Τα ονόματα της ΠΑΝΑΓΙΑΣ

Η υμνογραφία, η τέχνη, η λατρεία, η θρησκευτική βίωση δημιούργησαν την ανάγκη να

αποδοθούν στη Μητέρα του Θεού τα πιο εκφραστικά, τα πιο χαρακτηριστικά, αλλά και τα
πιο απίθανα επίθετα.

Πολλές φορές είναι τόσα πολλά και τόσο παράδοξα, ώστε εκπλήσσεται ο μελετητής για την
εφευρετικότητα του θρησκευόμενου ανθρώπου και του γλωσσοπλάστη λαού.

Γιατί η κατάνυξη δεν περιορίζεται στον καλλιτέχνη, στον υμνωδό και στον εμπνευσμένο
ποιητή, διακρίνει, επίσης, και το ανώνυμο πλήθος. Η ποικιλία δε των επιθέτων που
αποδίδονται στη Θεοτόκο, καταλαμβάνει σημαντικό χώρο στη θρησκευτική ζωή του
ελληνικού λαού.
Ήταν πολύ φυσικό να εκφραστεί μέσω του πλούτου των επιθέτων της Παναγίας η αγάπη, ο
σεβασμός και η τιμή του χριστιανού Έλληνα γι’ αυτήν.

Διότι η Μαρία υπήρξε το πρώτο και μέγα πρόσωπο μετά τον ιδρυτή της Χριστιανικής
θρησκείας, η γυναίκα και μητέρα, που με την παρουσία της έδωσε ένα ιδιαίτερο νόημα στην
επίγεια ζωή του, αφού τον έφερε στον κόσμο κάτω από εξαιρετικές συνθήκες…αυτή χώρεσε
και σήκωσε τους πόθους και τα αιτήματα όλων των Χριστιανών, προσωποποιώντας την
αγνότητα, τη στοργή, την καλοσύνη, την ευγένεια, τη συμπαράσταση στον πόνο.

Η μορφή της σεμνής κόρης- που προσέρχεται δειλά δειλά στο ναό, μνηστεύεται απονήρευτα,
συλλαμβάνει υπερφυσικά, παρακολουθεί με μητρικά μυστικά κτυπήματα παλλόμενης
καρδιάς την εφηβική ανάπτυξη του Υιού της μέχρι να πληρωθεί η Θεία αποστολή του, που
ζει πρώτη και ορισμένες στιγμές μόνη αυτή τις συγκλονιστικές ώρες του σταυρού, του
θανάτου, της Ανάστασης και της Ανάληψης- εισδύει αυτόματα στη θρησκευτική ζωή,
συνυφαίνεται με αυτή και έκτοτε κυριαρχεί σ’ αυτή.

Στεφανώνεται με το κάλλος και το φως της πρότερης αγνής και υποδειγματικής ζωής, γίνεται
το κατεξοχήν πρόσωπο της εμπιστοσύνης, μετριάζει τον πόνο, διαλύει τη θλίψη, παρηγορεί,
βοηθά, μεσολαβεί, σώζει.

Ο ποιητής στους ύμνους προς τη Θεοτόκο, παρακολουθεί μεν το δόγμα της χριστιανικής
διδασκαλίας, αλλά έχει κι όλη την ελευθερία να της προσφέρει τα ωραιότερη άνθη ευωδίας,
της ψυχικής ευλάβειας και της γλωσσικής ευκαμψίας. Σχηματίζει ολόκληρο κατάλογο
επιθέτων και περικοσμεί την παρθένο Μαρία, την αγνή κόρη, την πονεμένη μητέρα, την
φιλάνθρωπο Παναγία.

Την προσφωνεί αειπάρθενον, άμωμον, άμεμπτον, σεμνήν, καλήν, τρυφεράν, δυνατήν,

μεγάλην, σοφήν, θείαν, άχραντον, απειρόγαμον, ανύμφευτον, ανερμήνευτον, ασάλευτον,
άφθορον, άσπιλον, αμόλυντον, υπέρλαμπρον, υπέρμαχον, καθαράν, ανήροτον χώραν,
έμψυχον τράπεζαν, πηγήν ακένωτον, αγλάοκαρπον δένδρον, αμάραντον ρόδον,
αχειρόπλοκον στέφανον, ιερόν καταφύγιον, φρικτόν λάλημα, πυρίμορφον όχημα και
ευρύχωρον σκήνωμα του Λόγου, όρος αλατόμητον, βάθος αμέτρητον.

Ο αγιογράφος ως προς την τεχνοτροπία παρακολουθεί επίσης τη δογματική διδασκαλία και

απεικονίζει τους παραδεδομένους τύπους της Βρεφοκρατούσας, της Γλυκοφιλούσας, της
Γαλακτοτροφούσας, της Πλατυτέρας των Ουρανών, της Ζωοδόχου Πηγής, της Οδηγήτριας,
της Ελεούσας, της Δεομένης, της Βλαχερνίτισσας κτλ.
Επίσης, η Παναγία αποκαλείται Τριχερούσα, διότι ζωγραφίστηκε με τρία χέρια. Η
απεικόνιση αυτά αφορά θαύμα που σχετίζεται με τον Ιωάννη το Δαμασκηνό, ο οποίος
έγραψε υπέρ των εικόνων και του έκοψε το δεξί χέρι ο χαλίφης της Δαμασκού.

Σύμφωνα με τα κείμενα, «ο Θεός επικαμφθείς δια της αυτόν τεκούσης Παναγίας Μητρός, ως
ο των πολλών έχει λόγος, αύθις αποκατέστησε την του αθλοθέτου και στεφανίτου χείραν
σώαν».

Στη Ραιδεστό μια εικόνα της Βρεφοκρατούσας έφερε το επίθετο Ρευματοκράτειρα, το οποίο
συνδυάζεται μ’ ένα θαύμα της Παναγίας που συγκράτησε το ρεύμα του νερού που απειλούσε
το ναό της, αλλάζοντας τη ροή του.
Αλλά και Αψηλοχερούσα ονομάστηκε η Θεοτόκος, επειδή δέεται υψώνοντας τα χέρια ψηλά,
και Μαντηλούσα, διότι ζωγραφίστηκε φορώντας μαντήλα στο κεφάλι.

Άλλοτε αποκαλείται Δεξιοκρατούσα, διότι κρατά το θείο Βρέφος στο δεξί της χέρι, αλλά και
Μεγαλομμάτα, γιατί απεικονίζεται με μεγάλα μάτια. Κι αν μεταφέρθηκε η εικόνα της από
άλλο μέρος, της δόθηκε το επίθετη Ξένη, Ξενιά και Ξενοπούλα.

Μεγάλη διάδοση, επίσης, έλαβαν τα επίθετα της Παναγίας από τους ναούς της, όσον αφορά
τη θέση τους, τον τρόπο κατασκευής τους, τους κτήτορες και τις εορτές τους.
Πασίγνωστα είναι τα επίθετα Καστρίτισσα, Καστρινή, Χρυσοκαστρίτισσα,
Αργυροκαστρίτισσα, Καλαμιώτισσα, Χρυσοκουβουκλιώτισσα, Αθηνιώτισσα, Ακρωτηριανή,
Αμπελοκήπισσα, Φιλοσοφίτισσα, Αρβανίτισσα, Βατοπεδινή, Βροντιανή, Βράχου, Κάμπου,
Πυργιανή, Μελικαρού, Αμπελιώτισσα, Εγκλειστριανή, Θαλασσινή, Καμινού, Καμινιώτισσα.

Αυτά μαρτυρούν τον τόπο που τιμάται η Παναγία. Η κατασκευή ή η ιδιοτυπία του ναού
εκφράζονται με τα επίθετα Τουρλωτή, Τουρλιανή, Κουμπελίδικη, Θολοσκέπαστη,
Θεόχτιστη, Θεοσκέπαστη, Πελεκητή, Κατακεκρυμμένη, Κρεμαστή, Σπηλιανή,
Σπηλαιώτισσα και Μεγαλοσπηλαιώτισσα, Πλατανιώτισσα, Μαρμαριώτισσα,
Μολυβδοσκέπαστος. Από τους κτήτορες του ναού ή της μονής ονομάστηκε η Παναγία
Μεντονία (απ’ το Μεντόνης), Κοροβιλιά ( απ’ το Κοροβίλης), Γλυκειά (απ’ το Γλυκύς),
Χρυσοχεριά (απ’ το Χρυσοχέρης), Λυκοδήμου, Βέργη, Καρύπη. Από την εποχή του
εορτασμού του ναού ή το ιδιαίτερο γνώρισμα της εορτής δόθηκαν οι επωνυμίες Σοτομπριανή
(γιορτάζεται τον Σεπτέμβριο), Βρεχούσα (βρέχει), Πολυσπορίτισσα, Αγουστιανή (εορτάζεται
τον Αύγουστο) και Δεκαπεντούσα, Τριτιανή (Τρίτη του Πάσχα), Ακαθή και τση Ακαθής (του
Ακαθίστου Ύμνου).

Από τα θαύματα και τις διάφορες ιδιότητες της Παναγίας προέρχονται τα: Γοργοεπήκοος,
Καταφυγή, Ελεούσα, Λεούσα, Ελεημονήτρια, Ελεήστρια, Γιάτρισσα, Ιαματική, Θεραπεία,
Γαιματούσα (θεραπεύει την αιμορραγία), Νικοποιός, Θαλασσομάχισσα, Υγεία, Φαρμακού,
Ψυχοσώστα, Βλεπούσα, Παραμυθία, Παρηγορήτισσα, Πονολύτρια, Παυσολύπη. ΄Ενας ναός
στην Κωνσταντινούπολη έφερε την ονομασία «τα Πονολύτου». Ο Ψευδοκωδινός παρατηρεί:
«Τα Πονολύτου επεκλήθη, ότι πολλαί ιάσεις εκείσε επετελούντο και πόνοι πολλών ελύοντο».
Στην Παναγία δόθηκε η δύναμη να λύνει τους πόνους. Στην αρχαιότητα την ιδιότητα αυτή
απέδιδαν στη θεία Ειλείθυια (ορφικοί ύμνοι).

Μεγάλη είναι και η κατηγορία των επιθέτων που απονέμουν στη Θεοτόκο έπαινο, θαυμασμό
και ύμνο ευλαβικής διάθεσης και βαθύτατου σεβασμού. Προτάσσεται το κάλλος. Η Μαρία
θεωρείται πανέμορφη κόρη. Το εξαίσιο κάλλος της Παρθένου εκφράζει η λεπτή έκφραση
Όμορφη Παναγιά.

Το πρόσωπο της λάμπει και σύμφωνα με τον υμνογράφο την καθιστά «ωραιοτέραν
λαμπηδόνων ηλιακών», γι’ αυτό και από τα μεσαιωνικά χρόνια αποκαλείται Ηλιόκαλος και
ακολούθως Παναγία η Ηλιόκαλη.

Στην Κάρπαθο υπάρχει τοπωνύμιο Λιολεκούσα (Λιόκαλη+Ελεούσα). Έξαρση του κάλλους

από την αρχαιότητα εκφράζουν λέξεις που έχουν ως πρώτο συνθετικό το επίθετο «χρυσός»,
γι’ αυτό κι επινοήθηκαν τα επίθετα της Παναγίας Χρυσοκελλαριά, Χρυσοσπηλιώτισσα,
Χρυσοκέφαλος, Χρυσοδαφνιώτισσα, Χρυσολεούσα, Χρυσοκαμαριώτισσα,
Χρυσοποδαρίτισσα, Χρυσοπαντάνασσα. Εγκωμιαστικού τύπου επίθετα είναι επίσης τα
Αγγελόκτιστος, Αερινή, Αναφωνήτρια, Αρωμάτων, Γερόντισσα, Δεξιά, Δέσποινα,
Εγγυήτρια, Επίσκεψις, Θεομάνα, Κυρά, Λυπημένη, Οικονόμισσα, Πάνσκεψις, Θεομάνα,
Κυρά, Παντάνασσα, Τρανή, Φιλέρημος, Χιλιαρμενίτισσα κ.α.

Επειδή ο εθνικός βίος των Ελλήνων συνδέθηκε στενά με τη Θεοτόκο, αφενός αποδόθηκαν
στη χάρη της οι νίκες και οι ιδιότητες στρατηγού (υπέρμαχος, ανίκητος, ακατανίκητος,
αήττητος), αφετέρου με το συνδυασμό ιστορικών γεγονότων πλάστηκαν εκφραστικά
πρωτότυπα επίθετα, όπως: Χιλιάρμενος (αυτή που βυθίζει χίλια άρμενα), Ξεσκλαβώστρα
(προς απελευθέρωση αιχμαλώτων), Πορταρέα και Πορταΐτισσα (προστάτιδα των εισόδων),
Ανοιχτοπορτούσα, Σιδερόπορτα, Παντοβασίλισσα.

Στις Σπέτσες την αποκαλούν Παναγία Αρμάδα, διότι στις 8 Σεπτεμβρίου 1822, ημέρα της
γεννήσεως Της, οι Σπετσιώτες έτρεψαν σε φυγή τουρκική αρμάδα, που είχε σπεύσει για να
λύσει την πολιορκία του Ναυπλίου, αφού πυρπόλησαν την τουρκική ναυαρχίδα.
Εκφραστικότατη του σεβασμού προς τη Θεοτόκο είναι η επωνυμία Αχειροποίητος της
εικόνας της. Από τον μικρό Παρακλητικό Κανόνα (δέξαι παρακλήσεις αναξίων σων ικετών)
προέρχεται το επίθετο η Δέξα. Ανάλογο είναι το Διευχόν (Δι ευχών των αγίων…).

Τέλος, τη μεγάλη απήχηση που είχαν τα προς τιμήν της Παναγίας καθαγιασθέντα
πολυώνυμα καθιδρύματα, μαρτυρεί ο έμμετρος πίνακας του μοναχού Καισαρίου Δαπόντε, ο
οποίος κατέγραψε τις γνωστές σ’ αυτόν περιώνυμες μονές και τους ναούς μαζί με τις
σχετικές επωνυμίες της Παναγίας. Στο Κρίμι, λοιπόν, λέει ότι υπάρχει ναός της Παναγίας, η
οποία

Λέγεται Θεοσκέπαστη, όντως πελεκημένη

η εκκλησία εις το βουνό μέσα, ουχί χτισμένη.

Για δε το μοναστήρι της Παναγίας στη Χίο, λέει ο ίδιος ότι

Το ονομάζουν Διευχόν, διότι δι’ ευχών της
προς τον Υιόν της συντηρεί τον κόσμον, τον λαόν της.

Τετάρτη, 12 Αύγουστος 2009

ΣΜΑΡΑΓΔΗ ΜΗΤΡΟΠΟΥΛΟΥ
www.istories.gr
 Τι σημαίνουν τα ονόματα: Μαρία - Θεοτόκος- Παναγία

Πηγή:enoriaka.gr

Μαρία

Ασφαλώς δεν είναι γνωστό σε πολύ κόσμο το τι σημαίνει το όνομα Μαρία, και το οποίο είναι
το καθ' αυτό όνομα που της δόθηκε αρχικά, και που αναφέρεται στην Καινή Διαθήκη και δεν
της δόθηκε τυχαία.

«Το πανσεβάσμιον και κεχαριτωμένον όνομα της Μαρίας προσφυέστατα και αρμοδιώτατα
εδόθη εις την αειπάρθενον Θεοτόκον κατά πρόγνωση και βουλή Θεού, παρά του οποίου
παρά του οποίου ήταν ωρισμένη να γίνη Μητέρα Αυτού. Σημαίνει δε το όνομα Μαρία:
Παντοδυναμία, τουτέστιν εκείνη η οποία ήνωσε τα δύο άκρα αντικείμενα Θεό και άνθρωπο.
Ακόμη σημαίνει Σοφία, η οποία βρήκε τον τρόπο δια να ενώση δύο φύσεις σε μια υπόσταση,
χωρίς να συγχύση τα ιδιώματα των φύσεων. Και τρίτον σημαίνει Αγαθότης, ήτοι χάρις, η
οποία εθεοποίησε την ανθρώπινη φύση και ανεβίβασε αυτή υπεράνω των ουρανίων
δυνάμεων. Αυτά τα τρία περιέχει το όνομα Μαρία. Δόθηκε διότι έμελλε να υπηρετήσει το
μυστήριο της ενσάρκου οικονομίας.

...» Το όνομα Μαρία παράγεται από το εβραϊκό Αϊός το οποίο δηλοί Κύριος και ερμηνεύεται
Κυρία διότι, ως Μήτηρ Θεού κυριεύει και εξουσιάζει ουράνια και επίγεια κτίσματα. Έχει δε
την κυριότητα της δυνάμεως επειδή το θεμέλιο της κυριότητος είναι η δύναμις».

(Αγ. Νικοδήμου Αγιορείτου, στην ερμηνεία της ενάτης ωδής της Παρθένου).

Θεοτόκος

Το καθ' εξοχήν θεολογικό όνομα της Μητέρας του Θεού είναι Θεοτόκος. Δι αυτό έγινε λόγος
σ' όσα αναφέρθηκαν. Εδώ χρονολογικά πότε δόθηκε αυτό στη Μητέρα του φωτός.

«Θεοτόκον ωνόμασαν την Παρθένον Πατέρες προ της Γ' Οικουμενικής Συνόδου. Στη δε
Σύνοδο αυτή εδιωρίσθη το πρώτον να καλείται Θεοτόκος η Παρθένος Μαρία. Ακόμη η
Σύνοδος αύτη την γλυκυτάτην ταύτην της Παρθένου προσηγορίαν επικυρώσασα, ως όρον
δογματικόν εις πάσαν την οικουμένην παρέδωσε. Πρώτος γαρ ο Ωριγένης Θεοτόκον την
Παρθένον εκάλεσε... Ο δε Αλεξανδρείας Κύριλλος, γράφων προς Νεστόριον λέγει, ότι και ο
Μέγας Αθανάσιος Θεοτόκον αυτήν και ωνόμασε και ωμολόγει».

(Πηδάλιον Εκκλησίας σ. 168)

Παναγία

Το προσφιλέστατο όνομα της Παναχράντου Δέσποινας είναι χωρίς άλλο το «ΠΑΝΑΓΙΑ».

Πότε ιστορικά έλαβε αυτή την προσωνιμία η Παρθένος;

«Αποδίδεται εις την Θεοτόκον και σταθεροποιείται δι ατυήν η προσωνυμία «Παναγία».

Ταύτην γνωρίζει ως επικρατούσαν πλέον κατά τον Ε' αιώνα ο Βασίλειος Σελευκείας (P.G. 85
425). Βραδύτερον κατά τον Ζ' αιώνα, ο Ανδρέας Κρήτης αποκαλεί επιμόνως την Άχραντον
«αγιωτέραν των αγίων» (P.G. 97 2108).
Το όνομα πλέον Παναγία υπερίσχυσε, ταυτίστηκε με την ιερά μορφή και προσωπικότητά
της. Το πόσο έχει το όνομα Παναγία επικρατήσει στο Χριστεπώνυμο πλήρωμα, φαίνεται
κυρίως στις δυσκολίες της ζωής, και μάλιστα σε ξαφνικούς κινδύνους, όπου αυθόρμητα
προέρχεται εκ των έσωθεν το όνομα «Παναγία μου». Σ' αυτές τις περιπτώσεις ούτε μάνα
μου, ούτε, ούτε, όλα τότε δεν μετρούν υποχωρούν. Πώς συμβαίνει αυτό σε μικρούς και
μεγάλους; Μήπως οι πολέμιοι οι ολιγόπιστοι οι είρωνες της πίστεως μπορούν να μάς πουν
πώς το όνομα της Παναγίας στις φουρτούνες της ζωής σε πολλούς ανθρώπους εκτοπίζει κάθε
άλλο προσφιλές όνομα; Ασφαλώς η Παναγία δεν επέβαλε να την επικαλούνται, αυτό είναι
θέμα επιλογής και αυθορμήτου ψυχικής ανάγκης των πιστών, που το αλάνθαστο ψυχικό τους
κριτήριο, τους πληροφορεί, ότι απ' Εκείνη, θα έλθει η δύναμη η βοήθεια. Αλλά γιατί; Διότι
έχει όλη τη Χάρη του Θεού για παροχή βοηθείας σε ώρες κινδύνου που άλλες δυνάμεις,
πρόσωπα, δεν δύναται να προσφέρουν. Διάχυτο πλέον τούτο ότι η θεία δύναμις παρέχεται
μέσω της Παναγίας. Βέβαια, το πότε κανείς λαμβάνει και σ' αυτές τις ώρες του κινδύνου
είναι αστάθμητο. Έγινε λόγος γι' αυτό.

Από το βιβλίο
Σαράντα Εικόνες της Παναγίας
Αρχιμ. Νεκταρίου Ζιόμπολα