloeit
naar een iets lager gelegen terras op de dijk,
ongeveer 30 tot 50 meter verderop. Vandaar
stroomt het water af naar een volgend terras
en zo verder. Uiteindelijk stroomt het af naar
een plek waar het geen kwaad meer kan. Er
wordt dus niet meer achter de dijken
gewoond, maar er op.
Een goed plan, maar hoe krijg je het
gerealiseerd? Het betekent immers dat veel
huizen moeten worden afgebroken, wat in
Edogawa City een ‘winstpunt’ was, omdat
het om veel huizen van hout ging beneden
zeeniveau. Hierdoor was het niet zo moeilijk
om aan de bewoners uit te leggen dat hun
huizen erg kwetsbaar waren voor brand en
overstroming. Het landschap is door de
aanleg van superdijken grondig veranderd.
In plaats van verspreidde laagbouw is er nu
veel groen en op enkele plekken geconcen-
treerde hoogbouw. De totale kosten
bedroegen 17,5 miljard euro.
Overeenkomsten
Martin Skillbäck uit Zweden gaf een
presentatie over de ontwikkeling van een
grote stadsvernieuwingswijk aan het water
Nobuyuki Tsuchiya

in Stockholm, een enigszins verrommelde
wijk met oude fabrieken en bedrijvigheid. In
een periode van tien jaar is die wijk veranderd
in een gebied met flatgebouwen op
verhoogde gronden waar in totaal 125.000
mensen wonen. Voor die aanpak was een
samenhangende visie over stedelijke
ontwikkeling nodig, een goed opgetuigde
organisatie voor integrale planning en een
milieuprogramma. Zo is er gedacht aan
energiebesparing, is er een light rail
aangelegd en is de veerboot gratis.
De laatste spreker, Lykke Leonardsen van de
gemeente Kopenhagen, stelde dat die
gemeente de klimaathoofdstad van de
wereld wilt worden, met onder meer een
CO2-reductie van 20 procent in 2015. In 2025
moet de drinkwaterproductie en afvalwater-
zuivering volledig CO2-neutraal worden
uitgevoerd. “Wij kiezen voor een integrale
aanpak en flexibele benadering. De
gemeente heeft een klimaatadaptatieplan
opgesteld, waarin onder meer aandacht is
voor de realisatie van groene daken,
scheiding van regenwater van daken en
wegen én waterberging.”
Fwfmjfo!wbo!Bttfocfshi-!Cfmfjetbewjtfvs!ipphiffnsbbetdibq!Bntufm-!Hppj!fo!Wfdiu
ÕXbufsofuxfsl!csfohu!xbufsxfsfmefo!cjk!fmlbbsÖ
Lfoojt!npfu!tuspnfo
waternetwerken
Politieke agenda
De Nederlandse referent Hotze Hofstra vond
de bijdrage over Kopenhagen interessant
vanwege de samenhangende aanpak en de
koppeling tussen klimaatverandering en
levenskwaliteit. “Voor Nederland is het de
uitdaging om zonder grote rampen toch
diepgaande ingrepen voor elkaar te krijgen.
Als we met voorstellen bij bestuurders
komen, moeten we heel goed weten wat zij
belangrijk vinden en wat hun politieke
agenda is. Onze voorstellen moeten we niet
zo brengen dat we miljoenen euro’s vragen
voor een onzeker probleem met een onzeker
resultaat, maar het zó formuleren dat het past
in hun politieke agenda waardoor het voor
hen interessant wordt, bijvoorbeeld een
groenere stad en meer veiligheid.”
Martin Skillbäck
In de vijf parallele werkbijeenkomst werd
dieper op sommige aspecten ingegaan. Over hebben. En je komt tot die oplossingen door
het geheel genomen leidden ze tot de samen te werken waarbij iedere partij een
vaststelling dat Nederland niet tegen het open houding aan de dag legt.
water moet vechten, maar ermee moet leren
leven. Daarbij zit niemand te wachten op Een uitgebreider verslag van beide dagen
nieuwe regelgeving, maar op aantrekkelijke van het congres staat op internet
oplossingen waar alle partijen wat aan (www.waternetwerk.nl/nieuws).
Xbufsofuxfsl!cvoefmu!lfoojt!fo!fswbsjoh!vju!bmmf!
wblhfcjfefo!jo!ef!xbufsxfsfme-!
wfstqsfjeu!ejf!lfoojt-!csfflu!ejtdvttjft!pqfo/
Ef!xfslufssfjofo!jo!ef!xbufstfdups!wmpfjfo!tuffet!nffs!jo!fmlbbs!pwfs/!
Bduvfmf!nbbutdibqqfmjklf!uifnbÖt!bmt!lmjnbbuwfsboefsjoh!fo!njmmfoojvn!
efwfmpqnfou!hpbmt!sblfo!“fefsf!xbufsqspgfttjpobm/!Tbnfoxfslfo-!{pxfm!
obujpobbm!bmt!joufsobujpobbm-!fo!wbo!fmlbbs!mfsfo!xpseu!tuffet!cfmbohsjklfs/!
Xbufsofuxfsl!jt!ffo!jotqjsfsfoe!fo!pobgibolfmjkl!qmbugpsn!ebu!ffo!csvh!tmbbu!
uvttfo!ef!ejwfstf!ejtdjqmjoft!jo!ifu!xfslwfme/!Fo!kjk!lvou!fs!mje!wbo!xpsefo/!
Xbufsofuxfsl;!kpvx!pounpfujohtqmbbut!fo!jotqjsbujfcspo
Ef!mfefo!pshbojtfsfo!bmmfsmfj!fwfofnfoufo/!Qsjnb!hfmfhfoifefo!pn!pwfs!
kf!wblhfcjfe!iffo!uf!ofuxfslfo/!Cpwfoejfo!cmjkg!kf!{p!pq!ef!ipphuf!wbo!ef!
ojfvxtuf!usfoet!fo!pq{jfocbsfoetuf!joopwbujft/!
Nfme!kf!bbo!pq!xxx/xbufsofuxfsl/om
H2O / 18 - 2010 35
 waternetwerken
De miljoenennota in waterperspectief
WATERCOLUMN
ver.nieuws_column kop
Op dinsdag 28 september verzorgt Water-

V
netwerk het jaarlijkse symposium
er.nieuws_column plat initiaal‘vierde
dinsdag in september’ in Nieuwspoort in Den
Haag. Dan zal de miljoenennota 2010
besproken worden en gekeken worden naar
de gevolgen die deplat
ver.nieuws_column rijksbegroting op de
watersector zal hebben.
ver.nieuws_column auteur
Doel van het symposium is duidelijkheid
verschaffen over het beleid van de nieuwe
regering wat betreft de watersector en vast
te stellen waar de mogelijkheden voor de
sector liggen en wat er moet gebeuren om
die in de toekomst gezond te houden.
De middag zal bestaan uit een plenair en een
interactief deel, waarin gediscussieerd wordt
aan de hand van drie invalshoeken: politiek,
media en maatschappij en water. Jonge en
iets minder jonge prominenten uit elk van
deze sectoren zullen met elkaar en met de
aanwezigen bespreken wat de implicaties
van de begroting voor de watersector zijn en
waar de mogelijkheden voor de sector
liggen.

Medeorganisator Carleen Mesters legt uit

waarom voor deze aanpak is gekozen: “We
hebben gekozen voor drie invalshoeken,
omdat deze sectoren elk met hun eigen blik
naar water kijken. Hierdoor ontstaan ideeën
die anders misschien niet zouden worden
geopperd. En wordt het mogelijk om, naast
de bekende mogelijkheden die al in andere
symposia zijn besproken, ook nieuwe
mogelijkheden voor de watersector vast te
stellen. Daarnaast willen we ervoor zorgen
dat jongeren betrokken zijn bij de
watersector; het gaat immers over de
toekomst. Jonge waternetwerkers zullen
daarom een belangrijke rol spelen tijdens het
symposium. Dit is waarom we zowel jonge
als oudere prominenten aan het woord
laten.”
Carleen Mesters
Het programma zal beginnen met een
inleiding door dagvoorzitter Hans Oosters,
dijkgraaf van Hoogheemraadschap van
Schieland en de Krimpenerwaard. Daarna zal
Renske Peters, directeur Water bij Directoraat
Generaal Water (ministerie van Verkeer en
Waterstaat) aan het woord komen. Hierna
volgen de thematische sessies, waarbij de
watersector zal worden vertegenwoordigd
door directeur Roelof Kruize van Waternet en
Noor Ney van Hoogheemraadschap Hollands
Noorderkwartier, gevolgd door de sessies
politiek en media en maatschappij.
Vervolgens is er een interactief programma,
waarbij de deelnemers aan het symposium
hun eigen suggesties kunnen inbrengen. Na
een plenaire terugkoppeling zal de dag
luchtig worden afgesloten met onder andere
cabaret.
Mesters: “Het is belangrijk dat niet alleen
gesproken wordt door prominenten uit de
drie sectoren, maar dat deelnemers zelf ook
hun stem kunnen laten horen. Het
symposium heeft een actief karakter. We
zullen als Waternetwerk reflecteren op de
regeringsplannen en tegelijkertijd met elkaar
bespreken welke creatieve en innovatieve
oplossingen we zien om de grote
uitdagingen rondom thema’s als veiligheid
en watervoorziening van de komende jaren
het hoofd te kunnen bieden binnen de
kaders van de rijksbegroting. Deze thema’s
staan centraal in het eerste Deltaprogramma,
dat door de Deltacommissaris op Prinsjesdag
wordt aangeboden aan de Tweede Kamer.
Met dit symposium richten we ons op de
vindingrijkheid, kracht en wijsheid die we als
Waternetwerkleden in huis hebben.”
Het feit dat er een zeer grote kans is dat er
nog geen regering gevormd is op 28
september, ziet Mesters niet echt als een
probleem. “Dat is dan een gegeven. De
miljoenennota wordt momenteel opgesteld
door de demissionaire regering. De nieuwe
regering zal naast de plannen uit deze
miljoenennota een eigen wensenlijst
hebben. Dat er bezuinigd moet worden, zal
niet veranderen. Dat laat onverlet dat we
ruimte willen maken voor het maken van
goede, gekke, creatieve en innovatieve
ideeën. En die delen met elkaar en met
vertegenwoordigers uit de politiek en de
media. Doen waar we goed in zijn als
Waternetwerk - verbinden van mensen
rondom water en het delen van kennis.”

36 H2O / 18 - 2010

Bijeenkomst over procesautomatisering
De werkgroep P-ICT houdt op vrijdag 1
oktober in Rotterdam een bijeenkomst met
de voor buitenstaanders wat cryptische titel
‘Procesdata ontsluiten via PA/KA grensover-
schrijdend werken’.
Mede-organisator Jan Urbanus, ICT-manager
bij Evides, wil wel uitleggen wat die middag
te gebeuren staat. “Wil je goed grip hebben
op wat in je bedrijf gebeurt, dan moet je veel
in de waterstroom meten. Dat gebeurt
natuurlijk al - Evides beschikt over bijna 150
meetpunten waar het druk en debiet meet.
Werkbijeenkomst over gemaalbeheer 2.0
Op dinsdag 5 oktober vindt in het NH Hotel
in Amersfoort de werkbijeenkomst ‘Gemaal-
beheer 2.0’ plaats. Dan zal gekeken worden
naar de uitvoering van het beheer van
rioolgemalen in de afgelopen jaren, de
huidige organisatie van dat beheer en de
mogelijke punten van verbetering.
Volgens organisator Arjan Budding is het in
het kader van de toenemende roep om
sneller en efficiënter te werken logisch dat
het hele gemaalbeheer tegen het licht wordt
gehouden.
“In Nederland zijn er twee overheden die
over afvalwater gaan. Gemeenten houden
zich bezig met riolen en waterschappen met
het zuiveren van afvalwater. Dit is historisch
zo gegroeid maar dat betekent niet dat deze
strikte scheiding nu nog steeds wenselijk is.
Hier willen we tijdens de bijeenkomst naar
gaan kijken.”
'Alleen door vrij denken kan het beheer van gemalen geoptimaliseerd worden.'
Maar tot nu toe werden de gegevens uit de
procesautomatisering ook binnen die wereld
afgehandeld. Proces- en kantoorautomati-
sering (respectievelijk PA en KA) waren altijd
strikt gescheiden werelden, maar nu zijn we
zover dat we die PA-gegevens kunnen
verzamelen in de KA-wereld en dus veel
gegevens kunnen ontsluiten op normale
bureaucomputers.”
Het grote voordeel van die massa te
ontsluiten materiaal is evident, zegt Urbanus:
“Je kunt de gegevens daardoor breder
toepassen, niet alleen door ze te gebruiken
Het programma zal bestaan uit een plenair
deel, waarin de historie en de huidige situatie
centraal staan, gevolgd door een aantal
werkbijeenkomsten waarin deelnemers
ervaringen met elkaar kunnen uitwisselen
over gemaalbeheer en ideeën kunnen
inbrengen over wat in de toekomst wellicht
verbeterd kan worden.
Budding: “In de huidige samenleving is een
beweging gaande om de doelmatigheid
binnen de afvalwaterketen te verbeteren en
effectiever te werken. Dit geldt ook voor het
gemaalbeheer. Een manier waarop dit
bereikt kan worden, is door (meer) samen-
werking tussen gemeenten en water-
schappen. Er zijn al voorbeelden van dit
soort samenwerking, bijvoorbeeld waar een
gemeente een gemaal van een waterschap
beheerd en vice versa, maar dit moet meer
gaan gebeuren. Door ervaringen uit te
wisselen en de discussie te openen over wat
waternetwerken
WATERCOLUMN
ver.nieuws_column kop
voor actuele sturing, maar ook voor analyse,
wat goede inzichten kan opleveren.”
V
er.nieuws_column plat initiaal
De bijeenkomst op de Evides-locatie
Kralingen begint om 10.00 uur en duurt tot
14.00 uur. Robbert Wever van Evides zal
praten over het belang
ver.nieuws_column van het in de
plat
KA-omgeving beschikbaar hebben van
informatie die op procesdata
ver.nieuws_column auteur is gebaseerd.
Gerard Boekhout van Dunea praat over
informatiemanagement en datakwaliteit als
hulpmiddel voor verbetering in het proces.
mogelijk en wenselijk is, kunnen we
vaststellen wat de wenselijke route voor het
gemaalbeheer is.”
Het is daarom niet alleen voor gemaal-
beheerders interessant om de middag bij te
wonen. Ook mensen die zich met de
afvalwaterketen in het algemeen bezig
houden (medewerkers van gemeenten en
waterschappen) zijn van harte welkom.
Budding: “Eén van de belangrijkste punten is
de verbetering van de samenwerking tussen
waterschappen en gemeenten. Die is voor
een hoop doelgroepen interessant.
Daarnaast willen we een discussie met zoveel
mogelijk invalshoeken genereren, zodat we
echt ‘vrij’ kunnen denken. Niet vasthouden
aan wat we al kennen, maar alle mogelijk-
heden en opties onder het licht houden.
Alleen dan kunnen we het gemaalbeheer
optimaliseren en daarmee een bijdrage
leveren aan een efficiëntere en nog beter
functionerende afvalwaterketen.”
H2O / 18 - 2010 37
 waternetwerken
WATERCOLUMN
Najaarscongres
ver.nieuws_column kop Waternetwerk:
“In deze sector werken nuchtere, prettige
watersector op zoek
V
er.nieuws_column plat initiaal
mensen”
naar het optimum
ver.nieuws_column plat ‘De queeste van de watersector: op zoek naar
het optimum. Trends in de Watertechnologie’
ver.nieuws_column auteur is de titel van het najaarscongres van
Waternetwerk op 26 november, die
plaatsvindt in de Nieuwe Buitensociëteit in
Zwolle.

Michel Wind

Passies, ambities, ontwikkelingen: wat drijft een waterprofessional? Waternetwerk portretteert

haar leden - zoals Michiel Wind (50), adviseur onderzoeker milieueconomie bij Deltares en
eigenaar van Eco-consult Environmental Economics.

Na een jaar bij Deltares gewerkt te hebben, besloot Michel Wind onlangs voor zichzelf te
beginnen. Met zijn bedrijf Eco-consult Environmental Economics gaat hij binnenkort aan de
slag. Intussen zet hij zich ook in voor Waternetwerk. Door zitting te nemen in de nieuwe
themagroep Doelmatigheid en Kosteneffectiviteit is hij meer betrokken bij de club dan ooit.

“Bij Deltares heb ik me bezig gehouden met de economische component van diverse Een queeste is een zoektocht die het karakter
projecten. Ik maakte bijvoorbeeld kosten-batenanalyses van alternatieven voor een integrale heeft van een levensopdracht. Neem de
gebiedsontwikkeling, of van nieuwe manieren om dijken te onderhouden. Het leuke van zoektocht van de middeleeuwse held Parzifal
milieueconomie is dat je mogelijkheden ontdekt om dingen slimmer en zuiniger te doen, en naar de Heilige Graal uit de Arthurlegenden
dat je zo kan bijdragen aan een duurzame samenleving. Maar mijn echte drijfveer is dat het of de omzwervingen van Odysseus. De reis is
milieuprobleem eruit bestaat dat natuur en schoon milieu schaars geworden zijn - schaarste is lang en avontuurlijk met helpers en grote
het kernbegrip van economie, en daarom kan de economische wetenschap helpen hindernissen, natuurfenomenen, monsters
verstandige beslissingen te nemen, en zo geld en/of milieu te sparen, en verspilling tegen te en vijanden. De huidige beweging in de
gaan. Helaas kwam bij mijn functie bij Deltares het milieu minder vaak aan de orde dan ik watersector lijkt op zo’n queeste. De
gehoopt had. Mede daardoor heb ik besloten voor mezelf te beginnen. Dit geeft meer vrijheid gebruikelijke, ‘oude’ oplossingen zijn niet
en flexibiliteit om me te richten op de onderwerpen die ik wil. Daarnaast hou ik mijn ogen meer vanzelfsprekend de juiste en een goed
open voor interessante banen in het vakgebied.” ontwerp is nog geen garantie voor succes.
We zijn op zoek naar de balans tussen
Zelfstandig technologische innovaties en de sociaal-
“Met mijn eigen bedrijf, met een eerste opdracht voor Deltares, ga ik me richten op kosten- maatschappelijke en organisatorisch-
baten- en kosten-effectiviteitsanalyses, (water-)emissiehandel en andere marktconforme bestuurlijke impact daarvan. We worstelen
beleidsinstrumenten. Ook houd ik me bezig met klimaatverandering en duurzame energie. met de klimaatverandering en zoeken naar
Vooral wateremissiehandel vind ik interessant: daarmee is in de Verenigde Staten al jarenlang de juiste schaalgrootte voor een optimale
ervaring, maar in Europa is het nog heel onbekend, terwijl de problemen vergelijkbaar zijn. Je aanpak. Tal van disciplines leveren baanbre-
kunt het principe van emissiehandel gebruiken voor zowel waterkwaliteit als -kwantiteit, en op kende resultaten met grote potentie, maar
grote als op zeer kleine schaal. In Scandinavië is men er nog het verst mee. Als ik eenmaal voor hoe combineren we die tot de optimale
mezelf werk, ga ik mijn banden met Noorwegen, zowel professioneel als privé, aanhalen: ik heb integrale aanpak: acceptabel, betaalbaar,
er zeven jaar gewoond en ga er regelmatig naar toe.” doelmatig en realistisch?

“Je zou het misschien niet verwachten, maar ik ben bosbouwkundig ingenieur. De opleiding Deze zoektocht naar het optimum is het
genoot ik aan de landbouwuniversiteit van Noorwegen. Tijdens mijn studie raakte ik al thema van het najaarscongres van Water-
geïnteresseerd in milieueconomie, en terug in Nederland kreeg ik projecten die aan water netwerk. We bespreken de laatste trends in
gerelateerd waren. Natuur en milieu interesseerden mij altijd al, en een groot deel daarvan de watersector met het vizier op technolo-
speelt zich af in of met water. Ik heb mijn hele leven gezeild, ook veel op zee, en dat geeft ook gieontwikkeling. Waternetwerk nodigt u uit
een band met het watermilieu.” deel te nemen aan deze gezamenlijke
queeste. Leer, deel en ervaar en wijsheid zal
Waternetwerk volgens de legende uw deel zijn!
“Werken is de watersector is leuk. De mensen in deze sector spreken me aan; het zijn nuchtere, Het ochtendprogramma wordt gevuld met
informele, prettige mensen. Ik ben lid van Waternetwerk geworden om goed op de hoogte te plenaire sprekers - verwacht worden Rik van
blijven van wat er speelt, onder andere via H2O. Ook ben ik door Robert van Cleef (Sterk Terwisga (Vitens), Mark van Loosdrecht (TU
Consulting) gevraagd als secretaris mee te doen met een nieuwe themagroep van Water- Delft), Djeevan Schiferli (IBM) en wellicht
netwerk: Doelmatigheid en Kosteneffectiviteit. Dit gaf mij nog meer betrokkenheid bij Jaap Petraeus (Campina). ‘s Middags zijn er
Waternetwerk. Ik mis eigenlijk niets bij Waternetwerk, al zou ik als aankomend éénpitter wel onder andere sessies over centraal versus
geïnteresseerd zijn in kleinschalige, informele, regionale bijeenkomsten met branchegenoten: decentraal, duurzaamheid en slimme
om te netwerken, te brainstormen en gewoon voor de gezelligheid.” infrastructuur.

38 H2O / 18 - 2010

Agenda
Op 29 september is er de Op weg naar
huis-bijeenkomst over risicodenken, bij
waternetwerken
mogelijkheid zien: bijvoorbeeld om WATERCOLUMN
themagroep Dienstverlening in de
drinkwater te maken uit brak grondwater. watersector plaats. Het betreft een middag-
Ook bestuurlijke en technische hobbels om ver.nieuws_column kop
bijeenkomst die om 12.00 uur begint en
zover te komen, zijn de afgelopen jaren eindigt rond 17.00 uur. Onderwerp is de

Waterschap Rivierenland. Het gaat niet om
specifieke risico’s, maar om het risicodenken
in strategisch opzicht en in werkprocessen
een plek te geven. Vandaar dat het risico-
denken zich richt op de waterwereld in
brede zin. De bijeenkomst sluit aan bij het
generieke ‘Model Risicodenken binnen de
Waterwereld’ dat bij enkele waterschappen
is ontwikkeld en getest.
Op 30 september houdt de Technische
Commissie Anaerobie een dag in Breda over
mengvergisting. De bijeenkomst vindt plaats
in het Apollohotel, vlak bij het station.
Op 5 oktober kunt u het symposium ‘De
smaak van brak grondwater’ bezoeken. Brak
grondwater klinkt in onze laaggelegen delta
als een groot risico voor de drinkwaterkwa-
liteit vanwege verzilting. Maar door
technologische innovaties in de afgelopen
jaren wordt dat risico anders ervaren. In
sommige gevallen wordt het zelfs als een
grotendeels geslecht. Locatie: Waterhuis,
Groningenhaven 7 in Nieuwegein.
Op 7 oktober is er het symposium ‘Bodem-
energie: nieuwe regels, nieuwe kansen!?’ Het
ministerie van VROM bereidt een Algemene
Maatregel van Bestuur voor over bodem-
energiesystemen. Doel is warmte- en
koudeopslagsystemen en andere vormen
van bodemenergie juridisch wat sneller
mogelijk te maken. De nieuwe AMvB zal de
voorwaarden aangeven waaronder deze
systemen toegestaan kunnen worden en in
welke gebieden. Sprekers gaan met u
ondergronds en lichten een tipje van de
sluier op over bodemenergiesystemen, de
(gewenste) inhoud van de ontwerp-AMvB en
over de juridische en praktische kansen,
hobbels en consequenties. Locatie: Het
Bouwhuis, Zilverstraat 69 in Zoetermeer.
Op 12 oktober vindt in het Waterschapshuis
in Amersfoort het eerste seminar van de
V
relatie er.nieuws_column
tussen de waterbedrijven (water-
plat initiaal
schappen, waterleidingbedrijven en
Rijkswaterstaat) en burgers, klanten,
belangengroepen en bestuurders vanuit een
historisch perspectief.
ver.nieuws_column Chris Büscher,
plat
onderzoeker kennismanagement bij KWR
Watercycle Research Institute,
ver.nieuws_column auteur houdt een
plenaire presentatie.
Op 4 november maakt de sectie Gelderland
een driedaagse studiereis naar Brussel. Op
het programma staan bezoeken aan de rwzi
Brussel-Noord, het Europees Parlement én
brouwerij Moortgat. Aanmelden kan per
brief of e-mail.
Van 10 tot 12 november vindt in
Amsterdam de internationale conferentie
Water and Energy plaats. De nadruk ligt op
demonstratie en implementatie van
innovaties op deze onderwerpen. De
conferentie is een vervolg op de conferentie
in Kopenhagen van 2009.

Nieuwe cursussen
De komende maanden begint Stichting
Wateropleidingen weer met een aantal
(nieuwe) cursussen en opleidingen.
Hieronder vindt u een samenvatting .
Hogere techniek afvalwaterzuivering
Technieken en processen in de afvalwaterzui-
vering ontwikkelen zich voortdurend: ze
bepalen de investeringen en vereisen inzicht
in een nauwkeurig ontwerp en beheer. In
deze opleiding leert u complexe problemen
die zich voordoen bij bestaande of bij de
start van nieuwe installaties, te analyseren en
te beoordelen. Op basis van uw analyse leert
u de juiste oplossingen voor te stellen en te
implementeren. Bij nieuwbouw of
uitbreiding van bestaande installaties
doorloopt u de stappen die nodig zijn om tot
een goede waterzuivering te komen.
De opleiding is interessant voor afvalwater-
en procestechnologen. Ze omvat 19
donderdagavonden en twee tentamens in de
periode oktober 2010-maart 2011 en een
dag in mei 2011. De eerste bijeenkomst vindt
plaats op 7 oktober in Utrecht. De opleiding
kost 2.550 euro.
Voor meer informatie of aanmelding:
Hanna Langerak (030) 606 94 24.
Projectleiding bij uitvoering en
beheer distributie
Bij de aanleg en het beheer van het
leidingnet is een goede afstemming met
interne en externe partijen van groot belang.
In deze opleiding leert u projecten te leiden
op het gebied van uitvoering en beheer van
drinkwaterdistributie. Na afloop bent u in
staat aanpassingen en uitbreidingen op het De cursus ‘Schoner effluent’ begint op 17
transport- en distributienet te begeleiden. november in Utrecht. De training ‘Monster-
Ook kent u de invloed die de relatie en nemer afvalwaterzuivering’ wordt gehouden
informatie uitwisseling tussen de verschil- op 2 en 9 november op rwzi Utrecht.
lende betrokken partijen hierop hebben, en
kunt u hierop inspelen. Voor meer informatie en aanmelding:
(030) 606 94 00.
De doelgroep bestaat uit projectleiders en
(project)medewerkers van distributiepro-
jecten. De opleiding omvat elf dinsdagen in
de periode september 2010-maart 2011 en
begint op 29 september in Utrecht. De
kosten bedragen 3.075 euro.
Voor meer informatie en aanmelding:
Gilian van den Boom (030) 606 94 00.
Schoner effluent (vernieuwd)
In deze vernieuwde cursus wordt het proces
van het vergaand zuiveren van afvalwater
behandeld. Nieuw is de aandacht voor het
terugdringen van stikstof en fosfaat door Colofon
middel van algenkweek. In de cursus komen,
naast actuele wet- en regelgeving, Waternetwerken
modernere zuiveringstechnieken als filtratie-
en membraanbioreactoren aan bod. Ook Redactie
wordt de invloed van procesautomatisering Monique Bekkenutte
en de kansen die dit biedt op de nabehan- Martine Bruynooge
deling van effluent besproken. Als onderdeel Antal Giesbers
van de cursus wordt een bezoek gebracht Tosca Vissers
aan een moderne zuiveringsinstallatie.
De in het STOWA-rapport over een uniforme Contact
wijze van meten, bemonsteren en dataver- Waternetwerk
werking genoemde aanbevelingen worden Monique Bekkenutte
behandeld tijdens de training Monsternemer Postbus 70
afvalwaterzuivering. Daarnaast leert u hoe 2280 AB Rijswijk
een monster te nemen van zowel afvalwater telefoon: (070) 414 47 78
als het actiefslib conform de hiervoor fax: (070) 414 44 20
geldende NEN-normen. e-mail: redactie@waternetwerk.nl

H2O / 18 - 2010 39
 
  



 





 
 !

)' # )*%
,%
 *!$
%$%
(
%
)"+% 

*&*#
/&(
,&&(
&$
-*(,&&(/ % %
%
-*(- % %)*##* 
,%
+
&'
&%)
%
&+%
/
,&&(
+
%

%
(&%&&(( !
 *!$

)
)' # )(
%
0  '
&( %% 0 %( &')#
0 -*(- %'+**% 0 &$&%(/&"
0 &%(&+ 0 (&%$# %

 ))# %

&)*+)




$),(*

*#
 




.
 
  

$ #
%& *!$%#

%*(%*
--- *!$%#

I-Real organiseert drie seminars over

open telemetrie, samenwerking tussen
gemeenten en waterschap, Real Time

N AR S Control en onderhoudsmanagement.

SE M I Deelname is gratis voor medewerkers

van gemeenten en waterschappen.

28-09-2010 Utrecht
06-10-2010 Eindhoven POSTBUS 593
7000 AN DOETINCHEM
18-11-2010 Zwolle T: 0314-366600
E: INFO@I-REAL.NL
I: WWW.I-REAL.NL

Meer informatie over de programma’s en de wijze van aanmelden via www.i-real.nl.

Specialisten in
Waterbehandeling en
Apparatenbouw

Kennis en ervaring in huis

Flexibel in planning en productie

Samenwerking met beproefde partners

Één aanspreekpunt voor het hele project

w w w. r e i n d e r s b v. n l T 050 - 54 11 600
 *thema platform

Peter van der Maas, Waterlaboratorium Noord

Elbert Majoor, Waterschap Velt en Vecht
Simon Dost, Waterleidingmaatschappij Drenthe
Jan Schippers, Global Membrains/UNESCO-IHE

Beheersing vervuiling RO-

membranen door biologische
actiefkoolfiltratie
In de puurwaterfabriek in Emmen wordt biologische actiefkoolfiltratie (BAKF)
met zuurstofdosering toegepast om vervuiling van de omgekeerde osmose
(RO)-membranen te beheersen. Proefonderzoek heeft aangetoond dat met
voorbehandeling door BAKF het RO-voedingswater een veel lagere fouling-
potentie heeft. Hierdoor is een stabiele procesvoering van RO beter
gewaarborgd en zullen de membranen ook minder vaak hoeven te worden
gereinigd.

E
én van de uitdagingen bij de
productie van ultrapuur water uit
effluent van rioolwaterzuiverings-
installaties is de beheersing van biofouling
van de RO-membranen. Effluenten van
rioolwaterzuiveringsinstallaties bevatten
doorgaans, ook in Emmen, relatief hoge
concentraties voedingsstoffen voor
bacteriën. Hierdoor kan, als gevolg van
biofilmvorming, ernstige vervuiling van de
RO-membranen optreden. Deze vervuiling
leidt tot verstopping van de spacer van
de spiraalgewonden membranen met als
aanvankelijk gevolg verlies van voedingsdruk
en afname van de doorlaatbaarheid van het
membraan en uiteindelijk ernstige bescha-
diging.
Biofouling moet worden beheerst om te
voorkomen dat de membranen zeer frequent
chemisch gereinigd dienen te worden. De
consequentie daarvan is dat de installaties
relatief lange tijd niet beschikbaar zijn en dat de
retentie van de membranen aangetast wordt,
zodat vervanging noodzakelijk is. Deze vorm
van membraanvervuiling kan op verschillende
manieren worden beheerst door chemicaliën,
ofwel curatief door middel van frequente
chemische reiniging van de membranen ofwel
preventief door de toepassing van bacterie-
remmers (biociden). Beide opties zijn
ongewenst, omdat bij dit project - op grond van
milieuoverwegingen - is gekozen voor een opzet
waarbij het gebruik van chemicaliën zoveel
mogelijk wordt beperkt. De uitdaging was om
biofouling te beheersen door ervoor te zorgen
dat het aanbod van voedingsstoffen op de
BFR monitor
wwtp
UF BACF1
(10 min)
O2
tankcleaning
DBNPA BFR monitor
Afb. 1: Vereenvoudigd schema van de proefinstallatie.
RO-membranen zo laag wordt, dat de behoefte
aan chemicaliën sterk wordt gereduceerd.
Proefinstallatie
Om de effectiviteit van biologische actief-
koolfiltratie aan te tonen, is onderzoek
uitgevoerd met een kleine proefinstallatie
gedurende een periode van ongeveer een
jaar. De proefinstallatie bestond uit ultrafil-
tratie (twee kubieke meter per uur), gevolgd
door een tweetraps biologische actiefkoolfil-
tratie met een verblijftijd van respectievelijk
10 en 30 minuten (zie afbeelding 1). Het
BAKF-filtraat was, na passage van een 1 μm
kaarsenfilter, het voedingswater van een 4
inch RO-membraan.
Met behulp van een tweede, parallelle
RO-installatie werd het effect van de biocide
2,2-dibromo-2-cyano-acetamide (DBNPA
BFR monitor
BACF2
RO 2
(30 min)
O2
concentrate
RO 1
concentrate
van DOW) op biofouling onderzocht
(zie afbeelding 1). Wanneer DBNPA werd
gedoseerd, gebeurde dit op het voedings-
water van de RO-module (vlak voor het
kaarsenfilter), eens per dag gedurende 30
minuten bij een concentratie van 20 ppm.
Het onderzoek richtte zich vooral op het
verloop van de drukval over het voeding-
concentraatkanaal (spacer). Tevens is de
permeabiliteit van het RO-membraan (MTC)
gevolgd. Bovendien werd de biofouling-
potentie van het voedingwater van de RO
gevolgd met behulp van biofilmmonitoren.
Hierbij geldt de mate van biomassa-
accumulatie op glazen ringen in de tijd,
gemeten aan de hand van adenosine
triphosphate (ATP), als indicatie voor de
biofoulingpotentie1).

H2O / 18 - 2010 41
 80
70
60
No UF permeate /
50
dPn (kPa)
inferior effluent quality
40
30
Start DBNPA dosing
20
10
0 aanvang van het proefonderzoek. De
0 10 20 30
Afb. 2: Genormaliseerde drukval (dPn) over de spacer van het RO-element met (blauwe lijn) en zonder (rode lijn)
BAKF met zuurstofdosering als voorzuivering.
Effect van BAKF op biofouling
Zonder BAKF, dus in het geval dat het
RO-membraan rechtstreeks werd gevoed
met UF-permeaat, begon de genormali-
seerde drukval over de spacer (TMP) al na drie
dagen exponentieel te stijgen (zie afbeelding
2). Dit wijst op biofouling en bevestigde het
vermoeden dat RO-membranen gevoed
met rwzi-effluent behandeld met ultrafil-
tratie sterk zouden vervuilen door bacte-
riegroei. De biocide DBNPA bleek in staat
om deze biofouling te stoppen (dag 31-47,
zie afbeelding 2), maar de drukval over het
membraanelement nam weer onmiddellijk
toe na stopzetting van de DBNPA-dosering
(dag 48). Met voorgeschakelde biologische
actiefkoolfiltratie met zuurstofdosering
toonde de drukval een beperkte toename na
ongeveer 40 dagen.
Toch bleef hier de exponentiële toename
achterwege tijdens de looptijd van deze
onderzoeksfase (ruim 120 dagen). De perme-
abiliteit (MTC) bleef bij beide membranen
(met en zonder BAKF als voorzuivering)
tamelijk constant op 0,6 x 10-8 m/s kPa,
hetgeen erop wijst dat de vervuiling hoofd-
zakelijk is opgebouwd in de spacers van
Biofouling in de RO-module die rechtstreeks werd gevoed met UF-permeaat na ruim 50 dagen looptijd (foto links). Kaarsenfilters na zeven dagen looptijd (foto rechts), het
bovenste kaarsenfilter is gevoed met UF-permeaat, het onderste met BAKF-filtraat.
42 H2O / 18 - 2010
UF permeate
Stop DBNPA dosing
BAC Filtrate
Cleaning RO module
40 50 60 70 80 90 100 110 120
Time (d)
het membraan en niet, of in elk geval veel
minder, op het membraanoppervlak.
Na afloop van de experimenten zijn beide
membraanelementen uit elkaar gehaald en
onderzocht. In het element dat rechtstreeks
was gevoed met UF-permeaat, werd inderdaad
ernstige biofouling aangetroffen (zie foto).
Ook bleek zich veel bacteriemassa te hebben
verzameld op het kaarsenfilter voor RO: de foto
linksonder toont deze situatie na een looptijd
van slechts zeven dagen. Het kaarsenfilter
gevoed met het filtraat van de biologische
actiefkoolfilters bleef nagenoeg schoon.
Deze resultaten laten duidelijk zien dat
de biologische actief koolfiltratie in staat
was om de biofoulingpotentie van het
RO-voedingswater drastisch te verlagen.
Dit werd bevestigd door de accumulatie
van biomassa in de biofilmmonitoren
(zie afbeelding 3). Zonder BAKF was deze
accumulatie, d.w.z. biologische groei, zeer
sterk vanaf dag 21. De accumulatie van ATP
was veel minder in het geval het water was
behandeld met BAKF. Uit de helling van de
curves kan een biofilmvormingssnelheid
worden geschat: grofweg 40 en 400 pg ATP.
Operationele gegevens
proefonderzoek
De UF-installatie (Zenon Zeeweed 500) werd
bedreven bij een netto flux van 28 l/m2 per
uur. De membranen zijn iedere zes minuten
teruggespoeld. Het concentraat is twee keer
per dag afgevoerd. Twee keer per week zijn
de UF-membranen chemisch gereinigd met
natronloog (30 min., pH 10.5), gevolgd door
een zure reiniging met Divos2 (JohnsonDi-
versey, 20 min., pH 3). De actiefkool in de
BAKF-filters (Norit 830P bedhoogte
respectievelijk 1,5 en 1,9 meter) was vers, dat
wil zeggen niet beladen met NOM bij
resultaten die hier worden gepresenteerd,
zijn verkregen bij volledig beladen
actiefkoolfilters. De periode van
NOM-belading (van 0 tot 100%) bedroeg
circa 12.000 bedvolumina.
Om anaerobie in de biologische actief
koolfilters te voorkomen, werd pure zuurstof
gedoseerd aan de BAKF-filters, waarbij werd
gestuurd op een setpoint of 5 mg.l-1 in het
BAKF-filtraat. De BAKF-filters werden één of
twee keer per week gespoeld, afhankelijk
van de weerstand over het filterbed, waarbij
een bedexpansie van 45% werd gehanteerd.
Beide RO-installatie (4 inch modules,
Hydranautics ESPA2) werden bedreven bij
een debiet van één kubieke meter per uur
en een opbrengst van tien procent,
overeenkomend met een flux van 13 l/m2
per uur. Tijdens het onderzoek werd geen
antiscalant gedoseerd.
Gedurende de onderzoeksperiode, waarvan
in dit artikel de resultaten worden gepresen-
teerd, is de RO-module die werd gevoed met
het BAKF-filtraat twee keer gereinigd (op
dag 63 en 78, toen de genormaliseerde
drukval de 15 kPa-grens overschreed). Deze
reiniging bestond uit flushen met
RO-permeaat, gevolgd door natriumbisulfiet
bij pH 10.5 (pH-correctie met natronloog) en
35 ˚C. Na uitspoeling met RO-permeaat
volgde een zure reiniging met Divos2 bij een
pH van 2,6. De reiniging werd afgesloten
met uitspoeling met RO-permeaat.
 *thema platform
15000

UF permeate:
± 400 pg ATP.cm-2.d-1
12000

D
ATP (pg/cm2)

9000

S AC
6000

3000
BAC Filtrate:
± 40 pg ATP.cm-2.d -1
B
0 20 30 40
10 DBNPA:50 60
-2 -1 Afb. 4: Vermoedelijke rol van actieve kool: drager
days ± 0.3 pg ATP.cm .d
voor biofilm en sorptiemiddel voor substraat.
Afb. 3: Accumulatie van ATP op de glazen ringen in biofilmmonitor gevoed met UF-permaat (rode lijn) en BAKF- AC = actieve kool, B = biofilm, S = sorptie, D =
filtraat (blauwe lijn). desorptie en omzetting van substraat.

cm-2.d-1 voor respectievelijk het BAKF-filtraat
en het UF-permeaat. Wanneer DBNPA werd
gedoseerd was de biofilmvormingssnelheid
praktisch nul (< 1 pg ATP.cm-2.d-1).
Effect van BAKF op waterkwaliteit
Biologische actiefkoolfiltratie met zuurstof-
dosering verlaagt de vracht aan organische
stof (gemeten als DOC, COD, UV- absorptie),
ammonium, ijzer en mangaan naar het
RO-membraan (zie tabel).
Hoewel met dit proefonderzoek niet kon
worden aangetoond welke specifieke
component(en) de microbiële groei (en
daarmee biofouling) limiteert, is het
aannemelijk dat de verlaagde biofouling-
potentie is gerelateerd aan het verlaagde
aanbod van gemakkelijk afbreekbaar
organisch koolstof. Volgens Van der Kooij
et al.2)zijn lage concentraties gemakkelijk
afbreekbaar organisch koolstof essentieel
voor het voorkomen van ernstige biofouling.
Processen in BAKF
Aangenomen wordt dat gemakkelijk
afbreekbaar organisch koolstof, biologisch
wordt omgezet in de BAKF-filters (zie
afbeelding 4). Hoewel (gemakkelijk
afbreekbare) organische componenten
direct kunnen worden geadsorbeerd door
actieve kool3) is deze absorbent in staat om
biologische omzetting te versnellen4).
Het zuurstofverbruik in de BAKF-filters
varieerde tussen 5 and 40 mg/l, afhankelijk
van de kwaliteit van het rwzi-effluent en
de temperatuur. De hoogste biologische
activiteit werd gemeten in de zomerpe-
riode, bij temperaturen boven de 15°C.
In die situatie werden de filters elke dag
of eenmaal per twee dagen gespoeld om
verstopping door biomassa te voorkomen.
Tijdens de eerste minuten na spoeling
bevatte het BAKF-filtraat hoge concentraties
biomassa (10-15 μg/l ATP). Om uitspoeling
van biomassa naar de RO-membranen
te voorkomen, werd het BAKF-filtraat
geloosd tijdens het eerste uur na spoeling.
Gedurende die tijd daalde de ATP-concen-
tratie van het filtraat tot circa 30 ng/l, verge-
lijkbaar met het UF-permeaat (zie tabel).
Uit massabalansen kan worden afgeleid dat
een groot deel van de zuurstofconsumptie in
de BAKF-filters werd gebruikt voor nitrificatie:
omzetting van 4,9 mg/l ammonium-N naar
nitraat (de gemiddelde omzetting tijdens het
onderzoek) brengt een theoretisch zuurstof-
verbruik met zich mee van 22 mg/l. Naast
nitrificatie trad ook denitrificatie op, dus
omzetting van nitraat naar stikstofgas in de
BAKF-filters. De stikstofbalans (met data uit
de tabel) geeft aan dat ongeveer 35 procent
van het gevormde nitraat ook weer wordt
gedenitrificeerd. Dit gebeurt waarschijnlijk in
de binnenste regionen van de biofilm, d.w.z.
daar waar geen zuurstof aanwezig is. Uit
ander onderzoek5) kan worden afgeleid dat
denitrificatie in BAKF-filters, inderdaad wordt
gestimuleerd door het de adsorptieve eigen-

Effect van biologische actiefkoolfiltratie op de waterkwaliteit (gemiddelden, n = 20).

parameter eenheid permeaat UF filtraat BAKF1 filtraat BAKF2

aluminium (μg/l) 39 27
ATP (ng/l) 32 39 27
BOD-5 (mg/l O2) 0,8 1,1 0,9
DOC (mg/l) 10 9,3 8,2
COD (mg/l O2) 52 17
troebelheid FTU 0,03 0,04 0,04
membraan fouling index (s/l2) 0,6 5,5
ijzer (mg/l) 0,05 0,02
mangaan (mg/l) 0,05 0,01
O2 (mg/l) 10,2 6,3 9,3
NH4-N (mg/l) 5,5 1,1 0,6
NO2-N (mg/l) 0,3 0,2 0,1
NO3-N (mg/l) 6,8 6,8 7,6
PO4-P (mg/l) 0,8 0,8
UV-absorptie 254 nm (Abs/m) 28 26 21

H2O / 18 - 2010 43
 schappen van actieve kool: deze vergroten
de stabiliteit en capaciteit van biologische
omzettingsprocessen.
Naast biologische spelen ook fysisch-
chemische processen in de BAKF-filters een
rol. Oxidatie (met zuurstof ) en filtratie (over
actiefkool) bleek ook de ijzer- en mangaan-
vervuiling van de RO-membranen aanzienlijk
te verlagen: ijzer met 60 procent en mangaan
met 80 procent (zie tabel).
Conclusie
Dit proefonderzoek heeft aangetoond dat
biologische actiefkoolfiltratie met zuurstof-
dosering veelbelovend is voor het beheersen
van biofouling van RO-membranen. Vrijwel
zeker wordt de biofouling beheerst door
beperking van het aanbod aan nutriënten
als gevolg van biologische omzetting
van gemakkelijk afbreekbaar organisch
koolstof in de BAKF. Deze componenten zijn
aanwezig in het effluent van de rwzi Emmen
en worden niet dan wel onvoldoende
verwijderd met ultrafiltratie. Verder heeft dit
onderzoek uitgewezen dat biofouling ook
kan worden voorkomen met de dosering
van de biocide DBNPA. Deze optie is niet
gekozen daar NieuWater (ook) bij dit project
als uitgangspunt heeft het gebruik van
chemicaliën zoveel mogelijk te beperken. De
optie waarbij biologische actiefkoolfiltratie
centraal staat, is dan ook gerealiseerd in de
puurwaterfabriek in Emmen.
LITERATUUR
1) Vrouwenvelder J., J. Kappelhof, B. Heijman, J.
Schippers en D. van der Kooij (2003). Tools for
fouling diagnosis of NF and RO membranes and
assessment of the fouling potential of feed water.
Desalination 157, pag. 361-365.
2) Van der Kooij D., W. Heijnen, E. Cornelissen, J. van
Agtmaal, K. Baas en G. Galjaard (2007). Elucidation
of membrane biofouling processes using bioassays
assessing the microbial growth potential of feed
water. Proceedings AWWA Membrane Technology
Conference, Tampa Bay US.
3) Bonné P., J. Hofman en J-P. van der Hoek (2002).
Long term capacity of biological activated carbon
filtration for organics removal. Water Supply 2, pag.
139-146.
4) Polanska M., K. Huysman en C. van Keer (2005).
Investigation of assimilable organic carbon (AOC)
in flemish drinking water. Wat. Res. 39, pag. 2259-
2266.
5) Sison N., K. Hanaki en T. Matsuo (1996).
Denitrification with external carbon source utilizing
adsorption and desorption capability of activated
carbon. Wat. Res. 30, pag. 217-227.

advertentie

11 t/m 14 januari

Samenwerking in de
InfraKeten
Alles op het gebied van:
‡,QIUDVWUXFWXXU ‡Verkeerstechnologie
‡2QGHUJURQG ‡(QHUJLH
‡ Water ‡2SHQEDUHUXLPWH
Strategische partners

Registreer nu voor een gratis bezoek!

Ga naar www.infratech.nl

InfraTech 2011 is dé ontmoetingsplaats voor de gehele infraketen. Ook op het gebied van water. Oriënteer u op het brede aanbod producten en diensten, kom netwerken
en wissel kennis uit met vakgenoten. Schrijf u in voor de RAW-bijeenkomsten en CROW Infraweek of bezoek de dagelijkse bijeenkomsten in het InfraTheater. Ook voor
innovaties, carrière en studie bent u van 11 t/m 14 januari 2011 in Ahoy op het juiste adres. Zie www.infratech.nl voor een overzicht van activiteiten.

44 H2O / 18 - 2010
 platform

Jan Wanink, Koeman en Bijkerk bv

Reinder Torenbeek, Torenbeek Consultant
Herman Wanningen, Wanningen Water Consult
Rinke van Veen, Provincie Drenthe

Oppervlaktewater in Drenthe
wordt warmer
Dat het klimaat verandert, weten we. De gevolgen daarvan voor het
waterbeleid in Nederland zijn en worden steeds beter onderzocht en bekend.
Het onderzoek richt zich echter vooral op de problemen in het hoofdwater-
systeem, zoals de verhoging van de zeespiegel, het afvoerpatroon van de grote
rivieren en het gebrek aan voldoende zoet water. Het veranderende klimaat
heeft echter ook gevolgen voor het regionale waterbeheer. In opdracht van de
Provincie Drenthe is één aspect daarvan onderzocht: het opwarmen van het
oppervlaktewater in Drenthe en de gevolgen daarvan voor de waterkwaliteit
en de ecologie. Voor deze studie zijn meetreeksen van de temperatuur van
het oppervlaktewater vanaf 1974 statistisch onderzocht. Het water in Drenthe
blijkt warmer geworden.

in watertemperatuur werkelijk optreden7),

R
ijkswaterstaat heeft de feiten en beheergebieden liggen deels in Drenthe.
ficties over het waterbeheer en het evenals de mogelijke gevolgen hiervan voor Oudere gegevens zijn verzameld van het
veranderende klimaat overzich- de waterkwaliteit en ecologie en vervolgens voormalig Zuiveringsschap Drenthe. Deze
telijk in kaart laten brengen1). Het is duidelijk: de gevolgen voor het waterbeheer. gaan terug tot 1974 en moesten voor deze
het weer wordt extremer, de zeespiegel stijgt, studie deels nog gedigitaliseerd worden. Er
het afvoerpatroon van de rivieren wordt Het eerste doel van de studie is het zijn meetpunten gekozen die zowel door het
grilliger. Droogte en wateroverlast zullen analyseren van langjarige meetreeksen op voormalig Zuiveringsschap Drenthe als door
vaker voorkomen. Rijkswaterstaat heeft ook trends. De vraag is in hoeverre een trend de nieuwe waterschappen zijn onderzocht.
de klimaatbestendigheid van Nederland in watertemperatuur in de Drentse opper- Alle meetpunten zijn gedurende de gehele
laten onderzoeken2). Dat onderzoek richt vlaktewateren zichtbaar is. Voor deze vraag onderzoeksperiode maandelijks bemonsterd.
zich vooral op het hoofdwatersysteem zijn meetgegevens van de waterschappen In totaal zijn gegevens van negen kanalen,
van Nederland. Ook voor het regionale Hunze en Aa’s, Noorderzijlvest, Reest en twee meren en negen beken verzameld.
waterbeheer heeft het veranderende Wieden en Velt en Vecht gebruikt. Deze De gegevens zijn geanalyseerd met het
klimaat zeer waarschijnlijk gevolgen. Door waterschappen zijn in 2000 opgericht. Hun statistisch pakket PASW (voorheen SPSS).
Deltares is een verkennende studie voor het
waterbeheer op hogere zandgronden in Groote Diep, ook wel Eenerdiep. Deze middenloop is, door grondwaterinvloeden, één van de koelere wateren
oost-Brabant uitgevoerd3). Uit de studie blijkt van Drenthe (foto: Herman Wanningen).
dat het droogvallen van beken, onvoldoende
wateraanbod, regionale wateroverlast en de
waterkwaliteit de belangrijkste problemen
zijn. STOWA onderzoekt hoe de regionale
uitwerking van het Deltaprogramma het best
uitvoerbaar is. Dit onderzoeksprogramma
gaat vooral in op de aspecten watervei-
ligheid en -verdeling (verziltingsbestrijding).
Ook de gevolgen van het veranderende
klimaat op natuur en ecologie in (regionaal)
oppervlaktewater worden onderzocht, zowel
in Nederland4),5) als internationaal6).

In het kader van het programma Klimaat

en Energie van de Provincie Drenthe
bestaat behoefte aan inzicht in hoeverre in
Drenthe sprake is van veranderingen in de
temperatuur van de oppervlaktewateren. In
opdracht van de provincie is daarom op basis
van meetgegevens onderzocht welke trends

H2O / 18 - 2010 45
 Het tweede doel van de studie is het in
beeld brengen van mogelijke effecten van code naam a b p R2
een temperatuurverandering op de water- kanalen
kwaliteit en ecologie. De volgende vragen
K01 Rodervaart -0,0071 25,770 0,325 0,00
zijn behandeld:
t Wat is de temperatuursafhankelijkheid van K02 Noord-Willemskanaal 0,0516 -90,930 0,000 0,13
de belangrijkste (bio)chemische processen K03 Grevelingskanaal 0,0311 -50,382 0,000 0,05
in het oppervlaktewater en welke
gevolgen kan een temperatuurverhoging K04 Hoogeveensche Vaart 0,0419 -71,720 0,000 0,10
op de concentratie van verschillende K05 Verlengde Hoogeveensche Vaart 0,0173 -22,771 0,001 0,02
chemische stoffen hebben?
t Wat zijn de verwachte effecten van de
K06 Kanaal Coevorden-Alte Picardie 0,0188 -26,084 0,001 0,02
gevonden trends op de biologische K07 Bargermeerkanaal 0,0197 -25,990 0,001 0,02
kwaliteitselementen (fytoplankton, overige K08 Weerdingermond 0,0294 -47,414 0,000 0,06
waterflora, macrofauna en vis)?
Deze vragen zijn beantwoord met behulp K09 Lutterhoofdwijk 0,0029 5,786 0,632 0,00
van literatuurstudie en beoordelingen door
deskundigen.
meren
Wordt het Drentse oppervlaktewater M01 Leekstermeer 0,0391 -66,971 0,000 0,08
warmer? M02 Zuidlaardermeer 0,0343 -57,028 0,000 0,06
Het antwoord op deze vraag is ‘ja’. Gemiddeld
genomen is de watertemperatuur circa
1,5˚C gestegen over de periode 1974-2009. beken
Op maar liefst 17 van de 20 onderzochte
R01 Koningsdiep 0,0394 -66,785 0,000 0,07
locaties zijn over de 36-jarige tijdreeks met
jaargemiddelde temperaturen significante R02 Drentsche Aa 0,0411 -70,724 0,000 0,08
positieve trends gevonden. De resultaten van R03 Eenerdiep 0,0466 -82,187 0,000 0,11
de statistische analyse van de gemiddelde
jaartemperatuur van alle meetpunten zijn R04 Oude Diep 0,0642 -116,509 0,000 0,19
gegeven in tabel 1. R05 Steenwijker Aa 0,0264 -40,837 0,000 0,03
Opvallend is dat het significantieniveau in
R06 Reest -0,0104 32,352 0,126 0,00
de meeste gevallen zeer hoog is (p = 0,000),
maar de hoeveelheid verklaarde variantie in R07 Oostermoerse vaart 0,0180 -24,468 0,008 0,01
het algemeen erg laag. Dit laatste betekent R08 Oostermoerse vaart 0,0148 -18,133 0,024 0,01
dat niet alleen de tijd aan de trends ten
grondslag ligt. Luchttemperatuur blijkt R09 Oude Vaart 0,0246 -37,185 0,000 0,03
de belangrijkste verklarende factor te zijn.
Hiervoor zijn de gegevens van het KNMI- Tabel 1. Lineaire regressie van jaargemiddelde watertemperatuur met bemonsteringsjaar over de periode
station Eelde gebruikt. 1974-2009. De formule voor de regressielijn is: T = a*Jaar + b, waarbij T = watertemperatuur in ˚C, a =
regressiecoëfficiënt en b = constante. De tabel geeft de waarden voor a en b, de significantie (p) en de verklaarde
Afbeelding 1 laat zien dat zowel binnen als variantie (R2). Vetgedrukte waarden vertegenwoordigen statistisch significante (p < 0,05) regressies.
tussen de onderzochte watertypen sprake
is van de nodige variatie in de relatie tussen In afbeelding 2 zijn de (gemiddelde) trends minima en maxima, de zomer- en winterge-
de jaargemiddelde watertemperatuur en in de onderzochte kanalen, beken en meren middelden en de gemeten temperaturen in
de tijd, alsook in de absolute waarden van doorgetrokken naar jaren die voor de Kader- april en mei.
de watertemperatuur. Er lijkt een verband richtlijn Water van belang zijn: 2015, 2021 en
te bestaan tussen de watertemperatuur 2027. Ook op het niveau van het watertype t Bij de wintergemiddelde temperatuur en
aan het begin van het onderzoek en de komt het eerder genoemde beeld naar voren, de minimum- en maximumtemperatuur
mate van verandering in de tijd. Hierbij dat een relatief lage temperatuur bij de zien we weinig significante trends;
vindt in het algemeen de grootste tempe- aanvang van de meetreeks samengaat met een t De gemiddelde temperatuur in de zomer
ratuurstijging plaats in de wateren met relatief grote stijging door de jaren heen. In toont een grotere stijging dan die voor de
de laagste aanvangstemperatuur. Dit 2027 worden voor de meren, beken en kanalen jaargemiddelde temperatuur. Dit betekent
wordt waarschijnlijk veroorzaakt doordat jaargemiddelde temperaturen verwacht van dat de wijziging in watertemperatuur
een hogere omgevingstemperatuur respectievelijk 12,4, 12,5 en 12,6˚C. door de klimaatverandering vooral in
relatief koude (door grondwater gevoede) de zomerperiode tot uiting komt. Dit is
watergangen sterker beïnvloedt dan De statistische analyses zijn niet alleen belangrijk, omdat deze periode ecologisch
wateren die bij aanvang (in 1974) al warmer uitgevoerd voor de jaargemiddelde gezien de meest kritische is en dus voor de
zijn. temperatuur, maar ook voor de jaarlijkse KRW-doelen belangrijk;
t Ook in april en mei wordt de watertempe-
Tabel 2. Temperatuurcoëfficiënten. ratuur hoger. Dit is van belang in relatie tot
de verlaagde kritische watertemperatuur
proces typische waarden EUTROF1A en PCLake en (20˚C) die in KRW-verband voor deze
(literatuur, meting) EUTROF2A PCDitch maanden is vastgesteld in verband met de
groei van algen 1,066 1,04 paaiperiode van veel vissoorten.
afbraak van algen 1,04 Gevolgen voor de waterkwaliteit
respiratie algen 1,04 De waargenomen trends in watertempe-
ratuur hebben ook gevolgen voor de water-
mineralisatie 1,020-1,080 1,04 1,07
kwaliteit. De snelheid van veel (bio)chemische
nitrificatie 1,080 1,06 1,08 processen is afhankelijk van de temperatuur.
denitrificatie in water 1,045 1,06 Tabel 2 geeft een overzicht van tempera-
tuurcoëfficienten van enkele belangrijke
denitrificatie in sediment 1,04 waterkwaliteitgerelateerde processen. In
afbeelding 3 is aangegeven hoe de snelheid

46 H2O / 18 - 2010
 platform

Afb. 1: Grafische weergave van de gevonden trends in jaargemiddelde watertemperatuur voor alle onderzochte wateren (zie tabel 1 voor formules van de lineaire
regressielijnen en de bij de gecodeerde meetpunten behorende namen van de wateren). Doorgetrokken lijnen vertegenwoordigen statistisch significante regressies, voor
de onderbroken lijnen was het gevonden verband niet significant. Verticale stippellijnen tonen het eerste (1974) en laatste meetjaar (2009) van de reeks waarop de trends
zijn gebaseerd, alsmede een drietal met betrekking tot de KRW belangrijke toekomstige jaren (2015, 2021 en 2027). Extrapolatie van de lineaire regressie maakt het
mogelijk de voor deze drie jaren voorspelde waarden uit de grafiek af te lezen.

van processen bij verschillende temperatuur-

coëfficienten verandert ten opzichte van de
snelheid bij 20˚C. In de praktijk betekent dit,
dat rond de 20˚C een temperatuurstijging
van één graad leidt tot een toename van de
maximale groeisnelheid van algen en van
de mineralisatie met circa vier procent. De
snelheden van nitrificatie en denitrificatie
nemen onder die omstandigheden toe met
circa zes procent. Door de toename van
de denitrificatie kan het stikstofgehalte bij
een stijgende temperatuur dalen. Door een
grotere mineralisatie kan echter meer fosfaat
in het water komen.

Naast de snelheid van biochemische

processen is ook wijziging van het zuurstof-
gehalte van belang. De reaeratie van zuurstof
van de lucht naar het water is afhankelijk
van de temperatuur. In de modellen PCLake
en PCDitch8) wordt een waarde van 1,024
aangehouden. De snelheid van reaeratie is
dus minder afhankelijk van de temperatuur
dan de eerder genoemde biochemische
processen. Belangrijker is de temperatuur-
afhankelijkheid van de zuurstofverzadiging
in water. Kouder water kan meer zuurstof
bevatten dan warmer water. De formule is:
C = 14,7 - 0,41*T + 0,008*T2 - 0,00008*T3
waarin C staat voor de zuurstofconcentratie
(mg/l) en T voor de temperatuur (˚C). Dit
Afb. 2: Voorspelde jaargemiddelde watertemperatuur en standaardfout in 1974, 2009, 2015, 2021 en 2027, voor
de drie onderzochte watertypen. De punten vertegenwoordigen de gemiddelde waarden van de individuele
trendlijnen voor de betreffende jaren (voor kanalen en beken: n=9; voor de meren: n=2). Voor niet-significante
regressies zijn voor alle vijf jaren de jaargemiddelde meetwaarden over de periode 1974 - 2009 gebruikt.
velijk 1, 2 en 4-5. Eén van de uitgangspunten uitgevoerd naar de potentiële effecten van
bij deze beoordeling is een gelijke tempera- klimaatverandering op aquatische gemeen-
tuurstijging in de verschillende watertypen. schappen10). Als we de conclusies van dat
Voor de Drentse wateren bestaan echter onderzoek vertalen naar de situatie van het
duidelijke verschillen in toename van Drentse oppervlaktewater, komen we tot de
de watertemperatuur tussen deze drie volgende conclusies:
watertypen (zie afbeelding 2). Tussen 1974 t Levenscycli van soorten verschuiven in de

betekent bijvoorbeeld dat de zuurstofverza-
diging in water bij 21˚C 0,2 mg/l lager is dan
bij 20˚C.
Recent is voor alle Nederlandse opper-
vlaktewatertypen de doorwerking van
en 2009 nam in Drenthe de jaargemiddelde
temperatuur van de relatief ongevoelige
kanalen gemiddeld toe met 0,8˚C, van de iets
gevoeliger meren met 1,3˚C (1,6 maal hoger
dan de stijging in de kanalen) en van de
gevoelige beken met 1,1˚C (1,4 maal hoger
tijd. Bij algen betekent dit bijvoorbeeld dat
de blauwalgenbloei eerder in het jaar kan
gaan optreden. Voor gevoelige wateren
zoals de meren kan dit tot extra zwemwa-
terproblemen leiden;
t Soorten die afhankelijk zijn van koud

klimaatverandering op processen in het
water beoordeeld9). Hierbij is een score
bepaald voor de mate van gevoeligheid per
watertype. Voor kanalen, meren en beken
bedragen de scores op een schaal van 1
(weinig effect) tot 5 (groot effect) respectie-
dan de stijging in de kanalen). Juist in de
gevoelige watertypen is dus sprake van een
relatief grote temperatuurstijging.
Gevolgen voor flora en fauna
In 1999 is een oriënterende literatuurstudie
water, kunnen het moeilijker krijgen zich te
handhaven. Neem de beschermde kwabaal.
Deze vissoort is voor de voortplanting
afhankelijk van kouder water. Terugkeer van
deze soort in Drenthe kan door tempera-
tuurverhoging moeilijker worden;

H2O / 18 - 2010 47

Afb. 3: Wijziging van de snelheid van een proces ten
opzichte van de snelheid bij 20˚C voor twee waarden
van de temperatuurscoëfficiënt.
t De verspreiding van exoten als de grote
waternavel kan toenemen en op meer
plaatsen overlast veroorzaken. Bij hogere
temperaturen groeien deze planten ook
nog sneller;
t De groei van (inheemse) water- en
oeverplanten kan versnellen, waardoor
watergangen sneller dichtgroeien en
waterschappen vaker moeten maaien.
Gevolgen voor het waterbeheer in
Drenthe
Welke lering kunnen de Drentse water-
beheerders uit deze gevolgen van een
veranderend klimaat voor het waterbeheer
trekken? We zien drie hoofdlijnen:
t maatregelen uitvoeren om de verhoging
van de watertemperatuur te beperken.
Goede maatregelen zijn het beschaduwen
van wateren (beken) door bomen en het
aanleggen van diepere gedeelten (bijvoor-
beeld stroomkuilen);
t maatregelen uitvoeren om de gevolgen
voor de waterkwaliteit te beperken. Deze
Het Noord-Willemskanaal heeft net als alle andere kanalen in Drenthe in 1974 een hogere temperatuur dan de meren en beken. In 2009 liggen de temperaturen dichter bij
elkaar (foto: Herman Wanningen).
48 H2O / 18 - 2010
moeten de negatieve effecten zoveel
mogelijk compenseren. Hierbij valt te
denken aan het verder terugdringen van
de emissies van nutriënten en frequenter
baggeren;
t leren leven met de gevolgen van warmer
water. Dit betekent: frequenter maaien,
vaker plaagsoorten bestrijden, frequenter
ziekten zoals botulisme bestrijden en vaker
sluiten van zwemplassen wegens overlast
door blauwalgen en zwemmersjeuk.
‘Natuurlijk’ gegeven?
Tot slot willen we de vraag stellen: In
hoeverre is het veranderend klimaat,
inclusief de gevolgen hiervan voor het
waterbeheer, een ‘natuurlijk’ gegeven?
In de Kaderrichtlijn Water is de Toestand-
en Trendmonitoring opgenomen om
natuurlijke en antropogene veranderingen
op lange termijn te onderzoeken. Dat
is niet zonder reden. Een slechte water-
kwaliteit als gevolg van menselijk handelen
wordt volgens de regels van de KRW niet
geaccepteerd. Maar er kan ook geredeneerd
worden dat een slechtere waterkwaliteit als
gevolg van klimaatverandering onvermij-
delijk is en niet tegen proportionele kosten
is te voorkomen. In dat geval zou artikel
4.5 (een lagere doelstelling vanwege een
onomkeerbare slechte waterkwaliteit) in
werking kunnen treden. In de praktijk zou
dit betekenen dat de normen voor water-
kwaliteit zijn aan te passen. Wij schatten
in dat het zo ver nog niet komt, omdat op
nutriënten-, beheer- en inrichtingsniveau
nog allerlei maatregelen mogelijk zijn,
waardoor de wateren meegroeien met
de trend in de temperatuur. We bevelen
daarom aan om een lijst met inrichtings- en
beheermaatregelen uit te werken waarmee
de water- en natuurbeheerders zorgen dat
de wateren in Drenthe ‘meegroeien’ met de
klimaatverandering. Deze lijst is vervolgens
toepasbaar bij de actualisatie van de
KRW-stroomgebiedplannen in 2015.
NOTEN
1) Deltares (2008). Waterbeheer in een veranderend
klimaat. Feiten en ficties van tachtig beweringen in
de media. In opdracht van Rijkswaterstaat.
2) Deltares (2008). De klimaatbestendigheid van
Nederland Waterland. Verkenning van knikpunten
in beheer en beleid voor het hoofdwatersysteem.
In opdracht van Rijkswaterstaat.
3) Boland D., M. Hoogvliet, R. Knoben en E-J. Melisie
(2010). Klimaatbestendigheid van het waterbeheer
op de hoge zandgronden. H2O nr. 12, pag. 13-15.
4) Wanink J., H. van Dam, F. Grijpstra en T. Claassen
(2008). Invloed van klimaatverandering op
fytoplankton van de Friese meren. H2O nr. 23, pag.
32-35.
5) Van Dam H. en A. Mertens (2008). Vennen minder
zuur maar warmer. H2O nr. 12, pag. 36-39.
6) Jeppesen E., M. Meerhoff, K. Holmgren, I. González-
Bergonzoni, F. Teixeira-de Mello, S. Declerck, L. De
Meester, M. Søndergaard, T. Lauridsen, R. Bjerring,
J. Conde-Parcuna, N. Mazzeo, C. Iglesias, M.
Reizenstein, H. Malmquist, Z. Liu, D. Balayla en X.
Lazzaro (2010). Impacts of climate warming on lake
fish community structure and potential effects on
ecosystem function. Hydrobiologia 646, pag. 73-90.
7) Wanningen H., R. Torenbeek en J. Wanink (2010).
Wordt het Drentse water warmer? Onderzoek naar
het effect van klimaatverandering op het Drentse
oppervlaktewater in de periode 1974-2009. In
opdracht van Provincie Drenthe. Koeman en Bijkerk
bv. Rapport 2010-031.
8) Janse J. (2005). Model studies on the
eutrophication of shallow lakes and ditches.
Proefschrift Wageningen Universiteit.
9) Besse-Lototskaya A. en P. Verdonschot (2010).
Hoe kwetsbaar zijn onze waterecosystemen voor
klimaatverandering? H2O nr. 14/15, pag. 27-29.
10) Wanink J. (1999). Effecten van klimaatverandering
op aquatische gemeenschappen: literatuurstudie
voor het project WIN. Koeman en Bijkerk bv.
Rapport 99-46.
 platform

Cor-Jan Vermeulen, HKV Lijn in water

Jakolien Leenders, HKV Lijn in water
Erwin de Groot, Hoogheemraadschap van Rijnland

Gevolgen overstromingen dijkringen

14, 15 en 44 te beperken?
Waterschappen, provincies en het Rijk investeren veel in het voorkomen
van overstromingen. Desondanks blijft er altijd een (kleine) kans op
overstromingen. Om adequate noodmaatregelen tijdens (dreigende)
overstromingen te kunnen nemen, vinden daarom ook voorbereidingen
plaats. Zo zijn afspraken gemaakt over samenwerking en informatie-uitwis-
seling bij een (dreigende) overstroming en zijn er gezamenlijke oefeningen.
Een volgende stap is het uitwerken van een handelingsperspectief bij een
(dreigende) overstroming: zijn, waterstaatkundig gezien, de gevolgen van een
overstroming te beperken? En zo ja, op welke wijze?

A
ansprekende voorbeelden van
gevolgbeperkende maatregelen
zijn de vinger in de dijk van Hansje
Brinkers en het dichten van de bres door het
invaren van een schip, zoals is gebeurd bij
Nieuwerkerk aan den IJssel in 1953. De vraag
bij deze maatregelen is of de maatregelen
het gewenste effect bewerkstelligen en of
deze, in geval van overstromingsdreiging,
ook nog zijn te realiseren.

Voor het beheergebied van dijkring 14

(Zuid-Holland), 15 (Lopiker- en Krimpener-
waard) en het noordelijk deel van dijkring 44
(Kromme Rijn) (zie afbeelding 1) is een quick
scan uitgevoerd naar mogelijke gevolg-
beperkende noodmaatregelen in geval van
een (dreigende) overstroming. Doel van de
quick scan was snel inzicht te krijgen in de
potentie van gevolgbeperkende maatregelen
bij overstromingsdreiging en het benoemen
van eventuele aandachtspunten bij de inzet
van deze maatregelen.
In de quick scan is gekeken naar waterstaat-
kundige noodmaatregelen die de gevolgen
Afb. 1: De dijkringen 14, 15 en 44.
Het schip ‘De Twee Gebroeders’ in een bres bij Nieuwerkerk aan den IJssel in 19531).
van overstromingen beperken. Het betreft
te overwegen maatregelen wanneer de
crisisorganisatie is opgeschaald, zonder dat
ze deel uitmaken van de rampenplannen.
Aangehouden is dat de gevolgbeperkende
maatregelen pas in beeld komen als sprake
is van een reële overstromingsdreiging,
op het moment dat voorbereidingen,
besluitvorming en uitvoering van de
acties beginnen. De maatregelen die in de
quickscan als bruikbare optie naar voren
komen, zijn in een vervolgonderzoek in
detail uit te werken en kunnen mogelijk
uitgroeien tot een vast onderdeel van de
hoogwaterbescherming. Het gaat dan om
preventieve maatregelen die onderdeel
zijn van de hoogwaterbescherming van de
waterbeheerders.
De effectiviteit van de maatregelen is
bepaald aan de hand van vier situaties:
dreiging van overstroming aan de kust,
van de Nieuwe Waterweg en de Nieuwe
Maas, van de Lek en van het bezwijken van
de Noordersluis bij IJmuiden. Voor elk van
deze situaties is uitgegaan van een referen-
tiesituatie om het effect van de maatregel
te kwantificeren, in eerste instantie van
dreigingssituaties zoals deze zich bij de
ergst denkbare overstroming voordoen2).
Aanvullend op deze scenario’s zijn voor de
dreiging langs de kust en de Lek de effecten
van een aantal maatregelen doorgerekend,
voor een situatie waarin minder doorbraak-
locaties ontstaan en/of de buitenwaterstand
iets minder extreem is dan bij de ergst
denkbare overstroming.
In de quick scan is voor de genoemde
dreigingsituaties een 12-tal maatregelen
verkend (zie afbeelding 2). Voor deze
maatregelen zijn de effecten berekend

H2O / 18 - 2010 49
 met behulp van een overstromings- en een
schademodel. De haalbaarheid en kosten van
de maatregelen zijn ingeschat op basis van
deskundige beoordelingen. De maatregelen
zijn geselecteerd op basis van een inven-
tarisatie die onder de betrokken waterbe-
heerders is uitgevoerd.
De tabel geeft een overzicht van het type
maatregelen dat in de quick scan is verkend.
Een aantal maatregelen is alleen toepasbaar
voor een specifieke dreigingsituatie, zoals
het afvoeren van water aan de oostzijde van
het Noordzeekanaal. Andere maatregelen,
zoals noodcompartimentering, zouden voor
meerdere dreigingsituaties inzetbaar kunnen
zijn.
Afleiden van water vanaf de Lek
Bekeken is of de hydraulische belasting op
de rivier is te verminderen door water af te
voeren naar het Amsterdam-Rijnkanaal en
het Noordzeekanaal via de Beatrixsluizen.
De maximale transportcapaciteit van
het Amsterdam-Rijnkanaal bedraagt 270
kubieke meter per seconde. De maximale
stroomsnelheid op het kanaal is ongeveer
0,45 meter per seconde. Hierbij is uitgegaan
van een kanaalbreedte van 100 meter. Het
regionale systeem kan het water niet bergen,
keringen langs het kanaal moeten worden
gesloten om het gebied te beschermen en
het water moet direct worden afgevoerd. De
kunstwerken bij Muiden, Schellingwoude
en IJmuiden beschikken hiervoor over
voldoende capaciteit. In de huidige situatie is
er bij Zeeburg op het Amsterdam-Rijnkanaal
een versmalling die zorgt voor beperking van
de maximale transportcapaciteit (het kanaal
is daar 50 in plaats van 100 meter breed).
Dit betreft een tijdelijke situatie, omdat de
versmalling dit najaar verdwijnt.
Een onttrekking van 270 kubieke meter
per seconde bij de Beatrixsluizen zou een
waterstandsdaling van 20 cm op de Lek
betekenen. De theoretische afvoercapaciteit
van de Beatrixsluizen bedraagt ongeveer
600 kubieke meter per seconde. Dat is
ruimschoots voldoende, waardoor ‘knijpen’
met de schuiven in de sluis nodig is om het
afvoerdebiet te beperken. Een belangrijke
ontwerpparameter daarbij is de stroom-
Afb. 2: Overzicht van onderzochte noodmaatregelen bij overstromingsdreiging.
50 H2O / 18 - 2010
type maatregel
maatregelen buiten de dijkring die de
hydraulische belasting verminderen
maatregelen binnen de dijkring die de
instroom in het gebied beperken
maatregelen binnen de dijkring die het
water versneld uit de dijkring voeren
maatregelen binnen de dijkring die het
water sturen en economisch waardevolle
gebieden beschermen
Type maatregel, met voorbeelden die zijn verkend in de quick scan van gevolgbeperkende maatregelen voor de
dijkringen 14, 15 en 44.
snelheid in en direct na de sluis. Bij een netto
verval van vier meter over de Beatrixsluis is
de stroomsnelheid bijna negen meter per
seconde. Ook bij het ‘knijpen’ van de doorlaat-
opening blijft de snelheid een kritieke factor.
Die wordt namelijk alleen bepaald door het
verval over de sluis. Om de maatregel uit
te kunnen voeren, zullen daarom aanpas-
singen aan de sluis nodig zijn, bijvoorbeeld
aan het inlaatwerk (aanpassen van de
hefdeuren), maar ook de bodemverdediging.
De maatregel is potentieel interessant, gezien
een waterstandsdaling van 20 cm op de Lek
en door een ingrijpende verbouwing van
de Beatrixsluizen in de komende jaren. De
aanpassingen zijn daarmee te combineren.
De maatregel heeft voldoende potentie om in
meer detail te onderzoeken.
Beperken instroom van het gebied
Afsluiten watergangen direct achter bres
Doel van de maatregel is het instromend
debiet en het overstromingspatroon zodanig
te beïnvloeden dat de schade en het aantal
slachtoffers beperkt blijven. Omdat afwate-
ringskunstwerken te beschouwen zijn als
potentiële breslocaties, is gekeken naar het
effect van het afsluiten van de achterlig-
gende watergangen. Die maatregel is relatief
eenvoudig en goedkoop: eerst worden grote
zware elementen (verzwaarde containers,
autowrakken, etc.) in de watergang gegooid
en daarna wordt het met kleiner materiaal
opgevuld. Het herstellen van de situatie is
lastiger en kostbaarder.
voorbeeld maatregel
afleiden van water vanaf de Lek
invaren van een schip bij de sluizen
bij IJmuiden; afsluiten van aanwezige
watergangen, direct achter een bres
doorsteek westelijk deel dijkring 15;
afvoeren van water aan de oostzijde van het
Noordzeekanaal
noodcompartimentering
In een situatie met meerdere bressen heeft
het afsluiten van een watergang direct
achter één of twee bressen nagenoeg geen
effect op het overstromingspatroon of de
gevolgen in schade en slachtoffers. Water
dat door de afsluiting vanuit de ene bres
wordt tegengehouden, stroomt via een
andere bres toch het gebied in. De maatregel
heeft een groot effect in de situatie dat
een enkele bres ontstaat én in de nabijheid
van een kanaal waar het water zich snel
naar het achterland verspreidt en daar een
overstroming veroorzaakt. Het afsluiten van
de boezemwateren nabij potentiële zwakke
locaties (zoals Katwijk en Scheveningen) is
vanuit dat oogpunt dan ook een interessante
maatregel. Moeilijkheid bij de inzet van deze
maatregel is wel dat van te voren niet goed is
te voorspellen welk scenario zal optreden en
of de maatregel effect zal hebben.
Invaren van schip in sluizen bij IJmuiden
Naar voorbeeld van de noodsluiting van 1953
bij Nieuwerkerk aan den IJssel is gekeken
naar het effect van een noodsluiting van de
Noordersluis door het invaren van een schip.
De maatregel is voor een bedreiging vanuit
zee geen effectieve oplossing. Dreiging
van het bezwijken van de Noordersluis bij
IJmuiden treedt alleen op bij een zware
storm. Het uitvoeren van de maatregel
tijdens de storm is daardoor praktisch
onmogelijk en bovendien zeer risicovol
door de hoge stroomsnelheden in de sluis.
Dit betekent dat de storm eerst moet gaan
liggen voordat de maatregel kan worden
uitgevoerd. Bij het luwen van de storm is het
hoog water al zodanig afgenomen dat de
noodsluiting nauwelijks effect heeft op de
omvang van de overstroming.
Versneld afvoeren van water
Doorsteek westelijk deel van dijkring 15
Bij een dijkdoorbraak langs de Lek bij dijkring
15 loopt de gehele dijkring onder water. Na
verloop van tijd overstroomt de noordelijke
kering van dijkring 15 en overstromen, via
de Hollandsche IJssel, ook de dijkringen 44
en 14. De waterdiepte in het westelijk deel
van de dijkring komt boven de rivierwa-
terstanden. Gekeken is of een doorsteek in
het westelijk deel van dijkring 15 mogelijk
kan voorkomen dat de dijkringen 14 en 44
onderlopen. Om deze westelijke doorsteek
tot een succes te maken, is het noodza-
kelijk dat de doorsteek vanaf het begin
voldoende breed is. Alleen bij een brede

doorsteek (orde honderden meters) kan de
afvoer uit het dijkringgebied gerealiseerd
worden die in dezelfde orde van grootte
ligt als de instroom bij de bres. Een initiële
doorsteek met een kleine breedte, waarna
deze door het water verder uitgroeit, heeft
weinig effect. Het verval over de doorsteek is
onvoldoende om het water voldoende kracht
te geven om het gat te laten uitgroeien en
door een klein gat is water niet snel genoeg
af te voeren. Ook bij een brede doorsteek
beschermt de maatregel dijkringen 14 en 44
niet. De c-kering langs de Hollandsche IJssel
is daarvoor te laag. De maatregel is alleen
effectief in combinatie met het verhogen
van de c-keringen. Dit is als noodmaatregel
niet mogelijk, omdat de tijd daarvoor te
kort is. Het verhogen van de c-kering is als
structurele maatregel in de bescherming van
dijkringen 14 en 44 wel haalbaar.
Afvoeren water oostzijde Noordzeekanaal
Bij het bezwijken van de Noordersluis bij
IJmuiden zou het een optie kunnen zijn
water naar het IJmeer af te voeren, via de
aanwezige kunstwerken (Oranjesluizen,
Ipenslotersluis, Diemerdamersluis en sluis
bij Muiden). Een doorvoer aan de oostelijke
zijde van het Noordzeekanaal naar het IJmeer
en in sommige gevallen zelfs een toename
van de problemen. Een uitzondering is
noodcompartimentering met de Geniedijk,
omdat hierdoor Schiphol deels beschermd
zal blijven. De economische besparing komt
hierbij niet zozeer uit de directe schade, maar
juist uit de (voorkomen) vervolgschade die
voor de luchthaven significant is.
Algemene inzichten
Op basis van deze quick scan is het
inzicht verkregen dat de omvang van een
overstroming, zoals bij een ergst denkbare
overstroming langs de Nederlandse kust,
eigenlijk te groot is om nog gevolgbeper-
kende maatregelen uit te kunnen voeren. Bij
een overstroming van een kleinere omvang
neemt het handelingsperspectief voor de
inzet van maatregelen weliswaar toe, maar
dit betekent niet direct dat de effectiviteit
van noodmaatregelen toeneemt.
Voor het beheergebied van de dijkringen
14 en 15 en het noordelijk deel van dijkring
44 is een aantal potentieel interessante
maatregelen geïdentificeerd, dat in vervolg-
studies nader is uit te werken. Dit zijn bijvoor-
beeld:
t de mogelijkheden van een doorsteek/
platform
een economische afweging zouden al deze
factoren meegenomen moeten worden om
de effectiviteit van een maatregel te bepalen.
De effecten van de onderzochte noodmaat-
regelen zijn in deze quick scan alleen
afgemeten aan een aantal specifieke
scenario’s. Een goede (organisatorische)
voorbereiding op (dreigende) overstro-
mingen vraagt om een meer generieke
aanpak, waarin rekening wordt gehouden
met verschillende scenario’s en onzeker-
heden in scenario’s.
LITERATUUR
1) Markwat W. en Y. de Vos (2008). Dichting
van stroomgaten in primaire waterkeringen.
Afstudeerverslag.
2) Kolen B. en R. Geerts (2006). Als het tóch misgaat:
overstromingsscenario’s voor rampenplannen -
Betooglijn. HKV Lijn in water.

heeft een positief effect op de gevolgen van overlaatconstructie in het westelijk deel
de overstroming. De maatregel is eenvoudig van dijkring 15;
uit te voeren. Door de hoge stroomsnel- t het ‘afvangen’ van water vanaf de Lek door

heden zullen de Oranjesluizen echter zwaar het Amsterdam-Rijnkanaal en het Noord-

worden beschadigd en mogelijk onbruikbaar zeekanaal;
worden. t de inzet van (verzwaarde) containers voor

het afsluiten van watergangen. Het is

Noodcompartimentering
In de quick scan is gekeken naar het effect
van noodcompartimentering door enerzijds
aanwezige onderdoorgangen van hoger
gelegen autosnelwegen, spoorlijnen
en regionale keringen af te sluiten, en
anderzijds de aanwezige hoge lijnele-
menten te verhogen. Doel van de maatregel
is het overstromingspatroon zodanig te
beïnvloeden dat de schade en het aantal
slachtoffers worden beperkt. Noodcompar-
timentering is voor de gebruikte scenario’s
van overstromingsdreiging geen bruikbare
maatregel. De onderzochte maatregelen
hebben nauwelijks effect op de gevolgen
niet bekend in welke mate deze tijdelijke
constructies in staat zijn het water te
keren. Mogelijk worden deze bij een
overstroming ‘opzij geschoven’.
Voor alle onderzochte noodmaatregelen in
de quick scan waren de kosten orden lager
dan de schade die door de maatregelen zou
worden voorkomen indien daadwerkelijk
een overstroming optreedt. De potentie
van een maatregel wordt echter niet alleen
bepaald door de kosten. Ook de kans op een
daadwerkelijke overstroming, de uitvoer-
baarheid van een maatregel en de kans op
falen/succes spelen een belangrijke rol. In

advertentie

GEEN KALKAANSLAG ONDANKS HARD WATER ! ◊ AL TOEGEPAST MET GROOT SUCCES TOT 50 GRADEN DUITSE HARDHEID
Kalkaanzetting in waterleidingen vergt veel Desincal maakt sinds 25 jaar apparatuur
onderhoud aan waterinstallaties en verkort zonder zouttoevoeging om kalkaanslag in
DESINCAL
®

de levensduur van apparatuur. hardwatergebieden te bestrijden. De werking

de milieuvriendelijke kalkbestrijder
is gebaseerd op het electrofysische principe.
Alle apparaten voldoen aan de gestel-
de Europese keuringseisen (AENOR, IRAM, IMPORTEUR
IQNET) en zijn ISO-gecertificeerd (ISO-14001). Borsthandelsonderneming
T. 06 - 531 66 292
Kalkafzettting .. verleden tijd met Desincal De Desincal-apparaten zijn toepasbaar F. 0529 - 40 1606
Vanaf 2014 verbiedt de Europese Commissie in de industriële- en de consumentenmarkt E. info@borsthandelsonderneming.nl
gebruik van apparatuur met zouttoevoeging. met 5 jaar fabrieksgarantie. I. www.borsthandelsonderneming.nl

H2O / 18 - 2010 51
 Melanie Kuiper, Grontmij, thans Waterschap Zuiderzeeland
Imke Leenen, Grontmij
Gert van Ee, Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier

Problemen met de zwemwater-

kwaliteit in een duurzame stad
Stad van de Zon, een duurzame woonwijk in Heerhugowaard, ligt in het
recreatiegebied Park van Luna. Dit recreatiegebied beschikt over een gesloten
watersysteem met daarin een natuurlijk zuiveringssysteem, namelijk een
stromingslabyrint met veel waterplanten. Sinds vorig jaar heeft de woonwijk
een officiële zwemlocatie. Dit zwemwater is echter van slechte kwaliteit.
Daarom is een onderzoek begonnen naar de oorzaak. Een uitgebreide
meetcampagne op acht meetpunten in het gehele watersysteem laat zien
dat de aanwezige (water)vogels de belangrijkste bron voor fecale veront-
reinigingen zijn en daarmee de belangrijkste oorzaak van de verslechterde
zwemwaterkwaliteit. De fysische en chemische waterkwaliteit is goed. Uit dit
onderzoek blijkt dat het belangrijk is om bij het aanwijzen van functies in een
watersysteem vooraf de bijbehorende wettelijke eisen in beeld te brengen.

I
n de Stad van de Zon, het nieuwe
stedelijke gebied ten zuiden van
Heerhugowaard, wordt gestreefd
naar CO2-emissieneutraliteit. De woonwijk
is duurzaam gebouwd om aan deze
doelstelling te voldoen. De ‘Stad’ is ingebed
in het recreatiegebied ‘Park van Luna’. Dit
gebied omvat onder andere 75 hectare
oppervlaktewater dat is gegraven voor
recreatieve doeleinden. Naast recreatie
heeft het gebied een natuurfunctie, kan
er waterberging plaatsvinden en water
geconserveerd worden. Het watersysteem
is losgekoppeld van het omliggende
polderwater.

Bij extreme droogte kan water vanuit de

omliggende polder het watersysteem van
het Park van Luna worden ingelaten, maar
dit is sinds de ontwikkeling van het water-
systeem (in 2005) nog niet gebeurd. Het
watersysteem is ingericht met een eigen
zuiveringssysteem (een stromingslabyrint
van circa 70 hectare met veel waterplanten)
om het water schoon te houden.

Bij de aanleg van het Park van Luna is

een zwemstrand ingericht. Sinds 2007 Afb. 1: Stad van de Zon en Park van Luna, met meetlocaties in onderhavig brononderzoek (bron: Google maps).

Tabel 1. Beoordeling van de kwaliteitsklassen voor zoet binnenwater volgens de nieuwe Europese Zwemwaterrichtlijn (in aantal per 100 ml).
* gebaseerd op een 95-percentiel, ** gebaseerd op een 90-percentiel, kve = kolonievormende eenheden

indicatororganisme uitstekend* goed* aanvaardbaar** slecht**

intestinale enterococcen (kve/100 ml) ≤ 200 ≤ 400 ≤ 330 >330
E. coli (kve/100 ml) ≤ 500 ≤ 1.000 ≤ 900 >900

52 H2O / 18 - 2010
 platform
meetpakket parameters reden

basispakket, op meetpunten 1 t/m 8 E. coli, intestinale enterococcen, microbiologische waterkwaliteit met

Campylobacter, N-Kj, NH4, NO2, NO2+NO3, het oog op fecale verontreinigingen;
orthofosfaat, Ptot nutriëntenconcentraties in het water

zwemwaterpakket, op meetpunt 1 temperatuur, pH, doorzicht, zuurstof, geur, algemene parameters voor
drijvend vuil zwemwaterkwaliteit
boor, op meetpunten 6 en 8 boor (borium) inzicht in ongeplande lozingen van afvalwater
op de plas

Tabel 2.

meetpunt 1 2 3 4 5 6 7 8
stikstof (N-Kj + NO2 + NO3) 1,14 1,16 1,08 1,01 1,23 1,22 1,12 1,02
fosfaat (totaal) 0,07 0,05 0,05 0,04 0,05 0,07 0,05 0,05

Tabel 3. Gemiddelde concentraties (tweewekelijkse metingen, zomer 2009) van stikstof en fosfaat in Stad van de Zon.

meet het Hoogheemraadschap Hollands Daarnaast zijn op meetpunt 1 op twee meetpunten zijn samengevat in afbeelding 3.
Noorderkwartier de waterkwaliteit op deze warme dagen extra metingen verricht (‘s Het blijkt dat de concentraties E. coli op twee
zwemlocatie. Vorig jaar heeft de Provincie ochtends, ‘s middags en ‘s avonds) en zijn bij meetpunten meerdere keren gelijk zijn aan
Noord-Holland de locatie als officiële meetpunten 6 en 8 extra metingen verricht of hoger zijn dan 1.000 kve/100 ml, namelijk
zwemlocatie aangewezen. Volgens de nieuwe na hevige neerslag. Bij deze extra metingen op het zwemwatermeetpunt (meetpunt 1)
Europese Zwemwaterrichtlijn worden zwemwa- zijn alleen de parameters E. coli en intestinale en in het stromingslabyrint (meetpunt 3).
terlocaties ingedeeld in kwaliteitsklassen. enterococcen geanalyseerd. De concentraties intestinale enterococcen
Afbeeldingen 2a en 2b laten de gemeten komen op drie verschillende meetpunten
concentraties zien van de indicatororga- De microbiologische gegevens van alle boven de 400 kve/100 ml: het zwemwater-
nismen E. coli en intestinale enterococcen.
In deze figuren is te zien dat er regelmatig Afb. 2: Concentraties E. coli en intestinale enterococcen op zwemlocatie Stad van de Zon in 2007, 2008 en 2009.
problemen zijn: de 95-percentielwaarde
behorende bij de kwaliteitsklasse ‘goed’
wordt voor beide parameters vaak
overschreden. De waterkwaliteit wordt op
deze zwemlocatie sinds het begin van de
metingen voor beide indicatororganismen
als ‘slecht’ beoordeeld. Om te voldoen aan
de Zwemwaterrichtlijn moet aan het eind
van het badseizoen in 2015 tenminste
de kwaliteit ‘aanvaardbaar’ zijn gehaald
en moeten ‘realistische en evenredige’
maatregelen worden genomen om de
kwaliteit te verbeteren tot de kwaliteitsklasse
‘goed’ of ‘uitstekend’.

Potentiële bronnen
Om realistische en evenredige maatregelen
te nemen, is het belangrijk om dé bron van
de fecale verontreinigingen vast te stellen.
Uit het eerder opgestelde zwemwater-
profiel1) voor deze locatie, het uitgevoerde
veldbezoek en de uitgevoerde historische
data-analyse komen de volgende potentiële
bronnen naar voren: watervogels (zowel
in zwemplas als in het stromingslabyrint),
afstromend hemelwater (vanuit de woonwijk
en vanaf het strand), zwemmers/bezoekers
van de locatie, huisdieren (honden),
aangevoerd water óf verkeerde aansluitingen
van de riolering.

Vorig jaar is een uitgebreide meetcam-

pagne uitgevoerd op acht punten in het
watersysteem van Stad van de Zon. Deze
zijn bepaald naar aanleiding van mogelijke
bronnen die tijdens het veldbezoek zijn
geïdentificeerd. Voor de acht meetpunten
zijn drie verschillende meetpakketten
samengesteld (zie tabel 2). De meetlocaties
staan aangegeven in afbeelding 1. Meetpunt
1 is het huidige zwemwatermeetpunt. De
toegepaste meetfrequentie is eenmaal per
twee weken en in juli en augustus wekelijks.

H2O / 18 - 2010 53
 meetpunt (meetpunt 1), in het stromingsla-
byrint (meetpunt 3) en bij een uitlaat vanuit
de woonwijk (meetpunt 6).
De concentraties Campylobacter spp. komen
op alle meetpunten boven de aangegeven
rode lijnen uit. Voor de concentraties
in oppervlaktewater zijn geen normen
beschikbaar. De rode lijnen in afbeelding
3c zijn gebaseerd op bevindingen (het
rekenkundige en geometrische gemiddelde)
uit eerder onderzoek2). De concentraties
Campylobacter spp. zijn in vergelijking met
eerdere studies erg hoog2). Dit wijst erop
dat vogels zeer waarschijnlijk een bron
van fecale verontreinigingen zijn en dat er
verhoogde humane gezondheidsrisico’s zijn
voor maag-darmklachten als gevolg van een
Campylobacter-infectie.

De resultaten van de extra metingen tijdens

een warme dag in de zwemzone laten geen
verhoogde concentraties E. coli en intestinale
enterococcen zien. Dit wijst erop dat
zwemmers/bezoekers waarschijnlijk weinig
of geen invloed hebben op de zwemwater-
kwaliteit van Stad van de Zon. De resultaten
van de metingen die zijn uitgevoerd na
hevige neerslag laten eenmaal een lichte
verhoging zien van de concentraties E. coli.
Dit zou kunnen wijzen op een geringe
afspoeling van feces (honden/vogels) naar de
zwemplas.
De resultaten van de concentratiebepalingen
van de nutriënten zijn samengevat in tabel 3,
waarin de gemiddelde concentraties zijn
weergegeven. Op alle meetpunten zijn zowel
de stikstof- als de fosfaatconcentraties altijd
beneden de KRW-norm voor het (natuurlijke)
watertype M14 (1,3 mg N/l en 0,09 mg P/l).
Hiermee is de fysische en chemische water-
kwaliteit goed.
De boorconcentraties variëren van 90 tot 170
μg/l. De norm voor boor (MTR) is de achter-
grondwaarde van het oppervlaktewater +
650 μg/l. Het oppervlaktewater van Stad van
de Zon voldoet dus ruim aan de MTR-norm.
De boorconcentraties zijn wel relatief hoog
in vergelijking met eerdere studies3). De
concentraties zijn echter constant hoog en
binnen de range van waarden (0,001-2 mg/l)
die in oppervlaktewater zijn gevonden3). Er
is geen verhoging geconstateerd na hevige
neerslag. Dit wijst erop dat in dit onderzoek
geen aantoonbaar verkeerde aansluitingen
zijn in Stad van de Zon.

Conclusie
De waterkwaliteitsproblemen bij Stad van
de Zon hebben alleen betrekking op het
zwemwater. De fysische en chemische water-
kwaliteit is goed. Op basis van de veldbe-
zoeken, historische data-analyses en bemon-
steringen van de verschillende meetlocaties
in 2009 kan geconcludeerd worden dat de
belangrijkste bron van de fecale verontreini-
gingen (en dus de zwemwaterkwaliteitspro- Afb. 3: Concentraties microbiologische parameters Stad van de Zon (2009): E. coli, intestinale enterococcen en
blemen) in Stad van de Zon de aanwezige Campylobacter spp..
(water)vogels zijn.
t Onderzoek uitvoeren naar mogelijkheden gende terrein ontwikkeld worden. Wanneer
Aanbevelingen om de vogels te verjagen of te verplaatsen; dit gerealiseerd is, is de kans aanwezig
De volgende maatregelen en aanbevelingen t De overschrijdingen en hoge microbio- dat zich minder vogels ophouden in de
zijn mogelijk: logische concentraties zijn vooral op het nabijheid van de zwemwaterlocatie;
t De aanwezige feces op het strand elke dag zwemwaterpunt, ten westen van een t Handhaving van het hondenverbod op
ruimen en weghalen van het zwemstrand braakliggend terrein waar veel vogels het strand en een opruimplicht voor
(niet in het water storten); fourageren. In de toekomst zal dit braaklig- hondenpoep in de woonwijk.

54 H2O / 18 - 2010
 platform
Uit dit onderzoek komt naar voren dat
verschillende functies van één water-
systeem tot problemen kunnen leiden. Het
is belangrijk om tijdens de planvorming de
verschillende functies, de daarbij horende
wettelijke eisen aan het aan te leggen
watersysteem en de mogelijke problemen
(zoals fecale verontreinigingen) in beeld te
brengen. Het blijkt dat één watersysteem
niet altijd een goede ecologische water-
kwaliteit en tevens een goede zwemwater-
kwaliteit kan omvatten. Richtlijnen voor het
inrichten van stedelijk water zouden hierbij
een handvat kunnen zijn.

LITERATUUR
1) Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier
(2007). Zwemwaterprofiel Stad van de Zon. Royal
Haskoning.
2) RIZA (2004). Campylobacter in water, Onderzoek
naar de aanwezigheid van Campylobacter in
zwemwater en in mogelijke emissiebronnen. RIZA.
Rapport 2004.005
3) Wuijts S., S. Rutjes, N. van der Aa, I. Menzibal,
A-M. de Roda Husman (2008). Invloed
humane en animale verontreinigingen op
grondwaterwinningen. Van veldonderzoek naar
beschermingsbeleid. RIVM. Rapport 734301031.
4) Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier
(2009). Brononderzoek bacteriële
verontreinigingen ‘Stad van de Zon’. Grontmij.

De duurzame woonwijk Stad van de Zon in Heerhugowaard (foto: Cees Bakker).

advertentie

LANDY-WEB OPEN INTERNET TELEMETRIE

de nieuwe standaard voor rioolbeheer op afstand
geen host meer nodig
geen abonnementskosten
Bezoek ons op
inloggen vanaf iedere plek
stand nummer
modulair koppelbaar
groot bedieningsgemak 5D043





H2O / 18 - 2010 55
 agenda
18-19 september, diverse
locaties -
Dag van de Dijk
feestelijk gebeuren rond het thema
water(veiligheid), op dijken in de omgeving
van onder andere Tiel, Kampen, Zwolle,
Deventer, Rotterdam en op Schouwen-
Duiveland.
Organisatie: Rijkswaterstaat en de water-
schappen.
Informatie: Eric Eggink (020) 496 90 30 of
www.dagvandedijk.nl.
22 september, Delft -
The right to water and water
rights in a changing world
colloquium bij UNESCO-IHE over het recht
op water, ter gelegenheid van het 30-jarig
bestaan van University for Peace.
Informatie: www.hydrology.nl.
22 september, Hellendoorn -
Waterbehandeling en
hergebruik
bijeenkomst over de ervaringen met nieuwe
systemen voor de anaerobe zuivering van
afvalwater, het zuiveren van regenwater
en het ontzouten van koelwater, met een
rondleiding door de ijsfabriek.
Organisatie: VMT. Informatie: (010) 289 40 94.
23 september, Amsterdam -
Groen in zicht
symposium over de waarde van stedelijk
groen en innovatieve toepassingen, met
aandacht voor water (onder meer een
bijdrage over intelligente systemen voor
waterbeheer en -retentie in stedelijke
gebieden).
Organisatie: HIC en VHG. Informatie: www.
hoveniersinfo.nl.
23 september, Harderwijk -
No-Dig
seminar rond methoden die reguliere
graaftechnieken bij aanleg, renovatie en
vervanging van de ondergrondse infra-
structuur overbodig (kunnen) maken. Op
watergebied aandacht voor een met behulp
van sleufloze technieken ontwikkelde
innovatieve waterput voor drinkwater-
winning.
Organisatie: NSTT.
Informatie: www.no-dig-dag.nl.
24 september, Geijsteren -
Samen aan de slag met water
en klimaat
bestuurlijk symposium in het kader van
het Deltaplan Hoge Zandgronden, met
veldbezoek per fiets en bus en een boottocht
over de Maas.
Organisatie: ORG-ID en de waterschappen
Aa en Maas en Peel en Maasvallei. Informatie:
(030) 274 32 94.
56 H2O / 18 - 2010
28 september, Apeldoorn -
Warmte uit water
bijeenkomst over de winning van warmte
uit rioolwater en waterzuivering, met een
bezoek aan de rioolwaterzuiveringsinstal-
latie van Apeldoorn en de wijk Zuidbroek,
die vanuit die zuivering van warmte wordt
voorzien.
Organisatie: Stichting Warmtenetwerk en
Waterschap Veluwe.
Informatie: (035) 683 88 33.
28 september, Den Haag -
Vierde dinsdag in september
jaarlijks evenement naar aanleiding van
Prinsjesdag waarop het kabinet zijn
waterbeleid presenteert, met reacties vanuit
de achterban.
Organisatie: Waternetwerk.
Informatie: www.waternetwerk.nl.
28 september-1 oktober,
Amsterdam -
HET Instrument/LiveLAB
technologiebeurs met 450 exposanten uit
onder andere de industriële automatisering
en laboratoriumtechnologie. LiveLAB staat in
het teken van wateronderzoek. Aan de hand
van het thema ‘The sound of water for process
for life for environment’ wordt getoond hoe
een waterlaboratorium functioneert.
Organisatie: FHI.
Informatie: (033) 465 75 07 of www.hetin-
strument.nl.
29 september-2 oktober,
Rotterdam -
Deltas in times of climate
change
internationale conferentie over de actuele
ontwikkelingen op het gebied van weten-
schappelijk onderzoek naar klimaat-
verandering en adaptatie, met de presentatie
van de Delta Alliance die de samenwerking
tussen de grote steden in deltagebieden
moet opbouwen.
Organisatie: Gemeente Rotterdam,
Co-operative Programme on Water and
Climate (CPWC) en de kennisprogramma’s op
het gebied van het klimaat.
Informatie: www.climatedeltaconference.org.
29 september, Spijkenisse -
Industrieel Water
achtste editie van dit congres, waar onder
meer de toekomst van de waterketen,
de eerste resultaten van de Waterwet en
energiezuinige membraanzuivering aan de
orde komen, met aan het eind van de dag
een excursie naar de demiwaterinstallatie van
Evides in de Botlek.
Organisatie: Euroforum.
Informatie: www.euroforum.nl/industrieel-
water.
30 september, Delft -
Localised Environmental and
Health Information Services
seminar over de voortgang van het
LENVIS-project, een informatieproject van
de Europese Unie met betrekking tot de
kwaliteit van water en lucht en de eventuele
gevolgen voor de volksgezondheid.
Informatie: www.lenvis.eu.
5 oktober, Rotterdam -
Waterbouw
congres over waterbouw in relatie tot onder
meer projectontwikkeling, energie en milieu-
technologie, met naast sprekers een kennis-
en een praktijkforum.
Organisatie: Management Producties.
Informatie: www.managementproducties.
com.
6 oktober, Driebergen -
De florerende klimaatneutrale
stad
conferentie voor bestuurders en beslissers
over de omslag in het denken die nodig is
om een klimaatneutrale stad te ontwikkelen
die zichzelf financiert, met ook de uitreiking
van de Groene Parel Award 2010.
Organisatie: Blomberg Instituut.
Informatie: www.blomberginstituut.nl.
6-8 oktober, Rotterdam -
Environmental sediment
dredging and processing
conferentie en beurs over baggeren,
baggerstort, -behandeling en -hergebruik.
Organisatie: REUSED sediment remediation.
Informatie: www.reused.nl.
8 oktober, Velp -
Nederland 2040
bijeenkomst met Dirk Sijmons en Jelke Jan de
With waarin studenten, Hogeschooldocenten
en deskundigen op water en RO-gebied
discussie voeren over de inrichting van
Nederland in het jaar 2040 en de rol van
water daarin, met een ‘Lagerhuisdebat’ onder
leiding van Bart Chabot.
Organisatie: Vereniging voor Waterstaat en
Landinrichting.
Informatie: www.waterenland.nl.
12-14 oktober,
‘s-Hertogenbosch - Milieu
vakbeurs, in combinatie met Energie 2010,
over besparende milieutechnieken, met
themapleinen over afval en hergebruik,
afvalwater, bodem, duurzaam inkopen,
mobiliteit en lucht.
Organisatie: Libema Exhibitions.
Informatie: www.milieuvakbeurs.nl.
13 oktober, Delft -
Klimaatbestendig inrichten
symposium over kansen en risico’s van het
klimaatbestendig inrichten van projecten. Bij
de ruimtelijke inrichting moet meer rekening
worden gehouden met wateroverlast als
gevolg van een veranderend klimaat.
Organisatie: Deltares i.s.m. platform Beter
Bouwen Beter Wonen.
Informatie: www.deltares.nl onder
evenementen.
13 oktober, Zutphen -
SaNiPhos
bijeenkomst naar aanleiding van de opening
van de eerste full scale urineverwerkings-
installatie van Europa.
Organisatie: GMB.
Informatie: (0575) 51 99 72.

18-19 oktober, Leeuwarden -
Wetsus
congres waarop Herman Wijffels (voormalig
voorzitter Rabobank en SER), H. Hendriks
(CEO Philips) en M. Kropff (rector magnificus
Wageningen Universiteit) spreken vanuit een
watertechnologische invalshoek over het
belang van kennisclusters in een mondialise-
rende wereld. Op de tweede dag komen de
internationale wetenschappelijke ontwikke-
lingen op het gebied van watertechnologie
aan bod.
Organisatie: Wetsus.
Informatie: www.wetsus.nl.
4 november, Apeldoorn -
Nieuwe sanitatie
bijeenkomst over de laatste ontwikkelingen
op het gebied van nieuwe vormen van
sanitatie, met onder andere aandacht voor
de risico’s en de juridische aspecten van
‘nieuwe sanitatie’ én de energie-inhoud van
de waterketen.
Organisatie: Koepelgroep Ontwikkeling
Nieuwe Sanitatie.
Informatie: (033) 460 32 00.
5 november, Utrecht -
Monitoring van de chemische
waterkwaliteit
symposium over onder andere bemon-
sterings- en analysetechnieken die steeds
efficiënter en gevoeliger worden en de
groeiende mogelijkheden voor nationale en
internationale gegevensuitwisseling.
Organisatie: IMARES, Rijkswaterstaat en de
sectie Milieuchemie van de KNCV/NVT.
Informatie: www.milieuchemtox.nl.
9 november, Amersfoort -
Waterbouwdag
jaarlijkse dag waarop de Nederlandse water-
bouwsector centraal staat, met nu als thema
‘Back to the future’: op welke manier is lering
getrokken uit de grote projecten (Afsluitdijk,
Deltawerken) uit het verleden.
Organisatie: CURNET.
Informatie: www.waterbouwdag.nl.
10-12 november, Amsterdam -
Water en energie
tweede IWA-congres over water en energie.
Organisatie: Waternetwerk.
Informatie: www.waternetwerk.nl.
agenda
16-18 november, Den Haag -
Pumps, pipes and promises
symposium over kosten, financiering en
verantwoordingsplicht van duurzame WASH-
diensten.
Organisatie: IRC.
Informatie: www.irc.nl/symposium.
18-21 november, Leeuwarden -
Groen
eerste editie van een duurzaamheidsmanifes-
tatie voor Noord-Nederland, die dit jaar in het
teken staat van water en energie.
Organisatie: WTC Expo.
Informatie: Douwe Sibma (058) 294 15 00.
25 november, Scheveningen -
De nationale waterconferentie
jaarlijkse conferentie waarin op nationaal
niveau naar de ontwikkelingen en de
toekomst van de gehele watersector wordt
gekeken. De sprekers zijn wetenschappers,
bestuurders en politici.
Organisatie: SBO.
Informatie: www.watercongres.nl.

advertentie

Talentvolle professionals in ultrapuur water

Met de UPW-fabriek wordt een nieuwe parel op
de Nederlandse waterkroon geplaatst. Wij zijn
er trots op dat wij in dit smaakmakende project
mochten participeren in engineering en directie-
voering.
Het UPW-project voor NieuWater is een mooi
voorbeeld van ons een van onze projecten bij de
product-marktcombinaties (PMC’s) Drinkwater
en Afvalwater. Binnen onze projecten streven
wij naar innovatieve, hoogwaardige oplossingen
voor onze opdrachtgevers, waarbij de synergie
tussen technologie en engineering voorop
staat. Ook internationaal zijn wij volop actief.
Zo wordt in Ghana inmiddels onze vijfde
waterzuivering gerealiseerd en werken wij aan
innovatieve waterprojecten in Kazachstan en
Indonesië.
Wij zijn een dynamische organisatie waar
steeds ruimte is voor nieuwe professionals. Om
de groei en ontwikkeling van onze PMC’s verder
vorm te geven zijn wij over de volle breedte van
het werkveld op zoek naar talentvolle project-
ingenieurs en (aankomend) projectleiders met
civiele, werktuigbouwkundige, (chemisch)tech-
nologische of procestechnische achtergrond.
Werken in het buitenland behoort tot de moge-
lijkheden.
Bent u op zoek naar een volgende stap in uw
loopbaan? Kijk dan voor meer informatie en
vacatures op onze website of neem contact op
met de heer ir. P. (Peter) de Jong, hoofd sec-
tor Water, telefoon 0570 69 74 92 of de heer
ir. F. (Fred) de Bruijn, PMC-leider Drinkwater,
telefoon 0570 69 76 41.

Witteveen+Bos
Van Twickelostraat 2
Postbus 233
7400 AE Deventer
t 0570 69 79 11
ingenieurswerk - mensenwerk
www.witteveenbos.nl

H2O / 18 - 2010 57
 handel & industrie *thema
Zuurstofsysteem voor puurwaterfabriek
De puurwaterfabriek neemt effluent af van de rwzi Emmen en bereidt daarmee
het ketelwater dat de NAM gebruikt ten behoeve van de stoomproductie. De
stoom wordt geïnjecteerd in oliebronnen om de olie dunner te maken, die
daardoor beter is te winnen.
In de eerste stap van het zuiveringsproces
wordt het effluent door twee biologisch
actiefkoolfilters gepompt om het water te
ontdoen van allerlei stoffen. Ook hebben
bacteriologische processen plaats, die zorgen
voor het omzetten van biologisch afbreekbare
stoffen en daardoor een wezenlijke verlenging
van de standtijd van actiefkool.
Al in het voortraject (in de onderzoeksfase)
is Linde Gas Benelux - gespecialiseerd in
zuurstofinjectie in biologische actiefkoolfil-
tratie en gastoepassingen in diverse soorten
water - verzocht mee te denken. Lucht- of
zuurstofinjectie in de filters zelf was niet
gewenst vanwege beschadiging van de
actiefkool en de aan deze vaten gestelde
wettelijke eisen. Tijdens het vooronderzoek
zijn diverse injectiesystemen uitgetest, zoals
mondstukken, statische mengers en sinter-
materiaal. De dosering van zuurstof aan het
water had plaats door middel van massflow
controllers. Op grond van wettelijke eisen was
een voorwaarde dat de zuurstof in volledig
opgeloste vorm in de BAKF-filters gedoseerd
zou worden. Bovendien moesten relatief
hoge concentraties aan zuurstof geïnjecteerd
worden (circa 40 mg O2/l).
De oplosbaarheid van zuivere zuurstof is
hoger dan die van luchtzuurstof. Onder
atmosferische omstandigheden kan circa 4,8
keer zoveel zuurstof oplossen als lucht-
zuurstof. Onder druk treedt met lucht-
zuurstof bovendien een oververzadiging van
stikstof op, hetgeen tot flotatie van de kool
kan leiden. In het gebruikte effluent wordt de
zuivere zuurstof gedoseerd. Tijdens de eerste
trap wordt zuurstof verbruikt en kooldioxide
gevormd. Na de eerste trap is er een lagere
druk aanwezig. De gevormde kooldioxide
zorgt ervoor dat de zuurstof voor de tweede
biologische actiefkoolfiltratietrap moeilijker
oplost. De juiste drukinstellingen zorgen
voor het oplossen van voldoende zuurstof in
het water.
Linde Gas heeft na uitgebreide bereke-
ningen, en op basis van internationale
De installatie van Linde Gas Benelux.
58 H2O / 18 - 2010
O2 - opslagtank
Linde Gas
Atmosferische verdampers
Oplosvat SOLVOX-R
PI
Statische menger
Het zuurstofinjectieproces.
ervaring, een zuurstofinjectiesysteem
aanbevolen dat bestaat uit een statische
menger en een SOLVOX-(reactor)systeem.
Beide systemen zijn CE-gecertificeerd. De
reactoren zijn voorzien van diverse meetap-
paratuur en beveiligingen.
De statische menger met speciaal doseerstuk
zorgt voor een intensieve voormenging van
het gas-/watermengsel. Bovendien worden
de gasbellen verkleind, waardoor een groter
specifiek oppervlak ontstaat en het gas snel
oplost in het water. Tevens zorgt de statische
menger ervoor dat de gasbellen in het water
een draaiende beweging maken, waardoor
zij minder snel agglomereren. Het SOLVOX-
(reactor)vat is een door Linde Gas ontwikkeld
oplosvat voor zuivere zuurstof. Door een
combinatie van snelheidsverhoging en
-verlaging in het water worden de gasbellen
enerzijds verkleind, en anderzijds in het
(reactor)vat gehouden. De combinatie van
beide technieken zorgt voor een hoge oplos-
snelheid, een hoog oplosrendement van de
zuurstof en een breed werkgebied.
Een waterstroom van ongeveer 100 kubieke
meter per uur gaat via de zuurstofinjectie
naar de eerste biologische actiefkoolfiltratie,
BAKF1 BAKF2
wordt daar wederom middels zuurstof-
injectie verrijkt en gaat dan door naar de
tweede filtratie-installatie. De zuurstof wordt
via massflow controllers in de injectie-
systemen van de statische mengers
gedoseerd. Elke BAKF-straat is uitgerust
met een backupsysteem, om bij uitval
van massflow controllers of het wegvallen
van het stuursignaal de zuurstofdosering
te waarborgen. De doseerkasten voor de
zuurstof zijn bovendien zo uitgevoerd dat
de aansturing en bewaking op afstand in de
automatisering konden worden opgenomen.
De zuurstof wordt in vloeibare vorm
opgeslagen in een stationaire opslagtank.
Via atmosferische verdampers wordt de
vloeibare zuurstof verdampt en in de
gasvorm gebracht. Vanaf de opslagtank
is de installatie redundant uitgevoerd en
voorzien van telemetrie, sturing en bewaking
via het automatiseringssysteem. Vanuit het
distributiecentrum van Linde Gas wordt de
zuurstofvoorraad in de opslagtank bewaakt
en zonder tussenkomst van de afnemer op
peil gehouden.
Recent ontwikkelde Linde Gas ook een
systeem om op kleinere schaal afvalwater te
zuiveren en op te werken tot proceswater.
Dit Axenissysteem bestaat onder andere
uit een oxy-MBR-systeem (een compact
waterzuiveringssysteem). De kenmerken
van een stank- en schuimvrij zuiverings-
systeem door gebruik van zuivere zuurstof
worden gecombineerd met de eenvoudig
te onderhouden externe cross-flow-MBR.
Dit proces resulteert in minder overschot
aan slib dan bij vergelijkbare systemen, kost
minder en zorgt voor een verlaging van de
milieubelasting. Het behandelde water is
geschikt voor hergebruik of lozing op het
oppervlaktewater.
Voor meer informatie: 06 - 488 700 78.

Actiefkool in
de puurwater-
fabriek
Al in een zeer vroeg stadium is Norit
actief betrokken bij de ontwikkeling
van de actiefkoolstap voor de
puurwaterfabriek.
De voor deze toepassing ontwikkelde
actiefkool onderscheidt zich door een hoge
hardheid gecombineerd met een uitstekend
adsorptief vermogen.
Norit Activated Carbon, ‘s werelds grootste
leverancier van actiefkool met eigen
productie- en reactivatiefaciliteiten, heeft
al bijna een eeuw lang ervaring in het
produceren en toepassen van actiefkool.
Norit levert over de hele wereld voor meer
dan 150 toepassingen verschillende soorten
actiefkool.
Voor meer informatie: (033) 464 89 11.
Werktuig-
bouwkundige
installaties in de
puurwaterfabriek
WaterTechniek Twente voerde het
projectmanagement, de coördinatie
en de begeleiding van de uitvoering
uit van een groot deel van de
werktuigbouwkundige installatie
op de puurwaterfabriek in Emmen.
Hieronder vallen de installaties vanaf
de inname op de rioolwaterzuivering
van Emmen en de eerste vier
filterstappen: de trommelzeven, de
ultrafiltratie-installatie en de actief-
koolfiltratie-eenheden 1 en 2. Ook
het verbindend leidingwerk en 40
pompinstallaties vormden onderdeel
van de opdracht.
Speciaal aan de voor WaterTechniek Twente
unieke opdracht is de relatief korte bouwtijd
voor dit innovatieve project. Een bijkomende
complexe opgave was dat binnen de deel-
opdracht vijf grote directieleveringen vielen,
waarbij de coördinatieplicht bij de werktuig-
bouwkundige aannemer was ondergebracht.
Vanwege de lange levertijden op deze
apparatuur had NieuWater er voor gekozen
deze onderdelen rechtstreeks bij de leveran-
ciers in te kopen. Dankzij een nauwgezette
detailplanning waarin alle activiteiten,
ook die van de directieleveringen, waren
opgenomen, is de installatie binnen de
vastgestelde termijn opgeleverd.
Het werk is uitgevoerd in onderaanneming
van Heijmans Infra Techniek, die de hoofd-
opdracht aannam.
Voor meer informatie: (0547) 38 13 90.
handel & industrie*thema
Innovatieve Uniek systeem
optische zuur- meet alleen
stofsensor vervuiling
van eerste
De puurwaterfabriek maakt gebruik
van de innovatieve optische
membraan
zuurstofsensor van HACH LANGE.
Deze zorgt voor een nauwkeurige
sturing van de zuurstofdosering in
het biologisch actiefkoolproces.
Traditionele zuurstofmeettechnieken zijn
gebaseerd op elektrochemische meetcellen.
Deze verbruiken elektrolyt en tasten de
elektrodes en membraan aan tijdens de
meting. Deze effecten leiden tot een drift van
het meetsignaal die alleen is te voorkomen
door regelmatige kalibratie.
De optische zuurstofmeettechniek laat de
nadelen van de elektrochemische methodes
verdwijnen. Het principe is gebaseerd op
luminescentie: de eigenschap van bepaalde
materialen om licht uit te zenden zonder
thermische verhitting. Dit principe is
gebaseerd op bestraling van licht met een
specifieke golflengte.
Tijdens de meting staat de sensor in een
doorstroomeenheid met water. De zuurstof-
moleculen van het water zijn op deze manier
direct in contact met de luminofoor in de
sensorkap. Op deze zuurstofgevoelige laag
wordt licht met een blauwe LED gestraald,
vervolgens worden elektronen van dit
materiaal in een aangeslagen energietoe-
stand gebracht. Door het terugvallen van
elektronen in de grondtoestand wordt
rood licht teruggestraald. De vertraging en
intensiteit van dit rode licht wordt gemeten
en is afhankelijk van de zuurstofconcentratie.
Met de optische LDO-methode is de
noodzaak voor kalibratie, vervanging
van membranen en elektrolyt niet meer
nodig. Een eenvoudige vervanging van de
sensorkap elke twee jaar is voldoende om de
LDO betrouwbaar en driftvrij te laten functio-
neren. De langdurige stabiliteit en betrouw-
baarheid van de gemeten waarden draagt bij
een efficiënt duurzaam zuiveringsproces.
Voor meer informatie: (0344) 63 62 80.
Spiraalgewonden membraansy-
stemen, zoals omgekeerde osmose
en nanofiltratie, worden steeds vaker
ingezet voor behandeling van water
tot drinkwater, proceswater of zelfs
ultrapuur water. Eén van de grootste
problemen bij membraanprocessen is
de controle van membraanvervuiling.
Dit resulteert vaak in verlies van
kwaliteit en capaciteit waardoor de
totale operationele kosten toenemen.
Vaak wordt alleen het eerste membraan
in een systeem vervuild door biologische
aangroei op het oppervlak. Dit is het gevolg
van de aanwezigheid van nutriënten in
het voedingwater. De meeste voorzuive-
ringen, zoals zandfilters of micro/ultrafil-
tratie, nemen deze niet weg waardoor de
membranen vervuilen. Het NieuWaterproject
ondervangt dit probleem met voorgescha-
kelde biologisch actiefkoolfilters. Om toch
controle op eventuele vervuiling van het
eerste membraan te kunnen houden, heeft
Logisticon een systeem ontworpen en
gebouwd dat in staat is alleen het drukver-
schil over alleen het eerste membraan in een
drukvat met zes membranen te meten. Deze
meting is niet eerder toegepast.
Voor meer informatie: (0184) 60 82 60.
Automatisering
puurwaterfabriek
ABB heeft, in opdracht van NieuWater,
gezorgd voor de levering en inbedrijf-
stelling van de automatiseringsappa-
ratuur van de puurwaterfabriek.
Voor onder andere de visualisatie, bediening
en besturing van het puurwaterproces is
het DCS-systeem 800xA geleverd om de
processen in de fabriek te besturen. ABB
heeft tevens de benodigde controllers
‘AC800M’ en I/O modules ‘S800’ geleverd om
de veldinformatie te leiden naar het visua-
lisatiescherm van het besturingssysteem.
De uitvoerders ontvangen daardoor alle
benodigde informatie over het ultrapuurwa-
terproces. Bij het waterproces is gebruikge-
maakt van automatiseringsstandaarden die
toegespitst zijn op de waterapplicatie.
Voor meer informatie:
Peter van der Heijden (076) 508 63 11.
H2O / 18 - 2010 59


,
,


 










,
, ! 

,,
&,,
!,!!,,
%,!,, ,%,
,%1,, 

,,
haVVcWgj\\ZcijhhZcWZaZ^YZcgZhjaiVVi^c
,,! ,, &!,
1, YZhZXidgZcWdjl!lViZgZc^c[gVhigjXijjg#
,
, d[ZbVcV\ZghWkkZgodg\YZkddgC^ZjLViZg


,
!,, Wk]Ziegd_ZXibVcV\ZbZcikddgYZ
&& 2, 

., EjjglViZg[VWg^Z`#
!! !&.,%,!&.,
!.,!
%
!., d[ZbVcV\Zgho^_ckZgYZgVXi^Z[Vah
! .,%
!.,
^ciZg^b"bVcV\Zg!egd\gVbbVbVcV\ZgZc
1,
egdXZhbVcV\Zg#
,
,,%,
,,
!,, 

,,, ,
!,,, !, ,,, lll#d[ZbVcV\Zgh#ca
,!,,
1,
,,, ,, !,
&,%!!,!,, 

,
 ,, 

,&,!,,

!,1,
,
%,6, !,,,! ,,,

,!
%
!1,,
,

,!!!!, &!!2,
,
,,
,,
,
,
,
,
"0,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,, "0,,
 ,7*,3%, 7*4,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,, 7*4,3%, 5744,,
,
,
,
%,6, !,,",
" ,7,
*845,#,! &%% ,
 12,,,+8594(,'5/,*-,/8,74,
!$12,+85,94(,'5/,*-,/7,*/,
0%! 2,)%%1 ,
,
 handel & industrie
Compleet waterlaboratorium op HET Instrument
De vierdaagse beurs en conferentie HET Instrument, die dit jaar van 28
september tot en met 1 oktober plaatsheeft in hal 1 tot en met 6 van de
Amsterdamse RAI, is het grootste technologie-evenement van Nederland.
Vertegenwoordigers van drie branches (industriële elektronica, industriële
automatisering en laboratoriumtechnologie) presenteren zich in een eigen
stand, maken deel uit van gezamenlijke themapaviljoens of participeren in
collectieve beursvloerprojecten. LiveLAB, het door verschillende leveranciers
ingerichte complete laboratorium op de beursvloer, is dit jaar gewijd aan
wateranalyse.

Het thema - dat inspeelt op de toenemende

aandacht voor milieu en duurzaamheid - is
hoogst actueel. De markt voor watertech-
nologie groeit jaarlijks met 15 procent.
Leveranciers van laboratoriuminstru-
menten en toebehoren laten in het LiveLAB
gezamenlijk zien hoe een waterlabora-
torium er uitziet, functioneert en wat de
samenhang is tussen hun afzonderlijke
producten en specialismen. In een Live
WaterLab analyseert men monsters op
de aanwezigheid van schadelijke stoffen,
om na zuivering ter plaatse de kwaliteit
opnieuw vast te stellen. Een aqualoog
heet bezoekers welkom in het LiveLab (hal
3, stand 3B034), die bij binnenkomst een
geluidsdouche kunnen ervaren. In het kader
van Wateranalyse is er woensdagochtend
29 september een seminar met als thema

Seminar over Sfeerbeeld van de vorige editie van HET Instrument.

wateranalyse
De term ‘afvalwater’ is achterhaald.
Voortdurend worden nieuwe technieken
ontwikkeld om organische vervuilingen en
het effect van medicijnresten in afval- en
oppervlaktewater te detecteren en
elimineren. Tegelijk blijft de discussie over
de milieuvriendelijkheid van (afval)
wateranalyses en het effect van nieuwe,
duurzame technieken op de bestaande
wet-en regelgeving doorgaan.
Tijdens het seminar komen de volgende
onderwerpen aan bod:
t het terugwinnen van grondstoffen uit
‘zwart water’ (door Marthe de Graaff van
Wetsus),
t de meetstrategie met betrekking tot de
‘Vanaf afvalwater naar drinkwater’ (zie kader
voor meer informatie).
Met ongeveer 450 standhouders verdeeld
over zes beurshallen en 30.000 m2 bruto
beursvloer, is HET Instrument evenals de
afgelopen decennia, uniek voor Nederland.
Met het langzaam sterker worden van
de Nederlands technologiepositie in de
wereld groeit ook het belang van de beurs.
De organisatie verwacht dit jaar tussen
15.000 en 18.000 - meestal hoog opgeleide
- bezoekers uit de kenniseconomie, van wie
een aantal zal deelnemen aan het confe-
rentieprogramma. In 2008 waren er 1.800
Kunstenaarsimpressie van het water-LiveLAB op de beursvloer.
deelnemers (tien procent van het totaal
aantal bezoekers). Nu het aantal conferen-
tieonderdelen is toegenomen tot 31, rekent
men op meer deelnemers.
De openingstijden van HET Instrument zijn
verruimd (dinsdag, woensdag en donderdag
van 11.00 tot 19.30 uur en vrijdag van 10.30
tot 16.00 uur). Alle bezoekers kunnen dit
jaar gratis van het openbaar vervoer gebruik
maken. Voor het eerst is er ook een avond-
programma met gratis hapjes en drankjes en
optredens van bekende artiesten.
Voor meer informatie: www.hetinstrument.nl

drinkwaterkwaliteit (door Wouter van

Delft van Vitens),
t het voorkomen van geneesmiddelen in

water (door Merijn Schriks van KWR

Watercycle Research Institute),
t HPTLC-MS voor de identificatie van

sporen van organische substanties (door

Stefan Weiss van het Zweckverband
Landeswasserversorgung),
t de inzet van analyses voor kwaliteitsbe-

waking (door Leo Keltjens van Aqualab

Zuid),
t duurzamere CZV-analyse / het automati-

seren van ISO CZV (door Herman van den

Berg van Waterschap Groot Salland)
t duurzaamheid in onderzoek en advies

(door Piet-Hein Kolff van Aquon).

Het seminar ‘Van afvalwater naar drinkwater’
begint om 9.00 uur en duurt tot 13.30 uur
(zaal G105).

62 H2O / 18 - 2010

Uniek modulair
meetconcept
voor waterige
oplossingen
Anaspec Solutions uit Moordrecht,
dat deelneemt aan het LiveLAB,
demonstreert tijdens HET Instrument
de modulaire continu flow analysesy-
stemen voor het meten van bekende
parameters in waterige oplossingen.
Het modulaire concept biedt grote
voordelen. De reagentia zijn netjes
weggewerkt en de compacte bouw
werkt ruimtebesparend.
Eén van de wateranalyse-apparaten: een
stoomdestillatiesysteem.
Op de stand is de Smartchem 200 in werking
te zien, een analyserobot die leverbaar is
voor 100 tot en met 300 analyses per uur
met en zonder cadmiummodule. Anaspec
Solutions heeft het complete zogeheten
natchemisch pakket van Behr in het pakket,
waaronder de standaard Kjeldahl-serie.
Bezoekers kunnen ook terecht voor diverse
ontsluitingstechnieken en de voorbehande-
lingstechnieken CZV, POX, AOX en EOX.
De standnummers van Anaspec Solutions zijn
1CO71 en 1D149.
Aquascope
bepaalt micro-
biologische
samenstelling
van water
Aqua Explorer uit Leeuwarden
richt zich op de ontwikkeling en
verkoop van nieuwe technologieën
voor autonome snelle detectie van
pathogene micro-organismen met de
Aquascope, bijvoorbeeld Legionella
pneumophila in drink- en koelwater-
systemen.
De Aquascope is een biomonitorings-
systeem waarmee de microbiologische
samenstelling van een vloeistof bepaald kan
worden. Voor het meten van bacteriën is een
combinatie gebruikt van de FISH-technologie
(Fluorescent In Situ Hybridization), waarbij
gebruik wordt gemaakt van bacteriespeci-
fieke DNA-sondes, en automatische filtercy-
tometrie.
Naast detectie van specifieke bacteriën of
groepen van bacteriën kunnen met deze
techniek ook tellingen van het totale aantal
aanwezige micro-organismen worden
uitgevoerd.
Aqua Explorer vindt u op stand ID005.
Nieuwe
apparaten voor
chloormonitoring
BEST Instruments uit Leek
introduceert op HET Instrument drie
nieuwe producten: twee apparaten
die chloor monitoren van het merk
Swan (AMI Codes II en CC) en de
troebelheidsmonitor AMI Turbiwell,
ook van Swan.
De nieuwe troebelheidsmonitor kan niet
vuil worden, omdat de meetoptiek niet in
contact komt met het te meten water. Met
een meetbereik van 0.000 tot 200.0 FNU/NTU
heeft de Turbiwell een breed meetgebied,
zodat deze monitor zowel voor drinkwater
als koelwater gebruikt kan worden. De
De eerste chloormonitor die op basis van DPD-
meting zowel vrij als gebonden en totaalchloor kan
analyseren.
handel & industrie
nauwkeurigheid van de meting bedraagt
0.003 FNU/NTU. Omdat de meetoptiek is
verwarmd, zal geen condens ontstaan op de
meetoptiek.
In vergelijking met andere merken troebel-
heidmonitoren levert de AMI Turbiwell een
besparing op van circa 600 euro per jaar aan
verbruiksartikelen en een besparing qua
waterverbruik tot 2,5 miljoen liter per jaar.
De chloormonitor AMI Codes II werkt op
basis van DPD-meting voor de bepaling
van ozon, chloordioxide, vrij-, gebonden- of
totaal chloor. Het meetbereik is 0,000 tot
6,00 ppm met een resolutie van 0,1 ppm.
De AMI Codes CC is de eerste chloormonitor
op de markt die op basis van DPD-meting
zowel vrij-, gebonden als totaal chloor kan
analyseren.
Beide instrumenten zijn standaard uitgerust
met flowmeting en bewaking. Indien de flow
van het monster wegvalt, wordt automatisch
de dosering van het DPD-reagens stopgezet.
Bij herstel van de flow zal de analyse weer
opstarten. Verder is de Codes-serie zuinig
in het gebruik van reagens en biedt ze de
mogelijkheid om de analysetijd vrij in te
stellen tussen de één en twaalf minuten.
BEST Instruments heeft standnummer 1D087.
Nieuwe
sensor voor
zandfiltratie
Capilix uit Leeuwarden richt zich
op de ontwikkeling van sensortoe-
passingen op basis van microchip
capillaire elektroforese. Voor
toepassing in drinkwaterinstallaties
wordt gewerkt aan een sensor om de
werking van zandfiltratie-installaties
te optimaliseren.
De sensor meet NH4, PO43-, ijzer en mangaan
bij zeer lage detectiegrenzen. Deze ontwik-
keling wordt in samenwerking met Water-
leiding Maatschappij Drenthe en Waterbe-
drijf Groningen, KWR Watercycle Research
Institute en Waterlaboratorium Noord
vormgegeven in het project SAWA.
Capilix vindt u op stand 1D005.
De online sensor.
H2O / 18 - 2010 63
 handel & industrie
Inline
Spectralyser voor
NIR-metingen
Tijdens de beurs HET Instrument
toont Dosco BV uit Soest de
Spectralyser. Dit toestel is geschikt
voor NIR-metingen (Near Infra Red)
in leidingen en vaten van één tot vier
componenten, zoals kool-
waterstoffen, water, vet, eiwitten en
koolhydraten.
Het toestel werkt volledig elektronisch en
bevat geen bewegende delen. Vanaf de
sensor (met de afmeting van een cappuc-
cinokopje) wordt het meetsignaal via een
glasvezelkabel naar de elektronica geleid,
alwaar het op hoogst nauwkeurige, stabiele
en moderne wijze vwordt uitgelezen met
behulp van een diode.
Het standnummer van Dosco Sales & Engineering
is 1F090.
De Spectralyser.
Doseer-
computer met
afdrukfunctie
Duranmatic uit Dordrecht
introduceert tijdens HET Instrument
een batchcontroller met afdrukfunctie
van Fluidwell, intelligente HMI’s van
Hakko Electronics met aanraakscherm
en een uitbreiding van de HMI-serie
met modellen die minder energie
verbruiken.
Een batchcontroller - ook wel doseer- of
afvulcomputer genoemd - wordt gebruikt
voor het automatisch afvullen van vloei-
stoffen in bijvoorbeeld tanks. Vaak bestaat
dan behoefte aan een afleverbon. Met de
afdrukfunctie op de Fluidwell F132 zijn alle
seriële bonprinters aan te sluiten.
Alle HMI’s met aanraakscherm hebben een
gelijke basisfunctionaliteit en prestatieniveau
zonder dat daarvoor extra softwareopties
of modules nodig zijn. Als onafhankelijk
HMI-producent zorgt Hakko ervoor dat
communicatie met alle bekende PLC-fabri-
katen mogelijk is. Aan de lopende band
64 H2O / 18 - 2010
De batchcontroller met printfunctie.
worden drivers ontwikkeld voor de nieuwste
PLC’s. Een goed voorbeeld hiervan is de
recente ontwikkeling van een ethernetcom-
municatiedriver voor de nieuwste Siemens
S7-1200 PLC. Hiermee zijn alle Hakko V8
HMI-modellen via ethernet met de S7-1200
te koppelen.
Duranmatic presenteert nu de nieuwe S8
HMI-serie, een uitbreiding aan de onderkant
van de V8-serie die ruim anderhalf jaar
geleden is geïntroduceerd. Er is gebruik
gemaakt van een LED-lamp, die nooit
vervangen hoeft te worden. Het energie-
verbruik is ruim 40 procent minder dan bij
vergelijkbare modellen. Er zijn drie modellen
beschikbaar: de S806 met een monochrome
of kleuren STN 5,7 inch-scherm en de S808
met een kleuren-TFT-scherm van 8,4 inch.
Duranmatic vindt u in de stands 5D015 en 5B003.
a1-envirotech
introduceert
nieuwe serie
kwikanalyzers
De RA-3-serie van Nippon
Instruments Corporation (vertegen-
woordigd door a1-envirosciences uit
Düsseldorf) maakt het mogelijk snel
en eenvoudig kwikanalyses te doen in
diverse matrices op ultralaag niveau.
Zeer reproduceerbare meetresultaten
zijn verzekerd dankzij de door NIC
ontwikkelde elektronica, lampen en
sensoren.
Alle systemen voldoen aan de gangbare
ISO- en EN-methoden, waarbij kwik door
reductie wordt vrijgegeven en als koude
damp gemeten. Naar keuze bieden de
modulaire systemen de mogelijkheid zowel
handmatig als volledig geautomatiseerd kwik
te meten met de koude damp-atoomfluo-
rescentiemethode of de -atoomadsorptie-
methode binnen een meetbereik van 0,0005
tot 200 μg/l. Uniek voor de RA-3-serie is de
mogelijkheid ook de monstervoorbewerking
geheel geautomatiseerd uit te voeren. De
modellen hebben geen extern gas nodig
door toepassing van een interne (lucht)pomp.
Na oxidatie worden zwavelzuur, tinchloride
en water toegevoegd voor de reductiestap en
is slechts 5 ml monster nodig per meting. De
gebruikte discrete analysemethode voorkomt
kruisbesmetting. Eén van de modellen die het
bedrijf op HET Instrument presenteert, is de
volautomatische RA-3420 kwikanalyzer.
Het standnummer van a1-Envirosciences is 2A070.
Meter voor beter
energiebeheer
GMC Instruments uit Woerden heeft
universeel meten, bewaken en
netkwaliteitsanalyse in sterkstroom-
netten samengebracht in de nieuwe,
complete energiemeter APlus.
De meter is speciaal ontworpen voor
toepassing in de energiedistributie, in sterk
vervormde netten in industriële omgevingen
en in kantoorautomatisering. Netkwaliteits-
analyse in plaats van storingsanalyse.
Praktisch alle belangrijke aspecten van de
netkwaliteit kunnen worden vastgesteld en
geanalyseerd. De variatie in de netbelasting
wordt zowel als minimum- als maximum-
waarde en als gemiddelde waarde met
tijdstempel geregistreerd. Ook kan een
belastingsprofiel worden opgenomen waarin
naast het gemiddelde vermogen ook de
hoogste en laagste kortstondige belasting
wordt getoond.
GMC Instruments vindt u in stand 4B071.
Nieuwe,
compacte
ultrasone
flowmeter
De nieuwe OPTISONIC 6400
ultrasone flowmeter van Krohne
is compact en mobiel en daardoor
geschikt voor het (tijdelijk)
monitoren van flow in verschillende
toepassingen. Het complete
meetsysteem wordt geleverd in een
verrijdbare koffer.
Dankzij de mobiliteit is het instrument
geschikt voor zowel controlemetingen van
stationaire meetinstrumentatie, metingen
op plaatsen waar geen inline metingen
aanwezig zijn als voor tijdelijke vervanging
van defecte instrumentatie. Toepassing vergt
enkele eenvoudige handelingen en binnen
een paar minuten is de installatie klaar voor
gebruik.
De OPTISONIC 6400 bestaat uit een
compacte verwerkingsunit met één of
twee rails, elk uitgerust met twee ultrasone
sensoren. De rail is eenvoudig met textiele
of stalen strips op de te meten leiding te
bevestigen. De tweede rail kan worden
gebruikt voor tweevoudige metingen. Het
instrument meet de doorstroomsnelheid,
de aanwezige volumeflow en verschillende
diagnostische waarden en is tevens ideaal
voor datalogging.
De meting wordt door een geïntegreerde
batterij of meegeleverde adapter van energie
voorzien. Het resultaat is in grafisch formaat
 handel & industrie
acht analoge ingangen en vier analoge
uitgangen. Met de I/O-controller zijn ook
grotere installaties te besturen door het
systeem modulair uit te breiden.

Testen in bestaande installaties hebben

De ultrasone flowmeter.
te lezen op een groot LCD-kleurenscherm. De
OPTISONIC 6400 slaat de resultaten op in een
geïntegreerd geheugen. Via een USB-stick
kunnen data worden overgezet naar een
computer voor verdere analyse.
Krohne staat in stand 1C025.
inmiddels aangetoond dat niet alleen de
kwaliteit, maar ook de gegevensbeveiliging
van het systeem gewaarborgd is. Bij de
decentrale afvalwaterzuivering (DeSaH)
in Sneek zijn inmiddels elf I/O-controllers
geplaatst en is het geheel te besturen en te De BluVision analyzer.
monitoren via internet. De programmatuur
is op afstand te wijzigen, wat een besparing en berekening van het zuurstofverbruik
oplevert in zowel geld als tijd. Vanuit de vindt hierna plaats.
waterschappen bestaat belangstelling voor Skalar presenteert ook de nieuwe generatie
de Landy-Web webcontroller en I/O-controller FormacsHT TOC/TN-analyzer. Deze werkt

Halve eeuw voor gebruik in de gemalen.

Landustrie vindt u in stand 5D043.

volgens een hoge temperatuur katalytische
verbrandingstechniek en beschikt over
een modulair ontwerp, waardoor men
aandrijving en eenvoudig verschillende componenten met
uitstekende nauwkeurigheid kan bepalen.

besturing Nieuwe analyzer Dit laatste ontwerp is ontwikkeld conform

De producten van het van oorsprong
Amerikaanse bedrijf Parker Hannifin,
dat op 17 en 18 september viert dat
het 50 jaar actief is in Nederland,
vinden hun weg naar honderden
verschillende markten en applicaties.
Met een jaarlijkse omzet van meer dan tien
miljard dollar is Parker Hannifin ‘s werelds
grootste en meest diverse producent van
producten en systemen voor aandrijving
en besturing. Parker levert specifieke
werkend te zien
Skalar Analytical uit Breda toont
in Amsterdam zijn nieuwste
ontwikkeling: de BluVision Discrete
analyzer. Deze is werkend te zien op
Livelab. Ook presenteert het bedrijf
de SP10 Robot analyzer voor meting
van het chemisch zuurstofverbruik.
de wensen van de gebruikers met de laatste
technologische technieken, waardoor lage
TOC- en TN-concentraties in zeer zuiver
water zoals farmaceutisch- en drinkwater
nauwkeurig bepaald kunnen worden. De
analyseapparatuur is ook geschikt voor
afval-, oppervlakte- en zeewater.
Skalar Analytical staat in stand 1A071.

De BluVision Discrete analyzer is specifiek

oplossingen voor een groot aantal industriële
en maritieme markten. Het bedrijf telt 55.000
medewerkers in 48 landen.
Parker Hannifin kunt u vinden in de stands 5B030
en 1B156.
ontworpen voor de analyse van een grote
variëteit aan monstertypes en matrices in
de milieu- en industriële laboratoria. Dit
systeem combineert ervaring op het gebied
van spectrofotometrische analyses en robot-
systemen binnen één ontwerp. Pluspunten
voor de gebruiker zijn de lagere detectie-
limieten, grotere nauwkeurigheden en een
Nieuwe
GCMS-systemen
Shimadzu Benelux uit
‘s-Hertogenbosch introduceert in
de RAI de GCMS-QP2010 Ultra & SE.
Deze twee nieuwe GCMS-systemen
vergroten de laboratoriumcapaciteit.

Nieuw meet- en grotere monstercapaciteit dan de huidige

generatie discrete analyzers in de markt. Het
analyseapparaat is eenvoudig in gebruik en
regelsysteem vereist nauwelijks onderhoud.
De GCMS-QP2010 Ultra heeft de
beste specificaties in zijn klasse. Zeer
snelle data-acquisitie (20.000 amu/
sec.) maakt het systeem geschikt voor
uitgebreide tweedimensionale GC x

voor De SP10 Robot analyzer werkt volgens

NEN-ISO 15705, de zogeheten
small-scale sealed tube-methode. Deze
GCMS.

Gepatenteerde hoogstaande technologie

waterbeheer
Met de nieuwe Landy-Web controller
introduceert Landustrie een
besturingssysteem dat de klant veel
meer vrijheid geeft op het gebied
van datacommunicatie. Het systeem
onderscheidt zich door eenvoud en
overzichtelijkheid, en de grote mate
van analyseerbaarheid van diverse
regelprocessen.
Landy-Web is een open internetsysteem.
Toegang tot het systeem is mogelijk
vanaf elke locatie. De controller vervangt
het bestaande besturingssysteem van
Landustrie, beschikt over alle telemetrie-
functies, zoals het melden van storingen,
communicatie met de CARS-hoofdpost en
besturing op afstand, is uitgerust met tien
digitale ingangen, acht digitale uitgangen,
kan gebruikt worden voor elk type water,
bijvoorbeeld huishoudelijk of industrieel
drinkwater, oppervlaktewater, grondwater,
koel- of circulatiewater, voedingswater voor
boilersystemen, behandeld en onbehandeld
afvalwater en afvalwater van de industrie.
De SP10 automatiseert alle stappen die
nodig zijn voor de totale analyse. Het
monster in de buis doen en vervolgens
doet het systeem de rest. De SP10 bestaat
uit een XYZ-monsterwisselaar met posities
voor verwarmen, mengen, afkoelen en
meten. Het meetprincipe is fotometrisch. De
analyzer pakt de buisjes op, homogeniseert
de inhoud en plaatst ze in de reactor waar
ze twee uur bij 150°C verwarmd worden.
Het systeem houdt zelf bij wanneer deze
tijd is verstreken en plaatst de buis dan in
een afkoelrek, waar de temperatuur daalt
tot 60°C. Hierna wordt het buisje nogmaals
gemengd, waarna de afkoeling tot kamer-
temperatuur volgt. De fotometrische meting
als ASSP en AART helpt bij het afleveren van
de juiste analyseresultaten. Als eerste in de
markt is de Ultra uitgerust met een milieu-
vriendelijke eco-modus. Deze verlaagt het
energie- (tot 37 procent) en carriergasver-
bruik (tot 50 procent). De jaarlijkse reductie
in uitstoot van kooldioxide bedraagt 1,1 ton.
De gevoeligheid van GCMS-QP2010 Ultra is
met een factor 5 gestegen.
GCMS staat voor gaschromatografie
gekoppeld aan massaspectrometrie. Het
is een technologie die het mogelijk maakt
vluchtige organische verbindingen in drink-
en afvalwater te bepalen, zoals organische
koolwaterstoffen, pesticides en pcb’s, maar
ook minerale olievervuiling.
Shimadzu Benelux heeft standnummer 2C034.

H2O / 18 - 2010 65
 Uw proces verdient...

...een fit hart

Kijk voor ons complete fitness programma op www.wijkboerma.nl of bel 050 549 59 00

Uw partner in
‡ civiele betonbouw
‡ industriële bouw
‡ infra

www.jjdevries.nl
Adres Pieter Zeemanstraat 9, Postbus 49, 8600 AA Sneek, T. 0515 - 42 99 99

onderdeel van Friso Bouwgroep Sneek Leeuwarden Heerenveen Groningen Almere Neede
U wilt uw doelstellingen halen: maximale productie, een veilige installatie,

hoge beschikbaarheid, de laagst mogelijke kosten.

U wilt geen verrassingen: binnen budget en optimale betrouwbaarheid.

Maintenance Engineering is uw middel: onze praktische en effectieve

onderhoudsoplossingen en tools uit de MaxMate leiden u naar uw doel.

U wilt maximale grip op uw onderhoud: MaxGrip voor maintenance

consultancy en maintenance software services.

MaxGrip seminar dinsdag 5 oktober 2010 in de Beurs van Berlage

Geld besparen is een thema waar we niet omheen kunnen. Onderhoud is de stille kracht

die besparingen mogelijk maakt en uw organisatie geld kan opleveren. Het MaxGrip

seminar ‘Met onderhoud naar de beurs’ op dinsdag 5 oktober 2010 gaat dieper in op

dit thema. Kijk op www.maxgrip.nl voor meer informatie.

MaxGrip B.V. De Bouw 123, 3991 SZ Houten. Tel: 030-281 78 23 www.maxgrip.nl

Van rioolwater naar Ultra Puur Water
Tot 10.000 m3 per dag

Mede mogelijk gemaakt door Logisticon Waterbehandeling en Pure Water Group

Gecombineerde expertises zuiveren afvalstof (voorbehandeld) tot nieuwe grondstof

1 2
1. Dubbelpass Omgekeerde Osmose van Logisticon Waterbehandeling
2. Continu Elektro Deionisatie (CEDI) van Pure Water Group
Het NieuWater-NAM project: een wereldwijd uniek initiatief. Van gezuiverd
rioolwater naar Ultra Puur Water naar stoomproductie t.b.v. oliewinning:
een bijzondere applicatie. Wanneer je daar als specialistisch bedrijf in de
watertechnologie aan mee mag werken is dat vanzelfsprekend een enorme
waardering. Concrete doelstellingen halen en hoge verwachtingen waarmaken.
Succes wordt bereikt door maximale inzet van de beste partijen en het bundelen
van gezamenlijke krachten en kennis. En door gewoon te doen waar je goed
in bent. Logisticon Waterbehandeling en Pure Water Group bewijzen binnen
hun expertise dat samenwerken werkt. En daar zijn we met recht trots op.

Samen werken aan waterinnovatie

Meer informatie: www.logisticon.com t www.purewatergroup.com