2.

ŞEKİL DEĞİŞTİRME MEKANİĞİ

2.1. Elastik Durumdaki Denklemler

2.1.1. Tek eksenli gerilme durumu

Bir cisme etki eden kuvvet kalkınca cisim eski haline dönüyorsa, söz konusu şekil
değiştirmeye elastik şekil değiştirme dendiği daha önce söylenmişti.

Hooke, yaptığı deneylerle bir çubuğa etki eden kuvvetlerle çubukta oluşan uzamalar
arasında lineer bir bağıntı bulmuştur.

P. 
 
A. E

Burada;
P : Çubuğu uzatan kuvvet
 : Çubuğun uzunluğu
A : Çubuğun dik kesit alanı
  : Çubuğun toplam uzaması
E : Malzemenin elastisite modülü’dür
P  
 e e (Hook kanunu)
F L E

Eksenle bir  açısı yapan AB eğik kesitindeki gerilmeleri göz önüne alalım.

Parçanın yatay dengesi göz önüne

alındığında; ab kesitindeki x gerilmesini

doğuran kuvvetin, c-d kesitindeki p
gerilmesini doğuran kuvvete eşit olması
gerekecektir, yani;
 
p. cd. t  x . ab. t
 ab
p  x  x . Cos
cd

17
 
Diğer yandan, p gerilmesi, c-d düzlemindeki  ve düzleme dik doğrultadaki n gibi
bileşenlere ayrılabilir.


n  p. Cos  x . Cos 2 

  p.Sin  x . Cos.Sin

1
Sin. Cos  Sin2 ve
2

1
Cos2   (1  Cos2) bağıntıları dikkate alınırsa,
2

x
n  (1  Cos2)
2

x
 Sin2 olarak bulunur. (Bağıntıdaki (-) işareti, işaret kabülünden)
2
Bu iki denklem arasında 2 açısı yok edilirse;

2 2
 x   
     2   x 
 2 2

 
gibi bir daire denklemi elde edilir. Yarı çapı  x  olan bu daireye MOHR DAİRESİ denir.
2
(Dairenin merkezi, yatay eksen üzerinde olup, daire; iki eksenin başlangıç noktasına teğettir.).

Mohr dairesinin çevresi üzerindeki her

noktanın koordinatı (-), çubuğa ait bir
kesitteki gerilme durumunu
gösterecektir. Daire üzerindeki herhangi
bir (B) noktasının hangi kesitteki gerilme
durumunu göstereceğini inceleyelim.

BB 
tg BCB  
CB 
 x
2

 ve  yerine, normali çubuk ekseni ile  açısı yapan kesit için bulunan değerleri yerine
yazarsak,

18
 x
Sin2
tg BCB  2  tg2 olur.
x 
(1  Cos2)  x
2 2

Buna göre B'CB = 2  olacaktır. O halde Mohr dairesinde 2 açısı ile gösterilen B
noktasının koordinatı, normali çubuk ekseniyle  açısı yapan c-d kesitindeki gerilme durumunu
gösterecektir. Mohr dairesinde,

min  0 ( 2   )
max  x ( 2  0)
x  3 
 max   2  
2  2 
x  
 min   2  
2  2

Asal normal gerilmeleri belirleyen düzlemler birbirine diktir. Max ve min. kayma
gerilmelerini belirleyen düzlemler ise, asal gerilme düzlemleriyle 45o'lik açı yaparlar.

19
 2.1.2. İki eksenli gerilme durumu

Şekildeki cisim x, y ve xy = yx gerilmelerine maruz kalsın. Cisimden abc parçasını
çıkaralım. Bu parçanın a-b yüzeyine tesir eden x ve xy ve a-c yüzeyine etki eden y, xy
gerilmeleri biliniyorken, b-c yüzeyine etki eden  ve  gerilmelerinin değerlerini hesap edelim.
Bunun için  ve  doğrultularında denge denklemlerini yazalım.

. bc. t  x . ab. t. Cos  y . ac. t. Sin   xy ab. t. Sin   yx ac. t. Cos  0

. bc. t  x . ab. t. Sin  y . ac. t. Cos   xy ab. t. Cos   yx ac. t. Sin  0

 xy   yx olduğu dikkate alınırsa,

  x . Cos2  y . Sin 2  2 xySin. Cos

   (x  y )Sin. Cos   xy (Cos2  Sin 2)

1
Cos2  (1  Cos2)
2
1
Sin 2  (1  Cos2)
2
1
Sin. Cos  Sin2 bağıntıları dikkate alınırsa, yukarıdaki bağıntılar
2
aşağıdaki gibi yazılabilir.

20
 x  y x  y
  Cos2   xySin2
2 2
x  y
 Sin2   xy Cos2
2

Her iki eşitliğin karelerini alırsak;

2
  x  y   x  y  2  x  y 
       . Cos 2   xy . Sin 2  2 Cos2.  xy . Sin2
2 2 2

  2   2   2 

2
 x  y   x  y 
 
2
 Sin 2   xy . Cos 2  2
2 2 2
Sin2.  xy . Cos2
 2   2 

Taraf tarafa toplanırsa;

2
  x  y   x  y 
2

           xy
2 2

  2   2 

Mohr dairesi denklemi elde edilir. Dx noktası a-b kesitindeki (x, xy) gerilme
durumunu, Dy noktası ise a-c kesitindeki (x, xy) gerilme durumunu göstermektedir.

x  y
OC 
2
CD x  C D 2  DD x 2
2
 x  y 
CD x      xy
2

 2 
(  A ) 2   2  B2

yarı çapı B olan

2
 x  y 
B     xy
2
ve
 2 

merkezi (A,o) noktasından bulunan

x  y
A bir daireyi belirtir.
2

21
 Normali x ekseniyle  açısı yapan bu kesitindeki gerilme durumunun bulmak için
Mohr dairesinde Dx'den itibaren negatif yönde 2 açısı kadar dönmek gerekir.

Asal normal gerilmeler:

1  max  OA  OC  CA
2  min  OA   OC  A C
2
x  y  x  y 
max       xy
2
2  2 
2
x  y  x  y 
min       xy
2
2  2 

Asal normal gerilmelerin bulunduğu kesitler;

D x D  xy 2 xy
tg2o   
CD 1 x  y
(x  y )
2

bağıntısından bulunan o açısının iki katı kadar Dx noktasından negatif yönde hareket edilerek
bulunur.

Kayma gerilmesinin maksimum ve minumum olduğu noktalar H ve H' dir.

2
 x  y 
 max      xy
2
min  2 

Kayma gerilmesinin maksimum ve minumum olduğu kesitler, asal normal gerilme

kesitleriyle 45o'lik açı yaparlar.

22
2.1.3. Üç eksenli gerilme durumu

Üç eksenli durumda ise, üç tane asal gerilme vardır. Bunların sıralanışı :

1  2  3 şeklindedir.

1 = Max. asal gerilme

3 = Min. asal gerilme

2 = İkinci asal gerilme

Asal kayma gerilmeleri:

23
 2  3 1  3 1  2
1  2  3 
2 2 2

 2 asal kayma gerilmesi, maksimum kayma gerilmesidir.

Üç asal gerilme olduğu taktirde asal doğrultulardaki 1, 2, 3 asal uzamaları, aşağıdaki
bağıntılar yardımıyla bulunur.

1  2   1 
1       3   1   (2  3 ) 
E  E E  E 
2  1   1 
2       3   2   (1  3 ) 
E  E E  E 
3  1   1 
3       2   3   (1  2 ) 
E  E E  E 

Buna göre çubuğun hacmindeki  artma miktarı:

 v  (1 1 )(1  2 )(1  3 )  1

 v 1   2   3  1  2   2  3   3 1  1  2  3
 v 1  2   3
1 1 1
v 
E
 1  (2  3 )   2  (1  3 )   3  (1  2 )
E E
1
 v   1  2  1  2  3 
E
3   2  3
 v  (1  2). m 1
E 3
1  2  3
m 
3

m : Ortalama gerilme

Deneyler göstermiştir ki; bir çubukta eksenel bir uzama daima kesit daralması ile
birlikte olur ve elastik sınırlar içinde e birim enine kısalmanın, u birim uzunlamasına
uzamaya oranı sabittir. Bu oran daha önce de söylendiği gibi () ile gösterilir ve Poisson oranı
diye adlandırılır.

e
 veya e  . u
u
24
 İnşaat çeliğinde :  = 0.3

Çelik ve kır dökme demir :  = 0.25

(1  u )
Çekme sonucu uzayan bir çubukta, çubuğun boyu mertebesinde artacak, enine
1

(1    u ) (1    u ) 2
istikamette ise mertebesinde azalacaktır. Çubuk dairesel ise kesit alanı
1 1

(1  u ).(1    u ) 2
oranında küçülecek ve çubuk hacmi : oranında değişecektir. u değeri
1
küçük olduğu için kuvvetleri ihmal edilirse; hacimdeki değişme oranı;

(1  u 2  u )
olarak bulunur.
1

Birim hacim değişmesi miktarı:

(1  u 2  u )  1
 u 2  u  u (1  2)
1

Çekmede hacim küçülmesi olmadığından;

 u (1  2) 0 ve 1-20 yani;  ½

Plastik Şekil değiştirmede genellikle hacim sabit kaldığı kabul edilir:

Buna göre;

1
1  2  0 
2

2.1.4. Elastik şekil değiştirmede harcanan enerji

25
 Basit çekme deneyinde yükün artması ile çubuk boyunun uzadığını görmüştük. Çekme
kuvveti bir iş yapmaktadır. Bu iş; kısmen veya tamamen şekil değiştirme potansiyel enerjisine
çevrilmektedir. Eğer şekil değişimi elastik sınır içinde kalırsa yapılan iş tamamen potansiyel
enerjiye çevrilir.

Yapılan iş (A) :

P.   P
A ,  ve  bağıntıları dikkate alınırsa
2  F

. F..
A şeklinde yazılabilir.
2

Uygulamada birim hacme ait şekil değiştirme enerjisi önemlidir:

A A . 
a  
V F.  2

Cisim üç asal doğrultuda gerilmeye maruz ise;

P1 1 P2  2 P3  3
A  
2 2 2
     
a 1 1 2 2  3 3
2 2 2
1 
a (1  2  23 )  (12  23  31 )
2E E

2.2. Plastik Şekil Değiştirme

2.2.1. Plastik deformasyonun temel ilkeleri

Şekil değiştirme denince dış kuvvetlerin tesiri ile bir parçanın şeklini değiştirmesi
anlaşılır. Bu şekil değişimi elastik ve plastik olabilir. Elastik şekil değiştirmede parçaya etki
eden kuvvetler kalkınca deforme olmuş parça tekrar eski şeklini alır. Plastik şekil
değiştirmede ise, parçanın kuvvet etkisi ile aldığı şekil kuvvet üzerinden kalkınca da aynen
kalır.

26
 Elastik ve plastik şekil değişimini, eksenel yük altında şekil değiştiren çekme çubuğunun
"gerilme-uzama" diyagramında görebiliriz.

Metalik malzemelerin plastik deformasyonu en genel olarak belirli düzlemlerde ve

doğrultularda atomların kayması ile gerçekleşir. Kaymanın kolaylıkla olamadığı durumlarda ise
deformasyona ikizlenme (twinning) katkıda bulunabilir.

Yüksek sıcaklıklarda ve düşük deformasyon hızlarında çok kristalli metalik malzemelerin

deformasyonu ise, tane sınırlarının kayması veya atomların yayınma ile yer değiştirmesi yani
yayınma sürünmesi mekanizmaları ile olur. Sonuç olarak metalik malzemelerin deformasyon
mekanizmaları;

a) Kayma
b) İkizlenme
c) Tane sınırlarının kayması
d) Yayınma sürünmesidir.

2.2.1.1. Kayma

Kayma mekanizmasını açıklayabilmek için katı haldeki bütün metallerde (amorf

olmayan) mevcut olan kristal yapısından biraz söz etmek gerekir.

Kristalin katı metallerdeki bütün atomlar belirli bir düzene sahiptirler, yani üç boyutlu
sistemde atomların yerleşimleri periyodiklik gösterir. Bir kristalin en küçük yapı elemanına
“birim hücre” denir. Birim hücreler de kafesleri meydana getirir. Metallerde genellikle üç
grup kafes şekli vardır. Bunlar; kubik, tetragonal ve hekzogonaldir.

27
Şekil-2.1 : Metalsel malzemelerde en sık karşılaşılan kafes türleri.

Kristal yapıdaki malzemelerde en önemli deformasyon mekanizması olan kayma,

atom düzlemlerinden birinin komşu atom düzlemi üzerinde kayması ile gerçekleşir. Kayma,
belirli kristallografik düzlemlerde ve belirli kristallografik doğrultularda dislokasyonların
hareketi ile olur. Diğer bir ifadeyle, kayma atom yoğunluğu en fazla olan düzlemlerde
(kayma düzlemi) ve kayma düzlemi üzerinde atomların en sık bulundukları doğrultularda
(kayma doğrultusu) dislokasyonların hareketi ile olur.

Bir metal kafesininnormal kuvvetler Bir metal kafesinin teğetsel bir kuvvet
tesiri altında şekil değiştirmesi çiftinin tesiri ile elastik şekil değiştirmesi

Şekil-2.2 : Kayma mekanizmasının şematik oluşumu.

28
 Bir kayma düzlemi ve onun üzerindeki bir kayma doğrultusu beraberce bir (kayma
sistemi) meydana getirir.

Bir atom düzleminin bitişik bir atom düzlemi üzerinde kayması sonucu kristalin bir
kısmı, bitişik kısma göre bu iki kısmı ayıran kayma düzlemi içindeki bir kayma doğrultusu
boyunca ötelenmektedir. Ötelenme miktarı, yani atomların yer değiştirmeleri atomlar arası
mesafenin tam katıdır.

Şekil-2.3 : HMK sistemdeki bir kristalde kayma düzlemi üzerinde çeşitli yönlerdeki kayma.

Kristal yapılardaki düzlem ve doğrultuları belirlemek üzere MİLLER İNDİSLERİ kullanılır. Kübik
sistemler için söz konusu indislerin bulunuşu aşağıda özetlenmiştir.

İndisi bulunacak olan İzlenecek yol Sonuç

Düzlem -Eksenleri kestiği noktalar okunur. 1,2,1
-Tersleri alınır; 1/1, 1/2, 1/1
-Orantılı en küçük tam sayılar bulunur (212)

Doğrultu -Doğrultuya ait bir vektörün eksenler

üzerindeki bileşenleri bulunur.1,2,1

29
 -Gerekirse bunlar orantılı en küçük tam
sayılara çevrilir 121

Aşağıda çeşitli düzlemlere ait Miller indisleri görülmektedir.

Şekil-2.4 : Çeşitli düzlemlere ait Miller indisleri.

Birbirine parelel olmayan, dolayısıyle Miller indisleri farklı, ancak atom dizilişi
bakımından aynı olan düzlemler DÜZLEM AİLESİ adı altında {...} işareti, benzer şekilde
DOĞRULTU AİLESİ'de <...> işareti ile gösterilir. Bu işaretlerin içine söz konusu düzlem ve
doğrultulardan herhangi birinin Miller indisi yazılır. Örneğin, kübün yüzeyleri için genel olarak,

 ( 100 ), ( 010 ), ( 001) 

 100  
 ( 1 00 ), ( 0 1 0 ), ( 00 1 )


hacim köşegenleri için ise < 100 > işaretinin kullanılması gibi.

 ( 100 ), ( 010 ), ( 001) 

100  
 ( 1 00 ), ( 0 1 0 ), ( 00 1 )


30
Şekil-2.5 : Miller indisleri aynı olan düzlem ve doğrultu.

Yapı Kayma Düzlemi Kayma Yönü Kayma Sistemi Sayısı

Kayma Düzlemi x Kayma doğ.
YMK  111 110 4x3
(Cu, Al, Ni,  Fe,
HMK  110 1 11 6x2

Şekil-2.6 : Çeşitli kristal yapıları için kayma düzlem ve doğrultuları ile kayma sistemleri.

31