INFORMATIVNA

BROŠURA
SVE ŠTO TREBA DA ZNATE O VAKCINACIJI
PROTIV SARS-CoV-2 VIRUSA

OMSA
Organizacija crnogorskih studenata u inostranstvu (OCSI)*
Tematska grupa Prirodne nauke
Tematska grupa Medicinske nauke
Klub Alumnista

Izdavač:
Organizacija crnogorskih studenata u inostranstvu (OCSI)
Organisation of Montenegrins Studying Abroad (OMSA)

Autori:
Amira Idrizović
Anđela Kovačević
Filip Mičijević
Jovana Savić
Katarina Elez
Katarina Gačević
Kristina Đenđinović
Milena Stanković Brunner

Istraživanje:
Mirjana Adžić

Dizajn:
Katarina Gačević
Nikoleta Ulama

Lektura i korektura:
Andrijana Ivanović
Dimitrije Jovićević
Marija Backović
Marija Raspopović

Štampa:
XX

Tiraž:
XX

Broj CBCG

April 2021

NAPOMENE
Ova brošura je nastala sa ciljem da na jednom mjestu objedini informacije o virusu SARS-CoV-2 i trenutno dostupnim vakcinama na
tržištu, kao i odgovore na najčešće postavljena pitanja javnosti na ovu temu. Glavni motiv za izradu ove brušure je da se građanima i
građankama Crne Gore pruže tačni i detaljni podaci o svakoj od dostupnih vakcina na svjetskom tržištu, čime bi se olakšalo donošenje
odluke o vakcinaciji. Publikacija ni na koji način ne sugeriše vakcinisanje bilo kojom od vakcina, već je na samom čitaocu/teljki da
donese tu odluku uz konsultacije sa izabranim/om ljekarom/kom. Ova publikacija ne odražava nužno stavove Organizacije crnogorskih
studenata u inostranstvu (OCSI), kao ni partnera koji su podržali projekat.

*Reprodukcija se dopušta isključivo u neprofitne svrhe s ciljem informisanja šire javnosti o važnosti i mogućnostima vakcinacije, a
uz obavezno citiranje i navođenje izvora.
 Pozdravne riječi

Veliku zahvalnost dugujemo institucijama, kompanijama i pojedincima koji su

podržali izradu ove brošure.
 O pandemiji COVID-19 i
virusu SARS-CoV-2

Prije nešto više od godinu dana, mediji u Crnoj Gori prvi put su prenijeli informacije
o dolasku tkz. korona virusa u Crnu Goru i nastanku epidemije širom Evrope. Prije
nego je epidemija prerasla u pandemiju, uvedene su mjere i preporuke za
suzbijanje širenja virusa koje su se razvijale onako kako se i razvijalo razumijevanje
situacije s naučne perspektive.

Važno je napraviti razliku između naziva bolesti, COVID-19, i virusa koji je

izaziva, pod nazibom SARS-CoV-2.

Način prenošenja i simptomi

bolesti COVID-19

Tokom proteklih godinu dana, često ste mogli čuti različite informacije o načinu
prenošenja virusa. Istovremeno, naučnici/ce širom svijeta radili su na boljem
razumijevanju situacije i sada je sa sigurnošću utvrđeno da se SARS-CoV-2 najčešće
prenosi kapljično - kijanjem i kašljem, čime dolazi do nosne i oralne duplje.

Primarna replikacija virusa počinje još u gornjem respiratornom traktu i tom

prilikom mogu se pojaviti prvi simptomi nalik prehladi - glavobolja, bol u grlu i
povišena temperatura. Dolaskom do epitelnih ćelija pluća, virus ulazi u ćeliju
domaćina i tu započinje sekundarnu replikaciju koristeći ribozome ćelije domaćina
da kreira nove virusne čestice.

Nakon što novokreirani virus napusti ćeliju domaćina, uslijed imunog odgovora
organizma dolazi do apoptoze (programirane ćelijske smrti). Kao posljedica toga se
oslobađa veliki broj inflamatornih medijatora- citokina (molekula koji signalizuju
opasnost). Njihova aktivacija dovodi do jakog imunog odgovora, što između ostalog
prouzrokuje da sekret koji se normalno proizvodi u plućima postane koncentrisaniji
i gušći. Ovo izaziva iritaciju disajnih puteva koja dovodi do novog simptoma – kašlja.
Najteži simptomi se pojavljuju kada dođe do infekcije donjeg
respiratornog trakta. Alveole su vazdušni džepići koji se nalaze na samim
krajevima disajnih puteva i zadužene su za razmjenu kiseonika i ugljen-
dioksida. Uslijed infekcije, alveole postaju zadebljane i upaljene, što dovodi
do nakupljanja tečnosti u njima, otežavajući disanje. Kod nekih pacijenata,
imuni odgovor na invaziju virusa je toliko jak da dolazi do takozvane oluje
citokina (jedni od inflamatornih medijatora), koja dodatno pogoršava
upalu i nakupljanje tečnosti.

U najozbiljnijim slučajevima je sposobnost pluća za razmjenu gasova

toliko snižena da pacijent nije u stanju da opskrbi svoje organe
kiseonikom. Ovo stanje se naziva akutni respiratorni distres sindrom
(ARDS) i u ovim slučajevima je neophodno priključiti pacijenta na
respirator, kako bi se omogućilo normalno funkcionisanje organizma.
 Kada je virus identifikovan i izolovan, olakšano je njegovo
izučavanje

Generalne informacije o SARS-CoV-2 i ostalim korona virusima:

Korona virusi su porodica virusa koji se mogu naći kod ljudi i životinja
(sisara). Postoji 7 korona virusa koji inficiraju ljude. Četiri takva virusa
izazivaju običnu prehladu i bezopasni su, a SARS-CoV i MERS-CoV, koji su
otkriveni kod ljudi 2003. i 2012. godine, izazivaju ozbiljnu bolest
respiratornog sistema. Zahvaljujući brzoj reakciji i relativno sporoj
transmisiji, širenje ovih virusa je bilo zaustavljeno na vrijeme (ukupno je
oko 8,000 ljudi oboljelo od SARS-CoV i 1,300 od MERS-CoV).

SARS-CoV2, koji uzrokuje COVID-19, takođe može da izazove ozbiljnu

bolest, a otežavajuća okolnost je što se, za razliku od prethodnika, mnogo
brže širi. Od 2019. kada je otkriven kod ljudi, izazvao je epidemiju koja je
vrlo brzo poprimila oblik pandemije i do sada je infekcija ovim virusom
potvrđena kod 138 miliona ljudi, a stvarni broj je vjerovatno značajno veći.
SARS-CoV2 (u prevodu teški akutni respiratorni sindrom korona virusa 2) ima
strukturno veliku sličnost sa SARS virusom. Kao i svi pripadnici ove porodice virusa,
i SARS-CoV2 virus na svojoj površini ima niz proteina, koji pod mikroskopom
podsjećaju na krunu (corona = kruna lat.).

SARS-CoV2 je virus koji ima opnu (membranu) izgrađenu od lipida, i posjeduje četiri
važna strukturna proteina - Spike protein (S), Envelope protein (E), Membranski
protein (M) i Nukleo-kapsidni protein (N).

S protein, M protein i E protein se nalaze u virusnoj membrani, na površini virusa.

Važno je napomenuti da, obzirom da je ta opna građena od sloja lipida (masti),
podložna je razlaganju u kontaktu sa sapunom. Stoga je kvalitetno pranje ruku
sapunom neophodan korak u prevenciji infekcije. Ispod omotača nalazi se kapsid,
unutar koga se nalazi genetički materijal virusa - virusna RNK vezana za N protein
koji ima ulogu u njenoj replikaciji (prepisivanju materijala za proizvodnju novih
virusnih cestica).

S protein omogućava virusu da se prikači za membranu ćelije domaćina i udje u

nju. Sadrži poseban specijalizovani region koji prepoznaje i veže se za ACE2
receptor koji se nalazi na povrsini naših ćelija, između ostalog, u plućima. Dokazano
je da je afinitet tog domena kod SARS-CoV2 prema ACE2 receptoru čak 20x veći
nego kod SARS virusa, što bi moglo da objasni njegovo mnogo brže širenje. S
protein se sastoji od dvije funkcionalne jedinice: S1 jedinica je zadužena za
vezivanje za ćeliju domaćina, dok S2 jedinca posreduje spajanje membrane virusa i
ćelije domaćina. Iz tog razloga je upravo S protein glavni predmet istraživanja kada
su u pitanju vakcine i tretmani protiv COVID-19.

M protein i E protein imaju ulogu u prilagođavanju ćelijskih mehanizama ćelije

domaćina, pretvarajući je u fabriku za izradu novih virusnih čestica.
 Što je to imunizacija, kako vakcina stvara imunitet, što su
antitijela i kako nas štite?

Patogeni su organizmi (bakterije, virusi, gljivice) koji izazivaju bolesti. Svaki patogen
ima sastavne komponente (antigene) koje naš organizam prepoznaje kao strane i
reaguje na njihovo prisustvo. Iako svaka naša ćelija može da prepozna strane
antigene, samo ćelije našeg imunog sistema mogu da odbrane naš organizam od
infekcije. Simptomi, kao što je povišena temperatura, javljaju se zbog aktiviranja
našeg imunog sistema i služe da stvore dobre uslove za borbu protiv patogena.
Aktiviranjem našeg imunog odgovora na patogen, imune ćelije počinju da
komuniciraju međusobno i prenose informacije o antigenu koji je ušao u
organizam, što dovodi do množenja ćelija našeg imunog sistema koje su sposobne
da proizvode antitijela. Antitijela vrlo precizno prepoznaju jedan dio antigena koji je
ušao u organizam. Nakon što se antitijela vežu za prepoznate antigene, ona
uzrokuju njihovu eliminaciju i samim tim, ozdravljenje. Ćelije koje su proizvele
antitijela, tzv B-ćelije ili B-limfociti (bijele krvne ćelije), mogu da upamte (imuna
memorija) taj antigen na duže staze. Ako isti patogen ponovo inficira organizam u
budućnosti, ove ćelije mogu brzo da se namnože, proizvedu veliki broj istih
antitijela i efikasno se izbore sa infekcijom, najčešće bez simptoma.

Jednostavnije rečeno, vakcine funkcionišu kao prečica do proizvodnje antitijela:

organizmu se nudi antigen na bezopasan način, bez infekcije, što vodi do
stvaranja memorije bez težih simptoma i rizika koje nosi prava infekcija.

Često zaboravimo da
živimo u vremenu bez
pandemija različitih
bolesti, ali ne zato što
one postoje ili su
iskorijenjene - već zato
što je nauka toliko
napredovala da se
njihovo širenje drži
pod kontrolom.
“KAKO TO DA ZA KRATKO
VRIJEME IMAMO GOTOVE
VAKCINE?”

Odgovor na ovo pitanje

najbolje ćete razumjeti
kada objasnimo proces
izrade vakcina. O tome
koliko je realno potrebno
da se vakcina napravi,
testira, da se prikupe
tačne informacije o njenoj
efikasnosti, te kako je
moguće da su vakcine
ovako brzo izašle na tržište
Kada je u pitanju proces proizvodnje vakcine, cjelokupna procedura je do
sada u prosjeku trajala oko 10 godina. Međutim, pandemija COVID-19 je
zahtijevala brz i efikasan odgovor. Skraćivanje procedure nije nužno
značilo i umanjivanje kvaliteta procesa, ali jeste značilo mnogo veća
ulaganja u kratkom periodu nego što je to možda bila ranija praksa - to je
razlog brzog odgovora na pandemiju. U svakom slučaju, sve vakcine
prolaze rigorozne provjere i tek nakon dodatnih ispitivanja, bivaju puštene
na tržište.

U etapi (1) istraživanja i razvoja neophodno je identifikovati odgovarajuće

virusne proteine (antigene) koji će ući u njen sastav i izabrati princip
prezentovanja antigena našem organizmu, što dalje određuje tehnologiju
njene proizvodnje.

Zatim se prelazi na (2) pretklinička ispitivanja u kojima se sigurnost i

efikasnost vakcine testiraju na ćelijskim kulturama, tkivima ili na
životinjama. Godine istraživanja koje su posvećene vakcinama protiv virusa
SARS-CoV i MERS-CoV, omogućile su da se trajanje prve dvije etape u
slučaju virusa SARS-CoV2 značajno skrati, s obzirom na sličnost ovih virusa.
Potencijalne vakcine se često razvijaju u istraživačkim grupama na
univerzitetima ili biotehnološkim kompanijama. Da bi krenule u sljedeću
etapu ove organizacije moraju da pronađu industrijskog partnera koji je
spreman da pruži finansijska sredstva za nastavak ispitivanja. Upravo je
potraga za izvorom sredstava jedan od faktora koji produžava trajanje
cjelokupne procedure. Međutim, s obzirom na to da je virus SARS-CoV2
izazvao globalnu pandemiju, u ovom slučaju nije bilo čekanja i velike
farmaceutske kuće su ponudile neophodna sredstva

U etapi (3) kliničkih ispitivanja, u nekoliko faza, vakcina se testira na

ljudima. U prvoj fazi, ona se daje malom broju dobrovoljaca, kako bi se
testirala njena sigurnost i efikasnost, kao i adekvatna doza. U drugoj fazi,
koja uključuje stotine dobrovoljaca, testira se efikasnost vakcine kod
različitih starosnih grupa. Konačno, u trećoj fazi kliničkih ispitivanja,
vakcina se testira na hiljadama ljudi. Jedan dio njih prima vakcinu, dok
drugi dio služi kao kontrolna grupa.
Ova faza zahtijeva najviše vremena jer je potrebno pronaći dovoljno
volontera, a zatim mora proteći određeni vremenski period kako bi
dovoljan broj njih došao u kontakt sa virusom. Upoređujući tok bolesti kod
dobrovoljaca koji su vakcinisani i onih iz kontrolne grupe, određuje se
efikasnost vakcine. Takođe, u ovoj fazi, moguće je zabilježiti rijetke
neželjene efekte. U slučaju vakcina protiv virusa SARS-CoV2 nije bilo
potrebno čekati na volontere jer se veliki broj njih odmah prijavio da
učestvuje u kliničkim ispitivanjima. Takođe, nije bilo potrebno čekati dugo
da oni budu izloženi virusu jer je isti široko rasprostranjen u vrijeme
pandemije.

Tek nakon što vakcina uspješno prođe klinička ispitivanja ona može biti (4)
odobrena i puštena na tržište. Sam proces odobravanja vakcine može da
traje dugo, a razlog tome su birokratske procedure. Imajući u vidu
trenutnu potrebu za vakcinama protiv virusa SARS-CoV2 ove procedure su
razumno pojednostavljene i vakcine su odobrene za hitnu upotrebu brže
nego obično, posebno zato što se sva naučna saznanja i podaci analiziraju
paralelno njihovom sakupljanju tokom kliničkih ispitivanja.

Time počinje etapa (5) monitoringa ili farmakovigilanca u kojoj se bilježe

pozitivni i negativni efekti vakcine u dužem vremenskom periodu. U
slučaju vakcina protiv virusa SARS-CoV2, ova faza je počela relativno skoro
i zbog toga nemamo dugoročne informacije. Ona inače traje godinama i u
nju su uključene sve osobe koje su primile vakcinu. Kako bi monitoring
dao što tačnije podatke, poželjno je da svi koji su primili vakcinu prijave
neželjene efekte nadležnoj medicinskoj ustanovi. Na taj način prikuplja se
dovoljna količina podataka, a time i vjerodostojnije informacije o
vakcinama.

Vakcine protiv virusa SARS-CoV2 su prošle uobičajene etape kojima se

utvrđuje njihova sigurnost i efikasnost i po tome se ne razlikuju od
vakcina koje su prethodno razvijene protiv drugih virusa. Okolnosti
globalne pandemije su dodatno istakle značaj naučnih istraživanja i
pokazale šta ona mogu da postignu ukoliko se za ista izdvoje potrebna
novčana sredstva. Ovo iskustvo nam pokazuje da je moguće plasirati
vakcinu na tržište u znatno kraćem vremenskom roku ukoliko postoji
saradnja na svim nivoima u borbi protiv zajedničkog neprijatelja.