‫اﻣﺎم اﺑﻮزﮐﺮﯾﺎ ﯾﺤﯿﯽ ﺑﻦ ﺷﺮف ﻧﻮوي‪/‬‬

‫)‪ 676-631‬ﻫـ(‬

‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬
‫)‪(3‬‬

‫ﺷﺮح و ﺗﻮﺿﯿﺢ‪:‬‬
‫ﻋﻼﻣﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺻﺎﻟﺢ اﻟﻌﺜﯿﻤﯿﻦ‪/‬‬

‫ﺑﺎ ﻣﻘﺪﻣﻪ و ﺗﻌﻠﯿﻘﺎﺗﯽ از‪:‬‬

‫ﻋﻼﻣﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﻧﺎﺻﺮاﻟﺪﯾﻦ آﻟﺒﺎﻧﯽ‪/‬‬

‫ﺗﺮﺟﻤﻪ و ﻧﮕﺎرش‪:‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﮐﯿﺎﻧﯽ‬

‫ﻧﻈﺎرت ﻋﻠﻤﯽ‪ ،‬ﻓﻨﯽ و ﻧﺎﺷﺮ‪:‬‬

‫ﮔﺮوه ﻋﻠﻤﯽ ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻮﺣﺪﯾﻦ‬
‫‪www.mowahedin.com‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫ﻋﻨﻮان ﮐﺘﺎب‪:‬‬
‫ﺷﺮح رﯾﺎض اﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ ﻣﻦ ﮐﻼم ﺳﯿﺪ اﻟﻤﺮﺳﻠﯿﻦ‬ ‫ﻋﻨﻮان اﺻﻠﯽ‪:‬‬
‫اﻣﺎم اﺑﻮزﮐﺮ ﯾﺎ ﯾﺤﯿﯽ ﺑﻦ ﺷﺮف ﻧﻮوی‬ ‫ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه‪:‬‬
‫ﻋﻼﻣﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺻﺎﻟﺢ اﻟﻌﺜﯿﻤﯿﻦ‬ ‫ﺷﺮح و ﺗﻮﺿﯿﺢ‪:‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﮐﯿﺎﻧﯽ‬ ‫ﻣﺘﺮﺟﻢ‪:‬‬
‫ﮔﺮوه ﻋﻠﻤﯽ ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻮﺣﺪﯾﻦ‬ ‫ﻧﻈﺎرت ﻋﻠﻤﯽ و ﻧﺎﺷﺮ‪:‬‬
‫اﺣﺎدﯾﺚ ﻧﺒﻮی‬ ‫ﻣﻮﺿﻮع‪:‬‬
‫اول )دﯾﺠﯿﺘﺎل(‬ ‫ﻧﻮﺑﺖ اﻧﺘﺸﺎر‪:‬‬
‫اﺳﻔﻨﺪ )ﺣﻮت( ‪ ۱۳۹۴‬ﺷﻤﺴﯽ – ﺟﻤﺎدي اﻷول ‪ ۱۴۳۷‬ﻫﺠﺮی‬ ‫ﺗﺎرﯾﺦ اﻧﺘﺸﺎر‪:‬‬
‫ﺳﺎﯾﺖ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ اﻟﮑﺘﺮوﻧﯿﮑﯽ ﻋﻘﯿﺪه‬ ‫ﻣﻨﺒﻊ‪:‬‬

‫اﯾﻦ ﮐﺘﺎب از ﺳﺎﯾﺖ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﮥ ﻋﻘﯿﺪه داﻧﻠﻮد ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪www.aqeedeh.com‬‬

‫‪book@aqeedeh.com‬‬ ‫اﯾﻤﯿﻞ‪:‬‬

‫ﺳﺎﯾﺖﻫﺎی ﻣﺠﻤﻮﻋﮥ ﻣﻮﺣﺪﯾﻦ‬

‫‪www.aqeedeh.com‬‬ ‫‪www.mowahedin.com‬‬
‫‪www.islamtxt.com‬‬ ‫‪www.videofarsi.com‬‬
‫‪www.shabnam.cc‬‬ ‫‪www.zekr.tv‬‬
‫‪www.sadaislam.com‬‬ ‫‪www.mowahed.com‬‬

‫‪contact@mowahedin.com‬‬
‫ﺑﺎزﻧﺸﺮ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﺑﺎ ذﮐﺮ اﺳﻢ ﻧﺎﺷﺮ ﺑﻼﻣﺎﻧﻊ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻧﻈﺎرت ﻋﻠﻤﯽ‪ ،‬ﻓﻨﯽ و ﻧﺎﺷﺮ‪:‬‬

‫ﮔﺮوه ﻋﻠﻤﯽ ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻮﺣﺪﯾﻦ‬
‫‪www.mowahedin.com‬‬

‫ﻣﻨﺒﻊ‪:‬‬
‫ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ اﻟﮑﺘﺮوﻧﯿﮑﯽ ﻋﻘﯿﺪه‬
‫‪www.aqeedeh.com‬‬

‫ﺗﻤﺎس ﺑﺎ ﻣﺎ‪:‬‬
‫‪book@aqeedeh.com‬‬
 ‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻄﺎﻟﺐ‬

‫‪ -33‬ﺑﺎب‪ :‬ﻣﻬﺮﺑﺎﻧﯽ ﺑﺎ ﯾﺘﯿﻤﺎن‪ ،‬دﺧﺘﺮان‪ ،‬و دﯾﮕﺮ ﺿﻌﯿﻔﺎن و ﻣﺴﺘﻤﻨﺪان‪ ،‬و اﺣﺴﺎن‬
‫و ﻓﺮوﺗﻨﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آﻧﺎن‪5 ........... ................................ ................................‬‬
‫‪ -34‬ﺑﺎب‪ :‬ﺳﻔﺎرش درﺑﺎرهي رﻓﺘﺎر ﻧﯿﮏ ﺑﺎ زﻧﺎن ‪38 ........ ................................‬‬
‫‪ -35‬ﺑﺎب‪ :‬ﺣﻖ ﻣﺮد ﺑﺮ ﻫﻤﺴﺮش ‪60 ............................ ................................‬‬
‫‪ -36‬ﺑﺎب‪ :‬ﻧﻔﻘﻪي زن و ﻓﺮزﻧﺪ و ﺳﺎﯾﺮ زﯾﺮدﺳﺘﺎن ‪75 ..... ................................‬‬
‫‪ -37‬ﺑﺎب‪ :‬ﺻﺪﻗﻪ دادن از اﻣﻮال ﻣﺮﻏﻮب و ﻣﻮرد ﻋﻼﻗﻪ ‪82 ..............................‬‬
‫‪ -38‬ﺑﺎب‪ :‬اﻫﻤﯿﺖ ﺗﻐﺬﯾﻪي ﻣﻌﻨﻮي اﻓﺮاد ﺧﺎﻧﻮاده‪ ،‬ﻓﺮزﻧﺪان و زﯾﺮدﺳﺘﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫ﺳﻦ ﺗﺸﺨﯿﺺ رﺳﯿﺪهاﻧﺪ‪89 ...... ................................ ................................ .‬‬
‫‪ -39‬ﺑﺎب‪ :‬ﺣﻘﻮق ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﺎن و ﺳﻔﺎرش ﺑﻪ ﻣﺮاﻋﺎت ﺣﻘﻮق آﻧﺎن ‪98 .................‬‬
‫‪ -40‬ﺑﺎب‪ :‬ﻧﯿﮑﯽ ﺑﻪ ﭘﺪر و ﻣﺎدر و ﺗﺪاوم ﭘﯿﻮﻧﺪ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪي‪105 .......................‬‬
‫‪ -41‬ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮام ﺑﻮدن ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ و آزارِ ﭘﺪر و ﻣﺎدر و ﻗﻄﻊ ﺻﻠﻪي رﺣﻢ‪132 ........‬‬
‫‪ -42‬ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﻧﯿﮑﯽ ﺑﺎ دوﺳﺘﺎن ﭘﺪر و ﻣﺎدر‪ ،‬ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪان‪ ،‬ﻫﻤﺴﺮ و دﯾﮕﺮ‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﮔﺮاﻣﯽداﺷﺖ آنﻫﺎ‪ ،‬ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه اﺳﺖ‪143 ...... ................................ .‬‬
‫‪ -43‬ﺑﺎب‪ :‬اﺣﺘﺮام اﻫﻞ ﺑﯿﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬و ﺑﯿﺎن ﻓﻀﯿﻠﺖ اﯾﺸﺎن ‪151 ......................‬‬
‫‪ -44‬ﺑﺎب‪ :‬ﮔﺮاﻣﯽداﺷﺖ ﻋﻠﻤﺎ و ﺳﺮآﻣﺪان دﯾﻨﯽ و ﺑﺮﺗﺮ ﺷﻤﺮدن آﻧﺎن ﺑﺮ دﯾﮕﺮان‬
‫‪158 ....... ................................ ................................ ................................‬‬
‫‪ -45‬ﺑﺎب‪ :‬ﻣﻼﻗﺎت اﻫﻞ ﺧﯿﺮ و ﻫﻢﻧﺸﯿﻨﯽ‪ ،‬ﻫﻢﺻﺤﺒﺘﯽ و دوﺳﺘﯽ ﺑﺎ آﻧﺎن و‬
‫درﺧﻮاﺳﺖ دﯾﺪار و دﻋﺎ از آﻧﺎن و زﯾﺎرت‪ ‬ﻣﮑﺎنﻫﺎي داراي ﻓﻀﻞ ‪172 ................‬‬
‫‪ -46‬ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﻣﺤﺒﺖ و دوﺳﺘﯽ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ اﷲ و ﺗﺸﻮﯾﻖ ﺑﻪ آن‪ ،‬و اﻇﻬﺎر‬
‫ﻣﺤﺒﺖ ﺑﻪ دوﺳﺖ و ﻋﺒﺎرتﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي اﻇﻬﺎر ﻣﺤﺒﺖ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪188 ....... .‬‬
‫‪ -47‬ﺑﺎب‪ :‬ﻧﺸﺎﻧﻪ ﻫﺎي ﻣﺤﺒﺖ اﷲ ﺑﺎ ﺑﻨﺪهاش و ﺗﺸﻮﯾﻖ ﺑﻪ آراﺳﺘﻪ ﺷﺪن ﺑﻪ اﯾﻦ‬
‫ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎ و ﺗﻼش و ﮐﻮﺷﺶ ﺑﺮاي ﮐﺴﺐ آنﻫﺎ ‪204 ........ ................................‬‬
‫‪ -48‬ﺑﺎب‪ :‬ﭘﺮﻫﯿﺰ دادن از اذﯾﺖ و آزار ﺻﺎﻟﺤﺎن‪ ،‬ﻣﺴﺘﻀﻌﻔﺎن و ﻣﺴﺘﻤﻨﺪان ‪210 ..‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪2‬‬

‫‪ -49‬ﺑﺎب‪ :‬ﻗﻀﺎوت درﺑﺎرهي ﻣﺮدم‪ ،‬ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻇﺎﻫﺮ آنﻫﺎﺳﺖ و ﺑﺎﻃﻦ آﻧﺎن ﺑﻪ اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬واﮔﺬار ﻣﯽﺷﻮد‪213 ........ ................................ .................................‬‬
‫‪ -50‬ﺑﺎب‪ :‬ﺧﻮف و ﺧﺸﯿﺖ اﻟﻬﯽ ‪224 ........................... ................................‬‬
‫‪ -51‬ﺑﺎب‪ :‬اﻣﯿﺪ ﺑﻪ رﺣﻤﺖ ﭘﺮوردﮔﺎر ‪246 ...................... ................................‬‬
‫‪ -52‬ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ اﻣﯿﺪ ﺑﻪ رﺣﻤﺖ ﭘﺮوردﮔﺎر ‪281 ........... ................................‬‬
‫‪ -53‬ﺑﺎب‪ :‬ﺟﻤﻊ ﻣﯿﺎن ﺑﯿﻢ و اﻣﯿﺪ )ﺧﻮف و رﺟﺎء( ‪285 ...... ................................‬‬
‫‪ -54‬ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﮔﺮﯾﺴﺘﻦ از ﺗﺮس اﷲ ﻣﺘﻌﺎل و ﺷﻮق او ‪290 .......................‬‬
‫‪ -55‬ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ زﻫﺪ و ﭘﺎرﺳﺎﯾﯽ در دﻧﯿﺎ و ﺗﺸﻮﯾﻖ ﺑﻪ ﮐﻢﺧﻮاﻫﯽ از آن و‬
‫ﻓﻀﯿﻠﺖ ﻓﻘﺮ ‪304 ....................... ................................ ................................‬‬
‫‪ -56‬ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﮔﺮﺳﻨﮕﯽ و زﻧﺪﮔﯽ ﺳﺨﺖ و ﺑﺴﻨﺪه ﮐﺮدن ﺑﻪ اﻧﺪﮐﯽ از‬
‫ﺧﻮردﻧﯽ‪ ،‬آﺷﺎﻣﯿﺪﻧﯽ و ﭘﻮﺷﺎك و دﯾﮕﺮ ﻟﺬتﻫﺎ و ﺑﻬﺮهﻫﺎي ﻧﻔﺴﺎﻧﯽ‪ ،‬و ﺗﺮك اﻣﯿﺎل‬
‫و آرزوﻫﺎ ‪337 ............................ ................................ ................................‬‬
‫‪ -57‬ﺑﺎب‪ :‬ﻗﻨﺎﻋﺖ‪ ،‬ﻋﺰت ﻧﻔﺲ‪ ،‬ﻣﯿﺎﻧﻪروي در زﻧﺪﮔﯽ و اﻋﺘﺪال در ﺑﺬل و‬
‫ﺑﺨﺸﺶ‪ ،‬و ﻧﮑﻮﻫﺶ ﮔﺪاﯾﯽ و درﺧﻮاﺳﺖ ﻏﯿﺮﺿﺮوري‪360 ..............................‬‬
‫‪ -58‬ﺑﺎب‪ :‬ﺟﺎﯾﺰ ﺑﻮدن ﮔﺮﻓﺘﻦ ﭼﯿﺰي از ﮐﺴﯽ ﺑﺪون درﺧﻮاﺳﺖ و ﭼﺸﻢداﺷﺖ‬
‫‪372 ....... ................................ ................................ ................................‬‬
‫‪ -59‬ﺑﺎب‪ :‬ﺗﺸﻮﯾﻖ ﺑﺮ ﺧﻮردن از دﺳﺖرﻧﺞِ ﺧﻮﯾﺶ و ﺧﻮدداري از ﮔﺪاﯾﯽ ﯾﺎ‬
‫درﺧﻮاﺳﺖ ﮐﻤﮏ از دﯾﮕﺮان ﺑﻪوﺳﯿﻠﻪي ﮐﺴﺐ و ﮐﺎر ‪373 ................................‬‬
‫‪ -60‬ﺑﺎب‪ :‬ﺑﺨﺸﺶ و ﺳﺨﺎوت و ﺧﺮج ﮐﺮدن در راهﻫﺎي ﻧﯿﮏ ﺑﻪ اﻣﯿﺪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‬
‫و ﺗﻮﮐﻞ ﺑﺮ او ‪377 ...................... ................................ ................................‬‬
‫‪ -61‬ﺑﺎب‪ :‬ﻧﻬﯽ از ﺑﺨﻞ و ﺣﺮص‪395 ........................... ................................‬‬
‫‪ -62‬ﺑﺎب‪ :‬اﯾﺜﺎر و ﻫﻢدردي ﺑﺎ دﯾﮕﺮان ‪402 ................... ................................‬‬
‫‪ -63‬ﺑﺎب‪ :‬رﻗﺎﺑﺖ در اﻣﻮر آﺧﺮت و رﻏﺒﺖ ﻓﺮاوان ﺑﻪ ﭼﯿﺰﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺗﺒﺮك ﺟﺴﺘﻦ‬
‫ﺑﻪ آنﻫﺎ درﺳﺖ اﺳﺖ‪412 ........ ................................ ................................ .‬‬
 ‫‪3‬‬ ‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻄﺎﻟﺐ‬

‫‪ -64‬ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ و ﺑﺮﺗﺮي ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ ﺷﺎﮐﺮ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺛﺮوﺗﺶ را از راه‬

‫درﺳﺖ و ﺷﺮﻋﯽ ﺑﻪدﺳﺖ ﻣﯽآورد و در راهﻫﺎي ﻣﺸﺮوع‪ ،‬ﺧﺮج ﻣﯽﮐﻨﺪ ‪416 ........‬‬
‫‪ -65‬ﺑﺎب‪ :‬ﯾﺎد ﻣﺮگ و ﮐﻮﺗﺎه ﮐﺮدن آرزو ‪424 ................. ................................‬‬
‫‪ -66‬ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺴﺘﺤﺐ ﺑﻮدن زﯾﺎرت ﻗﺒﻮر )رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﻗﺒﺮﺳﺘﺎن( ﺑﺮاي ﻣﺮدان و آنﭼﻪ‬
‫زﯾﺎرتﮐﻨﻨﺪه ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ‪459 .......... ................................ ................................‬‬
‫‪ -67‬ﺑﺎب‪ :‬ﻧﺎدرﺳﺖ ﺑﻮدن آروزي ﻣﺮگ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ زﯾﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ اﻧﺴﺎن ﻣﯽرﺳﺪ‪ ،‬اﻣﺎ‬
‫اﮔﺮ اﯾﻦ آرزو از ﺗﺮس اﺑﺘﻼ ﺑﻪ ﻓﺘﻨﻪ و اﻧﺤﺮاف از دﯾﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد ‪466 ..‬‬
‫‪ -68‬ﺑﺎب‪ :‬و‪‬ر‪‬ع و ﺗﺮك ﺷﺒﻬﺎت ‪474 ............................ ................................‬‬
‫‪ -69‬ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺴﺘﺤﺐ ﺑﻮدن ﻋﺰﻟﺖ در دوران ﻓﺘﻨﻪ و ﻓﺴﺎد و ﻫﻨﮕﺎمِ ﺗﺮس از اﺑﺘﻼ‬
‫ﺑﻪ ﻓﺘﻨﻪ در دﯾﻦ )اﻧﺤﺮاف( و ﻧﮕﺮاﻧﯽ از آﻟﻮده ﺷﺪن ﺑﻪ ﺣﺮام و ﺷﺒﻬﺎت و اﻣﺜﺎل آن‬
‫‪499 ....... ................................ ................................ ................................‬‬
‫‪ -70‬ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﻫﻢﻧﺸﯿﻨﯽ ﺑﺎ ﻣﺮدم و ﺣﻀﻮر در ﺟﻤﻊ آنﻫﺎ و ﺷﺮﮐﺖ در‬
‫ﮔﺮدﻫﻤﺎﯾﯽﻫﺎ‪ ،‬ﺟﻤﻌﻪﻫﺎ و ﺟﻤﺎﻋﺖﻫﺎ و دﯾﮕﺮ ﻣﺠﺎﻟﺲ ﺧﯿﺮ از ﺟﻤﻠﻪ ﻣﺠﺎﻟﺲ ﻋﻠﻢ و‬
‫ذﮐﺮ‪ ،‬و ﻋﯿﺎدت ﺑﯿﻤﺎران‪ ،‬و ﺣﺎﺿﺮ ﺷﺪن در ﺗﺸﯿﯿﻊ ﺟﻨﺎزهﻫﺎ و ﻫﻢدردي ﺑﺎ‬
‫ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪان‪ ،‬و ارﺷﺎد اﻓﺮاد‪ ‬ﺑﯽﻋﻠﻢ و ﻣﺸﺎرﮐﺖ در دﯾﮕﺮ ﮐﺎرﻫﺎي ﻣﻔﯿﺪ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‬
‫ﺑﺮاي ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽِ اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﯽ ازﻣﻨﮑﺮ و ﺧﻮدداري از آزار‬
‫رﺳﺎﻧﺪن ﺑﻪ دﯾﮕﺮان را دارﻧﺪ و ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺳﺨﺘﯽﻫﺎ و اذﯾﺖ و آزار‬
‫دﯾﮕﺮان‪ ،‬ﺷﮑﯿﺒﺎﯾﯽ ورزﻧﺪ ‪505 ..... ................................ ................................‬‬
‫‪ -71‬ﺑﺎب‪ :‬ﺗﻮاﺿﻊ و ﻓﺮوﺗﻨﯽ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺆﻣﻨﺎن ‪506 .......... ................................‬‬
‫‪ -72‬ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮام ﺑﻮدن ﮐﺒﺮ و ﺧﻮدﭘﺴﻨﺪي ‪528 .............. ................................‬‬
‫‪ -73‬ﺑﺎب‪ :‬ﺧﻮشﺧُﻠﻘﯽ )اﺧﻼق و رﻓﺘﺎرِ ﻧﯿﮏ و ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه( ‪549 .........................‬‬
‫‪ -74‬ﺑﺎب‪ :‬ﺑﺮدﺑﺎري‪ ،‬ﺗﺄﻧﯽ و درﻧﮓ در ﮐﺎرﻫﺎ و ﻧﺮمﺧﻮﯾﯽ ‪565 ..........................‬‬
‫‪ -75‬ﺑﺎب‪ :‬ﻋﻔﻮ و ﮔﺬﺷﺖ و رويﮔﺮداﻧﯽ از ﺟﺎﻫﻼن ‪591 . ................................‬‬
‫‪ -76‬ﺑﺎب‪ :‬ﺗﺤﻤﻞ اذﯾﺖ و آزار ‪601 .............................. ................................‬‬
‫‪ -77‬ﺑﺎب‪ :‬ﺧﺸﻢ و ﻏﻀﺐ ﺑﺮاي دﻓﺎع از دﯾﻦ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ‬
‫ﺷﺮﯾﻌﺖ‪ ،‬ﺣﺮﻣﺖﺷﮑﻨﯽ ﺷﻮد )و اﺣﮑﺎم اﻻﻫﯽ رﻋﺎﯾﺖ ﻧﮕﺮدد( ‪605 ....................‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪4‬‬

‫‪ -78‬ﺑﺎب‪ :‬راﻫﻨﻤﺎﯾﯽ و ارﺷﺎد‪ ‬ﮐﺎرﮔﺰاران و ﻣﺴﺆوﻻن ﺑﻪ ﻣﺪارا ﺑﺎ زﯾﺮدﺳﺘﺎﻧﺸﺎن و‬

‫ﺧﯿﺮﺧﻮاﻫﯽ و دلﺳﻮزي ﺑﺮاي آﻧﺎن؛ و ﻧﻬﯽ از ﺧﯿﺎﻧﺖ ﺑﻪ اﯾﺸﺎن و ﺳﺨﺖﮔﯿﺮي ﺑﺮ‬
‫آنﻫﺎ ﯾﺎ ﺳﻬﻞاﻧﮕﺎري درﺑﺎرهي ﮐﺎرﻫﺎ و ﻧﯿﺎزﻫﺎﯾﺸﺎن و ﻏﻔﻠﺖ از آﻧﺎن ‪616 ...........‬‬
‫‪ -79‬ﺑﺎب‪ :‬زﻣﺎمدار ﻋﺎدل ‪631 ..... ................................ ................................‬‬
‫‪ -80‬ﺑﺎب‪ :‬وﺟﻮب ﻓﺮﻣﺎنﺑﺮداري از ﭘﯿﺸﻮاﯾﺎن و زﻣﺎمداران در ﭼﺎرﭼﻮب ﺷﺮﯾﻌﺖ‬
‫و ﺣﺮام ﺑﻮدن اﻃﺎﻋﺖ از آنﻫﺎ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﻌﺼﯿﺖ و ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ از ﺧﺪاوﻧﺪ‪641 .... ‬‬

‫ﻧﻈﺎرت ﻋﻠﻤﯽ‪ ،‬ﻓﻨﯽ و ﻧﺎﺷﺮ‪:‬‬

‫ﮔﺮوه ﻋﻠﻤﯽ ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻮﺣﺪﯾﻦ‬
‫‪www.mowahedin.com‬‬
 ‫‪ -33‬ﺑﺎب‪ :‬ﻣﻬﺮﺑﺎﻧﯽ ﺑﺎ ﯾﺘﯿﻤﺎن‪ ،‬دﺧﺘﺮان‪ ،‬و دﯾﮕﺮ ﺿﻌﯿﻔﺎن و‬
‫ﻣﺴﺘﻤﻨﺪان‪ ،‬و اﺣﺴﺎن و ﻓﺮوﺗﻨﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آﻧﺎن‬

‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫ۡ‬ ‫َ ۡ ۡ ََ َ َ‬
‫ك ل ِل ُم ۡؤ ِمن َ‬
‫]اﳊﺠﺮ‪[٨٨ :‬‬ ‫ِ� ‪﴾٨٨‬‬ ‫﴿وٱخفِض جناح‬
‫ﺑﺎلِ )ﻣﻬﺮ و ﺗﻮاﺿﻊ( ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﺮاي ﻣﺆﻣﻨﺎن ﻓﺮود آور‪.‬‬

‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ََۡ ٰ َ َۡ ّ ُ ُ َ َ ۡ َُ ََ‬ ‫َ َّ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ َۡ ُ‬ ‫َّ‬ ‫َ ۡ ۡ َۡ َ َ َ َ‬
‫﴿وٱص ِ� �فسك مع ٱ�ِين يدعون ر�هم ب ِٱلغدوة ِ وٱلع ِ ِ‬
‫� ي ِر�دون وجهه ۖۥ و�‬
‫ۡ‬ ‫�ن َة ٱ ۡ َ‬
‫� َي ٰوة ِ ٱ ُّ�� َياۖ﴾‬ ‫�د ز َ‬ ‫َۡ ُ ََۡ َ َُۡ ۡ ُ ُ‬
‫]اﻟﻜﻬﻒ‪[٢٨ :‬‬ ‫�عد �يناك �نهم ت ِر ِ‬
‫ﺧﻮدت را ﺑﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺷﮑﯿﺒﺎ ﺑﺪار ﮐﻪ ﺻﺒﺢ و ﺷﺎم ﭘﺮوردﮔﺎرﺷﺎن را ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ رﺿﺎي‬
‫او را ﻣﯽﺟﻮﯾﻨﺪ و در ﻃﻠﺐ زﯾﻮر زﻧﺪﮔﯽ دﻧﯿﺎ دﯾﺪﮔﺎﻧﺖ را از آﻧﺎن ﻣﮕﺮدان‪.‬‬

‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺑﺎﺑﯽ درﺑﺎرهي ﻣﻬﺮﺑﺎﻧﯽ ﺑﺎ ﯾﺘﯿﻤﺎن‪ ،‬ﻣﺴﺘﻀﻌﻔﺎن‪ ،‬و دﺧﺘﺮان و دﯾﮕﺮ ﮐﺴﺎﻧﯽ‬
‫ﮐﻪ ﺳﺰاوار ﻣﻬﺮﺑﺎﻧﯽ و دلﺳﻮزي ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﮔﺸﻮده اﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا اﺳﻼم‪ ،‬دﯾﻦ رﺣﻤﺖ‪،‬‬
‫ﻣﻬﺮورزي‪ ،‬ﻋﻄﻮﻓﺖ و ﻧﯿﮑﯽ ﺑﻪ دﯾﮕﺮان ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و اﷲ‪ ‬در ﺗﻌﺪادي از آﯾﺎت ﻗﺮآن ﺑﻪ‬
‫ﻧﯿﮑﯽ ﮐﺮدن ﺑﻪ دﯾﮕﺮان ﺗﺸﻮﯾﻖ ﮐﺮده و ﺑﯿﺎن ﻧﻤﻮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﯿﮑﻮﮐﺎران را دوﺳﺖ دارد و‬
‫اﻓﺮادي ﭼﻮن ﯾﺘﯿﻤﺎن‪ ،‬ﺑﯿﺶ از دﯾﮕﺮان‪ ،‬ﺷﺎﯾﺴﺘﻪي اﺣﺴﺎن و ﻧﯿﮑﻮﮐﺎري ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﯾﺘﯿﻢ ﺑﻪ ﻫﺮ دﺧﺘﺮ ﯾﺎ ﭘﺴﺮ ﺧﺮدﺳﺎﻟﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﭘﺪرش را ﻗﺒﻞ از ﺑﻠﻮغ از‬
‫دﺳﺖ ﺑﺪﻫﺪ؛ اﮔﺮﭼﻪ ﻣﺎدرش زﻧﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬وﻟﯽ اﮔﺮ ﻣﺎدرش ﺑﻤﯿﺮد و ﭘﺪرش زﻧﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫ﯾﺘﯿﻢ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻧﻤﯽآﯾﺪ‪ .‬ﮔﺮﭼﻪ ﺗﻮدهي ﻣﺮدم‪ ،‬ﮔﻤﺎن ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﻫﺮ ﮐﻮدﮐﯽ ﮐﻪ ﻣﺎدرش‬
‫ﺑﻤﯿﺮد‪ ،‬ﯾﺘﯿﻢ اﺳﺖ‪ .‬ﺧﯿﺮ؛ اﯾﻦﻃﻮر ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﯾﺘﯿﻢ ﺑﻪ ﮐﻮدﮐﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﭘﺪرش را از‬
‫دﺳﺖ ﺑﺪﻫﺪ‪ .‬ﯾﺘﯿﻢ‪ ،‬ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ از واژهي »ﻳُﺘﻢ« اﺳﺖ و ﯾ‪‬ﺘﻢ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺗﻨﻬﺎﯾﯽ؛ زﯾﺮا ﯾﺘﯿﻢ‪،‬‬
‫ﺗﻨﻬﺎﺳﺖ و ﮐﺴﯽ ﻧﺪارد ﮐﻪ ﻣﺨﺎرﺟﺶ را ﺗﺄﻣﯿﻦ ﮐﻨﺪ و ﺧﻮد ﻧﯿﺰ ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ ﮐﺴﺐ و ﮐﺎر‬
‫ﻧﺪارد‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬در ﺗﻌﺪادي از آﯾﺎت ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ درﺑﺎرهي ﯾﺘﯿﻤﺎن ﺳﻔﺎرش ﻧﻤﻮده و‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪6‬‬

‫ﺣﻘﻮق وﯾﮋهاي ﺑﺮاي آنﻫﺎ ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا ﯾﺘﯿﻢ‪ ،‬ﺑﺎ ﻣﺮگ‪ ‬ﭘﺪرش دلﺷﮑﺴﺘﻪ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد و ﺳﺰاوار ﻣﻬﺮﺑﺎﻧﯽ و دلﺳﻮزيﺳﺖ‪ .‬اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ْ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫ض َ� ٰ ًفا َخافُوا َعل ۡيه ۡم فل َي َّت ُقوا ٱ َّ َ‬
‫َ‬ ‫ُ َّ ٗ‬ ‫َۡ‬ ‫َ ۡ َ ۡ َ َّ َ َ َ ُ ْ‬
‫�‬ ‫ِ‬ ‫ِين ل ۡو ت َر�وا م ِۡن خلفِ ِه ۡم ذ ّ ِر�ة ِ‬
‫﴿و�خش ٱ�‬
‫]اﻟﻨﺴﺎء ‪[٩ :‬‬ ‫ِيدا ‪﴾٩‬‬ ‫َو ۡ�َ ُقولُوا ْ قَ ۡو ٗ� َسد ً‬
‫آﻧﺎن ﮐﻪ ﻧﮕﺮان ﻓﺮزﻧﺪان ﻧﺎﺗﻮاﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﭘﺲ از ﺧﻮد ﺑﻪ ﺟﺎ ﺑﮕﺬارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ‬
‫)درﺑﺎرهي ﺳﺎﯾﺮ ﯾﺘﯿﻤﺎن ﻧﯿﺰ( از اﷲ ﺑﺘﺮﺳﻨﺪ و ﺳﺨﻦ اﺳﺘﻮار و درﺳﺖ ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫زنﻫﺎ و دﺧﺘﺮان ﻧﯿﺰ ﺳﺰاوار ﻋﻄﻮﻓﺖ و ﻣﻬﺮﺑﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ زﯾﺮا اﺣﺴﺎس و ﻋﺎﻃﻔﻪ ﺑﺮ‬
‫آنﻫﺎ ﻏﺎﻟﺐ اﺳﺖ و ﺑﯿﺶﺗﺮ‪ ،‬ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻋﻮاﻃﻒ ﺧﻮد ﺗﺼﻤﯿﻢ ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﺮ اﺳﺎس‬
‫ﻋﻘﻞ و اﻧﺪﯾﺸﻪ‪ .‬از اﯾﻦرو ﺗﺼﻤﯿﻢﻫﺎي اﺣﺴﺎﺳﯽِ آﻧﺎن‪ ،‬آنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﻣﺤﮑﻢ و اﺳﺘﻮار‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻟﺬا اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ض﴾ ]اﻟﻨﺴﺎء ‪[٣٤ :‬‬
‫ض ُه ۡم َ َ ٰ َ ۡ‬
‫ّ َ ُ َ َّ ٰ ُ َ َ َ ّ َ ٓ ِ َ َ َّ َ َّ ُ َ ۡ َ‬
‫� �ع ٖ‬ ‫لرجال ق�مون � ٱلنِساء بِما فضل ٱ� �ع‬ ‫﴿ٱ ِ‬
‫ﻣﺮدان‪ ،‬ﺳﺮﭘﺮﺳﺖ زﻧﺎﻧﻨﺪ؛ ﺑﺪان ﺳﺒﺐ ﮐﻪ اﷲ ﺑﺮﺧﯽ از اﯾﺸﺎن را ﺑﺮ ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕﺮ ﺑﺮﺗﺮي داده‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻓﺮاد دلﺷﮑﺴﺘﻪ و ﺷﮑﺴﺖﺧﻮرده ﻧﯿﺰ ﺳﺰاوار ﻣﻬﺮ و ﻋﻄﻮﻓﺖاﻧﺪ‪ .‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ دﭼﺎر‬
‫ﺷﮑﺴﺖ ﻣﺎﻟﯽ ﺷﺪهاﻧﺪ ﯾﺎ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﻣﺮگ‪ ‬ﯾﮑﯽ از ﻋﺰﯾﺰان ﺧﻮد‪ ،‬دلﺷﮑﺴﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو‬
‫ﺷﺮﯾﻌﺖ‪ ،‬اﺑﺮاز ﻫﻢدردي ﺑﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ را ﮐﻪ ﻋﺰﯾﺰي از دﺳﺖ دادهاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺸﺮوع ﻗﺮار داده‬
‫اﺳﺖ؛ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎ ﻋﺒﺎرتﻫﺎي ﺗﺴﻠﯽﺑﺨﺶ‪ ،‬ﺑﻪ ﭼﻨﯿﻦ اﻓﺮادي ﺗﺴﻠﯿﺖ‬
‫ﺑﮕﻮﯾﺪ و ﺑﺮاﯾﺸﺎن ﺗﻮﺿﯿﺢ دﻫﺪ ﮐﻪ ﻫﺮﭼﻪ روي ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﻮاﺳﺖ و ارادهي اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻧﺴﺎن ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺮاي اﻓﺮادي ﮐﻪ ﺑﺮﺷﻤﺮدﯾﻢ‪ ،‬ﺑﺎل ﻣﻬﺮ و ﺗﻮاﺿﻊ ﺧﻮد را ﻓﺮود آورد و ﺑﺎ‬
‫آﻧﺎن‪ ،‬ﺑﻪﻧﺮﻣﯽ رﻓﺘﺎر ﮐﻨﺪ‪ .‬زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫]اﳊﺠﺮ‪[٨٨ :‬‬
‫ك ل ِۡل ُم ۡؤ ِمن َ‬
‫ِ� ‪﴾٨٨‬‬
‫َ ۡ ۡ ََ َ َ‬
‫﴿وٱخفِض جناح‬
‫ﺑﺎلِ )ﻣﻬﺮ و ﺗﻮاﺿﻊ( ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﺮاي ﻣﺆﻣﻨﺎن ﻓﺮود آور‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﻫﺮ ﻣﻘﺎﻣﯽ ﮐﻪ داري و در ﻫﺮ ﺟﺎﯾﮕﺎﻫﯽ ﮐﻪ ﻫﺴﺘﯽ‪ ،‬ﻣﺘﻮاﺿﻊ ﺑﺎش؛ اﮔﺮ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ‬
‫ﭘﺮﻧﺪﮔﺎن در ﺑﻠﻨﺪاي آﺳﻤﺎن و در ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ﺑﺎﻻﯾﯽ ﻗﺮار داري‪ ،‬و از ﭘﺴﺖ و ﻣﻘﺎم ﯾﺎ ﺛﺮوﺗﯽ‬
‫ﺑﺮﺧﻮرداري‪ ،‬در اوج ﺑﻠﻨﺪي‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﭘﺮﻧﺪه ﺑﺎش و ﺑﺎل ﻣﻬﺮ و ﺗﻮاﺿﻊ ﺧﻮد را ﺑﺮاي‬
 ‫‪7‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻣﻬﺮﺑﺎﻧﯽ ﺑﺎ ﯾﺘﯿﻤﺎن‪ ،‬دﺧﺘﺮان‪ ،‬و دﯾﮕﺮ ﺿﻌﯿﻔﺎن و ﻣﺴﺘﻤﻨﺪان‪ ،‬و اﺣﺴﺎن‪...‬‬

‫دﯾﮕﺮان‪ ،‬ﻓﺮودآور؛ ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﮐﻪ ﻣﺆﻣﻨﺎن‪ ،‬ﻓﺮاﺗﺮ از ﺗﻮ ﻗﺮار ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﺑﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫ۡ‬ ‫َ ۡ ۡ َ َ َ َ َ َّ َ َ َ‬
‫ك م َِن ٱل ُم ۡؤ ِمن َ‬
‫]اﻟﺸﻌﺮاء ‪[٢١٥ :‬‬ ‫ِ� ‪﴾٢١٥‬‬ ‫﴿وٱخفِض جناحك ل ِم ِن ٱ�بع‬
‫و ﺑﺎل )ﻣﻬﺮ و ﺗﻮاﺿﻊ( ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﺮاى ﻣﺆﻣﻨﺎﻧﻰ ﮐﻪ از ﺗﻮ ﭘﯿﺮوى ﻣﻰﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﮕﺴﺘﺮان‪.‬‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬دﺳﺘﻮري ﺑﺮاي ﻫﻤﻪي اﻣﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎل ﻣﻬﺮ و ﺗﻮاﺿﻊ را ﺑﺮاي‬
‫ﻫﻢﮐﯿﺸﺎن ﺧﻮد‪ ،‬ﺑﮕﺴﺘﺮاﻧﻨﺪ و ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺑﺮادران ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺧﻮد‪ ،‬ﻣﻬﺮﺑﺎن و ﻓﺮوﺗﻦ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻫﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﯿﺶﺗﺮ ﭘﯿﺮوِ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﯿﺶ از ﺳﺎﯾﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺷﺎﯾﺴﺘﻪي اﯾﻦﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﺑﺎ او ﺑﺎ ﺗﻮﺿﻊ و ﻣﻬﺮﺑﺎﻧﯽ ﺑﺮﺧﻮرد ﮐﻨﯿﻢ‪ .‬زﯾﺮا ﭘﯿﺮو ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺳﺰاوار اﺳﺖ ﮐﻪ او را‬
‫ﮔﺮاﻣﯽ ﺑﺪارﯾﻢ؛ ﻧﻪ ﺑﺮاي اﯾﻦﮐﻪ ﻓﺮزﻧﺪ‪ ‬ﻓﻼﻧﯽﺳﺖ‪ .‬ﺧﯿﺮ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺪان ﺳﺒﺐ ﮐﻪ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﭘﯿﺮوي ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﻪ ﺳﻨﺘﺶ ﭘﺎيﺑﻨﺪ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﭘﯿﺮوي ﮐﻨﺪ‪ ،‬دوﺳﺖ و‬
‫ﺑﺮادرِ ﻣﺎﺳﺖ و ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬از ﺳﻨﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬دور ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﻧﺴﺒﺖ از او دوري‬
‫ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ .‬ﻣﺆﻣﻦ‪ ،‬ﺑﺎل ﻣﻬﺮ و ﺗﻮاﺿﻊ ﺧﻮد را ﺑﺮاي ﺑﺮادر ﻫﻢﮐﯿﺶ ﺧﻮد ﮐﻪ ﭘﯿﺮو ﺳﻨﺖ‬
‫ِ� ‪ ﴾٢١٥‬اﷲ‬‫ك م َِن ٱل ۡ ُم ۡؤ ِمن َ‬
‫َ ۡ ۡ َ َ َ َ َ َّ َ َ َ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﯽﮔﺴﺘﺮاﻧﺪ‪﴿ .‬وٱخ ِفض جناحك ل ِم ِن ٱ�بع‬
‫ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫ََۡ ٰ َ َۡ ّ ُ ُ َ َ ۡ َُ ََ‬ ‫َ ۡ ۡ َ ۡ َ َ َ َ َّ َ َ ۡ ُ َ‬
‫ون َر َّ� ُ‬
‫� ي ِر�دون وجهه ۖۥ و�‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ع‬ ‫ل‬ ‫ٱ‬‫و‬ ‫ِ‬ ‫ة‬‫و‬ ‫د‬‫غ‬ ‫ل‬ ‫ٱ‬‫ِ‬ ‫ب‬ ‫م‬ ‫ه‬ ‫﴿وٱص ِ� �فسك مع ٱ�ِين يدع‬
‫ۡ‬ ‫�ن َة ٱ ۡ َ‬
‫� َي ٰوة ِ ٱ ُّ�� َيا﴾‬ ‫َۡ ُ ََۡ َ َُۡ ۡ ُ ُ‬
‫�د ز َ‬
‫]اﻟﻜﻬﻒ‪[٢٨ :‬‬ ‫�عد �يناك �نهم ت ِر ِ‬
‫ﺧﻮدت را ﺑﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺷﮑﯿﺒﺎ ﺑﺪار ﮐﻪ ﺻﺒﺢ و ﺷﺎم ﭘﺮوردﮔﺎرﺷﺎن را ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ رﺿﺎي‬
‫او را ﻣﯽﺟﻮﯾﻨﺪ و در ﻃﻠﺐ زﯾﻮر زﻧﺪﮔﯽ دﻧﯿﺎ دﯾﺪﮔﺎﻧﺖ را از آﻧﺎن ﻣﮕﺮدان‪.‬‬
‫آري؛ اﷲ‪ ‬ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش‪ ‬دﺳﺘﻮر داده ﮐﻪ ﻫﻤﻮاره ﺑﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﻢﻧﺸﯿﻨﯽ ﻧﻤﺎﯾﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺻﺒﺢ و ﺷﺎم و در ﻫﻤﻪ ﺣﺎل‪ ،‬اﷲ را ﻋﺒﺎدت ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و از اﯾﻦ دﻋﺎ و ﻋﺒﺎدت‪ ،‬ﻗﺼﺪي ﺟﺰ‬
‫َ َ َ ۡ ُ َ ۡ َ َ َ ۡ ُ ۡ ُ ُ َ َ ۡ َ َ ٰ ُّ ۡ‬
‫�� َيا﴾‬ ‫ﮐﺴﺐ رﺿﺎي او ﻧﺪارﻧﺪ‪ .‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬و� �عد �يناك �نهم ت ِر�د زِ�نة ٱ�يوة ِ ٱ‬
‫]اﻟﻜﻬﻒ‪ [٢٨ :‬ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬از آنﻫﺎ دور ﻧﺸﻮ و ﺑﮕﺬار ﺗﻮ را ﺑﺒﯿﻨﻨﺪ و ﺗﻮ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ آنﻫﺎ ﺑﻨﮕﺮ؛ ﻧﻪ‬
‫اﯾﻦﮐﻪ ﺑﻪ زﯾﻮر زﻧﺪﮔﯽ دﻧﯿﺎ ﭼﺸﻢ ﺑﺪوزي‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل‪ :‬اﮔﺮ دو ﻧﻔﺮ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از آنﻫﺎ اﻫﻞ ﻃﺎﻋﺖ و ﻋﺒﺎدت اﺳﺖ‪،‬‬
‫زﮐﺎت ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬روزه ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺮدم ﻧﯿﮑﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺻﺒﺢ و ﺷﺎم ﺑﻪ ﻋﺒﺎدت و راز و‬
‫ﻧﯿﺎز ﻣﺸﻐﻮل اﺳﺖ؛ و آن ﯾﮑﯽ‪ ،‬ﭘﻮلدار و ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺎﺷﯿﻦﻫﺎ و ﺧﺎﻧﻪﻫﺎي آنﭼﻨﺎﻧﯽ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪8‬‬

‫دارد‪ .‬ﮐﺪامﯾﮏ از اﯾﻦﻫﺎ ﺑﺮاي دوﺳﺘﯽ و ﻫﻢﻧﺸﯿﻨﯽ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ؟ ﺑﻠﻪ؛ ﺷﺨﺺ ﻋﺎﺑﺪ‪ .‬ﺑﺎﯾﺪ‬
‫ﺑﺎ او دوﺳﺘﯽ و ﻫﻢﻧﺸﯿﻨﯽ ﮐﻨﯿﻢ و ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ دﻧﯿﺎ ﭼﺸﻤﺎن ﺧﻮد را او ﺑﺮﻧﮕﺮداﻧﯿﻢ و ﺑﻪ ﻣﺎل و‬
‫داراﯾﯽﻫﺎي دﯾﮕﺮان‪ ،‬ﭼﺸﻢ ﻧﺪوزﯾﻢ‪ .‬دﻧﯿﺎ و ﻫﻤﻪي آن ﭼﻪ ﮐﻪ در دﻧﯿﺎﺳﺖ‪ ،‬ﻫﯿﭻ و ﻧﺎﭼﯿﺰ‬
‫اﺳﺖ؛ دﻧﯿﺎ‪ ،‬ﮐﺎﻻي ﻓﺎﻧﯽ و زودﮔﺬريﺳﺖ؛ ﺧﻮﺷﯽﻫﺎي دﻧﯿﺎ‪ ،‬ﻫﺮ ﭼﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭘﺎﯾﺎن ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‬
‫و ﻫﻤﻮاره ﺑﺎ ﻏﻢ و اﻧﺪوه‪ ،‬ﻫﻤﺮاه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﻫﺮ ﺧﻮﺷﯽ‪ ،‬ﻧﺎﺧﻮﺷﯽﺳﺖ و ﻫﺮ‬
‫ﺧﻨﺪهاي‪ ،‬ﮔﺮﯾﻪاي دارد‪ .‬ﺑﺰرﮔﯽ ﮐﻪ ﮔﻤﺎن ﻣﯽﮐﻨﻢ اﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد‪ ‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ﻫﯿﭻ ﺧﺎﻧﻪاي ﺳﺮﺷﺎر از ﺷﺎدي و ﺳﺮور ﻧﻤﯽﮔﺮدد‪ ،‬ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ ﭘ‪‬ﺮ از ﻏﻢ و اﻧﺪوه ﻧﯿﺰ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد«‪ .‬واﻗﻌﺎً درﺳﺖ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا در ﻫﺮ ﺧﺎﻧﻪاي‪ ،‬ﯾﮑﯽ ﭘﺲ از دﯾﮕﺮي‪ ،‬ﻣﯽﻣﯿﺮد‬
‫و ﻏﻢ و اﻧﺪوه ﺑﺮ آن ﺧﺎﻧﻪ‪ ،‬ﺳﺎﯾﻪ ﻣﯽاﻧﺪازد و ﺷﺎديﻫﺎ ﺑﻪ ﻏﻢ و ﻏﺼﻪ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻟﺬا‬
‫درﺳﺖ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ‪» :‬دﻧﯿﺎ‪ ،‬ﻫﻤﻪ ﻫﯿﭻ«‪.‬‬
‫ۡ‬ ‫ۡ‬
‫�ن َة ٱ َ‬ ‫ﻟﺬا ﴿ َو َ� َ� ۡع ُد َ� ۡي َن َ‬
‫اك َ� ۡن ُه ۡم تُر ُ‬
‫�د ز َ‬
‫� َي ٰوة ِ ٱ ُّ�� َيا﴾ ]اﻟﻜﻬﻒ‪ [٢٨ :‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ‬ ‫ِ ِ‬
‫ﮐﻪ ﻫﻤﻮاره ﺑﺎ آنﻫﺎ و ﯾﺎورِ آﻧﺎن ﺑﺎش ﮐﻪ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ در ﻋﺒﺎدت و راز و ﻧﯿﺎز ﺑﺎ ﭘﺮوردﮔﺎرﻧﺪ و‬
‫ﮔﻨﺎﻫﺖ ﺑﻪ زرق و ﺑﺮﻗﯽ ﻧﺒﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از اﻧﺴﺎنﻫﺎ را از آن‪ ،‬ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪ ﺳﺎﺧﺘﻪاﯾﻢ؛‬
‫ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ۡ‬ ‫َ‬
‫ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫ك إ ِ َ ٰ� َما َم َّت ۡع َنا بهِ ٓۦ أ ۡز َ� ٰ ٗجا ّم ِۡن ُه ۡم َز ۡه َرةَ ٱ َ‬
‫� َي ٰوة ِ ٱ ُّ�� َيا ِ�َفت ِ َن ُه ۡم‬
‫َ َ َ ُ َّ َّ َ ۡ َ ۡ َ‬
‫﴿و� �مدن �يني‬
‫ِ‬
‫َ َ‬ ‫ُ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ ُۡ َّ َ‬
‫�لك‬ ‫� َعل ۡي َهاۖ � � ٔ‬ ‫لصل ٰوة ِ َوٱ ۡص َط ۡ‬
‫ِ‬
‫ك بٱ َّ‬
‫� ‪ ١٣١‬وأمر أهل ِ‬
‫َ ُۡ‬ ‫ك َخ ۡ�‪َ ٞ‬و� ۡ� ٰ‬ ‫�ِي �هِ و ِرزق ر� ِ‬
‫ۡ ٗ اۖ َّ ۡ ُ َ ۡ ُ ُ َ‬
‫ك ۗ َوٱ ۡل َ� ٰقِ َب ُة ل َِّلت ۡق َو ٰ‬
‫]ﻃﻪ‪[١٣٢ ،١٣١ :‬‬ ‫ى ‪﴾١٣٢‬‬ ‫رِزق �ن نرزق‬
‫ﺑﻪ زﯾﻨﺖ زﻧﺪﮔﯽ دﻧﯿﺎ ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﮐﺎﻓﺮان را از آن ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪ ﺳﺎﺧﺘﻪاﯾﻢ ﺗﺎ آﻧﺎن را ﺑﯿﺎزﻣﺎﯾﯿﻢ‪ ،‬ﭼﺸﻢ‬
‫ﻣﺪوز‪ .‬و روزيِ ﭘﺮوردﮔﺎرت‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ و ﻣﺎﻧﺪﮔﺎرﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬و ﺧﺎﻧﻮادهات را ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﻓﺮﻣﺎن ﺑﺪه و ﺑﺮ‬
‫اﻧﺠﺎﻣﺶ ﺷﮑﯿﺒﺎ ﺑﺎش‪ .‬از ﺗﻮ روزي ﻧﻤﯽﺧﻮاﻫﯿﻢ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻣﺎ ﺑﻪ ﺗﻮ روزي ﻣﯽدﻫﯿﻢ‪ .‬و ﺗﻘﻮا‪ ،‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم‬
‫ﻧﯿﮑﯽ دارد‪.‬‬
‫از اﷲ ﻣﺘﻌﺎل درﺧﻮاﺳﺖ ﻣﯽﮐﻨﻢ ﮐﻪ ﻋﺎﻗﺒﺖ ﻫﻤﻪي ﻣﺎ و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﻧﯿﮏ ﺑﮕﺮداﻧﺪ‪.‬‬
‫***‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬
‫َ َّ َّ ٓ َ َ َ َ‬ ‫َ َ َّ ۡ َ َ َ َ َ ۡ‬
‫]اﻟﻀﺤﻰ‪[١٠ ،٩ :‬‬ ‫لسا�ِل ف� � ۡن َه ۡر ‪﴾١٠‬‬ ‫يم ف� �ق َه ۡر ‪ ٩‬وأما ٱ‬ ‫﴿فأما ٱ�ت ِ‬
‫ﭘﺲ ﺑﻪ ﯾﺘﯿﻢ ﺳﺘﻢ ﻣﮑﻦ‪ .‬و ﺳﺆالﮐﻨﻨﺪه را ﺑﺎ ﺑﺎﻧﮓ و ﻓﺮﯾﺎد از ﺧﻮد ﻣﺮان‪.‬‬
 ‫‪9‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻣﻬﺮﺑﺎﻧﯽ ﺑﺎ ﯾﺘﯿﻤﺎن‪ ،‬دﺧﺘﺮان‪ ،‬و دﯾﮕﺮ ﺿﻌﯿﻔﺎن و ﻣﺴﺘﻤﻨﺪان‪ ،‬و اﺣﺴﺎن‪...‬‬

‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬در اداﻣﻪي آﯾﺎﺗﯽ ﮐﻪ درﺑﺎرهي ﻣﻬﺮورزي ﺑﻪ ﻓﻘﺮا‪ ،‬ﯾﺘﯿﻤﺎن و ﻣﺴﺘﻤﻨﺪان‪،‬‬
‫ذﮐﺮ ﮐﺮده‪ ،‬اﯾﻦ آﯾﺎت را ﯾﺎدآور ﺷﺪه ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫َ‬ ‫ٓ‬ ‫ٗ‬ ‫﴿ َ�ل َ ۡم َ� ۡد َك يَت ِ ٗ‬
‫�‪٨‬‬
‫ٗ‬
‫ى ‪َ ٧‬و َو َج َد َك َ��ِ� فَأ ۡ� َ ٰ‬‫ى ‪َ ٦‬و َو َج َد َك َضآ ّ� َ� َه َد ٰ‬ ‫يما َ َ‬
‫�ٔ َ‬
‫او ٰ‬ ‫ِ‬
‫ۡ َ َّ َ َ َ ۡ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ٓ‬
‫َ َّ َّ َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َّ ۡ َ َ َ َ ۡ‬
‫َ‬
‫ح ّدِث‬ ‫لسا�ِل ف� � ۡن َه ۡر ‪َ ١٠‬وأ َّما بِن ِعمةِ ر�ِك ف‬ ‫يم ف� �ق َه ۡر ‪ ٩‬وأما ٱ‬ ‫فأما ٱ�ت ِ‬
‫]اﻟﻀﺤﻰ‪[١٢ ،٦ :‬‬ ‫‪﴾١١‬‬
‫آﯾﺎ )ﭘﺮوردﮔﺎرت( ﺗﻮ را ﯾﺘﯿﻢ ﻧﯿﺎﻓﺖ و ﺳﭙﺲ ﭘﻨﺎه داد‪ .‬و ﺗﻮ را ﺣﯿﺮان و ﺑﺪون ﺷﺮﯾﻌﺖ ﯾﺎﻓﺖ؛ ﭘﺲ‬
‫ﻫﺪاﯾﺖ ﮐﺮد‪ .‬و ﺗﻮ را ﺗﻬﯽدﺳﺖ ﯾﺎﻓﺖ؛ ﭘﺲ ﺑﯽﻧﯿﺎز ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬ﻟﺬا ﺑﻪ ﯾﺘﯿﻢ ﺳﺘﻢ ﻣﮑﻦ‪ .‬و ﺳﺆالﮐﻨﻨﺪه‬
‫را ﺑﺎ ﻓﺮﯾﺎد زدن از ﺧﻮد ﻣﺮان‪ .‬و ﻧﻌﻤﺖﻫﺎي ﭘﺮوردﮔﺎرت را ﺑﺎزﮔﻮ ﮐﻦ‪.‬‬
‫در اﯾﻦ آﯾﺎت‪ ،‬اﷲ‪ ‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش را ﺧﻄﺎب ﻗﺮار داده و ﺑﯿﺎن ﻧﻤﻮده اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﻣﺤﻤﺪ‬
‫ﻣﺼﻄﻔﯽ‪ ‬ﯾﺘﯿﻢ ﺑﻮد و ﭘﺪر و ﻣﺎدرش را در ﮐﻮدﮐﯽ از دﺳﺖ داد؛ ﻟﺬا ﭘﺪرﺑﺰرﮔﺶ‪،‬‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ ﮐﻔﺎﻟﺖ او را ﺑﺮ ﻋﻬﺪه ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺼﻄﻔﯽ‪ ‬ﻫﺸﺖ ﺳﺎﻟﻪ ﺑﻮد ﮐﻪ‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ درﮔﺬﺷﺖ؛ آنﮔﺎه ﻋﻤﻮﯾﺶ اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﯽ او را ﻋﻬﺪهدار ﺷﺪ‪ .‬ﻣﺤﻤﺪ‪‬‬
‫ﯾﺘﯿﻢ ﺑﻮد و در ازاي ﻣﺰدي اﻧﺪك ﺑﺮاي اﻫﻞ ﻣﮑﻪ ﭼﻮﭘﺎﻧﯽ ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬زﯾﺮا ﻫﯿﭻ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮي ﺑﻪ‬
‫ﻧﺒﻮت ﻣﺒﻌﻮث ﻧﺸﺪ ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ ﭼﻮﭘﺎﻧﯽ ﮐﺮده ﺑﻮد‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﻫﻤﻪي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان‪ ،‬اﺑﺘﺪا ﭼﻮﭘﺎن‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ ﺗﺎ اﻓﺮادي ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖﭘﺬﯾﺮ ﭘﺮورش ﯾﺎﺑﻨﺪ و ﺑﯿﺎﻣﻮزﻧﺪ ﮐﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﺴﺆوﻟﯿﺘﯽ را ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫ﻋﻬﺪه ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪﺧﻮﺑﯽ ادا ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ و ﺑﺎ ﻧﮕﻬﺪاري از ﮔﻮﺳﻔﻨﺪان‪ ،‬وﯾﮋﮔﯽﻫﺎﯾﯽ ﭼﻮن‬
‫ﺻﺒﺮ‪ ،‬آراﻣﺶ‪ ،‬ﻋﻄﻮﻓﺖ و ﻣﻬﺮﺑﺎﻧﯽ در آﻧﺎن ﺗﻘﻮﯾﺖ ﺷﻮد‪ .‬زﯾﺮا از آنﺟﺎ ﮐﻪ ﮔﻮﺳﻔﻨﺪان‪،‬‬
‫ﺣﯿﻮاﻧﺎت ﺿﻌﯿﻔﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﺑﻪ ﻧﮕﻬﺪاري ﻧﯿﺎز دارﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻌﻤﻮﻻً ﭼﻮﭘﺎنﻫﺎ و ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ از‬
‫ﮔﻮﺳﻔﻨﺪان ﻧﮕﻬﺪاري ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬آدمﻫﺎي ﻣﻬﺮﺑﺎن و رﻗﯿﻖاﻟﻘﻠﺒﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ ﺑﺮ ﺧﻼف‬
‫ﺳﺎرﺑﺎنﻫﺎ و ﭘﺮورشدﻫﻨﺪﮔﺎن ﺷﺘﺮ ﮐﻪ ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺳﺮﺳﺨﺖ و ﺳﻨﮕﺪلاﻧﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﺷﺘﺮﻫﺎ‪،‬‬
‫ﺣﯿﻮاﻧﺎت ﻗﻮي و ﺑﺰرﮔﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫در ﻫﺮ ﺣﺎل‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬دوران ﯾﺘﯿﻤﯽ را ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ﻧﻬﺎد و اﷲ‪ ‬ﺑﺮ او ﻣﻨﺖ ﮔﺬاﺷﺖ‬
‫و ﻫﻤﺴﺮي ﻧﯿﮏ ﻧﺼﯿﺒﺶ ﻓﺮﻣﻮد؛ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﯿﺴﺖ و ﭘﻨﺞ ﺳﺎﻟﻪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺎ ﺑﺎﻧﻮﯾﯽ ﭼﻬﻞ‬
‫ﺳﺎﻟﻪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ اماﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ ﺧﺪﯾﺠﻪ& ازدواج ﮐﺮد‪ .‬ﺧﺪﯾﺠﻪ& ﺑﺎﻧﻮﯾﯽ ﺧﺮدﻣﻨﺪ و ﻓﺮزاﻧﻪ‬
‫ﺑﻮد‪ .‬ﻫﻤﻪي دﺧﺘﺮان و ﭘﺴﺮاﻧﯽ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ‬ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺨﺸﯿﺪ‪ ،‬از ﻫﻤﯿﻦ ﺑﺎﻧﻮ ﺑﻮدﻧﺪ؛‬
‫ﺟﺰ اﺑﺮاﻫﯿﻢ‪ ‬ﮐﻪ از ﮐﻨﯿﺰش ﻣﺎرﯾﻪي ﻗﺒﻄﯽ ﺑﻮد‪ .‬آري؛ اﷲ‪ ‬ﺧﺪﯾﺠﻪ را ﻧﺼﯿﺐ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪10‬‬

‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﮐﺮد و ﺑﺎ ورود اﯾﻦ ﺑﺎﻧﻮ ﺑﻪ زﻧﺪﮔﯽ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬زﻧﺪﮔﯽ اﯾﺸﺎن ﺳﺮ و ﺳﺎﻣﺎن‬
‫ﯾﺎﻓﺖ و ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺧﺪﯾﺠﻪ زﻧﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻫﻤﺴﺮِ دﯾﮕﺮي ﻧﮕﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺼﻄﻔﯽ‪ ‬را ﺑﺎ ﻧﺒﻮت ﮔﺮاﻣﯽ داﺷﺖ و ﺳﺮآﻏﺎز ﻧﺰول وﺣﯽ ﺑﺮ‬
‫او‪ ،‬ﺧﻮابﻫﺎي ﺻﺎدﻗﺎﻧﻪاي ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﯽدﯾﺪ؛ ﻟﺬا ﻫﺮﭼﻪ در ﺧﻮاب ﻣﯽدﯾﺪ‪ ،‬ﻫﻤﺎنروز‬
‫ﺑﻪروﺷﻨﺎﯾﯽ ﺳﭙﯿﺪهدم‪ ،‬روي ﻣﯽداد‪ .‬زﯾﺮا ﺧﻮاب ﺧﻮب و ﺻﺎدﻗﺎﻧﻪ‪ ،‬ﻗﺴﻤﺘﯽ از ﭼﻬﻞ و‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﺳﻮي اﷲ ﻓﺮاﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﮋده و ﻧﻮﯾﺪ داد و از‬ ‫ﺷﺶ ﺑﺨﺶ ﻧﺒﻮت اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻋﺬاب اﻟﻬﯽ ﺗﺮﺳﺎﻧﺪ و ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﺮدم از او ﭘﯿﺮوي ﮐﺮدﻧﺪ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﯾﺘﯿﻤﯽ ﮐﻪ‬
‫ﭼﻮﭘﺎﻧﯽ ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬اﻣﺎم و ﭘﯿﺸﻮاي ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ اﻣﺖ ﮔﺮدﯾﺪ و ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﯽ و رﻫﺒﺮي اﻧﺴﺎﻧﯿﺖ‬
‫و اﯾﻦ اﻣﺖ ﺑﺰرگ را ﺑﺮ ﻋﻬﺪه ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﺑﻪ او ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫ٰ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ََۡ َ ۡ َ َ ٗ َ‬
‫]اﻟﻀﺤﻰ‪[٦ :‬‬ ‫�دك يتِيما �ٔاوى ‪﴾٦‬‬ ‫﴿ � لم ِ‬
‫آﯾﺎ )ﭘﺮوردﮔﺎرت( ﺗﻮ را ﯾﺘﯿﻢ ﻧﯿﺎﻓﺖ و ﺳﭙﺲ ﭘﻨﺎه داد‪.‬‬
‫آري؛ ﺗﻮ ﯾﺘﯿﻢ ﺑﻮدي و اﷲ‪ ،‬ﭘﻨﺎﻫﺖ داد و ﮐﺴﯽ را ﺑﻪ ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﯽ ﺗﻮ ﮔﻤﺎﺷﺖ ﺗﺎ ﺑﻪ ﺗﻮ و‬
‫ﮐﺎرﻫﺎﯾﺖ رﺳﯿﺪﮔﯽ ﮐﻨﺪ ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﺑﺰرگ ﺷﺪي و آنﮔﺎه ﺑﺎ رﺳﺎﻟﺘﯽ ﺑﺰرگ ﺑﺮ ﺗﻮ ﻣﻨﺖ ﻧﻬﺎد‪.‬‬
‫ٗ‬
‫]اﻟﻀﺤﻰ‪[٧ :‬‬ ‫ى ‪﴾٧‬‬ ‫﴿ َو َو َج َد َك َضآ ّ� َ� َه َد ٰ‬
‫و ﺗﻮ را ﺣﯿﺮان و ﺑﺪون ﺷﺮﯾﻌﺖ ﯾﺎﻓﺖ؛ ﭘﺲ ﻫﺪاﯾﺖ ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﻋﻠﻢ و داﻧﺸﯽ ﻧﺪاﺷﺘﯽ و ﺑﻪ ﺗﻮ ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ ﺑﺨﺸﯿﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪،‬‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫ُ ُّ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َۡ‬ ‫َ َ ُ َ َۡ ُ ْ‬
‫ب َو� �طهۥ � ِ َي ِمين ِك﴾ ]اﻟﻌﻨﻜﺒﻮت‪[٤٨ :‬‬ ‫﴿وما كنت �تلوا مِن �بلِهِۦ مِن كِ�ٰ ٖ‬
‫ﺗﻮ )اي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ!( ﭘﯿﺶ از ﻧﺰول ﻗﺮآن‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﮐﺘﺎب و ﻧﻮﺷﺘﻪاي را ﻧﻤﯽﺧﻮاﻧﺪي و ﺑﺎ دﺳﺖ ﺧﻮد‬
‫ﭼﯿﺰي ﻧﻤﯽﻧﻮﺷﺘﯽ‪.‬‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َّ َ َ َ َ ُ َ ۡ َ َ َ َ ۡ ُ َّ َ َ َ َ ٗ‬
‫﴿ َوعل َمك ما ل ۡم ت�ن �عل ُ ۚم َو�ن فضل ٱ� ِ عل ۡيك ع ِظيما ‪] ﴾١١٣‬اﻟﻨﺴﺎء ‪[١١٣ :‬‬
‫وآنﭼﻪ را ﻧﻤﯽداﻧﺴﺘﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻮ آﻣﻮﺧﺖ‪ .‬و ﻓﻀﻞ ﭘﺮوردﮔﺎر ﺑﺮ ﺗﻮ‪ ،‬ﺑﺰرگ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪ 7017 :‬و ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 2263 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪.‬‬
 ‫‪11‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻣﻬﺮﺑﺎﻧﯽ ﺑﺎ ﯾﺘﯿﻤﺎن‪ ،‬دﺧﺘﺮان‪ ،‬و دﯾﮕﺮ ﺿﻌﯿﻔﺎن و ﻣﺴﺘﻤﻨﺪان‪ ،‬و اﺣﺴﺎن‪...‬‬

‫]اﻟﺸﻮر￯‪[٥٢ :‬‬
‫ب َو َ� ٱ ۡ� َ‬
‫ي� ٰ ُن﴾‬ ‫نت تَ ۡدري َما ٱ ۡلك َِ�ٰ ُ‬
‫﴿ َما ُك َ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ﭘﯿﺶﺗﺮ ﻧﻤﯽداﻧﺴﺘﯽ ﮐﻪ ﮐﺘﺎب و اﯾﻤﺎن ﭼﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫وﻟﯽ ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺼﻄﻔﯽ‪ ‬ﺑﺎ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﺑﺰرگ‪ ،‬ﻋﺎﻟﻢ ﺷﺪ و از اﯾﻤﺎﻧﯽ ﮐﺎﻣﻞ ﺑﺮﺧﻮردار‬
‫َ ّٗ‬
‫ﮔﺮدﯾﺪ‪ .‬ﻟﺬا اﷲ‪ ‬ﺑﻪ او ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪َ ﴿ :‬و َو َج َد َك ضآ�﴾‪» :‬ﺗﻮ را ﺣﯿﺮان‪ ،‬ﻧﺎآﮔﺎه و ﺑﺪون‬
‫ى﴾‪» :‬آنﮔﺎه ﺗﻮ را ﻫﺪاﯾﺖ ﮐﺮد«‪ .‬اﻣﺎ ﭼﮕﻮﻧﻪ و ﺑﺎ ﭼﻪ؟ آري؛ ﺑﺎ‬ ‫ﺷﺮﯾﻌﺖ ﯾﺎﻓﺖ«؛ ﴿ َ� َه َد ٰ‬
‫ﻗﺮآن‪.‬‬
‫َ‬ ‫ٗ‬ ‫ٓ‬
‫]اﻟﻀﺤﻰ‪[٨ :‬‬ ‫﴿ َو َو َج َد َك َ��ِ� فَأ ۡ� َ ٰ‬
‫� ‪﴾٨‬‬
‫و ﺗﻮ را ﺗﻬﯽدﺳﺖ ﯾﺎﻓﺖ؛ ﭘﺲ ﺑﯽﻧﯿﺎز ﺳﺎﺧﺖ‪.‬‬
‫اﷲ‪ ‬آنﻗﺪر ﺑﻪ زﻧﺪﮔﯽ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺮﮐﺖ و ﮔﺸﺎﯾﺶ ﻋﻨﺎﯾﺖ ﮐﺮد ﮐﻪ آن ﺑﺰرﮔﻮار ﺑﻪ‬
‫دﯾﮕﺮان ﻧﯿﺰ ﺑﺬل و ﺑﺨﺸﺶ ﻣﯽﻧﻤﻮد‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ روزي‪ ،‬ﯾﮏ ﻧﻔﺮ ﯾﮏ دره ﭘ‪‬ﺮ از ﺷﺘﺮ ﺑﻪ او‬
‫داد و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺧﻮد‪ ،‬ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﺑﺬل و ﺑﺨﺸﺶ ﻣﯽﻧﻤﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ ﻫﯿﭻ ﻋﻨﻮان از ﻓﻘﺮ‬
‫ﻧﻤﯽﺗﺮﺳﯿﺪ‪.‬‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫دﻗﺖ ﮐﻨﯿﺪ؛ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪�﴿ :‬ل ۡم َ� ۡد َك يَت ِ ٗ‬
‫يما َ َ‬
‫�ٔ َ‬
‫ى ‪ ﴾٦‬و ﻧﻔﺮﻣﻮده‪:‬‬‫او ٰ‬ ‫ِ‬
‫ٗ‬
‫ى ‪ ﴾٧‬و ﻧﮕﻔﺘﻪ‪» :‬ﻓﻬﺪاك«؛ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬ ‫»ﻓﺂواك«‪ .‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪َ ﴿ :‬و َو َج َد َك َضآ ّ� َ� َه َد ٰ‬
‫َ‬ ‫َ َ َ َ َ َٓ ٗ ََ ۡ‬
‫﴿ووجدك ��ِ� فأ�� ‪ ﴾٨‬و ﻧﮕﻔﺘﻪ‪» :‬ﻓﺄﻏﻨﺎك«؛ ﭼﺮا؟ ﺑﻪ دو دﻟﯿﻞ‪ :‬ﯾﮑﯽ‪ ،‬ﻟﻔﻈﯽﺳﺖ و‬ ‫ٰ‬
‫دﯾﮕﺮي‪ ،‬ﻣﻌﻨﻮي‪.‬‬
‫اﻣﺎ دﻟﯿﻞ ﻟﻔﻈﯽ‪ :‬ﺑﺮاي اﯾﻦﮐﻪ ﭘﺎﯾﺎن آﯾﺎت ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻪ »اﻟﻒ« ﺧﺘﻢ ﺷﻮد؛‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َّ َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬
‫ك َو َما قَ َ ٰ‬
‫� ‪َ ٣‬ول�خ َِرةُ خ ۡ�‪ ٞ‬لك م َِن‬
‫َ َ َّ َ َ َ ُّ َ‬
‫� ‪ ٢‬ما ودعك ر�‬ ‫� ‪َ ١‬وٱ ۡ� ِل إ ِ َذا َس َ ٰ‬ ‫َ ُّ‬
‫لض َ ٰ‬ ‫﴿وٱ‬
‫� َ ٰٓ‬
‫ك َ� َ ۡ‬ ‫َ َ ۡ ُ ۡ َ َ ُّ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُۡ َ‬
‫]اﻟﻀﺤﻰ‪[٥ ،١ :‬‬ ‫� ‪﴾٥‬‬ ‫و� ‪ ٤‬ولسوف �ع ِطيك ر�‬ ‫ٱ� ٰ‬
‫ﻟﺬا اﮔﺮ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻓﺂواك«‪» ،‬ﻓﻬﺪاك« و »ﻓﺄﻏﻨﺎك«‪ ،‬اﯾﻦ ﺗﻨﺎﺳﺐ ﻟﻔﻈﯽ ﺑﻪ ﻫﻢ‬
‫ﻣﯽﺧﻮرد‪.‬‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫و اﻣﺎ دﻟﯿﻞ ﻣﻌﻨﻮي ﮐﻪ ﻣﻬﻢﺗﺮ اﺳﺖ؛ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪�﴿ :‬ل ۡم � ۡد َك يَت ِ ٗ‬
‫يما َ‬
‫�ٔ َ‬
‫او ٰ‬
‫ى‬ ‫ِ‬
‫‪ ﴾٦‬آﯾﺎ اﷲ‪ ‬ﻓﻘﻂ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬را ﭘﻨﺎه داد ﯾﺎ ﻫﻢ او را ﭘﻨﺎه داد و ﻫﻢ اﻣﺘﺶ را؟ آري؛‬
‫اﷲ‪ ‬ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﭘﻨﺎه داد و ﺑﻪواﺳﻄﻪي او ﺷﻤﺎر ﻓﺮاواﻧﯽ ﮐﻪ ﺗﻨﻬﺎ اﷲ‪ ،‬ﺗﻌﺪادﺷﺎن را‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪12‬‬
‫ٗ‬
‫ﻣﯽداﻧﺪ‪ ،‬ﭘﻨﺎه ﯾﺎﻓﺘﻨﺪ‪َ ﴿ .‬و َو َج َد َك َضآ ّ� َ� َه َد ٰ‬
‫ى ‪ ﴾٧‬آﯾﺎ ﺗﻨﻬﺎ ﻣﺤﻤﺪ‪ ‬ﻫﺪاﯾﺖ ﯾﺎﻓﺖ؟ ﺧﯿﺮ؛‬
‫اﷲ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ را ﻫﺪاﯾﺖ ﺑﺨﺸﯿﺪ و ﺑﻪوﺳﯿﻠﻪي او اﻓﺮا ‪‬د ﺑﯽﺷﻤﺎري ﻫﺪاﯾﺖ ﯾﺎﻓﺘﻨﺪ و اﯾﻦ‬
‫ٓ ٗ َ‬
‫روﻧﺪ ﺗﺎ روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﻧﯿﺰ اداﻣﻪ ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ‪َ ﴿ .‬و َو َج َد َك َ��ِ� فَأ ۡ� َ ٰ‬
‫� ‪ ﴾٨‬آﯾﺎ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪،‬‬
‫ﻓﻘﻂ ﻣﺤﻤﺪ‪ ‬را ﺑﯽﻧﯿﺎز ﺳﺎﺧﺖ؟ ﺧﯿﺮ؛ ﺑﻠﮑﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬او را ﺑﯽﻧﯿﺎز ﺳﺎﺧﺖ و‬
‫ﺑﻪوﺳﯿﻠﻪي او دروازهي ﻓﺘﺢ و ﺑﺮﮐﺖ را ﺑﻪ روي اﻣﺖ اﺳﻼﻣﯽ ﮔﺸﻮد و اﯾﻦ اﻣﺖ ﺑﻪ‬
‫ﭘﯿﺮوزيﻫﺎ و ﻓﺘﻮﺣﺎت ﺑﺰرﮔﯽ دﺳﺖ ﯾﺎﻓﺖ‪:‬‬
‫ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ ُ ُ َّ ُ َ َ َ َ َ ٗ َ ۡ ُ ُ َ َ َ‬
‫]اﻟﻔﺘﺢ‪[٢٠ :‬‬ ‫�ة تأخذو� َها � َع َّجل ل� ۡم �ٰ ِذه ِۦ﴾‬‫﴿وعد�م ٱ� مغان ِم كث ِ‬
‫اﷲ‪ ،‬ﻏﻨﯿﻤﺖﻫﺎي ﻓﺮاواﻧﯽ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻧﻮﯾﺪ داده اﺳﺖ ﮐﻪ آن را ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽآورﯾﺪ و اﯾﻦ را ﺑﺮاي‬
‫ﺷﻤﺎ زودﺗﺮ ﻓﺮاﻫﻢ ﺳﺎﺧﺖ‪.‬‬
‫ٰ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ََۡ َ ۡ َ َ ٗ َ‬
‫�دك يتِيما �ٔاوى ‪ ﴾٦‬ﺑﺪﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ اﺷﺎره دارد ﮐﻪ ﻫﻢ ﺗﻮ را ﭘﻨﺎه داد و‬ ‫ﻟﺬا ‪�﴿ :‬لم ِ‬
‫َ‬ ‫ّ‬ ‫ٗ‬
‫ى ‪ ﴾٧‬ﺗﻮ را ﻫﺪاﯾﺖ ﺑﺨﺸﯿﺪ و ﺗﻮ را واﺳﻄﻪي‬ ‫ﻫﻢ اﻣﺖ ﺗﻮ را؛ ﴿ َو َو َج َد َك َضآ� � َه َد ٰ‬
‫ٓ ٗ َ‬
‫� ‪ ﴾٨‬ﺗﻮ را ﺑﯽﻧﯿﺎز ﺳﺎﺧﺖ و ﺑﻪ‬ ‫ﻫﺪاﯾﺖ دﯾﮕﺮان ﻗﺮار داد؛ ﴿ َو َو َج َد َك َ��ِ� فَأ ۡ� َ ٰ‬
‫وﺳﯿﻠﻪي ﺗﻮ ﺑﻪ اﻣﺖ ﺗﻮ ﻧﯿﺰ ﺧﯿﺮ و ﺑﺮﮐﺖ و ﻓﺘﺢ و ﭘﯿﺮوزي ﻋﻨﺎﯾﺖ ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ َّ ۡ َ َ َ َ َ ۡ‬
‫]اﻟﻀﺤﻰ‪[٩ :‬‬ ‫يم ف� �ق َه ۡر ‪﴾٩‬‬ ‫﴿فأما ٱ�ت ِ‬
‫ﭘﺲ ﺑﻪ ﯾﺘﯿﻢ ﺳﺘﻢ ﻣﮑﻦ‪.‬‬
‫ﺑﻪﯾﺎد داﺷﺘﻪ ﺑﺎش ﮐﻪ ﺗﻮ‪ ،‬ﺧﻮد ﯾﺘﯿﻢ ﺑﻮدهاي؛ ﭘﺲ ﺑﻪ ﯾﺘﯿﻢ ﺳﺘﻢ ﻣﮑﻦ و ﺑﺮ او ﺧﺸﻢ‬
‫ﻣﮕﯿﺮ‪ .‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎ ﻣﻬﺮ و ﻋﻄﻮﻓﺖ ﺑﺎ او رﻓﺘﺎر ﻧﻤﺎ؛ وﻗﺘﯽ ﻓﺮﯾﺎد ﻣﯽزﻧﺪ‪ ،‬او را آرام ﺑﮕﺮدان و‬
‫ﭼﻮن ﺧﺸﻤﮕﯿﻦ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬او را راﺿﯽ ﮐﻦ و ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺧﺴﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬اﺳﺒﺎب آﺳﺎﯾﺶ‬
‫و راﺣﺘﯽاش را ﻓﺮاﻫﻢ ﻧﻤﺎ‪.‬‬
‫َ‬ ‫ٓ‬
‫َ َّ َّ َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َّ ۡ َ َ َ َ َ ۡ‬
‫]اﻟﻀﺤﻰ‪[١٠ ،٩ :‬‬ ‫لسا�ِل ف� � ۡن َه ۡر ‪﴾١٠‬‬ ‫يم ف� �ق َه ۡر ‪ ٩‬وأما ٱ‬ ‫﴿فأما ٱ�ت ِ‬
‫ﭘﺲ ﺑﻪ ﯾﺘﯿﻢ ﺳﺘﻢ ﻣﮑﻦ‪ .‬و ﺳﺆالﮐﻨﻨﺪه را ﺑﺎ ﺑﺎﻧﮓ و ﻓﺮﯾﺎد از ﺧﻮد ﻣﺮان‪.‬‬
‫از ﻣﺠﻤﻮع اﯾﻦ آﯾﺎت‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﺑﻪﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ ﮐﻪ ﻣﻨﻈﻮر از ﺳﺆالﮐﻨﻨﺪه‪ ،‬ﮔﺪا ﯾﺎ‬
‫ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ درﺧﻮاﺳﺖ ﻣﺎل ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﻪ ﻣﻦ ﮐﻤﮏ ﮐﻨﯿﺪ؛ اﷲ دﺳﺘﻮر ﻣﯽدﻫﺪ‬
‫ٓ ٗ َ‬
‫ﮐﻪ ﺳﺆالﮐﻨﻨﺪه را از ﺧﻮد ﻣ‪‬ﺮان؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺶﺗﺮ ﻓﺮﻣﻮد‪َ ﴿ :‬و َو َج َد َك َ��ِ� فَأ ۡ� َ ٰ‬
‫� ‪ ﴾٨‬ﯾﻌﻨﯽ‪:‬‬
 ‫‪13‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻣﻬﺮﺑﺎﻧﯽ ﺑﺎ ﯾﺘﯿﻤﺎن‪ ،‬دﺧﺘﺮان‪ ،‬و دﯾﮕﺮ ﺿﻌﯿﻔﺎن و ﻣﺴﺘﻤﻨﺪان‪ ،‬و اﺣﺴﺎن‪...‬‬

‫»و ﺗﻮ را ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ و ﺗﻬﯽدﺳﺖ ﯾﺎﻓﺖ؛ ﭘﺲ ﺑﯽﻧﯿﺎز ﺳﺎﺧﺖ«‪ .‬ﺣﺎل ﮐﻪ ﺗﻮ را ﺑﯽﻧﯿﺎز ﺳﺎﺧﺘﻪ‬

‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺳﺆالﮐﻨﻨﺪه را ﺧﻮد ﻃﺮد ﻧﮑﻦ و زﻣﺎﻧﯽ را ﺑﻪﯾﺎد ﺑﯿﺎور ﮐﻪ ﺧﻮد‪ ،‬ﻓﻘﯿﺮ ﺑﻮدي‪.‬‬
‫اﯾﻦ اﺣﺘﻤﺎل ﻧﯿﺰ وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ﻣﻨﻈﻮر از ﺳﺆالﮐﻨﻨﺪه‪ ،‬ﻋﻼوه ﺑﺮ ﮔﺪا‪ ،‬ﭘﺮﺳﺶﮔﺮي‬
‫ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺧﻮاﻫﺎن ﮐﺴﺐِ ﻋﻠﻢ اﺳﺖ؛ ﻟﺬا از ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺳﺆاﻟﯽ ﻣﯽﭘﺮﺳﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﺳﯿﻨﻪي ﺑﺎز‬
‫اﺳﺘﻘﺒﺎل ﮐﻦ‪ .‬زﯾﺮا اﮔﺮ ﻣﺤﺘﺎج و ﺧﺪاﺗﺮس ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﻧﻤﯽآﻣﺪ و ﺳﺆال ﻧﻤﯽﮐﺮد؛ ﭘﺲ او را از‬
‫ﺧﻮد ﻣﺮان‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اﮔﺮ درﯾﺎﻓﺘﯿﺪ ﮐﻪ ﮐﺴﯽ‪ ،‬از روي ﺧﯿﺮهﺳﺮي و ﻟﺠﺒﺎزي‪ ،‬ﺳﺆالﻫﺎﯾﯽ‬
‫ﻣﻄﺮح ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﮔﻮﯾﺎ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ ﺷﻤﺎ را ﮔﯿﺞ ﮐﻨﺪ‪ ،‬اﯾﺮادي ﻧﺪارد ﮐﻪ از ﭘﺎﺳﺦﮔﻮﯾﯽ ﺑﻪ‬
‫او ﺧﻮدداري ﮐﻨﯿﺪ‪ .‬ﻣﺜﻼً ﺑﺎ ﻫﺮ ﭘﺎﺳﺨﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ او ﻣﯽدﻫﯿﺪ‪ ،‬ﭘﺮﺳﺸﯽ دﯾﮕﺮ ﻣﻄﺮح ﻣﯽﮐﻨﺪ و‬
‫ﻣﺴﺄﻟﻪ را ﮐﺶ ﻣﯽدﻫﺪ! ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﺪ‪ :‬رﺑﺎ ﺣﺮام اﺳﺖ؛ ﻣﯽﭘﺮﺳﺪ‪ :‬ﭼﺮا ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ‬رﺑﺎ را‬
‫ﺣﺮام‪ ،‬و ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ و داد و ﺳﺘﺪ را ﺣﻼل ﮐﺮده اﺳﺖ؟ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﺪ‪ :‬ﻣﺎدرِ رﺿﺎﻋﯽ ﺣﺮام اﺳﺖ؛‬
‫ﻣﯽﭘﺮﺳﺪ‪ :‬ﭼﺮا؟ ﯾﻌﻨﯽ ﺳﺆالﻫﺎي ﺑﯽﻣﻮردي ﻣﯽﭘﺮﺳﺪ‪ .‬ﻟﺬا اﯾﺮادي ﻧﺪارد ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﺷﺨﺼﯽ را از ﺧﻮد ﺑﺮاﻧﯿﺪ و از ﭘﺎﺳﺦﮔﻮﯾﯽ ﺑﻪ او ﺧﻮدداري ﮐﻨﯿﺪ ﯾﺎ در ﺑﺮاﺑﺮش اﻇﻬﺎر‬
‫ﺧﺸﻢ و ﻧﺎراﺣﺘﯽ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ؛ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ‪ ‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﯾﮑﯽ از اﻧﺼﺎر و زﺑﯿﺮ ﺑﻦ ﻋﻮام‪ ‬ﺑﺮ‬
‫ﺳﺮِ آﺑﯿﺎري ﺑﺎغﻫﺎﯾﺸﺎن ﺑﺎ ﻫﻢ اﺧﺘﻼف داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬اﻧﺼﺎري ﺑﻪ زﺑﯿﺮ‪ ‬ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﮕﺬار آب‬
‫ﺑﻪ ﻣﻦ ﻧﯿﺰ ﺑﺮﺳﺪ‪ .‬و زﺑﯿﺮ‪ ‬ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﺎغ ﻣﻦ‪ ،‬ﺑﺎﻻﺗﺮ اﺳﺖ و ﺣﻖ دارم ﮐﻪ ﺑﺎﻏﻢ را ﺧﻮب‬
‫آب ﺑﺪﻫﻢ‪ .‬ﺑﺮاي ﺣﻞ اﺧﺘﻼف ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬رﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ زﺑﯿﺮ ﻓﺮﻣﻮد‪ِ » :‬ا ْﺳ ِﻖ ﻳَﺎ ز��‬
‫َ‬ ‫ُ َ ْ ْ‬
‫� َّﻢ أ ْر ِﺳﻞ ال َﻤﺎء ِإﻰﻟ َﺟﺎرك«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬اي زﺑﯿﺮ! اﻧﺪﮐﯽ آﺑﯿﺎري ﮐﻦ و ﺳﭙﺲ آب را ﺑﻪ ﺳﻮي‬
‫ﻫﻤﺴﺎﯾﻪات ﺑﻔﺮﺳﺖ«‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﯽداﻧﺴﺖ ﮐﻪ زﺑﯿﺮ‪ ‬ﺣﺎﺿﺮ اﺳﺖ ﻣﻘﺪاري از ﺣﻖّ ﺧﻮد‬
‫ﺑﮕﺬرد‪ .‬وﻟﯽ آن ﻣﺮد‪ ،‬رو ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﮐﺮد و ﮔﻔﺖ‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! اﮔﺮ زﺑﯿﺮ‪ ،‬ﭘﺴﺮﻋﻤﻪي‬
‫ﺷﻤﺎ ﻧﺒﻮد‪ ،‬اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﺣﮑﻢ ﻧﻤﯽﮐﺮدﯾﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﺎراﺣﺖ و ﺧﺸﻤﮕﯿﻦ ﺷﺪ و ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫َ ْ ْ‬ ‫ْ‬ ‫ُ ْ‬
‫»ﻳَﺎ ُز َ� ْ�! ِا ْﺳ ِﻖ � َّﻢ ِاﺣ ِب ْﺲ ال َﻤﺎء َﺣ َّﻰﺘ ﻳَ ْﺮ ِﺟ َﻊ إِﻰﻟ اﺠﻟَﺪر«‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬اي زﺑﯿﺮ! ﺧﻮب آﺑﯿﺎري‬
‫ﮐﻦ و آب را ﻧﮕﻪ دار ﺗﺎ در زﻣﯿﻦ )ﺑﻪاﻧﺪازهي ﻗﻮزك ﭘﺎي اﻧﺴﺎن( ﺑﺎﻻ ﺑﯿﺎﯾﺪ و زﻣﯿﻦ‪،‬‬
‫ﺧﻮب آب ﺑﮕﯿﺮد«‪.‬‬
‫در ﻫﺮ ﺣﺎل‪ ،‬از ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺧﻮاﻫﺎن ﮐﺴﺐ ﻋﻠﻢ اﺳﺖ و ﺳﺆاﻟﯽ ﻣﯽﭘﺮﺳﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﺳﯿﻨﻪاي‬
‫ﺑﺎز و ﮔﺸﻮده ﺑﺮﺧﻮرد ﮐﻨﯿﺪ و آنﭼﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ‪ ،‬ﺑﻪ او آﻣﻮزش دﻫﯿﺪ؛ ﺑﻪوﯾﮋه در دوران‬

‫)‪ (1‬ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪ ،(4585 ،2708 ،2362 ،2361 ،2360) :‬و ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 2357 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از ﻋﺮوه ﺑﻦ زﺑﯿﺮ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪14‬‬

‫ﻣﺎ ﮐﻪ ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﺮدم‪ ،‬ﺳﺆالﻫﺎي ﻣﻄﺮح ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺣﻀﻮر دل ﻧﺪارﻧﺪ و ﺣﻮاﺳﺸﺎن‬
‫ﭘ‪‬ﺮت اﺳﺖ؛ ﻟﺬا وﻗﺘﯽ ﭘﺎﺳﺨﺸﺎن را ﻣﯽدﻫﯿﺪ‪ ،‬درﺳﺖ ﻣﺘﻮﺟﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﭘﺎﺳﺦِ ﺷﻤﺎ‬
‫را ﺑﺪ ﻣﯽﻓﻬﻤﻨﺪ و ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﺳﺎﯾﺮ ﻣﺮدم ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﻓﻼنﻋﺎﻟﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﻓﺘﻮا داده اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا ﺗﺎ‬
‫ﻣﻄﻤﺌﻦ ﻧﺸﺪهاﯾﺪ ﮐﻪ ﺳﺆالﮐﻨﻨﺪه‪ ،‬ﻣﻄﻠﺐ را درﺳﺖ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﯾﺎ ﻧﻪ‪ ،‬او را رﻫﺎ ﻧﮑﻨﯿﺪ ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ‬
‫ﻣﻄﺎﻟﺐ را ﺧﻮب ﺑﮕﯿﺮد و دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﻣﺸﮑﻠﯽ ﭘﯿﺶ ﻧﯿﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ َّ ۡ َ َ ّ َ َ َ ۡ‬
‫]اﻟﻀﺤﻰ‪[١١ :‬‬ ‫ح ّدِث ‪﴾١١‬‬ ‫﴿وأما بِن ِعمةِ ر�ِك ف‬
‫و ﻧﻌﻤﺖﻫﺎي ﭘﺮوردﮔﺎرت را ﺑﺎزﮔﻮ ﮐﻦ‪.‬‬
‫ﺑﮕﻮ‪ :‬اﻟﺤﻤﺪﷲ؛ ﺧﺪا را ﺷﮑﺮ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻦ ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ داده اﺳﺖ؛ اﻟﺤﻤﺪﷲ‪ ،‬ﺧﺪا را‬
‫ﺷﮑﺮ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻦ ﻣﺎل و ﺛﺮوت داده اﺳﺖ؛ اﻟﺤﻤﺪﷲ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻦ ﻓﺮزﻧﺪان ﺧﻮﺑﯽ ﺑﺨﺸﯿﺪه‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺎزﮔﻮ ﮐﺮدن ﻧﻌﻤﺖﻫﺎي اﻟﻬﯽ‪ ،‬دو ﺟﻨﺒﻪ دارد‪ :‬زﺑﺎﻧﯽ‪ ،‬و ﻋﻤﻠﯽ‪.‬‬
‫زﺑﺎﻧﯽ‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪ :‬اﻟﻪ‪ ،‬ﺑﺮ ﻣﻦ ﻣﻨﺖ ﻧﻬﺎده و ﺑﻪ ﻣﻦ ﻧﻌﻤﺖ ارزاﻧﯽ داﺷﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻦ‪ ،‬ﻓﻘﯿﺮ ﺑﻮدم و او ﺑﻪ ﻣﻦ ﻣﺎل و ﺛﺮوت ﺑﺨﺸﯿﺪ‪ .‬ﻣﻦ‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﻧﻤﯽداﻧﺴﺘﻢ و او‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﻣﻦ ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ داد‪.‬‬
‫و ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻋﻤﻠﯽ‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ آﺛﺎر ﻧﻌﻤﺖﻫﺎي اﻟﻬﯽ ﺑﺮ اﻧﺴﺎن ﻧﻤﺎﯾﺎن ﺑﺎﺷﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ‬
‫اﮔﺮ ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ ﻫﺴﺘﯿﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻓﻘﺮا ﻟﺒﺎس ﻧﭙﻮﺷﯿﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻟﺒﺎﺳﯽ درﺧﻮرِ ﺛﺮوت ﺧﻮد ﺑﭙﻮﺷﯿﺪ‪.‬‬
‫و ﻫﻤﯿﻦﻃﻮر در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﻣﻨﺰل‪ ،‬ﺳﻮاري و اﻣﺜﺎل آن‪ .‬ﺑﮕﺬارﯾﺪ ﻣﺮدم ﺑﺪاﻧﻨﺪ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ‪‬‬
‫ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻧﻌﻤﺖ داده اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺎزﮔﻮ ﮐﺮدن ﻋﻤﻠﯽِ ﻧﻌﻤﺖﻫﺎي اﻟﻬﯽﺳﺖ‪ .‬از اﯾﻦرو‬
‫ﻫﺮﮐﺲ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ او ﻋﻠﻢ داده‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ آن را ﺑﺮاي ﻣﺮدم ﺑﺎزﮔﻮ ﮐﻨﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ داﻧﺶ ﺧﻮد‬
‫را ﺑﻪ دﯾﮕﺮان‪ ،‬ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﻣﺮدم‪ ،‬واﻗﻌﺎً ﺑﻪ ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ ﻧﯿﺎز دارﻧﺪ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪،‬‬
‫ﻫﻤﻪي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﺑﻪ اﻧﺠﺎم ﮐﺎرﻫﺎﯾﯽ ﻣﻮﻓﻖ ﺑﮕﺮداﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﻮرد ﭘﺴﻨﺪ اوﺳﺖ‪.‬‬
‫***‬

‫اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
 ‫‪15‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻣﻬﺮﺑﺎﻧﯽ ﺑﺎ ﯾﺘﯿﻤﺎن‪ ،‬دﺧﺘﺮان‪ ،‬و دﯾﮕﺮ ﺿﻌﯿﻔﺎن و ﻣﺴﺘﻤﻨﺪان‪ ،‬و اﺣﺴﺎن‪...‬‬

‫يم ‪َ ٢‬و َ� َ�ُ ُّض َ َ ٰ‬

‫ِب بٱ ّ�ِين ‪ ١‬فَ َ� ٰل َِك ٱ َّ�ِي يَ ُد ُّع ٱ ۡ�َت ِ َ‬
‫� ّذ ُ‬
‫ُ َ‬ ‫َ َ َ ۡ َ َّ‬
‫�‬ ‫ِ ِ‬ ‫ي‬ ‫ِي‬
‫�‬ ‫﴿أرءيت ٱ‬
‫ِ� ‪﴾٣‬‬ ‫َط َع ِ ۡ ۡ‬
‫]اﳌﺎﻋﻮن‪[٣ ،١ :‬‬ ‫ام ٱل ِمسك ِ‬
‫آﯾﺎ ﮐﺴﯽ را ﮐﻪ ﻣﻨﮑﺮِ روز ﺟﺰاﺳﺖ‪ ،‬دﯾﺪهاي؟ اوﺳﺖ ﮐﻪ ﯾﺘﯿﻢ را ﺑﺎ ﺗﺤﻘﯿﺮ و ﺧﺸﻮﻧﺖ ﻣﯽراﻧﺪ و‬
‫ﺑﻪ ﻃﻌﺎم دادن ﺑﻪ ﺑﯿﻨﻮاﯾﺎن ﺗﺸﻮﯾﻖ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬در اداﻣﻪي آﯾﺎﺗﯽ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺑﺎب‪ ،‬ذﮐﺮ ﮐﺮده‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﻪ آﯾﻪي اﺑﺘﺪاي‬
‫ﺳﻮرهي »ﻣﺎﻋﻮن« اﺷﺎره ﻧﻤﻮده اﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ َ ُ ُّ َ َٰ‬ ‫ِب بٱ ّ�ِين ‪ ١‬فَ َ� ٰل َِك ٱ َّ�ِي يَ ُد ُّع ٱ�َت ِ َ‬
‫ۡ‬ ‫� ّذ ُ‬
‫ُ َ‬ ‫َ َ َ ۡ َ َّ‬
‫يم ‪ ٢‬و� �ض �‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ي‬ ‫ِي‬
‫�‬ ‫﴿أرءيت ٱ‬
‫ِ� ‪﴾٣‬‬ ‫َط َع ِ ۡ ۡ‬
‫]اﳌﺎﻋﻮن‪[٣ ،١ :‬‬ ‫ام ٱل ِمسك ِ‬
‫آﯾﺎ ﮐﺴﯽ را ﮐﻪ ﻣﻨﮑﺮِ روز ﺟﺰاﺳﺖ‪ ،‬دﯾﺪهاي؟ اوﺳﺖ ﮐﻪ ﯾﺘﯿﻢ را ﺑﺎ ﺗﺤﻘﯿﺮ و ﺧﺸﻮﻧﺖ ﻣﯽراﻧﺪ و‬
‫ﺑﻪ ﻃﻌﺎم دادن ﺑﻪ ﺑﯿﻨﻮاﯾﺎن ﺗﺸﻮﯾﻖ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻋﻠﻤﺎ‪ ،‬ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪﴿ :‬أَ َر َءيۡ َ‬
‫ت﴾ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ ﻣﻦ ﺑﮕﻮ؛ ﻟﺬا ﻣﻔﻬﻮم آﯾﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﺣﺎلِ ﮐﺴﯽ‬
‫ﺧﺒﺮ ﺑﺪه ﮐﻪ ﻣﻨﮑ‪‬ﺮ روز ﺟﺰاﺳﺖ و آﺧﺮت را اﻧﮑﺎر ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﻧﺸﺎﻧﻪاش‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ او‪،‬‬
‫ﯾﺘﯿﻢ را ﺑﺎ ﺗﺤﻘﯿﺮ و ﺧﺸﻮﻧﺖ ﻣﯽراﻧﺪ و ﻫﯿﭻ ﻣﻬﺮ و رﺣﻤﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ او ﻧﺪارد؛ ﻧﻪ ﺧﻮد‬
‫ﺑﻪ ﻣﺴﺘﻤﻨﺪان ﮐﻤﮏ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻧﻪ دﯾﮕﺮان را ﺑﻪ اﯾﻦ ﮐﺎر ﺗﺸﻮﯾﻖ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﻟﺬا وﺿﻌﯿﺖ‬
‫ﺑﺴﯿﺎر ﺑﺪي دارد؛ زﯾﺮا اﮔﺮ ﺑﻪ آﺧﺮت اﯾﻤﺎن ﻣﯽداﺷﺖ‪ ،‬ﻣﻬﺮش را از ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﷲ ﺑﻪ‬
‫ﻣﻬﺮورزي ﺑﻪ آﻧﺎن دﺳﺘﻮر داده اﺳﺖ‪ ،‬درﯾﻎ ﻧﻤﯽﮐﺮد و ﺑﻪ ﻃﻌﺎم دادن ﺑﻪ ﺑﯿﻨﻮاﯾﺎن‪ ،‬ﺗﺸﻮﯾﻖ‬
‫ﻣﯽﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬در ﺳﻮرهي »ﻓﺠﺮ« ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ِ� ‪﴾١٨‬‬
‫ام ٱل ِمسك ِ‬ ‫ون َ َ ٰ‬
‫� َط َع ِ ۡ ۡ‬ ‫َ َ َ َ ٰٓ ُّ َ‬
‫يم ‪ ١٧‬و� ت�ض‬
‫َ َّ َ َّ ُ ۡ ُ َ‬
‫ون ٱ ۡ�َت ِ َ‬ ‫﴿� ۖ بل � ت� ِرم‬
‫`]اﻟﻔﺠﺮ‪[١٨ ،١٧ :‬‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﻧﯿﺴﺖ )ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﻣﯽﭘﻨﺪارد(؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺷﻤﺎ‪ ،‬ﯾﺘﯿﻤﺎن را ﮔﺮاﻣﯽ ﻧﻤﯽدارﯾﺪ‪ .‬و ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ را ﺑﻪ‬
‫ﻃﻌﺎم دادن ﻣﺴﺘﻤﻨﺪان ﺗﺸﻮﯾﻖ ﻧﻤﯽﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫ﺳﻔﺎرﺷﯽ ﮐﻪ در اﯾﻦ آﯾﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﯾﺘﯿﻤﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪﻣﺮاﺗﺐ ﺟﺪيﺗﺮ و ﺑﯿﺶﺗﺮ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا در ﺳﻮرهي »ﻣﺎﻋﻮن« از ﺑﺪي ﮐﺮدن ﺑﻪ ﯾﺘﯿﻢ ﻧﻬﯽ ﺷﺪه و اﯾﻦﺟﺎ ﺑﻪ ﻧﯿﮑﯽ‬
‫ﮐﺮدن و ﮔﺮاﻣﯽ داﺷﺘﻦ ﯾﺘﯿﻤﺎن دﺳﺘﻮر داده اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا ﺗﮑﺮﯾﻢ ﯾﺘﯿﻤﺎن‪ ،‬واﺟﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪16‬‬

‫دﻗﺖ ﮐﻨﯿﺪ؛ در اﯾﻦ آﯾﻪ ﺑﻪ ﻃﻌﺎم دادن ﺑﻪ ﻣﺴﺘﻤﻨﺪان ﺳﻔﺎرش ﺷﺪه؛ اﻣﺎ در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﯾﺘﯿﻤﺎن‬
‫ﺑﻪ ﺗﮑﺮﯾﻢ و ﮔﺮاﻣﯽ داﺷﺘﻦ آنﻫﺎ دﺳﺘﻮر داده اﺳﺖ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ اﻣﮑﺎن دارد ﯾﮏ ﯾﺘﯿﻢ‪ ،‬ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬وﻟﯽ در ﻋﯿﻦ ﺣﺎل‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ او را ﮔﺮاﻣﯽ داﺷﺖ و اﮔﺮ ﯾﺘﯿﻤﯽ‪ ،‬ﻓﻘﯿﺮ ﻫﻢ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬او را‬
‫ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﯾﺘﯿﻢ ﺑﻮدﻧﺶ‪ ،‬ﮔﺮاﻣﯽ ﻣﯽدارﯾﻢ و ﭼﻮن ﻓﻘﯿﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ او ﻏﺬا ﻣﯽدﻫﯿﻢ‪ .‬وﻟﯽ‬
‫ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﺮدم ﺑﻪ اﻫﻤﯿﺖ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﺎﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﻬﺮورزي ﺑﻪ ﻣﺴﺘﻀﻌﻔﺎن‪ ،‬ﯾﺘﯿﻤﺎن و ﺧﺮدﺳﺎﻻن‪ ،‬ﻣﻬﺮ و ﺷﻔﻘﺖ را در‬
‫ﻗﻠﺐِ اﻧﺴﺎن زﻧﺪه ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺗﻮﺟﻪ و اﻧﺎﺑﺖ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﺳﻮي ﭘﺮوردﮔﺎرش را ﺑﯿﺶﺗﺮ‬
‫ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ و ﺗﻨﻬﺎ ﮐﺴﯽ‪ ،‬اﯾﻦ را درﻣﯽﯾﺎﺑﺪ ﮐﻪ ﺗﺠﺮﺑﻪاش ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا ﻣﻬﺮِ ﺧﻮد را از‬
‫ﺧﺮدﺳﺎﻻن‪ ،‬ﯾﺘﯿﻤﺎن و ﻣﺴﺘﻀﻌﻔﺎن درﯾﻎ ﻧﮑﻨﯿﺪ ﺗﺎ ﻋﻄﻮﻓﺖ و ﻣﻬﺮﺑﺎﻧﯽ در ﻗﻠﺐ ﺷﻤﺎ زﻧﺪه‬
‫الﺮ َ َ‬
‫ﻤﺣ َ‬
‫ﺎء«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬اﷲ ﺑﻪ ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﯽ رﺣﻢ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ رﺣﻢ‬ ‫ﻣﻦ ِﻋﺒَﺎ ِدهِ ُّ‬ ‫ﺑﻤﺎﻧﺪ‪َ » :‬و� َّ� َﻤﺎ ﻳَ ْﺮ َﺣ ُﻢ َّ ُ‬
‫ا� ْ‬
‫ِ‬
‫و ﺷﻔﻘﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ«‪ .‬از اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺨﻮاﻫﯿﻢ ﮐﻪ ﻟﻄﻒ و رﺣﻤﺘﺶ را ﺷﺎﻣﻞ ﺣﺎل ﻣﺎ و‬
‫ﻫﻤﻪي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﮕﺮداﻧﺪ؛ ﺑﻪﯾﻘﯿﻦ او‪ ،‬ﺑﺨﺸﻨﺪهي ﺑﺰرﮔﻮار اﺳﺖ‪.‬‬
‫***‬
‫ُ ْ ُ َ‬
‫ﺮﺸ�ﻮن‬ ‫الﻤ‬ ‫ﻓﻘﺎل‬ ‫ﺮ‪،‬‬
‫َّ َ َ‬
‫ﻧﻔ‬ ‫ﺔ‬ ‫ﺘ‬ ‫ﺳ‬ ‫ﻲﺒ‬‫ِّ‬ ‫‪ -٢٦٥‬ﻋﻦ ﺳﻌﺪ ﺑﻦ َأﻲﺑ َوﻗَّﺎص‪ ‬ﻗﺎل‪ُ :‬ﻛ َّﻨﺎ َﻣ َﻊ اﻨﻟَّ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫‪‬‬ ‫ِ‬
‫ْ ُ َْ‬ ‫ُْ ُ َ‬ ‫ْ‬ ‫ََْ ُ‬
‫ُ‬ ‫ْ ُ ْ ُ‬
‫ﺮﺘﺋﻮن ﻋﻠﻴﻨﺎ‪ ،‬و�ﻨﺖ أﻧﺎ وا�ﻦ مﺴﻌﻮ ٍد ورﺟﻞ ﻣِﻦ ﻫﺬﻳ ِﻞ و�ِﻼل‬ ‫ِ‬
‫ْ ْ ُُ‬
‫ﻲﺒ‪ :‬اﻃ ُﺮد ﻫﺆﻻءِ ﻻ �‬ ‫لﻠﻨَّ ِّ‬
‫ِ‬
‫َ َ َ َّ َ ْ َ ُ َ ْ َ َ َّ ُ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َْ‬ ‫َ ََ‬ ‫َ ُ ُ ِّ‬
‫ﻴﻬﻤﺎ‪ ،‬ﻓﻮ�ﻊ ﻲﻓ �ﻔ ِﺲ رﺳﻮل ا�‪ ‬أن ﻳﻘﻊ ﻓﺤﺪث ﻧﻔﺴﻪ‪ ،‬ﻓﺄﻧﺰل ا�‬ ‫ورﺟﻼن لﺴﺖ أﺳﻤ ِ‬ ‫ِ‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫ٰ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫ُ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫� ي ِر�دون وجههۥ﴾ ]اﻷﻧﻌﺎم‪[٥٢ :‬‬ ‫ﺗﻌﺎﻰﻟ‪﴿ :‬و� �طر ِد ٱ�ِين يدعون ر�هم ب ِٱلغدوة ِ وٱلع ِ ّ‬
‫ِ‬
‫) ‪(1‬‬
‫رواه ﻣﺴﻠﻢ‪.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺳﻌﺪ ﺑﻦ اﺑﯽوﻗﺎص‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﺎ‪ ،‬ﺷﺶ ﻧﻔﺮ‪ ،‬ﺑﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻮدﯾﻢ؛ ﻣﺸﺮﮐﺎن‪،‬‬
‫ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬اﯾﻦﻫﺎ را از ﺧﻮد دور ﮐﻦ ﺗﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺎ ﮔﺴﺘﺎخ ﻧﺸﻮﻧﺪ‪ .‬ﻣﻦ‪ ،‬ﺑﻮدم و‬
‫اﺑﻦﻣﺴﻌﻮد و ﻣﺮدي از ﻫﺬﯾﻞ و ﺑﻼل و دو ﻣﺮد دﯾﮕﺮ ﻧﯿﺰ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ آنﻫﺎ را ﻧﺎم ﻧﻤﯽﺑﺮم‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﺧﻮاﺳﺖ اﷲ‪ ،‬در دلِ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﭼﻨﯿﻦ اﻓﺘﺎد ﮐﻪ )ﺑﺮاي ﺟﺬب ﻣﺸﺮﮐﺎن‪ ،‬ﺣﺮﻓﺸﺎن را ﻗﺒﻮل‬
‫ﮐﻨﺪ( و در اﯾﻦﺑﺎره ﺑﺎ ﺧﻮد اﻧﺪﯾﺸﯿﺪ‪ .‬اﻣﺎ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬اﯾﻦ آﯾﻪ را ﻧﺎزل ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2413 :‬‬

 ‫‪17‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻣﻬﺮﺑﺎﻧﯽ ﺑﺎ ﯾﺘﯿﻤﺎن‪ ،‬دﺧﺘﺮان‪ ،‬و دﯾﮕﺮ ﺿﻌﯿﻔﺎن و ﻣﺴﺘﻤﻨﺪان‪ ،‬و اﺣﺴﺎن‪...‬‬

‫ۡ ُ‬ ‫ُ ُ َ‬ ‫َۡ‬ ‫ََۡ‬ ‫َ ۡ ُ َ َّ‬ ‫َّ‬ ‫َ َۡ‬

‫� ي ِر�دون َوج َههۥ﴾ ]اﻷﻧﻌﺎم‪[٥٢ :‬‬
‫ِين يدعون َر� ُهم ب ِٱلغد ٰوة ِ َوٱلع ِ ّ‬
‫ِ‬
‫﴿ َو� �ط ُردِ ٱ� َ‬
‫و ﮐﺴﺎﻧﯽ را ﮐﻪ ﺻﺒﺢ و ﺷﺎم ﭘﺮوردﮔﺎرﺷﺎن را ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ و ﺧﺸﻨﻮدي او را ﻣﯽﺧﻮاﻫﻨﺪ‪ ،‬از ﺧﻮد‬
‫دور ﻣﮑﻦ‪.‬‬

‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬رواﯾﺘﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﻌﺪ ﺑﻦ اﺑﯽوﻗﺎص‪‬‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﻣﺎ‪ ،‬ﺷﺶ ﻧﻔﺮ‪ ،‬ﺑﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻮدﯾﻢ«‪ .‬وي ﺑﻪ اﺑﺘﺪاي ﻇﻬﻮر اﺳﻼم در ﻣﮑﻪ اﺷﺎره‬
‫دارد‪ .‬زﯾﺮا ﺳﻌﺪ ﺑﻦ اﺑﯽوﻗﺎص‪ ‬ﯾﮑﯽ از ﭘﯿﺸﮕﺎﻣﺎن اﺳﻼم ﺑﻮد ﮐﻪ در ﻫﻤﺎن اﺑﺘﺪاي‬
‫ﻇﻬﻮر اﺳﻼم‪ ،‬ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪ و ﺗﻌﺪادي دﯾﮕﺮ ﻧﯿﺰ ﺑﺎ او اﺳﻼم را ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫روﺷﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺻﺪﯾﻖ‪ ‬ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﮐﺴﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﭘﺲ از ﺧﺪﯾﺠﻪ و ورﻗﻪ‬
‫ﺑﻦ ﻧﻮﻓﻞ‪ $‬ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪي ﺳﻌﺪ‪ ،‬ﺷﺶ ﻧﻔﺮ ﺑﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻮدﻧﺪ؛ از ﺟﻤﻠﻪ‪:‬‬
‫اﺑﻦﻣﺴﻌﻮد‪ ‬ﮐﻪ از ﻟﺤﺎظ ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ ،‬ﭼﻮﭘﺎﻧﯽ ﺑﯿﺶ ﻧﺒﻮد و ﻧﯿﺰ ﺑﻼل ﺑﻦ‬
‫اﺑﯽرﺑﺎح‪ ‬ﮐﻪ ﯾﮏ ﺑﺮده ﺑﻮد‪ .‬اﯾﻦﻫﺎ ﺑﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﯽﻧﺸﺴﺘﻨﺪ و ﺑﻪ ﺳﺨﻨﺎﻧﺶ ﮔﻮش‬
‫ﻣﯽدادﻧﺪ و از او ﺑﻬﺮه ﻣﯽﺑﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻣﺸﺮﮐﺎن ﮐﻪ ﺧﻮد را ﺑﺰرگ ﻣﯽﭘﻨﺪاﺷﺘﻨﺪ ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬اﯾﻦﻫﺎ را از ﺧﻮد دور ﮐﻦ‪ .‬زﯾﺮا ﺑﻪ ﻫﻢﻧﺸﯿﻨﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ دﯾﺪهي ﺗﺤﻘﯿﺮ ﻧﮕﺎه‬
‫ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و آنﻫﺎ را ﮐﻮﭼﮏ ﻣﯽﺷﻤﺮدﻧﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪) ‬ﺑﺮاي ﺟﺬب آنﻫﺎ( در اﯾﻦ ﺑﺎره ﺑﺎ‬
‫ﺧﻮد اﻧﺪﯾﺸﯿﺪ؛ وﻟﯽ اﷲ‪ ‬اﯾﻦ آﯾﻪ را ﻧﺎزل ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫َ َ َ ۡ ُ َّ َ َ ۡ ُ َ‬
‫ون َر َّ� ُهم بٱ ۡل َغ َد ٰوة ِ َوٱ ۡل َع ِ ّ ُ ُ َ ۡ ُ‬
‫� ي ِر�دون َوج َههۥ﴾ ]اﻷﻧﻌﺎم‪[٥٢ :‬‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫﴿و� �طردِ ٱ�ِين يدع‬
‫و ﮐﺴﺎﻧﯽ را ﮐﻪ ﺻﺒﺢ و ﺷﺎم ﭘﺮوردﮔﺎرﺷﺎن را ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ و ﺧﺸﻨﻮدي او را ﻣﯽﺧﻮاﻫﻨﺪ‪ ،‬از ﺧﻮد‬
‫دور ﻣﮑﻦ‪.‬‬
‫ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن اﷲ‪ ‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬را از اﯾﻦﮐﻪ آنﻫﺎ را از ﺧﻮد ﺑﺮاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻨﻊ ﻧﻤﻮد؛ ﮔﺮﭼﻪ اﯾﻦ‬
‫ﻫﺎ ﻓﻘﯿﺮ ﺑﻮدﻧﺪ و ﺟﺎﯾﮕﺎه و ﻣﻮﻗﻌﯿﺘﯽ در ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ وﻟﯽ ﺑﻪراﺳﺘﯽ ﻧﺰد اﷲ‪ ‬ﮔﺮاﻣﯽ‬
‫و ارﺟﻤﻨﺪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬زﯾﺮا اﷲ را ﺻﺒﺢ و ﺷﺎم ﺑﻬﺸﺖ و رﺿﺎﯾﺖ‪ ‬اﷲ را از او درﺧﻮاﺳﺖ‬
‫ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و از آﺗﺶ دوزخ ﭘﻨﺎه ﻣﯽﺟﺴﺘﻨﺪ و ﻫﻤﻮاره ﺑﻪ ﻋﺒﺎدت و ﭘﺮﺳﺘﺶ او ﻣﺸﻐﻮل‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﻫﻢ دﻋﺎﯾﺸﺎن‪ ،‬ﻫﻢ دﻋﺎي ﻋﺒﺎدت ﺑﻮد و ﻫﻢ دﻋﺎي ﻣﺴﺄﻟﺖ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﻋﺒﺎدت‪،‬‬
‫ﺷﺎﻣﻞ دﻋﺎي ﻣﺴﺄﻟﺖ ﯾﺎ درﺧﻮاﺳﺖ ﻧﯿﺰ ﻣﯽﺷﻮد؛ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل‪ :‬اﻧﺴﺎن در ﻧﻤﺎز ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫َّ ُ َ ْ َ‬ ‫َ َ ٗ‬ ‫ٗ‬ ‫ۡ‬ ‫ٓ‬ ‫َ َ َ ّ ۡ‬
‫ﻼم َﻋﻠﻴﻨﺎ‬‫ح َس َنة﴾‪» ،‬الﺴ‬ ‫ب ٱغ ِف ۡر ِ�﴾‪َ ﴿ ،‬ر َّ� َنا َءات َِنا ِ� ٱ ُّ�� َيا َح َس َنة َو ِ� ٱ�خِرة ِ‬
‫﴿قال ر ِ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪18‬‬
‫ا� َّ‬
‫الﺼﺎﺤﻟ َ‬
‫�« و دﯾﮕﺮ دﻋﺎﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎزﮔﺰار در ﻧﻤﺎزش ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ .‬ﻋﻼوه ﺑﺮ‬
‫َّ‬ ‫َ ََ َ‬
‫ِِ‬ ‫وﻰﻠﻋ ِﻋﺒﺎ ِد ِ‬
‫ُ ُ َ‬
‫�دون‬ ‫اﯾﻦ‪ ،‬ﻫﺮ ﻋﺎﺑﺪي‪ ،‬اﷲ‪ ‬را ﻋﺒﺎدت ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺗﺎ رﺿﺎﯾﺖ او را ﮐﺴﺐ ﮐﻨﺪ‪﴿ .‬يرِ‬
‫َو ۡج َه ُهۥ﴾ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬رﺿﺎﯾﺖ اﷲ را ﻣﯽﺟﻮﯾﻨﺪ« و اﯾﻦ‪ ،‬اﺷﺎرهي روﺷﻨﯽ ﺑﻪ اﻫﻤﯿﺖ اﺧﻼص‬
‫در ﭘﺬﯾﺮش اﻋﻤﺎل ﻧﯿﮏ و رﻓﻊ درﺟﺎت ﻋﻤﻞﮐﻨﻨﺪﮔﺎن در ﻧﺰد اﷲ‪ ‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﻫﺮﭼﻪ اﺧﻼص اﻧﺴﺎن ﺑﯿﺶﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﯿﺶﺗﺮ ﻣﻮرد ﻗﺒﻮل و رﺿﺎﯾﺖ اﷲ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد و‬
‫اﻧﺴﺎن ﺑﻪ اﺟﺮ و ﭘﺎداش ﺑﯿﺶﺗﺮي دﺳﺖ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪ .‬ﭼﻪﺑﺴﺎ دو اﻧﺴﺎن در ﮐﻨﺎ ِر ﻫﻢ ﻧﻤﺎز‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ و ﺗﻔﺎوت آن دو در ﻧﺰد ﭘﺮوردﮔﺎر ﺑﻪاﻧﺪازهي ﻓﺎﺻﻠﻪي ﻣﯿﺎن زﻣﯿﻦ و آﺳﻤﺎن‬
‫اﺳﺖ؛ و اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﻪ اﺧﻼص آنﻫﺎ ﺑﺴﺘﮕﯽ دارد‪ .‬ﻟﺬا ﺑﺮ ﻣﺎ واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﯿﺖ ﺧﻮد را در‬
‫ﻫﺮ ﻋﺒﺎدﺗﯽ‪ ،‬ﺑﺮاي اﷲ‪ ‬ﺧﺎﻟﺺ ﺑﮕﺮداﻧﯿﻢ و ﺑﺎ ﻋﺒﺎدت ﺧﻮﯾﺶ در ﭘﯽ ﮐﺴﺐ دﻧﯿﺎ ﻧﺒﺎﺷﯿﻢ‬
‫و ﻓﻘﻂ رﺿﺎﯾﺖ و ﺧﺸﻨﻮدي اﷲ و اﺟﺮ و ﭘﺎداش او را در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ ﺗﺎ در دﻧﯿﺎ و‬
‫آﺧﺮت‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻘﺎﻣﯽ واﻻ در ﻧﺰد ﭘﺮوردﮔﺎرﻣﺎن دﺳﺖ ﯾﺎﺑﯿﻢ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬در ﭘﺎﯾﺎن اﯾﻦ آﯾﻪ‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َۡ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬ ‫�ء َو َما م ِۡن ح َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬
‫ِسابِك عل ۡي ِهم مِن �ءٖ﴾ ]اﻷﻧﻌﺎم‪[٥٢ :‬‬ ‫﴿ َما عل ۡيك م ِۡن ح َِساب ِ ِهم مِن ۡ ٖ‬
‫ﻧﻪ از ﺣﺴﺎب آﻧﺎن‪ ،‬ﭼﯿﺰي ﺑﺮ ﻋﻬﺪهي ﺗﻮﺳﺖ و ﻧﻪ از ﺣﺴﺎب ﺗﻮ ﭼﯿﺰي ﺑﺮ ﻋﻬﺪهي آﻧﺎن‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﺣﺴﺎبِ ﻫﻤﻪ ﺑﺎ ﺧﺪاﺳﺖ و او‪ ،‬ﻫﺮﮐﺲ را ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻋﻤﻠﺶ ﺳﺰا و ﭘﺎداش‬
‫ﻣﯽدﻫﺪ‪.‬‬
‫َ َ ۡ ُ َ ُ ۡ َ َ ُ َ َ َّ‬
‫ل�ٰلِم َ‬
‫]اﻷﻧﻌﺎم‪[٥٢ :‬‬ ‫� ‪﴾٥٢‬‬ ‫ِ‬ ‫﴿�تطردهم �تكون مِن ٱ‬
‫اﮔﺮ آنﻫﺎ را از ﺧﻮد ﺑﺮاﻧﯽ‪ ،‬ﺟﺰو ﺳﺘﻤﮑﺎران ﺧﻮاﻫﯽ ﺑﻮد‪.‬‬
‫َ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ ُ َ‬
‫ﺣﺮف »ﻓﺎء« در ﴿� َتكون﴾ ﺑﻪ ﴿� َت ۡط ُرده ۡم﴾ ﺑﺮﻣﯽﮔﺮدد؛ ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ آنﻫﺎ را از ﺧﻮد‬
‫ﺑﺮاﻧﯽ‪ ،‬ﺟﺰو ﺳﺘﻤﮑﺎران ﺧﻮاﻫﯽ ﺑﻮد‪ .‬ﻟﺬا ﺣﺮف‪» ‬ﻓﺎء« ﺑﻪ ﺟﻤﻠﻪي ﭘﯿﺸﯿﻦ ﺑﺮﻧﻤﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫ََۡ َ ُ‬
‫اﯾﻦﺟﺎ ﺣﺮف »ﻓﺎء« ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺣﺮف ﺗﺮﺗﯿﺐ دو ﺑﺎر آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﯾﮏ ﺑﺎر در ﴿�تط ُرده ۡم﴾‬
‫َ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ َ‬
‫ﮐﻪ ﺑﻪ ﴿ َما َعل ۡيك م ِۡن ح َِساب ِ ِهم﴾ ﺑﺮﻣﯽﮔﺮدد و ﯾﮏ ﺑﺎر در ﴿� َت ۡط ُرده ۡم﴾ ﮐﻪ ﺑﻪ اﺑﺘﺪاي‬
‫ََۡ ٰ َ َۡ ّ ُ ُ َ‬ ‫َ َ َ ۡ ُ َّ َ َ ۡ ُ َ‬
‫�دون َو ۡج َه ُهۥ﴾‪.‬‬‫� ي ِر‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ع‬ ‫ل‬ ‫ٱ‬‫و‬ ‫ِ‬ ‫ة‬‫و‬ ‫د‬‫غ‬ ‫ل‬ ‫ٱ‬‫ِ‬ ‫ب‬ ‫م‬ ‫ون َر َّ� ُ‬
‫ه‬ ‫آﯾﻪ ﺑﺮﻣﯽﮔﺮدد‪﴿ :‬و� �طردِ ٱ�ِين يدع‬
‫ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ اﯾﻦﻫﺎ را از ﺧﻮد ﺑﺮاﻧﯽ‪ ،‬ﺟﺰو ﺳﺘﻤﮑﺎران ﺧﻮاﻫﯽ ﺑﻮد‪.‬‬
 ‫‪19‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻣﻬﺮﺑﺎﻧﯽ ﺑﺎ ﯾﺘﯿﻤﺎن‪ ،‬دﺧﺘﺮان‪ ،‬و دﯾﮕﺮ ﺿﻌﯿﻔﺎن و ﻣﺴﺘﻤﻨﺪان‪ ،‬و اﺣﺴﺎن‪...‬‬

‫از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺎﯾﺪ ﻫﻢﻧﺸﯿﻨﺎﻧﯽ ﺑﺮاي ﺧﻮد‬
‫ﺑﺮﮔﺰﯾﻨﺪ ﮐﻪ ﻧﯿﮑﻮﮐﺎر ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﺻﺒﺢ و ﺷﺎم ﺑﻪ ﻋﺒﺎدت و راز و ﻧﯿﺎز ﺑﭙﺮدازﻧﺪ و ﻫﻤﻮاره در‬
‫ﺟﻬﺖ ﮐﺴﺐ رﺿﺎﯾﺖ ﭘﺮوردﮔﺎر ﺑﮑﻮﺷﻨﺪ‪ .‬ﻟﺬا اﻧﺴﺎن ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﻓﮑﺮ ﻧﺸﺴﺖ و ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ ﺑﺎ‬
‫ﺑﺰرﮔﺎن و اﺷﺮاف و ﺣﮑﺎم ﯾﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ در ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺟﺎه و ﻣﻘﺎﻣﯽ دارﻧﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ‬
‫ﻣﺼﻠﺤﺖ ﺷﺮﻋﯽ اﯾﺠﺎب ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻧﺸﺴﺖ و ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ؛‬
‫ﻣﺼﻠﺤﺘﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﯾﻦﮐﻪ ﺧﻮاﺳﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ آنﻫﺎ را اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ ﮐﻨﯿﻢ ﯾﺎ‬
‫اوﺿﺎع و اﺣﻮال ﻣﺮدم را ﺑﻪ اﻃﻼع آنﻫﺎ ﺑﺮﺳﺎﻧﯿﻢ ﺗﺎ ﺑﻪ آن رﺳﯿﺪﮔﯽ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪ .‬وﻟﯽ‬
‫ﻫﻢﻧﺸﯿﻨﯽ ﺑﺎ رؤﺳﺎ و وزرا و دﯾﮕﺮ ﺑﺰرﮔﺎن و ﺳﺮان ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ ﺑﻪﻣﻨﻈﻮر ﺟﺎهﻃﻠﺒﯽ و ﮐﺴﺐ‬
‫ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ‪ ،‬ﮐﺎر ﭘﺴﻨﺪﯾﺪهاي ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻫﻢﻧﺸﯿﻨﯽ ﺑﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﺮﻫﯿﺰﮔﺎر‬
‫و ﺧﺪاﺗﺮساﻧﺪ؛ ﻓﺮﻗﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻓﻘﯿﺮ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﯾﺎ ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ‪ .‬ﻣﻬﻢ اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ رﺿﺎﯾﺖ و‬
‫ﺧﺸﻨﻮدي اﷲ و ﻣﺤﺒﺖ و دوﺳﺘﯽ ﺑﺎ او‪ ،‬اﺻﻞ و ﻣﺤﻮرِ ﻫﻤﻪي ﮐﺎرﻫﺎ و ارﺗﺒﺎﻃﺎت ﻗﺮار‬
‫ﺑﮕﯿﺮد‪.‬‬
‫ﮐﺴﯽ‪ ،‬ﻃﻌﻢ اﯾﻤﺎن را ﻣﯽﭼﺸﺪ ﮐﻪ دوﺳﺘﺎن ﺧﺪا را ﺑﻪ دوﺳﺘﯽ ﺑﺮﮔﺰﯾﻨﺪ و ﺑﺎ دﺷﻤﻨﺎن‬
‫ﺧﺪا‪ ،‬دﺷﻤﻨﯽ ﻧﻤﺎﯾﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺣﺐ و ﺑﻐﺾ او ﯾﺎ دوﺳﺘﯽ و دﺷﻤﻨﯽاش ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ اﷲ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫از اﷲ ﻣﺘﻌﺎل درﺧﻮاﺳﺖ ﻣﯽﮐﻨﻢ ﮐﻪ ﻣﺎ را اﯾﻦﭼﻨﯿﻦ ﺑﮕﺮداﻧﺪ و رﺣﻤﺘﯽ از ﺳﻮي ﺧﻮﯾﺶ‬
‫ﺑﻪ ﻣﺎ ﻋﻨﺎﯾﺖ ﮐﻨﺪ؛ ﺑﻪﯾﻘﯿﻦ او‪ ،‬ﺑﺴﯿﺎر ﺑﺨﺸﻨﺪه اﺳﺖ‪ .‬وﺻﻠﯽ اﷲ ﻋﻠﯽ ﻧﺒﯿﻨﺎ ﻣﺤﻤﺪ وﻋﻠﯽ آﻟﻪ‬
‫وﺻﺤﺒﻪ أﺟﻤﻌﯿﻦ‪.‬‬
‫***‬
‫َ َّ َ‬ ‫ﺑﻴﻌ ِﺔ ِّ‬ ‫ََُ ْ َْ ْ‬ ‫ﻋﻤﺮو َ‬ ‫ْ‬ ‫َ ُ ْ َ‬
‫ﺿﻮان‪ ‬أن أﺑﺎ‬ ‫ِ‬ ‫الﺮ‬ ‫�‪ ‬وﻫﻮ ﻣِﻦ أﻫ ِﻞ‬ ‫اﻤﻟﺰ ِّ‬ ‫ﺑﻦ‬ ‫ﺬ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﺋ‬‫ﺎﻋ‬ ‫‪ -٢٦٦‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺒ�ة‬
‫ِ‬
‫ِّ‬ ‫ْ ُ‬ ‫َ َ َ ْ ُ ُ ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ َْ َ ََ ََ َْ َ ُ َْ‬
‫و�ﻼل ﻲﻓ ﻧﻔ ٍﺮ ﻓﻘﺎلﻮا‪ :‬ﻣﺎ أﺧﺬت ﺳﻴﻮف اﷲ ﻣِﻦ ﻋﺪو اﷲ‬ ‫ٍ‬ ‫ﺳﻔﻴﺎن أﻰﺗ ﻰﻠﻋ ﺳﻠﻤﺎن وﺻﻬﻴﺐ‬
‫ﻲﺒ‪ ‬ﻓَﺄَ ْﺧﺮﺒهُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ِّ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫�ﺮ‪ :‬أ�ﻘﻮلﻮن ﻫﺬا ل ِﺸﻴﺦِ ﻗﺮ� ٍﺶ َوﺳﻴ ِﺪﻫِﻢ؟ ﻓﺄﻰﺗ اﻨﻟَّ َّ‬‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َُ َ ْ‬ ‫َْ َ َ َ‬
‫ِ‬ ‫ﺑ‬ ‫ﻮ‬ ‫ﺑ‬‫أ‬ ‫ﻓﻘﺎل‬ ‫ﺎ‪،‬‬‫ﻫ‬ ‫ﻣﺄﺧﺬ‬
‫ََ ُ ْ‬ ‫َ َ ْ َ َّ َ َ ْ َ َ ُ َ ْ ُ ْ َ َ ْ َ ْ َ ُ ْ َ َ ْ َ ْ َ َ َ َّ‬
‫ﻓﻘﺎل‪ :‬ﻳﺎ أﺑﺎ ﺑ�ﺮ ﻟﻌﻠﻚ أﻏﻀﺒﺘﻬﻢ؟ ﻟ ِﻦﺌ ﻛﻨﺖ أﻏﻀﺒﺘﻬﻢ ﻟﻘﺪ أﻏﻀﺒﺖ ر�ﻚ؛ ﻓﺄﺗﺎﻫﻢ ﻓﻘﺎل‪:‬‬
‫َ َ ُ َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ َ ْ َ ُْ ُ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻳﺎ إِﺧﻮﺗﺎهُ آﻏﻀﺒﺘ�ﻢ؟ ﻗﺎلﻮا‪ :‬ﻻ‪ ،‬ﻳﻐ ِﻔ ُﺮ اﷲ لﻚ ﻳﺎ أﻲﺧ‪] .‬رواه ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫ‪‬ﺒ‪‬ﯿﺮه‪ ،‬ﻋﺎﺋﺬ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﻣﺰﻧﯽ‪ ‬ﮐﻪ از اﺻﺤﺎب ﺣﺎﺿﺮ در »ﺑﻴﻌﺖالﺮﺿﻮان«‬
‫ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﺑﻮﺳﻔﯿﺎن ﺑﺎ ﻋﺪهاي ﻧﺰد ﺳﻠﻤﺎن‪ ،‬ﺻﻬﯿﺐ و ﺑﻼل آﻣﺪ‪ .‬اﯾﻦﻫﺎ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪:‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2504 :‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪20‬‬

‫ﺷﻤﺸﯿﺮﻫﺎي اﻟﻬﯽ‪ ،‬ﻫﻨﻮز از دﺷﻤﻦ اﷲ‪ ،‬اﻧﺘﻘﺎم ﻧﮕﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﺑﻮﺑﮑﺮ‪ ‬ﺑﻪ آنﻫﺎ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬آﯾﺎ‬
‫ﺑﻪ ﺑﺰرگ و ﺳﺮور ﻗﺮﯾﺶ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﺳﺨﻨﺎﻧﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﺪ؟ آن ﮔﺎه اﺑﻮﺑﮑﺮ‪ ‬ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬رﻓﺖ‬
‫و اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع را ﺑﺎزﮔﻮ ﮐﺮد‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اي اﺑﻮﺑﮑﺮ! ﺷﺎﯾﺪ آنﻫﺎ را ﺧﺸﻤﮕﯿﻦ ﮐﺮده‬
‫ﺑﺎﺷﯽ؛ در اﯾﻦ ﺻﻮرت‪ ،‬اﷲ را ﺑﻪﺧﺸﻢ آوردهاي«‪ .‬اﺑﻮﺑﮑﺮ‪ ‬ﻧﺰد اﯾﻦ ﺳﻪ ﻧﻔﺮ ﺑﺎزﮔﺸﺖ و ﺑﻪ‬
‫آنﻫﺎ ﮔﻔﺖ‪ :‬اي ﺑﺮادران! آﯾﺎ ﺷﻤﺎ را ﻧﺎراﺣﺖ ﮐﺮدم؟ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻧﻪ‪ ،‬اي ﺑﺮادر ﻋﺰﯾﺰ! اﷲ‪ ،‬ﺗﻮ را‬
‫ﺑﺒﺨﺸﺪ‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ ،/‬درﺑﺎرهي ﻧﯿﮑﯽ ﮐﺮدن ﺑﻪ ﻣﺴﺘﻀﻌﻔﺎن و وﺟﻮب ﻋﻄﻮﻓﺖ و ﻣﻬﺮورزي ﺑﻪ‬
‫آﻧﺎن‪ ،‬اﯾﻦ ﻣﺎﺟﺮا را ذﮐﺮ ﮐﺮده ﮐﻪ ﯾﮏ ﺑﺎر‪ ،‬اﺑﻮﺳﻔﯿﺎن از ﮐﻨﺎر ﺳﻠﻤﺎن‪ ،‬ﺻﻬﯿﺐ و ﺑﻼل‪‬‬
‫ﮔﺬﺷﺖ‪ .‬اﯾﻦﻫﺎ‪ ،‬ﻫﺮ ﺳﻪ‪ ،‬ﺟﺰو ﺑﺮدﮔﺎنِ آزادﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺻﻬﯿﺐ‪ ،‬روﻣﯽ ﺑﻮد و ﺑﻼل از‬
‫ﺣﺒﺸﻪ و ﺳﻠﻤﺎن‪ ،‬اﯾﺮاﻧﯽ؛ اﯾﻦﻫﺎ درﺑﺎرهي اﺑﻮﺳﻔﯿﺎن ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺷﻤﺸﯿﺮﻫﺎي اﻟﻬﯽ‪ ،‬ﺗﺎ ﮐﻨﻮن از‬
‫دﺷﻤﻦ اﷲ‪ ،‬اﻧﺘﻘﺎم ﻧﮕﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬زﺧﻢﻫﺎ و رﻧﺞﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ اﯾﻦﻫﺎ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ دﯾﻦ اﷲ‪ ‬از‬
‫ﺳﻮي ﺳﺮان ﻗﺮﯾﺶ دﯾﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬زﻣﺎﻧﯽ اﻟﺘﯿﺎم ﻣﯽﯾﺎﻓﺖ ﮐﻪ ﺑﺰرﮔﺎن ﻗﺮﯾﺶ ﺑﻪ ﺳﺰاي‬
‫اﻋﻤﺎﻟﺸﺎن ﻣﯽرﺳﯿﺪﻧﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﭼﻨﯿﻦ ﺳﺨﻨﯽ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ .‬اﺑﻮﺑﮑﺮ‪ ‬آنﻫﺎ را ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﮔﻔﺘﻦ اﯾﻦ‬
‫ﺣﺮف ﺳﺮزﻧﺶ ﮐﺮد و آنﮔﺎه ﺧﻮد ﻣﺎﺟﺮا را ﺑﺮاي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺎزﮔﻮ ﻧﻤﻮد‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ او‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﮔﺮ اﯾﻦﻫﺎ را ﺧﺸﻤﮕﯿﻦ ﮐﺮده ﺑﺎﺷﯽ‪ ،‬اﷲ را ﺑﻪ ﺧﺸﻢ آوردهاي«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ ﺑﺎﻋﺚ‬
‫رﻧﺠﺶ ﺧﺎﻃﺮ ﺳﻠﻤﺎن‪ ،‬ﺑﻼل و ﺻﻬﯿﺐ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﯽ‪ ،‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ‪ ،‬اﷲ‪ ‬را ﺧﺸﻤﮕﯿﻦ‬
‫ﮐﺮدهاي‪ .‬ﮔﺮﭼﻪ اﯾﻦ ﺳﻪ ﻧﻔﺮ ﭘﺴﺖ و ﻣﻘﺎﻣﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ و ﺑﻪﻇﺎﻫﺮ از ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ واﻻﯾﯽ‬
‫ﺑﺮﺧﻮردار ﻧﺒﻮدﻧﺪ‪ .‬اﺑﻮﺑﮑﺮ‪ ‬ﺑﯽدرﻧﮓ ﻧﺰد اﯾﻦ ﺳﻪ ﻧﻔﺮ رﻓﺖ و ﮔﻔﺖ‪ :‬اي ﺑﺮادران! آﯾﺎ‬
‫ﻣﻦ‪ ،‬ﺷﻤﺎ را ﻧﺎراﺣﺖ ﮐﺮدم؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻧﻪ‪ ،‬اي ﺑﺮادر! اﷲ ﺗﻮ را ﺑﺒﺨﺸﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ رواﯾﺖ‪ ،‬ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﺧﺪاﺗﺮﺳﯽ اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺻﺪﯾﻖ‪ ‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ آن‬
‫ﺑﺰرﮔﻮار‪ ،‬ﺑﻪﺷﺪت ﺳﻌﯽ ﻣﯽﮐﺮد ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﺣﻘﯽ ﺑﺮ ﮔﺮدﻧﺶ ﻧﻤﺎﻧﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو ﭼﻪ ﺧﻮب‪ ،‬و‬
‫ﺑﻠﮑﻪ واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺑﺎ ﮔﻔﺘﺎر ﯾﺎ ﮐﺮدار ﺧﻮد‪ ،‬ﮐﺴﯽ را ﻧﺎرﺣﺖ ﮐﺮد ﯾﺎ ﺑﻪ ﮐﺴﯽ‬
‫دﺷﻨﺎم ﮔﻔﺖ و ﯾﺎ ﻣﺎلِ ﮐﺴﯽ را ﺗﺼﺎﺣﺐ ﮐﺮد ﯾﺎ ﺑﻪﻧﺎﺣﻖ ﻣﺎل ﮐﺴﯽ را ﺧﻮرد‪ ،‬در دﻧﯿﺎ‪ ،‬ﺗﺎ‬
‫ﻓﺮﺻﺖ ﺑﺎﻗﯽﺳﺖ‪ ،‬از ﺻﺎﺣﺐ ﺣﻖ ﺣﻼﻟﯿﺖ ﺑﺨﻮاﻫﺪ؛ ﭘﯿﺶ از آنﮐﻪ ﺻﺎﺣﺐ ﺣﻖ‪ ،‬ﺣﻖ‬
‫ﺧﻮد را در ﻗﯿﺎﻣﺖ ﻣﻄﺎﻟﺒﻪ ﮐﻨﺪ‪ .‬زﯾﺮا اﮔﺮ اﻧﺴﺎن در دﻧﯿﺎ ﺑﻪ ﺣﻖ ﺧﻮد دﺳﺖ ﻧﯿﺎﺑﺪ‪ ،‬در‬
 ‫‪21‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻣﻬﺮﺑﺎﻧﯽ ﺑﺎ ﯾﺘﯿﻤﺎن‪ ،‬دﺧﺘﺮان‪ ،‬و دﯾﮕﺮ ﺿﻌﯿﻔﺎن و ﻣﺴﺘﻤﻨﺪان‪ ،‬و اﺣﺴﺎن‪...‬‬

‫آﺧﺮت ﺑﻪ ﺣﻖ ﺧﻮﯾﺶ ﻣﯽرﺳﺪ؛ آنﺟﺎ اﻧﺴﺎن ﭼﺎرهاي ﺟﺰ اﯾﻦ ﻧﺪارد ﮐﻪ از‬

‫ارزﺷﻤﻨﺪﺗﺮﯾﻦ داراﯾﯽ ﺧﻮد‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ اﻋﻤﺎل ﻧﯿﮑﺶ‪ ،‬ﺣﻘﻮﻗﯽ را ﮐﻪ ﺑﺮ ﮔﺮدن اوﺳﺖ‪ ،‬ادا‬
‫ﻧﻤﺎﯾﺪ؛ زﯾﺮا آنﺟﺎ ﯾﮏ رﯾﺎل ﻫﻢ ﯾﺎﻓﺖ ﻧﻤﯽﺷﻮد و ﻧﺎﮔﺰﯾﺮ اﺳﺖ در آن ﺷﺮاﯾﻂ ﮐﻪ ﺑﯿﺶ از‬
‫ﻫﺮ زﻣﺎﻧﯽ ﺑﻪ اﻋﻤﺎل ﻧﯿﮏ ﺧﻮد ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ اﺳﺖ‪ ،‬از ﻧﯿﮑﯽﻫﺎي ﺧﻮد ﻫﺰﯾﻨﻪ ﮐﻨﺪ و د‪‬ﯾﻦ‬
‫ﺧﻮﯾﺶ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺑﺴﺘﺎنﮐﺎراﻧﺶ را ﺑﭙﺮدازد‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از اﺻﺤﺎﺑﺶ ﭘﺮﺳﯿﺪ‪» :‬آﯾﺎ ﻣﯽداﻧﯿﺪ‬
‫ﮐﻪ ﻣﻔﻠﺲ‪ ،‬ﮐﯿﺴﺖ؟« ﭘﺎﺳﺦ دادﻧﺪ‪ :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻧﻪ ﺛﺮوت ﻧﻘﺪي دارد و ﻧﻪ ﺛﺮوت‪ ‬ﻏﯿﺮﻧﻘﺪي‪.‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﻔﻠﺲ در اﻣﺖ ﻣﻦ‪ ،‬ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ روز ﻗﯿﺎﻣﺖ‪ ،‬ﺑﺎ اﻧﺒﻮﻫﯽ از )اﻋﻤﺎل ﻧﯿﮏ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ(‬
‫ﻧﻤﺎز و روزه و زﮐﺎت‪ ،‬ﺣﺎﺿﺮ ﻣﯽﺷﻮد؛ وﻟﯽ اﯾﻦ را ﻫﻢ ﺑﺎ ﺧﻮد دارد ﮐﻪ ﻓﻼﻧﯽ را دﺷﻨﺎم‬
‫داده و ﺑﻪ آن ﯾﮑﯽ‪ ،‬ﺗﻬﻤﺖ زده اﺳﺖ؛ ﻣﺎلِ اﯾﻦ را ﺧﻮرده و ﺧﻮنِ آن ﯾﮑﯽ را رﯾﺨﺘﻪ و‬
‫ﻓﻼﻧﯽ را زده اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا از ﻧﯿﮑﯽﻫﺎﯾﺶ ﺑﻪ ﻫﺮ ﯾﮏ از اﯾﻦﻫﺎ داده ﻣﯽﺷﻮد؛ و اﮔﺮ‬
‫ﻧﯿﮑﯽﻫﺎﯾﺶ ﭘﯿﺶ از اداي ﺣﻘﻮقِ ﺣﻖداران‪ ،‬ﺗﻤﺎم ﺷﺪ‪ ،‬از ﺑﺪيﻫﺎي آﻧﺎن ﮐﺴﺮ ﻣﯽﮔﺮدد و‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺑﻪ ﺣﺴﺎبِ او ﻣﻨﻈﻮر ﻣﯽﺷﻮد و ﺳﭙﺲ او را در آﺗﺶِ دوزخ‪ ،‬ﻣﯽاﻧﺪازﻧﺪ«‪.‬‬
‫***‬
‫َّ َ َ َ‬ ‫ُ ْ‬ ‫ََ‬ ‫َ َ ُ ُ‬
‫ﻴﻢ ﻲﻓ اﺠﻟﻨ ِﺔ ﻫﻜﺬا«‬
‫ِ ِ‬ ‫ت‬ ‫اﻴﻟ‬ ‫و�ﻓﻞ‬ ‫ﺎ‬‫ﺳﻌﺪ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل َرﺳﻮل اﷲِ‪» :‬أﻧ‬ ‫ﺳﻬﻞ ﺑﻦ ٍ‬‫َ ‪ -٢٦٧‬وﻋﻦ ْ ِ‬
‫َ ََُْ َ‬ ‫َ‬ ‫ْ َ‬ ‫َّ َّ َ‬ ‫َ‬
‫) ‪(2‬‬
‫وأﺷﺎر ﺑِﺎلﺴﺒﺎﺑ ِﺔ َوال ُﻮﺳﻄﻰ‪ ،‬وﻓ َّﺮج ﺑيﻨﻬﻤﺎ‪] .‬رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺳﻬﻞ ﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬اﻧﺪﮐﯽ ﻣﯿﺎن اﻧﮕﺸﺖ اﺷﺎره و ﻣﯿﺎﻧﻪاش‪،‬‬
‫ﻓﺎﺻﻠﻪ اﻧﺪاﺧﺖ و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﻦ و ﺳﺮﭘﺮﺳﺖ‪ ‬ﯾﺘﯿﻢ در ﺑﻬﺸﺖ‪ ،‬اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﺑﻮد«‪.‬‬
‫ََ ُ‬ ‫َُ َْ َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ ُ ُ‬ ‫َ‬
‫�ه‪ ،‬أﻧﺎ وﻫ َﻮ‬
‫ِ‬ ‫ِﻐ‬ ‫ﻟ‬ ‫و‬ ‫أ‬ ‫ﻪﻟ‬ ‫تﻴﻢ‬
‫ِ‬ ‫اﻴﻟ‬ ‫ِﻞ‬ ‫ﻓ‬ ‫ﺎﻛ‬ ‫»‬ ‫‪:‬‬ ‫‪‬‬‫ِ‬ ‫ﷲ‬‫ا‬ ‫ﻮل‬ ‫ﺳ‬ ‫ر‬ ‫ﺎل‬‫ﻗ‬ ‫ﻗﺎل‪:‬‬ ‫‪‬‬‫ﻫﺮ�ﺮة‬ ‫ﻲﺑ‬ ‫أ‬ ‫‪ -٢٦٨‬وﻋﻦ‬
‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َّ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫اﺠﻟ َّﻨ ِﺔ« َوأﺷ َ‬ ‫َ َ‬
‫) ‪(3‬‬ ‫َ ُ‬
‫الﺮاوي وﻫﻮ ﻣﺎل ِﻚ � ُﻦ أ� ٍﺲ ﺑِﺎلﺴﺒﺎﺑ ِﺔ وال ُﻮﺳﻄﻰ‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬ ‫ﺎر َّ‬ ‫ﺎ� ْ� ﻲﻓ َ‬
‫ﻛﻬ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﻦ و ﺳﺮﭘﺮﺳﺖ ﯾﺘﯿﻢ‪ ،‬در‬
‫ﺑﻬﺸﺖ اﯾﻦﭼﻨﯿﻦ ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﺑﻮد؛ )ﻓﺮﻗﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ( ﯾﺘﯿﻢ‪ ،‬ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪ‪ ‬ﺳﺮﭘﺮﺳﺖ ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ‬
‫ﺑﯿﮕﺎﻧﻪ«‪ .‬راوي‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ اﻧﺲ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ‪ ‬ﺑﻪ اﻧﮕﺸﺖ »ﺳﺒﺎﺑﻪ« و »ﻣﯿﺎﻧﻪ« اﺷﺎره ﮐﺮد‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 2581 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ .‬ر‪.‬ك‪ :‬ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻤﺎرهي ‪ 223‬ﻫﻤﯿﻦ ﮐﺘﺎب‪.‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.(6005 ،5304) :‬‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2983 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪22‬‬
‫َ ُ ُّ ُ َّ ْ ُ َ َّ ْ َ‬ ‫ْ ُ َّ‬ ‫َْ َ‬ ‫ُ َّ‬
‫ﺎن‪ ،‬وﻻ‬ ‫‪ -٢٦٩‬وﻋﻨﻪ ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮلا�‪» :‬ﻟيﺲ ال ِﻤﺴﻜِ� اﺬﻟِي ﺗﺮده اﺘﻟﻤﺮة واﺘﻟﻤﺮﺗ ِ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬
‫َ َ َّ ُ‬
‫ِ� اﺬﻟي ﻳﺘﻌﻔﻒ«‪ ] .‬ﹲ‬ ‫ﻤﺔ والﻠُّ ْﻘﻤﺘﺎن إ َّ� َﻤﺎ الﻤ ْﺴﻜ ُ‬
‫ُّ ْ ُ‬
‫الﻠﻘ‬
‫ِ‬ ‫ِ ِ‬
‫ْ ُ‬ ‫ُّ‬ ‫َ ُّ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬
‫و� رواﻳﺔ ﻲﻓ »الﺼﺤﻴﺤ�«‪» :‬ﻟيْ َﺲ الﻤ ْﺴﻜ ُ‬
‫ﺎس ﺗ ُﺮدهُ الﻠﻘﻤﺔ‬ ‫اﺬﻟي ﻳﻄﻮف ﻰﻠﻋ اﻨﻟَّ ِ‬ ‫ِ� ِ‬ ‫ِ‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ً‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ﻤﺘﺎن‪َ ،‬واﺘﻟَّ ْﻤﺮةُ َواﺘﻟَّ ْﻤﺮﺗَﺎن‪ ،‬وﻟَ� َّﻦ الﻤ ْﺴﻜ َ‬ ‫ُّ ْ َ‬
‫�ﺪ ﻏِ� ﻳﻐﻨﻴِﻪ‪َ ،‬وﻻ �ﻔﻄ ُﻦ ﺑ ِ ِﻪ‬ ‫اﺬﻟي ﻻ ِ‬ ‫ِ� ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫والﻠﻘ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َ ُ ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ َّ َ َ‬
‫ﻓﻴﺘﺼﺪق ﻋﻠﻴﻪ‪َ ،‬وﻻ �ﻘﻮم ﻓيﺴﺄل اﻨﻟَّﺎس«‪.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﺴﮑﯿﻦ )ﺑﯿﻨﻮا(‪ ،‬ﮐﺴﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ‬
‫ﯾﮏ ﯾﺎ دو داﻧﻪي ﺧﺮﻣﺎ‪ ،‬و ﯾﮏ ﯾﺎ دو ﻟﻘﻤﻪ‪ ،‬او را )از درب ﺧﺎﻧﻪﻫﺎ( ﺑﺮﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ؛‬
‫ﻣﺴﮑﯿﻦ‪ ،‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻨﺎﻋﺖ دارد )و ﮔﺪاﯾﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ(«‪.‬‬
‫در رواﯾﺘﯽ دﯾﮕﺮ در »ﺻﺤﯿﺤﻦ« آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﻣﺴﮑﯿﻦ‪ ،‬ﮐﺴﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ در ﻣﯿﺎن‬
‫ﻣﺮدم ﻣﯽﮔﺮدد و ﯾﮏ ﯾﺎ دو ﻟﻘﻤﻪ‪ ،‬و ﯾﮏ ﯾﺎ دو داﻧﻪي ﺧﺮﻣﺎ‪) ،‬او را درِ ﺧﺎﻧﻪﻫﺎ(‬
‫ﺑﺮﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ؛ ﻣﺴﮑﯿﻦ‪ ،‬ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺛﺮوﺗﯽ ﺑﺮاي رﻓﻊ ﻧﯿﺎزش ﻧﺪارد و ﮐﺴﯽ ﻫﻢ از‬
‫ﺣﺎﻟﺶ ﺑﺎﺧﺒﺮ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ او ﺻﺪﻗﻪ ﺑﺪﻫﺪ و ﺧﻮد ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﮔﺪاﯾﯽ از ﻣﺮدم ﻧﻤﯽﭘﺮدازد«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ ،/‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﻧﻘﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬اﻧﺪﮐﯽ ﻣﯿﺎن‬
‫اﻧﮕﺸﺖ اﺷﺎره و ﻣﯿﺎﻧﻪاش‪ ،‬ﻓﺎﺻﻠﻪ اﻧﺪاﺧﺖ و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﻦ و ﺳﺮﭘﺮﺳﺖ‪ ‬ﯾﺘﯿﻢ در ﺑﻬﺸﺖ‪،‬‬
‫اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﺑﻮد«‪ .‬اﻧﮕﺸﺖ‪ ‬اﺷﺎره‪ ،‬ﻫﻤﺎن اﻧﮕﺸﺖ ﺳﺒﺎﺑﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯿﺎنِ اﻧﮕﺸﺖ‬
‫ﺷﺴﺖ و ﻣﯿﺎﻧﻪ ﻗﺮار دارد و ﺑﺪان ﺳﺒﺐ اﻧﮕﺸﺖ »اﺷﺎره« ﻧﺎﻣﯿﺪه ﺷﺪه ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﻣﯽﺧﻮاﻫﻨﺪ‬
‫ﺑﻪ ﮐﺴﯽ اﺷﺎره ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬اﯾﻦ اﻧﮕﺸﺖ را ﺑﻪ ﺳﻮي او ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ اﻧﮕﺸﺖ اﺷﺎره‪» ،‬ﺳﺒ‪‬ﺎﺣﻪ«‬
‫ﻧﯿﺰ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬زﯾﺮا اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎم ﺗﺴﺒﯿﺢ و ﺗﻌﻈﯿﻢ اﷲ‪ ،‬آن را ﺑﺎﻻ ﻣﯽﺑﺮد و ﺑﺎ آن‪،‬‬
‫ﺑﻪ ﺳﻮي آﺳﻤﺎن اﺷﺎره ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو وﻗﺘﯽ ﻧﻤﺎزﮔﺰار در ﻣﯿﺎن دو ﺳﺠﺪه دﻋﺎ ﻣﯽﮐﻨﺪ‬
‫و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬رب اﻏﻔﺮ ﻲﻟ وارﻤﺣ�«‪ ،‬ﯾﺎ ﻫﺮ ﺑﺎر ﮐﻪ دﻋﺎ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎ اﻧﮕﺸﺖ اﺷﺎرهاش ﺑﻪ‬
‫آﺳﻤﺎن اﺷﺎره ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ؛ زﯾﺮا اﷲ‪ ‬در آﺳﻤﺎن اﺳﺖ‪ .‬و در ﻫﺮ ﯾﮏ از دﻋﺎﻫﺎي ﺗﺸﻬﺪ ﻧﯿﺰ‬
‫اﯾﻦ اﻧﮕﺸﺖ را ﺑﺎﻻ ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ؛ ﻫﻨﮕﺎم ﮔﻔﺘﻦ‪» :‬الﺴﻼم ﻋﻠﻴﻚ �ﻳُّﻬﺎ اﻨﻟَّ ُّ‬
‫ﻰﺒ«‪ ،‬و آن ﮔﺎه ﮐﻪ‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪َّ » :‬‬
‫الﺴﻼم ﻋﻠﻴﻨﺎ«‪ ،‬و ﻧﯿﺰ در اﺑﺘﺪاي درود و ﺳﻼﻣﯽ ﮐﻪ در ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﺑﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬و‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪4539 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1039 :‬‬

 ‫‪23‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻣﻬﺮﺑﺎﻧﯽ ﺑﺎ ﯾﺘﯿﻤﺎن‪ ،‬دﺧﺘﺮان‪ ،‬و دﯾﮕﺮ ﺿﻌﯿﻔﺎن و ﻣﺴﺘﻤﻨﺪان‪ ،‬و اﺣﺴﺎن‪...‬‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ در ﻫﺮ ﺟﻤﻠﻪي دﻋﺎﯾﯽ‪ ،‬اﻧﮕﺸﺖ اﺷﺎره را ﺑﻪ ﻧﺸﺎﻧﻪي‬ ‫ﺧﺎﻧﺪان او ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺗﻮﺣﯿﺪ و ﺑﺎﻻ ﺑﻮدن اﷲ‪ ‬ﺑﺎﻻ ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬اﻧﮕﺸﺖ اﺷﺎره و ﻣﯿﺎﻧﻪاش را ﺑﺎ‬
‫اﻧﺪﮐﯽ ﻓﺎﺻﻠﻪ در ﮐﻨﺎر ﻫﻢ ﻗﺮار داد و اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ را ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ او و ﺳﺮﭘﺮﺳﺖ ﯾﺘﯿﻢ‪ ،‬در‬
‫ﺑﻬﺸﺖ‪ ،‬اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ در ﮐﻨﺎر ﻫﻢ ﯾﺎ ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻪ ﻫﻢ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﯿﺎنﮔﺮ اﻫﻤﯿﺖ‬
‫واﻻي ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﯽ از ﯾﺘﯿﻤﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻨﻈﻮر از ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﯽ ﯾﺘﯿﻢ‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﺗﺮﺑﯿﺖ دﯾﻨﯽ و دﻧﯿﻮي او و ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﺗﺤﺼﯿﻞ و آﻣﻮزش او رﺳﯿﺪﮔﯽ ﮐﻨﺪ و ﻧﯿﺎزﻫﺎي ﻣﺎدي‬
‫و ﻣﻌﻨﻮي او را ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫ﯾﺘﯿﻢ‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻗﺒﻞ از ﺑﻠﻮغ‪ ،‬ﭘﺪرش را از دﺳﺖ ﺑﺪﻫﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﯾﺘﯿﻢ‪،‬‬
‫ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ ﺑﺎﻟﻎ ﺷﺪ‪ ،‬دﯾﮕﺮ ﯾﺘﯿﻢ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻣﺎدرﻣﺮده ﯾﺎ ﮐﻮدﮐﯽ ﮐﻪ ﻣﺎدرش را از دﺳﺖ داده‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﯾﺘﯿﻢ ﻣﺤﺴﻮب ﻧﻤﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺣﺪﯾﺚ ﺑﻌﺪي‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻧﯿﺰ ﺑﯿﺎنﮔﺮ اﺟﺮ و ﭘﺎداﺷﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫ﺳﺮﭘﺮﺳﺖ ﯾﺘﯿﻢ ﻣﯽرﺳﺪ‪.‬‬
‫و اﻣﺎ در ﺣﺪﯾﺚ ﺳﻮم؛ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻣﺴﮑﯿﻦ )ﺑﯿﻨﻮا(‪ ،‬ﮐﺴﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ‬
‫ﯾﮏ ﯾﺎ دو داﻧﻪي ﺧﺮﻣﺎ‪ ،‬و ﯾﮏ ﯾﺎ دو ﻟﻘﻤﻪ‪ ،‬او را )از درب ﺧﺎﻧﻪﻫﺎ( ﺑﺮﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ؛‬
‫ﻣﺴﮑﯿﻦ‪ ،‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻨﺎﻋﺖ دارد )و ﮔﺪاﯾﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ(«‪.‬‬
‫آري؛ ﻣﺴﮑﯿﻦ ﺣﻘﯿﻘﯽ‪ ،‬ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ دﺳﺖ ﮔﺪاﯾﯽ ﭘﯿﺶ اﯾﻦ و آن دراز ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ُّ‬ ‫َ ۡ َ ُ ُ ُ َۡ ُ َ ۡ ٓ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[٢٧٣ :‬‬ ‫�اهِل أغن َِيا َء م َِن ٱ َّ� َعف ِف﴾‬ ‫﴿�سبهم ٱ‬
‫از ﺑﺲ ﻣﻨﺎﻋﺖ دارﻧﺪ‪ ،‬اﻓﺮاد ﺑﯽﺧﺒﺮ آﻧﺎن را ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ ﻣﯽﭘﻨﺪارﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﻣﺴﮑﯿﻦ ﺣﻘﯿﻘﯽ‪ ،‬ﮔﺪاﯾﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ و ﻣﺮدم ﻧﯿﺰ از ﺣﺎﻟﺶ ﺑﺎﺧﺒﺮ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ او‬
‫ﮐﻤﮏ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﺑﺎﯾﺪ ﻣﺴﺘﻤﻨﺪان واﻗﻌﯽ را ﺷﻨﺎﺳﺎﯾﯽ ﻧﻤﺎﯾﯿﻢ و ﻣﻬﺮ و ﮐﻤﮏ‪ ‬ﺧﻮد را از‬
‫آنﻫﺎ درﯾﻎ ﻧﮑﻨﯿﻢ‪.‬‬
‫در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﺪﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ اﺷﺎره ﺷﺪه ﮐﻪ ﻫﺮ ﻣﺴﺘﻤﻨﺪي ﺑﺎﯾﺪ ﺻﺒﺮ و ﺷﮑﯿﺒﺎﯾﯽ ﭘﯿﺸﻪ‬
‫ﺳﺎزد و ﭼﺸﻢ ﺑﻪ راﻫﯽ ﮔﺸﺎﯾﺸﯽ از ﺳﻮي اﷲ‪ ‬ﺑﺎﺷﺪ و دﺳﺖ ﮔﺪاﯾﯽ‪ ،‬ﭘﯿﺶِ ﻣﺮدم دراز‬

‫)‪ (1‬ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(7381 ،6065 ،1202 ،835 ،831) :‬؛ و ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ (404 ،403 ،402) :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از‬
‫اﺑﻦﻣﺴﻌﻮد‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪24‬‬

‫ﻧﮑﻨﺪ؛ ﻣﻌﻠﻮم ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﮐﻤﮑﺶ ﮐﻨﻨﺪ ﯾﺎ ﻧﻪ؛ زﯾﺮا اﮔﺮ اﻧﺴﺎن‪ ،‬دل ﺑﻪ ﻣﺨﻠﻮق ﺑﺒﻨﺪد‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﻣﺨﻠﻮﻗﯽ ﭼﻮن ﺧﻮد واﮔﺬار ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﭼﯿﺰي ﺗﻌﻠﻖ ﺧﺎﻃﺮ ﭘﯿﺪا ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ آن واﺑﺴﺘﻪ و واﮔﺬار ﻣﯽﺷﻮد«‪ (1 ).‬ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬دل ﺑﻪ ﻣﺨﻠﻮق‬
‫ﺑﺒﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺧﺎﻟﻖ را از ﯾﺎد ﻣﯽﺑﺮد؛ ﻟﺬا ﻫﻤﻮاره ﺑﺮ اﷲ ﺗﻮﮐﻞ ﮐﻨﯿﺪ و اﻣﻮر ﺧﻮد را ﺑﻪ او ﺑﺴﭙﺎرﯾﺪ‬
‫و ﺑﯿﻢ و اﻣﯿﺪ ﺷﻤﺎ ﺑﻪ او ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪﯾﻘﯿﻦ اﮔﺮ ﺑﺮ اﷲ ﺗﻮﮐﻞ ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬اﷲ ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﮐﺎﻓﯽﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َّ ۡ َ َ َّ َ‬
‫]اﻟﻄﻼق ‪[٣ :‬‬ ‫﴿ َو َمن َ� َت َو� � ٱ�ِ � ُه َو َح ۡس ُب ُه ۚ ٓۥ﴾‬
‫و ﻫﺮ ﮐﺲ ﺑﺮ اﷲ ﺗﻮﮐﻞ ﮐﻨﺪ‪ ،‬اﷲ ﺑﺮاﯾﺶ ﮐﺎﻓﯽﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻫﺮﭼﻪ اﷲ ﺑﺮاي ﻣﺎ ﻣﻘﺪ‪‬ر ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺎ ﻣﯽرﺳﺪ و ﭼﯿﺰي ﻣﺎﻧﻌﺶ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬از‬
‫اﯾﻦرو ﻫﺮ ﻣﺴﮑﯿﻦ و ﺑﯿﻨﻮاﯾﯽ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺻﺒﺮ و ﺷﮑﯿﺒﺎﯾﯽ ﭘﯿﺸﻪ ﻧﻤﺎﯾﺪ و ﺑﺮ او واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫دﺳﺖ‪ ‬ﻧﯿﺎز ﭘﯿﺶ ﻣﺮدم‪ ،‬دراز ﻧﮑﻨﺪ؛ ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ ﺣﺎﻟﺘﯽ اﺿﻄﺮاري ﭘﯿﺶ آﯾﺪ‪ .‬زﯾﺮا در ﺷﺮاﯾﻂ‬
‫اﺿﻄﺮاري‪ ،‬ﺧﻮردن ﻣﺮدار ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﭼﻪ رﺳﺪ ﺑﻪ دراز ﮐﺮدن دﺳﺖ ﻧﯿﺎز ﭘﯿﺶ‬
‫دﯾﮕﺮان‪ .‬وﻟﯽ ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺧﻮردن ﺗﮑﻪاي ﻧﺎن ﯾﺎ داﻧﻪاي ﺧﺮﻣﺎ‪ ،‬ﻗﻮت ﻻﯾﻤﻮت ﻓﺮاﻫﻢ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻧﺒﺎﯾﺪ دﺳﺖ ﻧﯿﺎز ﭘﯿﺶ ﻣﺮدم دراز ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬زﯾﺮا اﯾﻦ اﻣﺮ‪ ،‬ﺑﺮاي او ﻋﺎدي ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﻪ‬
‫ﮔﺪاﯾﯽ ﻋﺎدت ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ در ﻧﺘﯿﺠﻪ روز ﻗﯿﺎﻣﺖ در ﺣﺎﻟﯽ ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﮔﻮﺷﺘﯽ ﺑﺮ‬
‫ﺳﯿﻤﺎي او وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬ﭘﺲ واي ﺑﻪ ﺣﺎلِ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﮔﺪاﯾﯽ ﻋﺎدت ﮐﺮدهاﻧﺪ؛ آنﻫﺎ ﮐﻪ‬
‫ﺧﻮد ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪﻧﺪ و وﻗﺘﯽ ﻣﯽﻣﯿﺮﻧﺪ‪ ،‬ﮔﻨﺠﯿﻨﻪاي از ﻃﻼ و ﻧﻘﺮه و ﭘﻮلﻫﺎي ﻗﺪﯾﻤﯽ و ﺟﺪﯾﺪ‬
‫از ﺧﻮد ﺑﻪ ﺟﺎ ﻣﯽﮔﺬارﻧﺪ! وﻟﯽ وﻗﺘﯽ آنﻫﺎ را در زﻣﺎن ﺣﯿﺎﺗﺸﺎن ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ‪ ،‬ﮔﻤﺎن ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‬
‫ﮐﺴﯽ از آنﻫﺎ ﻓﻘﯿﺮﺗﺮ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﭼﻮن ﺑﺎ ادا و اﻃﻮارِ ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬ﺧﻮد را ﻓﻘﯿﺮ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﻨﺪ و‬
‫ﻣﺮدم را ﺑﺎ ﮔﺪاﯾﯽ ﮐﺮدن‪ ،‬اذﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ ﻫﻢ ﺗﻮﻗﻊ زﯾﺎدي دارﻧﺪ؛ ﻫﯿﭻ ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻫﻨﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪان زﻧﺪﮔﯽ ﮐﻨﻨﺪ و ﺧﺎﻧﻪ و ﻣﺎﺷﯿﻦ آنﻫﺎ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺧﺎﻧﻪ و ﻣﺎﺷﯿﻦ‬
‫ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪان ﺑﺎﺷﺪ و ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪان‪ ،‬ﻟﺒﺎس ﺑﭙﻮﺷﻨﺪ! اﯾﻦ‪ ،‬ﺳﺒﮏﺳﺮي و ﺑﯽﺧﺮديﺳﺖ‪:‬‬

‫)‪ (1‬اﻟﺒﺘﻪ در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﻪ ﺗﻌﻮﯾﺬﻫﺎﯾﯽ اﺷﺎره ﺷﺪه ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم‪ ،‬ﺑﺮ ﺧﻮد ﻣﯽآوﯾﺰﻧﺪ‪ .‬وﻟﯽ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪،‬‬
‫ﻣﻔﻬﻮﻣﯽ ﻓﺮاﮔﯿﺮ دارد و ﺑﯿﺎنﮔﺮ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬ﺑﻪ ﭼﯿﺰي ﺗﻌﻠﻖ ﺧﺎﻃﺮ ﭘﯿﺪا ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ آن واﮔﺬار ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫]ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬
 ‫‪25‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻣﻬﺮﺑﺎﻧﯽ ﺑﺎ ﯾﺘﯿﻤﺎن‪ ،‬دﺧﺘﺮان‪ ،‬و دﯾﮕﺮ ﺿﻌﯿﻔﺎن و ﻣﺴﺘﻤﻨﺪان‪ ،‬و اﺣﺴﺎن‪...‬‬

‫ور«‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ ﺑﻪدروغ ﭼﻨﯿﻦ واﻧﻤﻮد ﮐﻨﺪ ﮐﻪ از‬‫ز‬ ‫»ال ْ ُﻤتَ َﺸﺒِّ ُﻊ ﺑ َﻤﺎ ل َ ْﻢ ُ� ْﻌ َﻂ َﺎﻠﻛ� ِﺲ ﺛَ ْﻮ َ ْ‬
‫� ُ‬
‫ٍ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ﻧﻌﻤﺘﯽ ﺑﺮﺧﻮردار ﺷﺪه‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺮاﻫﻦ و ﺷﻠﻮاري دروﻏﯿﻦ ﺑﻪ ﺗﻦ ﮐﺮده )ﮐﻪ‬
‫اﻧﺪازهاش ﻧﯿﺴﺖ(«‪ .‬ﻟﺬا ﺑﻪ آنﭼﻪ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ‬ﺑﻪ ﺷﻤﺎ داده اﺳﺖ‪ ،‬ﻗﺎﻧﻊ ﺑﺎﺷﯿﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ دﺧﻞ‬
‫و ﺧﺮج ﺷﻤﺎ‪ ،‬ﺑﺎ ﻫﻢ ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻟﺬا اﯾﻦ‪ ،‬اﺷﺘﺒﺎه اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺴﯽ‪ ،‬ﭼﺸﻢﺑﺴﺘﻪ و ﺑﺪون واﻗﻊﻧﮕﺮي ﯾﺎ ﺑﺪون در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻦِ‬
‫وﺿﻌﯿﺖ ﻣﺎﻟﯽاش‪ ،‬ﺑﺨﻮاﻫﺪ زﻧﺪﮔﯽاش را در ﺳﻄﺢ زﻧﺪﮔﯽ ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪان ﻗﺮار دﻫﺪ و ﺑﺮاي‬
‫اﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر‪ ،‬دﺳﺖ‪ ‬ﻧﯿﺎز ﭘﯿﺶ ﮐﺴﯽ دراز ﮐﻨﺪ ﺗﺎ ﺧﺎﻧﻪ و ﻣﺎﺷﯿﻨﯽ ﭼﻮن ﺧﺎﻧﻪ و ﻣﺎﺷﯿﻦ‬
‫ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪان‪ ،‬ﺧﺮﯾﺪاري ﮐﻨﺪ ﯾﺎ ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ زﻧﺪﮔﯽاش را ﺑﻪﻧﺴﯿﻪ ﺑﺨﺮد و ﺳﭙﺲ ﻧﺰد‬
‫ﻓﺮوﺷﻨﺪﮔﺎن ﺑﺮود و ﻋﺬرﺧﻮاﻫﯽ ﻧﻤﺎﯾﺪ و ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ﭼﻪ ﮐﻨﻢ؟ ﮐﻒ‪ ‬دﺳﺘﻢ ﻣﻮ ﻧﺪارد‪ .‬ﭼﺮا از‬
‫اول‪ ،‬ﻓﮑﺮش را ﻧﮑﺮد؟! اﯾﻦ‪ ،‬اﺷﺘﺒﺎه‪ ‬ﺑﺰرﮔﯽﺳﺖ ﮐﻪ آدم‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦﺷﮑﻞ ﺧﻮد را زﯾﺮِ ﺑﺎرِ ﻗﺮض‬
‫ﺑﺒﺮد‪ .‬ﺑﻪ آنﭼﻪ دارﯾﺪ و ﺑﻪ آنﭼﻪ اﷲ‪ ‬ﺑﻪ ﺷﻤﺎ داده اﺳﺖ‪ ،‬ﻗﺎﻧﻊ ﺑﺎﺷﯿﺪ و از اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‬
‫ﺑﺨﻮاﻫﯿﺪ آنﻗﺪر از ﻣﺎل دﻧﯿﺎ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﺑﺪﻫﺪ ﮐﻪ ﺷﻤﺎ را از دﯾﮕﺮان‪ ،‬ﺑﯽﻧﯿﺎز ﮐﻨﺪ و ﺑﺎﻋﺚ‬
‫ﻃﻐﯿﺎن و ﺳﺮﮐﺸﯽ ﺷﻤﺎ ﻧﺸﻮد‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻤﻪي ﻣﺎ ﺗﻮﻓﯿﻖ و ﻋﺎﻓﯿﺖ ﻋﻨﺎﯾﺖ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫***‬
‫َ ُ‬ ‫َ َْ َ َ َ ْ‬ ‫َّ‬ ‫‪ -٢٧٠‬وﻋﻨﻪ َﻋ ِﻦ اﻨﻟَّ ِّ‬
‫ﺳبﻴﻞ‬
‫ِ‬ ‫ﻲﻓ‬ ‫ﺪ‬
‫ِ‬ ‫ﻫ‬
‫ِ‬ ‫ﺠﺎ‬ ‫لﻤ‬ ‫ﺎﻛ‬ ‫ِ�‬
‫ِ‬ ‫ﻜ‬‫ﺴ‬ ‫ﺎﻲﻋ ﻰﻠﻋ اﻷرمﻠ ِﺔ وال ِﻤ‬ ‫ﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬الﺴ ِ‬
‫ُْ‬ ‫َ ْ ُ َ َّ‬ ‫َّ‬ ‫َ ْ‬ ‫َ ْ ُ ُ‬ ‫َّ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ا�«‪ .‬وأﺣﺴﺒﻪ ﻗﺎل‪َ » :‬و�ﻟﻘﺎﺋ ِِﻢ اﺬﻟي ﻻ �ﻔﺮﺘ‪َ ،‬و�لﺼﺎﺋ ِِﻢ ﻻ �ﻔ ِﻄ ِﺮ« ] ﹲ‬
‫ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در ﺟﻬﺖ ﺗﺄﻣﯿﻦِ اﻓﺮاد‪‬‬
‫ﺑﯽﺳﺮﭘﺮﺳﺖ )ﻣﺎﻧﻨﺪ زﻧﺎن ﺑﯿﻮه( و ﻣﺴﺘﻤﻨﺪان‪ ،‬ﺗﻼش ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺠﺎﻫﺪ‪ ‬راه ﺧﺪاﺳﺖ«‪،‬‬
‫و ﮔﻤﺎن ﻣﯽﮐﻨﻢ‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺐﻫﺎ را ﺑﺪون ﺧﺴﺘﮕﯽ‪ ،‬در ﻗﯿﺎم و‬
‫ﻋﺒﺎدت ﺳﭙﺮي ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ و ﻧﯿﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ ‬روزهداريﺳﺖ ﮐﻪ اﻓﻄﺎر ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ )و ﻫﻤﻮاره روزه‬
‫ﻣﯽﮔﯿﺮد(«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪5219 :‬؛ و ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 2130 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺳﻤﺎء ﺑﻨﺖ اﺑﯽﺑﮑﺮ‪ .$‬و ﻧﯿﺰ رواﯾﺖ‪ :‬ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪:‬‬
‫‪ 2129‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اماﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ ﻋﺎﯾﺸﻪ&‪.‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪6007 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2982 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪26‬‬

‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ ،/‬در ﺑﺎب ﻋﻄﻮﻓﺖ و ﻣﻬﺮوزري ﺑﻪ ﯾﺘﯿﻤﺎن‪ ،‬ﻣﺴﺘﻌﻔﺎن و ﻣﺴﺘﻤﻨﺪان و اﻣﺜﺎل‬
‫آنﻫﺎ‪ ،‬اﯾﻦ ﻓﺮﻣﻮدهي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬را ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬در ﺟﻬﺖ ﺗﺄﻣﯿﻦ اﻓﺮاد‬
‫ﺑﯽﺳﺮﭘﺮﺳﺖ )ﻣﺎﻧﻨﺪ زﻧﺎن ﺑﯿﻮه( و ﻣﺴﺘﻤﻨﺪان ﺗﻼش ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ ‬ﻣﺠﺎﻫﺪ راه اﷲ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫راوي ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﮔﻤﺎن ﻣﯽﮐﻨﻢ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺐﻫﺎ را ﺑﺪون ﺧﺴﺘﮕﯽ‪،‬‬
‫در ﻗﯿﺎم و ﻋﺒﺎدت ﺳﭙﺮي ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ و ﻧﯿﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ ‬روزهداريﺳﺖ ﮐﻪ اﻓﻄﺎر ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ )و‬
‫ﻫﻤﻮاره روزه ﻣﯽﮔﯿﺮد(«‪.‬‬
‫در ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬واژهي »ﺳﺎﻋﯽ« آﻣﺪه اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺗﺪﻣﯿﻦ ﻧﯿﺎزﻫﺎي‬
‫ﭼﻨﯿﻦ اﻓﺮادي‪ ،‬ﺗﻼش ﻣﯽﮐﻨﺪ‪» .‬ارﻣﻠﻪ«‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﯽ ﻧﺪارﻧﺪ؛ ﻣﺮد‬
‫ﺑﺎﺷﻨﺪ ﯾﺎ زن‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ ‬ﺑﯿﻮهزﻧﺎن‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺗﻼش و ﮐﻮﺷﺶِ اﻧﺴﺎن ﺑﺮاي ﺗﺪﻣﯿﻦ ﻧﯿﺎزﻫﺎي‬
‫ﺧﺎﻧﻮادهاش‪ ،‬در اﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﻣﯽﮔﻨﺠﺪ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻧﯿﺎزﻫﺎي ﺧﺎﻧﻮادهاش را ﮐﻪ ﺗﺄﻣﯿﻦ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ در ﺟﻬﺖ ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻧﯿﺎزﻫﺎي ﻣﺴﺘﻤﻨﺪان و اﻓﺮاد‪ ‬ﺑﯽﺳﺮﭘﺮﺳﺖ‬
‫ﺗﻼش ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ و ﺳﺰاوارِ اﯾﻦ ﻧﻮﯾﺪ ﺑﺰرگ ﻣﯽﮔﺮدد و ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ ‬ﻣﺠﺎﻫﺪ‪ ‬راه‪ ‬ﺧﺪاﺳﺖ ﯾﺎ‬
‫ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺷﺐزﻧﺪهداريﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﺴﺘﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد و ﻣﺜﻞِ روزهداريﺳﺖ ﮐﻪ اﻓﻄﺎر ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﺟﻬﻞ و ﻧﺎآﮔﺎﻫﯽ آن دﺳﺘﻪ از اﻓﺮاديﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺪون ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ‬
‫ﺣﻘﻮق ﻫﻤﺴﺮ و ﺧﺎﻧﻮادهي ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬آنﻫﺎ را ﺑﺪون ﺳﺮﭘﺮﺳﺖ‪ ،‬رﻫﺎ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺑﻪ ﻧﺎم‬
‫دﻋﻮت‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﯽروﻧﺪ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﺧﺎﻧﻮادهﻫﺎﯾﺸﺎن ﮐﻪ ﮐﺴﯽ را ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬در‬
‫ﻣﻌﺮض ﻣﺸﮑﻼت ﻓﺮاواﻧﯽ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ اﻓﺮاد‪ ‬ﻧﺎآﮔﺎه و ﺑﯽﻋﻠﻢ‪ ،‬ﺑﺪون ﻫﯿﭻ‬
‫ﺿﺮورﺗﯽ ﺑﻪ ﻧﺎمِ دﻋﻮت‪ ،‬در روﺳﺘﺎﻫﺎ و ﺷﻬﺮﻫﺎ ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ و ﮔﻤﺎن ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﮐﺎر‪،‬‬
‫از ﻣﺎﻧﺪن در ﻣﯿﺎن ﺧﺎﻧﻮاده و رﺳﯿﺪﮔﯽ ﺑﻪ ﻧﯿﺎزﻫﺎي ﻣﺎدي و ﻣﻌﻨﻮي آنﻫﺎ ﺑﻬﺘﺮ و ﺑﺮﺗﺮ‬
‫اﺳﺖ! ﺣﺎل آنﮐﻪ ﺗﺮﺑﯿﺖ و ﭘﺮورشِ ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺸﺎن‪ ،‬ﺑﻪﻣﺮاﺗﺐ ﻣﻬﻢﺗﺮ و ﺑﺮﺗﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﯾﻦﻫﺎ‬
‫ﺑﻪ اﺷﺘﺒﺎه ﺑﺰرﮔﯽ دﭼﺎر ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬زﯾﺮا رﺳﯿﺪﮔﯽ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻮاده و ﺗﻌﻠﯿﻢ و ﺗﺮﺑﯿﺖ ﻓﺮزﻧﺪان‪،‬‬
‫ﭼﯿﺰي ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺗﺼﻮر ﺧﺮوج از ﺧﺎﻧﻪ ﺑﻪﻗﺼﺪ ارﺷﺎد ﻣﺮدم‪ ،‬ﺗﻮﺟﯿﻪﭘﺬﯾﺮﺑﺎﺷﺪ‪ .‬زﯾﺮا‬
‫ﺧﺎﻧﻮادهي ﻫﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﯿﺶ از دﯾﮕﺮان‪ ،‬ﺳﺰاوا ِر ارﺷﺎد و ﺧﯿﺮﺧﻮاﻫﯽ او ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ از اﯾﻦرو‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
 ‫‪27‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻣﻬﺮﺑﺎﻧﯽ ﺑﺎ ﯾﺘﯿﻤﺎن‪ ،‬دﺧﺘﺮان‪ ،‬و دﯾﮕﺮ ﺿﻌﯿﻔﺎن و ﻣﺴﺘﻤﻨﺪان‪ ،‬و اﺣﺴﺎن‪...‬‬

‫]اﻟﺸﻌﺮاء ‪[٢١٤ :‬‬

‫ك ٱ ۡ�َ ۡق َر� َ‬
‫� ‪﴾٢١٤‬‬
‫ََ ۡ َ ََ َ‬
‫﴿وأنذِر عشِ �ت‬
‫ِ‬
‫و ﺑﻪ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪان ﻧﺰدﯾﮑﺖ ﻫﺸﺪار ﺑﺪه‪.‬‬
‫وﻟﯽ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﯾﮏ ﯾﺎ دو روز و اﻣﺜﺎل آن‪ ،‬ﺑﺮاي دﻋﻮت ﺑﻪ ﺳﻮي اﷲ‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﺎﯾﯽ‬
‫ﻣﯽرود و ﺳﭙﺲ ﻧﺰد ﺧﺎﻧﻮادهاش ﺑﺎز ﻣﯽﮔﺮدد‪ ،‬اﯾﺮادي ﺑﺮ وارد ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﮐﺎر ﻧﯿﮏ و‬
‫ارزﺷﻤﻨﺪي اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ؛ ﺳﺨﻦِ ﻣﺎ‪ ،‬درﺑﺎرهي ﮐﺴﺎﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﻬﺎر ﯾﺎ ﭘﻨﺞ ﻣﺎه و ﯾﺎ ﯾﮏ‬
‫ﺳﺎل‪ ،‬ﺧﺎﻧﻮادهي ﺧﻮد را رﻫﺎ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و آﻧﺎن را در ﻣﻌﺮضِ ﻣﺸﮑﻼت ﻓﺮاوان و‬
‫ﺗﻮﻓﺎنﻫﺎي ﺧﺎﻧﻤﺎنﺑﺮاﻧﺪازي ﭼﻮن آﺳﯿﺐﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ .‬ﺑﺪون ﺷﮏ‪،‬‬
‫اﯾﻦﻫﺎ‪ ،‬دﯾﻦ را ﺧﻮب ﻧﻔﻬﻤﯿﺪهاﻧﺪ و اﻓﺮاد‪ ‬ﮐﻮﺗﻪﺑﯿﻨﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ دﯾﻦ و آﻣﻮزهﻫﺎي دﯾﻨﯽ‬
‫ِّ‬ ‫َ ْ ً ُ َ ِّ ْ ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ ْ ُ‬
‫ﻳﻦ«‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ‬‫ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻣﻦ ﻳ ِﺮ ِد اﷲ ِﺑ ِﻪ ﺧ�ا �ﻔﻘﻬﻪ ِﻲﻓ اﺪﻟ ِ‬
‫ﮐﻪ اﷲ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ او ارادهي ﺧﯿﺮ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﻓﻬﻢ و ﺑﯿﻨﺶ دﯾﻨﯽ‪ ،‬ﻧﺼﯿﺒﺶ ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ«‪ .‬ﻟﺬا ﻓﻘﯿﻪ‪،‬‬
‫ﻓﻬﯿﻢ و داﻧﺎ‪ ،‬ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺴﺎﯾﻞ را ﺑﻪﺧﻮﺑﯽ درك ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻧﮕﺎه‪ ‬ﺳﻨﺠﯿﺪهاي ﺑﻪ‬
‫ﻗﻀﺎﯾﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ دارد و ﻣﯽداﻧﺪ ﮐﻪ از ﭼﻪ راﻫﯽ و ﭼﮕﻮﻧﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﺎرﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﺑﭙﺮدازد‬
‫و وﻇﺎﯾﻒ ﺧﻮد را ﺑﻪ اﻧﺠﺎم ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫***‬
‫َُُْ َ ْ ْ َ ُْ َ َ َ‬ ‫َ ُّ َّ َ َ َ ُ ْ‬
‫‪َ -٢٧١‬و َ� ْﻨ ُﻪ َﻋ ِﻦ اﻨﻟَّ ِّ‬
‫ﺮﺷ اﻟﻄﻌﺎم ﻃﻌﺎم الﻮﻴﻟﻤﺔِ‪� ،‬ﻤﻨﻌﻬﺎ ﻣﻦ ﻳﺄ�ِﻴﻬﺎ‪ ،‬و�ﺪﻰﻋ إ ِ ْﻴﻟﻬﺎ‬ ‫ﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬‬
‫ُ‬ ‫َ َ ُ َ‬ ‫َّ ْ َ َ َ ْ َ َ‬ ‫َ ْ ََْ َ َ ْ َْ ُ‬
‫ﻣﻦ ﻳﺄﺑﺎﻫﺎ‪ ،‬وﻣﻦ لﻢ �ِ ِﺐ اﺪﻟﻋﻮة �ﻘﺪ ﻋﻰﺼ اﷲ ورﺳﻮﻪﻟ«‪ .‬رواﻩ ﻣﺴﻠﻢ‪.‬‬
‫ْ َ َّ َ ُ َ َ ُ ْ َ َ ُ ْ َ‬ ‫َ‬
‫و� رواﻳﺔ ﻲﻓ الﺼﺤﻴﺤ� ﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬ﻣﻦ ﻗﻮﻪﻟ‪» :‬ﺑِئﺲ اﻟﻄﻌﺎم ﻃﻌﺎم الﻮ ِﻴﻟﻤ ِﺔ ﻳﺪﻰﻋ‬
‫ُ َ َ ُ ) ‪(2‬‬ ‫َْ َ َ ْ َ ُ َ ُْ َ ُ‬
‫ﺮﺘك اﻟﻔﻘﺮاء«‪.‬‬ ‫إِﻴﻟﻬﺎ اﻷﻏﻨِﻴﺎء و�‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﺪﺗﺮﯾﻦ ﻏﺬا‪ ،‬ﻏﺬاي "وﻟﯿﻤﻪ" اﺳﺖ؛‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در آن ﺣﻀﻮر ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪ ،‬دﻋﻮت ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ و ﮐﺴﯽ را دﻋﻮت ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ در آن‪،‬‬
‫ﺣﻀﻮر ﻧﻤﯽﯾﺎﺑﺪ‪ .‬و ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬دﻋﻮت را ﻗﺒﻮل ﻧﮑﻨﺪ‪ ،‬از اﷲ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(7312 ،3116 ،71) :‬؛ و ﻣﺴﻠﻢ‪ 1037 ،‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از ﻣﻌﺎوﯾﻪ ﺑﻦ اﺑﯽﺳﻔﯿﺎن‪.$‬‬
‫)‪ :(271) (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪5177 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1432 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪28‬‬

‫در رواﯾﺘﯽ در »ﺻﺤﯿﺤﯿﻦ« آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬

‫»ﺑﺪﺗﺮﯾﻦ ﻏﺬا‪ ،‬ﻏﺬاي "وﻟﯿﻤﻪ" اﺳﺖ ﮐﻪ ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪان را ﺑﻪ آن دﻋﻮت ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﻓﻘﯿﺮان را‬
‫دﻋﻮت ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ ،/‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﻧﻘﻞ ﮐﺮده ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﺑﺪﺗﺮﯾﻦ‬
‫ﻏﺬا‪ ،‬ﻏﺬاي »وﻟﯿﻤﻪ« اﺳﺖ؛ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در آن ﺣﻀﻮر ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪ ،‬دﻋﻮت ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ و ﮐﺴﯽ را‬
‫دﻋﻮت ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ در آن‪ ،‬ﺣﻀﻮر ﻧﻤﯽﯾﺎﺑﺪ‪ .‬و ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬دﻋﻮت را ﻗﺒﻮل ﻧﮑﻨﺪ‪ ،‬از اﷲ و‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﮐﺮده اﺳﺖ«‪ .‬ﻣﻨﻈﻮر از وﻟﯿﻤﻪ در اﯾﻦﺟﺎ‪ ،‬ﻏﺬاي ﻋﺮوﺳﯽﺳﺖ و‬
‫اﺣﺘﻤﺎل دارد ﻫﺮ ﻏﺬاﯾﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ دﯾﮕﺮان را ﺑﺮاي ﺻﺮف آن دﻋﻮت ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺪﺗﺮﯾﻦ ﻏﺬا را ﻏﺬاﯾﯽ داﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﮐﺴﯽ را ﺑﻪ آن دﻋﻮت ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺣﻀﻮر ﻧﻤﯽﯾﺎﺑﺪ و ﮐﺴﯽ را ﮐﻪ در آن ﺣﻀﻮر ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪ ،‬دﻋﻮت ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ! ﯾﻌﻨﯽ ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪان‬
‫را دﻋﻮت ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ و از آنﺟﺎ ﮐﻪ ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ‪ ،‬ﻧﯿﺎزي ﻧﺪارد‪ ،‬اﯾﻦ دﻋﻮت را ﻧﻤﯽﭘﺬﯾﺮد‪ .‬وﻟﯽ‬
‫ﻓﻘﺮا و ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪان را دﻋﻮت ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ! ﺣﺎل آنﮐﻪ ﻓﻘﯿﺮ‪ ،‬ﺑﻪﺧﺎﻃﺮش ﻧﯿﺎزي ﮐﻪ دارد‪ ،‬ﻫﺮﮔﺎه‬
‫دﻋﻮﺗﺶ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪ ،‬ﻗﺒﻮل ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﭼﻨﯿﻦ ﺿﯿﺎﻓﺘﯽ‪ ،‬ﻣﺎﯾﻪي ﺗﻘﺮب ﻣﯿﺰﺑﺎن ﺑﻪ اﷲ‪ ‬ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬زﯾﺮا‬
‫ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪان را ﮐﻪ ﻣﺴﺘﺤﻖاﻧﺪ‪ ،‬دﻋﻮت ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪان را دﻋﻮت ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ‬
‫از ﯾﺎد ﻧﺒﺮﯾﻢ ﮐﻪ وﻟﯿﻤﻪ‪ ،‬ﺑﻪوﯾﮋه ﻏﺬاي ﻋﺮوﺳﯽ‪ ،‬ﺳﻨﺖ ﻣﺆﮐﺪه اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ‬
‫َ َ‬ ‫َ‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﻋﻮف‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬أ ْول ِ ْﻢ َول ْﻮ �ِﺸﺎةٍ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬وﻟﯿﻤﻪ ﺑﺪه؛ اﮔﺮﭼﻪ ﺑﺎ ﯾﮏ‬
‫ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ«‪ .‬ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ‪ ‬دﺳﺘﻮر داد ﮐﻪ ﺣﺘﯽ ﺑﺎ ﭼﯿﺰِ اﻧﺪﮐﯽ ﻣﺜﻞِ‬
‫ﯾﮏ ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ ﻫﻢ ﮐﻪ ﺷﺪه‪ ،‬وﻟﯿﻤﻪ ﺑﺪﻫﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﻋﻮف‪ ‬ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ ﺑﻮد و‬
‫ﯾﮏ ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي او ﭼﯿﺰي ﻧﺒﻮد‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬دﻋﻮت را ﻗﺒﻮل ﻧﮑﻨﺪ‪ ،‬از اﷲ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ«‪ .‬از اﯾﻦرو درﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ ﮐﻪ ﻗﺒﻮل ﮐﺮدن دﻋﻮت‪ ‬وﻟﯿﻤﻪ‪ ،‬واﺟﺐ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﺗﺮك‪ ‬ﯾﮏ‬
‫ﻋﻤﻞ‪ ،‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﻣﻌﺼﯿﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ آن ﻋﻤﻞ‪ ،‬واﺟﺐ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻗﺒﻮل ﮐﺮدن دﻋﻮت‪،‬‬
‫ﭼﻨﺪ ﺷﺮط دارد‪:‬‬
‫ﺷﺮط اول‪ :‬اﯾﻦﮐﻪ دﻋﻮتﮐﻨﻨﺪه )ﻣﯿﺰﺑﺎن(‪ ،‬ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﺎﺷﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ دﻋﻮتﮐﻨﻨﺪه‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻗﺒﻮل ﮐﺮدن دﻋﻮت‪ ‬او‪ ،‬واﺟﺐ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ ﻣﺼﻠﺤﺘﯽ‬
 ‫‪29‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻣﻬﺮﺑﺎﻧﯽ ﺑﺎ ﯾﺘﯿﻤﺎن‪ ،‬دﺧﺘﺮان‪ ،‬و دﯾﮕﺮ ﺿﻌﯿﻔﺎن و ﻣﺴﺘﻤﻨﺪان‪ ،‬و اﺣﺴﺎن‪...‬‬

‫در ﮐﺎر ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ ﮐﺎﻓﺮي‪ ،‬ﺷﻤﺎ را ﺑﻪ وﻟﯿﻤﻪ ﯾﺎ ﻏﺬاي ﻋﺮوﺳﯽ و اﻣﺜﺎل آن‪ ،‬دﻋﻮت‬
‫ﮐﺮد‪ ،‬اﮔﺮ ﻣﺼﻠﺤﺘﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺟﺬب او ﺑﻪ اﺳﻼم وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭘﺬﯾﺮش دﻋﻮت او ﺟﺎﯾﺰ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﯾﮏ ﯾﻬﻮدي‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬را در ﻣﺪﯾﻨﻪ دﻋﻮت ﮐﺮد و ﺑﺮاي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﺎن ﺟﻮ‬
‫و ﭘﯿﻪ داغ )ﺟﺰﻏﺎﻟﻪ( آورد‪ .‬ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﺎﻧﺪ ﮐﻪ »ﻋﺪاﻟﺖ« ﺑﺮاي ﻗﺒﻮل ﮐﺮدن دﻋﻮت‪ ،‬ﺷﺮط‬
‫ﻧﯿﺴﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻗﺒﻮل ﮐﺮدن دﻋﻮت‪» ‬ﻓﺎﺳﻖ« ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل‪ :‬اﮔﺮ ﺷﺨﺼﯽ‬
‫ﺳﯿﮕﺎري ﯾﺎ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ رﯾﺶ ﺧﻮد را ﻣﯽﺗﺮاﺷﺪ ﯾﺎ ﻓﺮدي ﮐﻪ در ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ‪ ،‬ﮐﻢﺗﺮ‬
‫ﺷﺮﮐﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺷﻤﺎ را دﻋﻮت ﮐﺮد‪ ،‬دﻋﻮت او را ﻗﺒﻮل ﮐﻨﯿﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻣﺼﻠﺤﺖ را در ﻧﻈﺮ‬
‫ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ و ﺑﺒﯿﻨﯿﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﻋﺪمِ ﻗﺒﻮلِ دﻋﻮﺗﺶ‪ ،‬او را ﺑﻪ ﺗﻔﮑﺮ واﻣﯽدارد ﮐﻪ ﭼﺮا دﻋﻮﺗﻢ را‬
‫ﻗﺒﻮل ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ و اﯾﻦ اﻣﺮ‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﺮﻣﻨﺪﮔﯽ و ﺗﻮﺑﻪي او ﻣﯽاﻧﺠﺎﻣﺪ‪ ،‬دﻋﻮﺗﺶ را ﻧﭙﺬﯾﺮﯾﺪ؛ اﻣﺎ‬
‫اﮔﺮ اﻣﯿﺪي ﺑﻪ ﺗﻮﺑﻪي او ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬اﺧﺘﯿﺎر ﺑﺎ ﺷﻤﺎﺳﺖ ﮐﻪ دﻋﻮﺗﺶ را ﻗﺒﻮل ﯾﺎ رد ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ‪.‬‬
‫وﻟﯽ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ دﻋﻮﺗﺶ را ﻗﺒﻮل ﮐﻨﯿﺪ؛ زﯾﺮا ﻣﺴﻠﻤﺎن اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺷﺮط دوم‪ :‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺎلِ ﻣﯿﺰﺑﺎن‪ ،‬ﺣﻼل ﺑﺎﺷﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ ﮐﺴﺐ و ﮐﺎرش‪ ،‬ﺣﻼل‬
‫ﻧﯿﺴﺖ و درآﻣﺪش از راه ﺣﺮام ﻣﺎﻧﻨﺪ رﺑﺎﺳﺖ‪ ،‬دﻋﻮﺗﺶ را ﻗﺒﻮل ﻧﮑﻨﯿﺪ؛ زﯾﺮا ﻣﺎﻟﺶ‪ ،‬ﺣﺮام‬
‫اﺳﺖ و اﻧﺴﺎن ﺑﺎﯾﺪ از ﺧﻮردن اﻣﻮال اﻓﺮاد‪ ‬ﺣﺮامﺧﻮار‪ ،‬ﭘﺮﻫﯿﺰ ﮐﻨﺪ؛ اﮔﺮﭼﻪ ﺧﻮردن اﻣﻮال‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﯾﺎ ﻧﺸﺴﺘﻦ ﺑﺮ ﺳﺮِ ﺳﻔﺮهي آنﻫﺎ‪ ،‬ﺣﺮام ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬دﻋﻮت‬
‫ﯾﻬﻮدﯾﺎن را ﻗﺒﻮل ﮐﺮد و ﯾﻬﻮدﯾﺎن‪ ،‬رﺑﺎﺧﻮار ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اﯾﻦ‪ ،‬دﻟﯿﻞِ ﺟﻮاز ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ و ﮔﺮﻧﻪ‪،‬‬
‫ﺗﻘﻮا‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ از ﻣﺎل ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻧﺨﻮرﯾﺪ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ‪ ،‬ﻣﺎﻟﺶ‪ ،‬آﻣﯿﺨﺘﻪ ﺑﻪ‬
‫ﺣﺮام ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﯾﺮادي ﻧﺪارد ﮐﻪ دﻋﻮﺗﺶ را ﻗﺒﻮل ﮐﻨﯿﺪ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺗﺠﺎرت‪ ‬ﺣﻼﻟﯽ‬
‫دارد و در ﻋﯿﻦ ﺣﺎل‪ ،‬از راه ﺣﺮام ﻧﯿﺰ ﮐﺴﺐِ درآﻣﺪ ﻣﯽﮐﻨﺪ و اﻣﻮالِ ﺣﻼﻟﺶ را ﺑﺎ اﻣﻮال‬
‫ﺣﺮام‪ ،‬ﻣﯽآﻣﯿﺰد‪ .‬ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ اﻣﺮوزه ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﺮدم‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﺣﺎﻟﺘﯽ دارﻧﺪ و ﮔﺎه ﻣﺸﺎﻫﺪه‬
‫ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽﻫﺎ‪ ،‬ﺗﺠﺎرت‪ ‬ﺣﻼلِ ﺧﻮد را ﺑﺎ ﺗﻘﻠّﺐ و ﮐﻼهﺑﺮداري‪ ،‬آﻟﻮده ﻣﯽﮔﺮداﻧﻨﺪ و‬
‫ﯾﺎ در ﭘﺎرهاي از ﻣﻮارد‪ ،‬رﺑﺎ ﻣﯽﺧﻮرﻧﺪ؛ ﯾﺎ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﺮﺧﯽ از ﮐﺎرﻣﻨﺪان ﮐﻪ اﻧﻀﺒﺎط و وﺟﺪان‬
‫ﮐﺎري ﻧﺪارﻧﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ دﯾﺮ ﺳﺮِ ﮐﺎر ﻣﯽروﻧﺪ و ﻗﺒﻞ از ﭘﺎﯾﺎن وﻗﺖ‪ ،‬ﮐﺎرِ ﺧﻮد را ﺗﺮك‬
‫ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﻨﺪ؛ ﺣﻘﻮقِ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺣﻼل ﻧﯿﺴﺖ و ﻫﺮﭼﻪ ﮐﻢﮐﺎري ﮐﺮده و ﺣﻘﻮق‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﺣﺮام اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﺗﻌﻬﺪ ﺷﻐﻠﯽ ﺧﻮد‪ ،‬ﻋﻤﻞ ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺷﺮط ﺳﻮم‪ :‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ در ﺿﯿﺎﻓﺖ و ﻣﯿﻬﻤﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻋﻤﻞ ﻣﻨﮑﺮي اﻧﺠﺎم ﻧﺸﻮد؛ و ﮔﺮﻧﻪ‪،‬‬
‫ﭼﻨﯿﻦ دﻋﻮﺗﯽ را ﻗﺒﻮل ﻧﮑﻨﯿﺪ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ در ﻣﯿﻬﻤﺎﻧﯽ ﺑﺎ ﺳﯿﮕﺎر‪ ،‬ﻗﻠﯿﺎن و ﻣﻮﺳﯿﻘﯽ و اﻣﺜﺎل آن‪،‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪30‬‬

‫ﭘﺬﯾﺮاﯾﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺷﻤﺎ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﯿﺪ از اﯾﻦ ﮐﺎرﻫﺎي ﺣﺮام‪ ،‬ﻣﻨﻊ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ‪ ،‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﻗﺒﻮل‬
‫ﮐﺮدن دﻋﻮت‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ؛ وﻟﯽ اﮔﺮ ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﺪ ﺑﺎ ﺣﻀﻮر ﺧﻮد‪ ،‬از اﯾﻦ ﮐﺎرﻫﺎ‪ ،‬ﺑﺎزدارﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺮ‬
‫ﺷﻤﺎ واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ دﻋﻮﺗﯽ را ﺑﭙﺬﯾﺮد؛ ﺑﻪ دو دﻟﯿﻞ‪ :‬اول اﯾﻦﮐﻪ از ﻣﻨﮑﺮ ﻧﻬﯽ ﮐﻨﯿﺪ و‬
‫دوم اﯾﻦﮐﻪ دﻋﻮت ﺑﺮادرِ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺧﻮد را اﺟﺎﺑﺖ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ‪ .‬اﻣﺎ اﮔﺮ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﯿﺪ ﺑﺎ ﺣﻀﻮر ﺧﻮد‬
‫در اﯾﻦ ﻣﯿﻬﻤﺎﻧﯽ‪ ،‬از اﯾﻦ اﻋﻤﺎل زﺷﺖ ﻣﻨﻊ ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬ﺷﺮﮐﺖ در ﭼﻨﯿﻦ ﺿﯿﺎﻓﺘﯽ‪ ،‬ﺣﺮام اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺷﺮط ﭼﻬﺎرم‪ :‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯿﻬﻤﺎن را ﻣﺸﺨﺺ ﮐﻨﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪﻃﻮر ﻣﺸﺨﺺ‪ ،‬ﺑﮕﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﻓﻼﻧﯽ! ﺗﻮ را ﺑﻪ ﻏﺬاي ﻋﺮوﺳﯽ دﻋﻮت ﻣﯽﮐﻨﻢ‪ .‬اﮔﺮ ﺑﺪون ذﮐﺮ ﻧﺎم ﯾﺎ اﺷﺎره ﺑﻪ ﺷﺨ ِ‬
‫ﺺ‬
‫ﻣﻌﯿﻨﯽ‪ ،‬اﻋﻼم ﻋﻤﻮﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ و ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ‪» :‬ﺑﻔﺮﻣﺎﯾﯿﺪ؛ ﺟﺸﻦ ﻋﺮوﺳﯽ دارﯾﻢ«‪ ،‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت‬
‫ﺣﻀﻮر در اﯾﻦ ﺟﺸﻦ ﺑﺮ ﺷﻤﺎ واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ؛ زﯾﺮا دﻋﻮت‪ ،‬ﻋﻤﻮﻣﯽﺳﺖ و ﺷﻤﺎ را ﺑﻪﻃﻮر‬
‫ﻣﺸﺨﺺ‪ ،‬دﻋﻮت ﻧﮑﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﻗﺒﻮل ﮐﺮدن ﻣﯿﻬﻤﺎﻧﯽ ﯾﺎ دﻋﻮت‪ ،‬زﻣﺎﻧﯽ ﺑﺮ اﻧﺴﺎن واﺟﺐ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ از او ﺑﻪﻃﻮر ﺧﺎص دﻋﻮت ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و اﮔﺮ دﻋﻮت‪ ،‬ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺣﻀﻮر در آن‬
‫واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺎﯾﺪ )ﺑﺎ رﻋﺎﯾﺖ ﺷﺮاﯾﻂ ﻣﺬﮐﻮر( ﻫﺮ دﻋﻮﺗﯽ را ﻗﺒﻮل ﮐﻨﺪ؛ زﯾﺮا‬
‫ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻦ دﻋﻮت ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﺣﻘﻮق او ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽرود‪ ،‬ﺟﺰ در ﻣﻮاردي ﮐﻪ ﻣﺼﻠﺤﺖ‬
‫ﯾﺎ دﻟﯿﻠﯽ راﺟﺢ‪ ،‬وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫***‬
‫َ‬ ‫َ ْ َ َ َ َ ْ َ َّ َ ْ ُ َ َ َ َ َ‬
‫ﺎء ﻳﻮم اﻟ ِﻘﻴﺎﻣ ِﺔ‬‫� ﺣﻰﺘ �ﺒﻠﻐﺎ ﺟ‬ ‫�ت‬ ‫ﺎر‬‫ﺟ‬ ‫ل‬‫ﺎﻋ‬ ‫ﻦ‬‫ﻣ‬ ‫»‬ ‫ﻗﺎل‪:‬‬ ‫‪‬‬ ‫ِّ‬
‫ﻲﺒ‬ ‫‪ -٢٧٢‬وﻋﻦ أَ�ﺲ‪َ ‬ﻋﻦ اﻨﻟَّ‬
‫ِ ِ‬ ‫َ ِ‬
‫َ َ َ‬ ‫ََ َ ُ َ َ َْ‬
‫) ‪(1‬‬
‫�« َوﺿ َّﻢ أﺻﺎﺑِﻌﻪ‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬‫أﻧﺎ وﻫﻮ ﻛﻬﺎ� ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﻧﺲ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬دو دﺧﺘﺮ را ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﯽ ﮐﻨﺪ ﺗﺎ‬
‫آنﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﻦ ﺑﻠﻮغ ﺑﺮﺳﻨﺪ‪ ،‬روز ﻗﯿﺎﻣﺖ در ﺣﺎﻟﯽ )ﺑﻪ ﻣﯿﺪان ﺣﺸﺮ( ﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ ﻣﻦ و او‪،‬‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ اﯾﻦ دو ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﺑﻮد« و اﻧﮕﺸﺘﺎﻧﺶ را ﮐﻨﺎرِ ﻫﻢ ﻗﺮار داد‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﯽ دﺧﺘﺮان‪ ،‬ﻓﻀﯿﻠﺖ و اﻫﻤﯿﺖ واﻻﯾﯽ دارد؛‬
‫زﯾﺮا ﺑﺎ آنﮐﻪ دﺧﺘﺮ‪ ،‬ﺳﺰاوار ﺗﻮﺟﻪ و رﺳﯿﺪﮔﯽ ﺑﯿﺶﺗﺮيﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم ﺑﻪ او‬
‫ﺑﻬﺎ ﻧﻤﯽدﻫﻨﺪ و آنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ و ﺷﺎﯾﺪ ﺑﻪ دﺧﺘﺮان ﺧﻮد رﺳﯿﺪﮔﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2631 :‬‬

 ‫‪31‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻣﻬﺮﺑﺎﻧﯽ ﺑﺎ ﯾﺘﯿﻤﺎن‪ ،‬دﺧﺘﺮان‪ ،‬و دﯾﮕﺮ ﺿﻌﯿﻔﺎن و ﻣﺴﺘﻤﻨﺪان‪ ،‬و اﺣﺴﺎن‪...‬‬

‫ﺑﺎ ﻗﺮار دادن اﻧﮕﺸﺘﺎن اﺷﺎره و ﻣﯿﺎﻧﻪاش در ﮐﻨﺎر ﻫﻢ‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬دو دﺧﺘﺮ را‬
‫ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﯽ ﮐﻨﺪ ﺗﺎ آنﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﻦ ﺑﻠﻮغ ﺑﺮﺳﻨﺪ‪ ،‬روز ﻗﯿﺎﻣﺖ در ﺣﺎﻟﯽ )ﺑﻪ ﻣﯿﺪان ﺣﺸﺮ(‬
‫ﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ ﻣﻦ و او‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ اﯾﻦ دو ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﺑﻮد«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺨﺼﯽ‪ ،‬در ﺑﻬﺸﺖ رﻓﯿﻖ‬
‫و ﻫﻢﻧﺸﯿﻦ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد؛ ﻓﺮﻗﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ دو دﺧﺘﺮ‪ ،‬ﻓﺮزﻧﺪان او ﺑﺎﺷﻨﺪ ﯾﺎ‬
‫ﺧﻮاﻫﺮاﻧﺶ ﯾﺎ ﻧﺴﺒﺖ دﯾﮕﺮي ﺑﺎ او داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﯽ‪ ،‬ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺑﺎ رﺳﯿﺪﮔﯽ ﺑﻪ ﻧﯿﺎزﻫﺎﯾﯽ ﭼﻮن ﺧﻮراك‪ ،‬ﭘﻮﺷﺎك‪ ،‬ﻣﺴﮑﻦ و اﻣﺜﺎل‬
‫آن اﻧﺠﺎم ﻣﯽﺷﻮد؛ اﻟﺒﺘﻪ ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻧﯿﺎزﻫﺎي روﺣﯽ و ﺗﻐﺬﯾﻪي ﻣﻌﻨﻮي دﺧﺘﺮان ﻧﯿﺰ در اﯾﻦ‬
‫ﻣﻌﻨﺎ ﻣﯽﮔﻨﺠﺪ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﺗﺤﺼﯿﻞ و ﺗﺮﺑﯿﺖ آنﻫﺎ و ﻧﯿﺰ راﻫﻨﻤﺎﯾﯽ و ارﺷﺎدﺷﺎن‪،‬‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ و ﺣﺪﯾﺚ‪ ‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ اﻣﻮري‬
‫ﮐﻪ ﻣﺎﯾﻪي ﺗﻘﺮب و ﻧﺰدﯾﮑﯽ او ﺑﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻫﻤﯿﺖ ﺑﺪﻫﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﻪ ﮐﺎرﻫﺎي ﺑﯽﻓﺎﯾﺪه‬
‫ﯾﺎ ﮐﺎرﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻓﻘﻂ ﻧﻔﻊ دﻧﯿﻮي دارﻧﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺿﻤﻦ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻓﻮاﯾﺪ دﻧﯿﻮي ﮐﺎرﻫﺎ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﻣﻨﺎﻓﻊ اﺧﺮوي آنﻫﺎ‪ ،‬ﺑﯿﺶﺗﺮ ﺗﻮﺟﻪ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺳﻦ ﺑﻠﻮغ‪ ،‬ﭘﺎﻧﺰده ﺳﺎﻟﮕﯽ ﯾﺎ ﻧﻤﺎﯾﺎن ﺷﺪن ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﺑﻠﻮغ اﺳﺖ؛ ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﺑﻠﻮغ‪،‬‬
‫ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬
‫‪ -1‬ﭘﺎﯾﺎنِ ﭘﺎﻧﺰده ﺳﺎﻟﮕﯽ‪.‬‬
‫‪ -2‬روﯾﯿﺪن ﻣﻮﻫﺎي زﯾﺮِ ﻧﺎف‪.‬‬
‫‪ -3‬اﺣﺘﻼم‪.‬‬
‫‪ -4‬ﺣﯿﺾ )ﻋﺎدت ﻣﺎﻫﯿﺎﻧﻪ(‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬اﮔﺮ دﺧﺘﺮي‪ ،‬ﻗﺒﻞ از ﭘﺎﻧﺰده ﺳﺎﻟﮕﯽ ﻋﺎدت‬
‫ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺎﻟﻎ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽرود‪.‬‬
‫***‬
‫َ ََْ ََ َْ َُ َ َ َ ْ ْ‬ ‫َ َ َ َ َّ ْ َ ٌ‬ ‫َ‬
‫ﺎن لﻬﺎ �ﺴﺄل ﻓﻠﻢ ﺠﺗِﺪ ﻋِﻨﺪِى‬ ‫ِ‬ ‫ﻲﻠﻋ ام َﺮأة وﻣﻌﻬﺎ اﺑنﺘ‬ ‫‪ -٢٧٣‬وﻋﻦ ﺎﻋ�ﺸﺔ& ﻗﺎﻟﺖ‪ :‬دﺧﻠﺖ‬
‫ْ‬ ‫َ َ ْ َ ْ ُ َ َّ َ َ َ َ ْ َ َ ْ َ َ َ ْ َ َ ْ َ ْ ُ ْ ْ َ ُ‬ ‫َ ْ ً ََْ َْ‬
‫� اﺑنﺘﻴﻬﺎ َولﻢ ﺗﺄ�ﻞ ﻣِﻨﻬﺎ � َّﻢ ﻗﺎﻣﺖ‬ ‫� �ﻤﺮ ٍة واﺣِﺪ ٍة‪ ،‬ﻓﺄ�ﻄﻴﺘﻬﺎ إِﻳﺎﻫﺎ �ﻘﺴﻤﺘﻬﺎ �‬ ‫ﺷيﺌﺎ �‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َّ ُّ َ ْ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ﻓَ َﺨ َ‬
‫ْ َ‬
‫ﻲﺸ ٍء ﻓﺄﺣﺴ َﻦ‬ ‫ﺎت � َ ْ‬ ‫ََ‬ ‫َ ُْ َ ْ َ‬
‫� ﻣِﻦ ﻫ ِﺬه ِ اﺒﻟﻨ ِ ِ‬ ‫ﺘ‬‫ا�‬
‫ِ ِ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﻣ‬ ‫»‬ ‫ﻓﻘﺎل‪:‬‬ ‫ﻪ‬ ‫ﺮﺒﺗ‬‫ﺧ‬ ‫ﺄ‬ ‫ﻓ‬
‫‪،‬‬ ‫ﺎ‬‫ﻨ‬ ‫ﻴ‬ ‫ﻠ‬ ‫ﻋ‬ ‫‪‬‬ ‫ﻲﺒ‬
‫ِ‬ ‫اﻨﻟ‬ ‫ﺪﺧﻞ‬ ‫ﻓ‬
‫‪،‬‬ ‫ﺟﺖ‬ ‫ﺮ‬
‫َّ‬ ‫َ ْ َّ ُ َّ َ ُ ْ ً‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬‫ﺎر«‪ ] .‬ﹲ‬ ‫إِﻴﻟ ِﻬﻦ �ﻦ ﻪﻟ ِﺳﺮﺘا ﻣﻦ اﻨﻟ ِ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪1418 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2629 :‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪32‬‬

‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬زﻧﯽ ﺑﺎ دو دﺧﺘﺮش ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪام آﻣﺪ و ﭼﯿﺰي ﺧﻮاﺳﺖ؛‬

‫ﭼﯿﺰي ﺟﺰ ﯾﮏ داﻧﻪ ﺧﺮﻣﺎ در ﺧﺎﻧﻪام ﻧﺒﻮد‪ .‬داﻧﻪي ﺧﺮﻣﺎ را ﺑﻪ او دادم و او‪ ،‬آن را ﻣﯿﺎن‬
‫دو دﺧﺘﺮش ﺗﻘﺴﯿﻢ ﮐﺮد و ﺧﻮدش ﭼﯿﺰي ﻧﺨﻮرد؛ ﺳﭙﺲ ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ و رﻓﺖ‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﺰدﻣﺎن آﻣﺪ‪ ،‬ﻣﺎﺟﺮا را ﺑﺮاﯾﺶ ﺑﺎزﮔﻮ ﮐﺮدم؛ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ )ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﯽ‬
‫از( ﭼﻨﺪ دﺧﺘﺮ‪ ،‬آزﻣﺎﯾﺶ ﺷﻮد و ﺑﻪ آنﻫﺎ ﻧﯿﮑﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮاﯾﺶ ﺳﭙﺮي در ﺑﺮاﺑﺮ آﺗﺶ دوزخ‬
‫ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻮد«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ ،/‬داﺳﺘﺎن ﻋﺠﯿﺒﯽ از اماﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻧﻘﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ ﻋﺎﯾﺸﻪ&‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬زﻧﯽ ﺑﺎ دو دﺧﺘﺮش ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪام آﻣﺪ و ﭼﯿﺰي ﺧﻮاﺳﺖ؛ ﭼﯿﺰي ﺟﺰ ﯾﮏ داﻧﻪ‬
‫ﺧﺮﻣﺎ در ﺧﺎﻧﻪام ﻧﺒﻮد‪ .‬داﻧﻪي ﺧﺮﻣﺎ را ﺑﻪ او دادم و او‪ ،‬آن را ﻣﯿﺎن دو دﺧﺘﺮش ﺗﻘﺴﯿﻢ‬
‫ﮐﺮد«‪ .‬ﻧﺼﻒ داﻧﻪي ﺧﺮﻣﺎ را ﺑﻪ ﯾﮑﯽ از دﺧﺘﺮاﻧﺶ داد و ﻧﯿﻤﻪي دﮔﯿﺮ را ﺑﻪ آن ﯾﮑﯽ‪.‬‬
‫ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﺰدم آﻣﺪ‪ ،‬ﻣﺎﺟﺮا را ﺑﺮاﯾﺶ ﺑﺎزﮔﻮ ﮐﺮدم؛‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ )ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﯽ از( ﭼﻨﺪ دﺧﺘﺮ‪ ،‬آزﻣﺎﯾﺶ ﺷﻮد و ﺑﻪ آنﻫﺎ ﻧﯿﮑﯽ‬
‫ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮاﯾﺶ ﺳﭙﺮي در ﺑﺮاﺑﺮ آﺗﺶ دوزخ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻮد«‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﻫﺮ ﮐﺲ‪ ،‬دو‬
‫دﺧﺘﺮ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ آنﻫﺎ را درﺳﺖ ﺗﺮﺑﯿﺖ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮاﯾﺶ ﺳﭙﺮي در ﺑﺮاﺑﺮ آﺗﺶ دوزخ‬
‫ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﻟﺬا ﻣﻨﻈﻮر از اﺑﺘﻼ ﯾﺎ آزﻣﺎﯾﺶ در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﮔﺮﻓﺘﺎري ﯾﺎ ﺑﻼي ﺑﺪ ﻧﯿﺴﺖ؛‬
‫ﺑﻠﮑﻪ ﻣﻨﻈﻮر‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﯽ دو دﺧﺘﺮ‪ ،‬ﺑﺮ ﮔﺮدﻧﺶ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ اﷲ‪‬‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫َّ ّ َ ۡ َ ۡ ۡ َ ٗ ۖ َ ۡ ُ‬ ‫َ َُۡ ُ‬
‫]اﻻﻧبﻴﺎء‪[٣٥ :‬‬ ‫�� َنا ت ۡر َج ُعون ‪﴾٣٥‬‬ ‫ل� وٱ� ِ‬
‫� ف ِتنة‬ ‫﴿و�بلو�م ب ِٱ ِ‬
‫و ﺷﻤﺎ را ﺑﺮاي آزﻣﺎﯾﺶ ﺑﺎ اﻧﻮاع ﻧﯿﮏ و ﺑﺪ ﻣﯽآزﻣﺎﯾﯿﻢ و ﺑﻪﺳﻮي ﻣﺎ ﺑﺎزﮔﺮداﻧﺪه ﻣﯽﺷﻮﯾﺪ‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ دﺧﺘﺮاﻧﺶ ﻧﯿﮑﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬از آﺗﺶ دوزخ دراﻣﺎن ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬زﯾﺮا‬
‫دﺧﺘﺮان‪ ،‬ﺑﯿﺶ از ﺳﺎﯾﺮ ﻓﺮزﻧﺪان ﺑﻪ ﺗﻮﺟﻪ و رﺳﯿﺪﮔﯽ ﻧﯿﺎز دارﻧﺪ و ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﮐﺴﺐ و ﮐﺎر‪،‬‬
‫ﮔﻤﺎﺷﺘﻪ ﺷﻮﻧﺪ؛ ﭼﺮاﮐﻪ ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽاش را ﻧﺪارﻧﺪ و اﯾﻦ‪ ،‬وﻇﯿﻔﻪي ﻣﺮد اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﮐﺴﺐ و‬
‫ﮐﺎر ﺑﭙﺮدازد‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫ّ َ ُ َ َّ ٰ ُ َ َ َ ّ َ ٓ ِ َ َ َّ َ َّ ُ َ ۡ َ‬
‫ض ُه ۡم َ ٰ َ ۡ‬
‫ض﴾ ]اﻟﻨﺴﺎء ‪[٣٤ :‬‬‫� �ع ٖ‬ ‫لرجال ق�مون � ٱلنِساء بِما فضل ٱ� �ع‬ ‫﴿ٱ ِ‬
‫ﻣﺮدان‪ ،‬ﺳﺮﭘﺮﺳﺖ زﻧﺎﻧﻨﺪ؛ ﺑﺪان ﺳﺒﺐ ﮐﻪ اﷲ ﺑﺮﺧﯽ از اﯾﺸﺎن را ﺑﺮ ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕﺮ ﺑﺮﺗﺮي داده اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪33‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻣﻬﺮﺑﺎﻧﯽ ﺑﺎ ﯾﺘﯿﻤﺎن‪ ،‬دﺧﺘﺮان‪ ،‬و دﯾﮕﺮ ﺿﻌﯿﻔﺎن و ﻣﺴﺘﻤﻨﺪان‪ ،‬و اﺣﺴﺎن‪...‬‬

‫ﻟﺬا ﻣﺮد وﻇﯿﻔﻪ دارد ﺑﺮاي ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻣﺨﺎرج ﺧﺎﻧﻮاده‪ ،‬ﮐﺎر ﮐﻨﺪ و زن‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ اﻣﻮر ﺧﺎﻧﻪ‬
‫و ﺗﺮﺑﯿﺖ ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺶ ﺑﭙﺮدازد؛ ﯾﻌﻨﯽ زن در اﺳﻼم ﭼﻨﺎن ﺟﺎﯾﮕﺎﻫﯽ دارد ﮐﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺟﻮاﻣﻊ‬
‫ﻏﺮﺑﯽ و ﻏﺮبزدﮔﺎن‪ ،‬ﺑﺮاي ﮐﺴﺐ و ﮐﺎر ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﮔﺮﭼﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻓﺮﯾﻔﺘﻪي ﻓﺮﻫﻨﮓ‬
‫ﻏﺮب ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬زﻧﺎن را ﺑﻪ ﺗﺠﺎرت‪ ،‬ﮐﺴﺐ و ﮐﺎر و ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ در دﻓﺎﺗﺮ و اداراﺗﯽ ﮐﺸﺎﻧﺪهاﻧﺪ‬
‫ﮐﻪ ﻧﺎﮔﺰﯾﺮ اﺳﺖ در ﺟﻤﻊ ﻣﺮدان‪ ،‬ﮐﺎر ﮐﻨﺪ؛ در ﻏﺮب و ﻧﯿﺰ در ﮐﺸﻮرﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ از ﻓﺮﻫﻨﮓ‬
‫ﻏﺮب ﻣﺘﺄﺛﺮ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﻫﺮﭼﻪ زن‪ ،‬زﯾﺒﺎﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺷﻐﻞ و ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ﺑﻬﺘﺮي ﭘﯿﺪا ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻣﺜﻼً‬
‫از ﻣﺰاﯾﺎي ﺑﯿﺶﺗﺮي ﺑﺮﺧﻮردار ﻣﯽﺷﻮد!‬
‫و اﻣﺎ ﻧﮑﺎﺗﯽ ﮐﻪ از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬
‫ﯾﮑﻢ‪ :‬در ﯾﮑﯽ از ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﺧﺎﻧﻪﻫﺎي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬در ﺧﺎﻧﻪي ﻣﺤﺒﻮبﺗﺮﯾﻦ ﻫﻤﺴﺮش‪،‬‬
‫ﭼﯿﺰي ﺟﺰ ﯾﮏ داﻧﻪ ﺧﺮﻣﺎ ﯾﺎﻓﺖ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬ﺣﺎل آن ﮐﻪ اﻣﺮوزه ﺑﺮ ﺳﺮِ ﺳﻔﺮهي ﺑﺴﯿﺎري از‬
‫ﻣﺎ ﭼﻨﺪﯾﻦ ﻧﻮع ﻏﺬا وﺟﻮد دارد‪ .‬آﯾﺎ اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺎ‪ ،‬از آنﻫﺎ ﺑﻬﺘﺮﯾﻢ و ﻧﺰد‬
‫ﺧﺪا‪ ،‬ﻣﺤﺒﻮبﺗﺮ؟ ﻧﻪ‪ ،‬ﺑﻪ اﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﮐﻪ اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ آنﻫﺎ ﻧﺰد اﷲ ﻣﺤﺒﻮﺗﺮ‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ و اﷲ‪ ،‬ﻧﻌﻤﺘﺶ را ﺑﻪ ﻫﺮﮐﻪ ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬ارزاﻧﯽ ﻣﯽدارد‪ .‬ﻧﻌﻤﺖﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻣﺎ‪ ،‬اﻣﺮوزه از‬
‫آن ﺑﺮﺧﻮردار ﺷﺪهاﯾﻢ‪ ،‬آزﻣﻮﻧﯽ اﻟﻬﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم را ﺑﻪ ﻓﺴﺎد و ﺗﺒﻬﮑﺎري‬
‫ﮐﺸﺎﻧﺪه و ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪه ﮐﻪ از ﺣﻖ و ﺣﻘﯿﻘﺖ‪ ،‬رويﮔﺮدان ﺷﻮﻧﺪ و اﯾﻦﻫﻤﻪ ﻓﻀﻞ و ﻧﻌﻤﺖ‬
‫اﷲ‪ ‬را ﻧﺎﺳﭙﺎﺳﯽ ﮐﻨﻨﺪ و از آنﻫﺎ ﺑﺮاي ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ از اﷲ ﻣﺘﻌﺎل اﺳﺘﻔﺎده ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫دوم‪ :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﺑﯿﺎنﮔﺮ اﯾﺜﺎر و ازﺧﻮدﮔﺬﺷﺘﮕﯽ ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ ‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻋﺎﯾﺸﻪ&‬
‫ﻓﻘﻂ ﯾﮏ داﻧﻪ ﺧﺮﻣﺎ در ﺧﺎﻧﻪاش داﺷﺖ؛ وﻟﯽ آن ﺑﺎﻧﻮي ﺗﻬﯿﺪ ﺳﺖ را ﺑﺮ ﺧﻮد ﺗﺮﺟﯿﺢ‬
‫داد‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺎ‪ ،‬ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻦ ﻫﻤﻪ ﻣﺎل و ﺛﺮوت‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﺎي ﮐﻤﮏ ﺑﻪ‬
‫ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪان‪ ،‬آﻧﺎن را از ﺧﻮد ﻣﯽراﻧﯿﻢ‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﻣﺸﮑﻞ‪ ،‬اﯾﻦﺟﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺴﯿﺎري از ﮔﺪاﯾﺎن‪ ،‬دروغ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ و واﻗﻌﺎً ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ‬
‫ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ و ﺛﺮوت‪ ‬ﺑﺮﺧﯽ از آﻧﺎن‪ ،‬از ﻣﺎل و ﺛﺮوت ﻓﻼن ﻣﺴﺆول ﻧﯿﺰ ﺑﯿﺶﺗﺮ اﺳﺖ! ﮔﺎه‬
‫ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﮔﺪاﯾﺎن ﯾﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺧﻮد را ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪،‬‬
‫ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ ﻣﯽﻣﯿﺮﻧﺪ‪ ،‬ﮔﻨﺠﯿﻨﻪاي از ﻃﻼ و ﻧﻘﺮه و ﭘﻮلﻫﺎي ﻗﺪﯾﻤﯽ و ﺟﺪﯾﺪ از ﺧﻮد ﺑﻪ ﺟﺎ‬
‫ﻣﯽﮔﺬارﻧﺪ! ﺷﮕﺮدﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﮔﺪاﯾﺎن ﺣﺮﻓﻪاي و دروغﮔﻮ ﺑﺮاي ﺛﺮوتاﻧﺪوزي‬
‫ﺑﻪﮐﺎر ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪه ﺗﺎ اﻧﺴﺎن‪ ،‬در ﺗﺸﺨﯿﺺ ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪان واﻗﻌﯽ‪ ،‬دﭼﺎر ﺗﺮدﯾﺪ ﺷﻮد و‬
‫ﺑﺮاي ﮐﻤﮏ ﺑﻪ ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪان‪ ،‬ﺑﻪﺳﺎدﮔﯽ دﺳﺖ ﺑﻪ ﺟﯿﺒﺶ ﻧَﺒ‪‬ﺮد‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪34‬‬

‫ﺳﻮم‪ :‬از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ ‬ﻓﻘﯿﺮ ﺑﻮدهاﻧﺪ؛‬
‫ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ در ﻣﯿﺎن آنﻫﺎ‪ ،‬اﻓﺮاد ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ ﻧﯿﺰ وﺟﻮد داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ۡ‬ ‫يش َت ُه ۡم ِ� ٱ ۡ َ‬‫َ ُ ۡ َ ۡ ُ َ َ ۡ َ َ َ ّ َ َ ۡ ُ َ َ ۡ َ َ ۡ َ ُ َّ َ‬
‫� َي ٰوة ِ ٱ ُّ�� َيا ۚ‬ ‫﴿أهم �قسِ مون ر�ت ر�ِكۚ �ن قسمنا بينهم معِ‬
‫َ‬ ‫َ َ َ ٰ ّ َ َّ َ َ ۡ ُ‬
‫ض ُهم َ� ۡع ٗضا ُس ۡخر ّٗ�اۗ َو َر ۡ َ‬ ‫َ َََۡ َۡ َ ُ ۡ ََۡ َۡ‬
‫ت َر ّ�ِك‬ ‫� ُ‬
‫ِ‬ ‫خذ �ع‬‫ت ِ�ت ِ‬ ‫ور�عنا �عضهم فوق �ع ٖض در� ٖ‬
‫َ‬ ‫َۡ‬ ‫َ‬
‫]اﻟﺰﺧﺮف‪[٣٢ :‬‬ ‫خ ۡ�‪ّ ٞ‬م َِّما � َم ُعون ‪﴾٣٢‬‬
‫آﯾﺎ آﻧﺎن‪ ،‬رﺣﻤﺖ ﭘﺮوردﮔﺎرت را ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؟ ﻣﺎ‪ ،‬روزي و ﻣﻌﺎش آنﻫﺎ را در زﻧﺪﮔﯽ دﻧﯿﺎ در‬
‫ﻣﯿﺎﻧﺸﺎن ﺗﻘﺴﯿﻢ ﮐﺮدهاﯾﻢ‪ .‬و درﺟﻪ و ﺟﺎﯾﮕﺎه )ﻣﺎدي و ﻓﮑﺮي( ﺑﺮﺧﯽ را ﺑﺮ ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕﺮ ﺑﺮﺗﺮي‬
‫دادهاﯾﻢ ﺗﺎ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ را ﺑﻪ ﺧﺪﻣﺖ ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫اﮔﺮ اﯾﻦ ﺗﻔﺎوتﻫﺎ وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ را ﺑﻪ ﺧﺪﻣﺖ ﻧﻤﯽﮔﺮﻓﺘﯿﻢ ﯾﺎ در ﺻﻮرﺗﯽ‬
‫ﮐﻪ ﻫﻤﻪ ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﻮدﯾﻢ‪ ،‬دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﮐﺴﯽ ﺣﺎﺿﺮ ﻧﻤﯽﺷﺪ ﺑﺮاي دﯾﮕﺮان ﺑﻨّﺎﯾﯽ ﮐﻨﺪ و درﺧﻮاﺳﺖ‬
‫دﯾﮕﺮان را رد ﻣﯽﮐﺮد و ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ :‬از ﻣﻦ ﻣﯽﺧﻮاﻫﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاﯾﺖ ﺧﺎﻧﻪ ﺑﺴﺎزم! ﻣﺤﺎل اﺳﺖ؛‬
‫ﻣﻦ ﻧﯿﺰ ﻣﺜﻞ ﺗﻮ‪ ،‬ﻣﺎل و ﺛﺮوت دارم‪ .‬و اﮔﺮ ﺑﻪﻓﺮض ﻣﺜﺎل‪ :‬ﺑﻪ درﺑﯽ ﻧﯿﺎز داﺷﺘﯿﻢ‪ ،‬ﮐﺴﯽ‪ ،‬آن‬
‫را ﺑﺮاي ﻣﺎ ﻧﻤﯽﺳﺎﺧﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﺗﻔﺎوتﻫﺎ‪ ،‬ﺑﺮاي اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺮدم‪ ،‬ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ را ﺑﻪ ﺧﺪﻣﺖ‬
‫ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ و ﺑﻪ ﻫﻢ ﺧﺪﻣﺖ ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ُ‬ ‫ٌ‬ ‫ّ‬
‫ﺧﺪم‬ ‫ﺒﻟﻌﺾ و�ن لﻢ �ﺸﻌﺮوا‬
‫ﺑﻌﺾ ٍ‬ ‫اﻨﻟّﺎس لﻠﻨ ِ‬
‫ﺎس ِﻣﻦ ﺑﺪو وﺣﺎﺮﺿة‬
‫»ﻣﺮدم‪ ،‬ﭼﻪ ﺷﻬﺮي و ﭼﻪ روﺳﺘﺎﯾﯽ‪) ،‬ﺑﻪﻃﻮر ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ و ﻏﯿﺮﻣﺴﺘﻘﯿﻢ( در ﺧﺪﻣﺖ‪‬‬
‫ﯾﮑﺪﯾﮕﺮﻧﺪ؛ ﮔﺮﭼﻪ ﺧﻮد درﻧﯿﺎﺑﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﺣﺘﯽ ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ‪ ‬ﻣﯿﻠﯿﺎرد‪‬ر ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻓﻘﯿﺮ ﮐﻤﮏ ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﭼﮕﻮﻧﻪ؟! ﺑﺎ وارد ﮐﺮدن‬
‫ﺧﻮراﮐﯽﻫﺎ‪ ،‬ﻣﺼﺎﻟﺢ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﯽ‪ ،‬اﻧﻮاع ﻧﻮﺷﯿﺪﻧﯽ و ﺗﺄﻣﯿﻦ دﯾﮕﺮ ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪيﻫﺎي ﻣﺮدم در‬
‫ﭼﺮﺧﻪي ﺗﺠﺎرت و ﺑﺎزرﮔﺎﻧﯽ ﺧﻮد؛ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﻓﻘﺮا و ﺗﻬﯽدﺳﺘﺎن ﻧﯿﺰ در اﯾﻦ ﭼﺮﺧﻪ‪،‬‬
‫ﺑﯽﺑﻬﺮه ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﻣﺮدم ﺑﻪ ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﻧﯿﺎز دارﻧﺪ و در ﺧﺪﻣﺖ‪ ‬ﻫﻢ ﻫﺴﺘﻨﺪ و اﯾﻦ‪،‬‬
‫ﺣﮑﻤﺖ‪ ‬اﷲ‪ ‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﭼﻬﺎرم‪ :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻧﺸﺎندﻫﻨﺪهي ﻓﻀﻞ و اﻣﺘﯿﺎز ﮐﺴﺎﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺑﺬل و ﺑﺨﺸﺶ‬
‫و ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻫﺰﯾﻨﻪﻫﺎ و ﻧﯿﺎزﻫﺎي دﺧﺘﺮاﻧﺸﺎن‪ ،‬ﺗﻌﻠﯿﻢ و ﺗﺮﺑﯿﺖ آنﻫﺎ و ﺧﻮشرﻓﺘﺎري ﺑﺎ آﻧﺎن‪،‬‬
‫ﺑﻪ آنﻫﺎ ﻧﯿﮑﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬زﯾﺮا آﻧﺎن‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ دارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻮﺟﻪ و‬
‫رﺳﯿﺪﮔﯽ ﺑﯿﺶﺗﺮي ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪﻧﺪ‪.‬‬
 ‫‪35‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻣﻬﺮﺑﺎﻧﯽ ﺑﺎ ﯾﺘﯿﻤﺎن‪ ،‬دﺧﺘﺮان‪ ،‬و دﯾﮕﺮ ﺿﻌﯿﻔﺎن و ﻣﺴﺘﻤﻨﺪان‪ ،‬و اﺣﺴﺎن‪...‬‬

‫ﭘﻨﺠﻢ‪ :‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﮔﻔﺘﻢ‪ ،‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﻣﺮدان‪ ،‬ﻣﺴﺆول‬
‫ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻫﺰﯾﻨﻪﻫﺎي ﺧﺎﻧﻮاده و زﯾﺮدﺳﺘﺎن ﺧﻮد ﻫﺴﺘﻨﺪ و زﻧﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪ ﺗﻌﻠﻖ دارﻧﺪ و ﺑﺎﯾﺪ‬
‫ﺑﻪ ﮐﺎرﻫﺎي درون ﺧﺎﻧﻪ و ﻣﺴﺎﯾﻞ ﺧﺎﻧﻮاده رﺳﯿﺪﮔﯽ ﮐﻨﻨﺪ ﯾﺎ ﺑﻪ ﻣﺸﺎﻏﻞ و ﮐﺎرﻫﺎﯾﯽ‬
‫ﺑﭙﺮدازﻧﺪ ﮐﻪ وﯾﮋهي زﻧﺎن اﺳﺖ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺗﺪرﯾﺲ در ﻣﺪارس دﺧﺘﺮاﻧﻪ‪ .‬وﻟﯽ اﺳﺘﺨﺪام زﻧﺎن‬
‫ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﻨﺸﯽ ﯾﺎ ﮐﺎر و اﺷﺘﻐﺎل آﻧﺎن در دﻓﺎﺗﺮ و ادارات‪ ،‬در ﺟﻤﻊ ﻣﺮدان‪ ،‬اﺷﺘﺒﺎه ﺑﺴﯿﺎر‬
‫ﺑﺰرﮔﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺪﻫﺎي ﻧﺎﮔﻮاري در ﭘﯽ دارد‪ .‬ﺑﻪﯾﺎد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده‬
‫ُ َ َ َ ُّ َ‬ ‫ِّ َ‬ ‫ُ َ َ َ ُْ ُ ُ‬ ‫ِّ َ َ َّ ُ َ َ ُّ َ‬ ‫َ ُْ ُ ُ‬
‫ﺮﺷﻫﺎ‬ ‫آﺧﺮﻫﺎ و‬
‫ﻮف اﻟنﺴﺎ ِء ِ‬
‫� ﺻﻔ ِ‬ ‫آﺧﺮﻫﺎ وﺧ‬‫ﺎل أولﻬﺎ َوﺮﺷﻫﺎ ِ‬ ‫ﻮف الﺮﺟ ِ‬
‫� ﺻﻔ ِ‬ ‫اﺳﺖ‪» :‬ﺧ‬
‫َ ُ‬
‫أ َّول َﻬﺎ«‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﺻﻒ ﻣﺮدان‪ ،‬ﺻﻒ اول اﺳﺖ و ﺑﺪﺗﺮﯾﻦ ﺻﻒ‪ ‬آنﻫﺎ‪ ،‬ﺻﻒ‪‬‬
‫آﺧ‪‬ﺮ؛ و ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﺻﻒ‪ ‬زﻧﺎن‪ ،‬ﺻﻒ آﺧﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺪﺗﺮﯾﻨﺶ‪ ،‬ﺻﻒ اول«‪ .‬زﯾﺮا ﺻﻒ اول‬
‫زﻧﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺮدان ﻧﺰدﯾﮏ اﺳﺖ و از اﯾﻦرو ﺑﺪﺗﺮﯾﻦ ﺻﻒ زﻧﺎن ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽرود؛ وﻟﯽ از‬
‫آنﺟﺎ ﮐﻪ آﺧﺮﯾﻦ ﺻﻒ زﻧﺎن‪ ،‬از ﻣﺮدان دور اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﺻﻒ ﺑﺮاي زﻧﺎن ﻣﺤﺴﻮب‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬آري؛ زن‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﻘﺐ ﺑﺎﯾﺴﺘﺪ و از اﻣﺎم ﺟﻤﺎﻋﺖ‪ ،‬دور ﺑﺎﺷﺪ؛ اﯾﻦﻫﺎ‪،‬‬
‫ﻫﻤﻪ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ دور ﺑﻮدن از ﻣﺮدان اﺳﺖ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻣﺎ و ﺑﺮادرانِ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﻤﺎن را از آنﭼﻪ‬
‫ﮐﻪ ﺧﺸﻢ و ﻋﺬاب او را در ﭘﯽ دارد‪ ،‬ﻣﺤﺎﻓﻈﺖ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫***‬
‫َُ َ َ‬ ‫ََ‬ ‫ْ َْ‬ ‫ْ ٌَ َْ‬ ‫َ‬
‫ﺎءﺗ� مِﺴﻜِﻴﻨﺔ ﺤﺗ ِﻤﻞ اﺑنﺘ� ﻬﻟﺎ‪ ،‬ﻓﺄﻃﻌﻤﺘﻬﺎ ﺛﻼث‬ ‫ﺎﻋ�ﺸﺔ& ﻗﺎﻟﺖ‪َ :‬ﺟ َ‬ ‫‪ -٢٧٤‬وﻋﻦ‬
‫َ ْ ً ََ ُ َ َ ْ َْ َ َْ‬ ‫ْ‬ ‫ً‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ََ‬ ‫َْ‬
‫ات‪ ،‬ﻓﺄﻋﻄﺖ ﻞﻛ َواﺣﺪ ٍة ﻣِﻨﻬﻤﺎ �ﻤ َﺮة َورﻓﻌﺖ إِﻰﻟ ﻓﻴﻬﺎ �ﻤﺮة ﺘﻟﺄ�ﻠﻬﺎ‪ ،‬ﻓﺎﺳﺘﻄﻌﻤﺘﻬﺎ‬ ‫ٍ‬ ‫�ﻤ َﺮ‬
‫َ ْ ُ َ َ ْ ُ َّ‬ ‫ْ َ َّ َ َ ْ ُ ُ َ ْ ْ ُ َ ْ ُ َ َ ْ‬ ‫ْ َ َ َ َ َ َّ‬
‫ﻛﺮت اﺬﻟي‬ ‫اﺑنﺘﺎﻫﺎ‪ ،‬ﻓﺸﻘﺖ اﺘﻟَّﻤ َﺮة اﻟﻰﺘ ﺎﻛﻧﺖ ﺗﺮ�ﺪ أن ﺗﺄ�ﻠﻬﺎ ﺑيﻨﻬﻤﺎ‪ ،‬ﻓﺄﻋﺠﺒ� ﺷﺄﻧﻬﺎ‪ ،‬ﻓﺬ‬
‫َّ َ َ َ ْ َ‬
‫ﺘﻘﻬﺎ ﺑ َﻬﺎ َﻣﻦ اﻨﻟَّ‬ ‫َ ْ َ ْ َ َ ََ َ‬ ‫َّ‬ ‫َّ‬ ‫َ ْ‬
‫ﺎر«‪.‬‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﻋ‬ ‫أ‬ ‫و‬ ‫أ‬ ‫‪،‬‬‫ﺔ‬ ‫اﺠﻟﻨ‬ ‫ﺎ‬‫ﻬ‬ ‫ﺻﻨﻌﺖ لﺮﺳﻮل ا�‪ ‬ﻓﻘﺎل‪» :‬إن اﷲ ﻗﺪ أوﺟﺐ لﻬﺎ ﺑ ِ‬
‫) ‪(2‬‬
‫]رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬زﻧﯽ ﻓﻘﯿﺮ ﮐﻪ دو دﺧﺘﺮش را ﺑﺎ ﺧﻮد داﺷﺖ‪ ،‬ﻧﺰدم آﻣﺪ؛‬
‫ﺳﻪ ﺧﺮﻣﺎ ﺑﻪ او دادم‪ .‬او‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﺮ ﯾﮏ از دﺧﺘﺮاﻧﺶ‪ ،‬ﯾﮏ ﺧﺮﻣﺎ داد و ﯾﮏ ﺧﺮﻣﺎ را ﺑﻪ ﺳﻮي‬
‫دﻫﺎﻧﺶ ﺑ‪‬ﺮد ﺗﺎ ﺑﺨﻮرد؛ دﺧﺘﺮاﻧﺶ‪ ،‬دوﺑﺎره از او ﻏﺬا ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ‪ .‬او‪ ،‬آن ﺧﺮﻣﺎﯾﯽ را ﮐﻪ ﺧﻮد‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ ﺑﺨﻮرد‪ ،‬در ﻣﯿﺎن دﺧﺘﺮاﻧﺶ دو ﻧﯿﻤﻪ ﮐﺮد‪ .‬ﻣﻦ‪ ،‬از ﮐﺎر او ﺗﻌﺠﺐ ﮐﺮدم و آن‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ ،440 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪.‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2630 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪36‬‬

‫را ﺑﺮاي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺎزﮔﻮ ﻧﻤﻮدم‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﷲ‪ ،‬ﺑﺎ ﮐﺎري ﮐﻪ اﯾﻦ زن اﻧﺠﺎم داد‪ ،‬ﺑﻬﺸﺖ را ﺑﺮ‬
‫او واﺟﺐ ﮐﺮد ﯾﺎ ﺑﺎ اﯾﻦ ﻋﻤﻠﺶ‪ ،‬او را از آﺗﺶ دوزخ ﻧﺠﺎت داد«‪.‬‬
‫َّ ُ ِّ ُ َ ُ‬ ‫� ﺑْﻦ َ� ْﻤﺮو اﺨﻟُ ِ ِّ‬ ‫ُ ْ ُ َْ‬
‫ﻲﺒ‪» :‬الﻠﻬ َّﻢ إِ� أﺣ ِّﺮج‬
‫ﺰاﻲﻋ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل اﻨﻟَّ ُّ‬
‫ٍ‬ ‫‪ -٢٧٥‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﺮﺷ� ٍﺢ َﺧﻮ� ِ ِ ِ‬
‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ َّ َّ‬
‫واﻤﻟﺮأة ِ«‪] .‬ﺣﺪﯾﺚ ﺣﺴﻦ ﺻﺤﯿﺤﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺴﺎﺋﻰ ﺑﺎ ﺳﻨﺪ ﻧﯿﮑﻮ‬ ‫ﻌﻴﻔ� اﻴﻟَتِ ِ‬
‫ﻴﻢ‬ ‫ِ‬ ‫ﺣﻖ الﻀ‬
‫) ‪(1‬‬
‫رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﺷﺮﯾﺢ‪ ،‬ﺧﻮﯾﻠﺪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺧُﺰاﻋﯽ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﯾﺎ اﷲ!‬
‫ﻣﻦ‪) ،‬از ﭘﺎﯾﻤﺎل ﮐﺮدنِ( ﺣﻖ دو ﺿﻌﯿﻒ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﯾﺘﯿﻢ و زن‪ ،‬ﺑﻪﺷﺪت ﺑﺮﺣﺬر ﻣﯽدارم«‪.‬‬
‫ْ ٌ َ َّ َ َ ْ ً َ َ ْ ُ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ُ ْ‬
‫ﺎص‪ $‬رأى ﺳﻌﺪ أن ﻪﻟُ ﻓﻀﻼ ﻰﻠﻋ ﻣﻦ دوﻧﻪ‪،‬‬ ‫ﺑﻦ أﻲﺑ وﻗ ٍ‬
‫ﺑﻦ ﺳﻌ ِﺪ ِ‬
‫ﻌﺐ ِ‬
‫‪ -٢٧٦‬وﻋﻦ مﺼ ِ‬
‫ُ‬ ‫َ ُ ْ ُ َ ُ ُ َ َّ ُ‬ ‫ﻓﻘﺎل اﻨﻟَّ ُّ‬
‫ﺮﺼون وﺗﺮزﻗﻮن إِﻻ ﺑِﻀﻌﻔﺎﺋ ِ�ﻢ؟« ]ﺑﺨﺎري‪ ،‬اﯾﻦ رواﯾﺖ را‬ ‫ﻲﺒ‪» :‬ﻫﻞ �ﻨ‬
‫ﻫﻤﯿﻦﮔﻮﻧﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت »ﻣﺮﺳﻞ« ﻧﻘﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﻣﺼﻌﺐ ﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪ ،‬ﺗﺎﺑﻌﯽﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺣﺎﻓﻆ اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺑﺮﻗﺎﻧﯽ در »ﺻﺤﯿﺢ« ﺧﻮد‪ ،‬اﯾﻦ رواﯾﺖ را ﺑﻪﺻﻮرت »ﻣﺘﺼﻞ« از ﭘﺪر‬
‫) ‪(2‬‬
‫وي‪ ‬رواﯾﺖ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻣﺼﻌﺐ ﺑﻦ ﺳﻌﺪ ﺑﻦ اﺑﯽوﻗﺎص‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺳﻌﺪ‪ ،‬ﺧﻮد را ﺑﺮ اﻓﺮادي ﮐﻪ‬
‫)از ﻟﺤﺎظ ﻣﺎل و ﺛﺮوت( ﭘﺎﯾﯿﻦﺗﺮ از او ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮﺗﺮ داﻧﺴﺖ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آﯾﺎ ﻏﯿﺮ از‬
‫اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﻣﺴﺘﻀﻌﻔﺎن )و ﺑﯿﻨﻮاﯾﺎن( ﯾﺎري ﻣﯽﺷﻮﯾﺪ و روزي ﻣﯽﯾﺎﺑﯿﺪ؟«‬
‫ْ‬ ‫َ َّ‬ ‫ُ‬ ‫َُْ‬ ‫َّ ْ‬
‫ﻐﻮ� ﻲﻓ‬
‫ﻤﺮ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﺳ ِﻤﻌﺖ رﺳﻮل ا�‪ ‬ﻳﻘﻮل‪» :‬اﺑ ِ‬ ‫‪ َ-٢٧٧‬وﻋﻦ أﻲﺑ اﺪﻟرداءِ ﻋﻮ� ٍ‬
‫) ‪(3‬‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫الﻀ َﻌ َﻔﺎء‪ ،‬ﻓﺈ َّ� َﻤﺎ ُ� ْﻨ ُ‬
‫ﺮﺼون‪ ،‬وﺗ ْﺮزﻗﻮن ﺑﻀﻌﻔﺎﺋ ِ� ْﻢ«‪] .‬رواﯾﺖ اﺑﻮداود ﺑﺎ ا‪‬ﺳﻨﺎد ﻧﯿﮑﻮ‪[.‬‬
‫ُّ‬
‫ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮدرداء‪ ،‬ﻋﻮﯾﻤﺮ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﺮا در‬
‫ﻣﯿﺎن ﻣﺴﺘﻀﻌﻔﺎن ﺟﺴﺘﺠﻮ ﮐﻨﯿﺪ؛ زﯾﺮا ﺷﻤﺎ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮِ ﺿﻌﻔﺎ و ﻣﺴﺘﻀﻌﻔﺎنِ ﺧﻮد‪ ،‬ﯾﺎري‬
‫ﻣﯽﺷﻮﯾﺪ و روزي ﻣﯽﯾﺎﺑﯿﺪ«‪.‬‬

‫)‪ (1‬اﻟﺴﻠﺴﻠﺔ اﻟﺼﺤﻴﺤﺔ‪ ،‬ش‪1015 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ‪ ،‬ش‪ 2967 :‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪./‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.2896 :‬‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪41 :‬؛ و اﻟﺴﻠﺴﻠﺔ اﻟﺼﺤﻴﺤﺔ‪ ،‬ش‪779 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ اﻟﻨﺴﺎﺋﯽ از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪.2979 :‬‬
 ‫‪37‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻣﻬﺮﺑﺎﻧﯽ ﺑﺎ ﯾﺘﯿﻤﺎن‪ ،‬دﺧﺘﺮان‪ ،‬و دﯾﮕﺮ ﺿﻌﯿﻔﺎن و ﻣﺴﺘﻤﻨﺪان‪ ،‬و اﺣﺴﺎن‪...‬‬

‫ﺷﺮح‬
‫ﻫﻤﻪي اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ‪ ،‬ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﻫﻤﺎن ﻣﻀﻤﻮﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ درﺑﺎرهي ﻣﺴﺘﻀﻌﻔﺎن‪،‬‬
‫دﺧﺘﺮان‪ ،‬ﯾﺘﯿﻤﺎن‪ ،‬و اﻣﺜﺎل آﻧﺎن ﺑﯿﺎن ﺷﺪ‪ .‬در ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺣﺪﯾﺚ ﻋﺎﯾﺸﻪ&‬
‫داﺳﺘﺎﻧﯽ آﻣﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ ﭘﯿﺶ از آن‪ ،‬ﻣﺸﺎﺑﻬﺶ را دﯾﺪﯾﻢ؛ ﺑﺎ اﯾﻦ ﺗﻔﺎوت ﮐﻪ در رواﯾﺖ‬
‫ﭘﯿﺸﯿﻦ آﻣﺪه ﺑﻮد‪ :‬ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﯾﮏ ﺧﺮﻣﺎ ﺑﻪ آن ﺑﺎﻧﻮي ﺑﯿﻨﻮا داد و آن ﺑﺎﻧﻮ ﻧﯿﺰ اﯾﻦ ﺧﺮﻣﺎ را‬
‫در ﻣﯿﺎن دو دﺧﺘﺮش‪ ،‬دو ﻧﯿﻤﻪ ﮐﺮد؛ و در اﯾﻦ رواﯾﺖ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﺳﻪ ﺧﺮﻣﺎ‬
‫ﺑﻪ اﯾﻦ زن ﻓﻘﯿﺮ داد؛ اﯾﻦ زن‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﺮ ﯾﮏ از دﺧﺘﺮاﻧﺶ ﯾﮏ ﺧﺮﻣﺎ داد و ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ ﺳﻮﻣﯿﻦ ﺧﺮﻣﺎ را ﺧﻮد ﺑﺨﻮرد‪ ،‬دﺧﺘﺮاﻧﺶ دوﺑﺎره از او ﻏﺬا ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ و او‪،‬‬
‫اﯾﻦ ﺧﺮﻣﺎ را دو ﻧﯿﻤﻪ ﮐﺮد و ﺑﻪ دو دﺧﺘﺮش داد و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﻫﺮ دﺧﺘﺮي‪ ،‬ﯾﮏ و ﻧﯿﻢ‬
‫داﻧﻪي ﺧﺮﻣﺎ ﺧﻮرد و ﻣﺎدرﺷﺎن‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﻧﺨﻮرد‪ .‬ﻋﺎﯾﺸﻪ& داﺳﺘﺎن را ﺑﺮاي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺎزﮔﻮ‬
‫ﮐﺮد‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» : :‬اﷲ‪ ،‬ﺑﺎ ﮐﺎري ﮐﻪ اﯾﻦ زن اﻧﺠﺎم داد‪ ،‬ﺑﻬﺸﺖ را ﺑﺮ او واﺟﺐ ﮐﺮد‬
‫ﯾﺎ ﺑﺎ اﯾﻦ ﻋﻤﻠﺶ‪ ،‬او را از آﺗﺶ دوزخ ﻧﺠﺎت داد«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬از آن ﺟﻬﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ زن ﺑﻪ دو‬
‫دﺧﺘﺮش اﯾﻦﻫﻤﻪ ﻣﻬﺮ ورزﯾﺪ‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﺑﻬﺸﺖ را ﺑﺮ او واﺟﺐ ﮔﺮداﻧﯿﺪ‪ .‬ﻟﺬا درﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ‬
‫ﮐﻪ ﻋﻄﻮﻓﺖ و ﻣﻬﺮﺑﺎﻧﯽ ﺑﺎ ﮐﻮدﮐﺎن‪ ،‬ﯾﮑﯽ از اﺳﺒﺎب ورود ﺑﻪ ﺑﻬﺸﺖ و رﻫﺎﯾﯽ از آﺗﺶ‬
‫دوزخ اﺳﺖ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻤﻪي ﻣﺎ ﺗﻮﻓﯿﻖ ﻣﻬﺮورزي ﺑﻪ ﮐﻮدﮐﺎن‪ ،‬و در ﻧﺘﯿﺠﻪ ورود ﺑﻪ‬
‫ﺑﻬﺸﺖ و رﻫﺎﯾﯽ از دوزخ را ﻋﻄﺎ ﺑﻔﺮﻣﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫ﺳﻪ ﺣﺪﯾﺜﯽ ﮐﻪ ﭘﺲ از اﯾﻦ رواﯾﺖ ذﮐﺮ ﺷﺪه‪ ،‬ﺑﯿﺎنﮔﺮ اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺴﺘﻀﻌﻔﺎن و‬
‫ﺑﯿﻨﻮاﯾﺎن‪ ،‬ﺳﺒﺒﯽ ﺑﺮاي ﺑﺮﺧﻮرداري دﯾﮕﺮان از ﯾﺎري و روزيِ ﭘﺮوردﮔﺎر ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ‬
‫اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻣﻬﺮِ ﺧﻮﯾﺶ را از ﻣﺴﺘﻀﻌﻔﺎن درﯾﻎ ﻧﮑﻨﺪ و ﺑﻪ آﻧﺎن ﻣﻬﺮ ﺑﻮرزد و از آنﭼﻪ ﮐﻪ اﷲ‬
‫ﺑﻪ او داده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ اﯾﻦﻫﺎ ﺑﺒﺨﺸﺪ‪ ،‬در ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺪﺧﻮاﻫﺎن و دﺷﻤﻨﺎﻧﺶ‪ ،‬ﻣﻮﻓﻖ و ﭘﯿﺮوز‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد و در رزق و روزيِ ﺧﻮد‪ ،‬ﺧﯿﺮ و ﺑﺮﮐﺖ ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ‪ .‬زﯾﺮا اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻫﺮﭼﻪ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ‬
‫اﷲ‪ ‬اﻧﻔﺎق ﮐﻨﺪ‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻋﻮﺿﺶ را ﺑﻪ او ﻣﯽدﻫﺪ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫� ٱ َّ‬
‫ل� ٰز� َ‬ ‫َ َ ٓ َ َ ۡ ُ ّ َ ۡ َ ُ َ ُۡ‬
‫�ل ُِف ُه ۖۥ َو ُه َو َخ ۡ ُ‬
‫]ﺳﺒﺄ‪[٣٩ :‬‬ ‫ِ� ‪﴾٣٩‬‬ ‫ِ‬ ‫﴿وما أنفقتم مِن �ءٖ �هو‬
‫و ﻫﺮﭼﻪ اﻧﻔﺎق ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬او ﻋﻮﺿﺶ را ﻣﯽدﻫﺪ؛ و او‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ روزيدﻫﻨﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪ -34‬ﺑﺎب‪ :‬ﺳﻔﺎرش درﺑﺎرهي رﻓﺘﺎر ﻧﯿﮏ ﺑﺎ زﻧﺎن‬

‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫ۡ ۡ‬ ‫َ َ ُ ُ‬
‫]اﻟﻨﺴﺎء ‪[١٩ :‬‬ ‫�وه َّن ب ِٱل َمع ُر ِ �‬
‫وف﴾‬ ‫﴿و� ِ‬
‫و ﺑﺎ زﻧﺎن ﺑﻪ ﻧﯿﮑﯽ رﻓﺘﺎر ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ َ ُ ْ ُ َّ ۡ‬ ‫َ َ َۡ َ ُ ْٓ َ َ ۡ ُ ْ َۡ َ ّ‬
‫لن ِ َسا ٓءِ َول َ ۡو َ‬
‫ح َر ۡص ُت ۡمۖ ف� ت ِميلوا � ٱل َم ۡي ِل‬ ‫﴿ولن �ست ِطيعوا أن �عدِلوا �� ٱ‬
‫� َ� َن َ� ُف ٗ‬
‫ور� َّرح ٗ‬
‫ِيما ‪﴾١٢٩‬‬ ‫وها َكٱل ۡ ُم َع َّل َقةِ� �ن تُ ۡصل ُِحوا ْ َو َ� َّت ُقوا ْ فَإ َّن ٱ َّ َ‬
‫ََ َُ َ‬
‫�تذر‬
‫ِ‬
‫]اﻟﻨﺴﺎء ‪[١٢٩ :‬‬

‫ﻫﺮ ﭼﻪ ﺑﮑﻮﺷﯿﺪ ﺑﺎز ﻫﻢ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﯿﺪ ﻣﯿﺎن زﻧﺎﻧﺘﺎن ﺑﻪ ﻋﺪاﻟﺖ رﻓﺘﺎر ﮐﻨﯿﺪ؛ ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ )ﺑﻪ ﯾﮑﯽ از‬
‫آﻧﺎن( ﺑﻪﮐﻠﯽ و ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﻣﺘﻤﺎﯾﻞ ﻧﺸﻮﯾﺪ ﮐﻪ دﯾﮕﺮي را ﺑﻼﺗﮑﻠﯿﻒ رﻫﺎ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ‪ .‬و اﮔﺮ اﺻﻼح و‬
‫ﭘﺮﻫﯿﺰﮐﺎري ﭘﯿﺸﻪ ﺳﺎزﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻪراﺳﺘﯽ ﮐﻪ اﷲ آﻣﺮزﻧﺪهي ﻣﻬﺮورز اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ ،/‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﺑﺎب‪ :‬ﺳﻔﺎرش درﺑﺎرهي زﻧﺎن«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﺳﻔﺎرش درﺑﺎرهي رﻓﺘﺎر‬
‫ﻧﯿﮏ ﺑﺎ زﻧﺎن و ﭘﯿﺸﻪ ﮐﺮدن ﺗﻘﻮا و ﺧﺪاﺗﺮﺳﯽ در ﺑﺮﺧﻮرد ﺑﺎ آﻧﺎن؛ زﯾﺮا زﻧﺎن‪ ،‬ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ‬
‫ﻣﺮدان ﻫﺴﺘﻨﺪ ﺗﺎ در ﮐﻨﺎر آنﻫﺎ ﮐﺎﻣﻞ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ض﴾ ]اﻟﻨﺴﺎء ‪[٣٤ :‬‬
‫ض ُه ۡم َ َ ٰ َ ۡ‬
‫ّ َ ُ َ َّ ٰ ُ َ َ َ ّ َ ٓ ِ َ َ َّ َ َّ ُ َ ۡ َ‬
‫� �ع ٖ‬ ‫لرجال ق�مون � ٱلنِساء بِما فضل ٱ� �ع‬ ‫﴿ٱ ِ‬
‫ﻣﺮدان‪ ،‬ﺳﺮﭘﺮﺳﺖ زﻧﺎﻧﻨﺪ؛ ﺑﺪان ﺳﺒﺐ ﮐﻪ اﷲ ﺑﺮﺧﯽ از اﯾﺸﺎن را ﺑﺮ ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕﺮ ﺑﺮﺗﺮي داده‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﺆﻟﻒ‪ ،/‬اﯾﻦ آﯾﻪ را ذﮐﺮ ﮐﺮده ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫ۡ ۡ‬ ‫َ َ ُ ُ‬
‫]اﻟﻨﺴﺎء ‪[١٩ :‬‬ ‫�وه َّن ب ِٱل َمع ُر ِ �‬
‫وف﴾‬ ‫﴿و� ِ‬
‫و ﺑﺎ زﻧﺎن ﺑﻪ ﻧﯿﮑﯽ رﻓﺘﺎر ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻌﺮوف‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﮐﺎر ﯾﺎ روش ﭘﺴﻨﺪﯾﺪهايﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻮرد ﺗﺄﯾﯿﺪ ﺷﺮﯾﻌﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و در‬
‫ﻋ‪‬ﺮف ﻣﺮدم ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﻣﺮي ﻧﯿﮏ و ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه‪ ،‬ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ؛ ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﺎﻧﺪ ﮐﻪ در‬
‫اﯾﻦ ﻣﯿﺎن‪ ،‬ﺗﺄﯾﯿﺪ ﺷﺮﯾﻌﺖ‪ ،‬اﻋﺘﺒﺎر دارد؛ ﯾﻌﻨﯽ آنﭼﻪ ﺷﺮﯾﻌﺖ‪ ،‬ﺗﺄﯾﯿﺪ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه اﺳﺖ و‬
‫آنﭼﻪ ﮐﻪ ﺗﺄﯾﯿﺪ ﻧﮑﻨﺪ‪ ،‬ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ اﮔﺮﭼﻪ ﻣﺮدم‪ ،‬آن را ﻧﯿﮏ ﺑﭙﻨﺪارﻧﺪ‪.‬‬
 ‫‪39‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺳﻔﺎرش درﺑﺎرهي رﻓﺘﺎر ﻧﯿﮏ ﺑﺎ زﻧﺎن‬

‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫َ َ َۡ َ ُ ْٓ َ َ ۡ ُ ْ َۡ َ ّ ٓ َ‬
‫]اﻟﻨﺴﺎء ‪[١٢٩ :‬‬ ‫� ٱلن ِ َساءِ َول ۡو َح َر ۡص ُت ۡمۖ﴾‬ ‫﴿ولن �ست ِطيعوا أن �عدِلوا �‬
‫ﻫﺮ ﭼﻪ ﺑﮑﻮﺷﯿﺪ ﺑﺎز ﻫﻢ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﯿﺪ ﻣﯿﺎن زﻧﺎﻧﺘﺎن ﺑﻪ ﻋﺪاﻟﺖ رﻓﺘﺎر ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ آﯾﻪ‪ ،‬ﺧﻄﺎب ﺑﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﯿﺶ از ﯾﮏ ﻫﻤﺴﺮ دارﻧﺪ؛ اﷲ‪ ‬در اﯾﻦ آﯾﻪ‬
‫ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﻫﺮﭼﻪ ﺑﮑﻮﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎز ﻫﻢ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ در ﻣﯿﺎن ﻫﻤﺴﺮاﻧﺶ ﺑﻪﻋﺪاﻟﺖ‬
‫رﻓﺘﺎر ﮐﻨﺪ؛ زﯾﺮا ﻣﻮاردي ﭼﻮن‪ :‬ﻣﻬﺮ و ﻣﺤﺒﺖ ﻗﻠﺒﯽ‪ ،‬و ﻣﯿﻞ و ﻋﻼﻗﻪ و اﻣﺜﺎل آن‪ ،‬در‬
‫اﺧﺘﯿﺎر اﻧﺴﺎن ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫اﻣﺎ رﻋﺎﯾﺖ ﻋﺪاﻟﺖ در ﻣﺴﺎﯾﻠﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺧﺮج و ﻧﻔﻘﻪ‪ ،‬ﺗﻘﺴﯿﻢ اوﻗﺎت‪ ،‬ﻟﺒﺎس و اﻣﺜﺎل آن‪،‬‬
‫ﺑﻪﺳﺎدﮔﯽ اﻣﮑﺎنﭘﺬﯾﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا رﻋﺎﯾﺖ ﻋﺪاﻟﺖ در ﻣﯿﺎن ﻫﻤﺴﺮان‪ ،‬در راﺑﻄﻪي ﺑﺎ ﻣﯿﻞ و‬
‫ﻋﻼﻗﻪي ﻗﻠﺒﯽ ﮐﻪ ﺧﺎرج از اراده و اﺧﺘﯿﺎر اﻧﺴﺎن اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻤﮑﻦ ﻧﯿﺴﺖ؛ از اﯾﻦرو اﷲ‬
‫َ َ َ َ ۡ َّ َ‬ ‫َ َ َ ُ ْ ُ َّ ۡ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬ف� ت ِميلوا � ٱل َم ۡي ِل � َتذ ُروها كٱل ُم َعلقةِ�﴾ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ )ﺑﻪ ﯾﮑﯽ‬
‫از آﻧﺎن( ﺑﻪﮐﻠﯽ و ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﻣﺘﻤﺎﯾﻞ ﻧﺸﻮﯾﺪ ﮐﻪ دﯾﮕﺮي را ﺑﻼﺗﮑﻠﯿﻒ رﻫﺎ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ«‪ .‬زﯾﺮا‬
‫وﻗﺘﯽ زن ﺑﺒﯿﻨﺪ ﮐﻪ ﺷﻮﻫﺮش‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻮوي او ﺗﻮﺟﻪ ﺑﯿﺶﺗﺮي دارد‪ ،‬ﺑﯽﻗﺮار ﻣﯽﺷﻮد و ﻣﺎﻧﻨﺪ‪‬‬
‫ﭼﯿﺰي ﮐﻪ در ﻣﯿﺎن زﻣﯿﻦ و آﺳﻤﺎن‪ ،‬آوﯾﺰان اﺳﺖ‪ ،‬آراﻣﺶ ﺧﻮد را از دﺳﺖ ﻣﯽدﻫﺪ‪.‬‬
‫ور� َّرح ٗ‬
‫ِيما ‪ ﴾١٢٩‬ﯾﻌﻨﯽ‪:‬‬ ‫ﺳﭙﺲ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪�﴿ :‬ن تُ ۡصل ُِحوا ْ َو َ� َّت ُقوا ْ فَإ َّن ٱ َّ َ‬
‫� َ� َن َ� ُف ٗ‬
‫ِ‬
‫»و اﮔﺮ اﺻﻼح و ﭘﺮﻫﯿﺰﮐﺎري ﭘﯿﺸﻪ ﺳﺎزﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻪراﺳﺘﯽ ﮐﻪ اﷲ آﻣﺮزﻧﺪهي ﻣﻬﺮورز اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻋﺒﺎرﺗﯽ‪ ،‬اﮔﺮ راه درﺳﺖ را در ﭘﯿﺶ ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ و ﺑﺎ رﻋﺎﯾﺖ ﻋﺪاﻟﺖ در ﻣﯿﺎن ﻫﻤﺴﺮاﻧﺘﺎن‬
‫ﺗﻘﻮا ﭘﯿﺸﻪ ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﺷﻤﺎ را ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﻣﯿﻞ و ﻋﻼﻗﻪي ﻗﻠﺒﯽ ﮐﻪ در اﺧﺘﯿﺎر ﺷﻤﺎ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﻣﺆاﺧﺬه ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ و ﺗﻨﻬﺎ در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﻣﺴﺎﯾﻠﯽ ﻣﺆاﺧﺬه ﻣﯽﺷﻮﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﻪاراده و در‬
‫اﺧﺘﯿﺎر ﺷﻤﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫اﯾﻦ آﯾﻪ و دﯾﮕﺮ دادهﻫﺎي ﮐﺘﺎب و ﺳﻨﺖ‪ ،‬ﺑﯿﺎنﮔﺮ اﻫﻤﯿﺖ ﻋﻄﻮﻓﺖ و ﻣﻬﺮﺑﺎﻧﯽ ﺑﺎ زﻧﺎن‬
‫و رﻋﺎﯾﺖ ﺣﻘﻮق آﻧﺎن و ﻧﯿﺰ رﻓﺘﺎر ﻧﯿﮏ ﺑﺎ آنﻫﺎﺳﺖ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ درﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﻣﺮدي‬
‫ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺗﻮﻗﻊ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻫﻤﺴﺮش ﻫﻤﻪي ﺣﻘﻮق او را ادا ﮐﻨﺪ؛ از اﯾﻦرو ﻫﺮ ﻣﺮدي‬
‫ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺨﺸﯽ از ﺣﻘﻮق ﺧﻮد را ﻧﺎدﯾﺪه ﺑﮕﯿﺮد‪.‬‬
‫***‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪40‬‬
‫َّ ْ َ َ‬ ‫ﺘﻮ ُﺻﻮا ﺑﺎﻟنِّﺴﺎءِ ْ ً‬ ‫ْ‬
‫اﺳ ْ‬ ‫َ َ ُ ُ‬
‫ﺧ�ا‪ ،‬ﻓﺈِن اﻤﻟﺮأة‬ ‫ِ‬ ‫‪ -٢٧٨‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل َرﺳﻮل اﷲِ‪» :‬‬
‫َ َْ‬ ‫ْ‬ ‫َ ْ َ َ ُ ُُ َ َْ‬ ‫ِّ َ ْ‬ ‫َّ َ ْ َ‬ ‫ُ َ ْ ْ َ‬
‫ﺮﺴﺗﻪ‪ ،‬و�ِن ﺗﺮ�ﺘﻪ‪ ،‬لﻢ‬ ‫ﺿﻠﻊ‪َ ،‬و�ِن أﻋﻮج ﻣﺎ ﻲﻓ الﻀﻠﻊِ أﻋﻼه‪ ،‬ﻓﺈِن ذﻫﺒﺖ ﺗ ِﻘﻴﻤﻪ ﻛ‬ ‫ﺧﻠِﻘﺖ ﻣِﻦ ِ‬
‫ِّ َ‬ ‫ْ ُ‬ ‫ْ َ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬
‫ﻳﺰل أﻋﻮج‪ ،‬ﻓﺎﺳﺘﻮﺻﻮا ﺑِﺎﻟنﺴﺎءِ«‪ ] .‬ﹲ‬
‫َ‬ ‫َ ْ‬ ‫ْ ََ‬ ‫ْ َََْ‬ ‫َْ ُ‬
‫ﻛﺮﺴ�ﻬﺎ‪ ،‬و� ِ ِن اﺳﺘﻤﺘﻌﺖ ﺑِﻬﺎ‪،‬‬ ‫اﻤﻟﺮأة ﺎﻛلﻀﻠﻊِ إِن أ�ﻤﺘﻬﺎ‬ ‫رواﻳﺔ ﻲﻓ الﺼﺤﻴﺤ�‪» :‬‬ ‫ٍ‬ ‫و�‬
‫َ ٌ‬ ‫ْ َ ْ‬
‫اﺳﺘﻤﺘﻌﺖ و�ِﻴﻬﺎ ﻋﻮج«‪.‬‬
‫َ ْ‬ ‫َ َ َ‬ ‫َ َ ْ َْ‬ ‫َّ ْ َ َ ُ ْ‬
‫ﻴﻢ لﻚ ﻰﻠﻋ ﻃﺮ�ﻘ ٍﺔ‪ ،‬ﻓﺈِن‬ ‫ﺿﻠﻊ‪ ،‬ﻟﻦ �ﺴﺘ ِﻘ‬ ‫و� رواﻳﺔ ﻤﻟﺴﻠﻢ‪» :‬إِن اﻤﻟﺮأة ﺧﻠِﻘﺖ ﻣِﻦ ِ‬
‫ُ‬ ‫ََ ََ ْ ُ َ‬ ‫ْ َ َْ َ ُ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ َ َْ َ َ‬ ‫ْ‬
‫ﺮﺴﻫﺎ ﻃﻼﻗﻬﺎ«‪.‬‬ ‫اﺳﺘﻤﺘﻌﺖ ﺑِﻬﺎ‪ ،‬اﺳﺘﻤﺘﻌﺖ ﺑِﻬﺎ و�ِﻴﻬﺎ ﻋ َﻮج‪ ،‬و�ِن ذﻫﺒﺖ ﺗﻘﻴﻤﻬﺎ ﻛﺮﺴ�ﻬﺎ‪ ،‬و�‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻪ وﺻﯿﺖ ﻣﻦ درﺑﺎرهي‬
‫ﺧﻮشرﻓﺘﺎري ﺑﺎ زﻧﺎن ﺗﻮﺟﻪ ﮐﻨﯿﺪ؛ زﯾﺮا زن‪ ،‬از دﻧﺪهي ﭘﻬﻠﻮ آﻓﺮﯾﺪه ﺷﺪه و ﮐﺞﺗﺮﯾﻦ‬
‫ﺑﺨﺶ دﻧﺪه‪ ،‬ﻗﺴﻤﺖ‪ ‬ﺑﺎﻻي آن اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﺑﺨﻮاﻫﯽ راﺳﺘﺶ ﮐﻨﯽ‪ ،‬ﻣﯽﺷﮑﻨﺪ و اﮔﺮ رﻫﺎﯾﺶ‬
‫ﻧﻤﺎﯾﯽ‪ ،‬ﻫﻢﭼﻨﺎن ﮐﺞ ﺑﺎﻗﯽ ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ؛ ﭘﺲ ﺳﻔﺎرﺷﻢ را درﺑﺎرهي زﻧﺎن رﻋﺎﯾﺖ ﮐﻨﯿﺪ«‪.‬‬
‫و در رواﯾﺘﯽ دﯾﮕﺮ در »ﺻﺤﯿﺤﯿﻦ« آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬زن‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ دﻧﺪهي ﭘﻬﻠﻮﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ‬
‫ﻗﺼﺪ راﺳﺖ ﮐﺮدن آن را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯽ‪ ،‬آن را ﻣﯽﺷﮑﻨﯽ؛ و اﮔﺮ ﺑﺨﻮاﻫﯽ از او ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪ‬
‫ﺷﻮي‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎ ﮐﺠﯽاش ﺑﺴﺎزي و اﮔﺮ ﺑﺨﻮاﻫﯽ راﺳﺘﺶ ﮐﻨﯽ‪ ،‬ﻣﯽﺷﮑﻨﺪ و ﺷﮑﺴﺘﻨﺶ‪،‬‬
‫ﻃﻼقِ اوﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ ،/‬در ﺣﺪﯾﺜﯽ ﮐﻪ از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬درﺑﺎرهي ﺧﻮشرﻓﺘﺎري ﺑﺎ زﻧﺎن ﻧﻘﻞ ﮐﺮده‪،‬‬
‫ﯾﺎدآور ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺳﻔﺎرش ﻣﺮا درﺑﺎرهي ﺧﻮشرﻓﺘﺎري ﺑﺎ زﻧﺎن‪،‬‬
‫رﻋﺎﯾﺖ ﮐﻨﯿﺪ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎ زﻧﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﯿﮑﯽ رﻓﺘﺎر ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ؛ زﯾﺮا زنﻫﺎ اﺣﺴﺎس و ﻋﺎﻃﻔﻪ ﺑﺮ ﻋﻘﻞ‬
‫و دﯾﻦِ زن‪ ،‬ﻏﺎﻟﺐ اﺳﺖ و از دﻧﺪهي ﭘﻬﻠﻮ آﻓﺮﯾﺪه ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬آدم‪ ‬را‬
‫ﺑﺪون ﻫﯿﭻ ﭘﺪر و ﻣﺎدري از ﺧﺎك آﻓﺮﯾﺪ و ﺑﻪ ﭘﺪﯾﺪآﻣﺪن او‪ ،‬دﺳﺘﻮر داد و ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫ﺑﻪوﺟﻮد ﺑﯿﺎ‪ ،‬و او‪ ،‬ﺑﻪوﺟﻮد آﻣﺪ و آنﮔﺎه ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬اراده ﮐﺮد ﻧﺴﻞ ﺑﺸﺮ را در زﻣﯿﻦ‬
‫ﭘﺮاﮐﻨﺪه ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻫﻤﺴﺮِ آدم‪ ‬را از ﺧﻮدش ﺧﻠﻖ ﮐﺮد؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻫﻤﺴﺮ آدم را از دﻧﺪهي‬
‫ﭘﻬﻠﻮﯾﺶ آﻓﺮﯾﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﺨﻮاﻫﺪ از دﻧﺪهي ﮐﺞ اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎ ﮐﺠﯽاش ﺑﺴﺎزد و‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪3331 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1468 :‬‬

 ‫‪41‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺳﻔﺎرش درﺑﺎرهي رﻓﺘﺎر ﻧﯿﮏ ﺑﺎ زﻧﺎن‬

‫اﮔﺮ ﻗﺼﺪ راﺳﺖ ﮐﺮدن آن را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬آن را ﻣﯽﺷﮑﻨﺪ‪ .‬زن ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ؛‬
‫ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ ﺑﺨﻮاﻫﯿﺪ از او ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪ ﺷﻮﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺗﺎ آنﺟﺎ ﮐﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎ ﮐﺠﯽاش‬
‫ﺑﺴﺎزﯾﺪ و اﮔﺮ ﺑﺨﻮاﻫﯿﺪ راﺳﺘﺶ ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬راﺳﺖ ﻧﻤﯽﺷﻮد؛ ﺣﺘﯽ اﮔﺮ زﻧﯽ دﯾﻦدار ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎز‬
‫ﻫﻢ ﺑﻪ ﻣﻘﺘﻀﺎي ﻃﺒﯿﻌﺘﺶ در ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ ﺑﻪ ﻣﯿﻞِ ﺷﻮﻫﺮش ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﻟﺬا ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎ زن‬
‫ﻣﺪارا ﮐﺮد و اﮔﺮ ﻗﺼﺪ راﺳﺖ ﮐﺮدﻧﺶ را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﺪ‪ ،‬ﻣﯽﺷﮑﻨﺪ و ﺷﮑﺴﺘﻨﺶ‪ ،‬ﻃﻼقِ‬
‫اوﺳﺖ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺗﻼش ﻧﺎﺑﺠﺎي ﺷﻤﺎ ﺑﺮاي راﺳﺖ ﮐﺮدﻧﺶ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻧﻤﯽرﺳﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ‬
‫ﺳﺮاﻧﺠﺎم‪ ،‬ﺧﺴﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮﯾﺪ و او را ﻃﻼق ﻣﯽدﻫﯿﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬رﻫﻨﻤﻮدي از ﺳﻮي رﺳﻮلاﷲ‪ ‬درﺑﺎرهي ﺧﻮشرﻓﺘﺎري و ﻣﺪارا ﺑﺎ‬
‫زﻧﺎن اﺳﺖ و ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺎﯾﺪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻫﻤﺴﺮش‪ ،‬ﺑﺎﮔﺬﺷﺖ‪ ،‬ﻣﻬﺮﺑﺎن و‬
‫ﺑﯽﺗﻮﻗﻊ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫﴿ ُخذ ٱ ۡل َع ۡف َو َوأۡ ُم ۡر بٱ ۡل ُع ۡر ِف َوأَ ۡعر ۡض َعن ٱ ۡل َ‬
‫�ٰهل َ‬
‫ِ� ‪﴾١٩٩‬‬
‫]اﻷﻋﺮاف‪[١٩٩ :‬‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ﻋﻔﻮ و ﮔﺬﺷﺖ )در ﭘﯿﺶ( ﺑﮕﯿﺮ و ﺑﻪ ﮐﺎر ﻧﯿﮏ و ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه ﻓﺮﻣﺎن ﺑﺪه و از ﺟﺎﻫﻼن روي ﺑﮕﺮدان‪.‬‬
‫زن‪ ،‬ﻫﺮﭼﻪ ﺧﻮب ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻣﮑﺎن ﻧﺪارد ﮐﻪ ﺻﺪ در ﺻﺪ ﻫﻤﺎن ﭼﯿﺰي ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻣﺮد‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ و ﻫﯿﭻ ﻋﯿﺒﯽ در او ﻧﺒﺎﺷﺪ؛ ﻟﺬا ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎ‬
‫ﮐﺠﯽاش ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬زﯾﺮا اﮔﺮ ﯾﮏ اﺧﻼق ﺑﺪ در او وﺟﻮد دارد‪ ،‬اﺧﻼق دﯾﮕﺮي در او‬
‫ﯾﺎﻓﺖ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻣﻮرد ﭘﺴﻨﺪ اﻧﺴﺎن اﺳﺖ؛ ﻟﺬا ﻋﻼوه ﺑﺮ ﺻﺒﺮ و ﺣﻮﺻﻠﻪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎ‬
‫وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﺧﻮﺑﯽ ﮐﻪ در زن وﺟﻮد دارد‪ ،‬از ﻋﯿﻮﺑﺶ ﭼﺸﻢﭘﻮﺷﯽ ﮐﺮد‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪،‬‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫�� َكث ِ ٗ‬ ‫َ ۡ َُ ْ َ ۡٗ‬
‫�ٔا َو�َ ۡج َع َل ٱ َّ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ُُۡ ُ‬
‫�� ‪﴾١٩‬‬ ‫� �ِيهِ َخ ۡ ٗ‬ ‫� أن ت�رهوا ش‬‫وه َّن َ� َع َ ٰٓ‬ ‫﴿فإِن ك ِرهتم‬
‫]اﻟﻨﺴﺎء ‪[١٩ :‬‬
‫و اﮔﺮ از آﻧﺎن ﺧﻮﺷﺘﺎن ﻧﻤﯽآﻣﺪ‪ ،‬ﺑﺪاﻧﯿﺪ ﮐﻪ ﭼﻪ ﺑﺴﺎ ﭼﯿﺰي را ﻧﺎﮔﻮار ﻣﯽداﻧﯿﺪ‪ ،‬وﻟﯽ اﷲ در آن ﺧﯿﺮ‬
‫ﻓﺮاواﻧﯽ ﻗﺮار داده اﺳﺖ‪.‬‬
‫***‬
‫َ َ َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َ َ‬
‫ﻲﺒ‪� ‬ﻄﺐ‪ ،‬وذﻛﺮ اﻨﻟَّﺎﻗﺔ واﺬﻟِى ﻋﻘﺮﻫﺎ‪،‬‬
‫ُْ‬ ‫‪ -٢٧٩‬وﻋﻦ ﻋﺒﺪ اﷲ ﺑﻦ َز ْﻣ َﻌ َﺔ‪� ‬ﻧَّﻪ َﺳ ِﻤ َﻊ اﻨﻟَّ َّ‬
‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ٌ‬ ‫ٌ‬ ‫ﺒﻌﺚ َﻬﻟﺎ َر ُﺟ ٌﻞ ﻋﺰ ٌ‬
‫�ﺰ‪ ،‬ﺎﻋرِم ﻣﻨِﻴﻊ ﻲﻓ رﻫ ِﻄ ِﻪ« � َّﻢ‬
‫ْ َ‬ ‫َ َ ُ ُ‬
‫ﻓﻘﺎل َرﺳﻮل اﷲِ‪     » :‬اﻧ‬
‫ِ‬
‫َ َّ ُ‬ ‫ْ ُ ْ ََُ ْ َْْ‬ ‫ْ ُ َ َ ُ ْ‬ ‫َّ َ‬ ‫َ َ‬ ‫َ َ ِّ‬
‫� امﺮأﺗﻪ ﺟ� اﻟﻌﺒ ِﺪ ﻓﻠﻌﻠﻪ‬ ‫ِﻴﻬﻦ‪ ،‬ﻓﻘﺎل‪» :‬ﻳﻌ ِﻤﺪ أﺣﺪ�ﻢ ﻓﻴﺠ ِ‬ ‫ِ‬ ‫�‬ ‫ﻮﻋﻆ‬ ‫ﻓ‬ ‫ﺴﺎء‪،‬‬ ‫ذﻛﺮ اﻟن‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪42‬‬
‫ُ َ َ َ ُ‬
‫�ﻢْ‬ ‫َّ ْ َ‬ ‫ُ َ ُ‬ ‫َُ ْ‬ ‫ُ‬
‫الﺮﻀﻃ ِﺔ وﻗﺎل‪» :‬ل َِﻢ ﻳﻀﺤﻚ أﺣﺪ‬ ‫ﺿﺤﻜﻬ ْﻢ ﻣِﻦ‬
‫ِ‬ ‫ﻳﻀﺎﺟﻌﻬﺎ ﻣِﻦ آﺧِﺮ ﻳﻮﻣِ ِﻪ« � َّﻢ َوﻋﻈﻬ ْﻢ ﻲﻓ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫َّ‬
‫مِﻤﺎ ﻳﻔﻌﻞ؟« ]ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ زﻣﻌﻪ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽاش‪،‬‬
‫َ‬
‫درﺑﺎرهي ﺷﺘﺮ ﺻﺎﻟﺢ‪ ‬و ﮐﺴﯽ ﮐﻪ آن را ﭘ‪‬ﯽ ﮐﺮد‪ ،‬ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺖ و ﻓﺮﻣﻮد‪﴿» :‬إِذِ ٱ� َب َعث‬
‫َۡ َ‬
‫أشقٮ ٰ َها ‪ (2 ) ﴾١٢‬ﻣﺮدي ﮐﻪ در ﻣﯿﺎن ﻗﻮﻣﺶ ﺑﯽﻧﻈﯿﺮ و ﮔﺮاﻣﯽ‪ ،‬ﻣﻘﺘﺪر‪ ،‬و ﺑﺴﯿﺎر ﺗﺒﻬﮑﺎر ﺑﻮد‪،‬‬
‫ﺑﻪﺳﺮﻋﺖ ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ )و ﻣﺎدهﺷﺘﺮ را ﭘﯽ ﮐﺮد(«‪ .‬ﺳﭙﺲ درﺑﺎرهي زﻧﺎن ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺖ و‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﺮﺧﯽ از ﺷﻤﺎ‪ ،‬ﻫﻤﺴﺮاﻧﺸﺎن را ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﺮدهي زرﺧﺮﯾﺪ‪ ،‬ﮐﺘﮏ ﻣﯽزﻧﻨﺪ و ﭼﻪﺑﺴﺎ در‬
‫ﭘﺎﯾﺎن ﻫﻤﺎن روز‪ ،‬ﺑﺎ او ﻫﻢﺑﺴﺘﺮ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ«! ﺳﭙﺲ ﻣﺮدم را درﺑﺎرهي ﺑﺎدي ﮐﻪ از ﺷﮑﻢ‬
‫ﺧﺎرج ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻧﺼﯿﺤﺖ ﮐﺮد و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﭼﺮا ﺑﺮﺧﯽ از ﺷﻤﺎ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﮐﺎري ﮐﻪ از‬
‫ﺧﻮدﺷﺎن ﺳﺮ ﻣﯽزﻧﺪ‪ ،‬دﯾﮕﺮان را ﻣﺴﺨﺮه ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؟«‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ ،/‬از ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ زﻣﻌﻪ‪ ‬ﻧﻘﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ وي‪ ،‬ﭘﺎيِ ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﺧﻄﺒﻪﻫﺎ ﯾﺎ ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽﻫﺎي رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﺮ دو ﮔﻮﻧﻪ ﺑﻮد؛‬
‫ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽﻫﺎي ﺛﺎﺑﺖ و ﻣﺸﺨﺺ‪ ،‬و ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽﻫﺎي اﺗﻔﺎﻗﯽ و ﻏﯿﺮﺛﺎﺑﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﺿﺮورت‬
‫ﺧﺎﺻﯽ اﯾﺮاد ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ ﺑﺮﺧﯽ از ﺧﻄﺒﻪﻫﺎ و ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽﻫﺎي رﺳﻮلاﷲ‪،‬‬
‫ﺛﺎﺑﺖ ﺑﻮد و زﻣﺎن ﻣﺸﺨﺼﯽ داﺷﺖ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ روز ﺟﻤﻌﻪ ﯾﺎ ﺧﻄﺒﻪﻫﺎي ﻋﯿﺪ ﻓﻄﺮ و‬
‫ﻗﺮﺑﺎن‪ ،‬ﯾﺎ ﺧﻄﺒﻪاي ﮐﻪ ﭘﺲ از ﻧﻤﺎز ﮐﺴﻮف )ﺧﻮرﺷﯿﺪﮔﺮﻓﺘﮕﯽ( اﯾﺮاد ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪ .‬و ﺑﺮﺧﯽ‬
‫از ﺧﻄﺒﻪﻫﺎ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﺣﺴﺐ ﺿﺮورت و ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺷﺮاﯾﻂ‪ ،‬اﻧﺠﺎم ﻣﯽﺷﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ رﺳﻮلاﷲ‪،‬‬
‫ﻃﺒﻖ ﻧﯿﺎز و ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﺿﺮورت ﯾﺎ ﺳﺒﺒﯽ ﺧﺎص‪ ،‬در ﻣﯿﺎنِ ﻣﺮدم ﺑﺮﻣﯽﺧﺎﺳﺖ و ﺑﺮاي آنﻫﺎ‬
‫ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬ﮔﺎه ﺑﺮاي ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ ﺑﺎﻻي ﻣﻨﺒﺮ ﻣﯽرﻓﺖ و ﮔﺎه اﯾﺴﺘﺎده ﺑﻪ اﯾﺮاد‪‬‬
‫ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ ﻣﯽﭘﺮداﺧﺖ؛ و ﮔﺎه روي ﺷﺘﺮي ﻣﯽاﯾﺴﺘﺎد و در ﭘﺎرهاي از ﻣﻮارد ﻧﯿﺰ ﺑﺮ ﯾﮑﯽ‬
‫از ﯾﺎراﻧﺶ ﺗﮑﯿﻪ ﻣﯽزد و ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ ﻣﯽ ﮐﺮد؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺷﺮاﯾﻂ‪ ،‬ﻧﺤﻮهي ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﺘﻔﺎت ﺑﻮد‪ .‬زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﻫﻞ ﺗﮑﻠّﻒ ﻧﺒﻮد؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎ رﻋﺎﯾﺖ ﻣﻮازﯾﻦ ﺷﺮﻋﯽ‪ ،‬از‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪4942 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2855 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺳﻮرهي ﺷﻤﺲ‪ ،‬آﯾﻪي ‪12‬؛ ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬آنﮔﺎه ﮐﻪ ﺑﺪﺑﺨﺖ ﺗﺮﯾﻦ آن ﻗﻮم )ﺑﺮاي ﭘﯽ ﮐﺮدن ﻣﺎدهﺷﺘﺮ( ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪43‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺳﻔﺎرش درﺑﺎرهي رﻓﺘﺎر ﻧﯿﮏ ﺑﺎ زﻧﺎن‬

‫اﻣﮑﺎﻧﺎت ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﻧﻤﻮد و در ﻋﯿﻦ ﺣﺎل‪ ،‬ﭼﯿﺰي ﮐﻪ وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬درﺧﻮاﺳﺖ‬
‫ﻧﻤﯽﮐﺮد‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در ﯾﮑﯽ از ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽﻫﺎﯾﺶ ﮐﻪ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ زﻣﻌﻪ‪ ‬ﺣﻀﻮر داﺷﺖ‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»ﺑﺮﺧﯽ از ﺷﻤﺎ ﻫﻤﺴﺮان ﺧﻮد را ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﺮدهي زرﺧﺮﯾﺪ‪ ،‬ﮐﺘﮏ ﻣﯽزﻧﻨﺪ«؛ ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﮐﻪ‬
‫ﮔﻮﯾﺎ ﻫﯿﭻ ﻋﻼﻗﻪ و ﭘﯿﻮﻧﺪي در ﻣﯿﺎن آنﻫﺎ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎ زن‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﯾﮏ اﺳﯿﺮ‬
‫رﻓﺘﺎر ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﮐﺎرِ ﺑﺴﯿﺎر زﺷﺘﯽﺳﺖ؛ زﯾﺮا راﺑﻄﻪي ﻣﺮد ﺑﺎ ﻫﻤﺴﺮش‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺮ ﻣﺤﺒﺖ‬
‫و دوﺳﺘﯽ اﺳﺘﻮار ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﺑﻪ رﻓﺘﺎر و ﮔﻔﺘﺎر زﺷﺘﯽ آﻟﻮده ﺷﻮد‪ .‬ﻟﺬا ﻣﻌﻨﺎ ﻧﺪارد ﮐﻪ‬
‫اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻫﻤﺴﺮش را ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﺮدهي زرﺧﺮﯾﺪ ﮐﺘﮏ ﺑﺰﻧﺪ و در ﭘﺎﯾﺎن ﻫﻤﺎن روز ﺑﺎ او‬
‫ﻫﻢﺧﻮاﺑﮕﯽ ﮐﻨﺪ! اﯾﻦ‪ ،‬رويﮐﺮد دوﮔﺎﻧﻪايﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬آن را ﻧﮑﻮﻫﺶ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬راﺳﺖ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﭼﻨﯿﻦ رويﮐﺮدي‪ ،‬ﺷﺎﯾﺴﺘﻪي ﻫﯿﭻ ﺧﺮدﻣﻨﺪي ﻧﯿﺴﺖ‪،‬‬
‫ﺗﺎ ﭼﻪ رﺳﺪ ﺑﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﯾﮏ ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ رويﮐﺮدي داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬درﺑﺎرهي ﻣﻮﺿﻮع دﯾﮕﺮي ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺖ؛ درﺑﺎرهي ﺧﻨﺪﯾﺪن ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ‬
‫ﺑﺎدي ﮐﻪ از ﺷﮑﻢ‪ ،‬ﺧﺎرج ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﺧﻨﺪﯾﺪن ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺎد‪ ‬ﺷﮑﻤﺶ ﺧﺎرج‬
‫ﻣﯽﺷﻮد و ﺻﺪا ﻣﯽ دﻫﺪ‪ ،‬درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﭼﺮا ﺑﺮﺧﯽ از ﺷﻤﺎ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ‬
‫ﮐﺎري ﮐﻪ از ﺧﻮدﺷﺎن ﺳﺮ ﻣﯽزﻧﺪ‪ ،‬دﯾﮕﺮان را ﻣﺴﺨﺮه ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؟« ﺗﻮ ﮐﻪ دﯾﮕﺮان را‬
‫ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ اﯾﻦ ﮐﺎر ﻣﺴﺨﺮه ﻣﯽﮐﻨﯽ‪ ،‬ﻣﮕﺮ اﯾﻦ ﮐﺎر از ﺧﻮدت ﺳﺮ ﻧﻤﯽزﻧﺪ؟ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﮐﺎري‬
‫ﻣﯽﺧﻨﺪد ﯾﺎ از ﮐﺎري ﺗﻌﺠﺐ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ از ﺧﻮدش ﺳﺮ ﻧﻤﯽزﻧﺪ؛ از اﯾﻦرو ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽ را ﮐﻪ از اﯾﻦ ﺑﺎﺑﺖ ﻣﯽﺧﻨﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺳﺮزﻧﺶ ﻓﺮﻣﻮد‪ .‬در ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم دﻧﯿﺎ‪،‬‬
‫ﺑﯿﺮون دادن ﺑﺎد ﺷﮑﻢ در ﻣﯿﺎن ﺟﻤﻊ‪ ،‬ﻋﯿﺐ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻧﻤﯽرود و آن را ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻋﻄﺴﻪ و‬
‫ﺧﻤﯿﺎزه ﻣﯽﭘﻨﺪارﻧﺪ؛ و در ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻧﯿﺰ اﯾﻦ ﮐﺎر را ﺧﯿﻠﯽ ﺑﺪ ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪ .‬در ﻫﺮ‬
‫ﺻﻮرت‪ ،‬اﮔﺮ از ﮐﺴﯽ ﺑﺎد ﺷﮑﻤﺶ ﺧﺎرج ﺷﺪ‪ ،‬درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ او ﺑﺨﻨﺪﯾﻢ و او را‬
‫ﺧﺠﺎﻟﺖ دﻫﯿﻢ‪.‬‬
‫اﯾﻦﺟﺎﺳﺖ ﮐﻪ درﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ اﻧﺴﺎن ﻧﺒﺎﯾﺪ دﯾﮕﺮان را ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﻋﯿﺒﯽ ﮐﻪ در ﺧﻮد او ﻧﯿﺰ‬
‫وﺟﻮد دارد‪ ،‬ﺳﺮزﻧﺶ ﮐﻨﺪ؛ ﭼﻪ ﻣﻌﻨﺎ دارد ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﭼﯿﺰي را ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺧﻮد ﻋﯿﺐ‬
‫ﻧﻤﯽداﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي دﯾﮕﺮان ﻋﯿﺐ ﺑﺪاﻧﺪ؟!‬
‫ﻻزم ﻣﯽداﻧﻢ ﮐﻪ اﯾﻦﺟﺎ ﻧﮑﺘﻪاي را ﯾﺎدآوري ﮐﻨﻢ ﮐﻪ در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم‪ ،‬راﯾﺞ ﺷﺪه اﺳﺖ؛‬
‫ﻫﻤﻪ ﻣﯽداﻧﯿﺪ ﮐﻪ ﺧﻮردن ﮔﻮﺷﺖ‪ ‬ﺷﺘﺮ‪ ،‬وﺿﻮ را ﻣﯽﺷﮑﻨﺪ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ وﺿﻮ داﺷﺖ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪44‬‬

‫و ﮔﻮﺷﺖ ﺷﺘﺮ ﺧﻮرد‪ ،‬ﺑﺮ او واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻧﻤﺎز‪ ،‬وﺿﻮ ﺑﮕﯿﺮد؛ ﻓﺮﻗﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫اﯾﻦ ﮔﻮﺷﺖ‪ ،‬ﻧﯿﻢﭘﺨﺘﻪ ﺑﻮده ﯾﺎ ﺑﻪﻃﻮر ﮐﺎﻣﻞ ﭘﺨﺘﻪ اﺳﺖ؛ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻓﺮﻗﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ‬
‫ﮔﻮﺷﺖ‪ ،‬از ﮐﺪام ﻗﺴﻤﺖ ﺷﺘﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ :‬ﺟﮕﺮ‪ ،‬ﻗﻠﺐ‪ ،‬ﮔﻮﺷﺖ ﺑﺪون ﭼﺮﺑﯽ‪ ،‬ﺷﺶ و ﺳﯿﺮاﺑﯽ‬
‫و اﻣﺜﺎل آن؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺧﻮردن ﮔﻮﺷﺖ ﺷﺘﺮ از ﻫﺮ ﺟﺎي ﺑﺪﻧﺶ ﮐﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬وﺿﻮ را ﻣﯽﺷﮑﻨﺪ‪.‬‬
‫ْ ُ‬ ‫َ َّ‬
‫اﻹ ِﺑ ِﻞ«‪.‬‬
‫ِ‬ ‫ﻮمِ‬‫ﺤﻟُ‬ ‫زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺪون اﯾﻦﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﻗﺴﻤﺘﯽ را ﻣﺴﺘﺜﻨﺎ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺗ َﻮﺿﺌُﻮا ِﻣﻦ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﭘﺲ از ﺧﻮردن ﮔﻮﺷﺖ ﺷﺘﺮ‪ ،‬وﺿﻮ ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ«‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺷﺨﺼﯽ‪ ،‬از رﺳﻮلاﷲ‪‬‬
‫ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬آﯾﺎ ﭘﺲ از ﺧﻮردن ﮔﻮﺷﺖ ﺷﺘﺮ‪ ،‬وﺿﻮ ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻠﻪ«‪ .‬آن ﺷﺨﺺ‪ ،‬ﺳﺆال‬
‫ْ ْ‬
‫ﮐﺮد‪ :‬آﯾﺎ ﭘﺲ از ﺧﻮردن ﮔﻮﺷﺖ ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ‪ ،‬وﺿﻮ ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪ِ » :‬إن ِﺷﺌﺖ«‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪:‬‬
‫»اﮔﺮ ﺑﺨﻮاﻫﯽ‪ .«...‬ﯾﻌﻨﯽ ﮔﻮﺷﺖ ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ‪ ،‬وﺿﻮ را ﻧﻤﯽﺷﮑﻨﺪ و ﺧﻮردن ﮔﻮﺷﺖ ﮔﺎو و‬
‫اﺳﺐ ﻧﯿﺰ ﺷﮑﻨﻨﺪهي وﺿﻮ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬وﻟﯽ اﮔﺮ در ﺣﺎلِ وﺿﻮ‪ ،‬ﮔﻮﺷﺖ ﺷﺘﺮ ﺑﺨﻮرﯾﺪ‪ ،‬ﭼﻪ‬
‫ﺑﻪﻃﻮر ﮐﺎﻣﻞ ﭘﺨﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﭼﻪ ﻧﯿﻢﭘﺨﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن‪ ،‬واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ وﺿﻮ‬
‫ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ‪ .‬وﻟﯽ ﻧﻮﺷﯿﺪن ﺷﯿﺮ ﺷﺘﺮ‪ ،‬ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﻗﻮل ﺻﺤﯿﺢ‪ ،‬وﺿﻮ را ﻧﻤﯽﺷﮑﻨﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ‬
‫دو ﻧﻔﺮ از ﻃﺎﯾﻔﻪي »ﻋ‪‬ﺮﯾﻨﻪ« ﮐﻪ ﺑﯿﻤﺎر ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ از ﺷﯿﺮ و ادرارِ ﺷﺘﺮان ﺻﺪﻗﻪ‬
‫ﺑﺨﻮرﻧﺪ و ﺑﻪ آنﻫﺎ دﺳﺘﻮر ﻧﺪاد ﮐﻪ وﺿﻮ ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ‪ .‬ﻟﺬا اﮔﺮ ﺷﯿﺮ ﺷﺘﺮ‪ ،‬وﺿﻮ را ﻣﯽﺷﮑﺴﺖ‪،‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ آﻧﺎن ﻓﺮﻣﺎن ﻣﯽداد ﮐﻪ وﺿﻮ ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اﮔﺮ ﭘﺲ از ﺧﻮردن ﺷﯿﺮ ﺷﺘﺮ وﺿﻮ‬
‫ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺧﻮردنِ آبِ ﻏﺬاي آبﮔﻮﺷﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﮔﻮﺷﺖ ﺷﺘﺮ ﺗﻬﯿﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬وﺿﻮ‬
‫را ﻧﻤﯽﺷﮑﻨﺪ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ وﺿﻮ ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اﮔﺮ ﮔﻮﺷﺖ ﺷﺘﺮ ﺑﺨﻮرﯾﺪ‪ ،‬واﺟﺐ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ وﺿﻮ ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ؛ ﻟﺬا ﺧﻮردن ﭼﺮﺑﯽِ ﺷﺘﺮ ﻧﯿﺰ وﺿﻮ را ﻣﯽﺷﮑﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪ اي ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﻢ ﺗﺬﮐﺮ دﻫﻢ‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﺳﺒﺒﺶ‪،‬‬
‫اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در ﺿﯿﺎﻓﺘﯽ ﺣﻀﻮر داﺷﺖ ﮐﻪ در آن ﺑﺎ ﮔﻮﺷﺖ ﺷﺘﺮ‪ ،‬ﭘﺬﯾﺮاﯾﯽ‬
‫ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﻣﯿﺎن‪ ،‬ﺑﺎدي از ﯾﮑﯽ از ﺣﺎﺿﺮان‪ ،‬ﺧﺎرج ﺷﺪ؛ وﻟﯽ ﻣﻌﻠﻮم ﻧﺸﺪ ﮐﻪ ﭼﻪ‬
‫ﮐﺴﯽ ﺑﻮد‪ .‬ﻟﺬا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬ﮔﻮﺷﺖ ﺷﺘﺮ ﺧﻮرده اﺳﺖ‪ ،‬وﺿﻮ ﺑﮕﯿﺮد«‪ .‬ﻟﺬا‬
‫ﻫﻤﻪ‪ ،‬ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻨﺪ و وﺿﻮ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1469 :‬‬

 ‫‪45‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺳﻔﺎرش درﺑﺎرهي رﻓﺘﺎر ﻧﯿﮏ ﺑﺎ زﻧﺎن‬

‫و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن اﯾﻦ را ﺳﺒﺐ وﺿﻮ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﭘﺲ از ﺧﻮردن ﮔﻮﺷﺖ ﺷﺘﺮ داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ؛ اﯾﻦ‪،‬‬
‫رواﯾﺖ ﺑﯽاﺳﺎﺳﯽﺳﺖ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﺣﮑﻤﺘﯽ ﮐﻪ ﻓﻘﻂ اﷲ ﻣﯽ داﻧﺪ‪ ،‬دﺳﺘﻮر داد ﮐﻪ‬
‫ﭘﺲ از ﺧﻮردن ﮔﻮﺷﺖ ﺷﺘﺮ وﺿﻮ ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ‪ .‬ﮔﺎه ﻣﺎ‪ ،‬ﺑﻪ ﺣﮑﻤﺖ رﻫﻨﻤﻮدﻫﺎ و دﺳﺘﻮرﻫﺎي‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﭘﯽ ﻣﯽﺑﺮﯾﻢ و ﮔﺎه ﺣﮑﻤﺘﺶ را درك ﻧﻤﯽ ﮐﻨﯿﻢ؛ در ﻫﺮ ﺻﻮرت ﺑﺮ ﻣﺎ واﺟﺐ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ از دﺳﺘﻮر ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﻃﺎﻋﺖ ﮐﻨﯿﻢ‪ .‬ﻟﺬا ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬دﺳﺘﻮر داده اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﭘﺲ از ﺧﻮردن ﮔﻮﺷﺖ ﺷﺘﺮ وﺿﻮ ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ‪ ،‬ﮐﺎﻓﯽﺳﺖ و ﺑﺎﯾﺪ اﻃﺎﻋﺖ ﻧﻤﺎﯾﯿﻢ‪.‬‬
‫***‬
‫ُْ ًَ ْ َ‬ ‫َْ ْ ُْ‬ ‫َ َ ُ ُ‬
‫‪ -٢٨٠‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل َرﺳﻮل اﷲِ‪» :‬ﻻ �ﻔ َﺮك مﺆﻣ ٌِﻦ مﺆﻣِﻨﺔ إِن ﻛ ِﺮه ﻣِﻨﻬﺎ‬
‫ْ َ َ‬ ‫ُ ً‬
‫) ‪(1‬‬ ‫آﺧ َﺮ« أ ْو ﻗﺎل‪َ ْ » :‬‬
‫ﻏ�هُ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬ ‫ﻠﻘﺎ ِ َ‬
‫رﻲﺿ ﻣِﻨﻬﺎ‬ ‫ﺧ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﯿﭻ ﻣﺮد‪ ‬ﻣﺆﻣﻨﯽ‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﻧﯽ‬
‫ﻣﺆﻣﻦ )ﯾﻌﻨﯽ ﻫﻤﺴﺮ ﺧﻮﯾﺶ( ﺑﺪ ﻧَﺒ‪‬ﺮد؛ زﯾﺮا اﮔﺮ ﯾﮏ اﺧﻼﻗﺶ را ﻧﻤﯽﭘﺴﻨﺪد‪ ،‬اﺧﻼق‬
‫دﯾﮕﺮش را ﻣﯽﭘﺴﻨﺪد«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﻧﻘﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﯿﭻ ﻣﺮد‪ ‬ﻣﺆﻣﻨﯽ‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﻧﯽ ﻣﺆﻣﻦ )ﯾﻌﻨﯽ ﻫﻤﺴﺮ ﺧﻮﯾﺶ( ﺑﺪ ﻧَﺒ‪‬ﺮد؛‬
‫زﯾﺮا اﮔﺮ ﯾﮏ اﺧﻼﻗﺶ را ﻧﻤﯽﭘﺴﻨﺪد‪ ،‬اﺧﻼق دﯾﮕﺮش را ﻣﯽﭘﺴﻨﺪد«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ ﻣﺮدي‪،‬‬
‫در ﻫﻤﺴﺮش اﺧﻼقِ ﺑﺪي دﯾﺪ ﮐﻪ ﺧﻮﺷﺎﯾﻨﺪ وي ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﻪﮐﻠﯽ از او ﺑﺪ ﺑﺒ‪‬ﺮَد ﯾﺎ‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ او ﮐﯿﻨﻪ ﺑﻮرزد‪ .‬زﯾﺮا اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻧﺒﺎﯾﺪ در ﻫﯿﭻ ﺷﺮاﯾﻄﯽ ﻋﺪل و اﻧﺼﺎف را ﮐﻨﺎر‬
‫ﺑﮕﺬارد؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﻫﻤﻮاره ﺑﺎ ﻃﺮف‪ ‬ﻣﻘﺎﺑﻠﺶ ﺑﻪﻋﺪاﻟﺖ و ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي رﻓﺘﺎر ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺳﺰاوارِ‬
‫اوﺳﺖ‪ .‬ﻋﺪاﻟﺖ‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ در ﮐﻨﺎرِ ﺑﺪيﻫﺎ‪ ،‬ﺧﻮﺑﯽﻫﺎ را ﻫﻢ ﺑﺒﯿﻨﺪ و ﺧﻮﺑﯽﻫﺎ و‬
‫ﺑﺪيﻫﺎﯾﺶ را ﺑﺎ ﻫﻢ ﺑﺴﻨﺠﺪ؛ آنﮔﺎه ﺑﻨﮕﺮد ﮐﻪ ﺑﺪيﻫﺎﯾﺶ ﺑﯿﺶﺗﺮ اﺳﺖ ﯾﺎ ﻧﯿﮑﯽﻫﺎﯾﺶ‪ ،‬و‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﻄﺎﺑﻖ رويﮐﺮد‪ ‬ﻃﺮف ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺑﺎ او رﻓﺘﺎر ﻧﻤﺎﯾﺪ؛ اﯾﻦ‪ ،‬ﻋﺪاﻟﺖ اﺳﺖ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1469 :‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪46‬‬
‫َ ٰٓ َ ُّ َ َّ َ َ َ ُ ْ ُ ُ ْ َ َّ ٰ َ َّ ُ َ َ ٓ َ ۡ ۡ َ َ َ ۡ َ َّ ُ ۡ َ َ َ ُ‬
‫�ٔان‬ ‫ط و� � ِرمن�م ش‬ ‫﴿���ها ٱ�ِين ءامنوا كونوا ق�مِ� ِ�ِ شهداء ب ِٱلقِس ِ �‬
‫َ ۡ َ َ ٰٓ َ َّ َ ُ ْ‬
‫]اﳌﺎﺋﺪة‪[٨ :‬‬ ‫� �� � ۡعدِل ۚوا﴾‬ ‫قو ٍ�‬
‫اي ﻣﺆﻣﻨﺎن! ﺑﺮاي اﷲ ﺑﻪ داد ﺑﺮﺧﯿﺰﯾﺪ و ﺑﻪ ﻋﺪاﻟﺖ ﮔﻮاﻫﯽ دﻫﯿﺪ؛ و ﻧﺒﺎﯾﺪ دﺷﻤﻨﯽ ﮔﺮوﻫﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎ‬
‫را ﺑﺮ آن دارد ﮐﻪ ﻋﺪاﻟﺖ ﻧﻮرزﯾﺪ‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﮐﯿﻨﻪ و دﺷﻤﻨﯽ ﺑﺎ ﮐﺴﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎ را ﺑﺮ آن ﻧﺪارد ﮐﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ او ﻋﺪاﻟﺖ را‬
‫رﻋﺎﯾﺖ ﻧﮑﻨﯿﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ درﺧﻮاﺳﺖ اﻫﻞ ﺧﯿﺒﺮ ﺑﻪ آﻧﺎن اﺟﺎزه داد ﮐﻪ آنﺟﺎ ﺑﻤﺎﻧﻨﺪ و از‬
‫آن ﻧﮕﻬﺪاري ﮐﻨﻨﺪ و ﺑﻪ ﮐﺎرِ زراﻋﺖ و ﮐﺸﺎورزي ﺑﭙﺮدازﻧﺪ و در ﻣﻘﺎﺑﻞ‪ ،‬ﻧﯿﻤﯽ از‬
‫ﻣﺤﺼﻮﻻت ﺧﯿﺒﺮ را ﺑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺪﻫﻨﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻫﻨﮕﺎم ﺟﻤﻊآوري‬
‫ﻣﺤﺼﻮﻻت ﮐﺸﺎورزي‪ ،‬ﻧﻤﺎﯾﻨﺪهاش را ﺑﻪ ﺧﯿﺒﺮ ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﺎد ﺗﺎ ﻣﯿﺰان ﻣﺤﺼﻮﻻت را‬
‫ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﮐﻨﺪ و ﺳﻬﻢ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﺗﺤﻮﯾﻞ ﺑﮕﯿﺮد‪ .‬ﺑﺎري اﯾﻦ ﻣﺄﻣﻮرﯾﺖ را ﺑﻪ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ‬
‫رواﺣﻪ‪ ‬داد‪ .‬وي‪ ،‬ﺑﻪ اﻫﻞ ﺧﯿﺒﺮ ﮔﻔﺖ‪ :‬اي ﯾﻬﻮدﯾﺎن! آنﻗﺪر ﮐﻪ از ﺷﻤﺎ ﻣﺘﻨﻔﺮم‪ ،‬از‬
‫ﻫﯿﭻﮐﺲ ﻧﻔﺮت ﻧﺪارم؛ زﯾﺮا ﺷﻤﺎ‪ ،‬ﭘﯿﺎمآوران اﻟﻬﯽ را ﮐﺸﺘﯿﺪ و ﺑﺮ اﷲ‪ ،‬دروغ ﺑﺴﺘﯿﺪ‪ .‬ﺑﺎ اﯾﻦ‬
‫ﺣﺎل‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﺳﺘﻢ ﻧﻤﯽﮐﻨﻢ و از ﺳﻬﻢ ﺷﻤﺎ ﻧﻤﯽﮐﺎﻫﻢ‪ .‬ﺑﺮآورد ﻣﻦ از ﻣﺤﺼﻮل ﺧﺮﻣﺎ‪،‬‬
‫ﺑﯿﺴﺖ ﻫﺰار »وﺳ‪‬ﻖ«) ‪ (1‬اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺎل اﮔﺮ ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﺪ ﻣﻄﺎﺑﻖ اﯾﻦ ﺗﺨﻤﯿﻦ‪ ،‬ﺳﻬﻢ ﺧﻮد را‬
‫ﺑﺮدارﯾﺪ ﯾﺎ ﺳﻬﻢ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﺑﺪﻫﯿﺪ‪ .‬ﯾﻬﻮدﯾﺎن ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬آﺳﻤﺎنﻫﺎ و زﻣﯿﻦ‪ ،‬ﺑﺮ اﺳﺎس ﻫﻤﯿﻦ‬
‫ﻋﺪل و اﻧﺼﺎف‪ ،‬اﺳﺘﻮارﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪ اﯾﻦﺟﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬دﺳﺘﻮر داد ﻣﻨﺼﻔﺎﻧﻪ ﻗﻀﺎوت ﮐﻨﯿﻢ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»ﻫﯿﭻ ﻣﺮد‪ ‬ﻣﺆﻣﻨﯽ‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﻧﯽ ﻣﺆﻣﻦ )ﯾﻌﻨﯽ ﻫﻤﺴﺮ ﺧﻮﯾﺶ( ﺑﺪ ﻧَﺒ‪‬ﺮد؛ زﯾﺮا اﮔﺮ ﯾﮏ‬
‫اﺧﻼﻗﺶ را ﻧﻤﯽﭘﺴﻨﺪد‪ ،‬اﺧﻼق دﯾﮕﺮش را ﻣﯽﭘﺴﻨﺪد«‪ .‬اﮔﺮ ﻫﻤﺴﺮت ﯾﮏ ﺑﺎر ﺟﻮاﺑﺖ را‬
‫ﺧﻮب ﻧﺪاد‪ ،‬ﻓﺮاﻣﻮش ﻧﮑﻦ ﮐﻪ ﺑﺎرﻫﺎ ﺟﻮاﺑﺖ را ﺑﻪﺧﻮﺑﯽ داده اﺳﺖ؛ اﮔﺮ ﺣﺎﻻ ﺑﻪ ﺗﻮ ﺑﺪ‬
‫ﮐﺮد‪ ،‬ﺧﻮﺑﯽﻫﺎي ﮔﺬﺷﺘﻪاش را ﺑﻪﯾﺎد ﺑﯿﺎور و ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽﻫﺎﯾﯽ ﺑﻨﮕﺮ ﮐﻪ در آﯾﻨﺪه ﺑﻪ ﺗﻮ‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ ﮐﺮد و اﻧﺼﺎف داﺷﺘﻪ ﺑﺎش‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﻫﺮ وﺳﻖ‪ ،‬ﺷﺼﺖ »ﺻﺎع« اﺳﺖ و ﻫﺮ ﺻﺎع‪ ،‬ﭼﻬﺎر »ﻣ‪‬ﺪ«؛ ﻫﺮ ﻣ‪‬ﺪ ﻧﺰد ﺷﺎﻓﻌﯽ و ﺣﺠﺎزيﻫﺎ‪ ،‬دو »رﻃﻞ«‬
‫و ﻧﺰد اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ و اﻫﻞ ﺑﻐﺪاد‪ 1/3 ،‬رﻃﻞ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ از اﻫﻞ ﻋﻠﻢ‪ ،‬ﻫﺮ ﻣﺪ را ﺑﻪاﻧﺪازهي ﭘ‪‬ﺮي دو ﮐﻒ‬
‫دﺳﺖ داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪] .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬
 ‫‪47‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺳﻔﺎرش درﺑﺎرهي رﻓﺘﺎر ﻧﯿﮏ ﺑﺎ زﻧﺎن‬

‫اﯾﻦ ﻓﺮﻣﻮدهي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬درﺑﺎرهي ﻧﺤﻮهي ﺗﻌﺎﻣﻞ ﺑﺎ ﻫﻤﺴﺮ‪ ،‬داﻣﻨﻪي ﮔﺴﺘﺮدهاي دارد و‬
‫ﺷﺎﻣﻞ روش ﺑﺮﺧﻮرد ﺑﺎ دﯾﮕﺮان ﻧﯿﺰ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻟﺬا اﮔﺮ ﺑﺎ ﮐﺴﯽ ﺗﻌﺎﻣﻞ ﯾﺎ دوﺳﺘﯽ دارﯾﺪ و‬
‫روزي ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﺑﺪ ﮐﺮد‪ ،‬ﻧﯿﮑﯽﻫﺎﯾﺶ را ﻓﺮاﻣﻮش ﻧﮑﻨﯿﺪ؛ اﮔﺮ ﻧﯿﮑﯽﻫﺎﯾﺶ ﺑﯿﺶ از ﺑﺪيﻫﺎي‬
‫اوﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﺎ او ﺑﻪﻧﯿﮑﯽ رﻓﺘﺎر ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ و اﮔﺮ ﺑﺪياش ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﺑﯿﺶ از ﻧﯿﮑﯽاش‬
‫ﺑﻮد‪ ،‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﺳﺰاوار ﮔﺬﺷﺖ و ﺑﺨﺸﺶ اﺳﺖ‪ ،‬او را ﺑﺒﺨﺸﯿﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﭘﺎداش ﮐﺴﯽ‬
‫ﮐﻪ ﻋﻔﻮ و ﮔﺬﺷﺖ ﭘﯿﺸﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل اﺳﺖ؛ وﻟﯽ اﮔﺮ ﺳﺰاوار ﮔﺬﺷﺖ و ﺑﺨﺸﺶ‬
‫ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﺣﻖ ﺧﻮد را از او ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ و ﻫﯿﭻ ﮔﻨﺎه و ﺳﺮزﻧﺸﯽ ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ در‬
‫ﻫﺮ ﺻﻮرت‪ ،‬ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﮐﺪام روش‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ و ﻣﺼﻠﺤﺖ در ﭼﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎ ﻫﻤﺴﺮ‪ ،‬دوﺳﺘﺎن و ﺑﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ ﯾﺎ داد و ﺳﺘﺪ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ و ﺑﻪﻃﻮر ﮐﻠﯽ ﺑﺎ ﻫﻤﻪي ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﺗﻌﺎﻣﻞ ﻫﺴﺘﯿﻢ‪ ،‬ﺑﺮﺧﻮرد‪ ‬ﻧﯿﮏ و‬
‫ﻣﻨﺼﻔﺎﻧﻪاي داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ؛ اﮔﺮ از ﯾﮏ اﺧﻼق ﻃﺮف‪ ‬ﻣﻘﺎﺑﻞ‪ ،‬ﺧﻮﺷﻤﺎن ﻧﻤﯽآﯾﺪ ﯾﺎ ﺑﺎري ﺑﻪ‬
‫ﻣﺎ ﺑﺪي ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺟﻨﺒﻪﻫﺎي ﻧﯿﮏ اﯾﻦ ارﺗﺒﺎط و ﺧﻮﺑﯽﻫﺎﯾﺶ را از ﯾﺎد ﻧﺒﺮﯾﻢ و ﻣﻨﺼﻔﺎﻧﻪ‬
‫ﻗﻀﺎوت ﮐﻨﯿﻢ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻋﺪاﻟﺘﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش ﺑﻪ آن دﺳﺘﻮر دادهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ۡ ُ ۡ َٰ َ َۡ َ ٰ َ ۡ َ ۡ َ ٓ‬ ‫ۡ‬ ‫َّ َّ َ ۡ‬
‫َٓ‬
‫� ِن �يتا ِٕي ذِي ٱلقر� و�ن� ع ِن ٱلفحشا ِء‬ ‫� يَأ ُم ُر ب ِٱ ۡل َع ۡد ِل َوٱ ِ� ۡح َ ٰ‬ ‫﴿۞إِن ٱ‬
‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ُ ََ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ُ ُ‬ ‫َ ُۡ َ َ ۡ‬
‫ۡ‬
‫]اﻟﻨﺤﻞ‪[٩٠ :‬‬ ‫� يَعِظ� ۡم ل َعل� ۡم تذك ُرون ‪﴾٩٠‬‬ ‫وٱلمنك ِر وٱ�َ ِ �‬
‫ﻫﻤﺎﻧﺎ اﷲ ﺑﻪ ﻋﺪل و اﺣﺴﺎن و ﻋﻄﺎ و ﺑﺨﺸﺶ ﺑﻪ ﺧﻮﯾﺸﺎن ﻓﺮﻣﺎن ﻣﯽدﻫﺪ و از ﮐﺎرﻫﺎي زﺷﺖ و‬
‫ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ و ﺗﺠﺎوز ﺑﺎز ﻣﯽدارد‪ .‬ﭘﻨﺪﺗﺎن ﻣﯽدﻫﺪ؛ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﭘﻨﺪ ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ‪.‬‬
‫***‬
‫َ‬
‫ُ ُ‬
‫ﻲﺒ‪ ‬ﻲﻓ ﺣﺠ ِﺔ ال َﻮداع ﻳﻘﻮل ﺑﻌﺪ‬
‫َ ِّ ْ‬
‫ﺸ�‪� ‬ﻧَّ ُﻪ ﺳ ِﻤ َﻊ اﻨﻟَّ َّ‬ ‫‪ -٢٨١‬ﻋﻦ َ� ْﻤﺮو ﺑﻦ اﻷَ ْﺣ َﻮ ِص ُ‬
‫اﺠﻟ ِّ‬
‫َ‬ ‫ِ‬
‫�ا‪ ،‬ﻓَﺈ َّ� َﻤﺎ ُﻫﻦَّ‬ ‫واﺳ َﺘ ْﻮﺻﻮا ﺑﺎﻟنِّﺴﺎءِ َﺧ ْ ً‬
‫ْ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫َّ‬ ‫ََ َ َ ْ‬ ‫َ ْ َ َ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﻻ‬ ‫أ‬ ‫»‬ ‫ﻗﺎل‪:‬‬ ‫ﻢ‬ ‫�‬ ‫ووﻋﻆ‪،‬‬ ‫ﺮ‬ ‫وذﻛ‬ ‫ﻪ‬
‫ِ‬ ‫ﻴ‬ ‫ﻋﻠ‬ ‫ﺛ�‬‫أ‬‫و‬ ‫ﺗﻌﺎﻰﻟ‬ ‫اﷲ‬ ‫ِﺪ‬ ‫أن ﻤﺣ‬
‫ْ‬ ‫ُ ِّ‬ ‫ْ ُ َ ْ ُ َّ َ ْ ً ْ َ َ َّ َ ْ ْ َ َ‬ ‫َ ْ َ ُ ْ َْ‬ ‫َ‬
‫ﻨﺔ‪ ،‬ﻓﺈِن‬ ‫ﺎﺣﺸﺔ ﻣﺒي ٍ‬ ‫ٍ‬ ‫ﻮان �ﻨﺪ�ﻢ ﻟيﺲ ﺗﻤﻠﻜﻮن ﻣِﻨﻬﻦ ﺷيﺌﺎ ﻏ� ذل ِﻚ إِﻻ أن ﻳﺄ� ِ� ﺑِﻔ‬ ‫ٍ‬ ‫ﻋ‬
‫ُْ‬ ‫ْ َ َ ُ َ‬ ‫ﻏ� ُﻣ ِّ‬ ‫ْ ُ َّ َ ْ ً ْ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ َ ْ ُ ُ‬
‫ﺮﺒح‪ ،‬ﻓﺈِن أﻃﻌﻨ� ْﻢ ﻓﻼ ﺗﺒﻐﻮا‬ ‫ﻓﻌﻠ َﻦ ﻓﺎﻫﺠﺮوﻫ َّﻦ ﻲﻓ اﻤﻟﻀﺎﺟﻊ‪ ،‬واﺮﺿ�ﻮﻫﻦ ﺮﺿ�ﺎ‬
‫ُ ْ َ َ ْ ُ ْ ًّ َ َ ُّ ُ ْ‬ ‫ُ ْ َ ًّ‬ ‫َّ َ ُ ْ َ َ‬ ‫ً َ‬ ‫َ َ ْ َّ‬
‫ﻋﻠﻴ ِﻬﻦ ﺳبﻴﻼ‪ ،‬أﻻ إِن ﻟ�ﻢ ﻰﻠﻋ � ِﺴﺎﺋ ِ�ﻢ ﺣﻘﺎ‪ ،‬وﻟِنِﺴﺎﺋ ِ�ﻢ ﻋﻠﻴ�ﻢ ﺣﻘﺎ‪ ،‬ﻓﺤﻘ�ﻢ‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ُُ‬ ‫ْ َ َّ‬ ‫ُ َْ ُ َ ْ ْ َ ْ‬ ‫َ َ ْ َّ َ‬
‫ِﻦﺌ ﻓ ُﺮﺷ�ﻢ ﻣﻦ ﺗ�ﺮﻫﻮن‪َ ،‬وﻻ ﻳﺄذن ﻲﻓ �ﻴﻮﺗ�ﻢ ﻤﻟِﻦ ﺗ�ﺮﻫﻮن‪ ،‬أﻻ‬ ‫ﻋﻠﻴﻬﻦ أن ﻻ ﻳﻮﻃ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪48‬‬
‫َّ‬
‫ﻃﻌﺎﻣﻬﻦ«‪] .‬ﺗﺮﻣﺬى‪ ،‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ رواﯾﺖ‬
‫ْ‬ ‫� ْﻢ َأن ُﺤﺗْﺴﻨُﻮا إ ْﻴﻟ َّ‬
‫ﻬﻦ ﻲﻓ ﻛ ِﺴﻮﺗ ِِﻬ َّﻦ َو‬
‫ُّ ُ َّ َ َ ْ ُ‬
‫وﺣﻘﻬﻦ ﻋﻠﻴ‬
‫ِ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﮐﺮده و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺣﺴﻦ ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬از ﻋﻤﺮو ﺑﻦ اﺣﻮ‪‬ص ﺟ‪‬ﺸﻤﯽ‪ ‬رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺣﺞ وداع از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﺷﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﭘﺲ از ﺣﻤﺪ و ﺛﻨﺎي اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﭘﻨﺪ داد و ﻣﻮﻋﻈﻪ ﻧﻤﻮد‪ ،‬آنﮔﺎه ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آﮔﺎه‬
‫ﺑﺎﺷﯿﺪ و ﺳﻔﺎرش ﻣﺮا درﺑﺎرهي ﻧﯿﮑﯽ ﺑﻪ زﻧﺎن رﻋﺎﯾﺖ ﮐﻨﯿﺪ؛ زﯾﺮا آنﻫﺎ ﺑﻪﺳﺎن اﺳﯿﺮ در‬
‫دﺳﺖ ﺷﻤﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﺷﻤﺎ ﺟﺰ در ﭼﺎرﭼﻮب ﭘﯿﻮﻧﺪ زﻧﺎﺷﻮﯾﯽ ﻣﺎﻟﮏ ﭼﯿﺰي از آنﻫﺎ‬
‫ﻧﯿﺴﺘﯿﺪ )و ﺣﻖ ﻧﺪارﯾﺪ ﮐﺘﮑﺸﺎن ﺑﺰﻧﯿﺪ( ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ آﺷﮑﺎرا ﮐﺎر ﻧﺎﺷﺎﯾﺴﺘﯽ اﻧﺠﺎم دﻫﻨﺪ )و‬
‫از ﺷﻤﺎ ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﮐﻨﻨﺪ(‪ .‬اﮔﺮ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﮐﺎر ﻧﺎﺷﺎﯾﺴﺘﯽ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬از ﻫﻢﺧﻮاﺑﯽ ﺑﺎ آنﻫﺎ دوري‬
‫ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ و ﺑﻪآراﻣﯽ‪ ،‬ﻧﻪ ﺳﺨﺖ‪ ،‬آﻧﺎن را ﺑﺰﻧﯿﺪ و ﭼﻨﺎنﭼﻪ ﻣﻄﯿﻊ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي ﺳﺘﻢ ﺑﻪ آنﻫﺎ‪،‬‬
‫در ﭘﯽِ ﺑﻬﺎﻧﻪ ﻧﺒﺎﺷﯿﺪ‪ .‬ﺑﺪاﻧﯿﺪ ﮐﻪ ﺷﻤﺎ ﺑﺮ ﻫﻤﺴﺮان ﺧﻮد ﺣﻘﯽ دارﯾﺪ و آنﻫﺎ ﻧﯿﺰ ﺑﺮ ﺷﻤﺎ‬
‫ﺣﻘﯽ دارﻧﺪ؛ ﺣﻖ ﺷﻤﺎ ﺑﺮ آنﻫﺎ‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺴﯽ را ﮐﻪ ﺷﻤﺎ دوﺳﺖ ﻧﺪارﯾﺪ‪ ،‬روي ﻓﺮش‬
‫ﺷﻤﺎ ﺟﺎي ﻧﺪﻫﻨﺪ و ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺷﻤﺎ ﻧﻤﯽﺧﻮاﻫﯿﺪ اﺟﺎزهي ورود ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪي ﺷﻤﺎ را‬
‫ﻧﺪﻫﻨﺪ؛ و ﺣﻖ آﻧﺎن ﺑﺮ ﺷﻤﺎ‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ ﻟﺒﺎس و ﻏﺬاﯾﺸﺎن را ﺑﻪﻧﯿﮑﯽ ﻓﺮاﻫﻢ ﮐﻨﯿﺪ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ ،/‬رواﯾﺘﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﻧﻘﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ اﺣﻮص ﺟ‪‬ﺸﻤﯽ‪‬‬
‫در ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در ﺣﺞ وداع ﺣﻀﻮر داﺷﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ در روز »ﻋﺮﻓﻪ« ﺑﻮد؛‬
‫زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در ﺣﺞ وداع‪ ،‬روز ﯾﮏﺷﻨﺒﻪ‪ ،‬ﭼﻬﺎرم ذيﺣﺠﻪ وارد ﻣﮑﻪ ﺷﺪ و ﺗﺎ روز‬
‫ﭘﻨﺞﺷﻨﺒﻪ‪ ،‬ﻫﺸﺘﻢ ذيﺣﺠﻪ در ﻣﮑﻪ ﻣﺎﻧﺪ و روز ﭘﻨﺞﺷﻨﺒﻪ‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎم ﭼﺎﺷﺖ‪ ،‬ﺑﻪ »ﻣﻨﺎ« رﻓﺖ و‬
‫ﻧﻤﺎز ﻇﻬﺮ و ﻋﺼﺮ‪ ،‬و ﻣﻐﺮب و ﻋﺸﺎء و ﻧﯿﺰ ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ را در ﻣﻨﺎ ﺧﻮاﻧﺪ و ﭘﺲ از ﻃﻠﻮع‬
‫ﺧﻮرﺷﯿﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﻮي ﻋﺮﻓﻪ ﺣﺮﮐﺖ ﮐﺮد و در ﻣﮑﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم »ﻧﻤﺮه« اﺗﺮاق ﮐﺮد؛ ﻧﻤﺮه‪،‬‬
‫ﻣﮑﺎﻧﯽ ﻣﻌﺮوف ﻗﺒﻞ از ﻋﺮﻓﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺟﺰو ﻋﺮﻓﻪ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬آنﮔﺎه وﻗﺖ ﻧﻤﺎز ﻇﻬﺮ ﻓﺮا‬
‫رﺳﯿﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬دﺳﺘﻮر داد ﺷﺘﺮش را آﻣﺎده ﮐﻨﻨﺪ و ﺳﭙﺲ ﺳﻮار ﺷﺪ و ﺑﻪراه اﻓﺘﺎد ﺗﺎ‬
‫اﯾﻦﮐﻪ ﺑﻪ »ﺑﻄﻦ اﻟﻮادي« ﯾﺎ ﺑﻪ »ﻋ‪‬ﺮَﻧﻪ« رﺳﯿﺪ‪ .‬ﻋﺮﻧﻪ‪ ،‬درهي ﭘﻬﻨﺎور و ﺑﺰرﮔﯽﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻣﺤﺪودهي ﻋﺮﻓﻪ از ﻧﺎﺣﯿﻪي ﻏﺮب ﺑﻪ ﺷﻤﺎل را ﻣﺸﺨﺺ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬آنﺟﺎ از‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ اﺑﻦﻣﺎﺟﻪ‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪.1502 :‬‬

 ‫‪49‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺳﻔﺎرش درﺑﺎرهي رﻓﺘﺎر ﻧﯿﮏ ﺑﺎ زﻧﺎن‬

‫ﺷﺘﺮش ﭘﯿﺎده ﺷﺪ و ﺑﺮاي ﻣﺮدم ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ ﺷﯿﻮاﯾﯽ اﯾﺮاد ﻓﺮﻣﻮد‪ .‬ﯾﮑﯽ از ﻧﮑﺎﺗﯽ ﮐﻪ در اﯾﻦ‬
‫ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ ﺑﯿﺎن ﻧﻤﻮد‪ ،‬اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آﮔﺎه ﺑﺎﺷﯿﺪ و ﺳﻔﺎرش ﻣﺮا درﺑﺎرهي ﻧﯿﮑﯽ ﺑﻪ‬
‫زﻧﺎن رﻋﺎﯾﺖ ﮐﻨﯿﺪ؛ زﯾﺮا آنﻫﺎ ﺑﻪﺳﺎن اﺳﯿﺮ در دﺳﺖ ﺷﻤﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ زن‪ ،‬اﺳﯿﺮِ‬
‫ﺷﻮﻫﺮش ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬آنﮔﺎه ﺑﯿﺎن ﻧﻤﻮد ﮐﻪ ﺣﻖ زدنِ ﻫﻤﺴﺮاﻧﻤﺎن را ﻧﺪارﯾﻢ؛ ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ‬
‫آﺷﮑﺎرا ﻣﺮﺗﮑﺐ ﮐﺎر ﻧﺎﺷﺎﯾﺴﺘﯽ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻣﻨﻈﻮر از ﮐﺎر ﻧﺎﺷﺎﯾﺴﺖ در اﯾﻦﺟﺎ‪ ،‬ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ از‬
‫ﺷﻮﻫﺮ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا در اداﻣﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﮔﺮ از ﺷﻤﺎ اﻃﺎﻋﺖ ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي ﺳﺘﻢ ﺑﻪ آنﻫﺎ در‬
‫ﭘﯽِ ﺑﻬﺎﻧﻪ ﻧﺒﺎﺷﯿﺪ«‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرﺗﯽ دﯾﮕﺮ اﮔﺮ زﻧﯽ از ﺷﻮﻫﺮش ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﮐﺮد‪ ،‬اﺑﺘﺪا ﻣﺮد ﺑﺎﯾﺪ او‬
‫را ﻧﺼﯿﺤﺖ ﮐﻨﺪ‪ ،‬و آنﮔﺎه از ﻫﻢﺧﻮاﺑﯽ ﺑﺎ او اﺟﺘﻨﺎب ﻧﻤﺎﯾﺪ و ﺑﺎ او ﻧﺨﻮاﺑﺪ؛ و اﮔﺮ‬
‫ﻫﻢﭼﻨﺎن ﻣﻄﯿﻊ ﻧﺸﺪ و ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬او را ﺑﻪآراﻣﯽ ﯾﺎ ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﺑﺰﻧﺪ ﮐﻪ آﺳﯿﺒﯽ ﺑﻪ او‬
‫ﻧﺮﺳﺪ‪ .‬اﯾﻦﻫﺎ‪ ،‬ﻣﺮاﺣﻞ ﺗﻨﺒﯿﻪ‪ ‬زن در زﻣﺎﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻄﯿﻊِ ﺷﻮﻫﺮش ﻧﺒﺎﺷﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ آنﺟﺎ ﮐﻪ‬
‫َ ۡ ََ َۡ ُ ۡ ََ َۡ ُ ْ‬
‫ﺑﺎﯾﺪ و ﺑﺮ او واﺟﺐ اﺳﺖ‪ ،‬از ﺷﻮﻫﺮش اﻃﺎﻋﺖ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪﴿ .‬فإِن أطعن�م ف� �بغوا‬
‫ً‬ ‫ََ‬
‫عل ۡي ِه َّن َسبِي�﴾ ]اﻟﻨﺴﺎء ‪ [٣٤ :‬ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ از ﺷﻤﺎ اﻃﺎﻋﺖ ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬دﯾﮕﺮ ﺑﺮاي ﺳﺘﻢ ﮐﺮدن‬
‫ﺑﻪ آنﻫﺎ ﯾﺎ زدﻧﺸﺎن‪ ،‬در ﭘﯽِ ﺑﻬﺎﻧﻪ ﻧﺒﺎﺷﯿﺪ و ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺣﻘﻮﻗﺸﺎن ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ ﻧﮑﻨﯿﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﺑﺎ‬
‫اﻃﺎﻋﺖ و ﻓﺮﻣﺎنﺑﺮداري از ﺷﻤﺎ‪ ،‬ﺑﻪ وﻇﯿﻔﻪي ﺧﻮﯾﺶ ﻋﻤﻞ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﺣﻘﻮق و وﻇﺎﯾﻒ زن و ﻣﺮد را ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺣﻖ ﺷﻤﺎ ﺑﺮ آنﻫﺎ‪،‬‬
‫اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺴﯽ را ﮐﻪ ﺷﻤﺎ دوﺳﺖ ﻧﺪارﯾﺪ‪ ،‬روي ﻓﺮش ﺷﻤﺎ ﺟﺎي ﻧﺪﻫﻨﺪ«‪ .‬اﷲ ﺑﻬﺘﺮ‬
‫ﻣﯽداﻧﺪ؛ وﻟﯽ ﮔﻮﯾﺎ اﯾﻦ‪ ،‬ﮐﻨﺎﯾﻪ از اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ زن ﻧﺒﺎﯾﺪ ﮐﺴﯽ را ﮐﻪ ﺷﻮﻫﺮش‪ ،‬از او ﺑﯿﺰار‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﮔﺮاﻣﯽ ﺑﺪارد ﯾﺎ از او ﭘﺬﯾﺮاﯾﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬در اداﻣﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬و ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺷﻤﺎ‬
‫ﻧﻤﯽﺧﻮاﻫﯿﺪ اﺟﺎزهي ورود ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪي ﺷﻤﺎ را ﻧﺪﻫﻨﺪ«‪ .‬اﮔﺮﭼﻪ آن ﺷﺨﺺ‪ ،‬ﭘﺪر و ﻣﺎدر‬
‫زن ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﻟﺬا اﮔﺮ ﻣﺮدي )ﺑﻨﺎ ﺑﺮ دﻟﯿﻠﯽ ﻣﺤﮑﻢ و ﺷﺮﻋﯽ( دوﺳﺖ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﭘﺪر و‬
‫ﻣﺎدر ﻫﻤﺴﺮش ﯾﺎ ﺧﻮاﻫﺮزن و ﺑﺮادرزﻧﺶ و ﻧﯿﺰ ﻋﻤﻮ‪ ،‬داﯾﯽ ﯾﺎ ﺧﺎﻟﻪي وي‪ ،‬وارد ﺧﺎﻧﻪاش‬
‫ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬زن ﻧﺒﺎﯾﺪ آنﻫﺎ را ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪي ﺷﻮﻫﺮش راه ﺑﺪﻫﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ را از آن ﺟﻬﺖ‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻢ ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از زنﻫﺎ‪ ،‬ﺣﺘﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ دﺧﺘﺮان ﺧﻮد ﺣﺴﺎدت دارﻧﺪ و ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ‬
‫ﺷﺎﻫﺪ‪ ‬زﻧﺪﮔﯽ آرام و ﺧﻮﺷﺒﺨﺘﯽ دﺧﺘﺮﺷﺎن ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﺑﺮاي دوﺑﻪﻫﻢزﻧﯽ‪ ،‬ﺳﻌﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‬
‫راﺑﻄﻪي دﺧﺘﺮ و داﻣﺎد ﺧﻮد را ﺧﺮاب ﮐﻨﻨﺪ! در ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻮاردي‪ ،‬ﻣﺮد ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻣﺎدرزن‬
‫ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪاش راه ﻧﺪﻫﺪ ﯾﺎ ﺑﻪ ﻫﻤﺴﺮ ﺧﻮد ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﺎدرت اﺟﺎزه ﻧﺪارد ﻗﺪم ﺑﻪ‬
‫ﺧﺎﻧﻪام ﺑﮕﺬارد‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ در ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻮاردي ﻣﺮد ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻫﻤﺴﺮش را از رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪي‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪50‬‬

‫ﻣﺎدرش ﻣﻨﻊ ﮐﻨﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﻣﺎدرزﻧﺶ‪ ،‬زﻧﯽ ﺳﺨﻦﭼﯿﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺳﺨﻨﺎن و دﺧﺎﻟﺖﻫﺎي‬
‫َ ْ ُ ُ ْ َّ َ‬
‫ﺧﻮد‪ ،‬زﻧﺪﮔﯽ اﯾﻦ زن و ﻣﺮد را ﺑﻪﻫﻢ ﻣﯽزﻧﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻻ ﻳَﺪﺧﻞ اﺠﻟَﻨﺔ‬
‫َ ٌ‬
‫�ﺘَّﺎت«‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺳﺨﻦﭼﯿﻦ‪ ،‬وارد ﺑﻬﺸﺖ ﻧﻤﯽﺷﻮد«‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در اداﻣﻪي اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬و ﺣﻖ زﻧﺎن ﺑﺮ ﺷﻤﺎ‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ ﻟﺒﺎس و‬
‫ﻏﺬاﯾﺸﺎن را ﺑﻪﻧﯿﮑﯽ ﻓﺮاﻫﻢ ﮐﻨﯿﺪ«‪ .‬اﯾﻦ ﻣﺮد اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﺮج ﻫﻤﺴﺮش را ﻣﯽدﻫﺪ؛ اﮔﺮﭼﻪ‬
‫ﻫﻤﺴﺮش ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ ﯾﺎ ﮐﺎرﻣﻨﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺮد‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﺣﻘﯽ در ﺷﻐﻞ و درآﻣﺪ‪ ‬ﻣﺴﺘﻘﻞ ﻫﻤﺴﺮش‬
‫ﻧﺪارد و ﯾﮏ رﯾﺎل از ﺣﻘﻮق زن ﺑﻪ ﺷﻮﻫﺮش ﺗﻌﻠﻖ ﻧﻤﯽﮔﯿﺮد و ﻣﺮد‪ ،‬وﻇﯿﻔﻪ دارد و ﺑﺮ او‬
‫واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺨﺎرج ﻫﻤﺴﺮش را ﺗﺄﻣﯿﻦ ﮐﻨﺪ و ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﻪ او ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ﺗﻮ‪ ،‬ﺑﻪاﻧﺪازهي ﻣﻦ‬
‫ﺣﻘﻮق ﻣﯽﮔﯿﺮي و ﺑﺎ درآﻣﺪي ﮐﻪ داري‪ ،‬ﺑﯽﻧﯿﺎزي‪ .‬ﺑﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﺮداﻧﯽ ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺗﺄﻣﯿﻦ‬
‫ﻫﺰﯾﻨﻪﻫﺎي روزﻣﺮه و ﻧﯿﺎزﻫﺎي اﺳﺎﺳﯽ زن‪ ،‬ﺑﺮ ﺷﻤﺎ واﺟﺐ اﺳﺖ؛ اﮔﺮﭼﻪ ﻫﻤﺴﺮﺗﺎن‪،‬‬
‫ﮐﺎرﻣﻨﺪ ﯾﺎ ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و اﮔﺮ ﻣﺮدي از دادن ﻧﻔﻘﻪ و ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻣﺨﺎرج و ﻫﺰﯾﻨﻪﻫﺎي‬
‫ﻫﻤﺴﺮش ﺳﺮ ﺑﺎز ﺑﺰﻧﺪ‪ ،‬ﻗﺎﺿﯽ ﺷﺮع ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻋﻘﺪ ازدواج آنﻫﺎ را ﻓﺴﺦ ﮐﻨﺪ و اﯾﻦ ﺣﻖ‬
‫را از ﻣﺮد ﺑﮕﯿﺮد‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در ﺣﺞ وداع‪ ،‬ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ ﺑﺰرﮔﯽ اﯾﺮاد ﻓﺮﻣﻮد و در آن ﺑﺴﯿﺎري از اﺻﻮل‬
‫دﯾﻦ و ﺣﻘﻮق و ﻣﺴﺎﯾﻞ ﺷﺮﻋﯽ را ﺑﯿﺎن ﻧﻤﻮد؛ از ﺟﻤﻠﻪ اﯾﻦ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آﮔﺎه ﺑﺎﺷﯿﺪ ﮐﻪ‬
‫رﺑﺎي ﺟﺎﻫﻠﯿﺖ‪ ،‬زﯾﺮِ ﭘﺎﻫﺎي ﻣﻦ اﺳﺖ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ اﻋﺘﺒﺎر ﻧﺪارد و ﺑﺎﻃﻞ و ﺑﯽاﺳﺎس ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫در دوران ﺟﺎﻫﻠﯿﺖ‪ ،‬در ﺳﺮرﺳﯿﺪ‪ ‬ﺑﺎزﭘﺮداﺧﺖ واﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻓﻘﯿﺮ داده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ او‬
‫ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬وامِ ﺧﻮد را ﭘﺮداﺧﺖ ﮐﻦ‪ ،‬وﮔﺮﻧﻪ‪ ،‬ﻣﻘﺪاري دﯾﮕﺮ روي آن ﻣﯽﮐﺸﯿﻢ و ﺑﺮاي‬
‫ﺑﺎزﭘﺮداﺧﺘﺶ ﺑﻪ ﺗﻮ ﻓﺮﺻﺖ ﻣﯽدﻫﯿﻢ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺣﺎﮐﻢ و ﻣﺒﻠﻎ ﺷﺮﯾﻌﺖ‪ ،‬رﺑﺎي‬
‫دوران ﺟﺎﻫﻠﯿﺖ را ﻟﻐﻮ ﮐﺮد و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ رﺑﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﺎﻃﻞ اﻋﻼم ﻣﯽﮐﻨﻢ‪ ،‬رﺑﺎي‬
‫ﻋﺒﺎس ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ اﺳﺖ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺪﻫﯽ ﻫﻤﻪي ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ از ﺑﺎﺑﺖ درﯾﺎﻓﺖ وام‬
‫رﺑﻮي‪ ،‬ﺑﺪﻫﮑﺎر ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺨﺸﯿﺪه ﺷﺪ؛ اﻣﺎ اﯾﻦ ﻧﯿﺮوي ﺑﺰرگ اﯾﻤﺎﻧﯽ را ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ ﮐﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﺣﮑﺎم اﻻﻫﯽ را اﺟﺮا ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ و ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ رﺑﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻟﻐﻮ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬رﺑﺎي ﻋﻤﻮﯾﺶ‬
‫ﻋﺒﺎس اﺳﺖ و ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ اﺟﺮاي دﺳﺘﻮرﻫﺎي اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽاﻧﺪﯾﺸﺪ و در اﯾﻦ راﺳﺘﺎ ﺑﻪ ﻗﺮاﺑﺖ‬
‫و ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪي ﻫﯿﭻﮐﺲ ﯾﺎ ﺟﺎﯾﮕﺎه و ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ او اﻫﻤﯿﺖ ﻧﻤﯽدﻫﺪ‪ .‬آري! اﮔﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‬

‫)‪ (1‬ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪6056 :‬؛ و ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 105 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از ﺣﺬﯾﻔﻪ ﺑﻦ ﯾﻤﺎن‪.‬‬
 ‫‪51‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺳﻔﺎرش درﺑﺎرهي رﻓﺘﺎر ﻧﯿﮏ ﺑﺎ زﻧﺎن‬

‫اﮐﺮم‪ ‬اﻫﻞ دﻧﯿﺎ ﺑﻮد‪ ،‬رﻋﺎﯾﺖ ﺣﺎلِ ﻋﻤﻮﯾﺶ را ﻣﯽﻧﻤﻮد و رﺑﺎي او را ﺑﺎﻃﻞ و ﺑﯽاﻋﺘﺒﺎر‪،‬‬
‫اﻋﻼم ﻧﻤﯽﮐﺮد؛ اﻣﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻋﺎدلﺗﺮﯾﻦ ﻓﺮد‪ ‬ﺑﺸﺮ ﺑﻮد؛ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ رﺑﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻟﻐﻮ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻢ‪ ،‬رﺑﺎي ﻋﺒﺎس ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ اﺳﺖ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﻫﻤﻪي ﺑﺪﻫﯽﻫﺎي ﻧﺎﺷﯽ از وامﻫﺎي‬
‫رﺑﻮي را ﺑﺨﺸﯿﺪ و ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ ﯾﺎ اﺻﻞ وام ﭘﺮداﺧﺘﯽ از ﺳﻮي ﻋﻤﻮﯾﺶ و دﯾﮕﺮان را ﻣﻌﺘﺒﺮ‬
‫داﻧﺴﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻧﻤﻮﻧﻪاي دﯾﮕﺮ از ﻋﺪاﻟﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺗﻮﺟﻪ ﮐﻨﯿﺪ؛ زﻧﯽ از ﺑﻨﯽﻣﺨﺰوم‪ ،‬ﮐﺎﻻﻫﺎﯾﯽ‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ دﯾﮓ و ﻣﺸﮏ را ﺑﻪﻋﺎرﯾﺖ ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ و ﺳﭙﺲ اﻧﮑﺎرش ﻣﯽﮐﺮد؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺮﺗﮑﺐ‬
‫ﺳﺮﻗﺖ ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬دﺳﺘﻮر داد ﮐﻪ دﺳﺘﺶ را ﻗﻄﻊ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﻗﺮﯾﺶ از ﺑﺎﺑﺖ آﺑﺮوي‬
‫ﺧﻮد‪ ،‬ﻧﮕﺮان ﺷﺪﻧﺪ؛ زﯾﺮا ﺑﻨﯽﻣﺨﺰوم‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ ﻃﻮاﯾﻒ ﻗﺮﯾﺶ ﺑﻮد‪ .‬ﻟﺬا از‬
‫اﺳﺎﻣﻪ ﺑﻦ زﯾﺪ‪ ‬درﺧﻮاﺳﺖ ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺳﻔﺎرش ﮐﻨﺪ ﺗﺎ اﯾﻦ ﺣﮑﻢ را ﻟﻐﻮ‬
‫ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬اﺳﺎﻣﻪ‪ ‬ﻓﺮزﻧﺪ‪ ‬زﯾﺪ‪ ‬ﺑﻮد و زﯾﺪ‪ ‬ﻏﻼﻣﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺧﺪﯾﺠﻪ& ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﺑﺨﺸﯿﺪ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬آزادش ﻧﻤﻮد‪ .‬اﺳﺎﻣﻪ و ﭘﺪرش زﯾﺪ‪ $‬ﻣﺤﺒﻮﺑﯿﺖ زﯾﺎدي ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫داﺷﺘﻨﺪ؛ از اﯾﻦرو ﻗﺮﯾﺶ از اﺳﺎﻣﻪ‪ ‬درﺧﻮاﺳﺖ ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺮاي ﻟﻐﻮ اﯾﻦ‬
‫ﺣﮑﻢ درﺑﺎرهي زنِ ﻣﺨﺰوﻣﯽ‪ ،‬ﺳﻔﺎرش ﮐﻨﺪ‪ .‬اﺳﺎﻣﻪ‪ ‬ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬رﻓﺖ و ﺳﻔﺎرش ﮐﺮد‪.‬‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪ اﺳﺎﻣﻪ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آﯾﺎ درﺑﺎرهي ﺣﮑﻢ و ﻗﺎﻧﻮن ﺧﺪا‪ ،‬ﺳﻔﺎرش ﻣﯽﮐﻨﯽ؟«‬
‫آنﮔﺎه ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ و ﺑﺮاي ﻣﺮدم ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ ﻧﻤﻮد و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﻣﺖﻫﺎي ﭘﯿﺶ از ﺷﻤﺎ‬
‫)ﺑﻨﯽاﺳﺮاﺋﯿﻞ(‪ ،‬از آن ﺟﻬﺖ ﺑﻪ ﻫﻼﮐﺖ رﺳﯿﺪﻧﺪ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﻓﺮد‪ ‬ﻣﺸﻬﻮر و ﻧﺎمداري در ﻣﯿﺎن‬
‫آنﻫﺎ دزدي ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬او را رﻫﺎ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و ﻫﺮﮔﺎه‪ ،‬ﻓﺮد‪ ‬ﺿﻌﯿﻔﯽ‪ ،‬ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺳﺮﻗﺖ ﻣﯽﺷﺪ‪،‬‬
‫دﺳﺘﺶ را ﻗﻄﻊ ﻣﯽﻧﻤﻮدﻧﺪ«‪ .‬اﮔﺮ ﻗﺮار ﺑﺎﺷﺪ رﻋﺎﯾﺖ ﺣﺎلِ ﮐﺴﯽ را ﺑﮑﻨﻨﺪ‪ ،‬آدمِ ﺿﻌﯿﻒ‬
‫ﻣﺴﺘﺤﻖﺗﺮ اﺳﺖ؛ وﻟﯽ در اﺟﺮاي اﺣﮑﺎم ﺷﺮﻋﯽ‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﺗﺒﻌﯿﻀﯽ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬ﺳﭙﺲ‬
‫َ َ َ ْ ُ َ َ َ ) ‪(1‬‬ ‫َ ََ‬ ‫َ ْ َّ َ‬
‫ﺮﺳﻗﺖ ﻟﻘﻄﻌﺖ ﻳﺪﻫﺎ«‪.‬‬ ‫ﺎﻃ َﻤﺔ ﺑﻨﺖ �ﻤﺪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﮐﺮد و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬لﻮ أن ﻓ ِ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬اﮔﺮ دﺧﺘﺮم ﻓﺎﻃﻤﻪ دزدي ﮐﻨﺪ‪ ،‬دﺳﺘﺶ را ﺣﺘﻤﺎً ﻗﻄﻊ ﻣﯽﮐﻨﻢ«‪ .‬ﻣﮕﺮ اﯾﻦ زن‬
‫ﻣﺨﺰوﻣﯽ‪ ،‬از ﻓﺎﻃﻤﻪ دﺧﺘﺮ ﻣﺤﻤﺪ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ او‪ ،‬ﺣﮑﻢ اﻻﻫﯽ را اﺟﺮا ﻧﮑﻨﻢ؟‬
‫ﺑﻪﯾﻘﯿﻦ‪ ،‬ﻧﺴﺐ‪ ،‬ﺟﺎﯾﮕﺎه و دﯾﻦ و اﯾﻤﺎن ﻓﺎﻃﻤﻪ& ﺑﻪﻣﺮاﺗﺐ ﺑﺎﻻﺗﺮ از آن زنِ ﻣﺨﺰوﻣﯽ ﺑﻮد؛‬
‫زﯾﺮا ﻓﺎﻃﻤﻪ& ﺳﺮورِ زﻧﺎنِ ﺑﻬﺸﺘﯽﺳﺖ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﮐﺮد ﺗﺎ ﻫﻤﮕﺎن اﻫﻤﯿﺖ اﯾﻦ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(6290 ،3965 ،3453) :‬؛ و ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.(3197 ،3196) :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪52‬‬

‫ﻣﻮﺿﻮع را درﯾﺎﺑﻨﺪ و ﺑﺪاﻧﻨﺪ ﮐﻪ ﺷﻔﺎﻋﺖ ﯾﺎ ﺳﻔﺎرش درﺑﺎرهي اﺣﮑﺎم و ﻣﺠﺎزاتﻫﺎي‬

‫ﺷﺮﻋﯽ‪ ،‬ﺑﯽاﻋﺘﺒﺎر اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﺑﻪروﺷﻨﯽ ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ »اﮔﺮ دﺧﺘﺮم‪ ،‬ﻓﺎﻃﻤﻪ دزدي ﮐﻨﺪ‪،‬‬
‫دﺳﺘﺶ را ﺣﺘﻤﺎً ﻗﻄﻊ ﻣﯽﮐﻨﻢ«‪ .‬و اﯾﻦ‪ ،‬ﻧﺸﺎنﮔﺮ ﮐﻤﺎلِ ﻋﺪل ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ ﻣﻬﻢ و ﺑﺰرﮔﯽ در ﺣﺞ وداع اﯾﺮاد ﻓﺮﻣﻮد و ﺑﺴﯿﺎري از اﺣﮑﺎم و‬
‫آﻣﻮزﻫﻬﺎي اﺳﻼﻣﯽ را ﺑﯿﺎن ﻧﻤﻮد‪ .‬ﻋﻼﻣﻪ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﻤﯿﺪ‪ ،/‬ﺷﺮﺣﯽ‬
‫ﻣﺨﺘﺼﺮ ﺑﺮ اﯾﻦ ﺧﻄﺒﻪ ﻧﮕﺎﺷﺘﻪ ﮐﻪ ﻫﺮﭼﻨﺪ ﮐﻮﺗﺎه و ﺧﻼﺻﻪ اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ در ﻧﻮع ﺧﻮد‪،‬‬
‫ﺑﺴﯿﺎر ﻣﻔﯿﺪ و ارزﺷﻤﻨﺪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﻫﺮﮐﺲ ﻣﺎﯾﻞ اﺳﺖ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺷﺮح‪ ،‬ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫***‬
‫َ ُّ َ َ َ َ َ َ َ ْ‬ ‫ُ َ ُ َ‬ ‫َْ َ‬ ‫َُ ََ‬
‫ﺑﻦ ﺣﻴﺪة‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﻠﺖ‪ :‬ﻳﺎ َرﺳﻮل اﷲِ! ﻣﺎ ﺣﻖ ز ْوﺟ ِﺔ أﺣﺪﻧﺎ ﻋﻠﻴﻪ؟‬‫ِ‬ ‫‪ -٢٨٢‬وﻋﻦ ﻣﻌﺎو�ﺔ‬
‫ُ َ ِّ‬ ‫ْ َ‬ ‫َ ْ‬ ‫َ َ ْ َ َ ْ ُ َ َ َْ ْ َ‬ ‫َ ُْ َ‬
‫ﻗﺎل‪» :‬أن �ﻄﻌﻤﻬﺎ إِذا ﻃﻌِﻤﺖ‪ ،‬وﺗ�ﺴﻮﻫﺎ إِذا اﻛتﺴﻴﺖ وﻻ ﺗﺮﻀ ِب ال َﻮﺟﻪ‪َ ،‬وﻻ �ﻘﺒﺢ‪ ،‬وﻻ‬
‫َ ْ ُ ْ َّ ْ ْ‬
‫�ﻬﺠﺮ إِﻻ ﻲﻓ اﺒﻟَﻴ ِ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺖ«‪] .‬اﺑﻮداود‪ ،‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ‬ﺣ‪‬ﺴ‪‬ﻦ را رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻣﻌﺎوﯾﻪ ﺑﻦ ﺣ‪‬ﯿﺪه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! زﻧﺎن ﻣﺎ ﭼﻪ‬
‫ﺣﻘﯽ ﺑﺮ ﻣﺎ دارﻧﺪ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺧﻮد‪ ،‬ﻏﺬا ﻣﯽﺧﻮري و ﻟﺒﺎس ﻣﯽﭘﻮﺷﯽ‪ ،‬ﺑﺮاي‬
‫او ﻧﯿﺰ ﻏﺬا و ﻟﺒﺎس ﺗﻬﯿﻪ ﮐﻨﯽ و ﻫﯿﭻﮔﺎه ﺑﻪ ﺻﻮرﺗﺶ ﻧﺰن و ﺑﻪ او ﺣﺮف‪ ‬زﺷﺖ ﻧﮕﻮ )ﯾﺎ‬
‫ﺑﻪ او ﻧﮕﻮ ﮐﻪ ﺗﻮ‪ ،‬زﺷﺘﯽ(‪ ،‬و ﺟﺰ در ﺧﺎﻧﻪ از او دوري ﻧﮑﻦ«‪.‬‬
‫َ ً َ ْ ُُ‬ ‫َ ْ َُ ُْ‬ ‫َ َ ُ ُ‬
‫‪ -٢٨٣‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل َرﺳﻮل اﷲِ‪» :‬أ�ﻤﻞ الﻤﺆﻣﻨ� إِﻳﻤﺎﻧﺎ أﺣﺴﻨﻬ ْﻢ‬
‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ ُ ً‬
‫ﺧﻴﺎر�ﻢ ﻟِنِﺴﺎﺋ ِِﻬﻢ«‪] .‬ﺗﺮﻣﺬي‪ ،‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را رواﯾﺖ ﮐﺮده و آن را‬‫ُ‬ ‫ﺧﻠﻘﺎ‪َ ،‬وﺧِﻴﺎر� ْﻢ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﺣﺴﻦ ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﺆﻣﻨﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺧﻮشاﺧﻼقﺗﺮﻧﺪ‪،‬‬
‫اﯾﻤﺎﻧﺸﺎن‪ ،‬ﮐﺎﻣﻞﺗﺮ اﺳﺖ و ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﺷﻤﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻫﻤﺴﺮاﻧﺸﺎن‪،‬‬
‫ﺧﻮشرﻓﺘﺎرﻧﺪ«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ اﺑﻦﻣﺎﺟﻪ‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪1500 :‬؛ و آداب اﻟﺰﻓﺎف‪ ،‬ص‪.208 :‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ اﻟﺼﻐﯿﺮ‪ ،‬ش‪1232 :‬؛ و اﻟﺴﻠﺴﻠﺔ اﻟﺼﺤﻴﺤﺔ‪ ،‬ش‪284 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺘﺮﻣﺬي‪ ،‬ش‪928 :‬‬
‫از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪/‬؛ و ﻣﺸﮑﺎة اﻟﻤﺼﺎﺑﯿﺢ‪ ،‬ش‪.3264 :‬‬
 ‫‪53‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺳﻔﺎرش درﺑﺎرهي رﻓﺘﺎر ﻧﯿﮏ ﺑﺎ زﻧﺎن‬

‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ ،/‬در رواﯾﺘﯽ ﮐﻪ از ﻣﻌﺎوﯾﻪ ﺑﻦ ﺣﯿﺪه‪ ‬ﻧﻘﻞ ﮐﺮده‪ ،‬آورده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻌﺎوﯾﻪ‬
‫ﺑﻦ ﺣﯿﺪه‪ ‬از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﮐﺮم‪ ‬ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﺣﻖ زن ﺑﺮ ﺷﻮﻫﺮش ﭼﯿﺴﺖ؟‬
‫ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ ‬ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪﻗﺼﺪ ﻋﻤﻞ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺳﺆال ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ؛ ﺑﺮ ﺧﻼف‪ ‬ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﺮدم ﮐﻪ‬
‫اﻣﺮوزه ﻓﻘﻂ ﺑﺮاي ﺑﺎﻻ ﺑﺮدن ﺳﻄﺢ ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت ﺧﻮد‪ ،‬ﺳﺆال ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺗﻨﻬﺎ اﻧﺪﮐﯽ از آنﻫﺎ‬
‫ﺑﻪ ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت ﺧﻮد ﻋﻤﻞ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﻫﺮﭼﻪ ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ اﻧﺴﺎن در زﻣﯿﻨﻪي ﻋﻠﻮم‬
‫دﯾﻨﯽ ﺑﯿﺶﺗﺮ ﺷﻮد‪ ،‬ﯾﺎ ﺣﺠﺘﯽ ﺑﻪ ﻧﻔﻊ اوﺳﺖ و ﯾﺎ ﺑﻪ زﯾﺎن او؛ زﯾﺮا اﮔﺮ ﺑﻪ ﻋﻠﻢ ﺧﻮد ﻋﻤﻞ‬
‫ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻔﻊ اوﺳﺖ و اﮔﺮ ﻋﻤﻞ ﻧﮑﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ زﯾﺎن اوﺳﺖ و ﺑﺎﯾﺪ ﭘﺎﺳﺦﮔﻮ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي ﻓﺮاوﻧﯽ در ﻗﺮآن وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ ‬درﺑﺎرهي ﻣﺴﺎﯾﻞ‬
‫دﯾﻨﯽ ﺧﻮد از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺳﺆال ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪:‬‬
‫َ ۡ َ ُ َ َ َ ۡ َ َّ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[١٨٩ :‬‬ ‫﴿۞��ٔلونك ع ِن ٱ�هِلةِ�﴾‬
‫از ﺗﻮ درﺑﺎرهي ﻫﻼلﻫﺎي ﻣﺎه ﻣﯽﭘﺮﺳﻨﺪ؛‬
‫ﯾﺎ ﻧﻤﻮﻧﻪي دﯾﮕﺮش‪ ،‬اﯾﻦﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ُ َ‬ ‫َۡ َُ َ َ َ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[٢١٥ :‬‬ ‫�ٔلونك َماذا يُنفِقونۖ﴾‬ ‫﴿�‬
‫از ﺗﻮ ﻣﯽﭘﺮﺳﻨﺪ‪ :‬ﭼﻪ ﭼﯿﺰي اﻧﻔﺎق ﮐﻨﻨﺪ؟‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ۡ‬ ‫ََۡ َُ َ َ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[٢٢٠ :‬‬ ‫ك َع ِن ٱ�َ َ�ٰ َ ٰ‬
‫��﴾‬ ‫﴿و��ٔلون‬
‫و از ﺗﻮ درﺑﺎرهي ﯾﺘﯿﻤﺎن‪ ،‬ﻣﯽﭘﺮﺳﻨﺪ‪.‬‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َۡ‬ ‫﴿ َو� َ ۡ َ ُ َ َ َ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[٢٢٢ :‬‬ ‫يض﴾‬
‫ح ِ�‬
‫�ٔلونك ع ِن ٱلم ِ‬
‫و از ﺗﻮ درﺑﺎرهي )ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﺑﺎ ﻫﻤﺴﺮان در( ﻋﺎدت ﻣﺎﻫﺎﻧﻪ ﺳﺆال ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦﻫﺎ‪ ،‬ﺳﺆالﻫﺎﯾﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ ‬ﻣﯽﭘﺮﺳﯿﺪﻧﺪ ﺗﺎ ﺣﮑﻢ ﭘﺮوردﮔﺎر را درﺑﺎرهاش‬
‫ﺑﺪاﻧﻨﺪ و ﺑﻪ آن ﻋﻤﻞ ﮐﻨﻨﺪ و آن را در ﺧﺎﻧﻪ و ﺧﺎﻧﻮادهي ﺧﻮد اﺟﺮا ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ در اﯾﻦ رواﯾﺖ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻌﺎوﯾﻪ‪ ‬از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺳﺆال ﮐﺮد‪ :‬ﺣﻖ زن‬
‫ﺑﺮ ﺷﻮﻫﺮش ﭼﯿﺴﺖ؟ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺧﻮد‪ ،‬ﻏﺬا ﻣﯽﺧﻮري و ﻟﺒﺎس‬
‫ﻣﯽﭘﻮﺷﯽ‪ ،‬ﺑﺮاي او ﻧﯿﺰ ﻏﺬا و ﻟﺒﺎس ﺗﻬﯿﻪ ﮐﻨﯽ«‪ .‬زﯾﺮا او ﺷﺮﯾﮏ زﻧﺪﮔﯽ ﺗﻮﺳﺖ و ﻧﻔﻘﻪاش‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪54‬‬

‫ﺑﺮ ﺗﻮ واﺟﺐ اﺳﺖ‪ .‬از اﯾﻦرو ﺑﺴﯿﺎري از ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬اﮔﺮ ﻣﺮد‪ ،‬ﻧﻔﻘﻪي زﻧﺶ را ﻧﺪﻫﺪ و‬
‫زن‪ ،‬ﺧﻮاﻫﺎن ﺟﺪاﯾﯽ از او ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻗﺎﺿﯽ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻋﻘﺪ ﻧﮑﺎﺣﺸﺎن را ﻓﺴﺦ ﮐﻨﺪ؛ زﯾﺮا ﻣﺮد‬
‫در اﻧﺠﺎم وﻇﯿﻔﻪي ﺧﻮد ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻫﺰﯾﻨﻪﻫﺎي ﻫﻤﺴﺮش ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در اداﻣﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬و ﻫﯿﭻﮔﺎه ﺑﻪ ﺻﻮرﺗﺶ ﻧﺰن«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﺟﺰ ﺑﻪ ﺿﺮورت‪،‬‬
‫ﻫﻤﺴﺮت را ﻧﺰن و اﮔﺮ ﭼﺎرهاي ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺻﻮرﺗﺶ ﻧﺰن؛ ﺑﻠﮑﻪ او را ﺑﻪﮔﻮﻧﻪ اي ﺗﻨﺒﯿﻪ ﮐﻦ‬
‫ﮐﻪ آﺳﯿﺒﯽ ﺑﻪ او ﻧﺮﺳﺪ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺶﺗﺮ اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ را ﺑﯿﺎن ﮐﺮدﯾﻢ ﮐﻪ ﻫﺮﮔﺎه زن‪ ،‬از ﺷﻮﻫﺮش ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﮐﻨﺪ ﯾﺎ ﻧﺴﺒﺖ‬
‫ﺑﻪ وﻇﺎﯾﻒ ﺧﻮﯾﺶ ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﺷﻮﻫﺮش ﺑﺎﯾﺪ ﭘﯿﺶ از ﻫﺮ اﻗﺪاﻣﯽ او را ﻧﺼﯿﺤﺖ‬
‫ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺑﺎ او ﻫﻢﺧﻮاﺑﯽ ﻧﮑﻨﺪ و آن ﮔﺎه او را ﺑﻪ آراﻣﯽ ﯾﺎ ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﺑﺰﻧﺪ ﮐﻪ ﻫﯿﭻ‬
‫آﺳﯿﺒﯽ ﺑﻪ او ﻧﺮﺳﺪ؛ در ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻮاردي ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻫﻤﺴﺮش ﺑﺰﻧﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اﯾﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ‬
‫را ﺑﺎﯾﺪ درﺑﺎرهي دﯾﮕﺮان ﻧﯿﺰ رﻋﺎﯾﺖ ﮐﻨﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ ﻓﺮزﻧﺪش ﻣﺮﺗﮑﺐ ﮐﺎر ﻧﺎدرﺳﺘﯽ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد و ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ ﺗﻨﺒﯿﻬﺶ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﺻﻮرﺗﺶ ﺑﺰﻧﺪ؛ زﯾﺮا ﺻﻮرت‪ ،‬ﮔﺮاﻣﯽﺗﺮﯾﻦ‬
‫ﻋﻀﻮ ﺑﺪن اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪآراﻣﯽ‪ ،‬از ﻧﺎﺣﯿﻪي ﮐﺘﻒ‪ ،‬ﭘ‪‬ﺸﺖ‪ ،‬ﺑﺎزو و اﻣﺜﺎل آن‪ ،‬ﺗﻨﺒﯿﻬﺶ‬
‫ﮐﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﺑﻪ ﺻﻮرﺗﺶ ﻧﺰﻧﺪ و ﺑﺪون ﺧﺸﻮﻧﺖ‪ ،‬ﮐﺘﮑﺶ ﺑﺰﻧﺪ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮان ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺘﮑﯽ را ﺗﻨﺒﯿﻪ‬
‫ﻧﺎﻣﯿﺪ؛ زﯾﺮا ﻫﻢ ﺑﺎﻋﺚ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻓﺮزﻧﺪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺑﺪون اﯾﻦﮐﻪ اﺣﺴﺎس ﺧﻮاري و‬
‫ﺳﺮﺧﻮردﮔﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬اﺷﺘﺒﺎه ﺧﻮد را درﯾﺎﺑﺪ و اﯾﻦ ﮐﺘﮏ ﺧﻮردن را ﺑﻪﺟﺎ ﺑﺪاﻧﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو‬
‫َُ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از زدن ﺑﻪ ﺻﻮرت و زﺷﺖ ﺷﻤﺮدن آن‪ ،‬ﻣﻨﻊ ﻧﻤﻮد و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻻ �ﻘﺒِّﺢ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪:‬‬
‫ﺑﻪ او ﻧﮕﻮ ﮐﻪ ﺗﻮ‪ ،‬زﺷﺘﯽ ﯾﺎ ﺑﻪ او ﺣﺮف زﺷﺖ ﻧﮕﻮ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﻣﻔﻬﻮﻣﯽ ﮔﺴﺘﺮده دارد؛ ﺑﻪ‬
‫ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ ﻧﺒﺎﯾﺪ ﻇﺎﻫﺮ و ﺳﯿﻤﺎي زﻧﺶ را زﺷﺖ ﺑﺸﻤﺎرد ﯾﺎ ﺑﺎ ﮔﻔﺘﻦِ ﺳﺨﻨﺎن زﺷﺖ‪،‬‬
‫ﺗﺤﻘﯿﺮش ﮐﻨﺪ و ﺑﻪ او ﺑﮕﻮﯾﺪ ﮐﻪ ﺗﻮ‪ ،‬از ﺧﺎﻧﻮادهي ﭘﺴﺘﯽ ﻫﺴﺘﯽ‪ .‬ﻫﻤﻪي اﯾﻦﻫﺎ در اﯾﻦ‬
‫ﻣﻔﻬﻮم ﻣﯽﮔﻨﺠﺪ و اﷲ‪ ‬از آن ﻣﻨﻊ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪ .‬آنﮔﺎه ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬و ﺟﺰ در‬
‫ﺧﺎﻧﻪ از او دوري ﻧﮑﻦ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﺳﺒﺒﯽ‪ ،‬ﻗﺼﺪ ﺗﻨﺒﯿﻬﺶ را داﺷﺘﯽ و ﻣﯽﺧﻮاﺳﺘﯽ‬
‫از او دوري ﮐﻨﯽ‪ ،‬در ﺧﺎﻧﻪات و ﺑﺪون اﯾﻦﮐﻪ ﮐﺴﯽ ﻣﻄﻠﻊ ﺷﻮد‪ ،‬از ﻫﻢﺧﻮاﺑﯽ ﺑﺎ او دوري‬
‫ﻧﻤﺎ و ﭘﯿﺶ ﻣﺮدم‪ ،‬اﻇﻬﺎر ﻧﮑﻦ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻫﻤﺴﺮت ﻗﻬﺮ ﮐﺮدهاي؛ زﯾﺮا اﮔﺮ اﻣﺮوز ﺑﺎ او ﻗﻬﺮ‬
‫ﻧﻤﻮدهاي‪ ،‬ﻓﺮدا ﺑﺎ او آﺷﺘﯽ ﺧﻮاﻫﯽ ﮐﺮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﻣﺸﮑﻞ ﺧﻮد را ﺑﺮاي دﯾﮕﺮان ﻓﺎش‬
‫ﻧﮑﻨﯿﺪ؛ ﻓﺎش ﮐﺮدن ﻣﺸﮑﻼت ﺧﺎﻧﻮادﮔﯽ ﺑﺮاي دﯾﮕﺮان‪ ،‬اﺷﺘﺒﺎه ﺑﺴﯿﺎر ﺑﺰرﮔﯽﺳﺖ؛ ﻟﺬا در‬
 ‫‪55‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺳﻔﺎرش درﺑﺎرهي رﻓﺘﺎر ﻧﯿﮏ ﺑﺎ زﻧﺎن‬

‫ﺧﺎﻧﻪ‪ ،‬از ﻫﻢﺧﻮاﺑﯽ ﺑﺎ او دوري ﮐﻦ و ﮐﺴﯽ از ﻗﻬ ِﺮ ﺷﻤﺎ ﺑﺎﺧﺒﺮ ﻧﺸﻮد ﺗﺎ وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻫﻢ‬
‫آﺷﺘﯽ ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ ﻣﺜﻞ اول‪ ،‬ﺧﻮب ﺷﻮد و ﮐﺴﯽ ﻫﻢ از ﻣﺸﮑﻠﯽ ﮐﻪ در ﻣﯿﺎن ﺷﻤﺎ‬
‫ﭘﯿﺶ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬اﻃﻼع ﻧﯿﺎﺑﺪ‪.‬‬
‫و اﻣﺎ ﺣﺪﯾﺚ دوم‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ،‬ﺣﺪﯾﺚ ﻣﻬﻢ و ﭘﺮﻣﺤﺘﻮاﯾﯽﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﺆﻣﻨﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺧﻮشاﺧﻼقﺗﺮﻧﺪ‪ ،‬اﯾﻤﺎﻧﺸﺎن‪،‬‬
‫ﮐﺎﻣﻞﺗﺮ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫اﯾﻤﺎن‪ ،‬ﮐﻢ و زﯾﺎد ﻣﯽﺷﻮد؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ام ُن ٓوا ْ إ َ‬
‫ي� ٰ ٗنا﴾‬ ‫اد ٱ َّ� َ‬
‫ِين َء َ‬ ‫َََۡ َ‬
‫﴿و�زد‬
‫]اﳌﺪﺛﺮ‪[٣١ :‬‬ ‫ِ‬
‫و ﺑﺮ اﯾﻤﺎن ﻣﺆﻣﻨﺎن ﺑﯿﻔﺰاﯾﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻤﺎن ﻫﻤﻪي ﻣﺮدم‪ ،‬ﯾﮑﺴﺎن ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﺑﻪ ﻏﯿﺐ و آﺧﺮت‬
‫اﯾﻤﺎن دارﻧﺪ ﮐﻪ ﮔﻮﯾﺎ آن را ﻣﯽﺑﯿﻨﻨﺪ و اﯾﻨﮏ در آن ﺑﻪﺳﺮ ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ؛ ﺑﻪ ﺑﻬﺸﺖ اﯾﻤﺎن دارﻧﺪ‬
‫و ﮔﻮﯾﺎ ﺑﻬﺸﺖ‪ ،‬ﭘﯿﺶ روي آﻧﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ دوزخ اﯾﻤﺎن دارﻧﺪ؛ ﮔﻮﯾﺎ دوزخ را ﺑﺎ ﭼﺸﻤﺎن‬
‫ﺧﻮد ﻣﯽﺑﯿﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ اﯾﻤﺎن ﺣﻘﯿﻘﯽ و اﺳﺘﻮاري دارﻧﺪ ﮐﻪ ﺷﮏ و ﺗﺮدﯾﺪ ﺑﻪ آن‬
‫راه ﻧﻤﯽﯾﺎﺑﺪ‪ .‬و ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم‪ ،‬اﯾﻤﺎن ﺳﺴﺖ و ﻣﺘﺰﻟﺰﻟﯽ دارﻧﺪ‪ .‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪،‬‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫ۡ‬ ‫َّ‬ ‫� َح ۡرف َفإ ۡن أ َصابَ ُهۥ َخ ۡ ٌ‬
‫� ٱ ۡط َمأن بِهِۖۦ �ن‬ ‫ٖ� ِ‬ ‫� َ َٰ‬
‫اس َمن َ� ۡع ُب ُد ٱ َّ َ‬ ‫﴿ َوم َِن ٱ�َّ ِ‬
‫َ َ ۡ‬ ‫ب َ َٰ ۡ‬ ‫َ َ َُۡ ٌَۡ َ‬
‫نق َل َ‬
‫]اﳊﺞ ‪[١١ :‬‬ ‫� ٱ ُّ�� َيا َوٱ�خ َِرةَ ۚ ‪﴾١١‬‬‫� َوج ِههِۦ خ ِ‬ ‫أصا�ته ف ِتنة ٱ‬
‫و ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم اﷲ را در ﺣﺎﺷﯿﻪ و ﺑﺎ ﺷﮏ و دودﻟﯽ ﻋﺒﺎدت ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﺧﯿﺮي ﺑﻪ آﻧﺎن ﺑﺮﺳﺪ‪،‬‬
‫ﺑﻪ آن آراﻣﺶ ﻣﯽﯾﺎﺑﻨﺪ و اﮔﺮ ﺑﻼﯾﯽ ﺑﻪ آﻧﺎن ﺑﺮﺳﺪ‪ ،‬رويﮔﺮدان ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ؛ در دﻧﯿﺎ و آﺧﺮت زﯾﺎن‬
‫ﻣﯽﺑﯿﻨﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﻫﻤﺎن زﯾﺎن آﺷﮑﺎر اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﺎﻧﯽ‪ ،‬اﮔﺮ ﺑﺎ اﻓﺮاد‪ ‬ﺷﺒﻬﻪاﻧﮕﯿﺰ روﺑﻪرو ﻧﺸﻮﻧﺪ و ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺎ اﻓﺮاد ﻧﯿﮑﻮﮐﺎر ﻧﺸﺴﺖ‬
‫و ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬آراﻣﺶ دارﻧﺪ؛ وﻟﯽ اﮔﺮ ﺑﻼﯾﯽ ﺟﺴﻤﯽ ﯾﺎ آزﻣﻮﻧﯽ ﻣﺎﻟﯽ ﺑﻪ آﻧﺎن‬
‫ﺑﺮﺳﺪ و ﯾﺎ ﻋﺰﯾﺰي از دﺳﺖ ﺑﺪﻫﻨﺪ‪ ،‬از ﺣﻘﯿﻘﺖ و ﻋﺒﺎدت‪ ‬اﷲ رويﮔﺮدان ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و ﺑﻪ‬
‫ﺗﻘﺪﯾﺮ اﻻﻫﯽ اﻋﺘﺮاض ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن در ﻣﺴﯿﺮ ﺗﯿﺮهروزي و ﺷﻘﺎوت ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‬
‫و در دﻧﯿﺎ و آﺧﺮت زﯾﺎن ﻣﯽﺑﯿﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫در ﻫﺮ ﺣﺎل‪ ،‬آن دﺳﺘﻪ از ﻣﺆﻣﻨﺎن ﮐﻪ اﺧﻼﻗﺸﺎن ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ‪ ،‬اﯾﻤﺎﻧﺸﺎن ﮐﺎﻣﻞﺗﺮ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و اﯾﻦ‪ ،‬ﻧﺸﺎنﮔﺮ اﻫﻤﯿﺖ ﺧﻮشاﺧﻼﻗﯽﺳﺖ؛ اﺧﻼق ﺧﻮش ﺑﺎ ﺧﺪا و اﺧﻼق‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪56‬‬

‫ﺧﻮش ﺑﺎ ﺧﻠﻖ ﺧﺪا‪ .‬اﺧﻼق ﺧﻮش ﺑﺎ ﺧﺪا‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﺷﺮﯾﻌﺖ ﭘﺮوردﮔﺎر‪،‬‬
‫راﺿﯽ ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻪﻃﻮر ﮐﺎﻣﻞ و ﺑﺎ رﺿﺎﯾﺖ ﺧﺎﻃﺮ ﺑﻪ دﯾﻦ و ﺷﺮﯾﻌﺖ ﺗﻦ دﻫﺪ و ﺗﺴﻠﯿﻢ‬
‫دﺳﺘﻮرﻫﺎي اﷲ‪ ‬ﺑﺎﺷﺪ؛ ﭼﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬او را ﺑﻪ ﮐﺎري ﻓﺮﻣﺎن دﻫﺪ و ﭼﻪ او را از ﮐﺎري‬
‫ﺑﺎزدارد‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﺗﻘﺪﯾﺮ اﷲ‪ ‬راﺿﯽ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﻟﺬا ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺧﻮاﺳﺖ و ﺗﻘﺪﯾﺮ‬
‫اﻟﻬﯽ‪ ،‬دﭼﺎر ﻣﺸﮑﻠﯽ ﺷﺪه ﯾﺎ اﺗﻔﺎق ﻧﺎﮔﻮاري ﺑﺮاﯾﺶ ﭘﯿﺶ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﺴﯽ ﺑﺎﺷﺪ‬
‫ﮐﻪ از ﻧﻌﻤﺘﯽ اﻟﻬﯽ ﺑﺮﺧﻮردار ﺷﺪه ﮐﻪ ﻣﺎﯾﻪي ﺷﺎدي اوﺳﺖ و ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﺮوردﮔﺎرا! ﻫﻤﻪ‬
‫ﭼﯿﺰ از ﻧﺰد ﺗﻮﺳﺖ؛ ﻣﻦ‪ ،‬ﺑﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﺗﻮ ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﻦ ﻫﺴﺘﯽ‪ ،‬ﺷﺎدﻣﺎﻧﻢ‪ .‬اﮔﺮ ﻧﻌﻤﺘﻢ دﻫﯽ‪،‬‬
‫ﺳﭙﺎسﮔﺰارم و اﮔﺮ ﻣﺮا ﺑﯿﺎزﻣﺎﯾﯽ‪ ،‬ﺻﺒﺮ ﻣﯽﮐﻨﻢ‪ .‬و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن رﺿﺎﯾﺖ ﺑﻪ ﻗﻀﺎ و ﻗﺪر‪ ،‬و‬
‫ﺷﺮﯾﻌﺖ و دﺳﺘﻮرﻫﺎي اﻟﻬﯽ‪ ،‬ﻫﻤﺎن اﺧﻼق ﺧﻮش ﺑﺎ ﺧﺪاﺳﺖ‪ .‬اﺧﻼق ﺧﻮش ﺑﺎ ﻣﺮدم‪،‬‬
‫ﻣﻮﺿﻮع ﻣﺒﻬﻢ و ﭘﻮﺷﯿﺪهاي ﻧﯿﺴﺖ و ﻣﺼﺎدﯾﻖ و ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ﮔﺴﺘﺮدهاي دارد؛ از ﺟﻤﻠﻪ ﭘﺮﻫﯿﺰ‬
‫از اذﯾﺖ و آزار ﻣﺮدم‪ ،‬ﻣﻬﺮورزي و ﺑﺬل و ﺑﺨﺸﺶ ﺑﻪ آﻧﺎن‪ ،‬ﭘﺎﯾﺪاري در ﺑﺮاﺑﺮ اذﯾﺖ و‬
‫آزارﺷﺎن و دﯾﮕﺮ ﻣﻮاردي ﮐﻪ در ﮔﺴﺘﺮهي اﺧﻼق ﺧﻮش ﺑﺎ ﻣﺮدم ﻣﯽﮔﻨﺠﺪ؛ ﻟﺬا ﮐﺴﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺑﻪ ﻣﺮدم اذﯾﺖ و آزار ﻧﻤﯽرﺳﺎﻧﺪ و ﻣﻬﺮ و ﺑﺨﺸﺶ ﺧﻮﯾﺶ را از آﻧﺎن درﯾﻎ ﻧﻤﯽدارد و‬
‫ﺑﺮ اذﯾﺖ و آزارﺷﺎن ﺻﺒﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬اﯾﻤﺎنِ ﮐﺎﻣﻞﺗﺮي دارد‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬و ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﺷﻤﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻫﻤﺴﺮاﻧﺸﺎن‪،‬‬
‫ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ رﻓﺘﺎر را دارﻧﺪ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﻣﺮدم‪ ،‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺧﺎﻧﻮاده و ﻫﻤﺴﺮ ﺧﻮﯾﺶ‬
‫َ ُْ ُ ْ َ ُْ ُ َ ْ‬
‫�� ْﻢ ﻷﻫ ِﻠ ِﻪ‪،‬‬ ‫ﺧﻮشرﻓﺘﺎرﻧﺪ‪ .‬ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺚ دﯾﮕﺮي آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﺧ��ﻢ ﺧ‬
‫َََ َ ُْ ُ َ ْ‬
‫�� ْﻢ ﻷﻫ ِ�«‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﺷﻤﺎ‪ ،‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺧﺎﻧﻮاده )ﻫﻤﺴﺮان(‬ ‫وأﻧﺎ ﺧ‬
‫ﺧﻮﯾﺶ ﺑﻬﺘﺮﻧﺪ؛ و ﻣﻦ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﺷﻤﺎ در ﺑﺮﺧﻮرد ﺑﺎ ﻫﻤﺴﺮان ﺧﻮد ﻫﺴﺘﻢ«‪ .‬زﯾﺮا ﻧﺰدﯾﮑﺎن ﻫﺮ‬
‫ﮐﺴﯽ‪ ،‬ﺑﯿﺶ از دﯾﮕﺮان ﺳﺰاوار ﻧﯿﮑﯽﻫﺎي او ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ ﻟﺬا اﮔﺮ ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﺪ ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﻧﯿﮑﯽ‬
‫ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬ﻧﺰدﯾﮑﺎن ﺷﻤﺎ اوﻟﻮﯾﺖ دارﻧﺪ و ﺑﺎﯾﺪ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﮐﻪ از ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ ﺷﻤﺎ‬
‫ﺑﺮﺧﻮردار ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺮﻋﮑﺲِ رويﮐﺮد ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم در اﯾﻦ دوران اﺳﺖ؛ ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ‬
‫ﮐﻪ ﺑﺎ ﺧﺎﻧﻮادهي ﺧﻮد رﻓﺘﺎر ﺑﺪي دارﻧﺪ و ﺑﺎ دﯾﮕﺮان ﺑﺴﯿﺎر ﺧﻮشرﻓﺘﺎرﻧﺪ! ﺧﺎﻧﻮادهي ﻫﺮ‬
‫ﮐﺴﯽ‪ ،‬ﺑﯿﺶ از ﻫﻤﻪ ﺳﺰاوار اﺧﻼقِ ﺧﻮشِ او ﻫﺴﺘﻨﺪ و اﻧﺴﺎن ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻮادهاش ﺑﯿﺶ از‬
‫دﯾﮕﺮان‪ ،‬ﻧﯿﮑﯽ ﮐﻨﺪ و رﻓﺘﺎرش ﺑﺎ ﺧﺎﻧﻮاده‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ از رﻓﺘﺎري ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ دﯾﮕﺮان دارد؛ زﯾﺮا‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ؛ ر‪.‬ك‪ :‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪.3314 :‬‬

 ‫‪57‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺳﻔﺎرش درﺑﺎرهي رﻓﺘﺎر ﻧﯿﮏ ﺑﺎ زﻧﺎن‬

‫ﺧﺎﻧﻮادهاش ﺷﺒﺎﻧﻪروز و در ﻧﻬﺎن و آﺷﮑﺎر ﺑﺎ او ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﮔﺮﻓﺘﺎر ﺷﻮد‪ ،‬در ﮐﻨﺎرِ او‬
‫ﻣﯽﻣﺎﻧﻨﺪ و اﮔﺮ ﺷﺎدﻣﺎن ﮔﺮدد‪ ،‬ﺑﺎ او ﺷﺎدي ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و در ﻏﻢ و اﻧﺪوه ﻧﯿﺰ ﺑﺎ او ﺷﺮﯾﮑﻨﺪ‪ .‬ﻟﺬا‬
‫رﻓﺘﺎر اﻧﺴﺎن ﺑﺎ ﺧﺎﻧﻮادهاش ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻬﺘﺮ از رﻓﺘﺎري ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ دﯾﮕﺮان دارد و ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﻣﺮدم‪،‬‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻫﻤﺴﺮ و ﺧﺎﻧﻮادهي ﺧﻮد‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮﻧﺪ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬اﯾﻤﺎن ﻣﺎ و ﻫﻤﻪي‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﮐﺎﻣﻞ ﺑﮕﺮداﻧﺪ و ﻣﺎ را در زﻣﺮهي ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﺧﺎﻧﻮادهﻫﺎﯾﻤﺎن‬
‫و دﯾﮕﺮ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻗﺮار دﻫﺪ ﮐﻪ ﺑﺮ ﻣﺎ ﺣﻖ دارﻧﺪ‪.‬‬
‫***‬
‫ﻮل اﷲِ‪» :‬ﻻَ ﺗَ ْﺮﻀ ُ�ﻮا إ َﻣ َ‬ ‫َ َ َ ُ ُ‬ ‫ُ‬
‫ﺎء‬ ‫ِ‬ ‫ﺑﻦ أﻲﺑ ذﺑﺎب‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳ‬ ‫ﺑﻦ ﻋﺒ ِﺪ اﷲ ِ‬ ‫َ‪ -٢٨٤‬وﻋﻦ إِﻳﺎس ِ‬
‫ََ َ‬
‫ﺮﺿ�ﻬﻦَّ‬‫ﻰﻠﻋ أ ْزواﺟﻬﻦ‪ ،‬ﻓَ َﺮ َّﺧ َﺺ ﻲﻓ َ ْ‬ ‫ا�‪ ،‬ﻓَﻘﺎل‪َ :‬ذﺋ ِْﺮ َن اﻟنِّﺴﺎءُ‬ ‫َّ‬
‫رﺳﻮل‬
‫َ ُ َ‬
‫ﺠﺎء �ﻤ ُﺮ‪ ‬إﻰﻟ‬ ‫ا�ِ« ﻓ‬
‫َّ‬
‫َ ِ‬ ‫ِ‬
‫ََ ْ َ َ‬ ‫َ َ ْ َ ُ َّ َ َ ُ ُ‬ ‫ٌ َ ٌ َْ‬ ‫َّ‬ ‫ََ‬
‫� �ﺸﻜﻮن أزواﺟﻬﻦ‪ ،‬ﻓﻘﺎل َرﺳﻮل اﷲِ‪» :‬ﻟﻘﺪ أﻃﺎف‬ ‫رﺳﻮل ا�‪ِ � ‬ﺴﺎء ﻛﺜِ‬‫ِ‬ ‫ﺂل‬
‫ِ ِ‬ ‫ﺑ‬ ‫ﻃﺎف‬ ‫ﻓﺄ‬
‫ُْ‬ ‫ْ ُ َ َ ْ َ َ ُ َّ َ ْ َ ُ‬ ‫ٌ َ‬ ‫َ ْ ُ َّ‬
‫ﺨﺑﻴﺎر�ﻢ«‪] .‬اﺑﻮداود‪ ،‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‬ ‫ِ‬ ‫وﺌﻟﻚ‬
‫ﺜ� �ﺸﻜﻮن أزواﺟﻬﻦ ﻟيﺲ أ ِ‬ ‫ﺑﺂل �ﻴﺖ �ﻤ ٍﺪ � ِﺴﺎء ﻛ ِ‬ ‫ِ‬
‫) ‪(1‬‬
‫را ﺑﺎ ا‪‬ﺳﻨﺎد ﺻﺤﯿﺢ رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﯾﺎس ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ اﺑﯽذﺑﺎب‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﮐﻨﯿﺰان اﷲ‬
‫)ﯾﻌﻨﯽ ﻫﻤﺴﺮان ﺧﻮد( را ﻧﺰﻧﯿﺪ«‪ .‬ﭘﺲ از ﭼﻨﺪي‪ ،‬ﻋﻤﺮ‪ ‬ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬آﻣﺪ و ﮔﻔﺖ‪ :‬زﻧﺎن‪،‬‬
‫در ﺑﺮاﺑﺮ ﺷﻮﻫﺮان ﺧﻮد ﮔﺴﺘﺎخ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬درﺑﺎرهي ﺗﻨﺒﯿﻪ زﻧﺎن اﺟﺎزه داد‪.‬‬
‫دﯾﺮي ﻧﭙﺎﯾﯿﺪ ﮐﻪ زﻧﺎن زﯾﺎدي ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪﻫﺎي ﻫﻤﺴﺮان ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬آﻣﺪﻧﺪ و از ﺷﻮﻫﺮان ﺧﻮد‬
‫ﺷﮑﺎﯾﺖ داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬زﻧﺎن زﯾﺎدي ﻧﺰد ﺧﺎﻧﻮادهي ﻣﺤﻤﺪ آﻣﺪهاﻧﺪ و از‬
‫ﺷﻮﻫﺮان ﺧﻮد ﺷﮑﺎﯾﺖ دارﻧﺪ؛ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﺮداﻧﯽ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮﯾﻦﻫﺎي ﺷﻤﺎ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ«‪.‬‬
‫ُّ ْ َ َ َ‬ ‫َ َّ ُ َ‬
‫اﺪﻟ�ﻴﺎ ﻣﺘﺎع‪،‬‬ ‫ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ اﻟﻌﺎص‪ $‬أن َرﺳﻮل اﷲِ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬‬ ‫‪ -٢٨٥‬وﻋﻦ َﻋﺒ ِﺪ اﷲ ِ‬
‫َ َ ْ ُ َ َ َ ُ َّ ُ‬
‫) ‪(2‬‬
‫� ﻣﺘﺎﻋِﻬﺎ الﻤ ْﺮأة الﺼﺎﺤﻟﺔ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬‫وﺧ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺎص‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬دﻧﯿﺎ‪ ،‬ﻣﺘﺎﻋﯽ‬
‫ﺑﯿﺶ ﻧﯿﺴﺖ؛ و ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﻣﺘﺎع دﻧﯿﺎ‪ ،‬زن ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ و ﻧﯿﮑﻮﮐﺎر اﺳﺖ«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪5137 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ اﺑﯽداود‪ ،‬ش‪1863 :‬؛ از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪/‬؛ و ﻣﺸﮑﺎة اﻟﻤﺼﺎﺑﯿﺢ‪ ،‬ش‪:‬‬
‫‪.3261‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1467 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪58‬‬

‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ ،/‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن درﺑﺎرهي زﻧﺎن ﻧﻘﻞ ﮐﺮده ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﮐﺮم‪‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﮐﻨﯿﺰان ﺧﺪا را ﻧﺰﻧﯿﺪ« ﮐﻪ ﻣﻨﻈﻮر‪ ،‬زﻧﺎن ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪:‬‬
‫»ﻋﺒﺪا�«‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻨﺪهي اﷲ؛ و درﺑﺎرهي زﻧﺎن ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪» :‬أﻣﺔ اﷲ«‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﮐﻨﯿﺰ ﺧﺪا‪،‬‬
‫ﷲ«‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﮐﻨﯿﺰانِ اﷲ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺚ ﺻﺤﯿﺢ آﻣﺪه‬ ‫و ﺟﻤﻊ آن ﻣﯽﺷﻮد‪» :‬إ َﻣ َ‬
‫ﺎء ا ِ‬ ‫ِ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﷲ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﮐﻨﯿﺰان اﷲ )زﻧﺎن( را از رﻓﺘﻦ ﺑﻪ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ ََُْ َ‬
‫ﺎﺟﺪ ا ِ‬
‫اﺳﺖ‪» :‬ﻻ �ﻤﻨﻌﻮا ِإﻣﺎء اﷲ مﺴ ِ‬
‫ﻣﺴﺎﺟﺪ اﷲ ﻣﻨﻊ ﻧﮑﻨﯿﺪ«‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬از زدنِ زﻧﺎن ﻣﻨﻊ ﻓﺮﻣﻮد‪ .‬ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ ‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺑﺮﺗﺮﯾﻦ ﻧﺴﻞ‬
‫اﻣﺖ اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬در ﺑﺮاﺑﺮ ﻓﺮﻣﺎن اﷲ و رﺳﻮﻟﺶ ﺑﻪﻃﻮر ﮐﺎﻣﻞ ﺗﺴﻠﯿﻢ ﺑﻮدﻧﺪ؛ ﻟﺬا ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻋﻤﻞ ﮐﺮدﻧﺪ و دﯾﮕﺮ‪ ،‬زﻧﺎﻧﺸﺎن را ﻧﻤﯽزدﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ اﻣﺮ‪ ،‬ﺑﻪ ﮔﺴﺘﺎﺧﯽ زﻧﺎن در ﺑﺮاﺑﺮ‬
‫ﺷﻮﻫﺮاﻧﺸﺎن اﻧﺠﺎﻣﯿﺪ و ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب‪ ‬ﺑﻪ ﻋﺮض ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬رﺳﺎﻧﯿﺪ‪،‬‬
‫زنﻫﺎ ﺑﻪ ﺳﺮﮐﺸﯽ از ﺷﻮﻫﺮان ﺧﻮد روي آوردﻧﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬درﺑﺎرهي ﺗﻨﺒﯿﻪ‪ ‬زﻧﺎن‪ ،‬اﺟﺎزه‬
‫داد؛ در اﯾﻦ ﻣﯿﺎن‪ ،‬ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدان‪ ،‬زﯾﺎدهروي ﮐﺮدﻧﺪ و ﮔﺎه ﺑﻪﻧﺎﺣﻖ زﻧﺎﻧﺸﺎن را ﻣﯽزدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻟﺬا زﻧﺎنِ زﯾﺎدي ﭘﯿﺮاﻣﻮن ﺧﺎﻧﻪي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﮔﺮد آﻣﺪﻧﺪ و از ﺷﻮﻫﺮان ﺧﻮد ﺷﮑﺎﯾﺖ داﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﻣﺮدم ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﺮداﻧﯽ ﮐﻪ زﻧﺎﻧﺸﺎن را ﻣﯽزﻧﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺮدان ﺑﺮﮔﺰﯾﺪهاي ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ«‪.‬‬
‫َ ُْ ُ ْ َ ُْ ُ َ ْ‬
‫�� ْﻢ ﻷﻫ ِﻠ ِﻪ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﺷﻤﺎ‬ ‫ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﺧ��ﻢ ﺧ‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ رﻓﺘﺎر را ﺑﺎ زﻧﺎن ﺧﻮد دارﻧﺪ«‪ .‬و اﯾﻦ‪ ،‬ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ اﻓﺮاط و‬
‫ﺗﻔﺮﯾﻂ در زدن ﯾﺎ ﺗﻨﺒﯿﻪ‪ ‬زﻧﺎن‪ ،‬درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ و در زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺷﺮاﯾﻂ‪ ،‬اﯾﺠﺎب ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺗﻨﺒﯿﻪ‪‬‬
‫زن ﯾﺎ زدنِ او ﺑﺪور از ﺧﺸﻮﻧﺖ و ﺑﺎ رﻋﺎﯾﺖ ﻣﻮازﯾﻦ دﯾﻨﯽ‪ ،‬اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد‪ .‬ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ‬
‫اﷲ‪ ‬ﻣﺮاﺣﻞ ﺗﻨﺒﯿﻪ زن را ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫َ ۡ ُ ُ‬ ‫َ َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ َّ َ َ ُ َ ُ ُ َ ُ َّ َ ُ ُ َّ َ ۡ ُ ُ ُ َّ‬
‫��وه َّنۖ﴾ ]اﻟﻨﺴﺎء ‪[٣٤ :‬‬ ‫﴿وٱ� ٰ ِ� �افون �شوزهن فعِظوهن وٱهجروهن ِ� ٱلمضا ِ‬
‫جعِ وٱ ِ‬
‫و زﻧﺎﻧﯽ را ﮐﻪ از ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯿﺸﺎن ﺑﯿﻤﻨﺎﮐﯿﺪ‪ ،‬اﺑﺘﺪا ﻧﺼﯿﺤﺖ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ و آنﮔﺎه از ﻫﻢﺧﻮاﺑﯽ ﺑﺎ آﻧﻬﺎ‬
‫اﺟﺘﻨﺎب ﮐﻨﯿﺪ و )اﮔﺮ ﻣﻄﯿﻊ ﻧﺸﺪﻧﺪ( ﺗﻨﺒﯿﻬﺸﺎن ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪900 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 422 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻦﻋﻤﺮ‪.‬‬
 ‫‪59‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺳﻔﺎرش درﺑﺎرهي رﻓﺘﺎر ﻧﯿﮏ ﺑﺎ زﻧﺎن‬

‫ﻟﺬا زدن در ﺳﻮﻣﯿﻦ ﻣﺮﺣﻠﻪ ﻗﺮار دارد و ﺑﺎﯾﺪ ﺗﻨﺒﯿﻪ زن‪ ،‬ﺑﺪور از ﺧﺸﻮﻧﺖ و‬
‫ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ آﺳﯿﺒﯽ ﺑﻪ او ﻧﺮﺳﺪ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن از ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺎص‪ $‬ﻧﻘﻞ ﮐﺮده‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬دﻧﯿﺎ‪ ،‬ﻣﺘﺎﻋﯽ ﺑﯿﺶ ﻧﯿﺴﺖ؛ و ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﻣﺘﺎع دﻧﯿﺎ‪ ،‬زن ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ و‬
‫ﻧﯿﮑﻮﮐﺎر اﺳﺖ«‪ .‬ﻣﺘﺎع‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﺮ ﭼﯿﺰي ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﮐﻪ از آن ﺑﻬﺮه ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ؛ ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ ﻣﺘﺎع‬
‫ﻣﺴﺎﻓﺮ‪ ،‬رهﺗﻮﺷﻪي اوﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬زنِ ﻧﯿﮑﻮﮐﺎر و ﺧﺮدﻣﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﻧﻌﻤﺖ دﻧﯿﺎﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا‬
‫ﭘﺎسدارِ اﺳﺮارِ ﺷﻮﻫﺮ‪ ،‬و ﻣﺎل و ﻓﺮزﻧﺪان اوﺳﺖ و ﺑﺎ ﻋﻘﻞ و ﺧﺮدي ﮐﻪ دارد‪ ،‬ﺧﺎﻧﻪ را‬
‫ﺑﻪﺧﻮﺑﯽ اداره ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻓﺮزﻧﺪان ﻧﯿﮏ و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪاي ﺗﺮﺑﯿﺖ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ؛ وﻗﺘﯽ ﺷﻮﻫﺮش ﺑﻪ‬
‫او ﻣﯽﻧﮕﺮد‪ ،‬ﺷﺎد ﻣﯽﺷﻮد و در ﻏﯿﺎبِ ﺷﻮﻫﺮش‪ ،‬ﺣﺎﻓﻆ ﻣﺎل و آﺑﺮوي اوﺳﺖ و در ﮐﺎري‬
‫ﮐﻪ ﺷﻮﻫﺮش ﺑﻪ او ﻣﯽﺳﭙﺎرد‪ ،‬ﺧﯿﺎﻧﺖ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﭼﻨﯿﻦ زﻧﯽ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﻧﻌﻤﺖ دﻧﯿﺎﺳﺖ‪ .‬از‬
‫ُْ َ َْ َْ َ َْ َ َ َ َ َ َ َ ََ َ َ َ َ ْ َ ْ َ‬
‫ات‬ ‫اﯾﻦرو ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪�» :‬ﻨﻜﺢ الﻤﺮأة ِﻷر� ٍﻊ لِﻤﺎلِﻬﺎ و ِﺤﻟﺴ ِﺒﻬﺎ و ِﺠﻟﻤﺎلِﻬﺎ و ِ ِ‬
‫ﺪﻟﻳ ِﻨﻬﺎ ﻓﺎﻇﻔﺮ ِﺑ ِ‬
‫ﺬ‬
‫اﺪﻟﻳﻦ ﺗَﺮ�َ ْ‬
‫ﺖ ﻳَ َﺪاك«‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬در ازدواج ﺑﺎ زن‪ ،‬ﭼﻬﺎر ﻫﺪف وﺟﻮد دارد؛ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﻣﺎﻟﺶ‪،‬‬ ‫ِ‬
‫ِّ‬

‫ﻧﺴ‪‬ﺐ و ﻣﻮﻗﻌﯿﺘﺶ‪ ،‬زﯾﺒﺎﯾﯽاش‪ ،‬دﯾﻨﺪارياش‪ .‬زنِ دﯾﻨﺪار اﻧﺘﺨﺎب ﮐﻦ ﺗﺎ ﺧﯿﺮ ﺑﺒﯿﻨﯽ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‬
‫زن دﯾﻦدار‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ زﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ او ازدواج ﻣﯽﮐﻨﯽ و اﮔﺮ زﯾﺒﺎرو ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬اﺧﻼق و‬
‫اﯾﻤﺎﻧﺶ‪ ،‬او را زﯾﺒﺎ ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ و از زﻧﺪﮔﯽ ﺑﺎ او ﻟﺬت ﻣﯽﺑﺮي‪.‬‬

‫ﻧﻈﺎرت ﻋﻠﻤﯽ‪ ،‬ﻓﻨﯽ و ﻧﺎﺷﺮ‪:‬‬

‫ﮔﺮوه ﻋﻠﻤﯽ ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻮﺣﺪﯾﻦ‬
‫‪www.mowahedin.com‬‬

‫***‬

‫)‪ (1‬ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪5090 :‬؛ و ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 1466 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪.‬‬

 ‫‪ -35‬ﺑﺎب‪ :‬ﺣﻖ ﻣﺮد ﺑﺮ ﻫﻤﺴﺮش‬

‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫َ‬
‫ٓ َُ ْ‬
‫� َ� ۡع ٖض َو� ِ َما أنفقوا م ِۡن‬ ‫ض ُه ۡم َ َ ٰ‬
‫ّ َ ُ َ َّ ٰ ُ َ َ َ ّ َ ٓ ِ َ َ َّ َ َّ ُ َ ۡ َ‬
‫لرجال ق�مون � ٱلنِساء بِما فضل ٱ� �ع‬ ‫﴿ٱ ِ‬
‫ت ّل ِۡل َغ ۡيب ب َما َحفِ َظ ٱ َّ ُ‬
‫� ٰف َ�ٰ ‪ٞ‬‬ ‫ت َ� ٰن َِ�ٰ ٌ‬
‫ت َ‬ ‫َ ۡ َ ٰ ۡ َ َّ‬
‫ل� ٰل َِ�ٰ ُ‬
‫]اﻟﻨﺴﺎء ‪[٣٤ :‬‬ ‫�ۚ﴾‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫أم�ل ِ ِه ۚم فٱ‬
‫ﻣﺮدان‪ ،‬ﺳﺮﭘﺮﺳﺖ زﻧﺎﻧﻨﺪ؛ ﺑﺪان ﺳﺒﺐ ﮐﻪ اﷲ ﺑﺮﺧﯽ از اﯾﺸﺎن را ﺑﺮ ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕﺮ ﺑﺮﺗﺮي داده و از‬
‫آن روي ﮐﻪ ﻣﺮدان از اﻣﻮال ﺧﻮﯾﺶ )ﺑﺮاي زﻧﺎن( ﻫﺰﯾﻨﻪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ زﻧﺎنِ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ‪،‬‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺒﺮدارﻧﺪ و ﺑﻪ ﭘﺎس ﺣﻘﻮﻗﯽ ﮐﻪ اﷲ ﺑﺮاﯾﺸﺎن ﺣﻔﻆ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬در ﻏﯿﺒﺖ ﺷﻮﻫﺮاﻧﺸﺎن‬
‫ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ و اﻣﻮال آﻧﺎن را ﭘﺎس ﻣﯽدارﻧﺪ‪.‬‬
‫و اﻣﺎ از ﺟﻤﻠﻪي اﺣﺎدﯾﺜﯽ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺑﺎب ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ آن اﺷﺎره ﮐﺮد‪ ،‬ﺣﺪﯾﺚ ﻋﻤﺮو‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺑﻦ اﺣﻮص‪ ‬اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ ذﮐﺮ ﺷﺪ‪.‬‬
‫َ َ َّ ُ ُ ْ َ‬
‫ﺮأﺗَ ُﻪ إ َﻰﻟ ﻓ َِﺮاﺷﻪ ﻓﻠَﻢْ‬ ‫َ َ ُ ُ‬
‫ِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫‪ -٢٨٦‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل َرﺳﻮل اﷲِ‪» :‬إِذا دﺎﻋ الﺮﺟﻞ ام‬
‫َ ُ َ َّ ُ ْ َ‬ ‫َ ْ َ َ َْ َ ََ َ‬ ‫َْ َ َ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬
‫ﺗﺄﺗ ِ ِﻪ �ﺒﺎت ﻏﻀﺒﺎن ﻋﻠﻴﻬﺎ ﻟﻌﻨﺘﻬﺎ اﻤﻟﻼﺋ�ﺔ ﺣﻰﺘ ﺗﺼﺒﺢ«‪ ] .‬ﹲ‬
‫َ ُ َ َّ ُ ْ َ‬ ‫ً َ َ َ َ َْ َ‬ ‫َ َ َ ْ َ َُ َ‬
‫ﺟ َﺮة ﻓ َِﺮاش ز ْوﺟﻬﺎ ﻟﻌﻨﺘﻬﺎ الﻤﻼﺋ ِ�ﺔ ﺣﻰﺘ ﺗﺼﺒِﺢ«‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫و� رواﻳﺔ ﻬﻟﻤﺎ‪» :‬إِذا ﺑﺎﺗﺖ الﻤ ْﺮأة ﻫﺎ‬
‫ُ َْ ُ ْ ََُ َ‬ ‫َ َ‬ ‫َْ‬ ‫َّ‬ ‫َ َ ُ ُ‬
‫رواﻳﺔ ﻗﺎل َرﺳﻮل اﷲِ‪» :‬واﺬﻟِي �ﻔ ِﻲﺴ �ِﻴ ِﺪه ِ ﻣﺎ ﻣِﻦ َرﺟ ٍﻞ ﻳﺪﻋﻮ ام َﺮأﺗﻪ إِﻰﻟ ﻓ َِﺮا ِﺷ ِﻪ‬ ‫ٍ‬ ‫و�‬
‫ً َ َ ْ َ َ َّ َ ْ َ َ ْ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َََْ َ‬
‫�ﺘﺄﻰﺑ ﻋﻠﻴ ِﻪ إِﻻ ﺎﻛن اﺬﻟي ﻲﻓ الﺴﻤﺎءِ ﺳﺎﺧِﻄﺎ ﻋﻠﻴﻬﺎ ﺣﻰﺘ ﻳﺮﻰﺿ �ﻨﻬﺎ«‪.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮔﺎه ﻣﺮد‪ ،‬زﻧﺶ را ﺑﻪ ﺑﺴﺘﺮ‬
‫ﺧﻮد ﻓﺮاﺑﺨﻮاﻧﺪ و زن ﺑﻪ ﺑﺴﺘﺮ ﺷﻮﻫﺮش ﻧﺮود و ﻣﺮد‪ ،‬ﺷﺐ را در ﺣﺎل ﺧﺸﻢ )و‬
‫ﻧﺎرﺿﺎﯾﺘﯽ( از ﻫﻤﺴﺮش ﺳﭙﺮي ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن آن زن را ﺗﺎ ﺻﺒﺢ ﻟﻌﻨﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ«‪.‬‬
‫و در رواﯾﺘﯽ دﯾﮕﺮ در »ﺻﺤﯿﺤﯿﻦ« آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﻫﺮﮔﺎه زن‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯽ ﺷﺐ را ﺳﭙﺮي‬
‫ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺴﺘﺮِ ﺷﻮﻫﺮش را ﺗﺮك ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن‪ ،‬او را ﺗﺎ ﺻﺒﺢ ﻟﻌﻨﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ«‪.‬‬
‫و در رواﯾﺘﯽ دﯾﮕﺮ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ ذاﺗﯽ ﮐﻪ ﺟﺎﻧﻢ در دﺳﺖ‪‬‬
‫اوﺳﺖ‪ ،‬ﻫﺮ ﻣﺮدي‪ ،‬زﻧﺶ را ﺑﻪ ﺑﺴﺘﺮِ ﺧﻮﯾﺶ ﻓﺮاﺑﺨﻮاﻧﺪ و زن ﻗﺒﻮل ﻧﮑﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺮوردﮔﺎري ﮐﻪ در‬
‫آﺳﻤﺎن اﺳﺖ ﺑﺮ آن زن ﺧﺸﻤﮕﯿﻦ ﻣﯽﺷﻮد ﺗﺎ آنﮐﻪ ﺷﻮﻫﺮش از او راﺿﯽ ﮔﺮدد«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ اﺑﻦﻣﺎﺟﻪ‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،‬ش‪1502 :‬؛ ر‪.‬ك‪ :‬ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻤﺎرهي ‪ 281‬ﻫﻤﯿﻦ ﮐﺘﺎب‪.‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(5194 ،3237) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1436 :‬‬
 ‫‪61‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺣﻖ ﻣﺮد ﺑﺮ ﻫﻤﺴﺮش‬

‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ ،/‬ﭘﺲ از ذﮐﺮ ﺣﻘﻮق زن ﺑﺮ ﺷﻮﻫﺮش ﺑﺎﺑﯽ درﺑﺎرهي ﺣﻘﻮق ﻣﺮد ﺑﺮ‬
‫ﻫﻤﺴﺮش ﮔﺸﻮده و ﺑﻪ اﯾﻦ آﯾﻪ اﺳﺘﺪﻻل ﻧﻤﻮده ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫َ‬
‫ْ‬ ‫َُ‬ ‫ٓ‬
‫� َ� ۡع ٖض َو� ِ َما أنفقوا م ِۡن‬‫ض ُه ۡم َ َ ٰ‬
‫ّ َ ُ َ َّ ٰ ُ َ َ َ ّ َ ٓ ِ َ َ َّ َ َّ ُ َ ۡ َ‬
‫لرجال ق�مون � ٱلنِساء بِما فضل ٱ� �ع‬ ‫﴿ٱ ِ‬
‫ُ‬ ‫َ َ َ َّ‬ ‫ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫ّ‬
‫َّ ٰ َ ٰ ُ َ ٰ َ ٰ ٌ َ ٰ َ ٰ ‪َ ٞ‬‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬
‫]اﻟﻨﺴﺎء ‪[٣٤ :‬‬ ‫ب بِما حفِظ ٱ�﴾‬ ‫أم�ل ِ ِه ۚم فٱل�ل ِ�ت �ن ِ�ت �فِ�ت ل ِلغي ِ‬ ‫ٰ‬
‫ﻣﺮدان‪ ،‬ﺳﺮﭘﺮﺳﺖ زﻧﺎﻧﻨﺪ؛ ﺑﺪان ﺳﺒﺐ ﮐﻪ اﷲ ﺑﺮﺧﯽ از اﯾﺸﺎن را ﺑﺮ ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕﺮ ﺑﺮﺗﺮي داده و از‬
‫آن روي ﮐﻪ ﻣﺮدان از اﻣﻮال ﺧﻮﯾﺶ )ﺑﺮاي زﻧﺎن( ﻫﺰﯾﻨﻪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ زﻧﺎنِ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ‪،‬‬
‫ﻓﺮﻣﺎنﺑﺮدارﻧﺪ و ﺑﻪ ﭘﺎس ﺣﻘﻮﻗﯽ ﮐﻪ اﷲ ﺑﺮاﯾﺸﺎن ﺣﻔﻆ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬در ﻏﯿﺒﺖ ﺷﻮﻫﺮاﻧﺸﺎن‬
‫ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ و اﻣﻮال آﻧﺎن را ﭘﺎس ﻣﯽدارﻧﺪ‪.‬‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬در اﯾﻦ آﯾﻪ ﻣﺮدان را ﺳﺮﭘﺮﺳﺖ زﻧﺎن ﺑﺮﺷﻤﺮده اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ زن ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ‬
‫ﻓﺮﻣﺎن ﺷﻮﻫﺮش ﻋﻤﻞ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﺎن ﺷﻮﻫﺮش ﻣﻌﺼﯿﺖ و ﺑﺮ ﺧﻼف ﺣﮑﻢ‬
‫اﷲ‪ ‬ﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا اﻃﺎﻋﺖ از ﻣﺨﻠﻮق در ﺟﻬﺖ‪ ‬ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ از ﺧﺎﻟﻖ‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ؛ و ﻓﺮﻗﯽ‬
‫ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻣﺨﻠﻮق‪ ،‬ﮐﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﻧﺸﺎنﮔﺮ ﺳﺒﮏﺳﺮي و ﺑﯽﺧﺮدي ﻏﺮﺑﯽﻫﺎ و ﻏﺮبزدﮔﺎﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﺎمِ ﺣﻘﻮق‬
‫زن‪ ،‬زن را ﺗﻘﺪﯾﺲ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﮐﻮرﮐﻮراﻧﻪ ﺑﻪﭘﯿﺮوي از ﮐﺎﻓﺮانِ ﻓﺮوﻣﺎﯾﻪ‪ ،‬ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﻫﺮ‬
‫ﮐﺴﯽ را در ﺟﺎﯾﮕﺎﻫﯽ ﺑﺒﯿﻨﻨﺪ ﮐﻪ دارد؛ ﻟﺬا وﻗﺘﯽ ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﯾﺎ ﮔﺮوﻫﯽ را ﻣﺨﺎﻃﺐ‬
‫ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ ،‬زﻧﺎن را ﺑﺮ ﻣﺮدان‪ ،‬ﻣﻘﺪم ﻣﯽدارﻧﺪ و در ﺗﺎﻻرﻫﺎ و ﮔﺮدﻫﻤﺎﯾﯽﻫﺎ‪ ،‬زنﻫﺎ را‬
‫ﺑﺎﻻﺗﺮ از ﻣﺮدﻫﺎ ﻣﯽﻧﺸﺎﻧﻨﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﭼﻨﯿﻦ رويﮐﺮدي از ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺳﮓﻫﺎﯾﺸﺎن را اﯾﻦﻫﻤﻪ‬
‫ﮔﺮاﻣﯽ ﻣﯽدارﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺪان ﻋﺠﯿﺐ و ﻏﺮﯾﺐ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﮐﻪ ﭘﻮل زﯾﺎدي ﺑﺮاي ﺧﺮﯾﺪ‬
‫ﺳﮓ ﻫﺰﯾﻨﻪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﻣﺤﻞ وﯾﮋهاي ﺑﺎ ﺻﺎﺑﻮن و ﺣﻮﻟﻪ و دﯾﮕﺮ وﺳﺎﯾﻞ ﺑﻬﺪاﺷﺘﯽ ﺑﻪ‬
‫ﺳﮕﺸﺎن اﺧﺘﺼﺎص ﻣﯽدﻫﻨﺪ و ﮐﺎرﻫﺎﯾﯽ اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﻨﺪ ﮐﻪ آدم را ﺑﻪ ﺧﻨﺪه وا ﻣﯽدارد‪.‬‬
‫اﯾﻦ در ﺣﺎﻟﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﮓ‪ ،‬ﻧﺠﺲاﻟﻌﯿﻦ اﺳﺖ و ﻫﺮﮔﺰ ﭘﺎك ﻧﻤﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫در ﻫﺮ ﺣﺎل‪ ،‬ﻣﺮدان‪ ،‬ﺳﺮﭘﺮﺳﺖ زﻧﺎن ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ زﯾﺮا اﷲ ﺑﺮﺧﯽ از اﯾﺸﺎن را ﺑﺮ ﺑﺮﺧﯽ‬
‫دﯾﮕﺮ ﺑﺮﺗﺮي داده اﺳﺖ‪ .‬از ﺳﻮي دﯾﮕﺮ‪ ،‬اﯾﻦ ﻣﺮد اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﻣﺨﺎرج زﻧﺪﮔﯽ زن را‬
‫ﺗﺄﻣﯿﻦ ﮐﻨﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺮد ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺪﯾﺮ و رﯾﯿﺲ ﺧﺎﻧﻪ‪ ،‬وﻇﯿﻔﻪ دارد ﻧﻔﻘﻪي زﻧﺶ را ﺑﺪﻫﺪ و‬
‫ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻣﺨﺎرج زﻧﺪﮔﯽ‪ ،‬ﺑﺮ ﻋﻬﺪهي زن ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻟﺬا ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ ﻣﺮد ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻣﺨﺎرج‬
‫زﻧﺪﮔﯽ را ﺑﺮ ﻋﻬﺪه دارد‪ ،‬ﺳﺮﭘﺮﺳﺖ و رﯾﯿﺲ ﺧﺎﻧﻮاده ﻧﯿﺰ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽرود‪ .‬اﯾﻦ‪،‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪62‬‬

‫اﺷﺎرهايﺳﺖ ﺑﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﻣﺮد‪ ،‬ﻣﺴﺆل ﮐﺴﺐ و ﮐﺎر و ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻣﺨﺎرج زﻧﺪﮔﯽﺳﺖ و زن‪،‬‬
‫ﺑﺎﯾﺪ در ﺧﺎﻧﻪ ﺑﻤﺎﻧﺪ و ﺑﻪ ﮐﺎرﻫﺎي ﺧﺎﻧﻪ و ﺑﻪ ﺷﻮﻫﺮ و ﻓﺮزﻧﺪان ﺧﻮد رﺳﯿﺪﮔﯽ ﮐﻨﺪ؛ اﯾﻦ‪،‬‬
‫وﻇﯿﻔﻪي زن اﺳﺖ‪ .‬وﻟﯽ اﮔﺮ زن را ﻣﺴﺆول ﮐﺴﺐ و ﮐﺎر و ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻣﺨﺎرج زﻧﺪﮔﯽ ﻗﺮار‬
‫دﻫﯿﻢ‪ ،‬ﺑﺮ ﺧﻼف‪ ‬ﺳﺮﺷﺖ ﺑﺸﺮي و ﺷﺮﯾﻌﺖ‪ ،‬ﻋﻤﻞ ﮐﺮدهاﯾﻢ‪ .‬زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫ٓ َ َُ ْ‬
‫﴿ َو� ِ َما أنفقوا م ِۡن أ ۡم َ� ٰل ِ ِه ۡم﴾ ﯾﻌﻨﯽ ﯾﮑﯽ از دﻻﯾﻞ ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﯽ ﻣﺮدان‪ ،‬ﻫﻤﯿﻦ ﮐﺴﺐ و ﮐﺎر و‬
‫ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻫﺰﯾﻨﻪﻫﺎي زﻧﺪﮔﯽﺳﺖ؛ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖ ﻣﺮد ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ وﻇﺎﯾﻒ‬
‫اوﺳﺖ و ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺳﺮﭘﺮﺳﺖ ﺧﺎﻧﻮاده‪ ،‬از اﻣﻮال ﺧﻮﯾﺶ ﻫﺰﯾﻨﻪ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ۡ‬ ‫ّ‬
‫ت ل ِل َغ ۡيب ب َما َح ِف َظ ٱ َّ ُ‬ ‫ت َ� ٰن َِ�ٰ ٌ َ‬
‫� ٰف َ�ٰ ‪ٞ‬‬ ‫َ َّ‬
‫ل� ٰل َِ�ٰ ُ‬
‫]اﻟﻨﺴﺎء ‪[٣٤ :‬‬ ‫�﴾‬ ‫ِ ِ‬ ‫ت ِ‬ ‫﴿فٱ‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ زﻧﺎنِ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ‪ ،‬ﻓﺮﻣﺎنﺑﺮدارﻧﺪ و ﺑﻪ ﭘﺎس ﺣﻘﻮﻗﯽ ﮐﻪ اﷲ ﺑﺮاﯾﺸﺎن ﺣﻔﻆ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬در‬
‫ﻏﯿﺒﺖ ﺷﻮﻫﺮاﻧﺸﺎن ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ و اﻣﻮال آﻧﺎن را ﭘﺎس ﻣﯽدارﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻟﺬا زﻧﺎن ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺮار زﻧﺎﺷﻮﯾﯽ و ﻣﺴﺎﯾﻠﯽ را ﮐﻪ در ﭼﻬﺎردﯾﻮاري ﺧﺎﻧﻪ روي‬
‫ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬ﻓﺎش ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ و آنﭼﻪ را ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﺑﻪ ﺣﻔﻆ و ﻧﮕﻬﺪاري آن دﺳﺘﻮر داده‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺣﻔﻆ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﻫﻤﺴﺮِ ﻧﯿﮏ و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪاي اﻧﺘﺨﺎب ﮐﻨﯿﺪ ﮐﻪ داراي ﭼﻨﯿﻦ‬
‫وﯾﮋﮔﯽﻫﺎﯾﯽ ﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا زنِ زﯾﺒﺎ و ﻧﺎﺷﺎﯾﺴﺖ‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﺧﯿﺮي ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﻧﺪارد‪ .‬ﺳﭙﺲ‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﻧﻘﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮔﺎه ﻣﺮد‪ ،‬زﻧﺶ را ﺑﻪ ﺑﺴﺘﺮ ﺧﻮد ﻓﺮاﺑﺨﻮاﻧﺪ و زن ﺑﻪ ﺑﺴﺘﺮ ﺷﻮﻫﺮش ﻧﺮود و‬
‫ﻣﺮد‪ ،‬ﺷﺐ را در ﺣﺎل ﺧﺸﻢ )ﻧﺎرﺿﺎﯾﺘﯽ( از ﻫﻤﺴﺮش ﺳﭙﺮي ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن آن زن را ﺗﺎ‬
‫ﺻﺒﺢ ﻟﻌﻨﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﺑﺮاﯾﺶ ﺑﺪدﻋﺎﯾﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و از اﷲ‪ ‬ﻣﯽﺧﻮاﻫﻨﺪ‬
‫ﮐﻪ اﯾﻦ زن را از رﺣﻤﺖ ﺧﻮﯾﺶ دور ﺑﮕﺮداﻧﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﻫﺮﮔﺎه ﻣﺮدي‪ ،‬زﻧﺶ را ﺑﺮاي‬
‫ﮐﺎمﺟﻮﯾﯽ ﺑﻪ ﺑﺴﺘﺮ ﺧﻮد ﻓﺮاﺑﺨﻮاﻧﺪ و زن‪ ،‬ﺧﻮاﺳﺘﻪي ﺷﻮﻫﺮش را اﺟﺎﺑﺖ ﻧﮑﻨﺪ‪ ،‬ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن‬
‫ﺗﺎ ﺻﺒﺢ دﻋﺎ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬اﯾﻦ زن را از رﺣﻤﺖ ﺧﻮد ﻣﺤﺮوم ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫در رواﯾﺖ دﯾﮕﺮي ﺷﺪﯾﺪﺗﺮ از اﯾﻦ آﻣﺪه اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﺑﺮ ﭼﻨﯿﻦ زﻧﯽ ﺧﺸﻢ‬
‫ﻣﯽﮔﯿﺮد و اﯾﻦ‪ ،‬ﺷﺪﯾﺪﺗﺮ از ﻫﺸﺪار ﻧﺨﺴﺖ اﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا ﺧﺸﻢ اﻟﻬﯽ ﺑﻪ ﻣﺮاﺗﺐ ﺳﺨﺖﺗﺮ و‬
‫ﺷﺪﯾﺪﺗﺮ از اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺴﯽ‪ ،‬ﻧﻔﺮﯾﻦ ﺷﻮد؛ دﻟﯿﻠﺶ‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬درﺑﺎرهي‬
‫»ﻟﻌﺎن« ﯾﺎ ﻧﺤﻮهي ﮔﻮاﻫﯽ دادن ﻣﺮدي ﮐﻪ ﺑﻪ زنِ ﺧﻮﯾﺶ ﻧﺴﺒﺖ زﻧﺎ ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
 ‫‪63‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺣﻖ ﻣﺮد ﺑﺮ ﻫﻤﺴﺮش‬
‫َ َ َ ۡ َ‬
‫� ٰ ِذ� َ‬
‫� ‪﴾٧‬‬ ‫ل‬ ‫ٱ‬ ‫ِن‬
‫م‬ ‫ن‬‫�‬ ‫ن‬ ‫إ‬ ‫ه‬
‫ِ‬ ‫ي‬ ‫�ٰ ِم َس ُة أَ َّن لَ ۡع َن َ‬
‫ت ٱ َّ�ِ َعلَ ۡ‬ ‫َ ۡ َ‬
‫﴿وٱل‬
‫]اﻟﻨﻮر ‪[٧ :‬‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫و ﭘﻨﺠﻤﯿﻦ ﮔﻮاﻫﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ )ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ (:‬ﻟﻌﻨﺖ اﷲ ﺑﺮ او ﺑﺎد‪ ،‬اﮔﺮ از دروﻏﮕﻮﯾﺎن ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫و ﺑﺮاي اﯾﻦﮐﻪ زن‪ ،‬ﻣﺠﺎزات زﻧﺎ را از ﺧﻮد دور ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﭼﻬﺎر ﺑﺎر ﺳﻮﮔﻨﺪ ﻣﯽﺧﻮرد‬
‫ﮐﻪ ﺷﻮﻫﺮش دروغ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ و در ﭘﻨﺠﻤﯿﻦ ﻣﺮﺣﻠﻪ از ﺷﻬﺎدﺗﺶ ﮔﻮاﻫﯽ ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ‪:‬‬
‫َ ۡ َ ٰ َ َ َ َّ َ َ َ َّ َ َ ۡ َ ٓ َ َ َ َّ‬
‫ل� ٰ ِد� َ‬
‫]اﻟﻨﻮر ‪[٩ :‬‬ ‫ِ� ‪﴾٩‬‬ ‫﴿وٱل� ِمسة أن غضب ٱ�ِ عليها إِن �ن مِن ٱ‬
‫ﺧﺸﻢ اﷲ ﺑﺮ او ﺑﺎد‪ ،‬اﮔﺮ ﺷﻮﻫﺮش راﺳﺘﮕﻮ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻟﺬا درﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ ﮐﻪ ﺧﺸﻢ و ﻏﻀﺐ از ﻟﻌﻦ و ﻧﻔﺮﯾﻦ‪ ،‬ﺷﺪﯾﺪﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ در‬
‫ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﭘﺮوردﮔﺎري ﮐﻪ در آﺳﻤﺎن اﺳﺖ ﺑﺮ آن زن ﺧﺸﻤﮕﯿﻦ ﻣﯽﺷﻮد ﺗﺎ‬
‫آنﮐﻪ ﺷﻮﻫﺮش از او راﺿﯽ ﮔﺮدد«‪ .‬ﻟﺬا رﺿﺎﯾﺖ اﷲ‪ ‬از ﭼﻨﯿﻦ زﻧﯽ ﺑﻪ رﺿﺎﯾﺖ ﺷﻮﻫﺮ‬
‫زن ﺑﺴﺘﮕﯽ دارد؛ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﻣﺮد‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﺷﺐ‪ ،‬ﭘﯿﺶ از ﺳﭙﯿﺪهدم از ﻫﻤﺴﺮش راﺿﯽ‬
‫ﺷﻮد‪ ،‬و اﺣﺘﻤﺎل ﻣﯽرود ﮐﻪ دو ﯾﺎ ﺳﻪ روز از ﻫﻤﺴﺮش ﻧﺎراﺣﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺗﺎ‬
‫زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺷﻮﻫﺮِ زن‪ ،‬ﻧﺎراض ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻧﯿﺰ ﺧﺸﻤﮕﯿﻦ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﺣﻘﻮق ﻣﺮد ﺑﺮ ﻫﻤﺴﺮ اوﺳﺖ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﺷﻮﻫﺮي ﮐﻪ ﺣﻘﻮق‬
‫ﻫﻤﺴﺮش را رﻋﺎﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬زﻧﯽ ﮐﻪ ﺷﻮﻫﺮش‪ ،‬ﺣﻖ و ﺣﻘﻮق او را رﻋﺎﯾﺖ‬
‫ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬اﺟﺎزه دارد ﺗﻼﻓﯽ ﻧﻤﺎﯾﺪ و در ازاي ﺣﻘﻮق ﭘﺎﯾﻤﺎلﺷﺪهي ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬ﭘﺎرهاي از‬
‫ﺣﻘﻮق ﺷﻮﻫﺮش را ﻧﺎدﯾﺪه ﺑﮕﯿﺮد‪ .‬زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ۡ َ ََۡ ٰ ََ ُ‬ ‫ََ ََۡ ٰ َ ُ َ ۡ ْ َ‬
‫ى عل ۡي� ۡم﴾ ]اﻟﺒﻘﺮة‪[١٩٤ :‬‬ ‫ى َعل ۡي� ۡم فٱ� َت ُدوا َعل ۡيهِ ب ِ ِمث ِل ما ٱ�تد‬ ‫﴿�م ِن ٱ�تد‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﺗﺠﺎوز و ﺗﻌﺪي ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺷﻤﺎ ﻧﯿﺰ ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﺗﻌﺪي ﮐﺮده‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫او ﺗﻌﺪي )ﯾﻌﻨﯽ ﻗﺼﺎص( ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ‪.‬‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ْ ۡ‬ ‫َ‬ ‫ۡ َ‬
‫]اﻟﻨﺤﻞ‪[١٢٦ :‬‬ ‫﴿�ن َ�� ۡب ُت ۡم � َعاق ُِبوا ب ِ ِمث ِل َما ُعوق ِۡب ُتم بِهِۦ﴾‬
‫و اﮔﺮ ﻣﺠﺎزات ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﺷﮑﻠﯽ ﻣﺠﺎزات ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺷﻤﺎ رﻓﺘﺎر ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫وﻟﯽ اﮔﺮ ﻣﺮد‪ ،‬ﺣﻘﻮق ﻫﻤﺴﺮش را رﻋﺎﯾﺖ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬وﻟﯽ زن‪ ،‬ﻧﺎﻓﺮﻣﺎن ﺑﺎﺷﺪ و‬
‫ﺧﻮاﺳﺘﻪﻫﺎي ﻣﺸﺮوع ﺷﻮﻫﺮش را ﺑﺮآورده ﻧﮑﻨﺪ‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺮ او ﺧﺸﻤﮕﯿﻦ ﻣﯽﺷﻮد و‬
‫ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن‪ ،‬ﻧﻔﺮﯾﻨﺶ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﻟﺬا اﮔﺮﭼﻪ اﻟﻔﺎظ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﻣﻄﻠﻖ اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ‬
‫ﻧﻤﺎﻧﺪ ﮐﻪ در ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻮاردي‪ ،‬زن در ﺻﻮرﺗﯽ ﺳﺰاوار ﺧﺸﻢ و ﻧﻔﺮﯾﻦ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪64‬‬

‫ﺷﻮﻫﺮش ﺣﻘﻮق او را ادا ﻧﻤﺎﯾﺪ و اﮔﺮ ﻣﺮد ﺣﻘﻮق ﻫﻤﺴﺮش را رﻋﺎﯾﺖ ﻧﮑﻨﺪ‪ ،‬زن‬
‫ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺗﻼﻓﯽ ﮐﻨﺪ و اﯾﻦ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻧﮑﺘﻪايﺳﺖ ﮐﻪ از دو آﯾﻪي ﻣﺬﮐﺮ‪ ،‬ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺗﺄﯾﯿﺪي ﺑﺮ دﯾﺪﮔﺎه اﻫﻞ ﺳﻨﺖ و ﺟﻤﺎﻋﺖ و ﮔﺬﺷﺘﮕﺎن اﯾﻦ‬
‫اﻣﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ اﷲ‪ ‬در آﺳﻤﺎن و ﺑﺎﻻي ﻋﺮش ﺧﻮد ﺑﺮ ﻓﺮاز ﻫﻔﺖ آﺳﻤﺎن‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ‪...» :‬ﭘﺮوردﮔﺎري ﮐﻪ در آﺳﻤﺎن‬
‫اﺳﺖ‪ .«...‬و ﻣﻨﻈﻮر از آن‪ ،‬اﯾﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﺎنرواﯾﯽ اﷲ در آﺳﻤﺎن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ‪» :‬ﭘﺮوردﮔﺎري ﮐﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﯾﯽاش در آﺳﻤﺎن اﺳﺖ«‪،‬‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﺧﻮد ﺗﺤﺮﯾﻒ ﻣﻌﻨﻮي ﺣﺪﯾﺚ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽرود و ﺗﺤﺮﯾﻒ ﻣﻌﺎﻧﯽ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از‬
‫وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﯾﻬﻮدﯾﺎن اﺳﺖ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ﺗﻮرات را ﺟﺎﺑﻪﺟﺎ و ﺗﺤﺮﯾﻒ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻪﯾﻘﯿﻦ ﻓﺮﻣﺎنرواﯾﯽ اﷲ‪ ،‬در آﺳﻤﺎن و زﻣﯿﻦ اﺳﺖ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺧﻮد‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َّ ُ ۡ ُ َّ َ َ َ ۡ َ‬
‫]آل ﻋﻤﺮان‪[١٨٩ :‬‬ ‫ض﴾‬‫ت وٱ�� ِ �‬ ‫﴿و ِ�ِ ملك ٱلس� ٰ� ٰ ِ‬
‫ﻓﺮﻣﺎنرواﯾﯽ آﺳﻤﺎنﻫﺎ و زﻣﯿﻦ از آنِ اﷲ اﺳﺖ‪.‬‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ ُ ُ ُ ّ َ ۡ َ ُ َ ُ ُ َ َ ُ َ ُ َ َۡ‬ ‫ُۡ َ َ‬
‫]اﳌﺆﻣﻨﻮن ‪[٨٨ :‬‬ ‫�� و� �ار عليهِ﴾‬ ‫� �ءٖ وهو ِ‬ ‫﴿قل م ۢن �ِي ِده ِۦ ملكوت ِ‬
‫ﺑﮕﻮ‪ :‬ﭘﺎدﺷﺎﻫﯽ و ﻓﺮﻣﺎنرواﯾﯽ ﺑﺮ ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ‪ ،‬ﺑﻪ دﺳﺖ ﮐﯿﺴﺖ و ﮐﯿﺴﺖ ﮐﻪ اﻣﺎن ﻣﯽدﻫﺪ و‬
‫ﻫﯿﭻﮐﺲ در ﺑﺮاﺑﺮش اﻣﺎن ﻧﻤﯽﯾﺎﺑﺪ؟‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َّ ُ َ َ ُ َّ َ َ َ ۡ َ‬
‫]اﻟﺰﻣﺮ‪[٦٣ :‬‬ ‫ت وٱ�� ِض﴾‬ ‫ا�د ٱلس� ٰ� ٰ ِ‬
‫﴿�ۥ مق ِ‬
‫ﮐﻠﯿﺪﻫﺎي آﺳﻤﺎن و زﻣﯿﻦ از آنِ او ﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻫﻤﻪي آﺳﻤﺎنﻫﺎ و زﻣﯿﻦ‪ ،‬ﺑﻪ دﺳﺖ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل اﺳﺖ و ﻫﻤﻪ‪ ،‬ﻣﻠﮏ اوﺳﺖ؛ ﻟﺬا‬
‫ﻣﻨﻈﻮر‪ ،‬ﺧﻮد‪ ‬اﷲ‪ ‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﺎﻻي آﺳﻤﺎنﻫﺎ ﺑﺮ ﻋﺮش ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬ﻗﺮار دارد‪ .‬اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ‬
‫اﯾﻦﮐﻪ اﷲ در آﺳﻤﺎن اﺳﺖ‪ ،‬رﯾﺸﻪ در ﻓﻄﺮت اﻧﺴﺎن دارد و ﻧﯿﺎزي ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ در ﺑﺮرﺳﯽ‬
‫اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع‪ ،‬ﺧﻮد را ﺧﺴﺘﻪ ﮐﻨﯿﻢ‪ .‬اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺑﺮ اﺳﺎس ﻓﻄﺮﺗﺶ ﻫﻨﮕﺎم دﻋﺎ ﮐﺮدن‪ ،‬دﺳﺘﺶ را‬
‫ﺑﻪ ﺳﻮي ﭘﺮوردﮔﺎرش ﺑﺎﻻ ﻣﯽﺑﺮد و ﺑﺎ ﻗﻠﺐ ﺧﻮد‪ ،‬ﻣﺘﻮﺟﻪ آﺳﻤﺎن ﻣﯽﮔﺮدد؛ ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ‬
‫دﺳﺘﺶ را ﺑﻪ ﺳﻮي آﺳﻤﺎن‪ ،‬ﺑﻠﻨﺪ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
 ‫‪65‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺣﻖ ﻣﺮد ﺑﺮ ﻫﻤﺴﺮش‬

‫ﺣﺘﯽ ﺣﯿﻮاﻧﺎت ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦﮔﻮﻧﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ ﯾﮑﯽ از اﺳﺎﺗﯿﺪ داﻧﺸﮕﺎه‪ ،‬ﺑﺮاﯾﻢ ﻧﻘﻞ ﻣﯽﮐﺮد‬
‫ﮐﻪ ﺷﺨﺼﯽ‪ ،‬از »ﻗﺎﻫﺮه« ﺑﺎ او ﺗﻤﺎس ﮔﺮﻓﺘﻪ و درﺑﺎرهي زﻟﺰﻟﻪي ﻣﺼﺮ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬دﻗﺎﯾﻘﯽ‬
‫ﻗﺒﻞ از زﻟﺰﻟﻪ‪ ،‬ﺣﯿﻮاﻧﺎت ﺑﺎغ وﺣﺶ‪ ،‬ﺑﯽﻗﺮار ﺷﺪه و ﺳﺮﻫﺎي ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺳﻮي آﺳﻤﺎن ﺑﻠﻨﺪ‬
‫ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ! ﺳﺒﺤﺎناﷲ! ﺣﯿﻮاﻧﺎت ﻧﯿﺰ ﻣﯽداﻧﻨﺪ ﮐﻪ اﷲ در آﺳﻤﺎن اﺳﺖ؛ وﻟﯽ ﺑﺮﺧﯽ از‬
‫اﻧﺴﺎنﻫﺎ‪ ،‬ﻗﺒﻮل ﻧﺪارﻧﺪ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬در آﺳﻤﺎن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻤﯿﻦﻃﻮر وﻗﺘﯽ ﺑﻌﻀﯽ از ﺣﺸﺮات را ﻣﯽزﻧﯿﻢ‪ ،‬ﻣﯽاﯾﺴﺘﻨﺪ و دﺳﺘﺎن ﺧﻮد را ﺑﻪ‬
‫ﺳﻮي آﺳﻤﺎن ﺑﻠﻨﺪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬در ﻫﺮ ﺣﺎل اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ اﯾﻦﮐﻪ اﷲ‪ ‬در آﺳﻤﺎن اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺮي‬
‫ﻓﻄﺮيﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﯿﺎزي ﺑﻪ دﻟﯿﻞ و ﺟﺮ و ﺑﺤﺚ ﻧﺪارد‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ‬ﻣﻨﮑﺮان اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪه را‬
‫ﻫﺪاﯾﺖ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺧﻮد‪ ،‬دﺳﺘﺎﻧﺸﺎن را ﻫﻨﮕﺎم دﻋﺎ ﮐﺮدن‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﻮي آﺳﻤﺎن ﺑﻠﻨﺪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و‬
‫ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن در ﻋﻤﻞ‪ ،‬ﭘﻨﺪار ﺧﻮﯾﺶ را رد ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﻨﺪ؛ ﭘﻨﺪاري ﮐﻪ ﺑﯿﻢ آن ﻣﯽرود آﻧﺎن را ﺑﻪ‬
‫ﮐﻔﺮ ﻣﺒﺘﻼ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از ﮐﻨﯿﺰي ﺳﺆال ﮐﺮد‪» :‬اﷲ ﮐﺠﺎﺳﺖ؟« ﭘﺎﺳﺦ داد‪ :‬اﷲ در آﺳﻤﺎن اﺳﺖ‪.‬‬
‫آنﮔﺎه رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬ﻣﻦ‪ ،‬ﮐﯿﺴﺘﻢ؟ ﺟﻮاب داد‪ :‬ﺷﻤﺎ ﻓﺮﺳﺘﺎده و ﭘﯿﺎمآور اﷲ ﻫﺴﺘﯿﺪ‪.‬‬
‫ْ ٌ‬ ‫َ ْ ْ َ َّ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﺻﺎﺣﺒﺶ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬أﻋ ِﺘﻘ َﻬﺎ ﻓ ِﺈ� َﻬﺎ ُمﺆ ِﻣﻨَﺔ«‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬او را آزاد ﮐﻦ؛ زﯾﺮا او‪،‬‬
‫ﻣﺆﻣﻦ اﺳﺖ«‪ .‬ﺳﺒﺤﺎن اﷲ! اﯾﻦﻫﺎ ﮐﻪ ﻣﻨﮑﺮِ ﭼﻨﯿﻦ ﻋﻘﯿﺪهاي ﻫﺴﺘﻨﺪ ﭼﻪ ﻓﮑﺮ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؟!‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ اﷲ‪ ‬در آﺳﻤﺎن اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﺎﻓﺮﻧﺪ!‬
‫ﻣﺎ‪ ،‬درﺑﺎرهي اﷲ‪ ‬ﻣﻌﺘﻘﺪﯾﻢ ﮐﻪ در آﺳﻤﺎن‪ ،‬ﻓﺮاﺗﺮ از ﻫﺮ ﭼﯿﺰي‪ ،‬و ﺑﺎﻻﺗﺮ و ﺑﺮﺗﺮ از‬
‫ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺧﻮﯾﺶ اﺳﺖ و ﺑﺮ ﻋﺮش ﺧﻮد ﻗﺮار دارد‪ .‬ﻋﺮش ﺑﺮ روي آﺳﻤﺎنﻫﺎ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ ‬ﮔﻨﺒﺪ ﯾﺎ‬
‫ﺧﯿﻤﻪايﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ روي آﺳﻤﺎنﻫﺎ و زﻣﯿﻦ ﺑﺮﭘﺎ ﺷﺪه اﺳﺖ و آﺳﻤﺎنﻫﺎ و زﻣﯿﻦ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﻋﺮش‪ ،‬ﭼﯿﺰي ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫در ﺑﺮﺧﯽ از آﺛﺎر آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﮐﺮﺳﯽ«‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻤﻪي آﺳﻤﺎنﻫﺎ و زﻣﯿﻦ اﺣﺎﻃﻪ دارد و‬
‫ﻗﺪﻣﯿﻦ )دو ﭘﺎي( ﭘﺮوردﮔﺎر رﺣﻤﺎن‪ ‬ﺑﺮ آن ﻗﺮار دارد‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ‪» :‬ﻋﺮش« از ﮐﺮﺳﯽ‬
‫َ‬ ‫َّ‬
‫واﻷرﺿ�‬ ‫الﺴ َﻤﻮات الﺴﺒﻊ‬
‫إن َّ‬ ‫ﺧﯿﻠﯽ ﺑﺰرگﺗﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬‬
‫ُ‬ ‫ﻜﺮﻲﺳ َﻛ َ‬
‫ُ‬ ‫ِّ‬
‫اﻷرض«‪ (2 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻫﻔﺖ آﺳﻤﺎن و ﻫﻔﺖ‬
‫ِ‬ ‫ﺤﻠﻘ ٍﺔ أﻟ ِﻘﻴَﺖ ﻰﻓ ﻓﻼ ٍة ِﻣ َﻦ‬ ‫الﺴﺒﻊ ﺑﺎﻟنﺴﺒﺔ لﻠ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 537 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از ﻣﻌﺎوﯾﻪ ﺑﻦ ﺣﮑﻢ ﺳﻠﻤﯽ‪.‬‬

‫)‪ (2‬آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺷﻮاﻫﺪي ﮐﻪ دارد‪ ،‬ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪66‬‬

‫زﻣﯿﻦ ﺑﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﮐﺮﺳﯽ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺣﻠﻘﻪاي ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ در زﻣﯿﻦ ﭘﻬﻨﺎوري اﻓﺘﺎده اﺳﺖ«‪ .‬واﺿﺢ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﯾﮏ ﺣﻠﻘﻪي ﮐﻮﭼﮏ‪ ،‬در ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﺑﺎ ﺳﺮزﻣﯿﻨﯽ ﺑﺰرگ و ﭘﻬﻨﺎور‪ ،‬ﭼﯿﺰي ﻧﯿﺴﺖ و‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬
‫اﻟﻌﺮش َﻰﻠﻋ الﻜﺮﻰﺳ‬
‫ِ‬ ‫ﭼﯿﺰي از اﯾﻦﻫﻤﻪ ﻣﺴﺎﺣﺖ را اﺷﻐﺎل ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ؛ ﻓﺮﻣﻮد‪َ » :‬و�ن ﻓﻀﻞ‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫ﻀﻞ اﻟﻔﻼة ﻰﻠﻋ ﻫﺬه اﺤﻟَﻠﻘ ِﺔ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺑﺰرﮔﯽ ﻋﺮش ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﮐﺮﺳﯽ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﺰرﮔﯽ زﻣﯿﻦ‬ ‫ﻛﻔ ِ‬
‫ﭘﻬﻨﺎور ﺑﻪ اﯾﻦ ﺣﻠﻘﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ«‪ .‬ﭘﺲ‪ ،‬اﷲ از ﻫﺮ ﭼﯿﺰي ﺑﺰرگﺗﺮ اﺳﺖ؛ از اﯾﻦرو ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َۡ َ‬ ‫﴿ َوس َِع ُك ۡرس ُِّي ُه ٱ َّ َ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[٢٥٥ :‬‬ ‫ت َوٱ��ض﴾‬ ‫لس� ٰ َ� ٰ ِ‬
‫ﮐُﺮﺳﯽ ﭘﺮوردﮔﺎر‪ ،‬آﺳﻤﺎنﻫﺎ و زﻣﯿﻦ را در ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭘﺲ ﺧﺎﻟﻘﺶ ﭼﻘﺪر ﻋﻈﯿﻢ اﺳﺖ! اﻣﮑﺎن ﻧﺪارد ﮐﻪ ﺧﺎﻟﻖ‪ ،‬در زﻣﯿﻦ ﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎر ﺳﺒﺤﺎن‪ ،‬ﺑﺰرگﺗﺮ از اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ در اﺣﺎﻃﻪي ﭼﯿﺰي از ﻣﺨﻠﻮقﻫﺎ ﯾﺎ‬
‫آﻓﺮﯾﺪهﻫﺎﯾﺶ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﯽ ﮔﯿﺮﯾﻢ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻓﺮاﺗﺮ از ﻫﺮ ﭼﯿﺰيﺳﺖ؛ اﯾﻦ‪،‬‬
‫ﻋﻘﯿﺪهي ﻣﺎﺳﺖ و از اﷲ ﻣﺘﻌﺎل درﺧﻮاﺳﺖ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﻣﺎ را ﺑﺮ ﻫﻤﯿﻦ ﻋﻘﯿﺪه از دﻧﯿﺎ ﺑﺒﺮد‬
‫و ﺑﺮ ﻫﻤﯿﻦ ﻋﻘﯿﺪه ﮐﻪ ﻣﻮرد اﺟﻤﺎع اﻫﻞ ﺳﻨﺖ و ﺟﻤﺎﻋﺖ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺤﺸﻮرﻣﺎن ﺑﮕﺮداﻧﺪ‪.‬‬
‫***‬
‫َ ُّ ْ َ َ ْ َ ُ َ َ ُ َ‬ ‫َ ً َ َّ ُ َ‬
‫‪ -٢٨٧‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬أﻳﻀﺎ أن َرﺳﻮل اﷲِ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﻻ �ﻞ ﻻم َﺮأ ٍة أن ﺗﺼﻮم َوز ْوﺟﻬﺎ‬
‫َّ‬ ‫َ ٌ َّ ْ َ َ ْ َ َ َ ْ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ؛ اﻟﺒﺘﻪ اﯾﻦ‪ ،‬ﻟﻔﻆ ﺑﺨﺎريﺳﺖ‪[.‬‬
‫ﹲ‬ ‫]‬ ‫«‪.‬‬‫ﻪ‬‫ﺷﺎﻫِﺪ إِﻻ ﺑِﺈِذﻧ ِﻪ‪ ،‬وﻻ ﺗﺄذن ﻲﻓ ﺑي ِ ِ ِ ِ ِ ِ ِ‬
‫ﻧ‬‫ذ‬ ‫ﺈ‬‫ﺑ‬ ‫ﻻ‬‫إ‬ ‫ﻪ‬ ‫ﺘ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﺮاي زن ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ‬
‫ﺣﻀﻮر ﺷﻮﻫﺮش‪ ،‬ﺟﺰ ﺑﻪ اﺟﺎزهي او‪ ،‬روزه)ي ﻧﻔﻞ( ﺑﮕﯿﺮد و ﻧﺒﺎﯾﺪ ﮐﺴﯽ را ﺑﺪون‬
‫اﺟﺎزهي ﺷﻮﻫﺮش ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪاش راه دﻫﺪ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ ،/‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﻧﻘﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﺮاي زن ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺣﻀﻮر ﺷﻮﻫﺮش‪ ،‬ﺟﺰ ﺑﻪ اﺟﺎزهي او‪،‬‬
‫روزه)ي ﻧﻔﻞ( ﺑﮕﯿﺮد و ﻧﺒﺎﯾﺪ ﮐﺴﯽ را ﺑﺪون اﺟﺎزهي ﺷﻮﻫﺮش ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪاش راه دﻫﺪ«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪5195 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1026 :‬‬

 ‫‪67‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺣﻖ ﻣﺮد ﺑﺮ ﻫﻤﺴﺮش‬

‫اﯾﻦ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﺣﻘﻮق ﻣﺮد ﺑﺮ ﻫﻤﺴﺮ اوﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ وﻗﺘﯽ ﻣﺮدي در ﺷﻬﺮ ﯾﺎ ﻣﻨﻄﻘﻪي‬
‫ﺧﻮد ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬زﻧﺶ ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﺪون اﺟﺎزهي او‪ ،‬روزهي ﻧﻔﻞ ﺑﮕﯿﺮد؛ وﻟﯽ اﮔﺮ ﺷﻮﻫﺮش در‬
‫ﺷﻬﺮ ﯾﺎ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬زن ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ در ﺻﻮرت ﺗﻤﺎﯾﻞ‪ ،‬روزهي ﻧﻔﻞ ﺑﮕﯿﺮد‪ .‬از ﻇﺎﻫﺮِ اﯾﻦ‬
‫ﺣﺪﯾﺚ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﯾﻦ دﺳﺘﻮر‪ ،‬ﻫﻢ ﺷﺎﻣﻞ روزهي ﻓﺮض ﻣﯽﺷﻮد و ﻫﻢ‬
‫ﺷﺎﻣﻞ روزهي ﻧﻔﻞ‪ .‬روﺷﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ زن ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﺪون اﺟﺎزهي ﺷﻮﻫﺮش روزهي ﻧﻔﻞ‬
‫ﺑﮕﯿﺮد؛ زﯾﺮا رﻋﺎﯾﺖ ﺣﻖ ﺷﻮﻫﺮ ﺑﺮ او واﺟﺐ اﺳﺖ و روزهي ﻧﻔﻞ‪ ،‬ﻋﻤﻞ‬
‫داوﻃﻠﺒﺎﻧﻪايﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺗﺮك آن‪ ،‬ﮔﻨﻪﮐﺎر ﻧﻤﯽﺷﻮد؛ وﻟﯽ ﺑﺎ ﺗﺮك ﺣﻘﻮق ﺷﻮﻫﺮش ﮔﻨﻪﮐﺎر‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬ﭼﺮاﮐﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﻣﺮد‪ ،‬ﺑﺨﻮاﻫﺪ ﺑﺎ ﻫﻤﺴﺮش ﻫﻢﺑﺴﺘﺮ ﺷﻮد و اﮔﺮ زن‪ ،‬در‬
‫ﺣﺎلِ روزه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺮد دﭼﺎر ﻣﺸﮑﻞ ﻣﯽﮔﺮدد ﯾﺎ ﻻاﻗﻞ اﻣﮑﺎن دارد ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﻣﻼﺣﻈﻪي‬
‫ﻫﻤﺴﺮش‪ ،‬ﺷﻬﻮﺗﺶ را ﺳﺮﮐﻮب ﮐﻨﺪ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﺎﻧﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ زﻧﯽ‪ ،‬ﺑﺪون اﺟﺎزهي‬
‫ﺷﻮﻫﺮش روزهي ﻧﻔﻞ ﺑﮕﯿﺮد‪ ،‬اﯾﻦ ﺣﻖ ﺑﺮاي ﺷﻮﻫﺮ او ﻣﺤﻔﻮظ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ وي ﻧﺰدﯾﮑﯽ‬
‫ﮐﻨﺪ و ﻫﯿﭻ ﮔﻨﺎﻫﯽ ﺑﺮ او ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺎ ﻫﻤﺴﺮِ روزهدارش ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬وﻟﯽ‬
‫ﻣﺮد‪ ،‬ﺧﻮدش اﺣﺴﺎس ﺑﺪي ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ ﮐﻪ در ﭼﻨﯿﻦ ﺣﺎﻟﺘﯽ ﺑﺎ ﻫﻤﺴﺮش ﻧﺰدﯾﮑﯽ‬
‫ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﺮاي زن ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺣﻀﻮر ﺷﻮﻫﺮش‪ ،‬ﺟﺰ ﺑﻪ‬
‫اﺟﺎزهي او‪ ،‬روزه)ي ﻧﻔﻞ( ﺑﮕﯿﺮد«‪.‬‬
‫و اﻣﺎ روزهي ﻓﺮض؛ اﮔﺮ اﯾﺎﻣﯽ ﮐﻪ از ﺳﺎل )ﻗﻤﺮي( ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪه‪ ،‬ﺑﯿﺶ از اﯾﺎﻣﯽﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ زن‪ ،‬روزهي ﻗﻀﺎﯾﯽ دارد‪ ،‬ﺑﺮاﯾﺶ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺪون اﺟﺎزهي ﺷﻮﻫﺮش‪ ،‬ﺑﺎ ﺣﻀﻮر‬
‫وي روزهي ﻗﻀﺎﯾﯽ ﺑﮕﯿﺮد؛ ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ ده روزِ رﻣﻀﺎن ﺑﺮ ﮔﺮدن اوﺳﺖ و اﯾﻨﮏ در ﻣﺎه‬
‫رﺟﺐ ﺑﻪﺳﺮ ﻣﯽﺑﺮد‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ در ﺻﻮرﺗﯽ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ روزهي ﻗﻀﺎﯾﯽ ﺑﮕﯿﺮد ﮐﻪ ﺷﻮﻫﺮش اﺟﺎزه‬
‫دﻫﺪ؛ زﯾﺮا وﻗﺖ دارد‪ .‬اﻣﺎ اﮔﺮ ﻓﻘﻂ ده روز از ﻣﺎه ﺷﻌﺒﺎن ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪ ،‬زن ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ‬
‫ﺑﺪون اﺟﺎزهي ﺷﻮﻫﺮش‪ ،‬روزهﻫﺎي ﻗﻀﺎﯾﯽاش را ﺑﻪﺟﺎي آور‪‬د؛ زﯾﺮا ﺑﺮاي اﻧﺴﺎن ﺟﺎﯾﺰ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ روزهﻫﺎي ﻗﻀﺎﯾﯽ ﺧﻮد را ﺗﺎ رﻣﻀﺎن دوم ﺑﻪﺗﺄﺧﯿﺮ ﺑﯿﻨﺪازد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ در ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﻣﻮاردي‪ ،‬زن ﺑﻪ وﻇﯿﻔﻪ ﯾﺎ واﺟﺐ ﺷﺮﻋﯽ ﺧﻮد ﻋﻤﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ و در ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻮاردي‪،‬‬
‫اﺟﺎزهي ﺷﻮﻫﺮ و ﻫﯿﭻﮐﺲ دﯾﮕﺮي ﺷﺮط ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻮﺿﻮع روزهي زن‪ ،‬ﻣﻔﺼﻞ اﺳﺖ‪ :‬روزهي ﻧﻔﻞ ﺟﺰ ﺑﺎ اﺟﺎزهي ﺷﻮﻫﺮ‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ؛‬
‫وﻟﯽ روزهي ﻗﻀﺎﯾﯽ‪ ،‬اﮔﺮ وﻗﺖ ﮐﺎﻓﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎز ﻫﻢ ﺑﺪون اﺟﺎزهي ﺷﻮﻫﺮ‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ و‬
‫اﮔﺮ وﻗﺖ ﮐﺎﻓﯽ ﺑﻪاﻧﺪازهي روزﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﮔﺮدن اوﺳﺖ‪ ،‬وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬دﯾﮕﺮ‪،‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪68‬‬

‫اﺟﺎزهي ﺷﻮﻫﺮ‪ ،‬ﺷﺮط ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬در ﺻﻮرﺗﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﻮﻫﺮش ﺣﺎﺿﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ در‬
‫ﺷﻬﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ و اﮔﺮ ﻏﺎﯾﺐ اﺳﺖ‪ ،‬زن ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ روزه ﺑﮕﯿﺮد‪.‬‬
‫وﻟﯽ آﯾﺎ ﻧﻤﺎز ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ؟ اﺣﺘﻤﺎل دارد ﻧﻤﺎز ﻧﯿﺰ ﻣﺜﻞ روزه ﺑﺎﺷﺪ؛ ﻟﺬا زن‬
‫ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﺎ ﺣﻀﻮر ﺷﻮﻫﺮش ﻧﻤﺎز ﻧﻔﻞ ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ اﺣﺘﻤﺎل ﻧﯿﺰ وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ﭼﻮن ﻧﻤﺎز‬
‫زﻣﺎن زﯾﺎدي ﻧﻤﯽﺑﺮد‪ ،‬ﻟﺬا ﻣﺎﻧﻨﺪ روزه ﻧﯿﺴﺖ؛ زﯾﺮا روزه‪ ،‬در ﻫﻤﻪي روز اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﻧﻤﺎز‬
‫اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﻧﯿﺴﺖ و ﻧﻤﺎز ﻧﻔﻞ‪ ،‬دو رﮐﻌﺖ اﺳﺖ و ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﭘﯿﺪاﺳﺖ ﮐﻪ اﺟﺎزهي ﺷﻮﻫﺮ‬
‫درﺑﺎرهي ﻧﻤﺎز ﻓﺮض‪ ،‬ﺷﺮط ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻟﺬا ﭼﻨﯿﻦ ﺑﻪﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ ﮐﻪ ﺣﮑﻢ ﻧﻤﺎز در ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﻣﻮردي‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ روزه ﻧﯿﺴﺖ و زن ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎ ﺣﻀﻮر ﺷﻮﻫﺮش‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﻧﻔﻞ ﺑﺨﻮاﻧﺪ؛ ﻣﮕﺮ‬
‫اﯾﻦﮐﻪ ﺷﻮﻫﺮ‪ ،‬او را از ﻧﻤﺎز ﻧﻔﻞ ﻣﻨﻊ ﮐﻨﺪ و ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬اﯾﻨﮏ ﺑﻪ ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﺑﺎ ﺗﻮ ﻧﯿﺎز دارم؛ ﻣﺜﻼً‬
‫ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ﻧﻤﺎز ﭼﺎﺷﺖ ﻧﺨﻮان؛ ﯾﺎ ﻧﻤﺎز ﺷﺐ ﻧﺨﻮان‪ .‬ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﺎﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻣﺮد ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ‬
‫ﻫﻤﺴﺮش را از ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮑﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻧﻤﺎز ﭼﺎﺷﺖ ﯾﺎ ﺗﻬﺠﺪ‪ ،‬ﻣﺤﺮوم ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ‬
‫ﺷﻬﻮت‪ ،‬ﺑﺮ او ﻏﺎﻟﺐ ﺷﻮد و ﻧﺘﻮاﻧﺪ ﺻﺒﺮ ﮐﻨﺪ‪ .‬وﻟﯽ در ﻣﺠﻤﻮع‪ ،‬ﻣﺮد ﺑﺎﯾﺪ ﯾﺎورِ ﻫﻤﺴﺮش‬
‫در ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ و اﻃﺎﻋﺖ و ﺑﻨﺪﮔﯽ اﷲ‪ ‬ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻫﻤﺴﺮش اﺟﺮ و‬
‫ﭘﺎداش ﺧﻮاﻫﺪ ﯾﺎﻓﺖ‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﻣﺴﺄﻟﻪي راه دادن دﯾﮕﺮان ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪي ﺷﻮﻫﺮ ﯾﺎ اﺟﺎزه دادن ﺑﻪ دﯾﮕﺮان ﺑﺮاي ورود‬
‫ﺑﻪ ﻣﻨﺰل‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺎ اﺟﺎزهي ﺷﻮﻫﺮش ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ؛ وﻟﯽ اﯾﻦ اﺟﺎزه‪ ،‬ﺑﺮ دو ﻧﻮع اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻧﻮع اول‪ :‬اﺟﺎزهي ﻋﺮﻓﯽ؛ ﯾﻌﻨﯽ روﺷﯽ ﮐﻪ ﻣﻌﻤﻮل ﺷﺪه اﺳﺖ و ﮔﺎه ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﺎن‪،‬‬
‫دوﺳﺘﺎن‪ ،‬ﻫﻤﮑﺎران و ﻧﺰدﯾﮑﺎن ﯾﮏ زن‪ ،‬ﺑﻪ دﯾﺪﻧﺶ ﻣﯽآﯾﻨﺪ و ﻣﺮد ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻫﻤﺴﺮش اﺟﺎزه‬
‫ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ اﻓﺮاد‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪاش ﺑﯿﺎﯾﻨﺪ‪ .‬ﻟﺬا زن ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ اﯾﻦﻫﺎ را ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪي ﺷﻮﻫﺮش‬
‫راه دﻫﺪ؛ ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ ﻣﺮد‪ ،‬ﻣﻨﻊ ﮐﻨﺪ و ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ﻓﻼنزن ﺣﻖ ﻧﺪارد وارد ﺧﺎﻧﻪام ﺷﻮد ﯾﺎ‬
‫ﻓﻼنزن ﺣﻖ ﻧﺪارد ﻧﺰدت ﺑﯿﺎﯾﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﺮ زن واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺣﺮف‪‬‬
‫ﺷﻮﻫﺮش ﻋﻤﻞ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻧﻮع دوم‪ :‬اﺟﺎزهي ﻟﻔﻈﯽﺳﺖ؛ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﮐﻪ ﻣﺮد ﺑﻪ ﻫﻤﺴﺮش ﺑﮕﻮﯾﺪ‪» :‬ﻫﺮﮐﻪ را‬
‫ﺧﻮاﺳﺘﻪ ﺑﺎﺷﯽ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﯽ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪ ﺑﯿﺎوري‪ ،‬ﺟﺰ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﮔﻤﺎﻧﺖ‪ ،‬ورودش ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪ و‬
‫رﻓﺖ و آﻣﺪ ﺑﺎ او‪ ،‬زﯾﺎنﺑﺎر اﺳﺖ«‪ .‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت اﺟﺎزهي ﻣﺮد‪ ،‬ﺿﺮوريﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪69‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺣﻖ ﻣﺮد ﺑﺮ ﻫﻤﺴﺮش‬

‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ ﮐﻪ ﻣﺮد ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻫﺮﮐﻪ را ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬ﺣﺘﯽ ﻣﺎدرزن‪ ،‬ﯾﺎ‬
‫ﺧﻮاﻫﺮزن و ﯾﺎ ﺧﺎﻟﻪ و ﻋﻤﻪي ﻫﻤﺴﺮش را از ورود ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪاش ﻣﻨﻊ ﮐﻨﺪ؛ اﻟﺒﺘﻪ در‬
‫ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ رﻓﺖ و آﻣﺪ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪاش‪ ،‬ﺑﺮاي او و ﺧﺎﻧﻮادهاش‪ ،‬زﯾﺎنﺑﺎر‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﺑﺮﺧﯽ از زنﻫﺎ‪ ،‬ﺣﺘﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ دﺧﺘﺮان ﺧﻮد ﺣﺴﺎدت دارﻧﺪ و ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ‬
‫ﺷﺎﻫﺪ‪ ‬زﻧﺪﮔﯽ آرام و ﺧﻮﺷﺒﺨﺘﯽ دﺧﺘﺮﺷﺎن ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﺑﺎ دوﺑﻪﻫﻢزﻧﯽ‪ ،‬راﺑﻄﻪي دﺧﺘﺮ و‬
‫داﻣﺎد ﺧﻮد را ﺧﺮاب ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ! ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺟﺎدوﮔﺮاﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺳﺤﺮ و ﺟﺎدو‪ ،‬ﺳﻌﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‬
‫رواﺑﻂ زﻧﺎﺷﻮﯾﯽ ﺑﺮﺧﯽ از زﻧﺎن و ﺷﻮﻫﺮاﻧﺸﺎن را ﺧﺮاب ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪ .‬در ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻮاردي‪ ،‬اﺻﻼً‬
‫ﺑﻪ ﺻﻼح ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﺴﺮ آدم ﺑﺎ ﻣﺎدرش رﻓﺖ و آﻣﺪ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫***‬
‫َّ‬ ‫ٌ ْ‬ ‫ُ ُّ ُ‬ ‫ُ ُّ ُ‬ ‫ﻋﻤﺮ‪َ $‬ﻋ ِﻦ اﻨﻟَّ ِّ‬
‫راع‪ ،‬و�� ْﻢ مﺴﺌﻮل ﻋﻦ ر�ِﻴﺘِﻪ‪،‬‬ ‫ﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﻠﻛ� ْﻢ ٍ‬ ‫‪ -٢٨٨‬وﻋﻦ اﺑﻦ َ‬
‫َ َ ُ ُّ ُ‬ ‫ﺑﻴﺖ َز ْ‬‫ْ‬ ‫ٌ‬ ‫ْ ُ‬‫َ‬ ‫َ ْ َْ‬ ‫َ‬ ‫َّ ُ ُ‬ ‫َ‬
‫ﺟﻬﺎ ووﺪﻟِه‪ ،‬ﻓﻠﻜ� ْﻢ راع‪،‬‬
‫ِ‬ ‫و‬ ‫ِ‬ ‫ﻰﻠﻋ‬ ‫ِﻴﺔ‬ ‫�‬‫را‬ ‫ة‬ ‫أ‬ ‫واﻤﻟﺮ‬ ‫ﻪ‪،‬‬ ‫ﺘ‬
‫ِ ِ‬‫ي‬ ‫ﺑ‬ ‫ﻞ‬ ‫ﻫ‬ ‫أ‬ ‫ﻰﻠﻋ‬ ‫ٍ‬
‫راع‬ ‫ﻞ‬ ‫ﺟ‬ ‫والﺮ‬ ‫اع‪،‬‬‫ر‬‫ِ� َ‬
‫ُ‬ ‫ﻣ‬ ‫واﻷ‬
‫ْ َّ‬ ‫ٌ‬ ‫ُ ُّ ُ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬ ‫و�� ْﻢ مﺴﺌﻮل ﻋﻦ ر�ِﻴﺘ ِ ِﻪ«‪ ] .‬ﹲ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﻤﻪي ﺷﻤﺎ‪ ،‬ﻣﺴﺆوﻟﯿﺪ و ﻫﺮ ﯾﮏ از‬
‫ﺷﻤﺎ درﺑﺎرهي زﯾﺮدﺳﺘﺎﻧﺶ ﺑﺎزﺧﻮاﺳﺖ ﻣﯽﺷﻮد؛ رﻫﺒﺮ ﯾﺎ ﺣﺎﮐﻢ‪ ،‬ﻣﺴﺆول رﻋﯿﺖ اﺳﺖ و‬
‫ﻣﺮد‪ ،‬ﻣﺴﺆول ﺧﺎﻧﻮادهاش؛ و زن‪ ،‬درﺑﺎرهي ﺧﺎﻧﻪي ﺷﻮﻫﺮش و ﻓﺮزﻧﺪان او ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖ‬
‫دارد‪ .‬ﭘﺲ‪ ،‬ﻫﻤﻪي ﺷﻤﺎ ﻣﺴﺆوﻟﯿﺪ و درﺑﺎرهي زﯾﺮدﺳﺘﺎن ﺧﻮد‪ ،‬ﺑﺎزﺧﻮاﺳﺖ ﺧﻮاﻫﯿﺪ ﺷﺪ«‪.‬‬
‫َّ ُ ُ َ َ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ َ‬ ‫ٍّ َ َّ ُ َ‬ ‫َ ْ‬
‫الﺮﺟﻞ ز ْوﺟﺘﻪ‬ ‫ﻲﻠﻋ‪ ‬أن َرﺳﻮل اﷲِ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬إِذا دﺎﻋ‬ ‫ﻲﻠﻋ ﻃﻠﻖ ﺑﻦ‬ ‫‪ -٢٨٩‬وﻋﻦ أﻲﺑ ٍّ‬
‫ْ َ َ ْ َ َ َّ ُّ‬ ‫ََْْ‬
‫َِ‬
‫ﺤﻟﺎﺟﺘِ ِﻪ ﻓﻠﺘﺄﺗ ِ ِﻪ و�ِن ﺎﻛﻧﺖ ﻰﻠﻋ اﺘﻟﻨﻮر«‪] .‬رواﯾﺖ ﺗﺮﻣﺬي و ﻧﺴﺎﺋﯽ؛ ﺗﺮﻣﺬي‪ ،‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﺣﺴﻦ ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻋﻠﯽ‪ ،‬ﻃَﻠْﻖ ﺑﻦ ﻋﻠﯽ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮔﺎه ﻣﺮد‪،‬‬
‫ﻫﻤﺴﺮش را ﺑﺮاي رﻓﻊ ﻧﯿﺎزش ﻓﺮاﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬زن ﺑﺎﯾﺪ اﺟﺎﺑﺖ ﮐﻨﺪ؛ ﻫﺮﭼﻨﺪ ﺑﺮ ﺳﺮِ ﺗﻨﻮر‬
‫ﺑﺎﺷﺪ«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(7138 ،893) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1829 :‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪534 :‬؛ و اﻟﺴﻠﺴﻠﺔ اﻟﺼﺤﻴﺤﺔ‪ ،‬ش‪1202 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺘﺮﻣﺬي‪ ،‬ش‪ 927 :‬از‬
‫آﻟﺒﺎﻧﯽ‪./‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪70‬‬
‫ََْ ُ‬ ‫َْ ُ ْ ُ ً َ ً َ ْ ْ ُ َ َ‬
‫ﺣﺪ ﻷمﺮت‬ ‫‪ -٢٩٠‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪َ ‬ﻋ ِﻦ اﻨﻟَّ ِّ‬
‫ﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬لﻮ ﻛﻨﺖ آمِﺮا أﺣﺪا أن �ﺴﺠﺪ ﻷ ٍ‬
‫َْ َ ْ َْ ُ َ َ ْ َ‬
‫ﺟﻬﺎ«‪] .‬ﺗﺮﻣﺬي‪ ،‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را رواﯾﺖ ﮐﺮده و آن را ﺣﺴﻦ ﺻﺤﯿﺢ‬ ‫اﻤﻟﺮأة أن �ﺴﺠﺪ ل ِﺰو ِ‬
‫) ‪(1‬‬
‫داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﮔﺮ ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﻓﺮﻣﺎن ﻣﯽدادم ﮐﻪ‬
‫ﮐﺴﯽ را ﺳﺠﺪه ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ زن ﻓﺮﻣﺎن ﻣﯽدادم ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺷﻮﻫﺮش ﺳﺠﺪه ﻧﻤﺎﯾﺪ«‪.‬‬
‫ْ ُ َ‬ ‫َ َ ْ‬ ‫َ ُّ‬ ‫َ َ َ ُ ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ ِّ‬
‫راض‬
‫‪ -٢٩١‬وﻋﻦ أم ﺳﻠﻤﺔ& ﻗﺎﻟﺖ‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲِ‪�» :‬ﻳﻤﺎ امﺮأ ٍة ﻣﺎﺗﺖ وزوﺟﻬﺎ ﻋﻨﻬﺎ ٍ‬
‫) ‪(2‬‬ ‫َ َّ َ‬ ‫َ َ‬
‫اﺠﻟﻨﺔ«‪] .‬ﺗﺮﻣﺬي‪ ،‬رواﯾﺘﺶ ﮐﺮده و آن را ﺣﺴﻦ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪[.‬‬ ‫ﺖ‬
‫دﺧﻠ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬امﺳﻠﻤﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮ زﻧﯽ در ﺣﺎﻟﯽ ﺑﻤﯿﺮد ﮐﻪ‬
‫ﺷﻮﻫﺮش از او راﺿﯽﺳﺖ‪ ،‬وارد ﺑﻬﺸﺖ ﻣﯽﺷﻮد«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ ،/‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن از ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ‪ $‬ﻧﻘﻞ ﮐﺮده ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻫﻤﻪي ﺷﻤﺎ‪ ،‬ﻣﺴﺆوﻟﯿﺪ و ﻫﺮ ﯾﮏ از ﺷﻤﺎ درﺑﺎرهي زﯾﺮدﺳﺘﺎﻧﺶ‬
‫ﺑﺎزﺧﻮاﺳﺖ ﻣﯽﺷﻮد«‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺧﻄﺎب‪ ،‬ﺑﺮاي ﻫﻤﻪي اﻣﺖ اﺳﺖ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در اﯾﻦ ﺧﻄﺎب‪ ،‬روﺷﻦ ﻧﻤﻮده ﮐﻪ‬
‫ﻫﺮ اﻧﺴﺎﻧﯽ‪ ،‬درﺑﺎرهي زﯾﺮدﺳﺘﺎن ﺧﻮد ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖ دارد‪ .‬در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬واژهي »راﻋﯽ«‬
‫آﻣﺪه و ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﺎ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻣﻨﺎﻓﻊ و ﺿﺮرﻫﺎي ﭼﯿﺰي‪ ،‬از آن‬
‫ﻧﮕﻬﺪاري ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ آنﭼﻪ را ﮐﻪ ﺑﺮاي آن‪ ،‬ﻣﻔﯿﺪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﯽﮐﻨﺪ و آنﭼﻪ را ﮐﻪ‬
‫زﯾﺎنﺑﺎر اﺳﺖ‪ ،‬از آن دور ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﭼﻮﭘﺎن ﮐﻪ ﮔﻮﺳﻔﻨﺪاﻧﺶ را ﺑﻪ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﭘِﺮﻋﻠﻒ‬
‫ﻣﯽﺑﺮد و آنﻫﺎ را در زﻣﯿﻦﻫﺎي ﺧﺸﮏ و ﺑﯽﻋﻠﻒ رﻫﺎ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻧﺴﺎنﻫﺎ ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦﮔﻮﻧﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ و درﺑﺎرهي زﯾﺮدﺳﺘﺎن ﺧﻮد‪ ،‬ﻣﺴﺆوﻟﻨﺪ؛ رﻫﺒﺮ ﯾﺎ‬
‫ﺣﺎﮐﻢ‪ ،‬ﻣﺴﺆول رﻋﯿﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﮔﺮﭼﻪ ﺣﻮزهي ﻓﺮﻣﺎنرواﯾﯽ ﺣﮑﺎم ﯾﺎ ﻓﺮﻣﺎنداران ﻣﻨﻄﻘﻪاي‪،‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪5294 :‬؛ ارواء اﻟﻐﻠﯿﻞ‪ ،‬ش‪1998 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺘﺮﻣﺬي‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪926 :‬؛‬
‫آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،‬آن را در ﻣﺸﮑﺎة اﻟﻤﺼﺎﺑﯿﺢ‪ ،‬ش‪ 3255 :‬ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ (2‬ﺿﻌﯿﻒ اﺳﺖ؛ ﺿﻌﯿﻒ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪2227 :‬؛ ﺿﻌﯿﻒ اﺑﻦﻣﺎﺟﻪ‪ ،‬ش‪407 :‬؛ و اﻟﺴﻠﺴﻠﺔ اﻟﻀﻌﻴﻔﺔ‪ ،‬ش‪:‬‬
‫‪.1426‬‬
 ‫‪71‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺣﻖ ﻣﺮد ﺑﺮ ﻫﻤﺴﺮش‬

‫ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ‪ .‬ﮐﺪﺧﺪاي ﯾﮏ دﻫﮑﺪه‪ ،‬ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖ ﮐﻢﺗﺮي ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎندار ﯾﮏ‬

‫ﺷﻬﺮﺳﺘﺎن دارد و ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖ اﺳﺘﺎﻧﺪار‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺮاﺗﺐ ﮐﻢﺗﺮ از ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖ رﯾﯿﺲ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﯾﺎ‬
‫ﺑﺎﻻﺗﺮﯾﻦ ﻣﻘﺎم ﯾﮏ ﮐﺸﻮر اﺳﺖ؛ در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖ ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ ﺣﻮزه ﯾﺎ ﺳﻄﺢ‬
‫ﻓﺮﻣﺎنرواﯾﯽ اوﺳﺖ‪ .‬ﻣﺮد‪ ،‬ﻣﺴﺆول ﺧﺎﻧﻮادهاش ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻫﻤﺴﺮ‪ ،‬دﺧﺘﺮ‪ ،‬ﭘﺴﺮ‪،‬‬
‫ﺧﻮاﻫﺮ‪ ،‬ﺧﺎﻟﻪ‪ ،‬ﻋﻤﻪ و ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﺧﺎﻧﻪاش ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖ دارد و ﺑﺮ او واﺟﺐ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖ ﺧﻮد ﻋﻤﻞ ﮐﻨﺪ‪ .‬زن ﻧﯿﺰ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪ و ﺧﺎﻧﻮادهاش ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖ‬
‫دارد و ﺑﺮ او واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﮐﺎرﻫﺎي ﺧﺎﻧﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ آﺷﭙﺰي و ﺗﻬﯿﻪي ﭼﺎي و ﻏﺬا و‬
‫ﻧﻈﺎﻓﺖ ﻣﻨﺰل رﺳﯿﺪﮔﯽ ﮐﻨﺪ؛ ﺑﻪاﻧﺪازهي ﻧﯿﺎز ﻏﺬا ﺑﭙﺰد و اﺳﺮاف ﻧﮑﻨﺪ؛ زﯾﺮا ﻣﯿﺎﻧﻪروي‪،‬‬
‫ﻗﻨﺎﻋﺖ و دوري از اﺳﺮاف‪ ،‬اﻫﻤﯿﺖ ﻓﺮاواﻧﯽ دارد و ﺑﺮﺧﯽ‪ ،‬از آن ﺑﻪ ﻧﺼﻒ زﻧﺪﮔﯽ ﺗﻌﺒﯿﺮ‬
‫ﮐﺮدهاﻧﺪ؛ در ﻫﺮ ﺣﺎل ﭘﺮﻫﯿﺰ از اﻓﺮاط و ﺗﻔﺮﯾﻂ‪ ،‬اﻣﺮ ﻣﻬﻤﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ رﻋﺎﯾﺖ ﮐﻨﺪ‪ .‬زن‪،‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻣﺴﺆول رﺳﯿﺪﮔﯽ ﺑﻪ ﺑﭽﻪﻫﺎﺳﺖ؛ ﻟﺒﺎس‪ ،‬ﺗَﻨ‪‬ﺸﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻟﺒﺎسﻫﺎي ﮐﺜﯿﻒ را از‬
‫ﺗﻨﺸﺎن درﻣﯽآورد و ﻣﯽﺷﻮﯾﺪ‪ ،‬رﺧﺖﺧﻮاﺑﺸﺎن را آﻣﺎده ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ و آنﻫﺎ را در زﻣﺴﺘﺎن‬
‫ﻣﯽﭘﻮﺷﺎﻧﺪ؛ ﺑﻪﻃﻮر ﮐﻠﯽ ﻣﺮاﻗﺐ ﺑﭽﻪﻫﺎﺳﺖ و آنﻫﺎ را ﺗﺮ و ﺧﺸﮏ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻣﺴﺆول‬
‫رﺳﯿﺪﮔﯽ ﺑﻪ ﮐﺎرﻫﺎي ﺧﺎﻧﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺧﺪﻣﺖﮐﺎر ﻧﯿﺰ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ وﻇﺎﯾﻒ ﺧﻮﯾﺶ و اﻣﻮال و‬
‫وﺳﺎﯾﻞ ﺻﺎﺣﺐﺧﺎﻧﻪ‪ ،‬ﻣﺴﺆول اﺳﺖ و ﺑﺎﯾﺪ از وﺳﺎﯾﻠﯽ ﮐﻪ در اﺧﺘﯿﺎر اوﺳﺖ‪ ،‬ﻧﮕﻬﺪاري‬
‫ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬درﺑﺎرهي زﯾﺮدﺳﺘﺎن ﺧﻮد ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖ دارد‪.‬‬
‫و اﻣﺎ دﯾﮕﺮ اﺣﺎدﯾﺜﯽ ﮐﻪ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ذﮐﺮ ﮐﺮده‪ ،‬از ﻟﺤﺎظ ﺻﺤﺖ‪ ،‬ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ‪ ‬ﺑﺮرﺳﯽ و‬
‫ﺑﺎزﺑﯿﻨﯽﺳﺖ؛ وﻟﯽ در ﻣﺠﻤﻮع‪ ،‬ﻧﺸﺎنﮔﺮ اﻫﻤﯿﺖ و ﺑﺰرﮔﯽ ﺣﻘﻮﻗﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺮد ﺑﺮ‬
‫ﻫﻤﺴﺮش دارد و زن ﺑﺎﯾﺪ اﯾﻦ ﺣﻘﻮق را رﻋﺎﯾﺖ ﮐﻨﺪ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ رﻋﺎﯾﺖ ﺣﻘﻮق زن‬
‫ﺑﺮ ﻣﺮد واﺟﺐ اﺳﺖ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ۡ‬ ‫ََ‬ ‫ۡ ُ َّ‬ ‫َ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[٢٢٨ :‬‬ ‫﴿ َول ُه َّن مِثل ٱ�ِي عل ۡي ِه َّن ب ِٱل َم ۡع ُر ِ‬
‫وف﴾‬
‫و زﻧﺎن‪ ،‬ﻫﻤﭽﻨﺎنﮐﻪ وﻇﺎﯾﻔﯽ دارﻧﺪ‪ ،‬داراي ﺣﻘﻮق ﺷﺎﯾﺴﺘﻪاي ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﺑﺮاﺑﺮي و ﻋﺪاﻟﺖ در وﻇﺎﯾﻒ و ﺣﻘﻮﻗﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺮﯾﻌﺖ اﺳﻼﻣﯽ را‬
‫ﻣﺘﻤﺎﯾﺰ ﻣﯽﺳﺎزد‪.‬‬
‫***‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪72‬‬
‫َّ‬ ‫ُّ ْ‬ ‫ْ ََ ٌ َ ْ َ َ‬ ‫ُْ‬ ‫ﺑﻦ ﺟﺒﻞ‪َ ‬ﻋ ِﻦ اﻨﻟَّ ِّ‬
‫ﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﻻ ﺗﺆذِي امﺮأة زوﺟﻬﺎ ﻲﻓ اﺪﻟﻧﻴﺎ إِﻻ‬ ‫َ ‪ -٢٩٢‬وﻋﻦ ﻣﻌﺎذِ ِ ْ ٍ‬
‫ٌ ُ ُ َ ْ‬ ‫َْ‬ ‫َّ ُ َ َّ َ ُ‬ ‫َ َ‬ ‫ُْ‬ ‫ْ َْ َُُ َ ُ‬
‫ﻚ ا�‪ ،‬ﻓﺈِ�ﻤﺎ ﻫﻮ ﻋِﻨﺪكِ دﺧِﻴﻞ ﻳﺆ ِﺷﻚ أن‬ ‫� ﻻ ﺗﺆذِﻳﻪ ﻗﺎﺗﻠ ِ‬ ‫ﻗﺎﻟﺖ زوﺟﺘﻪ ﻣِﻦ اﺤﻟﻮرِ اﻟﻌِ ِ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫ُ َ َ‬
‫ﻚ إِﻴﻟﻨﺎ«‪] .‬ﺗﺮﻣﺬي‪ ،‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را رواﯾﺖ ﮐﺮده و آن را ﺣﺴﻦ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪[.‬‬ ‫ﻔﺎرﻗ ِ‬
‫ﻳ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻣﻌﺎذ ﺑﻦ ﺟﺒﻞ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮ زﻧﯽ‪ ،‬ﺷﻮﻫﺮش را در دﻧﯿﺎ‬
‫اذﯾﺖ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻫﻤﺴﺮِ ﺑﻬﺸﺘﯽ آن ﻣﺮد‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ »ﺣﻮر ﻋﯿﻦ« ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺧﺪا‪ ،‬ﺗﻮ را ﺑﮑﺸﺪ؛‬
‫اذﯾﺘﺶ ﻧﮑﻦ‪ .‬او‪ ،‬ﻧﺰد ﺗﻮ ﻣﻬﻤﺎن اﺳﺖ و ﺑﻪزودي از ﺗﻮ ﺟﺪا ﻣﯽﺷﻮد و ﻧﺰد ﻣﺎ ﻣﯽآﯾﺪ«‪.‬‬
‫َ َ ُّ َ َ‬ ‫ًَْ‬ ‫َ ْ ُ ْ‬ ‫ز�ﺪ‪َ $‬ﻋ ِﻦ اﻨﻟَّ ِّ‬ ‫ُ ََ‬
‫ﺮﺿ ﻰﻠﻋ‬ ‫ﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﻣﺎ ﺗﺮ�ﺖ ﺑﻌﺪِي ﻓ ِﺘﻨﺔ ِ� أ‬ ‫ﺑﻦ ٍ‬ ‫‪ -٢٩٣‬وﻋﻦ أﺳﺎﻣ ِ‬
‫ﺔ‬
‫ِّ َ‬
‫) ‪(2‬‬
‫الﺮﺟﺎل ﻣ َِﻦ اﻟنﺴﺎءِ«‪ ] .‬ﹲ‬
‫ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬ ‫ِّ‬

‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺳﺎﻣﻪ ﺑﻦ زﯾﺪ‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﭘﺲ از ﻣﻦ‪ ،‬زﯾﺎنﺑﺎرﺗﺮﯾﻦ‬

‫ﻓﺘﻨﻪاي ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻣﺮدان ﺑﺮﺟﺎي ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ‪ ،‬ﻓﺘﻨﻪي زﻧﺎن اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ ،/‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن از اﺳﺎﻣﻪ ﺑﻦ زﯾﺪ‪ $‬ﻧﻘﻞ ﮐﺮده ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﮐﺮم‪‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﭘﺲ از ﻣﻦ‪ ،‬زﯾﺎنﺑﺎرﺗﺮﯾﻦ ﻓﺘﻨﻪاي ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻣﺮدان ﺑﺮﺟﺎي ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ‪ ،‬ﻓﺘﻨﻪي‬
‫زﻧﺎن اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺧﺒﺮ داده ﮐﻪ ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ ﻓﺘﻨﻪاي ﮐﻪ ﭘﺲ از او ﺑﻪﺟﺎ ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ‪،‬‬
‫ﻓﺘﻨﻪي زﻧﺎن اﺳﺖ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫ۡ‬
‫لن ِ َسا ٓءِ َوٱ�َن ِ َ‬
‫� َوٱل َق َ�ٰ ِط� ٱل ُم َق َ‬ ‫َ ّ‬ ‫َّ‬
‫نط َرة ِ م َِن‬ ‫ِ‬ ‫ت مِن ٱ‬ ‫ب ٱلش َه َ� ٰ ِ‬ ‫اس ُح ُّ‬ ‫﴿ ُز ّ� ِ َن ل َِّلن ِ‬
‫َ‬
‫]آل ﻋﻤﺮان‪[١٤ :‬‬ ‫ث﴾‬ ‫� ۡيل ٱل ۡ ُم َس َّو َمةِ َوٱ ۡ�نۡ َ� ٰ ِم َوٱ ۡ َ‬
‫� ۡر ِ‬
‫ٱ َّ� َهب َوٱ ۡلف َّض ِة َوٱ ۡ َ‬
‫ِ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ﺑﺮاي ﻣﺮدم‪ ،‬ﻣﺤﺒﺖ ﺧﻮاﺳﺘﻪﻫﺎي دروﻧﯽ اﻋﻢ از زﻧﺎن‪ ،‬ﻓﺮزﻧﺪان و ﺛﺮوتﻫﺎي ﻫﻨﮕﻔﺖ‪ ‬ﻃﻼ و ﻧﻘﺮه‬
‫و اﺳﺐﻫﺎي ﻣﺮﻏﻮب و ﻧﺸﺎﻧﺪار و ﭼﺎرﭘﺎﯾﺎن و زراﻋﺖ‪ ،‬آراﺳﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻫﻤﻪي اﯾﻦﻫﺎ‪ ،‬ﭼﯿﺰﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻣﺤﺒﺘﺶ ﺑﺮاي ﻣﺮدم آراﺳﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ؛ ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﮐﻪ‬
‫ﻫﺮ ﯾﮏ از اﯾﻦﻫﺎ‪ ،‬اﻧﮕﯿﺰهاي ﻗﻮي ﺑﺮاي ﮔﻨﺎه و اﻧﺤﺮاف اﻧﺴﺎن ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽرود؛ اﻣﺎ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪7192 :‬؛ اﻟﺴﻠﺴﻠﺔ اﻟﺼﺤﻴﺤﺔ‪ ،‬ش‪173 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ اﺑﻦﻣﺎﺟﻪ‪ ،‬ش‪ 1937 :‬از‬
‫آﻟﺒﺎﻧﯽ‪./‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪5096 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪2740 :‬‬
 ‫‪73‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺣﻖ ﻣﺮد ﺑﺮ ﻫﻤﺴﺮش‬

‫ﻗﻮيﺗﺮﯾﻦ اﻧﮕﯿﺰهي اﻧﺤﺮاف‪ ،‬ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬از اﯾﻦرو اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬اﺑﺘﺪا ﻣﯿﻞ و رﻏﺒﺖ‬
‫دروﻧﯽ ﺑﻪ زﻧﺎن را ذﮐﺮ ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬زن را زﯾﺎنﺑﺎرﺗﺮﯾﻦ ﻓﺘﻨﻪ ﯾﺎ ﻗﻮيﺗﺮﯾﻦ اﻧﮕﯿﺰهي اﻧﺤﺮاف ﻣﺮدان ﺑﺮﺷﻤﺮد ﺗﺎ‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻓﺘﻨﻪي زﻧﺎن ﻫﺸﺪار دﻫﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻤﺎم راهﻫﺎﯾﯽ‬
‫را ﮐﻪ ﺑﻪ ﻓﺘﻨﻪي زﻧﺎن ﯾﺎ اﻧﺤﺮاف ﻣﺮدم ﻣﯽاﻧﺠﺎﻣﺪ‪ ،‬ﺑﺒﻨﺪﻧﺪ؛ ﻟﺬا ﺑﺮ زن واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ در‬
‫ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺮدان ﺑﯿﮕﺎﻧﻪ‪ ،‬ﺣﺠﺎب ﮐﺎﻣﻞ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﺻﻮرﺗﺶ را ﺑﭙﻮﺷﺎﻧﺪ؛ ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ ﺑﻨﺎ‬
‫ﺑﺮ دﯾﺪﮔﺎه ﺑﺴﯿﺎري از ﻋﻠﻤﺎ‪ ،‬ﭘﻮﺷﺎﻧﺪن دﺳﺖ و ﭘﺎ ﻧﯿﺰ واﺟﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮ او‬
‫واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ از اﺧﺘﻼط و ﻫﻢﻧﺸﯿﻨﯽ ﺑﺎ ﻣﺮدان‪ ،‬دوري ﮐﻨﺪ؛ زﯾﺮا ﻫﻢﻧﺸﯿﻨﯽ ﻣﺮدان و‬
‫زﻧﺎن ﺑﯿﮕﺎﻧﻪ‪ ،‬ﻫﻢ ﺑﺮاي ﻣﺮدان‪ ،‬زﯾﺎنﺑﺎر و ﻓﺘﻨﻪاﻧﮕﯿﺰ اﺳﺖ و ﻫﻢ ﺑﺮاي زﻧﺎن‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫َ‬ ‫ِّ َ‬ ‫ُ َ َ َ ُْ ُ ُ‬ ‫ِّ َ َ َّ ُ َ َ ُّ َ‬ ‫َ ُْ ُ ُ‬
‫آﺧ ُﺮﻫﺎ‬
‫ﻮف اﻟنﺴﺎ ِء ِ‬
‫� ﺻﻔ ِ‬ ‫آﺧﺮﻫﺎ وﺧ‬‫ﺎل أولﻬﺎ َوﺮﺷﻫﺎ ِ‬ ‫ﻮف الﺮﺟ ِ‬
‫� ﺻﻔ ِ‬ ‫ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﺧ‬
‫َ َ ُّ َ َ ُ‬
‫ﺮﺷﻫﺎ أ َّول َﻬﺎ«‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﺻﻒ ﻣﺮدان‪ ،‬ﺻﻒ اول اﺳﺖ و ﺑﺪﺗﺮﯾﻦ ﺻﻒ‪ ‬آنﻫﺎ‪،‬‬ ‫و‬
‫ﺻﻒ‪ ‬آﺧ‪‬ﺮ؛ و ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﺻﻒ‪ ‬زﻧﺎن‪ ،‬ﺻﻒ آﺧﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺪﺗﺮﯾﻨﺶ‪ ،‬ﺻﻒ اول«‪ .‬زﯾﺮا‬
‫ﺻﻒ اول زﻧﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺮدان ﻧﺰدﯾﮏ اﺳﺖ و از اﯾﻦرو ﺑﺪﺗﺮﯾﻦ ﺻﻒ زﻧﺎن ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽرود؛‬
‫وﻟﯽ از آنﺟﺎ ﮐﻪ آﺧﺮﯾﻦ ﺻﻒ زﻧﺎن‪ ،‬از ﻣﺮدان دور اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﺻﻒ ﺑﺮاي زﻧﺎن‬
‫ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬دﺳﺘﻮر ﻣﯽداد ﮐﻪ زنﻫﺎ ﻧﯿﺰ در ﻧﻤﺎز ﻋﯿﺪ ﺣﺎﺿﺮ ﺷﻮﻧﺪ؛ وﻟﯽ زنﻫﺎ ﺑﺎ ﻣﺮدﻫﺎ‪،‬‬
‫ﯾﮏﺟﺎ ﻧﺒﻮدﻧﺪ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﭘﺲ از ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ )ﺧﻄﺒﻪي ﻋﯿﺪ( ﻧﺰد زﻧﺎن ﻣﯽرﻓﺖ و آﻧﺎن‬
‫را ﭘﻨﺪ و اﻧﺪرز ﻣﯽداد‪ .‬و اﯾﻦ‪ ،‬ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ زنﻫﺎ‪ ،‬ﺟﺪا از ﻣﺮدﻫﺎ‪ ،‬در ﺟﺎي ﻣﺴﺘﻘﻠﯽ‬
‫ﺑﻮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ در دوراﻧﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ دﯾﻦ و اﯾﻤﺎن ﻣﺮدم‪ ،‬ﻗﻮي ﺑﻮد و ﻣﺮدم از ﻣﻨﮑﺮات دوري‬
‫ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ؛ ﻟﺬا رﻋﺎﯾﺖ اﯾﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ در زﻣﺎن ﻣﺎ ﮐﻪ ﻓﺴﺎد و ﻣﻨﮑﺮات‪ ،‬اﻓﺰاﯾﺶ ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﺿﺮورت ﺑﯿﺶﺗﺮي دارد و ﺑﺮ ﻫﻤﮕﺎن واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺣﺪ اﻣﮑﺎن از ﻓﺘﻨﻪي زﻧﺎن ﯾﺎ‬
‫اﻧﮕﯿﺰهﻫﺎي اﻧﺤﺮاﻓﯽ ﻧﺎﺷﯽ از ﻣﯿﻞ و ﻋﻼﻗﻪ ﺑﻪ ﺟﻨﺲ ﻣﺨﺎﻟﻒ‪ ،‬ﺑﭙﺮﻫﯿﺰﻧﺪ و ﻓﺮﯾﻔﺘﻪي‬
‫ﺗﺒﻠﯿﻐﺎت ﻏﺮبزدﮔﺎن و ﭘﯿﺮوان ﮐﻮرِ آنﻫﺎ ﻧﺸﻮﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺗﻤﺎم اﺑﺰار و اﻣﮑﺎﻧﺎت ﺧﻮد ﺑﻪ‬
‫ﺳﻮي اﺧﺘﻼط و درآﻣﯿﺨﺘﻦ ﻣﺮدان و زﻧﺎن‪ ،‬ﻓﺮاﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ؛ ﺑﺪون ﺷﮏ ﻫﻤﻪي اﯾﻦ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ ،440 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪.‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪74‬‬

‫ﺗﺒﻠﯿﻐﺎت‪ ،‬وﺳﻮﺳﻪايﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﯿﻄﺎن در دلﻫﺎي ﮐﺎﻓﺮان و ﭘﯿﺮوان ﮐﻮرﺷﺎن ﻣﯽآراﯾﺪ‪ .‬در‬

‫ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ اﻣﺮوزه ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﮐﻔﺮ در ﻧﺘﯿﺠﻪي ﭼﻨﯿﻦ رويﮐﺮدي ﺑﻪ آﺳﯿﺐﻫﺎي ﺟﺪي و‬
‫ﺑﺰرﮔﯽ دﭼﺎر ﺷﺪهاﻧﺪ ﮐﻪ آرزو ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ از آن رﻫﺎﯾﯽ ﯾﺎﺑﻨﺪ؛ وﻟﯽ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ‪ .‬در ﻋﯿﻦ‬
‫ﺣﺎل‪ ،‬ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم و ﻋﺪهاي ﻓﺮزﻧﺪاﻧﻤﺎن ﮐﻪ از ﭘﻮﺳﺖ و ﮔﻮﺷﺖ ﻣﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪،‬‬
‫ﺑﻪ رﻫﺎ ﮐﺮدن ارزشﻫﺎي اﺧﻼﻗﯽ ﻓﺮاﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ و ﺑﺎ ﺳﻬﻞاﻧﮕﺎري درﺑﺎرهي ﺑﺎﻧﻮان و‬
‫اﺷﺘﻐﺎل آﻧﺎن در ﮐﻨﺎرِ ﻣﺮدانِ ﺑﯿﮕﺎﻧﻪ‪ ،‬ﺑﻪ اﻓﺰاﯾﺶ ﺑﯽﺑﻨﺪ و ﺑﺎري اﺧﻼﻗﯽ و آﺳﯿﺐﻫﺎي ﻧﺎﺷﯽ‬
‫از آن‪ ،‬داﻣﻦ ﻣﯽزﻧﻨﺪ‪ .‬از اﷲ ﻣﺘﻌﺎل درﺧﻮاﺳﺖ ﻣﯽﮐﻨﻢ ﮐﻪ ﻣﺎ و ﻫﻤﻪي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را از‬
‫ﻓﺘﻨﻪﻫﺎ و اﺳﺒﺎب اﻧﺤﺮاف ﻣﺤﺎﻓﻈﺖ ﮐﻨﺪ؛ ﺑﻪﯾﻘﯿﻦ او‪ ،‬ﺑﺨﺸﻨﺪهي ﺑﺰرﮔﻮار اﺳﺖ‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪ -36‬ﺑﺎب‪ :‬ﻧﻔﻘﻪي زن و ﻓﺮزﻧﺪ و ﺳﺎﯾﺮ زﯾﺮدﺳﺘﺎن‬

‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫ۡ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ََ ۡ ُ َ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[٢٣٣ :‬‬ ‫﴿ َو� ٱل َم ۡولودِ ُ�ۥ رِ ۡز� ُه َّن َو� ِۡس َو� ُه َّن ب ِٱل َم ۡع ُر ِ‬
‫وف﴾‬
‫و ﺧﻮراك و ﭘﻮﺷﺎك ﻣﺘﻌﺎرف ﻣﺎدران‪ ،‬ﺑﺮ ﻋﻬﺪهي ﭘﺪران اﺳﺖ‪.‬‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ ُ َ َ َ ۡ ۡ ُ ُ َ ۡ ُ ۡ َّ ٓ َ َ ٰ ُ َّ ُ َ‬ ‫ُ‬
‫�ۚ �‬ ‫﴿ ِ�ُن ِف ۡق ذو َس َع ٖة ّمِن َس َعتِهِۖۦ ومن قدِر عليهِ رِزقهۥ فلين ِفق مِما ءاتٮه ٱ‬
‫َّ ٓ َ‬ ‫َّ ُ َ ۡ‬ ‫َ ُّ‬
‫]اﻟﻄﻼق ‪[٧ :‬‬ ‫� �ف ًسا إِ� َما َءاتٮ ٰ َها﴾‬ ‫يُ�ل ِف ٱ‬
‫دارا ﺑﺎﯾﺪ از داراﯾﯽ ﺧﻮﯾﺶ ﻫﺰﯾﻨﻪ ﮐﻨﺪ و ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺗﻨﮕﺪﺳﺖ ﺷﺪه‪ ،‬از آنﭼﻪ اﷲ ﺑﻪ او ﺑﺨﺸﯿﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﺰﯾﻨﻪ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬اﷲ‪ ،‬ﻫﯿﭻﮐﺲ را ﺟﺰ ﺑﻪ اﻧﺪازهاي ﮐﻪ ﺑﻪ او داده‪ ،‬ﺗﮑﻠﯿﻒ ﻧﻤﯽدﻫﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ ٓ َ َ ۡ ُ ّ َ ۡ َ ُۡ ُ‬
‫]ﺳﺒﺄ‪[٣٩ :‬‬ ‫� ٖء � ُه َو �ل ِف ُهۥ﴾‬ ‫﴿وما أنفقتم مِن‬
‫و ﻫﺮﭼﻪ اﻧﻔﺎق ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬اﷲ ﻋﻮﺿﺶ را ﻣﯽدﻫﺪ‪.‬‬

‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ ،/‬ﺑﺎﺑﯽ ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان »ﻧﻔﻘﻪي ﻋﯿﺎل« ﮔﺸﻮده اﺳﺖ‪» .‬ﻋﯿﺎل«‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﭼﻮن‬
‫ﻫﻤﺴﺮ‪ ،‬ﻓﺮزﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮده ﻧﺰدﯾﮑﺎن ﻫﺮ ﮐﺴﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﯽ آنﻫﺎ را ﺑﺮ ﻋﻬﺪه‬
‫دارد‪ .‬ﭘﯿﺶﺗﺮ درﺑﺎرهي ﺣﻘﻮق زن ﺑﺮ ﺷﻮﻫﺮش ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﯿﻢ‪ .‬اﻣﺎ ﻧﺰدﯾﮑﺎن اﻧﺴﺎن ﻧﯿﺰ‬
‫ﺣﻘﻮﻗﯽ دارﻧﺪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ آن اﺷﺎره ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫ۡ‬ ‫َ ۡ ُ ُ ْ َّ َ َ َ ُ ۡ ُ ْ‬
‫�﴾‬ ‫�ٔاۖ َو� ِٱ ۡل َ� ٰ ِ َ�يۡن إِ ۡح َ ٰ‬
‫� ٗنا َو�ِذِي ٱل ُق ۡر َ ٰ‬ ‫َ ۡٗ‬
‫��وا بِهِۦ ش‬
‫﴿وٱ�بدوا ٱ� و� � ِ‬
‫ِ‬
‫]اﻟﻨﺴﺎء ‪[٣٦ :‬‬
‫و اﷲ را ﭘﺮﺳﺘﺶ ﮐﻨﯿﺪ و ﭼﯿﺰي را ﺑﺎ او ﺷﺮﯾﮏ ﻧﮕﺮداﻧﯿﺪ و ﺑﻪ ﭘﺪر و ﻣﺎدر و ﺑﻪ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪان و‬
‫ﻧﺰدﯾﮑﺎن ﺧﻮﯾﺶ ﻧﯿﮑﯽ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻣﺴﮑﻦ‪ ،‬و ﭘﻮﺷﺎك و ﺧﻮراك ﻣﺘﻌﺎرف ﻧﺰدﯾﮑﺎن‪ ،‬ﺣﻘﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ ﻋﻬﺪهي‬
‫اﻧﺴﺎن اﺳﺖ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ۡ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ََ ۡ ُ َ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[٢٣٣ :‬‬ ‫﴿ َو� ٱل َم ۡولودِ ُ�ۥ رِ ۡز� ُه َّن َو� ِۡس َو� ُه َّن ب ِٱل َم ۡع ُر ِ‬
‫وف﴾‬
‫و ﺧﻮراك و ﭘﻮﺷﺎك ﻣﺘﻌﺎرف ﻣﺎدران‪ ،‬ﺑﺮ ﻋﻬﺪهي ﭘﺪران اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪76‬‬

‫ﻟﺬا ﭘﺪر ﺧﺎﻧﻮاده‪ ،‬وﻇﯿﻔﻪ دارد ﺧﻮراك و ﭘﻮﺷﺎك ﻫﻤﺴﺮ و ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺶ را ﻓﺮاﻫﻢ ﮐﻨﺪ؛‬
‫ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ ﻧﻔﻘﻪي داﯾﻪي ﻓﺮزﻧﺪش ﺑﺮ او واﺟﺐ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ ،‬زﻧﯽ ﮐﻪ‬
‫ﻓﺮزﻧﺪش را ﺷﯿﺮ ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬ﻧﻔﻘﻪ دارد؛ اﮔﺮ ﻫﻤﺴﺮ اوﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺒﺐ راﺑﻄﻪي زﻧﺎﺷﻮﯾﯽ آنﻫﺎ‬
‫ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ‪ ،‬ﻧﻔﻘﻪ دارد و اﮔﺮ ﻫﻤﺴﺮ او ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﺎز ﻫﻢ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺷﯿﺮ دادن ﺑﻪ ﻓﺮزﻧﺪش‪ ،‬از‬
‫ﺣﻖ ﻧﻔﻘﻪ ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ‪.‬‬
‫ََ ۡ ُ َ‬
‫﴿ َو� ٱل َم ۡولودِ ُ�ۥ﴾ ﻫﻤﺎن ﭘﺪر اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺎﻣﻞ ﭘﺪر و ﭘﺪرﺑﺰرگ و ﺳﺎﯾﺮ اﺟﺪاد‬
‫ﮐﻮدك ﻣﯽﺷﻮد؛ ﯾﻌﻨﯽ در ﻣﺮﺣﻠﻪي اول‪ ،‬ﭘﺪر‪ ،‬و ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﭘﺪرﺑﺰرگ ﯾﺎ ﺟﺪ‪ ‬ﺑﺰرگ‬
‫و دﯾﮕﺮ اﺟﺪاد ﮐﻮدك‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﻓﺮزﻧﺪان و ﻧﻮهﻫﺎي ﺧﻮد ﻧﻔﻘﻪ دﻫﻨﺪ؛ اﻟﺒﺘﻪ اﯾﻦ ﺣﮑﻢ‪،‬‬
‫ﺷﺮاﯾﻄﯽ دارد‪:‬‬
‫ﺷﺮط اول‪ :‬ﻧﻔﻘﻪدﻫﻨﺪه‪ ،‬ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻫﺰﯾﻨﻪﻫﺎي ﻣﺘﻌﺎرف را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و اﮔﺮ از‬
‫دادن ﻧﻔﻘﻪ‪ ،‬ﻧﺎﺗﻮان اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻫﺰﯾﻨﻪﻫﺎ ﺑﺮ او واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ؛ زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ ُ َ َ َ ۡ ۡ ُ ُ َ ۡ ُ ۡ َّ ٓ َ َ ٰ ُ َّ ُ َ‬ ‫ُ‬
‫�ۚ �‬ ‫﴿ ِ�ُنفِ ۡق ذو َس َع ٖة ّمِن َس َعتِهِۖۦ ومن قدِر عليهِ رِزقهۥ فلينفِق مِما ءاتٮه ٱ‬
‫�� ‪] ﴾٧‬اﻟﻄﻼق‪[٧ :‬‬ ‫� َ� ۡف ًسا إ َّ� َما ٓ َءاتَٮ ٰ َها ۚ َس َي ۡج َع ُل ٱ َّ ُ‬
‫� َ� ۡع َد ُع ۡ� � ُ ۡ ٗ‬ ‫� ّل ُِف ٱ َّ ُ‬
‫ُ َ‬
‫ي‬
‫ٖ‬ ‫ِ‬
‫دارا ﺑﺎﯾﺪ از داراﯾﯽ ﺧﻮﯾﺶ ﻫﺰﯾﻨﻪ ﮐﻨﺪ و ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺗﻨﮕﺪﺳﺖ ﺷﺪه‪ ،‬از آﻧﭽﻪ اﷲ ﺑﻪ او ﺑﺨﺸﯿﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﺰﯾﻨﻪ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬اﷲ‪ ،‬ﻫﯿﭻﮐﺲ را ﺟﺰ ﺑﻪ اﻧﺪازهاي ﮐﻪ ﺑﻪ او داده‪ ،‬ﺗﮑﻠﯿﻒ ﻧﻤﯽدﻫﺪ‪ .‬اﷲ‪ ،‬ﭘﺲ‬
‫از ﺗﻨﮕﺪﺳﺘﯽ‪ ،‬ﮔﺸﺎﯾﺸﯽ ﻓﺮاﻫﻢ ﺧﻮاﻫﺪ ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﺷﺮط دوم‪ :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻧﻔﻘﻪاش را ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ ،‬از ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻧﯿﺎزﻫﺎي ﺧﻮد‪ ،‬ﻧﺎﺗﻮان ﺑﺎﺷﺪ؛ ﻟﺬا‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻧﯿﺎزﻫﺎﯾﺶ را دارد‪ ،‬ﺑﯽﻧﯿﺎز ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮد و ﺧﻮد‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ‬
‫ﻫﺰﯾﻨﻪﻫﺎﯾﺶ را ﺗﺄﻣﯿﻦ ﮐﻨﺪ و ﺑﺮ ﮐﺴﯽ دﯾﮕﺮ‪ ،‬واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺧﺮﺟﯽاش را ﺑﺪﻫﺪ‪.‬‬
‫ﺷﺮط ﺳﻮم‪ :‬ﻧﻔﻘﻪدﻫﻨﺪه‪ ،‬وارث‪ ‬ﮐﺴﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ او ﻧﻔﻘﻪ ﻣﯽدﻫﺪ؛ زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪،‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫ُۡ َ َ‬ ‫ََ ۡ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[٢٣٣ :‬‬ ‫﴿ َو� ٱل َوارِ ِ‬
‫ث مِثل � ٰل ِك﴾‬
‫وارث ﻧﯿﺰ ﭼﻨﯿﻦ وﻇﯿﻔﻪاي دارد‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻦ ﺷﺮاﯾﻂ ﺳﻪﮔﺎﻧﻪ ﺑﺮ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪ‪ ،‬واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻔﻘﻪ ﯾﺎ ﻫﺰﯾﻨﻪﻫﺎي‬
‫ﻣﺘﻌﺎرف ﻗﻮم و ﺧﻮﯾﺶ ﻧﺰدﯾﮑﺶ را ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻧﻤﺎﯾﺪ؛ ﻫﺰﯾﻨﻪﻫﺎﯾﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺧﻮراك‪ ،‬ﭘﻮﺷﺎك‪ ،‬ﻣﺴﮑﻦ‬
‫و ﻫﺰﯾﻨﻪﻫﺎي ﺷﺮﻋﯽ و ﻣﺘﻌﺎرف ازدواج‪ .‬و اﮔﺮ ﺷﺨﺼﯽ‪ ،‬ﺧﻮد ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ ﺗﺄﻣﯿﻦ ﺑﺨﺸﯽ از اﯾﻦ‬
 ‫‪77‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻧﻔﻘﻪي زن و ﻓﺮزﻧﺪ و ﺳﺎﯾﺮ زﯾﺮدﺳﺘﺎن‬

‫ﻫﺰﯾﻨﻪﻫﺎ را دارد‪ ،‬ﺑﺮ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪ‪ ‬وارﺛﺶ واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺰﯾﻨﻪﻫﺎي ﺧﺎرج از ﺗﻮانِ او را‬
‫ﺗﺄﻣﯿﻦ و ﺗﮑﻤﯿﻞ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﻓﺮﻣﻮدهي اﻟﻬﯽ در آﯾﻪي ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ﻋﺎم وﻓﺮاﮔﯿﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺳﻪ آﯾﻪ در اﯾﻦ ﺑﺎب ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ )ﮐﻪ ﺗﺮﺟﻤﻪي ﻣﻔﻬﻮﻣﯽ آن ﺑﯿﺎن ﺷﺪ‪(.‬‬
‫***‬
‫َّ َ َ‬
‫ِﻳﻨ ٌ‬ ‫َ ٌ ََْْ َُ‬ ‫َ َ َ ُ ُ‬
‫ﺎر‬ ‫ﺳبﻴﻞ ا�‪ ،‬ود‬
‫ِ‬ ‫ﻲﻓ‬ ‫ﻪ‬‫ﺘ‬ ‫ﻘ‬‫ﻔ‬‫�‬‫أ‬ ‫ﺎر‬‫ِﻳﻨ‬ ‫د‬‫»‬ ‫‪:‬‬ ‫‪‬‬‫ِ‬ ‫ﷲ‬ ‫ا‬ ‫ﻮل‬ ‫‪ -٢٩٤‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳ‬
‫َ ْ ُ َ َ ًْ‬ ‫َ َ ٌ َْ ْ َ ُ َ َ ْ‬ ‫ََ ْ‬ ‫َّ ْ َ‬ ‫َ‬
‫ِﻳﻨ ٌ‬ ‫ََ‬ ‫ََْ َُ‬
‫ِ�‪ ،‬ودِﻳﻨﺎر أﻧﻔﻘﺘﻪ ﻰﻠﻋ أﻫﻠِﻚ‪ ،‬أﻋﻈﻤﻬﺎ أﺟﺮا‬ ‫ٍ‬ ‫ﻜ‬ ‫ِﺴ‬ ‫م‬ ‫ﻰﻠﻋ‬ ‫ﻪ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﺑ‬ ‫ﺖ‬ ‫ﻗ‬ ‫ﺗﺼﺪ‬ ‫ﺎر‬ ‫د‬ ‫و‬ ‫‪،‬‬ ‫ﺔ‬
‫ٍ‬ ‫ﺒ‬‫ر�‬ ‫ﻲﻓ‬ ‫ﻪ‬ ‫أ�ﻔﻘﺘ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬
‫اﺬﻟي أ�ﻔﻘﺘﻪ ﻰﻠﻋ أﻫﻠِﻚ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬دﯾﻨﺎري در راه اﷲ اﻧﻔﺎق‬
‫ﻣﯽﮐﻨﯽ؛ دﯾﻨﺎري در راه آزاد ﮐﺮدن ﺑﺮدهاي ﻣﯽﺑﺨﺸﯽ؛ دﯾﻨﺎري ﺑﻪ ﺑﯿﻨﻮاﯾﯽ ﺻﺪﻗﻪ ﻣﯽدﻫﯽ‬
‫و دﯾﻨﺎري ﺧﺮجِ ﺧﺎﻧﻮادهات ﻣﯽﮐﻨﯽ؛ در اﯾﻦ ﻣﯿﺎن ﭘﺎداش ﻧﻔﻘﻪاي ﮐﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻮادهات‬
‫دادهاي‪ ،‬از ﻫﻤﻪ ﺑﺰرگﺗﺮ )ﺑﯿﺶﺗﺮ( اﺳﺖ«‪.‬‬
‫َّ‬ ‫َْ َ ْ ُُْ َ َ َ‬ ‫ََُ ُ‬
‫رﺳﻮل ا�‪‬‬ ‫ِ‬ ‫الﺮﻤﺣﻦ ﺛﻮ�ﺎن ﺑﻦ ﺠﺑﺪد م ْﻮ�‬ ‫ﺎل ﻪﻟ‪ :‬أﻲﺑ ﻋﺒ ِﺪ َّ‬ ‫‪ -٢٩٥‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻋﺒ ِﺪ اﷲ و�ﻘ‬
‫َ َ ٌ ُ ْ ُُ‬ ‫َ ْ َ ُ َ ُ ْ ُ ُ َّ ُ ُ َ ٌ ُ ْ ُ ُ َ َ‬ ‫َ َ َ ُ ُ‬
‫ﺎر �ﻨ ِﻔﻘﻪ الﺮﺟﻞ دِﻳﻨﺎر �ﻨ ِﻔﻘﻪ ﻰﻠﻋ � ِ‬
‫ِﻴﺎﻪﻟ‪ ،‬ودِﻳﻨﺎر �ﻨ ِﻔﻘﻪ‬ ‫ٍ‬ ‫ِﻳﻨ‬ ‫د‬ ‫ﻞ‬ ‫ﻀ‬ ‫ﻓ‬ ‫أ‬‫»‬ ‫‪:‬‬ ‫‪‬‬ ‫ِ‬ ‫ﷲ‬ ‫ا‬ ‫ﻮل‬ ‫ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳ‬
‫) ‪(2‬‬ ‫َّ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ ٌ ُْ ُ ُ‬ ‫َّ‬ ‫َ َ َّ‬
‫ﻴﻞ ا�ِ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ب‬ ‫ﺳ‬ ‫ﻲﻓ‬ ‫ﺤﺎﺑﻪ‬ ‫ﺻ‬ ‫أ‬ ‫ﻰﻠﻋ‬ ‫ﻪ‬ ‫ﻘ‬ ‫ﻔ‬
‫ِ‬ ‫ﻨ‬‫�‬ ‫ﺎر‬‫ِﻳﻨ‬ ‫د‬‫و‬ ‫‪،‬‬ ‫ا�‬ ‫ﺳبﻴﻞ‬
‫ِ‬ ‫ﻲﻓ‬ ‫ﻪ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﺘ‬ ‫ﻰﻠﻋ داﺑ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻋﺒﺪاﷲ ﯾﺎ اﺑﻮﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ‪ ،‬ﺛﻮﺑﺎن ﺑﻦ ﺑﺠﺪد‪ ،‬ﻏﻼمِ آزادﺷﺪهي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ دﯾﻨﺎر )ﻣﺎﻟﯽ( ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬اﻧﻔﺎق ﻣﯽﮐﻨﺪ‪،‬‬
‫دﯾﻨﺎريﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﺮجِ ﺧﺎﻧﻮادهاش ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ و دﯾﻨﺎريﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻣﺮﮐﺐ ﺧﻮد در راه‬
‫اﷲ ﻫﺰﯾﻨﻪ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ و دﯾﻨﺎريﺳﺖ ﮐﻪ در راه اﷲ‪ ،‬ﺑﺮاي ﯾﺎراﻧﺶ ﺻﺮف ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ«‪.‬‬
‫َ ْ‬ ‫َْ‬ ‫ُ َ ُ َ‬ ‫َ َ‬ ‫ُ ِّ َ َ َ‬
‫‪ -٢٩٦‬وﻋﻦ أم ﺳﻠﻤﺔ رﻲﺿ اﷲ ﻋﻨﻬﺎ ﻗﺎﻟﺖ‪ :‬ﻗﻠﺖ ﻳﺎ َرﺳﻮل اﷲِ‪ ،‬ﻫﻞ ﻲﻟ أﺟ ٌﺮ ﻲﻓ ﺑ� أﻲﺑ‬
‫ََْ َ َ ْ‬ ‫ََْ ُ َ َ ْ َ َ َ َ‬
‫وﻫ َﻜ َﺬا‪ ،‬إﻧَّﻤﺎ ُﻫ ْ‬ ‫َ َ َ ْ ُْ َ َْ‬
‫ﻚ أﺟ ُﺮ‬‫ﺑ�؟ ﻓﻘﺎل‪�» :‬ﻌﻢ ل ِ‬
‫ِ‬ ‫ﻢ‬ ‫ِ‬ ‫ا‬‫ﺬ‬ ‫ﻜ‬ ‫ﻫ‬ ‫ﻬﻢ‬‫ِ‬ ‫ﺘ‬‫�‬‫ﺎر‬
‫ِ‬ ‫ﺑﺘ‬ ‫ﺖ‬ ‫ﺴ‬ ‫ل‬ ‫و‬ ‫ﻢ‪،‬‬‫ﻬ‬‫ﺳﻠ َﻤﺔ أن أﻧ ِﻔﻖ ﻋﻠ ِ‬
‫ﻴ‬
‫َ‬ ‫َْْ‬
‫) ‪(3‬‬
‫ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬
‫ﻴﻬﻢ«‪ ] .‬ﹲ‬ ‫ﺖ ﻋﻠ ِ‬ ‫ﻣﺎ أ�ﻔﻘ ِ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.995 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.954 :‬‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪5396 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1001 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪78‬‬

‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬امﺳﻠﻤﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻢ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻓﺮزﻧﺪاﻧﻢ از‬
‫اﺑﻮﺳﻠﻤﻪ ﺑﯽﺗﻔﺎوت ﺑﺎﺷﻢ و رﻫﺎﯾﺸﺎن ﮐﻨﻢ؛ آﯾﺎ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺧﺮﺟﯽ و ﻧﻔﻘﻪاي ﮐﻪ ﺑﻪ آنﻫﺎ ﺑﺪﻫﻢ‪،‬‬
‫ﭘﺎداش ﻣﯽﯾﺎﺑﻢ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻠﻪ؛ ﭘﺎداشِ ﺧﺮﺟﯽ و ﻧﻔﻘﻪاي ﮐﻪ ﺑﻪ آﻧﺎن ﻣﯽدﻫﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻮ ﻣﯽرﺳﺪ«‪.‬‬
‫َ َّ ْ ُ َ َّ ْ َ‬ ‫َّ‬ ‫َّ‬ ‫َّ‬
‫ﺎب ﻲﻓ‬
‫ِ‬ ‫ِﺘ‬
‫ﻜ‬ ‫اﻟ‬ ‫ل‬‫و‬ ‫أ‬ ‫ﻲﻓ‬ ‫ﻨﺎه‬‫ﻣ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻗ‬ ‫ِي‬
‫اﺬﻟ‬ ‫ﻮ�ﻞ‬
‫ِ‬ ‫اﻟﻄ‬ ‫ﻪ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﺜ‬‫ِﻳ‬‫ﺪ‬ ‫ﺣ‬ ‫ﻲﻓ‬ ‫‪‬‬ ‫ﺎص‬ ‫‪ -٢٩٧‬وﻋﻦ ﺳﻌﺪ ﺑﻦ أﻲﺑ وﻗ‬
‫َّ ُ ْ َ‬ ‫َ َ َ‬ ‫َ َّ َ َ ْ ُ ْ َ َ َ َ ً َ ْ َ‬ ‫ِّ َّ َ َّ َ ُ َ‬ ‫َ‬
‫ﺟﺮت ﺑﻬﺎ‬ ‫ِ‬ ‫أ‬ ‫إﻻ‬ ‫اﷲ‬ ‫ﺟﻪ‬ ‫و‬ ‫ﺎ‬‫ﻬ‬ ‫ﺑ‬
‫ِ ِ‬‫ﻲﻐ‬ ‫ﺘ‬ ‫ب‬ ‫ﺗ‬ ‫ﺔ‬ ‫ﻘ‬‫ﻔ‬ ‫�‬ ‫ﻖ‬ ‫ﻔ‬
‫ِ‬ ‫ﻨ‬‫�‬ ‫ﻦ‬ ‫ﻟ‬ ‫ﻚ‬ ‫ﻧ‬‫ِ‬ ‫�‬ ‫و‬‫»‬ ‫ﻪﻟ‪:‬‬ ‫ﻗﺎل‬ ‫‪‬‬ ‫ِ‬ ‫ﷲ‬ ‫ا‬ ‫ﻮل‬ ‫ﺎب اﻨﻟﻴ ِﺔ أن رﺳ‬
‫ِ‬ ‫ﺑ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬ ‫ﻲﻓ امﺮأﺗ ِﻚ«‪ ] .‬ﹲ‬ ‫َﺣ َّﻰﺘ ﻣﺎ ﺠﺗْﻌﻞ ﻲﻓ ِّ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬در ﺣﺪﯾﺜﯽ ﻃﻮﻻﻧﯽ از ﺳﻌﺪ ﺑﻦ اﺑﯽ وﻗﺎص‪ ‬ﮐﻪ در اﺑﺘﺪاي اﯾﻦ ﮐﺘﺎب در ﺑﺎب‬
‫»ﻧﯿﺖ« آوردﯾﻢ‪ ،‬آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪ او ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬و ﻫﺮﭼﻪ ﺑﺮاي ﺧﺸﻨﻮدي اﷲ اﻧﻔﺎق‬
‫ﮐﻨﯽ‪ ،‬ﭘﺎداش آن را ﺧﻮاﻫﯽ ﯾﺎﻓﺖ؛ ﺣﺘﯽ ﻟﻘﻤﻪايﮐﻪ در دﻫﺎن ﻫﻤﺴﺮت ﻣﯽﮔﺬاري«‪.‬‬
‫َ ً‬ ‫َْ‬ ‫َ َ ْ َ َ َّ ُ ُ‬ ‫ْ‬
‫‪ -٢٩٨‬وﻋﻦ أﻲﺑ َم ْﺴ ُﻌﻮ ٍد اﺒﻟَﺪرِ ِّي‪َ ‬ﻋ ِﻦ اﻨﻟَّ ِّ‬
‫ﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬إِذا أ�ﻔﻖ الﺮﺟﻞ ﻰﻠﻋ أﻫﻠِ ِﻪ ﻧﻔﻘﺔ‬
‫ٌَ‬ ‫َ ُ َ َ‬
‫) ‪(2‬‬
‫�تﺴﺒﻬﺎ ﻓ ِ� ﻪﻟُ ﺻﺪﻗﺔ«‪ ] .‬ﹲ‬
‫ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻣﺴﻌﻮد ﺑﺪري‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺧﺮﺟﯽ و ﻧﻔﻘﻪاي ﮐﻪ‬
‫ﺷﺨﺺِ )ﻣﺴﻠﻤﺎن( ﺑﻪ اﻣﯿﺪ اﺟﺮ و ﺛﻮاب ﺑﻪ اﻫﻞ و ﻋﯿﺎل ﺧﻮﯾﺶ ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬ﺑﺮاﯾﺶ‬
‫ﺻﺪﻗﻪاي ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮد«‪.‬‬
‫َ َ ُ ُ‬
‫ﺑﻦ اﻟﻌﺎص رﻲﺿ اﷲ ﻋﻨﻬﻤﺎ ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل َرﺳﻮل اﷲِ‪:‬‬ ‫ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ِ‬ ‫‪ -٢٩٩‬وﻋﻦ ﻋﺒ ِﺪ اﷲ ِ‬
‫ْ ْ ً َ ْ ُ َ ِّ َ َ ْ ُ ُ‬ ‫َ‬
‫»ﻛﻲﻔ ﺑِﺎﻤﻟﺮءِ إِﺛﻤﺎ أن ﻳﻀﻴﻊ ﻣﻦ ﻳﻘﻮت«‪] .‬ﺣﺪﯾﺚ ﺻﺤﯿﺤﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﻮداود و ﺳﺎﯾﺮ اﻫﻞ‬
‫) ‪(3‬‬
‫ﺣﺪﯾﺚ رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪[.‬‬
‫ُ ُ َُ‬ ‫َ‬
‫ْ ْ ً ْ َ ْ َ َ َّ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ ُ‬ ‫) ‪(4‬‬
‫ﺎﻤﻟﺮءِ إِﺛﻤﺎ أن �بِﺲ �ﻤﻦ ﻳﻤﻠِﻚ ﻗﻮﺗﻪ«‪.‬‬‫ورواه مﺴﻠﻢ ﻲﻓ ﺻﺤﻴﺤﻪ ﺑﻤﻌﻨﺎه ﻗﺎل‪» :‬ﻛﻲﻔ ﺑ ِ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(1295 ،56) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ .1628 :‬ر‪.‬ك‪ :‬ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻤﺎرهي ‪ 7‬ﻫﻤﯿﻦ‬
‫ﮐﺘﺎب‪.‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪55 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1002 :‬‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪4481 :‬؛ إرواء اﻟﻐﻠﯿﻞ‪ ،‬ش‪.894 :‬‬
‫)‪ (4‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.996 :‬‬
 ‫‪79‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻧﻔﻘﻪي زن و ﻓﺮزﻧﺪ و ﺳﺎﯾﺮ زﯾﺮدﺳﺘﺎن‬

‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺎص‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﺮاي ﮔﻨﻬﮑﺎر‬

‫ﺷﺪن ﺷﺨﺺ‪ ،‬ﻫﻤﯿﻦ ﮐﺎﻓﯽﺳﺖ ﮐﻪ در ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻫﺰﯾﻨﻪﻫﺎي ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﺨﺎرﺟﺶ ﺑﺎ اوﺳﺖ‪،‬‬
‫ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ ﮐﻨﺪ«‪.‬‬
‫و ﻣﺴﻠﻢ‪ ،/‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻀﻤﻮن در »ﺻﺤﯿﺢِ« ﺧﻮد رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﻤﯿﻦ ﮔﻨﺎه ﺑﺮاي اﻧﺴﺎن ﮐﺎﻓﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻏﺬا )و ﻫﺰﯾﻨﻪﻫﺎي( ﮐﺴﯽ را ﮐﻪ‬
‫ﻣﺨﺎرﺟﺶ ﺑﺎ اوﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻧﮑﻨﺪ«‪.‬‬
‫َّ َ َ‬ ‫َ ْ ْ ُ ْ ُ ْ َ ُ‬ ‫َ‬
‫ﻳﻮمٍ ﻳﺼﺒِﺢ اﻟ ِﻌﺒﺎد �ِﻴ ِﻪ إِﻻ مﻠﺎﻜ ِن‬ ‫‪ -٣٠٠‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮةَ‪ ‬أ َّن اﻨﻟَّ َّ‬
‫ﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﻣﺎ ﻣِﻦ‬
‫َّ ُ َّ َ ْ ُ ْ ً َ َ ً‬ ‫َ‬ ‫َّ ُ َّ َ ْ ُ ْ ً َ ً َ ُ‬ ‫َ ُ َ ُ ُ‬ ‫َْ‬
‫ﺴﺎﻜ ﺗﻠﻔﺎ«‪.‬‬ ‫��ﻻن‪ ،‬ﻓﻴﻘﻮل أﺣﺪﻫﻤﺎ‪ :‬الﻠﻬﻢ أﻋ ِﻂ ﻣﻨ ِﻔﻘﺎ ﺧﻠﻔﺎ‪ ،‬و�ﻘﻮل اﻵﺧﺮ‪ :‬الﻠﻬﻢ أﻋ ِﻂ مﻤ ِ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬
‫] ﹲ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮ روز ﮐﻪ ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺷﺐ را ﺑﻪ‬
‫ﺻﺒﺢ ﻣﯽرﺳﺎﻧﻨﺪ‪ ،‬دو ﻓﺮﺷﺘﻪ ﭘﺎﯾﯿﻦ ﻣﯽآﯾﻨﺪ؛ ﯾﮑﯽ از آنﻫﺎ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﯾﺎ اﷲ! ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ‬
‫اﻧﻔﺎق ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻋﻮض ﺑﺪه‪ .‬و دﯾﮕﺮي‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﯾﺎ اﷲ! ﺑﻪ ﺑﺨﯿﻞ و ﮐﺴﯽ ﮐﻪ از اﻧﻔﺎق‬
‫ﮐﺮدن ﺧﻮدداري ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺿﺮر و زﯾﺎن ﺑﺮﺳﺎن«‪.‬‬
‫ْ‬ ‫ْ‬
‫الﺴ ْﻔ َ� واﺑْ َﺪأ ﺑﻤﻦ َ� ُﻌﻮل‪َ ،‬و َﺧ ْ�ُ‬
‫ُّ‬ ‫ﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪ْ » :‬اﻴﻟَ ُﺪ اﻟْ ُﻌﻠْﻴﺎ َﺧ ْ ٌ‬
‫� ﻣ َِﻦ اﻴﻟ ِﺪ‬ ‫‪ -٣٠١‬وﻋﻨﻪ َﻋ ِﻦ اﻨﻟَّ ِّ‬
‫َّ ُ‬ ‫َ ْ َْ َْ ُْ‬ ‫ُ َّ ُ َّ‬ ‫َ ْ َْ َ‬ ‫َّ َ َ َ َ َ َ ْ َ ْ ً‬
‫الﺼﺪﻗ ِﺔ ﻣﺎ ﺎﻛن �ﻦ ﻇﻬ ِﺮ ﻏِ�‪ ،‬وﻣﻦ �ﺴﺘ ِﻌﻔﻒ‪ ،‬ﻳ ِﻌﻔﻪ ا�‪ ،‬وﻣﻦ �ﺴﺘﻐ ِﻦ �ﻐﻨِﻪ ا�«‪] .‬رواﯾﺖ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﺑﺨﺎري[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬دﺳﺖ ﺑﺎﻻ )دﺳﺖ ﺻﺪﻗﻪدﻫﻨﺪه( از‬
‫دﺳﺖ ﭘﺎﯾﯿﻦ )ﮔﯿﺮﻧﺪهي ﺻﺪﻗﻪ( ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ و اﺑﺘﺪا ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﺻﺪﻗﻪ ﺑﺪه ﮐﻪ ﺗﺤﺖ ﺗﮑﻔﻞ و‬
‫ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﯽ ﺗﻮﺳﺖ؛ و ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﺻﺪﻗﻪ‪ ،‬ﺻﺪﻗﻪايﺳﺖ ﮐﻪ از روي ﺑﯽﻧﯿﺎزي )و ﺑﯿﺶ از ﻧﯿﺎز‬
‫ﺻﺪﻗﻪدﻫﻨﺪه( ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬از ﮔﺪاﯾﯽ و درﺧﻮاﺳﺖ ﮐﻤﮏ ﻣﺎﻟﯽ از دﯾﮕﺮان‪ ،‬دوري‬
‫ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬اﷲ‪ ،‬او را از آن‪ ،‬دور ﻧﮕﻪ ﻣﯽدارد و ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬ﺑﯽﻧﯿﺎزي ﺑﺠﻮﯾﺪ‪ ،‬اﷲ‪ ،‬ﺑﯽﻧﯿﺎزش‬
‫ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪1442 ،‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1010 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.1428 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪80‬‬

‫ﺷﺮح‬
‫ﻫﻤﻪي اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ ﻧﺸﺎنﮔﺮ ﻓﻀﯿﻠﺖ اﻧﻔﺎق ﺑﺮ اﻫﻞ و ﻋﯿﺎل اﺳﺖ؛ دادن ﺧﺮﺟﯽ ﺑﻪ‬
‫اﻫﻞ و ﻋﯿﺎل و ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻧﯿﺎزﻫﺎي ﻣﺘﻌﺎرف ﺧﺎﻧﻮاده از اﻧﻔﺎق در راه اﷲ و از ﻫﺰﯾﻨﻪ ﮐﺮدن‬
‫اﻣﻮال ﺑﺮاي آزاد ﮐﺮدن ﺑﺮدﮔﺎن و ﻧﯿﺰ از ﺻﺪﻗﻪ دادن ﺑﻪ ﺑﯿﻨﻮاﯾﺎن‪ ،‬ﺑﺮﺗﺮ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا اﻧﺴﺎن‪،‬‬
‫ﻫﻤﻮاره ﺑﺎ اﻫﻞ و ﻋﯿﺎل ﺧﻮﯾﺶ اﺳﺖ و اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻧﻔﻘﻪي آنﻫﺎ را ﺑﺮ اﻧﺴﺎن‪ ،‬واﺟﺐ‬
‫ﮔﺮداﻧﯿﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻫﺰﯾﻨﻪﻫﺎي ﻣﺘﻌﺎرف ﺧﺎﻧﻮاده‪ ،‬ﻓﺮض ﻋﯿﻦ اﺳﺖ و‬
‫ﻓﺮض ﻋﯿﻦ‪ ،‬از ﻓﺮض ﮐﻔﺎﯾﻪ ﺑﺮﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺿﻤﻦ اﯾﻦﮐﻪ ﮔﺎه ﺻﺪﻗﻪ دادن ﺑﻪ دﯾﮕﺮان ﯾﺎ ﺑﺬل‬
‫و ﺑﺨﺸﺶ ﺑﻪ اﻓﺮادي ﻏﯿﺮ از ﻧﺰدﯾﮑﺎن و اﻋﻀﺎي ﺧﺎﻧﻮاده‪ ،‬ﻧﻔﻠﯽ و ﺧﺎرج از ﺣﺪ‪ ‬واﺟﺐ‬
‫اﺳﺖ؛ ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﭘﯿﺪاﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﺮاﯾﺾ ﺑﺮ ﻧﻮاﻓﻞ ﺑﺮﺗﺮي دارﻧﺪ‪ .‬زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬در ﺣﺪﯾﺚ‬
‫َ ْ َ َ َّ َ َّ َّ ْ َ َ ْ ُ َ‬ ‫َ َ َ َّ َ َ َّ َ‬
‫ﺖ َﻋﻠﻴْ ِﻪ«‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪:‬‬ ‫ﻲﻟ �ﺒْ ِﺪي �ِﻲﺸ ٍء أﺣﺐ ِإﻲﻟ ِمﻤﺎ ا�ﺮﺘﺿ‬ ‫ﻗﺪﺳﯽ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻣﺎ �ﻘﺮب ِإ‬
‫»ﻣﺤﺒﻮبﺗﺮﯾﻦ ﭼﯿﺰ ﻧﺰد ﻣﻦ ﮐﻪ ﺑﻨﺪهام ﺑﻪوﺳﯿﻠﻪي آن ﺑﻪ ﻣﻦ ﺗﻘﺮب و ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﻣﯽﺟﻮﯾﺪ‪،‬‬
‫اﻋﻤﺎﻟﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ او ﻓﺮض ﮐﺮدهام«‪ .‬ﺷﯿﻄﺎن‪ ،‬از ﯾﮏﺳﻮ اﻧﺴﺎن را ﺑﻪ اﻧﺠﺎم ﻧﻮاﻓﻞ ﺗﺸﻮﯾﻖ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ و از ﺳﻮي دﯾﮕﺮ‪ ،‬او را ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻓﺮاﯾﺾ و واﺟﺒﺎت‪ ،‬ﺑﯽرﻏﺒﺖ ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ‪ .‬ﻟﺬا‬
‫ﮔﺎه ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از اﻓﺮاد‪ ،‬ﻋﻼﻗﻪي ﻓﺮاواﻧﯽ ﺑﻪ ﺻﺪﻗﻪ و ﺑﺬل و ﺑﺨﺸﺶ‬
‫دارﻧﺪ و ﺑﻪ ﻓﻘﺮا و ﻣﺴﺘﻤﻨﺪان ﮐﻤﮏ ﻣﺎﻟﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ واﺟﺐ را ﺗﺮك ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان‬
‫ﻣﺜﺎل در ﺑﺬل و ﺑﺨﺸﺶ ﺑﻪ ﻣﺴﺘﻤﻨﺪان‪ ،‬دﺳﺖ و دلﺑﺎزﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﻧﻔﻘﻪي ﺧﺎﻧﻮادهي ﺧﻮد را‬
‫ﮐﻪ ﺑﺮ آﻧﺎن‪ ،‬واﺟﺐ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪﺧﻮﺑﯽ ﻧﻤﯽدﻫﻨﺪ ﯾﺎ ﺑﺪﻫﯽﻫﺎي ﺧﻮد را ﭘﺮداﺧﺖ ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ!‬
‫ﺑﺪﻫﮑﺎرﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﺪون اﯾﻦﮐﻪ ﺑﻪ ﺑﺎزﭘﺮداﺧﺖ ﺑﺪﻫﯽﻫﺎي ﺧﻮد ﺑﯿﻨﺪﯾﺸﻨﺪ‪ ،‬ﻋﻤﺮه ﯾﺎ ﺣﺞ ﻧﻔﻠﯽ‬
‫ﻣﯽﮔﺰارﻧﺪ ﯾﺎ ﺑﻪ اﯾﻦ و آن‪ ،‬ﺻﺪﻗﻪ ﻣﯽدﻫﻨﺪ! ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺎري‪ ،‬ﻧﻪ ﺷﺮﻋﯽﺳﺖ و ﻧﻪ ﻋﺎﻗﻼﻧﻪ؛‬
‫ﺑﻠﮑﻪ ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﺑﯽﺧﺮدي و ﮔﻤﺮاﻫﯽِ ﭼﻨﯿﻦ اﻓﺮاديﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬وﻇﯿﻔﻪ دارد و ﺑﺮ او واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ اوﻟﻮﯾﺖ را در اﻧﺠﺎم وﻇﺎﯾﻒ ﺷﺮﻋﯽ‬
‫ﺧﻮﯾﺶ از ﺟﻤﻠﻪ ﺻﺪﻗﻪ‪ ،‬رﻋﺎﯾﺖ ﻧﻤﺎﯾﺪ و اﺑﺘﺪا ﺑﻪ ﮐﺎرﻫﺎﯾﯽ ﺑﭙﺮدازد ﮐﻪ اﻫﻤﯿﺖ ﺑﯿﺶﺗﺮي‬
‫دارﻧﺪ و از ﻟﺤﺎظ ﺷﺮﻋﯽ در اوﻟﻮﯾﺖ ﻫﺴﺘﻨﺪ و آنﮔﺎه ﺑﺪور از اﺳﺮاف و زﯾﺎدهروي و‬
‫ﺑﯽآنﮐﻪ از ﻣﺴﯿﺮ اﻋﺘﺪال ﺧﺎرج ﺷﻮد‪ ،‬ﭘﺲ از اداي ﻓﺮاﯾﺾ و واﺟﺒﺎﺗﯽ ﭼﻮن زﮐﺎت و‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪ ،6502 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪.‬‬

 ‫‪81‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻧﻔﻘﻪي زن و ﻓﺮزﻧﺪ و ﺳﺎﯾﺮ زﯾﺮدﺳﺘﺎن‬

‫ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻧﻔﻘﻪي ﺧﺎﻧﻮادهاش‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﺎرﻫﺎي ﻣﺴﺘﺤﺐ ﯾﺎ اﻋﻤﺎل ﻧﻔﻞ ﺑﭙﺮدازد؛ زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬در‬
‫وﺻﻒ ﺑﻨﺪﮔﺎن ﻧﯿﮏ ﺧﻮﯾﺶ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫ٗ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َّ َ َ ٓ َ َ ُ ْ َ ۡ ُ ۡ ُ ْ َ َ ۡ َ ۡ ُ ُ َ َ َ ۡ َ ٰ َ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫�فوا ولم �ق�وا و�ن �� �ل ِك قواما ‪]﴾٦٧‬اﻟﻔﺮﻗﺎن‪[٦٧ :‬‬ ‫﴿وٱ�ِين إِذا أنفقوا لم � ِ‬
‫و آﻧﺎن ﮐﻪ ﭼﻮن اﻧﻔﺎق ﻣﻰﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬زﯾﺎدهروى ﻧﻤﻰﻧﻤﺎﯾﻨﺪ و ﺑﺨﻞ ﻧﻤﻰورزﻧﺪ‪ ،‬و اﻧﻔﺎﻗﺸﺎن ﻫﻤﻮاره‬
‫ﻣﯿﺎن اﯾﻦ دو ﺣﺎﻟﺖ‪ ،‬در ﺣﺪ‪ ‬اﻋﺘﺪال اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺬل و ﺑﺨﺸﺶ ﺑﺎﯾﺪ در ﺣﺪ اﻋﺘﺪال ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬و اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﺮاﯾﻂ‪ ،‬ﺑﺴﺘﮕﯽ دارد؛ ﯾﻌﻨﯽ ﮔﺎه‬
‫اﻋﺘﺪال‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬دﺳﺘﺶ را ﺑﺎزﺗﺮ ﺑﮕﯿﺮد و ﮔﺎه از ﻣﯿﺰانِ ﺑﺬل و ﺑﺨﺸﺸﯽ ﮐﻪ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﮑﺎﻫﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ ﻧﻪ ﺑﺨﻞ ﺑﻮرزد و ﻧﻪ در ﺑﺬل و ﺑﺨﺸﺶ زﯾﺎدهروي‬
‫ﻧﻤﺎﯾﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ اﻧﻔﺎﻗﺶ ﺑﺎﯾﺪ ﻣﯿﺎن اﯾﻦ دو ﺣﺎﻟﺖ‪ ،‬و در ﺣﺪ اﻋﺘﺪال ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻤﻪي اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ‪ ،‬ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﺧﺮﺟﯽ دادن ﺑﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺗﺤﺖ ﺗﮑﻔﻞ و‬
‫ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﯽ اﻧﺴﺎن ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬واﺟﺐ اﺳﺖ و ﺑﺮآوردنِ ﻧﯿﺎزﻫﺎي ﻣﺘﻌﺎرف آﻧﺎن‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﻧﻮع‬
‫اﻧﻔﺎق ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽرود و از ﺑﺬل و ﺑﺨﺸﺶ ﺑﻪ دﯾﮕﺮان‪ ،‬ﺑﺮﺗﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ‪ ،‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻫﺸﺪاري ﺟﺪي ﺑﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﯿﺎزﻫﺎي اﺳﺎﺳﯽ ﮐﺴﯽ را‬
‫ﮐﻪ ﻣﺨﺎرﺟﺶ ﺑﺎ آنﻫﺎﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬و اﯾﻦ‪ ،‬ﻫﻢ ﺷﺎﻣﻞ اﻧﺴﺎن ﻣﯽﺷﻮد و ﻫﻢ‬
‫ﺷﺎﻣﻞ ﺣﯿﻮاﻧﺎت؛ ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺧﺮﺟﯽ زﯾﺮدﺳﺘﺎن ﺧﻮد را ﻧﻤﯽدﻫﺪ‪ ،‬ﮔﻨﻬﮑﺎر اﺳﺖ و ﻧﯿﺰ‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﮔﺎو و ﺷﺘﺮ و ﮔﻮﺳﻔﻨﺪي دارد و ﺑﻪ آنﻫﺎ ﻋﻠﻮﻓﻪ ﻧﻤﯽدﻫﺪ‪ ،‬ﮔﻨﻪﮐﺎر ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬زﯾﺮا‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻫﻤﯿﻦ ﮔﻨﺎه ﺑﺮاي اﻧﺴﺎن ﮐﺎﻓﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻏﺬا )و ﻫﺰﯾﻨﻪﻫﺎي(‬
‫ﮐﺴﯽ را ﮐﻪ ﻣﺨﺎرﺟﺶ ﺑﺎ اوﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻧﮑﻨﺪ«‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺟﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ اﻫﻤﯿﺖ ﻣﻮﺿﻮع ﭘﯽ ﻣﯽﺑﺮﯾﻢ و درﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ ﮐﻪ ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻧﯿﺎزﻫﺎي‬
‫ﻣﺘﻌﺎرف زﯾﺮدﺳﺘﺎن از ﺟﻤﻠﻪ اﻫﻞ و ﻋﯿﺎل واﺟﺐ اﺳﺖ‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪ -37‬ﺑﺎب‪ :‬ﺻﺪﻗﻪ دادن از اﻣﻮال ﻣﺮﻏﻮب و ﻣﻮرد ﻋﻼﻗﻪ‬

‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫ُ ُّ َ‬ ‫َ َ َ ُ ْ ۡ َّ َ َّ ُ ُ ْ‬
‫]آل ﻋﻤﺮان‪[٩٢ :‬‬ ‫� تن ِفقوا م َِّما �ِب ۚ‬
‫ون﴾‬ ‫﴿لن �نالوا ٱل ِ� ح ٰ‬
‫ﻫﺮﮔﺰ ﺑﻪ ﻧﯿﮑﯽ دﺳﺖ ﻧﻤﯽﯾﺎﺑﯿﺪ ﻣﮕﺮ آنﮐﻪ از آنﭼﻪ دوﺳﺖ دارﯾﺪ‪ ،‬اﻧﻔﺎق ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ ُ‬ ‫َ‬
‫ٓ ۡ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ام ُن ٓوا ْ أن ِف ُقوا ْ مِن َط ّي َ‬ ‫َ َ ُّ َ َّ‬
‫ت َما ك َس ۡب ُت ۡم َوم َِّما أخ َر ۡج َنا ل�م ّم َِن‬ ‫ٰ‬
‫ِ ِ‬ ‫�‬ ‫ِين َء َ‬
‫َ‬ ‫�‬ ‫���ها ٱ‬ ‫﴿ ٰٓ‬
‫َۡ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[٢٦٧ :‬‬ ‫ض﴾‬ ‫ِ‬
‫ٱ� �‬ ‫�‬
‫اي ﻣﺆﻣﻨﺎن! از اﻣﻮال ﭘﺎﮐﯿﺰهاي ﮐﻪ ﺑﻪ دﺳﺖ آوردهاﯾﺪ و از ﻣﺤﺼﻮﻻﺗﯽ ﮐﻪ از زﻣﯿﻦ‪ ،‬ﺑﺮاﯾﺘﺎن‬
‫ﺑﯿﺮون آوردهاﯾﻢ‪ ،‬اﻧﻔﺎق ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫َ َ‬ ‫َ َ ً ْ َْ‬ ‫َ َ َُ َ ْ َ َ َ ْ َ َْ َ‬ ‫َ َ‬
‫ﺎر ﺑِﺎﻤﻟﺪِﻳﻨ ِﺔ ﻣﺎﻻ ﻣِﻦ �ﻞ‪َ ،‬و�ن‬ ‫ِ‬ ‫ﺼ‬ ‫ﻧ‬‫اﻷ‬ ‫ﺮﺜ‬ ‫�‬ ‫أ‬ ‫‪‬‬ ‫ﺔ‬‫ﺤ‬ ‫ﻠ‬‫ﻃ‬ ‫ﻮ‬ ‫ﺑ‬‫أ‬ ‫ن‬ ‫ﺎﻛ‬ ‫ﻗﺎل‪:‬‬ ‫‪‬‬ ‫�ﺲ‬‫‪ -٣٠٢‬ﻋﻦ ٍ‬
‫أ‬
‫ُ ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬
‫ْ َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ ْ ُ ْ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ُّ َ ْ ِ َ ْ َ ْ‬
‫ﺠ ِﺪ و�ن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻳﺪﺧﻠﻬﺎ و�ﺮﺸب ﻣِﻦ‬ ‫�ﺣﺎء‪ ،‬و�ﻧﺖ مﺴﺘﻘﺒِﻠﺔ اﻤﻟﺴ ِ‬ ‫أﺣﺐ أمﻮاﻪﻟِ إِﻴﻟ ِﻪ �‬
‫ُ َ َ َ ُ ْ ۡ َّ َ َّ ٰ ُ ُ ْ َّ ُ ُّ َ‬ ‫َ َّ َ َ ْ َ‬ ‫َ َ ِّ َ َ َ َ‬
‫ون﴾‬ ‫ﻣﺎ ٍء �ِﻴﻬﺎ ﻃﻴ ٍﺐ ﻗﺎل أ�ﺲ‪ :‬ﻓﻠﻤﺎ ﻧﺰﻟﺖ ﻫ ِﺬه ِ اﻵﻳﺔ‪﴿ :‬لن �نالوا ٱل ِ� ح� تنفِقوا مِما �ِب ۚ‬
‫َ ََ ُ ْ‬ ‫َ َ َ َْ َ َ َْ‬ ‫َّ‬ ‫َ ُ َ‬ ‫َّ‬ ‫َُ َ ْ َ َ‬
‫رﺳﻮل ا�‪ ‬ﻓﻘﺎل‪ :‬ﻳﺎ َرﺳﻮل اﷲِ! إِن اﷲ �ﻌﺎﻰﻟ أﻧ َﺰل ﻋﻠﻴﻚ‪﴿ :‬لن �نالوا‬ ‫ِ‬ ‫ﻰﻟ‬ ‫ﻗﺎم أﺑﻮ ﻃﻠﺤ ِ‬
‫إ‬ ‫ﺔ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َّ َ َ ٌ َّ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُّ َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ۡ َّ َ َّ ٰ ُ ُ‬
‫� تنفِقوا م َِّما �ِب ۚ‬
‫ُ‬ ‫َّ َ ْ َ َ‬ ‫َّ َ َ‬
‫�ﺣﺎء‪ ،‬و�ِ�ﻬﺎ ﺻﺪﻗﺔ �ِ �ﻌﺎﻰﻟ أ ْرﺟﻮ‬ ‫ون﴾ َو�ِن أﺣ َّﺐ ﻣﺎﻲﻟ إِﻲﻟ �‬ ‫ٱل ِ� ح‬
‫َ‬ ‫ْ ُ َ َ َ َّ ُ َ َ َ ُ ُ‬ ‫َ َ ْ‬ ‫َّ َ ُ ْ َ ْ‬
‫ﺑِﺮﻫﺎ وذﺧﺮﻫﺎ ﻋِﻨﺪ اﷲ ﺗﻌﺎﻰﻟ‪ ،‬ﻓﻀﻌﻬﺎ ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲ ﺣﻴﺚ أراك ا�‪ ،‬ﻓﻘﺎل رﺳﻮل اﷲِ‪» :‬ﺑﺦ‪،‬‬
‫�«‪.‬‬ ‫ﺖ َﻣﺎ ﻗُﻠْﺖ‪َ ،‬و� ِّ� أَ َرى َأ ْن َﺠﺗْ َﻌﻠَ َﻬﺎ ﻲﻓ اﻷَ ْﻗ َﺮ� َ‬ ‫ْ ُ‬ ‫َْ‬ ‫َ َ ٌ‬
‫ذل ِﻚ ﻣﺎل َراﺑﺢ‪ ،‬ذل ِﻚ ﻣﺎل َراﺑِﺢ‪َ ،‬وﻗﺪ ﺳ ِﻤﻌ‬
‫َ َ ٌ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َ َ َ ِّ‬ ‫ََ‬ ‫َ َ َّ َ َ َ ُ َ ْ َ َ‬ ‫َُ َ ْ َ َ َْ َ ُ َ َ ُ َ‬
‫ﻣﺘﻔﻖ‬
‫ﻓﻘﺎل أﺑﻮ ﻃﻠﺤﺔ‪ :‬أ�ﻌﻞ ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲِ‪� ،‬ﻘﺴﻤﻬﺎ أﺑﻮ ﻃﻠﺤﺔ ﻲﻓ أﻗﺎر�ِﻪ‪ ،‬و�� �ﻤ ِﻪ‪ ] .‬ﹲ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻋﻠﻴﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﻧﺲ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﺑﻮﻃﻠﺤﻪ‪ ‬در ﻣﯿﺎن اﻧﺼﺎر ﻣﺪﯾﻨﻪ‪ ،‬از ﻟﺤﺎظ داﺷﺘﻦ ﻧﺨﻞ‪،‬‬
‫از ﻫﻤﻪ ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪﺗﺮ ﺑﻮد؛ ﻣﺤﺒﻮبﺗﺮﯾﻦ ﺛﺮوﺗﺶ ﻧﺰد او ﻧﺨﻠﺴﺘﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم »ﺑﯿﺮﺣﺎء« در ﻣﻘﺎﺑﻞ‬
‫ﻣﺴﺠﺪ ﺑﻮد و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﮔﺎه ﺑﻪ اﯾﻦ ﻧﺨﻠﺴﺘﺎن ﻣﯽرﻓﺖ و از آبِ ﮔﻮاراﯾﺶ ﻣﯽﻧﻮﺷﯿﺪ‪.‬‬
‫ُ ُّ َ‬ ‫َ َ َ ُ ْ ۡ َّ َ َّ ُ ُ ْ‬
‫� تنفِقوا م َِّما �ِب ۚ‬
‫ون﴾‪،‬‬ ‫اﻧﺲ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬وﻗﺘﯽ اﯾﻦ آﯾﻪ ﻧﺎزل ﺷﺪ‪﴿ :‬لن �نالوا ٱل ِ� ح ٰ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪1461 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.998 :‬‬

 ‫‪83‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺻﺪﻗﻪدادن از اﻣﻮال ﻣﺮﻏﻮب و ﻣﻮرد ﻋﻼﻗﻪ‬

‫اﺑﻮﻃﻠﺤﻪ‪ ‬ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬رﻓﺖ و ﮔﻔﺖ‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬اﯾﻦ آﯾﻪ را ﺑﺮ ﺷﻤﺎ‬
‫ﻧﺎزل ﮐﺮده و )ﻓﺮﻣﻮده( اﺳﺖ‪:‬‬
‫ُّ َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ َ َ ُ ْ ۡ َّ َ َّ ٰ ُ ُ‬
‫]آل ﻋﻤﺮان‪[٩٢ :‬‬ ‫� تنفِقوا م َِّما �ِب ۚ‬
‫ون﴾‬ ‫﴿لن �نالوا ٱل ِ� ح‬
‫ﻫﺮﮔﺰ ﺑﻪ ﻧﯿﮑﯽ دﺳﺖ ﻧﻤﯽﯾﺎﺑﯿﺪ ﻣﮕﺮ آنﮐﻪ از آنﭼﻪ دوﺳﺖ دارﯾﺪ‪ ،‬اﻧﻔﺎق ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫)اﺑﻮﻃﻠﺤﻪ اﻓﺰود‪ (:‬ﺑﺎغ ﺑﯿﺮﺣﺎء‪ ،‬ﻣﺤﺒﻮبﺗﺮﯾﻦ ﺛﺮوت‪ ‬ﻣﻦ اﺳﺖ و ﻣﯽﺧﻮاﻫﻢ آن را در‬
‫راه اﷲ ﺻﺪﻗﻪ دﻫﻢ و ﺑﻪ ﺧﯿﺮ و ﺛﻮاب آن ﻧﺰد اﷲ‪ ،‬اﻣﯿﺪوارم؛ ﭘﺲ ﻫﺮﻃﻮر ﮐﻪ ﻣﻨﺎﺳﺐ‬
‫ﻣﯽداﻧﯿﺪ‪ ،‬درﺑﺎرهاش ﺗﺼﻤﯿﻢ ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻪﺑﻪ! اﯾﻦ‪ ،‬ﻣﺎل ﺳﻮدﻣﻨﺪيﺳﺖ؛‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﻣﺎلِ ﺳﻮدﻣﻨﺪيﺳﺖ و آنﭼﻪ ﮔﻔﺘﯽ‪ ،‬ﺷﻨﯿﺪم؛ ﻧﻈﺮِ ﻣﻦ‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ آن را ﻣﯿﺎنِ‬
‫ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪاﻧﺖ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﮐﻨﯽ«‪ .‬اﺑﻮﻃﻠﺤﻪ‪ ‬ﮔﻔﺖ‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﻫﻤﯿﻦ ﮐﺎر را ﻣﯽﮐﻨﻢ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ آن را ﻣﯿﺎن ﺧﻮﯾﺸﺎن و ﭘﺴﺮﻋﻤﻮﻫﺎﯾﺶ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ ،/‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﺑﺎب‪ :‬اﻧﻔﺎق از اﻣﻮال ﻣﺮﻏﻮب و ﻣﻮرد ﻋﻼﻗﻪ«‪.‬‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ ،/‬ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﯿﺎن ﮐﺮد ﮐﻪ ﺧﺮﺟﯽ دادن ﺑﻪ اﻫﻞ و ﻋﯿﺎل و زﯾﺮدﺳﺘﺎن‪ ،‬واﺟﺐ‬
‫اﺳﺖ و اﯾﻨﮏ ﺑﻪ ﺑﯿﺎن اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﻣﯽﭘﺮدازد ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺎﯾﺪ ﻫﻤﺖ ﺑﻠﻨﺪي داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و از‬
‫ﻣﺤﺒﻮبﺗﺮﯾﻦ و ﻣﺮﻏﻮبﺗﺮﯾﻦ اﻣﻮال ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬اﻧﻔﺎق ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﺎﻧﺪ ﮐﻪ ﺛﺮوت ﻣﺮﻏﻮب‬
‫ﺑﺎ ﺛﺮوت ﻣﺤﺒﻮب و ﻣﻮرد ﻋﻼﻗﻪ‪ ،‬ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ؛ اﮔﺮﭼﻪ ﻣﻌﻤﻮﻻً اﻧﺴﺎن ﻣﺮﻏﻮبﺗﺮﯾﻦ‬
‫ﺛﺮوﺗﺶ را ﺑﯿﺶ از ﺳﺎﯾﺮ اﻣﻮاﻟﺶ دوﺳﺖ دارد‪ ،‬وﻟﯽ ﮔﺎه اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺎل و ﺛﺮوﺗﯽ ﻋﻼﻗﻪ‬
‫دارد ﮐﻪ ﻣﺮﻏﻮبﺗﺮﯾﻦ و ﺑﺎارزشﺗﺮﯾﻦ ﺛﺮوﺗﺶ ﻣﺤﺴﻮب ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬ﻟﺬا اﮔﺮ از ﻣﺎلِ‬
‫ﻣﺮﻏﻮب و ﺑﺎارزﺷﯽ اﻧﻔﺎق ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺮدم دوﺳﺘﺶ دارﻧﺪ ﯾﺎ از ﻣﺎل ﻣﻮرد ﻋﻼﻗﻪي ﺧﻮد‪،‬‬
‫ﺑﺬل و ﺑﺨﺸﺶ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﻣﻌﻠﻮم ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ در ﻫﺮ ﺻﻮرت‪ ،‬در ﻣﻌﺎﻣﻠﻪي ﺧﻮد ﺑﺎ ﺧﺪاﯾﺶ‬
‫ﺻﺎدق اﺳﺖ‪ .‬ﻋﻠﺖ ﻧﺎمﮔﺬاري ﺻﺪﻗﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻧﺎم‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﺻﺪاﻗﺖ‪ ‬ﺑﺨﺸﻨﺪهي‬
‫آن اﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺎل و ﺛﺮوت‪ ،‬ﻣﯿﻞ و رﻏﺒﺖ دارد‪ .‬اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﭼﯿﺰي‬
‫ﮐﻪ ﺑﯿﺶﺗﺮ دوﺳﺖ دارد‪ ،‬از ﻋﻼﯾﻖ و دلﺑﺴﺘﮕﯽﻫﺎي ﺧﻮد ﻣﯽﮔﺬرد‪ .‬ﻟﺬا وﻗﺘﯽ اﻧﺴﺎن‪ ،‬از‬
‫ﻣﺎل ﺧﻮد ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ اﷲ‪ ‬ﺻﺪﻗﻪ ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬اﯾﻦ‪ ،‬دﻟﯿﻠﯽ ﺑﺮ ﺻﺪاﻗﺖ اﯾﻤﺎن اوﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‬
‫ﺑﺎﯾﺪ از ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ و ﻣﺤﺒﻮبﺗﺮﯾﻦ اﻣﻮال ﺧﻮد ﺻﺪﻗﻪ دﻫﯿﻢ ﺗﺎ آنﭼﻪ را ﮐﻪ اﷲ‪ ‬دوﺳﺖ‬
‫دارد‪ ،‬ﺑﺮ ﻋﻼﯾﻖ و دلﺑﺴﺘﮕﯽﻫﺎي ﺧﻮد ﺗﺮﺟﯿﺢ داده ﺑﺎﺷﯿﻢ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪84‬‬

‫ﺳﭙﺲ ﻣﺆﻟﻒ‪ ،/‬ﺑﻪ دو آﯾﻪ از ﮐﺘﺎباﷲ‪ ،‬اﺳﺘﺪﻻل ﮐﺮده اﺳﺖ؛ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ُ َ‬ ‫َ َ َ ُ ْ ۡ َّ َ َّ ُ ُ ْ‬
‫]آل ﻋﻤﺮان‪[٩٢ :‬‬ ‫� تن ِفقوا م َِّما � ُِّبون﴾‬
‫﴿لن �نالوا ٱل ِ� ح ٰ‬
‫ﻫﺮﮔﺰ ﺑﻪ ﻧﯿﮑﯽ دﺳﺖ ﻧﻤﯽﯾﺎﺑﯿﺪ ﻣﮕﺮ آنﮐﻪ از آنﭼﻪ دوﺳﺖ دارﯾﺪ‪ ،‬اﻧﻔﺎق ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬

‫�﴾‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ ﻓﺮاوان؛ از اﯾﻦرو در زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ ﺑﻪ زﻣﯿﻦ ﭘﻬﻨﺎور و‬ ‫﴿ٱ ۡل َّ‬
‫ِ‬
‫ﮔﺴﺘﺮده‪» ،‬ﺑ‪‬ﺮ« ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﻻزﻣﻪي دﺳﺖﯾﺎﺑﯽ ﺑﻪ ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ ﻓﺮاوان ﯾﺎ رﺳﯿﺪن ﺑﻪ‬
‫ﺟﺎﯾﮕﺎه اﺑﺮار و ﻧﯿﮑﻮﮐﺎران‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬از آﻧﭽﻪ دوﺳﺖ دارد‪ ،‬اﻧﻔﺎق ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻣﺎل و‬
‫ﺛﺮوت‪ ،‬ﭼﯿﺰيﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ آن ﻋﻼﻗﻪ دارد ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻣﯿﺎن‪ ،‬دلﺑﺴﺘﮕﯽ و ﻋﻼﻗﻪاش‬
‫ﺑﻪ ﯾﮏ ﻣﺎل‪ ،‬ﺑﯿﺶ از ﻋﻼﻗﻪ اش ﺑﻪ ﺛﺮوﺗﯽ دﯾﮕﺮ اﺳﺖ‪ .‬از اﯾﻦرو ﺻﺪﻗﻪ دادن از اﻣﻮاﻟﯽ‬
‫ﮐﻪ ﺑﯿﺶﺗﺮ ﻣﻮرد ﻋﻼﻗﻪي اﻧﺴﺎن اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﺸﺎنﮔﺮ ﺻﺪاﻗﺖ اوﺳﺖ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ‬
‫ﺟﺎﯾﮕﺎه ﻧﯿﮑﺎن دﺳﺖ ﯾﺎﻓﺖ‪.‬‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َّ ٓ َ ُ ۡ ُ ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ َۡ َ ۡ ُ ُ َ‬ ‫َ َ‬
‫﴿ َو� � َي َّم ُموا ٱ�بِيث مِن ُه تنفِقون َول ۡس ُتم � ِ‬
‫خذِيهِ إِ� أن �غ ِمضوا �ِيهِ﴾‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[٢٦٧ :‬‬
‫و ﻗﺼﺪ اﻧﻔﺎق اﻣﻮال ﻧﺎﭘﺎﮐﯽ را ﻧﮑﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﺧﻮدﺗﺎن ﺟﺰ ﺑﺎ اﻏﻤﺎض و ﭼﺸﻢﭘﻮﺷﯽ‪ ،‬ﺣﺎﺿﺮ ﺑﻪ‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻨﺶ ﻧﯿﺴﺘﯿﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺎلِ ﻧﺎﭘﺎك‪ ،‬ﻫﻢ ﺑﻪ ﻣﺎل ﻧﺎﻣﺮﻏﻮب و ﺑﯽارزش ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد و ﻫﻢ ﺑﻪ ﻣﺎلِ ﺣﺮام‪ ،‬و‬
‫ﻣﻨﻈﻮر از اﻣﻮال ﻧﺎﭘﺎك در اﯾﻦﺟﺎ‪ ،‬ﻫﻤﺎن اﻣﻮال ﺑﯽارزش اﺳﺖ؛ اﯾﻦ‪ ،‬اداﻣﻪي ﻫﻤﺎن‬
‫آﯾﻪايﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫ٓ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ ٰٓ َ ُّ َ َّ َ َ ُ ْ َ ُ‬
‫ت َما ك َس ۡب ُت ۡم َوم َِّما أخ َر ۡج َنا ل�م ّم َِن‬ ‫َ‬
‫ِين َءامن ٓوا أنفِقوا مِن َط ّيِ�ٰ ِ‬
‫﴿���ها ٱ�‬
‫َۡ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[٢٦٧ :‬‬ ‫ض﴾‬‫ٱ�� ِ �‬
‫اي ﻣﺆﻣﻨﺎن! از اﻣﻮال ﭘﺎﮐﯿﺰهاي ﮐﻪ ﺑﻪ دﺳﺖ آوردهاﯾﺪ و از ﻣﺤﺼﻮﻻﺗﯽ ﮐﻪ از زﻣﯿﻦ‪ ،‬ﺑﺮاﯾﺘﺎن‬
‫ﺑﯿﺮون آوردهاﯾﻢ‪ ،‬اﻧﻔﺎق ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫آنﭼﻪ از زﻣﯿﻦ ﻣﯽروﯾﺪ‪ ،‬ﮔﺎه ﻣﺮﻏﻮب و ﮔﺎه‪ ،‬ﻧﺎﻣﺮﻏﻮب اﺳﺖ؛ ﻟﺬا در اداﻣﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫َّ ٓ َ ُ ۡ ُ ْ‬ ‫ْ َۡ َ ۡ ُ ُ َ َ‬ ‫َ َ‬
‫﴿ َو� � َي َّم ُموا ٱ�بِيث مِن ُه تنفِقون َول ۡس ُتم � ِ‬
‫خذِيهِ إِ� أن �غ ِمضوا �ِي �هِ﴾‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[٢٦٧ :‬‬
 ‫‪85‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺻﺪﻗﻪدادن از اﻣﻮال ﻣﺮﻏﻮب و ﻣﻮرد ﻋﻼﻗﻪ‬

‫و ﻗﺼﺪ اﻧﻔﺎق اﻣﻮال ﻧﺎﭘﺎﮐﯽ را ﻧﮑﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﺧﻮدﺗﺎن ﺟﺰ ﺑﺎ اﻏﻤﺎض و ﭼﺸﻢﭘﻮﺷﯽ‪ ،‬ﺣﺎﺿﺮ ﺑﻪ‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻨﺶ ﻧﯿﺴﺘﯿﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﺧﻮد در ﻫﻨﮕﺎم ﻧﯿﺎز ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺎ اﻏﻤﺎض و ﭼﺸﻢﭘﻮﺷﯽ ﺣﺎﺿﺮ‬
‫ﻣﯽﺷﻮﯾﺪ اﻣﻮال ﺑﯽارزش را ﻗﺒﻮل ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﺮاي دﯾﮕﺮان ﻣﯽﭘﺴﻨﺪﯾﺪ ﮐﻪ ﻣﺎﻟﯽ‬
‫ﻧﺎﻣﺮﻏﻮب ﯾﺎ ﺑﯽارزش را ﺑﻪ آنﻫﺎ ﺑﺪﻫﯿﺪ؟‬
‫در اﯾﻦﺟﺎ ﺑﺎ اﺳﺘﺪﻻل ﺑﻪ اﻋﺘﺮاف و اذﻋﺎن ﺧﻮد اﻧﺴﺎن ﮐﻪ ﺣﺎﺿﺮ ﺑﻪ ﮔﺮﻓﺘﻦِ اﻣﻮال‬
‫ﺑﯽارزش ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﻧﺘﯿﺠﻪﮔﯿﺮي ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ از اﻣﻮال ﻣﺮﻏﻮب و ارزﺷﻤﻨﺪ‪،‬‬
‫ﺑﺬل و ﺑﺨﺸﺶ ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﯾﮑﯽ از ﻣﻌﺎﻧﯽ ﺧﺒﯿﺚ )ﻧﺎﭘﺎك(‪ ،‬ﺑﯽارزش )ﻧﺎﻣﺮﻏﻮب( اﺳﺖ؛ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از ﭘﯿﺎز و‬
‫ﺳﯿﺮ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺑﻮي ﺑﺪي ﮐﻪ دارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان »ﺷﺠﺮهي ﺧﺒﯿﺜﻪ« ﯾﺎ ﻣﺤﺼﻮل ﻧﺎﻣﺮﻏﻮب‪ ،‬ﯾﺎد‬
‫ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬وﻗﺘﯽ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺳﯿﺮ و ﭘﯿﺎز ﺑﺨﻮرد و ﺑﻮﯾﺶ ﺑﺎﻗﯽ ﺑﻤﺎﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮاﯾﺶ ورود ﺑﻪ‬
‫ﻣﺴﺠﺪ‪ ،‬ﭼﻪ ﺑﺮاي ﻧﻤﺎز و ﭼﻪ ﺑﻪﻗﺼﺪي دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ؛ زﯾﺮا ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن زﯾﺎدي در‬
‫ﻣﺴﺠﺪ ﺣﻀﻮر دارﻧﺪ و ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن‪ ،‬ﭘﺎك و ﭘﺎﮐﯿﺰهاﻧﺪ و ﻫﺮ ﭼﯿﺰ ﻧﺎﭘﺎﮐﯽ ﮐﻪ ﺑﺎﻋﺚ اذﯾﺖ و‬
‫آزارﺷﺎن ﺷﻮد‪ ،‬درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﻫﻢ اﻋﻤﺎلِ ﻧﺎﭘﺎك و ﻫﻢ ﺧﻮردن ﺳﯿﺮ و ﭘﯿﺎز ﮐﻪ ﺑﺪﺑﻮﺳﺖ‪.‬‬
‫در دوران ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﮔﺮ ﺷﺨﺼﯽ ﺳﯿﺮ ﯾﺎ ﭘﯿﺎز ﻣﯽﺧﻮرد و وارد ﻣﺴﺠﺪ ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬او را‬
‫از ﻣﺴﺠﺪ دور ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و ﺑﻪ ﺳﻤﺖ »ﺑﻘﯿﻊ« ﻣﯽراﻧﺪﻧﺪ‪ .‬ﻣﯽداﻧﯿﺪ ﮐﻪ ﺑﻘﯿﻊ‪ ،‬ﻓﺎﺻﻠﻪي زﯾﺎدي‬
‫ﺗﺎ ﻣﺴﺠﺪ دارد‪ .‬ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم‪ ،‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﺴﺎﯾﻞ ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺳﯿﮕﺎر و ﻗﻠﯿﺎن‬
‫ﻣﯽﮐﺸﻨﺪ و در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ از دﻫﺎن ﯾﺎ ﻟﺒﺎﺳﺸﺎن ﺑﻮي ﺳﯿﮕﺎر و ﻗﻠﯿﺎن ﺷﻨﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﻣﺴﺠﺪ ﻣﯽآﯾﻨﺪ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﺳﺎﯾﺮ ﻧﻤﺎزﮔﺰاران را اذﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ ﺣﺘﯽ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم‬
‫ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ در ﮐﻨﺎرِ اﯾﻦﻫﺎ ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﻨﺪ‪ .‬ﻟﺬا ورود ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺮاي ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ دﻫﺎن‬
‫و ﻟﺒﺎس آنﻫﺎ ﺑﻮي ﺑﺪ و ﻧﺎﻣﻄﺒﻮﻋﯽ دارد‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻮي ﻋﺮق ﯾﺎ‬
‫ﻧﺎﻣﻄﺒﻮع ﺑﺪﻧﺸﺎن‪ ،‬ﻣﺮدم را اذﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻧﺒﺎﯾﺪ وارد ﻣﺴﺠﺪ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻟﺬا اﮔﺮ ﮐﺴﯽ‪ ،‬ﺑﻮي‬
‫ﻧﺎﻣﻄﺒﻮﻋﯽ داﺷﺖ‪ ،‬ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﮕﻮﯾﺪ ﮐﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺧﻮد را از ﻣﺴﺠﺪ ﻣﺤﺮوم ﮐﻨﻢ‪ .‬آري؛ ﺧﻮد را‬
‫از ﻣﺴﺠﺪ‪ ،‬ﻣﺤﺮوم ﮐﻦ‪ ،‬وﻟﯽ ﻣﺮدم و ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن را آزار ﻧﺪه و در ﺣﺪ ﺗﻮان ﺧﻮد ﺑﮑﻮش‬
‫ﮐﻪ اﯾﻦ ﺑﻮي ﺑﺪ و ﻧﺎﻣﻄﺒﻮع را از ﺧﻮد دور ﻧﻤﺎﯾﯽ؛ ﭼﻪ ﺑﺎ ﻧﻈﺎﻓﺖ ﮐﺎﻣﻞ و ﭼﻪ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده‬
‫از ﺧﻮشﺑﻮﮐﻨﻨﺪهﻫﺎﯾﯽ ﭼﻮن ﻋﻄﺮ و اﻣﺜﺎل آن‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪86‬‬

‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬درآﻣﺪ‪ ‬ﺣﺎﺻﻞ از ﺑﺮﺧﯽ ﻣﺸﺎﻏﻞ را »ﺧﺒﯿﺚ« ﻧﺎﻣﯿﺪه اﺳﺖ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ‬

‫َ ٌ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻛ ْﺴ ُﺐ اﺤﻟَ َّﺠﺎمِ ﺧ ِﺒﻴﺚ«‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﮐﺴﺐِ ﺣﺠﺎﻣﺖﮔﺮ )رگزن(‪ ،‬ﭘﻠﯿﺪ‬
‫اﺳﺖ«؛ ﯾﻌﻨﯽ درآﻣﺪ‪ ‬ارزﻧﺪهاي ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﺎﻧﺪ ﮐﻪ ﮐﺴﺐِ ﺣﺠﺎﻣﺖﮔﺮ )رگزن(‪،‬‬
‫ﺣﺮام ﻧﯿﺴﺖ؛ اﺑﻦ ﻋﺒﺎس‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﮔﺮ ﮐﺴﺐِ رگزن ﺣﺮام ﺑﻮد‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬دﺳﺖﻣﺰد‪‬‬
‫ﺣﺠﺎﻣﺖﮔﺮ را ﻧﻤﯽداد؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺣﺠﺎﻣﺖ ﮐﺮد و دﺳﺖﻣ‪‬ﺰد رگزن )ﺣﺠﺎﻣﺖﮔﺮ( را‬
‫داد‪ (2 ).‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ اﮔﺮ ﮐﺴﺐِ رگزن ﺣﺮام ﺑﻮد‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﭼﯿﺰي ﺑﻪ او ﻧﻤﯽداد؛ ﭼﻮن‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﻪ ﮐﺎر ﺣﺮام را ﺗﺄﯾﯿﺪ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻧﻪ ﺑﻪ اﻧﺠﺎم آن‪ ،‬ﮐﻤﮏ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬وﻟﯽ ﭼﻨﯿﻦ‬
‫درآﻣﺪي‪ ،‬درآﻣﺪ ﺧﻮب و ارزﻧﺪه اي ﻧﯿﺴﺖ؛ از اﯾﻦرو وﻗﺘﯽ ﮐﺴﯽ را ﺣﺠﺎﻣﺖ ﻣﯽ ﮐﻨﯿﻢ‪،‬‬
‫ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ دﺳﺖﻣﺰد ﻧﮕﯿﺮﯾﻢ و اﯾﻦ ﮐﺎر را ﺑﻪ ﺻﻮرت راﯾﮕﺎن اﻧﺠﺎم دﻫﯿﻢ‪.‬‬
‫»ﺧﺒﯿﺚ« ﯾﺎ ﻧﺎﭘﺎك‪ ،‬ﺑﺮ ﺣﺮام ﻧﯿﺰ اﻃﻼق ﺷﺪه اﺳﺖ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در وﺻﻒ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ ُ ُّ َ ُ ُ َّ ّ َ ٰ َ ُ َ ّ ُ َ َ ۡ ُ ۡ َ َ ٰٓ َ‬
‫]اﻷﻋﺮاف‪[١٥٧ :‬‬ ‫��ِث﴾‬ ‫ت و�ح ِرم علي ِهم ٱ�‬ ‫حل لهم ٱلطيِ� ِ‬ ‫﴿و� ِ‬
‫و ﻧﻌﻤﺖﻫﺎي ﭘﺎك را ﺑﺮاﯾﺸﺎن ﺣﻼل ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ و ﻧﺎﭘﺎﮐﯽ را ﺑﺮ آﻧﺎن ﺣﺮام ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﺗﻨﻬﺎ ﭼﯿﺰﻫﺎي ﻧﺎﭘﺎﮐﯽ ﭼﻮن ﮔﻮﺷﺖ ﻣﺮدار‪ ،‬ﮔﻮﺷﺖ ﺧﻮك‪ ،‬ﺷﺮاب و اﻣﺜﺎل آن‬
‫را ﺑﺮ آﻧﺎن ﺣﺮام ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ؛ ﻧﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﻫﺮ ﭼﯿﺰِ ﺑﯽارزﺷﯽ را ﺣﺮام ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬زﯾﺮا درﯾﺎﻓﺘﯿﻢ‬
‫ﮐﻪ »ﺧﺒﯿﺚ« )ﻧﺎﭘﺎك( ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﯽ دارد‪.‬‬
‫ﺑﻪﻫﺮ ﺣﺎل ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ ﮐﻪ اﷲ از اﯾﻦﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻗﺼﺪ‪ ‬ﺑﺬل و ﺑﺨﺸﺶ اﻣﻮال‬
‫ﺑﯽارزش و ﻧﺎﻣﺮﻏﻮب را ﺑﮑﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻨﻊ ﮐﺮده و ﺑﻪ ﺑﺬل و ﺑﺨﺸﺶ اﻣﻮال ﻣﺮﻏﻮب و ارزﺷﻤﻨﺪ‬
‫ﺗﺸﻮﯾﻖ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬داﺳﺘﺎن اﺑﻮﻃﻠﺤﻪ‪ ،‬ﺷﻮﻫﺮﻣﺎدرِ اﻧﺲ‪ ‬را ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ؛‬
‫اﺑﻮﻃﻠﺤﻪي اﻧﺼﺎري‪ ‬ﺑﯿﺶ از ﻫﻤﻪي اﻧﺼﺎر‪ ‬ﺑﺎغ و ﻣﺰرﻋﻪ داﺷﺖ؛ از ﺟﻤﻠﻪ ﺑﺎﻏﯽ در‬
‫ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻣﺴﺠﺪ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺴﺠﺪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در ﻗﺒﻠﻪي اﯾﻦ ﺑﺎغ ﺑﻮد‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﮔﺎه ﺑﻪ اﯾﻦ ﺑﺎغ‬
‫ﻣﯽرﻓﺖ و از آبِ ﮔﻮاراﯾﺶ ﻣﯽﻧﻮﺷﯿﺪ ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ اﯾﻦ آﯾﻪ ﻧﺎزل ﺷﺪ‪:‬‬

‫)‪ (1‬ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 1568 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از راﻓﻊ ﺑﻦ ﺧﺪﯾﺞ‪.‬‬

‫)‪ (2‬ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪ (2279 ،2278 ،2103) :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻦﻋﺒﺎسب‪.‬‬
 ‫‪87‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺻﺪﻗﻪدادن از اﻣﻮال ﻣﺮﻏﻮب و ﻣﻮرد ﻋﻼﻗﻪ‬
‫ُ َ‬ ‫َ َ َ ُ ْ ۡ َّ َ َّ ُ ُ ْ‬
‫]آل ﻋﻤﺮان‪[٩٢ :‬‬ ‫� تنفِقوا م َِّما � ُِّبون﴾‬
‫﴿لن �نالوا ٱل ِ� ح ٰ‬
‫ﻫﺮﮔﺰ ﺑﻪ ﻧﯿﮑﯽ دﺳﺖ ﻧﻤﯽﯾﺎﺑﯿﺪ ﻣﮕﺮ آنﮐﻪ از آنﭼﻪ دوﺳﺖ دارﯾﺪ‪ ،‬اﻧﻔﺎق ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫اﺑﻮﻃﻠﺤﻪ‪ ‬ﺑﺮاي ﻋﻤﻞ ﺑﻪ اﯾﻦ آﯾﻪ‪ ،‬ﺑﺎ ﺷﺘﺎب ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬آﻣﺪ و ﮔﻔﺖ‪ :‬اي‬
‫رﺳﻮلﺧﺪا! اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬اﯾﻦ آﯾﻪ را ﻧﺎزل ﮐﺮده اﺳﺖ و ﻣﻦ‪ ،‬ﻣﯽﺧﻮاﻫﻢ ﻣﺤﺒﻮبﺗﺮﯾﻦ ﺛﺮوﺗﻢ‬
‫را ﮐﻪ »ﺑﯿﺮﺣﺎء«‪ ،‬ﻫﻤﯿﻦ ﺑﺎغ اﺳﺖ‪ ،‬در اﺧﺘﯿﺎر ﺷﻤﺎ ﺑﮕﺬارم ﺗﺎ ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺻﻼح ﻣﯽداﻧﯿﺪ‬
‫در راه اﷲ‪ ،‬ﺻﺮف ﮐﻨﯿﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺷﮕﻔﺖزده ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻪﺑﻪ!«‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﻧﺸﺎنﮔﺮ ﺗﻌﺠﺐ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ آﻓﺮﯾﻦ ﺑﺮ ﺗﻮ؛ ﭼﻪ ﻫﻤﺖ ﺑﺎﻻ و ﺑﺰرﮔﯽ! و اداﻣﻪ داد‪» :‬اﯾﻦ‪ ،‬ﻣﺎل‬
‫ﺳﻮدﻣﻨﺪيﺳﺖ؛ اﯾﻦ‪ ،‬ﻣﺎلِ ﺳﻮدﻣﻨﺪيﺳﺖ«‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬راﺳﺖ ﻓﺮﻣﻮد؛ ﻓﮑﺮش را ﺑﮑﻨﯿﺪ‪:‬‬
‫ﭘﺎداش ﯾﮏ ﻧﯿﮑﯽ ده ﺗﺎ ﻫﻔﺖﺻﺪ ﺑﺮاﺑﺮ و اﮔﺮ اﷲ ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬ﺧﯿﻠﯽ ﺑﯿﺶﺗﺮ اﺳﺖ! از اﯾﻦرو‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﯾﻦ‪ ،‬ﻣﺎلِ ﺳﻮدﻣﻨﺪيﺳﺖ؛ اﯾﻦ‪ ،‬ﻣﺎلِ ﺳﻮدﻣﻨﺪيﺳﺖ؛ ﻧﻈﺮِ ﻣﻦ‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ آن را ﻣﯿﺎنِ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪاﻧﺖ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﮐﻨﯽ«‪ .‬اﺑﻮﻃﻠﺤﻪ‪ ‬ﻣﻄﺎﺑﻖ رﻫﻨﻤﻮد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬آن را‬
‫در ﻣﯿﺎن ﺧﻮﯾﺸﺎن و ﭘﺴﺮﻋﻤﻮﻫﺎﯾﺶ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﮐﺮد‪.‬‬
‫انﺷﺎءاﷲ ﺑﻪ ﻧﮑﺎت آﻣﻮزﻧﺪهي اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﭘﺮداﺧﺖ؛ وﻟﯽ ﺑﻪراﺳﺘﯽ ﺟﺎي‬
‫ﺑﺴﯽ ﺗﻌﺠﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ ‬ﭼﻘﺪر و ﺑﺎ ﭼﻪ ﻋﻼﻗﻪاي ﺑﻪ ﺳﻮي ﻧﯿﮑﯽﻫﺎ ﻣﯽﺷﺘﺎﻓﺘﻨﺪ!‬
‫اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ ‬ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ اﺣﺴﺎس ﻣﯽﮐﺮد ﺑﻪ ﺛﺮوﺗﯽ دلﺑﺴﺘﮕﯽ ﭘﯿﺪا ﮐﺮده ﯾﺎ از آن ﺧﻮﺷَﺶ‬
‫آﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬آن را ﺻﺪﻗﻪ ﻣﯽﮐﺮد ﺗﺎ از اﯾﻦ ﺑﺎﺑﺖ‪ ،‬ﺳﻮد ﺑﺒﺮد و آن را در ﺑﺮاﺑﺮش ﺑﺒﯿﻨﺪ؛‬
‫وﻟﯽ آنﭼﻪ ﻧﮕﻪ ﻣﯽدارﯾﻢ‪ ،‬از دو ﺣﺎﻟﺖ ﺧﺎرج ﻧﯿﺴﺖ‪ :‬ﯾﺎ اﯾﻦ ﻧﻌﻤﺖ‪ ،‬ﺧﻮد از ﻣﯿﺎن‬
‫ﻣﯽرود و ﯾﺎ ﻣﺎ‪ ،‬ﺧﻮد از دﻧﯿﺎ ﻣﯽروﯾﻢ و آن را از دﺳﺖ ﻣﯽدﻫﯿﻢ؛ ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ آن ﭼﻪ ﺑﺮاي‬
‫آﺧﺮت ﺧﻮد ﺗﻘﺪﯾﻢ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬ﻣﺎﻧﺪﮔﺎر اﺳﺖ‪ .‬از اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺨﻮاﻫﯿﻢ ﮐﻪ ﻣﺎ و ﻫﻤﻪي‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﺑﺮ اﻣﯿﺎل و ﺧﻮاﺳﺘﻪﻫﺎي ﻧﻔﺴﺎﻧﯽ ﭼﯿﺮه ﺑﮕﺮداﻧﺪ و ﻣﺎ را از ﺑ‪‬ﺨﻞ‪ ،‬و آز و ﻃﻤﻊ‬
‫ﻣﺤﺎﻓﻈﺖ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻪراﺳﺘﯽ ﺛﺮوت واﻗﻌﯽ‪ ،‬ﺛﺮوﺗﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي آﺧﺮت ﺧﻮد‪ ،‬ﺗﻘﺪﯾﻢ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ؛‬
‫ﺧﺎﻧﻮادهي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﮔﻮﺳﻔﻨﺪي ذﺑﺢ ﮐﺮدﻧﺪ و ﺗﻤﺎم آن ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ‪ ،‬ﺟﺰ دﺳﺘﺶ را ﺻﺪﻗﻪ‬
‫دادﻧﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﭘﺮﺳﯿﺪ‪» :‬از ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻪ ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ؟« ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﭘﺎﺳﺦ داد‪ :‬ﻓﻘﻂ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪88‬‬
‫َ َ ُ ُّ َ َ ْ ُ َ‬
‫� ﻛ ِﺘ ِﻔ َﻬﺎ«‪.‬‬
‫) ‪(1‬‬
‫دﺳﺖ‪ ‬آن ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ و ﺑﻘﯿﻪ را ﺻﺪﻗﻪ دادم‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑ ِﻲﻘ ﻠﻛﻬﺎ �‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻫﻤﻪاش ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺟﺰ دﺳﺖ‪ ‬آن«‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ آنﭼﻪ ﺧﻮردهاﯾﺪ‪ ،‬ﺗﻤﺎم‬
‫ﺷﺪه و از ﻣﯿﺎن رﻓﺘﻪ اﺳﺖ؛ اﻣﺎ آنﭼﻪ ﺻﺪﻗﻪ دادهاﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ و ﭘﺎداش آن‬
‫را ﺧﻮاﻫﯿﺪ ﯾﺎﻓﺖ‪.‬‬
‫ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ ‬ﺑﺎ ﻫﻤﺖ ﺑﺎﻻﯾﺸﺎن‪ ،‬ﺣﺪ و اﻧﺪازهي دﻧﯿﺎ و ﺛﺮوﺗﺶ را ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ؛ آنﻫﺎ‬
‫ﺧﻮب ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ آنﭼﻪ ﺗﻘﺪﯾﻢ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﺪﮔﺎر اﺳﺖ و آنﭼﻪ ﻧﮕﻪ دارﻧﺪ‪ ،‬ﻓﺎﻧﯽﺳﺖ‬
‫و از ﻣﯿﺎن ﻣﯽرود‪.‬‬
‫***‬

‫)‪ (1‬ﺣﺴﻦ اﺳﺖ؛ رواﯾﺖ‪ :‬ﺗﺮﻣﺬي‪ ،‬ش‪2470 :‬؛ اﺳﺤﺎق ﺑﻦ راﻫﻮﯾﻪ در ﻣﺴﻨﺪش )‪ ،(1595‬ﺑﺨﺎري در‬
‫اﻟﺘﺎرﯾﺦ اﻟﮑﺒﯿﺮ )‪ ،(230/4‬ﺣﺎﮐﻢ در اﻟﻤﺴﺘﺪرك )‪ (151/4‬از ﻃﺮﯾﻖ اﺑﻮاﺳﺤﺎق از اﺑﻮﻣﯿﺴﺮه از ﻋﺎﺋﺸﻪ‬
‫ﺑﻪﺻﻮرت ﻣﺮﻓﻮع‪ .‬اﯾﻦﺟﺎ اﺳﺮاﺋﯿﻞ‪ ،‬ﺳﻔﯿﺎن و ﯾﻮﺳﻒ ﺑﻦ اﺑﯽاﺳﺤﺎق از اﺑﻮاﺳﺤﺎق رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺨﺎري‬
‫و ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬رواﯾﺖﻫﺎﯾﯽ ﺑﺎ ﻫﻤﯿﻦ ﺳﻨﺪ دارﻧﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ رواﯾﺖ اﯾﻦﻫﺎ از اﺑﻮاﺳﺤﺎق را ﻧﻘﻞ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
 ‫‪ -38‬ﺑﺎب‪ :‬اﻫﻤﯿﺖ ﺗﻐﺬﯾﻪي ﻣﻌﻨﻮي اﻓﺮاد ﺧﺎﻧﻮاده‪ ،‬ﻓﺮزﻧﺪان و‬
‫زﯾﺮدﺳﺘﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﻦ ﺗﺸﺨﯿﺺ رﺳﯿﺪهاﻧﺪ‬

‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫َ‬ ‫لصلَ ٰوة ِ َوٱ ۡص َط ۡ‬ ‫َُۡ ۡ َ ۡ َ َ‬
‫]ﻃﻪ‪[١٣٢ :‬‬ ‫� َعل ۡي َهاۖ﴾‬‫ِ‬
‫ك بٱ َّ‬
‫﴿وأمر أهل ِ‬
‫و ﺧﺎﻧﻮادهات را ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﻓﺮﻣﺎن ﺑﺪه و ﺑﺮ اﻧﺠﺎﻣﺶ ﺷﮑﯿﺒﺎ ﺑﺎش‪.‬‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ۡ‬ ‫ُ ۡ َ ٗ َُ ُ‬
‫ود َها ٱ�َّ ُ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ ٰٓ َ ُّ َ َّ َ َ َ ُ‬
‫ْ‬
‫ارةُ﴾‬
‫ج َ‬‫اس َوٱ� ِ َ‬ ‫ام ُنوا ق ٓوا أنف َس� ۡم َوأهل ِي�م نار� وق‬‫﴿���ها ٱ�ِين ء‬
‫]اﻟﺘﺤﺮﻳﻢ‪[٦ :‬‬
‫اي ﻣﺆﻣﻨﺎن! ﺧﻮد و ﺧﺎﻧﻮادهي ﺧﻮد را از آﺗﺸﯽ ﮐﻪ ﻫﯿﺰﻣﺶ ﻣﺮدم و ﺳﻨﮓﻫﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺣﻔﻆ‬
‫ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫ُْ َْ ً ْ َ‬ ‫اﺤﻟﺴﻦ ُ‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ﻤﺮ‬ ‫ﺗ‬
‫ْ ُ ِ‬ ‫ِﻦ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺮة‬ ‫ﻤ‬‫�‬ ‫ﻤﺎ‬ ‫ﻬ‬‫ﻋﻨ‬ ‫اﷲ‬ ‫رﻲﺿ‬ ‫ٍّ‬
‫ﻲﻠﻋ‬ ‫ﺑﻦ‬ ‫ﺧﺬ‬ ‫أ‬ ‫‪ -٣٠٣‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬ﻗﺎل‪:‬‬
‫ُ‬ ‫ْ َ َ َّ‬ ‫َ َ‬ ‫ُ ْ ُ‬ ‫َ َ ُ ُ‬ ‫َ‬ ‫َّ َ َ‬
‫الﺼﺪﻗ ِﺔ ﻓﺠﻌﻠﻬﺎ ﻲﻓ �ِﻴ ِﻪ ﻓﻘﺎل َرﺳﻮل اﷲِ‪» :‬ﻛﺦ ﻛﺦ‪ ،‬إ ِ ْر ِم ﺑِﻬﺎ‪ ،‬أﻣﺎ ﻋﻠِﻤﺖ �ﻧﺎ ﻻ ﻧﺄ�ﻞ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫َّ َ‬
‫الﺼﺪﻗﺔ؟« ]ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫َّ ُ‬ ‫َ ُّ‬ ‫ّ‬
‫و� رواﻳ ٍﺔ‪» :‬إﻧﺎ ﻻ ﺤﺗِﻞ ﻨﻟَﺎ الﺼﺪﻗﺔ«‪.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﯽ‪ $‬ﺧﺮﻣﺎﯾﯽ از ﺧﺮﻣﺎﻫﺎي ﺻﺪﻗﻪ‬
‫)زﮐﺎت( ﺑﺮداﺷﺖ و آن را در در دﻫﺎﻧﺶ ﮔﺬاﺷﺖ‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﮐ‪‬ﺦ‪،‬ﮐ‪‬ﺦ؛ آن را‬
‫ﺑﯿﺮون ﺑﯿﻨﺪاز‪ .‬ﻣﮕﺮ ﻧﻤﯽداﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺎ‪ ،‬ﺻﺪﻗﻪ ﻧﻤﯽﺧﻮرﯾﻢ؟«‬
‫و در رواﯾﺘﯽ دﯾﮕﺮ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﺻﺪﻗﻪ‪ ،‬ﺑﺮاي ﻣﺎ ﺣﻼل ﻧﯿﺴﺖ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ ،/‬ﺑﺎﺑﯽ درﺑﺎرهي اﻫﻤﯿﺖ ﺗﻐﺬﯾﻪي ﻣﻌﻨﻮي اﻫﻞ و ﻋﯿﺎل‪ ،‬ﻓﺮزﻧﺪان و ﺳﺎﯾﺮ‬
‫زﯾﺮدﺳﺘﺎن ﮔﺸﻮده اﺳﺖ؛ ﻣﻨﺎﺳﺒﺖ ﯾﺎ ارﺗﺒﺎﻃﺶ ﺑﺎ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﮔﺬﺷﺘﻪ‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺆﻟﻒ‪/‬‬
‫در ﻓﺼﻞﻫﺎي ﮔﺬﺷﺘﻪ‪ ،‬ﭘﯿﺮاﻣﻮن ﻧﻔﻘﻪ ﯾﺎ ﺗﻐﺬﯾﻪي ﺟﺴﻤﯽ ﺧﺎﻧﻮاده و ﺳﺎﯾﺮ زﯾﺮدﺳﺘﺎن‪ ،‬آﯾﺎت‬
‫و اﺣﺎدﯾﺜﯽ ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ ﻟﺬا ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ ﭘﺪر ﯾﺎ ﺳﺮﭘﺮﺳﺖ ﺧﺎﻧﻮاده وﻇﯿﻔﻪ دارد‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪1491 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1069 :‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪90‬‬

‫ﺧﺮﺟﯽ ﯾﺎ ﻫﺰﯾﻨﻪﻫﺎي ﻣﺘﻌﺎرف ﺧﺎﻧﻮاده را ﺗﺄﻣﯿﻦ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮ او واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻏﺬاي‬
‫روﺣﯽ ﺧﺎﻧﻮاده و زﯾﺮدﺳﺘﺎن را ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﻣﯿﺎن‪ ،‬ﻧﻤﺎز‪ ،‬در اوﻟﻮﯾﺖ ﻗﺮار دارد و‬
‫ﺑﺮ ﻣﺮد‪ ،‬واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﺎﻧﻮادهاش را ﺑﻪ اداي ﻧﻤﺎز‪ ،‬دﺳﺘﻮر دﻫﺪ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ‪‬‬
‫ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫ٗ ۡ َ ُ َ َۡ ُ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬
‫َّ َ ٰ ِ َ ۡ َ ۡ َ َ ۡ َ اۖ َ ۡ َ ُ َ‬ ‫ۡ ََۡ َ‬
‫�ٔلك رِ ۡزقاۖ � ُن ن ۡر ُزقك ۗ َوٱل� ٰقِ َبة‬ ‫﴿ َوأ ُم ۡر أهلك ب ِٱلصلوة وٱصط ِ� عليه � �‬
‫]ﻃﻪ‪[١٣٢ :‬‬ ‫ل َِّلت ۡق َو ٰ‬
‫ى ‪﴾١٣٢‬‬
‫و ﺧﺎﻧﻮادهات را ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﻓﺮﻣﺎن ﺑﺪه و ﺑﺮ اﻧﺠﺎﻣﺶ ﺷﮑﯿﺒﺎ ﺑﺎش‪ .‬از ﺗﻮ روزي ﻧﻤﯽﺧﻮاﻫﯿﻢ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻣﺎ‬
‫ﺑﻪ ﺗﻮ روزي ﻣﯽدﻫﯿﻢ‪ .‬و ﺗﻘﻮا‪ ،‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﻧﯿﮑﯽ دارد‪.‬‬
‫اﻫﻞ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺧﺎﻧﻮاده اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻫﻤﻪي ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ در ﯾﮏ ﺧﺎﻧﻪ‪ ،‬ﯾﺎ‬
‫از ﯾﮏ ﺧﺎﻧﺪان ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ ‬ﻫﻤﺴﺮ‪ ،‬دﺧﺘﺮ‪ ،‬ﭘﺴﺮ‪ ،‬ﻋﻤﻪ‪ ،‬ﺧﺎﻟﻪ‪ ،‬و ﻣﺎدر و اﻣﺜﺎل آﻧﺎن‪.‬‬
‫اﷲ‪ ‬ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش دﺳﺘﻮر داده اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﺎﻧﻮادهاش را ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﻓﺮﻣﺎن دﻫﺪ و ﺷﮑﯿﺒﺎﯾﯽ‬
‫ورزد‪» .‬ٱ ۡص َط ۡ‬
‫�« در اﺻﻞ »اﺻﺘﺒﺮ« ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺣﺮف »ﺗﺎء« در »اﺻﺘﺒﺮ«‪ ،‬ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﻗﺎﻋﺪهاي در‬‫ِ‬
‫دﺳﺘﻮر زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ ﺑﻪ ﺣﺮف‪» ‬ﻃﺎء« ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻏﻠﯿﻆﺗﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ و ﮔﺎه ﻏﻠﻈﺖ‬
‫ﮐﻼﻣﯽ‪ ،‬ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﻏﻠﻈﺖ ﻣﻔﻬﻮﻣﯽﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ﻋﺒﺎراﺗﯽ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﺳﺎﺧﺘﺎري دارﻧﺪ‪ ،‬از‬
‫ﺗﺄﮐﯿﺪ ﺑﯿﺶﺗﺮي ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬درﺑﺎرهي اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ﻧﺒﯽ‪ ‬ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از اﺟﺪاد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﺳﻼم‪ ‬اﺳﺖ‪ ،‬ذﮐﺮ‬
‫ﻓﺮﻣﻮده ﮐﻪ وي‪ ،‬ﺧﺎﻧﻮادهاش را ﺑﻪ ﻧﻤﺎز و زﮐﺎت‪ ،‬ﻓﺮﻣﺎن ﻣﯽداد و ﻧﺰد ﭘﺮوردﮔﺎرش‪،‬‬
‫ﺧﺮﺳﻨﺪ و ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه ﺑﻮد‪ (1 ).‬ﻟﺬا اﻧﺴﺎن‪ ،‬درﺑﺎرهي ﺧﺎﻧﻮادهاش ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖ دارد و ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ‬
‫ﺗﺮﺑﯿﺖ آنﻫﺎ ﺣﺘﯽ ﺑﻪ ﺗﺮﺑﯿﺖ ﺧﺮدﺳﺎﻻﻧﯽ ﮐﻪ ﻗﺪرت ﺗﺸﺨﯿﺺ دارﻧﺪ‪ ،‬اﻫﻤﯿﺖ دﻫﺪ و‬
‫ﺑﻪاﻧﺪازهي ﮐﺸﺶ ﻋﻘﻠﺸﺎن‪ ،‬آنﻫﺎ را اﻣﺮ و ﻧﻬﯽ و ﺗﺮﺑﯿﺖ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﺆﻟﻒ‪ ،/‬داﺳﺘﺎن ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﯽ‪ $‬را ﻧﻘﻞ ﮐﺮده ﮐﻪ ﺧﺮﻣﺎﯾﯽ از ﺧﺮﻣﺎﻫﺎي‬
‫ﺻﺪﻗﻪ )زﮐﺎت( ﺑﺮداﺷﺖ و در دﻫﺎﻧﺶ ﮔﺬاﺷﺖ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ او ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﮐﺦ‪ ،‬ﮐﺦ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‬
‫اﯾﻦ را دور ﺑﯿﻨﺪاز ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺗﻮ‪ ،‬ﺧﻮب ﻧﯿﺴﺖ و ﺑﻪ او دﺳﺘﻮر داد ﮐﻪ آن را از دﻫﺎﻧﺶ‬
‫ﺑﯿﺮون ﺑﯿﺎورد و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺻﺪﻗﻪ‪ ،‬ﺑﺮاي ﻣﺎ ﺣﻼل ﻧﯿﺴﺖ«‪.‬‬

‫)‪ (1‬اﺷﺎرهاي ﺑﻪ آﯾﻪي ‪ 55‬ﺳﻮرهي ﻣﺮﯾﻢ‪] .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‪.‬‬

 ‫‪91‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﻫﻤﯿﺖ ﺗﻐﺬﯾﻪي ﻣﻌﻨﻮي اﻓﺮاد ﺧﺎﻧﻮاده‪ ،‬ﻓﺮزﻧﺪان و زﯾﺮدﺳﺘﺎﻧﯽ ﮐﻪ‪...‬‬

‫ﺻﺪﻗﻪ ﺑﺮاي ﺧﺎﻧﺪان ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺟﺎﯾﺰ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا ﺧﺎﻧﺪان ﻧﺒﻮي‪ ،‬ﺑﺮﺗﺮﯾﻦ ﺧﺎﻧﺪان‬
‫ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽروﻧﺪ و ﺻﺪﻗﻪ و زﮐﺎت‪ ،‬ﭼﺮك‪ ‬ﻣﺎلِ ﻣﺮدم اﺳﺖ و ﺑﺮاي ﺑﺮﺗﺮﯾﻦ ﺧﺎﻧﻮاده‪،‬‬
‫ﻣﻨﺎﺳﺐ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ از ﭼﺮك‪ ‬ﻣﺎلِ ﻣﺮدم ﺑﺨﻮرﻧﺪ‪ .‬ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﻋﻤﻮﯾﺶ ﻋﺒﺎس‬
‫) ‪(1‬‬ ‫َّ‬ ‫ُ َ َّ َّ َ َ َ ْ َ ُ‬ ‫ََْ‬ ‫َّ َّ َ َ َ‬
‫ﺎس«‪.‬‬
‫ﻵل �ﻤ ٍﺪ إِ�ﻤﺎ ِ� أوﺳﺎخ اﻨﻟ ِ‬
‫ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬إِن الﺼﺪﻗﺔ ﻻ ﺗنﺒ ِﻲﻐ ِ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬زﮐﺎت‪ ،‬ﺑﺮاي ﺧﺎﻧﺪان ﻣﺤﻤﺪ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ؛ زﯾﺮا ﺻﺪﻗﻪ )زﮐﺎت(‪ ،‬ﭼﺮك‪ ‬ﻣﺎل ﻣﺮدم‬
‫اﺳﺖ«‪.‬‬
‫از ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﺑﺮ ﻫﺮﮐﺴﯽ‪ ،‬واﺟﺐ اﺳﺖ ﺑﻪ‬
‫ﺗﺮﺑﯿﺖ ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺶ اﻫﻤﯿﺖ دﻫﺪ و آنﻫﺎ را از ﮐﺎرﻫﺎي ﺣﺮام ﻣﻨﻊ ﮐﻨﺪ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ‬
‫وﻇﯿﻔﻪ دارد آﻧﺎن را ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﺗﺮﺑﯿﺖ ﻧﻤﺎﯾﺪ ﮐﻪ واﺟﺒﺎت ﺷﺮﻋﯽ ﺧﻮد را اﻧﺠﺎم دﻫﻨﺪ‪.‬‬
‫***‬
‫َ‬ ‫َ َ‬ ‫ُ َ‬ ‫ْ‬
‫رﺳﻮل اﷲِ‪‬‬
‫ِ‬ ‫ر�ﻴﺐ‬
‫ِ‬ ‫‪ -٣٠٤‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﺣﻔ ٍﺺ �ﻤﺮ ﺑﻦ أﻲﺑ ﺳﻠﻤﺔ ﻋﺒ ِﺪ اﷲ ﺑ ِﻦ ﻋﺒ ِﺪ اﻷﺳﺪ‪،‬‬
‫ُ‬ ‫َّ ْ َ‬ ‫َ ُ‬ ‫َ َ ْ َ‬ ‫َّ‬ ‫ْ‬ ‫ُْ ُ ُ ً‬
‫ﻗﺎل‪ :‬ﻛﻨﺖ ﻏﻼﻣﺎ ﻲﻓ ﺣﺠ ِﺮ رﺳﻮل ا�‪ ‬و�ﻧﺖ ﻳﺪِي ﺗ ِﻄيﺶ ﻲﻓ الﺼﺤﻔﺔِ‪ ،‬ﻓﻘﺎل ﻲﻟ رﺳﻮل‬
‫ْ‬ ‫َ َ َ َ ْ ْ َ ْ‬ ‫َ ُ ْ َّ‬ ‫ُْ‬ ‫ﺳﻢ َ‬ ‫ُ ُ‬
‫ﻼم! ِّ‬ ‫َّ‬
‫اﷲ ﺗﻌﺎﻰﻟ‪َ ،‬و� �ِﻴ ِﻤﻴﻨِﻚ‪ ،‬و� مﻤﺎ ﻳﻠﻴﻚ«‪ .‬ﻓﻤﺎ زاﻟﺖ ﺗ ِﻠﻚ ﻃِﻌﻤﻲﺘ ﺑﻌﺪ‪.‬‬ ‫ا�‪» :‬ﻳﺎ ﻏ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬
‫] ﹲ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﺣﻔﺺ‪ ،‬ﻋﻤﺮ ﺑﻦ اﺑﻮﺳﻠﻤﻪ) ‪ ،(3‬ﭘﯿﺶزادهي رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﺴﺮﺑﭽﻪاي‬
‫ﭘﺴﺮﺑﭽﻪاي در داﻣﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻮدم و دﺳﺘﻢ در ﻇﺮف ﻏﺬا دور ﻣﯽزد )و از ﻫﺮ ﺳﻮي‬
‫ﻇﺮف‪ ،‬ﻟﻘﻤﻪ ﺑﺮﻣﯽداﺷﺘﻢ(‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪ ﻣﻦ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اي ﭘﺴﺮ! ﺑﺴﻢاﷲ ﺑﮕﻮ و ﺑﺎ دﺳﺖ‬
‫راﺳﺖ‪ ،‬و از ﺟﻠﻮي ﺧﻮد ﺑﺨﻮر«‪ .‬از آن ﭘﺲ‪ ،‬روش ﻋﺬا ﺧﻮردن ﻣﻦ‪ ،‬ﻫﻤﯿﻦﮔﻮﻧﻪ ﺑﻮده‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ ،/‬رواﯾﺘﯽ از ﻋﻤﺮ ﺑﻦ اﺑﻮﺳﻠﻤﻪ‪ ‬ﻧﻘﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﻋﻤﺮ ﺑﻦ اﺑﻮﺳﻠﻤﻪ‪‬‬
‫ﻧﺎﭘﺴﺮي ﯾﺎ ﭘﯿﺶزادهي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻮد؛ زﯾﺮا ﭘﺴﺮِ ﻫﻤﺴﺮ اﯾﺸﺎن‪ ،‬امﺳﻠﻤﻪ& ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 1072 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ ﺑﻦ رﺑﯿﻌﻪ ﺑﻦ ﺣﺎرث‪.‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪5376 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2022 :‬‬
‫)‪ (3‬اﺑﻮﺳﻠﻤﻪ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻻﺳﺪ اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪92‬‬

‫وي‪ ،‬ﺑﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻏﺬا ﻣﯽﺧﻮرد و دﺳﺘﺶ در ﻇﺮف ﻏﺬا دور ﻣﯽزد؛ ﯾﻌﻨﯽ از ﻫﺮ ﻃﺮف‬
‫ﻇﺮف‪ ،‬ﻟﻘﻤﻪ ﺑﺮﻣﯽداﺷﺖ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ او ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﭘﺴﺮ ﺟﺎن! ﺑﺴﻢاﷲ ﺑﮕﻮ و ﺑﺎ دﺳﺖ‬
‫راﺳﺖ‪ ،‬و از ﺟﻠﻮي ﺧﻮد ﺑﺨﻮر«‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺳﻪ ﻣﻮرد از آداب ﻏﺬا ﺧﻮردن را ﺑﻪ او ﯾﺎد داد‪:‬‬
‫اول‪ :‬ﮔﻔﺘﻦِ »�ﺴﻢ اﷲ« در اﺑﺘﺪاي ﻏﺬا‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﻦ ﺑﺴﻢ اﷲ‪ ،‬در اﺑﺘﺪاي ﻏﺬا واﺟﺐ اﺳﺖ و ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﮐﺴﯽ‪ ،‬آن را ﺗﺮك‬
‫ﮐﻨﺪ؛ زﯾﺮا اﮔﺮ ﮐﺴﯽ‪ ،‬ﺑﺪون ﮔﻔﺘﻦ ﺑﺴﻢاﷲ‪ ،‬دﺳﺖ ﺑﻪ ﻏﺬا ﺑﺒﺮد و ﺷﺮوع ﺑﻪ ﺧﻮردن ﮐﻨﺪ‪،‬‬
‫ﺳﺮﺳﺨﺖﺗﺮﯾﻦ دﺷﻤﻦ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺷﯿﻄﺎن ﺑﺎ او ﺷﺮﯾﮏ ﻣﯽﺷﻮد؛ اﻟﺒﺘﻪ اﯾﺮادي ﻧﺪارد ﮐﻪ‬
‫ﺳﻢ َّ َ‬
‫ا�«؛‬ ‫»�ﺴﻢاﷲ« را ﮐﺎﻣﻞ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪�» :‬ﺴﻢاﷲ الﺮﻤﺣﻦ الﺮﺣﻴﻢ«؛ زﯾﺮا رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪ِّ » :‬‬

‫ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻧﺎم اﷲ را ﺑﺒﺮ«‪ .‬ﻟﺬا ﻫﻢ ﮔﻔﺘﻦِ »�ﺴﻢاﷲ« درﺳﺖ اﺳﺖ و ﻫﻢ ﻣﯽﺗﻮان ﺑﺎ اﻓﺰدون‬
‫»الﺮﻤﺣﻦ الﺮﺣﻴﻢ« ﮐﺎﻣﻞﺗﺮش ﮐﺮد و ﮔﻔﺖ‪�» :‬ﺴﻢاﷲ الﺮﻤﺣﻦ الﺮﺣﻴﻢ«‪ .‬ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ اﷲ‪‬‬
‫ﮐﺘﺎﺑﺶ را ﺑﺎ ﻫﻤﯿﻦ ﻋﺒﺎرت‪ ،‬آﻏﺎز ﮐﺮده اﺳﺖ و ﻧﯿﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﻠﯿﻤﺎن‪ ‬ﮐﻪ ﻧﺎﻣﻪاش را ﺑﺎ‬
‫ﻫﻤﯿﻦ ﻋﺒﺎرت‪ ،‬ﺷﺮوع ﮐﺮد‪:‬‬
‫َّ‬ ‫َّ‬ ‫َ َ‬ ‫َّ‬
‫]اﻟﻨﻤﻞ ‪[٣٠ :‬‬ ‫﴿إِن ُهۥ مِن ُسل ۡي� ٰ َن �ن ُهۥ � ٱ�ِ ٱ َّلر� ٱ َّلرح ِ‬
‫ِيم﴾‬
‫اﯾﻦ ﻧﺎﻣﻪ از ﺳﻮى ﺳﻠﯿﻤﺎن و ﺑﻪ ﻧﺎم اﷲِ رﺣﻤﺎن )ﮔﺴﺘﺮدهﻣﻬﺮ( و رﺣﯿﻢ )ﻣﻬﺮورز( اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﺎﻧﺪ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻦِ »�ﺴﻢاﷲ« ﯾﮑﯽ از ﺷﺮاﯾﻂ ذﺑﺢ ﺣﯿﻮاﻧﺎت اﺳﺖ و ﮔﻮﺷﺖ‬
‫ﺣﯿﻮاﻧﯽ ﮐﻪ ﻫﻨﮕﺎم ذﺑﺤﺶ‪ ،‬ﻧﺎم اﷲ ﺑﺮ آن ﻧﺮﻓﺘﻪ‪ ،‬ﺣﺮام‪ ،‬و ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ ‬ﻣﺮدار ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﮔﻮﯾﺎ‬
‫ﺑﺪون ذﺑﺢ‪ ،‬ﻣﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻋﻠﻤﺎ‪ ،‬ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﻓﻘﻂ ﺑﺎﯾﺪ »�ﺴﻢاﷲ« ﺑﮕﻮﯾﺪ و ﮔﻔﺘﻦ »الﺮﻤﺣﻦ الﺮﺣﻴﻢ« در اداﻣﻪي‬
‫»�ﺴﻢاﷲ« زﯾﺒﻨﺪه ﻧﯿﺴﺖ؛ زﯾﺮا در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ‪ ،‬ﻗﻮل و ﻋﻤﻞ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣﻮﺿﻮع ﻣﻬﺮ و رﺣﻤﺖ‬
‫ﺑﺎ ذﺑﺢ و ﮐﺸﯿﺪن ﭼﺎﻗﻮ ﺑﺮ ﺣﻠﻘﻮم ﺣﯿﻮان‪ ،‬ﻫﻢﺧﻮاﻧﯽ و ﺗﻨﺎﺳﺒﯽ ﻧﺪارد‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ ﻧﯿﺰ‬
‫ﮔﻔﺘﻦ »�ﺴﻢ اﷲ الﺮﻤﺣﻦ الﺮﺣﻴﻢ« را ﺑﻪﻃﻮر ﮐﺎﻣﻞ در ﻫﻨﮕﺎم ذﺑﺢ ﺣﯿﻮاﻧﺎت‪ ،‬ﺑﯽاﺷﮑﺎل‬
‫داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫دوم‪» :‬ﺑﺎ دﺳﺖ راﺳﺖ ﺧﻮد ﺑﺨﻮر«‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬اﻣﺮ وﺟﻮﺑﯽﺳﺖ؛ ﻟﺬا ﺑﺮ اﻧﺴﺎن‪ ،‬واﺟﺐ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ دﺳﺖ‪ ‬راﺳﺖ ﺧﻮد ﻏﺬا ﺑﺨﻮرد و ﺑﺎ دﺳﺖ راﺳﺖ ﺧﻮد‪ ،‬ﺑﯿﺎﺷﺎﻣﺪ‪ .‬زﯾﺮا‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از ﺧﻮردن و آﺷﺎﻣﯿﺪن ﺑﺎ دﺳﺖ ﭼﭗ‪ ،‬ﻣﻨﻊ ﮐﺮده و ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﺷﯿﻄﺎن‪ ،‬ﺑﺎ‬
 ‫‪93‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﻫﻤﯿﺖ ﺗﻐﺬﯾﻪي ﻣﻌﻨﻮي اﻓﺮاد ﺧﺎﻧﻮاده‪ ،‬ﻓﺮزﻧﺪان و زﯾﺮدﺳﺘﺎﻧﯽ ﮐﻪ‪...‬‬

‫دﺳﺖ ﭼﭙﺶ ﻣﯽﺧﻮرد و ﻣﯽآﺷﺎﻣﺪ«‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺎ‪ ،‬از ﭘﯿﺮوي ﺷﯿﻄﺎن‪ ،‬ﻣﻨﻊ‬
‫ﺷﺪهاﯾﻢ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ٰ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َّ‬ ‫ٰ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َّ ۡ َ ٰ َ َ َ َّ ۡ ُ‬ ‫ٰ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ ٰٓ َ ُّ َ َّ َ َ َ ُ ْ َ َ َّ ُ ُ‬
‫ْ‬
‫ت ٱلشي� ِن‬ ‫ت ٱلشي� ِ �ن ومن يتبِع خط� ِ‬ ‫﴿���ها ٱ�ِين ءامنوا � تتبِعوا خط� ِ‬
‫َۡ َ ٓ ۡ َ‬ ‫َ َّ ۡ‬
‫]اﻟﻨﻮر ‪[٢١ :‬‬ ‫فإِن ُهۥ يَأ ُم ُر ب ِٱلف ۡحشاءِ َوٱل ُمنك ِ�ر﴾‬
‫اي ﻣﺆﻣﻨﺎن! از ﮔﺎمﻫﺎي ﺷﯿﻄﺎن ﭘﯿﺮوي ﻧﮑﻨﯿﺪ‪ .‬و ﻫﺮ ﮐﺲ از ﮔﺎمﻫﺎي ﺷﯿﻄﺎن ﭘﯿﺮوي ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺪاﻧﺪ‬
‫ﮐﻪ ﺷﯿﻄﺎن ﺑﻪ ﮐﺎرﻫﺎي ﺑﺴﯿﺎر زﺷﺖ و ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ ﻓﺮﻣﺎن ﻣﯽدﻫﺪ‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﻗﻮل راﺟﺢ‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﻮردن و آﺷﺎﻣﯿﺪن ﺑﺎ دﺳﺖ راﺳﺖ‪ ،‬واﺟﺐ و ﺑﺎ دﺳﺖ‬
‫ﭼﭗ‪ ،‬ﺣﺮام اﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا روش ﺷﯿﻄﺎن و ﮐﺎﻓﺮان ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭼﻮن ﮐﺎﻓﺮان ﺑﺎ دﺳﺖ ﭼﭗ‬
‫ﺧﻮد ﻣﯽﺧﻮرﻧﺪ و ﻣﯽآﺷﺎﻣﻨﺪ و اﺻﻼً ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ اﻫﻤﯿﺖ ﻧﻤﯽدﻫﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم‪،‬‬
‫ﻟﯿﻮان را ﺑﺎ دﺳﺖ ﭼﭗِ ﺧﻮد ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﺑﺪﯾﻦ ﺧﺎﻃﺮ ﺑﺎ دﺳﺖ‪ ‬ﭼﭙﻢ آب‬
‫ﻣﯽﻧﻮﺷﻢ ﮐﻪ دﺳﺖ راﺳﺖ‪ ‬ﻣﻦ ﭼﺮب اﺳﺖ و ﻧﻤﯽﺧﻮاﻫﻢ‪ ،‬ﻟﯿﻮان ﻫﻢ ﭼﺮب ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪ :‬ﺑﮕﺬار ﭼﺮب ﮔﺮدد؛ آﻟﻮده ﺑﻪ ﻧﺠﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد؛ ﺷﺴﺘﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ .‬ﯾﺎ‬
‫اﻧﮕﺸﺘﺎن ﺳﺒﺎﺑﻪ و ﺷﺴﺖ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺣﻠﻘﻪ درآورﯾﺪ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﻟﯿﻮان را ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ‬
‫ﺗﺎ ﮐﻢﺗﺮ ﭼﺮب ﺷﻮد‪ .‬در ﻫﺮ ﺣﺎل ﻫﯿﭻ ﻋﺬر و ﺑﻬﺎﻧﻪاي ﺑﺮاي ﺧﻮردن و آﺷﺎﻣﯿﺪن ﺑﺎ دﺳﺖ‬
‫ﭼﭗ‪ ،‬ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﻧﯿﺴﺖ؛ زﯾﺮا ﺧﻮردن و آﺷﺎﻣﯿﺪن ﺑﺎ دﺳﺖ ﭼﭗ‪ ،‬ﺣﺮام اﺳﺖ و اﻋﻤﺎل‬
‫ﺣﺮام‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ در ﺷﺮاﯾﻂ اﺿﻄﺮاري و ﮔﺮﯾﺰﻧﺎﭘﺬﯾﺮ‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ‪ ،‬دﺳﺖ‬
‫راﺳﺘﺶ ﺷﮑﺴﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ دﺳﺖ راﺳﺘﺶ‪ ،‬ﻓﻠﺞ ﺑﺎﺷﺪ و ﻧﺘﻮاﻧﺪ آن را ﺑﻪ ﺳﻮي دﻫﺎﻧﺶ ﺑﺎﻻ‬
‫ﺑﺒﺮد‪ ،‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺿﺮورت ﯾﺎ ﺣﺎﻟﺖ‪ ‬اﺿﻄﺮاري ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﺮاي ﭼﻨﯿﻦ ﻓﺮدي ﺧﻮردن‬
‫و آﺷﺎﻣﯿﺪن ﺑﺎ دﺳﺖ ﭼﭗ‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳﻮم‪» :‬و از ﺟﻠﻮي ﺧﻮد ﺑﺨﻮر«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ وﻗﺘﯽ ﺑﺎ ﮐﺴﯽ ﻫﻢﮐﺎﺳﻪ ﻫﺴﺘﯽ‪ ،‬از ﺟﻠﻮي او‬
‫ﻧﺨﻮر؛ زﯾﺮا ﺑﯽادﺑﯽﺳﺖ‪ .‬وﻟﯽ اﮔﺮ ﺳﺮِ ﺳﻔﺮه ﻧﺸﺴﺘﻪاﯾﺪ و ﻏﺬاﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﯽ روي ﺳﻔﺮه‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬اﯾﺮادي ﻧﺪارد ﮐﻪ از ﻏﺬاﯾﯽ ﮐﻪ ﻣﯿﻞ ﺷﻤﺎﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﺟﻠﻮي ﺷﻤﺎ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﺮدارﯾﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺜﻼً ﮔﻮﺷﺖﻫﺎ ﯾﺎ ﻇﺮف ﺳﺎﻻد‪ ،‬آنﺳﻮي ﺳﻔﺮه اﺳﺖ؛ اﯾﺮادي ﻧﺪارد ﮐﻪ دﺳﺖ ﺧﻮد را‬
‫ﺑﺮاي ﺑﺮداﺷﺘﻦ ﮔﻮﺷﺖ ﯾﺎ ﺳﺎﻻد‪ ،‬دراز ﮐﻨﯿﺪ؛ اﮔﺮﭼﻪ ﺟﻠﻮي دﯾﮕﺮان ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬زﯾﺮا اﻧﺲ ﺑﻦ‬
‫ﻣﺎﻟﮏ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻏﺬا ﻣﯽﺧﻮردم و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺮاي ﺑﺮداﺷﺘﻦ ﺗﮑﻪﻫﺎي ﮐﺪو‪،‬‬
‫دﺳﺘﺶ را اﯾﻦ ﺳﻮ و آن ﺳﻮي ﻇﺮف ﻣﯽﺑﺮد‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪94‬‬

‫ﯾﮑﯽ از ﻧﮑﺎﺗﯽ ﮐﻪ از ﺣﺪﯾﺚ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ اﺑﻮﺳﻠﻤﻪ‪ ‬ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ‬

‫اﻧﺴﺎن ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﻓﺮزﻧﺪان ﺧﻮد آداب ﻏﺬا ﺧﻮردن را آﻣﻮزش دﻫﺪ؛ از ﺟﻤﻠﻪ ﮔﻔﺘﻦ‬
‫»ﺑﺴﻢاﷲ« در اﺑﺘﺪاي ﻏﺬا‪ .‬ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﭘﯿﺶزادهي ﺧﻮد‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﭘﺴﺮِ‬
‫ﻫﻤﺴﺮش‪ ،‬ﻋﻤﺮ ﺑﻦ اﺑﻮﺳﻠﻤﻪ‪ ‬آﻣﻮزش داد‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻧﺸﺎنﮔﺮ اﺧﻼق ﻧﯿﮏ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﺑﻪﻧﯿﮑﯽ و ﺑﺪون‬
‫ﻫﯿﭻ ﺳﺮزﻧﺸﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﭘﯿﺶزادهي ﺧﻮد ﯾﺎد داد ﮐﻪ دﺳﺘﺶ را در ﻇﺮف ﻏﺬا ﺑﻪ اﯾﻦ ﺳﻮ و آن‬
‫ﺳﻮ ﻧﺒ‪‬ﺮَد و از ﺟﻠﻮي ﺧﻮد‪ ،‬ﻏﺬا ﺑﺨﻮرد و ﺑﺴﻢاﷲ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ‪ :‬ﻣﺴﺎﯾﻠﯽ ﮐﻪ در دوران ﮐﻮدﮐﯽ آﻣﻮﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻫﺮﮔﺰ از ﯾﺎد ﻧﻤﯽرود؛‬
‫وﻟﯽ اﻧﺴﺎن ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﺴﺎﯾﻠﯽ را ﮐﻪ در ﺑﺰرگﺳﺎﻟﯽ ﻣﯽآﻣﻮزد‪ ،‬ﻓﺮاﻣﻮش ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺣﺘﯽ‬
‫ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ اﻧﺪﮐﯽ ﺑﺰرگ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬رﻏﺒﺘﯽ ﺑﻪ ﻓﺮاﮔﯿﺮي ﭘﺎرهاي از ﻣﺴﺎﯾﻞ ﻧﺪارد ﯾﺎ ﺑﻪﺳﺎدﮔﯽ‬
‫ﺗﻦ ﺑﻪ ﯾﺎدﮔﯿﺮي ﻧﻤﯽدﻫﺪ؛ در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﻫﺮﭼﻪ ﺳﻦّ اﻧﺴﺎن ﮐﻢﺗﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﻋﻼﻗﻪي‬
‫ﺑﯿﺶﺗﺮي ﺑﻪ ﯾﺎدﮔﯿﺮي و ﺗﺠﺮﺑﻪي ﭼﯿﺰﻫﺎي ﺟﺪﯾﺪ دارد‪ .‬ﻟﺬا ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺶ‪،‬‬
‫از ﺧﺪا ﺑﺘﺮﺳﺪ و آﻧﺎن را ﺑﺮ اﺳﺎس ﺗﻘﻮا ﺗﺮﺑﯿﺖ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺶ ﻧﯿﺰ درﺑﺎرهي او از اﷲ‬
‫ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺗﺮﺳﯿﺪ؛ وﻟﯽ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﺮﺑﯿﺖ ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺶ اﻫﻤﯿﺖ ﻧﺪﻫﺪ و ﺣﻘﺸﺎن در اﻣﺮ‬
‫ﺗﻌﻠﯿﻢ و ﺗﺮﺑﯿﺖ را ﻧﺎدﯾﺪه ﺑﮕﯿﺮد‪ ،‬ﺗﻮﻗﻊ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﺑﻪ آﻧﺎن‪ ،‬ﻣﺤﺘﺎج ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻪ او‬
‫رﺳﯿﺪﮔﯽ ﮐﻨﻨﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺣﻘﺶ را ﭘﺎﯾﻤﺎل ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﮐﺮد‪.‬‬
‫***‬
‫ُ ُّ ُ‬ ‫َ َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫‪ -٣٠٥‬وﻋﻦ اﺑﻦ ﻋﻤﺮ رﻲﺿ اﷲ ﻋﻨﻬﻤﺎ ﻗﺎل‪ :‬ﺳﻤﻌﺖ رﺳﻮل ا�‪ ‬ﻳﻘﻮل‪» :‬ﻠﻛ� ْﻢ راع‪،‬‬
‫َْ‬ ‫َّ ُ ُ‬ ‫َّ‬ ‫ٌ َ ْ‬ ‫َ ُ‬ ‫َّ‬ ‫ْ‬ ‫ٌ‬ ‫ُ ُّ ُ‬
‫اع ﻲﻓ أﻫﻠِ ِﻪ‬ ‫والﺮﺟﻞ َر ٍ‬ ‫و�� ْﻢ مﺴﺌﻮل ﻋﻦ ر�ِﻴﺘِﻪ‪ ،‬واﻹﻣﺎم َراع‪ ،‬ومﺴﺌﻮل �ﻦ َر�ِﻴﺘِﻪ‪،‬‬
‫َ ُ‬ ‫َّ َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ َْ َ‬ ‫ٌ‬ ‫َْ ُ‬ ‫ٌ َ ْ َ َّ‬
‫اع ﻲﻓ‬ ‫ﻋﻦ ر�ِﻴﺘِﻬﺎ‪ ،‬واﺨﻟﺎدِم َر ٍ‬ ‫ﺟﻬﺎ ومﺴﺌﻮﻟﺔ‬
‫ﺖ زو ِ‬‫ومﺴﺌﻮل �ﻦ ر�ِﻴﺘِﻪ‪ ،‬واﻤﻟﺮأة را�ِﻴﺔ ﻲﻓ ﺑﻴ ِ‬
‫ٌ ْ‬ ‫ُ ُّ ُ‬ ‫َّ‬ ‫ٌ َ‬ ‫ِّ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬
‫راع ومﺴﺌﻮل ﻋﻦ ر�ِﻴﺘِ ِﻪ«‪ ] .‬ﹲ‬ ‫ﻣﺎل ﺳﻴ ِﺪه ِ ومﺴﺌﻮل � ْﻦ َر�ِﻴﺘِﻪ‪ ،‬ﻓﻠﻜ� ْﻢ ٍ‬ ‫ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﻤﻪي ﺷﻤﺎ‪،‬‬
‫ﻣﺴﺆوﻟﯿﺪ و ﻫﺮ ﯾﮏ از ﺷﻤﺎ درﺑﺎرهي زﯾﺮدﺳﺘﺎﻧﺶ ﺑﺎزﺧﻮاﺳﺖ ﻣﯽﺷﻮد؛ رﻫﺒﺮ ﯾﺎ ﺣﺎﮐﻢ‪،‬‬
‫ﻣﺴﺆول رﻋﯿﺖ اﺳﺖ و ﻣﺮد‪ ،‬ﻣﺴﺆول ﺧﺎﻧﻮادهاش ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و درﺑﺎرهي ﺧﺎﻧﻮادهاش‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪893 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ .1829 :‬ر‪.‬ك‪ :‬ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻤﺎرهي ‪ 288‬ﻫﻤﯿﻦ ﮐﺘﺎب‪.‬‬
 ‫‪95‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﻫﻤﯿﺖ ﺗﻐﺬﯾﻪي ﻣﻌﻨﻮي اﻓﺮاد ﺧﺎﻧﻮاده‪ ،‬ﻓﺮزﻧﺪان و زﯾﺮدﺳﺘﺎﻧﯽ ﮐﻪ‪...‬‬

‫ﺑﺎزﺧﻮاﺳﺖ ﻣﯽﺷﻮد؛ و زن‪ ،‬درﺑﺎرهي ﺧﺎﻧﻪي ﺷﻮﻫﺮش و ﻓﺮزﻧﺪان ﺧﻮد ﻣﺴﺆول اﺳﺖ و‬
‫ﺧﺪﻣﺖﮐﺎر‪ ،‬درﺑﺎرهي اﻣﻮالِ آﻗﺎي ﺧﻮد و ﻣﺴﺆوﻟﯿﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ او ﺳﭙﺮده ﺷﺪه اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖ دارد‪ .‬ﭘﺲ‪ ،‬ﻫﻤﻪي ﺷﻤﺎ ﻣﺴﺆوﻟﯿﺪ و درﺑﺎرهي ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖ و زﯾﺮدﺳﺘﺎن ﺧﻮد‪،‬‬
‫ﺑﺎزﺧﻮاﺳﺖ ﺧﻮاﻫﯿﺪ ﺷﺪ«‪.‬‬
‫ُ‬ ‫َ َ ُ ُ‬ ‫َ ِّ‬ ‫َ‬ ‫ُ ْ‬
‫‪ -٣٠٦‬وﻋﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﺷﻌﻴﺐ‪ ،‬ﻋﻦ أﺑﻴﻪ‪ ،‬ﻋﻦ ﺟﺪه ِ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل َرﺳﻮل اﷲِ‪» :‬م ُﺮوا‬
‫َّ ُ ْ َ ُ ْ‬ ‫ْ ُ ْ َْ َ َ ُ ْ ََْ ُ َ ْ‬ ‫ُ َ‬
‫وﻫ ْﻢ أ ْ� َﻨ ُ‬ ‫ُ ْ َّ‬ ‫َأ ْ‬
‫وﻓﺮﻗﻮا ﺑيﻨﻬﻢ‬ ‫ﺎء ﻋﺮﺸ‪،‬‬ ‫واﺮﺿ�ﻮﻫﻢ ﻋﻠﻴﻬﺎ وﻫﻢ أ�ﻨ‬
‫ِ‬ ‫�‪،‬‬‫ِ‬ ‫ن‬‫ﺳ‬‫ِ‬ ‫ﺳﺒﻊ‬ ‫ﺎء‬ ‫ِ‬ ‫ة‬ ‫ﻼ‬ ‫ﺎلﺼ‬‫ِ‬ ‫ﺑ‬ ‫ﻢ‬‫ﻻد�‬‫و‬
‫) ‪(1‬‬ ‫َ‬
‫ﻲﻓ اﻤﻟﻀﺎﺟﻊِ «‪] .‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺣﺴﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﻮداود ﺑﺎ ا‪‬ﺳﻨﺎد ﺣﺴﻦ رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬از ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﺷﻌﯿﺐ‪ ،‬از ﭘﺪرش‪ ،‬از ﺟﺪش‪ $‬رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺘﺎن را در ﻫﻔﺖ ﺳﺎﻟﮕﯽ ﺑﻪ ﻧﻤﺎز اﻣﺮ ﮐﻨﯿﺪ و ﭼﻮن ده ﺳﺎﻟﻪ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ‬
‫ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ در ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﺗﻨﺒﯿﺸﻬﺎن ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ و رﺧﺖﺧﻮاﺑﺸﺎن را از ﻫﻢ ﺟﺪا ﮐﻨﯿﺪ«‪.‬‬
‫َّ‬ ‫َ ِّ ُ‬ ‫َ َ ُ ُ‬ ‫َ‬ ‫َْ‬ ‫ُ َّ َ َ ْ َ َ‬
‫الﺼ َّ‬
‫ﻲﺒ‬ ‫ِ‬ ‫�‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل َرﺳﻮل اﷲِ‪» :‬ﻋﻠﻤﻮا‬ ‫اﺠﻟﻬ ِ ِّ‬ ‫ﺒﺪ‬
‫ﺑﻦ ﻣﻌ ٍ‬‫‪ -٣٠٧‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﺛﺮ�ﺔ ﺳﺮﺒة ِ‬
‫ﻋﺮﺸ ﺳن َ‬ ‫َ ْ ُ ُ َْ َ ْ َ ْ‬ ‫َّ َ َ ْ‬
‫�«‪] .‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺣﺴﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﻮداود و‬ ‫ِ ِِ‬ ‫اﺮﺿ�ﻮه ﻋﻠﻴﻬﺎ ا�ﻦ‬‫الﺼﻼة ل ِﺴﺒﻊِ ِﺳنِ�‪ ،‬و ِ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﺗﺮﻣﺬي رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ و ﺗﺮﻣﺬي‪ ،‬آن را ﺣﺴﻦ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪[.‬‬
‫ﺎلﺼﻼَة ِ إ َذا ﺑَﻠَ َﻎ َﺳ ْﺒ َﻊ ﺳن َ‬
‫�«‪.‬‬
‫َّ َّ َّ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َْ ُ‬
‫ِِ‬ ‫ِ‬ ‫وﻟﻔﻆ أﻲﺑ داود‪» :‬مﺮوا الﺼ ِﻲﺒ ﺑ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﺛﺮﯾﻪ‪ ،‬ﺳﺒﺮه ﺑﻦ ﻣﻌﺒﺪ ﺟﻬﻨﯽ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻪ ﻓﺮزﻧﺪ‬
‫ﺧﻮد در ﻫﻔﺖ ﺳﺎﻟﮕﯽ‪ ،‬ﻧﻤﺎز را آﻣﻮزش دﻫﯿﺪ و آنﮔﺎه ﮐﻪ ده ﺳﺎﻟﻪ ﺷﺪ‪ ،‬او را ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ‬
‫)ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ در( ﻧﻤﺎز ﺑﺰﻧﯿﺪ«‪.‬‬
‫در رواﯾﺖ اﺑﻮداود آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﺑﭽﻪ را زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻫﻔﺖ ﺳﺎﻟﮕﯽ رﺳﯿﺪ ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻤﺎز‬
‫اﻣﺮ ﮐﻨﯿﺪ«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪5868 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ اﺑﯽداود‪ ،‬آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪509 :‬؛ آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را در‬
‫ﻣﺸﮑﺎة اﻟﻤﺼﺎﺑﯿﺢ‪ ،‬ش‪ ،572 :‬ﺣﺴﻦ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪ 4026 :‬و ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ‪ ‬آن ﺑﻪﺷﻤﺎرهي‪5867 :‬؛ ﺻﺤﯿﺢ اﺑﯽداود‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪:‬‬
‫‪508‬؛ آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬در ﻣﺸﮑﺎة اﻟﻤﺼﺎﺑﯿﺢ‪ ،‬ش‪ ،573 :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺣﺴﻦ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪96‬‬

‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ ،/‬رواﯾﺘﯽ از ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﺷﻌﯿﺐ‪ ،‬از ﭘﺪرش از ﺟﺪش ﻧﻘﻞ ﮐﺮده ﮐﻪ‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺘﺎن را در ﻫﻔﺖ ﺳﺎﻟﮕﯽ ﺑﻪ ﻧﻤﺎز اﻣﺮ ﮐﻨﯿﺪ و ﭼﻮن ده‬
‫ﺳﺎﻟﻪ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ در ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﺗﻨﺒﯿﺸﻬﺎن ﮐﻨﯿﺪ و رﺧﺖﺧﻮاﺑﺸﺎن را از ﻫﻢ ﺟﺪا‬
‫ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ«‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺣﺪﯾﺜﯽ »ﺣ‪‬ﺴ‪‬ﻦ« اﺳﺖ ﮐﻪ رواﯾﺖ ﺳﺒﺮه ﺑﻦ ﻣﻌﺒﺪ ﺟﻬﻨﯽ‪ ‬ﻧﯿﺰ ﺗﺄﯾﯿﺪش‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬آنﭼﻪ در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﺣﻘﻮق ﻓﺮزﻧﺪان ﺑﺮ ﭘﺪراﻧﺸﺎن ﺑﻪﺷﻤﺎر‬
‫ﻣﯽرود؛ ﯾﻌﻨﯽ اﯾﻦ‪ ،‬ﺣﻖ ﻓﺮزﻧﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﻫﻔﺖ ﺳﺎﻟﻪ ﺷﺪ‪ ،‬ﭘﺪرش او را ﺑﻪ ﻧﻤﺎز‬
‫دﺳﺘﻮر دﻫﺪ و اﮔﺮ ﭘﺲ از ده ﺳﺎﻟﮕﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﭘﺪرش او را ﺗﻨﺒﯿﻪ‬
‫ﮐﻨﺪ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﺑﻪﺷﺮﻃﯽ ﮐﻪ ﻋﺎﻗﻞ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ دﯾﻮاﻧﻪ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﮐﺘﮏ زدن ﺑﻪ ﺑﭽﻪﻫﺎي ده‬
‫ﺳﺎﻟﻪ و دﯾﻮاﻧﻪاي ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﻧﻤﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ‪ ،‬درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ؛ زﯾﺮا ﻫﯿﭻ دﯾﻮاﻧﻪاي‪ ،‬ﻣﮑﻠﻒ‬
‫ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺎﯾﺪ دﻗﺖ ﮐﺮد ﮐﻪ ﺧﺮابﮐﺎري ﻧﮑﻨﻨﺪ؛ ﭼﻪ در ﺧﺎﻧﻪ و ﭼﻪ ﺑﯿﺮون از ﺧﺎﻧﻪ‪.‬‬
‫ﻣﻨﻈﻮر از زدن‪ ،‬ﺗﻨﺒﯿﻪ ﮐﺮدن اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ زدن‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ آﺳﯿﺒﯽ ﺑﻪ ﺑﭽﻪ‬
‫ﻧﺮﺳﺪ و ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻣﺜﺒﺘﯽ ﺑﺮ او ﺑﮕﺬارد؛ ﻟﺬا ﺑﺮاي ﻫﯿﭻ ﭘﺪري ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻓﺮزﻧﺪش را‬
‫ﺑﻪﺳﺨﺘﯽ ﮐﺘﮏ ﺑﺰﻧﺪ ﯾﺎ ﺑﺎ زدﻧﺶ‪ ،‬آﺳﯿﺒﯽ ﺑﻪ او ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ؛ ﮐﺘﮏﻫﺎي ﭘﯿﺎﭘﯽ و ﺑﺪون ﺿﺮورت‬
‫ﻧﯿﺰ درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬وﻟﯽ اﮔﺮ ﭘﺪر ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻓﺮزﻧﺪ ده ﺳﺎﻟﻪاش را ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﻧﻤﯽﺧﻮاﻧﺪ‪،‬‬
‫ﺑﺰﻧﺪ؛ ﺑﻪﺷﺮﻃﯽ ﮐﻪ آﺳﯿﺒﯽ ﺑﻪ او ﻧﺮﺳﺎﻧﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﻫﺪف از زدن‪ ،‬ﺗﻨﺒﯿﻪ ﯾﺎ ادب ﮐﺮدن ﻓﺮزﻧﺪ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ ﮐﻮدكآزاري ﯾﺎ آﺳﯿﺐ رﺳﺎﻧﺪن ﺑﻪ او‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ردي ﺑﺮ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮﺑﯿﺎن و داﻧﺶآﻣﻮﺧﺘﮕﺎن ﻋﻠﻮم ﺗﺮﺑﯿﺘﯽﺳﺖ ﮐﻪ در‬
‫ﻫﺮ ﺣﺎل‪ ،‬ﺗﻨﺒﯿﻪ ﺑﭽﻪﻫﺎ را ﻧﺎدرﺳﺖ ﻣﯽﭘﻨﺪارﻧﺪ؛ ﻟﺬا اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻧﺸﺎنﮔﺮ ﻧﺎدرﺳﺘﯽ ﭘﻨﺪار‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻨﺒﯿﻪ درﺳﺖ و اﺻﻮﻟﯽ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮑﯽ از روشﻫﺎي ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ ﻗﺒﻮل‬
‫ﻧﺪارﻧﺪ؛ زﯾﺮا ﮔﺎه ﺗﻨﺒﯿﻪ ﺑﭽﻪ‪ ،‬اﺛﺮي دارد ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﺣﺮف و ﺳﺨﻨﯽ‪ ،‬آنﻫﻤﻪ اﺛﺮ ﻧﺪارد‪ .‬ﮔﺎه‬
‫ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از داﻧﺶآﻣﻮزان ﺧﺮدﺳﺎل‪ ،‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﺗﻨﺒﯿﻪ ﻧﺸﻮﻧﺪ‪،‬‬
‫ﺗﮑﺎﻟﯿﻒ درﺳﯽ ﺧﻮد را ﺑﻪﺧﻮﺑﯽ اﻧﺠﺎم ﻧﻤﯽدﻫﻨﺪ و ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻧﻈﺎم آﻣﻮزﺷﯽ و درس و‬
‫ﻣﺪرﺳﻪ‪ ،‬ﺑﯽﺗﻔﺎوت و ﺑﯽﻋﻼﻗﻪ ﺑﺎﻗﯽ ﻣﯽﻣﺎﻧﻨﺪ و اﯾﻦ اﻣﺮ‪ ،‬ﻧﺎﻫﻨﺠﺎريﻫﺎي درﺳﯽ و رﻓﺘﺎري‬
‫دﯾﮕﺮي در ﭘﯽ ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ‪ .‬ﻟﺬا ﺗﻨﺒﯿﻪ اﺻﻮﻟﯽ و درﺳﺖ‪ ‬ﮐﻮدﮐﺎن و داﻧﺶآﻣﻮزان‪ ،‬ﯾﮑﯽ‬
‫از ﻣﺴﺎﯾﻞ ﻣﻬﻢ آﻣﻮزﺷﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺎﯾﺪ آﺳﯿﺐﺷﻨﺎﺳﯽ ﺷﻮد‪ .‬وﻟﯽ ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻢ‪،‬‬
 ‫‪97‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﻫﻤﯿﺖ ﺗﻐﺬﯾﻪي ﻣﻌﻨﻮي اﻓﺮاد ﺧﺎﻧﻮاده‪ ،‬ﻓﺮزﻧﺪان و زﯾﺮدﺳﺘﺎﻧﯽ ﮐﻪ‪...‬‬

‫ﺗﻨﺒﯿﻪ‪ ،‬ﺑﻪﺧﺎﻃﺮِ ادب ﮐﺮدن ﺑﭽﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ اذﯾﺖ و آزار او؛ ﻟﺬا ﺗﺄﮐﯿﺪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ‬
‫ﺗﻨﺒﯿﻪ‪ ،‬ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ وﺿﻌﯿﺖ ﺑﭽﻪ و ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ آﺳﯿﺒﯽ ﺑﻪ او ﻧﺮﺳﺪ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﻧﻪ ﻣﺎﻧﻨ ‪‬ﺪ‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﻌﻠﻤﺎن و ﻣﺮﺑﯿﺎن ﮔﺬﺷﺘﻪ‪ ،‬ﮐﻮدﮐﺎن و داﻧﺶآﻣﻮزان را ﺑﻪﺳﺨﺘﯽ ﮐﺘﮏ ﺑﺰﻧﯿﻢ و ﻧﻪ‬
‫ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮﺑﯿﺎن و ﻣﺪﻋﯿﺎن اﻣﺮوزيِ ﻋﻠﻮم ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ‪ ،‬ﻣﺴﺄﻟﻪي ﺗﻨﺒﯿﻪ را از اﺳﺎس‬
‫ﺣﺬف ﮐﻨﯿﻢ؛ زﯾﺮا ﺑﭽﻪﻫﺎ ﻣﻌﻤﻮﻻً ﯾﮏدﻧﺪه و ﻟﺠﺒﺎزﻧﺪ و ﺗﺎ ﺗﻨﺒﯿﻪ ﻧﺸﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺣﺮف ﮔﻮش‬
‫ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪ -39‬ﺑﺎب‪ :‬ﺣﻘﻮق ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﺎن و ﺳﻔﺎرش ﺑﻪ ﻣﺮاﻋﺎت ﺣﻘﻮق آﻧﺎن‬

‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫ُۡۡ َ ۡ‬ ‫َ ۡ ُ ُ ْ َّ َ َ َ ُ ۡ ُ ْ‬
‫�‬‫� َوٱ�َ َ�ٰ َ ٰ‬ ‫�ٔاۖ َو� ِٱ ۡل َ� ٰ ِ َ�يۡن إِ ۡح َ ٰ‬
‫� ٗنا َو�ِذِي ٱلقر ٰ‬ ‫َ ۡٗ‬
‫��وا بِهِۦ ش‬ ‫﴿وٱ�بدوا ٱ� و� � ِ‬
‫ِ‬
‫��ب َوٱبۡن ٱ َّ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫� ُنب َوٱ َّ‬ ‫ُ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫� َ‬ ‫ُۡۡ َ‬ ‫َ‬ ‫َ ۡ‬ ‫َ َۡ َ‬
‫يل‬
‫ِ ِ‬ ‫ب‬ ‫لس‬ ‫ِ‬ ‫ٱ‬ ‫ب‬
‫ِ ِ‬‫ِب‬ ‫ح‬ ‫ا‬ ‫لص‬ ‫ِ‬ ‫ٱ‬ ‫ِ‬ ‫ار‬‫�‬ ‫ٱ‬‫و‬ ‫ٰ‬ ‫ر‬ ‫ق‬ ‫ل‬ ‫ٱ‬ ‫ِي‬ ‫ذ‬ ‫ِ‬ ‫ار‬‫�‬ ‫ٱ‬‫و‬ ‫ِ�‬
‫ِ‬ ‫ك‬‫�‬‫ٰ‬ ‫وٱلم‬
‫ِ‬ ‫َ‬
‫خ ً‬ ‫ٗ‬ ‫َ‬
‫َ َ َ َ َ ۡ ۡ َ ٰ ُ ُ ۡ َّ َّ َ ُ ُّ َ َ َ ُ ۡ َ َ ُ‬
‫ورا ‪] ﴾٣٦‬اﻟﻨﺴﺎء ‪[٣٦ :‬‬ ‫وما ملكت �ي�ن�مۗ إِن ٱ� � �ِب من �ن �تا� ف‬
‫و اﷲ را ﭘﺮﺳﺘﺶ ﮐﻨﯿﺪ و ﭼﯿﺰي را ﺑﺎ او ﺷﺮﯾﮏ ﻧﮕﺮداﻧﯿﺪ و ﺑﻪ ﭘﺪر و ﻣﺎدر ﻧﯿﮑﯽ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ و ﻧﯿﺰ ﺑﻪ‬
‫ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪان‪ ،‬و ﯾﺘﯿﻤﺎن‪ ،‬و ﺑﯿﻨﻮاﯾﺎن‪ ،‬و ﻫﻤﺴﺎﯾﻪاي ﮐﻪ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪ اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻫﻤﺴﺎﯾﻪي ﺑﯿﮕﺎﻧﻪ‪ ،‬و‬
‫ﯾﺎر ﻫﻢﻧﺸﯿﻦ و ﻣﺴﺎﻓﺮِ در راهﻣﺎﻧﺪه و آنﮐﻪ ﻣﺎﻟﮑﺶ ﺷﺪهاﯾﺪ‪.‬‬
‫ُ‬ ‫َ َ َ‬ ‫َ َ َ ُ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ﺟ ْﺮﺒِ�ﻞ‬
‫وﺎﻋ�ﺸﺔ رﻲﺿ اﷲ ﻋﻨﻬﻤﺎ ﻗﺎﻻ‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲِ‪» :‬ﻣﺎ زال ِ‬
‫‪ -٣٠٨‬وﻋﻦ اﺑﻦ َ‬
‫ﻋﻤﺮ‬ ‫ِ‬
‫َ‬
‫َّ َ َ ُ َّ ُ ُ َ ِّ ُ ُ‬ ‫ُ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬
‫ﻴ� ﺑِﺎﺠﻟﺎرِ ﺣﻰﺘ ﻇﻨﻨﺖ �ﻧﻪ ﺳﻴﻮرﺛﻪ«‪ ] .‬ﹲ‬ ‫ﻮﺻ ِ‬‫ﻳ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻋﻤﺮ و ﻋﺎﯾﺸﻪ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺟﺒﺮﺋﯿﻞ‪ ،‬آنﻗﺪر‬
‫درﺑﺎرهي ﻫﻤﺴﺎﯾﻪ ﺳﻔﺎرش ﮐﺮد ﮐﻪ ﮔﻤﺎن ﮐﺮدم ﻫﻤﺴﺎﯾﻪ را وارث‪ ‬ﻫﻤﺴﺎﯾﻪ ﻗﺮار ﺧﻮاﻫﺪ‬
‫داد«‪.‬‬

‫ﺎءﻫﺎ‪،‬‬ ‫ﺖ َم َﺮﻗَ ًﺔ‪ ،‬ﻓَﺄَ ْ� ِ ْ‬

‫ﺮﺜ َﻣ َ‬ ‫َ َ ْ َ‬ ‫ﻮل اﷲ‪» :‬ﻳَﺎ َأﺑَﺎ ّ‬
‫ذر إِذا ﻃﺒﺨ‬ ‫ِ‬
‫َ َ َ ُ ُ‬
‫ذر‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳ‬ ‫‪ -٣٠٩‬وﻋﻦ أﻲﺑ ٍّ‬
‫) ‪(2‬‬ ‫َََ َْ َ َ َ‬
‫�اﻧﻚ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬ ‫ﺟ‬
‫و�ﻌﺎﻫﺪ ِ‬
‫ْ َ َ َ ً َ َ ْ ْ َ َ ُ َُّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫و� رواﻳﺔ ﻪﻟ ﻋﻦ أﻲﺑ ّ‬
‫ذر ﻗﺎل‪ :‬إن ﺧﻠﻴ�‪ ‬أ ْوﺻ ِﺎ�‪» :‬إِذا ﻃﺒﺨﺖ مﺮﻗﺎ ﻓﺄ� ِﺮﺜ ﻣﺎءه �ﻢ‬
‫وف«‪.‬‬ ‫ََ ُْ ْ َْ ْ ُ‬ ‫ْ‬ ‫ُْ ْ ََْ َْ‬
‫ﺟ�اﻧ ِﻚ‪ ،‬ﻓﺄ ِﺻﺒﻬﻢ ﻣِﻨﻬﺎ ﺑِﻤﻌﺮ ٍ‬ ‫ِ‬ ‫ِﻦ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺖ‬‫ٍ‬ ‫ﻴ‬‫ا�ﻈﺮ أﻫﻞ �‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮذر‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮔﺎه آبﮔﻮﺷﺘﯽ ﭘﺨﺘﯽ‪ ،‬آبِ آن‬
‫را ﺑﯿﺶﺗﺮ ﮐﻦ و ﻫﻤﺴﺎﯾﻪات را ﺑﻪﯾﺎد داﺷﺘﻪ ﺑﺎش«‪.‬‬
‫در رواﯾﺘﯽ دﯾﮕﺮ از ﻣﺴﻠﻢ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬اﺑﻮذر‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬دوﺳﺘﻢ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﺮا‬
‫وﺻﯿﺖ ﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ ﻫﺮﮔﺎه آبﮔﻮﺷﺖ ﭘﺨﺘﯽ‪ ،‬آﺑ‪‬ﺶ را زﯾﺎد ﮐﻦ و ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻮادهي‬
‫ﭘﯿﺮاﻣﻮن و ﺑﻪ ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﺎﻧﺖ ﺑﻨﮕﺮ و از اﯾﻦ ﻏﺬا ﺑﻪ آنﻫﺎ ﻧﯿﺰ ﺑﺪه«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪ ،(6015 ،6014) :‬و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪(2625 ،2624) :‬؛ ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ‪ :‬ﺣﺪﯾﺚ‬
‫ﻋﺎﯾﺸﻪ و اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ ‬در ﺻﺤﯿﺤﯿﻦ‪ ،‬ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪(143-142/2625) ،‬‬
 ‫‪99‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺣﻘﻮق ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﺎن و ﺳﻔﺎرش ﺑﻪ ﻣﺮاﻋﺎت ﺣﻘﻮق آﻧﺎن‬
‫ْ َ‬ ‫ُْ‬ ‫َّ‬ ‫ُْ‬ ‫َّ‬ ‫َّ‬ ‫َّ‬ ‫َ َّ‬
‫‪ -٣١٠‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬أن اﻨﻟﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬وا�ِ ﻻ ﻳﺆﻣِﻦ‪ ،‬وا�ِ ﻻ ﻳﺆﻣِﻦ« �ِﻴﻞ‪ :‬ﻣﻦ ﻳﺎ‬
‫ْ ُ ُ َ َ ُ‬ ‫َّ‬ ‫ُ َ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺟﺎرهُ ﺑ َﻮاﺋ ِﻘﻪ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬ ‫َرﺳﻮل اﷲِ؟ ﻗﺎل‪» :‬اﺬﻟي ﻻ ﻳﺄﻣﻦ‬
‫ْ ُ ُُ َ ُ‬ ‫َّ َ ْ‬ ‫َْ ُ ُ‬
‫ﺑﻮاﺋ ِﻘﻪ«‪.‬‬ ‫و� رواﻳﺔ ﻤﻟﺴﻠﻢ‪» :‬ﻻ ﻳﺪﺧﻞ اﺠﻟﻨﺔ ﻣﻦ ﻻ ﻳﺄﻣﻦ ﺟﺎره‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻪ اﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ‪ ،‬اﯾﻤﺎن ﻧﺪارد؛ ﺑﻪ اﷲ‬
‫ﺳﻮﮔﻨﺪ اﯾﻤﺎن ﻧﺪارد!« ﭘﺮﺳﯿﺪﻧﺪ‪ :‬ﭼﻪ ﮐﺴﯽ اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻫﻤﺴﺎﯾﻪاش‬
‫از ﺷﺮّ او دراﻣﺎن ﻧﯿﺴﺖ«‪.‬‬
‫و در رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻫﻤﺴﺎﯾﻪاش از ﺷﺮّ او در اﻣﺎن ﻧﺒﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫وارد ﺑﻬﺸﺖ ﻧﻤﯽﺷﻮد«‪.‬‬
‫َ َ‬ ‫ٌَ‬ ‫َ ْ َّ‬ ‫َ َ َ ُ َ‬ ‫َ َ ُ ُ‬
‫ﺟﺎرة ﺠﻟﺎرﺗ ِﻬﺎ َول ْﻮ‬ ‫ﺎت ﻻ ﺤﺗ ِﻘ َﺮن‬
‫ﺎء الﻤﺴﻠِﻤ ِ‬‫‪ -٣١١‬وﻋﻨﻪ ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل َرﺳﻮل اﷲِ‪» :‬ﻳﺎ � ِﺴ‬
‫َ َ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﻓ ِْﺮﺳ َﻦ ﺷﺎ ٍة«‪ ] .‬ﹲ‬
‫ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اي زﻧﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎن! ﻫﯿﭻ زﻧﯽ‪،‬‬
‫ﻫﺪﯾﻪي ﺧﻮد ﺑﻪ زن ﻫﻤﺴﺎﯾﻪاش را ﮐﻮﭼﮏ ﻧﺸﻤﺎرد‪ ،‬اﮔﺮﭼﻪ )ﻫﺪﯾﻪي ﺑﻪﻇﺎﻫﺮ ﮐﻮﭼﮑﯽ‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ( اﺳﺘﺨﻮان ﮐﻒ ﭘﺎي ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ )ﭘﺎﭼﻪي ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ( ﺑﺎﺷﺪ«‪.‬‬
‫ُ‬ ‫َُ َ ْ ْ َ َ َ َ ً‬ ‫ﻮل اﷲِ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻻ َ� ْﻤ َﻨ ْﻊ ٌ‬ ‫َ َّ َ ُ َ‬
‫ﺪاره ِ«‪َّ � .‬ﻢ‬
‫ِ ِ‬ ‫ﺟ‬ ‫ﻲﻓ‬ ‫ﺔ‬ ‫ﺒ‬ ‫ﺸ‬ ‫ﺧ‬ ‫ز‬ ‫ﺮ‬
‫ِ‬ ‫ﻳﻐ‬ ‫ن‬ ‫أ‬ ‫ه‬‫ﺟﺎر‬ ‫ﺟﺎر‬ ‫‪ -٣١٢‬وﻋﻨﻪ أن رﺳ‬
‫َْ َ َْ ُ‬ ‫َّ‬ ‫َّ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ﻮل َأﺑﻮﻫﺮ�ﺮة‪َ :‬ﻣﺎﻲﻟ أ َرا� ْ‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َُ ُ‬
‫ﻣﺘﻔﻖ‬‫ﻷرﻣ� ﺑﻬﺎ ﺑ� أ�ﺘﺎﻓ ِ�ﻢ‪ ] .‬ﹲ‬ ‫ﺿ�‪ ،‬وا�ِ‬ ‫ِ ِ‬‫ﺮ‬‫ﻣﻌ‬ ‫ﺎ‬‫ﻬ‬ ‫ﻋﻨ‬ ‫ﻢ‬ ‫�ﻘ‬
‫) ‪(3‬‬
‫ﻋﻠﻴﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﯿﭻ ﻫﻤﺴﺎﯾﻪاي‪ ،‬ﻫﻤﺴﺎﯾﻪاش را‬
‫از ﮐﻮﺑﯿﺪن ﻣﯿﺦ ﺑﻪ دﯾﻮار ﻣﺸﺘﺮﮐﺸﺎن ﻣﻨﻊ ﻧﮑﻨﺪ«‪ .‬ﺳﭙﺲ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﮔﻔﺖ‪» :‬ﭼﺮا ﺷﻤﺎ را‬
‫ﻣﯽﺑﯿﻨﻢ ﮐﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﻋﻤﻞ ﻧﻤﯽﮐﻨﯿﺪ؟ ﺑﻪ اﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﻦ‪ ،‬اﯾﻦ ﻣﯿﺦ را ﺑﻪ‬
‫ﺷﺎﻧﻪﻫﺎﯾﺘﺎن ﻣﯽﮐﻮﺑﻢ‪) .‬ﮐﻨﺎﯾﻪ از ﻋﻤﻞ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ اﺳﺖ‪(.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪6016 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.46 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(6017 ،2566) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ .1030 :‬ر‪.‬ك‪ :‬ﻫﻤﯿﻦ ﮐﺘﺎب‪ ،‬ﺣﺪﯾﺚ‬
‫ﺷﻤﺎرهي‪.126:‬‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪2463 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1609:‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪100‬‬
‫ﺑﺎ� َو ْاﻴﻟَ ْﻮ ِم اﻵﺧِﺮ ﻓَﻼ ﻳُ ْﺆذ َﺟﺎره‪َ،‬‬
‫َ ْ َ َ ُ ْ ُ َّ‬ ‫َ َّ َ ُ َ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫‪ -٣١٣‬وﻋﻨﻪ أن رﺳﻮل اﷲِ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﻣﻦ ﺎﻛن ﻳﺆﻣِﻦ‬
‫َ ْ ْ َ ْ َ ُ َ َ ْ َ َ ُ ْ ُ َّ ِ َ ْ‬ ‫َ َ ْ َ ُ ْ ُ َّ ْ َ ْ‬
‫ﻮم اﻵﺧِﺮ‪،‬‬ ‫ﻴﻜﺮم ﺿﻴﻔﻪ‪ ،‬وﻣﻦ ﺎﻛن ﻳﺆﻣﻦ ﺑِﺎ�ِ واﻴﻟ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﻠ‬ ‫ﻓ‬ ‫اﻵﺧﺮ‪،‬‬ ‫ِ‬
‫م‬ ‫ﻮ‬ ‫وﻣﻦ ﺎﻛن ﻳﺆﻣِﻦ ﺑِﺎ�ِ واﻴﻟ‬
‫ََُْ ْ َ ْ ً َ َ ْ ُ ْ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻓﻠﻴﻘﻞ ﺧ�ا أ ْو ﻟ ِيﺴﻜﺖ«‪ ] .‬ﹲ‬
‫ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ ﺑﻪ اﷲ و آﺧﺮت اﯾﻤﺎن‬
‫دارد‪ ،‬ﻫﻤﺴﺎﯾﻪاش را اذﯾﺖ ﻧﮑﻨﺪ؛ ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬ﺑﻪ اﷲ و روز ﻗﯿﺎﻣﺖ اﯾﻤﺎن دارد‪ ،‬ﻣﻬﻤﺎﻧﺶ را‬
‫ﮔﺮاﻣﯽ ﺑﺪارد؛ ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬ﺑﻪ اﷲ و آﺧﺮت اﯾﻤﺎن دارد‪ ،‬ﯾﺎ ﺳﺨﻦ ﻧﯿﮏ ﺑﮕﻮﯾﺪ ﯾﺎ ﺳﺎﮐﺖ ﺑﺎﺷﺪ«‪.‬‬
‫َّ ْ‬ ‫َ ْ َ َ ُ‬ ‫َ‬
‫ﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﻣﻦ ﺎﻛن ﻳﺆﻣ ُِﻦ ﺑِﺎ�ِ واﻴﻟ ْﻮ ِم اﻵﺧِﺮ‪،‬‬ ‫ﺰاﻲﻋ‪ ‬أ ّن اﻨﻟَّ ِّ‬ ‫‪ -٣١٤‬وﻋﻦ أﻲﺑ ُﺮﺷ�ْﺢ اﺨﻟُ ِّ‬
‫ُ َّ‬ ‫ْ َ‬ ‫َُْ ْ ْ َ ْ ُ‬ ‫ْ َ َ ُ ْ ُ َّ‬ ‫ْ‬ ‫َُْ‬
‫واﻴﻟﻮم اﻵﺧ ِِﺮ ﻓﻠﻴﻜ ِﺮم ﺿﻴﻔﻪ‪ ،‬وﻣﻦ ﺎﻛن ﻳﺆﻣﻦ ﺑﺎ�ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﺟﺎره‪ ،‬وﻣﻦ ﺎﻛن ﻳﺆﻣِﻦ ﺑِﺎ�ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﺤﺴﻦ ِإﻰﻟ‬
‫ﻓﻠﻴ ِ‬
‫ََُْ ْ َ ْ ً َْ ْ ُ ْ‬ ‫ِ‬
‫]ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺑﺎ ﻫﻤﯿﻦ اﻟﻔﺎظ رواﯾﺖ‬ ‫«‪.‬‬ ‫ﺖ‬ ‫اﻵﺧﺮ ﻓﻠﻴﻘﻞ ﺧ�ا أو ﻟ ِيﺴﻜ‬
‫ِ‬ ‫واﻴﻟﻮم‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﮐﺮده و ﺑﺨﺎري‪ ،‬ﺑﺨﺸﯽ از آن را رواﯾﺖ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﺷﺮﯾﺢ ﺧﺰاﻋﯽ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ ﺑﻪ اﷲ و آﺧﺮت‪ ،‬اﯾﻤﺎن‬
‫دارد‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻤﺴﺎﯾﻪاش ﻧﯿﮑﯽ ﮐﻨﺪ؛ ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬ﺑﻪ اﷲ و روز ﻗﯿﺎﻣﺖ اﯾﻤﺎن دارد‪ ،‬ﻣﻬﻤﺎﻧﺶ را ﮔﺮاﻣﯽ‬
‫ﺑﺪارد؛ ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬ﺑﻪ اﷲ و آﺧﺮت اﯾﻤﺎن دارد‪ ،‬ﯾﺎ ﺳﺨﻦ ﻧﯿﮏ ﺑﮕﻮﯾﺪ ﯾﺎ ﺳﺎﮐﺖ ﺑﺎﺷﺪ«‪.‬‬
‫َ َ ْ َ َ ِّ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬
‫ﺎر�ﻦ‪ ،‬ﻓﺈِﻰﻟ �ﻳﻬﻤﺎ‬‫‪ -٣١٥‬وﻋﻦ ﺎﻋ�ﺸﺔ رﻲﺿ اﷲ ﻋﻨﻬﺎ ﻗﺎﻟﺖ‪ :‬ﻗﻠﺖ‪ :‬ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲ إِن ﻲﻟ ﺟ‬
‫) ‪(3‬‬ ‫ً‬ ‫ْ‬ ‫َ َْ‬ ‫ُْ‬
‫أﻫﺪِى؟ ﻗﺎل‪» :‬إِﻰﻟ أﻗﺮ�ﻬ ِﻤﺎ ﻣِﻨﻚ ﺑﺎﺑﺎ«‪] .‬رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺎﺋﺸﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﭘﺮﺳﯿﺪم‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! دو ﻫﻤﺴﺎﯾﻪ دارم؛ ﺑﻪ‬
‫ﮐﺪام ﯾﮏ از آنﻫﺎ ﻫﺪﯾﻪ ﺑﺪﻫﻢ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻪ آنﮐﻪ درب ﺧﺎﻧﻪاش ﺑﻪ ﺗﻮ ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﻮل اﷲِ‪َ » :‬ﺧ ْ ُ‬ ‫َ َ َ ُ ُ‬
‫�‬ ‫‪ -٣١٦‬وﻋﻦ ﻋﺒ ِﺪ اﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ رﻲﺿ اﷲ ﻋﻨﻬﻤﺎ ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳ‬
‫ْ‬ ‫ُُْ‬ ‫َْ‬ ‫َْ‬ ‫ْ‬ ‫َُُْ‬ ‫َْ‬ ‫َ‬
‫ُ‬
‫ﺣﺒِﻪ‪ ،‬وﺧ� اﺠﻟ�ان ﻋِﻨﺪ اﷲ ﺗﻌﺎﻰﻟ ﺧ�ﻫﻢ ﺠﻟﺎرِه ِ«‪.‬‬‫اﻷﺻﺤﺎب ﻋِﻨﺪ اﷲ ﺗﻌﺎﻰﻟ ﺧ�ﻫﻢ لﺼﺎ ِ‬
‫) ‪(4‬‬
‫]ﺗﺮﻣﺬي‪ ،‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را رواﯾﺖ ﮐﺮده و آن را ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺣﺴﻦ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪[.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪6018 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.47:‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪6019 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.48 :‬‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.6020:‬‬
‫)‪ (4‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪3270 :‬؛ اﻟﺴﻠﺴﻠﺔ اﻟﺼﺤﻴﺤﺔ‪ ،‬ش‪103 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ اﻷدب اﻟﻤﻔﺮد‪ ،‬آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪.84 :‬‬
 ‫‪101‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺣﻘﻮق ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﺎن و ﺳﻔﺎرش ﺑﻪ ﻣﺮاﻋﺎت ﺣﻘﻮق آﻧﺎن‬

‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬از ﻣﯿﺎن دوﺳﺘﺎن‪ ،‬ﮐﺴﯽ‬
‫ﻧﺰد اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي دوﺳﺘﺶ ﺑﻬﺘﺮ ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﻫﻤﺴﺎﯾﻪ ﻧﺰد اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪،‬‬
‫ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻫﻤﺴﺎﯾﻪاش ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﺑﺎب‪ :‬ﺣﻘﻮق ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﺎن و ﺳﻔﺎرش ﺑﻪ ﻣﺮاﻋﺎت آﻧﺎن«‪ .‬ﻫﻤﺴﺎﯾﻪ‬
‫ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﮐﻪ دﯾﻮار ﺧﺎﻧﻪاش ﺑﻪ دﯾﻮار ﺧﺎﻧﻪي ﺷﻤﺎ ﭼﺴﺒﯿﺪه ﯾﺎ ﺧﺎﻧﻪاش ﺑﻪ‬
‫ﺧﺎﻧﻪي ﺷﻤﺎ‪ ،‬ﻧﺰدﯾﮏ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ از آﺛﺎر و اﻗﻮال ﮔﺬﺷﺘﮕﺎن ﻧﯿﮏ اﻣﺖ‪ ،‬ﻧﺸﺎنﮔﺮ‬
‫اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺎ ﭼﻬﻞ ﺧﺎﻧﻪ از ﻫﺮ ﺳﻮي ﺧﺎﻧﻪي اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻫﻤﺴﺎﯾﻪاش ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽروﻧﺪ و‬
‫ﺑﯿﺶﺗﺮ از آن‪ ،‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﺟﺰو ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﺎن ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ﮐﻪ ﺣﺪﯾﺚ ﺻﺤﯿﺤﯽ‬
‫درﺑﺎرهاش وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬وﮔﺮﻧﻪ‪ ،‬اﯾﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﺑﻪ ﻋﺮف ﻣﺮدم ﺑﺴﺘﮕﯽ دارد‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﺆﻟﻒ‪ ،/‬آﯾﻪاي از ﺳﻮرهي »ﻧﺴﺎء« ذﮐﺮ ﮐﺮده ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫ُۡۡ َ ۡ‬ ‫َ ۡ ُ ُ ْ َّ َ َ َ ُ ۡ ُ ْ‬
‫�‬‫� َوٱ�َ َ�ٰ َ ٰ‬ ‫�ٔاۖ َو� ِٱ ۡل َ� ٰ ِ َ�يۡن إِ ۡح َ ٰ‬
‫� ٗنا َو�ِذِي ٱلقر ٰ‬ ‫َ ۡٗ‬
‫��وا بِهِۦ ش‬ ‫﴿وٱ�بدوا ٱ� و� � ِ‬
‫ِ‬
‫��ب َوٱبۡن ٱ َّ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫� ُنب َوٱ َّ‬ ‫ُ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫� َ‬ ‫ُۡ َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َ ۡ‬ ‫َ َۡ َ‬
‫يل‬
‫ِ ِ‬ ‫ب‬ ‫لس‬ ‫ِ‬ ‫ٱ‬ ‫ب‬
‫ِ ِ‬‫ِب‬ ‫ح‬ ‫ا‬ ‫لص‬ ‫ِ‬ ‫ٱ‬ ‫ِ‬ ‫ار‬‫�‬ ‫ٱ‬‫و‬ ‫ٰ‬ ‫ر‬ ‫ق‬ ‫ل‬ ‫ٱ‬ ‫ِي‬ ‫ذ‬ ‫ِ‬ ‫ار‬‫�‬ ‫ٱ‬‫و‬ ‫ِ�‬
‫ِ‬ ‫ك‬ ‫ٰ‬
‫�‬ ‫وٱلم‬
‫ِ‬ ‫َ‬
‫ُ‬ ‫َ‬
‫ََ َ َ‬
‫]اﻟﻨﺴﺎء ‪[٣٦ :‬‬ ‫ت �يۡ َ� ٰ ُن� ۡمۗ﴾‬ ‫ك ۡ‬ ‫وما مل‬
‫و اﷲ را ﭘﺮﺳﺘﺶ ﮐﻨﯿﺪ و ﭼﯿﺰي را ﺑﺎ او ﺷﺮﯾﮏ ﻧﮕﺮداﻧﯿﺪ و ﺑﻪ ﭘﺪر و ﻣﺎدر ﻧﯿﮑﯽ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ و ﻧﯿﺰ ﺑﻪ‬
‫ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪان‪ ،‬و ﯾﺘﯿﻤﺎن‪ ،‬و ﺑﯿﻨﻮاﯾﺎن‪ ،‬و ﻫﻤﺴﺎﯾﻪاي ﮐﻪ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪ اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻫﻤﺴﺎﯾﻪي ﺑﯿﮕﺎﻧﻪ‪ ،‬و‬
‫ﯾﺎر ﻫﻢﻧﺸﯿﻦ و ﻣﺴﺎﻓﺮِ در راهﻣﺎﻧﺪه و آنﮐﻪ ﻣﺎﻟﮑﺶ ﺷﺪهاﯾﺪ‪.‬‬
‫ﻋﻠﻤﺎ‪ ،‬ﻫﻤﺴﺎﯾﻪ را ﺑﺮ ﺳﻪ دﺳﺘﻪ داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪:‬‬
‫‪ -1‬ﻫﻤﺴﺎﯾﻪي ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪ و ﻣﺴﻠﻤﺎن؛ ﭼﻨﯿﻦ ﻫﻤﺴﺎﯾﻪاي‪ ،‬ﻋﻼوه ﺑﺮ ﺣﻖ ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﯽ‪،‬‬
‫ﺣﻖ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪي و اﺳﻼم ﻧﯿﺰ دارد‪.‬‬
‫‪ -2‬ﻫﻤﺴﺎﯾﻪي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪ ﻧﯿﺴﺖ و داراي ﺣﻖ ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﯽ و اﺳﻼم‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -3‬ﻫﻤﺴﺎﯾﻪي ﮐﺎﻓﺮ ﮐﻪ ﺣﻖ ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﯽ دارد و اﮔﺮ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺣﻖ‬
‫ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪي ﻫﻢ دارد‪.‬‬
‫اﯾﻦﻫﺎ‪ ،‬ﺳﻪ دﺳﺘﻪ از ﻫﻤﺴﺎﯾﻪﻫﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺣﻘﻮﻗﯽ دارﻧﺪ‪ :‬ﺣﻘﻮﻗﯽ ﮐﻪ اﻧﺠﺎمِ آن‬
‫واﺟﺐ اﺳﺖ و ﺣﻘﻮﻗﯽ ﮐﻪ ﻧﺒﺎﯾﺪ اﻧﺠﺎم داد؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺗﺮك‪ ‬آن واﺟﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪102‬‬

‫ﺳﭙﺲ ﻣﺆﻟﻒ‪ ،/‬ﭘﻨﺞ ﺣﺪﯾﺚ ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ :‬از اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ ،‬از اﺑﻮذر‪ ،‬و از‬
‫اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪.‬‬
‫در ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻦﻋﻤﺮ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺟﺒﺮﺋﯿﻞ‪ ،‬آنﻗﺪر درﺑﺎرهي ﻫﻤﺴﺎﯾﻪ‬
‫ﺳﻔﺎرش ﮐﺮد ﮐﻪ ﮔﻤﺎن ﮐﺮدم ﻫﻤﺴﺎﯾﻪ را وارث‪ ‬ﻫﻤﺴﺎﯾﻪ ﻗﺮار ﺧﻮاﻫﺪ داد«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬اﯾﻦ‬
‫ﺣﮑﻢ را از ﺳﻮي اﷲ‪ ،‬ﻧﺎزل ﺧﻮاﻫﺪ ﮐﺮد‪ .‬و اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺟﺒﺮﺋﯿﻞ‪ ،‬ﺧﻮد‬
‫اﯾﻦ ﺣﮑﻢ را ﺻﺎدر ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ زﯾﺮا ﺟﺒﺮﺋﯿﻞ‪ ‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻓﺮﺷﺘﻪي وﺣﯽ ﺣﮑﻢ اﻟﻬﯽ را ﺑﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ و ﺣﻖ ﺗﺸﺮﯾﻊ ﻧﺪارد‪ .‬در ﻫﺮ ﺣﺎل‪ ،‬ﺟﺒﺮﺋﯿﻞ‪ ‬آنﻗﺪر درﺑﺎرهي‬
‫ﻫﻤﺴﺎﯾﻪ ﺳﻔﺎرش ﻣﯽﮐﺮد ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﮔﻤﺎن ﮐﺮدم ﺑﻪزودي ﺣﮑﻢ ارث ﺑﺮدن‬
‫ﻫﻤﺴﺎﯾﻪ از ﻫﻤﺴﺎﯾﻪ را ﺧﻮاﻫﺪ آورد«‪ .‬و اﯾﻦ‪ ،‬ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﺟﺒﺮﺋﯿﻞ‪ ‬ﺗﺄﮐﯿﺪ زﯾﺎدي‬
‫درﺑﺎرهي ﻫﻤﺴﺎﯾﻪ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫و در ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻮذر‪ ‬ﺑﺪﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ اﻧﺴﺎن‪ ،‬از ﻧﻌﻤﺘﯽ‬
‫ﺑﺮﺧﻮردار ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﻫﻤﺴﺎﯾﻪاش ﺧﯿﺮي ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ و از اﯾﻦ ﻧﻌﻤﺖ ﺑﻪ او ﻫﻢ ﺑﺪﻫﺪ؛‬
‫ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮔﺎه آبﮔﻮﺷﺘﯽ ﭘﺨﺘﯽ‪ ،‬آبِ آنرا ﺑﯿﺶﺗﺮ ﮐﻦ و ﻫﻤﺴﺎﯾﻪات‬
‫را ﺑﻪﯾﺎد داﺷﺘﻪ ﺑﺎش«‪.‬‬
‫» َم َﺮق« ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺷﻮرﺑﺎﺳﺖ و ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺑﻪ آبﮔﻮﺷﺖ و ﻫﺮ ﻧﻮع ﺧﻮرﺷﯽ ﮔﻔﺘﻪ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﺎ ﻧﺎن ﺗﻨﺎول ﻣﯽﮔﺮدد؛ ﻫﺮ ﻏﺬاﯾﯽ ﮐﻪ ﭘﺨﺘﯿﺪ‪ ،‬ﭼﻪ آبﮔﻮﺷﺖ و ﭼﻪ ﻏﺬاﯾﯽ‬
‫دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﯾﺎ اﮔﺮ ﺷﯿﺮ‪ ،‬و ﺧﻮراﮐﯽ ﯾﺎ ﻧﻮﺷﯿﺪﻧﯽ دﯾﮕﺮي داﺷﺘﯿﺪ ﮐﻪ ﻣﺎزاد ﺑﺮ ﻧﯿﺎزﺗﺎن ﺑﻮد‪،‬‬
‫ﻫﻤﺴﺎﯾﻪي ﺧﻮد را ﻓﺮاﻣﻮش ﻧﮑﻨﯿﺪ و ﻧﻌﻤﺘﯽ را ﮐﻪ اﷲ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ داده اﺳﺖ‪ ،‬از او درﯾﻎ‬
‫ﻧﮑﻨﯿﺪ؛ زﯾﺮا ﻫﻤﺴﺎﯾﻪ‪ ،‬ﺣﻖ و ﺣﻘﻮﻗﯽ دارد‪.‬‬
‫و اﻣﺎ در اﺣﺎدﯾﺚ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺳﻪ ﺑﺎر ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺧﻮرد و‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻪ اﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ‪ ،‬اﯾﻤﺎن ﻧﺪارد؛ ﺑﻪ اﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ اﯾﻤﺎن ﻧﺪارد!« ﭘﺮﺳﯿﺪﻧﺪ‪ :‬ﭼﻪ ﮐﺴﯽ اي‬
‫رﺳﻮلﺧﺪا! ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻫﻤﺴﺎﯾﻪاش از ﺷﺮّ او دراﻣﺎن ﻧﯿﺴﺖ«‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻫﻤﺴﺎﯾﻪاش از اذﯾﺖ و آزار‪ ،‬و از ﻇﻠﻢ و ﺳﺘﻤﺶ‪ ،‬اﻣﺎن ﻧﺪارد‪،‬‬
‫ﻣﺆﻣﻦ ﻧﯿﺴﺖ؛ و اﮔﺮ اذﯾﺖ و آزار‪ ،‬از زﺑﺎن ﺑﮕﺬرد و ﺑﻪ ﻋﻤﻞ درآﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺮاﺗﺐ ﺑﺪﺗﺮ و‬
‫ﺷﺪﯾﺪﺗﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪103‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺣﻘﻮق ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﺎن و ﺳﻔﺎرش ﺑﻪ ﻣﺮاﻋﺎت ﺣﻘﻮق آﻧﺎن‬

‫اﯾﻦ‪ ،‬ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﻇﻠﻢ و ﺳﺘﻢ ﺑﻪ ﻫﻤﺴﺎﯾﻪ ﺣﺮام اﺳﺖ؛ ﭼﻪ ﺑﺎ زﺑﺎن ﺑﺎﺷﺪ و ﭼﻪ‬
‫در ﻋﻤﻞ‪ .‬اذﯾﺖ و آزار زﺑﺎﻧﯽ‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ از ﻫﻤﺴﺎﯾﻪاش ﯾﺎ از ﺳﻮي او ﭼﯿﺰﻫﺎﯾﯽ ﺑﺸﻨﻮد‬
‫ﮐﻪ اذﯾﺘﺶ ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺻﺪاي رادﯾﻮ و ﺗﻠﻮﯾﺰﯾﻮن ﺧﻮد را ﺗﺎ آﺧ‪‬ﺮش ﺑﺎز‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﻫﻤﺴﺎﯾﻪي ﺧﻮد را ﻣﯽآزارﻧﺪ‪ .‬ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺎري‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ؛ اﮔﺮﭼﻪ‬
‫ﺻﺪا‪ ،‬ﺻﺪاي ﺗﻼوت ﻗﺮآن ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﻣﺰاﺣﻤﺘﯽ ﺑﺮاي ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﺎن اﺳﺖ و آﺳﺎﯾﺶ آﻧﺎن‬
‫را ﺑﻪﻫﻢ ﻣﯽزﻧﺪ و اﯾﻦ‪ ،‬ﺣﺮام اﺳﺖ‪.‬‬
‫و اذﯾﺖ و آزار ﻋﻤﻠﯽ‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﺎكروﺑﻪﻫﺎ و زﺑﺎﻟﻪﻫﺎي ﺧﻮد را اﻃﺮاف‬
‫ﺧﺎﻧﻪاش ﺑﯿﻨﺪازﻧﺪ ﯾﺎ ﺑﺎ ﮔﺬاﺷﺘﻦ وﺳﺎﯾﻞ و اﺳﺒﺎب و اﺛﺎﺛﯿﻪ در راﻫﺮو ﯾﺎ دربِ ﺧﺎﻧﻪ‪ ،‬رﻓﺖ‬
‫و آﻣﺪش را دﭼﺎر ﻣﺸﮑﻞ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﻫﺮ ﮐﺎري ﮐﻪ ﺑﺎﻋﺚ اذﯾﺖ و آزار ﻫﻤﺴﺎﯾﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺣﺮام‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻫﻤﺴﺎﯾﻪاش را ﺑﯿﺎزارد‪ ،‬ﻣﺆﻣﻦ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ در اﯾﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ‪،‬‬
‫وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﻻزم ﺑﺮاي ﯾﮏ ﻣﺆﻣﻦ را ﻧﺪارد و از وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﻣﺆﻣﻨﺎن در ﺗﻌﺎﻣﻞ ﺑﺎ‬
‫ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﺎن‪ ،‬ﻣﺤﺮوم اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﺣﺪﯾﺚ دﯾﮕﺮي از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﯿﭻ ﻫﻤﺴﺎﯾﻪاي‪،‬‬
‫ﻫﻤﺴﺎﯾﻪاش را از ﮐﻮﺑﯿﺪن ﻣﯿﺦ ﺑﻪ دﯾﻮار ﻣﺸﺘﺮﮐﺸﺎن ﻣﻨﻊ ﻧﮑﻨﺪ«‪ .‬ﻟﺬا اﮔﺮ ﻫﻤﺴﺎﯾﻪاي‪ ،‬ﻗﺼﺪ‬
‫ﺗﻌﻤﯿﺮ ﺳﻘﻒ ﺧﺎﻧﻪاش و ﯾﺎ ﻧﺼﺐ ﺷﯿﺮواﻧﯽ و دﯾﻮارﮐﻮب را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻫﻤﺴﺎﯾﻪاش‬
‫ﺣﻖ ﻧﺪارد او را از اﯾﻦ ﮐﺎر ﻣﻨﻊ ﻧﻤﺎﯾﺪ؛ زﯾﺮا اﯾﻦ ﮐﺎر‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﺿﺮري ﻧﺪارد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ اﺳﺘﺤﮑﺎم‬
‫ﺧﺎﻧﻪ را ﺑﯿﺶﺗﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﺑﻪوﯾﮋه ﺧﺎﻧﻪﻫﺎي ﻗﺪﯾﻤﯽ ﮐﻪ ﺧﺸﺘﯽ ﺑﻮدﻧﺪ و ﭼﻮب‪ ،‬از ﻓﺮﺳﺎﯾﺶ‬
‫دﯾﻮارهﻫﺎي ﺧﺸﺘﯽ‪ ،‬ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ و اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﻮد ﻫﺮ دوي آنﻫﺎﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا ﻫﯿﭻ‬
‫ﻫﻤﺴﺎﯾﻪاي ﺣﻖ ﻧﺪارد ﻫﻤﺴﺎﯾﻪاش را از ﻧﺼﺐ دﯾﻮارﮐﻮب ﭼﻮﺑﯽ و اﻣﺜﺎل آن ﺑﺮ‬
‫ﺧﺎﻧﻪاش‪ ،‬ﻣﻨﻊ ﮐﻨﺪ‪ .‬و ﺑﻪﻓﺮض اﯾﻦﮐﻪ ﻣﺎﻧﻊ اﯾﻦ ﮐﺎر ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺎز ﻫﻢ ﻫﻤﺴﺎﯾﻪ ﺣﻖ دارد‬
‫ﮐﺎرش را اﻧﺠﺎم دﻫﺪ؛ اﮔﺮﭼﻪ ﻫﻤﺴﺎﯾﻪاش ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»ﭼﺮا ﺷﻤﺎ را ﻣﯽﺑﯿﻨﻢ ﮐﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﻋﻤﻞ ﻧﻤﯽﮐﻨﯿﺪ؟ ﺑﻪ اﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﻦ‪ ،‬اﯾﻦ ﻣﯿﺦ‬
‫را ﺑﻪ ﺷﺎﻧﻪﻫﺎﯾﺘﺎن ﻣﯽﮐﻮﺑﻢ«‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﮐﻨﺎﯾﻪ از ﻋﻤﻞ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ اﺳﺖ‪ .‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬زﻣﺎﻧﯽ‬
‫اﯾﻦ ﺳﺨﻦ را ﮔﻔﺖ ﮐﻪ از ﺳﻮي ﻣﺮوان ﺑﻦ ﺣﮑﻢ‪ ،‬اﻣﯿﺮ ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺑﻮد؛ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ‪ ‬ﺳﺨﻨﯽ ﮐﻪ‬
‫اﻣﯿﺮﻣﺆﻣﻨﺎن‪ ،‬ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب‪ ‬در ﻣﺸﺎﺟﺮهي ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺴﻠﻤﻪ و ﻫﻤﺴﺎﯾﻪاش ﺑﺮ زﺑﺎن‬
‫آورد؛ ﻣﺎﺟﺮا از اﯾﻦ ﻗﺮار ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺴﻠﻤﻪ‪ ،‬ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ آب را ﺑﻪ ﺑﺎﻏﺶ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‬
‫و آبراه از زﻣﯿﻦ ﻫﻤﺴﺎﯾﻪاش ﻣﯽﮔﺬﺷﺖ‪ .‬ﻫﻤﺴﺎﯾﻪاش‪ ،‬ﻣﺎﻧﻊ ﺷﺪ؛ ﺑﺮاي داوري ﻧﺰد‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪104‬‬

‫ﻋﻤﺮ‪ ‬رﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﻋﻤﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﮔﺮ او را از اﯾﻦ ﮐﺎر ﻣﻨﻊ ﮐﻨﯽ‪ ،‬آب را ﺑﺮ روي ﺧﻮدت‬
‫ﺟﺎري ﻣﯽﮐﻨﻢ«‪ .‬و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﻫﻤﺴﺎﯾﻪي ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺴﻠﻤﻪ را ﻣﺠﺒﻮر ﮐﺮد ﮐﻪ ﺣﻖ‬
‫ﻫﻤﺴﺎﯾﻪاش را رﻋﺎﯾﺖ ﮐﻨﺪ؛ زﯾﺮا ﻋﺒﻮرِ آب ﮐﺸﺎورزي‪ ،‬ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺿﺮر ﻧﺪارد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺮاي‬
‫زﻣﯿﻦ و ﺑﺎﻏﯽ ﮐﻪ از آن ﻣﯽﮔﺬرد‪ ،‬ﻣﻔﯿﺪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﻣﺮاﻋﺎت ﺣﻘﻮق ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﺎن و‬
‫ﻧﯿﮑﯽ ﮐﺮدن ﺑﻪ آﻧﺎن در ﺣﺪ اﻣﮑﺎن‪ ،‬واﺟﺐ اﺳﺖ و اذﯾﺖ و آزار ﺑﻪ آﻧﺎن ﺑﻪ ﻫﺮ ﺷﮑﻠﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺣﺮام ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ ﺑﻪ اﷲ و آﺧﺮت‪،‬‬
‫اﯾﻤﺎن دارد‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻤﺴﺎﯾﻪاش ﻧﯿﮑﯽ ﮐﻨﺪ«‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪ -40‬ﺑﺎب‪ :‬ﻧﯿﮑﯽ ﺑﻪ ﭘﺪر و ﻣﺎدر و ﺗﺪاوم ﭘﯿﻮﻧﺪ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪي‬

‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫ُۡۡ َ ۡ‬ ‫َ ۡ ُ ُ ْ َّ َ َ َ ُ ۡ ُ ْ‬
‫�‬‫� َوٱ�َ َ�ٰ َ ٰ‬ ‫�ٔاۖ َو� ِٱ ۡل َ� ٰ ِ َ�يۡن إِ ۡح َ ٰ‬
‫� ٗنا َو�ِذِي ٱلقر ٰ‬ ‫َ ۡٗ‬
‫��وا بِهِۦ ش‬ ‫﴿وٱ�بدوا ٱ� و� � ِ‬
‫ِ‬
‫��ب َوٱبۡن ٱ َّ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫� ُنب َوٱ َّ‬ ‫ُ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫� َ‬ ‫ُۡۡ َ‬ ‫َ‬ ‫َ ۡ‬ ‫َ َۡ َ‬
‫يل‬
‫ِ ِ‬ ‫ب‬ ‫لس‬ ‫ِ‬ ‫ٱ‬ ‫ب‬
‫ِ ِ‬‫ِب‬ ‫ح‬ ‫ا‬ ‫لص‬ ‫ِ‬ ‫ٱ‬ ‫ِ‬ ‫ار‬‫�‬ ‫ٱ‬‫و‬ ‫ٰ‬ ‫ر‬ ‫ق‬ ‫ل‬ ‫ٱ‬ ‫ِي‬ ‫ذ‬ ‫ِ‬ ‫ار‬‫�‬ ‫ٱ‬‫و‬ ‫ِ�‬
‫ِ‬ ‫ك‬ ‫ٰ‬
‫�‬ ‫وٱلم‬
‫ِ‬ ‫َ‬
‫ُ‬ ‫ََ ََ َ‬
‫]اﻟﻨﺴﺎء ‪[٣٦ :‬‬ ‫ت �يۡ َ� ٰ ُن� ۡمۗ﴾‬ ‫ك ۡ‬ ‫وما مل‬
‫و اﷲ را ﭘﺮﺳﺘﺶ ﮐﻨﯿﺪ و ﭼﯿﺰي را ﺑﺎ او ﺷﺮﯾﮏ ﻧﮕﺮداﻧﯿﺪ و ﺑﻪ ﭘﺪر و ﻣﺎدر ﻧﯿﮑﯽ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ و ﻧﯿﺰ ﺑﻪ‬
‫ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪان‪ ،‬و ﯾﺘﯿﻤﺎن‪ ،‬و ﺑﯿﻨﻮاﯾﺎن‪ ،‬و ﻫﻤﺴﺎﯾﻪاي ﮐﻪ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪ اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻫﻤﺴﺎﯾﻪي ﺑﯿﮕﺎﻧﻪ‪ ،‬و‬
‫ﯾﺎر ﻫﻢﻧﺸﯿﻦ و ﻣﺴﺎﻓﺮِ در راهﻣﺎﻧﺪه و آنﮐﻪ ﻣﺎﻟﮑﺶ ﺷﺪهاﯾﺪ‪.‬‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬
‫َ ۡ ۡ َ َ َّ َّ َ َ َ َ َ ۡ ُ‬ ‫َ ٓ ُ َ‬ ‫َ َّ ُ ْ َّ َ َّ‬
‫� ۡم َر� ٗ‬
‫ِيبا ‪﴾١‬‬ ‫� ٱ�ِي � َسا َءلون بِهِۦ وٱ�رحام ۚ إِن ٱ� �ن علي‬ ‫﴿وٱ�قوا ٱ‬
‫]اﻟﻨﺴﺎء‪[١:‬‬
‫و ﺗﻘﻮاي اﷲ را در ﭘﯿﺶ ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم او از ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ درﺧﻮاﺳﺖ ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ و از ﮔﺴﺴﺘﻦ‬
‫راﺑﻄﻪي ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪي ﭘﺮوا ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ‪.‬‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫]اﻟﺮﻋﺪ‪[٢١ :‬‬
‫َ َ َ َ َّ ُ ٓ ُ َ َ‬
‫وصل﴾‬
‫ٓ‬ ‫ُ‬ ‫﴿ َوٱ َّ� َ‬
‫ِين يَ ِصلون ما أمر ٱ� بِهِۦ أن ي‬
‫و ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﻮﻧﺪﻫﺎﯾﯽ را ﮐﻪ اﷲ ﺑﻪ ﺑﺮﻗﺮاري آن دﺳﺘﻮر داده‪ ،‬ﺑﺮﻗﺮار ﻣﯽدارﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ۡ‬
‫ِند َك ٱلك َِ�َ‬ ‫ُ‬
‫� ًنا ۚ إ َّما َ� ۡبل َغ َّن ع َ‬
‫ٰ‬ ‫ۡ َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫ٰ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َّ‬ ‫ٓ‬ ‫َّ‬ ‫ْ‬ ‫ٓ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ۡ‬ ‫َ َ َ ٰ َ ُّ َ َ َّ َ‬
‫ِ‬ ‫﴿وق� ر�ك �� �عبدوا إِ� إِياه و� ِٱل� ِ�ي ِن إِح‬
‫ٗ‬ ‫َ‬ ‫ٗ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ُ ُ َ ٓ َ ۡ َ ُ َ َ َ َ ُ َّ ُ َ ٓ ُ ّ َ َ َ ۡ َ ۡ ُ‬
‫أحدهما أو ِ�هما ف� �قل لهما أ ٖف و� �نهرهما وقل لهما قو� كرِ�ما ‪٢٣‬‬
‫� ُه َما َك َما َر َّ� َيا� َص ِغ ٗ‬ ‫َ ۡ ۡ َ ُ َ َ َ َ ُّ ّ َ َّ ۡ َ َ ُ َّ ّ ۡ َ ۡ‬
‫�� ‪﴾٢٤‬‬ ‫ِ‬ ‫ب ٱر‬ ‫وٱخ ِفض لهما جناح ٱ� ِل مِن ٱلر�ةِ وقل ر ِ‬
‫]اﻹﴎاء‪[٢٤ ،٢٣ :‬‬
‫و ﭘﺮوردﮔﺎرت ﻓﺮﻣﺎن داد ﮐﻪ ﺟﺰ او را ﻋﺒﺎدت و ﭘﺮﺳﺘﺶ ﻧﮑﻨﯿﺪ و ﺑﻪ ﭘﺪر و ﻣﺎدر ﻧﯿﮑﯽ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ‪ .‬و‬
‫ﭼﻮن ﯾﮑﯽ از آنﻫﺎ ﯾﺎ ﻫﺮ دوي آنﻫﺎ ﻧﺰدت ﺑﻪ ﺳﻦ ﭘﯿﺮي رﺳﯿﺪﻧﺪ‪ ،‬ﮐﻮﭼﮏﺗﺮﯾﻦ ﺳﺨﻦ‬
‫ﻧﺎﺧﻮﺷﺎﯾﻨﺪي ﺑﻪ آﻧﺎن ﻣﮕﻮ و ﺑﺮ ﺳﺮﺷﺎن داد ﻣﺰن و ﺑﻪ آﻧﺎن ﺳﺨﻦ ﻧﯿﮑﯽ ﺑﮕﻮ‪ .‬و از روي ﻣﻬﺮﺑﺎﻧﯽ‬
‫ﺑﺎلِ ﻓﺮوﺗﻨﯽ و ﺗﻮاﺿﻌﺖ را ﺑﺮاﯾﺸﺎن ﻓﺮود آور و ﺑﮕﻮ‪ :‬اي ﭘﺮوردﮔﺎرم! ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ در ﮐﻮدﮐﯽ‬
‫ﻣﺮا ﭘﺮورش دادﻧﺪ‪ ،‬آﻧﺎن را ﻣﺸﻤﻮل رﺣﻤﺖ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﮕﺮدان‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪106‬‬

‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َۡ َ‬ ‫ُ‬
‫�لَ ۡت ُه أ ُّم ُهۥ َو ۡه ًنا َ َ ٰ َ ۡ َ َ ُ ُ‬ ‫َ َ َّ ۡ َ ۡ َ‬
‫�� َن ب َ� ٰ ِ َ�يۡهِ َ َ‬
‫� وه ٖن وف ِ� ٰلهۥ ِ� �م ِ‬
‫� أ ِن‬ ‫﴿ووصينا ٱ ِ� ٰ ِ‬
‫َ‬ ‫ۡ ُ‬
‫]ﻟﻘﲈن‪[١٤ :‬‬ ‫ٱشك ۡر ِ� َول َِ� ٰ ِ َ�يۡك﴾‬
‫و ﺑﻪ اﻧﺴﺎن درﺑﺎرهي ﭘﺪر و ﻣﺎدرش ﺳﻔﺎرش ﮐﺮدﯾﻢ؛ ﻣﺎدرش در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ دﭼﺎر ﺿﻌﻒ روزاﻓﺰون‬
‫ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ او ﺑﺎردار ﮔﺸﺖ و ﺗﺎ دو ﺳﺎل ﻫﻢ ﺑﻪ او ﺷﯿﺮ ﻣﯽدﻫﺪ‪) .‬آري؛ ﺑﻪ او ﺳﻔﺎرش ﮐﺮدﯾﻢ( ﮐﻪ‬
‫ﺳﭙﺎسﮔﺰار ﻣﻦ و ﭘﺪر و ﻣﺎدرت ﺑﺎش‪.‬‬
‫َ ُّ ْ‬ ‫ﻟﺖ اﻨﻟَّ‬ ‫َ ُ‬ ‫َ‬
‫ﻌﻤﻞ‬‫ِ‬ ‫اﻟ‬ ‫ي‬‫أ‬ ‫‪:‬‬ ‫‪‬‬ ‫َّ‬
‫ﻲﺒ‬ ‫‪ -٣١٧‬ﻋﻦ أﻲﺑ ﻋﺒﺪ الﺮﻤﺣﻦ ﻋﺒﺪ اﷲ ﺑﻦ مﺴﻌﻮد‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﺳﺄ‬
‫ُ‬ ‫ْ ْ‬ ‫ْ َ ُْ ُ َ‬ ‫َّ ُ‬ ‫َ‬ ‫َأ ُّ‬
‫ﺣﺐ إﻰﻟ اﷲ ﺗﻌﺎﻰﻟ؟ ﻗﺎل‪» :‬الﺼﻼة ﻰﻠﻋ وﻗﺘِﻬﺎ«‪ .‬ﻗﻠﺖ‪َّ � :‬ﻢ أي؟ ﻗﺎل‪» :‬ﺑ ِ ُّﺮ ال َﻮ ِاﺪﻟﻳ ِﻦ«‪ .‬ﻗﻠﺖ‪َّ � :‬ﻢ‬
‫َّ‬ ‫َ ُ‬ ‫َ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬
‫ﺠﻟﻬﺎد ﻲﻓ ﺳبِﻴِﻞ ا�ِ«‪ ] .‬ﹲ‬‫أي؟ ﻗﺎل‪» :‬ا ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ‪ ،‬ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﭘﺮﺳﯿﺪم‪:‬‬
‫ﮐﺪاﻣﯿﻦ ﻋﻤﻞ ﻧﺰد اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﭘﺴﻨﺪﯾﺪهﺗﺮ اﺳﺖ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻧﻤﺎزِ ﺳﺮِ وﻗﺖ«‪ .‬ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﺳﭙﺲ‬
‫ﮐﺪاﻣﯿﻦ ﻋﻤﻞ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻧﯿﮑﯽ ﺑﻪ ﭘﺪر و ﻣﺎدر«‪ .‬ﺳﺆال ﮐﺮدم‪ :‬ﺳﭙﺲ ﭼﻪ ﻋﻤﻠﯽ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»ﺟﻬﺎد در راه اﷲ«‪.‬‬
‫ً َّ َ ْ َ َ ُ‬ ‫ﻮل اﷲِ‪» :‬ﻻ َ�ْﺰي َ ٌ‬
‫َ َ َ ُ ُ‬
‫�ﺪهُ مﻠﻮ�‪،‬‬
‫واﺪﻟا إِﻻ أن ِ‬
‫وﺪﻟ ِ‬ ‫ِ‬ ‫‪ -٣١٨‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳ‬
‫) ‪(2‬‬ ‫ََْ َ َ ََْ َ ُ‬
‫ﻓيﺸﺮﺘِ�ﻪ ‪�،‬ﻴﻌﺘِﻘﻪ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﯿﭻ ﻓﺮزﻧﺪي‪ ،‬ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺣﻖ‬
‫ﭘﺪرش را ادا ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ ﭘﺪرش را ﺑﺮدهي ﮐﺴﯽ ﺑﺒﯿﻨﺪ و او را ﺧﺮﯾﺪاري و آزاد‬
‫ﮐﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ ،/‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﺑﺎب ﻧﯿﮑﯽ ﺑﻪ ﭘﺪر و ﻣﺎدر و رﻋﺎﯾﺖ ﭘﯿﻮﻧﺪ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪي«‪.‬‬
‫ْ‬
‫وي‪ ،‬ﺑﻪﭘﯿﺮوي از ﻣﺘﻮن و دادهﻫﺎي ﺷﺮﻋﯽ‪ ،‬از ﻧﯿﮑﯽ ﺑﻪ ﭘﺪر و ﻣﺎدر‪ ،‬ﺑﻪ »ﺑِ ُّﺮ ال َﻮ ِاﺪﻟﻳْ ِﻦ« و از‬
‫ﭘﯿﻮﻧﺪ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪي ﺑﻪ »ﺻﻠﻪي رﺣﻢ« ﺗﻌﺒﯿﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﻧﯿﮑﯽ ﺑﻪ ﭘﺪر و ﻣﺎدر‪ ،‬از‬
‫ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ و ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ ﻋﺒﺎدتﻫﺎﺳﺖ و ﭘﺲ از اﻃﺎﻋﺖ از اﷲ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش‪ ،‬در ردهي‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪527 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.85 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1510 :‬‬
 ‫‪107‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻧﯿﮑﯽ ﺑﻪ ﭘﺪر و ﻣﺎدر و ﺗﺪاوم ﭘﯿﻮﻧﺪ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪي‬

‫دوم اﻫﻤﯿﺖ ﻗﺮار دارد‪ .‬ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ ﻣﺆﻟﻒ‪ ،/‬آﯾﻪﻫﺎي ﻓﺮاواﻧﯽ در‬
‫اﯾﻦ ﺑﺎره ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﻪي اﯾﻦ آﯾﺎت‪ ،‬ﻧﺸﺎنﮔﺮ ﺣﻘﻮق ﺑﺰرﮔﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﺪر و ﻣﺎدر‬
‫ﺑﺮ ﻓﺮزﻧﺪان ﺧﻮد دارﻧﺪ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺨﺘﯽﻫﺎﯾﯽ اﺷﺎره ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺎدر ﺑﺮاي‬
‫ﻓﺮزﻧﺪش ﻣﺘﺤﻤﻞ ﻣﯽﺷﻮد؛ ﻣﺎدر از زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺎردار ﻣﯽﮔﺮدد ﺗﺎ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ وﺿﻊ ﺣﻤﻞ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬دﭼﺎر ﺿﻌﻒ روزاﻓﺰون ﻣﯽﺷﻮد ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﺳﺨﺘﯽﻫﺎي زاﯾﻤﺎن را ﭘﺸﺖ ﺳﺮ‬
‫ﻣﯽﮔﺬارد و ﭘﺲ از ﺗﺤﻤﻞ اﯾﻦﻫﻤﻪ ﺳﺨﺘﯽ‪ ،‬ﻓﺮزﻧﺪش را ﺑﻪ دﻧﯿﺎ ﻣﯽآورد‪ .‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ‬
‫اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ُ ٗ‬ ‫َ‬ ‫ُ ٗ‬ ‫َََ ُ‬
‫]اﻷﺣﻘﺎف‪[١٥ :‬‬ ‫�ل ۡت ُه أ ُّم ُهۥ ك ۡرها َو َوض َع ۡت ُه ك ۡرها﴾‬‫﴿‬
‫ﻣﺎدرش ﺑﺎ ﺗﺤﻤﻞ رﻧﺞ و ﺳﺨﺘﯽ ﺑﻪ او ﺑﺎردار ﺷﺪ و ﺑﺎ رﻧﺞ و ﺳﺨﺘﯽ‪ ،‬او را ﺑﻪ دﻧﯿﺎ آورد‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﺳﺨﺖﺗﺮﯾﻦ دوران زﻧﺪﮔﯽ ﭘﺪر و ﻣﺎدر را ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫َ َ ۡ َ َ َ ُ ٓ َ َ ُ َ َ َ ُ َّ ٓ ُ ّ‬ ‫َُ‬
‫﴿إ ِ َّما َ� ۡبلغ َّن عِندك ٱلك‬
‫ِ� أ َح ُده َما أ ۡو ِ�ه َما ف� �قل ل ُه َما أ ٖف﴾ ]اﻹﴎاء‪ [٢٣ :‬ﯾﻌﻨﯽ‪:‬‬
‫»و ﭼﻮن ﯾﮑﯽ از آنﻫﺎ ﯾﺎ ﻫﺮ دوي آنﻫﺎ ﻧﺰدت ﺑﻪ ﺳﻦ ﭘﯿﺮي رﺳﯿﺪﻧﺪ‪ ،‬ﮐﻮﭼﮏﺗﺮﯾﻦ‬
‫ﺳﺨﻦ ﻧﺎﺧﻮﺷﺎﯾﻨﺪي ﺑﻪ آﻧﺎن ﻧﮕﻮ«‪ .‬زﯾﺮا وﻗﺘﯽ ﭘﺪر و ﻣﺎدر‪ ،‬ﭘﯿﺮ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺿﻌﯿﻒ و ﻧﺎﺗﻮان‬
‫ﺷﺪه‪ ،‬ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ‪ ‬ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺸﺎن ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ؛ ﺑﺎ اﯾﻦ ﺣﺎل‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل دﺳﺘﻮر ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ‬
‫ﮐﻮﭼﮏﺗﺮﯾﻦ ﺳﺨﻦ ﻧﺎﺧﻮﺷﺎﯾﻨﺪي ﺑﻪ آنﻫﺎ ﻧﮕﻮ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ آنﻫﺎ ﻧﮕﻮ ﮐﻪ از دﺳﺖ ﺷﻤﺎ‬
‫ﺧﺴﺘﻪ ﺷﺪم‪ .‬ﺑﻠﮑﻪ رﻓﺘﺎر ﻧﯿﮏ و ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه اي ﺑﺎ آﻧﺎن داﺷﺘﻪ ﺑﺎش و وﻗﺘﯽ ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‬
‫ﯾﺎ ﺑﻬﺎﻧﻪﺟﻮﯾﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮ ﺳﺮِﺷﺎن ﻓﺮﯾﺎد ﻧﺰن‪َ ﴿ :‬وقُل ل َّ ُه َما قَ ۡو ٗ� َكر ٗ‬
‫�ما ‪ ﴾٢٣‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬و ﺑﻪ‬‫ِ‬
‫آﻧﺎن‪ ،‬ﺳﺨﻦ ﻧﯿﮑﯽ ﺑﮕﻮ«‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ ﭘﺎﺳﺨﺸﺎن را ﺑﻪﻧﯿﮑﯽ ﺑﺪه؛ ﭼﻮن ﺣﻖ زﯾﺎدي ﺑﺮ‬
‫ﺗﻮ دارﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﺆﻟﻒ‪ ،/‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد‪ ‬از‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬ﮐﺪاﻣﯿﻦ ﻋﻤﻞ ﻧﺰد اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﭘﺴﻨﺪﯾﺪهﺗﺮ اﺳﺖ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻧﻤﺎزِ ﺳﺮِ‬
‫وﻗﺖ«‪ .‬و ﺑﺎز ﺳﺆال ﮐﺮد‪ :‬ﺳﭙﺲ ﮐﺪاﻣﯿﻦ ﻋﻤﻞ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻧﯿﮑﯽ ﺑﻪ ﭘﺪر و ﻣﺎدر«‪ .‬ﭘﺮﺳﯿﺪ‪:‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﭼﻪ ﻋﻤﻠﯽ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺟﻬﺎد در راه اﷲ«‪ .‬ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﯿﮑﯽ ﺑﻪ ﭘﺪر و ﻣﺎدر را‬
‫ﭘﯿﺶ از ﺟﻬﺎد در راه اﷲ ذﮐﺮ ﮐﺮد‪ .‬اﮔﺮ اﺑﻦﻣﺴﻌﻮد‪ ‬ﺑﯿﺶ از اﯾﻦ ﻫﻢ ﺳﺆال ﻣﯽﮐﺮد‪،‬‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﭘﺎﺳﺨﺶ را ﺑﻪروﺷﻨﯽ ﻣﯽداد‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪108‬‬

‫اﯾﻦ‪ ،‬ﻧﺸﺎنﮔﺮ اﻫﻤﯿﺖ ﻧﯿﮑﯽ ﺑﻪ ﭘﺪر و ﻣﺎدر اﺳﺖ‪ .‬ﻧﯿﮑﯽ ﺑﻪ ﭘﺪر و ﻣﺎدر‪ ،‬داﻣﻨﻪي‬
‫ﮔﺴﺘﺮدهاي دارد ﮐﻪ ﺷﺎﻣﻞ ﺧﻮشرﻓﺘﺎري و ﺧﻮشزﺑﺎﻧﯽ ﺑﺎ آﻧﺎن و ﻧﯿﺰ ﺣﻤﺎﯾﺖ ﻣﺎﻟﯽ از‬
‫آنﻫﺎﺳﺖ؛ اﻟﺒﺘﻪ در ﺣﺪ ﺗﻮان‪ .‬زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل دﺳﺘﻮر داده اﺳﺖ‪ :‬ﺗﺎ آنﺟﺎ ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﺪ‪،‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ در ﺣﺪ ﺗﻮان ﺧﻮد‪ ،‬ﺗﻘﻮا ﭘﯿﺸﻪ ﮐﻨﯿﺪ‪ .‬در ﺑﺮاﺑﺮِ ﻧﯿﮑﯽ ﺑﻪ ﭘﺪر و ﻣﺎدر‪ ،‬ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ از آنﻫﺎ‬
‫ﻗﺮار دارد‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬دوﻣﯿﻦ ﺣﺪﯾﺚ ذﮐﺮ ﮐﺮده ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻫﯿﭻ‬
‫ﻓﺮزﻧﺪي‪ ،‬ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺣﻖ ﭘﺪرش را ادا ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ ﭘﺪرش را ﺑﺮدهي ﮐﺴﯽ ﺑﺒﯿﻨﺪ و او‬
‫را ﺧﺮﯾﺪاري و آزاد ﮐﻨﺪ«‪ .‬زﯾﺮا ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﭘﺪرش را از ﻗﯿﺪ ﺑﺮدﮔﯽ اﻧﺴﺎن‪ ،‬آزاد ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬ﭘﺪرش را ﺑﺮدهي ﮐﺴﯽ ﺑﺒﯿﻨﺪ و او را‬
‫ﺧﺮﯾﺪاري ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺪرش در ﻗﯿﺪ ﺑﺮدﮔﯽ او درﻣﯽآﯾﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ ﭘﺲ از ﭘﺮداﺧﺖ ﭘﻮل‬
‫آزادياش‪ ،‬ﭘﺪرش آزاد ﻣﯽﺷﻮد و ﻧﯿﺎزي ﺑﻪ اﯾﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻓﺮزﻧﺪ‪ ،‬آزادي ﭘﺪرش را‬
‫اﻋﻼم ﮐﻨﺪ؛ ﻣﺎدر ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦ ﺣﮑﻢ را دارد‪ .‬و اﯾﻦ‪ ،‬ﻧﺸﺎندﻫﻨﺪهي ﻋﻈﻤﺖ ﺣﻘﻮق ﭘﺪر و‬
‫ﻣﺎدر اﺳﺖ‪.‬‬
‫***‬
‫َُْ ْ ْ‬ ‫َّ ْ‬ ‫َ ْ َ َ ُْ‬ ‫ً َ َّ ُ َ‬
‫‪ -٣١٩‬وﻋﻨﻪ أﻳﻀﺎ‪ ‬أن َرﺳﻮل اﷲِ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﻣﻦ ﺎﻛن ﻳﺆﻣ ُِﻦ ﺑِﺎ�ِ واﻴﻟ ْﻮ ِم اﻵﺧِﺮ‪ ،‬ﻓﻠﻴﻜ ِﺮم‬
‫َّ ْ‬ ‫َ ْ َ َ ُْ‬ ‫َ‬ ‫َْ ْ‬ ‫َّ ْ‬ ‫َ ْ َ ُْ‬ ‫َ َْ‬
‫ﺿﻴﻔﻪ‪َ ،‬وﻣﻦ ﺎﻛن ﻳﺆﻣ ُِﻦ ﺑِﺎ�ِ واﻴﻟﻮم اﻵﺧِﺮ‪ ،‬ﻓﻠﻴﺼﻞ َر ِﻤﺣﻪ‪َ ،‬وﻣﻦ ﺎﻛن ﻳﺆﻣ ُِﻦ ﺑِﺎ� َواﻴﻟ ْﻮ ِم‬
‫ُ ْ‬ ‫ًَ‬ ‫ْ ُْ‬
‫) ‪(1‬‬
‫اﻵﺧِﺮ‪ ،‬ﻓﻠﻴﻘﻞ ﺧ�ا أ ْو ِ َﻴﻟﺼﻤﺖ«‪ ] .‬ﹲ‬
‫ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ ﺑﻪ‬
‫اﷲ و روز ﻗﯿﺎﻣﺖ اﯾﻤﺎن دارد‪ ،‬ﻣﻬﻤﺎﻧﺶ را ﮔﺮاﻣﯽ ﺑﺪارد؛ ﻫﺮﮐﺲ ﺑﻪ اﷲ و آﺧﺮت اﯾﻤﺎن‬
‫دارد‪ ،‬ﺑﺎ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪاﻧﺶ ارﺗﺒﺎط داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﻫﺮﮐﺲ ﺑﻪ اﷲ و آﺧﺮت اﯾﻤﺎن دارد‪ ،‬ﯾﺎ‬
‫ﺳﺨﻦ ﻧﯿﮏ ﺑﮕﻮﯾﺪ ﯾﺎ ﺳﺎﮐﺖ ﺑﺎﺷﺪ«‪.‬‬
‫َ َ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ ْ ُ ْ‬ ‫َّ َ َ َ‬
‫‪ -٣٢٠‬وﻋﻨﻪ ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ ‪» :‬إِن اﷲ �ﻌﺎﻰﻟ ﺧﻠﻖ اﺨﻟﻠﻖ ﺣﻰﺘ إِذا ﻓ َﺮغ ﻣِﻨﻬﻢ‬
‫َ َ ْ ََ َْ َ َ ْ َ َ َ ْ‬ ‫َْ‬ ‫َ‬ ‫َُ ُ َْ‬ ‫ََ َ‬ ‫َ َ‬
‫ﺿ� أن أ ِﺻﻞ ﻣﻦ‬ ‫الﺮﺣِﻢ‪� ،‬ﻘﺎﻟﺖ‪ :‬ﻫﺬا ﻣﻘﺎم اﻟﻌﺎﺋ ِ ِﺬ ﺑِﻚ ﻣ َِﻦ اﻟﻘ ِﻄﻴﻌﺔِ؛ ﻗﺎل‪� :‬ﻌﻢ أﻣﺎ ﺗﺮ‬
‫ﺖ َّ‬
‫ﻗﺎﻣ ِ‬
‫ْ‬ ‫َ َ ُ ُ‬ ‫َ َ‬ ‫ََ‬ ‫ََْ َ َ ْ ََ َ‬ ‫َ َ‬
‫َوﺻﻠﻚ‪َ ،‬وأ�ﻄﻊ ﻣﻦ �ﻄﻌﻚ؟ ﻗﺎﻟﺖ‪ :‬ﺑ�‪ ،‬ﻗﺎل ﻓﺬل ِﻚ لﻚ«‪ ،‬ﺛﻢ ﻗﺎل َرﺳﻮل اﷲِ‪» :‬اﻗﺮءوا إِن‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪6138 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.47 :‬‬

 ‫‪109‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻧﯿﮑﯽ ﺑﻪ ﭘﺪر و ﻣﺎدر و ﺗﺪاوم ﭘﯿﻮﻧﺪ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪي‬
‫ُ َ َ‬ ‫ۡ َ ِ َ َُ ّ ُ ْٓ َۡ َ َ ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ َّ َ ُ ۡ‬ ‫َ ۡ َ‬
‫ام� ۡم ‪ ٢٢‬أ ْو ٰٓ��ِك‬ ‫ِﺷئﺘﻢ‪َ �﴿ :‬هل ع َس ۡي ُت ۡم إِن ت َو ۡ� ُت ۡم أن �فس ُِدوا ِ� ٱ��ض و�ق ِطعوا أرح‬
‫ُ‬
‫َّ َ َ َ َ ُ ُ َّ ُ َ َ َ َّ ُ ۡ َ َ ۡ َ ٰٓ َ َ ُ‬
‫) ‪(1‬‬
‫� �بۡ� ٰ َره ۡم ‪ ] ﴾٢٣‬ﹲ‬
‫ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬ ‫ٱ�ِين لعنهم ٱ� فأصمهم وأ�‬
‫ُُ‬ ‫ْ ََ‬ ‫ُْ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ‬ ‫ُ‬
‫ﻌﻚ ﻗﻄﻌﺘﻪ«‪.‬‬ ‫ﻚ‪َ ،‬وﺻﻠﺘﻪ‪ ،‬وﻣﻦ �ﻄ ِ‬ ‫و� رواﻳﺔ لﻠﺒﺨﺎري‪ :‬ﻓﻘﺎل اﷲ ﺗﻌﺎﻰﻟ‪» :‬ﻣﻦ َوﺻﻠ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬آﻓﺮﯾﺪهﻫﺎﯾﺶ را ﺧﻠﻖ‬
‫ﮐﺮد؛ ﭘﺲ از اﯾﻦﮐﻪ آﻓﺮﯾﻨﺶ آنﻫﺎ را ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺎن رﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬ر‪‬ﺣ‪‬ﻢ )ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪي( ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ و‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪام ﺗﺎ از ﻗﻄﻊ ﭘﯿﻮﻧﺪ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪي ﺑﻪ ﺗﻮ ﭘﻨﺎه ﺑﺒﺮم‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬آﯾﺎ‬
‫راﺿﯽ ﻧﯿﺴﺘﯽ ﺑﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﻫﺮﮐﺲ ﺗﻮ را وﺻﻞ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎ او ﭘﯿﻮﻧﺪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻢ )و او را ﺑﻪ‬
‫رﺣﻤﺖ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺮﺳﺎﻧﻢ( و ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬ﺗﻮ را ﻗﻄﻊ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎ او ﻗﻄﻊ راﺑﻄﻪ ﮐﻨﻢ )و او را از‬
‫رﺣﻤﺖ ﺧﻮﯾﺶ دور ﺑﮕﺮداﻧﻢ؟( ﭘﺎﺳﺦ داد‪ :‬ﺑﻠﯽ؛ )اﷲ( ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﯾﻦ ﺣﻖ‪ ،‬ﺑﺮاي ﺗﻮ‬
‫ﻣﺤﻔﻮظ اﺳﺖ«‪ .‬ﺳﭙﺲ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» (2 ) :‬اﮔﺮ ﺧﻮاﺳﺘﯿﺪ‪ ،‬اﯾﻦ آﯾﺎت را ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ‪:‬‬
‫ُ َ َ‬ ‫َ َ َّ ۡ ُ ۡ َ ُ ۡ ُ ْ ۡ َ ِ َ ُ َ ّ ُ ٓ ْ َ ۡ َ َ ُ‬ ‫َ ۡ َ‬
‫ام� ۡم ‪ ٢٢‬أ ْو ٰٓ��ِك‬ ‫﴿� َهل ع َس ۡي ُت ۡم إِن تو�تم أن �فسِدوا ِ� ٱ��ض و�ق ِطعوا أرح‬
‫َّ َ َ َ َ ُ ُ َّ ُ َ َ َ َّ ُ ۡ َ َ ۡ َ ٰٓ َ َ ُ‬
‫]ﳏﻤﺪ ‪[٢٣ ،٢٢ :‬‬ ‫� �بۡ� ٰ َره ۡم ‪﴾٢٣‬‬ ‫ٱ�ِين لعنهم ٱ� فأصمهم وأ�‬
‫ﭼﻪ ﺑﺴﺎ آنﮔﺎه ﮐﻪ ﺳﺮﭘﺮﺳﺖ )اﻣﻮر ﻣﺮدم( ﺷﻮﯾﺪ‪ ،‬در زﻣﯿﻦ ﺑﻪ ﻓﺴﺎد و ﺗﺒﻬﮑﺎري ﺑﭙﺮدازﯾﺪ و راﺑﻄﻪ‬
‫ﺑﺎ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪاﻧﺘﺎن را ﻗﻄﻊ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ‪ .‬اﷲ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﺎﻧﯽ را ﻧﻔﺮﯾﻦ )و از رﺣﻤﺘﺶ دور( ﻧﻤﻮده و‬
‫)ﮔﻮشﻫﺎي( آﻧﺎن را ﮐﺮ و ﭼﺸﻤﺎﻧﺸﺎن را ﮐﻮر ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫در رواﯾﺘﯽ دﯾﮕﺮ از ﺑﺨﺎري آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺗﻮ را وﺻﻞ ﮐﻨﺪ‬
‫) ‪(3‬‬
‫و ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬ﺗﻮ )راﺑﻄﻪي‬ ‫)ﺣﻖ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪي را ادا ﻧﻤﺎﯾﺪ( ﺑﻪ او ﻣﯽﭘﯿﻮﻧﺪم؛‬
‫) ‪(4‬‬
‫ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪي( را ﻗﻄﻊ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎ او ﻗﻄﻊ راﺑﻄﻪ ﻣﯽﮐﻨﻢ«‪.‬‬
‫َ ْ َ َ ُّ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ٌُ‬
‫ﺎس‬ ‫ﺎء َرﺟﻞ إﻰﻟ رﺳﻮل اﷲِ‪ ‬ﻓﻘﺎل‪ :‬ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲ! ﻣﻦ أﺣﻖ اﻨﻟَّ ِ‬ ‫‪ -٣٢١‬وﻋﻨﻪ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﺟ‬
‫ﻚ« ﻗﺎل‪�ُ :‬ﻢَّ‬ ‫ُ ُّ َ‬ ‫ُ َّ َ‬ ‫ُ ُّ َ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫ُ ُّ‬ ‫َ َ َ‬ ‫ﺤﺑُ‬
‫ﺴﻦ ﺻﺤﺎﺑﻲﺘ؟ ﻗﺎل‪» :‬أﻣﻚ«‪ .‬ﻗﺎل‪� :‬ﻢ ﻣﻦ؟ ﻗﺎل‪» :‬أﻣﻚ«‪ .‬ﻗﺎل‪� :‬ﻢ ﻣﻦ؟ ﻗﺎل‪» :‬أﻣ‬ ‫ِ‬
‫َُ َ‬ ‫َ‬
‫) ‪(5‬‬
‫ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬‫ﻣﻦ؟ ﻗﺎل‪» :‬أﺑﻮك«‪ ] .‬ﹲ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪ (5987 ،4831) :‬و ‪...‬؛ ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2554 :‬‬
‫)‪ (2‬در رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري‪ ،‬اﯾﻦ ﻋﺒﺎرت‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮانِ ﺳﺨﻦِ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ذﮐﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪] .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬
‫)‪ (3‬ﯾﻌﻨﯽ او را از رﺣﻤﺖ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺮﺧﻮردار ﻣﯽﺳﺎزم‪.‬‬
‫)‪ (4‬ﯾﻌﻨﯽ او را از رﺣﻤﺖ ﺧﻮﯾﺶ ﻣﺤﺮوم ﻣﯽﮔﺮداﻧﻢ‪.‬‬
‫)‪ (5‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪5971 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2548:‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪110‬‬
‫ُ‬ ‫ُ ُّ َ ُ ُ ُّ‬ ‫ُّ ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ ْ َ َ ُّ‬
‫و� رواﻳﺔ ‪ :‬ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲ! ﻣﻦ أﺣﻖ اﻨﻟﺎس ِﺤﺑُﺴﻦ الﺼﺤﺒﺔ؟ ﻗﺎل‪» :‬أﻣﻚ � َّﻢ أﻣﻚ‪َّ � ،‬ﻢ‬
‫ُ ََْ َ ََْ َ‬ ‫َّ َ‬ ‫ُ ُّ‬
‫ﺛﻢ أﺑﺎك‪َّ � ،‬ﻢ أدﻧﺎك أدﻧﺎك«‪.‬‬ ‫أﻣﻚ‪،‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﺮدي ﻧﺰد رﺳﻮلاﷲ‪ ‬آﻣﺪ و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭼﻪ ﮐﺴﯽ ﺑﯿﺶ‬
‫از دﯾﮕﺮان‪ ،‬ﺳﺰاوار اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ او ﺧﻮشرﻓﺘﺎر ﺑﺎﺷﻢ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﺎدرت«‪ .‬دوﺑﺎره ﭘﺮﺳﯿﺪ‪:‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﭼﻪ ﮐﺴﯽ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﺎدرت«‪ .‬ﺑﺎز ﺳﺆال ﮐﺮد‪ :‬ﺳﭙﺲ ﭼﻪ ﮐﺴﯽ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﺎدرت«‪.‬‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬آنﮔﺎه ﭼﻪ ﮐﺴﯽ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﭘﺪرت«‪.‬‬
‫و در رواﯾﺘﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ‪) :‬آن ﻣﺮد ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ (:‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﭼﻪ ﮐﺴﯽ ﺑﯿﺶ از ﻫﻤﻪي‬
‫ﻣﺮدم‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﻮشرﻓﺘﺎري ﻣﻦ ﺳﺰاوارﺗﺮ اﺳﺖ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﺎدرت‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﻣﺎدرت‪ ،‬ﺳﭙﺲ‬
‫ﻣﺎدرت‪ ،‬و آنﮔﺎه ﺑﻪ ﭘﺪرت ﻧﯿﮑﯽ ﮐﻦ و ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺑﻪ ﻫﺮﮐﺲ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﻮ ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮ‬
‫اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫اﯾﻦ دو ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬درﺑﺎرهي ﺟﺎﯾﮕﺎه و اﻫﻤﯿﺖ واﻻي ﺻﻠﻪي رﺣﻢ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﯿﺶﺗﺮ اﯾﻦ‬
‫ﻧﮑﺘﻪ را ﺑﯿﺎن ﮐﺮدم ﮐﻪ ﻣﻨﻈﻮر از ﺻﻠﻪي رﺣﻢ‪ ،‬ارﺗﺒﺎط ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪيﺳﺖ و اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋ‪‬ﺮف‬
‫ﻣﺮدم و ﻋﺎدتِ آنﻫﺎ ﺑﺴﺘﮕﯽ دارد؛ زﯾﺮا ﭼﻨﺪ و ﭼﻮن ﭘﯿﻮﻧﺪ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪي و ﺣﺪ و‬
‫اﻧﺪازهي آن در ﮐﺘﺎب و ﺳﻨﺖ‪ ،‬ﺑﯿﺎن ﻧﺸﺪه و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺷﺮط و ﻗﯿﺪي ﺑﺮاي آن ذﮐﺮ ﻧﮑﺮده‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﻣﻮاردي ﭼﻮن ﺧﻮرد و ﻧﻮش ﯾﺎ ﻫﻢﺳﻔﺮه ﺑﻮدن و ﯾﺎ زﻧﺪﮔﯽ در‬
‫ﯾﮏ ﻣﺴﮑﻦ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺷﺮاﯾﻂ ﭘﯿﻮﻧﺪ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪي‪ ،‬ﻣﻄﺮح ﻧﯿﺴﺖ و اﯾﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﺑﻪ ﻋﺮف‬
‫ﻣﺮدم ﺑﺴﺘﮕﯽ دارد؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺻﻠﻪي رﺣﻢ‪ ،‬ﻫﻤﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻋﺮف ﻣﺮدم‪ ،‬ارﺗﺒﺎط و ﭘﯿﻮﻧﺪ‬
‫ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪي ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﻮد و در ﻣﻘﺎﺑﻞ‪ ،‬آنﭼﻪ ﻣﺮدم ﻗﻄﻊ راﺑﻄﻪ ﺑﺪاﻧﻨﺪ‪ ،‬ﺑﯽﺗﻮﺟﻬﯽ ﺑﻪ‬
‫ﺻﻠﻪي رﺣﻢ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽ رود؛ اﯾﻦ‪ ،‬ﯾﮏ اﺻﻞ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﺎﻧﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﻋﺮف ﻣﺮدم در اﯾﻦ ﺑﺎره ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي از ﻣﯿﺎن ﺑﺮود ﯾﺎ ﺧﺮاب ﺷﻮد‬
‫ﮐﻪ ﺑﻪ ارﺗﺒﺎط ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪي اﻫﻤﯿﺖ ﻧﺪﻫﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﻋﺮﻓﯽ اﻋﺘﺒﺎر ﻧﺪارد؛ زﯾﺮا ﭼﻨﯿﻦ ﻋﺎدﺗﯽ‪،‬‬
‫ﯾﮏ ﻋﺮف ﯾﺎ ﻋﺎدت ﻏﯿﺮاﺳﻼﻣﯽﺳﺖ‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ اﻣﺮوزه در ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﻏﯿﺮاﺳﻼﻣﯽ ﺑﻪ‬
‫ﺧﺎﻧﻮادهﻫﺎﯾﺸﺎن اﻫﻤﯿﺖ ﻧﻤﯽدﻫﻨﺪ و ﭼﻪﺑﺴﺎ اﻋﻀﺎي ﯾﮏ ﺧﺎﻧﻮاده ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ را‬
‫ﻧﻤﯽﺷﻨﺎﺳﻨﺪ! ﮔﺎه ﻓﺮزﻧﺪ‪ ‬ﯾﮏ ﻣﺮد‪ ،‬ﺑﺰرگ ﻣﯽﺷﻮد و ﭘﺪرش را ﻧﻤﯽﺷﻨﺎﺳﺪ و ﺑﺎ ﻫﻢ ﺑﯿﮕﺎﻧﻪ‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ! دﻟﯿﻠﺶ‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ آنﻫﺎ ﺑﻪ ارﺗﺒﺎط ﺧﺎﻧﻮادﮔﯽ و ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪي‪ ،‬اﻫﻤﯿﺖ‬
 ‫‪111‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻧﯿﮑﯽ ﺑﻪ ﭘﺪر و ﻣﺎدر و ﺗﺪاوم ﭘﯿﻮﻧﺪ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪي‬

‫ﻧﻤﯽدﻫﻨﺪ و ﻣﻌﻨﺎ و ﻣﻔﻬﻮم ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﯽ را ﻧﻤﯽداﻧﻨﺪ و رواﺑﻂ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ آنﻫﺎ‪ ،‬ﺧﺸﮏ‪ ،‬ﭘﻮچ‬
‫و ﻓﺎﺳﺪ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﮐﻔﺮ‪ ،‬آنﻫﺎ و ﻫﻤﻪي ارزشﻫﺎي اﺧﻼﻗﯽ آﻧﺎن را از ﻣﯿﺎن ﺑﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﺳﺨﻦِ ﻣﺎ‪ ،‬درﺑﺎرهي ﺟﺎﻣﻌﻪي اﺳﻼﻣﯽ ﻣﺘﻌﻬﺪيﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ارزشﻫﺎي دﯾﻨﯽ و اﺧﻼﻗﯽ‬
‫اﻫﻤﯿﺖ ﻣﯽدﻫﺪ؛ از اﯾﻦرو آنﭼﻪ در ﻋﺮف ﭼﻨﯿﻦ ﺟﺎﻣﻌﻪاي‪ ،‬ﺻﻠﻪي رﺣﻢ ﻣﺤﺴﻮب ﺷﻮد‪،‬‬
‫ﻫﻤﺎن ﺻﻠﻪي رﺣﻢ ﯾﺎ ﭘﯿﻮﻧﺪ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪيﺳﺖ و آنﭼﻪ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺟﺎﻣﻌﻪ آن را ﻗﻄﻊ‬
‫راﺑﻄﻪي ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪي ﺑﺪاﻧﻨﺪ‪ ،‬ﻗﻄﻊ اﯾﻦ ﭘﯿﻮﻧﺪ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ‪.‬‬
‫در ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﺑﺎ ﮐﺴﯽ ﭘﯿﻮﻧﺪ دارد و او‬
‫را از رﺣﻤﺖ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪ ﻣﯽﺳﺎزد ﮐﻪ ﺣﻖ ﭘﯿﻮﻧﺪ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪي را ﺑﻪﺟﺎي آور‪‬د و‬
‫ﭘﯿﻮﻧﺪش را ﺑﺎ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﻮﻧﺪ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪي را ﻗﻄﻊ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻗﻄﻊ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ و او را از‬
‫رﺣﻤﺖ ﺧﻮد‪ ،‬ﻣﺤﺮوم ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ‪ .‬ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬ﺧﻮاﻫﺎنِ ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ ﭘﺮوردﮔﺎر ﺧﻮﯾﺶ اﺳﺖ؛‬
‫ﭘﺲ ﺣﻖ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪي را ادا ﮐﻨﯿﺪ و اﮔﺮ ﻣﺎﯾﻠﯿﺪ ﮐﻪ اﷲ ﺑﺎ ﺷﻤﺎ ﻗﻄﻊ راﺑﻄﻪ ﮐﻨﺪ‪ ،‬راﺑﻄﻪي‬
‫ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪي ﺧﻮد را ﻗﻄﻊ ﮐﻨﯿﺪ؛ اﯾﻦ‪ ،‬ﻣﺠﺎزاﺗﯽ درﺧﻮرِ ﻗﻄﻊ راﺑﻄﻪي ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪيﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﻫﺮﭼﻪ ﺗﻮﺟﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ اداي اﯾﻦ ﺣﻖ‪ ،‬ﺑﯿﺶﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ارﺗﺒﺎﻃﺶ ﺑﺎ اﷲ اﺳﺘﻮارﺗﺮ اﺳﺖ و‬
‫ﻫﺮﭼﻪ در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬از اﺟﺮ و ﺛﻮاب او ﮐﺎﺳﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﯽﮔﻤﺎن اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﯿﭻﮐﺲ ﺳﺘﻢ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬اﯾﻦ دو آﯾﻪ ذﮐﺮ ﮐﺮده ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫َ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َّ ۡ ُ ۡ َ ُ ۡ ُ ْ ۡ َ ِ َ ُ َ ّ ُ ٓ ْ ۡ َ َ ُ‬
‫َ‬ ‫َ ۡ َ‬
‫ام� ۡم ‪ ٢٢‬أ ْو ٰٓ��ِك‬ ‫﴿� َهل ع َس ۡي ُت ۡم إِن تو�تم أن �فسِدوا ِ� ٱ��ض و�ق ِطعوا أرح‬
‫َّ َ َ َ َ ُ ُ َّ ُ َ َ َ َّ ُ ۡ َ َ ۡ َ ٰٓ َ َ ُ‬
‫]ﳏﻤﺪ ‪[٢٣ ،٢٢ :‬‬ ‫� �بۡ� ٰ َره ۡم ‪﴾٢٣‬‬ ‫ٱ�ِين لعنهم ٱ� فأصمهم وأ�‬
‫ﭼﻪ ﺑﺴﺎ آنﮔﺎه ﮐﻪ ﺳﺮﭘﺮﺳﺖ )اﻣﻮر ﻣﺮدم( ﺷﻮﯾﺪ‪ ،‬در زﻣﯿﻦ ﺑﻪ ﻓﺴﺎد و ﺗﺒﻬﮑﺎري ﺑﭙﺮدازﯾﺪ و راﺑﻄﻪ‬
‫ﺑﺎ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪاﻧﺘﺎن را ﻗﻄﻊ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ‪ .‬اﷲ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﺎﻧﯽ را ﻧﻔﺮﯾﻦ )و از رﺣﻤﺘﺶ دور( ﻧﻤﻮده و‬
‫)ﮔﻮشﻫﺎي( آﻧﺎن را ﮐﺮ و ﭼﺸﻤﺎﻧﺸﺎن را ﮐﻮر ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫در اﯾﻦ آﯾﻪ ﺑﺪﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﺗﺼﺮﯾﺢ ﺷﺪه ﮐﻪ ﺗﺒﻬﮑﺎران و ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ در زﻣﯿﻦ ﺑﻪ ﻓﺴﺎد و‬
‫ﺗﺒﺎﻫﯽ ﻣﯽﭘﺮدازﻧﺪ و راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪاﻧﺸﺎن را ﻗﻄﻊ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬از رﺣﻤﺖ اﻟﻬﯽ دور‬
‫ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬آنﻫﺎ را از ﺷﻨﯿﺪنِ ﺳﺨﻦ ﺣﻖ‪ ،‬ﮐَﺮ ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ و ﺑﻪﻓﺮض اﯾﻦﮐﻪ‬
‫ﺳﺨﻦ ﺣﻖ را ﺑﺸﻨﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﺳﻮدي از آن ﻧﻤﯽﺑﺮﻧﺪ؛ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﭼﺸﻤﺎﻧﺸﺎن را از دﯾﺪن‬
‫ﺣﻘﯿﻘﺖ‪ ،‬ﮐﻮر ﮔﺮداﻧﯿﺪه و راهﻫﺎي ﺳﻌﺎدت و ﻧﯿﮑﯽ را ﻧﻤﯽﺑﯿﻨﻨﺪ؛ زﯾﺮا ﭼﺸﻢ و ﮔﻮش‪ ،‬دو‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪112‬‬

‫راه اﺳﺎﺳﯽ ﺑﺮاي اﻧﺘﻘﺎل اﻃﻼﻋﺎت ﺑﻪ ﻗﻠﺐ ﻫﺴﺘﻨﺪ و وﻗﺘﯽ ﻣﺴﯿﺮِ اﻧﺘﻘﺎل‪ ،‬ﺧﺮاب ﺷﻮد‪ ،‬ﻫﯿﭻ‬
‫ﺧﯿﺮي ﺑﻪ ﻗﻠﺐ ﻧﻤﯽرﺳﺪ‪ .‬ﭘﻨﺎه ﺑﺮ اﷲ‪.‬‬
‫ﻋﻠﻤﺎ‪ ،‬ﺑﺬل و ﺑﺨﺸﺶ ﺑﻪ ﻧﺰدﯾﮑﺎن و ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪان را ﯾﮑﯽ از ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ‬
‫آﻧﺎن ﺑﺮﺷﻤﺮده و ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪي ﮐﻪ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪانِ ﻓﻘﯿﺮي دارد و ﺧﻮد‪ ،‬ﺟﺰو وارﺛﺎن‬
‫آنﻫﺎ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺮ او واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻔﻘﻪي اﯾﻦﻫﺎ را ﺑﺪﻫﺪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺨﺎرج‬
‫ﻣﺘﻌﺎرف آنﻫﺎ را ﺗﺄﻣﯿﻦ ﮐﻨﺪ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ دو ﺑﺮادر ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از آنﻫﺎ‪ ،‬ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ اﺳﺖ و دﯾﮕﺮي‪،‬‬
‫ﻓﻘﯿﺮ‪ ،‬و ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ ﮐﺴﺐ و ﮐﺎر ﻧﺪارد‪ .‬ﻟﺬا از آنﺟﺎ ﮐﻪ ﺑﺮادر از ﺑﺮادر‪ ،‬ارث ﻣﯽﺑﺮد‪ ،‬ﺑﺮ ﺑﺮادر‬
‫ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺨﺎرج ﻣﺘﻌﺎرف ﺑﺮادر ﻓﻘﯿﺮش و ﻧﺎﺗﻮاﻧﺶ را ﮐﻪ ﮐﺴﺐ و‬
‫ﮐﺎري ﻧﺪارد‪ ،‬ﺗﺄﻣﯿﻦ ﮐﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﻣﺼﺎدﯾﻖ و ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي ﭘﯿﻮﻧﺪ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪيﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻋﻠﻤﺎ‪ ،‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬اﮔﺮ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪ ﻓﻘﯿﺮ ﺑﺮاي ازدواج ﺑﻪ ﮐﻤﮏ و ﺣﻤﺎﯾﺖ ﻧﯿﺎز‬
‫داﺷﺖ‪ ،‬ﮐﻤﮏ ﮐﺮدن ﺑﻪ او واﺟﺐ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ازدواج ﺑﺮاي ﺣﻔﻆ ﻋﻔﺖ و ﭘﺎكداﻣﻨﯽ‪،‬‬
‫ﯾﮑﯽ از ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ ﻧﯿﺎزﻫﺎي اﻧﺴﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬اﮔﺮ ﻓﻘﯿﺮي‪ ،‬ﺑﺮادرِ ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪي داﺷﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺗﻨﻬﺎ وارث اوﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮ ﺑﺮادر ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ ﺗﺄﻣﯿﻦ ﺧﻮراك‪ ،‬ﭘﻮﺷﺎك‪ ،‬ﻣﺴﮑﻦ و ﺳﻮار ِ‬
‫ي‬
‫ﻣﻮرد ﻧﯿﺎزِ ﺑﺮادرِ ﻓﻘﯿﺮش واﺟﺐ اﺳﺖ و ﭼﻨﺎنﭼﻪ ﺑﺮادر ﻓﻘﯿﺮ‪ ،‬ﻗﺼﺪ ازدواج داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫ﺑﺮادر ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ او ﮐﻤﮏ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ داﻧﺸﯽ درﺑﺎرهي ﭼﻨﯿﻦ ﻣﺴﺎﯾﻠﯽ ﻧﺪارد‪ ،‬واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﻋﻠﻤﺎ ﺑﭙﺮﺳﺪ‬
‫ﺗﺎ او را راﻫﻨﻤﺎﯾﯽ ﮐﻨﻨﺪ و راه درﺳﺖ را ﺑﻪ او ﻧﺸﺎن دﻫﻨﺪ؛ زﯾﺮا اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ُ ُۡ َ‬ ‫َ ٗ ُّ ٓ َ ۡ ۡ َ ۡ َ ُ ْ َ ۡ َ ّ ۡ‬ ‫َ َ ٓ َ ۡ َ ۡ َ َ ۡ َ َ َّ‬
‫�ٔل ٓوا أهل ٱ�ِك ِر إِن كنتم �‬ ‫ك إِ� رِجا� ن ِ‬
‫و� إِ� ِهمۖ ف‬ ‫﴿وما أرسلنا �بل‬
‫َ َ َ‬
‫]اﻷﻧﺒﻴﺎء‪[٧ :‬‬ ‫� ۡعل ُمون ‪﴾٧‬‬
‫ﻣﺎ ﭘﯿﺶ از ﺗﻮ ﺗﻨﻬﺎ ﻣﺮداﻧﯽ را )ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ( ﻓﺮﺳﺘﺎدﯾﻢ ﮐﻪ ﺑﻪ آﻧﺎن وﺣﯽ ﻣﯽﮐﺮدﯾﻢ؛ اﮔﺮ‬
‫ﻧﻤﯽداﻧﯿﺪ‪ ،‬از اﻫﻞ ﻋﻠﻢ ﺑﭙﺮﺳﯿﺪ‪.‬‬
‫ﺣﺪﯾﺚ دوم‪ ،‬درﺑﺎرهي ﺳﺰاوارﺗﺮﯾﻦ ﺷﺨﺺ ﺑﻪ ﻫﻢﺻﺤﺒﺘﯽ و ﺧﻮش رﻓﺘﺎري اﻧﺴﺎن‬
‫اﺳﺖ؛ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮده ﮐﻪ ﻣﺎدر‪ ،‬ﺑﯿﺶ از دﯾﮕﺮان ﺳﺰاوار اﯾﻦﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﺑﺎ او ﺧﻮشرﻓﺘﺎر ﺑﺎﺷﯿﻢ‪ .‬و ﭼﻮن دوﺑﺎره در اﯾﻦﺑﺎره از او ﭘﺮﺳﯿﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎز ﻫﻢ ﻣﺎدر را‬
‫ﺳﺰاوارﺗﺮﯾﻦ ﺷﺨﺺ ﺑﻪ ﻫﻢﺻﺤﺒﺘﯽ و ﺧﻮشرﻓﺘﺎري ﻣﻌﺮﻓﯽ ﮐﺮد و ﺗﺎ ﺳﻪ ﺑﺎر‪ ،‬او را ﺑﯿﺶ‬
‫از ﻫﻤﻪ ﺳﺰاوار ﻋﻄﻮﻓﺖ‪ ،‬ﻣﻬﺮورزي و ﺧﻮشرﻓﺘﺎري داﻧﺴﺖ و ﻣﺮﺗﺒﻪي ﭼﻬﺎرم‪ ،‬ﭘﺪر را‬
 ‫‪113‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻧﯿﮑﯽ ﺑﻪ ﭘﺪر و ﻣﺎدر و ﺗﺪاوم ﭘﯿﻮﻧﺪ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪي‬

‫ﺳﺰاوار ﺗﮑﺮﯾﻢ‪ ،‬ﻣﺤﺒﺖ و ﺧﻮشرﻓﺘﺎري ﻣﻌﺮﻓﯽ ﻓﺮﻣﻮد؛ زﯾﺮا ﻫﯿﭻﮐﺲ ﻣﺜﻞ ﻣﺎدر ﺑﻪ‬
‫ﻓﺮزﻧﺪش‪ ،‬ﻣﻬﺮ ﻧﻤﯽورزد و ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ او دلﺳﻮزي ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ َ ۡ ُ ُ ُّ ُ َ ۡ ً َ َ ٰ َ ۡ‬
‫]ﻟﻘﲈن‪[١٤ :‬‬ ‫﴿�لته أمهۥ وهنا � وه ٖن﴾‬
‫ﻣﺎدرش در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ دﭼﺎر ﺿﻌﻒ روزاﻓﺰون ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬او را )در ﺷﮑﻢ ﺧﻮد( ﺣﻤﻞ ﮐﺮد‪.‬‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ٗ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ٗ‬ ‫ُ‬ ‫َََ ُ‬
‫]اﻷﺣﻘﺎف‪[١٥ :‬‬ ‫�ل ۡت ُه أ ُّم ُهۥ ك ۡرها َو َوض َع ۡت ُه ك ۡرها﴾‬‫﴿‬
‫ﻣﺎدرش ﺑﺎ ﺗﺤﻤﻞ رﻧﺞ و ﺳﺨﺘﯽ ﺑﻪ او ﺑﺎردار ﺷﺪ و ﺑﺎ رﻧﺞ و ﺳﺨﺘﯽ‪ ،‬او را ﺑﻪ دﻧﯿﺎ آورد‪.‬‬
‫اﺑﺘﺪاي ﺷﺐ‪ ،‬ﻓﺮزﻧﺪش را در ﮔﻬﻮاره ﻣﯽﮔﺬارد و او را آرام ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﺨﻮاﺑﺪ و‬
‫وﻗﺘﯽ ﻓﺮزﻧﺪش ﺑﯿﻤﺎر ﯾﺎ ﺑﯽﺧﻮاب ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺷﺐ ﺗﺎ ﺻﺒﺢ ﺑﯿﺪار ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ ﺗﺎ ﻓﺮزﻧﺪش‪،‬‬
‫راﺣﺖ ﺑﺨﻮاﺑﺪ؛ ﺧﻮدش ﺳﺮﻣﺎ را ﺑﻪ ﺟﺎن ﻣﯽﺧﺮد ﺗﺎ ﻓﺮزﻧﺪش ﮔﺮم ﺑﺎﺷﺪ و ﮔﺮﻣﺎي‬
‫ﺳﺨﺖ را ﺗﺤﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺗﺎ ﻓﺮزﻧﺪش اﺣﺴﺎس ﮔﺮﻣﺎ ﻧﮑﻨﺪ و ﺑﯿﺶ ازﭘﺪر ‪ ،‬ﺑﻪ ﻓﺮزﻧﺪ‬
‫ﻖ ﭘﺪر اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧﻮﯾﺶ ﺗﻮﺟﻪ و رﺳﯿﺪﮔﯽ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو ﺣﻖ ﻣﺎدر‪ ،‬ﺳﻪ ﺑﺮاﺑﺮ ﺣ ّ‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﭘﺪر‪ ،‬ﭘ‪‬ﺮزور و ﻗﻮي ﻧﯿﺴﺖ و ﺣﻘﺶ را ﻧﻤﯽﮔﯿﺮد؛ ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﺳﻪ ﺑﺎر درﺑﺎرهي ﺣﻖ ﻣﺎدر‪ ،‬ﺳﻔﺎرش ﻓﺮﻣﻮد و ﯾﮏ ﺑﺎر ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺣﻖ ﭘﺪر؛ و اﯾﻦ‪،‬‬
‫رﻫﻨﻤﻮدي روﺷﻦ ﺑﺮاي اﻧﺴﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﻫﺮﭼﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻫﻢﺻﺤﺒﺖ ﺧﻮﺑﯽ ﺑﺮاي ﭘﺪر‬
‫و ﻣﺎدرش ﺑﺎﺷﺪ و از ﻫﯿﭻ ﺧﺪﻣﺘﯽ ﺑﻪ آﻧﺎن درﯾﻎ ﻧﮑﻨﺪ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺎ و ﻫﻤﻪي‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺗﻮﻓﯿﻖ ﺧﺪﻣﺖ ﺑﻪ ﭘﺪر و ﻣﺎدر را ﻋﻨﺎﯾﺖ ﮐﻨﺪ و ﻫﻤﮕﺎن را ﺑﻪ آنﭼﻪ ﮐﻪ ﺧﯿﺮ و‬
‫ﺻﻼح آنﻫﺎ در آن اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻮﻓﻖ ﺑﮕﺮداﻧﺪ و ﻣﺎ و ﺳﺎﯾﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را از ﻟﻄﻒ و اﺣﺴﺎن‬
‫ﺧﻮﯾﺶ ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪ ﺑﻔﺮﻣﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫***‬
‫َ ْ َ ْ َ ََ ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َْ‬ ‫ُ‬ ‫َْ‬ ‫‪ -٣٢٢‬وﻋﻨﻪ َﻋ ِﻦ اﻨﻟَّ ِّ‬
‫ﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬رﻏِﻢ أﻧﻒ‪ ،‬ﺛﻢ رﻏِﻢ أﻧﻒ‪َّ � ،‬ﻢ َرﻏِﻢ أﻧﻒ ﻣﻦ أدرك أﺑﻮ� ِﻪ‬
‫) ‪(1‬‬
‫اﺠﻟﻨﺔ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫َ َّ َ‬
‫ﺧﻞ‬
‫ُ َ ْ ْ‬
‫ﻳﺪ‬ ‫ﻠﻢ‬ ‫ﻓ‬ ‫ﻤﺎ‪،‬‬‫ﻫ‬ ‫ﺎﻠﻛ‬‫ِ‬ ‫و‬‫ﺣﺪ ُﻫ َﻤﺎ َأ ْ‬
‫َ ُ‬
‫أ‬ ‫ِﺮﺒ‬
‫ﻜ‬
‫َْ ْ‬
‫ﻋِﻨﺪ اﻟ‬
‫ِ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2551 :‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪114‬‬

‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺧﻮار و زﺑﻮن ﺑﺎد‪ ،‬ﺧﻮار و زﺑﻮن‬
‫ﺑﺎد‪ ،‬ﺧﻮار و زﺑﻮن ﺑﺎد ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﭘﺪر ﻣﺎدرش‪ ،‬ﻫﺮ دو‪ ،‬ﯾﺎ ﯾﮑﯽ از آنﻫﺎ ﺑﻪ ﺳﻦ ﭘﯿﺮي‬
‫ﺑﺮﺳﻨﺪ و او‪) ،‬ﺑﺎ ﺧﺪﻣﺖ ﺑﻪ آنﻫﺎ( وارد ﺑﻬﺸﺖ ﻧﺸﻮد«‪.‬‬
‫ُ‬ ‫َ ًَ َ ُُ ْ َْ َ ُ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ً‬ ‫َ َّ‬
‫ﺣﺴ ُﻦ‬ ‫ﺻﻠﻬﻢ َو�ﻘﻄﻌﻮ�‪َ ،‬وأ ِ‬ ‫‪ -٣٢٣‬وﻋﻨﻪ‪ ‬أن رﺟﻼ ﻗﺎل‪ :‬ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲ! إِن ﻲﻟ ﻗﺮاﺑﺔ أ ِ‬
‫ُ ْ َ َ َ َ َّ َ‬ ‫َ ْ ُْ َ‬ ‫ﻮن َ َّ‬ ‫ُْ َ ْ ُ َ‬ ‫َ ْ َ ُ ُ َ َّ َ ْ ُ‬
‫ﻲﻠﻋ‪ ،‬ﻓﻘﺎل‪» :‬ﻟ ِﻦﺌ ﻛﻨﺖ ﻛﻤﺎ ﻗﻠﺖ ‪،‬ﻓﻜ��ﻤﺎ‬ ‫ﻲﻟ‪ ،‬وأﺣﻠ ُﻢ ﻋﻨﻬﻢ و �ﻬﻠ‬ ‫إِﻴﻟ ِﻬ ِﻢ و�ﺴيﺌﻮن إ ِ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫الﻤ َّﻞ‪ ،‬وﻻ ﻳ َﺰال ﻣﻌﻚ ﻣ َِﻦ اﷲ ﻇﻬ ٌ‬
‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ ُّ ُ ُ َ‬
‫) ‪(1‬‬
‫� ﻋﻠﻴ ِﻬ ْﻢ ﻣﺎ دﻣﺖ ﻰﻠﻋ ذلﻚ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬ ‫ِ‬ ‫� ِﺴﻔﻬﻢ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﺮدي‪ ،‬ﻋﺮض ﮐﺮد‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﻣﻦ‪،‬‬
‫ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪاﻧﯽ دارم ﮐﻪ ﺑﺎ آﻧﺎن ارﺗﺒﺎط ﺑﺮﻗﺮار ﻣﯽﮐﻨﻢ‪ ،‬وﻟﯽ آنﻫﺎ ﺑﺎ ﻣﻦ ارﺗﺒﺎط ﻧﺪارﻧﺪ؛ و‬
‫ﻣﻦ ﺑﻪ آﻧﺎن ﻧﯿﮑﯽ ﻣﯽﮐﻨﻢ‪ ،‬وﻟﯽ آنﻫﺎ ﺑﻪ ﻣﻦ ﺑﺪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ ﻣﻦ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺪيﻫﺎﯾﺸﺎن‬
‫ﺷﮑﯿﺒﺎﯾﯽ ﻣﯽورزم‪ ،‬وﻟﯽ آنﻫﺎ ﺑﺎز ﻫﻢ ﺑﻪ ﻣﻦ ﺑﺪي ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﮔﺮ‬
‫ﻫﻤﯿﻦﮔﻮﻧﻪ ﺑﺎﺷﯽ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﯽ‪ ،‬ﮔﻮﯾﺎ ﺧﺎﮐﺴﺘﺮ داغ ﺑﻪ آﻧﺎن ﻣﯽﺧﻮراﻧﯽ و ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫ﻫﻤﯿﻦ روش ﻋﻤﻞ ﮐﻨﯽ‪ ،‬ﭘﺸﺘﯿﺒﺎﻧﯽ از ﺳﻮي اﷲ در ﺑﺮاﺑﺮِ آﻧﺎن ﺑﺎ ﺗﻮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد«‪.‬‬
‫ﺣﺐ َأ ْن ﻳُبْ َﺴ َﻂ ﻪﻟ ﻲﻓ رزﻗ ِﻪ‪ ،‬و�ُنْﺴﺄَ َﻪﻟُ‬
‫ﻮل اﷲ‪ ‬ﻗﺎل‪َ » :‬ﻣ ْﻦ َأ َّ‬ ‫َ َّ َ ُ َ‬
‫ﺳ‬‫ر‬ ‫ن‬ ‫أ‬ ‫�ﺲ‬
‫َ‬
‫أ‬ ‫‪ -٣٢٤‬وﻋﻦ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫‪‬‬ ‫ٍ‬
‫ُ‬ ‫َْ ْ‬ ‫َ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬
‫رﻤﺣﻪ«‪ ] .‬ﹲ‬ ‫ﻴﺼﻞ ِ‬‫ﺛﺮه‪ ،‬ﻓﻠ ِ‬
‫ﻲﻓ ِ‬
‫أ‬
‫اﻧﺲ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ دوﺳﺖ دارد روزياش‪ ،‬زﯾﺎد ﺷﻮد و‬
‫ﻋﻤﺮش ﻃﻮﻻﻧﯽ‪ ،‬ﭘﺲ ﺻﻠﻪي رﺣﻢ )ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ ﺧﻮﯾﺸﺎﻧﺶ( را رﻋﺎﯾﺖ ﮐﻨﺪ«‪.‬‬
‫َ َ َ َ‬ ‫َ َ ً ْ َْ‬ ‫َ َ َُ َ ْ َ َ َ ْ َ َْ َ‬ ‫َ ُ‬
‫ﺎر ﺑِﺎﻤﻟﺪِﻳﻨ ِﺔ ﻣﺎﻻ ﻣِﻦ �ﻞ‪َ ،‬و�ن أﺣ ُّﺐ‬ ‫‪ -٣٢٥‬و ﻋﻨﻪ ﻗﺎل‪ :‬ﺎﻛن أﺑﻮ ﻃﻠﺤﺔ‪ ‬أ�ﺮﺜ اﻷﻧ ِ‬
‫ﺼ‬
‫َ‬ ‫ْ ُ َُ ْ ُ ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ْ ُ ْ َْ ََ ْ‬ ‫ﻮاﻪﻟِ إ َ ْﻴﻟ ِﻪ َ� ْ َ‬ ‫َْ‬
‫ﺠ ِﺪ و�ن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻳﺪﺧﻠﻬﺎ َو�ﺮﺸب ﻣِﻦ ﻣﺎ ٍء �ِﻴﻬﺎ‬ ‫ِ‬ ‫اﻤﻟﺴ‬ ‫ﺔ‬ ‫ﻠ‬‫ِ‬ ‫ﺒ‬‫ﻘ‬ ‫ﺘ‬‫ﺴ‬ ‫م‬ ‫ﺖ‬ ‫�ﻧ‬‫و‬ ‫ﺣﺎء‪،‬‬‫�‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫م‬‫أ‬
‫ُ َ َ َ ُ ْ ۡ َّ َ َّ ٰ ُ ُ ْ َّ ُ ُّ َ‬ ‫َ َّ َ َ ْ َ‬ ‫َ ِّ َ َ َ َ‬
‫ﺐ ﻗﺎل أ�ﺲ‪ :‬ﻓﻠﻤﺎ ﻧﺰﻟﺖ ﻫ ِﺬه ِ اﻵﻳﺔ‪﴿ :‬لن �نالوا ٱل ِ� ح� تن ِفقوا مِما �ِبون﴾ ﻗﺎم‬ ‫َﻃﻴ ٍ‬
‫ۡ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫اﷲ َ� َﻌﺎﻰﻟ أ ْﻧ َﺰ َل َﻋﻠ ْﻴﻚ‪﴿ :‬لن َ� َنالوا ٱل َّ‬ ‫َ‬ ‫ﻮل اﷲ إ َّن َ‬ ‫َ َ ُ َ‬ ‫َّ‬ ‫ُ َ َ َ‬ ‫ْ‬
‫�‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫رﺳﻮل ا�‪ ‬ﻓﻘﺎل‪ :‬ﻳﺎ رﺳ‬ ‫ِ‬ ‫أﺑﻮﻃﻠﺤﺔ إِﻰﻟ‬
‫َ‬ ‫َّ َ َ َ ٌ َّ َ َ َ َ ُ‬ ‫َ َّ َ ْ َ َ‬ ‫َ َّ ٰ ُ ُ ْ َّ ُ ُّ َ َ َّ َ َ َّ َ‬
‫� �ﻌﺎﻰﻟ أ ْرﺟﻮ ﺑ ِ َّﺮﻫﺎ‬ ‫ِ‬ ‫ﺔ‬ ‫ﺪﻗ‬ ‫ﺻ‬ ‫ﺎ‬‫ﻬ‬ ‫�‬ ‫ِ‬ ‫و�‬ ‫ﺎء‪،‬‬ ‫ﺣ‬ ‫�‬ ‫�‬ ‫ﻲﻟ‬‫ِ‬ ‫إ‬ ‫ﺎﻲﻟ‬ ‫ﻣ‬ ‫ح� تنفِقوا مِما �ِبون﴾ و�ِن أﺣﺐ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َّ ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ ُ‬ ‫َ َ ْ‬ ‫ُ ْ َ ْ‬
‫وذﺧﺮﻫﺎ ﻋِﻨﺪ اﷲ ﺗﻌﺎﻰﻟ‪ ،‬ﻓﻀﻌﻬﺎ ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲ ﺣﻴﺚ أ َراك ا�‪ ،‬ﻓﻘﺎل َرﺳﻮل اﷲِ‪» :‬ﺑﺦ ‪ ،‬ذل ِﻚ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2558 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬در ﭼﻨﺪﯾﻦ ﻣﻮرد‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ‪(5986 ،2067) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2557 :‬‬
 ‫‪115‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻧﯿﮑﯽ ﺑﻪ ﭘﺪر و ﻣﺎدر و ﺗﺪاوم ﭘﯿﻮﻧﺪ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪي‬
‫َُ‬ ‫َ‬ ‫َْ‬ ‫َ ِّ َ َ َ ْ َ ْ َ َ َ‬ ‫ْ ُ َ ُْ‬ ‫َْ‬ ‫َ َ ٌ‬ ‫َ ٌ‬
‫ﻣﺎل َراﺑﺢ‪ ،‬ذل ِﻚ ﻣﺎل َراﺑِﺢ‪َ ،‬وﻗﺪ ﺳ ِﻤﻌﺖ ﻣﺎ ﻗﻠﺖ‪ ،‬و�ِ� أرى أن ﺠﺗﻌﻠﻬﺎ ﻲﻓ اﻷﻗﺮ�ِ�«‪ .‬ﻓﻘﺎل أﺑﻮ‬
‫َ‬
‫َ َ ِّ‬ ‫َ َ َّ َ َ َ ُ َ ْ َ َ َ َ‬ ‫َ ْ َ َ ََُْ َ ُ َ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻃﻠﺤﺔ‪ :‬أ�ﻌﻞ ﻳﺎ َرﺳﻮل اﷲِ‪� ،‬ﻘﺴﻤﻬﺎ أﺑﻮ ﻃﻠﺤﺔ ﻲﻓ أﻗﺎر�ِﻪ‪َ ،‬و�� �ﻤ ِﻪ‪ ] .‬ﹲ‬
‫ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﻧﺲ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﺑﻮﻃﻠﺤﻪ‪ ‬در ﻣﯿﺎن اﻧﺼﺎر ﻣﺪﯾﻨﻪ‪ ،‬از ﻟﺤﺎظ داﺷﺘﻦ ﻧﺨﻞ‪،‬‬
‫از ﻫﻤﻪ ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪﺗﺮ ﺑﻮد؛ ﻣﺤﺒﻮبﺗﺮﯾﻦ ﺛﺮوﺗﺶ ﻧﺰد او ﻧﺨﻠﺴﺘﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم »ﺑﯿﺮﺣﺎء« در ﻣﻘﺎﺑﻞ‬
‫ﻣﺴﺠﺪ ﺑﻮد و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﮔﺎه ﺑﻪ اﯾﻦ ﻧﺨﻠﺴﺘﺎن ﻣﯽرﻓﺖ و از آبِ ﮔﻮاراﯾﺶ ﻣﯽﻧﻮﺷﯿﺪ‪.‬‬
‫ُ ُّ َ‬ ‫َ َ َ ُ ْ ۡ َّ َ َّ ُ ُ ْ‬
‫� تنفِقوا م َِّما �ِب ۚ‬
‫ون﴾‪،‬‬ ‫اﻧﺲ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬وﻗﺘﯽ اﯾﻦ آﯾﻪ ﻧﺎزل ﺷﺪ‪﴿ :‬لن �نالوا ٱل ِ� ح ٰ‬
‫اﺑﻮﻃﻠﺤﻪ‪ ‬ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬رﻓﺖ و ﮔﻔﺖ‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬اﯾﻦ آﯾﻪ را ﺑﺮ ﺷﻤﺎ‬
‫ﻧﺎزل ﮐﺮده و )ﻓﺮﻣﻮده( اﺳﺖ‪:‬‬
‫ُّ َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ َ َ ُ ْ ۡ َّ َ َّ ٰ ُ ُ‬
‫� تنفِقوا م َِّما �ِب ۚ‬
‫ون﴾‬ ‫﴿لن �نالوا ٱل ِ� ح‬
‫ﻫﺮﮔﺰ ﺑﻪ ﻧﯿﮑﯽ دﺳﺖ ﻧﻤﯽﯾﺎﺑﯿﺪ ﻣﮕﺮ آنﮐﻪ از آنﭼﻪ دوﺳﺖ دارﯾﺪ‪ ،‬اﻧﻔﺎق ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫)اﺑﻮﻃﻠﺤﻪ اﻓﺰود‪ (:‬ﺑﺎغ ﺑﯿﺮﺣﺎء‪ ،‬ﻣﺤﺒﻮبﺗﺮﯾﻦ ﺛﺮوت‪ ‬ﻣﻦ اﺳﺖ و ﻣﯽﺧﻮاﻫﻢ آن را در‬
‫راه اﷲ ﺻﺪﻗﻪ دﻫﻢ و ﺑﻪ ﺧﯿﺮ و ﺛﻮاب آن ﻧﺰد اﷲ‪ ،‬اﻣﯿﺪوارم؛ ﭘﺲ ﻫﺮﻃﻮر ﮐﻪ ﻣﻨﺎﺳﺐ‬
‫ﻣﯽداﻧﯿﺪ‪ ،‬درﺑﺎرهاش ﺗﺼﻤﯿﻢ ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻪﺑﻪ! اﯾﻦ‪ ،‬ﻣﺎل ﺳﻮدﻣﻨﺪيﺳﺖ؛‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﻣﺎلِ ﺳﻮدﻣﻨﺪيﺳﺖ و آنﭼﻪ ﮔﻔﺘﯽ‪ ،‬ﺷﻨﯿﺪم؛ ﻧﻈﺮِ ﻣﻦ‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ آن را ﻣﯿﺎنِ‬
‫ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪاﻧﺖ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﮐﻨﯽ«‪ .‬اﺑﻮﻃﻠﺤﻪ‪ ‬ﮔﻔﺖ‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﻫﻤﯿﻦ ﮐﺎر را ﻣﯽﮐﻨﻢ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ آن را ﻣﯿﺎن ﺧﻮﯾﺸﺎن و ﭘﺴﺮﻋﻤﻮﻫﺎﯾﺶ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﮐﺮد‪.‬‬
‫َْ َ ُ‬
‫رﺟ ٌﻞ إِﻰﻟ ﻧَﻲﺒِّ‬
‫ِ‬ ‫‪ -٣٢٦‬وﻋﻦ ﻋﺒﺪ اﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ اﻟﻌﺎص رﻲﺿ اﷲ ﻋﻨﻬﻤﺎ ﻗﺎل‪ :‬أﻗﺒﻞ‬
‫ََْ ْ‬
‫ﺟﺮ ﻣ َِﻦ اﷲ ﺗﻌﺎﻰﻟ‪ .‬ﻗﺎل‪�» :‬ﻬﻞ ﻣِﻦ‬ ‫ﻚ ﻰﻠﻋ الﻬﺠﺮة ِ َواﺠﻟ َﻬﺎدِ َأﺑﺘَﻲﻐ اﻷَ َ‬‫ُ ُ َ‬
‫ا�‪ ،‬ﻓﻘﺎل‪ :‬أﺑﺎﻳِﻌ‬
‫َّ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َْ‬ ‫َََْ‬ ‫ُ‬ ‫ﺣﺪ َﻲﺣ؟« ﻗﺎل‪ْ :‬‬ ‫ْ َ َ ٌ‬
‫ﻧﻌﻢ ﺑﻞ ِﺎﻠﻛﻫﻤﺎ‪ .‬ﻗﺎل‪�» :‬ﺘبﺘ ِﻲﻐ اﻷﺟ َﺮ ﻣ َِﻦ اﷲ ﺗﻌﺎﻰﻟ؟« ﻗﺎل‪ :‬ﻧﻌﻢ‪ .‬ﻗﺎل‪:‬‬ ‫واﺪﻟِﻳﻚ أ‬
‫ْ ََ ْ ْ ُ ْ َُ‬ ‫َ ْ ْ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ؛ اﯾﻦ‪ ،‬ﻟﻔﻆ ﻣﺴﻠﻢ اﺳﺖ‪[.‬‬ ‫ﺎرﺟﻊ إِﻰﻟ واﺪﻟِﻳﻚ ﻓ‪،‬ﺄﺣ ِﺴﻦ ﺻﺤﺒﺘﻬﻤﺎ«‪ ] .‬ﹲ‬ ‫»ﻓ‬
‫ََ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫ٌ ْ َ َُ‬
‫واﺪﻟاك؟« ﻗﺎل‪� :‬ﻌﻢ‪ ،‬ﻗﺎل‪:‬‬ ‫ﻲﺣ ِ‬ ‫ﺠﻟ َﻬﺎدِ ﻓﻘﺎل‪» :‬أ ٌّ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬
‫رواﻳﺔ لﻬﻤﺎ‪ :‬ﺟﺎء رﺟﻞ ﻓﺎﺳﺘﺄذﻧﻪ ﻲﻓ ا ِ‬ ‫ٍ‬ ‫و�‬
‫ْ‬ ‫َ‬
‫ﻴﻬﻤﺎ ﻓﺠﺎﻫِﺪ«‪.‬‬‫»ﻓ ِﻔ ِ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪1461 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ .998 :‬ر‪.‬ك‪ :‬ﻫﻤﯿﻦ ﮐﺘﺎب‪ ،‬ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻤﺎرهي ‪.302‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪3004 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2549 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪116‬‬

‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺎص‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﺮدي‪ ،‬ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮﺧﺪا‪ ‬آﻣﺪ و‬

‫ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﺮاي ﮐﺴﺐ اﺟﺮ و ﭘﺎداش از اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﺑﺎ ﺷﻤﺎ ﺑﺮ ﺳﺮِ ﻫﺠﺮت و ﺟﻬﺎد ﭘﯿﻤﺎن‬
‫ﻣﯽﺑﻨﺪم‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آﯾﺎ ﭘﺪر ﯾﺎ ﻣﺎدرت‪ ،‬زﻧﺪهاﻧﺪ؟« ﭘﺎﺳﺦ داد‪ :‬آري؛ ﻫﺮ دوي آنﻫﺎ‬
‫زﻧﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﭘﺮﺳﯿﺪ‪» :‬و اﺟﺮ و ﺛﻮاب اﷲ ﻣﺘﻌﺎل را ﻣﯽﻃﻠﺒﯽ؟« ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻠﻪ‪.‬‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﭘﺲ ﻧﺰد ﭘﺪر و ﻣﺎدرت ﺑﺮﮔﺮد و ﺑﺎ آﻧﺎن رﻓﺘﺎر ﻧﯿﮏ و ﭘﺴﻨﺪﯾﺪهاي‬
‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎش«‪.‬‬
‫در رواﯾﺘﯽ دﯾﮕﺮ از ﺑﺨﺎري و ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﻣﺮدي )ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ (‬آﻣﺪ و‬
‫اﺟﺎزهي ﺟﻬﺎد ﺧﻮاﺳﺖ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آﯾﺎ ﭘﺪر و ﻣﺎدرت زﻧﺪهاﻧﺪ؟« ﭘﺎﺳﺦ داد‪ :‬ﺑﻠﻪ‪.‬‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺟﻬﺎد ﺗﻮ‪ ،‬ﺧﺪﻣﺖ ﺑﻪ اﯾﺸﺎن اﺳﺖ«‪.‬‬
‫َ َّ‬ ‫َْ َ ْ ُ‬
‫الﻮاﺻﻞ اﺬﻟي إِذا‬
‫ِ‬ ‫� َّﻦ‬
‫ُ‬
‫ﻮاﺻﻞ ﺑِﺎلﻤﺎﻜﻓﺊ َوﻟ ِ‬
‫ﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﻟيﺲ ال ِ‬ ‫ﻋﻨﻪ َﻋ ِﻦ اﻨﻟَّ ِّ‬
‫َ ُ‬
‫‪ -٣٢٧‬و‬
‫ََ‬ ‫ََ ْ ُُ‬
‫) ‪(1‬‬
‫�ﻄﻌﺖ َر ِﻤﺣﻪ وﺻﻠﻬﺎ«‪] .‬رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬وﺻﻞﮐﻨﻨﺪهي راﺳﺘﯿﻦ‬
‫ﭘﯿﻮﻧﺪ‪ ‬ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪي‪ ،‬ﮐﺴﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ارﺗﺒﺎﻃﯽ ﮐﻪ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪاﻧﺶ ﺑﺎ او دارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎ‬
‫آنﻫﺎ ارﺗﺒﺎط ﺑﺮﻗﺮار ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﺑﺎ او ﻗﻄﻊ راﺑﻄﻪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬او‬
‫ارﺗﺒﺎﻃﺶ را ﺑﺎ آنﻫﺎ ﺣﻔﻆ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ«‪.‬‬
‫َ ْ‬ ‫َُ‬ ‫َّ ُ َ َ َّ َ ٌ َ‬ ‫َ َ ُ ُ‬
‫ﺣﻢ ﻣﻌﻠﻘﺔ ﺑِﺎﻟﻌ ْﺮ ِش �ﻘﻮل‪ :‬ﻣﻦ وﺻﻠ�‬ ‫‪ -٣٢٨‬وﻋﻦ ﺎﻋ�ﺸﺔ ﻗﺎﻟﺖ‪ :‬ﻗﺎل َرﺳﻮل اﷲِ‪» :‬الﺮ‬
‫َ َ َ َ َ َ َ ُ َّ‬ ‫َ َ ُ َّ‬
‫) ‪(2‬‬
‫َوﺻﻠﻪ ا�‪َ ،‬وﻣﻦ �ﻄﻌ�‪� ،‬ﻄﻌﻪ ا�«‪ ] .‬ﹲ‬
‫ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ر‪‬ﺣ‪‬ﻢ ﺑﻪ ﻋﺮش‪ ،‬آوﯾﺰان اﺳﺖ و‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬ﭘﯿﻮﻧﺪ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪي را ﺑﺮﻗﺮار ﮐﻨﺪ‪ ،‬اﷲ‪ ،‬او را از رﺣﻤﺖ ﺧﻮﯾﺶ‬
‫ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪ ﺳﺎزد و ﻫﺮﮐﺲ ﻣﺮا )ﯾﻌﻨﯽ ﭘﯿﻮﻧﺪ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪي را( ﻗﻄﻊ ﮐﻨﺪ‪ ،‬اﷲ او را از‬
‫رﺣﻤﺘﺶ ﻣﺤﺮوم ﺑﮕﺮداﻧﺪ«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.5991 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(5989 ،5978) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2555 :‬‬
 ‫‪117‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻧﯿﮑﯽ ﺑﻪ ﭘﺪر و ﻣﺎدر و ﺗﺪاوم ﭘﯿﻮﻧﺪ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪي‬
‫ً ََ‬ ‫َ َّ َ َ َ َ ْ‬ ‫ُ ِّ ُ ْ َ ُ َ َ ْ‬
‫ث رﻲﺿ اﷲ ﻋﻨﻬﺎ ��ﻬﺎ أﻋﺘﻘﺖ وﻴﻟﺪة ولﻢ‬ ‫ﺖ اﺤﻟﺎرِ ِ‬
‫‪ -٣٢٩‬وﻋﻦ أم الﻤﺆﻣِﻨِ� ﻣﻴﻤﻮﻧﺔ ﺑﻨ ِ‬
‫ِّ‬ ‫َ َْ َ َ َ ُ‬ ‫ُ َ َْ َ‬ ‫َ َ َّ‬ ‫َ َّ‬ ‫َّ‬ ‫َ َْ‬
‫�ﺴﺘﺄذ ِِن اﻨﻟ ِﻲﺒ‪ ‬ﻓﻠﻤﺎ ﺎﻛن ﻳﻮﻣﻬﺎ اﺬﻟي ﻳﺪور ﻋﻠﻴﻬﺎ �ِﻴﻪ‪ ،‬ﻗﺎﻟﺖ‪ :‬أﺷﻌﺮت ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲ إِ�‬ ‫َّ‬
‫َ ْ َ َ َ َ‬ ‫َ َّ‬ ‫َ ْ‬ ‫َ َ ْ‬ ‫َ ْ َْ ُ‬
‫ﻚ ﺎﻛن‬ ‫ﻚ لﻮ أ�ﻄﻴﺘِﻬﺎ أﺧﻮال ِ‬‫وﻴﻟﺪﻲﺗ؟ ﻗﺎل‪» :‬أ َو ﻓﻌﻠﺖ؟«‪ .‬ﻗﺎﻟﺖ‪ :‬ﻧﻌﻢ‪ .‬ﻗﺎل‪» :‬أﻣﺎ إِﻧ ِ‬ ‫أ�ﺘﻘﺖ ِ‬
‫ﻋﻈ َ‬‫َ َ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬
‫ﻷﺟﺮكِ «‪ ] .‬ﹲ‬
‫ِ‬ ‫ﻢ‬ ‫أ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬از اماﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ ﻣﯿﻤﻮﻧﻪ دﺧﺖ ﺣﺎرث& رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﺸﺎن‪ ،‬ﮐﻨﯿﺰي را‬
‫آزاد ﮐﺮد و از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﺟﺎزه ﻧﮕﺮﻓﺖ‪ .‬روزِ ﻧﻮﺑﺘﺶ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪاش ﻣﯽرﻓﺖ‪،‬‬
‫ﻋﺮض ﮐﺮد‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! آﯾﺎ ﻣﯽداﻧﯿﺪ ﮐﻪ ﻣﻦ‪ ،‬ﮐﻨﯿﺰم را آزاد ﮐﺮدم؟ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»آﯾﺎ واﻗﻌﺎً ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺎري ﮐﺮدي؟« ﭘﺎﺳﺦ داد‪ :‬ﺑﻠﻪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬وﻟﯽ اﮔﺮ او را ﺑﻪ‬
‫داﯾﯽﻫﺎﯾﺖ ﻣﯽﺑﺨﺸﯿﺪي‪ ،‬ﭘﺎداشِ ﺑﯿﺶﺗﺮي ﺑﻪ ﺗﻮ ﻣﯽرﺳﯿﺪ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ‪ ،‬درﺑﺎرهي ﻓﻀﯿﻠﺖ و اﻫﻤﯿﺖ ﺻﻠﻪي رﺣﻢ اﺳﺖ و ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ‪ :‬ﭘﯿﻮﻧﺪ‬
‫ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪي‪ ،‬اﯾﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬در ﭘﺎﺳﺦ ﭘﯿﻮﻧﺪي ﮐﻪ ﺧﻮﯾﺸﺎﻧﺶ ﺑﺎ او دارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎ‬
‫آنﻫﺎ ارﺗﺒﺎط داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺻﻠﻪي رﺣﻢ‪ ،‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺎ‬
‫ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪاﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ او ارﺗﺒﺎط ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬راﺑﻄﻪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﭘﯿﻮﻧﺪ‬
‫ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪياش ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺧﺪاﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﺪﯾﻦﺧﺎﻃﺮ ﮐﻪ ﻣﺮدم از او ﺗﻌﺮﯾﻒ و ﺗﻤﺠﯿﺪ ﮐﻨﻨﺪ‬
‫ﯾﺎ ارﺗﺒﺎﻃﺶ ﺑﺎ ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺧﺪا‪ ،‬ﺻﺮﻓﺎً در ﭘﺎﺳﺦ ارﺗﺒﺎﻃﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ او دارﻧﺪ‪ .‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ‬
‫در ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺪﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﺗﺼﺮﯾﺢ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬در اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ‪ ،‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ آﻣﺪه‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ رﺣﻢ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﺮش آوﯾﺰان اﺳﺖ و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬ﻣﺮا وﺻﻞ ﮐﻨﺪ )ﯾﻌﻨﯽ ﭘﯿﻮﻧﺪ‬
‫ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪي را رﻋﺎﯾﺖ ﮐﻨﺪ( اﷲ‪ ،‬او را ﺑﻪ رﺣﻤﺖ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ«‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺟﻤﻠﻪاي‬
‫دﻋﺎﯾﯽﺳﺖ؛ و اﺣﺘﻤﺎل دارد ﮐﻪ ﺟﻤﻠﻪاي ﺧﺒﺮي ﺑﺎﺷﺪ؛ ﻟﺬا ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻔﻬﻮم اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮﮐﺲ‬
‫ﺻﻠﻪي رﺣﻢ ﮐﻨﺪ‪ ،‬اﷲ او را از رﺣﻤﺘﺶ ﺑﺮﺧﻮردار ﻣﯽﺳﺎزد‪ .‬و ﻫﺮ دو اﺣﺘﻤﺎل‪ ،‬ﺻﺤﯿﺢ‬
‫اﺳﺖ و ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﺻﻠﻪي رﺣﻢ‪ ،‬اﻫﻤﯿﺖ ﻓﺮاواﻧﯽ دارد؛ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي ﮐﻪ زﯾﺮ ﻋﺮش‪،‬‬
‫ﭼﻨﯿﻦ دﻋﺎﯾﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﯾﺎ ﭼﻨﯿﻦ ﺧﺒﺮي ﻣﯽدﻫﺪ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﺆﻟﻒ‪ ،/‬داﺳﺘﺎن ﻣﺮدي را ذﮐﺮ ﮐﺮده ﮐﻪ ﺑﺎ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪاﻧﺶ ارﺗﺒﺎط داﺷﺖ‪،‬‬
‫وﻟﯽ آنﻫﺎ ﺑﺎ او ارﺗﺒﺎط ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ؛ او‪ ،‬ﺑﻪ آنﻫﺎ ﻧﯿﮑﯽ ﻣﯽﮐﺮد و ﭘﺎﺳﺨﯽ ﺟﺰ ﺑﺪي ﻧﻤﯽدﯾﺪ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(2594 ،2592) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.999 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪118‬‬

‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ او ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﮔﺮ ﻫﻤﯿﻦﮔﻮﻧﻪ ﺑﺎﺷﯽ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﯽ‪ ،‬ﮔﻮﯾﺎ ﺧﺎﮐﺴﺘﺮ داغ در دﻫﺎﻧﺸﺎن‬
‫ﻣﯽﮔﺬاري«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ رﻓﺘﺎرِ ﺑﺪي ﮐﻪ ﺑﺎ ﺗﻮ دارﻧﺪ‪ ،‬ﺳﺰاوار ﭼﻨﯿﻦ ﻣﺠﺎزاﺗﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ و »ﺗﺎ‬
‫زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ رويﮐﺮدي داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯽ‪ ،‬ﭘﺸﺘﯿﺒﺎﻧﯽ از ﺳﻮي اﷲ در ﺑﺮاﺑﺮِ آﻧﺎن ﺑﺎ ﺗﻮ ﺧﻮاﻫﺪ‬
‫ﺑﻮد« و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﺑﻪرﻏﻢ اﯾﻦﮐﻪ ﺑﺎ ﺗﻮ ﻗﻄﻊ راﺑﻄﻪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎ آﻧﺎن ارﺗﺒﺎط ﺧﻮاﻫﯽ داﺷﺖ‪.‬‬
‫اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ و اﻣﺜﺎل آن‪ ،‬ﻧﺸﺎنﮔﺮ اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ ﺻﻠﻪي رﺣﻢ و رﻋﺎﯾﺖ ﭘﯿﻮﻧﺪ‬
‫ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪي در ﺣﺪ ﺗﻮان اﻧﺴﺎن و ﺑﻪاﻧﺪازهاي ﮐﻪ ﻋﺮف ﺟﺎﻣﻌﻪي اﺳﻼﻣﯽ اﻗﺘﻀﺎ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪،‬‬
‫واﺟﺐ اﺳﺖ و اﯾﻦ‪ ،‬ﻫﺸﺪاري ﺟﺪي درﺑﺎرهي ﻗﻄﻊ راﺑﻄﻪي ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪي ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽرود‪.‬‬
‫***‬
‫َ َ ْ َ َ ْ ََ ُ‬ ‫َ‬
‫�‬‫ﻲﻠﻋ أ ِّ� َو ِ َ‬
‫ﺑﻨﺖ أﻲﺑ ﺑ�ﺮ الﺼﺪﻳﻖ رﻲﺿ اﷲ ﻋﻨﻬﻤﺎ ﻗﺎﻟﺖ‪ :‬ﻗﺪِﻣﺖ َّ‬ ‫َ‬
‫أﺳﻤﺎء ِ‬ ‫‪ -٣٣٠‬وﻋﻦ‬
‫ُ‬
‫ُ ْ ُ َ َ ْ َ َ َّ ِّ َ َ َ َ ٌ‬ ‫ْ َْ َْ ُ َ ُ َ‬ ‫َْ‬ ‫ٌ‬ ‫ُ‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺎﺳﺘﻔﺘﻴﺖ رﺳﻮلاﷲ‪ ،‬ﻗﻠﺖ‪ :‬ﻗﺪِﻣﺖ ﻲﻠﻋ أ� و ِ� راﻏِﺒﺔ‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫مﺮﺸ�ﺔ ﻲﻓ �ﻬ ِﺪ‬
‫ُ َّ‬ ‫َ ُ ُ ِّ َ َ َ َ ْ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬
‫ﻚ«‪ ] .‬ﹲ‬ ‫ِ‬ ‫ﻣ‬ ‫أ‬ ‫�‬‫ﺄﺻﻞ أ�؟ ﻗﺎل‪�» :‬ﻌ ِ ِ‬
‫ﺻ‬ ‫‪،‬‬ ‫ﻢ‬ ‫أﻓ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺳﻤﺎء دﺧﺘﺮ اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺻﺪﯾﻖ‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﺎدرم‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﻣﺸﺮك ﺑﻮد‪،‬‬
‫در ﺣﯿﺎت ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﺰدم آﻣﺪ؛ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺳﺆال ﮐﺮدم‪ :‬ﻣﺎدرم ﻧﺰد‪ ‬ﻣﻦ آﻣﺪه اﺳﺖ و از ﻣﻦ‬
‫اﻧﺘﻈﺎر )ﻧﯿﮑﯽ و ﻫﺪﯾﻪ( دارد؛ آﯾﺎ ﺑﺎ او ارﺗﺒﺎط ﺑﮕﯿﺮم )و ﺑﻪ او ﻧﯿﮑﯽ ﮐﻨﻢ(؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻠﻪ؛ ﺑﺎ‬
‫ﻣﺎدرت ارﺗﺒﺎط ﺑﮕﯿﺮ«‪.‬‬
‫َ َ ْ َ َ ُ ُ‬
‫‪ -٣٣١‬وﻋﻦ ز�ﻨﺐ اﺜﻟﻘﻔﻴ ِﺔ امﺮأة ِ ﻋﺒ ِﺪ اﷲ ﺑﻦ مﺴﻌﻮد‪ ‬وﻋﻨﻬﺎ ﻗﺎﻟﺖ‪ :‬ﻗﺎل َرﺳﻮل‬
‫َ َ َّ ْ َ َ َ ْ َ َ ِّ َ َ َ ْ ْ ُ ِّ ُ َّ َ َ ْ َ َ َ ْ ُ َ‬
‫ﺑﻦ‬ ‫ْ ِ‬ ‫اﷲ‬ ‫ﻋﺒﺪ‬ ‫ﻰﻟ‬ ‫اﷲِ‪» :‬ﺗﺼﺪ�ﻦ ﻳﺎ ﻣﻌﺮﺸ اﻟنﺴﺎءِ ولﻮ ﻣِﻦ ﺣﻠِﻴ�ﻦ«‪ ،‬ﻗﺎﻟﺖ‪ :‬ﻓﺮﺟﻌﺖ إ ِ‬
‫َّ َ َ َ‬ ‫َْ َََ‬ ‫َّ ُ َ‬ ‫ُ َ ُ َّ َ َ ُ ٌ َ ُ َ‬
‫ات اﻴﻟَ ِﺪ َو�ن َرﺳﻮل اﷲِ‪ ‬ﻗﺪ أمﺮﻧﺎ ﺑِﺎلﺼﺪﻗ ِﺔ ﻓﺄﺗ ِ ِﻪ‬ ‫مﺴﻌﻮد ﻓﻘﻠﺖ ﻪﻟ‪ :‬إﻧﻚ رﺟﻞ ﺧ ِﻔﻴﻒ ذ ِ‬
‫َ ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ ََُْ َ َْ ُْ ََ َ‬ ‫َ ْ ْ ُ ْ َ َ َ ُ ُ َ ِّ َ‬
‫أﻧﺖ ‪،‬‬ ‫��ﻢ‪� .‬ﻘﺎل ﻋﺒﺪ اﷲِ‪ :‬ﺑ ِﻞ اﺋتِﻴ ِﻪ ِ‬ ‫ﻓﺎﺳﺄﻪﻟ‪ ،‬ﻓﺈن ﺎﻛن ذل ِﻚ � ِﺰئ �� و�ﻻ ﺮﺻ�ﺘﻬﺎ إِﻰﻟ � ِ‬
‫َ َ ُ ُ‬ ‫َ َُ‬ ‫َ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ْ ٌ َ ْ‬ ‫َْ َ ُ َ‬
‫رﺳﻮل ا�‪ ‬ﺣﺎﺟﻲﺘ ﺣﺎﺟﺘﻬﺎ‪َ ،‬و�ن َرﺳﻮل اﷲِ‪‬‬ ‫ِ‬ ‫ﺎب‬
‫ﺼﺎر ﺑِﺒ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﻓﺎ�ﻄﻠﻘﺖ‪ ،‬ﻓﺈذا امﺮأة ﻣِﻦ اﻷﻧ‬
‫َ ْ ْ ُ َّ ْ َ َ ْ‬ ‫َ َ َ ُ َ َ َ َ َ ْ َ َ ٌ َ ُ ْ َ َ ُ ْ َ ُ َ َّ‬ ‫َْ ُْ َ ْ َ َ‬
‫�‬ ‫ﺖ رﺳﻮل ا�‪ ‬ﻓﺄﺧﺮﺒه أن امﺮ ُأ� ِ‬ ‫ﻗﺪ أﻟ ِﻘﻴﺖ ﻋﻠﻴ ِﻪ الﻤﻬﺎﺑﺔ‪ .‬ﻓﺨﺮج ﻋﻠﻴﻨﺎ ﺑِﻼل‪� ،‬ﻘﻠﻨﺎ ﻪﻟ‪ :‬اﺋ ِ‬
‫ﺮﺒهُ‬ ‫ﺨﺗ ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ ُ‬ ‫َ َ ََ َْ‬ ‫َ ُ ُ ْ ُ َّ َ َ ُ َ ْ ُ َ َ َ ْ‬ ‫َ َ‬
‫ﻮرﻫِﻤﺎ؟ وﻻ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﺠ‬ ‫ﺣ‬ ‫ﻲﻓ‬ ‫ﺎمٍ‬ ‫ﺘ‬‫أ�‬ ‫ﻰﻠﻋ‬ ‫و‬ ‫ﺎ‬‫ﻬﻤ‬ ‫ﺟ‬
‫ِ‬ ‫وا‬ ‫أز‬ ‫ﻰﻠﻋ‬ ‫ﺎ‬ ‫ﻤ‬‫ﻬ‬ ‫ﻨ‬‫�‬ ‫ﺔ‬ ‫ﻗ‬ ‫ﺪ‬ ‫الﺼ‬ ‫ئ‬ ‫ﺰ‬
‫ِ‬ ‫ﺠﺗ‬‫أ‬ ‫‪:‬‬ ‫ِﻚ‬ ‫ﻧ‬‫ﺴﺄﻻ‬ ‫ﺎب �‬
‫ﺑﺎﺒﻟ ِ‬
‫َ ْ َُ َ َ َْ ٌ‬ ‫َّ‬ ‫ََ َ َُ َ ُ‬ ‫َّ‬ ‫َ ْ َْ ُ َ َ َ ٌَ ََ َ ُ‬
‫ﻮل ا�‪ ‬ﻓﺴﺄﻪﻟ‪� ،‬ﻘﺎل ﻪﻟ رﺳﻮل ا�‪» :‬ﻣﻦ ﻫﻤﺎ؟« ﻗﺎل‪ :‬امﺮأة‬ ‫ﻣﻦ �ﻦ‪ ،‬ﻓﺪﺧﻞ ﺑِﻼل ﻰﻠﻋ رﺳ ِ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪2620 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1003 :‬‬

 ‫‪119‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻧﯿﮑﯽ ﺑﻪ ﭘﺪر و ﻣﺎدر و ﺗﺪاوم ﭘﯿﻮﻧﺪ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪي‬
‫ََ َ‬ ‫َ َ َ ْ ُ‬ ‫ُّ َّ َ‬ ‫َ ََْ ُ ََ َ َ ُ ُ‬ ‫َ ْ َ‬
‫�؟« ﻗﺎل‪ :‬ام َﺮأة ﻋﺒ ِﺪ اﷲِ‪� ،‬ﻘﺎل‬ ‫ِﺐ ِ‬
‫ﻣِﻦ اﻷﻧﺼﺎرِ وز�ﻨﺐ‪� .‬ﻘﺎل رﺳﻮل اﷲِ‪» :‬أي الﺰ�ﺎﻧ ِ‬
‫َّ َ َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ َ َ‬ ‫َُ َ ْ َ‬ ‫َ ُ ُ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ان‪ :‬أﺟ ُﺮ اﻟﻘ َﺮاﺑ ِﺔ َوأﺟ ُﺮ الﺼﺪﻗ ِﺔ«‪ ] .‬ﹲ‬
‫ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬ ‫رﺳﻮل اﷲِ‪» :‬لﻬﻤﺎ أﺟﺮ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬زﯾﻨﺐ ﺛﻘﻔﯽ‪ ،‬ﻫﻤﺴﺮ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد‪ ‬وﻋﻨﻬﺎ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اي زﻧﺎن! ﺻﺪﻗﻪ دﻫﯿﺪ؛ ﺣﺘﯽ از زﯾﻮرآﻻت ﺧﻮد«‪) .‬زﯾﻨﺐ( ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻧﺰد ﻋﺒﺪاﷲ‬
‫ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد ﺑﺎزﮔﺸﺘﻢ و ﺑﻪ او ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﺗﻮ‪ ،‬ﻣﺮدي ﺗﻨﮓ دﺳﺖ ﻫﺴﺘﯽ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﻣﺎ دﺳﺘﻮر‬
‫داده اﺳﺖ ﮐﻪ ﺻﺪﻗﻪ دﻫﯿﻢ‪ .‬ﻧﺰدﺷﺎن ﺑﺮو و از اﯾﺸﺎن ﺑﭙﺮس ﮐﻪ آﯾﺎ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻢ ﺑﻪ ﺗﻮ ﺻﺪﻗﻪ‬
‫دﻫﻢ ﺗﺎ در ﻏﯿﺮ اﯾﻦ ﺻﻮرت آن را ﺑﻪ دﯾﮕﺮان ﺑﺪﻫﻢ؟ ﻋﺒﺪاﷲ‪ ‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺗﻮ‪ ،‬ﺧﻮد ﻧﺰدش‬
‫ﺑﺮو‪ .‬ﻟﺬا ﻣﻦ‪ ،‬ﺧﻮدم رﻓﺘﻢ و زﻧﯽ از اﻧﺼﺎر را ﻣﻘﺎﺑﻞ درب ﺧﺎﻧﻪي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬دﯾﺪم ﮐﻪ او‬
‫ﻫﻢ ﺳﺆاﻟﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﺆال ﻣﻦ داﺷﺖ‪ .‬و از آنﺟﺎ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﭘ‪‬ﺮﻫﯿﺒﺖ ﺑﻮد‪) ،‬ﻫﯿﭻﯾﮏ از ﻣﺎ‬
‫در ﺧﻮد ﻧﻤﯽدﯾﺪ ﮐﻪ در ﺑﺰﻧﺪ و ﺳﺆاﻟﺶ را ﺑﭙﺮﺳﺪ( ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﺑﻼل‪ ‬ﺧﺎرج ﺷﺪ؛ ﺑﻪ او‬
‫ﮔﻔﺘﯿﻢ‪ :‬ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺮو و ﺑﻪ اﯾﺸﺎن ﺑﮕﻮ‪ :‬دو زن‪ ،‬ﭘﺸﺖ‪ ‬در ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﻣﯽﭘﺮﺳﻨﺪ‪ :‬آﯾﺎ‬
‫ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺻﺪﻗﻪي اﻣﻮاﻟﺸﺎن را ﺑﻪ ﺷﻮﻫﺮان ﺧﻮد و ﯾﺘﯿﻤﺎﻧﯽ ﺑﺪﻫﻨﺪ ﮐﻪ ﺗﺤﺖ ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﯽ‬
‫آنﻫﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ؟ و ﺑﻪ اﯾﺸﺎن ﻧﮕﻮ ﮐﻪ ﻣﺎ‪ ،‬ﮐﯿﺴﺘﯿﻢ‪ .‬ﺑﻼل ﻧﺰد رﺳﻮلاﷲ‪ ‬رﻓﺖ و ﺳﺆال را‬
‫ﻣﻄﺮح ﮐﺮد‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬از او ﭘﺮﺳﯿﺪ‪» :‬اﯾﻦ دو زن‪ ،‬ﮐﯿﺴﺘﻨﺪ؟« ﭘﺎﺳﺦ داد‪ :‬زﻧﯽ از اﻧﺼﺎر و‬
‫زﯾﻨﺐ‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﮐﺪام زﯾﻨﺐ؟« ﺑﻼل‪ ،‬ﭘﺎﺳﺦ داد‪ :‬ﻫﻤﺴﺮ ﻋﺒﺪاﷲ‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﯾﻦﻫﺎ‪ ،‬دو اﺟﺮ دارﻧﺪ‪ :‬اﺟﺮ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪي‪ ،‬و اﺟﺮ ﺻﺪﻗﻪ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬رواﯾﺘﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﻧﻘﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ اﺳﻤﺎء دﺧﺘﺮ اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺻﺪﯾﻖ‪$‬‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﺎدرم‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﻣﺸﺮك ﺑﻮد‪ ،‬در ﺣﯿﺎت ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﺰدم آﻣﺪ؛ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﺳﺆال ﮐﺮدم‪ :‬ﻣﺎدرم ﻧﺰد‪ ‬ﻣﻦ آﻣﺪه اﺳﺖ و از ﻣﻦ اﻧﺘﻈﺎر )ﻧﯿﮑﯽ و ﻣﺤﺒﺖ( دارد؛ آﯾﺎ ﺑﺎ او‬
‫ارﺗﺒﺎط ﺑﮕﯿﺮم )و ﺑﻪ او ﻧﯿﮑﯽ ﮐﻨﻢ(؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻠﻪ؛ ﺑﺎ ﻣﺎدرت ارﺗﺒﺎط ﺑﮕﯿﺮ«‪.‬‬
‫ٌ‬
‫� َرا ِﻏﺒَﺔ«‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﺑﺪﯾﻦ‬ ‫در ﻣﺘﻦ اﯾﻦ رواﯾﺖ آﻣﺪه اﺳﺖ‪َ » :‬و ِ َ‬
‫ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ اﺳﻼم‪ ،‬رﻏﺒﺖ دارد‪ .‬ﻟﺬا ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ او‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦﺧﺎﻃﺮ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻋﻼﻗﻪ و رﻏﺒﺖ‬
‫ﺑﯿﺶﺗﺮي ﺑﻪ اﺳﻼم‪ ،‬ﭘﯿﺪا ﮐﻨﺪ و ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﻮد‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه ﮐﻪ اﯾﻦ ﻋﺒﺎرت‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ‬
‫ﻣﻔﻬﻮم اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬او‪ ،‬اﻧﺘﻈﺎر دارد ﮐﻪ ﺑﺎ او ارﺗﺒﺎط داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻢ‪ .‬ﻟﺬا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ اﺳﻤﺎء&‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪1466 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1000 :‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪120‬‬

‫دﺳﺘﻮر داد ﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﺎدرش ارﺗﺒﺎط ﺑﮕﯿﺮد‪ .‬ﻟﺬا ﻣﺎدر اﺳﻤﺎء‪ ،‬ﺑﺎ اﯾﻦ اﻣﯿﺪ و اﺷﺘﯿﺎق ﮐﻪ‬
‫دﺧﺘﺮش ﺑﺎ او ارﺗﺒﺎط ﺑﮕﯿﺮد و ﺑﻪ او ﻫﺪﯾﻪ دﻫﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻼﻗﺎت دﺧﺘﺮش آﻣﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪاﻧﺶ راﺑﻄﻪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺣﺘﯽ اﮔﺮ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻧﺒﺎﺷﻨﺪ؛ زﯾﺮا ﺣﻖ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪي آنﻫﺎ‪ ،‬ﺑﻪ ﻗﻮت ﺧﻮد ﺑﺎﻗﯽﺳﺖ‪ .‬ﻓﺮﻣﻮدهي اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل در ﺳﻮرهي »ﻟﻘﻤﺎن« ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻮﺿﻮع اﺳﺖ‪:‬‬
‫ۡ ََ ُ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ ٰ َ َ َ َ َ ٰٓ َ ُ ۡ‬
‫� َك ِ� َما ل ۡي َس لك بِهِۦ عِل ‪ٞ‬م ف� ت ِط ۡع ُه َماۖ َو َصاح ِۡب ُه َما‬
‫﴿�ن �هداك � أن � ِ‬
‫ٗ‬ ‫ۡ‬
‫]ﻟﻘﲈن‪[١٥ :‬‬ ‫ِ� ٱ ُّ�� َيا َم ۡع ُروفا﴾‬
‫و اﮔﺮ )ﭘﺪر و ﻣﺎدرت( ﺗﻮ را ﺑﺮ آن داﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﭼﯿﺰي را ﺷﺮﯾﮑﻢ ﺑﺴﺎزي ﮐﻪ ﺑﻪ آن داﻧﺶ ﻧﺪاري‪،‬‬
‫از آﻧﺎن اﻃﺎﻋﺖ ﻣﮑﻦ و در دﻧﯿﺎ ﺑﺎ آنﻫﺎ ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ رﻓﺘﺎر ﻧﻤﺎ‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ ﭘﺪر و ﻣﺎدرت‪ ،‬ﻣﺸﺮك ﺑﻮدﻧﺪ و ﺑﺎ ﺗﺄﮐﯿﺪ و ﭘﺎﻓﺸﺎري از او ﻣﯽﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺑﻪ اﷲ ﺷﺮك ﺑﻮرزي‪ ،‬از آﻧﺎن اﻃﺎﻋﺖ ﻧﮑﻦ؛ زﯾﺮا اﻃﺎﻋﺖ از ﻣﺨﻠﻮق در ﺟﻬﺖ ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ از‬
‫ﺧﺎﻟﻖ‪ ،‬درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺑﺎ اﯾﻦ ﺣﺎل‪ ،‬در دﻧﯿﺎ ﺑﻪ آﻧﺎن ﺑﻪﻧﯿﮑﯽ رﻓﺘﺎر ﮐﻦ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ وﻇﯿﻔﻪي‬
‫ﺧﻮد در ﻗﺒﺎل آنﻫﺎ ﻋﻤﻞ ﻧﻤﺎ و ﺑﺎ آنﻫﺎ ارﺗﺒﺎط داﺷﺘﻪ ﺑﺎش‪ ،‬ﻫﺮﭼﻨﺪ ﮐﺎﻓﺮ ﯾﺎ ﻓﺎﺳﻖ ﺑﺎﺷﻨﺪ؛‬
‫زﯾﺮا ﺣﻖ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪي دارﻧﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻫﻢ‪ ،‬ﻧﺸﺎنﮔﺮ ﻫﻤﺎن ﻣﻮﺿﻮﻋﯽﺳﺖ ﮐﻪ در اﯾﻦ آﯾﻪ ﺑﯿﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ؛‬
‫ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ اﺳﻤﺎء دﺧﺘﺮ اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺻﺪﯾﻖ‪ $‬ﻓﺮﻣﺎن داد ﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﺎدرش ﮐﻪ در آن‬
‫زﻣﺎن‪ ،‬ﻣﺸﺮك ﺑﻮد‪ ،‬ارﺗﺒﺎط ﺑﮕﯿﺮد‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ درﯾﺎﻓﺘﯿﻢ ﮐﻪ ﺻﺪﻗﻪ دادن ﺑﻪ ﺧﻮﯾﺸﺎن‪ ،‬دو ﭘﺎداش دارد‪ :‬اﺟﺮ ﺻﻠﻪي رﺣﻢ‪،‬‬
‫و اﺟﺮ ﺻﺪﻗﻪ‪ .‬دﻟﯿﻠﺶ‪ ،‬رواﯾﺘﯽﺳﺖ ﮐﻪ زﯾﻨﺐ دﺧﺘﺮ ﻣﺴﻌﻮد ﺛﻘﻔﯽ‪ ،‬ﻫﻤﺴﺮ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ‬
‫ﻣﺴﻌﻮد‪ ‬رواﯾﺖ ﮐﺮده ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬زﻧﺎن را ﺑﻪ ﺻﺪﻗﻪ دادن‪ ،‬دﺳﺘﻮر داد‪ .‬زﯾﻨﺐ& ﺑﻪ‬
‫ﺧﺎﻧﻪاش ﺑﺎزﮔﺸﺖ؛ ﺷﻮﻫﺮش‪ ،‬ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد‪ ‬ﻣﺮدي ﺗﻨﮓدﺳﺖ و ﻓﻘﯿﺮ ﺑﻮد‪ .‬زﯾﻨﺐ‬
‫ﺑﻪ ﺷﻮﻫﺮش ﺧﺒﺮ داد ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬ﺑﻪ زﻧﺎن دﺳﺘﻮر داده اﺳﺖ ﮐﻪ ﺻﺪﻗﻪ دﻫﻨﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﻋﺒﺪاﷲ‬
‫ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد‪ ‬از ﻫﻤﺴﺮش ﺧﻮاﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ او و ﻧﯿﺰ ﯾﺘﯿﻤﺎنِ ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ‪ ،‬ﮐﻤﮏ ﮐﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ اﯾﻦ‬
‫ﺳﺆال ﺑﺮاي آنﻫﺎ ﻣﻄﺮح ﺷﺪ ﮐﻪ آﯾﺎ زن‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﺷﻮﻫﺮ و اﻋﻀﺎي ﺧﺎﻧﻮادهي ﺧﻮد و‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﺧﺎﻧﻪاش ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺻﺪﻗﻪ دﻫﺪ؟ ﻟﺬا زﯾﻨﺐ& ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬رﻓﺖ ﺗﺎ‬
‫اﯾﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ را ﻣﻄﺮح ﮐﻨﺪ و ﺣﮑﻤﺶ را از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﭙﺮﺳﺪ‪ .‬وﻗﺘﯽ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
 ‫‪121‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻧﯿﮑﯽ ﺑﻪ ﭘﺪر و ﻣﺎدر و ﺗﺪاوم ﭘﯿﻮﻧﺪ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪي‬

‫رﺳﯿﺪ‪ ،‬زﻧﯽ از اﻧﺼﺎر را ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺧﺎﻧﻪي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬دﯾﺪ ﮐﻪ او ﻫﻢ آﻣﺪه ﺑﻮد ﺗﺎ ﻫﻤﯿﻦ ﺳﺆال را‬
‫از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﭙﺮﺳﺪ‪ .‬وﻟﯽ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﭘ‪‬ﺮﻫﯿﺒﺖ ﺑﻮد و ﻫﯿﭻﯾﮏ از اﯾﻦﻫﺎ در ﺧﻮد ﻧﻤﯽدﯾﺪ ﮐﻪ‬
‫در ﺑﺰﻧﺪ و ﺳﺆاﻟﺶ را ﺑﭙﺮﺳﺪ ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﺑﻼل‪ ‬ﺧﺎرج ﺷﺪ؛ آري؛ ﻫﯿﺒﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﺑﻮد ﮐﻪ اﺑﺘﺪا ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬اﯾﺸﺎن را ﻣﯽدﯾﺪ‪ ،‬ﻫﯿﺒﺘﺸﺎن‪ ،‬اﻧﺴﺎن را ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬وﻟﯽ‬
‫ﭘﺲ از اﻧﺪﮐﯽ ﮔﻔﺘﮕﻮ و ﻫﻢﻧﺸﯿﻨﯽ‪ ،‬ﻣﺤﺒﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در دل ﻣﯽﻧﺸﺴﺖ‪ .‬ﺑﻼل‪ ‬از ﺧﺎﻧﻪ‬
‫ﺧﺎرج ﺷﺪ و از آن دو ﺳﺆال ﮐﺮد‪ :‬ﭼﻪﮐﺎر دارﯾﺪ؟ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺮو و ﺑﻪ اﯾﺸﺎن‬
‫ﺑﮕﻮ‪ :‬دو زن‪ ،‬ﭘﺸﺖ‪ ‬در ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﻣﯽﭘﺮﺳﻨﺪ‪ :‬آﯾﺎ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺻﺪﻗﻪي اﻣﻮاﻟﺸﺎن را ﺑﻪ‬
‫ﺷﻮﻫﺮان ﺧﻮد و ﯾﺘﯿﻤﺎﻧﯽ ﺑﺪﻫﻨﺪ ﮐﻪ ﺗﺤﺖ ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﯽ آنﻫﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ؟ و ﺑﻪ اﯾﺸﺎن ﻧﮕﻮ ﮐﻪ‬
‫ﻣﺎ‪ ،‬ﮐﯿﺴﺘﯿﻢ‪ .‬ﺑﻼل ﻧﺰد رﺳﻮلاﷲ‪ ‬رﻓﺖ و ﺳﺆال را ﻣﻄﺮح ﮐﺮد‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬از او ﭘﺮﺳﯿﺪ‪:‬‬
‫»اﯾﻦ دو زن‪ ،‬ﮐﯿﺴﺘﻨﺪ؟« ﭘﺎﺳﺦ داد‪ :‬زﻧﯽ از اﻧﺼﺎر و زﯾﻨﺐ‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﮐﺪام‬
‫زﯾﻨﺐ؟« ﭼﻮن ﺧﯿﻠﯽﻫﺎ‪ ،‬اﺳﻤﺸﺎن زﯾﻨﺐ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻼل‪ ‬ﭘﺎﺳﺦ داد‪ :‬ﻫﻤﺴﺮ ﻋﺒﺪاﷲ‪ .‬ﻋﺒﺪاﷲ‬
‫ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد‪ ‬ﺧﺎدمِ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻮد و ﺑﺪون اﺟﺎزه وارد ﺧﺎﻧﻪي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬ﻟﺬا‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻋﺒﺪاﷲ‪ ‬و ﺧﺎﻧﻮادهاش را ﺑﻪﺧﻮﺑﯽ ﻣﯽﺷﻨﺎﺧﺖ و از اوﺿﺎع او آﮔﺎه ﺑﻮد‪ .‬آن‬
‫زنِ اﻧﺼﺎري و ﻫﻤﺴﺮ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد‪ ‬از ﺑﻼل ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﻧﺎﻣﯽ از آنﻫﺎ‪ ،‬ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﻧﺒﺮد و ﻧﮕﻮﯾﺪ ﮐﻪ ﮐﯿﺴﺘﻨﺪ؛ وﻟﯽ ﺑﻼل‪ ‬از آن ﺟﻬﺖ ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺳﺆال ﮐﺮد و‬
‫اﻃﺎﻋﺖ اﯾﺸﺎن ﺑﺮ اﻃﺎﻋﺖ دﯾﮕﺮان‪ ،‬ﻣﻘﺪم اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺧﺒﺮ داد ﮐﻪ ﺳﺆالﮐﻨﻨﺪﮔﺎن؛‬
‫زﻧﯽ از اﻧﺼﺎر و ﻧﯿﺰ ﻫﻤﺴﺮ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﯾﻦﻫﺎ‪ ،‬دو‬
‫اﺟﺮ دارﻧﺪ‪ :‬اﺟﺮ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪي‪ ،‬و اﺟﺮ ﺻﺪﻗﻪ«‪ .‬ﻟﺬا ﺑﺪﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﭘﯽ ﻣﯽﺑﺮﯾﻢ ﮐﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﻧﯿﺎز‪،‬‬
‫ﺻﺪﻗﻪ دادن ﺑﻪ ﻓﺮزﻧﺪان و ﻫﻤﺴﺮ )ﻫﻢ زن و ﻫﻢ ﻣﺮد( ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ و اﯾﻦ‪ ،‬دو ﭘﺎداش‬
‫دارد‪ :‬اﺟﺮ ﺻﺪﻗﻪ‪ ،‬و اﺟﺮ ﺻﻠﻪي رﺣﻢ؛ ﯾﻌﻨﯽ اﻧﺴﺎن ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ در ﻫﻨﮕﺎم ﻧﯿﺎز‪ ،‬ﺑﻪ ﻓﺮزﻧﺪان‬
‫ﯾﺎ ﻫﻤﺴﺮ ﺧﻮد‪ ،‬ﺻﺪﻗﻪ دﻫﺪ‪.‬‬
‫ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﺎﻧﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ اﯾﻦ ﻧﯿﺎز‪ ،‬ﺟﺰو ﻫﻤﺎن ﻧﻔﻘﻪاي ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﺮ اﻧﺴﺎن واﺟﺐ اﺳﺖ‪،‬‬
‫در اﯾﻦ ﺻﻮرت دادن زﮐﺎت ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻧﻔﻘﻪاش ﺑﺮ اﻧﺴﺎن واﺟﺐ اﺳﺖ‪ ،‬درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ؛‬
‫وﻟﯽ اﮔﺮ ﻧﯿﺎزش‪ ،‬ﺧﺎرج از ﺣﺪ ﻧﻔﻘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ آن ﺷﺨﺺ‪ ،‬ﺟﺰو ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻧﺒﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻧﻔﻘﻪاش‬
‫ﺑﺮ اﻧﺴﺎن‪ ،‬واﺟﺐ اﺳﺖ‪ ،‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت‪ ،‬دادن زﮐﺎت ﺑﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺨﺼﯽ‪ ،‬ﺑﻼﻣﺎﻧﻊ اﺳﺖ؛‬
‫ﯾﻌﻨﯽ اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد ﮐﻪ اﻧﺴﺎن از زﮐﺎت اﻣﻮاﻟﺶ‪ ،‬ﺑﺪﻫﯽ ﭘﺪر‪ ،‬ﭘﺴﺮ ﯾﺎ ﻫﻤﺴﺮش را‬
‫ﺑﭙﺮدازد؛ اﻟﺒﺘﻪ در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﺪﻫﮑﺎر‪ ،‬زﻧﺪه ﺑﺎﺷﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ ﺑﺪﻫﮑﺎر‪ ،‬ﻣﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪122‬‬

‫ﺑﺪﻫﯽاش را از ﻣﺎلِ زﮐﺎت ﻧﻤﯽدﻫﻨﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺪﻫﯽاش را داوﻃﻠﺒﺎﻧﻪ ﯾﺎ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺻﺪﻗﻪي‬

‫ﻧﻔﻠﯽ و ﯾﺎ از آنﭼﻪ ﺑﺮ ﺟﺎ ﮔﺬاﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ادا ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫***‬
‫َ َّ ْ َ‬ ‫َّ‬ ‫َّ‬ ‫ْ‬ ‫ُ ْ‬
‫ﺣﺮب‪ ‬ﻲﻓ ﺣﺪِﻳﺜ ِ ِﻪ اﻟﻄﻮ�ﻞ ﻲﻓ ﻗﺼ ِﺔ ﻫِﺮﻗﻞ أن ﻫ َِﺮﻗﻞ‬ ‫ٍ‬ ‫ﺑﻦ‬
‫ِ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺻﺨ‬ ‫ﻴﺎن‬ ‫ﻔ‬ ‫‪ -٣٣٢‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﺳ‬
‫َ َ َ‬ ‫ُُْ‬ ‫ُ‬ ‫َّ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫ﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﻠﺖ‪ :‬ﻳﻘﻮل‪» :‬ا�ﺒﺪوا اﷲ وﺣﺪه‪،‬‬ ‫ُ‬
‫ﺳﻔﻴﺎن‪ :‬ﻓﻤﺎذا ﻳﺄمﺮ�ﻢ ﺑِﻪ؟ �ﻌ� اﻨﻟ َّ‬ ‫ﻲﺑ‬ ‫ﻗﺎل ﻷ‬
‫َ‬ ‫َُُْ‬ ‫ِ‬ ‫ُ ُ‬ ‫ُْ ُ‬ ‫ُْ ُ‬
‫ِّ ْ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ ْ‬
‫ﺮﺸ�ﻮا ﺑ ِ ِﻪ ﺷيﺌﺎ‪ ،‬واﺗﺮﻛﻮا ﻣﺎ ﻳﻘﻮل آﺑﺎؤ�ﻢ‪ ،‬و�ﺄمﺮﻧﺎ ﺑﺎلﺼﻼة ِ ‪ ،‬والﺼﺪق‪ ،‬واﻟﻌﻔﺎف‪،‬‬ ‫وﻻ � ِ‬
‫ِّ َ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬
‫والﺼﻠ ِﺔ«‪ ] .‬ﹲ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﺳﻔﯿﺎن‪ ،‬ﺻﺨﺮ ﺑﻦ ﺣﺮب‪ ‬ﺿﻤﻦ رواﯾﺘﯽ ﻃﻮﻻﻧﯽ از ﻣﺎﺟﺮاي ﻣﻼﻗﺎﺗﺶ‬
‫ﺑﺎ »ﻫﺮﻗﻞ« ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻫﺮﻗﻞ ﺑﻪ ﻣﻦ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺷﻤﺎ را ﺑﻪ ﭼﯿﺰي ﻓﺮاﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ؟ ﻣﻨﻈﻮرش‪،‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻮد‪ .‬اﺑﻮﺳﻔﯿﺎن‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﺎﺳﺦ دادم‪ :‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬اﷲ ﯾﮑﺘﺎ و ﯾﮕﺎﻧﻪ را ﻋﺒﺎدت و‬
‫ﭘﺮﺳﺘﺶ ﮐﻨﯿﺪ و ﻫﯿﭻ ﭼﯿﺰي را ﺷﺮﯾﮑﺶ ﻧﺴﺎزﯾﺪ و آنﭼﻪ را ﭘﺪران ﺷﻤﺎ ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪ ،‬رﻫﺎ‬
‫ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ؛ و ﻣﺎ را ﺑﻪ ﻧﻤﺎز‪ ،‬راﺳﺖﮔﻮﯾﯽ و درﺳﺖﮐﺎري‪ ،‬ﭘﺎكداﻣﻨﯽ و ﺻﻠﻪي رﺣﻢ‪ ،‬اﻣﺮ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ«‪.‬‬
‫َ‬ ‫َْ ُ َ َ ً ُْ َ‬ ‫َّ ُ‬ ‫َ َ ُ ُ‬
‫‪ -٣٣٣‬وﻋﻦ أﻲﺑ ذر‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل َرﺳﻮل اﷲِ‪» :‬إِﻧ�ﻢ ﺳﺘﻔﺘﺤﻮن أ ْرﺿﺎ ﻳﺬﻛ ُﺮ �ِﻴﻬﺎ‬
‫َ ُ‬
‫�اط«‪.‬‬ ‫اﻟ ِﻘ‬
‫ًْ‬ ‫َْ‬ ‫َ َْ ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ٌ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬
‫و� أ ْرض �ﺴ َّ� �ِﻴﻬﺎ اﻟ ِﻘ�اط‪ ،‬ﻓﺎﺳﺘﻮﺻﻮا ﺑِﺄﻫﻠِﻬﺎ ﺧ�ا‪،‬‬ ‫رواﻳﺔ‪» :‬ﺳﺘﻔﺘﺤﻮن مﺮﺼ ِ‬ ‫ٍ‬ ‫و�‬
‫ًِ‬ ‫ً‬ ‫َ َّ َ ُ‬
‫ورﻤﺣﺎ«‪.‬‬ ‫ﻓﺈِن لﻬ ْﻢ ذِﻣﺔ‬
‫َّ ً‬ ‫ً َ‬ ‫ً‬ ‫َ ْ َ َ َّ ُ‬ ‫ََ ْ ُ‬ ‫ْ َ ُ‬
‫ورﻤﺣﺎ« أو ﻗﺎل‪» :‬ذِﻣﺔ‬ ‫رواﻳﺔ‪» :‬ﻓﺈِذا اﻓﺘﺘﺤﺘﻤﻮﻫﺎ‪ ،‬ﻓﺄﺣ ِﺴﻨﻮا إِﻰﻟ أﻫﻠِﻬﺎ‪ ،‬ﻓﺈِن لﻬﻢ ذ َِّﻣﺔ ِ‬ ‫ٍ‬ ‫و�‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﻬﺮا«‪] .‬رواه ﻣﺴﻠﻢ[‬ ‫وﺻ ً‬ ‫ِ‬
‫ُ‬ ‫ِّ ْ ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬
‫ُ ْ ْ ُ َ َ ُّ ْ‬ ‫َ‬ ‫َّ ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬
‫ﻣﺎر�ﺔ‬ ‫ُ ﻗﺎل اﻟﻌﻠﻤﺎء‪ :‬الﺮﺣِﻢ اﻟﻲﺘ لﻬﻢ ﻛﻮن ﻫﺎﺟﺮ أم إِﺳﻤﺎ�ِﻴﻞ‪ ‬ﻣِﻨﻬﻢ‪» .‬والﺼﻬﺮ«‪ :‬ﻛﻮن ِ‬
‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ِّ‬
‫اﺑﻦ رﺳﻮل ا�‪ ‬ﻣﻨﻬﻢ‪.‬‬ ‫أم إِﺑﺮاﻫِﻴﻢ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮذر‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺷﻤﺎ‪ ،‬ﺑﻪزودي ﺳﺮزﻣﯿﻨﯽ را ﻓﺘﺢ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ ﮐﻪ در آن‪ ،‬ﻧﺎم ﻗﯿﺮاط) ‪ (1‬ذﮐﺮ ﻣﯽﺷﻮد«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪7 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1773 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2543 :‬‬
 ‫‪123‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻧﯿﮑﯽ ﺑﻪ ﭘﺪر و ﻣﺎدر و ﺗﺪاوم ﭘﯿﻮﻧﺪ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪي‬

‫و در رواﯾﺖ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﺑﻪزودي ﻣﺼﺮ را ﻓﺘﺢ ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ؛ و آنﺟﺎ ﺳﺮزﻣﯿﻨﯽﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫در آن ﻧﺎم ﻗﯿﺮاط‪ ،‬ذﮐﺮ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺳﻔﺎرش ﻣﺮا درﺑﺎرهي ﻧﯿﮑﯽ ﺑﻪ اﻫﺎﻟﯽ آن ﻣﺮاﻋﺎت ﮐﻨﯿﺪ؛‬
‫زﯾﺮا آنﻫﺎ‪ ،‬ﺣﺮﻣﺖ و ﺣﻖ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪي دارﻧﺪ«‪.‬‬
‫و در رواﯾﺘﯽ دﯾﮕﺮ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬وﻗﺘﯽ آنﺟﺎ را ﻓﺘﺢ ﮐﺮدﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺮدﻣﺎﻧﺶ ﻧﯿﮑﯽ ﮐﻨﯿﺪ؛‬
‫زﯾﺮا آنﻫﺎ‪ ،‬ﺣﺮﻣﺖ و ﺣﻖ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪيِ ﻧﺴﺒﯽ دارﻧﺪ«‪ .‬ﯾﺎ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬زﯾﺮا آنﻫﺎ‪ ،‬ﺣﺮﻣﺖ و‬
‫ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪيِ ﺳﺒﺒﯽ دارﻧﺪ«‪.‬‬
‫ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﻣﻨﻈﻮر از »رﺣﻢ« )ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪي ﻧﺴﺒﯽ(‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺎﺟﺮ‪ ،‬ﻣﺎدر‬
‫اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ‪ ،‬اﻫﻞ ﻣﺼﺮ ﺑﻮده اﺳﺖ؛ و ﻣﻨﻈﻮر از »ﺻﻬﺮ« )ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪي ﺳﺒﺒﯽ( اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻣﺎرﯾﻪ‪ ،‬ﻣﺎدر اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﻓﺮزﻧﺪ رﺳﻮلﺧﺪا‪ ‬ﻣﺼﺮي ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ ُ ََ ۡ َ َ َ َ ۡ َۡ‬ ‫َ ْ‬
‫‪ -٣٣٤‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻤﻟﺎ ﻧﺰﻟﺖ ﻫ ِﺬه ِ اﻵﻳﺔ‪﴿ :‬وأنذِر عشِ �تك ٱ�قر�ِ� ‪﴾٢١٤‬‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َّ‬ ‫َْ ُ ََ‬ ‫ُ ًْ‬ ‫ُ َّ‬
‫]اﻟﺸﻌﺮاء ‪ [٢١٤ :‬دﺎﻋ رﺳﻮل ا�‪ ‬ﻗ َﺮ�ﺸﺎ ﻓﺎﺟﺘﻤﻌﻮا �ﻌﻢ‪ ،‬وﺧﺺ وﻗﺎل‪» :‬ﻳﺎ ﺑ� ﻋﺒ ِﺪ ﺷﻤﺲ‪،‬‬
‫َْ ُ َ ُ َ ُ‬ ‫ْ‬ ‫ُ َّ َ‬ ‫ُ َ َ ُ َ ْ ُ َ ُ ْ َ َّ َ‬ ‫َْ‬
‫ﺑﻦ ﻛﻌﺐ‪ ،‬أﻧ ِﻘﺬوا أﻧﻔﺴ� ْﻢ‬ ‫ِ‬ ‫ة‬ ‫ﺮ‬ ‫م‬ ‫ﺑ�‬ ‫ﺎ‬ ‫ﺑﻦ لﺆي‪ ،‬أﻧ ِﻘﺬوا أ�ﻔﺴ�ﻢ ﻣِﻦ اﻨﻟﺎر‪ ،‬ﻳ‬ ‫ِ‬ ‫ﻳﺎ ﺑ� ﻛﻌﺐ‬
‫ﺴ� ْﻢ ﻣِﻦَ‬ ‫ُ‬ ‫َ ُ َُْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َْ ُ َْ ُ َ ُ‬ ‫ْ ََ‬
‫ﻣِﻦ اﻨﻟَّﺎر‪ ،‬ﻳﺎ ﺑ� ﻋﺒ ِﺪ ﻣﻨﺎف‪ ،‬أﻧ ِﻘﺬوا أ�ﻔﺴ�ﻢ ﻣِﻦ اﻨﻟﺎر‪ ،‬ﻳﺎ ﺑ� ﻫﺎ ِﺷ ٍﻢ أﻧ ِﻘﺬوا أ�ﻔ‬
‫َّ‬
‫ﻧﻔ َﺴﻚ َ‬ ‫ْ‬ ‫َ َْ‬ ‫ُ‬ ‫َْ ُ َْ ُ‬ ‫َّ‬ ‫ْ‬
‫ﻣﻦ اﻨﻟَّﺎر‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫ِﺐ أﻧ ِﻘﺬوا أ�ﻔﺴ� ْﻢ ﻣِﻦ اﻨﻟَّﺎر‪ ،‬ﻳﺎ ﻓﺎﻃِﻤﺔ أﻧ ِﻘﺬي‬ ‫ِ‬ ‫اﻨﻟَّﺎر‪ ،‬ﻳﺎ ﺑ� ﻋﺒ ِﺪ اﻤﻟﻄﻠ‬
‫ً َ ُّ َ‬ ‫ْ َ َ َّ َ ُ‬ ‫َْ ُ َ ُ‬ ‫َ‬
‫) ‪(2‬‬
‫رﻤﺣﺎ ﺳﺄﺑﻠﻬﺎ ﺑِﺒِﻼﻬﻟِﺎ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬ ‫ﻣﻦ اﷲ ﺷيﺌﺎ‪ �ْ � ،‬أن ﻟ� ْﻢ ِ‬ ‫� ْﻢ َ‬ ‫ﻓﺈِ� ﻻ أمﻠِﻚ ﻟ‬
‫ََ ۡ َ ََ َ‬
‫�تك‬ ‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ آﯾﻪ ﻧﺎزل ﺷﺪ‪﴿ :‬وأنذِر عشِ‬
‫� ‪» ﴾٢١٤‬و ﺑﻪ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪان ﻧﺰدﯾﮑﺖ ﻫﺸﺪار ﺑﺪه«‪ ،‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻗﺮﯾﺶ را‬ ‫ٱ ۡ�َ ۡق َر� َ‬
‫ِ‬
‫ﻓﺮاﺧﻮاﻧﺪ و ﻃﻮاﯾﻒ ﻗﺮﯾﺶ را ﺑﻪﻃﻮر ﻋﻤﻮم و ﺑﺮﺧﯽ از اﻓﺮاد را ﺑﻪﻃﻮر ﺧﺎص‪ ،‬ﻣﺨﺎﻃﺐ‬
‫ﻗﺮار داد و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اي ﺑﻨﯽ ﻋﺒﺪﺷﻤﺲ! اي ﺑﻨﯽ ﮐﻌﺐ ﺑﻦ ﻟﺆي! ﺧﻮد را از آﺗﺶ دوزخ‬
‫ﻧﺠﺎت دﻫﯿﺪ؛ اي ﺑﻨﯽ ﻣﺮه ﺑﻦ ﮐﻌﺐ! ﺧﻮد را از آﺗﺶ دوزخ ﻧﺠﺎت دﻫﯿﺪ؛ اي ﺑﻨﯽ‬
‫ﻋﺒﺪﻣﻨﺎف! ﺧﻮد را از آﺗﺶ دوزخ ﻧﺠﺎت دﻫﯿﺪ؛ اي ﺑﻨﯽﻫﺎﺷﻢ! ﺧﻮد را از آﺗﺶ دوزخ‬

‫)‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ ﻗﯿﺮاط ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺑﺨﺸﯽ از دﯾﻨﺎر‪ ،‬در ﻣﯿﺎن آنﻫﺎ رواج دارد؛ ﻃﺤﺎوي ﮐﻪ ﺧﻮد ﻣﺼﺮيﺳﺖ و ﺑﻪ‬
‫زﺑﺎن و ﻟﻬﺠﻪي ﻣﺼﺮيﻫﺎ آﺷﻨﺎﺗﺮ‪ ،‬ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﯾﻦ‪ ،‬ﮐﻨﺎﯾﻪ از ﻧﻮﻋﯽ ﺑﺪﻣﻨﺸﯽ و ﺳﻮءادب در رﻓﺘﺎر‪ ،‬ﮔﻔﺘﺎر و‬
‫ﻣﻌﺎﻣﻼت آنﻫﺎﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا ﻣﻔﻬﻮم ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ وﺟﻮد‪ ‬ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻨﺸﯽ در رﻓﺘﺎر و ﮔﻔﺘﺎرﺷﺎن‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ‬
‫رﻓﺘﺎر ﻣﻨﺎﺳﺐ و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪاي ﺑﺎ آنﻫﺎ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﺪ‪] .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪2753 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.204 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪124‬‬

‫ﻧﺠﺎت دﻫﯿﺪ؛ اي ﺑﻨﯽ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ! ﺧﻮد را از آﺗﺶ دوزخ ﻧﺠﺎت دﻫﯿﺪ‪ .‬اي ﻓﺎﻃﻤﻪ! ﺧﻮد‬
‫را از آﺗﺶ دوزخ ﻧﺠﺎت ﺑﺪه؛ زﯾﺮا ﻣﻦ‪ ،‬ﻧﻤﯽ ﺗﻮاﻧﻢ ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﻧﺰد اﷲ ﮐﺎري ﺑﮑﻨﻢ؛ ﺗﻨﻬﺎ‬
‫ﮐﺎري ﮐﻪ اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﻢ‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ آبِ ﺻﻠﻪي رﺣﻢ‪ ،‬آﺗﺶِ ﻗﻄﻊ راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﺷﻤﺎ را‬
‫ﻓﺮوﻣﯽﻧﺸﺎﻧﻢ«‪) .‬ﯾﻌﻨﯽ ﺣﻖ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪي ﺷﻤﺎ را ﺑﻪﻃﺮز ﺷﺎﯾﺴﺘﻪاي ادا ﻣﯽﮐﻨﻢ(‪.‬‬
‫َ‬ ‫ُ‬
‫‪ -٣٣٥‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻋﺒﺪ اﷲ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ اﻟﻌﺎص رﻲﺿ اﷲ ﻋﻨﻬﻤﺎ ﻗﺎل‪ :‬ﺳﻤﻌﺖ رﺳﻮل اﷲِ‪‬‬
‫ُ ْ‬ ‫ُ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َُ ُ‬ ‫َّ َ َ ُ‬ ‫ً ْ َ ٍّ َ ُ‬
‫ﻼن ﻟيﺴﻮا ﺑﺄ ْو ِﻴﻟﺎﻲﺋ إِﻧﻤﺎ َوﻟ ِِّي اﷲ وﺻﺎﻟﺢ اﻤﻟﺆﻣِﻨِ�‪،‬‬
‫ﺟﻬﺎرا ﻏ� ِﺮﺳ � َﻘﻮل‪» :‬إِن آل ﺑ� ﻓ ٍ‬
‫ِ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫َ ْ َ ُ ْ ٌ ُ ُّ‬
‫�ﻦ لﻬﻢ رﺣِﻢ أﺑﻠﻬﺎ ﺑِﺒِﻼﻬﻟِﺎ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ؛ اﯾﻦ‪ ،‬ﻟﻔﻆ ﺑﺨﺎريﺳﺖ‪[.‬‬ ‫وﻟ ِ‬
‫اﺑﻮﻋﺒﺪاﷲ‪ ،‬ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬آﺷﮑﺎرا‪ ،‬ﻧﻪ ﻣﺨﻔﯿﺎﻧﻪ‬
‫)ﺑﺎ ﺻﺮاﺣﺖ ﺗﻤﺎم( ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻃﺎﯾﻔﻪي ﺑﻨﯽﻓﻼن‪ ،‬دوﺳﺘﺎن ﻣﻦ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ دوﺳﺘﺎن ﻣﻦ‪،‬‬
‫اﷲ و ﻣﺆﻣﻨﺎن ﻧﯿﮑﻮﮐﺎرﻧﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺣﻖ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪي آنﻫﺎ ﻣﺤﻔﻮظ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻦ‪ ،‬آن را‬
‫ﺑﻪﻃﺮز ﺷﺎﯾﺴﺘﻪاي ادا ﻣﯽﮐﻨﻢ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫اﺣﺎدﯾﺜﯽ ﮐﻪ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ذﮐﺮ ﮐﺮده‪ ،‬ﻫﻤﻪ‪ ،‬ﻧﺸﺎنﮔﺮ اﻫﻤﯿﺖ ﺻﻠﻪي رﺣﻢ )ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ‬
‫ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪان( اﺳﺖ‪ .‬در رأس اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ‪ ،‬ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻮﺳﻔﯿﺎن‪ ،‬ﺻﺨﺮ ﺑﻦ ﺣﺮب‪ ‬ﻗﺮار‬
‫دارد؛ ﺣﮑﺎﯾﺘﺶ ﺑﻪ زﻣﺎﻧﯽ ﺑﺮﻣﯽﮔﺮدد ﮐﻪ اﺑﻮﺳﻔﯿﺎن ﺑﺎ ﮔﺮوﻫﯽ از ﻗﺮﯾﺸﯿﺎن ﻧﺰد »ﻫﺮﻗﻞ«‪،‬‬
‫ﭘﺎدﺷﺎه روم رﻓﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﻣﺎﺟﺮا ﭘﯿﺶ از ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪن اﺑﻮﺳﻔﯿﺎن‪ ‬ﺑﻮد؛ زﯾﺮا اﺑﻮﺳﻔﯿﺎن در‬
‫ﺳﺎل ﻓﺘﺢ ﻣﮑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﻣﻼﻗﺎت‪ ،‬ﭘﺲ از ﺻﻠﺢ ﺣﺪﯾﺒﯿﻪ اﺗﻔﺎق اﻓﺘﺎده اﺳﺖ‪ .‬ﻫﺮﻗﻞ ﮐﻪ ﻣﺮدي زﯾﺮك ﺑﻮد‪،‬‬
‫اﻃﻼﻋﺎﺗﯽ از ﺗﻮرات و ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺼﻄﻔﯽ‪ ‬و ﻣﺤﻞ ﺑﻌﺜﺖ اﯾﺸﺎن داﺷﺖ؛ زﯾﺮا‬
‫وﺻﻒ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬و دﻋﻮت اﯾﺸﺎن در ﺗﻮرات و اﻧﺠﯿﻞ آﻣﺪه اﺳﺖ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ‪‬‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َّ ۡ َ ٰ َ ۡ‬ ‫ُ‬
‫يل﴾ ]اﻷﻋﺮاف‪[١٥٧ :‬‬ ‫�‬
‫ِ‬ ‫�‬ ‫ٱ‬‫و‬ ‫ة‬
‫ِ‬ ‫ٮ‬ ‫ر‬‫و‬ ‫�‬ ‫ٱ‬ ‫�‬‫ِ‬
‫ِند ُه ۡ‬
‫م‬
‫َ ُ َُ َ ۡ‬
‫ك ُتو�ًا ع َ‬ ‫م‬ ‫ۥ‬ ‫ه‬‫ون‬ ‫د‬‫�‬‫ِ‬ ‫ِي‬
‫�‬
‫َّ‬
‫ٱ‬ ‫﴿ٱ ۡ� ِّ َّ‬
‫�‬
‫ِ ِ‬
‫‪...‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ درس ﻧﺨﻮاﻧﺪهاي ﮐﻪ وﺻﻒ او و ﻧﺎﻣﺶ را ﻧﺰد ﺧﻮﯾﺶ در ﺗﻮرات و اﻧﺠﯿﻞ ﻣﯽﺑﯿﻨﻨﺪ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪5990:‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.215:‬‬

 ‫‪125‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻧﯿﮑﯽ ﺑﻪ ﭘﺪر و ﻣﺎدر و ﺗﺪاوم ﭘﯿﻮﻧﺪ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪي‬

‫از اﯾﻦرو ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﻓﺮزﻧﺪان ﺧﻮد را ﺑﻪﺧﻮﺑﯽ ﻣﯽﺷﻨﺎﺳﻨﺪ و ﺷﮑﯽ درﺑﺎرهي‬

‫آنﻫﺎ ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬را ﻧﯿﺰ ﻣﯽﺷﻨﺎﺳﻨﺪ و ﻫﯿﭻ ﺷﮑﯽ درﺑﺎرهي ﺻﺪاﻗﺘﺶ ﻧﺪارﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻫﺮﻗﻞ‪ ،‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ از ﺣﻀﻮر ﺗﻌﺪادي از ﻋﺮبﻫﺎي ﺣﺠﺎز در ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﺧﻮﯾﺶ‪،‬‬
‫اﻃﻼع ﯾﺎﻓﺖ‪ ،‬آﻧﺎن را ﺑﻪ ﺣﻀﻮر ﺧﻮاﺳﺖ ﺗﺎ درﺑﺎرهي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬و دﻋﻮت اﯾﺸﺎن ﺳﺆال ﮐﻨﺪ‬
‫و ﺑﺪاﻧﺪ ﮐﻪ دﻋﻮت ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻧﻮﻇﻬﻮر ﭼﯿﺴﺖ و از ﭼﻪ ﭼﯿﺰي ﺑﺎزﻣﯽدارد و ﯾﺎراﻧﺶ‬
‫ﭼﮕﻮﻧﻪاﻧﺪ ﯾﺎ ﭼﻪ وﺿﻌﯿﺘﯽ دارﻧﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو ﻫﺮﻗﻞ ﭘﺮﺳﺶﻫﺎﯾﯽ در اﯾﻦﺑﺎره ﻣﻄﺮح ﮐﺮد ﮐﻪ‬
‫ﺑﺨﺎري‪ /‬در »ﺻﺤﯿﺢ« ﺧﻮد در رواﯾﺘﯽ ﻃﻮﻻﻧﯽ ذﮐﺮ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﯾﮑﯽ از ﭘﺮﺳﺶﻫﺎي‬
‫ﻫﺮﻗﻞ‪ ،‬اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ اﯾﻦ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﻪ ﭼﻪ ﻓﺮﻣﺎن ﻣﯽدﻫﺪ؟ ﭘﺎﺳﺦ اﺑﻮﺳﻔﯿﺎن‪ ،‬اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ او‪ ،‬ﻣﺎ‬
‫را ﺑﻪ ﺻﻠﻪي رﺣﻢ‪ ،‬ﺻﺪق و راﺳﺘﯽ‪ ،‬و ﻋﻔﺖ و ﭘﺎكداﻣﻨﯽ ﻓﺮاﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺻﻠﻪي رﺣﻢ‪ ،‬ﻣﺮاﻋﺎت ﺣﻘﻮق ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪي ﯾﺎ ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ ﺧﻮﯾﺸﺎن اﺳﺖ‪ ،‬و ﺻﺪق و‬
‫راﺳﺘﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﮔﻔﺘﺎريﺳﺖ ﮐﻪ واﻗﻌﯿﺖ دارد ﯾﺎ ﻣﻄﺎﺑﻖ واﻗﻌﯿﺖ اﺳﺖ؛ و ﻋﻔﺖ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﭘﺎكداﻣﻨﯽ و دوري از زﻧﺎ و ﻧﯿﺰ دور ﻧﮕﻪ داﺷﺘﻦ ﭼﺸﻢ و دﺳﺖ و زﺑﺎن از ﻣﺎل و آﺑﺮوي‬
‫دﯾﮕﺮان‪.‬‬
‫در ﭘﺎﯾﺎن اﯾﻦ ﮔﻔﺘﮕﻮ‪ ،‬ﻫﺮﻗﻞ ﺑﻪ اﺑﻮﺳﻔﯿﺎن ﮔﻔﺖ‪ :‬اﮔﺮ آنﭼﻪ ﮔﻔﺘﯽ‪ ،‬ﺣﻘﯿﻘﺖ داﺷﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪزودي ﺟﺎي ﭘﺎي ﻣﺮا ﺗﺼﺮف ﺧﻮاﻫﺪ ﮐﺮد‪ .‬اﯾﻦ را ﮐﺴﯽ ﭼﻮن ﻫﺮﻗﻞ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﮐﻪ‬
‫ﻓﺮﻣﺎنرواي ﯾﮑﯽ از دو اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﺑﺰرگ آن روز‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ روم و اﯾﺮان اﺳﺖ و ﺑﺮ ﺑﺨﺶ‬
‫ﻋﻈﯿﻤﯽ از دﻧﯿﺎ ﺣﮑﻢ ﻣﯽراﻧَﺪ؛ وﻟﯽ ﻣﯽداﻧﺪ ﮐﻪ دﻋﻮت ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬ﺣﻖ اﺳﺖ و ﺑﺎ ﺳﺮﺷﺖ‬
‫و ﻧﻬﺎد ﺑﺸﺮﯾﺖ ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ دارد و ﺑﺎ رﻫﻨﻤﻮدﻫﺎي ﺣﯿﺎتﺑﺨﺶ اﻟﻬﯽ‪ ،‬ﻫﻢﺳﻮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا‬
‫ﺑﻪ ﺻﺪق و راﺳﺘﯽ‪ ،‬ﻋﻔﺖ و ﭘﺎكداﻣﻨﯽ‪ ،‬و ﺻﻠﻪي رﺣﻢ‪ ،‬ﻓﺮاﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺗﻌﺪادي ﺣﺪﯾﺚ درﺑﺎرهي ﺻﻠﻪي رﺣﻢ و ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪان‬
‫رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ از ﺟﻤﻠﻪ اﯾﻦ رواﯾﺖ ﮐﻪ‪ :‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬دﺳﺘﻮر داد‪:‬‬
‫]اﻟﺸﻌﺮاء ‪[٢١٤ :‬‬
‫ك ٱ ۡ�َ ۡق َر� َ‬
‫� ‪﴾٢١٤‬‬
‫ََ ۡ َ ََ َ‬
‫﴿وأنذِر عشِ �ت‬
‫ِ‬
‫و ﺑﻪ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪان ﻧﺰدﯾﮑﺖ ﻫﺸﺪار ﺑﺪه‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﭘﯿﺮو اﯾﻦ ﻓﺮﻣﺎن‪ ،‬ﻗﺮﯾﺶ را ﺟﻤﻊ ﮐﺮد و ﻃﻮاﯾﻒ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻗﺮﯾﺶ را ﺑﻪﻃﻮر‬
‫ﻋﺎم و ﺑﺮﺧﯽ از اﻓﺮاد آن را ﺑﻪﻃﻮر ﺧﺎص ﺧﻄﺎب ﻗﺮار داد ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﺑﻪ دﺧﺘﺮش‬
‫ْ‬ ‫َْ‬
‫ﻧﻔ َﺴﻚ َ‬
‫ﻣﻦ اﻨﻟَّﺎر«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬اي ﻓﺎﻃﻤﻪ! ﺧﻮد را از آﺗﺶ‬ ‫ِ‬ ‫ﻓﺎﻃ َﻤﺔ! أﻧ ِﻘﺬي‬
‫ﻓﺎﻃﻤﻪ& ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻳﺎ ِ‬
‫دوزخ ﻧﺠﺎت ﺑﺪه«‪ .‬و ﭘﯿﺎﻣﺶ ﺑﻪ ﻫﻤﻪي آنﻫﺎ‪ ،‬اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﻦ‪ ،‬ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻢ ﻧﺰد اﷲ ﺑﺮاي‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪126‬‬

‫ﺷﻤﺎ ﮐﺎري ﺑﮑﻨﻢ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اﯾﻦ را ﻫﻢ ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ ﺣﻖ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪي آنﻫﺎ‪ ،‬ﻫﻢﭼﻨﺎن‬
‫ﻣﺤﻔﻮظ اﺳﺖ و ﺑﺎ آب ﺻﻠﻪي رﺣﻢ‪ ،‬آﺗﺶ ﻗﻄﻊ راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪان را ﻓﺮو ﻣﯽﻧﺸﺎﻧﺪ؛‬
‫زﯾﺮا ﻗﻄﻊ راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪان‪ ،‬آﺗﺸﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ آبِ ﺻﻠﻪي رﺣﻢ ﺧﺎﻣﻮش ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﭘﯿﻮﻧﺪ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪي‪ ،‬ﺑﺎ ﻗﻄﻊ راﺑﻄﻪ ﻣﯽﻣﯿﺮد و ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ ﺧﻮﯾﺸﺎن‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ آب اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫آن‪ ،‬ﺣﯿﺎت ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ‪ .‬ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫َ َ َ ۡ َ َ ۡ َ ٓ ُ َّ‬
‫� َ ۡ‬
‫� ٍء َ ّ‬
‫]اﻷﻧﺒﻴﺎء‪[٣٠ :‬‬ ‫�ۚ﴾‬‫ٍ‬ ‫﴿وجعلنا مِن ٱلماءِ‬
‫و ﻫﺮ ﭼﯿﺰ زﻧﺪهاي را از آب ﻗﺮار دادﯾﻢ‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ آب‪ ،‬ﻣﺎﯾﻪي ﺣﯿﺎت اﺳﺖ؛ از اﯾﻦرو ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺻﻠﻪي رﺣﻢ را ﺑﻪ آبِ ﺗﺸﺒﯿﻪ‬
‫ﮐﺮد ﮐﻪ ﭘﯿﻮﻧﺪ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪي را ﺧﺮم و ﺑﺎﻃﺮاوت ﻧﮕﻪ ﻣﯽدارد‪.‬‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ ،/‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻃﺎﯾﻔﻪي‬
‫ﺑﻨﯽﻓﻼن‪ ،‬دوﺳﺘﺎن ﻣﻦ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ«‪ .‬زﯾﺮا ﮐﺎﻓﺮ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮ ﻫﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ از‬
‫دوﺳﺘﯽ ﺑﺎ ﮐﺎﻓﺮان‪ ،‬ﺑﯿﺰاري ﺑﺠﻮﯾﺪ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ ۡ َ َ ۡ َ ُ ۡ ُ ۡ َ ٌ َ َ َ ‪ْ ُ َ ُ َّ ۡ ۡ َ ْ ُ َ ۡ ٓ ُ َ َ َ َّ َ َ َ ۡ ٓ ٞ‬‬
‫﴿قد �نت ل�م أسوة حسنة ِ� إِب� ٰهِيم وٱ�ِين معهۥ إِذ قالوا ل ِقو ِم ِهم إِنا بر�ؤا‬
‫ُ ۡ َ‬ ‫ُ‬ ‫ََ َ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫ُ ۡ َ َّ َ ۡ ُ ُ َ‬
‫ون ٱ�ِ �ف ۡرنا بِ� ۡم َو�َ َدا بَ ۡي َن َنا َو�َ ۡي َن� ُم ٱل َع� ٰ َو ُة‬ ‫مِن�م ومِما �عبدون مِن د ِ‬
‫َ ۡ َ ۡ َ ٓ ُ َ َ ً َ َّ ٰ ُ ۡ ْ َّ‬
‫]اﳌﻤﺘﺤﻨﺔ ‪[٤ :‬‬ ‫� تؤم ُِنوا ب ِٱ�ِ َو ۡح َدهُ ٓۥ﴾‬ ‫وٱ�غضاء �بدا ح‬
‫ﺑﻪراﺳﺘﯽ ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ‪ ،‬در اﺑﺮاﻫﯿﻢ و ﻫﻤﺮاﻫﺎﻧﺶ‪ ،‬اﻟﮕﻮي ﻧﯿﮑﯽﺳﺖ؛ آنﮔﺎه ﮐﻪ ﺑﻪ ﻗﻮم ﺧﻮﯾﺶ‬
‫ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻣﺎ‪ ،‬از ﺷﻤﺎ و آنﭼﻪ ﺟﺰ اﷲ ﻣﯽﭘﺮﺳﺘﯿﺪ‪ ،‬ﺑﯿﺰارﯾﻢ‪ .‬ﻣﺎ‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﺑﺎور ﻧﺪارﯾﻢ و ﻣﯿﺎن ﻣﺎ و ﺷﻤﺎ‬
‫ﺑﺮاي ﻫﻤﯿﺸﻪ دﺷﻤﻨﯽ و ﮐﯿﻨﻪ ﭘﺪﯾﺪ آﻣﺪه اﺳﺖ ﺗﺎ آنﮐﻪ ﺑﻪ اﷲ ﯾﮑﺘﺎ اﯾﻤﺎن ﺑﯿﺎورﯾﺪ‪.‬‬
‫و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن اﺑﺮاﻫﯿﻢ‪ ‬از ﻗﻮم ﺧﻮد ﮐﻪ ﻣﺸﺮك ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﯿﺰاري ﺟﺴﺖ‪.‬‬
‫َ ُ ُّ‬ ‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬وﻟَ ْ َ ُ ْ‬
‫رﺣ ٌﻢ أﺑﻠﻬﺎ ِﺑ ِﺒ ِ‬
‫ﻼﻬﻟﺎ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﮐﺎﻓﺮﻧﺪ‪ ،‬ﺣﻖ‬ ‫�ﻦ لﻬﻢ ِ‬ ‫ِ‬
‫ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪي آنﻫﺎ را ادا ﻣﯽﮐﻨﻢ‪ .‬و اﯾﻦ‪ ،‬ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﺣﻖ ارﺗﺒﺎط ﺑﺮاي ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪ‪،‬‬
‫ﻣﺤﻔﻮظ اﺳﺖ؛ اﮔﺮﭼﻪ ﮐﺎﻓﺮ ﺑﺎﺷﺪ و اﯾﻦ‪ ،‬ﻏﯿﺮ از دوﺳﺘﯽ ﺑﺎ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪ‪ ‬ﮐﺎﻓﺮ اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪ‪ ‬ﮐﺎﻓﺮِ اﻧﺴﺎن‪ ،‬اﮔﺮﭼﻪ ﺣﻖّ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪي دارد‪ ،‬اﻣﺎ ﺣﻖّ وﻻﯾﺖ و دوﺳﺘﯽ ﻧﺪارد‬
‫و ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﺎ او دوﺳﺘﯽ ﮐﺮد؛ زﯾﺮا ﺑﺮ ﺑﺎﻃﻞ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﺆﻟﻒ‪ ،‬اﺣﺎدﯾﺜﯽ ذﮐﺮ ﮐﺮده ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﻮﯾﺪ ﻓﺘﺢ ﻣﺼﺮ را ﺑﻪ ﯾﺎراﻧﺶ داده و‬
‫ﺑﻪ ﻧﯿﮏرﻓﺘﺎري ﺑﺎ اﻫﻞ ﻣﺼﺮ ﺳﻔﺎرش ﻧﻤﻮده و ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬آنﻫﺎ‪ ،‬ﺣﺮﻣﺖ و ﺣﻖ‬
 ‫‪127‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻧﯿﮑﯽ ﺑﻪ ﭘﺪر و ﻣﺎدر و ﺗﺪاوم ﭘﯿﻮﻧﺪ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪي‬

‫ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪي دارﻧﺪ«‪ .‬زﯾﺮا ﻫﺎﺟﺮ‪ ،‬ﻣﺎدرِ اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ‪ ‬و ﻫﻤﺴﺮ اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﺧﻠﯿﻞ‪ ‬اﻫﻞ‬
‫ﻣﺼﺮ ﺑﻮده اﺳﺖ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﻣﺼﺮيﻫﺎ‪ ،‬داﯾﯽﻫﺎي اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ‪ ‬ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و‬
‫اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ‪ ‬ﭘﺪرِ ﻋﺮبﻫﺎي ﻣﺴﺘﻌﺮﺑﻪ‪ ،‬ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽرود؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻋﺮبﻫﺎي ﻣﺴﺘﻌﺮﺑﻪ‪،‬‬
‫ﻧﻮادﮔﺎن اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ‪ ‬ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ي دور ﻧﯿﺰ درﺧﻮ ِر ﺻﻠﻪي‬
‫ﺑﻪﻫﺮ ﺣﺎل‪ ،‬اﯾﻦ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﻗﺮاﺑﺖ و ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪ ِ‬
‫رﺣﻢ اﺳﺖ و وﻗﺘﯽ درﯾﺎﺑﯿﻢ ﮐﻪ ﻓﻼنﺷﺨﺺ از ﻃﺎﯾﻔﻪي ﻣﺎﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺣﻖ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪي‬
‫او را ادا ﮐﻨﯿﻢ؛ ﻫﺮﭼﻨﺪ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪ‪ ‬دور ﻣﺎ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ درﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ ﮐﻪ ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪان ﻣﺎدري‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺻﻠﻪي رﺣﻢ ﺑﺎ‬
‫ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪان ﭘﺪريﺳﺖ‪.‬‬
‫***‬
‫ْ‬ ‫َ ْ‬ ‫َ َ ُ َ‬ ‫ً‬ ‫َ َّ‬ ‫َ ُّ‬
‫ز�ﺪ اﻷﻧﺼﺎري‪ ‬أن رﺟﻼ ﻗﺎل‪ :‬ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲِ أﺧ ِﺮﺒ�‬ ‫ﺪﻟ ﺑﻦ ٍ‬ ‫‪ -٣٣٦‬وﻋﻦ أﻲﺑ �ﻳﻮب ﺧﺎ ِ‬
‫َ ًْ‬ ‫ُْ ُ‬ ‫ُ ُ َّ‬ ‫َّ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َّ َ َ ُ َ‬ ‫ُْ ُ‬
‫ﺮﺸك ﺑ ِ ِﻪ ﺷيﺌﺎ‪،‬‬ ‫�‬ ‫وﻻ‬ ‫‪،‬‬‫ا�‬ ‫ﺪ‬ ‫ﺗﻌﺒ‬‫»‬ ‫‪:‬‬ ‫ُّ‬
‫ﻲﺒ‬ ‫اﻨﻟ‬ ‫ﻓﻘﺎل‬ ‫ﺎر‪.‬‬ ‫اﻨﻟ‬ ‫ِﻦ‬ ‫ﻣ‬ ‫ِﺪ�‬‫ﻋ‬ ‫ﺎ‬‫ﺒ‬ ‫�‬ ‫و‬ ‫‪،‬‬ ‫ﺔ‬‫اﺠﻟﻨ‬ ‫�‬ ‫ﻌﻤﻞ ﻳﺪﺧِﻠ‬
‫ِ‬ ‫‪‬‬ ‫ﺑِ ٍ‬
‫َّ‬ ‫َّ َ َ ُ‬ ‫َ ُ ُ َّ َ َ ُ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬ ‫وﺗ ِﻘﻴﻢ الﺼﻼة‪ ،‬وﺗﺆ� الﺰﺎﻛة‪ ،‬وﺗ ِﺼﻞ الﺮﺣِﻢ«‪ ] .‬ﹲ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮاﯾﻮب‪ ،‬ﺧﺎﻟﺪ ﺑﻦ زﯾﺪ اﻧﺼﺎري‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﺮدي ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﮔﻔﺖ‪ :‬اي‬
‫رﺳﻮلﺧﺪا! ﻋﻤﻠﯽ ﺑﻪ ﻣﻦ ﻣﻌﺮﻓﯽ ﮐﻦ ﮐﻪ ﻣﺮا وارد ﺑﻬﺸﺖ ﺳﺎزد و از آﺗﺶ دوزخ‪ ،‬دور‬
‫ﺑﮕﺮداﻧﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﷲ را ﻋﺒﺎدت ﮐﻦ و ﻫﯿﭻ ﭼﯿﺰ و ﻫﯿﭻ ﮐﺲ را ﺷﺮﯾﮑﺶ ﻣﺴﺎز‬
‫و ﻧﻤﺎز را ﺑﺮﭘﺎ دار و زﮐﺎت ﺑﺪه و ﺣﻖّ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪي را ادا ﮐﻦ«‪.‬‬
‫ََ َ‬ ‫َْ َ َ َ ُ ُ َُْْ‬ ‫ْ‬
‫‪ -٣٣٧‬وﻋﻦ ﺳﻠﻤﺎن ﺑﻦ ﺎﻋمﺮ‪َ ‬ﻋ ِﻦ اﻨﻟَّ ِّ‬
‫ﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬إِذا أ�ﻄ َﺮ أﺣﺪ� ْﻢ ﻓﻠﻴﻔ ِﻄ ْﺮ ﻰﻠﻋ ﺗﻤﺮ‬ ‫َ ٍ‬
‫ٌَ ََ‬
‫ِ� ﺻﺪﻗﺔ ‪،‬وﻰﻠﻋ‬
‫َّ َ ُ َ َ‬ ‫ٌ‬ ‫َ َّ ُ ُ ُ‬ ‫ًَْ‬ ‫َ َّ ُ َ ٌ َ ْ َ ْ‬
‫ﻓﺈِﻧﻪ ﺑﺮ�ﺔ ‪،‬ﻓﺈِن لﻢ �ِﺪ �ﻤﺮا‪ ،‬ﻓﺎﻤﻟﺎء‪ ،‬ﻓﺈِﻧﻪ ﻃﻬﻮر«‪ .‬وﻗﺎل‪» :‬الﺼﺪﻗﺔ ﻰﻠﻋ ال ِﻤﺴﻜ ِ‬
‫) ‪(2‬‬ ‫ٌَ‬ ‫َ َ ٌَ‬ ‫َْ‬ ‫ذي َّ‬
‫وﺻﻠﺔ«‪] .‬ﺗﺮﻣﺬي‪ ،‬رواﯾﺘﺶ ﮐﺮده و آن را ﺣﺴﻦ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪[.‬‬ ‫الﺮﺣ ِِﻢ ﺛ ِنﺘﺎن‪ :‬ﺻﺪﻗﺔ ِ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪1396 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.13:‬‬

‫)‪ (2‬ﺿﻌﯿﻒ اﺳﺖ‪ :‬ﺿﻌﯿﻒ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪389 :‬؛ و ﺿﻌﯿﻒ اﻟﺘﺮﻣﺬي‪ ،‬آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،‬ش‪101 :‬؛ آﻟﺒﺎﻧﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﺻﺤﯿﺢ‪ ،‬ﻋﻤﻞ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﺳﺖ‪ .‬وي در اﻹرواء‪ ،‬ذﯾﻞ ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻤﺎرهي ‪ 92‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬آنﭼﻪ در اﯾﻦﺑﺎره ﺑﻪ‬
‫ﺛﺒﻮت رﺳﯿﺪه‪ ،‬ﺣﺪﯾﺚ اﻧﺲ اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻓﻌﻞ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ و رواﯾﺖ او و‬
‫ﺳﻠﻤﺎن ﺑﻦ ﻋﺎﻣﺮ ﺑﺪﯾﻦ ﺷﮑﻞ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ را در ﻗﺎﻟﺐ ﮔﻔﺘﺎر ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﻧﺰد ﻣﻦ ﺛﺎﺑﺖ ﻧﺸﺪه‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪128‬‬

‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺳﻠﻤﺎن ﺑﻦ ﻋﺎﻣﺮ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﯾﮏ از ﺷﻤﺎ ﻫﻨﮕﺎمِ اﻓﻄﺎر‪،‬‬
‫ﺑﺎ ﺧﺮﻣﺎ اﻓﻄﺎر ﮐﻨﺪ؛ زﯾﺮا در آن‪ ،‬ﺑﺮﮐﺖ اﺳﺖ‪ .‬و اﮔﺮ ﺧﺮﻣﺎ ﻧﯿﺎﻓﺖ‪ ،‬ﺑﺎ آب اﻓﻄﺎر ﻧﻤﺎﯾﺪ؛‬
‫زﯾﺮا آب‪ ،‬ﭘﺎك اﺳﺖ«‪ .‬و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬در ﺻﺪﻗﻪ دادن ﺑﻪ ﻣﺴﮑﯿﻦ‪) ،‬ﭘﺎداشِ( ﯾﮏ ﺻﺪﻗﻪ اﺳﺖ‬
‫و ﺻﺪﻗﻪ دادن ﺑﻪ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪ‪ ،‬دو ﭘﺎداش دارد‪ :‬ﭘﺎداش ﺻﺪﻗﻪ‪ ،‬و ﭘﺎداش ﺻﻠﻪي رﺣﻢ«‪.‬‬
‫ﺖ أُﺣ ُِّﺒﻬﺎ‪َ ،‬و َ� َن ُﻋ ُ‬
‫ﻤﺮ‬
‫ْ ٌَ ُْ ُ‬ ‫َ َ ْ َ‬
‫‪ -٣٣٨‬وﻋﻦ اﺑﻦ ﻋﻤﺮ رﻲﺿ اﷲ ﻋﻨﻬﻤﺎ ﻗﺎل‪ :‬ﺎﻛﻧﺖ ﺤﺗﻲﺘ امﺮأة و�ﻨ‬
‫ﻲﺒ‪:‬‬‫ذلﻚ ﻪﻟ‪ ،‬ﻓﻘﺎل اﻨﻟَّ ُّ‬
‫َ َ‬ ‫ََ‬
‫ﻲﺒ‪ ،‬ﻓﺬﻛﺮ‬ ‫ﻓﺄﺑﻴﺖ‪ ،‬ﻓَﺄَ َﻰﺗ َﻋ ُ‬
‫ﻤﺮ‪ ‬اﻨﻟَّ َّ‬ ‫ْ‬ ‫َ ِّ ْ‬ ‫ْ َُ‬
‫ﻳ�ﺮﻫﻬﺎ‪ ،‬ﻓﻘﺎل ﻲﻟ‪ :‬ﻃﻠﻘﻬﺎ‬
‫َ ِّ ْ َ‬
‫»ﻃﻠﻘﻬﺎ«‪] .‬اﺑﻮداود و ﺗﺮﻣﺬي‪ ،‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ و ﺗﺮﻣﺬي آن را ﺣﺴﻦ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪:‬اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬زﻧﯽ در ﻧﮑﺎح ﻣﻦ ﺑﻮد و او را دوﺳﺖ داﺷﺘﻢ؛ وﻟﯽ‬
‫ﻋﻤﺮ )ﭘﺪرم( او را ﻧﻤﯽﭘﺴﻨﺪﯾﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﺑﻪ ﻣﻦ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻃﻼﻗﺶ ﺑﺪه؛ وﻟﯽ ﻣﻦ‪ ،‬ﻗﺒﻮل ﻧﮑﺮدم‪.‬‬
‫ﭘﺪرم ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬آﻣﺪ و اﯾﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ را ﺑﺮاي اﯾﺸﺎن ﺑﺎزﮔﻮ ﮐﺮد‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻃﻼﻗﺶ‬
‫ﺑﺪه«‪.‬‬
‫َ َ‬ ‫ُ ِّ َ ْ ُ‬ ‫ْ ًَ‬ ‫َّ‬ ‫َ َّ ُ ً َ َ‬
‫اﺪﻟ ْرداءِ‪ ‬أن َرﺟﻼ أﺗﺎهُ ﻓﻘﺎل‪ :‬إِن ﻲﻟ ام َﺮأة و�ِن أ� ﺗﺄم ُﺮ� ﺑِﻄﻼﻗ ِﻬﺎ؟‬
‫‪ -٣٣٩‬وﻋﻦ أﻲﺑ َّ‬
‫ْ‬ ‫َ َّ َ ْ ْ َ َ َ ْ‬ ‫ُ ْ ُ َْ ُ َْ‬ ‫َّ‬ ‫َ ْ ُ‬
‫اﺠﻟﻨ ِﺔ ‪ ،‬ﻓﺈِن ِﺷﺌﺖ ﻓﺄ ِﺿﻊ ذل ِﻚ اﺒﻟﺎب‪،‬‬ ‫ﻮاب‬
‫ﻮاﺪﻟ أوﺳﻂ أﺑ ِ‬ ‫ﻓﻘﺎل‪ :‬ﺳ ِﻤﻌﺖ رﺳﻮل ا�ِ‪ ‬ﻳﻘﻮل‪» :‬ال ِ‬
‫ْ ُ‬ ‫َ‬
‫أ ِو اﺣﻔﻈﻪ«‪] .‬ﺗﺮﻣﺬي‪ ،‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را رواﯾﺖ ﮐﺮده و آن را ﺣﺴﻦ ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪ‬
‫) ‪(2‬‬
‫اﺳﺖ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬از اﺑﻮدرداء‪ ‬رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺨﺼﯽ‪ ،‬ﻧﺰد وي رﻓﺖ و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻫﻤﺴﺮي‬
‫دارم و ﻣﺎدرم ﺑﻪ ﻣﻦ اﻣﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻃﻼﻗﺶ دﻫﻢ‪ .‬اﺑﻮدرداء‪ ‬ﭘﺎﺳﺦ داد‪ :‬از رﺳﻮلاﷲ‪‬‬
‫ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﭘﺪر و ﻣﺎدر‪ ،‬ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ و ﺑﺮﮔﺰﯾﺪهﺗﺮﯾﻦ‪ ،‬دروازهي ﺑﻬﺸﺖ ﻫﺴﺘﻨﺪ؛‬
‫اﮔﺮ ﻣﯽﺧﻮاﻫﯽ‪ ،‬اﯾﻦ درب را ﻧﺎﺑﻮد ﮐﻦ و اﮔﺮ ﻣﯽﺧﻮاﻫﯽ‪ ،‬آن را ﻧﮕﻪ دار«‪.‬‬

‫ٌَ‬ ‫َّ َ ُ َ َ‬
‫� ﺻﺪﻗﺔ‪ ،«...‬ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ؛ ر‪.‬ك‪:‬‬
‫ﻜ ِ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬واﷲ اﻋﻠﻢ«‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻗﺴﻤﺖ دوم ﺣﺪﯾﺚ »الﺼﺪﻗﺔ ﻰﻠﻋ ال ِﻤﺴ ِ‬
‫ﺻﺤﯿﺢ اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ‪ ،‬آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪.1698 :‬‬
‫)‪ (1‬اﻟﺴﻠﺴﻠﺔ اﻟﺼﺤﻴﺤﺔ‪ ،‬ش‪919:‬؛ ﺻﺤﯿﺢ اﺑﻦﻣﺎﺟﻪ‪ ،‬آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪.1698:‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪7145 :‬؛ و اﻟﺴﻠﺴﻠﺔ اﻟﺼﺤﻴﺤﺔ‪ ،‬ش‪914 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ اﺑﻦﻣﺎﺟﻪ‪ ،‬آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪:‬‬
‫‪.1699‬‬
 ‫‪129‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻧﯿﮑﯽ ﺑﻪ ﭘﺪر و ﻣﺎدر و ﺗﺪاوم ﭘﯿﻮﻧﺪ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪي‬
‫َ َ ُ َ ْ َ ُ ِّ‬ ‫ﺎﻋزب‪َ $‬ﻋ ِﻦ اﻨﻟَّ ِّ‬
‫�ﻟﺔ اﻷم«‪] .‬ﺗﺮﻣﺬي‪ ،‬اﯾﻦ‬
‫ﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬اﺨﻟﺎﻟﺔ ﺑِﻤ ِ‬ ‫ٍ‬ ‫‪ -٣٤٠‬وﻋﻦ اﻟﺮﺒاءِ ﺑﻦ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺣﺪﯾﺚ را رواﯾﺖ ﮐﺮده و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺣﺴﻦ ﺻﺤﯿﺢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪[.‬‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫اﻟﻐﺎر‪ ،‬وﺣﺪﻳﺚ‬ ‫ِ‬ ‫ﺻﺤﺎب‬
‫ِ‬ ‫أ‬ ‫ﺣﺪﻳﺚ‬ ‫ﻣﻨﻬﺎ‬ ‫‪،‬‬ ‫مﺸﻬﻮرة‬ ‫الﺼﺤﻴﺢ‬ ‫ﻲﻓ‬ ‫ِﺜ�ة‬ ‫ﻛ‬ ‫ﺣﺎدﻳﺚ‬ ‫أ‬ ‫و� اﺒﻟﺎب‬
‫ُ‬ ‫ً َ ْ َ َ ِّ َ‬ ‫َ ََُْ ْ‬ ‫ُ َْ َْ َ ََ َ‬
‫ﺟﺮ� ٍﺞ وﻗﺪ ﺳﺒﻘﺎ‪ ،‬وأﺣﺎدﻳﺚ مﺸﻬﻮرة ﻲﻓ الﺼﺤﻴﺢ ﺣﺬ�ﺘﻬﺎ اﺧﺘِﺼﺎرا‪ ،‬وﻣِﻦ أﻫﻤﻬﺎ ﺣﺪﻳﺚ‬
‫ﻼم وآداﺑﻪ َو َﺳﺄَ ْذ ُﻛ ُﺮهُ‬ ‫اﻹﺳ ِ‬
‫ْ‬ ‫ْ َ‬ ‫َُ‬ ‫َّ ُ ُ ْ َ ُ‬
‫ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋبﺴﺔ‪ ‬اﻟﻄﻮِ�ﻞ الﻤﺸﺘ ِﻤﻞ ﻰﻠﻋ ﻤﺟ ٍﻞ ﻛﺜ�ة ﻣِﻦ ﻗ َﻮا ِﻋ ِﺪ‬
‫َ َ َ‬ ‫ْ‬
‫ِِ‬ ‫ِ‬
‫َ‬ ‫َ َّ َ َ ْ‬ ‫َ َ ْ ُ‬
‫ﻲﺒ‪ ‬ﺑِﻤﻜﺔ‪� ،‬ﻌ� ﻲﻓ أ َّول‬ ‫ﺖ َﻰﻠﻋ اﻨﻟَّ ِّ‬ ‫الﺮﺟﺎء‪ ،‬ﻗﺎل ﻓﻴﻪ‪ :‬دﺧﻠ‬
‫َّ َ‬
‫ﺑﺎب‬ ‫ﺎء اﷲ ﺗﻌﺎﻰﻟ ﻲﻓ‬ ‫ﺑ َﺘ َﻤﺎﻣِ ِﻪ إن َﺷ َ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ُ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬
‫ﻲﺒ«‪ .‬ﻓﻘﻠﺖ‪ :‬وﻣﺎ ﻧﻲﺒ؟ ﻗﺎل‪» :‬أرﺳﻠ� اﷲ ﺗﻌﺎﻰﻟ«‪ ،‬ﻓﻘﻠﺖ‪:‬‬ ‫اﻨﻟﺒﻮة ِ‪ ،‬ﻓﻘﻠﺖ ﻪﻟ‪ :‬ﻣﺎ أﻧﺖ؟ ﻗﺎل‪» :‬ﻧ ٌّ‬
‫ُ َ ُ‬ ‫ْ ُ َّ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َْ َ‬ ‫َ ِّ َ َ ْ َ‬
‫ﺮﺸك ﺑ ِ ِﻪ‬ ‫ﺮﺴ اﻷوﺛﺎن‪ ،‬وأن ﻳﻮﺣﺪ اﷲ ﻻ �‬ ‫ِ‬ ‫و�‬ ‫ﺣﺎم‪،‬‬ ‫ر‬ ‫اﻷ‬ ‫ﺔ‬
‫ِ‬ ‫ﻠ‬ ‫ﺼ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﺑ‬ ‫�‬ ‫ﺳﻠ‬‫ر‬ ‫أ‬‫»‬ ‫ﻗﺎل‪:‬‬ ‫ﻚ؟‬ ‫ﺑِﺄي ﻲﺷ ٍء أرﺳﻠ‬
‫َّ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬
‫ﻲﺷ ٌء«‪ .‬وذﻛﺮ ﺗﻤﺎم اﺤﻟﺪﻳﺚ‪ .‬وا� أﻋﻠﻢ‪.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺑﺮاء ﺑﻦ ﻋﺎزب‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺧﺎﻟﻪ‪ ،‬ﺑﻪﻣﻨﺰﻟﻪي ﻣﺎدر اﺳﺖ«‪.‬‬
‫در اﯾﻦﺑﺎره‪ ،‬اﺣﺎدﯾﺚ ﻓﺮاوان و ﻣﺸﻬﻮري وﺟﻮد دارد ﮐﻪ در ﮐﺘﺎبﻫﺎي ﺻﺤﯿﺢ آﻣﺪه‬
‫اﺳﺖ؛ از ﺟﻤﻠﻪ ﺣﺪﯾﺚ ﯾﺎران ﻏﺎر) ‪ (2‬و ﺣﺪﯾﺚ ﺟﺮﯾﺞ) ‪ (3‬ﮐﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ ذﮐﺮ ﺷﺪ‪ .‬ﺑﻨﺪه ﺟﻬﺖ‬
‫اﺧﺘﺼﺎر‪ ،‬از ذﮐﺮ اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ ﺧﻮدداري ﮐﺮدهام ﮐﻪ از ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ ﺑﻪ ﺣﺪﯾﺚ‬
‫ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺒﺴﻪ‪ ‬اﺷﺎره ﻣﯽﮐﻨﻢ ﮐﻪ ﻃﻮﻻﻧﯽﺳﺖ و ﺣﺎوي ﺟﻤﻠﻪﻫﺎي ﻓﺮاواﻧﯽ از ﻗﻮاﻋﺪ‬
‫و آداب اﺳﻼﻣﯽﺳﺖ ﮐﻪ انﺷﺎءاﷲ ﺗﻌﺎﻟﯽ آن را در ﺑﺎب »رﺟﺎء« )اﻣﯿﺪ ﺑﻪ رﺣﻤﺖ اﻟﻬﯽ(‬
‫ذﮐﺮ ﺧﻮاﻫﻢ ﮐﺮد‪ (4 ).‬در ﺑﺨﺸﯽ از اﯾﻦ رواﯾﺖ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺒﺴﻪ‪‬‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬در ﻣﮑﻪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ در اﺑﺘﺪاي ﺑﻌﺜﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﺰدﺷﺎن رﻓﺘﻢ و ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﺗﻮ ﮐﯿﺴﺘﯽ؟‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﻦ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮم«‪ .‬ﭘﺮﺳﯿﺪم‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬ﭼﯿﺴﺖ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻣﺮا ﻓﺮﺳﺘﺎده اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﺳﺆال ﮐﺮدم‪ :‬ﺗﻮ را ﺑﺎ ﭼﻪ ﻣﺄﻣﻮرﯾﺘﯽ ﻓﺮﺳﺘﺎده اﺳﺖ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﺮاي ﺻﻠﻪي رﺣﻢ‪ ،‬ﺷﮑﺴﺘﻦ‬
‫ﺑﺖﻫﺎ‪ ،‬و اﯾﻦﮐﻪ اﷲ‪ ،‬ﺑﻪﯾﮕﺎﻧﮕﯽ ﭘﺮﺳﺘﺶ ﺷﻮد و ﻫﯿﭻ ﭼﯿﺰ و ﻫﯿﭻﮐﺲ را ﺷﺮﯾﮑﺶ‬
‫ﻧﺴﺎزﻧﺪ«‪ .‬و آنﮔﺎه ﺑﻘﯿﻪي ﺣﺪﯾﺚ را ذﮐﺮ ﮐﺮد‪ .‬و اﷲ‪ ،‬داﻧﺎﺗﺮ اﺳﺖ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪3339 :‬؛ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ در ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪ 2699:‬ﺑﻪ ﺻﻮرﺗﯽ ﻃﻮﻻﻧﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ (2‬ر‪.‬ك‪ :‬ﻫﻤﯿﻦ ﮐﺘﺎب‪ ،‬ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻤﺎرهي ‪.13‬‬
‫)‪ (3‬ر‪.‬ك‪ :‬ﻫﻤﯿﻦ ﮐﺘﺎب‪ ،‬ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻤﺎرهي‪.264 :‬‬
‫)‪ (4‬ر‪.‬ك‪ :‬ﻫﻤﯿﻦ ﮐﺘﺎب‪ ،‬ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻤﺎرهي‪.443‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪130‬‬

‫ﺷﺮح‬
‫اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ‪ ،‬درﺑﺎرهي ﺻﻠﻪي رﺣﻢ و ﻧﯿﮑﯽ ﺑﻪ ﭘﺪر و ﻣﺎدر اﺳﺖ؛ از ﺟﻤﻠﻪ ﺣﺪﯾﺚ‬
‫ﺧﺎﻟﺪ ﺑﻦ زﯾﺪ اﻧﺼﺎري‪ ‬ﮐﻪ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺧﻮاﺳﺖ ﻋﻤﻠﯽ را ﺑﻪ او ﻣﻌﺮﻓﯽ ﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ او را‬
‫وارد ﺑﻬﺸﺖ ﻧﻤﺎﯾﺪ و از آﺗﺶ دوزخ دور ﺑﮕﺮداﻧﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﷲ را ﻋﺒﺎدت ﮐﻦ و‬
‫ﻫﯿﭻ ﭼﯿﺰ و ﻫﯿﭻ ﮐﺲ را ﺷﺮﯾﮑﺶ ﻣﺴﺎز و ﻧﻤﺎز را ﺑﺮﭘﺎ دار و زﮐﺎت ﺑﺪه و ﺣ ّ‬
‫ﻖ‬
‫ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪي را ادا ﮐﻦ«‪ .‬ﺷﺎﻫﺪ ﻣﻮﺿﻮع در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬اﯾﻦﺟﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»ﺣﻖّ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪي را ادا ﮐﻦ« و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﺻﻠﻪي رﺣﻢ را ﯾﮑﯽ از اﺳﺒﺎب ورود ﺑﻪ‬
‫ﺑﻬﺸﺖ و دور ﺷﺪن از آﺗﺶ دوزخ ﺑﺮﺷﻤﺮد‪.‬‬
‫ﺑﺪون ﺷﮏ‪ ،‬ﻫﺮ اﻧﺴﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺧﻮاﻫﺎن دﺳﺖﯾﺎﺑﯽ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺳﻌﺎدت ﺑﺰرگ اﺳﺖ ﮐﻪ از‬
‫دوزخ ﻧﺠﺎت ﯾﺎﺑﺪ و وارد ﺑﻬﺸﺖ ﺷﻮد‪ .‬زﯾﺮا ﻫﺮﮐﺲ از دوزخ دور ﮔﺮدد و ﺑﻪ ﺑﻬﺸﺖ‬
‫ﺑﺮود‪ ،‬ﺑﻪ رﺳﺘﮕﺎري ﺑﺰرﮔﯽ دﺳﺖ ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ و ﻫﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ‪ ،‬در اﯾﻦ ﺟﻬﺖ ﻣﯽﮐﻮﺷﺪ؛‬
‫اﻣﺎ ﺑﺮاي رﺳﯿﺪن ﺑﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﺳﻌﺎدﺗﯽ‪ ،‬ﭼﻬﺎر ﻋﻤﻞِ اﺳﺎﺳﯽ‪ ،‬ﺿﺮوريﺳﺖ‪:‬‬
‫ﯾﮑﻢ‪ :‬اﷲ را ﺑﺪور از ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﺷﺮك ﮐﻮﭼﮏ و ﺑﺰرﮔﯽ ﻋﺒﺎدت و ﭘﺮﺳﺘﺶ ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫دوم‪ :‬ﻧﻤﺎز را ﺑﺮﭘﺎ دارﯾﺪ و آن را ﺳﺮِ وﻗﺖ و ﺑﺎ ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﻧﻤﺎز‬
‫ﺟﻤﺎﻋﺖ‪ ،‬ﻣﺨﺼﻮص ﻣﺮدان اﺳﺖ و ﺑﺮ زﻧﺎن‪ ،‬واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﺳﻮم‪ :‬زﮐﺎت اﻣﻮاﻟﺘﺎن را ادا ﮐﻨﯿﺪ و زﮐﺎﺗﯽ را ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در اﻣﻮال ﺷﻤﺎ واﺟﺐ‬
‫ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺴﺘﺤﻘﺎن آن ﺑﺪﻫﯿﺪ‪.‬‬
‫ﭼﻬﺎرم‪ :‬ﺻﻠﻪي رﺣﻢ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺣﻖ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪي را ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻋﺮف ﺟﺎﻣﻌﻪي اﺳﻼﻣﯽ‬
‫ﺑﻪﺟﺎ آورﯾﺪ‪ .‬در ﺟﺎﻣﻌﻪي ﺳﺎﻟﻢ‪ ،‬آنﭼﻪ ﮐﻪ ﻣﺮدم‪ ،‬آن را ﺻﻠﻪي رﺣﻢ ﺑﺪاﻧﻨﺪ‪ ،‬ﺻﻠﻪي رﺣﻢ‬
‫ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮد و آنﭼﻪ ﮐﻪ در ﻋﺮف ﭼﻨﯿﻦ ﺟﺎﻣﻌﻪاي‪ ،‬ﺻﻠﻪي رﺣﻢ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻧﯿﺎﯾﺪ‪،‬‬
‫ﭘﯿﻮﻧﺪ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪي ﻣﺤﺴﻮب ﻧﻤﯽﺷﻮد؛ ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ اﻧﺴﺎن در ﺟﺎﻣﻌﻪاي زﻧﺪﮔﯽ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺑﻪ ارﺗﺒﺎطﻫﺎي ﺧﺎﻧﻮادﮔﯽ و ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪي اﻫﻤﯿﺖ ﻧﺪﻫﻨﺪ؛ در اﯾﻦ ﺻﻮرت‪ ،‬اﺻﻞِ ﺻﻠﻪي‬
‫رﺣﻢ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮑﯽ از آﻣﻮزهﻫﺎي دﯾﻨﯽ ﺑﻪ ﻗﻮت ﺧﻮد ﺑﺎﻗﯽﺳﺖ و ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از‬
‫رﻫﻨﻤﻮدﻫﺎي دﯾﻨﯽ ﺑﻪ اﯾﻦ دﺳﺘﻮر ﺑﺰرگ اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﻋﻤﻞ ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺣﺪﯾﺚ ﺳﻠﻤﺎن ﺑﻦ ﻋﺎﻣﺮ ﺿﺒﯽ را درﺑﺎرهي اﻓﻄﺎر ﺑﺎ ﺧﺮﻣﺎ ذﮐﺮ‬
‫ﮐﺮده اﺳﺖ؛ ﺑﻨﺎ ﺑﺮ اﯾﻦ رواﯾﺖ‪ ،‬اﮔﺮ ﺧﺮﻣﺎ ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﺑﺎ آب‪ ،‬اﻓﻄﺎر ﮐﻨﯿﺪ‪ .‬در اﯾﻦ رواﯾﺖ‪،‬‬
 ‫‪131‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻧﯿﮑﯽ ﺑﻪ ﭘﺪر و ﻣﺎدر و ﺗﺪاوم ﭘﯿﻮﻧﺪ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪي‬

‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬در ﺻﺪﻗﻪ دادن ﺑﻪ ﻣﺴﮑﯿﻦ‪) ،‬ﭘﺎداشِ( ﯾﮏ ﺻﺪﻗﻪ اﺳﺖ و ﺻﺪﻗﻪ‬
‫دادن ﺑﻪ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪ‪ ،‬دو ﭘﺎداش دارد‪ :‬ﭘﺎداش ﺻﺪﻗﻪ‪ ،‬و ﭘﺎداش ﺻﻠﻪي رﺣﻢ«‪.‬‬
‫از اﯾﻦرو ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬از ﻣﯿﺎن دو ﻓﻘﯿﺮ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ‪ ،‬ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪ ﺷﻤﺎﺳﺖ و دﯾﮕﺮي‪،‬‬
‫ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪ‪ ‬ﺷﻤﺎ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﻓﻘﯿﺮِ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪ‪ ،‬در اوﻟﻮﯾﺖ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا از آن ﺟﻬﺖ ﮐﻪ ﺣﻖّ‬
‫ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪي دارد‪ ،‬ﻣﺴﺘﺤﻖﺗﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫آنﮔﺎه ﻣﺆﻟﻒ‪ ،/‬ﺣﺪﯾﺚ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ‪ $‬را ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ وي‪ ،‬ﻫﻤﺴﺮي‬
‫داﺷﺖ و ﺑﻪ او ﻋﻼﻗﻪﻣﻨﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﭘﺪرش‪ ،‬ﻋﻤﺮ‪ ‬ﺑﻪ او دﺳﺘﻮر داد ﮐﻪ اﯾﻦ زن را ﻃﻼق‬
‫دﻫﺪ‪ .‬وﻟﯽ اﺑﻦﻋﻤﺮ ﮐﻪ زﻧﺶ را دوﺳﺖ داﺷﺖ‪ ،‬ﺧﻮاﺳﺘﻪي ﭘﺪرش را رد ﮐﺮد‪ .‬ﻋﻤﺮ‪‬‬
‫اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع را ﺑﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در ﻣﯿﺎن ﻧﻬﺎد‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻃﻼﻗﺶ ﺑﺪه«‪.‬‬
‫و رواﯾﺖ ﺑﻌﺪي‪ ،‬درﺑﺎرهي زﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﺴﺮش را ﺑﻪ ﻃﻼق دادن ﻫﻤﺴﺮش اﻣﺮ‬
‫ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ را ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ ﺻﻠﻪي رﺣﻢ ﯾﺎ ﻧﯿﮑﯽ ﺑﻪ ﭘﺪر‬
‫و ﻣﺎدر‪ ،‬ﯾﮑﯽ از اﺳﺒﺎب و زﻣﯿﻨﻪﻫﺎي ورود ﺑﻪ ﺑﻬﺸﺖ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮد و اﯾﻦ‪،‬‬
‫اﺷﺎرهايﺳﺖ ﺑﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﻃﻼق دادن ﻫﻤﺴﺮ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن ﭘﺪر و ﻣﺎدر‪ ،‬ﺳﺒﺐِ رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﺑﻬﺸﺖ‬
‫اﺳﺖ؛ وﻟﯽ اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻃﻼق دادن ﻫﻤﺴﺮ در ﺷﺮاﯾﻄﯽ ﮐﻪ ﭘﺪر و ﻣﺎدر‬
‫ﻓﺮدي‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﺧﻮاﺳﺘﻪاي دارﻧﺪ‪ ،‬واﺟﺐ اﺳﺖ‪ .‬ﺷﺨﺼﯽ از اﻣﺎم اﺣﻤﺪ ﺣﻨﺒﻞ‪ /‬ﭘﺮﺳﯿﺪ‪:‬‬
‫ﻣﻦ‪ ،‬ﻫﻤﺴﺮم را دوﺳﺖ دارم‪ ،‬وﻟﯽ ﭘﺪرم ﺑﻪ ﻣﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻃﻼﻗﺶ ﺑﺪه؛ ﭼﻪ ﮐﻨﻢ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫ﻃﻼﻗﺶ ﻧﺪه‪ .‬آن ﺷﺨﺺ ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬ﻣﮕﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ اﺑﻦﻋﻤﺮ دﺳﺘﻮر ﻧﺪاد ﮐﻪ در اﯾﻦﺑﺎره ﺑﻪ‬
‫ﺧﻮاﺳﺘﻪي ﭘﺪرش ﻋﻤﻞ ﮐﻨﺪ و ﻫﻤﺴﺮش را ﻃﻼق دﻫﺪ؟ اﻣﺎم اﺣﻤﺪ‪ /‬ﺑﻪ او ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬آﯾﺎ‬
‫ﻣﮕﺮ ﭘﺪرت‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻋﻤﺮ اﺳﺖ؟ زﯾﺮا درﺑﺎرهي ﻋﻤﺮ‪ ‬ﯾﻘﯿﻦ دارﯾﻢ ﮐﻪ در اﯾﻦﺑﺎره دﻟﯿﻠﯽ‬
‫ﺷﺮﻋﯽ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ و ﭼﻮن ﻓﺮزﻧﺪش از اﯾﻦ دﻟﯿﻞ‪ ،‬ﺑﯽاﻃﻼع ﺑﻮد‪ ،‬در ﺑﺮاﺑﺮ ﺧﻮاﺳﺘﻪي‬
‫ﭘﺪر‪ ،‬ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﻣﯽﮐﺮد؛ و ﮔﺮﻧﻪ‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﻟﺰوﻣﯽ ﻧﺪاﺷﺖ و ﺑﻠﮑﻪ ﻣﻤﮑﻦ ﻧﺒﻮد ﮐﻪ ﻋﻤﺮ‪‬‬
‫ﭘﺴﺮش را ﺑﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺎري وادار ﮐﻨﺪ و ﺑﺪون دﻟﯿﻠﯽ ﺷﺮﻋﯽ آنﻫﺎ را از ﻫﻢ ﺟﺪا ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫ﻟﺬا اﮔﺮ ﭘﺪر ﯾﺎ ﻣﺎدري‪ ،‬ﺑﺪون دﻟﯿﻞ و ﻣﺼﻠﺤﺘﯽ ﺷﺮﻋﯽ‪ ،‬از ﻓﺮزﻧﺪ ﺧﻮد ﺑﺨﻮاﻫﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫ﻫﻤﺴﺮ ﻣﻮرد ﻋﻼﻗﻪاش را ﻃﻼق دﻫﺪ‪ ،‬ﺣﺮﻓﺸﺎن ﺑﯽاﻋﺘﺒﺎر اﺳﺖ و ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﺧﻮاﺳﺘﻪاي ﺗﻦ داد؛ زﯾﺮا اﯾﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ‪ ،‬ﺑﻪﻗﺪري ﺣﺴﺎس اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﯿﭻﮐﺲ ﺣﻖ دﺧﺎﻟﺖ در‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻮاردي را ﻧﺪارد و ﭼﻨﯿﻦ ﻣﺴﺎﯾﻠﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﻮد‪ ‬زن و ﻣﺮد ﻣﺮﺑﻮط ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫***‬
‫‪ -41‬ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮام ﺑﻮدن ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ و آزارِ ﭘﺪر و ﻣﺎدر و ﻗﻄﻊ ﺻﻠﻪي‬
‫رﺣﻢ‬

‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫ِ ََُّ ُٓ ۡ َ َ ُ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫ْ‬ ‫ُۡ‬ ‫َ‬ ‫َ َّ‬ ‫َ ۡ َ‬
‫ام� ۡم ‪ ٢٢‬أ ْو ٰٓ��ِك‬ ‫﴿� َهل ع َس ۡي ُت ۡم إِن ت َو ۡ� ُت ۡم أن �فس ُِدوا ِ� ٱ��ض و�ق ِطعوا أرح‬
‫َّ َ َ َ َ ُ ُ َّ ُ َ َ َ َّ ُ ۡ َ َ ۡ َ ٰٓ َ َ ُ‬
‫]ﳏﻤﺪ ‪[٢٣ ،٢٢ :‬‬ ‫� �بۡ� ٰ َره ۡم ‪﴾٢٣‬‬ ‫ٱ�ِين لعنهم ٱ� فأصمهم وأ�‬
‫ﭼﻪ ﺑﺴﺎ آنﮔﺎه ﮐﻪ ﺳﺮﭘﺮﺳﺖ )اﻣﻮر ﻣﺮدم( ﺷﻮﯾﺪ‪ ،‬در زﻣﯿﻦ ﺑﻪ ﻓﺴﺎد و ﺗﺒﻬﮑﺎري ﺑﭙﺮدازﯾﺪ و راﺑﻄﻪ‬
‫ﺑﺎ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪاﻧﺘﺎن را ﻗﻄﻊ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ‪ .‬اﷲ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﺎﻧﯽ را ﻧﻔﺮﯾﻦ )و از رﺣﻤﺘﺶ دور( ﻧﻤﻮده و‬
‫)ﮔﻮشﻫﺎي( آﻧﺎن را ﮐﺮ و ﭼﺸﻤﺎﻧﺸﺎن را ﮐﻮر ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ٓ‬ ‫َ َۡ َ ُ َ‬
‫ون َما أ َم َر ٱ َّ ُ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ َّ َ ُ ُ َ َ‬
‫� بِهِۦٓ أن‬ ‫ِين يَنقضون � ۡه َد ٱ�ِ ِم ۢن َ� ۡع ِد مِي�ٰقِهِۦ و�قطع‬ ‫﴿وٱ�‬
‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫ُ َ َ َُۡ ُ َ‬
‫سِدون ِ� ٱ�� ِض أ ْو ٰٓ��ِك ل ُه ُم ٱلل ۡع َنة َول ُه ۡم ُس ٓو ُء ٱ َّ�ارِ ‪﴾٢٥‬‬ ‫يوصل و�ف‬
‫]اﻟﺮﻋﺪ‪[٢٥ :‬‬
‫و آﻧﺎن ﮐﻪ ﭘﺲ از ﺑﺴﺘﻦ ﭘﯿﻤﺎن اﺳﺘﻮار ﺑﺎ اﷲ ﭘﯿﻤﺎنﺷﮑﻨﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﭘﯿﻮﻧﺪﻫﺎﯾﯽ را ﮐﻪ ﭘﺮوردﮔﺎر‬
‫ﺑﻪ ﺑﺮﻗﺮاري آن دﺳﺘﻮر داده اﺳﺖ‪ ،‬ﻗﻄﻊ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﻨﺪ و در زﻣﯿﻦ ﺑﻪ ﻓﺴﺎد و ﺗﺒﻬﮑﺎري ﻣﯽﭘﺮدازﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻟﻌﻨﺖ و ﻧﻔﺮﯾﻦ‪ ،‬و ﻧﯿﺰ ﺳﺨﺘﯽِ ﺳﺮاي آﺧﺮت )ﻓﺮﺟﺎم ﺑﺪ( از آنِ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﺎﻧﯽﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ِند َك ٱ ۡلك َ َ‬
‫ِ�‬ ‫� ًنا ۚ إ َّما َ� ۡبلُ َغ َّن ع َ‬
‫ٰ‬ ‫ۡ َ‬
‫ح‬ ‫إ‬ ‫ن‬ ‫ك َ� َّ� َ� ۡع ُب ُد ٓوا ْ إ َّ�ٓ إيَّ ُاه َو�ٱ ۡل َ� ٰ ِ َ�يۡ‬ ‫َ َ َ ٰ َ ُّ َ‬
‫﴿وق� ر�‬
‫ِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِ‬
‫�ما ‪٢٣‬‬ ‫أَ َح ُد ُه َما ٓ أَ ۡو ِ� ُه َما فَ� َ� ُقل ل ُه َما ٓ أ ّف َو� َ� ۡن َه ۡر ُه َما َوقُل ل ُه َما قَ ۡو� َكر ٗ‬
‫ٗ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ِ‬ ‫ٖ‬
‫َ‬
‫� ُه َما ك َما َر َّ� َيا� َصغِ ٗ‬ ‫َ ۡ ۡ َ ُ َ َ َ َ ُّ ّ َ َّ ۡ َ َ ُ َّ ّ ۡ َ ۡ‬
‫�� ‪﴾٢٤‬‬ ‫ِ‬ ‫ب ٱر‬‫وٱخفِض لهما جناح ٱ� ِل مِن ٱلر�ةِ وقل ر ِ‬
‫]اﻹﴎاء‪[٢٤ ،٢٣ :‬‬
‫و ﭘﺮوردﮔﺎرت ﻓﺮﻣﺎن داد ﮐﻪ ﺟﺰ او را ﻋﺒﺎدت و ﭘﺮﺳﺘﺶ ﻧﮑﻨﯿﺪ و ﺑﻪ ﭘﺪر و ﻣﺎدر ﻧﯿﮑﯽ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ‪ .‬و‬
‫ﭼﻮن ﯾﮑﯽ از آنﻫﺎ ﯾﺎ ﻫﺮ دوي آنﻫﺎ ﻧﺰدت ﺑﻪ ﺳﻦ ﭘﯿﺮي رﺳﯿﺪﻧﺪ‪ ،‬ﮐﻮﭼﮏﺗﺮﯾﻦ ﺳﺨﻦ‬
‫ﻧﺎﺧﻮﺷﺎﯾﻨﺪي ﺑﻪ آﻧﺎن ﻣﮕﻮ و ﺑﺮ ﺳﺮﺷﺎن داد ﻣﺰن و ﺑﻪ آﻧﺎن ﺳﺨﻦ ﻧﯿﮑﯽ ﺑﮕﻮ‪ .‬و از روي ﻣﻬﺮﺑﺎﻧﯽ‬
‫ﺑﺎلِ ﻓﺮوﺗﻨﯽ و ﺗﻮاﺿﻌﺖ را ﺑﺮاﯾﺸﺎن ﻓﺮود آور و ﺑﮕﻮ‪ :‬اي ﭘﺮوردﮔﺎرم! ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ در ﮐﻮدﮐﯽ‬
‫ﻣﺮا ﭘﺮورش دادﻧﺪ‪ ،‬آﻧﺎن را ﻣﺸﻤﻮل رﺣﻤﺖ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﮕﺮدان‪.‬‬
 ‫‪133‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮام ﺑﻮدن ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ و آزارِ ﭘﺪر و ﻣﺎدر و ﻗﻄﻊ ﺻﻠﻪي رﺣﻢ‬
‫َ ُ َ ِّ ُ ْ ْ‬
‫ﺄ�ﺮﺒَ‬ ‫َ َ َ ُ ُ‬ ‫َ ُ ْ‬
‫اﺤﻟﺎرث‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲِ‪» :‬أﻻ أﻧبﺌ�ﻢ ﺑ ِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﺑﻦ‬
‫ِ‬ ‫‪ -٣٤١‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﺑ�ﺮة ﻧﻔﻴﻊ‬
‫ُ َّ ً‬ ‫ُُ ُ ْ ْ‬ ‫ْ ُ َّ‬ ‫َ َ َ ُ َ‬ ‫ً ُ‬ ‫ْ َ‬
‫ﻜﺌﺎ‬‫ﻮاﺪﻟﻳﻦ«‪ ،‬و�ن ﻣﺘ ِ‬
‫اﻹﺮﺷاك ﺑِﺎ�ِ‪ ،‬و�ﻘﻮق ال ِ‬
‫اﻟﻜﺒﺎﺋ ِﺮ؟« ﺛﻼﺛﺎ َ ﻗﻠﻨﺎ‪ :‬ﺑ� ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲِ‪ ،‬ﻗﺎل‪ِ » :‬‬
‫َُ‬ ‫َّ ُ َ‬ ‫َ َ‬ ‫َ َ‬ ‫ُ‬ ‫وﻗﻮ ُل ُّ‬
‫ْ‬ ‫َ َ‬
‫ور«‪ ،‬ﻓﻤﺎ زال ﻳ� ِّﺮ ُرﻫﺎ ﺣﻰﺘ ﻗﻠﻨﺎ‪ْ :‬ﻴﻟﺘﻪ ﺳﻜﺖ‪.‬‬
‫ِ‬
‫وﺷﻬﺎدة ُّ‬
‫الﺰ‬ ‫ور‬
‫ِ‬ ‫الﺰ‬ ‫ﻻ‬ ‫أ‬ ‫»‬‫ﻓﻘﺎل‪:‬‬ ‫ﺲ‬ ‫ﻓﺠﻠ‬
‫) ‪(1‬‬
‫]ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﺑﮑﺮه‪ ،‬ﻧﻔﯿﻊ ﺑﻦ ﺣﺎرث‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺳﻪ ﺑﺎر ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آﯾﺎ ﺷﻤﺎ‬
‫را از ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ ﮔﻨﺎﻫﺎن ﮐﺒﯿﺮه‪ ،‬آﮔﺎه ﮐﻨﻢ؟« ﮔﻔﺘﯿﻢ‪ :‬ﺑﻠﻪ‪ ،‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺷﺮك ﺑﻪ‬
‫اﷲ‪ ،‬و ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﭘﺪر و ﻣﺎدر«‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﮐﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺗﮑﯿﻪ زده ﺑﻮد‪ ،‬ﻧﺸﺴﺖ و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آﮔﺎه‬
‫ﺑﺎﺷﯿﺪ ﮐﻪ ﺳﺨﻦ دروغ و ﺷﻬﺎدت دروﻏﯿﻦ ﻧﯿﺰ ﺟﺰو ﮔﻨﺎﻫﺎن ﮐﺒﯿﺮه اﺳﺖ«‪ .‬و آنﻗﺪر اﯾﻦ‬
‫ﺟﻤﻠﻪ را ﺗﮑﺮار ﮐﺮد ﮐﻪ ﺑﺎ ﺧﻮد ﮔﻔﺘﯿﻢ‪ :‬اي ﮐﺎش ﺳﮑﻮت ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد!‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮام ﺑﻮدن ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ و آزار ﭘﺪر و ﻣﺎدر و ﻗﻄﻊ ﺻﻠﻪي‬
‫رﺣﻢ«‪.‬‬
‫در ﻋﺮﺑﯽ ﺑﻪ ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ و آزار ﭘﺪر و ﻣﺎدر‪» ،‬ﻋﻘﻮق« ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ واژه‪ ،‬ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ از‬
‫»ﻋﻖ« ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺑﺮﯾﺪن اﺳﺖ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺑﻪ ﮔﻮﺳﻔﻨﺪي ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻧﻮزاد‪ ،‬ذﺑﺢ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪،‬‬
‫»ﻋﻘﯿﻘﻪ« ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ؛ زﯾﺮا ﮔﺮدﻧﺶ را ﻣﯽﺑ‪‬ﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ و آزارِ ﭘﺪر و ﻣﺎدر‪ ،‬ﮔﻨﺎه ﺑﺴﯿﺎر ﺑﺰرﮔﯽﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﮐﺘﺎب و ﺳﻨﺖ در اﯾﻦ‬
‫ﺑﺎره ﻫﺸﺪار دادهاﻧﺪ و ﺑﻨﺎ ﺑﺮ دادهﻫﺎي ﮐﺘﺎب و ﺳﻨﺖ‪ ،‬ﻣﺠﺎزات ﺳﺨﺘﯽ در ﭘﯽ دارد؛ ﻗﻄﻊ‬
‫ﺻﻠﻪي رﺣﻢ ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َّ ۡ ُ ۡ َ ُ ۡ ُ ْ ۡ َ ِ َ ُ َ ّ ُ ٓ ۡ َ َ ُ‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ ۡ َ‬
‫ام� ۡم ‪ ٢٢‬أ ْو ٰٓ��ِك‬ ‫﴿� َهل ع َس ۡي ُت ۡم إِن تو�تم أن �فسِدوا ِ� ٱ��ض و�ق ِطعوا أرح‬
‫ۡ‬ ‫َّ َ َ َ َ ُ ُ َّ ُ َ َ َ َّ ُ ۡ َ َ ۡ َ ٰٓ َ ۡ َ ٰ َ ُ‬
‫]ﳏﻤﺪ ‪[٢٣ ،٢٢ :‬‬ ‫ٱ�ِين لعنهم ٱ� فأصمهم وأ�� �ب�رهم ‪﴾٢٣‬‬
‫ﭼﻪ ﺑﺴﺎ آنﮔﺎه ﮐﻪ ﺳﺮﭘﺮﺳﺖ )اﻣﻮر ﻣﺮدم( ﺷﻮﯾﺪ‪ ،‬در زﻣﯿﻦ ﺑﻪ ﻓﺴﺎد و ﺗﺒﻬﮑﺎري ﺑﭙﺮدازﯾﺪ و راﺑﻄﻪ‬
‫ﺑﺎ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪاﻧﺘﺎن را ﻗﻄﻊ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ‪ .‬اﷲ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﺎﻧﯽ را ﻧﻔﺮﯾﻦ )و از رﺣﻤﺘﺶ دور( ﻧﻤﻮده و‬
‫)ﮔﻮشﻫﺎي( آﻧﺎن را ﮐﺮ و ﭼﺸﻤﺎﻧﺸﺎن را ﮐﻮر ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻨﻈﻮر از ﮐﻮر ﺷﺪن ﭼﺸﻤﺎن‪ ،‬از ﻣﯿﺎن رﻓﺘﻦ ﺑﺼﯿﺮت آنﻫﺎﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ ﮐﻮر ﺷﺪن‬
‫ﭼﺸﻢﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ در ﭼﻬﺮه دارﻧﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﺑﺼﯿﺮت را از ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻣﯽﮔﯿﺮد و‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪2654 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.87:‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪134‬‬

‫از اﯾﻦرو ﺣﻖ را ﺑﺎﻃﻞ‪ ،‬و ﺑﺎﻃﻞ را ﺣﻖ‪ ،‬ﻣﯽﺑﯿﻨﻨﺪ‪ .‬در اﯾﻦ آﯾﻪ ﻫﻢ ﺑﻪ ﻣﺠﺎزات اﺧﺮوي‬
‫اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ و ﻫﻢ ﺑﻪ ﻣﺠﺎزاﺗﯽ دﻧﯿﻮي‪:‬‬
‫�﴾‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬آﻧﺎن را از رﺣﻤﺘﺶ دور و ﻣﺤﺮوم ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﺠﺎزات اﺧﺮوي‪﴿ :‬لَ َع َن ُه ُم ٱ َّ ُ‬
‫ۡ‬ ‫َ َ َ َّ ُ ۡ َ َ ۡ َ ٰٓ َ ۡ َ ٰ َ ُ‬
‫و ﻣﺠﺎزات دﻧﯿﻮي‪﴿ :‬فأصمهم وأ�� �ب�رهم ‪ ، ﴾٢٣‬ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﮔﻮشﻫﺎﯾﺸﺎن را از‬
‫ﺷﻨﯿﺪن ﺣﻖ‪ ،‬ﮐَﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﭼﺸﻤﺎﻧﺸﺎن را از دﯾﺪن ﺣﻖ‪ ،‬ﮐﻮر ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن از‬
‫ﺣﻖ و ﺣﻘﯿﻘﺖ‪ ،‬ﺑﻬﺮه ﻧﻤﯽﺑﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ٓ‬ ‫ََ َ ُ َ‬
‫ون َما أ َم َر ٱ َّ ُ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ َّ َ ُ ُ َ َ‬
‫� بِهِۦٓ أن‬ ‫ِين يَنقضون � ۡه َد ٱ�ِ ِم ۢن َ� ۡع ِد مِي�ٰ ِقهِۦ و�قطع‬ ‫﴿وٱ�‬
‫َّ ُ َ‬ ‫َ َ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫ُ َ َ َُۡ ُ َ‬
‫سِدون ِ� ٱ�� ِض أ ْو ٰٓ��ِك ل ُه ُم ٱلل ۡع َنة َول ُه ۡم ُس ٓو ُء ٱ َّ�ارِ ‪﴾٢٥‬‬ ‫يوصل و�ف‬
‫]اﻟﺮﻋﺪ‪[٢٥ :‬‬
‫و آﻧﺎن ﮐﻪ ﭘﺲ از ﺑﺴﺘﻦ ﭘﯿﻤﺎن اﺳﺘﻮار ﺑﺎ اﷲ ﭘﯿﻤﺎنﺷﮑﻨﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﭘﯿﻮﻧﺪﻫﺎﯾﯽ را ﮐﻪ ﭘﺮوردﮔﺎر‬
‫ﺑﻪ ﺑﺮﻗﺮاري آن دﺳﺘﻮر داده اﺳﺖ‪ ،‬ﻗﻄﻊ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﻨﺪ و در زﻣﯿﻦ ﺑﻪ ﻓﺴﺎد و ﺗﺒﻬﮑﺎري ﻣﯽﭘﺮدازﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻟﻌﻨﺖ و ﻧﻔﺮﯾﻦ‪ ،‬و ﻧﯿﺰ ﺳﺨﺘﯽِ ﺳﺮاي آﺧﺮت )ﻓﺮﺟﺎم ﺑﺪ( از آنِ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﺎﻧﯽﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳﻪ ﻋﻤﻞﮐﺮد ﺑﺪ دارﻧﺪ‪ :‬ﺷﮑﺴﺘﻦ ﭘﯿﻤﺎن اﺳﺘﻮاري ﮐﻪ ﺑﺎ اﷲ ﺑﺴﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﻗﻄﻊ ﺻﻠﻪي‬
‫رﺣﻢ و دﯾﮕﺮ ﭘﯿﻮﻧﺪﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ ﺑﺮﻗﺮاري آن دﺳﺘﻮر داده اﺳﺖ‪ ،‬و ﻧﯿﺰ ﻓﺴﺎد و‬
‫ﺗﺒﻬﮑﺎري در زﻣﯿﻦ ﺑﺎ ﮔﻨﺎﻫﺎن ﻓﺮاواﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻧﺘﯿﺠﻪاش‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ از‬
‫رﺣﻤﺖ اﻻﻫﯽ ﻣﺤﺮوم ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ و ﻓﺮﺟﺎم ﺑﺪي دارﻧﺪ‪.‬‬
‫اﷲ ﺗﺒﺎرك و ﺗﻌﺎﻟﯽ‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ۡ‬
‫ِند َك ٱلك َ َ‬ ‫ُ‬
‫� ًنا ۚ إ َّما َ� ۡبل َغ َّن ع َ‬‫ۡ َ‬ ‫﴿ َوقَ َ ٰ َ ُّ َ َ َّ َ ۡ ُ ُ ٓ ْ َّ ٓ َّ ُ َ َ َ ۡ‬
‫ۡ‬
‫ِ�‬ ‫� ر�ك �� �عبدوا إِ� إِياه و� ِٱل� ٰ ِ�ي ِن إِح ٰ ِ‬
‫َ َ ُ ُ َ ٓ َۡ َ‬
‫� ُه َما فَ َ� َ� ُقل ل َّ ُه َما ٓ أُ ّف َو َ� َ� ۡن َه ۡر ُه َما َوقُل ل َّ ُه َما قَ ۡو ٗ� َكر ٗ‬
‫�ما ‪٢٣‬‬ ‫ِ‬ ‫ٖ‬ ‫أحدهما أو ِ‬
‫َ‬
‫� ُه َما ك َما َر َّ� َيا� َصغِ ٗ‬ ‫َ َّ ۡ َ َ َّ ّ ۡ َ ۡ‬‫ُ‬ ‫ّ‬ ‫ُّ‬ ‫َ ۡ ۡ َُ َ َ َ َ‬
‫�� ‪﴾٢٤‬‬ ‫ِ‬ ‫ب ٱر‬ ‫وٱخفِض لهما جناح ٱ� ِل مِن ٱلر�ةِ وقل ر ِ‬
‫]اﻹﴎاء‪[٢٤ ،٢٣ :‬‬
‫و ﺑﻪ ﭘﺪر و ﻣﺎدر ﻧﯿﮑﯽ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ‪ .‬و ﭼﻮن ﯾﮑﯽ از آنﻫﺎ ﯾﺎ ﻫﺮ دوي آنﻫﺎ ﻧﺰدت ﺑﻪ ﺳﻦ ﭘﯿﺮي‬
‫رﺳﯿﺪﻧﺪ‪ ،‬ﮐﻮﭼﮏﺗﺮﯾﻦ ﺳﺨﻦ ﻧﺎﺧﻮﺷﺎﯾﻨﺪي ﺑﻪ آﻧﺎن ﻣﮕﻮ و ﺑﺮ ﺳﺮﺷﺎن داد ﻣﺰن و ﺑﻪ آﻧﺎن ﺳﺨﻦ‬
‫ﻧﯿﮑﯽ ﺑﮕﻮ‪ .‬و از روي ﻣﻬﺮﺑﺎﻧﯽ ﺑﺎلِ ﻓﺮوﺗﻨﯽ و ﺗﻮاﺿﻌﺖ را ﺑﺮاﯾﺸﺎن ﻓﺮود آور و ﺑﮕﻮ‪ :‬اي ﭘﺮوردﮔﺎرم!‬
‫ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﻣﺮا در ﮐﻮدﮐﯽ ﭘﺮورش دادﻧﺪ‪ ،‬آﻧﺎن را ﻣﺸﻤﻮل رﺣﻤﺖ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﮕﺮدان‪.‬‬
 ‫‪135‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮام ﺑﻮدن ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ و آزارِ ﭘﺪر و ﻣﺎدر و ﻗﻄﻊ ﺻﻠﻪي رﺣﻢ‬

‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ ﻧﯿﮑﯽ ﮐﺮدن ﺑﻪ ﭘﺪر و ﻣﺎدر دﺳﺘﻮر داده و ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪ :‬وﻗﺘﯽ ﭘﺪر ﯾﺎ‬
‫ﻣﺎدرت ﯾﺎ ﻫﺮ دوي آنﻫﺎ ﭘﯿﺮ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﮐﻮﭼﮏﺗﺮﯾﻦ ﺳﺨﻦ ﻧﺎﺧﻮﺷﺎﯾﻨﺪي ﺑﻪ آﻧﺎن ﻧﮕﻮ‪ .‬زﯾﺮا‬
‫وﻗﺘﯽ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﭘﺎ ﺑﻪ ﺳﻦ ﻣﯽﮔﺬارد و ﭘﯿﺮ و ﻓﺮﺗﻮت ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻪ اﺷﮑﺎل ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﻬﺎﻧﻪﮔﯿﺮي‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ وﻟﯽ ﻓﺮزﻧﺪ‪ ،‬ﺣﻖ ﻧﺪارد ﺑﻪ آنﻫﺎ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ﺧﺴﺘﻪام ﮐﺮدﯾﺪ‪ ،‬ﯾﺎ ﺑﺮ ﺳﺮﺷﺎن داد ﺑﺰﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎ آنﻫﺎ ﺑﻪﻧﺮﻣﯽ ﺳﺨﻦ ﺑﮕﻮﯾﺪ و ﺳﻌﯽ ﮐﻨﺪ ﺧﻮﺷﺤﺎﻟﺸﺎن ﻧﻤﺎﯾﺪ و ﻏﻢ و‬
‫�ةِ﴾ ﻓﺮزﻧﺪ‪ ،‬ﻫﺮ ﺟﺎﯾﮕﺎه و‬ ‫اح ٱ ُّ� ّل م َِن ٱ َّلر ۡ َ‬
‫اﻧﺪوﻫﺸﺎن را ﺑﺰداﯾﺪ‪َ ﴿ .‬وٱ ۡخف ۡض ل َ ُه َما َج َن َ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ﻣﻮﻗﻌﯿﺘﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺪا ﮐﻨﺪ‪ ،‬وﻇﯿﻔﻪ دارد ﻣﺎﻧﻨﺪ ﭘﺮﻧﺪه ﺑﺎﺷﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﭘﺮﻧﺪه در اوج ﯾﺎ‬
‫ﻣﻮﻗﻌﯿﺖﻫﺎي ﺑﺎﻻﯾﯽ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎلِ ﻣﻬﺮ و ﺗﻮاﺿﻊ ﺧﻮد را ﺑﺮاي آﻧﺎن ﺑﮕﺴﺘﺮاﻧﺪ و‬
‫از ﻣﻬﺮورزي ﺑﻪ آنﻫﺎ درﯾﻎ ﻧﮑﻨﺪ‪ .‬ﺑﻠﮑﻪ ﻧﯿﮑﯽﻫﺎﯾﺸﺎن را ﺑﻪﯾﺎد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و دﻋﺎ ﮐﻨﺪ‪:‬‬
‫�� ‪» :﴾٢٤‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﻣﺮا در ﮐﻮدﮐﯽ ﭘﺮورش‬ ‫� ُه َما َك َما َر َّ� َيا� َصغِ ٗ‬
‫َ ُ َّ ّ ۡ َ ۡ‬
‫ب ٱر‬
‫ِ‬ ‫﴿وقل ر ِ‬
‫دادﻧﺪ‪ ،‬آﻧﺎن را ﻣﺸﻤﻮل رﺣﻤﺖ‪ ‬ﺧﻮﯾﺶ ﺑﮕﺮدان«‪.‬‬
‫اﯾﻦﻫﺎ‪ ،‬دﺳﺘﻮرﻫﺎﯾﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل درﺑﺎرهي واﻟﺪﯾﻦ ﭘﯿﺮ و ﺳﺎلﺧﻮرده‪ ،‬داده‬
‫اﺳﺖ؛ اﮔﺮﭼﻪ ﺣﻘﻮق ﭘﺪر و ﻣﺎدر‪ ،‬در دوران ﺟﻮاﻧﯽ آنﻫﺎ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻗﻮت ﺧﻮد ﺑﺎﻗﯽﺳﺖ‪،‬‬
‫وﻟﯽ ﻣﻌﻤﻮﻻً در اﯾﻦ دوران‪ ،‬از ﻓﺮزﻧﺪان ﺧﻮد ﺑﯽﻧﯿﺎزﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﺆﻟﻒ‪ ،/‬ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻮﺑﮑﺮه‪ ‬را ذﮐﺮ ﮐﺮده ﮐﻪ در آن آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﺳﻪ ﺑﺎر ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آﯾﺎ ﺷﻤﺎ را از ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ ﮔﻨﺎﻫﺎن ﮐﺒﯿﺮه‪ ،‬آﮔﺎه ﮐﻨﻢ؟« ﮔﻔﺘﯿﻢ‪ :‬ﺑﻠﻪ‪ ،‬اي‬
‫رﺳﻮلﺧﺪا! ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺷﺮك ﺑﻪ اﷲ‪ ،‬و ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﭘﺪر و ﻣﺎدر«‪.‬‬
‫ﺷﺮك ﺑﻪ اﷲ‪ ،‬ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ ﮔﻨﺎه در زﻣﯿﻨﻪي ﺣﻘﻮق اﻟﻬﯽﺳﺖ و ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﭘﺪر و ﻣﺎدر‪،‬‬
‫ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ ﮔﻨﺎه در ﺣﻖ ﮐﺴﺎﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﯿﺶ از ﻫﻤﻪي ﻣﺮدم‪ ،‬ﺳﺰاوار ﺗﻮﺟﻪ‪ ،‬اﺣﺘﺮام‪،‬‬
‫رﺳﯿﺪﮔﯽ و دوﺳﺘﯽ و ﻣﺤﺒﺖ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﭘﺪر و ﻣﺎدر‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﮐﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺗﮑﯿﻪ زده ﺑﻮد‪ ،‬ﻧﺸﺴﺖ و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آﮔﺎه ﺑﺎﺷﯿﺪ ﮐﻪ ﺳﺨﻦ دروغ و‬
‫ﺷﻬﺎدت دروﻏﯿﻦ ﻧﯿﺰ ﺟﺰو ﮔﻨﺎﻫﺎن ﮐﺒﯿﺮه اﺳﺖ«‪ .‬زﯾﺎنِ دروغﮔﻮﯾﯽ و ﺷﻬﺎدت دروﻏﯿﻦ‪،‬‬
‫ﺑﻪﻗﺪري زﯾﺎد اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﭘﯿﺶ از ﺑﯿﺎن اﯾﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﺗﮑﯿﻪ زده ﺑﻮد‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﺮاي ﺑﯿﺎن‬
‫اﯾﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﻧﺸﺴﺖ ﺗﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺪﻫﺎي وﺧﯿﻢ دروغﮔﻮﯾﯽ و ﺷﻬﺎدت دروغ‪ ،‬ﻫﺸﺪار‬
‫دﻫﺪ‪ .‬ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ اﻣﺮوزه ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﺮدم ﺑﻪﺳﺎدﮔﯽ دروغ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ و ﺷﻬﺎدت دروغ‬
‫ﻣﯽدﻫﻨﺪ و ﮔﻤﺎن ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﺑﻪ ﻧﻔﻊ ﮐﺴﯽ‪ ،‬ﺷﻬﺎدت دروغ ﺑﺪﻫﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ او ﻧﯿﮑﯽ‬
‫ﮐﺮدهاﻧﺪ! ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬ﺷﻬﺎدت دروغ ﺑﺪﻫﺪ‪ ،‬ﻫﻢ ﺑﻪ ﺧﻮد ﺑﺪ ﮐﺮده و ﻫﻢ ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﻔﻊ او‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪136‬‬

‫ﺷﻬﺎدت داده و ﻫﻢ ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺿﺪ او ﮔﻮاﻫﯽ داده اﺳﺖ‪ .‬از آن ﺟﻬﺖ ﺑﻪ ﺧﻮدش‬

‫ﺑﺪ ﮐﺮده ﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﯾﮑﯽ از ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ ﮔﻨﺎﻫﺎن ﮐﺒﯿﺮه ﺷﺪه اﺳﺖ؛ ﺑﺪياش ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺑﻪ ﻧﻔﻊ او ﮔﻮاﻫﯽ داده‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ در ﺣﺮامﺧﻮاري و ﺣﻖ را ﻧﺎﺣﻖ ﮐﺮدن ﺑﻪ او ﮐﻤﮏ‬
‫ﻧﻤﻮده اﺳﺖ؛ و ﻇﻠﻤﺶ ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺿﺪ او ﺷﻬﺎدت دروغ داده‪ ،‬ﭘﻮﺷﯿﺪه ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﻫﺮﮔﺰ ﮔﻤﺎن ﻧﮑﻨﯿﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﺑﻪ ﻧﻔﻊ ﮐﺴﯽ ﺷﻬﺎدت دروغ دادﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻪ او ﻧﯿﮑﯽ‬
‫ﮐﺮدهاﯾﺪ؛ ﻫﺮﮔﺰ‪ ،‬ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ اﷲ ﮐﻪ ﺑﻪ او ﺑﺪ روا داﺷﺘﻪاﯾﺪ‪ .‬اﻣﺮوزه ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم ﺑﺎ‬
‫ﺷﻬﺎدتﻫﺎي دروﻏﯿﻦ ﯾﺎ ﺷﻬﺎدتﻧﺎﻣﻪﻫﺎي ﺑﯽاﺳﺎس از اﻋﺘﺒﺎرات دوﻟﺘﯽ ﺳﻮءاﺳﺘﻔﺎده‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﮔﺎه ﺑﺎ ﺷﻬﺎدت دروﻏﯿﻦ ﯾﺎ ﺗﻨﻈﯿﻢ ﺳﻨﺪﻫﺎ و ﺷﻬﺎدتﻧﺎﻣﻪﻫﺎي ﺑﯽﭘﺎﯾﻪ‪ ،‬ﻣﺴﺆوﻻن‬
‫را دور ﻣﯽزﻧﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﭼﯿﺰي از دﻧﯿﺎ دﺳﺖ ﯾﺎﺑﻨﺪ؛ وﻟﯽ ﻏﺎﻓﻞ از اﯾﻦﮐﻪ آنﭼﻪ ﻧﺼﯿﺒﺸﺎن‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﭼﯿﺰي ﺟﺰ زﯾﺎن دﻧﯿﺎ و آﺧﺮت ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﭘﻨﺎه ﺑﺮ اﷲ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬رﻫﻨﻤﻮدي روﺷﻦ ﺑﺮاي ﻫﺮ ﺧﺮدﻣﻨﺪيﺳﺖ ﺗﺎ از ﭼﻬﺎر ﮔﻨﺎه‪ ‬ﻫﻼﮐﺖﺑﺎر‬
‫دوري ﮐﻨﺪ‪ :‬ﺷﺮك ﺑﻪ اﷲ‪ ،‬ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽِ ﭘﺪر و ﻣﺎدر‪ ،‬دروغﮔﻮﯾﯽ‪ ،‬و ﺷﻬﺎدت دروغ‪.‬‬
‫***‬
‫ْ ُ َّ‬ ‫ْ‬
‫اﻹﺮﺷاك ﺑِﺎ�‪،‬‬ ‫ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ اﻟﻌﺎص‪َ $‬ﻋ ِﻦ اﻨﻟَّ ِّ‬
‫ﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬اﻟﻜﺒﺎﺋﺮ‪ِ :‬‬ ‫‪ -٣٤٢‬ﻋﻦ ﻋﺒﺪ اﷲ ِ‬
‫ْ‬
‫ُ َ‬ ‫ْ‬ ‫َُْ ْ‬ ‫ُ ُ ْ َْ‬
‫) ‪(1‬‬
‫� اﻟﻐﻤﻮس«‪] .‬رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[‬ ‫ﻮاﺪﻟﻳ ِﻦ‪ ،‬و�ﺘﻞ اﻨﻟَّﻔﺲ‪ ،‬واﻴﻟ ِﻤ‬
‫وﻋﻘﻮق ال ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺎص‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﮔﻨﺎﻫﺎن ﮐﺒﯿﺮه‪،‬‬
‫ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪ :‬ﺷﺮك ﺑﻪ اﷲ‪ ،‬ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﭘﺪر و ﻣﺎدر‪ ،‬ﻗﺘﻞ ﻧﻔﺲ‪ ،‬و ﺳﻮﮔﻨﺪ دروغ )ﮐﻪ ﺻﺎﺣﺒﺶ‬
‫را در ﮔﻨﺎه و دروخ‪ ،‬ﻏﻮﻃﻪور ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ(«‪.‬‬
‫َ َ ُ َ‬ ‫َْ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ ْ‬ ‫َ َّ َ ُ َ‬
‫ِ‬ ‫ﷲ‬ ‫ا‬ ‫ﻮل‬ ‫ﺳ‬ ‫ر‬ ‫ﺎ‬ ‫ﻳ‬ ‫ﻗﺎلﻮا‪:‬‬ ‫«‪.‬‬‫ﻪ‬ ‫ﻳ‬ ‫واﺪﻟ‬
‫ِ‬ ‫ﺟﻞ‬
‫َِ‬ ‫الﺮ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﺷﺘ‬ ‫ِﺮ‬
‫ِ‬ ‫ﺋ‬‫ﻜﺒﺎ‬ ‫اﻟ‬ ‫ِﻦ‬ ‫ﻣ‬ ‫»‬ ‫ﻗﺎل‪:‬‬ ‫‪‬‬ ‫ِ‬ ‫ﷲ‬ ‫ا‬ ‫ﻮل‬ ‫‪ -٣٤٣‬وﻋﻨﻪ أن رﺳ‬
‫َّ ُ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َّ ُ‬ ‫َ‬ ‫َُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ ْ ْ ُ ُ َّ ُ ُ‬
‫الﺮﺟ ِﻞ‪ ،‬ﻓيﺴ ُّﺐ أﺑﺎه‪ ،‬و�ﺴ ُّﺐ أﻣﻪ‪ ،‬ﻓيﺴ ُّﺐ أﻣﻪ«‪.‬‬ ‫واﺪﻟﻳﻪ؟ ﻗﺎل‪» :‬ﻧﻌﻢ‪� ،‬ﺴ ُّﺐ أﺑﺎ‬ ‫الﺮﺟﻞ ِ‬ ‫وﻫﻞ �ﺸﺘﻢ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬
‫] ﹲ‬
‫َْ‬ ‫َْ‬ ‫َ َّ ُ ُ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َّ ْ‬
‫واﺪﻟﻳﻪ«‪ .‬ﻗﻴﻞ‪ :‬ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲ! ﻛﻴﻒ‬ ‫الﺮﺟﻞ ِ‬ ‫ﺮﺒ الﻜﺒﺎﺋ ِِﺮ أن ﻳﻠﻌﻦ‬ ‫ِ‬ ‫و� رواﻳ ٍﺔ‪» :‬إِن ﻣِﻦ أ�‬
‫ُ ُ َّ ُ‬ ‫ُ ُّ َ َّ ُ َ ُ ُّ َ َ َ َ ُّ ُ َّ‬ ‫ْ‬ ‫ْ ُ ُ ُ‬
‫ﺴﺐ أﻣﻪ‪ ،‬ﻓيﺴ ُّﺐ أﻣﻪ«‪.‬‬ ‫واﺪﻟﻳﻪ؟ ﻗﺎل‪�» :‬ﺴﺐ أﺑﺎ الﺮﺟﻞ‪ ،‬ﻓيﺴﺐ أﺑﺎه‪ ،‬و�‬ ‫ﻌﻦ الﺮﺟﻞ ِ‬ ‫ﻳﻠ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.6675 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪5973 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.90:‬‬
 ‫‪137‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮام ﺑﻮدن ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ و آزارِ ﭘﺪر و ﻣﺎدر و ﻗﻄﻊ ﺻﻠﻪي رﺣﻢ‬

‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﯾﮑﯽ از ﮔﻨﺎﻫﺎن ﮐﺒﯿﺮه‪،‬‬

‫اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺨﺼﯽ ﺑﻪ ﭘﺪر و ﻣﺎدرش دﺷﻨﺎم دﻫﺪ«‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﻣﮕﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﻪ‬
‫ﭘﺪر و ﻣﺎدرش دﺷﻨﺎم ﻣﯽدﻫﺪ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻠﻪ؛ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﮐﻪ ﺑﻪ ﭘﺪر و ﻣﺎدر ﮐﺴﯽ دﺷﻨﺎم‬
‫ﻣﯽدﻫﺪ و او ﻧﯿﺰ در ﻣﻘﺎﺑﻞ‪ ،‬ﺑﻪ ﭘﺪر و ﻣﺎدر وي دﺷﻨﺎم ﻣﯽدﻫﺪ«‪.‬‬
‫در رواﯾﺘﯽ دﯾﮕﺮ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﯾﮑﯽ از ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ ﮔﻨﺎﻫﺎن ﮐﺒﯿﺮه‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺷﺨﺼﯽ ﭘﺪر و ﻣﺎدر ﺧﻮد را ﻟﻌﻦ و ﻧﻔﺮﯾﻦ ﮐﻨﺪ«‪ .‬ﺳﺆال ﺷﺪ‪ :‬ﭼﮕﻮﻧﻪ ﮐﺴﯽ ﭘﺪر و ﻣﺎدر‬
‫ﺧﻮد را ﻟﻌﻦ و ﻧﻔﺮﯾﻦ ﻣﯽﮐﻨﺪ؟! ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﭘﺪرِ ﮐﺴﯽ را دﺷﻨﺎم ﻣﯽدﻫﺪ و او ﻧﯿﺰ در ﻣﻘﺎﺑﻞ‪،‬‬
‫ﭘﺪر او را دﺷﻨﺎم ﻣﯽدﻫﺪ )و ﻧﻔﺮﯾﻨﺶ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﯾﺎ( ﻣﺎدرِ ﮐﺴﯽ را دﺷﻨﺎم ﻣﯽدﻫﺪ و او ﻧﯿﺰ در‬
‫ﻣﻘﺎﺑﻞ‪ ،‬ﻣﺎدر وي را دﺷﻨﺎم ﻣﯽدﻫﺪ«‪.‬‬
‫َ ْ ُ ُ َ َّ َ َ ٌ‬ ‫َ َّ َ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ ْ‬
‫ﺑﻦ ﻣﻄ ِﻌ ٍﻢ‪ ‬أن رﺳﻮل اﷲِ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﻻ ﻳﺪﺧﻞ اﺠﻟﻨﺔ ﻗﺎﻃِﻊ«‪.‬‬ ‫ﺒ� ِ‬
‫‪ -٣٤٤‬وﻋﻦ أﻲﺑ �ﻤﺪ ﺟ ِ‬
‫ْ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬
‫ﻗﺎل ﺳﻔﻴﺎن ﻲﻓ رواﻳﺘﻪ‪ :‬ﻳﻌ�‪ :‬ﻗﺎﻃِﻊ رﺣِﻢ‪ ] .‬ﹲ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻣﺤﻤﺪ‪ ،‬ﺟﺒﯿﺮ ﺑﻦ ﻣﻄﻌﻢ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻗﺎﻃﻊ رﺣﻢ )ﮐﺴﯽ‬
‫ﮐﻪ ﺑﺎ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪاﻧﺶ ﻗﻄﻊ راﺑﻄﻪ ﮐﻨﺪ(‪ ،‬وارد ﺑﻬﺸﺖ ﻧﻤﯽﺷﻮد«‪ .‬ﺳﻔﯿﺎن‪ ،‬در رواﯾﺖ ﺧﻮد‬
‫ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﻣﻨﻈﻮر از »ﻗﺎﻃﻊ«‪ ،‬ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪاﻧﺶ ﻗﻄﻊ راﺑﻄﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫َ َ‬ ‫ﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬إ َّن َ‬ ‫ُ ْ َ‬
‫ﺒﺔ‪َ ‬ﻋ ِﻦ اﻨﻟَّ ِّ‬ ‫ُ‬
‫اﷲ ﺗﻌﺎﻰﻟ ﺣ َّﺮم‬ ‫ِ‬ ‫ﺑﻦ ﺷﻌ‬
‫ِ‬ ‫‪ -٣٤٥‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻋِيﻰﺴ الﻤ ِﻐ�ة ِ‬
‫َ ُّ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َْ َ‬ ‫ًْ‬ ‫َ َْ ُ ُ ُ َ ُ َ‬
‫ﻋﻠﻴ� ْﻢ �ﻘﻮق اﻷمﻬﺎت‪ ،‬وﻣﻨﻌﺎ وﻫﺎت‪ ،‬ووأد اﺒﻟﻨﺎت‪ ،‬و� َﺮهَ ﻟ� ْﻢ �ِﻴﻞ وﻗﺎل‪ ،‬و�ﺮﺜة الﺴﺆال‪،‬‬
‫َ َ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬
‫اﻤﻟﺎل«‪ ] .‬ﹲ‬
‫و�ِﺿﺎﻋﺔ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻋﯿﺴﯽ‪ ،‬ﻣﻐﯿﺮه ﺑﻦ ﺷﻌﺒﻪ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪،‬‬
‫رﻧﺠﺎﻧﯿﺪن ﻣﺎدران‪ ،‬ﺧﻮدداري از اداي ﺣﻘﻮق ﻣﺎﻟﯽِ دﯾﮕﺮان و ﺗﺼﺎﺣﺐ ﺣﻘﻮق آنﻫﺎ‪ ،‬و‬
‫زﻧﺪه ﺑﻪ ﮔﻮر ﮐﺮدن دﺧﺘﺮان را ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﺣﺮام ﻧﻤﻮده و ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ )و ﺣﺮام(‬
‫ﮔﺮداﻧﯿﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮ ﺳﺨﻨﯽ را ﺑﺎزﮔﻮ ﮐﻨﯿﺪ و ﺳﺆالﻫﺎي ﻓﺮاوان )و درﺧﻮاﺳﺖﻫﺎي‬
‫ﺑﯽﻣﻮرد( ﻣﻄﺮح ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ و اﻣﻮال و داراﯾﯽﻫﺎي ﺧﻮد را )در راهﻫﺎي ﻧﺎﻣﺸﺮوع( ﺗﺒﺎه ﮐﻨﯿﺪ«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪5984 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2556:‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪ (5975 ،2408) :‬و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.593 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪138‬‬

‫]ﻧﻮوي‪ :‬در اﯾﻦﺑﺎره اﺣﺎدﯾﺜﯽ وﺟﻮد دارد ﮐﻪ در ﺑﺎب ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ذﮐﺮ ﺷﺪ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﮐﻪ‪:‬‬
‫ُ َّ ) ‪(2‬‬ ‫َ‬ ‫َ َ‬
‫ﻌﻚ«‪ .‬و اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﮐﻪ‪َ » :‬وﻣﻦ � َﻄ َﻌ�‪َ � ،‬ﻄ َﻌﻪ ا�«‪[ .‬‬
‫) ‪(1‬‬ ‫َْ ُ َ ْ ََ‬
‫»وأﻗﻄﻊ ﻣﻦ �ﻄ ِ‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻫﻤﻪي اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ‪ ،‬ﻧﺸﺎنﮔﺮ ﺣﺮام ﺑﻮدن ﻗﻄﻊ ﺻﻠﻪي رﺣﻢ و ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﭘﺪر و ﻣﺎدر‬
‫اﺳﺖ؛ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎﯾﯽ از اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ‪ ،‬ذﮐﺮ ﺷﺪ‪ .‬اﻓﺰون ﺑﺮ اﺣﺎدﯾﺚ ﮔﺬﺷﺘﻪ‪ ،‬ﺣﺪﯾﺚ‬
‫ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺎص‪ $‬ذﮐﺮ ﺷﺪه ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﯾﮑﯽ از ﮔﻨﺎﻫﺎن‬
‫ﮐﺒﯿﺮه‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺨﺼﯽ ﺑﻪ ﭘﺪر و ﻣﺎدرش دﺷﻨﺎم دﻫﺪ«‪ .‬و در رواﯾﺘﯽ دﯾﮕﺮ آﻣﺪه‬
‫اﺳﺖ‪» :‬ﯾﮑﯽ از ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ ﮔﻨﺎﻫﺎن ﮐﺒﯿﺮه‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺨﺼﯽ ﭘﺪر و ﻣﺎدر ﺧﻮد را ﻟﻌﻦ‬
‫و ﻧﻔﺮﯾﻦ ﮐﻨﺪ«‪ .‬ﺳﺆال ﺷﺪ‪ :‬ﭼﮕﻮﻧﻪ ﮐﺴﯽ ﭘﺪر و ﻣﺎدر ﺧﻮد را ﻟﻌﻦ و ﻧﻔﺮﯾﻦ ﻣﯽﮐﻨﺪ؟! زﯾﺮا‬
‫ﺧﯿﻠﯽ ﺷﮕﻔﺖآور اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺴﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﭘﺪر و ﻣﺎدرش دﺷﻨﺎم دﻫﺪ ﯾﺎ ﻧﻔﺮﯾﻨﺸﺎن ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»ﭘﺪرِ ﮐﺴﯽ را دﺷﻨﺎم ﻣﯽدﻫﺪ و او ﻧﯿﺰ در ﻣﻘﺎﺑﻞ‪ ،‬ﭘﺪر او را دﺷﻨﺎم ﻣﯽدﻫﺪ؛ و ﻣﺎدرِ ﮐﺴﯽ‬
‫را دﺷﻨﺎم ﻣﯽدﻫﺪ و او ﻧﯿﺰ در ﻣﻘﺎﺑﻞ‪ ،‬ﻣﺎدر وي را دﺷﻨﺎم ﻣﯽدﻫﺪ«‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﻫﺸﺪار ﺟﺪي‪ ،‬ﻧﺸﺎنﮔﺮ اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺎﯾﺪ ﻫﻤﻪي دﻗﺘﺶ را ﺑﻪﮐﺎر ﮔﯿﺮد ﺗﺎ‬
‫ﻣﺒﺎدا ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮏ ﻣﺤﺮّك ﯾﺎ ﻋﺎﻣﻞ ﺗﺤﺮﯾﮏﮐﻨﻨﺪه‪ ،‬ﺳﺒﺐ ﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ ﭘﺪر و ﻣﺎدرش دﺷﻨﺎم‬
‫دﻫﻨﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺒﺎدا ﺑﻪ ﭘﺪر و ﻣﺎدرِ ﮐﺴﯽ دﺷﻨﺎم دﻫﺪ‪ .‬زﯾﺮا اﯾﻦ اﻣﺮ‪ ،‬ﻃﺮف ﻣﻘﺎﺑﻞ را ﺑﻪ واﮐﻨﺶ‬
‫واﻣﯽ دارد و ﺑﺎﻋﺚ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ او ﻧﯿﺰ ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﻪ ﻣﺜﻞ ﮐﻨﺪ و ﺑﻪ ﭘﺪر و ﻣﺎدرِ اﯾﻦ ﺷﺨﺺ‪،‬‬
‫دﺷﻨﺎم دﻫﺪ؛ اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ ﻣﺜﻞ در ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻮاردي‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ و‬
‫ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ در ﺑﺮاﺑﺮ اﻫﺎﻧﺖ دﯾﮕﺮان ﺑﻪ ﭘﺪر و ﻣﺎدرِ ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬ﺑﻪ ﭘﺪر و ﻣﺎدرِ آنﻫﺎ ﻧﺎﺳﺰا‬
‫ﺑﮕﻮﯾﯿﻢ‪ .‬زﯾﺮا ﻫﯿﭻﮐﺲ‪ ،‬ﺑﺎرِ ﮔﻨﺎه‪ ‬دﯾﮕﺮي را ﺑﻪدوش ﻧﻤﯽﮐﺸﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﻣﻌﻤﻮﻻً اﻧﺴﺎنﻫﺎ در‬
‫ﺗﻌﺎﻣﻞ ﺑﺎ دﯾﮕﺮان‪ ،‬ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﻪ ﻣﺜﻞ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ از اﯾﻦرو اﮔﺮ ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﺑﻪ دﺷﻨﺎم دﻫﻨﺪ‪ ،‬او ﻧﯿﺰ در‬
‫ﻣﻘﺎﺑﻞ‪ ،‬ﻧﺎﺳﺰا ﻣﯽ ﮔﻮﯾﺪ و ﻟﺐ ﺑﻪ دﺷﻨﺎم ﻣﯽﮔﺸﺎﯾﺪ‪ .‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫)‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬و ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬ﺗﻮ را ﻗﻄﻊ ﻧﻤﺎﯾﺪ )و ﺣﻖ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪي را ادا ﻧﮑﻨﺪ(‪ ،‬ﺑﺎ او ﻗﻄﻊ راﺑﻄﻪ ﮐﻨﻢ )و او را از‬
‫رﺣﻤﺖ ﺧﻮﯾﺶ دور ﺑﮕﺮداﻧﻢ؟(« ر‪.‬ك‪ :‬ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻤﺎرهي ‪ 320‬ﻫﻤﯿﻦ ﮐﺘﺎب‪.‬‬
‫)‪ (2‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬و ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬ﻣﺮا ﻗﻄﻊ ﮐﻨﺪ )و ﺣﻖّ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪي را ﺑﻪﺟﺎ ﻧﯿﺎورد(‪ ،‬اﷲ‪ ،‬او را از رﺣﻤﺘﺶ دور‬
‫ﺑﮕﺮداﻧﺪ«‪ .‬ر‪.‬ك‪ :‬ﻫﻤﯿﻦ ﮐﺘﺎب‪ ،‬ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻤﺎرهي‪.328‬‬
 ‫‪139‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮام ﺑﻮدن ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ و آزارِ ﭘﺪر و ﻣﺎدر و ﻗﻄﻊ ﺻﻠﻪي رﺣﻢ‬
‫ۡ‬ ‫� َع ۡد َوۢ� ب َغ ۡ‬ ‫َ َ َ ُ ُّ ْ َّ َ َ ۡ ُ َ‬
‫ون مِن ُدون ٱ َّ�ِ فَيَ ُس ُّبوا ْ ٱ َّ َ‬
‫�﴾‬
‫ٖ�‬ ‫ِل‬‫ع‬ ‫�‬
‫ِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫﴿و� �سبوا ٱ�ِين يدع‬
‫]اﻷﻧﻌﺎم‪[١٠٨ :‬‬
‫ﺑﻪ ﻣﻌﺒﻮدان ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻏﯿﺮ اﷲ را ﻋﺒﺎدت ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬دﺷﻨﺎم ﻧﺪﻫﯿﺪ ﮐﻪ آﻧﺎن ﻧﯿﺰ از روي دﺷﻤﻨﯽ و‬
‫ﻧﺎداﻧﯽ ﺑﻪ اﷲ ﻧﺎﺳﺰا ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﮔﻔﺖ‪.‬‬
‫ﻟﺬا اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﺎﻋﺚ ﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ ﭘﺪر و ﻣﺎدرش ﻧﺎﺳﺰا ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ‪ ،‬در اﯾﻦ ﮔﻨﺎه‪ ،‬ﺳﻬﯿﻢ‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﻧﻘﻞ ﮐﺮده ﮐﻪ ﻣﻐﯿﺮه ﺑﻦ ﺷﻌﺒﻪ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬رﻧﺠﺎﻧﯿﺪن ﻣﺎدران‪ ،‬ﺧﻮدداري از اداي ﺣﻘﻮق ﻣﺎﻟﯽ دﯾﮕﺮان و‬
‫ﺗﺼﺎﺣﺐ ﺣﻘﻮق آنﻫﺎ‪ ،‬و زﻧﺪه ﺑﻪ ﮔﻮر ﮐﺮدن دﺧﺘﺮان را ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﺣﺮام ﻧﻤﻮده و ﺑﺮاي‬
‫ﺷﻤﺎ ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ )ﺣﺮام( ﮔﺮداﻧﯿﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮ ﺳﺨﻨﯽ را ﺑﺎزﮔﻮ ﮐﻨﯿﺪ و ﺳﺆالﻫﺎي ﻓﺮاوان )و‬
‫درﺧﻮاﺳﺖﻫﺎي ﺑﯽﻣﻮرد( ﻣﻄﺮح ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ و اﻣﻮال و داراﯾﯽﻫﺎي ﺧﻮد را )در راهﻫﺎي‬
‫ﻧﺎﻣﺸﺮوع( ﺗﺒﺎه ﮐﻨﯿﺪ«‪.‬‬
‫ﺷﺎﻫﺪ ﻣﻮﺿﻮع از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬اﯾﻦﺟﺎﺳﺖ ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﻣﺎدران ﯾﺎ‬
‫رﻧﺠﺎﻧﯿﺪن آنﻫﺎ را ﯾﮑﯽ از ﮐﺎرﻫﺎي ﺣﺮام ﺑﺮﺷﻤﺮد‪ .‬رﻧﺠﺎﻧﯿﺪن ﻣﺎدران‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ‬
‫در اﻧﺠﺎم وﻇﺎﯾﻔﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﺮزﻧﺪان درﺑﺎرهي ﻣﺎدران ﺧﻮد دارﻧﺪ؛ و ﻫﺮﮐﺲ در ﻧﯿﮑﯽ ﺑﻪ‬
‫ﻣﺎدرش ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻋﺚ رﻧﺠﺶ ﺧﺎﻃﺮش ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬زﻧﺪه ﺑﻪ ﮔﻮر ﮐﺮدن دﺧﺘﺮان ﻧﯿﺰ‬
‫ﺣﺮام اﺳﺖ؛ در دوران ﺟﺎﻫﻠﯿﺖ‪ ،‬داﺷﺘﻦ ﻓﺮزﻧﺪ دﺧﺘﺮ را ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ و ﺑﺪ‬
‫ﻣﯽﺑﺮدﻧﺪ ﮐﻪ دﺧﺘﺮﺷﺎن را ﺑﻪازدواج ﯾﮏ ﻣﺮد درﺑﯿﺎورﻧﺪ؛ از اﯾﻦرو ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ ﺻﺎﺣﺐ‬
‫ﻓﺮزﻧﺪ دﺧﺘﺮ ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﮔﻮداﻟﯽ ﻣﯽﮐَﻨﺪﻧﺪ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن دﺧﺘﺮﺷﺎن را زﻧﺪه ﺑﻪ ﮔﻮر‬
‫ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ت ‪ ٨‬بأ ّي ذ�ب قتل ۡ‬ ‫�ذا ٱل ۡ َم ۡو ُءۥ َدةُ ُس� َل ۡ‬
‫َ‬
‫]اﻟﺘﻜﻮﻳﺮ‪[٩ ،٨ :‬‬ ‫ت ‪﴾٩‬‬ ‫ٖ ِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫﴿‬
‫و آنﮔﺎه ﮐﻪ از دﺧﺘﺮ زﻧﺪه ﺑﻪ ﮔﻮرﺷﺪه ﺑﭙﺮﺳﻨﺪ‪ :‬ﺑﻪ ﮐﺪاﻣﯿﻦ ﮔﻨﺎه ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ؟‬
‫از اﯾﻦرو اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬زﻧﺪه ﺑﻪ ﮔﻮر ﮐﺮدن دﺧﺘﺮان را ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ ﮔﻨﺎﻫﺎن‬
‫ﮐﺒﯿﺮه اﺳﺖ‪ ،‬ﺣﺮام ﮔﺮداﻧﯿﺪ‪ .‬ﺷﮑﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ‪ ،‬ﯾﮏ ﺷﺨﺺ ﺑﯿﮕﺎﻧﻪ را ﺑﮑﺸﺪ‪،‬‬
‫ﺑﺮاي ﻫﻤﯿﺸﻪ در دوزخ ﺧﻮاﻫﺪ ﻣﺎﻧﺪ؛ زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪140‬‬
‫َ َ َ َ َّ ُ َ‬ ‫َ َّ َ‬ ‫ۡ ُ ۡ ُ ۡ ٗ ُّ َ َ ٗ َ َ ٓ ُ‬
‫� َعل ۡيهِ‬ ‫﴿ َومن َ�قتل مؤمِنا متع ّ ِمدا فج َزاؤهُۥ ج َهن ُم �ٰ ِ ٗ�ا �ِيها وغ ِ‬
‫ضب ٱ‬ ‫َ‬

‫]اﻟﻨﺴﺎء ‪[٩٣ :‬‬

‫َولَ َع َن ُهۥ َوأَ َع َّد َ ُ�ۥ َع َذابًا َع ِظ ٗ‬
‫يما ‪﴾٩٣‬‬
‫و ﻫﺮ ﮐﺲ‪ ،‬ﻣﺆﻣﻨﯽ را ﺑﻪﻋﻤﺪ ﺑﮑﺸﺪ‪ ،‬ﺟﺰاﯾﺶ دوزخ اﺳﺖ و ﺟﺎوداﻧﻪ در آن ﺧﻮاﻫﺪ ﻣﺎﻧﺪ؛ و اﷲ ﺑﺮ‬
‫او ﺧﺸﻢ ﮔﺮﻓﺘﻪ‪ ،‬و او را از رﺣﻤﺘﺶ دور ﻧﻤﻮده و ﻋﺬاب ﺑﺰرﮔﯽ ﺑﺮاﯾﺶ آﻣﺎده ﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﺟ‪‬ﺮم ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از ﻧﺰدﯾﮑﺎن ﺧﻮد را ﻣﯽﮐُﺸﺪ‪ ،‬ﺑﻪﻣﺮاﺗﺐ‪ ،‬ﺳﺨﺖﺗﺮ و‬
‫ﺳﻨﮕﯿﻦﺗﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ْ‬
‫»وﻣﻨ ًﻌﺎ وﻫﺎت«‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﺑﺮﺧﯽ از اﻧﺴﺎنﻫﺎ از ﻃﺮﯾﻖ ﺿﺎﯾﻊ ﮐﺮدن ﺣﻖ دﯾﮕﺮان و ﻧﺪادنِ‬
‫ﺣﻘﻮق ﻣﺎﻟﯽ آنﻫﺎ ﯾﺎ از ﻃﺮﯾﻖ ﺗﺼﺎﺣﺐ اﻣﻮال ﺳﺎﯾﺮ اﻓﺮاد‪ ،‬ﻣﺎل و ﺛﺮوﺗﯽ ﺑﻪﻫﻢ ﻣﯽزﻧﻨﺪ؛ و‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﺣﺮام اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ از دادن ﺣﻘﻮقِ ﻣﺎﻟﯽ دﯾﮕﺮان ﻃﻔﺮه ﻣﯽروﻧﺪ و ﺧﻮاﻫﺎن‬
‫اﻣﻮاﻟﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ آنﻫﺎ ﺗﻌﻠﻖ ﻧﺪارد‪» .‬ﻫﺎت« ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﺑﻪ ﻣﻦ ﭘﻮل و ﺛﺮوت ﺑﺪﻫﯿﺪ ﮐﻪ‬
‫ْ‬
‫ﻧﻮﻋﯽ زﯾﺎدهﺧﻮاﻫﯽﺳﺖ؛ »وﻣﻨ ًﻌﺎ«‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ آنﭼﻪ را ﮐﻪ ﺑﺮ آنﻫﺎ واﺟﺐ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻤﯽدﻫﻨﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﻫﻢ ﺟﺰو ﮐﺎرﻫﺎﯾﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﺣﺮام ﻧﻤﻮده اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﺑﺮاي ﻫﯿﭻﮐﺲ ﺧﻮدداري‬
‫از اداي ﺣﻘﻮق ﻣﺎﻟﯽ‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ ﻣﻄﺎﻟﺒﺎت ﻣﺎﻟﯽ ﺑﯽاﺳﺎس‪ ،‬ﻧﺎرواﺳﺖ و‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﻫﺮ دو‪ ،‬ﺣﺮام ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬رﻧﺠﺎﻧﯿﺪن ﻣﺎدران‪،‬‬
‫ﺧﻮدداري از اداي ﺣﻘﻮق ﻣﺎﻟﯽ دﯾﮕﺮان و ﺗﺼﺎﺣﺐ ﺣﻘﻮق آنﻫﺎ را ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﺣﺮام ﻧﻤﻮده‬
‫اﺳﺖ«‪.‬‬
‫در اداﻣﻪي اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬و ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ )ﺣﺮام( ﮔﺮداﻧﯿﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻫﺮ ﺳﺨﻨﯽ را ﺑﺎزﮔﻮ ﮐﻨﯿﺪ و ﺳﺆالﻫﺎي ﻓﺮاوان )و درﺧﻮاﺳﺖﻫﺎي ﺑﯽﻣﻮرد( ﻣﻄﺮح ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ‬
‫و اﻣﻮال و داراﯾﯽﻫﺎي ﺧﻮد را )در راهﻫﺎي ﻧﺎﻣﺸﺮوع( ﺗﺒﺎه ﮐﻨﯿﺪ«‪ .‬در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪،‬‬
‫ﮐﺮاﻫﺖ و ﺗﺤﺮﯾﻢ ﺑﺎ ﻫﻢ آﻣﺪه ﮐﻪ ﺑﻪ ﯾﮏ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ؛ زﯾﺮا اﯾﻦ دو واژه در زﺑﺎن ﺷﺮﻋﯽ‪،‬‬
‫ﯾﮏ ﻣﻔﻬﻮم دارﻧﺪ و ﭼﻨﯿﻦ ﺑﻪﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ ﮐﻪ ﮐﺎرﺑﺮد اﯾﻦ دو واژه ﻓﻘﻂ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ اﺧﺘﻼف‬
‫ﺗﻌﺒﯿﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬و ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ )ﺣﺮام( ﮔﺮداﻧﯿﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮ ﺳﺨﻨﯽ را ﺑﺎزﮔﻮ ﮐﻨﯿﺪ«‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬اﷲ‪ ‬زﯾﺎدهﮔﻮﯾﯽ ﯾﺎ ﺑﮕﻮﻣﮕﻮﻫﺎي ﺑﯽاﺳﺎس و ﺑﺎزﮔﻮ ﮐﺮدن ﻫﺮ ﺳﺨﻨﯽ را ﺣﺮام‬
‫ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ ﺑﺮاي ﮐﺴﯽ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ درﺑﺎرهي دﯾﮕﺮان‪،‬‬
‫ﻫﻤﻪي زﻧﺪﮔﯽاش ﺷﻮد و ﻫﻤﻮاره ﺑﮕﻮﻣﮕﻮ ﮐﻨﺪ و ﺑﮕﻮﯾﺪ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ و ﭼﻨﯿﻦ ﮔﻔﺘﻪ‬
 ‫‪141‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮام ﺑﻮدن ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ و آزارِ ﭘﺪر و ﻣﺎدر و ﻗﻄﻊ ﺻﻠﻪي رﺣﻢ‬

‫ﺷﺪه اﺳﺖ! ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﺎﻧﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ رد و ﺑﺪل ﮐﺮدن ﭼﻨﯿﻦ ﺳﺨﻨﺎﻧﯽ درﺑﺎرهي آﺑﺮوي ﻋﻠﻤﺎ و‬
‫ﻣﺴﺆوﻻن ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﮔﻨﺎﻫﺶ ﺑﯿﺶﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬اﻧﺴﺎن ﻣﺆﻣﻦ‪ ،‬ﺑﻪﻓﺮﻣﻮدهي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﮐﺮم‪ ‬ﻓﻘﻂ‬
‫َّ ْ‬ ‫َ َ ْ‬
‫ﺳﺨﻦ ﻧﯿﮏ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪َ » :‬ﻣ ْﻦ ﺎﻛن ﻳُﺆ ِﻣ ُﻦ ِﺑﺎ� َواﻴﻟ ْﻮمِ‬
‫ﺖ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬ﺑﻪ اﷲ و روز ﻗﯿﺎﻣﺖ اﯾﻤﺎن دارد‪ ،‬ﯾﺎ‬ ‫ﻴﻘ ْﻞ ﺧ�اً أَ ْو ﻴﻟَ ُ‬
‫ﺼﻤ ْ‬ ‫ْ ُ‬
‫اﻵﺧﺮ‪ ،‬ﻓﻠ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ﺳﺨﻦ ﻧﯿﮏ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ ،‬ﯾﺎ ﺳﺎﮐﺖ ﺑﺎﺷﺪ«‪.‬‬
‫اﺣﺘﻤﺎل دارد ﻣﻨﻈﻮر از ﮐﺜﺮت ﺳﺆال ﮐﻪ از آن ﻣﻨﻊ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺮﺳﺶﻫﺎي ﻋﻠﻤﯽ‬
‫درﺧﻮاﺳﺖ ﮐﻤﮏ‪ ‬ﻣﺎﻟﯽ از دﯾﮕﺮان‪.‬‬
‫ِ‬ ‫ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ‬
‫در ﻣﻮرد‪ ‬اول‪ ،‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﺜﺮت ﺳﺆال‪ ،‬ﻣﮑﺮوه و ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺼﺪ ﭘﺮﺳﺶﮔﺮ‪ ،‬از‬
‫ﺳﺆالﭘﯿﭻ ﮐﺮدن ﻃﺮف ﻣﻘﺎﺑﻠﺶ اﯾﻦ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ او را ﺧﺴﺘﻪ و درﻣﺎﻧﺪه ﻧﻤﺎﯾﺪ؛ وﻟﯽ اﮔﺮ‬
‫ﻗﺼﺪ ﺳﺆالﮐﻨﻨﺪه‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ اﻃﻼﻋﺎت و ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت ﺧﻮﯾﺶ ﺑﯿﻔﺰاﯾﺪ و ﻧﮑﺎت‬
‫ﺟﺪﯾﺪي ﻓﺮاﺑﮕﯿﺮد‪ ،‬ﻫﯿﭻ اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد‪ .‬ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﺒﺎس‪ $‬ﺑﻪﮐﺜﺮت ﺳﺆال ﻣﯽﮐﺮد؛ از‬
‫او ﭘﺮﺳﯿﺪﻧﺪ‪ :‬ﭼﮕﻮﻧﻪ اﯾﻦﻫﻤﻪ ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ را ﮐﺴﺐ ﮐﺮدي؟ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺑﺎ زﺑﺎﻧﯽ ﭘﺮﺳﺶﮔﺮ‪،‬‬
‫ﻗﻠﺒﯽ اﻧﺪﯾﺸﻤﻨﺪ و ﭘﯿﮑﺮي ﮐﻪ در راه ﮐﺴﺐ ﻋﻠﻢ‪ ،‬ﺧﺴﺘﮕﯽ ﺑﻪ ﺧﻮد راه ﻧﻤﯽداد‪.‬‬
‫ﺑﻪﻫﺮ ﺣﺎل اﮔﺮ ﻗﺼﺪ ﺳﺆالﮐﻨﻨﺪه‪ ،‬ﻣﭻﮔﯿﺮي ﯾﺎ ﻋﯿﺐﺟﻮﯾﯽ ﺑﺮ ﻃﺮف ﻣﻘﺎﺑﻠﺶ و‬
‫درﻣﺎﻧﺪه ﮐﺮدن او ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت‪ ،‬ﺳﺆال ﮐﺮدن‪ ،‬ﻣﮑﺮوه اﺳﺖ‪.‬‬
‫و اﻣﺎ ﺣﺎﻟﺖ دوم‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ درﺧﻮاﺳﺖ ﮐﻤﮏ‪ ‬ﻣﺎﻟﯽ‪ ،‬وﯾﮋﮔﯽ آدمﻫﺎي ﻃﻤﻊﮐﺎر و‬
‫ﺣﺮﯾﺺ اﺳﺖ؛ از اﯾﻦرو درﺧﻮاﺳﺖ ﭘﻮل ﯾﺎ ﮐﻤﮏ ﻣﺎﻟﯽ از دﯾﮕﺮان‪ ،‬ﺟﺰ در ﺷﺮاﯾﻂ‬
‫اﺿﻄﺮاري‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ درﺧﻮاﺳﺖ ﮐﻤﮏ ﻣﺎﻟﯽ از دوﺳﺖ ﺑﺴﯿﺎر ﻧﺰدﯾﮏ و‬
‫ﺻﻤﯿﻤﯽ‪ ،‬ﯾﺎ از ﻣﺴﺆوﻻن وﻇﯿﻔﻪﺷﻨﺎس ﮐﻪ ﺑﯽﻣﻨﺖ ﺑﻪ وﻇﯿﻔﻪي ﺧﻮد ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪،‬‬
‫ﺑﯽاﺷﮑﺎل اﺳﺖ؛ در ﻏﯿﺮ اﯾﻦ ﺻﻮرت‪ ،‬درﺧﻮاﺳﺖ ﮐﻤﮏ‪ ‬ﻣﺎﻟﯽ ﺟﺰ در ﺷﺮاﯾﻂ اﺿﻄﺮاري‪،‬‬
‫ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬آﯾﺎ ﻣﺎل دﻧﯿﺎ‪ ،‬آنﻗﺪر ارزش دارد ﮐﻪ ﮐﺴﯽ ﺑﺮاي ﺑﻪ دﺳﺖ آوردن ﭼﻨﺪ رﯾﺎل‪،‬‬
‫ﻣﻤﻨﻮنِ اﯾﻦ و آن ﺷﻮد؟‬
‫ﺿﺎﯾﻊ ﮐﺮدن ﻣﺎل ﻧﯿﺰ ﺣﺮام اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺮاي ﻫﯿﭻﮐﺲ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﺎﻟﺶ را در‬
‫ﮐﺎرﻫﺎﯾﯽ ﻣﺼﺮف ﻧﻤﺎﯾﺪ ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﻧﻔﻊ دﯾﻨﯽ و دﻧﯿﻮي ﻧﺪارﻧﺪ؛ زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫َ َ ُ ۡ ُ ْ ُّ َ َ ٓ َ َ ۡ َ ٰ َ ُ ُ َّ َ َ َ َّ ُ َ ُ‬
‫]اﻟﻨﺴﺎء ‪[٥ :‬‬ ‫� ل� ۡم ق َِ�ٰ ٗما﴾‬ ‫﴿و� تؤتوا ٱلسفهاء أم�ل�م ٱل ِ� جعل ٱ‬
‫و اﻣﻮاﻟﯽ را ﮐﻪ اﷲ وﺳﯿﻠﻪي ﻣﺎﻧﺪﮔﺎري و ﻗﻮام )زﻧﺪﮔﯽ( ﺷﻤﺎ ﻗﺮار داده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﻔﯿﻬﺎن و‬
‫ﺑﯽﺧﺮدان ﻧﺪﻫﯿﺪ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪142‬‬

‫ﻟﺬا ﻣﺎل و ﺛﺮوت‪ ،‬وﺳﯿﻠﻪي ﻣﺎﻧﺪﮔﺎري و ﻗﻮام زﻧﺪﮔﯽﺳﺖ و ﻣﻨﺎﻓﻊ دﯾﻨﯽ و دﻧﯿﻮي‬
‫ﻣﺮدم‪ ،‬ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪي ﻣﺎل و ﺛﺮوت ﺑﻪاﻧﺠﺎم ﻣﯽرﺳﺪ و اﮔﺮ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻣﺎل و ﺛﺮوﺗﺶ را در‬
‫راهﻫﺎي ﺑﯽﻓﺎﯾﺪه ﻫﺰﯾﻨﻪ ﮐﻨﺪ‪ ،‬در واﻗﻊ ﻣﺎﻟﺶ را ﺗﺒﺎه ﮐﺮده اﺳﺖ؛ ﺑﺪﺗﺮ از اﯾﻦ‪ ،‬ﻋﻤﻞﮐﺮد‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺎل و ﺛﺮوت ﺧﻮﯾﺶ را در راهﻫﺎي ﺣﺮام ﻣﺼﺮف ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن‬
‫ﻣﺮﺗﮑﺐ دو ﻋﻤﻞ ﺑﺴﯿﺎر زﺷﺖ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪:‬‬
‫ﯾﮑﻢ‪ :‬ﺿﺎﯾﻊ ﮐﺮدن ﻣﺎل ﺧﻮد‪.‬‬
‫دوم‪ :‬ارﺗﮑﺎب ﻋﻤﻞ ﺣﺮام‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﺑﺮ ﻫﺮ اﻧﺴﺎﻧﯽ واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﻣﺎل و ﺛﺮوﺗﺶ ﻧﮕﻬﺪاري ﮐﻨﺪ و آن را ﻓﻘﻂ در‬
‫راهﻫﺎي ﻣﺸﺮوع و در ﺟﻬﺖ ﻣﻨﺎﻓﻊ دﯾﻨﯽ و دﻧﯿﻮي‪ ،‬ﻣﺼﺮف ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪ -42‬ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﻧﯿﮑﯽ ﺑﺎ دوﺳﺘﺎن ﭘﺪر و ﻣﺎدر‪ ،‬ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪان‪،‬‬
‫ﻫﻤﺴﺮ و دﯾﮕﺮ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﮔﺮاﻣﯽداﺷﺖ آنﻫﺎ‪ ،‬ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه اﺳﺖ‬

‫َ َّ ُ ُ َّ‬ ‫َّ َ َّ ِّ َ ْ‬ ‫َ‬

‫اﷲ ﻋﻨﻬﻤﺎ أ َّن اﻨﻟَّ َّ‬
‫‪ -٣٤٦‬ﻋﻦ اﺑﻦ ﻋﻤﺮ رﻲﺿ ُ‬
‫الﺮﺟﻞ ُود‬ ‫ﻳﺼﻞ‬
‫اﻟﺮﺒ أن ِ‬ ‫ﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬إِن أﺑﺮ‬
‫َ‬
‫أ�ِﻴ ِﻪ«‪.‬‬
‫َ َّ ُ ً َ َ ْ‬ ‫ُ‬
‫ﺮاب‬ ‫دﻳﻨﺎر ﻋﻦ ﻋﺒﺪ اﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ رﻲﺿ اﷲ ﻋﻨﻬﻤﺎ أن رﺟﻼ ﻣِﻦ اﻷ َ ِ‬
‫ﻋ‬ ‫وﻋﻦ ﻋﺒ ِﺪ َّاﷲ ﺑﻦ َّ ٍ‬
‫ْ‬
‫ﻳﺮﻛﺒ ُﻪ‪ ،‬وأ� َﻄﺎهُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫وﻤﺣﻠﻪ ﻰﻠﻋ ﻤﺣﺎر ﺎﻛ َن ْ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ﻴﻪ ﺑﻄﺮ�ﻖ مﻜﺔ‪ ،‬ﻓَﺴﻠﻢ ﻋﻠﻴﻪ �ﺒ ُﺪ اﷲ � ُ‬
‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬
‫ٍ‬ ‫ﻤﺮ‬ ‫ﻋ‬ ‫ﻦ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﻟ ِﻘ‬
‫َّ ْ ْ ُ ُ ْ ْ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ً‬
‫ﻳﺮﺿ ْﻮن‬ ‫اﺑﻦ دِﻳﻨﺎر‪ :‬ﻓﻘﻠﻨﺎ ﻪﻟ‪ :‬أﺻﻠﺤﻚ اﷲ إِﻧﻬﻢ اﻷﻋﺮاب وﻫﻢ‬ ‫ﻋِﻤﺎﻣﺔ ﺎﻛﻧﺖ ﻰﻠﻋ رأ ِﺳﻪ‪ ،‬ﻗﺎل‬
‫َ‬ ‫ْ ُ‬ ‫ِّ‬ ‫ًّ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ﻋﺒﺪ اﷲ ُ‬ ‫ُ‬
‫ﺑﻦ ﻋﻤﺮ‪ :‬إِن ﻫﺬا ﺎﻛن ودا ﻟ ِﻌﻤ َﺮ ﺑﻦ اﺨﻟﻄﺎب‪ ،‬و�ِ� ﺳ ِﻤﻌﺖ رﺳﻮل‬ ‫ﺎﻟيﺴ�‪ .‬ﻓﻘﺎل‬ ‫ﺑِ ِ‬
‫ُ َّ ُ َ ْ َ ُ ِّ َ‬ ‫َ‬
‫ا�‪ ‬ﻳﻘﻮل‪» :‬إ َّن أ َّ‬ ‫َّ‬
‫اﻟﺮﺒ ِﺻﻠﺔ الﺮﺟ ِﻞ أﻫﻞ ود أ�ِﻴ ِﻪ«‪.‬‬ ‫ﺑﺮ ِّ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َ َّ َ َ َ َ ُ ٌ َ َ ُ‬ ‫ُ َ َ َّ ُ َ َ‬
‫ﺎر �ﺮﺘ َّوح‬ ‫رواﻳﺔ ﻋﻦ اﺑﻦ دﻳﻨﺎر ﻋﻦ اﺑﻦ �ﻤﺮ �ﻧﻪ ﺎﻛن إِذا ﺧﺮج إﻰﻟ ﻣﻜﺔ ﺎﻛن ﻪﻟ ِﻤﺣ‬ ‫ٍ‬ ‫و�‬
‫إذ َمﺮَّ‬ ‫َ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ َْ ُ ْ ً‬ ‫ْ‬ ‫ٌ ُ ُّ‬ ‫َّ َ‬ ‫َّ ُ ُ‬ ‫ْ‬
‫ﺎر‬
‫ﻮب الﺮاﺣِﻠﺔِ‪ ،‬وﻋِﻤﺎﻣﺔ �ﺸﺪ ﺑِﻬﺎ رأﺳﻪ‪ ،‬ﻓ َﺒيﻨﺎ ﻫﻮ ﻳﻮﻣﺎ ﻰﻠﻋ ذل ِﻚ اﺤﻟ ِﻤ ِ‬ ‫ﻋﻠﻴ ِﻪ إذا مﻞ رﻛ‬
‫ْ َ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ْ َ‬ ‫ََْ َ ُ َ ْ ُ‬ ‫َ ْ‬
‫ﺑ ِ ِﻪ أﻋﺮاﻲﺑ‪ ،‬ﻓﻘﺎل‪ :‬ألﺴﺖ ﻓﻼن � َﻦ ﻓﻼن؟ ﻗﺎل‪ :‬ﺑ�‪ ،‬ﻓﺄ�ﻄﺎهُ اﺤﻟ ِﻤﺎر‪ ،‬ﻓﻘﺎل‪ :‬ارﻛﺐ ﻫﺬا‪،‬‬
‫َ َ ْ َ ْ َ َ‬ ‫َ َ‬ ‫َ َْ ُ َ ْ‬ ‫ْ ُ ْ َ ْ َ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ‬
‫وأﻋﻄﺎهُ اﻟ ِﻌﻤﺎﻣﺔ وﻗﺎل‪ :‬اﺷﺪد ﺑِﻬﺎ رأﺳﻚ‪ ،‬ﻓﻘﺎل ﻪﻟُ �ﻌﺾ أﺻﺤﺎﺑِﻪ‪� :‬ﻔﺮ اﷲ لﻚ‪ ،‬أ�ﻄﻴﺖ ﻫﺬا‬
‫َ‬ ‫ِّ َ ْ ُ‬ ‫َ ً ُ ْ َ ُ ُّ َ ْ َ َ‬ ‫ً ْ َ َ َّ ُ ْ‬ ‫اﻷ ْﻋ ِّ‬
‫َ‬
‫ﺮوح ﻋﻠﻴﻪ‪ ،‬وﻋِﻤﺎﻣﺔ ﻛﻨﺖ �ﺸﺪ ﺑِﻬﺎ رأﺳﻚ؟ ﻓﻘﺎل‪ :‬إِ� ﺳ ِﻤﻌﺖ رﺳﻮل‬ ‫ﺮاﻲﺑ ِﻤﺣﺎرا ﻛﻨﺖ ﺗ‬
‫َّ َ َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫اﻟﺮﺒ أَ ْن ﻳَ ِﺼ َﻞ َّ‬
‫ﻮ�«‪ .‬و�ِن أﺑﺎهُ ﺎﻛن‬ ‫الﺮ ُﺟ ُﻞ أ ْﻫ َﻞ ُو ِّد أ�ِﻴ ِﻪ َ� ْﻌﺪ أ ْن ﻳُ ِّ َ‬ ‫اﷲِ‪ ‬ﻳُﻘﻮل‪» :‬إ َّن ﻣ ِْﻦ َأﺑَ ِّﺮ ِّ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫ً ُ‬ ‫َ‬
‫ﺻﺪِﻳﻘﺎ ﻟ ِﻌﻤﺮ‪] .‬ﻫﻤﻪي اﯾﻦ رواﯾﺖﻫﺎ را ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ﻧﻘﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﻧﯿﮑﯽ‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺨﺺ‬
‫ﺑﺎ دوﺳﺘﺎن ﭘﺪرش ارﺗﺒﺎط داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ )و ﺣﻖّ دوﺳﺘﯽ آنﻫﺎ ﺑﺎ ﭘﺪرش را ادا ﮐﻨﺪ(«‪.‬‬
‫ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ دﯾﻨﺎر ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺻﺤﺮاﻧﺸﯿﻨﯽ‪ ،‬در راه ﻣﮑﻪ ﺑﺎ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ‪ ‬روﺑﻪرو‬
‫ﺷﺪ؛ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﺑﻪ او ﺳﻼم ﮔﻔﺖ و او را ﺑﺮ اﻻﻏﯽ ﮐﻪ ﺧﻮد ﺳﻮارش ﺑﻮد‪ ،‬ﺳﻮار‬
‫ﮐﺮد و ﻋﻤﺎﻣﻪاي را ﮐﻪ ﺑﺮ ﺳﺮ داﺷﺖ‪ ،‬ﺑﻪ او ﺑﺨﺸﯿﺪ‪ .‬اﺑﻦدﯾﻨﺎر ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﻪ او ﮔﻔﺘﯿﻢ‪ :‬اﷲ‬
‫ﺗﻮ را اﺻﻼح ﮐﻨﺪ؛ اﯾﻦﻫﺎ‪ ،‬ﺻﺤﺮاﻧﺸﯿﻦ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﺑﻪ اﻧﺪك ﺑﺨﺸﺸﯽ راﺿﯽ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬اﯾﻦ ﺷﺨﺺ‪ ،‬دوﺳﺖ ﭘﺪرم )ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب‪ (‬ﺑﻮده اﺳﺖ و‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2552 :‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪144‬‬

‫ﻣﻦ از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﻧﯿﮑﯽ‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺨﺺ‪ ،‬ﺑﺎ دوﺳﺘﺎن‬
‫ﭘﺪرش ارﺗﺒﺎط داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ«‪.‬‬
‫در رواﯾﺘﯽ دﯾﮕﺮ از اﺑﻦدﯾﻨﺎر ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ‪ $‬ﻫﺮﮔﺎه از ﻣﺪﯾﻨﻪ‬
‫ﺑﻪ ﻣﮑﻪ ﻣﯽرﻓﺖ‪ ،‬اﻻﻏﯽ ﺑﺎ ﺧﻮد داﺷﺖ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ از ﺳﻮاريِ ﺷﺘﺮ ﺧﺴﺘﻪ ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي‬
‫اﺳﺘﺮاﺣﺖ روي اﻻغ ﻣﯽﻧﺸﺴﺖ؛ وي‪ ،‬ﻋﻤﺎﻣﻪاي داﺷﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺳﺮش ﻣﯽﺑﺴﺖ‪ .‬ﯾﮏ روز‬
‫ﮐﻪ ﺳﻮارِ اﻻﻏﺶ ﺑﻮد‪ ،‬ﺻﺤﺮاﻧﺸﯿﻨﯽ از ﮐﻨﺎرش ﮔﺬﺷﺖ‪ .‬ﻋﺒﺪاﷲ از او ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬آﯾﺎ ﺗﻮ‪ ،‬ﻓﻼن‬
‫ﭘﺴﺮ ﻓﻼﻧﯽ ﻧﯿﺴﺘﯽ؟ ﭘﺎﺳﺦ داد‪ :‬ﺑﻠﻪ‪ .‬ﻋﺒﺪاﷲ‪ ‬اﻻﻏﺶ را ﺑﻪ او داد و ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺳﻮار‬
‫ﺷﻮ‪ ،‬و ﻋﻤﺎﻣﻪاش را ﺑﻪ او ﺑﺨﺸﯿﺪ و ﮔﻔﺖ‪ :‬اﯾﻦ را ﺑﻪ ﺳﺮ ﺧﻮد ﺑﺒﻨﺪ‪ .‬ﯾﮑﯽ از ﻫﻤﺮاﻫﺎن‬
‫ﻋﺒﺪاﷲ‪ ‬ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ‪ :‬اﷲ‪ ،‬ﺗﻮ را ﺑﺒﺨﺸﺪ؛ اﻻﻏﯽ را ﮐﻪ ﺑﺮاي اﺳﺘﺮاﺣﺖ ﺧﻮد داﺷﺘﯽ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫او ﺑﺨﺸﯿﺪي و ﻋﻤﺎﻣﻪاي را ﮐﻪ ﺑﺮ ﺳ‪‬ﺮَت ﻣﯽﺑﺴﺘﯽ‪ ،‬ﺑﻪ او دادي؟! ﭘﺎﺳﺦ داد‪ :‬ﻣﻦ از‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﯾﮑﯽ از ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﻧﯿﮑﯽﻫﺎ‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺨﺺ ﭘﺲ از‬
‫وﻓﺎت ﭘﺪرش ﺑﺎ دوﺳﺘﺎن او ارﺗﺒﺎط داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ«؛ و ﭘﺪر اﯾﻦ ﻣﺮد‪ ،‬از دوﺳﺘﺎن ﭘﺪرم ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﭘﺲ از ذﮐﺮ اﺣﮑﺎم ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻧﯿﮑﯽ ﺑﻪ ﭘﺪر و ﻣﺎدر و ﺻﻠﻪي رﺣﻢ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﻣﻮﺿﻮع ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ دوﺳﺘﺎن ﭘﺪر و ﻣﺎدر ﯾﺎ دوﺳﺘﺎن ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪان ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﺳﺖ؛ و اﯾﻦ ﺑﻪ‬
‫ﺳﺒﺐ ﭘﯿﻮﻧﺪيﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯿﺎن آنﻫﺎ و ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪاﻧﺶ ﯾﺎ ﻣﯿﺎن آنﻫﺎ و ﭘﺪر و ﻣﺎدرش وﺟﻮد‬
‫داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺳﭙﺲ داﺳﺘﺎن ﺷﮕﻔﺖاﻧﮕﯿﺰي از اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ $‬ﻧﻘﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ اﺑﻦﻋﻤﺮ‪‬‬
‫ﻫﺮﮔﺎه ﺑﺮاي اداي ﺣﺞ ﺑﻪ ﻣﮑﻪ ﻣﯽرﻓﺖ‪ ،‬اﻻﻏﯽ ﺑﺎ ﺧﻮد داﺷﺖ ﮐﻪ ﭼﻮن از ﺳﻮاريِ ﺷﺘﺮ‬
‫ﺧﺴﺘﻪ ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬روي اﻻغ ﻣﯽﻧﺸﺴﺖ ﺗﺎ اﺳﺘﺮاﺣﺖ ﮐﻨﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﺳﻮاريِ اﻻغ ﺧﺴﺘﮕﯽ‬
‫ﮐﻢﺗﺮي دارد‪.‬‬
‫روزي از روزﻫﺎ‪ ،‬ﺻﺤﺮاﻧﺸﯿﻨﯽ او را دﯾﺪ؛ اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ ‬از او ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬ﺗﻮ‪ ،‬ﻓﻼن ﭘﺴﺮ‬
‫ﻓﻼﻧﯽ ﻧﯿﺴﺘﯽ؟ ﭘﺎﺳﺦ داد‪ :‬آري؛ ﻣﻦ‪ ،‬ﭘﺴﺮ ﻓﻼﻧﯽ ﻫﺴﺘﻢ‪ .‬اﺑﻦ ﻋﻤﺮ‪ ‬از اﻻغ ﭘﯿﺎده ﺷﺪ و‬
‫ﺑﻪ او آن ﻣﺮد ﮔﻔﺖ‪ :‬اﯾﻦ اﻻغ را ﺑﮕﯿﺮ و ﺳﻮار ﺷﻮ‪ .‬آنﮔﺎه ﻋﻤﺎﻣﻪاي را ﮐﻪ ﺑﺮﺳﺮ ﺧﻮد‬
‫ﻣﯽﺑﺴﺖ ﺑﻪ او ﺑﺨﺸﯿﺪ و ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ‪ :‬اﯾﻦ ﻋﻤﺎﻣﻪ را ﺑﺮ ﺳ‪‬ﺮَت ﺑﺒﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ‬
‫ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬اﷲ‪ ،‬ﺗﻮ را اﺻﻼح ﮐﻨﺪ؛ ﯾﺎ اﷲ‪ ،‬ﺗﻮ را ﺑﺒﺨﺸﺪ؛ اﯾﻦﻫﺎ ﺻﺤﺮاﻧﺸﯿﻦ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﺑﻪ اﻧﺪك‬
‫ﺑﺨﺸﺸﯽ راﺿﯽ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻣﻨﻈﻮرﺷﺎن‪ ،‬اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﭼﺮا از اﻻﻏﺖ ﭘﯿﺎده ﺷﺪي و اﻻغ و‬
 ‫‪145‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﻧﯿﮑﯽ ﺑﺎ دوﺳﺘﺎن ﭘﺪر و ﻣﺎدر‪ ،‬ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪان‪ ،‬ﻫﻤﺴﺮ و دﯾﮕﺮ‪...‬‬

‫ﻋﻤﺎﻣﻪات را ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﺮد دادي؟ او ﺑﻪ ﺑﺨﺸﺸﯽ ﮐﻢﺗﺮ از اﯾﻦ ﻫﻢ راﺿﯽ ﺑﻮد‪ .‬ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ‬
‫ﻋﻤﺮ‪ $‬ﭘﺎﺳﺦ داد‪ :‬ﻣﻦ‪ ،‬از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﻧﯿﮑﯽ‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺷﺨﺺ ارﺗﺒﺎﻃﺶ را ﺑﺎ دوﺳﺘﺎنِ ﭘﺪرش ﺣﻔﻆ ﮐﻨﺪ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ وﻗﺘﯽ ﭘﺪر ﯾﺎ ﻣﺎدرش ﯾﺎ ﯾﮑﯽ از‬
‫ﻧﺰدﯾﮑﺎﻧﺶ‪ ،‬از دﻧﯿﺎ رﻓﺖ‪ ،‬ﺑﻪ دوﺳﺖ‪ ‬او ﻧﯿﮑﯽ ﮐﻨﺪ؛ ﻫﺮﭼﻨﺪ دوﺳﺖ ﺧﻮدش ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﭘﺪ ِر‬
‫آن ﺻﺤﺮاﻧﺸﯿﻦ ﻧﯿﺰ دوﺳﺖ ﻋﻤﺮ‪ ‬ﺑﻮد؛ از اﯾﻦرو ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ‪ $‬ﻓﺮزﻧﺪ‪ ‬دوﺳﺖ‬
‫ﭘﺪرش را ﮔﺮاﻣﯽ داﺷﺖ و ﺑﻪ او ﻫﺪﯾﻪ داد‪.‬‬
‫اﯾﻦ رواﯾﺖ‪ ،‬ﻧﺸﺎنﮔﺮ ﻣﯿﺰان ﭘﯿﺮوي ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ ‬از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬و ﺷﻮق و اﺷﺘﯿﺎق واﻓﺮ آن‬
‫ﺑﻪ اﻧﺠﺎم ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ‪ ‬از ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻬﺮه ﺟﺴﺖ و‬
‫ﺑﺪان ﺳﺒﺐ ﮐﻪ ﭘﺪرِ اﯾﻦ ﺻﺤﺮاﻧﺸﯿﻦ‪ ،‬دوﺳﺖ ﭘﺪرش ﺑﻮد‪ ،‬اﯾﻦ ﻣﺮد را ﮔﺮاﻣﯽ داﺷﺖ؛ ﻟﺬا‬
‫اﮔﺮ ﭘﺪر اﯾﻦ ﻣﺮد را ﻣﯽدﯾﺪ ﮐﻪ دوﺳﺖ ﻋﻤﺮ‪ ‬ﺑﻮد‪ ،‬ﭼﻪ ﻣﯽﮐﺮد؟ ﺑﻪﻃﻮر ﻗﻄﻊ ﺑﯿﺶ از‬
‫اﯾﻦ ﺑﻪ او اﺣﺘﺮام ﻣﯽﮔﺬاﺷﺖ‪.‬‬
‫از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ اﺣﺘﺮام ﻣﺮداﻧﯽ را ﮐﻪ دوﺳﺖ ﭘﺪرﻣﺎن‬
‫ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﺣﻔﻆ ﮐﻨﯿﻢ؛ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎ زﻧﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﺎدرﻣﺎن دوﺳﺖ ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮﺧﻮرد‬
‫ﻣﺤﺘﺮﻣﺎﻧﻪاي داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ و اﺣﺘﺮاﻣﺸﺎن را ﺣﻔﻆ ﻧﻤﺎﯾﯿﻢ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﻧﯿﮑﯽﻫﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻧﺸﺎنﮔﺮ ﮔﺴﺘﺮدﮔﯽ رﺣﻤﺖ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل اﺳﺖ؛ زﯾﺮا دروازهي‬
‫ﻧﯿﮑﯽ‪ ،‬دروازهي وﺳﯿﻊ و ﮔﺴﺘﺮدهايﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﭘﺪر و ﻣﺎدر ﻣﻨﺤﺼﺮ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ داﻣﻨﻪي‬
‫اﯾﻦ ﻧﯿﮑﯽ‪ ،‬ﺑﻪ دوﺳﺘﺎن آنﻫﺎ ﻧﯿﺰ ﻣﯽرﺳﺪ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ ﺑﻪ دوﺳﺘﺎن ﭘﺪر و ﻣﺎدر ﺧﻮﯾﺶ ﻧﯿﮑﯽ‬
‫ﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬ﮔﻮﯾﺎ ﺑﻪ واﻟﺪﯾﻦ ﺧﻮد ﻧﯿﮑﯽ ﮐﺮدهاﯾﻢ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﺳﺰاوار اﺟﺮ و ﺛﻮاب ﺷﺪهاﯾﻢ‪ .‬و‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬از ﻟﻄﻒ ﺑﯽﮐﺮان اﷲ‪ ‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ دروازهﻫﺎي ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ را ﺑﻪ ﺻﻮرﺗﯽ ﮔﺴﺘﺮده‬
‫و ﻓﺮاوان ﺑﻪ روي ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ ﮔﺸﻮده اﺳﺖ ﺗﺎ از ﻫﺮ ﻃﺮف‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﻮي آن روي ﺑﯿﺎورﻧﺪ‪.‬‬
‫از اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺨﻮاﻫﯿﻢ ﮐﻪ ﻫﻤﻪي ﻣﺎ را در ﺟﺮﮔﻪي ﻧﯿﮑﻮﮐﺎران ﻗﺮار دﻫﺪ؛ ﺑﻪﯾﻘﯿﻦ او‪،‬‬
‫ُ ّ‬
‫اﷲ وﺳﻠﻢ ﻰﻠﻋ ﻧبﻴّﻨﺎ �ﻤﺪ وﻰﻠﻋ آﻪﻟ وﺻﺤﺒﻪ أﻤﺟﻌ�‪.‬‬ ‫ﺑﺨﺸﻨﺪهي ﺑﺰرﮔﻮار اﺳﺖ‪ .‬وﺻ�‬
‫***‬
‫َْ‬ ‫ِّ‬ ‫َ َ َّ‬ ‫ُ َْ‬
‫ﺑﻦ ر�ِﻴﻌﺔ الﺴﺎ ِﻋﺪِي‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﺑيﻨﺎ‬ ‫ﻣﺎلﻚ ِ‬
‫ِ‬ ‫‪ -٣٤٧‬وﻋﻦ أﻲﺑ أﺳﻴﺪ ﺑﻀﻢ اﻬﻟﻤﺰة وﻓﺘﺢ الﺴ�‬
‫َْ‬ ‫َ َ ُ َ‬ ‫َ َ‬ ‫َ ٌُ ْ‬ ‫َّ‬ ‫َْ‬ ‫َْ ُ ُ ُ ٌ‬
‫ﺟﺎءهُ رﺟﻞ ﻣِﻦ ﺑ� ﺳﻠﻤﺔ ﻓﻘﺎل‪ :‬ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲِ! ﻫﻞ ﺑﻲﻘ‬ ‫رﺳﻮل ا�ِ‪ ‬إذ‬ ‫�ﻦ ﺟ َﻠﻮس ﻋِﻨﺪ َ ِ‬
‫ْ ْ َ ُ َُ‬ ‫َّ َ َ ْ َ‬ ‫ََ‬ ‫َ َ َ َ‬ ‫ٌ ُّ ُ َ‬
‫ﺎر لﻬﻤﺎ‪،‬‬ ‫ﺑﺮﻫﻤﺎ ﺑ ِ ِﻪ ﺑﻌﺪ م ْﻮﺗ ِِﻬﻤﺎ؟ ﻓﻘﺎل‪�» :‬ﻌﻢ‪ ،‬الﺼﻼة ﻋﻠﻴ ِﻬﻤﺎ‪ ،‬واﻻﺳﺘِﻐﻔ‬ ‫ﻣِﻦ ﺑ ِّﺮ أ َّ‬
‫ﺑﻮي ﻰﺷء أ‬ ‫ِ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪146‬‬
‫َ ُ َ‬ ‫ُ َ ُ َّ َ‬ ‫ُ‬
‫ﻠﺔ َّ‬ ‫ْ ُ َْ‬
‫الﺮﺣ ِِﻢ اﻟﻲﺘ ﻻ ﺗﻮﺻﻞ إِﻻ ﺑ ِ ِﻬﻤﺎ‪ ،‬و�ِﻛ َﺮام ﺻﺪِﻳﻘﻬﻤﺎ«‪] .‬رواﯾﺖ‬ ‫وﺻ‬
‫و�ِﻧﻔﺎذ �ﻬ ِﺪﻫِﻤﺎ‪ِ ،‬‬
‫) ‪(1‬‬
‫اﺑﻮداود[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮاُﺳ‪‬ﯿﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻟﮏ ﺑﻦ رﺑﯿﻌﻪي ﺳﺎﻋﺪي‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺑﻮدﯾﻢ‬
‫ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻫﻨﮕﺎم ﻣﺮدي از ﺑﻨﯽﺳﻠﻤﻪ ﻧﺰد اﯾﺸﺎن آﻣﺪ و ﮔﻔﺖ‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! آﯾﺎ ﭘﺲ از‬
‫ﻣﺮگ ﭘﺪر و ﻣﺎدرم راﻫﯽ ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ آنﻫﺎ ﻧﯿﮑﯽ ﮐﻨﻢ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻠﻪ؛ دﻋﺎ و‬
‫درﺧﻮاﺳﺖ آﻣﺮزش ﺑﺮاي آنﻫﺎ‪ ،‬و اﺟﺮاي وﺻﯿﺖﻫﺎي آنﻫﺎ‪ ،‬ﺻﻠﻪي رﺣﻢ ﺑﺎ واﺑﺴﺘﮕﺎن‬
‫ﭘﺪر و ﻣﺎدرت )ﯾﻌﻨﯽ ارﺗﺒﺎط ﻧﯿﮑﻮ ﺑﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﭘﺪر و ﻣﺎدر‪ ،‬رﺷﺘﻪي اﺻﻠﯽ اﯾﻦ ارﺗﺒﺎط‬
‫ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ(‪ ،‬و ﺑﺰرگداﺷﺖ دوﺳﺘﺎن آﻧﺎن«‪.‬‬
‫ُ‬ ‫َّ ِّ َ‬ ‫ْ َ‬ ‫َ َ‬ ‫ُ‬
‫ﻲﺒ‪ ‬ﻣﺎ ﻏ ِْﺮت‬ ‫‪ -٣٤٨‬وﻋﻦ ﺎﻋ�ﺸﺔ رﻲﺿ اﷲ ﻋﻨﻬﺎ ﻗﺎﻟﺖ‪ :‬ﻣﺎ ﻏ ِْﺮت ﻰﻠﻋ أﺣ ٍﺪ ﻣِﻦ � ِﺴﺎءِ اﻨﻟ‬
‫َّ َ‬ ‫َّ َ‬ ‫َ ْ َ َ ُ ْ ُ ْ َ‬ ‫َ ََ ْ ُ َ َ‬ ‫َ‬
‫ﺮﺜ ذِﻛ َﺮﻫﺎ‪َ ،‬و ُر�ﻤﺎ ذﺑﺢ الﺸﺎة‪،‬‬ ‫ﻰﻠﻋ ﺧﺪ�ﺔ رﻲﺿ اﷲ ﻋﻨﻬﺎ‪ .‬وﻣﺎ رأ�ﺘﻬﺎ ﻗﻂ‪ ،‬وﻟ�ﻦ ﺎﻛن ﻳ� ِ‬
‫ُّ ْ َ‬ ‫ُ ْ‬ ‫ُ َ ََْ َ‬ ‫َ َ َّ‬ ‫ُ َْ َُ‬ ‫ُ ُ َ ِّ ُ َ َ ْ َ‬
‫اﺪﻟ�ﻴﺎ‬ ‫� َّﻢ �ﻘﻄﻌﻬﺎ أﻋﻀﺎء‪َّ � ،‬ﻢ �ﺒﻌﺜﻬﺎ ﻲﻓ ﺻﺪاﺋ ِﻖ ﺧﺪِ�ﺔ‪ ،‬ﻓ ُﺮ�ﻤﺎ ﻗﻠﺖ ﻪﻟ‪ :‬ﻛﺄن ل ْﻢ ﻳ�ﻦ ﻲﻓ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬
‫وﺪﻟ«‪ ] .‬ﹲ‬ ‫و� َن ﻲﻟ ﻣ ِْﻨ َﻬﺎ َ ٌ‬ ‫َّ َ ْ َ َ ْ َ‬
‫إِﻻ ﺧﺪ�ﺔ‪ ،‬ﻓﻴﻘﻮل‪» :‬إِﻧﻬﺎ ﺎﻛﻧﺖ و�ﻧﺖ‬
‫ُ‬ ‫َّ‬
‫َ َْ َ َ ُُ‬ ‫َ‬ ‫ْ َ َ َ ُ َّ َ َ ُ ْ‬
‫رواﻳﺔ و�ن ﺎﻛن ﻴﻟﺬﺑﺢ الﺸﺎة‪� ،‬ﻴﻬﺪِي ﻲﻓ ﺧﻼﺋِﻠِﻬﺎ ﻣِﻨﻬﺎ ﻣﺎ �ﺴﻌﻬ َّﻦ‪.‬‬ ‫ٍ‬ ‫و�‬
‫َ‬ ‫َ ْ َ َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫رواﻳﺔ ﺎﻛن إِذا ذﺑﺢ الﺸﺎة �ﻘﻮل‪» :‬أ ْر ِﺳﻠﻮا ﺑِﻬﺎ إِﻰﻟ أﺻﺪِﻗﺎءِ ﺧﺪِ�ﺔ«‪.‬‬ ‫ٍ‬ ‫و�‬
‫ََ َ‬ ‫َّ‬ ‫ْ َََْ ْ َ َُ ْ ُ ُ َْ ُ ُ ُ َ ََ ََ‬
‫� أﺧﺖ ﺧﺪ�ﺔ ﻰﻠﻋ رﺳﻮل ا�‪� ، ‬ﻌﺮف‬ ‫رواﻳﺔ ﻗﺎﻟﺖ‪ :‬اﺳﺘﺄذﻧﺖ ﻫﺎﻟﺔ ﺑِﻨﺖ ﺧﻮ� ِ ٍ‬ ‫ٍ‬ ‫و�‬
‫َّ ُ َّ َ َ ُ ْ ُ َ ْ‬ ‫َ َْ َ ََ َ‬ ‫ْ ْ َ َ‬
‫�«‪.‬‬‫اﺳتِﺌﺬان ﺧﺪ�ﺔ‪ ،‬ﻓﺎرﺗﺎح ﺬﻟل ِﻚ ﻓﻘﺎل‪» :‬الﻠﻬﻢ ﻫﺎﻟﺔ ﺑِﻨﺖ ﺧﻮ� ِ ٍ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺷﮑﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺧﺪﯾﺠﻪ ﺑﺮدم‪ ،‬ﺑﺮ ﻫﯿﭻﯾﮏ از ﻫﻤﺴﺮان‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﺒﺮدم؛ ﮔﺮﭼﻪ ﻫﺮﮔﺰ او را ﻧﺪﯾﺪه ﺑﻮدم‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از او ﺧﯿﻠﯽ ﯾﺎد ﻣﯽﮐﺮد و ﮔﺎه‬
‫ﮔﻮﺳﻔﻨﺪي ﺳﺮ ﻣﯽﺑ‪‬ﺮﯾﺪ و آن را ﻗﻄﻌﻪﻗﻄﻌﻪ ﻣﯽﻧﻤﻮد و ﺑﺮاي دوﺳﺘﺎن ﺧﺪﯾﺠﻪ ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﺎد‪.‬‬
‫ﮔﺎه ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﯽﮔﻔﺘﻢ‪ :‬اﻧﮕﺎر زﻧﯽ ﺟﺰ ﺧﺪﯾﺠﻪ در دﻧﯿﺎ ﻧﺒﻮده اﺳﺖ! و اﯾﺸﺎن ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»او‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ و ﭼﻨﺎن ﺑﻮد و ﻣﻦ‪ ،‬از او ﺑﭽﻪ دارم«‪) .‬ﯾﻌﻨﯽ ﺧﻮﺑﯽﻫﺎي ﺧﺪﯾﺠﻪ را ذﮐﺮ‬
‫ﻣﯽﮐﺮد(‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺿﻌﯿﻒ اﺳﺖ؛ ر‪.‬ك‪ :‬ﺿﻌﯿﻒ اﺑﯽداود از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪1101 :‬؛ آﻟﺒﺎﻧﯽ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﯾﻦ رواﯾﺖ را در‬
‫ﻣﺸﮑﺎة اﻟﻤﺼﺎﺑﯿﺢ‪ ،‬ش‪ 4936 :‬ﺿﻌﯿﻒ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(3820 ،3816 ،3818) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.(2437 ،2335) :‬‬
 ‫‪147‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﻧﯿﮑﯽ ﺑﺎ دوﺳﺘﺎن ﭘﺪر و ﻣﺎدر‪ ،‬ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪان‪ ،‬ﻫﻤﺴﺮ و دﯾﮕﺮ‪...‬‬

‫در رواﯾﺘﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﮔﻮﺳﻔﻨﺪي ذﺑﺢ ﻣﯽﮐﺮد و ﺑﺨﺸﯽ از آن را ﺑﻪاﻧﺪازهاي ﮐﻪ‬
‫ﺑﺮاي دوﺳﺘﺎن ﺧﺪﯾﺠﻪ ﮐﺎﻓﯽ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ آﻧﺎن ﻫﺪﯾﻪ ﻣﯽداد‪.‬‬
‫و در رواﯾﺘﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬وﻗﺘﯽ ﮔﻮﺳﻔﻨﺪي ذﺑﺢ ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آن را ﺑﺮاي‬
‫دوﺳﺘﺎن ﺧﺪﯾﺠﻪ ﺑﻔﺮﺳﺘﯿﺪ«‪.‬‬
‫و در رواﯾﺘﯽ دﯾﮕﺮ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﻫﺎﻟﻪ دﺧﺘﺮ ﺧﻮﯾﻠﺪ‪ ،‬ﺧﻮاﻫﺮ ﺧﺪﯾﺠﻪ‪ $‬از‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬اﺟﺎزهي ورود ﺧﻮاﺳﺖ؛ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﯾﺎد‪ ‬اﺟﺎزه ﺧﻮاﺳﺘﻦ ﺧﺪﯾﺠﻪ اﻓﺘﺎد و‬
‫ﺑﺴﯿﺎر ﺧﻮﺷﺤﺎل ﺷﺪ و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﭘﺮوردﮔﺎرا! ﻫﺎﻟﻪ دﺧﺘﺮ ﺧﻮﯾﻠﺪ اﺳﺖ«!‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﭘﺲ از ﻣﺮگ ﭘﺪر و ﻣﺎدر‪ ،‬ﻫﻢﭼﻨﺎن دروازهي ﻧﯿﮑﯽ ﺑﻪ آﻧﺎن ﮔﺸﻮده اﺳﺖ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ‬
‫از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺳﺆال ﺷﺪ‪ :‬آﯾﺎ ﭘﺲ از ﻣﺮگ ﭘﺪر و ﻣﺎدرم راﻫﯽ ﺑﺮاي ﻧﯿﮑﯽ ﺑﻪ آنﻫﺎ ﺑﺎﻗﯽ‬
‫َّ َ َ‬ ‫َ‬
‫الﺼﻼة ﻋﻠﻴْ ِﻬ َﻤﺎ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺑﻠﻪ‪ ،‬دﻋﺎي ﺧﯿﺮ ﺑﺮاي آنﻫﺎ«‪ .‬ﻟﺬا‬ ‫ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪َ �» :‬ﻌﻢ‪،‬‬
‫َّ َ‬
‫الﺼﻼة«‪ ،‬در اﯾﻦﺟﺎ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي دﻋﺎﺳﺖ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ‬ ‫ﻣﻨﻈﻮر‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﺟﻨﺎزه ﻧﯿﺴﺖ و »‬
‫اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ّ َ‬ ‫ّ‬ ‫ُ ُ‬ ‫َٗ ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ ۡ‬
‫]اﻟﺘﻮﺑﺔ‪[١٠٣ :‬‬ ‫﴿خذ م ِۡن أ ۡم َ� ٰل ِ ِه ۡم َص َدقة � َط ّ ِه ُره ۡم َوت َز� ِي ِهم ب ِ َها َو َص ِل َعل ۡي ِهم﴾‬
‫ﺑﺨﺸﯽ از اﻣﻮاﻟﺸﺎن را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان زﮐﺎت ﺑﮕﯿﺮ ﺗﺎ ﺑﺪﯾﻦوﺳﯿﻠﻪ آﻧﺎن را ﭘﺎك و ﺗﺰﮐﯿﻪ ﻧﻤﺎﯾﯽ و‬
‫ﺑﺮاﯾﺸﺎن دﻋﺎ ﮐﻦ‪.‬‬
‫ﻫﺮﮔﺎه زﮐﺎت ﺟﻤﻊآوريﺷﺪه از ﻗﺒﯿﻠﻪاي را ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﯽآوردﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي آن ﻗﻮم‬
‫دﻋﺎ ﻣﯽﮐﺮد و ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﭘﺮوردﮔﺎرا! ﺑﺮ ﻓﻼن ﻃﺎﯾﻔﻪ درود و ﺻﻠﻮات ﺑﻔﺮﺳﺖ‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ‬
‫ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ اﺑﯽاوﻓﯽ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬وﻗﺘﯽ زﮐﺎت ﻃﺎﯾﻔﻪام را آوردم‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬دﻋﺎ ﮐﺮد‪:‬‬
‫َ َ َ‬ ‫َّ ُ َّ َ ِّ َ َ‬
‫آل أ ِﻲﺑ أ ْو�«‪ .‬و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﺑﺮاي آنﻫﺎ دﻋﺎ ﮐﺮد‪.‬‬
‫»الﻠﻬﻢ ﺻﻞ ﻰﻠﻋ ِ‬
‫َّ َ‬
‫الﺼﻼة«‪ ،‬در اﯾﻦﺟﺎ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي دﻋﺎﺳﺖ؛ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺮاي‬ ‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ واژهي »‬
‫ﭘﺪر و ﻣﺎدرش دﻋﺎ ﮐﻨﺪ و ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﺮوردﮔﺎرا! ﺑﺮ ﭘﺪر و ﻣﺎدرم‪ ،‬درود ﺑﻔﺮﺳﺖ؛ ﯾﺎ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎرا! ﭘﺪر و ﻣﺎدرم را وارد ﺑﻬﺸﺖ ﺑﮕﺮدان و آﻧﺎن را از آﺗﺶ دوزخ‪ ،‬ﻣﺤﺎﻓﻈﺖ‬
‫ﺑﻔﺮﻣﺎ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺮاي ﭘﺪر و ﻣﺎدرش دﻋﺎي ﺧﯿﺮ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪148‬‬

‫دوﻣﯿﻦ راه ﻧﯿﮑﯽ ﺑﻪ ﭘﺪر و ﻣﺎدر‪ ،‬ﭘﺲ از ﻣﺮﮔﺸﺎن‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺮاي آﻧﺎن‬
‫ْ ُ َ ْ‬
‫و�ﻧﻔﺎذ �ﻬ ِﺪ ِﻫﻤﺎ« ﺳﻮﻣﯿﻦ راه ﻧﯿﮑﯽ ﺑﻪ ﭘﺪر و ﻣﺎدر‬
‫اﺳﺘﻐﻔﺎر‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻃﻠﺐ آﻣﺮزش ﮐﻨﺪ‪ِ » .‬‬
‫اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ اﺟﺮا ﮐﺮدن وﺻﯿﺖﻫﺎي آﻧﺎن‪.‬‬
‫ﻟﺬا در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﻨﺞ ﻣﻮرد ﺑﺮاي ﻧﯿﮑﯽ ﺑﻪ ﭘﺪر و ﻣﺎدر‪ ،‬ﭘﺲ از وﻓﺎﺗﺸﺎن‪ ،‬ﺑﯿﺎن ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪1‬و‪ .2‬دﻋﺎ و درﺧﻮاﺳﺖ آﻣﺮزش ﺑﺮاي آنﻫﺎ‪.‬‬
‫‪ .3‬اﺟﺮاي وﺻﯿﺖﻫﺎي آنﻫﺎ‪.‬‬
‫‪ .4‬ارﺗﺒﺎط ﻧﯿﮑﻮ ﺑﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﭘﺪر و ﻣﺎدر‪ ،‬رﺷﺘﻪي اﺻﻠﯽ اﯾﻦ ارﺗﺒﺎط ﻣﺤﺴﻮب‬
‫ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ .5‬ﺑﺰرگ داﺷﺖ دوﺳﺘﺎن ﭘﺪر و ﻣﺎدر‪.‬‬
‫ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﺎﻧﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﺻﺪﻗﻪ دادن ﯾﺎ ﺗﻼوت ﻗﺮآن و ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن ﺑﺮاي ﭘﺪر‬
‫َ ْ ُ َ ُ ُ َّ‬ ‫ْ ُ َْ‬ ‫َ َ َ‬
‫اﻹ� َﺴﺎن ا�ﻘ َﻄ َﻊ �ﻨﻪ � َﻤﻠﻪ إِﻻ‬
‫اﺳﺖ‪ِ » :‬إذا ﻣﺎت ِ‬ ‫و ﻣﺎدر‪ ،‬دﺳﺘﻮر ﻧﺪاده اﺳﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻓﺮﻣﻮده‬
‫ُ ) ‪(1‬‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ َ َ َ َّ ْ َ َ َ َ َ َ ْ ْ ُ ْ َ َ‬
‫َ‬
‫ﺎر� ٍﺔ أو ِﻋﻠ ٍﻢ ﻳنﺘﻔﻊ ﺑِ ِﻪ أو و ٍﺪﻟ ﺻﺎ ِﻟ ٍﺢ ﻳﺪﻋﻮ ﻪﻟ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ‬
‫ِﻣﻦ ﺛﻼﺛ ٍﺔ إِﻻ ِﻣﻦ ﺻﺪﻗ ٍﺔ ﺟ ِ‬
‫ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﻣﯽﻣﯿﺮد‪ ،‬ﭘﺎداش اﻋﻤﺎﻟﺶ ﻗﻄﻊ ﻣﯽﮔﺮدد‪ ،‬ﻣﮕﺮ از ﺳﻪ ﻋﻤﻞ‪ :‬ﺻﺪﻗﻪي ﺟﺎري‪ ،‬ﯾﺎ‬
‫ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ ﺳﻮدﻣﻨﺪي ﮐﻪ از آن اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﯾﺎ ﻓﺮزﻧﺪ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪاي ﮐﻪ ﺑﺮاﯾﺶ دﻋﺎ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ«‪ .‬ﻧﻔﺮﻣﻮد‪» :‬ﻓﺮزﻧﺪ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪاي ﮐﻪ ﺑﺮاﯾﺶ ﺻﺪﻗﻪ دﻫﺪ‪ ،‬ﯾﺎ ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﺪ ﯾﺎ ﺣﺞ و‬
‫ﻋﻤﺮه ﺑﮕﺰارد«‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻓﺮزﻧﺪ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪاي ﮐﻪ ﺑﺮاﯾﺶ دﻋﺎ ﮐﻨﺪ«‪ .‬ﻟﺬا دﻋﺎي ﻧﯿﮏ ﺑﺮاي‬
‫ﭘﺪر و ﻣﺎدر‪ ،‬از اﻧﺠﺎم ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺎرﻫﺎﯾﯽ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ‪ .‬وﻟﯽ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ‪ ،‬ﺑﺮاي ﭘﺪر و ﻣﺎدرش‬
‫ﺻﺪﻗﻪ دﻫﺪ‪ ،‬اﯾﺮادي ﻧﺪارد؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺳﻌﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺎده را از ﺻﺪﻗﻪ دادن ﺑﺮاي ﻣﺎدرش‪،‬‬
‫ﻣﻨﻊ ﻧﮑﺮد و ﺑﻪ او اﺟﺎزه داد ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻣﺎدرش ﺻﺪﻗﻪ دﻫﺪ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻣﺮدي ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﻋﺮض ﮐﺮد‪ :‬ﻣﺎدرم‪ ،‬ﺑﺎ ﻣﺮگ ﻧﺎﮔﻬﺎﻧﯽ از دﻧﯿﺎ رﻓﺖ و اﮔﺮ ﻓﺮﺻﺖ ﻣﯽﯾﺎﻓﺖ و ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ‬
‫ﺳﺨﻦ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ ،‬ﺣﺘﻤﺎً ﺑﻪ ﺻﺪﻗﻪ دادن ﺑﺨﺸﯽ از اﻣﻮاﻟﺶ وﺻﯿﺖ ﻣﯽﮐﺮد‪) .‬ﻟﺬا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ‬
‫اﯾﻦ ﻣﺮد اﺟﺎزه داد ﮐﻪ از ﺳﻮي ﻣﺎدرش ﺻﺪﻗﻪ دﻫﺪ‪(.‬‬
‫ﺑﻪ ﻫﺮ ﺣﺎل ﭘﻨﺞ ﻣﻮرد ﯾﺎدﺷﺪه‪ ،‬روشﻫﺎي ﻧﯿﮑﯽ ﺑﻪ ﭘﺪر و ﻣﺎدر ﭘﺲ از ﻣﺮﮔﺸﺎن‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ ،3084 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪.‬‬

 ‫‪149‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﻧﯿﮑﯽ ﺑﺎ دوﺳﺘﺎن ﭘﺪر و ﻣﺎدر‪ ،‬ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪان‪ ،‬ﻫﻤﺴﺮ و دﯾﮕﺮ‪...‬‬

‫ﺳﭙﺲ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬رواﯾﺘﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﻧﻘﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ اماﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ ﻋﺎﯾﺸﻪ&‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬رﺷﮑﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺧﺪﯾﺠﻪ ﺑﺮدم‪ ،‬ﺑﺮ ﻫﯿﭻﯾﮏ از ﻫﻤﺴﺮان ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﺒﺮدم؛ ﮔﺮﭼﻪ‬
‫ﻫﺮﮔﺰ او را ﻧﺪﯾﺪه ﺑﻮدم«‪ .‬رﺷﮏ ﯾﺎ ﻏﯿﺮت‪ ،‬واﮐﻨﺸﯽ دروﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎﻋﺚ ﻣﯽﺷﻮد اﻧﺴﺎن‪،‬‬
‫ﻫﻤﻪي ﻋﻼﻗﻪ و ﻣﺤﺒﺖ ﯾﺎر و ﻫﻢدم ﺧﻮد را ﺑﺮاي ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺨﻮاﻫﺪ و از آن ﺟﻬﺖ ﺑﻪ ﭼﻨﯿﻦ‬
‫واﮐﻨﺸﯽ »ﻏﯿﺮت« ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬دوﺳﺖ ﻧﺪارد‪ ،‬ﻏﯿﺮِ او‪ ،‬در ﮔﺴﺘﺮهي اﯾﻦ ﻣﺤﺒﺖ‬
‫ﺟﺎي ﺑﮕﯿﺮد‪ .‬اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ در ﻫﻮوﻫﺎ ﯾﺎ ﻫﻤﺴﺮان ﯾﮏ ﻣﺮد‪ ،‬ﺑﯿﺶ از ﺳﺎﯾﺮ اﻧﺴﺎنﻫﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻋﺎﯾﺸﻪ& را ﺧﯿﻠﯽ دوﺳﺖ داﺷﺖ؛ ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﮐﻪ ﭘﺲ از ﺧﺪﯾﺠﻪ& ﻫﯿﭻ ﮐﺲ را‬
‫ﺑﻪاﻧﺪازهي ﻋﺎﯾﺸﻪ& دوﺳﺖ ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬ﻫﻤﻪي ﻓﺮزﻧﺪان ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺟﺰ اﺑﺮاﻫﯿﻢ‪ ‬ﮐﻪ از ﻣﺎرﯾﻪ‬
‫ﺑﻮد‪ ،‬از ﺧﺪﯾﺠﻪ& ﺑﻮدﻧﺪ؛ ﺧﺪﯾﺠﻪ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ در اﺑﺘﺪاي ﺑﻌﺜﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻫﻤﻪي اﻣﻮاﻟﺶ را‬
‫ﺑﺮاي ﻧﺸﺮ دﻋﻮت ﺗﻮﺣﯿﺪ در اﺧﺘﯿﺎر ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﻬﺎد‪ .‬از اﯾﻦرو رﺳﻮلﺧﺪا‪ ‬ﻫﺮﮔﺰ‬
‫ﺧﺪﯾﺠﻪ& و ﺧﻮﺑﯽﻫﺎﯾﺶ را ﻓﺮاﻣﻮش ﻧﻤﯽﮐﺮد‪ .‬وﻗﺘﯽ در ﻣﺪﯾﻨﻪ ﮔﻮﺳﻔﻨﺪي ﺳﺮ ﻣﯽﺑ‪‬ﺮﯾﺪ‪،‬‬
‫ﺑﺨﺸﯽ از ﮔﻮﺷﺖ آن را ﺑﺮاي دوﺳﺘﺎن ﺧﺪﯾﺠﻪ& ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﺎد‪ .‬ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ ﺟﻠﻮي‬
‫ﺧﻮد را ﺑﮕﯿﺮد؛ ﻟﺬا ﻋﺮض ﮐﺮد‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﮔﻮﯾﺎ زﻧﯽ ﺟﺰ ﺧﺪﯾﺠﻪ در دﻧﯿﺎ وﺟﻮد‬
‫ﺖ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ‪»:‬ﺧﺪﯾﺠﻪ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ و ﭼﻨﺎن ﺑﻮد«‪ .‬ﯾﺎ‬ ‫ﻧﺪارد! رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬إِ ﱠ�ﺎ َﻛ ْ‬
‫ﺎﻧﺖ وَﻛﺎﻧَ ْ‬
‫ﭼﻨﯿﻦ و ﭼﻨﺎن ﻣﯽﮐﺮد؛ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺧﻮﺑﯽﻫﺎي ﺧﺪﯾﺠﻪ‪ $‬را ﺑﺮﻣﯽﺷﻤﺮد‪.‬‬
‫وﺪﻟ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬و ﻣﻦ‪ ،‬از او ﺑﭽﻪ دارم«‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬ﭼﻬﺎر دﺧﺘﺮ و ﺳﻪ ﭘﺴﺮ‬‫و� َن ﻲﻟ ﻣﻨْ َﻬﺎ َ ٌ‬
‫َ‬
‫»‬
‫ِ‬
‫داﺷﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﮕﯽ ﺟﺰ اﺑﺮاﻫﯿﻢ‪ ،‬از ﺧﺪﯾﺠﻪ ﺑﻮدﻧﺪ؛ زﯾﺮا اﺑﺮاﻫﯿﻢ‪ ‬از ﻣﺎرﯾﻪي ﻗﺒﻄﯽ‬
‫ﺑﻮد؛ ﻣﺎرﯾﻪي ﻗﺒﻄﯽ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﮐﻨﯿﺰيﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﺎدﺷﺎه »ﻗﺒﻂ« ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻫﺪﯾﻪ داد‪ .‬ﻟﺬا ﻫﻤﻪي‬
‫دﺧﺘﺮان و ﭘﺴﺮان ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬ﺟﺰ اﺑﺮاﻫﯿﻢ‪ ‬از ﺧﺪﯾﺠﻪ& ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺧﺪﯾﺠﻪ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ و ﭼﻨﺎن ﺑﻮد و ﻣﻦ‪ ،‬از او ﺑﭽﻪ دارم«‪) .‬ﯾﻌﻨﯽ ﺧﻮﺑﯽﻫﺎي‬
‫ﺧﺪﯾﺠﻪ را ذﮐﺮ ﻣﯽﮐﺮد(‪.‬‬
‫از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ‪ ،‬ﭘﺲ از ﻣﺮگ‪ ‬ﻋﺰﯾﺰ ﺧﻮد ﺑﻪ‬
‫دوﺳﺘﺎن او ﻧﯿﮑﯽ ﮐﻨﺪ و آﻧﺎن را ﮔﺮاﻣﯽ ﺑﺪارد‪ ،‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺑﻪ ﻋﺰﯾﺰِ ﺧﻮد ﻧﯿﮑﯽ ﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ؛ ﻓﺮﻗﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ آن ﻋﺰﯾﺰ‪ ،‬ﭘﺪر ﯾﺎ ﻣﺎدرش ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﻫﻤﺴﺮش و ﯾﺎ دوﺳﺖ و‬
‫ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪ او‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﻧﯿﮑﯽ ﺑﻪ دوﺳﺘﺎن ﮐﺴﯽ ﮐﻪ درﮔﺬﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﯿﮑﯽ ﺑﻪ ﺧﻮد‪ ‬آن‬
‫ﺷﺨﺺ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽرود‪.‬‬
‫***‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪150‬‬
‫َ َ‬ ‫َْ َ‬ ‫َ ْ ُ َ‬ ‫َ‬
‫ِّ‬
‫ﻣﺎلﻚ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﺧﺮﺟﺖ ﻣﻊ ﺟﺮ�ﺮ ﺑﻦ ﻋﺒ ِﺪ اﷲ اﺒﻟﺠ�‪ ‬ﻲﻓ ﺳﻔﺮ‪،‬‬ ‫ٍ‬ ‫‪ -٣٤٩‬وﻋﻦ أ�ﺲ ﺑﻦ‬
‫َ ًٍْ‬ ‫َّ‬ ‫ِّ َ ْ َ َ ْ ُ َ َ َ ْ َ ُ ُ‬ ‫َْ ْ‬ ‫ُ َ‬ ‫َ َ َ َْ ُ ُ‬
‫ﻓﺎﻜن �ﺪﻣ� ﻓﻘﻠﺖ ﻪﻟُ‪ :‬ﻻ �ﻔﻌﻞ‪ ،‬ﻓﻘﺎل‪ :‬إِ� ﻗﺪ رأﻳﺖ اﻷﻧﺼﺎر ﺗﺼﻨﻊ ﺑﺮﺳﻮل ا�‪ ‬ﺷيﺌﺎ‬
‫َ ْ َ ْ َ َ ً ْ ُ َّ َ ْ ُ ُ‬ ‫َْ ُ َ َ ْ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺤﺐ أﺣﺪا ﻣِﻨﻬ ْﻢ إِﻻ ﺧﺪﻣﺘﻪ‪ ] .‬ﹲ‬
‫ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬ ‫آﻴﻟﺖ ﻰﻠﻋ �ﻔﻲﺴ أن ﻻ أﺻ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﻧﺲ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬در ﺳﻔﺮي ﺑﺎ ﺟﺮﯾﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﺠﻠﯽ‪ ‬ﻫﻢﺳﻔﺮ‬
‫ﺷﺪم؛ او ﺑﻪ ﻣﻦ ﺧﺪﻣﺖ ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬ﺑﻪ او ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬اﯾﻦ ﮐﺎر را ﻧﮑﻦ‪ .‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ‪ ،‬اﻧﺼﺎر را دﯾﺪم‬
‫ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺧﺪﻣﺖ ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﭼﻪ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ؛ ﻟﺬا ﺑﺎ ﺧﻮد ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﮐﺮدم ﮐﻪ ﺑﺎ ﻫﺮ ﯾﮏ‬
‫از آنﻫﺎ ﮐﻪ ﻫﻤﺮاه ﺷﻮم‪ ،‬ﺑﻪ او ﺧﺪﻣﺖ ﮐﻨﻢ‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬در اداﻣﻪي اﺣﺎدﯾﺜﯽ ﮐﻪ درﺑﺎرهي ﻧﯿﮑﯽ ﮐﺮدن ﺑﻪ دوﺳﺘﺎن ﭘﺪر و ﻣﺎدر‪ ،‬و‬
‫دوﺳﺘﺎن ﻫﻤﺴﺮ و ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪان ذﮐﺮ ﮐﺮده‪ ،‬داﺳﺘﺎن ﺟﺮﯾﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﺠﻠﯽ‪ ‬را آورده‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺳﻔﺮ‪ ،‬ﺑﻪﻫﻤﺴﻔﺮاﻧﺶ ﺧﺪﻣﺖ ﻣﯽﮐﺮد؛ ﻟﺬا ﺑﻪ او ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺗﻮ‪ ،‬ﯾﺎر و ﺻﺤﺎﺑﯽِ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻫﺴﺘﯽ؛ ﭘﺲ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﻪ دﯾﮕﺮان‪ ،‬ﺧﺪﻣﺖ ﻣﯽﮐﻨﯽ؟ ﭘﺎﺳﺦ داد‪» :‬ﻣﻦ‪ ،‬اﻧﺼﺎر را‬
‫دﯾﺪم ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺧﺪﻣﺖ ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﭼﻪ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ؛ ﻟﺬا ﺑﺎ ﺧﻮد ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﮐﺮدم ﮐﻪ ﺑﺎ ﻫﺮ‬
‫ﯾﮏ از آنﻫﺎ ﮐﻪ ﻫﻤﺮاه ﺷﻮم‪ ،‬ﺑﻪ او ﺧﺪﻣﺖ ﮐﻨﻢ«‪ .‬زﯾﺮا اﯾﻦﻫﺎ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬را ﮔﺮاﻣﯽ‬
‫ﻣﯽداﺷﺘﻨﺪ و ﺧﺪﻣﺖ ﺑﻪ دوﺳﺘﺎن ﯾﮏ ﻧﻔﺮ‪ ،‬ﺧﺪﻣﺖ ﺑﻪ ﺧﻮد آن ﺷﺨﺺ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽرود؛‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﺧﺪﻣﺖ ﺑﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺧﺪﻣﺖ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺧﺪﻣﺖ ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا‬
‫ﺑﺰرگداﺷﺖ اﺻﺤﺎب ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬ﺑﺰرگداﺷﺖ ﺷﺨﺺِ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫***‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪2888 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2513:‬‬

 ‫‪ -43‬ﺑﺎب‪ :‬اﺣﺘﺮام اﻫﻞ ﺑﯿﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬و ﺑﯿﺎن ﻓﻀﯿﻠﺖ اﯾﺸﺎن‬

‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫ت َو ُ� َط ّه َر ُ� ۡم َ� ۡطه ٗ‬ ‫َۡ ۡ‬ ‫َ‬ ‫َّ َ ُ ُ َّ ُ ُ ۡ َ َ ُ‬
‫ن� ُم ٱ ّ ۡ‬
‫�� ‪﴾٣٣‬‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫لرج َس أهل ٱ�َ ۡي ِ‬
‫ِ‬ ‫﴿إِ�ما ي ِر�د ٱ� ِ�ذهِب ع‬
‫]اﻷﺣﺰاب ‪[٣٣ :‬‬
‫اي ﺧﺎﻧﻮادهي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ! ﺑﻪراﺳﺘﯽ اﷲ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ ﭘﻠﯿﺪي را از ﺷﻤﺎ دور ﮐﻨﺪ و ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺷﻤﺎ را‬
‫ﭘﺎﮐﯿﺰه ﺳﺎزد‪.‬‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َۡ َ ُۡ ُ‬ ‫﴿ َو َمن ُ� َع ّ ِظ ۡم َش َ ٰٓ َ َّ َ َّ َ‬
‫]اﳊﺞ ‪[٣٢ :‬‬ ‫وب ‪﴾٣٢‬‬
‫��ِر ٱ�ِ فإِ�ها مِن �قوى ٱلقل ِ‬
‫و ﻫﺮ ﮐﺲ‪ ،‬ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎ و ﺷﻌﺎﯾﺮ اﻻﻫﯽ را ﺑﺰرگ و ﮔﺮاﻣﯽ ﺑﺪارد‪ ،‬ﺑﯽﮔﻤﺎن اﯾﻦ اﻣﺮ از ﺗﻘﻮاي‬
‫دلﻫﺎﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ ،/‬ﺑﺎﺑﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم »اﺣﺘﺮام اﻫﻞ ﺑﯿﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬و ﺑﯿﺎن ﻓﻀﯿﻠﺖ اﯾﺸﺎن« ﮔﺸﻮده‬
‫اﺳﺖ‪ .‬اﻫﻞ ﺑﯿﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬دو دﺳﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﺑﺮﺧﯽ از آنﻫﺎ ﺑﺎ اﯾﻦﮐﻪ از ﺑﺴﺘﮕﺎن ﻧﺰدﯾﮏ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮ ﮐﻔﺮ ﺧﻮﯾﺶ ﭘﺎﻓﺸﺎري ﮐﺮدﻧﺪ و ﺑﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬اﯾﻤﺎن ﻧﯿﺎوردﻧﺪ؛ از‬
‫اﯾﻦرو اﯾﻦﻫﺎ‪ ،‬ﺟﺰو ﺧﺎﻧﺪان ﯾﺎ اﻫﻞ ﺑﯿﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﺤﺴﻮب ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﻧﻮح‪‬‬
‫ﻓﺮزﻧﺪ‪ ‬ﮐﺎﻓﺮش را ﺟﺰو ﺧﺎﻧﻮادهاش ﻣﯽ داﻧﺴﺖ؛ ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َۡ‬ ‫َ َ َ ٰ ُ ‪َّ ّ َ َ َ َ ُ َّ َّ ٞ‬‬
‫]ﻫﻮد‪[٤٥ :‬‬ ‫ب إِن ٱبۡ ِ� م ِۡن أه ِ�﴾‬
‫﴿ونادى نوح ر�هۥ �قال ر ِ‬
‫ﻧﻮح ﭘﺮوردﮔﺎرش را ﻧﺪا داد و ﮔﻔﺖ‪ :‬اي ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﻦ! ﭘﺴﺮم‪ ،‬از ﺧﺎﻧﻮادهي ﻣﻦ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻣﺎ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ ﻧﻮح‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫َۡ َ‬ ‫َّ َ‬
‫]ﻫﻮد‪[٤٦ :‬‬ ‫﴿إِن ُهۥ ل ۡي َس م ِۡن أهل ِك﴾‬
‫او‪ ،‬از ﺧﺎﻧﻮادهي ﺗﻮ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪان ﮐﺎﻓﺮِ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬ﺟﺰو اﻫﻞ ﺑﯿﺖ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ؛ ﮔﺮﭼﻪ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪان ﻧﺰدﯾﮏ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪان ﺑﺎاﯾﻤﺎﻧﺶ‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ ﻫﻤﺴﺮان ﺑﺰرﮔﻮارش‪ ،‬اﻫﻞ ﺑﯿﺖ او‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬در ﻣﺠﻤﻮﻋﻪي اﯾﻦ آﯾﺎت ﮐﻪ ﺳﺨﻦ از اﻫﻞ ﺑﯿﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﻤﺴﺮان اﯾﺸﺎن را ﻣﺨﺎﻃﺐ ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﺪ و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪152‬‬
‫ح َشة ُّم َب ّي َنة يُ َ� ٰ َع ۡف ل َ َها ٱ ۡل َع َذ ُ‬ ‫َ َۡ‬
‫َۡۡ‬ ‫ٰ‬ ‫ُ َّ َ‬ ‫َ َ ٓ َ َّ ّ‬
‫��‬ ‫ِ‬ ‫ف‬‫ع‬ ‫ض‬‫ِ‬ ‫اب‬ ‫ٖ‬ ‫ِ‬ ‫ٖ‬ ‫ِ‬ ‫�‬‫ِ‬ ‫ب‬ ‫ن‬‫ِن�‬ ‫م‬ ‫ت‬ ‫ِ‬ ‫� من يأ‬ ‫﴿� ٰنِساء ٱ� ِ ِ‬
‫َ ۡ َ‬
‫و�ِۦ َو� ۡع َمل � ٰل ِٗحا‬ ‫ِن� َّن ِ َّ�ِ َو َر ُس ِ‬
‫ُ‬ ‫�� ‪َ ۞ ٣٠‬و َمن َ� ۡق ُن ۡ‬ ‫س ٗ‬ ‫َ َ َ َ َ َ َّ َ‬
‫تم‬ ‫َو�ن � ٰل ِك � ٱ�ِ � ِ‬
‫َ َ ٓ َّ َ ۡ ُ َّ َ َ‬ ‫نُّ ۡؤت َِها ٓ أَ ۡج َر َها َم َّر َ� ۡ� َوأَ ۡ� َت ۡدنَا ل َ َها ر ۡز ٗقا َكر ٗ‬
‫� كأ َح ٖد ّم َِن‬ ‫� لس‬ ‫�ما ‪ٰ � ٣١‬نِسا َء ٱ� ّ‬
‫ِِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َ َ ‪َٗۡ َ َُۡ ٞ‬‬ ‫َۡ‬ ‫َّ َ ۡ ُ َّ َ َ َ ۡ َ ۡ َ ۡ َ ۡ َ َ ۡ َ َ َّ‬ ‫ّ ٓ‬
‫ٱلن ِ َساءِ إ ِ ِن ٱ�قي�ۚ ف� �ضعن ب ِٱلقو ِل �يطمع ٱ�ِي ِ� قلبِهِۦ مرض وقلن قو�‬
‫ُ َّ َ َ َ َ َّ ۡ َ َ َ ُّ َ ۡ َ ٰ َّ ۡ ُ َ ٰ َ َ ۡ َ َّ َ‬ ‫َ َ‬ ‫ٗ‬
‫لصل ٰو َة‬ ‫َّم ۡع ُروفا ‪َ ٣٢‬وق ۡرن ِ� ُ� ُيوت ِ�ن و� ��جن ��ج ٱل� ِهل ِيةِ ٱ�و�� وأق ِمن ٱ‬
‫َ َ َ َّ َ ٰ َ َ َ ۡ َ َّ َ َ َ ُ َ ُ ٓ َّ َ ُ ُ َّ ُ ُ ۡ َ َ ُ‬
‫لر ۡج َس‬ ‫ِ‬
‫ن� ُم ٱ ّ‬ ‫وءا�ِ� ٱلزكوة وأطِعن ٱ� ورسو� ۚۥ إِ�ما ي ِر�د ٱ� ِ�ذهِب ع‬
‫]اﻷﺣﺰاب ‪[٣٣ ،٣٠ :‬‬ ‫ت َو ُ� َط ّه َر ُ� ۡم َ� ۡطه ٗ‬
‫�� ‪﴾٣٣‬‬ ‫ِ‬ ‫أَ ۡه َل ٱ ۡ�َ ۡ‬
‫ي‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫اي زﻧﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ! ﻫﺮ ﮐﺪاﻣﺘﺎن ﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﮐﺎر ﻧﺎﺷﺎﯾﺴﺖ آﺷﮑﺎري ﺷﻮد‪ ،‬ﮐﯿﻔﺮش دو ﺑﺮاﺑﺮ ﺧﻮاﻫﺪ‬
‫ﺑﻮد؛ و اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺮاي اﷲ آﺳﺎن اﺳﺖ‪ .‬و ﻫﺮ ﮐﺲ از ﺷﻤﺎ‪ ،‬از اﷲ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش ﻓﺮﻣﺎن ﺑﺒﺮد و ﮐﺎر‬
‫ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﻧﺠﺎم دﻫﺪ‪ ،‬ﭘﺎداﺷﺶ را دو ﺑﺎر ﺑﻪ او ﻣﯽدﻫﯿﻢ و ﺑﺮاﯾﺶ روزي ﻧﯿﮑﯽ آﻣﺎده ﮐﺮدهاﯾﻢ‪ .‬اي‬
‫زﻧﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ! ﺷﻤﺎ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻫﯿﭻﯾﮏ از زﻧﺎن دﯾﮕﺮ ﻧﯿﺴﺘﯿﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﺗﻘﻮا دارﯾﺪ‪ ،‬ﻧﺮم و ﻧﺎزك ﺳﺨﻦ‬
‫ﻧﮕﻮﯾﯿﺪ ﺗﺎ ﻣﺒﺎدا ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﯿﻤﺎردل اﺳﺖ‪ ،‬ﻃﻤﻊ ورزد؛ و ﺳﺨﻦ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪ .‬و در ﺧﺎﻧﻪﻫﺎﯾﺘﺎن‬
‫ﺑﻤﺎﻧﯿﺪ و ﺑﻪ ﺷﯿﻮهي دوران ﺟﺎﻫﻠﯿﺖ ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬اﻇﻬﺎر زﯾﻨﺖ ﻧﮑﻨﯿﺪ و ﻧﻤﺎز را ﺑﺮﭘﺎ دارﯾﺪ و زﮐﺎت‬
‫دﻫﯿﺪ و از اﷲ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش اﻃﺎﻋﺖ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ‪ .‬اي ﺧﺎﻧﻮادهي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ! ﺑﻪراﺳﺘﯽ اﷲ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ ﭘﻠﯿﺪي‬
‫را از ﺷﻤﺎ دور ﮐﻨﺪ و ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺷﻤﺎ را ﭘﺎﮐﯿﺰه ﺳﺎزد‪.‬‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﻧﺺ ﺻﺮﯾﺢ ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﺴﺮان ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬ﺟﺰو اﻫﻞ ﺑﯿﺖ او ﻫﺴﺘﻨﺪ‬
‫و ردي روﺷﻦ ﺑﺮ دﯾﺪﮔﺎه ﮐﺴﺎﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﺴﺮان ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬را ﺟﺰو اﻫﻞ ﺑﯿﺖ ﻧﻤﯽداﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﭘﻨﺪار ﻧﺎدرﺳﺘﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﺴﺮان ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬را ﺟﺰو اﻫﻞ ﺑﯿﺖ ﻧﺪاﻧﯿﻢ‪ .‬ﺷﮑﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ‬
‫زﻧﺎن رﺳﻮلاﷲ‪ ،‬ﺟﺰو اﻫﻞ ﺑﯿﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻫﻞ ﺑﯿﺖ ﺑﺎاﯾﻤﺎن رﺳﻮلاﷲ‪ ‬دو ﺣﻖ دارﻧﺪ‪ :‬ﺣﻖ اﯾﻤﺎن‪ ،‬و ﺣﻖ ﻗﺮاﺑﺖ و‬
‫ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪي ﺑﺎ رﺳﻮلاﷲ‪ .‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در ﮐﺘﺎﺑﺶ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﻤﺴﺮان‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﺎدران ﻣﺆﻣﻨﺎن ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َّ ُّ َ ۡ َ ٰ ۡ ُ ۡ َ ۡ َ ُ‬
‫]اﻷﺣﺰاب ‪[٦ :‬‬ ‫س ِه ۡمۖ َوأ ۡز َ� ٰ ُج ُه ٓۥ أ َّم َ�ٰ ُت ُه ۡمۗ﴾‬
‫﴿ٱ� ِ� أو� ب ِٱلمؤ ِمن ِ� مِن أ ِ‬
‫نف‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺆﻣﻨﺎن از ﺧﻮدﺷﺎن ﺳﺰاوارﺗﺮ اﺳﺖ و ﻫﻤﺴﺮاﻧﺶ‪ ،‬ﻣﺎدران ﻣﺆﻣﻨﺎن ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﺑﻪاﺟﻤﺎع ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬ﻫﻤﺴﺮان ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﺎدران ﻣﺆﻣﻨﺎن ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ از اﯾﻦرو‬
‫ﻫﺮﮐﺲ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ﻋﺎﯾﺸﻪ‪ ،‬ﻣﺎدرِ ﻣﻦ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺟﺎﯾﯽ در ﺟﺮﮔﻪي ﻣﺆﻣﻨﺎن ﻧﺪارد و ﺟﺰو ﻣﺆﻣﻨﺎن‬
‫ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻧﻤﯽآﯾﺪ‪ .‬زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﺑﻪروﺷﻨﯽ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
 ‫‪153‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﺣﺘﺮام اﻫﻞ ﺑﯿﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬و ﺑﯿﺎن ﻓﻀﯿﻠﺖ اﯾﺸﺎن‬

‫]اﻷﺣﺰاب ‪[٦ :‬‬

‫ُ‬ ‫َ‬
‫س ِه ۡمۖ َوأ ۡز َ� ٰ ُج ُه ٓۥ أ َّم َ�ٰ ُت ُه ۡم﴾‬
‫َ ُ‬ ‫� أَ ۡو َ ٰ� بٱل ۡ ُم ۡؤ ِمن َ‬
‫ِ� م ِۡن أنف ِ‬ ‫﴿ٱ�َّ ُّ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺆﻣﻨﺎن از ﺧﻮدﺷﺎن ﺳﺰاوارﺗﺮ اﺳﺖ و ﻫﻤﺴﺮاﻧﺶ‪ ،‬ﻣﺎدران ﻣﺆﻣﻨﺎن ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬ﻋﺎﯾﺸﻪ را ﻣﺎدر ﻣﺆﻣﻨﺎن ﻧﺪاﻧﺪ‪ ،‬او‪ ،‬ﺧﻮد ﺟﺰو ﻣﺆﻣﻨﺎن ﻧﯿﺴﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻧﻪ ﺑﻪ‬
‫ﻗﺮآن اﯾﻤﺎن دارد و ﻧﻪ ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ .‬ﺷﮕﻔﺘﺎ از ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﺎﯾﺸﻪ ﮐﯿﻨﻪ ﻣﯽورزﻧﺪ و ﺑﻪ او‬
‫دﺷﻨﺎم ﻣﯽدﻫﻨﺪ؛ ﺣﺎل آنﮐﻪ ﻋﺎﯾﺸﻪي ﺻﺪﯾﻘﻪ& ﻣﺤﺒﻮبﺗﺮﯾﻦ ﻫﻤﺴﺮ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻮد و‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻫﯿﭻﯾﮏ از ﻫﻤﺴﺮاﻧﺶ را ﺑﻪاﻧﺪازه اي او دوﺳﺖ ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ در رواﯾﺘﯽ‬
‫ﺻﺤﯿﺢ ﮐﻪ اﻣﺎم ﺑﺨﺎري‪ /‬ﻧﻘﻞ ﮐﺮده‪ ،‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﭘﺮﺳﯿﺪﻧﺪ‪ :‬ﭼﻪ ﮐﺴﯽ را‬
‫از ﻫﻤﻪ ﺑﯿﺶﺗﺮ دوﺳﺖ دارﯾﺪ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻋﺎﯾﺸﻪ«‪ .‬ﺳﺆال ﮐﺮدﻧﺪ‪ :‬از ﻣﯿﺎن ﻣﺮدان؟ ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»ﭘﺪرش«‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ اﺑﻮﺑﮑﺮ‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﺑﺮ ﻣﺎ واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ اﻫﻞ ﺑﯿﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﺣﺘﺮام ﺑﮕﺬارﯾﻢ و ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪان‬
‫ﻣﺆﻣﻨﺶ و ﻫﻤﺴﺮان او را ﮐﻪ ﻫﻤﮕﯽ ﺟﺰو اﻫﻞ ﺑﯿﺖ او ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﮔﺮاﻣﯽ ﺑﺪارﯾﻢ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬آﯾﻪاي را ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ آن را ذﮐﺮ ﮐﺮدﯾﻢ؛ اﷲ‪‬‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ُ‬
‫ت َو ُ� َط ّه َر� ۡم َ� ۡطه ٗ‬ ‫ۡ‬ ‫َۡ‬ ‫َ‬ ‫َّ َ ُ ُ َّ ُ ُ ۡ َ َ ُ‬
‫ن� ُم ٱ ّ ۡ‬
‫�� ‪﴾٣٣‬‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫لرج َس أهل ٱ�َ ۡي ِ‬
‫ِ‬ ‫﴿إِ�ما ي ِر�د ٱ� ِ�ذهِب ع‬
‫]اﻷﺣﺰاب ‪[٣٣ :‬‬
‫اي ﺧﺎﻧﻮادهي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ! ﺑﻪراﺳﺘﯽ اﷲ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ ﭘﻠﯿﺪي را از ﺷﻤﺎ دور ﮐﻨﺪ و ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺷﻤﺎ را‬
‫ﭘﺎﮐﯿﺰه ﺳﺎزد‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ ﻧﺠﺎﺳﺖ ﻣﻌﻨﻮي را از ﺷﻤﺎ ﺑﺰداﯾﺪ و ﭘﺲ از زدودنِ اﯾﻦ‬
‫ﻧﺠﺎﺳﺖ‪ ،‬ﺷﻤﺎ را ﺑﻪﻃﻮر ﮐﺎﻣﻞ ﭘﺎك ﺑﮕﺮداﻧﺪ؛ زﯾﺮا ﭘﺎك ﺷﺪن دو ﺑﺨﺶ دارد‪ :‬ﯾﮏ ﺑﺨﺶ‪،‬‬
‫ﺗﻬﯽ ﺷﺪن از زﺷﺘﯽﻫﺎ و ﭘﻠﯿﺪيﻫﺎﺳﺖ و ﺑﺨﺶ دﯾﮕﺮ‪ ،‬آراﺳﺘﻪ ﺷﺪن ﺑﻪ ﻧﯿﮑﯽﻫﺎ‪.‬‬
‫��﴾ ﻣﺼﺪر ﺗﺄﮐﯿﺪيﺳﺖ و ﻧﺸﺎنﮔﺮ اﯾﻦﮐﻪ اﷲ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ ﺷﻤﺎ را ﺑﻪﻃﻮر ﮐﺎﻣﻞ‪،‬‬ ‫﴿ َ� ۡطه ٗ‬
‫ِ‬
‫ﭘﺎﮐﯿﺰه ﺳﺎزد‪ .‬از اﯾﻦرو ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﻫﻤﺴﺮان ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬را ﺑﻪ زﻧﺎ ﻣﺘﻬﻢ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﮐﺎﻓﺮ اﺳﺖ‬
‫و از داﯾﺮهي اﺳﻼم‪ ،‬ﺧﺎرج ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﮔﺮﭼﻪ از ﻣﯿﺎن ﻫﻤﺴﺮان ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬ﺑﺎﻧﻮﯾﯽ ﺟﺰ‬
‫ﻋﺎﯾﺸﻪ& را ﺑﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﻋﻤﻠﯽ ﻣﺘﻬﻢ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ اماﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ ﻋﺎﯾﺸﻪ& آن ﺗﻬﻤﺘﯽ را‬
‫ﺑﺰﻧﺪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬او را از آن ﭘﺎك و ﻣﺒﺮا داﻧﺴﺘﻪ‪ ،‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ اﷲ‪ ‬را ﺗﮑﺬﯾﺐ ﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ و ﺟﺎن و ﻣﺎل ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺨﺺ‪ ،‬ﺣﻼل ﻣﯽﺷﻮد؛ وﻟﯽ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ دﯾﮕﺮ زﻧﺎن‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪154‬‬

‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬را ﺑﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﻋﻤﻠﯽ ﻣﺘﻬﻢ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬دﯾﺪﮔﺎه ﺻﺤﯿﺢ و ﻗﻮل راﺟﺢ ﻧﺰد ﻋﻠﻤﺎ‪،‬‬
‫اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ او ﻧﯿﺰ ﮐﺎﻓﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا اﻋﻘﺎد ﺑﻪ اﯾﻦﮐﻪ زﻧﺎﻧﯽ ﺑﺪﮐﺎر ﺑﺎ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬زﯾﺮِ‬
‫ﯾﮏ ﺳﻘﻒ زﻧﺪﮔﯽ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ دﺷﻨﺎم و اﻫﺎﻧﺖ ﺑﻪ ﺷﺨﺺِ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﺤﺴﻮب‬
‫ﻣﯽﺷﻮد؛ ﺣﺎل آنﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫َۡ َٰ ُ ۡ َ‬
‫خبيث ِ َ‬
‫]اﻟﻨﻮر ‪[٢٦ :‬‬ ‫�﴾‬ ‫﴿ٱ�بِي�ت ل ِل ِ‬
‫زﻧﺎن ﻧﺎﭘﺎك‪ ،‬ﺳﺰاوار ﻣﺮدان ﻧﺎﭘﺎكاﻧﺪ‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﮐﺴﯽ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از زﻧﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬را ﺑﻪ زﻧﺎ و ﭘﻠﯿﺪي ﻣﺘﻬﻢ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻌﻮذ ﺑﺎﷲ ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﺗﻬﻤﺖ زده اﺳﺖ؛ زﯾﺮا اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َۡ َ ُ ۡ َ‬
‫خبيث ِ َ‬
‫]اﻟﻨﻮر ‪[٢٦ :‬‬ ‫�﴾‬ ‫﴿ٱ�بِي�ٰت ل ِل ِ‬
‫زﻧﺎن ﻧﺎﭘﺎك‪ ،‬ﺳﺰاوار ﻣﺮدان ﻧﺎﭘﺎكاﻧﺪ‪.‬‬
‫از اﯾﻦرو درﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ‪ ،‬ﻣﺴﺄﻟﻪاي ﻋﺎدي و ﮐﻢاﻫﻤﯿﺖ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ‬
‫اﻫﻤﯿﺖ ﻓﺮاواﻧﯽ دارد و ﺑﺮ ﻣﺎ واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ دوﺳﺖدار ﻫﻤﻪي اﻫﻞ ﺑﯿﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪،‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﻫﻤﺴﺮان او و دﯾﮕﺮ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪان ﻣﺆﻣﻨﺶ ﺑﺎﺷﯿﻢ‪.‬‬
‫***‬
‫ُ ْ‬ ‫ُ ُْ ْ ُ َََْ ْ‬ ‫ْ َْ ُ َ‬ ‫َّ َ‬
‫ﺮﺒة وﻋﻤ ُﺮو ﺑﻦ مﺴﻠ ٍِﻢ إﻰﻟ‬ ‫‪ -٣٥٠‬وﻋﻦ ﻳﺰ�ﺪ ﺑﻦ ﺣﻴﺎن ﻗﺎل‪ :‬اﻧﻄﻠﻘﺖ أﻧﺎ وﺣﺼ� �ﻦ ﺳ‬
‫ُ ْ ََ َ َ َ ُْ َ ًْ َ ً َْ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َّ َ ْ‬ ‫َز ْ� ِﺪ ﺑْﻦ َأ َ‬
‫�ا‪َ ،‬رأﻳﺖ‬ ‫رﻗﻢ‪ ،‬ﻓﻠﻤﺎ ﺟﻠﺴﻨﺎ إِﻴﻟ ِﻪ ﻗﺎل ﻪﻟ ﺣﺼ�‪ :‬ﻟﻘﺪ ﻟ ِﻘﻴﺖ ﻳﺎ ز�ﺪ ﺧ�ا ﻛ ِﺜ‬ ‫ِ‬
‫ﻴﺖ ﻳﺎ َز ْ� ُﺪ َﺧ ْ�اً‬ ‫َ َ ْ َ َ َ ُ َ َ َّ َ َ ْ َ َ َ ْ َ َ‬ ‫ْ َ َ َ‬ ‫َ َّ‬
‫رﺳﻮل ا�‪ ،‬وﺳ ِﻤﻌﺖ ﺣﺪِﻳﺜﻪ‪ ،‬وﻏﺰوت ﻣﻌﻪ‪ ،‬وﺻﻠﻴﺖ ﺧﻠﻔﻪ؛ ﻟﻘﺪ ﻟ ِﻘ‬
‫ْ ِّ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ْ َ َ‬ ‫َّ‬ ‫ْ َ ْ‬ ‫َُْ‬ ‫َ ً َ ِّ ْ َ‬
‫�ا‪ ،‬ﺣﺪ�ﻨﺎ ﻳﺎ ز�ﺪ ﻣﺎ ﺳ ِﻤﻌﺖ ﻣِﻦ رﺳﻮل ا�‪ .‬ﻗﺎل‪ :‬ﻳﺎ ا�ﻦ أ ِﻲﺧ وا�ِ ﻟﻘﺪ ﻛ ِﺮﺒت ِﺳ�‪،‬‬ ‫ﻛﺜِ‬
‫َ َ َ َّ ْ ُ ُ َ ْ َ ُ‬ ‫َّ‬ ‫ْ‬ ‫ُ َ‬ ‫ُ ْ َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫رﺳﻮل ا�‪� ،‬ﻤﺎ ﺣﺪ�ﺘ�ﻢ‪ ،‬ﻓﺎ�ﺒﻠﻮا‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫و�ﺴﻴﺖ ﺑﻌﺾ اﺬﻟي ﻛﻨﺖ أ ِﻲﻋ ﻣِﻦ‬ ‫وﻗﺪم ﻋﻬﺪي‪ِ ،‬‬
‫ﻤﺧﺎء َ� ْ َ‬ ‫ُّ‬ ‫ً َ ُْ‬ ‫َ‬ ‫َْ ً‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ ُ َ ِّ ُ‬
‫�‬ ‫َوﻣﺎﻻ ﻓﻼ ﺗ�ﻠﻔﻮ�ِﻴ ِﻪ؛ � َّﻢ ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎم رﺳﻮل ا�‪ ‬ﻳﻮﻣﺎ �ِﻴﻨﺎ ﺧ ِﻄﻴﺒﺎ ﺑِﻤﺎ ٍء ﻳﺪﻲﻋ‬
‫َ َّ ْ َ َ ُّ َ‬ ‫َ َّ ُ‬ ‫َ َ‬ ‫َّ َ َ َ َ َ َ َ َ َ ْ َ ْ‬
‫اﷲ َوأﺛ� ﻋﻠﻴﻪ‪ ،‬وو�ﻆ‪َ ،‬وذﻛﺮ‪َّ � ،‬ﻢ ﻗﺎل‪» :‬أﻣﺎ ﺑﻌﺪ‪ :‬أﻻ ��ﻬﺎ اﻨﻟَّﺎس‪،‬‬ ‫مﻜﺔ والﻤﺪِﻳﻨ ِﺔ ‪،‬ﻓﺤﻤﺪ‬
‫ُ‬ ‫ُ ْ َ َ َ ْ َ َّ ُ‬ ‫ََ َ ٌ‬ ‫َُ‬ ‫ُ‬ ‫َ َّ َ َ َ َ َ ُ ُِ َ ْ َ ْ‬
‫ﺎرك �ِﻴ�ﻢ �ﻘﻠ�‪ :‬أولﻬﻤﺎ ﻛ ِﺘﺎب‬ ‫ﻲﺗ رﺳﻮل ر� ﻓﺄﺟﻴﺐ‪ ،‬وأﻧﺎ ﺗ‬ ‫ﺮﺸ ﻳﻮ ِﺷﻚ أن ﻳﺄ ِ َ‬ ‫ﻓﺈ�ﻤﺎ أﻧﺎ � ٌ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ َّ‬ ‫َّ َ ْ َ ْ ُ‬ ‫َ ُ ُ‬ ‫ُّ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َّ‬
‫ﺎب ا�‪،‬‬ ‫ﺘﺎب ا�‪ ،‬واﺳﺘﻤ ِﺴﻜﻮا ﺑﻪ«‪ .‬ﻓﺤﺚ ﻰﻠﻋ ﻛ ِﺘ ِ‬ ‫� ِ‬ ‫ا�‪ِ� ،‬ﻴ ِﻪ الﻬﺪى واﻨﻟﻮر‪ ،‬ﻓﺨﺬوا ﺑ ِ ِ‬
‫ِّ‬
‫اﷲ ﻲﻓ أﻫﻞ ﺑيﻲﺘ‪ ،‬أذﻛ ُﺮ�ﻢ َ‬ ‫ْ‬ ‫ذﻛﺮ�ﻢ َ‬ ‫َّ َ َ َ ْ ُ َ ْ ُ ِّ‬ ‫َّ‬
‫اﷲ ﻲﻓ أﻫﻞ ﺑيﻲﺘ«‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫ورﻏ َﺐ �ِﻴﻪ‪ .‬ﺛﻢ ﻗﺎل »وأﻫﻞ ﺑي ِﻲﺘ أ‪،‬‬
‫ُ ْ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ ْ َ ْ ُ َْ‬ ‫ََ َ َُ ُ َ ْ‬
‫أﻫﻞ‬‫ِ‬ ‫ﻣﻦ‬ ‫ه‬ ‫�ﺴﺎؤ‬ ‫ﻗﺎل‪:‬‬ ‫ﺑيﺘﻪ؟‬ ‫أﻫﻞ‬
‫ِ‬ ‫ﻣﻦ‬ ‫ه‬ ‫�ﺴﺎؤ‬ ‫أﻟيﺲ‬ ‫ﺪ؟‬ ‫ز�‬ ‫ﻳﺎ‬ ‫ﻪ‬
‫�ﻘﺎل ﻪﻟ ﺣﺼ�‪ :‬وﻣﻦ أﻫﻞ ﺑي ِ ِ‬
‫ﺘ‬
 ‫‪155‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﺣﺘﺮام اﻫﻞ ﺑﯿﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬و ﺑﯿﺎن ﻓﻀﯿﻠﺖ اﯾﺸﺎن‬
‫ُ َ‬ ‫ُْ ُ‬ ‫َ ْ ُ‬ ‫َّ َ ْ َ‬ ‫ْ ُ‬ ‫َُْ ْ‬ ‫َ‬
‫�ﻦ أﻫﻞ ﺑيﺘِ ِﻪ ﻣﻦ ﺣﺮِم الﺼﺪﻗﺔ ﺑﻌﺪه‪ ،‬ﻗﺎل‪ :‬وﻣﻦ ﻫﻢ؟ ﻗﺎل‪ :‬ﻫﻢ آل ﻲﻠﻋ‪ ،‬وآل ﻋ ِﻘﻴﻞ‪،‬‬ ‫ﺑيﺘِ ِﻪ َوﻟ ِ‬
‫َ‬ ‫ُ َ َّ َ‬ ‫ُ ُّ ُ‬ ‫ُ َّ‬ ‫ُ َ َْ‬
‫) ‪(1‬‬
‫وآل ﺟﻌﻔﺮ‪َ ،‬وآل ﻋﺒﺎس‪ ،‬ﻗﺎل‪ :‬ﻞﻛ ﻫﺆﻻءِ ﺣ ِﺮم الﺼﺪﻗﺔ؟ ﻗﺎل‪ :‬ﻧﻌﻢ‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫َّ َ‬ ‫ْ ُ َّ‬ ‫َُ‬ ‫َ ُ‬ ‫ُ ْ َْ َْ َ ُ َ‬ ‫َ َ ِّ َ ٌ‬
‫ﻣﻦ ا�ﺒﻌﻪ‬ ‫ِ‬ ‫‪،‬‬‫ا�‬ ‫ﻞ‬ ‫ﺣﺒ‬ ‫ﻮ‬ ‫ﻫ‬‫و‬ ‫اﷲ‬ ‫ﺎب‬ ‫ِﺘ‬ ‫ﻛ‬ ‫ﻤﺎ‬‫ﻫ‬ ‫ﺣﺪ‬ ‫أ‬ ‫‪:‬‬ ‫�‬ ‫ﻠ‬ ‫ﻘ‬‫�‬ ‫ﻢ‬‫ِﻴ�‬ ‫�‬ ‫ك‬ ‫ﺎر‬
‫واﻳﺔ‪» :‬أﻻ و�ِ� ﺗ ِ‬
‫و� ر ٍ‬
‫َ َ‬ ‫َ‬
‫َ ْ َ ُ َ‬ ‫َ َ ََ ُ‬
‫ﺎﻛن ﻰﻠﻋ الﻬﺪى‪ ،‬وﻣﻦ ﺗ َﺮ�ﻪ ﺎﻛن ﻰﻠﻋ ﺿﻼﻟ ٍﺔ«‪.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﯾﺰﯾﺪ ﺑﻦ ﺣﯿ‪‬ﺎن ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﺎ ﺣﺼﯿﻦ ﺑﻦ ﺳﺒﺮه و ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ﻧﺰد زﯾﺪ‬
‫ﺑﻦ اﺑﯽارﻗﻢ رﻓﺘﻢ‪ .‬وﻗﺘﯽ ﻧﺰدش ﻧﺸﺴﺘﯿﻢ‪ ،‬ﺣﺼﯿﻦ ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ‪ :‬اي زﯾﺪ! ﺗﻮ‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﯿﺮ‬
‫ﻓﺮاواﻧﯽ دﺳﺖ ﯾﺎﻓﺘﻪاي؛ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬را دﯾﺪهاي‪ ،‬ﺳﺨﻨﺎﻧﺶ را ﺷﻨﯿﺪهاي‪ ،‬ﻫﻤﺮاﻫﺶ ﺟﻬﺎد‬
‫ﮐﺮدهاي و ﭘ‪‬ﺸﺖ ﺳﺮش ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪهاي‪ .‬اي زﯾﺪ! آنﭼﻪ از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺷﻨﯿﺪهاي‪ ،‬ﺑﺮاي‬
‫ﻣﺎ ﺑﺎزﮔﻮ ﮐﻦ‪) .‬زﯾﺪ( ﮔﻔﺖ‪ :‬اي ﺑﺮادرزاده! ﻣﻦ‪ ،‬ﭘﯿﺮ ﺷﺪهام و روزﮔﺎري دراز ﺑﺮ ﻣﻦ‬
‫ﮔﺬﺷﺘﻪ اﺳﺖ و ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﻄﺎﻟﺒﯽ را ﮐﻪ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺣﻔﻆ ﮐﺮده ﺑﻮدم‪ ،‬ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﺮدهام‪.‬‬
‫ﭘﺲ‪ ،‬ﻫﺮﭼﻪ ﺑﺮاﯾﺘﺎن ﮔﻔﺘﻢ‪ ،‬ﺑﭙﺬﯾﺮﯾﺪ و ﻫﺮﭼﻪ ﻧﮕﻔﺘﻢ‪ ،‬ﻣﺮا ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻦ آن ﻣﮑﻠّﻒ ﻧﮑﻨﯿﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬روزي رﺳﻮل اﷲ‪ ‬در آبﮔﯿﺮي ﺑﻪ ﻧﺎم »ﺧُﻢ« در ﻣﯿﺎن ﻣﮑﻪ و ﻣﺪﯾﻨﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ‬
‫ﭘﺮداﺧﺖ و ﭘﺲ از ﺣﻤﺪ و ﺛﻨﺎي اﷲ‪ ،‬ﻣﺎ را ﭘﻨﺪ و ﻣﻮﻋﻈﻪ داد و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﻣﺎ ﺑﻌﺪ؛ اي‬
‫ﻣﺮدم! آﮔﺎه ﺑﺎﺷﯿﺪ ﮐﻪ ﻣﻦ‪ ،‬ﺑﺸﺮي ﻫﺴﺘﻢ و ﻧﺰدﯾﮏ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﺮﺳﺘﺎدهي ﭘﺮوردﮔﺎرم‬
‫)ﻓﺮﺷﺘﻪي ﻣﺮگ( ﺑﻪ ﺳﺮاﻏﻢ ﺑﯿﺎﯾﺪ و ﻣﻦ‪ ،‬ﻧﺪاي او را ﺑﭙﺬﯾﺮم‪ .‬ﻣﻦ‪ ،‬دو ﭼﯿﺰ ارزﻧﺪه در ﻣﯿﺎن‬
‫ﺷﻤﺎ ﻣﯽﮔﺬارم‪ :‬ﯾﮑﻢ‪ ،‬ﮐﺘﺎب اﷲ ﮐﻪ ﺳﺮاﺳﺮ ﻫﺪاﯾﺖ و ﻧﻮر اﺳﺖ؛ ﭘﺲ آن را ﻣﺤﮑﻢ‬
‫ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ و ﺑﻪ آن ﭼﻨﮓ ﺑﺰﻧﯿﺪ«‪ .‬درﺑﺎرهي ﻗﺮآن ﺳﻔﺎرش ﮐﺮد و ﺗﺸﻮﯾﻖ و ﺗﺮﻏﯿﺐ ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬و )دوم( اﻫﻞ ﺑﯿﺘﻢ‪ .‬درﺑﺎرهي اﻫﻞ ﺑﯿﺘﻢ‪ ،‬اﷲ را ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﯾﺎدآور ﻣﯽﺷﻮم؛ ﺑﻪ‬
‫ﺷﻤﺎ ﯾﺎدآوري ﻣﯽﮐﻨﻢ ﮐﻪ درﺑﺎرهي اﻫﻞ ﺑﯿﺘﻢ از اﷲ ﺑﺘﺮﺳﯿﺪ«‪ .‬ﺣﺼﯿﻦ از او ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬اي‬
‫زﯾﺪ! اﻫﻞ ﺑﯿﺖ او ﭼﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ؟ آﯾﺎ ﻫﻤﺴﺮاﻧﺶ‪ ،‬ﺟﺰو اﻫﻞ ﺑﯿﺘﺶ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ؟ ﭘﺎﺳﺦ‬
‫داد‪» :‬ﻫﻤﺴﺮاﻧﺶ‪ ،‬ﺟﺰو اﻫﻞ ﺑﯿﺖ او ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﺎﻧﺪ ﮐﻪ اﻫﻞ ﺑﯿﺘﺶ‪ ،‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ‬
‫ﮐﻪ ﭘﺲ از او‪ ،‬ﺻﺪﻗﻪ )زﮐﺎت( ﺑﺮ آﻧﺎن ﺣﺮام ﺷﺪه اﺳﺖ«‪ .‬ﺣﺼﯿﻦ ﮔﻔﺖ‪ :‬آنﻫﺎ ﭼﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ؟ زﯾﺪ ﭘﺎﺳﺦ داد‪» :‬ﺧﺎﻧﺪان ﻋﻠﯽ‪ ،‬ﺧﺎﻧﺪان ﻋﻘﯿﻞ‪ ،‬ﺧﺎﻧﺪان ﺟﻌﻔﺮ‪ ،‬وﺧﺎﻧﺪان ﻋﺒﺎس«‪.‬‬
‫ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬آﯾﺎ ﺻﺪﻗﻪ‪ ،‬ﺑﺮ ﻫﻤﻪي اﯾﻦﻫﺎ ﺣﺮام اﺳﺖ؟ ﺟﻮاب داد‪» :‬ﺑﻠﻪ«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2408:‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪156‬‬

‫و در رواﯾﺘﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﺑﺪاﻧﯿﺪ ﮐﻪ ﻣﻦ‪ ،‬دو ﭼﯿﺰ ﻣﻬﻢ و ارزﻧﺪه در ﻣﯿﺎن ﺷﻤﺎ ﺑﺮ‬
‫ﺟﺎي ﻣﯽﮔﺬارم‪ :‬ﯾﮑﯽ از آنﻫﺎ ﮐﺘﺎب اﷲ )ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ( اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﺎن رﯾﺴﻤﺎن اﷲ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬از آن ﭘﯿﺮوي ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮ ﻫﺪاﯾﺖ اﺳﺖ و ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬آن را رﻫﺎ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺮ‬
‫ﮔﻢراﻫﯽﺳﺖ«‪.‬‬
‫َ ْ ُ ً َ َ ْ َ َّ ُ َ َ ْ ُ ُ‬ ‫ِّ ِّ‬ ‫َ ْ‬ ‫وﻋﻦ اﺑﻦ ُﻋ َ‬ ‫َ‬
‫ار�ﺒﻮا‬ ‫ﻤﺮ‪ $‬ﻋﻦ أﻲﺑ ﺑ�ﺮ الﺼﺪﻳﻖ‪ ‬مﻮﻗﻮﻓﺎ ﻋﻠﻴ ِﻪ �ﻧﻪ ﻗﺎل‪:‬‬ ‫ِ‬ ‫‪-٣٥١‬‬
‫) ‪(1‬‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ َ َّ ً‬
‫�ﻤﺪا‪ ‬ﻲﻓ أﻫ ِﻞ ﺑيﺘِ ِﻪ‪] .‬رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ $‬ﺑﻪﺻﻮرت »ﻣﻮﻗﻮف« از اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺻﺪﯾﻖ‪ ‬ﻧﻘﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫»اﺣﺘﺮام ﻣﺤﻤﺪ‪ ‬درﺑﺎرهي اﻫﻞ ﺑﯿﺘﺶ را ﭘﺎس ﺑﺪارﯾﺪ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ و اﺛﺮ ﯾﺎدﺷﺪه‪ ،‬درﺑﺎرهي ﺣﻖّ اﻫﻞ ﺑﯿﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﺳﺖ؛ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﯿﺎن ﺷﺪ‬
‫ﮐﻪ اﻫﻞ ﺑﯿﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬ﻫﻤﺴﺮان او و ﻧﯿﺰ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪان ﻣﺆﻣﻨﺶ از ﺧﺎﻧﺪان ﻋﻠﯽ‪ ،‬آل ﻋﻘﯿﻞ‪،‬‬
‫ﺧﺎﻧﺪان ﺟﻌﻔﺮ و آلﻋﺒﺎس ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺻﺪﻗﻪ و زﮐﺎت‪ ،‬ﺑﺮ آﻧﺎن ﺣﺮام ﺷﺪه اﺳﺖ؛ زﯾﺮا‬
‫َُ‬
‫ﻵل � َّﻤﺪ«‪.‬‬
‫َ ّ‬ ‫َّ َ‬ ‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﻋﻤﻮﯾﺶ‪ ،‬ﻋﺒﺎس‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬إ َّ� َﻤﺎ َ َ َ‬
‫� أ ْوﺳﺎخ اﻨﻟَّﺎس َو ِ��ﻬﺎ ﻻ ِ‬
‫ﺤﺗﻞ ِ‬ ‫ِ ِ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺻﺪﻗﻪ )زﮐﺎت(‪ ،‬ﭼﺮك‪ ‬ﻣﺎل ﻣﺮدم اﺳﺖ و ﺑﺮاي ﺧﺎﻧﺪان ﻣﺤﻤﺪ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ«‪.‬‬
‫ﺧﺎﻧﺪان ﻧﺒﻮي‪ ،‬وﯾﮋﮔﯽﻫﺎﯾﯽ دارﻧﺪ ﮐﻪ دﯾﮕﺮان ﻧﺪارﻧﺪ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ از ﺣﻖّ وﯾﮋهاي در‬
‫ﻏﻨﺎﯾﻢ ﺟﻨﮕﯽ ﺑﺮﺧﻮردارﻧﺪ‪ .‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫�﴾‬
‫ۡ‬
‫ول َو ِ�ِي ٱل ُق ۡر َ ٰ‬ ‫ِلر ُ‬
‫س‬ ‫�ء َفأَ َّن ِ َّ� ُ ُ‬
‫� َس ُهۥ َول َّ‬ ‫ۡ‬ ‫َ ۡ َ ُ ٓ ْ َ َّ َ َ ۡ ُ ّ َ‬
‫﴿وٱعلموا ��ما غن ِمتم مِن‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ٖ‬
‫]اﻷﻧﻔﺎل‪[٤١ :‬‬
‫ن اﷲ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬و ﺧﻮﯾﺸﺎنِ )ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ( اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺪاﻧﯿﺪ ﯾﮏﭘﻨﺠﻢ ﻏﻨﺎﯾﻢ ﺟﻨﮕﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽآورﯾﺪ‪ ،‬از آ ِ‬
‫از ﮐﺮاﻣﺖ و ﺷﺮاﻓﺖ اﯾﻦ ﺧﺎﻧﺪان اﺳﺖ ﮐﻪ ﺻﺪﻗﻪ و زﮐﺎت ﺑﺮ آﻧﺎن ﺣﺮام ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛‬
‫زﯾﺮا ﺻﺪﻗﻪ و زﮐﺎت‪ ،‬ﭼﺮك‪ ‬ﻣﺎل ﻣﺮدم اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ُ ُ ّ‬ ‫َٗ ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ ۡ‬
‫]اﻟﺘﻮﺑﺔ‪[١٠٣ :‬‬ ‫﴿خذ م ِۡن أ ۡم َ� ٰل ِ ِه ۡم َص َدقة � َط ّ ِه ُره ۡم َوت َز� ِي ِهم ب ِ َها﴾‬
‫ﺑﺨﺸﯽ از اﻣﻮاﻟﺸﺎن را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان زﮐﺎت ﺑﮕﯿﺮ ﺗﺎ ﺑﺪﯾﻦوﺳﯿﻠﻪ آﻧﺎن را ﭘﺎك و ﺗﺰﮐﯿﻪ ﻧﻤﺎﯾﯽ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.(3751 ،3713) :‬‬

 ‫‪157‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﺣﺘﺮام اﻫﻞ ﺑﯿﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬و ﺑﯿﺎن ﻓﻀﯿﻠﺖ اﯾﺸﺎن‬

‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ درﯾﺎﻓﺖ ﺻﺪﻗﻪ و زﮐﺎت‪ ،‬ﺑﺮ اﯾﻦ ﺧﺎﻧﺪان‪ ،‬ﺣﺮام اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﺷﺮاﻓﺖ و‬
‫ﮐﺮاﻣﺖ آنﻫﺎ‪ ،‬واﻻﺗﺮ از اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ ﺻﺪﻗﻪ ﯾﺎ زﮐﺎت ﺑﺨﻮرﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﻪ ﺟﺎي آن‪ ،‬از ﺧﻤﺲ‬
‫ﻏﻨﺎﯾﻢ ﺟﻨﮕﯽ ﺑﻪ آنﻫﺎ داده ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ در ﺣﺪﯾﺚ زﯾﺪ ﺑﻦ ارﻗﻢ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در ﻏﺪﯾﺮ ﺧﻢ ﮐﻪ آبﮔﯿﺮي‬
‫در ﻣﯿﺎن ﻣﮑﻪ و ﻣﺪﯾﻨﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﻄﺎﺑﻪاي اﯾﺮاد ﮐﺮد و ﻣﺮدم را ﭘﻨﺪ و ﻣﻮﻋﻈﻪ داد و ﺑﻪ آنﻫﺎ‬
‫درﺑﺎرهي ﻗﺮآن ﺳﻔﺎرش ﮐﺮد و ﺗﺸﻮﯾﻖ و ﺗﺮﻏﯿﺐ ﻧﻤﻮد و ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ در ﻗﺮآن‪،‬‬
‫ﻫﺪاﯾﺖ و ﻧﻮر اﺳﺖ؛ ﺳﭙﺲ درﺑﺎرهي اﻫﻞ ﺑﯿﺖ ﺧﻮﯾﺶ ﺳﻔﺎرش ﮐﺮد و ﺳﻪ ﺑﺎر ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»درﺑﺎرهي اﻫﻞ ﺑﯿﺘﻢ‪ ،‬اﷲ را ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﯾﺎدآور ﻣﯽﺷﻮم«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﺣﻖّ آنﻫﺎ را ادا ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ و ﺑﻪ‬
‫آﻧﺎن‪ ،‬ﺳﺘﻢ و ﺗﻌﺪي ﻧﮑﻨﯿﺪ‪ .‬اﯾﻦ را ﺑﺮاي ﺗﺄﮐﯿﺪ‪ ،‬ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮد؛ و ﮔﺮﻧﻪ‪ ،‬ﻫﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﺑﺮ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎن دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺣﻖ و ﺣﻘﻮﻗﯽ دارد ﮐﻪ ﺑﺮ اﺳﺎس آن‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﺑﺮادر‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ ﺳﺘﻢ ﯾﺎ ﺗﻌﺪي ﮐﻨﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺣﻘﻮق ﺧﺎﻧﺪان ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﯿﺶﺗﺮ و ﮔﺴﺘﺮدهﺗﺮ از‬
‫ﺣﻘﻮق ﺳﺎﯾﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ درﺑﺎرهي ﺧﺎﻧﺪاﻧﺶ‬
‫ﺳﻔﺎرش ﮐﺮد؛ وﻟﯽ ﻧﻔﺮﻣﻮد ﮐﻪ آنﻫﺎ‪ ،‬ﻣﻌﺼﻮﻣﻨﺪ ﯾﺎ ﺳﺨﻨﺸﺎن‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻗﺮآن اﺳﺖ و ﺑﺎﯾﺪ‬
‫ﺑﯽﭼﻮن و ﭼﺮا ﺑﻪ آن‪ ،‬ﻋﻤﻞ ﮐﺮد؛ ﺑﺮ ﺧﻼف‪ ‬ﭘﻨﺪاري ﮐﻪ اﻫﻞ ﺑﺪﻋﺖ دارﻧﺪ‪ .‬ﻟﺬا اﻫﻞ ﺑﯿﺖ‪،‬‬
‫ﻣﻌﺼﻮم ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ و ﻣﺎﻧﻨﺪ دﯾﮕﺮان‪ ،‬ﺧﻄﺎ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و دﭼﺎر ﻟﻐﺰش و ﮔﻨﺎه ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ؛ ﺑﺎ اﯾﻦ‬
‫ﺣﺎل‪ ،‬از ﺣﻖّ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪي ﺑﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺮﺧﻮردارﻧﺪ‪.‬‬
‫ﭼﻪ زﯾﺒﺎﺳﺖ در اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﺑﯿﻨﺪﯾﺸﯿﻢ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﺧﺎﻧﺪان ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬داراي ﭼﻨﯿﻦ ﺣﻘﻮﻗﯽ‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﺣﻖ و ﺣﻘﻮق ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﭼﮕﻮﻧﻪ اﺳﺖ؟ آري! ﺣﻖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﭘﺲ از ﺣﻖ‬
‫اﷲ‪ ‬ﻗﺮار دارد و ﺑﺎﯾﺪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬و ﺣﻘﻮﻗﺶ را ﺑﺮ ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ‪ ،‬ﺧﺎﻧﻮادهي ﺧﻮﯾﺶ و ﺑﺮ‬
‫ﻫﻤﻪي ﻣﺮدم‪ ،‬ﺗﺮﺟﯿﺢ دﻫﯿﻢ؛ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﮐﻪ او را از ﺧﻮد و ﻫﻤﻪي ﻋﺰﯾﺰان ﺧﻮد‪ ،‬ﺑﯿﺶﺗﺮ‬
‫دوﺳﺖ ﺑﺪارﯾﻢ‪ ،‬اﺣﺘﺮاﻣﺶ را ﻧﮕﻪ دارﯾﻢ و ﺳﻨﺖ و روش او را در ﭘﯿﺶ ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ‪ .‬زﯾﺮا‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﺮ ﻫﻤﻪ ﻣﻘﺪ‪‬م ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و اﻣﺎم اﻋﻈﻢ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﺳﺖ‪ .‬از اﷲ ﻣﺘﻌﺎل درﺧﻮاﺳﺖ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻢ ﮐﻪ ﻣﺎ و ﻫﻤﻪي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را در ﻇﺎﻫﺮ و ﺑﺎﻃﻦ‪ ،‬ﭘﯿﺮو رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﮕﺮداﻧﺪ‪.‬‬
‫***‬
‫‪ -44‬ﺑﺎب‪ :‬ﮔﺮاﻣﯽداﺷﺖ ﻋﻠﻤﺎ و ﺳﺮآﻣﺪان دﯾﻨﯽ و ﺑﺮﺗﺮ ﺷﻤﺮدن آﻧﺎن‬
‫ﺑﺮ دﯾﮕﺮان‬

‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫َّ َ َ ۡ َ ُ َ َ َّ َ َ َ ۡ َ ُ َ َّ َ َ َ َ َّ ُ ُ ْ ُ ْ ۡ َ َۡ‬ ‫ُۡ َۡ َۡ َ‬
‫﴿قل هل �ستوِي ٱ�ِين �علمون وٱ�ِين � �علمونۗ إِ�ما �تذكر أولوا ٱ�ل�ٰ ِ‬
‫ب‬
‫]اﻟﺰﻣﺮ‪[٩ :‬‬ ‫‪﴾٩‬‬
‫ﺑﮕﻮ‪ :‬آﯾﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﯽداﻧﻨﺪ و ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﯽداﻧﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮاﺑﺮﻧﺪ؟ ﺗﻨﻬﺎ ﺧﺮدﻣﻨﺪان ﭘﻨﺪ ﻣﯽﭘﺬﯾﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫َ َ ُ ُ‬ ‫ِّ‬ ‫ِّ‬ ‫ُ َ‬
‫اﻷﻧﺼﺎري‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل َرﺳﻮل اﷲِ‪:‬‬ ‫اﺒﻟﺪري‬ ‫ﻋﻤﺮو‬
‫وﻋﻦ أﻲﺑ مﺴﻌﻮ ٍد ﻋ َ ِ َ ُ ٍ‬
‫ﺑﻦ‬ ‫ﻘﺒﺔ‬ ‫‪-٣٥٢‬‬
‫َ َ ْ َ ُ ُ ْ ُّ َّ َ ْ َ ُ‬ ‫ْ َ َ‬ ‫ْ‬ ‫َّ‬ ‫َ ُ ُّ ْ َ ْ َ َ ْ َ ُ ْ َ‬
‫ﺎب ا�‪ ،‬ﻓﺈِن ﺎﻛﻧﻮا ﻲﻓ اﻟ ِﻘﺮاءة ِ ﺳﻮاء‪ ،‬ﻓﺄﻋﻠﻤﻬﻢ ﺑِﺎلﺴﻨﺔِ‪ ،‬ﻓﺈِن ﺎﻛﻧﻮا ﻲﻓ‬ ‫»ﻳﺆم اﻟﻘﻮم أﻗﺮؤﻫﻢ ﻟ ِﻜﺘ ِ‬
‫ْ َ َ َ َ َ ْ َ ُ ُ ْ ًّ َ َ ُ َّ َّ َّ ُ ُ‬ ‫ُّ َّ َ َ َ َ ْ ُ ُ ْ ْ َ ً َ ْ ُ‬
‫الﻬﺠﺮة ِ ﺳﻮاء‪ ،‬ﻓﺄﻗﺪمﻬﻢ ِﺳﻨﺎ وﻻ ﻳﺆﻣﻦ الﺮﺟﻞ‬ ‫الﺴﻨ ِﺔ ﺳﻮاء‪ ،‬ﻓﺄﻗﺪمﻬﻢ ﻫِﺠﺮة‪ ،‬ﻓﺈِن ﺎﻛﻧﻮا ﻲﻓ ِ‬
‫ْ‬ ‫َّ‬ ‫َ ْ‬ ‫ْ‬ ‫َْ ُُ‬ ‫ُ َْ‬ ‫َّ ُ َ‬
‫) ‪(1‬‬
‫الﺮﺟﻞ ﻲﻓ ﺳﻠﻄﺎﻧ ِﻪ‪َ ،‬وﻻ �ﻘﻌﺪ ﻲﻓ ﺑيﺘِ ِﻪ ﻰﻠﻋ ﺗ� ِﺮﻣﺘِ ِﻪ إِﻻ ﺑِﺈِذﻧ ِ ِﻪ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ًّ َ ْ ْ‬ ‫ًْ َ‬ ‫َ ََْ ُ‬
‫رواﻳﺔ ﻪﻟ‪» :‬ﻓﺄﻗﺪمﻬ ْﻢ ِﺳﻠﻤﺎ« ﺑﺪل » ِﺳﻨﺎ« أي إِﺳﻼﻣﺎ‪.‬‬ ‫ٍ‬ ‫و�‬
‫َ‬ ‫ُ‬
‫ِﺮاءﺗ ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ً‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫ﻬﻢ ﺳ ً‬
‫ﻮاء‬ ‫ِﺮاءة‪ ،‬ﻓﺈن ﺎﻛﻧﺖ ﻗ َ‬ ‫و� رواﻳﺔ‪» :‬ﻳﺆم اﻟﻘ ْﻮم أﻗ َﺮؤﻫ ْﻢ ﻟ ِﻜﺘﺎب ا�‪ ،‬وأﻗﺪمﻬ ْﻢ ﻗ َ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ْ َ َ َ ْ َ ُ َّ ُ ْ َ ْ ُ ُ ْ ًّ‬ ‫َ َ ُ ُّ َ ْ ُ ُ ْ ْ ً َ ْ َ‬
‫الﻬﺠﺮة ِ ﺳﻮاء‪ ،‬ﻓﻠﻴﺆمﻬﻢ أ�ﺮﺒﻫﻢ ِﺳﻨﺎ«‪.‬‬ ‫�ﻴﺆﻣﻬﻢ أﻗﺪمﻬﻢ ﻫِﺠﺮة‪ ،‬ﻓﺈِن ﺎﻛﻧﻮا ﻲﻓ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻣﺴﻌﻮد‪ ،‬ﻋﻘﺒﻪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﺪري اﻧﺼﺎري‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»ﮐﺴﯽ ﺑﺮاي ﻣﺮدم اﻣﺎﻣﺖ دﻫﺪ ﮐﻪ ﮐﺘﺎباﷲ را ﺑﻬﺘﺮ ﻗﺮاﺋﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ و اﮔﺮ در ﻗﺮاﺋﺖ ﻗﺮآن‪،‬‬
‫ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻫﺮ ﯾﮏ از آنﻫﺎ ﮐﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺳﻨﺖ‪ ،‬داﻧﺎﺗﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﯿﺶﻧﻤﺎز ﺷﻮد؛ و اﮔﺮ در‬
‫داﻧﺶ ﺳﻨﺖ ﻣﺴﺎوي ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ زودﺗﺮ ﻫﺠﺮت ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎﻣﺖ ﻧﻤﺎﯾﺪ و اﮔﺮ‬
‫در ﻫﺠﺮت ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺴﻦﺗﺮﯾﻦ آنﻫﺎ اﻣﺎﻣﺖ ﮐﻨﺪ؛ و ﻫﯿﭻﮐﺲ در ﻣﺤﺪودهي ﺗﺤﺖ‬
‫اﺧﺘﯿﺎرِ ﺷﺨﺼﯽ دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺑﺮاي او اﻣﺎﻣﺖ ﻧﮑﻨﺪ و ﻫﯿﭻﮐﺲ در ﺧﺎﻧﻪي ﮐﺴﯽ ﺟﺰ ﺑﻪ اﺟﺎزهي‬
‫او در ﻣﺤﻞّ ﻣﺨﺼﻮص ﺻﺎﺣﺐﺧﺎﻧﻪ ﻧﻨﺸﯿﻨﺪ«‪.‬‬
‫و در رواﯾﺘﯽ دﯾﮕﺮ از ﻣﺴﻠﻢ ﺑﻪﺟﺎي »ﻣﺴﻦﺗﺮﯾﻦ آنﻫﺎ«‪ ،‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ‬
‫زودﺗﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ«‪.‬‬
‫و در رواﯾﺘﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﮐﺴﯽ ﺑﺮاي ﻣﺮدم اﻣﺎﻣﺖ دﻫﺪ ﮐﻪ ﮐﺘﺎباﷲ را ﺑﻬﺘﺮ ﻗﺮاﺋﺖ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺳﺎﺑﻘﻪي ﺑﯿﺶﺗﺮي در ﻗﺮاﺋﺖ دارد؛ و اﮔﺮ ﻗﺮاﺋﺖ آنﻫﺎ ﯾﮑﺴﺎن ﺑﻮد‪ ،‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.673:‬‬

 ‫‪159‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﮔﺮاﻣﯽداﺷﺖ ﻋﻠﻤﺎ و ﺳﺮآﻣﺪان دﯾﻨﯽ و ﺑﺮﺗﺮ ﺷﻤﺮدن آﻧﺎن ﺑﺮ دﯾﮕﺮان‬

‫زودﺗﺮ ﻫﺠﺮت ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎﻣﺖ ﻧﻤﺎﯾﺪ و اﮔﺮ در ﻫﺠﺮت‪ ،‬ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺴﻦﺗﺮﯾﻦ‬
‫آنﻫﺎ ﭘﯿﺶﻧﻤﺎز ﺷﻮد«‪.‬‬
‫ْ َ‬ ‫َُ‬ ‫َّ‬ ‫َْ ُ َ ََ‬ ‫ُ َّ‬
‫‪ -٣٥٣‬وﻋﻨﻪ ﻗﺎل‪ :‬ﺎﻛن رﺳﻮل ا�‪� ‬ﻤﺴﺢ ﻣﻨﺎﻛ ِﺒﻨﺎ ﻲﻓ الﺼﻼة ِ َو�ﻘﻮل‪» :‬اﺳﺘ ُﻮوا َوﻻ‬
‫ﻼم واﻨﻟُّ َ�‪َّ �ُ ،‬ﻢ َّاﺬﻟ َ‬
‫ِﻳﻦ ﻳَﻠُﻮﻧَﻬﻢ‪�ُ ،‬ﻢَّ‬ ‫َْ‬ ‫ُ ُ‬ ‫َْ ُ ََ ْ َ َ ُُ ُ ُ‬
‫ﺨﺗﺘﻠِﻔﻮا‪� ،‬ﺘﺨﺘﻠِﻒ ﻗﻠﻮ��ﻢ‪َ ِ ،‬ﻴﻟﻠِ� ﻣِﻨ� ْﻢ أولﻮا اﻷﺣ ِ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫َ‬
‫اﺬﻟﻳﻦ ﻳﻠﻮﻧﻬﻢ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻣﺴﻌﻮد اﻧﺼﺎري‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻫﻨﮕﺎمِ ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﺷﺎﻧﻪﻫﺎي ﻣﺎ را‬
‫ﺑﺎ دﺳﺘﺎﻧﺶ ﺑﺮاﺑﺮ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻗﺮار ﻣﯽداد و ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬راﺳﺖ و ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎﯾﺴﺘﯿﺪ و ﻧﺎﺑﺮاﺑﺮ و‬
‫ﻧﺎﻣﻨﻈﻢ ﻧﺎﯾﺴﺘﯿﺪ ﮐﻪ دلﻫﺎﯾﺘﺎن دﭼﺎر اﺧﺘﻼف ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﻓﺮاد‪ ‬ﺑﺎﻟﻎ و ﻋﺎﻗﻞ‪ ،‬ﭘﺸﺖ‪ ‬ﺳﺮ و‬
‫ﻧﺰدﯾﮏ‪ ‬ﻣﻦ ﻗﺮار ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ؛ ﺳﭙﺲ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﺳﻦ و داﻧﺶ در درﺟﻪي ﺑﻌﺪ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﺑﻪ‬
‫ﻫﻤﯿﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﻣﺮاﺗﺐ ﺑﻌﺪي ﻗﺮار دارﻧﺪ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ ،/‬ﺑﺎﺑﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻋﻨﻮان ﮔﺸﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﺑﺎب‪ :‬ﮔﺮاﻣﯽداﺷﺖ ﻋﻠﻤﺎ و ﺳﺮآﻣﺪان‬
‫دﯾﻨﯽ و ﻣﻘﺪم ﻗﺮار دادن آﻧﺎن ﺑﺮ دﯾﮕﺮان«‪ .‬ﻣﻨﻈﻮر ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬از ﻋﻠﻤﺎ‪ ،‬ﻋﺎﻟﻤﺎن دﯾﻦ و‬
‫ﺷﺮﯾﻌﺖاﻧﺪ ﮐﻪ وارﺛﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬آري! ﻋﻠﻤﺎ‪ ،‬وارﺛﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان اﻟﻬﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ زﯾﺮا‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان‪ ،‬درﻫﻢ و دﯾﻨﺎري از ﺧﻮد ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ارث ﻧﻤﯽﮔﺬارﻧﺪ و آنﭼﻪ از آنﻫﺎ ﺑﺮﺟﺎي‬
‫ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ‪ ،‬ﺻﺪﻗﻪ اﺳﺖ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻓﺎﻃﻤﻪ و ﻋﺒﺎس‪ ،‬ﻋﻤﻮي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪) ‬و ﻧﯿﺰ ﻫﯿﭻﯾﮏ از‬
‫ﻫﻤﺴﺮان رﺳﻮلﺧﺪا‪ (‬ﻫﯿﭻ ﺛﺮوﺗﯽ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪارث ﻧﺒﺮدﻧﺪ؛ زﯾﺮا ﺗﻨﻬﺎ ارﺛﯽ ﮐﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان از ﺧﻮد ﺑﺮﺟﺎ ﻣﯽﮔﺬارﻧﺪ‪ ،‬ﻋﻠﻢ ﺗﻮﺣﯿﺪ و داﻧﺶ ﺷﺮﯾﻌﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﻋﻠﻢ‬
‫ﺷﺮﻋﯽ‪ ،‬ﻫﻤﺎن داﻧﺶ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ رﻫﻨﻤﻮدﻫﺎي اﻟﻬﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮﮐﺲ از اﯾﻦ داﻧﺶ ارزﺷﻤﻨﺪ‬
‫ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪ ﺷﻮد و ﭼﯿﺰي ﮐﺴﺐ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻬﺮهي ﻓﺮاواﻧﯽ از ﻣﯿﺮاث ﻋﻠﻤﺎ ﻧﺼﯿﺒﺶ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫وﻗﺘﯽ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان ﻣﻘﺎم و ﺟﺎﯾﮕﺎه واﻻ و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اي دارﻧﺪ‪ ،‬وارﺛﺎن آنﻫﺎ ﻧﯿﺰ از اﯾﻦ ﺟﺎﯾﮕﺎه‬
‫واﻻ‪ ،‬ﺑﯽﻧﺼﯿﺐ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ و ﺑﻬﺮهي واﻓﺮي از اﯾﻦ رﺗﺒﻪي ﻋﺎﻟﯽ دارﻧﺪ و ﺑﺎﯾﺪ ﺣﻖّ آنﻫﺎ را ادا‬
‫ﮐﺮد و اﺣﺘﺮاﻣﺸﺎن را ﻧﮕﻪ داﺷﺖ‪ .‬و ﭼﻮن اﯾﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ‪ ،‬ﺧﯿﻠﯽ ﻣﻬﻢ و ﺣﺎﯾﺰ اﻫﻤﯿﺖ اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺑﺎﺑﯽ درﺑﺎرهي اﺣﺘﺮام ﻋﻠﻤﺎ ﮔﺸﻮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.122 ،432 :‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪160‬‬

‫ﺑﺎ ﮔﺮاﻣﯽداﺷﺖ ﻋﻠﻤﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﺟﺎﯾﮕﺎه واﻻي دﯾﻦ و ﺷﺮﯾﻌﺖ‪ ،‬ﺣﻔﻆ ﻣﯽﺷﻮد؛ زﯾﺮا‬
‫ﻋﻠﻤﺎ‪ ،‬ﺣﺎﻣﻼن ﺷﺮﯾﻌﺖاﻧﺪ‪ .‬و ﺑﺮﻋﮑﺲ‪ ،‬اﻫﺎﻧﺖ ﺑﻪ ﻋﻠﻤﺎ‪ ،‬ﺗﻮﻫﯿﻦ ﺑﻪ ﺷﺮﯾﻌﺖ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا‬
‫اﮔﺮ ﻋﻠﻤﺎي دﯾﻦ‪ ،‬ﺧﻮار و زﺑﻮن ﺷﻮﻧﺪ و از ﭼﺸﻢ ﻣﺮدم ﺑﯿﻔﺘﻨﺪ‪ ،‬آﯾﯿﻦ و ﺷﺮﯾﻌﺘﯽ ﮐﻪ ﻋﻠﻤﺎ‬
‫ﺣﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺟﺎﯾﮕﺎه ﺧﻮد را از دﺳﺖ ﻣﯽدﻫﺪ و دﯾﮕﺮ‪ ،‬ارزش و ﻣﻨﺰﻟﺘﯽ در ﻧﺰد ﻣﺮدم‬
‫ﻧﺪارد و ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬ﺑﺎ دﯾﺪهي ﺗﺤﻘﯿﺮ ﺑﻪ ﻋﻠﻤﺎ ﻣﯽﻧﮕﺮد و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن دﯾﻦ و آﯾﯿﻦ‪ ،‬در ﻣﻌﺮض‬
‫ﻧﺎﺑﻮدي و ﺗﺒﺎﻫﯽ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫ﺣﻔﻆ ﺣﺮﻣﺖ و آﺑﺮوي ﻣﺴﺆوﻻن و ﺣﮑﺎم ﻧﯿﺰ در ﭼﺎرﭼﻮب آﻣﻮزهﻫﺎي دﯾﻨﯽ‪،‬‬
‫واﺟﺐ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا اﮔﺮ ﺣﮑﺎم و ﻣﺴﺆوﻻن اﺟﺮاﯾﯽ‪ ،‬از ﭼﺸﻢ ﻣﺮدم ﺑﯿﻔﺘﻨﺪ و ﺣﺮﻣﺖ و‬
‫اﺣﺘﺮاﻣﯽ در ﻧﺰد ﻣﺮدم ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬اﻣﻨﯿﺖ و آراﻣﺶ ﺟﺎﻣﻌﻪ از ﻣﯿﺎن ﻣﯽرود و ﻧﺎﺑﺴﺎﻣﺎﻧﯽ‬
‫و ﻫﺮج و ﻣﺮج‪ ،‬ﺟﺎيﮔﺰﯾﻦ اﻣﻨﯿﺖ و آﺳﺎﯾﺶ ﻣﯽﮔﺮدد و ﻗﺪرت ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ‪ ،‬ﺿﻌﯿﻒ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﺳﻨﮓ روي ﺳﻨﮓ‪ ،‬ﺑﻨﺪ ﻧﻤﯽآﯾﺪ‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﻋﻠﻤﺎ و ﺣﮑﺎم‪ ،‬در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺮدم ﺗﺤﻘﯿﺮ ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬آﯾﯿﻦ و ﺷﺮﯾﻌﺖ‪ ،‬رو ﺑﻪ ﺗﺒﺎﻫﯽ‬
‫ﻣﯽﻧﻬﺪ و اﻣﻨﯿﺖ و آراﻣﺶ از ﻣﯿﺎن ﻣﯽرود و ﻧﺎﻫﻨﺠﺎريﻫﺎي ﻓﺮاواﻧﯽ در ﺟﺎﻣﻌﻪ ﭘﺪﯾﺪار‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد؛ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﻫﺮﮐﺴﯽ‪ ،‬ﺧﻮد را ﻋﺎﻟ‪‬ﻢ ﻣﯽﭘﻨﺪارد و ﻫﺮﮐﺴﯽ‪ ،‬ﺧﻮد را در ﻣﻘﺎم‬
‫ﻓﺮﻣﺎندار و ﺣﺎﮐﻢ ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ و ﺷﺮﯾﻌﺖ و ﺟﺎﻣﻌﻪ در آﺳﺘﺎﻧﻪي ﻧﺎﺑﻮدي ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪ .‬از‬
‫اﯾﻦرو اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﺑﻪ اﻃﺎﻋﺖ و ﻓﺮﻣﺎنﺑﺮداري از ﺻﺎﺣﺒﺎن اﻣﻮر ﮐﻪ ﻫﻤﺎن ﻋﻠﻤﺎ و ﺣﮑﺎم‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬دﺳﺘﻮر داده و ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫َّ َ َ ۡ َ ُ َ َ َّ َ َ َ ۡ َ ُ َ َّ َ َ َ َ َّ ُ ُ ْ ُ ْ ۡ َ َۡ‬ ‫َۡ َۡ َ‬
‫﴿هل �ستوِي ٱ�ِين �علمون وٱ�ِين � �علمونۗ إِ�ما �تذكر أولوا ٱ�ل�ٰ ِ‬
‫ب ‪﴾٩‬‬
‫]اﻟﺰﻣﺮ‪[٩ :‬‬
‫اي ﻣﺆﻣﻨﺎن! از اﷲ اﻃﺎﻋﺖ ﮐﻨﯿﺪ و از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﺎن ﺑﺒﺮﯾﺪ و ﻧﯿﺰ از ﺻﺎﺣﺒﺎن اﻣﺮﺗﺎن‬
‫)ﻓﺮﻣﺎنﺑﺮداري ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ(‪.‬‬
‫وﻗﺘﯽ ﺑﻪ ﻋﻠﻤﺎ و ﺣﮑﺎم‪ ،‬ﺑﯽﺣﺮﻣﺘﯽ ﺷﻮد‪ ،‬ﻋﻮام و ﺗﻮدهي ﻣﺮدم ﺑﺎ ﺷﻨﯿﺪن ﻓﺘﻮا و‬
‫دﯾﺪﮔﺎه ﺷﺮﻋﯽ ﯾﮏ ﻋﺎﻟﻢ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬زﯾﺎد ﻣﻬﻢ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﻓﻼنﻋﺎﻟﻢ دﯾﺪﮔﺎه‪ ‬دﯾﮕﺮي دارد‪ .‬ﯾﺎ‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬آﻗﺎي ﻓﻼﻧﯽ‪ ،‬ﭼﯿﺰي ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﻮد ﻣﯽداﻧﺪ؛ وﻟﯽ ﻣﺎ ﻫﻢ ﻣﯽداﻧﯿﻢ‪.‬‬
‫ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﮔﺎه ﺷﻨﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از اﻓﺮاد ﺑﯽﺧﺮد و ﺳﺒﮏﺳﺮ ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ دﯾﺪﮔﺎه اﻣﺎم‬
‫اﺣﻤﺪ ﺣﻨﺒﻞ را ﻣﯽﺷﻨﻮﻧﺪ ﯾﺎ ﺑﻪ آنﻫﺎ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﯾﻦ‪ ،‬دﯾﺪﮔﺎه ﺷﺎﻓﻌﯽ‪ ،‬ﯾﺎ ﻣﺎﻟﮏ‪ ،‬ﯾﺎ‬
 ‫‪161‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﮔﺮاﻣﯽداﺷﺖ ﻋﻠﻤﺎ و ﺳﺮآﻣﺪان دﯾﻨﯽ و ﺑﺮﺗﺮ ﺷﻤﺮدن آﻧﺎن ﺑﺮ دﯾﮕﺮان‬

‫اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ‪ ،‬ﯾﺎ ﺳﻔﯿﺎن و اﻣﺜﺎل آنﻫﺎﺳﺖ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬آنﻫﺎ‪ ،‬دﯾﺪﮔﺎه ﺧﻮد را داﺷﺘﻪاﻧﺪ و ﻣﺎ‪،‬‬
‫دﯾﺪﮔﺎه ﺧﻮد را دارﯾﻢ! ﺣﺎل‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ از ﭼﻨﯿﻦ اﻓﺮادي ﺳﺆال ﮐﺮد‪ :‬ﺷﻤﺎ ﮐﯿﺴﺘﯿﺪ ﮐﻪ ﺧﻮد را ﺑﺎ‬
‫اﯾﻦ ﮐﻢﻋﻠﻤﯽ و ﺿﻌﻒ و ﻗﺼﻮر ﻋﻠﻤﯽ‪ ،‬ﻫﻢﭘﺎﯾﻪ و ﻫﻢﺳﺎن اﺋﻤﻪ رﺣﻤﻬﻢاﷲ ﻣﯽﭘﻨﺪارﯾﺪ؟!‬
‫وﻗﺘﯽ ﻣﺮدم‪ ،‬ﺑﺎ دﯾﺪهي ﺗﺤﻘﯿﺮ ﺑﻪ ﻋﻠﻤﺎ ﺑﻨﮕﺮﻧﺪ‪ ،‬ﻫﺮﮐﺴﯽ ﺧﻮد را ﻋﺎﻟﻢ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻋﻼﻣﻪ و اﻫﻞ‬
‫ﻓﺘﻮا ﻣﯽﭘﻨﺪارد و ادﻋﺎ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﻦ‪ ،‬درﯾﺎي ﺑﯽﮐﺮان ﻋﻠﻢ و ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻫﺴﺘﻢ! و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن‬
‫ﻫﯿﭻ ﻋﺎﻟﻤﯽ ﻧﻤﯽﻣﺎﻧﺪ و ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬اﻇﻬﺎر ﻧﻈﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻫﺮﻃﻮر ﮐﻪ‬
‫ﻣﯿﻠﺶ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻓﺘﻮا ﻣﯽدﻫﺪ و آنﮔﺎه ﺷﺮﯾﻌﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻋﻤﻞﮐﺮد‪ ‬ﺑﯽﺧﺮداﻧﻪي ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﺟﺎﻫﻼﻧﯽ‪ ،‬ﭘﺎرهﭘﺎره ﻣﯽﺷﻮد و از ﻣﯿﺎن ﻣﯽرود‪.‬‬
‫ﻫﻤﯿﻦﻃﻮر اﮔﺮ ﻣﺮدم ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺣﮑﺎم و ﻣﺴﺆوﻻن ﺧﻮد ﺑﺪﺑﯿﻦ ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬دﯾﮕﺮ ﺣﺎﺿﺮ‬
‫ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ از آنﻫﺎ اﻃﺎﻋﺖ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬وﻗﺘﯽ ﻓﺮﻣﺎن ﺣﺎﮐﻢ ﯾﺎ ﻣﺴﺆوﻟﯽ ﺑﺎ ردهي ﭘﺎﯾﯿﻦﺗﺮ ﺑﻪ‬
‫ﮐﺴﯽ ﺑﺮﺳﺪ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﻣﮑﺎن ﻧﺪارد از او اﻃﺎﻋﺖ ﮐﻨﻢ؛ زﯾﺮا اﯾﻦ اﺷﮑﺎل و آن اﺷﮑﺎل را‬
‫دارد‪ .‬ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬اﮔﺮ ﻣﺴﺆوﻟﯽ‪ ،‬ﻣﺸﮑﻠﯽ دارد‪ ،‬ﮔﻨﺎﻫﺶ ﺑﺎ ﺧﻮد‪ ‬اوﺳﺖ و وﻇﯿﻔﻪي‬
‫ﺷﻬﺮوﻧﺪان‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ در ﭼﺎﭼﻮب ﺷﺮﯾﻌﺖ از ﻓﺮﻣﺎنرواي ﺧﻮد اﻃﺎﻋﺖ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ؛ ﮔﺮﭼﻪ‬
‫ﺣﺎﮐﻢ ﯾﺎ ﻓﺮﻣﺎنرواي آنﻫﺎ‪ ،‬ﺷﺮابﺧﻮار ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﭼﻨﺪﯾﻦ ﭼﻨﺪ ﻓﺴﻖ و ﻓﺠﻮر از او ﺳﺮ‬
‫ﺑﺰﻧﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻔﺮ آﺷﮑﺎري از آنﻫﺎ ﻧﺪﯾﺪهاﯾﻢ و ﺑﺮاي آن‪ ،‬دﻟﯿﻞ و ﺑﺮﻫﺎﻧﯽ ﻗﻄﻌﯽ از‬
‫ﺳﻮي اﷲ ﻧﺪارﯾﻢ‪ ،‬اﻃﺎﻋﺖ و ﻓﺮﻣﺎنﺑﺮداري از آﻧﺎن‪ ،‬واﺟﺐ اﺳﺖ؛ ﮔﺮﭼﻪ ﻓﺎﺳﻖ و ﺳﺘﻢﮔﺮ‬
‫َ َ َ َ َ‬ ‫ْ َ ْ ََ ْ َ ْ َ َ َ ْ‬
‫ﺮﺿ َب ﻇﻬ َﺮ َك َوأﺧﺬ َﻣﺎلﻚ«‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪:‬‬ ‫ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬اﺳﻤﻊ وأ ِﻃﻊ و�ِن‬
‫»ﺣﺮفﺷﻨﻮي و ﻓﺮﻣﺎنﺑﺮداري ﻧﻤﺎ؛ ﻫﺮﭼﻨﺪ ﺗﻮ را ﺑﺰﻧﺪ و اﻣﻮاﻟﺖ را ﻏﺼﺐ ﮐﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺑﻪ ﯾﺎراﻧﺶ درﺑﺎرهي ﮐﻮﺗﺎﻫﯽﻫﺎي ﺣﮑﺎم در اﻧﺠﺎم وﻇﯿﻔﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪ْ » :‬‬
‫اﺳ َﻤ ُﻌﻮا‬
‫َ َ ُ َ َّ َ َ َ ْ ْ َ ُ ِّ ُ َ َ َ ْ ُ ْ َ ُ ِّ ْ‬
‫ﻤﺣﻠﺘُ ْﻢ«‪ (2 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺷﻤﺎ ﺣﺮفﺷﻨﻮي و اﻃﺎﻋﺖ‬ ‫وأ ِﻃﻴﻌﻮا ﻓ ِﺈ�ﻤﺎ ﻋﻠﻴ ِﻬﻢ ﻣﺎ ﻤﺣﻠﻮا وﻋﻠﻴ�ﻢ ﻣﺎ‬
‫ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ؛ زﯾﺮا آنﻫﺎ درﺑﺎرهي وﻇﺎﯾﻒ ﺧﻮد ﻣﺴﺆوﻟﻨﺪ و ﺷﻤﺎ درﺑﺎرهي وﻇﺎﯾﻔﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ دوش‬
‫ﺷﻤﺎﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺴﺆوﻟﯿﺪ«‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺷﻤﺎ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ وﻇﯿﻔﻪي ﺧﻮد ﻋﻤﻞ ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ دوﺳﺖ دارﻧﺪ ﺣﮑﺎم و ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﯾﺎن ﻣﺎ‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ اﺑﻮﺑﮑﺮ‪ ،‬ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﻋﺜﻤﺎن و‬
‫ﻋﻠﯽ‪ ‬ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺪاﻧﻨﺪ ﮐﻪ ﺗﺤﻘﻖ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻤﮑﻦ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﻣﺎ ﺑﺎﯾﺪ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺷﻬﺮوﻧﺪان آن‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 1847 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از ﺣﺬﯾﻔﻪ‪.‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 1846 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از واﺋﻞ ﺑﻦ ﺣﺠﺮ ﺣﻀﺮﻣﯽ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪162‬‬

‫زﻣﺎن ﺑﺎﺷﯿﻢ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺻﺤﺎﺑﻪ ﯾﺎ ﻣﺜﻞ ﺻﺤﺎﺑﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ ﺗﺎ ﺣﮑﺎم ﻣﺎ ﻣﺜﻞ ﺧﻠﻔﺎي راﺷﺪﯾﻦ ﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫وﻟﯽ ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ ﺑﯿﺶﺗﺮ ﻣﺮدم و ﺷﻬﺮوﻧﺪان ﺟﺎﻣﻌﻪ‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ وﻇﺎﯾﻒ ﺧﻮد ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺣﺘﯽ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﮐﺎرﻫﺎي ﺣﺮام ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ؛ ﺑﺎ اﯾﻦ ﺣﺎل ﻣﯽﺧﻮاﻫﻨﺪ ﮐﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ‬
‫ﭼﻮن ﺧﻠﻔﺎي راﺷﺪﯾﻦ ﺑﺮ آﻧﺎن ﺣﮑﻮﻣﺖ ﮐﻨﻨﺪ! اﯾﻦ‪ ،‬ﻏﯿﺮﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا وﻇﯿﻔﻪي ﻣﺎ‪،‬‬
‫اﻃﺎﻋﺖ و ﻓﺮﻣﺎنﺑﺮداريﺳﺖ و اﮔﺮ ﺣﮑﺎم‪ ،‬ﻣﻘﺼﺮﻧﺪ و در اﻧﺠﺎم وﻇﺎﯾﻒ ﺧﻮد ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﮔﻨﺎﻫﺶ ﺑﺎ ﺧﻮد آنﻫﺎﺳﺖ و اﯾﻦ‪ ،‬دﻟﯿﻞ ﻧﻤﯽﺷﻮد ﮐﻪ از آنﻫﺎ ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﻧﻤﺎﯾﯿﻢ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﺣﺮﻣﺖ ﻋﻠﻤﺎ و ﺣﮑﺎم‪ ،‬ﺣﻔﻆ ﻧﺸﻮد‪ ،‬دﯾﻦ و دﻧﯿﺎ در آﺳﺘﺎﻧﻪي‬
‫ﻧﺎﺑﻮدي و ﺗﺒﺎﻫﯽ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺑﻪ اﯾﻦ آﯾﻪي ﻗﺮآن اﺳﺘﺪﻻل ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫َّ َ َ ۡ َ ُ َ َ َّ َ َ َ ۡ َ ُ َ َّ َ َ َ َ َّ ُ ُ ْ ُ ْ ۡ َ ۡ‬ ‫َۡ َۡ َ‬
‫ب ‪﴾٩‬‬ ‫ٰ‬
‫﴿هل �ستوِي ٱ�ِين �علمون وٱ�ِين � �علمونۗ إِ�ما �تذكر أولوا ٱ�ل� ِ‬
‫]اﻟﺰﻣﺮ‪[٩ :‬‬
‫ﺑﮕﻮ‪ :‬آﯾﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﯽداﻧﻨﺪ و ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﯽداﻧﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮاﺑﺮﻧﺪ؟ ﺗﻨﻬﺎ ﺧﺮدﻣﻨﺪان ﭘﻨﺪ ﻣﯽﭘﺬﯾﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﺑﯽﮔﻤﺎن ﺑﺮاﺑﺮ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ؛ زﯾﺮا آدمِ ﺑﯽﻋﻠﻢ‪ ،‬ﻣﻮﺻﻮف ﺑﻪ ﺻﻔﺖ ﻧﺎﭘﺴﻨﺪﯾﺪهي ﺟﻬﻞ‬
‫اﺳﺖ و ﻋﺎﻟﻢ‪ ،‬داراي ﺻﻔﺖ ﭘﺴﻨﺪﯾﺪهي ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ‪ .‬از اﯾﻦرو اﮔﺮ ﺑﻪ ﯾﮏ اﻧﺴﺎن ﻋﺎدي‬
‫ﯾﺎ ﺑﻪ ﯾﮑﯽ از ﭘﺎﯾﯿﻦﺗﺮﯾﻦ اﻓﺮاد ﺟﺎﻣﻌﻪ از ﻟﺤﺎظ ﺳﻮاد‪ ،‬ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ ﮐﻪ »ﺗﻮ‪ ،‬ﺟﺎﻫﻠﯽ«‪،‬‬
‫ﺑﺮاﻓﺮوﺧﺘﻪ و ﻋﺼﺒﺎﻧﯽ ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﻪﺳﺨﺘﯽ واﮐﻨﺶ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ و اﯾﻦ را رد ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ و‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﻧﺸﺎنﮔﺮ اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ ﺟﻬﻞ‪ ،‬ﯾﮏ ﻋﯿﺐ ﯾﺎ ﺻﻔﺖ ﻧﺎﭘﺴﻨﺪﯾﺪه ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮد و ﻫﻤﻪ‬
‫از آن ﮔﺮﯾﺰان ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬و در ﻣﻘﺎﺑﻞ‪ ،‬ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ‪ ،‬ﺻﻔﺖ ﻧﯿﮏ و ﭘﺴﻨﺪﯾﺪهايﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﻠﻤﺎ‬
‫را از ﺳﺎﯾﺮ ﻣﺮدم‪ ،‬ﻣﺘﻤﺎﯾﺰ ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ‪ .‬ﻋﺎﻟﻢ‪ ،‬اﷲ را از روي ﺑﺼﯿﺮت و آﮔﺎﻫﯽ ﻋﺒﺎدت‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﻣﯽداﻧﺪ ﭼﮕﻮﻧﻪ وﺿﻮ ﺑﮕﯿﺮد‪ ،‬ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﭼﮕﻮﻧﻪ زﮐﺎت ﺑﺪﻫﺪ‪ ،‬ﭼﮕﻮﻧﻪ‬
‫روزه ﺑﮕﯿﺮد‪ ،‬ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺣﺞ ﺑﮕﺰارد‪ ،‬ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﻪ ﭘﺪر و ﻣﺎدرش ﻧﯿﮑﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬و ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺻﻠﻪي‬
‫رﺣﻢ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﻋﺎﻟﻢ‪ ،‬ﻣﺮدم را ﺑﻪ ﺳﻮي ﺣﻘﯿﻘﺖ و راه درﺳﺖ‪ ،‬راﻫﻨﻤﺎﯾﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪:‬‬
‫َُ‬ ‫َ‬
‫اس ك َمن َّمثل ُهۥ‬ ‫﴿أَ َو َمن َ� َن َم ۡي ٗتا فَأَ ۡح َي ۡي َ�ٰ ُه َو َج َع ۡل َنا َ ُ�ۥ نُ ٗ‬
‫ور� َ� ۡم ِ� بِهِۦ ِ� ٱ�َّ ِ‬
‫َ‬ ‫ُّ ُ َ ٰ َ‬
‫]اﻷﻧﻌﺎم‪[١٢٢ :‬‬ ‫ت ل ۡي َس ِ�ارِ ٖج ّم ِۡن َها﴾‬ ‫ِ� ٱلظل� ِ‬
‫آﯾﺎ )دل(ﻣﺮدهاي ﮐﻪ زﻧﺪهاش ﮐﺮدﯾﻢ و ﻧﻮري ﻓﺮاروﯾﺶ ﻗﺮار دادﯾﻢ ﮐﻪ در ﭘﺮﺗﻮش در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم‬
‫راه ﻣﯽرود‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ در ﺗﺎرﯾﮑﯽﻫﺎ ﺑﻪﺳﺮ ﻣﯽﺑﺮد و ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ از آن ﺑﯿﺮون ﺑﺮود؟‬
 ‫‪163‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﮔﺮاﻣﯽداﺷﺖ ﻋﻠﻤﺎ و ﺳﺮآﻣﺪان دﯾﻨﯽ و ﺑﺮﺗﺮ ﺷﻤﺮدن آﻧﺎن ﺑﺮ دﯾﮕﺮان‬

‫اﻣﮑﺎن ﻧﺪارد ﮐﻪ اﯾﻦ دو‪ ،‬ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎﺷﻨﺪ؛ ﻋﺎﻟﻢ‪ ،‬ﻧﻮرِ ﭘﺮُﻓﺮوﻏﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺮدم‪ ،‬راه ﺧﻮد را‬
‫ﺑﻪوﺳﯿﻠﻪي او ﻣﯽﯾﺎﺑﻨﺪ و ﺑﺪﯾﻦوﺳﯿﻠﻪ اﷲ‪ ‬ﺑﺮ درﺟﺎت آنﻫﺎ ﻣﯽاﻓﺰاﯾﺪ؛ وﻟﯽ ﺟﺎﻫﻞ‪،‬‬
‫ﺑﯿﻨﻮاﯾﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻪ ﺑﻪ ﺧﻮد ﺳﻮدي ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ و ﻧﻪ ﺑﻪ دﯾﮕﺮان؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ‪ ‬دﯾﮕﺮان‬
‫اﺳﺖ؛ ﺗﺎزه اﮔﺮ از روي ﺟﻬﻠﯽ ﮐﻪ دارد‪ ،‬ﻓﺘﻮا دﻫﺪ‪ ،‬ﻫﻢ ﺑﻪ زﯾﺎن ﺧﻮد اوﺳﺖ و ﻫﻢ ﺑﻪ‬
‫زﯾﺎن دﯾﮕﺮان‪ .‬ﻟﺬا ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﯽداﻧﻨﺪ و ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﯽداﻧﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮاﺑﺮ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺑﻪ ﺣﺪﯾﺚ ﻋﻘﺒﻪ‪ ‬اﺳﺘﺪﻻل ﮐﺮده اﺳﺖ؛ ﻋﻘﺒﻪ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﮐﺴﯽ ﺑﺮاي ﻣﺮدم اﻣﺎﻣﺖ دﻫﺪ ﮐﻪ ﮐﺘﺎباﷲ را ﺑﻬﺘﺮ ﻗﺮاﺋﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ و‬
‫اﮔﺮ در ﻋﻠﻢِ ﻗﺮاﺋﺖ‪ ،‬ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻫﺮ ﯾﮏ از آنﻫﺎ ﮐﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺳﻨﺖ‪ ،‬داﻧﺎﺗﺮ اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﭘﯿﺶﻧﻤﺎز ﺷﻮد؛ و اﮔﺮ در داﻧﺶ ﺳﻨﺖ ﻣﺴﺎوي ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ زودﺗﺮ ﻫﺠﺮت ﻧﻤﻮده‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎﻣﺖ ﻧﻤﺎﯾﺪ و اﮔﺮ در ﻫﺠﺮت ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ زودﺗﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ‪،‬‬
‫اﻣﺎﻣﺖ ﮐﻨﺪ«‪ .‬و در رواﯾﺘﯽ دﯾﮕﺮ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﻣﺴﻦﺗﺮﯾﻦ آنﻫﺎ ﭘﯿﺶﻧﻤﺎز ﺷﻮد«‪.‬‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﻋﺎﻟﻢ ﺑﺮ دﯾﮕﺮان ﻣﻘﺪ‪‬م اﺳﺖ؛ ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﮐﻪ اﺑﺘﺪا ﮐﺴﯽ ﮐﻪ‬
‫داﻧﺶ ﺑﯿﺶﺗﺮي ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﮐﺘﺎب دارد‪ ،‬اﻣﺎﻣﺖ ﻣﯽدﻫﺪ و ﺳﭙﺲ داﻧﺎﺗﺮﯾﻦ ﻓﺮد ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ‬
‫ﺳﻨﺖ رﺳﻮلاﷲ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ و ﺑﺮﺗﺮﯾﻦ ﻓﺮد‪ ،‬در اﻣﻮر دﯾﻨﯽ ﻣﺮدم ﺑﺮ دﯾﮕﺮان‪ ،‬ﻣﻘﺪم‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺒﯽ ﮐﻪ ذﮐﺮ ﺷﺪ‪ ،‬ﻫﺮﮐﺲ ﺑﺮﺗﺮ و داﻧﺎﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭘﯿﺶﻧﻤﺎز ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ‬
‫اﯾﻦ ﺣﮑﻢ‪ ،‬درﺑﺎرهي ﻣﺴﺎﺟﺪ ﯾﺎ ﻣﻮﻗﻌﯿﺖﻫﺎﯾﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﻣﺎمِ ﻣﺸﺨﺼﯽ ﻧﺪارﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ در‬
‫ﻣﺴﺎﺟﺪي ﮐﻪ اﻣﺎم ﻣﺸﺨﺼﯽ دارﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎم ﻣﺴﺠﺪ‪ ،‬ﺧﻮد اﻣﺎﻣﺖ ﻣﯽدﻫﺪ؛ ﮔﺮﭼﻪ در ﻣﯿﺎن‬
‫ﻣﺮدم )ﻧﻤﺎزﮔﺰاران( اﻓﺮادي ﯾﺎﻓﺖ ﺷﻮﻧﺪ ﮐﻪ ﺻﻼﺣﯿﺖ ﻋﻠﻤﯽ ﺑﯿﺶﺗﺮي داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ؛ زﯾﺮا‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬و ﻫﯿﭻﮐﺲ در ﻣﺤﺪودهي ﺗﺤﺖ اﺧﺘﯿﺎرِ ﺷﺨﺼﯽ دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺑﺮاي او اﻣﺎﻣﺖ‬
‫ﻧﮑﻨﺪ«‪ .‬ﻟﺬا ﻣﺴﺠﺪي ﮐﻪ اﻣﺎم ﻣﺸﺨﺼﯽ دارد‪ ،‬ﺟﺰو ﻫﻤﯿﻦ ﻣﺤﺪوده ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ‬
‫از ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﺪون اﺟﺎزهي اﻣﺎم ﻣﺴﺠﺪ‪ ،‬ﺟﻠﻮ ﺑﺮود و ﺑﺮاي ﻣﺮدم اﻣﺎﻣﺖ‬
‫دﻫﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎزﺷﺎن ﺑﺎﻃﻞ اﺳﺖ و ﺑﺎﯾﺪ آن را اﻋﺎده ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از اﯾﻦ ﻧﻮع اﻣﺎﻣﺖ ﻧﻬﯽ‬
‫ﻧﻤﻮده و ﻧﻬﯽ‪ ،‬ﻣﺴﺘﻠﺰم ﻓﺴﺎد ﯾﺎ ﺑﻄﻼن اﺳﺖ‪.‬‬
‫***‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪164‬‬
‫ْ ُ ْ ُ ُ‬ ‫َ َ ُ ُ‬
‫‪ -٣٥٤‬وﻋﻦ ﻋﺒﺪ اﷲ ﺑﻦ مﺴﻌﻮ ٍد‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل َرﺳﻮل اﷲِ‪ِ » :‬ﻴﻟَﻠِ� ﻣِﻨ�ﻢ أولﻮا‬
‫َْ‬ ‫ُّ َ ُ َّ َّ َ َ ُ َ ُ ْ َ ً َّ ُ َ ْ َ‬ ‫َْ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻮاق«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺎت اﻷﺳ ِ‬ ‫اﻷﺣ ِ‬
‫ﻼم واﻨﻟ�‪� ،‬ﻢ اﺬﻟِﻳﻦ ﻳﻠﻮ�ﻬﻢ« ﺛﻼﺛﺎ »و�ِﻳﺎ�ﻢ وﻫيﺸ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﻓﺮاد‪ ‬ﺑﺎﻟﻎ و ﻋﺎﻗﻞ‪،‬‬
‫ﭘﺴﺖ‪ ‬ﺳﺮ و ﻧﺰدﯾﮏ‪ ‬ﻣﻦ ﻗﺮار ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ؛ ﺳﭙﺲ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﺳﻦ و داﻧﺶ در درﺟﻪي ﺑﻌﺪ‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ«‪ .‬و اﯾﻦ را ﺳﻪ ﺑﺎر ﺗﮑﺮار ﮐﺮد و اﻓﺰود‪)» :‬در ﻣﺴﺠﺪ و ﻫﻨﮕﺎم ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ( از‬
‫ﺑﯽﻧﻈﻤﯽ‪ ،‬ﺳﺮ و ﺻﺪا و ﺑﻪﻫﻢ آﻣﯿﺨﺘﮕﯽِ ﺑﺎزارﻫﺎ ﺑﭙﺮﻫﯿﺰﯾﺪ«‪.‬‬
‫َْ َ‬ ‫ُ َّ َ ْ‬ ‫ْ‬
‫‪ -٣٥٥‬وﻋﻦ أﻲﺑ �� َوﻗﻴﻞ‪ :‬أﻲﺑ �ﻤﺪ ﺳﻬ ِﻞ ﺑﻦ أﻲﺑ ﺣﺜﻤﺔ ﺑﻔﺘﺢ اﺤﻟﺎءِ اﻤﻟﻬﻤﻠﺔ و�ِﺳﺎﻜن‬
‫َْ ََ ُْ‬ ‫َ‬
‫ﺳﻬﻞ َو ُ� ِّﻴ َﺼ ُﺔ ْا� ُﻦ َم ْﺴ ُﻌﻮد إﻰﻟ َﺧ ْﻴ َ َ‬
‫ﺮﺒ‬
‫ُ ْ‬
‫ﺑﻦ‬ ‫اﷲ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻋﺒ‬ ‫ﻖ‬‫ﻠ‬ ‫ﻄ‬ ‫ا�‬ ‫ﻗﺎل‪:‬‬ ‫ﻧﺼﺎري‬ ‫اﺜﻟﺎءِ اﻤﻟﺜﻠﺜﺔ اﻷ‬
‫ِ‬ ‫ٍ‬ ‫ٍ‬ ‫‪‬‬
‫َ ً‬ ‫َ َ َ َّ ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ ْ َ َ َ َّ َ َ َ َ ُ َ ِّ ُ‬ ‫َ َ َْ َ‬
‫ﻬﻞ وﻫﻮ ﻳتﺸﺤﻂ ﻲﻓ دﻣ ِﻪ ﻗﺘﻴﻼ‪،‬‬ ‫ٍ‬ ‫ﺑﻦ ﺳ‬ ‫و ِ� ﻳﻮﻣﺌِﺬ َﺻﻠﺢ‪� ،‬ﺘﻔﺮﻗ َﺎ‪ .‬ﻓﺄ َﻰﺗ �ﻴﺼﺔ إِﻰﻟ ﻋﺒ ِﺪ اﷲ ِ‬
‫ُ َْ ْ ُ‬ ‫ُ َ ِّ َ ُ ُ‬ ‫ََ َْ َ َُْ ْ ْ َ ْ‬ ‫َ َ َّ َ‬
‫ﺛﻢ ﻗﺪِم اﻤﻟﺪِﻳﻨﺔ ﻓﺎ�ﻄﻠﻖ �ﺒﺪ الﺮﻤﺣ ِﻦ � ُﻦ ﺳﻬ ٍﻞ َو�ﻴﺼﺔ َوﺣ ِّﻮ�ﺼﺔ ا�ﻨﺎ مﺴﻌﻮ ٍد إِﻰﻟ‬ ‫ﻓﺪ�ﻨﻪ‪،‬‬
‫َ َ َ ََّ‬ ‫َ ِّ ْ َ ِّ ْ َ ُ َ َ ْ َ ُ َ ْ َ َ َ‬ ‫َ ْ ُ َّ ْ َ َ َ َُّ‬ ‫ََ َ‬
‫ﻲﺒ‪ ،‬ﻓﺬﻫﺐ �ﺒﺪ الﺮﻤﺣ ِﻦ �ﺘﻠﻜﻢ ﻓﻘﺎل‪» :‬ﻛﺮﺒ‪ ،‬ﻛﺮﺒ« وﻫﻮ أﺣﺪث اﻟﻘﻮم‪ ،‬ﻓﺴﻜﺖ‪� ،‬ﺘﻠﻜﻤﺎ‬ ‫اﻨﻟَّ ِّ‬
‫َ ْ ُ َ َ ْ َ ُّ َ َ‬ ‫َ‬ ‫ِ‬
‫ََ ََ َ َ‬ ‫ُ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬
‫ﻓﻘﺎل‪» :‬أﺤﺗﻠِﻔﻮن و�ﺴﺘ ِﺤﻘﻮن ﻗﺎﺗ ِﻠ�ﻢ؟« وذﻛﺮ ﺗﻤﺎم اﺤﻟﺪِﻳﺚ‪ ] .‬ﹲ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﯾﺤﯿﯽ ﯾﺎ اﺑﻮﻣﺤﻤﺪ‪ ،‬ﺳﻬﻞ ﺑﻦ اﺑﯽﺣﺜﻤﻪي اﻧﺼﺎري‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ‬
‫اﻫﻞ ﺧﯿﺒﺮ و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در ﺻﻠﺢ ﺑﻪﺳﺮ ﻣﯽﺑﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﺳﻬﻞ و ﻣ‪‬ﺤ‪‬ﯿ‪‬ﺼﻪ ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد‬
‫ﺑﻪ ﺧﯿﺒﺮ رﻓﺘﻨﺪ و آنﺟﺎ از ﻫﻢ ﺟﺪا ﺷﺪﻧﺪ؛ ﭘﺲ از ﻣﺪﺗﯽ ﻣ‪‬ﺤ‪‬ﯿ‪‬ﺼﻪ‪ ،‬ﻧﺰد ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﺳﻬﻞ‬
‫ﺑﺎزﮔﺸﺖ و دﯾﺪ ﮐﻪ او ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪه و در ﺧﻮن ﺧﻮد ﻏﻠﺘﯿﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ او را دﻓﻦ ﮐﺮد و‬
‫ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺑﺎزﮔﺸﺖ‪ .‬ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﺳﻬﻞ و دو ﭘﺴﺮ ﻣﺴﻌﻮد‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣ‪‬ﺤ‪‬ﯿ‪‬ﺼﻪ و ﺣ‪‬ﻮ‪‬ﯾ‪‬ﺼﻪ‪،‬‬
‫ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬رﻓﺘﻨﺪ و ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﮐﻪ از ﻫﻤﻪ ﮐﻮﭼﮏﺗﺮ ﺑﻮد‪ ،‬ﺷﺮوع ﺑﻪ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﮕﺬار ﺗﺎ ﺑﺰرگﺗﺮ از ﺗﻮ ﺳﺨﻦ ﺑﮕﻮﯾﺪ؛ ﺑﺰرگﺗﺮ از ﺗﻮ ﺳﺨﻦ ﺑﮕﻮﯾﺪ«‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺳﺎﮐﺖ ﺷﺪ و آندو )ﮐﻪ ﺑﺰرگﺗﺮ ﺑﻮدﻧﺪ(‪ ،‬ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»آﯾﺎ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﻣﯽﺧﻮرﯾﺪ ﮐﻪ ﻗﺎﺗﻞ را ﻣﯽﺷﻨﺎﺳﯿﺪ؟« و ﺑﻘﯿﻪي ﺣﺪﯾﺚ را ذﮐﺮ ﮐﺮد‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.123 ،432 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪3173:‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1669:‬‬
 ‫‪165‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﮔﺮاﻣﯽداﺷﺖ ﻋﻠﻤﺎ و ﺳﺮآﻣﺪان دﯾﻨﯽ و ﺑﺮﺗﺮ ﺷﻤﺮدن آﻧﺎن ﺑﺮ دﯾﮕﺮان‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ ََْ ُ ُ َْ‬ ‫َ َّ َّ َّ َ َ َ ْ َ ُ ْ َ َّ ُ َ ْ‬
‫� ﻣِﻦ �ﺘ� أﺣ ٍﺪ �ﻌ� ﻲﻓ اﻟﻘﺮﺒ‪،‬‬ ‫ﺟﺎﺑﺮ َ‪ ‬أن اﻨﻟﻲﺒ‪ ‬ﺎﻛن � ُﻤﻊ ﺑ� الﺮﺟﻠ ِ‬ ‫ٍ‬ ‫‪ -٣٥٦‬وﻋﻦ‬
‫َّ ْ‬ ‫َ َ َ َ َّ َ ُ‬ ‫َ َ‬ ‫َ َ‬ ‫َ ُّ ُ َ ْ َ ُ ْ ً ْ ُ‬ ‫ُ َُ‬
‫� َّﻢ �ﻘﻮل‪��» :‬ﻬﻤﺎ أ�ﺮﺜ أﺧﺬا ل ِﻠﻘﺮآن؟« ﻓﺈِذا أ ِﺷ� ﻪﻟ إﻰﻟ أﺣ ِﺪﻫِﻤﺎ ﻗﺪﻣﻪ ﻲﻓ الﻠﺤﺪ‪] .‬رواﯾﺖ‬
‫ُ‬ ‫ْ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺑﺨﺎري[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺟﺎﺑﺮ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻫﺮ دو ﻧﻔﺮ از ﮐﺸﺘﻪﻫﺎي اﺣﺪ را در ﯾﮏ ﻗﺒﺮ‬
‫دﻓﻦ ﻣﯽﮐﺮد و ﻣﯽﭘﺮﺳﯿﺪ‪» :‬ﮐﺪامﯾﮏ از اﯾﻦ دو‪ ،‬ﺑﻬﺮهي ﺑﯿﺶﺗﺮي از ﻗﺮآن دارد؟« و‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﯾﮑﯽ از آنﻫﺎ اﺷﺎره ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬او را در ﻗﺒﺮ‪ ،‬ﻟَﺤﺪ ﻣﻘﺪ‪‬م ﻣﯽﮐﺮد‪.‬‬
‫َ َ َ َ َ َّ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ﻤﺮ رﻲﺿ اﷲ ﻋﻨﻬﻤﺎ أ َّن اﻨﻟَّ َّ‬ ‫‪ -٣٥٧‬وﻋﻦ اﺑﻦ ُﻋ َ‬
‫ﺴ َﻮاك‪،‬‬
‫ﺎم أ�ﺴﻮك � ِ ِ‬ ‫ﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬أ َرا� ﻲﻓ الﻤﻨ ِ‬
‫َ ََ َُُْ‬ ‫َ‬ ‫َ ُ ُ َ َ ْ َ ُ َ َ َ َ َ ْ ُ ِّ َ َ ْ َ‬ ‫ُ‬ ‫ﻓَ َﺠ َ‬
‫ﺎوﻟﺖ الﺴ َﻮاك اﻷﺻﻐﺮ‪ ،‬ﻓﻘﻴﻞ ﻲﻟ‪ :‬ﻛ ِّﺮﺒ ‪،‬ﻓﺪ�ﻌﺘﻪ‬ ‫ﺎء ِ� َرﺟﻼن‪ ،‬أﺣﺪﻫﻤﺎ أ�ﺮﺒ ﻣِﻦ اﻵﺧﺮ‪� ،‬ﻨ‬
‫َ َْ َُْ‬
‫ﺮﺒ ﻣِﻨﻬﻤﺎ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ﺑﻪ ﺻﻮرت »ﻣﺴﻨﺪ« و رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ﺑﻪ ﺻﻮرت‬ ‫إِﻰﻟ اﻷ� ِ‬
‫) ‪(2‬‬
‫»ﻣﻌﻠّﻖ«[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬در ﺧﻮاب دﯾﺪم ﮐﻪ ﻣﺴﻮاك ﻣﯽزﻧﻢ‪.‬‬
‫دو ﻧﻔﺮ ﻧﺰد ﻣﻦ آﻣﺪﻧﺪ؛ ﯾﮑﯽ‪ ،‬ﺑﺰرگﺗﺮ ﺑﻮد و دﯾﮕﺮي‪ ،‬ﮐﻮﭼﮏﺗﺮ‪ .‬ﻣﺴﻮاك را ﺑﻪ ﮐﻮﭼﮏ‬
‫ﺗﺮ دادم‪ .‬ﺑﻪ ﻣﻦ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ‪ :‬آن را ﺑﻪ ﺑﺰرگﺗﺮ ﺑﺪه‪ .‬ﭘﺲ آن را ﺑﻪ ﺑﺰرگﺗﺮ دادم«‪.‬‬
‫ْ َ‬ ‫َّ ْ ْ‬ ‫َ َ َ ُ ُ‬
‫ﻼل اﷲ ﺗﻌﺎﻰﻟ إِﻛ َﺮام ذى‬
‫‪ -٣٥٨‬وﻋﻦ أﻲﺑ مﻮﻰﺳ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲِ‪» :‬إِن ﻣِﻦ إِﺟ ِ‬
‫ُّ ْ َ‬ ‫َْ َ‬ ‫َُْ‬ ‫َ‬ ‫َْ َْ‬ ‫ُْ‬ ‫َ َ‬ ‫ُ ْ‬ ‫َّ ْ‬
‫ﺎن‬
‫� اﻟﻐﺎﻲﻟ �ِﻴ ِﻪ‪ ،‬واﺠﻟﺎﻲﻓ �ﻨﻪ و�ِﻛﺮام ذِي الﺴﻠﻄ ِ‬ ‫ﺮآن � ِ‬
‫الﺸيﺒ ِﺔ الﻤﺴﻠِﻢ‪ ،‬وﺣﺎم ِِﻞ اﻟﻘ ِ‬
‫) ‪(3‬‬ ‫ُْ‬
‫الﻤﻘ ِﺴ ِﻂ«‪] .‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺣﺴﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﻮداود رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﺣﺘﺮام و ﮔﺮاﻣﯽداﺷﺖ‪ ‬ﭘﯿﺮﻣﺮد‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬و ﺣﺎﻓﻆ و ﻋﺎﻟ‪‬ﻢ ﻗﺮآن ﮐﻪ در آن زﯾﺎدهروي ﯾﺎ ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ ﻧﮑﻨﺪ‪ ،‬و ﻧﯿﺰ اﺣﺘﺮام‬
‫ﻓﺮﻣﺎنروا و ﺻﺎﺣﺐﻗﺪرت‪ ‬ﻋﺎدل‪ ،‬ﺟﺰوِ ﺑﺰرگداﺷﺖ و ﺗﻌﻈﯿﻢ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل اﺳﺖ«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.1343:‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪2271 :‬؛ و ﺗﻌﻠﯿﻖ ﺑﺨﺎري ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪.246‬‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪2199 :‬؛ ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺘﺮﻏﯿﺐ‪ ،‬ش‪92 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ اﺑﯽداود‪ ،‬آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪453 :‬؛‬
‫آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را در ﻣﺸﮑﺎة اﻟﻤﺼﺎﺑﯿﺢ‪ ،‬ش‪ ،4972 :‬ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪166‬‬
‫َ ْ َ َّ‬ ‫َ َ َ ُ ُ‬ ‫َ ِّ‬ ‫َ‬ ‫ُ َْ‬ ‫َ ْ‬
‫ﺑﻦ ﺷﻌﻴﺐ‪ ،‬ﻋﻦ أﺑﻴِﻪ‪ ،‬ﻋﻦ ﺟﺪه‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲِ‪» :‬ﻟيﺲ ﻣِﻨﺎ‬ ‫ِ‬ ‫‪ -٣٥٩‬وﻋﻦ �ﻤﺮو‬
‫َ ْ َْ َْ َ ْ َ ََ ََْ ْ َ َ َ َ‬
‫�ﻧﺎ«‪] .‬ﺣﺪﯾﺚ ﺻﺤﯿﺤﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﻮداود و ﺗﺮﻣﺬي‬ ‫ﻣﻦ لﻢ ﻳﺮﺣﻢ ﺻ ِﻐ�ﻧﺎ ‪،‬و�ﻌ ِﺮف ﺮﺷف ﻛﺒِ ِ‬
‫) ‪(1‬‬
‫رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ و ﺗﺮﻣﺬي‪ ،‬آن را ﺣﺴﻦ ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪[.‬‬
‫َ َّ َ َ‬
‫ﺒ�ﻧﺎ«‪.‬‬
‫و� رواﻳﺔ أﻲﺑ داود‪» :‬ﺣﻖ ﻛ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬از ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﺷﻌﯿﺐ از ﭘﺪرش از ﺟﺪش‪ ‬رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﮐﻮﭼﮏﺗﺮ ﻣﺎ رﺣﻢ ﻧﮑﻨﺪ و ﺷﺮاﻓﺖ و اﺣﺘﺮام ﺑﺰرگﺗﺮِ ﻣﺎ را ﻧﮕﻪ‬
‫ﻧﺪارد‪ ،‬از ﻣﺎ ﻧﯿﺴﺖ«‪.‬‬
‫در رواﯾﺖ اﺑﻮداود آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﺣﻖّ ﺑﺰرگﺗﺮِ ﻣﺎ‪.«...‬‬
‫َ ٌ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ُ َ َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َُْ َ‬
‫ﻴﺐ رﻤﺣﻪ اﷲ أن ﺎﻋ�ﺸﺔ رﻲﺿ اﷲ ﻋﻨﻬﺎ مﺮ ﺑِﻬﺎ ﺳﺎﺋ ِﻞ‪،‬‬ ‫ٍ‬ ‫ِ‬ ‫ب‬ ‫ﺷ‬ ‫أﻲﺑ‬ ‫ﺑﻦ‬‫ِ‬ ‫ﻮن‬ ‫‪ -٣٦٠‬وﻋﻦ ﻣﻴﻤ‬
‫ََ ْ َ ْ ُ ْ َ ً َ ّ َ َ ُ ٌ َ َْ َ ٌ ََْ ٌ ََْ َ ْ ََ َ َ َ َ ََ‬
‫ﻓﺄ�ﻄﺘﻪ ﻛ ِﺮﺴة ‪،‬ومﺮ ﺑِﻬﺎ رﺟﻞ ﻋﻠﻴ ِﻪ �ِﻴﺎب وﻫﻴﺌﺔ ‪،‬ﻓﺄ�ﻌﺪﺗﻪ ‪،‬ﻓﺄ�ﻞ ﻓ ِﻘﻴﻞ لﻬﺎ ﻲﻓ ذلﻚ؟‬
‫َ َ َ َُ‬ ‫َْ ُ‬ ‫َ َ ُ ُ‬
‫ﻓﻘﺎﻟﺖ‪ :‬ﻗﺎل َرﺳﻮل اﷲِ‪» :‬أﻧ ِﺰلﻮا اﻨﻟَّﺎس ﻣﻨﺎزِلﻬ ْﻢ«‪] .‬اﺑﻮداود‪ ،‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را رواﯾﺖ ﮐﺮده‬
‫) ‪(2‬‬
‫و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﻣﯿﻤﻮن‪ ،‬ﻋﺎﯾﺸﻪ را ﻧﺪﯾﺪه اﺳﺖ«‪[.‬‬
‫َ َ‬ ‫َ ْ‬ ‫ُ‬ ‫َْ ً‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َْ َ َ ُ ُ ْ ٌ‬
‫ﺤﻴﺤ ِﻪ �ﻌﻠِﻴﻘﺎ ﻓﻘﺎل‪َ :‬وذﻛ ِ َﺮ �ﻦ ﺎﻋ� ِﺸﺔ رﻲﺿ اﷲ ﻋﻨﻬﺎ‬ ‫َوﻗﺪ ذﻛ َﺮه مﺴﻠﻢ ﻲﻓ أ َّو ِل ﺻ ِ‬
‫َُ‬ ‫َ َ ُ‬ ‫َّ َ َ َ َ ُ‬ ‫َ ْ ُْ‬ ‫ُ َّ‬ ‫َ‬
‫� ُﻢ أﺑﻮ ﻋﺒ ِﺪ اﷲ ﻲﻓ ﻛ ِﺘﺎﺑ ِ ِﻪ‬
‫ﺎزلﻬﻢ‪َ ،‬وذﻛ َﺮه اﺤﻟﺎ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﻨ‬‫ﻣ‬ ‫ﺎس‬ ‫اﻨﻟ‬ ‫ل‬ ‫�‬
‫ِ‬ ‫�‬ ‫ن‬ ‫أ‬ ‫‪‬‬ ‫ا�‬ ‫رﺳﻮل‬ ‫مﺮﻧﺎ‬‫أ‬ ‫ﻗﺎﻟﺖ‪:‬‬
‫ٌ‬ ‫ُ‬ ‫ْ َ ُ‬
‫اﺤﻟﺪﻳﺚ« وﻗﺎل‪ :‬ﻫﻮ ﺣﺪﻳﺚ ﺻﺤﻴﺢ‪.‬‬ ‫» َﻣﻌﺮﻓﺔ ﻋﻠ ِ‬
‫ﻮم َ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻣﯿﻤﻮن ﺑﻦ اﺑﯽﺷﺒﯿﺐ‪ /‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﮔﺪاﯾﯽ از ﮐﻨﺎر ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﮔﺬﺷﺖ‪.‬‬
‫ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﺗﮑﻪﻧﺎﻧﯽ ﺑﻪ او داد‪ .‬و ﻧﯿﺰ ﻣﺮد‪ ‬دﯾﮕﺮي از ﮐﻨﺎرش ﮔﺬﺷﺖ ﮐﻪ ﻟﺒﺎس و ﻗﯿﺎﻓﻪي‬
‫ﻣﻨﺎﺳﺐﺗﺮي داﺷﺖ؛ اماﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ‪ ،‬او را ﻧﺸﺎﻧﺪ )ﺗﺎ از او ﭘﺬﯾﺮاﯾﯽ ﮐﻨﺪ(‪ .‬آن ﻣﺮد‪ ،‬ﻏﺬا ﺧﻮرد‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ درﺑﺎرهي اﯾﻦ ﻓﺮق ﮔﺬاﺷﺘﻦ از اماﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ& ﺳﺆال ﺷﺪ‪ .‬ﭘﺎﺳﺦ داد‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ را در ﺟﺎﯾﮕﺎه ﺧﻮدش ﻗﺮار دﻫﯿﺪ«‪.‬‬
‫ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را در اﺑﺘﺪاي »ﺻﺤﯿﺢ« ﺧﻮد ﺑﻪﺻﻮرت ﻣﻌﻠّﻖ آورده و ﮔﻔﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ :‬ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ :‬ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪ ﻣﺎ دﺳﺘﻮر داد ﮐﻪ ﻣﺮدم را در‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪5444 :‬؛ ﺻﺤﯿﺢ اﺑﯽداود‪ ،‬ش‪4134 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺘﺮﻣﺬي‪ ،‬ش‪ 1566 :‬از‬
‫آﻟﺒﺎﻧﯽ‪./‬‬
‫)‪ (2‬ﺿﻌﯿﻒ اﺳﺖ؛ ر‪.‬ك‪ :‬اﻟﺴﻠﺴﻠﺔ اﻟﻀﻌﻴﻔﺔ‪ ،‬ش‪1894 :‬؛ و ﺿﻌﯿﻒ اﺑﯽداود‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪.132 :‬‬
 ‫‪167‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﮔﺮاﻣﯽداﺷﺖ ﻋﻠﻤﺎ و ﺳﺮآﻣﺪان دﯾﻨﯽ و ﺑﺮﺗﺮ ﺷﻤﺮدن آﻧﺎن ﺑﺮ دﯾﮕﺮان‬

‫ﺟﺎﯾﮕﺎﻫﯽ ﻗﺮار دﻫﯿﻢ ﮐﻪ درﺧﻮرِ آنﻫﺎﺳﺖ‪ .‬ﺣﺎﮐﻢ‪ ،‬اﺑﻮﻋﺒﺪاﷲ ﻧﯿﺰ اﯾﻦ رواﯾﺖ را در‬
‫»ﻣﻌﺮﻓَﺔ ﻋﻠُ ِ‬
‫ﻮم اﳊَﺪﻳﺚ« آورده و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺣﺪﯾﺚ ﺻﺤﯿﺤﯽﺳﺖ‪.‬‬ ‫َْ ُ‬
‫ْ ََ َ ََ ْ‬ ‫َ َ ُ ََْ ْ‬ ‫َ ْ ْ ََ‬
‫ﺎس رﻲﺿ اﷲ ﻋﻨﻬﻤﺎ ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺪِم �ﻴيﻨﺔ � ُﻦ ﺣِﺼ ٍﻦ ��ل ﻰﻠﻋ اﺑ ِﻦ‬ ‫ٍ‬ ‫‪َ -٣٦١‬و�ﻦ اﺑﻦ �ﺒ‬
‫َ َْ‬ ‫َ َ َ ْ ُ َّ ُ َ ْ‬ ‫اﺤﻟﺮ ﺑْﻦ ﻗَيْﺲ‪َ ،‬و َ� َن ﻣِﻦ اﻨﻟَّ َﻔﺮ َّاﺬﻟِﻳﻦ ﻳُ ْﺪ�ِﻴﻬ ْﻢ ُﻋ ُ‬ ‫أﺧﻴ ِﻪ ْ ُ‬
‫َ‬
‫اء أﺻﺤﺎب �ﻠ ِِﺲ‬ ‫ﻤﺮ‪ ‬و�ن اﻟﻘﺮ‬
‫َ ْ َ َ َ َ َ ْ ٌ َْ‬ ‫ُ َ ِ َ َ ُ ِ َ َ ُ ً َ ُ َ ْ ُ َِّ َ َ َ ُ ْ ِ َ ُ ْ َ‬
‫�ﻤﺮ‪ ‬ومﺸﺎورﺗ ِ ِﻪ ﻛﻬﻮﻻ ﺎﻛﻧﻮا أو ﺷﺒﺎﻧﺎ‪� ،‬ﻘﺎل ﻋﻴيﻨﺔ ﻻﺑ ِﻦ أﺧﻴِﻪ‪ :‬ﻳﺎ ا�ﻦ أ ِﻰﺧ لﻚ وﺟﻪ ﻋِﻨﺪ‬
‫ْ ْ َ َّ‬ ‫دﺧ َﻞ ﻗﺎل‪ْ ِ :‬‬ ‫َ َ َّ َ‬ ‫َ َ ََ َ َ ُ‬ ‫َ َْ‬ ‫َ ْ َْ ْ‬ ‫َ َ‬
‫� ﻳﺎ ا� َﻦ اﺨﻟﻄﺎب‪،‬‬ ‫ِ� ﻓﺎﺳﺘﺄذِن ِﻰﻟ ﻋﻠﻴﻪ‪ ،‬ﻓﺎﺳﺘﺄذن ﻓﺄذِن ﻪﻟُ ﻋﻤﺮ‪ .‬ﻓﻠﻤﺎ‬ ‫ِ‬ ‫ﻫﺬا اﻷﻣ‬
‫َّ َ َ ْ ُ َ َ َ َ‬ ‫ُ َ‬ ‫َ َْْ ََ‬ ‫َْ ُ‬ ‫َ َ َّ َ ُ ْ َ ْ َ َ‬
‫اﺠﻟ ْﺰل َوﻻ ﺤﺗ� ُﻢ �ِﻴﻨﺎ ﺑﺎﻟﻌﺪل‪� ،‬ﻐ ِﻀ َﺐ �ﻤ ُﺮ‪ ‬ﺣﻰﺘ ﻫ َّﻢ أن ﻳﻮﻗ ِﻊ ﺑ ِ ِﻪ �ﻘﺎل‬ ‫ﻓﻮا� ﻣﺎ �ﻌ ِﻄﻴﻨﺎ‬
‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫َ َ ُ ْ َ َّ‬
‫ۡ ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫� إِن اﷲ ﺗﻌﺎﻰﻟ ﻗﺎل ِﻨﻟبِﻴ ِﻪ‪﴿ :‬خ ِذ ٱل َعف َو َوأ ُم ۡر ب ِٱل ُع ۡر ِف َوأع ِرض‬
‫ِّ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫اﺤﻟﺮ‪ :‬ﻳﺎ أﻣِ� الﻤﺆﻣِﻨِ‬ ‫َﻪﻟُ ْ ُ‬
‫َ َ َ َّ ً‬ ‫ﺟﺎو َزﻫﺎ ُ� َﻤ ُﺮ ﺣ َ‬ ‫ا� ﻣﺎ َ‬ ‫َ َّ‬ ‫َّ َ َ‬
‫ِ� ‪ ﴾١٩٩‬و�ن ﻫﺬا ﻣ َِﻦ اﺠﻟﺎﻫﻠ�‪ ،‬و‬ ‫�ٰهل َ‬ ‫َ ۡ َ‬
‫ِ� ﺗﻼﻫﺎ‪ ،‬و�ن وﻗﺎﻓﺎ‬ ‫ع ِن ٱل ِ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫ْ َ‬
‫ﺎب اﷲ ﺗﻌﺎﻰﻟ‪] .‬رواﯾﺖ ﺑﺨﺎرى[‬ ‫ﻋِﻨﺪ ﻛ ِﺘ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻋﺒﺎس‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻋﯿﯿﻨﻪ ﺑﻦ ﺣﺼﻦ )ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ( آﻣﺪ و ﺑﻪﺧﺎﻧﻪي‬
‫ﺑﺮادرزادهاش‪ ،‬ﺣﺮ ﺑﻦ ﻗﯿﺲ رﻓﺖ‪ .‬ﺣ‪‬ﺮ‪ ،‬ﺟﺰو اﻓﺮادي ﺑﻮد ﮐﻪ ﻋﻤﺮ‪ ‬آنﻫﺎ را ﺑﻪ ﺧﻮد‬
‫ﻧﺰدﯾﮏ ﻣﯽﮐﺮد )ﮔﺮاﻣﯽ ﻣﯽداﺷﺖ(؛ ﻗﺎرﯾﺎن ﻗﺮآن‪ ،‬ﭘﯿﺮ ﺑﻮدﻧﺪ ﯾﺎ ﺟﻮان‪ ،‬ﻫﻤﻮاره در ﻣﺠﻠﺲ‬
‫ﻋﻤﺮ‪ ‬ﺣﻀﻮر داﺷﺘﻨﺪ و ﻃﺮف‪ ‬ﻣﺸﻮرﺗﺶ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻋﯿﯿﻨﻪ ﺑﻦ ﺣﺼﻦ ﺑﻪ ﺑﺮادرزادهاش ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫ﺗﻮ ﻧﺰد اﯾﻦ اﻣﯿﺮ‪ ،‬ﻗﺪر و ﻣﻨﺰﻟﺖ داري؛ از او ﺑﺨﻮاه ﮐﻪ ﻣﺮا ﺑﻪ ﺣﻀﻮر ﺑﭙﺬﯾﺮد‪ .‬ﻋﯿﯿﻨﻪ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ‬
‫ﮐﻪ وارد ﻣﺠﻠﺲ ﻋﻤﺮ‪ ‬ﺷﺪ‪ ،‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻫﺎي! اي ﭘﺴﺮ ﺧﻄﺎب! ﺗﻮ ﭼﯿﺰِ زﯾﺎدي ﺑﻪ ﻣﺎ ﻧﻤﯽدﻫﯽ‬
‫و در ﻣﯿﺎن ﻣﺎ ﺑﻪﻋﺪاﻟﺖ ﺣﮑﻢ ﻧﻤﯽﮐﻨﯽ‪ .‬ﻋﻤﺮ‪ ‬ﺧﺸﻤﮕﯿﻦ ﺷﺪ و ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ او را ﺗﻨﺒﯿﻪ‬
‫ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺣﺮ ﺑﻪ ﻋﻤﺮ ﮔﻔﺖ‪ :‬اي اﻣﯿﺮ ﻣﺆﻣﻨﺎن! اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫�ٰهل َ‬
‫ِ� ‪﴾١٩٩‬‬ ‫﴿ ُخذ ٱ ۡل َع ۡف َو َوأۡ ُم ۡر بٱ ۡل ُع ۡر ِف َوأَ ۡعر ۡض َعن ٱ ۡل َ‬
‫]اﻷﻋﺮاف‪[١٩٩ :‬‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ﻋﻔﻮ و ﮔﺬﺷﺖ )در ﭘﯿﺶ( ﺑﮕﯿﺮ و ﺑﻪ ﮐﺎر ﻧﯿﮏ و ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه ﻓﺮﻣﺎن ﺑﺪه و از ﺟﺎﻫﻼن روي ﺑﮕﺮدان‪.‬‬
‫و اداﻣﻪ داد‪ :‬و اﯾﻦ ﺷﺨﺺ ﻧﯿﺰ از ﺟﺎﻫﻼن اﺳﺖ‪) .‬اﺑﻦﻋﺒﺎس‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ (:‬ﺑﻪﺧﺪا‬
‫ﺳﻮﮔﻨﺪ‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺣﺮ‪ ،‬اﯾﻦ آﯾﻪ را ﺗﻼوت ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﻋﻤﺮ‪ ‬از ﺣﮑﻢ آن ﺗﺠﺎوز ﻧﮑﺮد؛‬
‫ﻋﻤﺮ‪ ‬در ﺑﺮاﺑﺮ ﮐﺘﺎب اﷲ‪ ،‬ﺑﺴﯿﺎر ﻣﻄﯿﻊ ﺑﻮد‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪7286 ،4642 :‬؛ ]اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 51‬در ﻫﻤﯿﻦ ﮐﺘﺎب ذﮐﺮ ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ‪[.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪168‬‬
‫َّ‬ ‫ََ ْ ْ ُ ََ ْ‬ ‫ُْ‬ ‫َ ُ َ‬
‫ﺪب‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻟﻘﺪ ﻛﻨﺖ ﻰﻠﻋ ﻋﻬ ِﺪ رﺳﻮل ا�‪‬‬ ‫ٍ‬ ‫ﺑﻦ ﺟﻨ‬
‫ِ‬ ‫ﺳﻌﻴﺪ ﺳﻤﺮة‬
‫ٍ‬ ‫‪ -٣٦٢‬وﻋﻦ أﻲﺑ‬
‫ً ُ ْ َ ُّ ِّ‬ ‫َّ َ َّ َ ُ َ‬ ‫ْ‬ ‫َ َ‬ ‫ُ ً َ ُْ ُ َ َ ُ ْ ََ ََُْ‬
‫ﻏﻼﻣﺎ‪ ،‬ﻓﻜﻨﺖ أﺣﻔﻆ ﻋﻨﻪ‪� ،‬ﻤﺎ �ﻤﻨﻌ� ﻣِﻦ اﻟﻘﻮ ِل إِﻻ أن ﻫﻬﻨﺎ ِرﺟﺎﻻ ﻫﻢ أﺳﻦ ﻣِ�‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ‪ ،‬ﺳ‪‬ﻤ‪‬ﺮه ﺑﻦ ﺟﻨﺪب‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬در دوران ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬ﭘﺴﺮي‬
‫ﻧﻮﺟﻮان )ﮐﻢﺳﻦ و ﺳﺎل( ﺑﻮدم و ﻓﺮﻣﻮدهﻫﺎي اﯾﺸﺎن را ﺣﻔﻆ ﻣﯽﮐﺮدم؛ ﺗﻨﻬﺎ ﭼﯿﺰي ﮐﻪ‬
‫ﻣﺮا از ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ ﺑﺎز ﻣﯽداﺷﺖ‪ ،‬ﺣﻀﻮرِ ﻣﺮدانِ ﻣﺴﻦﺗﺮ در ﻣﺠﻠﺲ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ِّ َّ َ َّ َ‬ ‫َ ْ َ ٌّ َ ْ ً‬ ‫َ َ ُ ُ‬ ‫َ‬
‫‪ -٣٦٣‬وﻋﻦ أ�ﺲ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل َرﺳﻮل اﷲِ‪» :‬ﻣﺎ أ� َﺮم ﺷﺎب ﺷﻴﺨﺎ ل ِِﺴﻨ ِﻪ إِﻻ �ﻴﺾ اﷲ‬
‫َ َ ْ ُ ْ ُ ُ ْ ِّ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﻪﻟُ ﻣﻦ ﻳ� ِﺮﻣﻪ ﻋِﻨﺪ ِﺳﻨﻪ«‪] .‬ﺗﺮﻣﺬي‪ ،‬رواﯾﺖ ﮐﺮده و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺣﺪﯾﺚ ﻏﺮﯾﺒﯽﺳﺖ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﻧﺲ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮ ﺟﻮاﻧﯽ‪ ،‬ﭘﯿﺮي را ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺳﻦّ و‬
‫ﺳﺎﻟﺶ ﻣﻮرد اﺣﺘﺮام ﻗﺮار دﻫﺪ‪ ،‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺧﻮد ﭘﯿﺮ ﺷﻮد‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﮐﺴﯽ را ﻣﻘﺪ‪‬ر‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ او را ﮔﺮاﻣﯽ ﺑﺪارد«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫در ﻫﻤﻪي اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ‪ ،‬ﺑﻪ ﮔﺮاﻣﯽداﺷﺖ اﻫﻞ ﻓﻀﻞ و ﻋﻠﻢ اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ؛‬
‫ﭼﻨﺎنﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺚ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد‪ ‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﻓﺮاد‪ ‬ﺑﺎﻟﻎ و‬
‫ﻋﺎﻗﻞ‪ ،‬ﭘﺸﺖ‪ ‬ﺳﺮ و ﻧﺰدﯾﮏ‪ ‬ﻣﻦ ﻗﺮار ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ؛ ﺳﭙﺲ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﺳﻦ و داﻧﺶ در‬
‫درﺟﻪي ﺑﻌﺪ ﻫﺴﺘﻨﺪ«‪ .‬و اﯾﻦ را ﺳﻪ ﺑﺎر ﺗﮑﺮار ﮐﺮد و اﻓﺰود‪)» :‬در ﻣﺴﺠﺪ و ﻫﻨﮕﺎم ﻧﻤﺎز‬
‫ﺟﻤﺎﻋﺖ( از ﺑﯽﻧﻈﻤﯽ‪ ،‬ﺳﺮ و ﺻﺪا و ﺑﻪﻫﻢ آﻣﯿﺨﺘﮕﯽ ﺑﺎزارﻫﺎ ﺑﭙﺮﻫﯿﺰﯾﺪ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ‬
‫َ ْ‬ ‫ُ ُ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ اﻓﺮاد ﻣﺴﻦﺗﺮ و داﻧﺎﺗﺮ در ﺻﻒﻫﺎي ﺟﻠﻮ ﻗﺮار ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ‪» .‬أولﻮا اﻷﺣﻼمِ «‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ُ ُ‬ ‫َ‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺎﻟﻎ ﺷﺪهاﻧﺪ و »اﻨﻟُّ�«‪ ،‬ﺟﻤﻊِ »ﻧﻬﯿﻪ« ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻋﻘﻞ و ﺧﺮد اﺳﺖ و »أولﻮا‬
‫َ‬
‫اﻨﻟُّ�« ﯾﻌﻨﯽ ﺧﺮدﻣﻨﺪان‪ .‬ﻟﺬا اﻓﺮاد ﺑﺎﻟﻎ و ﻋﺎﻗﻞ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﻫﻨﮕﺎم ﻧﻤﺎز در ﺻﻒﻫﺎي ﺟﻠﻮ‬
‫ﺑﺎﯾﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺗﻨﻬﺎ اﻓﺮاد‪ ‬ﺑﺎﻟﻎ و ﻋﺎﻗﻞ ﺟﻠﻮ ﺑﺎﯾﺴﺘﻨﺪ ﯾﺎ ﺑﺪﯾﻦ‬
‫ﻣﻌﻨﺎ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﭽﻪﻫﺎ و ﺧﺮدﺳﺎﻻن‪ ،‬ﺣﻖ ﻧﺪارﻧﺪ در ﺻﻒﻫﺎي ﺟﻠﻮ ﻗﺮار ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ‪ .‬ﻟﺬا‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪1332 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.964 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺿﻌﯿﻒ اﺳﺖ؛ ر‪.‬ك‪ :‬ﺿﻌﯿﻒ اﻟﺘﺮﻣﺬي‪ ،‬ش‪348:‬؛ ﺿﻌﯿﻒ اﻟﺠﺎﻣﻊ اﻟﺼﻐﯿﺮ‪ ،‬ش‪5012 :‬؛ از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪./‬‬
‫آﻟﺒﺎﻧﯽ در ﻣﺸﮑﺎة اﻟﻤﺼﺎﺑﯿﺢ‪ ،‬ش‪ ،4671 :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺿﻌﯿﻒ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪169‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﮔﺮاﻣﯽداﺷﺖ ﻋﻠﻤﺎ و ﺳﺮآﻣﺪان دﯾﻨﯽ و ﺑﺮﺗﺮ ﺷﻤﺮدن آﻧﺎن ﺑﺮ دﯾﮕﺮان‬

‫ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﭽﻪﻫﺎﯾﯽ را ﮐﻪ در ﺻﻒ اول ﻣﯽاﯾﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬از ﺻﻒ اول ﺑﻪ ﻋﻘﺐ ﺑﺮاﻧﯿﻢ و اﯾﻦ ﮐﺎر‪،‬‬
‫ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ ﻧﻤﺎزﮔﺰاران را اذﯾﺖ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﻫﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ‪ ،‬ﭘﯿﺶ از ﺳﺎﯾﺮ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻮﻗﻌﯿﺘﯽ دﺳﺖ ﯾﺎﺑﺪ‪ ،‬آن ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ﺑﻪ او ﺗﻌﻠﻖ دارد‪ .‬اﯾﻦﺟﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫ﺗﻔﺎوت اﯾﻦ دو ﻋﺒﺎرت‪ ،‬ﭘﯽ ﻣﯽﺑﺮﯾﻢ‪:‬‬
‫اول‪ :‬اﯾﻦ ﻋﺒﺎرت ﮐﻪ‪ :‬ﺗﻨﻬﺎ اﻓﺮاد ﺑﺎﻟﻎ و ﻋﺎﻗﻞ‪ ،‬ﻧﺰدﯾﮏ اﻣﺎم و ﭘﺸﺖ ﺳﺮِ او ﺑﺎﯾﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫و دوم‪ :‬اﯾﻦ ﻓﺮﻣﻮدهي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﮐﻪ‪» :‬اﻓﺮاد ﺑﺎﻟﻎ و ﻋﺎﻗﻞ‪ ،‬ﭘﺸﺖ ﺳﺮ و ﻧﺰدﯾﮏ ﻣﻦ ﻗﺮار‬
‫ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ«‪.‬‬
‫ﻋﺒﺎرت ﻧﺨﺴﺖ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﭽﻪﻫﺎ و ﺧﺮدﺳﺎﻻن‪ ،‬ﻧﺒﺎﯾﺪ ﻧﺰدﯾﮏ اﻣﺎم و در‬
‫ﺻﻒﻫﺎي ﺟﻠﻮ ﻗﺮار ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ؛ و اﯾﻦ‪ ،‬درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬وﻟﯽ ﻓﺮﻣﻮدهي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺗﺸﻮﯾﻘﯽ‬
‫ﺑﺮاي اﻓﺮاد ﺑﺎﻟﻎ و ﻋﺎﻗﻞ اﺳﺖ ﺗﺎ در ﺻﻒ اول و ﻧﺰدﯾﮏ اﻣﺎم ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺑﺎﯾﺴﺘﻨﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪ :‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﭽﻪﻫﺎ را از ﺻﻒﻫﺎي ﺟﻠﻮ ﺑﻪ ﻋﻘﺐ ﻣﯽراﻧﻨﺪ‪ ،‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ آنﻫﺎ را‬
‫از ﺣﻘﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ آن دﺳﺖ ﯾﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺤﺮوم ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن دﭼﺎر اﺷﺘﺒﺎه ﺑﺰرﮔﯽ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬زﯾﺮا از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪َ » :‬ﻣ ْﻦ َﺳﺒَ َﻖ إﻰﻟ َﻣﺎ ل ْﻢ � َ ْﺴ ِﺒ ْﻖ إﻴﻟْ ِﻪ ُم ْﺴ ِﻠ ٌﻢ � ُﻬ َﻮ‬
‫َ‬
‫ُﻪﻟ«‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬ﭘﯿﺶ از ﺳﺎﯾﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻪ ﭼﯿﺰي دﺳﺖ ﯾﺎﺑﺪ‪ ،‬آن ﭼﯿﺰ ﺑﻪ او ﺗﻌﻠﻖ‬
‫دارد«‪.‬‬
‫از ﺳﻮي دﯾﮕﺮ‪ ،‬اﯾﻦ اﻣﺮ ﺑﺎﻋﺚ ﻣﯽﮔﺮدد ﮐﻪ ﺑﭽﻪﻫﺎ از ﻣﺴﺠﺪ دلزده ﺷﻮﻧﺪ و اﯾﻦ‪،‬‬
‫آنﻫﺎ را از ﻣﺴﺠﺪ ﻓﺮاري ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﻋﻼوه ﺑﺮ اﯾﻦ از ﮐﺴﯽ ﮐﻪ آنﻫﺎ را ﻃﺮد ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪،‬‬
‫آزردهﺧﺎﻃﺮ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو ﺗﺄﮐﯿﺪ ﻣﯽﮐﻨﻢ ﮐﻪ ﻫﯿﭻﮔﺎه ﺑﭽﻪﻫﺎ را از ﺻﻒﻫﺎي ﺟﻠﻮ‬
‫ﻃﺮد ﻧﮑﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﮔﺮ ﺑﭽﻪﻫﺎ را از ﺻﻒﻫﺎي ﺟﻠﻮ ﺑﻪ ﺻﻒﻫﺎي ﻋﻘﺐ ﺑﺮاﻧﯿﻢ‪ ،‬ﻓﺮﺻﺖ‪‬‬
‫ﺑﺎزيﮔﻮﺷﯽ در اﺧﺘﯿﺎرﺷﺎن ﮔﺬاﺷﺘﻪاﯾﻢ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ اﮔﺮ ﻫﻤﻪي ﺑﭽﻪﻫﺎ در ﻋﻘﺐ‪،‬‬
‫ﺻﻒ ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ و ﻣﺴﺘﻘﻠﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﺳﺮ و ﺻﺪا و ﻫﯿﺎﻫﻮي ﺧﻮد‪ ،‬ﺣﻮاس‬
‫ﻧﻤﺎزﮔﺰاران را ﭘ‪‬ﺮت ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ وﻟﯽ اﮔﺮ در ﺻﻒ اول ﯾﺎ در ﻣﯿﺎن ﻧﻤﺎزﮔﺰاران‪ ،‬ﭘﺮاﮐﻨﺪه‬
‫ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬آراﻣﺶ ﻣﺴﺠﺪ‪ ،‬ﺑﯿﺶﺗﺮ ﺣﻔﻆ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺿﻌﯿﻒ اﺳﺖ؛ ر‪.‬ك‪ :‬ﺿﻌﯿﻒ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪.5622 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪170‬‬

‫از اﯾﻦ ﻓﺮﻣﻮدهي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺪﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﭘﯽ ﻣﯽﺑﺮﯾﻢ ﮐﻪ ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻮدن ﺑﻪ اﻣﺎم ﺟﻤﺎﻋﺖ‪،‬‬
‫داراي ﺷﺄن و ﻓﻀﯿﻠﺘﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﯽﺗﻮان ﻧﺎدﯾﺪه ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ ﮐﻪ اﮔﺮ ﺳﻤﺖ‬
‫ﭼﭗ ﺻﻒ‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺳﻤﺖ راﺳﺖ آن‪ ،‬ﺑﻪ اﻣﺎم ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت اﯾﺴﺘﺎدن‬
‫در ﺳﻤﺖ ﭼﭗ‪ ،‬ﺑﺮﺗﺮ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﺑﻪ اﻣﺎم‪ ،‬ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮ ﻣﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺮاي دﺳﺖﯾﺎﺑﯽ ﺑﻪ اﯾﻦ‬
‫ﻓﻀﯿﻠﺖ‪ ،‬اﺑﺘﺪا ﭼﻨﯿﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ اﮔﺮ ﯾﮏ اﻣﺎم و دو ﻣﻘﺘﺪي ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻫﺮ ﺳﻪ در ﯾﮏ ﺻﻒ‬
‫ﻣﯽاﯾﺴﺘﺎدﻧﺪ و اﻣﺎم‪ ،‬وﺳﻂ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ و ﯾﮏ ﻧﻔﺮ‪ ،‬ﺳﻤﺖ راﺳﺘﺶ ﻣﯽاﯾﺴﺘﺎد و‬
‫دﯾﮕﺮي‪ ،‬ﺳﻤﺖ ﭼﭗ‪ .‬ﮔﺮﭼﻪ اﯾﻦ وﺿﻌﯿﺖ اﯾﺴﺘﺎدن در ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺳﻪ ﻧﻔﺮه‪ ،‬ﻣﻨﺴﻮخ ﺷﺪ‪،‬‬
‫اﻣﺎ ﻧﺸﺎنﮔﺮ اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﻤﺖ راﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪﻃﻮر ﻣﻄﻠﻖ ﺑﺮﺗﺮ ﻧﯿﺴﺖ و ﺗﻨﻬﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﺑﺮﺗﺮ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﻓﺎﺻﻠﻪي ﺳﻤﺖ راﺳﺖ از اﻣﺎم‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻓﺎﺻﻠﻪي ﺳﻤﺖ ﭼﭗ ﺑﺎﺷﺪ؛ وﻟﯽ اﮔﺮ ﻓﺎﺻﻠﻪي‬
‫ﺳﻤﺖ ﭼﭗ از اﻣﺎم‪ ،‬ﺑﻪﻃﻮر روﺷﻦ‪ ،‬ﮐﻢﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت‪ ،‬ﺳﻤﺖ ﭼﭗ‪ ،‬ﺑﺮﺗﺮ و‬
‫اﻓﻀﻞ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻣﺎ در ﺣﺪﯾﺚ‪ ‬ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺧﻮابِ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬در ﺧﻮاب دﯾﺪم ﮐﻪ ﻣﺴﻮاك‬
‫ﻣﯽزﻧﻢ‪ .‬دو ﻧﻔﺮ ﻧﺰد ﻣﻦ آﻣﺪﻧﺪ؛ ﯾﮑﯽ‪ ،‬ﺑﺰرگﺗﺮ ﺑﻮد و دﯾﮕﺮي‪ ،‬ﮐﻮﭼﮏﺗﺮ‪ .‬ﻣﺴﻮاك را ﺑﻪ‬
‫ﮐﻮﭼﮏﺗﺮ دادم‪ .‬ﺑﻪ ﻣﻦ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ‪ :‬آن را ﺑﻪ ﺑﺰرگﺗﺮ ﺑﺪه‪ .‬ﭘﺲ آن را ﺑﻪ ﺑﺰرگﺗﺮ دادم«‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﻧﺸﺎنﮔﺮ اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﻫﻨﮕﺎم دادن اﺷﯿﺎء ﺑﻪ اﻓﺮاد‪ ،‬از ﺑﺰرگﺗﺮﻫﺎ ﺷﺮوع‬
‫ﮐﻨﯿﻢ؛ ﻟﺬا ﻫﻨﮕﺎم ﭘﺬﯾﺮاﯾﯽ ﺑﺎ ﻏﺬا‪ ،‬ﭼﺎي و ﻗﻬﻮه‪ ،‬از ﺳﻤﺖ راﺳﺖ ﺷﺮوع ﻧﮑﻨﯿﻢ؛ ﺑﻠﮑﻪ از‬
‫اﻓﺮاد‪ ‬ﻣﺴﻦﺗﺮي ﮐﻪ روﺑﻪروي ﻣﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬آﻏﺎز ﻧﻤﺎﯾﯿﻢ‪ .‬زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ ﻣﺴﻮاك‬
‫را ﺑﻪ ﮐﻮﭼﮏﺗﺮ ﺑﺪﻫﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﻪ او ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ‪ :‬آن را ﺑﻪ ﺑﺰرگﺗﺮ ﺑﺪه‪ .‬ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﭘﯿﺪاﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ‬
‫ﻣﺮد‪ ‬ﮐﻮﭼﮏﺗﺮ در ﺳﻤﺖ ﭼﭗ ﺑﻮد‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺗﺼﻤﯿﻢ ﻧﻤﯽﮔﺮﻓﺖ ﮐﻪ ﻣﺴﻮاك را ﺑﻪ او‬
‫ﺑﺪﻫﺪ؛ ﻟﺬا ﭼﻨﯿﻦ ﺑﻪﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ ﮐﻪ ﻓﺮد‪ ‬ﮐﻮﭼﮏﺗﺮ ﺳﻤﺖ راﺳﺖ ﺑﻮده اﺳﺖ؛ وﻟﯽ ﺑﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ‪» :‬آن را ﺑﻪ ﮐﻮﭼﮏﺗﺮ ﺑﺪه«‪ .‬ﭘﺲ ﻧﺘﯿﺠﻪ اﯾﻦﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﻣﺮدم روﺑﻪروي ﻣﺎ‬
‫ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬از اﻓﺮاد ﻣﺴﻦﺗﺮ ﺷﺮوع ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬ﻧﻪ از ﺳﻤﺖ راﺳﺖ‪ .‬وﻟﯽ اﮔﺮ ﺳﻤﺖ ﭼﭗ و‬
‫راﺳﺖ ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ از ﺳﻤﺖ راﺳﺖ‪ ،‬آﻏﺎز ﻧﻤﺎﯾﯿﻢ‪.‬‬
‫ﺑﺮاي ﺟﻤﻊﺑﻨﺪي اﯾﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﮐﻪ ﭘﺬﯾﺮاﯾﯽ و اﻣﺜﺎل آن را از اﻓﺮاد ﻣﺴﻦﺗﺮ ﺷﺮوع ﮐﻨﯿﻢ‬
‫ﯾﺎ از اﻓﺮادي ﮐﻪ ﺳﻤﺖ راﺳﺖ ﻣﺎ ﻗﺮار دارﻧﺪ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪ :‬اﮔﺮ داﺳﺘﺎن ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺮاي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﺗﻔﺎق اﻓﺘﺎد‪ ،‬از اﻓﺮاد‪ ‬ﺳﻤﺖ راﺳﺖ آﻏﺎز ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻧﻮﺷﯿﺪﻧﯽاي‬
 ‫‪171‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﮔﺮاﻣﯽداﺷﺖ ﻋﻠﻤﺎ و ﺳﺮآﻣﺪان دﯾﻨﯽ و ﺑﺮﺗﺮ ﺷﻤﺮدن آﻧﺎن ﺑﺮ دﯾﮕﺮان‬

‫ﺑﺮاي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬آوردﻧﺪ؛ ﺳﻤﺖ ﭼﭗِ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﻓﺮادي ﻣﺴﻦ ﺑﻮدﻧﺪ و ﺳﻤﺖ راﺳﺖ اﯾﺸﺎن‪،‬‬
‫ُ‬ ‫َََْ ُ َ ْ ُ ْ‬
‫ﭘﺴﺮﺑﭽﻪاي ﻗﺮار داﺷﺖ؛ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﭘﺴﺮﺑﭽﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬أﺗﺄذن ﻲﻟ أن أﻋ ِﻄ َﻲ ﻫﺆﻻءِ؟« ﯾﻌﻨﯽ‪:‬‬
‫»آﯾﺎ اﺟﺎزه ﻣﯽدﻫﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ اﯾﻦﻫﺎ ﺑﺪﻫﻢ؟« ﭘﺴﺮﺑﭽﻪ ﭘﺎﺳﺦ داد‪ :‬ﺧﯿﺮ‪ ،‬ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ اﷲ‬
‫ﻫﯿﭻﮐﺲ را در ﺳﻬﻤﯽ ﮐﻪ از ﺳﻮي ﺷﻤﺎ ﻧﺼﯿﺒﻢ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮ ﺧﻮد ﺗﺮﺟﯿﺢ ﻧﻤﯽدﻫﻢ‪ .‬ﻟﺬا‬
‫وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ‪ ،‬اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﺑﻮد‪ ،‬اﻓﺮاد‪ ‬ﺳﻤﺖ راﺳﺖ را ﻣﻘﺪ‪‬م ﺑﺪارﯾﺪ؛ وﻟﯽ اﮔﺮ ﻫﻤﻪ‪،‬‬
‫روﺑﻪروي ﺷﻤﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬از اﻓﺮاد ﻣﺴﻦﺗﺮ آﻏﺎز ﮐﻨﯿﺪ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺟﻤﻊﺑﻨﺪيِ ﻣﺎ درﺑﺎرهي ﻣﻘﺪم‬
‫داﻧﺴﺘﻦ اﻓﺮاد ﻣﺴﻦﺗﺮ ﯾﺎ اﻓﺮاديﺳﺖ ﮐﻪ در ﺳﻤﺖ راﺳﺖ ﻣﺠﻠﺲ ﻗﺮار دارﻧﺪ‪ .‬ﺣﺎل اﯾﻦ‬
‫ﭘﺮﺳﺶ ﻣﻄﺮح ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﮔﺮ ﻟﯿﻮان آب را ﺑﻪ ﺑﺰرگﺗﺮ ﻣﺠﻠﺲ دادﯾﺪ‪ ،‬ﭘﺲ از او‪ ،‬ﭼﻪ‬
‫ﮐﺴﯽ اوﻟﻮﯾﺖ دارد؟ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺳﻤﺖ راﺳﺖ‪ ‬اﯾﻦ ﻓﺮد و ﺳﻤﺖ ﭼﭗ ﺷﻤﺎﺳﺖ ﯾﺎ ﮐﺴﯽ‬
‫ﮐﻪ ﺳﻤﺖ راﺳﺖ‪ ‬ﺷﻤﺎ ﻗﺮار دارد؟‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪ :‬ﺑﺎﯾﺪ از ﮐﺴﯽ آﻏﺎز ﮐﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﺳﻤﺖ‪ ‬راﺳﺖ ﺷﻤﺎﺳﺖ‪ ،‬ﮔﺮﭼﻪ ﺳﻤﺖ ﭼﭗِ‬
‫آن ﻓﺮد‪ ‬ﻣﺴﻦ ﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا اﮔﺮ ﻣﺎ ﭘﺲ از ﻣﻘﺪم ﻗﺮار دادن ﻓﺮد ﻣﺴﻦ‪ ،‬رﻋﺎﯾﺖ ﺳﻤﺖ راﺳﺖ‬
‫را اﺳﺎس ﻗﺮار دﻫﯿﻢ‪ ،‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺳﻤﺖ راﺳﺖ‪ ‬ﺷﻤﺎﺳﺖ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﮐﺴﯽﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﺳﻤﺖ‪ ‬ﭼﭗِ ﻣﻘﺎﺑﻞِ ﺷﻤﺎﺳﺖ و ﺑﺎﯾﺪ او را در اوﻟﻮﯾﺖ ﻗﺮار دﻫﯿﺪ؛ اﻟﺒﺘﻪ در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺣﺎﺿﺮان ﻣﺠﻠﺲ‪ ،‬در اﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ‪ ،‬ﮐﺴﯽ را ﺑﺮ ﺧﻮد ﺗﺮﺟﯿﺢ ﻧﺪﻫﻨﺪ ﯾﺎ ﺗﻌﺎرﻓﺶ ﻧﮑﻨﻨﺪ و‬
‫ﺑﻪ ﺧﺪﻣﺖﮐﺎر ﯾﺎ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ آب ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬ﻧﮕﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﺑﻪ ﻓﻼﻧﯽ ﺑﺪه‪.‬‬
‫***‬
‫‪ -45‬ﺑﺎب‪ :‬ﻣﻼﻗﺎت اﻫﻞ ﺧﯿﺮ و ﻫﻢﻧﺸﯿﻨﯽ‪ ،‬ﻫﻢﺻﺤﺒﺘﯽ و دوﺳﺘﯽ ﺑﺎ‬
‫آﻧﺎن و درﺧﻮاﺳﺖ دﯾﺪار و دﻋﺎ از آﻧﺎن) ‪ (1‬و زﯾﺎرت‪ ‬ﻣﮑﺎنﻫﺎي داراي‬
‫ﻓﻀﻞ‬

‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ۡ َ َ ُ َ ٰ َ َ ٰ ُ َ ٓ ۡ َ ُ َ َّ ٰٓ ۡ ُ َ َ ۡ َ َ ۡ َ ۡ َ ۡ ۡ ۡ َ ُ‬
‫� ُحق ٗبا ‪﴾٦٠‬‬‫﴿�ذ قال مو� ل ِفتٮه � �برح ح� �بلغ �مع ٱ�حر� ِن أو أم ِ‬
‫]اﻟﻜﻬﻒ‪[٦٠ :‬‬
‫و زﻣﺎﻧﯽ )را ﯾﺎد ﮐﻦ( ﮐﻪ ﻣﻮﺳﯽ ﺑﻪ ﻧﻮﺟﻮان ﻫﻤﺮاﻫﺶ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﺑﻪ راﻫﻢ اداﻣﻪ ﻣﯽدﻫﻢ ﺗﺎ‬
‫ﺑﻪ ﻣﺤﻞ ﺗﻼﻗﯽ دو درﯾﺎ ﺑﺮﺳﻢ؛ اﮔﺮ ﭼﻪ زﻣﺎن زﯾﺎدي راه ﺑﺮوم‪.‬‬
‫ﺗﺎ آنﺟﺎ ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ّ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ ُ ُ َ ٰ َ ۡ َ َّ ُ َ‬
‫َّ ُ ۡ َ ۡ ٗ‬
‫ت ُرشدا ‪] ﴾٦٦‬اﻟﻜﻬﻒ‪[٦٦ :‬‬
‫ُ‬ ‫ك َ ٰٓ‬
‫� أن � َعل َِم ِن مِما علِم‬ ‫﴿قال �ۥ مو� هل �تبِع‬
‫ﻣﻮﺳﯽ ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ‪ :‬آﯾﺎ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻢ از ﺗﻮ ﭘﯿﺮوي ﮐﻨﻢ ﺗﺎ از آﻧﭽﻪ ﺑﻪ ﺗﻮ آﻣﻮﺧﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﭼﯿﺰﻫﺎﯾﯽ ﺑﻪ ﻣﻦ‬
‫آﻣﻮزش دﻫﯽ ﮐﻪ ﻣﺎﯾﻪي رﺷﺪ و ﻫﺪاﯾﺖ ﻣﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ََۡ ٰ َ َۡ ّ ُ ُ َ َ ۡ َُ ََ‬ ‫َ َ ۡ ُ َ َ َّ ُ‬ ‫َّ‬ ‫َ ۡ ۡ َۡ َ َ َ َ‬
‫﴿وٱص ِ� �فسك مع ٱ�ِين يدعون ر�هم ب ِٱلغدوة ِ وٱلع ِ ِ‬
‫� ي ِر�دون وجهه ۖۥ و�‬
‫ۡ‬ ‫�ن َة ٱ ۡ َ‬
‫� َي ٰوة ِ ٱ ُّ�� َياۖ﴾‬ ‫�د ز َ‬ ‫َۡ ُ ََۡ َ َُۡ ۡ ُ ُ‬
‫]اﻟﻜﻬﻒ‪[٢٨ :‬‬ ‫�عد �يناك �نهم ت ِر ِ‬
‫ﺧﻮدت را ﺑﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺷﮑﯿﺒﺎ ﺑﺪار ﮐﻪ ﺻﺒﺢ و ﺷﺎم ﭘﺮوردﮔﺎرﺷﺎن را ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ رﺿﺎي‬
‫او را ﻣﯽﺟﻮﯾﻨﺪ؛ و دﯾﺪﮔﺎﻧﺖ را از آﻧﺎن ﺑﺮﻧﮕﺮدان‪.‬‬

‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﺑﺎب‪ :‬ﻣﻼﻗﺎت اﻫﻞ ﺧﯿﺮ و ﻫﻢﻧﺸﯿﻨﯽ‪ ،‬ﻫﻢﺻﺤﺒﺘﯽ و دوﺳﺘﯽ ﺑﺎ‬
‫آﻧﺎن و ﻃﻠﺐِ دﯾﺪار و دﻋﺎ از آﻧﺎن«‪.‬‬
‫اﻫﻞ ﺧﯿﺮ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻋﻠﻤﺎ‪ ،‬ﻣﺆﻣﻨﺎن و ﻧﯿﮑﻮﮐﺎران ﮐﻪ ﻣﺤﺒﺘﺸﺎن واﺟﺐ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا دوﺳﺘﯽ‬
‫و دﺷﻤﻨﯽ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ اﷲ‪ ،‬اﺳﺘﻮارﺗﺮﯾﻦ رﯾﺴﻤﺎنِ اﯾﻤﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺣﺐ و ﺑﻐﺾ او‬
‫ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ اﷲ‪ ‬ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ وﻻﯾﺖ و دوﺳﺘﯽ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل دﺳﺖ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪ .‬ﻫﻢﻧﺸﯿﻨﯽ ﺑﺎ اﻫﻞ‬

‫)‪ (1‬ﭘﯿﺸﻨﻬﺎد ﻣﯽﺷﻮد ﺧﻮاﻧﻨﺪهي ﮔﺮاﻣﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻮﺿﯿﺤﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﺷﺎرح‪ /‬در ﭘﺎﯾﺎن ﻫﻤﯿﻦ ﺑﺎب‪ ،‬درﺑﺎرهي‬
‫درﺧﻮاﺳﺖ دﻋﺎ از دﯾﮕﺮان داده اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﻮﺟﻪ ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪] .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬
 ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻣﻼﻗﺎت اﻫﻞ ﺧﯿﺮ و ﻫﻢﻧﺸﯿﻨﯽ‪ ،‬ﻫﻢﺻﺤﺒﺘﯽ و دوﺳﺘﯽ ﺑﺎ آﻧﺎن و درﺧﻮاﺳﺖ‪173 ..‬‬

‫ﺧﯿﺮ‪ ،‬ﺧﯿﺮ و ﺑﺮﮐﺖ ﻓﺮاواﻧﯽ دارد؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻫﻢﻧﺸﯿﻦ ﻧﯿﮏ را ﺑﻪ دارﻧﺪهي ﻣﺸﮏ‬
‫)ﻋﻄﺎر( ﺗﺸﺒﯿﻪ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ﺑﻪ ﺗﻮ ﻣﺸﮑﯽ ﻧﺒﺨﺸﺪ ﯾﺎ ﻧﻔﺮوﺷﺪ‪ ،‬ﻻاﻗﻞ ﺑﻮي ﺧﻮﺷﯽ از‬
‫او ﺑﻪ ﺗﻮ ﻣﯽرﺳﺪ‪ .‬ﭼﻪ ﺧﻮب اﺳﺖ ﮐﻪ از اﻫﻞ ﺧﯿﺮ ﺑﺨﻮاﻫﯿﺪ ﺑﻪ دﯾﺪن ﺷﻤﺎ ﺑﯿﺎﯾﻨﺪ؛ زﯾﺮا‬
‫ﻓﻮاﯾﺪ زﯾﺎدي در دﯾﺪار اﻫﻞ ﺧﯿﺮ وﺟﻮد دارد‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﺆﻟﻒ‪ ، /‬داﺳﺘﺎن ﻣﻮﺳﯽ‪ ‬ﺑﺎ ﺧﻀﺮ را ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫ۡ َ َ ُ َ ٰ َ َ ٰ ُ َ ٓ َ ۡ َ ُ َ َّ ٰٓ َ ۡ ُ َ َ ۡ َ َ ۡ َ ۡ َ ۡ َ ۡ َ ۡ َ ُ‬
‫� ُحق ٗبا ‪﴾٦٠‬‬‫﴿�ذ قال مو� ل ِفتٮه � �برح ح� �بلغ �مع ٱ�حر� ِن أو أم ِ‬
‫]اﻟﻜﻬﻒ‪[٦٠ :‬‬
‫و زﻣﺎﻧﯽ )را ﯾﺎد ﮐﻦ( ﮐﻪ ﻣﻮﺳﯽ ﺑﻪ ﻧﻮﺟﻮان ﻫﻤﺮاﻫﺶ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﺑﻪ راﻫﻢ اداﻣﻪ ﻣﯽدﻫﻢ ﺗﺎ‬
‫ﺑﻪ ﻣﺤﻞ ﺗﻼﻗﯽ دو درﯾﺎ ﺑﺮﺳﻢ؛ اﮔﺮ ﭼﻪ زﻣﺎن زﯾﺎدي راه ﺑﺮوم‪.‬‬
‫زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻮﺳﯽ ﺧﺒﺮ داد ﮐﻪ رﺣﻤﺘﯽ از ﺳﻮي ﺧﻮﯾﺶ ﺑﻪ ﯾﮑﯽ از ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ‬
‫ﺑﺨﺸﯿﺪه و داﻧﺸﯽ از ﺳﻮي ﺧﻮد ﺑﻪ او آﻣﻮﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻮﺳﯽ‪ ‬ﺑﻪ ﺟﺴﺘﺠﻮي اﯾﻦ‬
‫ﺑﻨﺪهي ﻧﯿﮏ‪ ‬اﷲ ﭘﺮداﺧﺖ ﺗﺎ ﺑﺎ او ﻣﻼﻗﺎت ﮐﻨﺪ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬اﯾﻦ داﺳﺘﺎن را ﺑﻪﻃﻮر ﻣﻔﺼﻞ‬
‫در ﺳﻮرهي »ﮐﻬﻒ« ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ ﮐﻪ انﺷﺎءاﷲ درﺑﺎرهاش ﺳﺨﻦ ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮔﻔﺖ‪.‬‬
‫***‬
‫َْ ْ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ ََْ َ‬ ‫َ‬
‫رﺳﻮل ا�‪ :‬ا�ﻄﻠِﻖ ﺑِﻨﺎ إِﻰﻟ‬ ‫ِ‬ ‫ِﻌﻤﺮ‪� $‬ﻌﺪ َوﻓﺎة ِ‬ ‫�ﺲ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل أﺑﻮ ﺑ�ﺮ ﻟ‬ ‫ُ َ ‪ -٣٦٤‬وﻋﻦ أ ٍ‬
‫َ َ َ ََ َ‬ ‫ُ ُ َ َ َّ ْ َ َ َ َ َ َ‬ ‫ُ َّ‬ ‫َ‬ ‫َُ ُ َ َ‬ ‫أ ِّم أﻳْ َ‬
‫ورﻫﺎ‪ ،‬ﻓﻠﻤﺎ ا�ﺘﻬﻴﺎ إ ِ ْﻴﻟﻬﺎ‪ ،‬ﺑ�ﺖ‪� ،‬ﻘﺎﻻ لﻬﺎ‪ :‬ﻣﺎ‬ ‫ورﻫﺎ ﻛﻤﺎ ﺎﻛن رﺳﻮل ا�‪ ‬ﻳﺰ‬ ‫ﻤﻦ& ﻧﺰ‬
‫َ َ ُ َ‬ ‫ِّ َ َ ْ‬ ‫ٌ َُ‬ ‫َْ‬ ‫َ َ ْ َ َ َ َّ‬ ‫ُْ‬
‫�ﻲ أن ﻻ أ�ﻮن‬ ‫ﻮل اﷲِ‪‬؟ ﻓﻘﺎﻟﺖ‪ :‬إِ� ﻻ أﺑ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﺳ‬ ‫ِﺮ‬ ‫ل‬ ‫ﺧ�‬ ‫اﷲ‬ ‫ﺪ‬ ‫ِﻨ‬‫ﻋ‬ ‫ﻣﺎ‬ ‫ن‬ ‫ِﻴﻚ أﻣﺎ �ﻌﻠ ِﻤ� أ‬ ‫�ﺒﻜ ِ‬
‫َ َّ َ ْ َ َ ْ َ َ َ‬ ‫َ ْ ْ‬ ‫َ َ ٌ َُ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ َ ُ َ َّ‬
‫ﻲﺣ ﻗ ِﺪ ا�ﻘﻄﻊ ﻣ َِﻦ‬ ‫ﻮل اﷲِ‪ ،‬وﻟ�ﻦ أﺑ�ﻲ أن الﻮ‬ ‫ِ‬ ‫ﺳ‬‫ِﺮ‬ ‫ل‬ ‫�‬ ‫ﺧ‬ ‫ﺗﻌﺎﻰﻟ‬ ‫اﷲ‬ ‫ِﻨﺪ‬ ‫ﻋ‬ ‫ﻣﺎ‬ ‫ن‬ ‫أﻋﻠﻢ أ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ َ‬
‫ِﻴﺎن ﻣﻌﻬﺎ‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬‫الﺴﻤﺎء‪� .‬ﻬﻴﺠﺘﻬﻤﺎ ﻰﻠﻋ اﺒﻟﺎﻜء‪ ،‬ﻓﺠﻌﻼ �ﺒﻜ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﻧﺲ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﺑﻮﺑﮑﺮ‪ ‬ﭘﺲ از وﻓﺎت رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪ ﻋﻤﺮ‪ ‬ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫ﺑﯿﺎ ﺑﺎ ﻫﻢ ﺑﻪ دﯾﺪنِ اماﯾﻤﻦ& ﺑﺮوﯾﻢ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ دﯾﺪﻧﺶ ﻣﯽرﻓﺖ‪ .‬وﻗﺘﯽ‬
‫ﻧﺰدش رﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬ﮔﺮﯾﺴﺖ‪ .‬اﺑﻮﺑﮑﺮ و ﻋﻤﺮ‪ $‬ﺑﻪ او ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﭼﺮا ﮔﺮﯾﻪ ﻣﯽﮐﻨﯽ؟ ﻣﮕﺮ ﻧﻤﯽداﻧﯽ‬
‫ﮐﻪ آنﭼﻪ ﻧﺰد اﷲ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮاي رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻬﺘﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؟ اماﯾﻤﻦ ﭘﺎﺳﺦ داد‪ :‬ﺳﺒﺐ‬
‫ﮔﺮﯾﻪام ﺑﺮ رﺳﻮلاﷲ‪ ،‬ﺑﯽاﻃﻼﻋﯽ از اﯾﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ آنﭼﻪ ﻧﺰد ﺧﺪاﺳﺖ ﺑﺮاي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪2454 :‬؛ ﺑﻪ ﺗﻮﺿﯿﺢ ﻋﻼﻣﻪ آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬درﺑﺎرهي اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬در ﻣﻘﺪﻣﻪي ﮐﺘﺎب‬
‫ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪174‬‬

‫ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻣﻦ از اﯾﻦ ﺟﻬﺖ ﻣﯽﮔﺮﯾﻢ ﮐﻪ ﻧﺰول وﺣﯽ از آﺳﻤﺎن ﻗﻄﻊ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬و‬
‫ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن اماﯾﻤﻦ& اﺑﻮﺑﮑﺮ و ﻋﻤﺮ را ﺑﻪ ﮔﺮﯾﻪ اﻧﺪاﺧﺖ و آن دو ﺑﺎ او ﮔﺮﯾﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ََ‬ ‫َ َ ُ ْ‬ ‫َ َّ َ ُ ً َ َ َ ً َ‬
‫ار أﺧﺎ ﻪﻟُ ﻲﻓ ﻗﺮ� ٍﺔ أﺧ َﺮى‪ ،‬ﻓﺄ ْرﺻﺪ‬ ‫ﻲﺒ‪» :‬أن رﺟﻼ ز‬ ‫‪ -٣٦٥‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪َ ‬ﻋ ِﻦ اﻨﻟَّ ِّ‬
‫ُ ُ َ ً‬ ‫َْ ُ‬ ‫َ َ َ َّ َ َ َ َ ْ‬ ‫َْ َ‬ ‫ُ‬
‫اﷲ ﺗﻌﺎﻰﻟ ﻰﻠﻋ ﻣﺪرﺟﺘِ ِﻪ مﻠﺎﻜ‪ ،‬ﻓﻠﻤﺎ أﻰﺗ ﻋﻠﻴ ِﻪ ﻗﺎل‪ :‬أﻳﻦ ﺗﺮ�ﺪ؟ ﻗﺎل‪ :‬أرِ�ﺪ أﺧﺎ ﻲﻟ ﻲﻓ ﻫ ِﺬه ِ‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫َ ْ ِّ ْ ْ ُ ُ‬ ‫َ ْ َ َ َ ْ ْ ْ َ َ ُّ َ َ َ ْ‬ ‫َْ‬
‫اﻟﻘ ْﺮ�ﺔِ‪ .‬ﻗﺎل‪ :‬ﻫﻞ لﻚ ﻋﻠﻴ ِﻪ ﻣِﻦ ﻧ ِﻌﻤ ٍﺔ ﺗ ُﺮ�ﻬﺎ ﻋﻠﻴﻪ؟ ﻗﺎل‪ :‬ﻻ‪ �� �� ،‬أﺣﺒبﺘﻪ ﻲﻓ اﷲ ﺗﻌﺎﻰﻟ‪،‬‬
‫َ ْ َ َّ َ َ َ ْ ْ َ ُ‬ ‫َ َ َ َّ‬ ‫َ ِّ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻗﺎل‪ :‬ﻓﺈِ� رﺳﻮل اﷲ إ ِ ْﻴﻟﻚ ﺑﺄن اﷲ ﻗﺪ أﺣﺒﻚ ﻛﻤﺎ أﺣﺒبﺘﻪ �ِﻴ ِﻪ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﺮدي ﺑﻪ دﯾﺪنِ ﺑﺮادرش در دﻫﯽ‬
‫دﯾﮕﺮ رﻓﺖ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻓﺮﺷﺘﻪاي را ﺑﺮ ﺳﺮِ راﻫﺶ ﻗﺮار داد؛ وﻗﺘﯽ آن ﻣﺮد ﺑﻪ ﻓﺮﺷﺘﻪ‬
‫رﺳﯿﺪ‪ ،‬ﻓﺮﺷﺘﻪ از او ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬ﮐﺠﺎ ﻣﯽروي؟ ﭘﺎﺳﺦ داد‪ :‬ﻣﯽﺧﻮاﻫﻢ ﺑﻪ دﯾﺪن ﺑﺮادر دﯾﻨﯽام‬
‫در اﯾﻦ روﺳﺘﺎ ﺑﺮوم‪ .‬ﺳﺆال ﮐﺮد‪ :‬آﯾﺎ ﺑﺎ او ﮐﺎري داري ﮐﻪ ﺑﺮاي اﻧﺠﺎم آن‪ ،‬ﻧﺰدش‬
‫ﻣﯽروي؟ ﺟﻮاب داد‪ :‬ﺧﯿﺮ؛ ﻓﻘﻂ او را ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل دوﺳﺖ دارم‪ .‬ﻓﺮﺷﺘﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ‪،‬‬
‫ﻓﺮﺳﺘﺎدهي اﷲ ﺑﻪ ﺳﻮي ﺗﻮ ﻫﺴﺘﻢ ﺗﺎ ﺑﻪ ﺗﻮ ﺧﺒﺮ دﻫﻢ ﮐﻪ اﷲ ﺗﻮ را دوﺳﺖ دارد؛‬
‫ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺗﻮ آن ﺷﺨﺺ را ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ اﷲ دوﺳﺖ داري«‪.‬‬
‫َّ َ َ ُ َ‬ ‫َ ْ َ َ َ ً َ َ َ ً َ‬ ‫َ َ ُ ُ‬
‫‪ -٣٦٦‬وﻋﻨﻪ ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل َرﺳﻮل اﷲِ‪» :‬ﻣﻦ ﺎﻋد مﺮ�ﻀﺎ أ ْو زار أﺧﺎ ﻪﻟُ ﻲﻓ ا�‪ ،‬ﻧﺎداهُ ﻣﻨﺎد‪:‬‬
‫ﻣ�ﻻ«‪] .‬ﺗﺮﻣﺬي‪ ،‬رواﯾﺖ ﮐﺮده و ﮔﻔﺘﻪ‪:‬‬
‫َّ ْ ً‬
‫ﺔ‬ ‫اﺠﻟﻨ‬ ‫مﻤ َﺸﺎك‪َ ،‬و َ�ﺒَ َّﻮ ْأ َت ﻣ َ‬
‫ِﻦ‬
‫َ َ ْ‬
‫ﺎب‬‫وﻃ‬ ‫ﺖ‪،‬‬
‫َْ ْ‬
‫ِﺒ‬
‫ﺑِﺄن ﻃ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺣﺴﻦ اﺳﺖ‪ .‬و در ﺑﻌﻀﯽ ﻧﺴﺨﻪﻫﺎ آﻣﺪه ﮐﻪ‪ :‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﻏﺮﯾﺐ اﺳﺖ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬ﺑﯿﻤﺎري را ﻋﯿﺎدت ﮐﻨﺪ‬
‫ﯾﺎ ﺑﻪ دﯾﺪن ﺑﺮادرِ دﯾﻨﯽاش ﺑﺮود ﮐﻪ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ اﷲ ﺑﺎ او ﻣﺤﺒﺖ دارد‪ ،‬ﯾﮏ ﻣﻨﺎدي او را ﻧﺪا‬
‫ﻣﯽدﻫﺪ‪ :‬ﺧﯿﺮ ﺑﺒﯿﻨﯽ و رﻓﺘﻨﺖ ﻣﺒﺎرك ﺑﺎد‪ ،‬و ﺑﺮاي ﺧﻮد ﺧﺎﻧﻪاي در ﺑﻬﺸﺖ‪ ،‬ﻓﺮاﻫﻢ‬
‫ﮐﺮدي«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2567 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ اﻟﺼﻐﯿﺮ‪ ،‬ش‪6378 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺘﺮﻣﺬي‪ ،‬آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪1633 :‬؛ آﻟﺒﺎﻧﯽ در ﻣﺸﮑﺎة‬
‫اﻟﻤﺼﺎﺑﯿﺢ‪ ،‬ش‪ 5015 :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺣﺴﻦ ﻟﻐﯿﺮه داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻣﻼﻗﺎت اﻫﻞ ﺧﯿﺮ و ﻫﻢﻧﺸﯿﻨﯽ‪ ،‬ﻫﻢﺻﺤﺒﺘﯽ و دوﺳﺘﯽ ﺑﺎ آﻧﺎن و درﺧﻮاﺳﺖ‪175 ..‬‬
‫َّ‬ ‫َُ‬ ‫َّ‬ ‫َّ‬ ‫َّ‬ ‫َ َّ‬ ‫ِّ‬ ‫َ َ‬
‫‪ -٣٦٧‬وﻋﻦ أﻲﺑ مﻮﻰﺳ اﻷﺷﻌﺮِي‪ ‬أن اﻨﻟ ِﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬إِﻧﻤﺎ ﻣﺜﻞ اﺠﻟﻠِيﺲ الﺼﺎﻟ ِﺢِ‬
‫َ َّ َ ْ‬ ‫َّ َ ْ ُ ْ َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ َ‬ ‫ُّ‬ ‫َ‬
‫ِيﺲ الﺴﻮء ﻛﺤﺎم ِِﻞ ال ِﻤﺴﻚ َوﻧﺎﻓ ِﺦِ اﻟﻜِ�‪ ،‬ﻓﺤﺎمِﻞ ال ِﻤﺴﻚ‪ ،‬إِﻣﺎ أن �ﺬِﻳﻚ‪ ،‬و�ِﻣﺎ أن‬ ‫َوﺟﻠ ِ‬
‫َّ َ ْ َ َ َ َّ ْ َ ْ ُ‬ ‫َ ْ َ َ ْ ُ َ َّ َ ْ َ َ ْ ُ ً ِّ ً َ ُ‬
‫الﻜ� إِﻣﺎ أن � ِﺮق ﺛﻴﺎﺑﻚ و�ﻣﺎ أن ﺠﺗِﺪ ﻣِﻨﻪ‬
‫ِ‬ ‫ﺎﻓﺦ‬ ‫ﺠﺗﺪ ﻣِﻨﻪ ر�ﺎ ﻃﻴﺒﺔ‪ .‬وﻧ‬ ‫ﺗبﺘﺎع ﻣِﻨﻪ و�ِﻣﺎ أن ِ‬
‫ً ُْ ًَ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬
‫ر�ﺎ ﻣﻨتِﻨﺔ«‪ ] .‬ﹲ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ اﺷﻌﺮي‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﺜﺎل ﻫﻢﻧﺸﯿﻦِ ﻧﯿﮏ و‬
‫ﻫﻢﻧﺸﯿﻦِ ﺑﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ دارﻧﺪهي ﻣ‪‬ﺸﮏ )ﻋﻄﺎر( و دﻣﻨﺪهي ﮐﻮرهي آﻫﻦﮔﺮ اﺳﺖ؛ دارﻧﺪهي‬
‫ﻣﺸﮏ )ﻋﻄﺎر(‪ ،‬ﯾﺎ از آن ﺑﻪ ﺗﻮ ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ و ﯾﺎ از او ﻣ‪‬ﺸﮏ ﻣﯽﺧَﺮي ﯾﺎ ﺑﻮي ﺧﻮﺷﯽ از او‬
‫ﺑﻪ ﺗﻮ ﻣﯽرﺳﺪ؛ وﻟﯽ دﻣﻨﺪهي ﮐﻮرهي آﻫﻦﮔﺮ‪ ،‬ﯾﺎ ﻟﺒﺎﺳﺖ را ﻣﯽﺳﻮزاﻧﺪ ﯾﺎ ﺑﻮي ﺑﺪي از او‬
‫ﺑﻪ ﺗﻮ ﻣﯽرﺳﺪ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ‪ ،‬درﺑﺎرهي ﻓﻀﯿﻠﺖ ﻣﻼﻗﺎت ﺑﺮادران دﯾﻨﯽ ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ و ﻣﺤﺒﺖ و‬
‫دوﺳﺘﯽ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در ﺣﺪﯾﺚ اول‪ ،‬داﺳﺘﺎن دو ﺗﻦ از ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ ‬ذﮐﺮ ﺷﺪه‬
‫ﮐﻪ ﺑﺎ ﻫﻢ ﺑﻪ ﻣﻼﻗﺎت زﻧﯽ رﻓﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﻣﻼﻗﺎﺗﺶ ﻣﯽرﻓﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺪان ﺳﺒﺐ ﺑﻪ‬
‫دﯾﺪﻧﺶ رﻓﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ دﯾﺪﻧﺶ ﻣﯽرﻓﺖ‪ .‬وﻗﺘﯽ ﻧﺰد آن ﺑﺎﻧﻮ ﻧﺸﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺷﺮوع ﺑﻪ‬
‫ﮔﺮﯾﺴﺘﻦ ﮐﺮد‪ .‬ﺑﻪ او ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﭼﺮا ﻣﯽﮔﺮﯾﯽ؟ آﯾﺎ ﻧﻤﯽداﻧﯽ ﮐﻪ آنﭼﻪ ﻧﺰد ﺧﺪاﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮاي‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪﻣﺮاﺗﺐ از دﻧﯿﺎ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ؟ آن ﺑﺎﻧﻮي ﺑﺰرﮔﻮار‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺑﺪﯾﻦﺧﺎﻃﺮ ﮔﺮﯾﻪ‬
‫ﻧﻤﯽﮐﻨﻢ؛ اﯾﻦ را ﺧﻮب ﻣﯽداﻧﻢ‪ ،‬اﻣﺎ ﺳﺒﺐ ﮔﺮﯾﻪام‪ ،‬ﻗﻄﻊ ﺷﺪن ﻧﺰول وﺣﯽ از آﺳﻤﺎن‬
‫اﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا ﺑﺎ وﻓﺎت ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬ﻧﺰول وﺣﯽ ﻗﻄﻊ ﺷﺪه اﺳﺖ و ﭘﺲ از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬وﺣﯽ‬
‫ﻧﺎزل ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬از اﯾﻦرو اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﭘﯿﺶ از وﻓﺎت ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش‪ ،‬ﺷﺮﯾﻌﺖ را ﮐﺎﻣﻞ ﮔﺮداﻧﯿﺪ؛‬
‫ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ض ُ‬ ‫ۡ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ََۡۡ َ ۡ َ ۡ ُ َ ُ ۡ َ ُ‬
‫� ۡم َو� ۡ� َم ۡم ُ َ‬
‫يت ل� ُم‬ ‫ت عل ۡي� ۡم ن ِع َم ِ� َو َر ِ‬ ‫﴿ٱ�وم أ�ملت ل�م دِين‬
‫ۡ َ‬
‫]اﳌﺎﺋﺪة‪[٣ :‬‬ ‫ٱ ِ� ۡس� ٰ َم د ِٗينا ۚ﴾‬
‫اﻣﺮوز ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ دﯾﻨﺘﺎن را ﮐﺎﻣﻞ ﻧﻤﻮدم و ﻧﻌﻤﺘﻢ را ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﺗﻤﺎم ﻧﻤﻮدم و اﺳﻼم را ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﺑﻪ‬
‫ﻋﻨﻮان دﯾﻦ ﭘﺴﻨﺪﯾﺪم‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(5534 ،2104) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2628 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪176‬‬

‫ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ اﺑﻮﺑﮑﺮ و ﻋﻤﺮ ﻧﯿﺰ ﺑﺎ اﯾﻦ ﺑﺎﻧﻮ ﮔﺮﯾﺴﺘﻨﺪ؛ زﯾﺮا او‪ ،‬ﻣﺴﺄﻟﻪاي را ﺑﻪ آﻧﺎن‬
‫ﯾﺎدآوري ﮐﺮد ﮐﻪ آن را از ﯾﺎد ﺑﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺳﺎﯾﺮ اﺣﺎدﯾﺚ ﻣﺰﺑﻮر ﻧﯿﺰ ﻧﺸﺎنﮔﺮ ﻓﻀﯿﻠﺖ ﻣﻼﻗﺎت ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ‬
‫اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﻪ ﻋﯿﺎدت ﺑﯿﻤﺎر ﯾﺎ دﯾﺪنِ ﺑﺮاد ِر دﯾﻨﯽاش ﺑﺮود‪ ،‬ﻣﺴﺘﺤﻖ اﺟﺮ و ﺛﻮاب ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺑﻪ او ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ :‬ﺧﯿﺮ ﺑﺒﯿﻨﯽ و رﻓﺘﻨﺖ ﻣﺒﺎرك ﺑﺎد‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺗﻨﻬﺎ‬
‫ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ اﷲ‪ ‬و ﺑﺪون ﻏﺮض ﯾﺎ ﻫﺪﻓﯽ دﻧﯿﻮي‪ ،‬ﺑﻪ دﯾﺪن ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ ﻣﯽرود‪ ،‬ﺑﻪ او‬
‫ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ :‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﺗﻮ را دوﺳﺖ دارد؛ ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ ﺗﻮ‪ ،‬ﺑﻨﺪهاش را ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ او‬
‫دوﺳﺖ داري‪.‬‬
‫دﯾﺪارِ دوﺳﺘﺎن و ﺑﺮادران دﯾﻨﯽ‪ ،‬ﻓﻮاﯾﺪ زﯾﺎدي دارد؛ از ﺟﻤﻠﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﭘﺎداش ﺑﺰرگ؛‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮ اﻟﻔﺖ و ﻣﺤﺒﺖ دلﻫﺎ ﻣﯽاﻓﺰاﯾﺪ و ﻣﺮدم را د‪‬و‪‬رِ ﻫﻢ ﺟﻤﻊ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﯾﺎدآوري و‬
‫ﺗﺬﮐﺮي ﺑﺮاي ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﺮده و ﭘﻨﺪ و درﺳﯽ ﺑﺮاي اﻓﺮاد‪ ‬ﻏﺎﻓﻞ و ﺑﯽﺗﻮﺟﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪﻫﺮ ﺣﺎل ﻓﻮاﯾﺪ زﯾﺎدي در دﯾﺪار ﺑﺎ دوﺳﺘﺎن و ﺑﺮادران دﯾﻨﯽ ﻧﻬﻔﺘﻪ اﺳﺖ و‬
‫اﻓﺮادي ﮐﻪ ﺗﺠﺮﺑﻪ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﻓﻮاﯾﺪ را ﺑﻪﺧﻮﺑﯽ ﻣﯽﺷﻨﺎﺳﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻋﯿﺎدت ﺑﯿﻤﺎر ﻧﯿﺰ ﻓﻮاﯾﺪ ﻓﺮاواﻧﯽ دارد؛ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﭘﺮداﺧﺘﯿﻢ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از‬
‫ﺣﻘﻮق ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺮ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﺑﯿﻤﺎر ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﯿﺎدﺗﺶ ﺑﺮوﻧﺪ و‬
‫ﺑﺎ روﺷﯽ ﻧﯿﮏ و ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه‪ ،‬او را ﺑﻪ ﺗﻮﺑﻪ‪ ،‬وﺻﯿﺖ ﮐﺮدن و دﯾﮕﺮ ﮐﺎرﻫﺎي ﻣﻔﯿﺪ ﺳﻔﺎرش‬
‫ﮐﻨﻨﺪ و اﷲ‪ ‬را ﺑﻪ او ﯾﺎدآوري ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻤﻪي اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ و اﻣﺜﺎل آن‪ ،‬ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎ ﮐﺎرﻫﺎﯾﯽ ﭼﻮن‬
‫ﻣﻼﻗﺎت ﺑﺮادران دﯾﻨﯽاش ﯾﺎ ﻧﺸﺴﺖ و ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ ﺑﺎ آﻧﺎن و ﻋﯿﺎدت ﺑﯿﻤﺎران‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻢﮐﯿﺸﺎن‬
‫ﺧﻮد اﻇﻬﺎر ﻣﺤﺒﺖ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫***‬
‫َ َ َ َ َ‬ ‫ُْ َ ُ َ َُ َ‬
‫ﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪�» :‬ﻨﻜﺢ الﻤ ْﺮأة ﻷ ْر�ﻊ‪ :‬ﻤﻟِﺎل ِﻬﺎ‪ ،‬و ِ‬
‫ﺤﻟﺴﺒِﻬﺎ‪،‬‬ ‫‪ -٣٦٨‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪َ ‬ﻋ ِﻦ اﻨﻟَّ ِّ‬
‫ِّ َ َ ْ َ َ‬ ‫َ َ ْ َْ َ‬ ‫َ ََ َ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬
‫ﻳﻦ ﺗ ِﺮ�ﺖ ﻳﺪاك«‪ ] .‬ﹲ‬ ‫ِ‬ ‫اﺪﻟ‬ ‫ات‬
‫ِ‬ ‫ﺬ‬ ‫وﺪﻟِﻳﻨِﻬﺎ‪ ،‬ﻓﺎﻇﻔﺮ ﺑ ِ‬ ‫و ِ‬
‫ﺠﻟﻤﺎل ِﻬﺎ‪ِ ،‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪5090 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1466 :‬‬

 ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻣﻼﻗﺎت اﻫﻞ ﺧﯿﺮ و ﻫﻢﻧﺸﯿﻨﯽ‪ ،‬ﻫﻢﺻﺤﺒﺘﯽ و دوﺳﺘﯽ ﺑﺎ آﻧﺎن و درﺧﻮاﺳﺖ‪177 ..‬‬

‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬در ازدواج ﺑﺎ زن‪ ،‬ﭼﻬﺎر ﻫﺪف‬
‫وﺟﻮد دارد؛ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﻣﺎﻟﺶ‪ ،‬ﻧﺴ‪‬ﺐ و اﺻﺎﻟﺖ ﺧﺎﻧﻮادﮔﯽاش‪ ،‬زﯾﺒﺎﯾﯽاش‪ ،‬و دﯾﻨﺪارياش‪.‬‬
‫زنِ دﯾﻨﺪار اﻧﺘﺨﺎب ﮐﻦ ﺗﺎ ﺧﯿﺮ ﺑﺒﯿﻨﯽ«‪.‬‬
‫َ َُْ َ َ ْ‬ ‫ﻲﺒ‪ِ ‬ﺠﻟ ْ‬
‫ﻋﺒﺎس رﻲﺿ اﷲ ﻋﻨﻬﻤﺎ ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل اﻨﻟَّ ُّ‬ ‫ْ‬
‫ﺮﺒ�ﻞ‪» :‬ﻣﺎ ﻳﻤﻨﻌﻚ أن‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ٍ‬ ‫‪ -٣٦٩‬وﻋﻦ اﺑﻦ‬
‫َ َ َ َ َ َّ ُ َّ َ ۡ َ ّ َ َ ُ َ َ ۡ َ َ‬ ‫َ ُ َ َ َ ْ َ َ َّ َ ُ َ َ َ َ َ‬
‫� �يۡدِينَا َو َما‬ ‫�ﻟﺖ‪﴿ :‬وما نت�ل إِ� بِأم ِر ر�ِك ۖ �ۥ ما �‬ ‫ﺗﺰورﻧﺎ أ�ﺮﺜ مِﻤﺎ ﺗﺰورﻧﺎ؟« �‬
‫َ َۡ َ ََ َۡ َ َ َ‬
‫) ‪(1‬‬
‫� � ٰل ِك﴾ ]رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[‬ ‫خلفنا وما �‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻋﺒﺎس‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﺟﺒﺮﺋﯿﻞ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﭼﺮا ﺑﯿﺶ از اﯾﻦ‬
‫ﺑﻪ دﯾﺪنِ ﻣﺎ ﻧﻤﯽآﯾﯽ؟« آنﮔﺎه اﯾﻦ آﯾﻪ ﻧﺎزل ﺷﺪ‪:‬‬
‫َ َ َ َ َ َّ ُ َّ َ ۡ َ ّ َ َ ُ َ ۡ َ َ ۡ َ َ َ َ َ َ ۡ َ َ َ‬
‫ۡ‬
‫�ۥ ما َ�� �يدِينا َوما خلفنا َوما َ�� � ٰل ِك﴾]ﻣﺮﻳﻢ‪[٦٤ :‬‬ ‫﴿وما نت�ل إِ� بِأم ِر ر�ِك ۖ‬
‫ﻣﺎ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن ﭘﺮوردﮔﺎرت ﻓﺮود ﻣﯽآﯾﯿﻢ‪ .‬ﭘﺮوردﮔﺎر‪ ،‬آﯾﻨﺪه‪ ،‬ﮔﺬﺷﺘﻪ و ﺣﺎلِ ﻣﺎ را ﻣﯽداﻧﺪ‪.‬‬
‫َْ ُ ْ‬ ‫ْ َّ ُ ْ ً‬ ‫ُ َ‬ ‫ﺳﻌﻴﺪ اﺨﻟُ ْﺪ ِر ِّي‪َ ‬ﻋ ِﻦ اﻨﻟَّ ِّ‬ ‫ْ‬
‫ﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﻻ ﺗﺼﺎﺣﺐ إِﻻ مﺆﻣِﻨﺎ‪ ،‬وﻻ ﻳﺄ�ﻞ‬ ‫ٍ‬ ‫‪ -٣٧٠‬وﻋﻦ أﻲﺑ‬
‫َ َ َ َّ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﻲﻘ«‪] .‬اﺑﻮداود‪ ،‬و ﺗﺮﻣﺬي ﺑﺎ ا‪‬ﺳﻨﺎدي ﮐﻪ اﯾﺮادي ﻧﺪارد‪ ،‬رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪[.‬‬ ‫ﻚ إِﻻ ﺗَ ِ ٌّ‬‫ﻃﻌﺎم‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﺧﺪري‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺟﺰ ﺑﺎ ﻣﺆﻣﻦ‪ ،‬دوﺳﺘﯽ و‬
‫ﻫﻢﻧﺸﯿﻨﯽ ﻣﮑﻦ و ﻏﺬاﯾﺖ را ﺟﺰ ﭘﺮﻫﯿﺰﮔﺎر ﻧﺨﻮر‪‬د«‪.‬‬
‫ﻰﻠﻋ دِﻳﻦ َﺧﻠِﻴﻠِﻪ‪ ،‬ﻓَﻠْ َﻴ ْﻨ ُﻈ ْﺮ َأ َﺣ ُﺪ ْ‬
‫َّ ُ ُ َ َ‬ ‫َّ‬ ‫‪ -٣٧١‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪َ ‬أ َّن اﻨﻟَّ‬
‫�ﻢ‬ ‫ِ‬ ‫ﻞ‬ ‫ﺟ‬ ‫الﺮ‬ ‫»‬ ‫ﻗﺎل‪:‬‬ ‫‪‬‬‫ﻲﺒ‬
‫َ ْ َُ ُ‬
‫ﻣﻦ �ﺎل ِﻞ«‪] .‬اﺑﻮداود و ﺗﺮﻣﺬي ﺑﺎ اﺳﻨﺎد ﺻﺤﯿﺢ رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ و ﺗﺮﻣﺬي‪ ،‬ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫) ‪(3‬‬
‫ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺣﺴﻦ اﺳﺖ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﺴﯽ‪ ،‬ﺑﺮ دﯾﻦ و آﯾﯿﻦ دوﺳﺖ‬
‫ﺧﻮﯾﺶ اﺳﺖ؛ ﭘﺲ ﻫﺮ ﯾﮏ از ﺷﻤﺎ ﺑﻨﮕﺮد ﮐﻪ ﺑﺎ ﭼﻪ ﮐﺴﯽ دوﺳﺘﯽ و ﻫﻢﻧﺸﯿﻨﯽ دارد«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.4731:‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪7341 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ اﺑﯽداود‪ ،‬آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪4045 :‬؛ آﻟﺒﺎﻧﯽ در ﻣﺸﮑﺎة اﻟﻤﺼﺎﺑﯿﺢ‪،‬‬
‫ش‪ 5018 :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺣﺴﻦ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪3545 :‬؛ اﻟﺴﻠﺴﻠﺔ اﻟﺼﺤﻴﺤﺔ‪ ،‬ش‪927 :‬؛ آﻟﺒﺎﻧﯽ در ﻣﺸﮑﺎة اﻟﻤﺼﺎﺑﯿﺢ‪ ،‬ش‪5019 :‬‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺣﺴﻦ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪178‬‬
‫َ ََ َ ْ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫‪ -٣٧٢‬وﻋﻦ أﻲﺑ مﻮﻰﺳ اﻷ ْﺷ َﻌ ِﺮ ِّي‪ ‬أ َّن اﻨﻟَّ َّ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬الﻤ ْﺮ ُء ﻣﻊ ﻣﻦ أﺣ َّﺐ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬ ‫ِ‬
‫َّ‬ ‫َُْْ َ َ َ ْ َ َ‬ ‫ْ‬ ‫َّ ُ ُ ُ ُّ َ ْ َ َ َ َّ َ ْ َ ْ‬ ‫َ‬
‫ِﻴﻞ ل َِّﻠﻨ ِّ‬
‫ﻲﺒ‪ :‬الﺮﺟﻞ �ِﺐ اﻟﻘﻮم ولﻤﺎ ﻳﻠﺤﻖ ﺑ ِ ِﻬﻢ؟ ﻗﺎل‪» :‬الﻤﺮء ﻣﻊ ﻣﻦ أﺣﺐ«‪.‬‬ ‫و� رواﻳﺔ ﻗﺎل‪� :‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ اﺷﻌﺮي‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮ ﺷﺨﺼﯽ‪ ،‬ﺑﺎ ﮐﺴﯽ‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﮐﻪ او را دوﺳﺖ دارد«‪.‬‬
‫و در رواﯾﺘﯽ دﯾﮕﺮ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺳﺆال ﺷﺪ‪ :‬ﺷﺨﺼﯽ‪ ،‬ﮔﺮوﻫﯽ را دوﺳﺖ‬
‫دارد‪ ،‬وﻟﯽ در ﻋﻤﻞ ﺑﻪ آﻧﺎن ﻧﻤﯽرﺳﺪ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺷﺨﺺ ﺑﺎ ﮐﺴﯽ ﺑﺎ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﮐﻪ او را‬
‫دوﺳﺖ دارد«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ ،/‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﻧﻘﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬در ازدواج ﺑﺎ زن‪ ،‬ﭼﻬﺎر ﻫﺪف وﺟﻮد دارد؛ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﻣﺎﻟﺶ‪ ،‬ﻧﺴ‪‬ﺐ و‬
‫اﺻﺎﻟﺖ ﺧﺎﻧﻮادﮔﯽاش‪ ،‬زﯾﺒﺎﯾﯽاش‪ ،‬و دﯾﻨﺪارياش‪ .‬زنِ دﯾﻨﺪار اﻧﺘﺨﺎب ﮐﻦ ﺗﺎ ﺧﯿﺮ ﺑﺒﯿﻨﯽ«‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ازدواج ﺑﺎ ﻫﺮ زﻧﯽ در ﭼﻬﺎر ﻫﺪف‪ ،‬ﻣﻨﺤﺼﺮ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻣﺎل‪ :‬ﻣﺮد ﺑﺎ اﯾﻦ ﻫﺪف ازدواج ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺎل و ﺛﺮوت آن زن دﺳﺖ ﯾﺎﺑﺪ‪ .‬ﻧﺴﺐ‬
‫و اﺻﺎﻟﺖ ﺧﺎﻧﻮادﮔﯽ‪ :‬و اﯾﻦ‪ ،‬زﻣﺎﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ زن‪ ،‬از ﻃﺎﯾﻔﻪي اﺻﯿﻠﯽﺳﺖ و ﻫﺪف ﻣﺮد از‬
‫ازدواج ﺑﺎ ﭼﻨﯿﻦ زﻧﯽ‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ ﺟﺎﯾﮕﺎه و ﻣﻨﺰﻟﺘﯽ ﭘﯿﺪا ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺟﻤﺎل و زﯾﺒﺎﯾﯽ‪ :‬ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﮔﺎه‪ ،‬ﻟﺬتﺟﻮﯾﯽ‪ ،‬ﻫﺪف‪ ‬ازدواج ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬و دﯾﻦ‪ :‬ﮔﺎه ﻫﺪف از ازدواج‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫زن‪ ،‬دﯾﻦ و اﯾﻤﺎن ﺷﻮﻫﺮش را ﺗﻘﻮﯾﺖ ﮐﻨﺪ و ﺣﺎﻓﻆ ﻣﺎل و آﺑﺮوي او ﺑﺎﺷﺪ و ﻓﺮزﻧﺪان‬
‫ﺎﻇ َﻔ ْﺮ ﺑ َﺬات ِّ‬
‫اﺪﻟﻳﻦ ﺗَﺮ�َ ْ‬
‫ﺖ ﻳَ َﺪاك«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪:‬‬
‫َ ْ‬
‫ﺧﻮﺑﯽ ﺑﺮاﯾﺶ ﺗﺮﺑﯿﺖ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻓ‬
‫ِ ِ‬ ‫ِ ِ‬
‫»ﺗَﺮ َ� ْ‬
‫ﺖ ﻳَ َﺪاك«‪ ،‬اﺻﻄﻼﺣﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﺮبﻫﺎ ﺑﺮاي‬ ‫»زنِ دﯾﻨﺪار اﻧﺘﺨﺎب ﮐﻦ ﺗﺎ ﺧﯿﺮ ﺑﺒﯿﻨﯽ«‪ِ .‬‬
‫ﺗﺸﻮﯾﻖ و ﺗﺮﻏﯿﺐ ﺑﻪﮐﺎر ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ ازدواج ﺑﺎ زن دﯾﻦدار‪،‬‬
‫ﺗﺸﻮﯾﻖ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﻧﻘﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ‬
‫ﺟﺒﺮﺋﯿﻞ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﭼﺮا ﺑﯿﺶ از ﺑﻪ دﯾﺪنِ ﻣﺎ ﻧﻤﯽآﯾﯽ؟« ﻟﺬا اﯾﻦ آﯾﻪ ﻧﺎزل ﺷﺪ‪:‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪6170 :‬؛ ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2641 :‬‬

 ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻣﻼﻗﺎت اﻫﻞ ﺧﯿﺮ و ﻫﻢﻧﺸﯿﻨﯽ‪ ،‬ﻫﻢﺻﺤﺒﺘﯽ و دوﺳﺘﯽ ﺑﺎ آﻧﺎن و درﺧﻮاﺳﺖ‪179 ..‬‬
‫َ َ‬ ‫َ َ َ َ َ َّ ُ َّ َ ۡ َ ّ َ َ ُ َ َ ۡ َ َ ۡ َ َ َ َ ۡ َ َ َ َ َ ۡ َ َ َ‬
‫� � ٰل ِكۚ َو َما �ن‬ ‫﴿وما نت�ل إِ� بِأم ِر ر�ِك ۖ �ۥ ما �� �يدِينا وما خلفنا وما �‬
‫َ ُّ َ َ ٗ‬
‫]ﻣﺮﻳﻢ‪[٦٤ :‬‬ ‫س ّيا ‪﴾٦٤‬‬
‫ر�ك � ِ‬
‫ﻣﺎ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن ﭘﺮوردﮔﺎرت ﻓﺮود ﻣﯽآﯾﯿﻢ‪ .‬ﭘﺮوردﮔﺎر‪ ،‬آﯾﻨﺪه‪ ،‬ﮔﺬﺷﺘﻪ و ﺣﺎلِ ﻣﺎ را ﻣﯽداﻧﺪ‪ .‬و‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎرت ﻓﺮاﻣﻮشﮐﺎر ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ دﻋﻮت ﮐﺮدن اﻫﻞ ﺧﯿﺮ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪي ﺧﻮد‪،‬‬
‫ﮐﺎرِ ﻧﯿﮏ و ﭘﺴﻨﺪﯾﺪهايﺳﺖ؛ ﻟﺬا ﭼﻪ ﺧﻮب اﺳﺖ ﺑﻨﺪﮔﺎن ﻧﯿﮏ و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪي اﷲ را ﺑﻪ‬
‫ﺧﺎﻧﻪي ﺧﻮد دﻋﻮت ﮐﻨﯿﻢ ﺗﺎ از ﻫﻢﺻﺤﺒﺘﯽ و ﻫﻢﻧﺸﯿﻨﯽ ﺑﺎ آﻧﺎن‪ ،‬ﻧﻔﻊ ﺑﺒﺮﯾﻢ‪.‬‬
‫و از ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬درﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ ﮐﻪ ﻫﻤﺴﺮ ﻧﯿﮑﻮﮐﺎر و دﯾﻦدار‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﻮﻫﺮش در‬
‫زﻣﯿﻨﻪي اﻃﺎﻋﺖ و ﺑﻨﺪﮔﯽ اﷲ‪ ‬ﮐﻤﮏ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺶﺗﺮ اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﺑﯿﺎن ﺷﺪ ﮐﻪ ﻫﻢﻧﺸﯿﻦ ﻧﯿﮏ ﻣﺎﻧﻨ ‪‬ﺪ دارﻧﺪهي ﻣﺸﮏ )ﻋﻄﺎر( اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫اﮔﺮ ﺑﻪ ﺗﻮ ﻣﺸﮑﯽ ﻧﺒﺨﺸﺪ ﯾﺎ ﻧﻔﺮوﺷﺪ‪ ،‬ﻻاﻗﻞ ﺑﻮي ﺧﻮﺷﯽ از او ﺑﻪ ﺗﻮ ﻣﯽرﺳﺪ‪ .‬ﻣﺆﻟﻒ‪/‬‬
‫ﻧﯿﺰ اﺣﺎدﯾﺜﯽ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻀﻤﻮن ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ از ﺟﻤﻠﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ﻫﺮﮐﺴﯽ‪ ،‬ﺑﺮ دﯾﻦ و آﯾﯿﻦ دوﺳﺖ ﺧﻮﯾﺶ اﺳﺖ؛ ﭘﺲ ﻫﺮ ﯾﮏ از ﺷﻤﺎ ﺑﻨﮕﺮد ﮐﻪ ﺑﺎ ﭼﻪ‬
‫ﮐﺴﯽ دوﺳﺘﯽ و ﻫﻢﻧﺸﯿﻨﯽ دارد«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﯿﺰان ارﺗﺒﺎﻃﺶ ﺑﺎ دوﺳﺘﺎن ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬از‬
‫آﻧﺎن اﺛﺮ ﻣﯽﭘﺬﯾﺮد و ﺑﻪ ﺧﻠﻖ و ﺧﻮ‪ ،‬و دﯾﻦ و آﯾﯿﻦ آﻧﺎن درﻣﯽآﯾﺪ؛ اﮔﺮ ﺑﺎ اﻫﻞ ﺧﯿﺮ رﻓﺎﻗﺖ‬
‫ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﺟﺰو ﻧﯿﮑﻮﮐﺎران ﻣﯽﺷﻮد و اﮔﺮ ﺑﺎ دوﺳﺘﺎن ﺑﺪ ﻫﻢﻧﺸﯿﻨﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬در ﺟﺮﮔﻪي ﺑﺪﮐﺎران‬
‫ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬از اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ و اﻣﺜﺎل آن‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﻧﺘﯿﺠﻪﮔﯿﺮي ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺎﯾﺪ‬
‫دوﺳﺘﺎن ﺧﻮﺑﯽ ﺑﺮاي ﺧﻮد اﻧﺘﺨﺎب ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎ آﻧﺎن ﻧﺸﺴﺖ و ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و از‬
‫دوﺳﺘﺎن ﻧﯿﮏ ﺧﻮد ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪاش دﻋﻮت ﻧﻤﺎﯾﺪ ﺗﺎ از ﺧﯿﺮ و ﺑﺮﮐﺖ اﯾﻦ دوﺳﺘﯽ‪ ،‬ﺑﻬﺮه ﺑﺒﺮد‪.‬‬
‫***‬
‫َ َ َّ َ َ َ ُ ُ‬ ‫َ ُ‬ ‫ًّ‬ ‫َ َّ َ‬ ‫َ‬
‫ﻮل اﷲِ‪ :‬ﻣﻰﺘ الﺴﺎﻋﺔ؟ ﻗﺎل َرﺳﻮل اﷲِ‪:‬‬ ‫ِ‬ ‫ﺳ‬ ‫ِﺮ‬ ‫ل‬ ‫ﻗﺎل‬ ‫ﺎ‬‫ـﻴ‬ ‫ِ‬ ‫ﻋﺮاﺑ‬‫أ‬ ‫ن‬ ‫أ‬ ‫‪‬‬‫�ﺲ‬
‫ٍ‬ ‫أ‬ ‫‪ -٣٧٣‬وﻋﻦ‬
‫َْ َ َ َ َ ْ َ ْ َْ َ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ ْ َ ْ َ ََ‬
‫ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ؛ اﯾﻦ‪،‬‬
‫ورﺳﻮﻪﻟِ ﻗﺎل‪» :‬أﻧﺖ ﻣﻊ ﻣﻦ أﺣﺒﺒﺖ«‪ ] .‬ﹲ‬ ‫ِ‬ ‫»ﻣﺎ أﻋﺪدت لﻬﺎ؟« ﻗﺎل‪ :‬ﺣﺐ اﷲ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻟﻔﻆ ﻣﺴﻠﻢ اﺳﺖ‪[.‬‬
‫ُّ‬ ‫ُ‬ ‫ِّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َ ْ ُ َ ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫رواﻳﺔ ﻬﻟﻤﺎ‪ :‬ﻣﺎ أﻋﺪدت لﻬﺎ ﻣِﻦ ﻛﺜِ�ِ ﺻﻮمٍ ‪َ ،‬وﻻ ﺻﻼ ٍة ‪َ ،‬وﻻ ﺻﺪﻗ ٍﺔ‪َ ،‬وﻟﻜِ� أﺣِﺐ‬
‫ٍ‬ ‫و�‬
‫ََ ُ َ‬
‫اﷲ ورﺳﻮﻪﻟ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬در ﭼﻨﺪﯾﻦ ﻣﻮرد‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ‪3688 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2639 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪180‬‬

‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﻧﺲ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺻﺤﺮاﻧﺸﯿﻨﯽ از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬ﻗﯿﺎﻣﺖ‪ ،‬ﭼﻪ زﻣﺎﻧﯽ‬

‫ﻓﺮاﻣﯽرﺳﺪ؟ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﭼﻪ ﭼﯿﺰي ﺑﺮاي ﻗﯿﺎﻣﺖ آﻣﺎده ﮐﺮدهاي؟« ﭘﺎﺳﺦ داد‪:‬‬
‫ﻣﺤﺒﺖ اﷲ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش را‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺗﻮ ﺑﺎ ﮐﺴﯽ ﺧﻮاﻫﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ دوﺳﺖ داري«‪.‬‬
‫و در رواﯾﺘﯽ دﯾﮕﺮ از ﺑﺨﺎري و ﻣﺴﻠﻢ آﻣﺪه اﺳﺖ‪) :‬ﺻﺤﺮاﻧﺸﯿﻦ ﭘﺎﺳﺦ داد‪ (:‬ﻣﻦ‪،‬‬
‫روزه‪ ،‬ﻧﻤﺎز و ﺻﺪﻗﻪي ﻓﺮاواﻧﯽ ﺑﺮاي آﺧﺮت ﺧﻮد آﻣﺎده ﻧﮑﺮدهام؛ اﻣﺎ اﷲ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش را‬
‫دوﺳﺖ دارم‪.‬‬
‫ََْ َُ ُ‬ ‫َّ‬ ‫َ ٌُ‬
‫رﺳﻮل ا�‪ ‬ﻓﻘﺎل‪ :‬ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲ ﻛﻴﻒ �ﻘﻮل‬ ‫ِ‬ ‫ﺟﺎء َرﺟﻞ إِﻰﻟ‬ ‫اﺑﻦ مﺴﻌﻮ ٍد‪ ‬ﻗﺎل‪:‬‬‫‪ -٣٧٤‬وﻋﻦ ِ‬
‫َّ‬ ‫َُْْ َ َ َ ْ َ َ‬ ‫َ َ َُ ُ‬ ‫َ ُ َ َّ َ ْ ً َ َ ْ ْ َ ْ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬
‫ﻲﻓ رﺟ ٍﻞ أﺣﺐ ﻗﻮﻣﺎ ولﻢ ﻳﻠﺤﻖ ﺑ ِ ِﻬﻢ؟ ﻓﻘﺎل رﺳﻮل اﷲِ‪» :‬الﻤﺮء ﻣﻊ ﻣﻦ أﺣﺐ«‪ ] .‬ﹲ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﺮدي ﻧﺰد رﺳﻮلاﷲ‪ ‬آﻣﺪ و ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬اي‬
‫رﺳﻮلﺧﺪا! درﺑﺎرهي ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ ﮔﺮوﻫﯽ را دوﺳﺖ دارد‪ ،‬وﻟﯽ در ﻋﻤﻞ ﺑﻪ آﻧﺎن‬
‫ﻧﻤﯽرﺳﺪ‪ ،‬ﭼﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﺪ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺷﺨﺺ ﺑﺎ ﮐﺴﯽ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﮐﻪ او را دوﺳﺖ دارد«‪.‬‬
‫ْ َّ‬ ‫َّ َ‬ ‫َّ ُ َ ُ َ َ َ‬ ‫‪ -٣٧٥‬وﻋﻦ أﻲﺑ ُﻫﺮ�ﺮة‪َ ‬ﻋ ِﻦ اﻨﻟَّ ِّ‬
‫ﺐ َواﻟ ِﻔﻀﺔِ‪،‬‬
‫ﺎس ﻣﻌﺎدِن ﻛﻤﻌﺎد ِِن اﺬﻟﻫ ِ‬ ‫ﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬اﻨﻟ‬
‫َ َ ُ َ َ ْ َ ُ ُ ُ ٌ ُ َّ َ ٌ َ َ َ َ َ َ ْ َ‬ ‫ْ‬ ‫ُُْ‬ ‫َ َّ‬ ‫َ ُ ُْ‬
‫ﺎرف ﻣِﻨﻬﺎ‬ ‫ﻼم إِذا ﻓﻘﻬﻮا‪ .‬واﻷرواح ﺟﻨﻮد �ﻨﺪة‪� ،‬ﻤﺎ �ﻌ‬ ‫اﻹﺳ ِ‬ ‫ﺧِﻴﺎرﻫﻢ ﻲﻓ اﺠﻟﺎﻫِﻠِﻴ ِﺔ ﺧِﻴﺎرﻫﻢ ﻲﻓ ِ‬
‫َ ََ َ َْ ْ َََ‬ ‫َََْ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ا�ﺘﻠﻒ‪َ ،‬وﻣﺎ �ﻨﺎﻛ َﺮ ﻣِﻨﻬﺎ‪ ،‬اﺧﺘﻠﻒ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﺮدم‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﻌﺎدن ﻃﻼ و ﻧﻘﺮه‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ آﻧﺎن ﮐﻪ در ﺟﺎﻫﻠﯿﺖ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﻣﺮدم ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬در اﺳﻼم ﻧﯿﺰ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﻣﺮدم ﻫﺴﺘﻨﺪ‪،‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﺑﻪﺷﺮﻃﯽ ﮐﻪ ﺷﻨﺎﺧﺖ و داﻧﺶ دﯾﻨﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬و ارواح‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﭙﺎﻫﯿﺎن و‬
‫دﺳﺘﻪﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﯾﮏ ﺳﭙﺎه ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ آنﻫﺎ ﮐﻪ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ را ﺑﺸﻨﺎﺳﻨﺪ )و وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي‬
‫ﯾﮑﺴﺎﻧﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ(‪ ،‬ﺑﺎ ﻫﻢ اﻟﻔﺖ ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ و آنﻫﺎ ﮐﻪ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ را ﻧﺸﻨﺎﺳﻨﺪ‪ ،‬از ﻫﻢ‬
‫دور ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و ﺑﺎ ﻫﻢ اُﻧﺲ ﻧﻤﯽﮔﯿﺮﻧﺪ«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪6169 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪2640:‬‬

‫)‪ (2‬رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻀﻤﻮن‪ ،‬ش‪3493 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2638 :‬‬
 ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻣﻼﻗﺎت اﻫﻞ ﺧﯿﺮ و ﻫﻢﻧﺸﯿﻨﯽ‪ ،‬ﻫﻢﺻﺤﺒﺘﯽ و دوﺳﺘﯽ ﺑﺎ آﻧﺎن و درﺧﻮاﺳﺖ‪181 ..‬‬
‫ْ‬ ‫َ ُ‬ ‫َ‬
‫) ‪(1‬‬
‫‪ -٣٧٦‬وروى اﺒﻟﺨﺎري ﻗﻮﻪﻟُ‪» :‬اﻷ ْر َواح« إﻟﺦ ﻣِﻦ رواﻳﺔ ﺎﻋ�ﺸﺔ رﻲﺿ اﷲ ﻋﻨﻬﺎ‪.‬‬
‫اح« ﺗﺎ ﭘﺎﯾﺎنِ آن‪ ،‬از‬ ‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺑﺨﺎري‪ /‬ﻧﯿﺰ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را از واژهي »اﻷ َْرَو ُ‬
‫اماﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ ﻋﺎﯾﺸﻪ‪ $‬رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ُ ْ ْ َ ْ‬
‫ﺳ� ﺑ ِﻦ �ﻤ ٍﺮو و�ﻘﺎل‪ :‬ا� ُﻦ ﺟﺎﺑِﺮ وﻫﻮ »ﺑﻀﻢ اﻬﻟﻤﺰة ِ وﻓﺘﺢ الﺴ� اﻤﻟﻬﻤﻠﺔ«‬ ‫‪ -٣٧٧‬وﻋﻦ أ ِ‬
‫ُْ‬ ‫َ َ ُ َ ُ ْ ُ َ ُْ‬ ‫َ َ َ َْ َ ْ ُ َ ْ ْ‬ ‫َ َ ُ َ ُ ْ ُ َ َّ‬
‫ﻤﻦ ﺳﺄلﻬﻢ‪ :‬أﻓﻴ�ﻢ أو�ﺲ �ﻦ‬ ‫ﺎب‪ ‬إِذا أﻰﺗ َﻋﻠﻴ ِﻪ ُ أﻣﺪاد أﻫ ِﻞ اﻴﻟ ِ‬ ‫ﻗﺎل‪ :‬ﺎﻛن � َﻤﺮ �ﻦ ُاﺨﻟﻄ ِ‬
‫ْ ُ ُ‬ ‫ََ‬ ‫ْ َ ْ ْ‬ ‫َّ َ َ َ ْ‬ ‫َ‬
‫ﺎﻋمِﺮ؟ ﺣﻰﺘ أﻰﺗ ﻰﻠﻋ أ َو� ٍﺲ‪ ،‬ﻓﻘﺎل ﻪﻟ‪ :‬أﻧﺖ أو�ﺲ � ُﻦ ﺎﻋمِﺮ؟ ﻗﺎل‪� :‬ﻌﻢ‪ ،‬ﻗﺎل‪ :‬ﻣِﻦ م َﺮا ٍد � َّﻢ‬
‫َ َ‬ ‫ََ‬ ‫َ َ َ ْ َ ْ ُ َّ َ َ َ‬ ‫َ َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫ْ َ‬
‫ﺮﺒأت ﻣِﻨﻪ إِﻻ م ْﻮﺿﻊ د ِْرﻫﻢ؟ ﻗﺎل‪� :‬ﻌﻢ‪ .‬ﻗﺎل‪ :‬لﻚ‬ ‫ﻣِﻦ ﻗ َﺮن؟ ﻗﺎل‪ :‬ﻧﻌﻢ‪ ،‬ﻗﺎل‪ :‬ﻓﺎﻜن ﺑِﻚ ﺑ َﺮص‪� ،‬‬
‫ََ‬ ‫َِ‬
‫واﺪﻟة؟ ﻗﺎل‪� :‬ﻌﻢ‪.‬‬
‫َْ َ َْ ْ َ‬ ‫َْ ُ ُ ُْ ْ َ‬ ‫َْ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ ُ‬
‫ﻗﺎل ﺳ ِﻤﻌﺖ رﺳﻮل اﷲِ‪ ‬ﻳﻘﻮل‪» :‬ﻳﺄ ِﻲﺗ ﻋﻠﻴ� ْﻢ أ َو�ﺲ � ُﻦ ﺎﻋم ٍِﺮ ﻣﻊ أﻣﺪادِ أﻫ ِﻞ اﻴﻟَﻤ ِﻦ‬
‫ﺴﻢ‬ ‫ﺑﺮ ل َ ْﻮ أَ ْﻗ َ‬ ‫اﺪﻟ ٌة ُﻫﻮ ﺑﻬﺎ ٌّ‬ ‫ْ ُ َ ُ َّ ْ َ َ َ َ َ َ ٌ َ َ َ َ ْ ُ َّ َ ْ َ‬
‫ﺿﻊ د ِْر َﻫﻢ‪َ ،‬ﻪﻟُ َو ِ َ‬ ‫ﻣِﻦ مﺮاد‪� ،‬ﻢ ﻣِﻦ ﻗﺮ ٍن ﺎﻛن ﺑ ِ ِﻪ ﺑﺮص‪� ،‬ﺮﺒأ ﻣِﻨﻪ إِﻻ مﻮ‬
‫ِ‬
‫ْ َ َ ْ َ َ ْ َ ْ َ ْ َ َ َ َ ْ َ ْ َ ْ َ ْ ْ َ ْ َ ْ َ َ َُ‬ ‫ََ َ‬
‫ﻰﻠﻋ اﷲ ﻷﺑ َّﺮه‪ ،‬ﻓﺈِن اﺳﺘﻄﻌﺖ أن �ﺴﺘﻐ ِﻔﺮ لﻚ ﻓﺎ�ﻌﻞ«‪ .‬ﻓﺎﺳﺘﻐ ِﻔﺮ ﻲﻟ ﻓﺎﺳﺘﻐﻔﺮ ﻪﻟ‪.‬‬
‫َ ُ ُ‬ ‫َ َ‬ ‫َ َ ُْ َ َ‬ ‫ْ ُ ََ‬ ‫ُ َ َْ ُ‬
‫ﻓﻘﺎل ﻪﻟ �ﻤﺮ‪ :‬أ� َﻦ ﺗ ِﺮ�ﺪ؟ ﻗﺎل‪ :‬اﻟﻜﻮﻓﺔ‪ ،‬ﻗﺎل‪ :‬أﻻ أ�ﺘ ُﺐ لﻚ إِﻰﻟ ﺎﻋمِﻠﻬﺎ؟ ﻗﺎل‪ :‬أ�ﻮن ﻲﻓ‬
‫ﻲﻟ‪.‬‬ ‫َ� ْﺮﺒاءِ اﻨﻟَّﺎس َأ ُّ‬
‫ﺣﺐ إ ِ َ َّ‬ ‫ِ‬
‫َ‬ ‫َ َ َ ُ َ َ َ َُ َ ْ َُْ‬ ‫َ َّ َ ُ ٌ ْ َْ‬ ‫ُْ‬ ‫َ َ َّ َ َ َ َ‬
‫ﻓﻠﻤﺎ ﺎﻛن ﻣِﻦ اﻟﻌ ِﺎم الﻤﻘﺒِ ِﻞ ﺣﺞ رﺟﻞ ﻣِﻦ أﺮﺷاﻓ ِِﻬﻢ‪ ،‬ﻓﻮا�ﻖ �ﻤﺮ‪ ،‬ﻓﺴﺄﻪﻟ �ﻦ أو�ﺲ‪ ،‬ﻓﻘﺎل‪:‬‬
‫َ َْ ُ ُ ُْ ْ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ ْ ُ ُ‬ ‫َ َ ْ ُ ُ َ َّ َ ْ َ َ َ َ‬
‫ﺖ ﻗﻠﻴﻞ الﻤﺘﺎع‪ ،‬ﻗﺎل‪ :‬ﺳ ِﻤﻌﺖ َرﺳﻮل ا�‪ ‬ﻳﻘﻮل‪» :‬ﻳ ِﺄﻲﺗ ﻋﻠﻴ� ْﻢ أ َو�ﺲ � ُﻦ‬ ‫ﺗﺮ�ﺘﻪ رث اﺒﻟﻴ ِ‬
‫ْ ُ َ ُ َّ ْ َ َ َ َ َ َ ٌ َ َ َ َ ْ ُ َّ َ َ ْ َ‬ ‫ْ ْ ََ‬ ‫َ ََ َْ‬
‫ﻮﺿﻊ دِرﻫﻢ‪،‬‬ ‫ﺎﻋم ٍِﺮ ﻣﻊ أﻣﺪا ٍد ﻣِﻦ أﻫ ِﻞ اﻴﻟﻤ ِﻦ ﻣِﻦ مﺮاد‪� ،‬ﻢ ﻣِﻦ ﻗﺮن‪ ،‬ﺎﻛن ﺑ ِ ِﻪ ﺑﺮص �ﺮﺒأ ﻣِﻨﻪ إﻻ م ِ‬
‫ْ َْ َ ْ َْ َْ َ َ ْ َْ َ َ ُ ًْ‬ ‫َ َ َّ َ‬ ‫َ ُ َ َ ٌ ُ َ َ َ ٌّ َ ْ ْ َ َ َ َ‬
‫ﺈن اﺳﺘﻄﻌﺖ أن �ﺴﺘﻐ ِﻔ َﺮ لﻚ‪ ،‬ﻓﺎ�ﻌﻞ«‪ .‬ﻓﺄﻰﺗ أ َو�ﺴﺎ‪،‬‬ ‫ﻪﻟ و ِاﺪﻟة ﻫﻮ ﺑِﻬﺎ ﺑﺮ لﻮ أﻗﺴﻢ ﻰﻠﻋ اﷲِ ﻷﺑﺮه‪ ،‬ﻓ ِ‬
‫َ َ ُ َ‬ ‫َ ْ َْ‬ ‫ْ َ ْ َ ُ َْ ً َ َ َ‬ ‫ْ َْ‬ ‫َ‬
‫ﻓﻘﺎل‪ :‬اﺳﺘﻐ ِﻔ ْﺮ ِﻲﻟ‪ .‬ﻗﺎل‪ :‬أﻧﺖ أﺣﺪث �ﻬﺪا �ﺴﻔ ٍﺮ ﺻﺎﻟ ِﺢ‪ ،‬ﻓﺎﺳﺘﻐ ِﻔ ْﺮ ﻲﻟ‪ .‬ﻗﺎل‪ :‬ﻟ ِﻘﻴﺖ �ﻤﺮ؟ ﻗﺎل‪:‬‬
‫َ َْ ََ ََ ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ ََْ َ ََ‬ ‫ََ‬
‫) ‪(2‬‬
‫�ﻌﻢ‪ ،‬ﻓﺎﺳﺘﻐﻔ َﺮ ﻪﻟ‪� ،‬ﻔ ِﻄ َﻦ ﻪﻟُ اﻨﻟَّﺎس‪ ،‬ﻓﺎ�ﻄﻠﻖ ﻰﻠﻋ َوﺟ ِﻬﻪ‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﻰﻠﻋ ُ� َﻤ َﺮ‪َ ،‬و� ْ‬ ‫َّ ْ َ ُ َ َ َ ُ َ َ‬ ‫ُ َْ‬ ‫ً‬
‫ﻴﻬﻢ‬ ‫ِ‬ ‫و� رواﻳﺔ ﻤﻟﺴﻠﻢ أﻳﻀﺎ ﻋﻦ أﺳ� ﺑﻦ ﺟﺎﺑﺮ‪ :‬أن أﻫﻞ الﻜﻮﻓ ِﺔ وﻓﺪوا‬
‫َ َ َ َ َّ ُ‬ ‫َ ِّ‬ ‫ََ َ ُ َ َْ َُ َ َ ٌ‬ ‫ُ ٌ َّ ْ َ َ َ ْ َ ُ ْ‬
‫الﺮﺟﻞ‪،‬‬ ‫َرﺟﻞ مِﻤﻦ ﺎﻛن �ﺴﺨ ُﺮ ﺑِﺄ َو�ﺲ‪� ،‬ﻘﺎل �ﻤﺮ‪ :‬ﻫﻞ ﻫﺎﻫﻨﺎ أﺣﺪ ﻣ َِﻦ اﻟﻘ َﺮﻧ ِي�؟ ﻓﺠﺎء ذل ِﻚ‬
‫َ ََ ُ‬ ‫َ َُ ُ َ ُ ْ‬ ‫ُ ْ‬ ‫َّ ُ ً َ‬ ‫َْ‬ ‫َّ‬ ‫َّ ُ‬ ‫ََ َ‬
‫�ﻘﺎل ﻋﻤﺮ‪ :‬إن َرﺳﻮل ا�‪ ‬ﻗﺪ ﻗﺎل‪» :‬إن َرﺟﻼ ﻳﺄ�ِﻴ�ﻢ ﻣ َِﻦ اﻴﻟَﻤ ِﻦ �ﻘﺎل ﻪﻟ‪ :‬أ َو�ﺲ‪ ،‬ﻻ ﻳﺪع‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪ 3336 :‬ﺑﻪﺻﻮرت ﻣﻌﻠّﻖ؛ آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬در ﺻﺤﯿﺢ اﻷدب اﻟﻤﻔﺮد‪ ،‬ش‪ ،691 :‬اﯾﻦ‬
‫ﺣﺪﯾﺚ را ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2542 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪182‬‬
‫َ َ َ َ ْ َ َ ُ َّ َ َ ِّ َ َ ِّ َ‬ ‫َ َ َ ْ َ ُ ٍّ َ َ ْ َ َ َ َ ٌ َ َ َ‬
‫اﺪﻟ ْرﻫﻢ‪،‬‬ ‫ﺎر أو‬‫ِ‬ ‫ﻳﻨ‬ ‫اﺪﻟ‬ ‫ﻊ‬ ‫ﻮﺿ‬
‫ِ‬ ‫م‬ ‫إﻻ‬ ‫ﻪ‬ ‫ﺒ‬‫ﻫ‬ ‫ﺄذ‬ ‫ﻓ‬ ‫‪،‬‬‫ﺎﻰﻟ‬‫ﻌ‬ ‫�‬ ‫اﷲ‬ ‫ﺎﻋ‬ ‫ﺑﺎﻴﻟﻤ ِﻦ �� أم ﻪﻟ ‪،‬ﻗﺪ ﺎﻛن ﺑ ِ ِﻪ �ﻴﺎض ﻓﺪ‬
‫ََ ْ َ َُ ْ ُ ََْْ َْ َ ُ ْ‬
‫�ﻤﻦ ﻟ ِﻘﻴﻪ ﻣِﻨ�ﻢ‪ ،‬ﻓﻠيﺴﺘﻐ ِﻔ ْﺮ ﻟ�ﻢ«‪.‬‬
‫َ ٌُ‬ ‫إن َﺧ ْ َ‬
‫َّ‬ ‫َّ‬ ‫ِّ َ ْ ُ ُ‬ ‫َ َ ْ ُ َ‬
‫� َرﺟﻞ‬ ‫� اﺘﻟَّﺎﺑِﻌِ‬ ‫و� رواﻳﺔ ﻪﻟ‪� :‬ﻦ �ﻤ َﺮ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬إ� ﺳ ِﻤﻌﺖ َرﺳﻮل ا�‪ ‬ﻳﻘﻮل‪» :‬‬
‫ََْْ َْ َ ُ ْ‬ ‫َُ‬ ‫ََُ َ ٌَ َ َ ََ‬ ‫َُ ُ َ ُ ْ‬
‫اﺪﻟة َو�ن ﺑ ِ ِﻪ �ﻴﺎض‪� ،‬ﻤ ُﺮوه‪ ،‬ﻓﻠيﺴﺘﻐ ِﻔ ْﺮ ﻟ�ﻢ«‪.‬‬ ‫�ﻘﺎل ﻪﻟ‪ :‬أ َو�ﺲ‪ ،‬وﻪﻟ و ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اُﺳ‪‬ﯿﺮ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﯾﺎ اﺑﻦﺟﺎﺑﺮ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻫﺮﮔﺎه ﻋﺪهاي از ﻧﯿﺮوﻫﺎي ﭘﺸﺘﯿﺒﺎﻧﯽ‬
‫ﯾﻤﻦ ﻧﺰد ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب‪ ‬ﻣﯽآﻣﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻋﻤﺮ‪ ‬از آنﻫﺎ ﻣﯽﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬آﯾﺎ اوﯾﺲ ﺑﻦ ﻋﺎﻣﺮ ﺑﺎ‬
‫ﺷﻤﺎﺳﺖ؟ ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﺳﺮاﻧﺠﺎم‪ ،‬ﻋﻤﺮ‪ ‬اوﯾﺲ‪ ‬را دﯾﺪ و از او ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬آﯾﺎ ﺗﻮ‪ ،‬اوﯾﺲ ﺑﻦ‬
‫ﻋﺎﻣﺮ ﻫﺴﺘﯽ؟ ﭘﺎﺳﺦ داد‪ :‬ﺑﻠﻪ‪ .‬ﺳﺆال ﮐﺮد‪ :‬از ﻗﺒﯿﻠﻪي ﻣﺮاد و از ﺗﯿﺮهي ﻗَﺮَن؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻠﻪ‪.‬‬
‫ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬آﯾﺎ ﻣﺒﺘﻼ ﺑﻪ ﺑﯿﻤﺎري ﭘﯿﺴﯽ ﺑﻮدهاي و ﺳﭙﺲ ﺑﻬﺒﻮد ﯾﺎﻓﺘﻪاي و ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪاﻧﺪازهي ﯾﮏ‬
‫درﻫﻢ از آن ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻠﻪ‪ .‬ﻋﻤﺮ‪ ‬ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬ﻣﺎدري ﻫﻢ داري؟ اوﯾﺲ‪‬‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻠﻪ‪ .‬ﻋﻤﺮ‪ ‬ﮔﻔﺖ‪ :‬از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اوﯾﺲ ﺑﻦ ﻋﺎﻣﺮ از ﻗﺒﯿﻠﻪي‬
‫ﻣﺮاد از ﺗﯿﺮهي ﻗَﺮَن‪ ،‬ﺑﺎ ﺳﭙﺎﻫﯿﺎن و ﻧﯿﺮوﻫﺎي ﭘﺸﺘﯿﺒﺎﻧﯽ ﯾﻤﻦ ﻧﺰد ﺷﻤﺎ ﺧﻮاﻫﺪ آﻣﺪ؛ او‪،‬‬
‫ﭘﯿﺴﯽ داﺷﺘﻪ و ﺑﻬﺒﻮد ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ و ﻧﺸﺎنِ اﯾﻦ ﺑﯿﻤﺎري ﺑﻪاﻧﺪازهي ﯾﮏ درﻫﻢ در ﺑﺪﻧﺶ‬
‫ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪ .‬اوﯾﺲ‪ ،‬ﻣﺎدري دارد و ﺑﻪ ﻣﺎدرش ﻧﯿﮑﯽ و ﺧﺪﻣﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﭼﻮن ﺑﻪ‬
‫ﻧﺎم اﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﮐﻨﺪ‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﺳﻮﮔﻨﺪش را ﺗﺤﻘﻖ ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ‪ .‬ﭘﺲ اﮔﺮ ﺗﻮاﻧﺴﺘﯽ‪ ،‬از‬
‫او ﺑﺨﻮاه ﮐﻪ ﺑﺮاﯾﺖ درﺧﻮاﺳﺖ آﻣﺮزش ﻧﻤﺎﯾﺪ«‪ .‬آنﮔﺎه ﻋﻤﺮ‪ ‬ﺑﻪ اوﯾﺲ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﺮاي ﻣﻦ‬
‫ﻃﻠﺐ آﻣﺮزش ﮐﻦ‪ .‬اوﯾﺲ ﺑﺮاي او درﺧﻮاﺳﺖ آﻣﺮزش ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﻋﻤﺮ‪ ‬از او ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬ﺑﻪ ﮐﺠﺎ ﻣﯽروي؟ ﺟﻮاب داد‪ :‬ﮐﻮﻓﻪ‪ .‬ﻋﻤﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬آﯾﺎ‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻫﯽ ﺑﺮاي ﺗﻮ ﻧﺎﻣﻪاي ﺑﻪ ﮐﺎرﮔﺰار )واﻟﯽ( ﮐﻮﻓﻪ ﺑﻨﻮﯾﺴﻢ؟ اوﯾﺲ‪ ‬ﺟﻮاب داد‪:‬‬
‫دوﺳﺖ دارم در ﻣﯿﺎن ﻓﻘﺮا و ﻋﻤﻮم ﻣﺮدم ﺑﺎﺷﻢ‪.‬‬
‫ﺳﺎل ﺑﻌﺪ ﯾﮑﯽ از اﺷﺮاف ﮐﻮﻓﻪ ﺑﻪ ﺣﺞ رﻓﺖ و ﺑﺎ ﻋﻤﺮ‪ ‬ﻣﻼﻗﺎت ﮐﺮد؛ ﻋﻤﺮ‪‬‬
‫ﺣﺎل اوﯾﺲ را از او ﺟﻮﯾﺎ ﺷﺪ‪ .‬آن ﻣﺮد ﮔﻔﺖ‪ :‬او را در ﺣﺎﻟﯽ آنﺟﺎ ﮔﺬاﺷﺘﻢ ﮐﻪ ﺧﺎﻧﻪاي‬
‫ﻗﺪﯾﻤﯽ و اﻧﺪﮐﯽ وﺳﺎﯾﻞ داﺷﺖ‪ .‬ﻋﻤﺮ‪ ‬ﮔﻔﺖ‪ :‬از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اوﯾﺲ‬
‫ﺑﻦ ﻋﺎﻣﺮ از ﻗﺒﯿﻠﻪي ﻣﺮاد از ﺗﯿﺮهي ﻗَﺮَن‪ ،‬ﺑﺎ ﺳﭙﺎﻫﯿﺎن و ﻧﯿﺮوﻫﺎي ﭘﺸﺘﯿﺒﺎﻧﯽ ﯾﻤﻦ ﻧﺰد ﺷﻤﺎ‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ آﻣﺪ؛ او‪ ،‬ﭘﯿﺴﯽ داﺷﺘﻪ و ﺑﻬﺒﻮد ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ و ﻧﺸﺎنِ اﯾﻦ ﺑﯿﻤﺎري ﺑﻪاﻧﺪازهي ﯾﮏ‬
‫درﻫﻢ در ﺑﺪﻧﺶ ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪ .‬اوﯾﺲ‪ ،‬ﻣﺎدري دارد و ﺑﻪ ﻣﺎدرش ﻧﯿﮑﯽ و ﺧﺪﻣﺖ‬
 ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻣﻼﻗﺎت اﻫﻞ ﺧﯿﺮ و ﻫﻢﻧﺸﯿﻨﯽ‪ ،‬ﻫﻢﺻﺤﺒﺘﯽ و دوﺳﺘﯽ ﺑﺎ آﻧﺎن و درﺧﻮاﺳﺖ‪183 ..‬‬

‫ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﭼﻮن ﺑﻪ ﻧﺎم اﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﮐﻨﺪ‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﺳﻮﮔﻨﺪش را ﺗﺤﻘﻖ ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ‪.‬‬
‫ﭘﺲ اﮔﺮ ﺗﻮاﻧﺴﺘﯽ‪ ،‬از او ﺑﺨﻮاه ﮐﻪ ﺑﺮاﯾﺖ درﺧﻮاﺳﺖ آﻣﺮزش ﻧﻤﺎﯾﺪ«‪ .‬ﭘﺲ از ﻣﺪﺗﯽ‪ ،‬آن‬
‫ﻣﺮد ﻧﺰد اوﯾﺲ رﻓﺖ و ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﺮاي ﻣﻦ ﻃﻠﺐ آﻣﺮزش ﮐﻦ‪ .‬اوﯾﺲ‪ ‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺗﻮ‪،‬‬
‫ﺑﻪﺗﺎزﮔﯽ از ﺳﻔﺮي ﻧﯿﮏ ﺑﺮﮔﺸﺘﻪاي؛ ﭘﺲ ﺗﻮ ﺑﺮاي ﻣﻦ آﻣﺮزش ﺑﺨﻮاه‪ .‬و ﺳﭙﺲ ﭘﺮﺳﯿﺪ‪:‬‬
‫آﯾﺎ ﺑﺎ ﻋﻤﺮ ﻣﻼﻗﺎت ﮐﺮدي؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻠﻪ؛ و ﺑﺮاي او ﻃﻠﺐ آﻣﺮزش ﻧﻤﻮد‪ .‬ﺳﭙﺲ ﻣﺮدم او را‬
‫ﺷﻨﺎﺧﺘﻨﺪ؛ ﻟﺬا اوﯾﺲ آنﺟﺎ را ﺗﺮك ﮐﺮد و رﻓﺖ‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ در رواﯾﺘﯽ از ﻣﺴﻠﻢ ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺳﯿﺮ ﺑﻦ ﺟﺎﺑﺮ‪ ‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﮔﺮوﻫﯽ از‬
‫اﻫﺎﻟﯽ ﮐﻮﻓﻪ‪ ،‬ﻧﺰد ﻋﻤﺮ‪ ‬آﻣﺪﻧﺪ؛ در ﻣﯿﺎن آنﻫﺎ‪ ،‬ﻣﺮدي ﺑﻮد ﮐﻪ اوﯾﺲ را ﻣﺴﺨﺮه ﻣﯽﮐﺮد‪.‬‬
‫ﻋﻤﺮ‪ ‬ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬آﯾﺎ ﻣﺮدي از ﻃﺎﯾﻔﻪي ﻗَﺮَن‪ ،‬اﯾﻦﺟﺎﺳﺖ؟ آن ﻣﺮد ﺟﻠﻮ آﻣﺪ‪ .‬ﻋﻤﺮ‪ ‬ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻣﺮدي از ﯾﻤﻦ ﺑﻪ ﻧﺎم اوﯾﺲ ﻧﺰدﺗﺎن ﻣﯽآﯾﺪ و ﺗﻨﻬﺎ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ‬
‫در ﯾﻤﻦ دارد‪ ،‬ﻣﺎدرِ اوﺳﺖ‪ .‬وي‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﯿﻤﺎري ﭘﯿﺴﯽ ﻣﺒﺘﻼ ﺑﻮد ﮐﻪ دﻋﺎ ﮐﺮد و اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬او‬
‫را ﺷﻔﺎ داد و ﻫﯿﭻ اﺛﺮي از آن‪ ،‬ﺟﺰ ﺑﻪاﻧﺪازهي ﯾﮏ دﯾﻨﺎر ﯾﺎ درﻫﻢ‪ ،‬روي ﺑﺪﻧﺶ ﺑﺎﻗﯽ‬
‫ﻧﻤﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻫﺮﮐﺲ از ﺷﻤﺎ‪ ،‬او را ﺑﺒﯿﻨﺪ‪ ،‬از او ﻃﻠﺐ آﻣﺮزش ﮐﻨﺪ«‪.‬‬
‫در رواﯾﺘﯽ دﯾﮕﺮ از ﻣﺴﻠﻢ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﻋﻤﺮ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﺗﺎﺑﻌﯿﻦ‪ ،‬ﻣﺮدي ﺑﻪ ﻧﺎم اوﯾﺲ اﺳﺖ و ﻣﺎدري دارد؛ او ﺑﻪ ﺑﯿﻤﺎريِ ﭘﯿﺴﯽ‬
‫ﻣﺒﺘﻼ ﺑﻮده اﺳﺖ؛ از او ﺑﺨﻮاﻫﯿﺪ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ درﺧﻮاﺳﺖ آﻣﺮزش ﻧﻤﺎﯾﺪ«‪.‬‬
‫ََ َ‬ ‫ُْ‬ ‫ْ َْ َْ ُ‬
‫ﺖ اﻨﻟَّ َّ‬
‫ﻲﺒ‪ ‬ﻲﻓ اﻟﻌﻤ َﺮة ِ‪ ،‬ﻓﺄذِن ﻲﻟ‪ ،‬وﻗﺎل‪» :‬ﻻ‬ ‫ِ‬ ‫ﺑﻦ اﺨﻟﻄﺎب‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬اﺳﺘﺄذﻧ‬ ‫ِ‬
‫‪ -٣٧٨‬وﻋﻦ َ‬
‫ﻋﻤﺮ‬
‫َ ُّ ْ َ‬ ‫َ َ ً َ ُ ُّ َ َّ‬ ‫َ ْ َ َ ُ َ َّ ْ ُ َ َ‬
‫اﺪﻟ�ﻴﺎ‪.‬‬ ‫�ﺮﺴ� أن ﻲﻟ ﺑِﻬﺎ‬ ‫ﻲﺧ ﻣِﻦ دﺎﻋﺋ ِﻚ«‪ ،‬ﻓﻘﺎل ﻠﻛِﻤﺔ ﻣﺎ‬ ‫ﺗنﺴﻨﺎ ﻳﺎ أ‬
‫ُ َ َ‬ ‫َ ْ ْ َ َ ُ ََّ‬
‫ﺮﺷ�ﻨﺎ ﻳﺎ أﻲﺧ ﻲﻓ دﺎﻋﺋ ِﻚ«‪] .‬ﺣﺪﯾﺚ ﺻﺤﯿﺤﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﻮداود‬ ‫رواﻳﺔ ﻗﺎل‪» :‬أ ِ‬
‫ٍ‬ ‫و�‬
‫) ‪(1‬‬
‫رواﯾﺖ ﮐﺮده و ﺗﺮﻣﺬي‪ ،‬آن را ﺣﺴﻦ ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺮاي اداي ﻋﻤﺮه اﺟﺎزه ﺧﻮاﺳﺘﻢ؛‬
‫ﺑﻪ ﻣﻦ اﺟﺎزه داد و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﺮادرم! ﻣﺎ را از دﻋﺎي ﺧﻮد ﻓﺮاﻣﻮش ﻣﮑﻦ«‪ .‬ﺳﺨﻨﯽ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺣﺎﺿﺮ ﻧﯿﺴﺘﻢ آن را ﺑﺎ ﺗﻤﺎم دﻧﯿﺎ ﻋﻮض ﮐﻨﻢ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺿﻌﯿﻒ اﺳﺖ؛ ر‪.‬ك‪ :‬ﺿﻌﯿﻒ اﺑﯽداود‪ ،‬آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪322 :‬؛ آﻟﺒﺎﻧﯽ در ﻣﺸﮑﺎة اﻟﻤﺼﺎﺑﯿﺢ‪ ،‬ش‪2248 :‬‬
‫ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اﺳﻨﺎد اﯾﻦ دو رواﯾﺖ‪ ،‬ﺿﻌﯿﻒ اﺳﺖ و ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﺑﺰرﮔﺎن ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬آن را ﻧﻘﻞ ﮐﺮده‬
‫و درﺑﺎرهاش ﺳﮑﻮت ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﻓﺮﯾﻔﺘﻪ ﺷﺪ«‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪184‬‬

‫و در رواﯾﺘﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﺮادرم! ﻣﺎ را در دﻋﺎي ﺧﻮد ﺷﺮﯾﮏ ﮐﻦ«‪.‬‬

‫ً‬ ‫ً‬ ‫ور ُ� َﺒ َ‬
‫ﺎء َراﻛ ِﺒﺎ َوﻣﺎ ِﺷﻴﺎ‪،‬‬ ‫ﻤﺮ رﻲﺿ اﷲ ﻋﻨﻬﻤﺎ ﻗﺎل‪َ :‬ﺎﻛ َن اﻨﻟَّ ُّ‬
‫ﻲﺒ‪ ‬ﻳَ ُﺰ ُ‬ ‫‪ -٣٧٩‬وﻋﻦ اﺑﻦ ُﻋ َ‬
‫ِ‬
‫َْ َْ‬ ‫َ ُ ِّ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬
‫�‪ ] .‬ﹲ‬‫�ﻴﺼ� �ِﻴ ِﻪ ر�ﻌﺘ ِ‬
‫ً َ ً َ َ ْ ُ َ‬ ‫َّ ُّ َ ْ َ ْ َ ُ َ َ ُ َّ ْ‬
‫ﺎء ﻞﻛ ﺳﺒ ٍﺖ َراﻛ ِﺒﺎ َوﻣﺎ ِﺷﻴﺎ و�ن ا� ُﻦ �ﻤ َﺮ ﻳﻔﻌﻠﻪ‪.‬‬ ‫ﺠﺪ �ﺒ‬‫و� رواﻳ ٍﺔ‪ :‬ﺎﻛن اﻨﻟ ِﻲﺒ‪ ‬ﻳﺄﻲﺗ مﺴ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺳﻮاره و ﭘﯿﺎده ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﻗﺒﺎ ﻣﯽرﻓﺖ و در‬
‫آنﺟﺎ دو رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪.‬‬
‫و در رواﯾﺘﯽ دﯾﮕﺮ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬روزﻫﺎي ﺷﻨﺒﻪ‪ ،‬ﺳﻮاره و ﭘﯿﺎده ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ‬
‫ﻗﺒﺎ ﻣﯽرﻓﺖ‪ .‬اﺑﻦﻋﻤﺮ ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦ ﮐﺎر را اﻧﺠﺎم ﻣﯽداد‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ درﺑﺎرهي ﻫﻤﺎن ﻣﻮﺿﻮﻋﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬در ﺑﺎب »ﻣﻼﻗﺎت اﻫﻞ‬
‫ﺧﯿﺮ و ﻫﻢﻧﺸﯿﻨﯽ‪ ،‬ﻫﻢﺻﺤﺒﺘﯽ و دوﺳﺘﯽ ﺑﺎ آﻧﺎن و درﺧﻮاﺳﺖ دﯾﺪار و دﻋﺎ از آﻧﺎن و‬
‫زﯾﺎرت‪ ‬ﻣﮑﺎنﻫﺎي داراي ﻓﻀﻞ« ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﮐﻪ از اﻧﺲ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ‪ ‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﺻﺤﺮاﻧﺸﯿﻨﯽ از‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﻗﯿﺎﻣﺖ‪ ،‬ﭼﻪ زﻣﺎﻧﯽ ﻓﺮاﻣﯽرﺳﺪ؟ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬از او ﺳﺆال‬
‫ﮐﺮد‪» :‬ﭼﻪ ﭼﯿﺰي ﺑﺮاي ﻗﯿﺎﻣﺖ آﻣﺎده ﮐﺮدهاي؟« ﭘﺎﺳﺦ داد‪ :‬ﻣﺤﺒﺖ اﷲ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش را‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﻧﺸﺎنﮔﺮ اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻫﻤﻮاره ﺑﺎﯾﺪ در ﻓﮑﺮ آﺧﺮت و ﻣﺮگ‪‬‬
‫ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ در اﯾﻦ ﺑﯿﻨﺪﯾﺸﺪ ﮐﻪ در ﮐﺪاﻣﯿﻦ ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﯾﺎ ﭼﮕﻮﻧﻪ و در ﭼﻪ ﺣﺎﻟﯽ‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ ﻣﺮد؛ آﯾﺎ ﺧﺘﻢ ﺑﻪ ﺧﯿﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ و ﻓﺮﺟﺎم ﻧﯿﮑﯽ ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ ﯾﺎ ﻋﺎﻗﺒﺖ‪ ‬ﺑﺪي‬
‫در اﻧﺘﻈﺎر اوﺳﺖ؟ از اﯾﻦرو ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از ﺑﯿﺎﺑﺎنﻧﺸﯿﻦ‪ ،‬ﺳﺆال ﮐﺮد‪» :‬ﭼﻪ ﭼﯿﺰي ﺑﺮاي ﻗﯿﺎﻣﺖ‬
‫آﻣﺎده ﮐﺮدهاي؟« ﯾﻌﻨﯽ درﺑﺎرهي زﻣﺎن ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺳﺆال ﻧﮑﻦ؛ زﯾﺮا در ﻫﺮ ﺻﻮرت‪ ،‬ﻓﺮا‬
‫ﻣﯽرﺳﺪ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬
‫َ َّ َ َ ُ ۡ َ َ َّ َّ َ َ‬ ‫َُ‬ ‫ۡ‬ ‫َّ َ ُ ۡ َّ َ‬ ‫ُ َ‬ ‫َۡ َُ َ‬
‫اعة‬ ‫﴿��ٔلك ٱ�َّاس ع ِن ٱلساعةِ� قل إِ�ما عِلمها عِند ٱ ۚ‬
‫�ِ وما يدرِ�ك لعل ٱلس‬
‫]اﻷﺣﺰاب ‪[٦٣ :‬‬ ‫ون قَر ً‬
‫�با ‪﴾٦٣‬‬
‫َ ُ ُ‬
‫ت�‬
‫ِ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪1194 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1399 :‬‬

 ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻣﻼﻗﺎت اﻫﻞ ﺧﯿﺮ و ﻫﻢﻧﺸﯿﻨﯽ‪ ،‬ﻫﻢﺻﺤﺒﺘﯽ و دوﺳﺘﯽ ﺑﺎ آﻧﺎن و درﺧﻮاﺳﺖ‪185 ..‬‬

‫ﻣﺮدم از ﺗﻮ درﺑﺎرهي رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ ﻣﯽﭘﺮﺳﻨﺪ‪ .‬ﺑﮕﻮ‪ :‬ﻋﻠﻤﺶ ﺗﻨﻬﺎ ﻧﺰد اﷲ اﺳﺖ‪ .‬و ﭼﻪ ﻣﯽداﻧﯽ؟ ﺷﺎﯾﺪ‬
‫رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫اع َة قَر ‪ٞ‬‬
‫�ب ‪﴾١٧‬‬ ‫�ك لَ َع َّل ٱ َّ‬
‫لس َ‬ ‫ََ ُۡ َ‬
‫]اﻟﺸﻮر￯‪[١٧ :‬‬ ‫ِ‬ ‫﴿وما يدرِ‬
‫و ﺗﻮ ﭼﻪ ﻣﯽداﻧﯽ؟ ﺷﺎﯾﺪ ﻗﯿﺎﻣﺖ ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺴﺄﻟﻪ اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ آﯾﺎ ﭼﯿﺰي ﺑﺮاي ﻗﯿﺎﻣﺖ آﻣﺎده ﮐﺮدهاي؟ آﯾﺎ ﮐﺮداري داري؟ آﯾﺎ ﺑﻪ‬
‫ﺳﻮي ﭘﺮوردﮔﺎرت ﺗﻮﺑﻪ و اﻧﺎﺑﺖ ﻧﻤﻮدهاي؟ آﯾﺎ از ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﺖ ﺗﻮﺑﻪ ﮐﺮدهاي؟ ﻣﻬﻢ‪ ،‬اﯾﻦﻫﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺣﺪﯾﺚ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد‪ ‬و ﺣﺪﯾﺚ‪ ‬ﭘﺲ از آن‪ ،‬ﻧﺸﺎنﮔﺮ اﻫﻤﯿﺖ و ﻓﻀﯿﻠﺖ‬
‫ﻣﺤﺒﺖ و دوﺳﺘﯽ ﺑﺎ اﷲ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اوﺳﺖ و ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﻫﺮ ﮐﺴﯽ‪ ،‬ﺑﺎ ﮔﺮوﻫﯽ ﺧﻮاﻫﺪ‬
‫ﺑﻮد ﮐﻪ دوﺳﺘﺸﺎن دارد؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺷﺨﺺ ﺑﺎ ﮐﺴﯽ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﮐﻪ‬
‫دوﺳﺖ دارد«‪.‬‬
‫اﻧﺲ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﺲ از ﻧﻌﻤﺖ‪ ‬اﺳﻼم‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﺳﺨﻦ و ﻧﻌﻤﺘﯽ ﺑﻪاﻧﺪازهي اﯾﻦ‬
‫ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﺑﺮاي ﻣﺎ ﺷﺎديﺑﺨﺶ ﻧﺒﻮده اﺳﺖ؛ ﻣﻦ‪ ،‬اﷲ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش را دوﺳﺖ دارم؛ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫و اﺑﻮﺑﮑﺮ و ﻋﻤﺮ را دوﺳﺖ دارم و اﻣﯿﺪوارم روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺑﺎ آﻧﺎن ﺑﺎﺷﻢ‪ .‬زﯾﺮا ﻫﺮ ﮐﺴﯽ‪ ،‬ﺑﺎ‬
‫دوﺳﺘﺎن ﺧﻮد ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد و وﻗﺘﯽ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺟﻤﻌﯽ را دوﺳﺖ ﺑﺪارد‪ ،‬ﺑﺎ آﻧﺎن اُﻧﺲ و اﻟﻔﺖ‬
‫ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ و ﺧﻮد را ﺑﻪ اﺧﻼق آنﻫﺎ آراﺳﺘﻪ ﻣﯽﺳﺎزد و از آنﻫﺎ اﻟﮕﻮﺑﺮداري ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ اﯾﻦ‪،‬‬
‫ﻃﺒﯿﻌﺖ ﺑﺸﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﺣﺪﯾﺚ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب‪ ‬ﮐﻪ ﻗﺼﺪ‪ ‬ﻋﻤﺮه داﺷﺖ و ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫اﺟﺎزه ﺧﻮاﺳﺖ‪ ،‬ﺣﺪﯾﺚ ﺿﻌﯿﻔﯽﺳﺖ؛ ﮔﺮﭼﻪ ﻣﺆﻟﻒ‪ ،/‬آن را ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫زﯾﺮا روش ﻣﺆﻟﻒ‪ ،/‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﺣﺪﯾﺜﯽ درﺑﺎرهي ﻓﻀﺎﯾﻞ اﻋﻤﺎل ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در ﻣﻮرد‬
‫ﺻﺤﺖ و ﺿﻌﻒ آن و ﻧﯿﺰ ﻋﻤﻞ ﺑﻪ آن‪ ،‬ﺳﺨﺖ ﻧﻤﯽﮔﯿﺮد؛ اﯾﻦ اﻣﺮ‪ ،‬ﮔﺮﭼﻪ ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪ از‬
‫ﺣﺴﻦ ﻧﯿﺖ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﺎﯾﺪ روش درﺳﺖ را ﻣﺪ ﻧﻈﺮ ﻗﺮار داد و ﺑﻪﯾﺎد داﺷﺖ ﮐﻪ ﺻﺤﯿﺢ‪،‬‬
‫ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ و ﺿﻌﯿﻒ‪ ،‬ﺿﻌﯿﻒ‪ .‬ﻋﻼوه ﺑﺮ اﯾﻦ‪ ،‬اﺣﺎدﯾﺚ ﺻﺤﯿﺢ زﯾﺎدي درﺑﺎرهي‬
‫ﻓﻀﺎﯾﻞ اﻋﻤﺎل وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ﻣﺎ را از اﺣﺎدﯾﺚ ﺿﻌﯿﻒ‪ ،‬ﺑﯽﻧﯿﺎز ﻣﯽﺳﺎزد‪.‬‬
‫آري؛ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬دﺳﺘﻮر داد ﮐﻪ ﻫﺮﮐﺲ اوﯾﺲ ﻗﺮﻧﯽ را ﺑﺒﯿﻨﺪ‪ ،‬از او درﺧﻮاﺳﺖ دﻋﺎ‬
‫ﮐﻨﺪ؛ اﯾﻦ‪ ،‬ﻣﺨﺼﻮص او ﺑﻮده اﺳﺖ؛ زﯾﺮا او در ﻧﯿﮑﯽ ﺑﻪ ﻣﺎدرش ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ ﻧﻤﯽﮐﺮد و اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ ﻧﺎم و آوازهاش را ﺑﻠﻨﺪ ﺑﮕﺮداﻧﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬دﺳﺘﻮر ﻧﺪاد ﮐﻪ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪186‬‬

‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬از ﻫﺮﮐﺴﯽ درﺧﻮاﺳﺖ دﻋﺎ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ؛ در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ اﻓﺮادي ﭼﻮن اﺑﻮﺑﮑﺮ‪ ‬و‬
‫دﯾﮕﺮ ﺻﺤﺎﺑﻪ ﺑﻪﻣﺮاﺗﺐ از اوﯾﺲ‪ ‬ﺑﺮﺗﺮ ﺑﻮدهاﻧﺪ و در اﯾﻦ ﻫﯿﭻ ﺷﮏ و ﺗﺮدﯾﺪي وﺟﻮد‬
‫ﻧﺪارد ﻟﺬا درﺳﺖ‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن از ﮐﺴﯽ درﺧﻮاﺳﺖ دﻋﺎ ﻧﮑﻨﺪ؛ ﮔﺮﭼﻪ آن ﺷﺨﺺ‪،‬‬
‫ﺑﺴﯿﺎر ﻧﯿﮑﻮﮐﺎر ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬زﯾﺮا اﯾﻦ‪ ،‬ﻧﻪ رﻫﻨﻤﻮد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﺳﺖ و ﻧﻪ روش ﺧﻠﻔﺎي‬
‫راﺷﺪﯾﻦ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اﮔﺮ دﻋﺎ‪ ،‬دﻋﺎﯾﯽ ﻋﺎم ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ دﻋﺎ ﺑﺮاي ﻧﺰول ﺑﺎران ﯾﺎ از ﻣﯿﺎن رﻓﺘﻦ‬
‫ﻓﺘﻨﻪﻫﺎ و اﻣﺜﺎل آن‪ ،‬درﺧﻮاﺳﺖ دﻋﺎ‪ ،‬اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد؛ زﯾﺮا در ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻮاردي‪ ،‬ﻣﺼﻠﺤﺖ‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ در ﻣﯿﺎن اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ ﻣﺼﻠﺤﺖ ﺷﺨﺼﯽ‪ .‬ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ درﺧﻮاﺳﺖ ﮐﻤﮏ‪ ‬ﻣﺎﻟﯽ‬
‫ﺑﺮاي ﯾﮏ ﻓﻘﯿﺮ‪ ،‬اﯾﺮادي ﻧﺪارد و ﺳﺰاوار ﻧﮑﻮﻫﺶ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﺎﻧﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﺻﺤﺎﺑﻪ‪‬‬
‫از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬درﺧﻮاﺳﺖ دﻋﺎ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﻫﻢ ﻣﺨﺼﻮص ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻮده اﺳﺖ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ‬
‫ﺑﺎري ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از ﻫﻔﺘﺎد ﻫﺰار ﻧﻔﺮ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﺑﺪون ﺣﺴﺎب و ﻋﺬاب وارد ﺑﻬﺸﺖ‬
‫ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ؛ ﻋﮑﺎﺷﻪ ﺑﻦ ﻣﺤﺼﻦ‪ ‬ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ و ﮔﻔﺖ‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! دﻋﺎ ﮐﻦ ﮐﻪ اﷲ‪ ،‬ﻣﺮا‬
‫ﺟﺰو اﯾﻦﻫﺎ ﻗﺮار دﻫﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺗﻮ‪ ،‬ﺟﺰو آﻧﺎن ﻫﺴﺘﯽ«‪ .‬ﺷﺨﺺ دﯾﮕﺮي‬
‫ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ و ﻫﻤﯿﻦ درﺧﻮاﺳﺖ را ﻣﻄﺮح ﮐﺮد؛ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻋﮑﺎﺷﻪ در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ ﺑﺮ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺗﻮ ﭘﯿﺸﯽ ﮔﺮﻓﺖ«‪.‬‬
‫ﯾﺎ ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ زﻧﯽ ﺑﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻋﺮض ﮐﺮد‪ :‬ﻣﻦ‪» ،‬ﺻﺮع« دارم؛ وﻗﺘﯽ ﺑﯽﻫﻮش‬
‫ﻣﯽﺷﻮم‪ ،‬ﺑﺮﻫﻨﻪ ﻣﯽﮔﺮدم‪ .‬از اﷲ ﺑﺨﻮاه ﺗﺎ ﻣﺮا ﺷﻔﺎ دﻫﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬إن ﺷﺌْﺖ َﺻ َ ْ‬
‫ﺮﺒ ِت‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َ َ َْ‬ ‫َ ُ‬ ‫ْ َّ ُ ْ ْ‬
‫دﻋ ْﻮت اﷲ ﺗﻌﺎﻰﻟ أن ﻳُﻌﺎ ِ�ﻴَ ِﻚ«‪ (2 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬اﮔﺮ ﻣﯽﺧﻮاﻫﯽ‪ ،‬ﺻﺒﺮ ﮐﻦ‪ .‬و‬ ‫و�ن ِﺷﺌ ِﺖ‬
‫ولﻚ اﺠﻟﻨﺔ ‪ِ ،‬‬
‫ِ‬
‫در ﻋﻮض‪ ،‬ﺑﻬﺸﺖ از آنِ ﺗﻮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬و اﮔﺮ ﻣﯽﺧﻮاﻫﯽ‪ ،‬ﺑﺮاﯾﺖ دﻋﺎ ﻣﯽﮐﻨﻢ ﺗﺎ اﷲ ﺗﻮ را‬
‫ﺷﻔﺎ دﻫﺪ«‪ .‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺻﺒﺮ ﻣﯽﮐﻨﻢ‪ .‬وﻟﯽ )ﻫﻨﮕﺎم ﺑﯽﻫﻮﺷﯽ( ﺑﺮﻫﻨﻪ ﻣﯽﺷﻮم‪ .‬از اﷲ ﺑﺨﻮاه ﺗﺎ ﺑﺪﻧﻢ‬
‫ﻧﻤﺎﯾﺎن ﻧﺸﻮد‪ .‬و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺮاﯾﺶ دﻋﺎ ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﻟﺬا درﺧﻮاﺳﺖ دﻋﺎ‪ ،‬وﯾﮋهي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻮده اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬زﻧﺪه‬
‫ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ از اﯾﺸﺎن درﺧﻮاﺳﺖ دﻋﺎ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ از دﯾﮕﺮان‪ ،‬ﺧﯿﺮ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اﮔﺮ‬

‫)‪ (1‬ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪5705 :‬؛و ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 218 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از ﻋﻤﺮان ﺑﻦ ﺣﺼﯿﻦ‪‬؛ و ﻧﯿﺰ رواﯾﺖ‪ :‬ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪:‬‬
‫)‪ (6541 ،5752‬و ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 220 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻦﻋﺒﺎس‪$‬؛ و ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ رواﯾﺖ‪ :‬ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪ ،6542 :‬و‬
‫ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 216 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪.‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪5652 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 2576 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻦ ﻋﺒﺎس‪.$‬‬
 ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻣﻼﻗﺎت اﻫﻞ ﺧﯿﺮ و ﻫﻢﻧﺸﯿﻨﯽ‪ ،‬ﻫﻢﺻﺤﺒﺘﯽ و دوﺳﺘﯽ ﺑﺎ آﻧﺎن و درﺧﻮاﺳﺖ‪187 ..‬‬

‫درﺧﻮاﺳﺖ دﻋﺎ ﺑﺮاي ﻣﺼﻠﺤﺖ دﯾﮕﺮان ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﺮاي ﻣﺼﻠﺤﺖ ﺷﺨﺼﯽ‪ ،‬اﯾﺮادي ﻧﺪارد؛‬
‫ﻣﺜﻼً از ﮐﺴﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻧﯿﺖ درﺧﻮاﺳﺖ دﻋﺎ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ از ﺛﻮاب دﻋﺎ ﮐﺮدن ﺑﺮﺧﻮردار ﺷﻮد‪،‬‬
‫درﺳﺖ اﺳﺖ؛ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﮔﺮ درﺧﻮاﺳﺖ دﻋﺎ ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺎس ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬دﻋﺎي‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎن در ﺣﻖ ﻣﺴﻠﻤﺎن را ﻣﯽﭘﺬﯾﺮد‪ ،‬اﯾﺮادي ﻧﺪارد؛ زﯾﺮا وﻗﺘﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ در ﺗﻨﻬﺎﯾﯽ‪،‬‬
‫ﺑﺮاي ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ دﻋﺎ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻓﺮﺷﺘﻪاي ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬آﻣﯿﻦ و ﺑﺮاي ﺗﻮ ﻧﯿﺰ اﯾﻦ دﻋﺎ‬
‫ﻗﺒﻮل ﺷﻮد«‪ .‬ﭼﻮن اﻋﻤﺎل‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﯿﺖﻫﺎ ﺑﺴﺘﮕﯽ دارﻧﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﻣﺎم ﺷﺎﻓﻌﯽ‪/‬‬
‫ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬درﺧﻮاﺳﺖ دﻋﺎ از دﯾﮕﺮان ﺑﺮاي ﺧﻮد ﯾﺎ ﺑﺮاي ﻣﺼﻠﺤﺖ ﺷﺨﺼﯽ‪ ،‬ﻧﮑﻮﻫﯿﺪه‬
‫اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از ﯾﺎراﻧﺶ ﺑﯿﻌﺖ ﮔﺮﻓﺖ ﮐﻪ از ﻫﯿﭻﮐﺲ ﭼﯿﺰي درﺧﻮاﺳﺖ ﻧﮑﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪ -46‬ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﻣﺤﺒﺖ و دوﺳﺘﯽ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ اﷲ و ﺗﺸﻮﯾﻖ ﺑﻪ آن‪،‬‬
‫و اﻇﻬﺎر ﻣﺤﺒﺖ ﺑﻪ دوﺳﺖ و ﻋﺒﺎرتﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي اﻇﻬﺎر ﻣﺤﺒﺖ‬
‫ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‬

‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫ََٓ ََۡ‬ ‫َ‬
‫ُّ َ َّ ‪َّ ُ ۡ َ َ ُ ٓ َّ ٓ ُ َ َ َ َّ َ َّ ُ ُ َّ ٞ‬‬
‫ار ُر�ا ُء بين ُه ۡم﴾ ]اﻟﻔﺘﺢ‪[٢٩ :‬‬
‫�ِ وٱ�ِين معهۥ أشِداء � ٱلكف ِ‬ ‫﴿�مد رسول ٱ ۚ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ‪ ،‬ﻓﺮﺳﺘﺎدهي اﷲ اﺳﺖ؛ و آﻧﺎن ﮐﻪ ﺑﺎ او ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬در ﺑﺮاﺑﺮ ﮐﺎﻓﺮان ﺳﺮﺳﺨﺘﻨﺪ و ﺑﺎ ﯾﮏدﯾﮕﺮ‬
‫ﻣﻬﺮﺑﺎن‪.‬‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫]اﳊﴩ‪[٩ :‬‬
‫َ ۡ ۡ ُ ُّ َ َ ۡ َ َ َ‬
‫اج َر إ ِ ۡ� ِه ۡم﴾‬ ‫ِين َ� َب َّو ُءو ٱ َّ� َار َوٱ ۡ� َ‬
‫ي� ٰ َن مِن �بل ِ ِهم �ِبون من ه‬ ‫﴿ َوٱ َّ� َ‬
‫ِ‬
‫)اﻣﻮال ﻓﯽء ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ از آنِ( ﮐﺴﺎﻧﯽ )اﺳﺖ( ﮐﻪ ﭘﯿﺶ از ﻣﻬﺎﺟﺮان در ﺳﺮاي ﻫﺠﺮت ﺟﺎي‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و راه اﯾﻤﺎن را ﺑﺮﮔﺰﯾﺪﻧﺪ؛ ﮐﺴﺎﻧﯽ را ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﻮﯾﺸﺎن ﻫﺠﺮت ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬دوﺳﺖ دارﻧﺪ‪.‬‬
‫َ َ َ َّ َ َ َ َ َ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ ٌ َ ْ ُ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫اﻹ�ﻤﺎن‪:‬‬ ‫�ﺲ‪ َ ‬ﻋ ِﻦ اﻨﻟﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﺛﻼث ﻣﻦ �ﻦ �ِﻴ ِﻪ وﺟﺪ ﺑ ِ ِﻬﻦ ﺣﻼوة ِ‬ ‫ِّ‬ ‫َ ‪ -٣٨٠‬وﻋﻦ أ ٍ‬
‫�ﺮهَ‬‫َ ْ ُ َّ َ ْ َ ُ ُّ ُ َّ َّ َ َ ْ َ ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ ُ ُ ُ َ َّ َ ْ َّ‬ ‫ْ َ ُ َ‬
‫أن ﻳ�ﻮن اﷲ ورﺳﻮﻪﻟ أﺣﺐ إِﻴﻟ ِﻪ مِﻤﺎ ِﺳﻮاﻫﻤﺎ‪ ،‬وأن �ِﺐ الﻤﺮء ﻻ �ِﺒﻪ إِﻻ ِ�‪ ،‬وأن ﻳ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬
‫ﺎر«‪ ] .‬ﹲ‬ ‫� َﺮهُ َأ ْن ُ� ْﻘ َﺬ َف ﻲﻓ اﻨﻟَّ‬
‫ُ ْ َْ َ َ ْ ََْ َُ ُ ُْ َ َ َ ْ‬
‫ﻳ‬ ‫ﺎ‬‫ﻤ‬‫ﻛ‬ ‫‪،‬‬ ‫ﻪ‬‫ِﻨ‬ ‫ﻣ‬ ‫اﷲ‬ ‫ه‬ ‫ﺬ‬ ‫ﻘ‬‫�‬‫أ‬ ‫ن‬ ‫أ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻌ‬ ‫�‬ ‫ﺮ‬ ‫ﻔ‬‫اﻟ�‬ ‫ﻲﻓ‬
‫َ ْ َُ َ‬
‫ﻮد‬‫أن �ﻌ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﻧﺲ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺳﻪ وﯾﮋﮔﯽ وﺟﻮد دارد ﮐﻪ در ﻫﺮﮐﺲ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺷﯿﺮﯾﻨﯽ اﯾﻤﺎن را ﺑﺎ آنﻫﺎ ﻣﯽﭼﺸﺪ‪ :‬اﷲ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش را از ﻫﻤﻪ ﺑﯿﺶﺗﺮ دوﺳﺖ ﺑﺪارد؛‬
‫ﻣﺤﺒﺘﺶ ﺑﺎ ﻫﺮﮐﺲ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺧﺸﻨﻮدي اﷲ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﭘﺲ از اﯾﻦﮐﻪ اﷲ‪ ،‬او را از ﮐﻔﺮ ﻧﺠﺎت داد‪،‬‬
‫از ﺑﺮﮔﺸﺘﻦ ﺑﻪ آن ﻧﻔﺮت داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ رﻓﺘﻦ در آﺗﺶ ﺑﺮاي او ﻧﺎﮔﻮار اﺳﺖ«‪.‬‬
‫َّ َّ‬ ‫ِّ َ َ‬ ‫ﺳﺒ َﻌ ٌﺔ ﻳُﻈﻠُّ ُﻬﻢ ُ‬
‫ْ‬ ‫‪ -٣٨١‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪َ ‬ﻋ ِﻦ اﻨﻟَّ ِّ‬
‫اﷲ ﻲﻓ ﻇِﻠ ِﻪ ﻳ ْﻮم ﻻ ﻇِﻞ إِﻻ‬ ‫ِ‬ ‫ﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬‬
‫َ َ َّ‬ ‫َ ُ‬ ‫َ َ ُ ٌ َ ْ ُ ُ َ َّ ٌ َ َ‬ ‫َ َ َّ‬ ‫َ َ ٌ ََ َ‬ ‫ٌ‬ ‫ُّ‬
‫ﺟ ِﺪ ورﺟﻼن ﺤﺗﺎﺑﺎ‬ ‫ﻇِﻠﻪ‪ :‬إِﻣﺎم ﺎﻋدِل‪ ،‬وﺷﺎب �ﺸﺄ ﻲﻓ ﻋِﺒﺎدة ِ ا�ِ‪ ،‬ورﺟﻞ ﻗﻠ َﺒﻪ ﻣﻌﻠﻖ ﺑِﺎلﻤﺴﺎ ِ‬
‫ِّ‬ ‫ََ‬ ‫َ ٌُ َ َُْ َْ ٌ َ ُ َْ‬ ‫ْ َ َ َ َ َ ْ َ َ َ َّ َ َ َ ْ‬
‫ﺐ َوﻤﺟﺎل‪ ،‬ﻓﻘﺎل‪ :‬إِ�‬ ‫ٍ‬ ‫ﺼ‬‫ِ‬ ‫ﻨ‬‫ﻣ‬ ‫ات‬‫ذ‬ ‫ة‬ ‫أ‬‫ﺮ‬‫ام‬ ‫ﻪ‬‫ﺘ‬‫�‬ ‫د‬ ‫ﻞ‬ ‫ﺟ‬ ‫ور‬ ‫ﻪ‪،‬‬ ‫ﻴ‬ ‫ﻲﻓ اﷲ اﺟﺘﻤﻌﺎ ﻋﻠﻴﻪ‪ ،‬و�ﻔﺮﻗﺎ ﻋﻠ‬
‫َْ ََ َ ُُ ُْ ُ َ ُ‬
‫ﻴﻨﻪ‪َ ،‬و َر ُﺟ ٌﻞ َذ َﻛﺮَ‬ ‫َ ُ َّ َ َ ُ ٌ َ َ َّ َ َ َ َ َ َ ْ َ َ َ َّ‬
‫أﺧﺎف ا�‪ ،‬ورﺟﻞ ﺗﺼﺪق ﺑﺼﺪﻗ ٍﺔ ﻓﺄﺧﻔﺎﻫﺎ ﺣﻰﺘ ﻻ �ﻌﻠﻢ ِﺷﻤﺎﻪﻟ ﻣﺎ �ﻨ ِﻔﻖ ﻳ ِﻤ‬
‫َ َ ً ََ َ ْ ََْ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬ ‫اﷲ ﺧ ِﺎﻴﻟﺎ �ﻔﺎﺿﺖ �ﻴﻨﺎهُ«‪ ] .‬ﹲ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪16 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.43 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪660:‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1031:‬‬
 ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﻣﺤﺒﺖ و دوﺳﺘﯽ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ اﷲ و ﺗﺸﻮﯾﻖ ﺑﻪ آن‪ ،‬و اﻇﻬﺎر ﻣﺤﺒﺖ‪189 ...‬‬

‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﷲ‪ ،‬در روزي ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﺳﺎﯾﻪاي ﺟﺰ‬
‫ﺳﺎﯾﻪي او وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ ،‬ﻫﻔﺖ ﮔﺮوه را در زﯾﺮ ﺳﺎﯾﻪي ﺧﻮد‪ ،‬ﺟﺎي ﻣﯽدﻫﺪ‪ :‬ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواي‬
‫ﻋﺎدل‪ .‬ﺟﻮاﻧﯽ ﮐﻪ در اﻃﺎﻋﺖ و ﺑﻨﺪﮔﯽِ اﷲ‪ ،‬رﺷﺪ ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻫﻤﻮاره ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ‬
‫دلﺑﺴﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬دو ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻓﻘﻂ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺧﺸﻨﻮدي اﷲ ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ دوﺳﺖ ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﺑﺮ‬
‫ﻫﻤﯿﻦ اﺳﺎس‪ ،‬ﮔﺮد‪ ‬ﻫﻢ ﻣﯽآﯾﻨﺪ ﯾﺎ از ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺟﺪا ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ زﻧﯽ زﯾﺒﺎ و‬
‫ﺻﺎﺣﺐﻣﻘﺎم‪ ،‬او را ﺑﻪ ﺳﻮي ﺧﻮد ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ او ﻧﭙﺬﯾﺮد و ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﻦ از اﷲ ﻣﯽﺗﺮﺳﻢ‪.‬‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ دﺳﺖ راﺳﺘﺶ‪ ،‬ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﺻﺪﻗﻪ دﻫﺪ ﮐﻪ دﺳﺖ ﭼﭙﺶ ﻧﺪاﻧﺪ دﺳﺖ راﺳﺘﺶ ﭼﻪ‬
‫ﺻﺪﻗﻪ ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در ﺗﻨﻬﺎﯾﯽ‪ ،‬اﷲ را ﯾﺎد ﮐﻨﺪ و اﺷﮏ‪ ،‬از ﭼﺸﻤﺎﻧﺶ ﺳﺮازﯾﺮ ﺷﻮد«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﻣﺤﺒﺖ و دوﺳﺘﯽ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ اﷲ و ﺗﺸﻮﯾﻖ ﺑﻪ آن‪،‬‬
‫و اﻇﻬﺎر ﻣﺤﺒﺖ ﺑﻪ دوﺳﺖ و ﻋﺒﺎرتﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي اﻇﻬﺎر ﻣﺤﺒﺖ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد«‪ .‬ﻟﺬا‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬در اﯾﻦ ﺑﺎب‪ ،‬ﺑﻪ ﭼﻬﺎر ﻣﻮﺿﻮع و دﻻﯾﻞ آنﻫﺎ ﻣﯽﭘﺮدازد‪ .‬وي در آﻏﺎز‪ ،‬اﯾﻦ‬
‫آﯾﻪ را ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ۡ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ٓ‬ ‫َ‬ ‫َّ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫ُّ َ َّ ‪َ ُ ٓ َّ َ ٓ ُ َ َ َ َّ َ َّ ُ ُ َّ ٞ‬‬
‫]اﻟﻔﺘﺢ‪[٢٩ :‬‬ ‫�ِ وٱ�ِين معهۥ أشِداء � ٱلكفارِ ر�اء بينهم﴾‬ ‫﴿�مد رسول ٱ ۚ‬
‫َّ‬
‫ِين َم َع ُه ٓۥ﴾‪» :‬و آﻧﺎن ﮐﻪ ﺑﺎ او ﻫﺴﺘﻨﺪ«‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﯾﺎران و‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ‪ ،‬ﻓﺮﺳﺘﺎدهي اﷲ اﺳﺖ؛ ﴿ َوٱ� َ‬
‫ُ َ‬ ‫ٗ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬
‫اﺻﺤﺎﺑﺶ‪ ،‬در ﺑﺮاﺑﺮ ﮐﺎﻓﺮان‪ ،‬ﺳﺮﺳﺨﺘﻨﺪ و ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻣﻬﺮﺑﺎن‪﴿ .‬ت َرٮ ٰ ُه ۡم ُرك ٗعا ُس َّجدا يَ ۡب َتغون‬
‫ۡ ٗ‬ ‫َّ‬ ‫َ ۡ ٗ‬
‫فض� ّم َِن ٱ�ِ َو ِرض َ�ٰنا﴾ ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬وﻗﺘﯽ ﺑﻪ آنﻫﺎ ﻧﮕﺎه ﻣﯽﮐﻨﯽ‪ ،‬آﻧﺎن را در ﺣﺎل رﮐﻮع و‬
‫ﺳﺠﺪه ﻣﯽﺑﯿﻨﯽ ﮐﻪ ﺧﺎﺿﻌﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﻧﻤﺎز اﯾﺴﺘﺎدهاﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ اﷲ ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﺑﺠﻮﯾﻨﺪ؛ ﺧﻮاﻫﺎن ﻫﯿﭻ‬
‫َّ‬ ‫َ ۡ ٗ‬
‫ﭼﯿﺰي از دﻧﯿﺎ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻓﻀﻞ و ﺧﺸﻨﻮدي اﷲ را ﻣﯽﺟﻮﯾﻨﺪ‪﴿ .‬فض� ّم َِن ٱ�ِ‬
‫ۡ ٗ‬ ‫ۡ ٗ‬
‫َو ِرض َ�ٰنا﴾‪» :‬ﺧﻮاﻫﺎن اﺟﺮ وﭘﺎداش او ﻫﺴﺘﻨﺪ«؛ ﴿ َو ِرض َ�ٰنا﴾‪» :‬و ﺧﺸﻨﻮدي او را ﻣﯽﺟﻮﯾﻨﺪ«‪.‬‬
‫جودِ﴾‪» :‬ﻧﺸﺎﻧﻪ)ي درﺳﺖﮐﺎري( آﻧﺎن از اﺛﺮ‬ ‫اه ۡم � ُو ُجوهِهم ّم ِۡن َ�ثَر ُّ‬
‫ٱلس ُ‬ ‫َ ُ‬
‫﴿سِيم‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ﺳﺠﺪه در ﭼﻬﺮهﻫﺎﯾﺸﺎن ﭘﯿﺪاﺳﺖ«‪ .‬اﯾﻦ ﻧﺸﺎﻧﻪ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻧﻮريﺳﺖ ﮐﻪ در ﭼﻬﺮه دارﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻪ‬
‫اﺛﺮي ﮐﻪ از ﺳﺠﺪه در ﭘﯿﺸﺎﻧﯽ ﻣﯽاﻓﺘﺪ؛ ﮔﺮﭼﻪ اﯾﻦ اﺛﺮ‪ ،‬ﻧﺸﺎنﮔﺮ ﮐﺜﺮت ﺳﺠﺪه اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ‬
‫ﻋﻼﻣﺖ واﻗﻌﯽ‪ ،‬ﻧﻮر ﭼﻬﺮه ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ُ‬
‫جودِ� َ�ٰل َِك َم َثل ُه ۡم � َّ‬ ‫َ‬
‫اه ۡم � ُو ُجوهِهم ّم ِۡن �ثَر ُّ‬
‫ٱلس ُ‬ ‫َ ُ‬
‫ٱ� ۡو َرٮٰةِ﴾‪» :‬ﻧﺸﺎﻧﻪ)ي‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫﴿سِيم‬
‫درﺳﺖﮐﺎري( آﻧﺎن از اﺛﺮ ﺳﺠﺪه در ﭼﻬﺮهﻫﺎﯾﺸﺎن ﭘﯿﺪاﺳﺖ؛ اﯾﻦ‪ ،‬وﺻﻒ آﻧﺎن در ﺗﻮرات‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪190‬‬

‫اﺳﺖ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ اﷲ‪ ‬از اﯾﻦ اﻣﺖ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش در ﺗﻮرات و اﻧﺠﯿﻞ‪ ،‬ﺗﻌﺮﯾﻒ و ﺗﻤﺠﯿﺪ ﮐﺮده‬
‫و وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي آﻧﺎن را ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫وف َو�َ ۡن َهٮ ٰ ُهمۡ‬ ‫ُ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َُۡ ُ ُ‬ ‫َّ ۡ َ َ ۡ‬ ‫َ ُ ۡ‬ ‫﴿َ ُ َُ َ ُۡ ً‬
‫يل يأمرهم ب ِٱلمعر ِ‬ ‫�دونهۥ مكتو�ا عِندهم ِ� ٱ�ورٮ ٰةِ وٱ ِ� ِ‬
‫� ِ‬ ‫ِ‬
‫ۡ‬ ‫َ‬
‫ُ ُ َّ ّ َ ٰ َ ُ َ ّ ُ َ ۡ ُ َ َ ٰٓ َ َ َ َ ُ َ ۡ ُ ۡ ۡ َ ُ‬ ‫َ‬ ‫ُّ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬
‫�ه ۡم‬ ‫ت و�ح ِرم علي ِهم ٱ���ِث و�ضع �نهم إ ِ‬ ‫حل لهم ٱلطيِ� ِ‬ ‫ع ِن ٱل ُمنك ِر َو�ُ ِ‬
‫َ ۡ َ ۡ َ ٰ َ َّ َ َ ۡ َ‬
‫]اﻷﻋﺮاف‪[١٥٧ :‬‬ ‫ت َعل ۡي ِه ۡم﴾‬ ‫وٱ�غ�ل ٱل ِ� �ن‬
‫‪...‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ درسﻧﺨﻮاﻧﺪهاي ﮐﻪ ﻧﺎﻣﺶ را در ﺗﻮرات و اﻧﺠﯿﻞ ﻣﯽﺑﯿﻨﻨﺪ؛ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮي ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﻮي ﻧﯿﮑﯽ‬
‫ﻓﺮا ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و از ﺑﺪي ﺑﺎز ﻣﯽدارد و ﻧﻌﻤﺖﻫﺎي ﭘﺎك را ﺑﺮاﯾﺸﺎن ﺣﻼل ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ و ﻧﺎﭘﺎﮐﯽ را‬
‫ﺑﺮ آﻧﺎن ﺣﺮام ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ و ﺗﮑﺎﻟﯿﻒ ﺳﻨﮕﯿﻦ و ﻗﯿﺪ و ﺑﻨﺪﻫﺎﯾﯽ را ﮐﻪ ﺑﺮ ﻋﻬﺪهي آﻧﺎن ﺑﻮد‪ ،‬از آﻧﺎن‬
‫رﻓﻊ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫اﷲ‪) ‬در اداﻣﻪي آﯾﻪي ‪ 29‬ﺳﻮرهي »ﻓﺘﺢ«( ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ ۡ َ ۡ َ َ َ ۡ َ ُ َ َ َ َ ُ َ ۡ َ ۡ َ َ َ ۡ َ َ ٰ َ َٰ‬ ‫ۡ‬ ‫َََُُ ۡ‬
‫يل كزر ٍع أخرج ش�ٔهۥ �ٔازرهۥ فٱستغلظ فٱستوى �‬ ‫� ِ‬‫﴿ومثلهم ِ� ٱ ِ� ِ‬
‫ُ ۡ ُ‬
‫ك َّف َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُسوقِهِۦ ُ� ۡعج ُ‬
‫]اﻟﻔﺘﺢ‪[٢٩ :‬‬ ‫ار﴾‬ ‫ب ٱ ُّلز َّراع ِ�َ ِغيظ ب ِ ِهم ٱل‬ ‫ِ‬
‫و وﺻﻔﺸﺎن در اﻧﺠﯿﻞ ﻣﺎﻧﻨﺪ زراﻋﺘﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺟﻮاﻧﻪ زده و ﺗﻨﻮﻣﻨﺪش ﺳﺎﺧﺘﻪ و ﺳﺘﺒﺮ و ﺿﺨﯿﻢ‬
‫ﺷﺪه و ﺑﺮ ﺳﺎﻗﻪﻫﺎﯾﺶ اﯾﺴﺘﺎده اﺳﺖ و ﮐﺸﺎورزان را ﺷﮕﻔﺖزده ﻣﯽﺳﺎزد ﺗﺎ ﺑﻪوﺳﯿﻠﻪي آﻧﺎن‬
‫ﮐﺎﻓﺮان را ﺑﻪ ﺧﺸﻢ آورد‪.‬‬
‫و ﺳﭙﺲ در اداﻣﻪي آﯾﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬
‫ت م ِۡن ُهم َّم ۡغ ِف َر ٗة َوأ ۡج ًرا َع ِظ َ‬
‫يم ۢ� ‪﴾٢٩‬‬ ‫ِين َء َ ُ ْ َ ُ ْ َّ َ‬
‫امنوا َوع ِملوا ٱل� ٰل ِ�ٰ ِ‬ ‫� ٱ َّ� َ‬
‫﴿ َو َع َد ٱ َّ ُ‬
‫]اﻟﻔﺘﺢ‪[٢٩ :‬‬
‫اﷲ ﺑﻪ اﯾﻨﻬﺎ ﮐﻪ اﯾﻤﺎن آورده و ﮐﺎرﻫﺎي ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﻧﺠﺎم دادهاﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻮﯾﺪ آﻣﺮزش و ﭘﺎداش ﺑﺰرﮔﯽ‬
‫ﻣﯽدﻫﺪ‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪﭘﺎس اﻋﻤﺎل ﻧﯿﮑﯽ ﮐﻪ اﻧﺠﺎم دادهاﻧﺪ‪ ،‬ﭘﺎداش ﻧﯿﮑﯽ ﺑﻪ آﻧﺎن ﻣﯽدﻫﺪ‪.‬‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬
‫� ُدون ِ�‬
‫َ ۡ ۡ ُ ُّ َ َ ۡ َ َ َ َ ۡ ۡ َ َ َ‬ ‫َ َّ َ َ َ َّ ُ َّ َ َ ۡ َ َ‬
‫﴿وٱ�ِين �بوءو ٱ�ار وٱ ِ�ي� ٰن مِن �بل ِ ِهم �ِبون من هاجر إِ� ِهم و� ِ‬
‫ۡ َ َٗ ُٓ ُ ْ‬
‫]اﳊﴩ‪[٩ :‬‬ ‫اجة ّم َِّما أوتوا﴾‬‫ُص ُدورِهِم ح‬
‫)اﻣﻮال ﻓﯽء ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ از آنِ( ﮐﺴﺎﻧﯽ )اﺳﺖ( ﮐﻪ ﭘﯿﺶ از ﻣﻬﺎﺟﺮان در ﺳﺮاي ﻫﺠﺮت ﺟﺎي‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و راه اﯾﻤﺎن را ﺑﺮﮔﺰﯾﺪﻧﺪ؛ ﮐﺴﺎﻧﯽ را ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﻮﯾﺸﺎن ﻫﺠﺮت ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬دوﺳﺖ دارﻧﺪ و در‬
‫دلﻫﺎﯾﺸﺎن دﻏﺪﻏﻪ و ﻧﯿﺎزي ﺑﻪ آنﭼﻪ ﺑﻪ ﻣﻬﺎﺟﺮان داده ﺷﺪه‪ ،‬اﺣﺴﺎس ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
 ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﻣﺤﺒﺖ و دوﺳﺘﯽ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ اﷲ و ﺗﺸﻮﯾﻖ ﺑﻪ آن‪ ،‬و اﻇﻬﺎر ﻣﺤﺒﺖ‪191 ...‬‬

‫اﯾﻦﻫﺎ‪ ،‬اﻧﺼﺎر‪ ‬ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺶ از ﻣﻬﺎﺟﺮان‪ ،‬در ﺳﺮاي اﯾﻤﺎن‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ در ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺟﺎي‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و ﭘﯿﺶ از آنﮐﻪ ﻣﻬﺎﺟﺮان ﻣﮑﻪ ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ ﻫﺠﺮت ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬اﯾﻤﺎن آوردﻧﺪ؛ زﯾﺮا اﯾﻤﺎن‪،‬‬
‫ُ ُّ َ َ ۡ َ َ َ‬
‫اج َر إ ِ ۡ� ِه ۡم ‪ ‬اﻧﺼﺎر‪ ،‬ﮐﺴﺎﻧﯽ‬ ‫ﭘﯿﺶ از ﻫﺠﺮت‪ ‬ﻣﻬﺎﺟﺮان‪ ،‬وارد ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺷﺪ‪ِ�  .‬بون من ه‬
‫را ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﻮﯾﺸﺎن ﻫﺠﺮت ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬دوﺳﺖ داﺷﺘﻨﺪ؛ زﯾﺮا ﺑﺮادران دﯾﻨﯽ آنﻫﺎ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬از‬
‫اﯾﻦرو ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در ﻣﯿﺎﻧﺸﺎن ﭘﯿﻤﺎن ﺑﺮادري ﺑﺮﻗﺮار ﮐﺮد؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻫﺮ ﯾﮏ از اﻧﺼﺎر‪ ،‬ﻧﯿﻤﯽ‬
‫‪    ‬‬ ‫از اﻣﻮاﻟﺶ را ﺑﻪ ﯾﮑﯽ از ﺑﺮادران ﻣﻬﺎﺟﺮش ﺑﺨﺸﯿﺪ‪ .‬‬
‫‪  ‬؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻫﯿﭻ ﺣﺴﺎدﺗﯽ در دل ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﻬﺎﺟﺮان ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ و ﺑﺎ ﻃﯿﺐ ﺧﺎﻃﺮ‬
‫ﻓﻀﯿﻠﺖ و ﺟﺎﯾﮕﺎﻫﯽ را ﮐﻪ ﻣﻬﺎﺟﺮان ﺑﻪ ﺳﺒﺐ دوﺳﺘﯽ و ﻧﺼﺮت ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﮐﺴﺐ ﮐﺮده‬
‫َ ُ ۡ ُ َ َ َ ٰٓ َ ُ‬
‫س ِه ۡم ‪» :‬و ﻣﻬﺎﺟﺮان را ﺑﺮ ﺧﻮد ﺗﺮﺟﯿﺢ ﻣﯽدﻫﻨﺪ«‪.‬‬
‫� أنف ِ‬ ‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻨﺪ‪  .‬و�ؤث ِرون‬
‫َ َۡ َ َ ۡ َ َ َ ‪ٞ‬‬
‫اصة ۚ ‪» :‬ﮔﺮﭼﻪ ﺧﻮدﺷﺎن‪ ،‬ﺳﺨﺖ ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ ﺑﺎﺷﻨﺪ«‪ .‬اﻧﺼﺎر‪ ‬ﮔﺮﺳﻨﮕﯽ‬ ‫‪ ‬ولو �ن ب ِ ِهم خص‬
‫را ﺗﺤﻤﻞ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﺮادران ﻣﻬﺎﺟﺮﺷﺎن‪ ،‬ﺳﯿﺮ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﻟﺬا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫َُ َ َ ُ ۡ ۡ‬ ‫َ ُ َۡ‬
‫]اﳊﴩ‪[٩ :‬‬ ‫سهِۦ فأ ْو ٰٓ��ِك ه ُم ٱل ُمفل ُِحون ‪﴾٩‬‬
‫﴿ َو َمن يُوق ش َّح �ف ِ‬
‫و ﮐﺴﺎﻧﯽ رﺳﺘﮕﺎرﻧﺪ ﮐﻪ از ﺑ‪‬ﺨﻞ و آزِ ﻧﻔﺲ ﺧﻮﯾﺶ ﻣﺼﻮن ﺑﻤﺎﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺴﯽ رﺳﺘﮕﺎر اﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬او را از ﺑ‪‬ﺨﻞ و آزِ ﻧﻔﺲ او ﺣﻔﻆ ﮐﻨﺪ؛ از‬
‫اﯾﻦرو ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺨﺸﻨﺪه و دﺳﺖ و دلﺑﺎز ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺮادرِ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ را دوﺳﺖ ﺑﺪارد‪،‬‬
‫رﺳﺘﮕﺎر ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ُ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫ُ‬
‫ۢ َۡ ۡ َُ َ‬
‫ون َر َّ� َنا ٱغ ِف ۡر �َا َو ِ� ۡخ َ� ٰن َِنا ٱ� َ‬ ‫َ َّ َ ٓ‬
‫ِين َس َبقونا‬ ‫ِ‬ ‫ِين َجا ُءو ِمن �ع ِدهِم �قول‬ ‫﴿وٱ�‬
‫]اﳊﴩ‪[١٠ :‬‬
‫بٱ ۡ� َ‬
‫ي� ٰ ِن﴾‬ ‫ِ ِ‬
‫)و ﻧﯿﺰ اﻣﻮال ﻓﯽء از آنِ( آﯾﻨﺪﮔﺎن اﯾﺸﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬اي ﭘﺮوردﮔﺎرﻣﺎن! ﻣﺎ و ﺑﺮادراﻧﻤﺎن‬
‫را ﮐﻪ در اﯾﻤﺎن ﺑﺮ ﻣﺎ ﭘﯿﺸﯽ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﯿﺎﻣﺮز‪.‬‬
‫ﻣﻨﻈﻮر از آﯾﻨﺪﮔﺎن‪ ،‬ﭘﯿﺮوان ﻣﻬﺎﺟﺮان و اﻧﺼﺎر‪ ‬ﺗﺎ روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺴﺎﻧﯽ‬
‫ﮐﻪ ﭘﺲ از اﯾﺸﺎن‪ ،‬ﭘﺎ ﺑﻪ ﻫﺴﺘﯽ ﻣﯽﮔﺬارﻧﺪ و راه و روش آﻧﺎن را در ﭘﯿﺶ ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ و‬
‫دﻋﺎﯾﺸﺎن اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬ﭘﺮوردﮔﺎرا! ﻣﺎ و ﺑﺮادراﻧﻤﺎن را ﮐﻪ در اﯾﻤﺎن ﺑﺮ ﻣﺎ ﭘﯿﺸﯽ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪،‬‬
‫ﺑﯿﺎﻣﺮز«‪ .‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪192‬‬

‫�ن َّر ِ َ‬ ‫َ َ ۡ َ َ َ َّ َ َّ َ ُ ُ‬
‫وهم �ِإ ِ ۡح َ ٰ‬ ‫ٰ‬ ‫ون ٱ ۡ�َ َّولُو َن م َِن ٱل ۡ ُم َ‬
‫َ َّ ٰ ُ َ‬
‫�‬ ‫ٖ‬ ‫ع‬ ‫ب‬ ‫�‬ ‫ٱ‬ ‫ِين‬
‫�‬ ‫ٱ‬‫و‬ ‫ِ‬ ‫ار‬ ‫نص‬ ‫�‬‫ٱ‬‫و‬ ‫�ن‬‫ر‬ ‫ج‬
‫ِ ِ‬ ‫�‬ ‫﴿وٱل�بِق‬
‫ْ‬
‫ُ َ‬ ‫َّ ُ َ‬
‫]اﻟﺘﻮﺑﺔ‪[١٠٠ :‬‬ ‫� � ۡن ُه ۡم َو َرضوا � ۡن ُه﴾‬ ‫ٱ‬
‫اﷲ‪ ،‬از ﭘﯿﺸﮕﺎﻣﺎن ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ )اﺳﻼم‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ از( ﻣﻬﺎﺟﺮان و اﻧﺼﺎر و از ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪﻧﯿﮑﯽ از آﻧﺎن‬
‫ﭘﯿﺮوي ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ ،‬راﺿﯽﺳﺖ‪ .‬و آﻧﺎن ﻧﯿﺰ از اﷲ ﺧﺸﻨﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺳﻪ آﯾﻪ‪) ،‬آﯾﻪﻫﺎي ‪ 10- 8‬ﺳﻮرهي »ﺣﺸﺮ«( ﻧﺸﺎنﮔﺮ اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ‪،‬‬
‫ﻣﺴﺘﺤﻖ درﯾﺎﻓﺖ‪ ‬اﻣﻮال ﻓﯽء از ﺑﯿﺖاﻟﻤﺎل ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺳﻪ دﺳﺘﻪاي ﮐﻪ ذﮐﺮ ﺷﺪ‪ .‬از‬
‫ﺟﻤﻠﻪ‪ ،‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﭘﺲ از ﻣﻬﺎﺟﺮان و اﻧﺼﺎر ﻣﯽآﯾﻨﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪» :‬ﭘﺮوردﮔﺎرا! ﻣﺎ و‬
‫ﺑﺮادراﻧﻤﺎن را ﮐﻪ در اﯾﻤﺎن ﺑﺮ ﻣﺎ ﭘﯿﺸﯽ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﯿﺎﻣﺮز«‪.‬‬
‫از اﻣﺎم ﻣﺎﻟﮏ‪ /‬ﭘﺮﺳﯿﺪﻧﺪ‪ :‬آﯾﺎ اﻫﻞ رﻓﺾ و ﺑﺪﻋﺖ‪ ،‬ﺳﻬﻤﯽ در اﻣﻮال ﻓﯽء دارﻧﺪ؟‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺧﯿﺮ؛ زﯾﺮا آنﻫﺎ اﯾﻦ دﻋﺎ را در ﺣﻖ ﻣﻬﺎﺟﺮان و اﻧﺼﺎر ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﻨﺪ و ﻫﻤﻪي‬
‫ﺻﺤﺎﺑﻪ ﺟﺰ ﺗﻌﺪاد اﻧﮕﺸﺖﺷﻤﺎري را ﮐﺎﻓﺮ ﻣﯽﭘﻨﺪارﻧﺪ! ﺣﺘﯽ ﺑﻪ ﮔﻤﺎن آنﻫﺎ اﺑﻮﺑﮑﺮ و ﻋﻤﺮ‬
‫ﻧﯿﺰ ﮐﺎﻓﺮ ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﭘﺲ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﺮﺗﺪ ﺷﺪه و ﺑﺮ ﮐﻔﺮ و ﻧﻔﺎق از دﻧﯿﺎ رﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﭘﻨﺎه‬
‫ﺑﺮ اﷲ‪.‬‬
‫از اﯾﻦرو اﻣﺎم ﻣﺎﻟﮏ‪ /‬ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اﻫﻞ ﺑﺪﻋﺖ‪ ،‬ﻣﺴﺘﺤﻖّ اﻣﻮال ﻓﯽء ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ؛ زﯾﺮا‬
‫ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ دﻋﺎﮔﻮي ﺑﻬﺘﺮﯾﻦﻫﺎي اﯾﻦ اﻣﺖ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ درﺧﻮاﺳﺖ آﻣﺮزش و رﺣﻤﺖ را‬
‫وﯾﮋهي ﭼﻨﺪ ﺻﺤﺎﺑﯽ اﻧﮕﺸﺖﺷﻤﺎر ﻣﯽداﻧﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﮔﻤﺎن اﯾﺸﺎن‪ ،‬ﻣﺮﺗﺪ ﻧﺸﺪهاﻧﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ دو‬
‫ﯾﺎ ﺳﻪ ﯾﺎ ده ﻧﻔﺮ از اﻫﻞ ﺑﯿﺖ‪.‬‬
‫ُ ُّ َ‬
‫ون َم ۡن َه َ‬
‫اج َر‬ ‫ﺷﺎﻫﺪ ﻣﻮﺿﻮع از اﯾﻦ آﯾﻪ‪ ،‬اﯾﻦﺟﺎﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ِ�﴿ :‬ب‬
‫َ‬
‫إ ِ ۡ� ِه ۡم﴾ ]اﳊﴩ‪ [٩ :‬ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬اﻧﺼﺎر‪ ،‬ﻣﺆﻣﻨﺎﻧﯽ را ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﻮﯾﺸﺎن ﻫﺠﺮت ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬دوﺳﺖ‬
‫داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬و اﯾﻦ ﻣﺤﺒﺖ و دوﺳﺘﯽ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ اﷲ ﺑﻮد؛ زﯾﺮا اﻧﺼﺎر‪ ،‬از دو ﻗﺒﯿﻠﻪي »اوس«‬
‫و »ﺧﺰرج« ﺑﻮدﻧﺪ و ﻫﯿﭻ ﻧﺴﺒﺘﯽ ﺑﺎ ﻣﻬﺎﺟﺮان ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ و ﺟﺰو »ﻗﺮﯾﺶ« ﻧﺒﻮدﻧﺪ؛ اﻣﺎ اﺧﻮت‬
‫اﯾﻤﺎﻧﯽ‪ ،‬آنﻫﺎ را ﯾﮏﭘﺎرﭼﻪ ﮔﺮداﻧﯿﺪ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﺑﺮادران ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬آري! ﺑﺮادري‬
‫اﯾﻤﺎﻧﯽ‪ ،‬اﺳﺘﻮارﺗﺮﯾﻦ رﯾﺴﻤﺎن اﯾﻤﺎن اﺳﺖ؛ ﻟﺬا اﺳﺘﻮارﺗﺮﯾﻦ رﯾﺴﻤﺎن اﯾﻤﺎن‪ ،‬ﻣﺤﺒﺖ و‬
‫دوﺳﺘﯽ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ اﷲ‪ ،‬و ﺑﻐﺾ و دﺷﻤﻨﯽ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ اوﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﺆﻟﻒ‪ ،/‬ﺣﺪﯾﺚ اﻧﺲ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ‪ ‬را ﻧﻘﻞ ﮐﺮده ﮐﻪ در آن آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺳﻪ وﯾﮋﮔﯽ وﺟﻮد دارد ﮐﻪ در ﻫﺮﮐﺲ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺷﯿﺮﯾﻨﯽ اﯾﻤﺎن را ﺑﺎ آنﻫﺎ‬
 ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﻣﺤﺒﺖ و دوﺳﺘﯽ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ اﷲ و ﺗﺸﻮﯾﻖ ﺑﻪ آن‪ ،‬و اﻇﻬﺎر ﻣﺤﺒﺖ‪193 ...‬‬

‫ﻣﯽﭼﺸﺪ‪ :‬اﷲ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش را از ﻫﻤﻪ ﺑﯿﺶﺗﺮ دوﺳﺖ ﺑﺪارد؛ ﻣﺤﺒﺘﺶ ﺑﺎ ﻫﺮﮐﺲ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ‬
‫ﺧﺸﻨﻮدي اﷲ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﭘﺲ از اﯾﻦﮐﻪ اﷲ‪ ،‬او را از ﮐﻔﺮ ﻧﺠﺎت داد‪ ،‬از ﺑﺮﮔﺸﺘﻦ ﺑﻪ آن ﻧﻔﺮت‬
‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ رﻓﺘﻦ در آﺗﺶ ﺑﺮاي او ﻧﺎﮔﻮار اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﺣﻼوت و ﺷﯿﺮﯾﻨﯽ اﯾﻤﺎن‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺣﻼوت و ﺷﯿﺮﯾﻨﯽ ﺷﮑﺮ و ﻋﺴﻞ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ‬
‫ﺑﺰرگﺗﺮ از ﻫﺮ ﺣﻼوﺗﯽﺳﺖ؛ ﺣﻼوﺗﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬آن را در ﻗﻠﺐ ﺧﻮد و در اﻋﻤﺎق‬
‫وﺟﻮدش ﺣﺲ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻟﺬﺗﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﭼﯿﺰي ﻫﻢﺳﺎن آن ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﮐﻪ‬
‫اﻧﺴﺎن در ﺳﯿﻨﻪي ﺧﻮد‪ ،‬اﺣﺴﺎس ﻓﺮاﺧﯽ و ﮔﺸﺎﯾﺶ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ ﻋﻼﻗﻪﻣﻨﺪ‬
‫اﺳﺖ و اﻫﻞ ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﻮﮐﺎران را دوﺳﺖ دارد‪ .‬ﮐﺴﯽ‪ ،‬اﯾﻦ ﺣﺲ و اﯾﻦ ﺣﻼوت را درك‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ آن را ﭼﺸﯿﺪه و ﺗﺠﺮﺑﻪ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﷲ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش را از ﻫﻤﻪ ﺑﯿﺶﺗﺮ دوﺳﺖ ﺑﺪارد«‪ .‬ﻧﮕﻔﺖ‪ :‬اﷲ‪ ،‬و‬
‫ﺳﭙﺲ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش را از ﻫﻤﻪ ﺑﯿﺶﺗﺮ دوﺳﺖ ﺑﺪارد‪ .‬زﯾﺮا ﻣﺤﺒﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در اﯾﻦﺟﺎ‪ ،‬ﺗﺎﺑﻊ‬
‫ﻣﺤﺒﺖ اﷲ‪ ‬و ﺑﺮآﻣﺪه از ﻣﺤﺒﺖ اﻟﻬﯽﺳﺖ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺤﺒﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ ﻣﺤﺒﺖ‬
‫ﺧﺪاﺳﺖ و اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻫﺮﭼﻪ اﷲ‪ ‬را ﺑﯿﺶﺗﺮ دوﺳﺖ ﺑﺪارد‪ ،‬ﻣﺤﺒﺘﺶ ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﯿﺰ‬
‫ﺑﯿﺶﺗﺮ ﻣﯽﺷﻮد؛ وﻟﯽ ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم‪ ،‬ﺑﻪﺟﺎي اﯾﻦﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬را ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ اﷲ‪،‬‬
‫دوﺳﺖ ﺑﺪارﻧﺪ‪ ،‬او را ﺑﺎ اﷲ دوﺳﺖ ﻣﯽدارﻧﺪ‪ .‬و اﯾﻦ دو‪ ،‬ﺑﺎ ﻫﻢ ﻓﺮق ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬را ﺑﯿﺶ از اﷲ‪ ‬دوﺳﺖ دارﻧﺪ‪ ،‬و اﯾﻦ‪ ،‬ﻧﻮﻋﯽ ﺷﺮك اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬را‬
‫دوﺳﺖ دارﯾﻢ‪ ،‬ﭼﻮن رﺳﻮل و ﻓﺮﺳﺘﺎدهي ﺧﺪاﺳﺖ‪ .‬و ﻣﺤﺒﺖ در اﺻﻞ‪ ،‬ﻣﺤﺒﺖ‬
‫اﻻﻫﯽﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ اﺻﻞِ ﻣﺤﺒﺖ‪ ،‬ﻣﺤﺒﺖ ﺑﺎ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ درﺑﺎرهي‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻏﻠﻮ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و اﯾﺸﺎن را ﺑﺎ ﺧﺪا‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺧﺪا‪ ،‬دوﺳﺖ دارﻧﺪ‪ ،‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ آن‬
‫ﺑﺰرﮔﻮار را در ﻣﺤﺒﺖ‪ ،‬ﺷﺮﯾﮏ‪ ‬اﷲ ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﻨﺪ و ﺣﺘﯽ ﺑﯿﺶ از اﷲ دوﺳﺘﺶ ﻣﯽدارﻧﺪ‪.‬‬
‫ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﮔﺎه ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﯽﺷﻮد ﺑﺮﺧﯽﻫﺎ‪ ،‬ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ ﻧﺎم ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬را ﻣﯽﺷﻨﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ‬
‫ﻣﺤﺒﺖ و ﺗﻌﻈﯿﻢ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬ﻣﻮ ﺑﺮ ﺗﻨﺸﺎن‪ ،‬راﺳﺖ ﻣﯽﺷﻮد و ﭘﻮﺳﺘﺸﺎن ﻣﯽﻟﺮزد؛ وﻟﯽ از‬
‫ذﮐﺮ و ﯾﺎد اﷲ‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﻣﺘﺄﺛﺮ و دﮔﺮﮔﻮن ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ و ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﺑﺴﯿﺎر ﺳﺮد و‬
‫ﺑﯽاﺣﺴﺎﺳﻨﺪ‪.‬‬
‫آﯾﺎ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﺤﺒﺘﯽ‪ ،‬ﻓﺎﯾﺪه دارد و ﻧﻔﻌﯽ ﺑﻪ اﻧﺴﺎن ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ؟ ﻫﺮﮔﺰ‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﻧﻔﻌﯽ ﺑﺮاي‬
‫اﻧﺴﺎن ﻧﺪارد؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻣﺤﺒﺘﯽ ﺷﺮكآﻣﯿﺰ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ اﷲ و رﺳﻮﻟﺶ را دوﺳﺖ ﺑﺪارﯾﻢ و‬
‫ﻣﺤﺒﺘﻤﺎن ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬ﺑﺮآﻣﺪه از ﻣﺤﺒﺖ اﷲ و ﺗﺎﺑﻊ ﻣﺤﺒﺖ اﻻﻫﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪194‬‬

‫و اﻣﺎ ﺷﺎﻫﺪ ﻣﻮﺿﻮع‪ ،‬اﯾﻦﺟﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﺤﺒﺘﺶ ﺑﺎ ﻫﺮﮐﺲ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ‬

‫ﺧﺸﻨﻮدي اﷲ ﺑﺎﺷﺪ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﻫﺮﮐﻪ را دوﺳﺖ دارد‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ اﷲ دوﺳﺖ ﺑﺪارد‪ .‬اﯾﻦ‪،‬‬
‫ﺷﺎﻫﺪ‪ ‬ﻣﻮﺿﻮع اﺳﺖ؛ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ را دوﺳﺖ دارﯾﺪ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ اﷲ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﺪﯾﻦ ﺧﺎﻃﺮ‬
‫ﮐﻪ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪ ﺷﻤﺎﺳﺖ ﯾﺎ ﻣﺴﺎﯾﻞ ﻣﺎﻟﯽ در ﻣﯿﺎن اﺳﺖ و ﯾﺎ ﭘﺴﺖ و ﻣﻘﺎﻣﯽ دارد؛ ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﻣﺴﺎﯾﻞ دﻧﯿﻮي‪ ،‬در اﯾﻦ ﻣﺤﺒﺖ‪ ،‬ﺟﺎﯾﯽ ﻧﺪارﻧﺪ و ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮِ اﷲ دوﺳﺘﺶ دارﯾﺪ‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﻣﺤﺒﺖ ﻧﺰدﯾﮑﺎن و ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪان‪ ،‬ﯾﮏ ﻣﺤﺒﺖ ﻃﺒﯿﻌﯽﺳﺖ و ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬ﭘﺪر‪ ،‬ﻣﺎدر‪،‬‬
‫ﻓﺮزﻧﺪ‪ ،‬ﺧﻮاﻫﺮ‪ ،‬ﺑﺮادر و دﯾﮕﺮ ﻧﺰدﯾﮑﺎن ﺧﻮد را دوﺳﺖ دارد؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺣﯿﻮاﻧﺎت ﻧﯿﺰ‬
‫ﻓﺮزﻧﺪان ﺧﻮد را دوﺳﺖ دارﻧﺪ‪ .‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ دﯾﺪهاﯾﻢ ﺑﺴﯿﺎري از ﺣﯿﻮاﻧﺎت‪ ،‬از ﺑﭽﻪﻫﺎي‬
‫ﺧﻮد ﻣﺮاﻗﺒﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺗﻨﻬﺎ زﻣﺎﻧﯽ آنﻫﺎ را ﺗﺮك ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﭽﻪﻫﺎﯾﺸﺎن‪ ،‬ﺑﺰرگ ﺷﻮﻧﺪ‬
‫و ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ ﺑﻪﺗﻨﻬﺎﯾﯽ ﺑﻪ زﻧﺪﮔﯽ ﺧﻮﯾﺶ اداﻣﻪ دﻫﻨﺪ‪ .‬ﺷﺎﯾﺪ دﯾﺪهاﯾﺪ ﮐﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﮔﺮﺑﻪ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﺑﭽﻪﻫﺎﯾﺶ ﻣﺤﺒﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ و در روزﻫﺎي ﺳﺮد‪ ،‬آنﻫﺎ را ﺑﺎ دﻧﺪانﻫﺎي ﺧﻮد ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﺑﻪ‬
‫ﻣﮑﺎنﻫﺎي ﮔﺮم‪ ،‬ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ؛ ﺑﺪون اﯾﻦﮐﻪ آﺳﯿﺒﯽ ﺑﻪ آنﻫﺎ ﺑﺮﺳﺪ؛ زﯾﺮا ﮔﺮﭼﻪ آنﻫﺎ را‬
‫ﺑﺎ دﻧﺪانﻫﺎﯾﺶ ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﺑﺮﻣﯽدارد‪ ،‬وﻟﯽ ﭼﻮن از روي ﻣﺤﺒﺖ اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﯿﭻ آﺳﯿﺒﯽ ﺑﻪ‬
‫آنﻫﺎ ﻧﻤﯽرﺳﺪ‪ .‬و آنﮔﺎه ﮐﻪ ﺑﭽﻪﻫﺎﯾﺶ ﻧﯿﺎزي ﺑﻪ ﺷﯿﺮ ﻧﺪارﻧﺪ و ﺑﺰرگ و ﻣﺴﺘﻘﻞ‬
‫ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬رﻫﺎﯾﺸﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در دل ﺣﯿﻮان‪ ،‬ﻣﻬﺮ و رﺣﻤﺖ ﻣﯽاﻧﺪازد ﺗﺎ از‬
‫ﺑﭽﻪﻫﺎﯾﺶ ﮐﻪ ﺑﻪ او ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺮاﻗﺒﺖ ﮐﻨﺪ و آنﮔﺎه ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ ‬ﺳﺎﯾﺮ ﺟﺎﻧﻮران ﺑﻪ زﻧﺪﮔﯽ ﺧﻮد‬
‫اداﻣﻪ دﻫﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻪﻫﺮ ﺣﺎل ﻣﺤﺒﺖ ﻓﺮزﻧﺪ و دﯾﮕﺮ ﻧﺰدﯾﮑﺎن و ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪان‪ ،‬ﻣﺤﺒﺘﯽ ﻃﺒﯿﻌﯽﺳﺖ؛ ﻟﺬا‬
‫اﮔﺮ ﯾﮑﯽ از ﻧﺰدﯾﮑﺎن ﺷﻤﺎ‪ ،‬ﺑﻨﺪهي ﻧﯿﮏ و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪاي ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺳﺒﺐ ﺑﯿﺶ از‬
‫ﻣﺤﺒﺖ ﻃﺒﯿﻌﯽ‪ ،‬دوﺳﺘﺶ ﺑﺪارﯾﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ او را ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ اﷲ دوﺳﺖ دارﯾﺪ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﭘﺲ از اﯾﻦﮐﻪ اﷲ‪ ،‬او را از ﮐﻔﺮ ﻧﺠﺎت داد‪ ،‬از ﺑﺮﮔﺸﺘﻦ ﺑﻪ آن‬
‫ﻧﻔﺮت داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ رﻓﺘﻦ در آﺗﺶ ﺑﺮاي او ﻧﺎﮔﻮار اﺳﺖ«‪ .‬ﭘ‪‬ﺮواﺿﺢ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ اﯾﻦ وﯾﮋﮔﯽ‪ ،‬ﻧﺨﺴﺖ درﺑﺎرهي ﮐﺴﯽ ﻣﺼﺪاق ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ ﮐﻪ اﺑﺘﺪا ﮐﺎﻓﺮ ﺑﻮده و ﺳﭙﺲ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ؛ وﻟﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎنزادهاي ﮐﻪ از ﮐﻔﺮ ﻧﻔﺮت دارد ﻧﯿﺰ ﺣﻼوت اﯾﻤﺎن را‬
‫ﻣﯽﭼﺸﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ از اﺑﺘﺪا ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﻮده و ﭘﺲ از اﯾﻦﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﺑﺎ ﻧﻌﻤﺖ اﺳﻼم‬
‫ﺑﺮ او ﻣﻨﺖ ﻧﻬﺎده اﺳﺖ‪ ،‬ﺣﺎﺿﺮ ﻧﯿﺴﺖ ﺗﺤﺖ ﻫﯿﭻ ﺷﺮاﯾﻄﯽ ﮐﺎﻓﺮ ﺷﻮد و ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ از‬
 ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﻣﺤﺒﺖ و دوﺳﺘﯽ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ اﷲ و ﺗﺸﻮﯾﻖ ﺑﻪ آن‪ ،‬و اﻇﻬﺎر ﻣﺤﺒﺖ‪195 ...‬‬

‫اﻓﺘﺎدن در آﺗﺶ ﻧﻔﺮت دارد‪ ،‬از ﮐﺎﻓﺮ ﺷﺪن ﻧﯿﺰ ﺑﯿﺰار اﺳﺖ؛ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﻧﯿﺰ‪ ،‬ﺷﯿﺮﯾﻨﯽ‬
‫اﯾﻤﺎن را ﻣﯽﭼﺸﺪ‪ .‬و اﻟﺤﻤﺪﷲ ﮐﻪ ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ و زﯾﺮ‬
‫ﺷﺪﯾﺪﺗﺮﯾﻦ ﺗﻬﺪﯾﺪﻫﺎ و ﺷﮑﻨﺠﻪﻫﺎ‪ ،‬دﺳﺖ از اﺳﻼم ﺑﺮﻧﻤﯽدارﻧﺪ؛ اﮔﺮ ﺑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ‪:‬‬
‫دﺳﺖ از اﺳﻼم ﺑﺮدار‪ ،‬و ﮔﺮﻧﻪ ﺗﻮ را ﺑﻪ آﺗﺶ ﻣﯽﮐﺸﯿﻢ ﯾﺎ از ﺑﻠﻨﺪﺗﺮﯾﻦ ﮐﻮه ﺑﻪ زﻣﯿﻦ‬
‫ﻣﯽاﻧﺪازﯾﻢ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﺮا ﺑﻪ آﺗﺶ ﺑﮑﺸﯿﺪ؛ ﻣﺮا از ﺑﻠﻨﺪي‪ ،‬ﺑﯿﻨﺪازﯾﺪ؛ ﻫﺮ ﮐﺎري ﮐﻪ‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﺪ‪ ،‬ﺑﮑﻨﯿﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﻣﻦ از اﺳﻼم ﺑﺮﻧﻤﯽﮔﺮدم و ﻣﺮﺗﺪ ﻧﻤﯽﺷﻮم‪.‬‬
‫ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﺎﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﻨﻈﻮر‪ ،‬ارﺗﺪاد واﻗﻌﯽﺳﺖ ﮐﻪ در ﻗﻠﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ‬
‫ﺗﺤﺖ اﺟﺒﺎر‪ ،‬ﺑﻪﻇﺎﻫﺮ‪ ،‬ﻧﻪ در ﺑﺎﻃﻦ‪ ،‬ﮐﺎﻓﺮ ﺷﻮد‪ ،‬وﻟﯽ ﻗﻠﺒﺶ ﺑﻪ اﯾﻤﺎن‪ ،‬آرام و ﻣﻄﻤﺌﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫ﻫﯿﭻ زﯾﺎﻧﯽ ﺑﻪ دﯾﻦ و اﯾﻤﺎن او وارد ﻧﻤﯽﺷﻮد؛ زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫ي�نٰ‬
‫ۡ‬
‫ن بٱ� َ‬ ‫َ ٰ ٓ َّ َ ۡ ُ ۡ‬
‫�رهَ َو َق ۡل ُب ُهۥ ُم ۡط َم� ُّ ۢ‬ ‫َۡ‬ ‫َ َ َ َّ‬ ‫َ‬
‫ِ ِ ِ ِ‬ ‫﴿من �فر ب ِٱ�ِ ِم ۢن �ع ِد إِي�نِهِۦ إِ� من أ ِ‬
‫اب َع ِظ ‪ٞ‬‬ ‫ب ّم َِن ٱ َّ�ِ َول َ ُه ۡم َع َذ ٌ‬ ‫َّ َ َ َ ۡ ُ ۡ َ ۡ ٗ َ َ َ ۡ ۡ َ َ‬
‫ض ‪ٞ‬‬ ‫َ‬
‫يم‬ ‫�ن من �ح ب ِٱل�ف ِر صدر� �علي ِهم غ‬ ‫َو� ٰ ِ‬
‫َۡ‬
‫� � َ� ۡهدِي ٱلق ۡو َم‬
‫َ َ َ َّ َّ َ َ‬ ‫ۡ ََ‬
‫� َي ٰوةَ ٱ ُّ�� َيا � ٱ�خِرة ِ وأن ٱ‬ ‫‪ٰ �َ ١٠٦‬ل َِك ب َ� َّ� ُه ُم ٱ ۡس َت َ‬
‫ح ُّبوا ْ ٱ ۡ َ‬
‫ِ‬
‫� ٰفِر َ‬ ‫ۡ َ‬
‫]اﻟﻨﺤﻞ‪[١٠٧ ،١٠٦ :‬‬ ‫�ن ‪﴾١٠٧‬‬ ‫ِ‬ ‫ٱل‬
‫ﻫﺮ ﮐﺲ ﭘﺲ از اﯾﻤﺎن آوردن ﮐﺎﻓﺮ ﺷﻮد‪) ،‬ﮔﺮﻓﺘﺎر ﻋﺬاب ﻣﯽﮔﺮدد( ﺟﺰ آنﮐﻪ ﺑﻪ ﮐﻔﺮ ﻣﺠﺒﻮر‬
‫ﺷﻮد و ﻗﻠﺒﺶ ﺑﻪ اﯾﻤﺎن‪ ،‬آرام و ﻣﻄﻤﺌﻦ ﺑﺎﺷﺪ؛ وﻟﯽ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺳﯿﻨﻪي ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﺮاي ﭘﺬﯾﺮش‬
‫ﮐﻔﺮ ﮔﺸﻮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﺧﺸﻢ و ﻏﻀﺐ اﷲ ﺑﺮ آﻧﺎن اﺳﺖ و ﻋﺬاب ﺑﺰرﮔﯽ در ﭘﯿﺶ دارﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺑﺪان‬
‫ﺳﺒﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ آﻧﺎن زﻧﺪﮔﯽ دﻧﯿﺎ را ﺑﺮ آﺧﺮت ﺗﺮﺟﯿﺢ دادﻧﺪ و ﺑﺪان ﺳﺒﺐ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺮدم ﮐﻔﺮﭘﯿﺸﻪ‬
‫را ﻫﺪاﯾﺖ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫وﻗﺘﯽ ﺑﻪ آنﻫﺎ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪» :‬دﺳﺖ از اﺳﻼم ﺑﺮدارﯾﺪ‪ ،‬وﮔﺮﻧﻪ‪ ،‬ﺷﻤﺎ را ﻣﯽﮐُﺸﯿﻢ«‪،‬‬
‫آﺧﺮت را ﺑﻪ دﻧﯿﺎ ﻣﯽﻓﺮوﺷﻨﺪ و ﮐﺎﻓﺮ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ﺗﺎ زﻧﺪه ﺑﻤﺎﻧﻨﺪ‪ ،‬و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن دﻧﯿﺎ را ﺑﺮ‬
‫آﺧﺮت ﺗﺮﺟﯿﺢ ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﺆﻟﻒ‪ ،/‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﷲ‪ ،‬در روزي ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﺳﺎﯾﻪاي ﺟﺰ ﺳﺎﯾﻪي او وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ ،‬ﻫﻔﺖ‬
‫ﮔﺮوه را در زﯾﺮ ﺳﺎﯾﻪي ﺧﻮد‪ ،‬ﺟﺎي ﻣﯽدﻫﺪ‪ :‬ﻓﺮﻣﺎنرواي ﻋﺎدل‪ .‬ﺟﻮاﻧﯽ ﮐﻪ در اﻃﺎﻋﺖ و‬
‫ﺑﻨﺪﮔﯽِ اﷲ‪ ،‬رﺷﺪ ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻫﻤﻮاره ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ دلﺑﺴﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬دو ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ‬
‫ﮐﻪ ﻓﻘﻂ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺧﺸﻨﻮدي اﷲ ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ دوﺳﺖ ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﺑﺮ ﻫﻤﯿﻦ اﺳﺎس‪ ،‬ﮔﺮد‪ ‬ﻫﻢ‬
‫ﻣﯽآﯾﻨﺪ ﯾﺎ از ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺟﺪا ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ زﻧﯽ زﯾﺒﺎ و ﺻﺎﺣﺐﻣﻘﺎم‪ ،‬او را ﺑﻪ ﺳﻮي‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪196‬‬

‫ﺧﻮد ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ او ﻧﭙﺬﯾﺮد و ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﻦ از اﷲ ﻣﯽﺗﺮﺳﻢ‪ .‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ دﺳﺖ راﺳﺘﺶ‪،‬‬
‫ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﺻﺪﻗﻪ دﻫﺪ ﮐﻪ دﺳﺖ ﭼﭙﺶ ﻧﺪاﻧﺪ ﮐﻪ دﺳﺖ راﺳﺘﺶ ﭼﻪ ﺻﺪﻗﻪ ﻣﯽدﻫﺪ‪.‬‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در ﺗﻨﻬﺎﯾﯽ‪ ،‬اﷲ را ﯾﺎد ﮐﻨﺪ و اﺷﮏ‪ ،‬از ﭼﺸﻤﺎﻧﺶ ﺳﺮازﯾﺮ ﺷﻮد«‪.‬‬
‫آنﭼﻪ در ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻔﺖ ﮔﺮوﻫﯽ اﺷﺎره دارد ﮐﻪ روز ﻗﯿﺎﻣﺖ‪ ،‬زﯾﺮ ﺳﺎﯾﻪاي‬
‫ﮐﻪ اﷲ ﻣﯽآﻓﺮﯾﻨﺪ‪ ،‬ﺟﺎي ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ و ﻣﻨﻈﻮر‪ ،‬ﻫﻔﺖ ﻧﻔﺮ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻫﻔﺖ ﮔﺮوه ﻫﺴﺘﻨﺪ‬
‫ﮐﻪ در ﻫﺮ ﮔﺮوﻫﯽ ﺟﻤﻌﯿﺖ ﻓﺮاواﻧﯽ ﮐﻪ ﻓﻘﻂ اﷲ ﻣﯽداﻧﺪ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻨﺠﻨﺪ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺶﺗﺮ درﺑﺎرهي اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﺑﻪﻃﻮر ﻣﻔﺼﻞ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪ و ﺑﻪ ﺷﺮح آن ﭘﺮداﺧﺘﻪاﯾﻢ؛‬
‫اﻣﺎ اﯾﻨﮏ ﺑﻪ ﻧﮑﺘﻪاي ﻣﯽﭘﺮدازم ﮐﻪ ﺑﺴﯿﺎري از اﻓﺮاد‪ ،‬درﺑﺎرهاش دﭼﺎر اﻧﺤﺮاف ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬در‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬اﷲ‪ ،‬در روزي ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﺳﺎﯾﻪاي ﺟﺰ ﺳﺎﯾﻪي او وﺟﻮد ﻧﺪارد‪،‬‬
‫ﻫﻔﺖ ﮔﺮوه را در زﯾﺮ ﺳﺎﯾﻪي ﺧﻮد‪ ،‬ﺟﺎي ﻣﯽدﻫﺪ «‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ از روي ﺟﻬﻞ و ﻧﺎآﮔﺎﻫﯽ‪،‬‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮداﺷﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﻨﻈﻮر از اﯾﻦ ﺳﺎﯾﻪ‪ ،‬ﺳﺎﯾﻪي ذات اﻟﻬﯽﺳﺖ و اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬اﯾﻦ‬
‫ﻫﻔﺖ ﮔﺮوه را در ﺑﺮاﺑﺮ ﺧﻮرﺷﯿﺪ‪ ،‬زﯾﺮِ ﺳﺎﯾﻪي ﺧﻮد ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﺪ! اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺮداﺷﺖ‬
‫ﻧﺎدرﺳﺘﯽﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ ﺑﺎ اﯾﻦ ﭘﻨﺪار ﮐﻪ ﻧﺒﺎﯾﺪ از ﻇﺎﻫﺮِ ﻧﺼﻮص دور ﺷﻮﯾﻢ‪ ،‬دﭼﺎر‬
‫ﺳﻮءﺑﺮداﺷﺖ ﺷﺪهاﻧﺪ؛ ﺷﮑﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻧﺒﺎﯾﺪ از ﻇﺎﻫﺮِ ﻧﺼﻮص دور ﺷﻮﯾﻢ ﯾﺎ ﺑﻪ ﺗﺄوﯾﻞ‬
‫روي ﺑﯿﺎورﯾﻢ؛ وﻟﯽ ﺳﺆال‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ ﻇﺎﻫﺮِ اﯾﻦ ﻧﺺ ﭼﯿﺴﺖ و آﯾﺎ ﺑﻪراﺳﺘﯽ از ﻇﺎﻫﺮِ‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﷲ‪ ‬اﯾﻦ ﻫﻔﺖ ﮔﺮوه را در ﺑﺮاﺑﺮِ ﺧﻮرﺷﯿﺪ‪،‬‬
‫زﯾﺮِ ﺳﺎﯾﻪي ذات‪ ‬ﺧﻮد ﺟﺎي ﻣﯽدﻫﺪ؟‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﻮرﺷﯿﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻻﺗﺮ از اﷲ‪ ‬ﻗﺮار دارد و ﭼﻨﯿﻦ ﭘﻨﺪاري‪،‬‬
‫ﻧﺎﺷﺎﯾﺴﺖ و ﻧﺎدرﺳﺖ اﺳﺖ و اﻫﻞ ﺳﻨﺖ ﺑﻪ ﻫﯿﭻ ﻋﻨﻮان ﭼﻨﯿﻦ اﻋﺘﻘﺎدي ﻧﺪارﻧﺪ؛ وﻟﯽ اﯾﻦ‬
‫ﭘﻨﺪار از آنﺟﺎ ﻧﺸﺄت ﻣﯽﮔﯿﺮد ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم‪ ،‬ﺑﻪوﯾﮋه در اﯾﻦ دوران‪ ،‬اﮔﺮ ﻧﮑﺘﻪاي‬
‫درﯾﺎﺑﻨﺪ ﯾﺎ ﻣﺘﻨﯽ دﯾﻨﯽ ﺑﺒﯿﻨﺪ‪ ،‬ﻧﺤﻮهي ﺗﻄﺒﯿﻘﺶ را ﯾﺎد ﻧﺪارﻧﺪ و ﭼﻨﺎنﭼﻪ ﻣﺴﺄﻟﻪاي‬
‫ﺑﯿﺎﻣﻮزﻧﺪ‪ ،‬ﺧﻮد را ﻋﻼﻣﻪاي ﻣﯽﭘﻨﺪارﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﻤﺎم ﻣﺴﺎﯾﻞ دﯾﻨﯽ آﮔﺎﻫﯽ دارد‪ .‬ﻫﺮﮐﺲ‪،‬‬
‫ﺑﺎﯾﺪ ﻗﺪر و اﻧﺪازهي ﺧﻮد را ﺑﺪاﻧﺪ و ﺧﻮدﺳﺮاﻧﻪ درﺑﺎرهي ﻣﺴﺎﯾﻞ دﯾﻨﯽ‪ ،‬ﺑﻪوﯾﮋه در ﺑﺎب‬
‫اﺳﻤﺎء و ﺻﻔﺎت‪ ،‬اﻇﻬﺎر ﻧﻈﺮ ﻧﮑﻨﺪ؛ ﻣﮕﺮ ﺑﺮ اﺳﺎس دادهﻫﺎي ﮐﺘﺎب و ﺳﻨﺖ و ﺳﺨﻨﺎن اﺋﻤﻪ‬
‫رﺣﻤﻬﻢاﷲ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺳﺨﻦ ﯾﺎ ﺑﺎورش از ﭼﺎرﭼﻮب دادهﻫﺎي ﮐﺘﺎب و‬
‫ﺳﻨﺖ و اﻗﻮال اﺋﻤﻪ و ﮔﺬﺷﺘﮕﺎن ﻧﯿﮏ اﯾﻦ اﻣﺖ‪ ،‬ﺧﺎرج ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
 ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﻣﺤﺒﺖ و دوﺳﺘﯽ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ اﷲ و ﺗﺸﻮﯾﻖ ﺑﻪ آن‪ ،‬و اﻇﻬﺎر ﻣﺤﺒﺖ‪197 ...‬‬

‫ﻟﺬا ﻣﻨﻈﻮر از ﺳﺎﯾﻪي اﻻﻫﯽ در روز ﻗﯿﺎﻣﺖ‪ ،‬ﺳﺎﯾﻪايﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬آن را روز ﻗﯿﺎﻣﺖ‬
‫ﻣﯽآﻓﺮﯾﻨﺪ ﺗﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺳﺰاوارﻧﺪ‪ ،‬زﯾﺮِ اﯾﻦ ﺳﺎﯾﻪ‪ ،‬ﺟﺎي ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ و ﺑﺪان ﺳﺒﺐ در ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬از‬
‫اﯾﻦ ﺳﺎﯾﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان »ﺳﺎﯾﻪي اﷲ« ﯾﺎد ﺷﺪه ﮐﻪ ﭘﺪﯾﺪآوردن ﭼﻨﯿﻦ ﺳﺎﯾﻪاي در آن روز‪ ،‬ﻓﻘﻂ‬
‫از ﺧﺪاي ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا در آن روز ﻫﯿﭻ ﭘﺴﺘﯽ و ﺑﻠﻨﺪي و ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﯽ وﺟﻮد‬
‫ﻧﺪارد و ﻫﯿﭻ ﺳﺎﯾﻪﺑﺎﻧﯽ ﭘﯿﺪا ﻧﻤﯽﺷﻮد و ﻫﯿﭻ ﭼﺘﺮي ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﺮدم‪ ،‬زﯾﺮ ﺳﺎﯾﻪاش ﺑﺮوﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ۡ ٗ‬ ‫َ َ ٗ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ٗ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫ُ‬ ‫ۡ‬ ‫َُ‬ ‫ۡ‬ ‫ََۡ َُ َ َ َ‬
‫� َبا ِل �قل يَنسِف َها َر ِ� � ۡسفا ‪َ � ١٠٥‬يذ ُرها قا�ا َصف َصفا ‪١٠٦‬‬ ‫﴿و��ٔلونك ع ِن ٱ ِ‬
‫ٗ ََٓ َ‬
‫]ﻃﻪ‪[١٠٧ ،١٠٥ :‬‬
‫ٗ‬ ‫ۡ‬
‫ِيها ع َِوجا و� أمتا ‪﴾١٠٧‬‬ ‫ى� َ‬ ‫َّ� تَ َر ٰ‬
‫و از ﺗﻮ درﺑﺎرهي ﮐﻮهﻫﺎ ﻣﯽﭘﺮﺳﻨﺪ؛ ﺑﮕﻮ‪ :‬ﭘﺮوردﮔﺎرم‪ ،‬ﮐﻮهﻫﺎ را ﺑﻪﻃﻮر ﮐﺎﻣﻞ ﻣﺘﻼﺷﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ و‬
‫آن را )ﭼﻨﺎن( ﺻﺎف و ﻫﻤﻮار‪ ،‬وا ﻣﯽﮔﺬارد ﮐﻪ در آن ﻫﯿﭻ ﭘﺴﺘﯽ و ﺑﻠﻨﺪي ﻧﻤﯽﺑﯿﻨﯽ‪.‬‬
‫ﻟﺬا روز ﻗﯿﺎﻣﺖ‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﭘﺴﺘﯽ و ﺑﻠﻨﺪي و ﻫﯿﭻ ﮐﻮه و درﺧﺖ و ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﯽ وﺟﻮد ﻧﺪارد‬
‫ﮐﻪ ﻣﺮدم‪ ،‬زﯾﺮِ ﺳﺎﯾﻪاش ﺑﺮوﻧﺪ و ﺗﻨﻬﺎ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﺳﺎﯾﻪاي وﺟﻮد دارد ﮐﻪ اﷲ‪ ،‬آن را ﺑﺮاي‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ ﻣﯽآﻓﺮﯾﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﻣﻌﻨﺎي درﺳﺖ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬روز ﻗﯿﺎﻣﺖ‪،‬‬
‫ﺳﺎﯾﻪاي ﺟﺰ ﺳﺎﯾﻪي اﷲ وﺟﻮد ﻧﺪارد«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﻫﻤﺎن ﺳﺎﯾﻪاي ﮐﻪ اﷲ‪ ‬در آن روز ﻣﯽآﻓﺮﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺷﺎﻫﺪ ﻣﻮﺿﻮع در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬دو ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻓﻘﻂ‬
‫ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺧﺸﻨﻮدي اﷲ ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ دوﺳﺖ ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﺑﺮ ﻫﻤﯿﻦ اﺳﺎس‪ ،‬ﮔﺮد‪ ‬ﻫﻢ ﻣﯽآﯾﻨﺪ ﯾﺎ از‬
‫ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺟﺪا ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ دو دوﺳﺖ‪ ‬ﻣﺴﻠﻤﺎن ﮐﻪ دوﺳﺘﯽ و ﻣﺤﺒﺘﺸﺎن ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ‪،‬‬
‫اﻧﮕﯿﺰهاي ﻣﺎﻟﯽ ﯾﺎ دﻧﯿﻮي ﻣﺎﻧﻨﺪ ﭘﺴﺖ و ﻣﻘﺎم ﻧﺪارد؛ ﺑﻠﮑﻪ دوﺳﺘﯽ و ﻣﺤﺒﺘﺸﺎن ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ‬
‫ﻓﻘﻂ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺧﺸﻨﻮدي ﺧﺪاﺳﺖ و ﺑﺪﯾﻦﺧﺎﻃﺮ ﺑﺎ ﻫﻢ دوﺳﺘﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ را در‬
‫ﻣﺴﯿﺮ اﻃﺎﻋﺖ وﺑﻨﺪﮔﯽ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﺑﯿﻨﻨﺪ و از ﻣﺤﺮﻣﺎت و ﮐﺎرﻫﺎي ﻣﻤﻨﻮع و ﺣﺮام‪،‬‬
‫ﻣﯽﭘﺮﻫﯿﺰﻧﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو ﭘﯿﻮﻧﺪ دوﺳﺘﯽ اﺳﺘﻮاري در دﻧﯿﺎ ﺑﺎ ﯾﮏدﯾﮕﺮ دارﻧﺪ و ﺗﻨﻬﺎ ﭼﯿﺰي ﮐﻪ‬
‫ﻣﯿﺎن آنﻫﺎ ﻓﺎﺻﻠﻪ ﻣﯽاﻧﺪازد‪ ،‬ﻣﺮگ اﺳﺖ‪ .‬و اﯾﻦ‪ ،‬اﺷﺎرهايﺳﺖ ﺑﻪ اﯾﻦﮐﻪ اﮔﺮ دوﺳﺘﯽ‬
‫ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ اﷲ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﻣﺴﺎﯾﻞ دﻧﯿﻮي از ﻣﯿﺎن ﻧﻤﯽرود و ﺗﻨﻬﺎ ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﻣﯿﺎن ﭼﻨﯿﻦ دوﺳﺘﺎﻧﯽ‬
‫ﻓﺎﺻﻠﻪ ﻣﯽاﻧﺪازد‪ ،‬ﻣﺮگ اﺳﺖ؛ ﮔﺮﭼﻪ ﮔﺎه ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ دﭼﺎر اﺷﺘﺒﺎه ﺷﻮﻧﺪ ﯾﺎ در ﺣﻖّ‬
‫ﻫﻢ ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ ﮐﻨﻨﺪ؛ اﺻﻼً ﺑﺮاي آنﻫﺎ ﻣﻬﻢ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬زﯾﺮا ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ را ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ اﷲ دوﺳﺖ دارﻧﺪ‬
‫و از اﺷﺘﺒﺎهﻫﺎي ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻣﯽﮔﺬرﻧﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ در ﺟﻬﺖ اﺻﻼح ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻣﯽﮐﻮﺷﻨﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻫﺮ‬
‫ﯾﮏ از آنﻫﺎ‪ ،‬اﺷﺘﺒﺎهﻫﺎي دوﺳﺘﺶ را ﺑﻪ او ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ و راه درﺳﺖ را ﺑﻪ او ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬و‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪198‬‬

‫اﯾﻦ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺧﯿﺮﺧﻮاﻫﯽ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻣﺎ و ﻫﻤﻪي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﺟﺰو ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻗﺮار دﻫﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ اﷲ ﺑﻪ ﻫﻢ ﻣﻬﺮ ﻣﯽورزﻧﺪ و در ﺟﻬﺖ ﺗﻘﻮا و ﻧﯿﮑﻮﮐﺎري ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻫﻤﮑﺎري‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ ﺑﻪﯾﻘﯿﻦ اﷲ‪ ،‬ﺑﺨﺸﻨﺪهي ﺑﺰرﮔﻮار اﺳﺖ‪.‬‬
‫***‬
‫ُ َ َ ُّ َ‬ ‫َْ‬ ‫ُ َ َ ْ َ‬ ‫َ َ ُ ُ‬
‫‪ -٣٨٢‬وﻋﻨﻪ ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل َرﺳﻮل اﷲِ‪» :‬إن اﷲ ﺗﻌﺎﻰﻟ ﻳﻘﻮل ﻳ ْﻮم اﻟ ِﻘﻴﺎﻣﺔِ‪ :‬أ� َﻦ الﻤﺘﺤﺎﺑﻮن‬
‫َّ َّ ِّ‬ ‫ِّ َ َ‬ ‫ْ َ ُ ُّ ُ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻼﻲﻟ؟ اﻴﻟَ ْﻮم أﻇِﻠﻬ ْﻢ ﻲﻓ ﻇِ� ﻳﻮم ﻻ ﻇِﻞ إِﻻ ﻇِ�«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬‫َ‬
‫ِﺠﺑ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬روز ﻗﯿﺎﻣﺖ‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﻋﻈﻤﺖ ﻣﻦ )و در ﺟﻬﺖ اﻃﺎﻋﺖ از ﻣﻦ( ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ‬
‫دوﺳﺘﯽ و ﻣﺤﺒﺖ داﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﮐﺠﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ؟ اﻣﺮوز ﮐﻪ ﺳﺎﯾﻪاي ﺟﺰ ﺳﺎﯾﻪي ﻣﻦ وﺟﻮد‬
‫ﻧﺪارد‪ ،‬آﻧﺎن را در ﺳﺎﯾﻪي ﺧﻮد) ‪ (2‬ﺟﺎي ﻣﯽدﻫﻢ«‪.‬‬
‫َ َّ َ َ َّ ُ ْ ُ‬ ‫َْ ُ ُ‬ ‫َ‬ ‫َّ َ ْ‬ ‫َ َ ُ ُ‬
‫اﺠﻟﻨﺔ ﺣﻰﺘ ﺗﺆﻣِﻨﻮا‪،‬‬ ‫‪ -٣٨٣‬وﻋﻨﻪ ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل َرﺳﻮل اﷲِ‪َ » :‬واﺬﻟِي �ﻔ ِﻲﺴ �ِﻴ ِﺪه ِ ﻻ ﺗﺪﺧﻠﻮا‬
‫َّ َ َ‬ ‫َ َ َ ُُْ َ َُْ َْ ُ‬ ‫َ ُ ُّ ُ َ َ َ‬ ‫ُ ْ ُ َ َّ َ ُّ َ‬
‫وﻻ ﺗﺆﻣِﻨﻮا ﺣﻰﺘ ﺤﺗَﺎﺑﻮا‪ ،‬أ َو ﻻ أدﻟ� ْﻢ ﻰﻠﻋ ﻲﺷ ٍء إِذا �ﻌﻠﺘﻤﻮه ﺤﺗَﺎﺑبﺘﻢ؟ أﻓﺸﻮا الﺴﻼم ﺑيﻨ�ﻢ«‪.‬‬
‫) ‪(3‬‬
‫]رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ ذاﺗﯽ ﮐﻪ ﺟﺎﻧﻢ در‬
‫دﺳﺖ‪ ‬اوﺳﺖ‪ ،‬وارد ﺑﻬﺸﺖ ﻧﻤﯽﺷﻮﯾﺪ ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ اﯾﻤﺎن داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﺪ و اﯾﻤﺎن ﻧﺪارﯾﺪ ﻣﮕﺮ‬
‫زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ را دوﺳﺖ ﺑﺪارﯾﺪ؛ آﯾﺎ ﺷﻤﺎ را ﺑﻪ ﮐﺎري راﻫﻨﻤﺎﯾﯽ ﻧﻤﺎﯾﻢ ﮐﻪ اﮔﺮ‬
‫اﻧﺠﺎﻣﺶ دﻫﯿﺪ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ را دوﺳﺖ ﺧﻮاﻫﯿﺪ داﺷﺖ؟ ﺳﻼم ﮔﻔﺘﻦ ﺑﻪ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ را در ﻣﯿﺎن‬
‫ﺧﻮد رواج دﻫﯿﺪ«‪.‬‬
‫ُ َ ََ‬ ‫ََ َ‬ ‫َ َ ُ ْ‬ ‫َ َّ ُ ً َ َ ً َ‬
‫‪ -٣٨٤‬وﻋﻨﻪ َﻋ ِﻦ اﻨﻟَّ ِّ‬
‫اﷲ ﻪﻟُ ﻰﻠﻋ‬ ‫ﻲﺒ‪» :‬أن َرﺟﻼ زار أﺧﺎ ﻪﻟُ ﻲﻓ ﻗ ْﺮ� ٍﺔ أﺧ َﺮى‪ ،‬ﻓﺄ ْرﺻﺪ‬
‫َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ َ ْ َ ْ َ ُ‬ ‫َ َ ً‬ ‫َْ‬
‫اﷲ ﻗﺪ أﺣﺒﻚ ﻛﻤﺎ أﺣﺒبﺘﻪ �ِﻴ ِﻪ«‪] .‬ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬اﯾﻦ‬ ‫ﻣﺪ َرﺟﺘِ ِﻪ مﻠﺎﻜ« وذﻛﺮ اﺤﻟﺪﻳﺚ إﻰﻟ ﻗﻮﻪﻟ‪» :‬إِن‬
‫) ‪(4‬‬
‫ﺣﺪﯾﺚ را ﮐﻪ در ﺑﺎب ﭘﯿﺸﯿﻦ ذﮐﺮ ﺷﺪ‪ ،‬رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪[.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2566:‬‬

‫)‪ (2‬ﻣﻔﻬﻮم ﺳﺎﯾﻪي اﻻﻫﯽ در ﺷﺮح ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ﺑﯿﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ‪] .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.54:‬‬
‫)‪ (4‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ .2567:‬ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 365‬ﮔﺬﺷﺖ‪.‬‬
 ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﻣﺤﺒﺖ و دوﺳﺘﯽ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ اﷲ و ﺗﺸﻮﯾﻖ ﺑﻪ آن‪ ،‬و اﻇﻬﺎر ﻣﺤﺒﺖ‪199 ...‬‬

‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﺮدي ﺑﻪ دﯾﺪنِ ﺑﺮادرش در دﻫﯽ‬

‫دﯾﮕﺮ رﻓﺖ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻓﺮﺷﺘﻪاي را ﺑﺮ ﺳﺮِ راﻫﺶ ﻗﺮار داد‪ .«...‬و ﺣﺪﯾﺚ را ذﮐﺮ ﮐﺮد ﺗﺎ‬
‫آنﺟﺎ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬اﷲ ﺗﻮ را دوﺳﺖ دارد؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺗﻮ آن ﺷﺨﺺ را ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ‬
‫اﷲ دوﺳﺖ داري«‪.‬‬
‫َْ َ‬ ‫َّ ِّ َ َّ‬ ‫َ‬ ‫ََ ْ َ‬
‫ﻲﺒ‪� ‬ﻧﻪ ﻗﺎل ﻲﻓ اﻷﻧﺼﺎر‪» :‬ﻻ‬ ‫ِ‬ ‫اﻨﻟ‬ ‫ﻦ‬
‫ِ‬ ‫ﻋ‬ ‫ﻋﻨﻬﻤﺎ‬ ‫اﷲ‬ ‫رﻲﺿ‬ ‫زب‬
‫ٍ‬ ‫ﺎﻋ‬ ‫‪ -٣٨٥‬وﻋﻦ اﻟﺮﺒاءِ ﺑ ِﻦ‬
‫َ ْ َ َ َّ ُ ْ َّ َّ َ َ ْ َ ْ َ َ ُ ْ َ ْ َ َ ُ‬ ‫َ ُ ْ ُ ُ ْ َّ ُ َ‬ ‫َّ ُ‬ ‫ُ ُّ ُ‬
‫�ِﺒﻬ ْﻢ إِﻻ مﺆﻣِﻦ‪ ،‬وﻻ �ﺒ ِﻐﻀﻬﻢ إِﻻ ﻣﻨﺎﻓ ِﻖ‪ ،‬ﻣﻦ أﺣﺒﻬﻢ أﺣﺒﻪ ا�‪ ،‬وﻣﻦ أ�ﻐﻀﻬﻢ أ�ﻐﻀﻪ‬
‫َّ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬
‫ا�«‪ ] .‬ﹲ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺑﺮاء ﺑﻦ ﻋﺎزب‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬درﺑﺎرهي اﻧﺼﺎر ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺗﻨﻬﺎ‪ ،‬ﺷﺨﺺِ‬
‫ﻣﺆﻣﻦ‪ ،‬اﻧﺼﺎر را دوﺳﺖ دارد و ﮐﺴﯽ ﺟﺰ ﻣﻨﺎﻓﻖ‪ ،‬ﺑﺎ آﻧﺎن دﺷﻤﻨﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ؛ ﻫﺮﮐﺲ‬
‫دوﺳﺘﺸﺎن ﺑﺪارد‪ ،‬اﷲ او را دوﺳﺖ ﻣﯽدارد و ﻫﺮﮐﺲ ﺑﺎ اﻧﺼﺎر‪ ،‬دﺷﻤﻨﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬اﷲ او را‬
‫دﺷﻤﻦ ﻣﯽدارد«‪.‬‬
‫ُ َ َ ُّ َ‬ ‫َ َ َّ ُ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫َُ‬
‫‪ -٣٨٦‬وﻋﻦ ﻣﻌﺎ ٍذ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﺳ ِﻤﻌﺖ رﺳﻮل ا�‪ ‬ﻳﻘﻮل‪ :‬ﻗﺎل ا�‪ :‬الﻤﺘﺤﺎﺑﻮن ﻲﻓ‬
‫الﺸ َﻬ َﺪ ُ‬‫َ ُ ْ َ َ ُ ْ ُ َ ْ ُ ُ ْ َّ ُّ َ َ ُّ‬ ‫َ‬
‫اء«‪] .‬ﺗﺮﻣﺬي رواﯾﺖ ﮐﺮده و ﮔﻔﺘﻪ‬ ‫ﻮر �ﻐﺒِﻄﻬﻢ اﻨﻟبِﻴﻮن و‬ ‫ﺟﻼﻲﻟ‪ ،‬لﻬﻢ ﻣﻨﺎﺑِﺮ ﻣِﻦ ﻧ ٍ‬
‫) ‪(2‬‬
‫اﺳﺖ‪ :‬ﺣﺪﯾﺚ ﺣﺴﻦ ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻣﻌﺎذ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﻋﻈﻤﺖ ﻣﻦ )در راﺳﺘﺎي اﻃﺎﻋﺖ و ﺑﻨﺪﮔﯽ( ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ دوﺳﺘﯽ و‬
‫ﻣﺤﺒﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻨﺒﺮﻫﺎﯾﯽ از ﻧﻮر دارﻧﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان و ﺷﻬﯿﺪان ﺑﻪ آﻧﺎن ﻏﺒﻄﻪ ﻣﯽﺧﻮرﻧﺪ«‪.‬‬
‫َ َ ًَ َ ُ‬ ‫َ َ ْ ُ َ ْ َ َ ْ‬ ‫ِّ َ َ ُ‬ ‫َ‬
‫ﺠﺪ دِمﺸﻖ‪ ،‬ﻓﺈِذا �ﻰﺘ ﺑ َّﺮاق‬ ‫ﻮﻻ� ر ِﻤﺣﻪ اﷲ َﻗﺎل‪ :‬دﺧﻠﺖ مﺴ ِ‬ ‫‪ -٣٨٧‬وﻋﻦ أﻲﺑ إِدر�ﺲ اﺨﻟ‬
‫َ َ ُْ‬‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ ْ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫ْ َُ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ َ‬ ‫ُ َ‬ ‫َّ َ َ َ‬
‫اﺜﻟﻨﺎﻳﺎ َو�ِذا اﻨﻟَّﺎس ﻣﻌﻪ‪ ،‬ﻓﺈِذا اﺧﺘﻠﻔﻮا ﻲﻓ ﻲﺷء‪ ،‬أﺳﻨﺪوهُ إ ِ ْﻴﻟﻪ‪َ ،‬وﺻﺪ ُروا �ﻦ َرأﻳﻪ‪ ،‬ﻓﺴﺄﻟﺖ‬
‫َ َّ ُ َ َ ْ ُ ُ َ ْ َ َ َ‬ ‫َْ‬ ‫َ َ َّ َ َ‬ ‫َ َ َُ ُ ْ ََ‬ ‫َْ َ‬
‫�ﻨﻪ‪ ،‬ﻓ ِﻘﻴﻞ‪ :‬ﻫﺬا ﻣﻌﺎذ � ُﻦ ﺟﺒ ٍﻞ‪ ،‬ﻓﻠﻤﺎ ﺎﻛن ﻣ َِﻦ اﻟﻐﺪ‪ ،‬ﻫﺠ ْﺮت‪ ،‬ﻓ َﻮﺟﺪﺗﻪ ﻗﺪ ﺳﺒﻘ ِ�‬
‫َ َ َّ ْ ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ ُ َّ ْ ُ ُ ْ َ‬ ‫َ َ ْ ُ ُ ُ َ ِّ َ ْ َ َ ُ ُ َ َّ َ َ‬ ‫ْ‬
‫ﺟﺌﺘﻪ ﻣِﻦ ﻗ ِﺒ ِﻞ وﺟ ِﻬﻪ‪ ،‬ﻓﺴﻠﻤﺖ‬ ‫ِ‬ ‫ووﺟﺪﺗﻪ ﻳﺼ�‪ ،‬ﻓﺎ�ﺘﻈ ْﺮﺗﻪ ﺣﻰﺘ ﻗﻰﻀ ﺻﻼﺗﻪ‪� ،‬ﻢ‬ ‫ﺠ�‪،‬‬‫ِ‬ ‫ﺑِﺎﺘﻟَّﻬ‬
‫َّ َ ُ ْ َ َّ‬ ‫َّ َ ُ ْ َ َّ‬ ‫َّ ِّ َ ُّ َ َّ َ‬ ‫َ َْ ُ ُ ْ‬
‫ﻋﻠﻴﻪ‪َّ � ،‬ﻢ ﻗﻠﺖ‪َ :‬وا�ِ إِ� ﻷﺣِﺒﻚ �‪ ،‬ﻓﻘﺎل‪ :‬آ�؟ �ﻘﻠﺖ‪ :‬أ�‪ ،‬ﻓﻘﺎل‪ :‬آ�؟ �ﻘﻠﺖ‪ :‬أ�‪،‬‬
‫ﻗﺎل ُ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ ِّ َ ْ ُ‬ ‫َْ‬ ‫َ َ َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ََ َ َ‬
‫اﷲ‬ ‫ﻓﺄﺧﺬ� ِﺤﺑَﺒ َﻮة ِ رِداﻲﺋ‪ ،‬ﻓﺠﺒﺬ� إ ِ ْﻴﻟﻪ‪ ،‬ﻓﻘﺎل‪ :‬أ� ِﺮﺸ‪ ،‬ﻓﺈِ� ﺳ ِﻤﻌﺖ رﺳﻮل ا�‪ ‬ﻳﻘﻮل‪» :‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪3783:‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.75:‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪.4312 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪200‬‬
‫الﻤ َﺘﺒﺎذﻟ َ‬
‫ِ� ِ َّ‬
‫ﻲﻓ«‪.‬‬
‫َ َّ َ ُ‬ ‫الﻤ َ َ‬
‫ﺰﺘاوِرِ�ﻦ ِﻲﻓ‪ ،‬و‬
‫َ َّ َ ُ‬ ‫َُ‬ ‫ﺖ َ� َّﺒﻲﺘ ل ِﻠْ ُﻤ َﺘ َﺤﺎﺑِّ َ‬
‫� ِ َّ‬
‫ﻲﻓ ‪،‬والﻤﺘﺠﺎل ِِﺴ� ِﻲﻓ‪ ،‬و‬
‫َ ََ ْ‬
‫ﺗﻌﺎﻰﻟ‪ :‬وﺟﺒ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫]ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺎﻟﮏ ﺑﺎ ﺳﻨﺪ ﺻﺤﯿﺢ ﺧﻮد در »اﻟﻤﻮﻃﺄ« رواﯾﺖ ﮐﺮده‬
‫) ‪(1‬‬
‫اﺳﺖ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮادرﯾﺲ ﺧﻮﻻﻧﯽ‪ /‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬وارد ﻣﺴﺠﺪ دﻣﺸﻖ ﺷﺪم و ﺟﻮاﻧﯽ‬
‫ﺧﻮشﺳﯿﻤﺎ دﯾﺪم ﮐﻪ ﻣﺮدم‪ ،‬ﭘﯿﺮاﻣﻮﻧﺶ ﺑﻮدﻧﺪ و اﮔﺮ در ﻣﺴﺄﻟﻪاي اﺧﺘﻼف داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬آن را‬
‫ﺑﻪ او ارﺟﺎع ﻣﯽدادﻧﺪ و دﯾﺪﮔﺎه او را ﻣﯽﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﭘﺮﺳﯿﺪم‪ :‬ﮐﯿﺴﺖ؟ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻣﻌﺎذ ﺑﻦ‬
‫ﺟﺒﻞ اﺳﺖ‪ .‬ﻓﺮداي آن روز‪ ،‬ﺻﺒﺢ زود ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻢ و )ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ رﻓﺘﻢ و( دﯾﺪم ﮐﻪ ﭘﯿﺶ از‬
‫ﻣﻦ آﻣﺪه و ﺑﻪ ﻧﻤﺎز اﯾﺴﺘﺎده اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻨﺘﻈﺮ ﻣﺎﻧﺪم ﺗﺎ ﻧﻤﺎزش را ﺗﻤﺎم ﮐﻨﺪ؛ آنﮔﺎه از روﺑﻪرو‬
‫ﻧﺰدش رﻓﺘﻢ و ﺳﻼم ﮐﺮدم و ﺳﭙﺲ ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﺑﻪ اﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻦ ﺗﻮ را ﺑﻪﺧﺎﻃﺮِ اﷲ دوﺳﺖ‬
‫دارم‪ .‬ﮔﻔﺖ‪ :‬آﯾﺎ ﺑﺮاي اﷲ؟ ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﻓﻘﻂ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ اﷲ؛ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬آﯾﺎ ﺑﺮاي اﷲ؟ ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﻓﻘﻂ‬
‫ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ اﷲ‪ .‬آنﮔﺎه ﮔﻮﺷﻪي ﻟﺒﺎﺳﻢ را ﮔﺮﻓﺖ و ﻣﺮا ﺑﻪ ﺳﻮي ﺧﻮد ﮐﺸﯿﺪ و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﮋده‬
‫ﮐﻪ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬ﻣﺤﺒﺖ ﻣﻦ ﺑﺮاي ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﻣﻦ ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ دوﺳﺘﯽ و ﻫﻢﻧﺸﯿﻨﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﻣﻦ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻼﻗﺎت ﻫﻢ‬
‫ﻣﯽروﻧﺪ و ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﻣﻦ‪ ،‬ﺑﻪ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺑﺬل و ﺑﺨﺸﺶ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪ ،‬ﻻزم و ﺛﺎﺑﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ«‪.‬‬
‫)ﯾﻌﻨﯽ ﺣﺘﻤﺎً ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﺎﻧﯽ را دوﺳﺖ ﻣﯽدارم‪(.‬‬
‫َ َ َ َّ َّ ُ ُ‬ ‫ﻳ�ﺮب‪َ ‬ﻋ ِﻦ اﻨﻟَّ ِّ‬
‫َ‬ ‫َْ‬ ‫َ َ ْ َ‬
‫الﺮﺟﻞ‬ ‫ﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬إِذا أﺣﺐ‬ ‫ِ‬ ‫‪ -٣٨٨‬ﻋﻦ أﻲﺑ ﻛﺮ�ﻤﺔ ال ِﻤﻘﺪادِ ﺑﻦ ﻣﻌ ِﺪ‬
‫َ َ َ ْ ُ ْ ْ َ َّ ُ ُ ُّ ُ‬
‫ﺮﺒه �ﻧﻪ �ِﺒﻪ«‪] .‬اﺑﻮداود و ﺗﺮﻣﺬي‪ ،‬رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ و ﺗﺮﻣﺬي‪ ،‬آن را ﺣﺴﻦ‬ ‫أﺧﺎه‪ ،‬ﻓﻠﻴﺨ ِ‬
‫) ‪(2‬‬
‫داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﮐﺮﯾﻤﻪ‪ ،‬ﻣﻘﺪاد ﺑﻦ ﻣﻌﺪ ﯾﮑﺮب‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﻫﺮﮔﺎه ﮐﺴﯽ‪ ،‬ﺑﺮادرش را‬
‫دوﺳﺖ داﺷﺖ‪ ،‬او را آﮔﺎه ﮐﻨﺪ ﮐﻪ دوﺳﺘﺶ دارد«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪4331 :‬؛ و ﻣﺸﮑﺎة اﻟﻤﺼﺎﺑﯿﺢ‪ ،‬ش‪ 5011:‬ﺑﻪﺗﺼﺤﯿﺢ آﻟﺒﺎﻧﯽ‪./‬‬
‫)‪ (2‬اﻟﺴﻠﺴﻠﺔ اﻟﺼﺤﻴﺤﺔ‪ ،‬ش‪417 :‬؛ ﺻﺤﯿﺢ اﻷدب اﻟﻤﻔﺮد‪ ،‬ش‪421 :‬؛ آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬در ﻣﺸﮑﺎة اﻟﻤﺼﺎﺑﯿﺢ‪ ،‬ش‪:‬‬
‫‪ 5061‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﻣﺤﺒﺖ و دوﺳﺘﯽ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ اﷲ و ﺗﺸﻮﯾﻖ ﺑﻪ آن‪ ،‬و اﻇﻬﺎر ﻣﺤﺒﺖ‪201 ...‬‬
‫ﻚ‪�ُ ،‬ﻢَّ‬‫َ ُ َ ُ َّ ِّ ُ ُّ َ‬ ‫َ َ َ َ‬ ‫َ َّ َ ُ َ‬ ‫َُ‬
‫‪ -٣٨٩‬وﻋﻦ ﻣﻌﺎ ٍذ‪ ‬أن رﺳﻮل اﷲِ‪ ‬أﺧﺬ �ِﻴ ِﺪه ِ وﻗﺎل‪» :‬ﻳﺎ ﻣﻌﺎذ وا�ِ‪ ،‬إِ� ﻷﺣِﺒ‬
‫ْ َ َُ ْ َ ُ‬ ‫َ ُ ُ َّ ُ َ ِّ‬ ‫ُ ُ ُ ِّ‬ ‫َ َ ُ ُ َ َ َ َّ‬ ‫ُ‬
‫ﺴﻦ‬‫ِ‬ ‫وﺣ‬ ‫‪،‬‬‫ك‬ ‫ﺮ‬
‫ِ‬ ‫ﻜ‬ ‫ﺷ‬‫و‬ ‫ك‬‫ﺮ‬
‫ِ‬ ‫ِﻛ‬ ‫ذ‬ ‫ﻰﻠﻋ‬ ‫ِ�‬‫ﻋ‬‫أ‬ ‫ﻢ‬‫ﻬ‬ ‫الﻠ‬ ‫‪:‬‬ ‫ﻮل‬ ‫ﻘ‬‫�‬ ‫ة‬
‫ٍ‬ ‫ﺻﻼ‬ ‫ﻞﻛ‬ ‫ﺮ‬
‫ِ‬ ‫ﺑ‬‫د‬ ‫ﻲﻓ‬ ‫ﻦ‬ ‫�‬ ‫ﺪ‬ ‫ﺗ‬ ‫ﻻ‬ ‫ﻌﺎذ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺎ‬‫ﻳ‬ ‫ﻴﻚ‬‫وﺻ‬
‫ِ‬ ‫أ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫َ‬
‫ﻋِﺒﺎدﺗ ِﻚ«‪] .‬ﺣﺪﯾﺚ ﺻﺤﯿﺤﯽﺳﺖ ﺑﻪ رواﯾﺖ اﺑﻮداود و ﻧﺴﺎﺋﯽ ﺑﺎ ا‪‬ﺳﻨﺎد ﺻﺤﯿﺢ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬از ﻣﻌﺎذ‪ ‬رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬دﺳﺘﺶ را ﮔﺮﻓﺖ و ﺑﻪ او ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اي‬
‫ﻣﻌﺎذ! ﺑﻪ اﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﻦ‪ ،‬دوﺳﺘﺖ دارم و ﺑﻪ ﺗﻮ ﺳﻔﺎرش ﻣﯽﮐﻨﻢ ﮐﻪ در ﭘﺎﯾﺎن ﻫﺮ ﻧﻤﺎز‪،‬‬
‫ﺴﻦ‬ ‫ﻜﺮ َك‪ُ ،‬‬
‫وﺣ‬
‫ْ َ َُ ْ‬
‫ﺷ‬‫و‬ ‫ك‬ ‫ﺮ‬ ‫ﻛ‬ ‫ذ‬ ‫ﻰﻠﻋ‬ ‫�‬‫اﯾﻦ دﻋﺎ را ﺑﺨﻮاﻧﯽ و آن را ﺗﺮك ﻧﮑﻨﯽ‪ :‬الﻠَّ ُﻬﻢ أَﻋ ِّ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ِﻋﺒَﺎدﺗِﻚ«‪.‬‬
‫ِّ‬ ‫َ‬ ‫َ َّ َ ُ ً َ َ ْ َ َّ ِّ َ َ َّ َ ُ ٌ‬ ‫َ‬
‫‪ -٣٩٠‬وﻋﻦ أ�ﺲ‪ ‬أن رﺟﻼ ﺎﻛن ﻋِﻨﺪ اﻨﻟ ِﻲﺒ‪� ‬ﻤﺮ رﺟﻞ ﺑِﻪ‪ ،‬ﻓﻘﺎل‪ :‬ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲ إِ�‬
‫ِّ ُ ُّ َ‬ ‫َ ْ ُْ ََ َ َ‬ ‫ََ ْ َ‬ ‫َ‬
‫ِﺐ َﻫﺬا‪ ،‬ﻓﻘﺎل ﻪﻟُ اﻨﻟَّ ُّ‬‫ُ ُّ‬
‫ﺤﻘﻪ‪ ،‬ﻓﻘﺎل‪ :‬إِ� أﺣِﺒﻚ ﻲﻓ‬ ‫ﻲﺒ‪» :‬أأﻋﻠﻤﺘﻪ؟« ﻗﺎل‪ :‬ﻻ‪ ،‬ﻗﺎل‪» :‬أﻋﻠِﻤﻪ« ﻓﻠ ِ‬ ‫ﻷﺣ‬
‫) ‪(3‬‬ ‫َ َ َّ َ َّ َ ْ ْ َ َ‬ ‫َّ‬
‫ا�‪ ،‬ﻓﻘﺎل‪ :‬أﺣﺒﻚ اﺬﻟِي أﺣﺒبﺘ ِ� ﻪﻟ‪] .‬رواﯾﺖ اﺑﻮداود ﺑﺎ ا‪‬ﺳﻨﺎد ﺻﺤﯿﺢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﻧﺲ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﺮدي ﻧﺰد‪ ‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻮد؛ ﺷﺨﺼﯽ دﯾﮕﺮ‪ ،‬از آنﺟﺎ ﮔﺬﺷﺖ‪.‬‬
‫آن ﻣﺮد‪ ،‬ﮔﻔﺖ‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﻣﻦ‪ ،‬اﯾﻦ ﺷﺨﺺ را دوﺳﺖ دارم‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آﯾﺎ او را‬
‫از اﯾﻦ ﻣﺤﺒﺖ‪ ،‬آﮔﺎه ﮐﺮدهاي؟« ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺧﯿﺮ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آﮔﺎﻫﺶ ﮐﻦ«‪ (4 ).‬اﯾﻦ ﻣﺮد‪ ،‬ﻧﺰد‬
‫آن ﺷﺨﺺ رﻓﺖ و ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ‪ ،‬ﺗﻮ را ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ اﷲ دوﺳﺖ دارم‪ .‬و آن ﺷﺨﺺ ﭘﺎﺳﺦ‬
‫داد‪ :‬ذاﺗﯽ ﮐﻪ ﻣﺮا ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ او دوﺳﺖ داري‪ ،‬ﺗﻮ را دوﺳﺖ ﺑﺪارد‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻫﻤﻪي اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ‪ ،‬درﺑﺎرهي ﻣﺤﺒﺖ و دوﺳﺘﯽﺳﺖ و ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺎﯾﺪ‬
‫دوﺳﺘﯽ و ﻣﺤﺒﺘﺶ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ اﷲ و ﺑﺮاي ﮐﺴﺐ رﺿﺎﯾﺘﺶ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ ذاﺗﯽ ﮐﻪ ﺟﺎﻧﻢ در دﺳﺖ‪ ‬اوﺳﺖ‪ ،‬وارد ﺑﻬﺸﺖ ﻧﻤﯽﺷﻮﯾﺪ ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ اﯾﻤﺎن‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪7969 :‬؛ ﺷﺮح اﻟﻄﺤﺎوﯾﮥ‪ ،‬ش‪335 :‬؛ ﺻﺤﯿﺢ أﺑﯽداود‪ ،‬ش‪1362 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ‬
‫اﻟﻨﺴﺎﺋﯽ‪ ،‬آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪.1236 :‬‬
‫)‪ (2‬ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﯾﺎ اﷲ! ﯾﺎريام ﮐﻦ ﺗﺎ ﺗﻮ را ذﮐﺮ ﮐﻨﻢ‪ ،‬ﺳﭙﺎس ﺑﮕﺰارم و ﻋﺒﺎدت ﺗﻮ را ﺑﻪﺻﻮرﺗﯽ ﻧﯿﮑﻮ ﺑﻪﺟﺎي آورم‪.‬‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ أﺑﯽ داود‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪4274 :‬؛ وي‪ ،‬در ﻣﺸﮑﺎة اﻟﻤﺼﺎﺑﯿﺢ‪ ،‬ش‪ 5017 :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را‬
‫ﺣﺴﻦ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ (4‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ او ﺑﮕﻮ ﮐﻪ دوﺳﺘﺶ داري‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪202‬‬

‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﺪ و اﯾﻤﺎن ﻧﺪارﯾﺪ ﻣﮕﺮ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ را دوﺳﺖ ﺑﺪارﯾﺪ؛ آﯾﺎ ﺷﻤﺎ را ﺑﻪ‬
‫ﮐﺎري راﻫﻨﻤﺎﯾﯽ ﻧﻤﺎﯾﻢ ﮐﻪ اﮔﺮ اﻧﺠﺎﻣﺶ دﻫﯿﺪ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ را دوﺳﺖ ﺧﻮاﻫﯿﺪ داﺷﺖ؟ ﺳﻼم‬
‫ﮔﻔﺘﻦ ﺑﻪ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ را در ﻣﯿﺎن ﺧﻮد رواج دﻫﯿﺪ«‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﻧﺸﺎنﮔﺮ اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺤﺒﺖ و دوﺳﺘﯽ‪ ،‬ﺟﺰو ﮐﻤﺎلِ اﯾﻤﺎن اﺳﺖ و‬
‫اﯾﻤﺎن اﻧﺴﺎن‪ ،‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﺎﻣﻞ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﺮادرِ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ را دوﺳﺖ ﺑﺪارد؛ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﯾﮑﯽ‬
‫از اﺳﺒﺎب و زﻣﯿﻨﻪﻫﺎي ﭘﯿﺪاﯾﺶ و ﮔﺴﺘﺮش اﯾﻦ ﻣﺤﺒﺖ‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬ﺳﻼم‬
‫ﮔﻔﺘﻦ ﺑﻪ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ را در ﻣﯿﺎن ﺧﻮد رواج دﻫﻨﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ آﺷﮑﺎرا ﺑﻪ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺳﻼم ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ‪،‬‬
‫ﭼﻪ ﻫﻤﺪﯾﮕﺮ را ﺑﺸﻨﺎﺳﻨﺪ و ﭼﻪ ﻧﺸﻨﺎﺳﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦﺧﺎﻃﺮ دو ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻫﻢ ﺳﻼم‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻤﺪﯾﮕﺮ اﺣﺴﺎس ﻧﺰدﯾﮑﯽ و ﻣﺤﺒﺖ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﻨﺪ و وﻗﺘﯽ دو ﻧﻔﺮ از ﮐﻨﺎر ﻫﻢ‬
‫ﻣﯽﮔﺬرﻧﺪ و ﺑﻪ ﻫﻢ ﺳﻼم ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ اﺣﺴﺎس ﺧﻮﺑﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻫﻢ ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ‬
‫ﭼﻪ ﺑﺴﺎ از ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻣﺘﻨﻔﺮﻧﺪ‪ ،‬ﮔﺮﭼﻪ ﺑﺎ ﻫﻢ ﻧﺴﺒﺖ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪي داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﻫﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﮑﻮﺷﺪ ﮐﻪ زﻣﯿﻨﻪﻫﺎي دوﺳﺘﯽ و ﻣﺤﺒﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ‬
‫را ﻓﺮاﻫﻢ ﮐﻨﺪ ﺗﺎ اﯾﻦ ﺻﻔﺖ ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه در ﻣﯿﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬اﻓﺰاﯾﺶ ﯾﺎﺑﺪ؛ زﯾﺮا ﻧﻪ ﻣﻌﻘﻮل‬
‫اﺳﺖ و ﻧﻪ ﻋﺎدي و ﻃﺒﯿﻌﯽ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺑﺎ ﮐﺴﯽ ﻫﻤﮑﺎري ﮐﻨﺪ ﮐﻪ دوﺳﺘﺶ ﻧﺪارد؛ ﺑﻪ‬
‫ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ اﯾﻦ ﻣﺤﺒﺖ و دوﺳﺘﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﺑﺮ آن ﻣﯽدارد ﮐﻪ در زﻣﯿﻨﻪي‬
‫ﺗﻘﻮا و ﭘﺮﻫﯿﺰﮔﺎري ﺑﻪ ﮐﻤﮏ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺑﺸﺘﺎﺑﻨﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو ﻣﺤﺒﺖ و دوﺳﺘﯽ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ اﷲ‪،‬‬
‫ﯾﮑﯽ از ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﮐﻤﺎلِ اﯾﻤﺎن اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﺣﺪﯾﺚ ﻣﻌﺎذ‪ ‬آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ او ﺧﺒﺮ داد ﮐﻪ دوﺳﺘﺶ دارد‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ‬
‫ﺑﻪ رواﯾﺖ اﻧﺲ‪ ‬ﻣﺮدي ﻧﺰد‪ ‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻮد؛ ﺷﺨﺼﯽ دﯾﮕﺮ‪ ،‬از آنﺟﺎ ﮔﺬﺷﺖ‪ .‬آن ﻣﺮد‪،‬‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﻣﻦ‪ ،‬اﯾﻦ ﺷﺨﺺ را دوﺳﺖ دارم‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آﯾﺎ او را از‬
‫اﯾﻦ ﻣﺤﺒﺖ‪ ،‬آﮔﺎه ﮐﺮدهاي« و ﺑﻪ ﺧﻮدش ﮔﻔﺘﻪاي ﮐﻪ دوﺳﺘﺶ داري؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺧﯿﺮ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آﮔﺎﻫﺶ ﮐﻦ«‪ .‬ﻟﺬا ﺳﻨﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﮐﺴﯽ را دوﺳﺖ دارﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﺧﻮدش ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ و ﺑﻪ او اﻇﻬﺎر ﻣﺤﺒﺖ ﮐﻨﯿﺪ‪ .‬زﯾﺮا وﻗﺘﯽ ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﯽ‪» :‬دوﺳﺘﺖ‬
‫دارم«‪ ،‬اﯾﻦ ﺳﺨﻦ ﺑﺮ اﻋﻤﺎق دﻟَﺶ ﻣﯽﻧﺸﯿﻨﺪ و دوﺳﺘﯽ و ﻣﺤﺒﺖ‪ ،‬ﺳﺮاﺳﺮِ وﺟﻮدش را‬
‫ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﻣﺤﺒﺘﺶ ﺑﻪ ﺗﻮ اﻓﺰاﯾﺶ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ دل ﺑﻪ دل راه دارد‪ ،‬ﮔﺮﭼﻪ ﺑﺮ‬
‫َ ْ َ ُ ُ ُ ٌ ُ َّ َ ٌ َ َ َ َ َ َ ْ‬
‫ﺎرف ِﻣﻨ َﻬﺎ‬‫زﺑﺎن ﻧﯿﺎﯾﺪ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬اﻷرواح ﺟﻨﻮد �ﻨﺪة‪� ،‬ﻤﺎ �ﻌ‬
 ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﻣﺤﺒﺖ و دوﺳﺘﯽ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ اﷲ و ﺗﺸﻮﯾﻖ ﺑﻪ آن‪ ،‬و اﻇﻬﺎر ﻣﺤﺒﺖ‪203 ...‬‬
‫ْ ََ‬ ‫َ َ ْ‬ ‫ْ ََ‬
‫ا�ﺘَﻠﻒ‪َ ،‬و َﻣﺎ �ﻨَﺎﻛ َﺮ ِﻣﻨ َﻬﺎ‪ ،‬اﺧﺘَﻠﻒ«‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ارواح‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﭙﺎﻫﯿﺎن و دﺳﺘﻪﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن‬
‫ﯾﮏ ﺳﭙﺎه ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ آنﻫﺎ ﮐﻪ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ را ﺑﺸﻨﺎﺳﻨﺪ )و وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﯾﮑﺴﺎﻧﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ(‪ ،‬ﺑﺎ‬
‫ﻫﻢ اﻟﻔﺖ ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ و آنﻫﺎ ﮐﻪ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ را ﻧﺸﻨﺎﺳﻨﺪ‪ ،‬از ﻫﻢ دور ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و ﺑﺎ ﻫﻢ اُﻧﺲ‬
‫ﻧﻤﯽﮔﯿﺮﻧﺪ«‪ .‬وﻟﯽ اﮔﺮ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻣﺤﺒﺘﺶ را ﺑﺮ زﺑﺎن ﺑﯿﺎورد و ﺑﻪ دوﺳﺘﺶ اﻇﻬﺎر ﻣﺤﺒﺖ ﮐﻨﺪ‪،‬‬
‫اﯾﻦ اﻣﺮ ﺑﺮ ﻣﺤﺒﺖ آنﻫﺎ ﻣﯽاﻓﺰاﯾﺪ‪ .‬ﻟﺬا وﻗﺘﯽ ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﺪ ﺑﻪ ﮐﺴﯽ اﻇﻬﺎر ﻣﺤﺒﺖ ﮐﻨﯿﺪ‪،‬‬
‫ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪» :‬ﻣﻦ‪ ،‬ﺗﻮ را ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ اﷲ دوﺳﺖ دارم«‪.‬‬
‫در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻣﻌﺎذ‪ ‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ او ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬و ﺑﻪ ﺗﻮ‬
‫َّ‬
‫ﺳﻔﺎرش ﻣﯽﮐﻨﻢ ﮐﻪ در ﭘﺎﯾﺎن ﻫﺮ ﻧﻤﺎز‪ ،‬اﯾﻦ دﻋﺎ را ﺑﺨﻮاﻧﯽ و آن را ﺗﺮك ﻧﮑﻨﯽ‪ :‬الﻠ ُﻬﻢ‬
‫ﺴﻦ ِﻋﺒَﺎدﺗِﻚ«‪ (2 ).‬اﻟﻔﺎظ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ واﺿﺢ اﺳﺖ و ﻧﺸﺎن‬ ‫ﻜﺮ َك ‪ُ ،‬‬
‫وﺣ‬
‫ْ َ َُ ْ‬
‫ﺷ‬‫و‬ ‫ك‬‫ﺮ‬ ‫ﻛ‬‫ذ‬ ‫ﻰﻠﻋ‬ ‫�‬‫أَﻋ ِّ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِ‬
‫ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ دﻋﺎ‪ ،‬در ﭘﺎﯾﺎن ﻧﻤﺎز و ﭘﯿﺶ از ﺳﻼم‪ ،‬ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫***‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ .2638 :‬و رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري ﺑﻪ ﺻﻮرت »ﻣﻌﻠّﻖ« از اماﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ ﻋﺎﯾﺸﻪ&‪.‬‬
‫)‪ (2‬ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﯾﺎ اﷲ! ﯾﺎريام ﮐﻦ ﺗﺎ ﺗﻮ را ذﮐﺮ ﮐﻨﻢ‪ ،‬ﺳﭙﺎس ﺑﮕﺰارم و ﻋﺒﺎدت ﺗﻮ را ﺑﻪﺻﻮرﺗﯽ ﻧﯿﮑﻮ ﺑﻪﺟﺎي‬
‫آورم‪.‬‬
 ‫‪ -47‬ﺑﺎب‪ :‬ﻧﺸﺎﻧﻪ ﻫﺎي ﻣﺤﺒﺖ اﷲ ﺑﺎ ﺑﻨﺪهاش و ﺗﺸﻮﯾﻖ ﺑﻪ آراﺳﺘﻪ‬
‫ﺷﺪن ﺑﻪ اﯾﻦ ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎ و ﺗﻼش و ﮐﻮﺷﺶ ﺑﺮاي ﮐﺴﺐ آنﻫﺎ‬

‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫ُ ۡ ُُ َ ُ‬
‫� ۡم َوٱ َّ ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ ۡ ۡ ُ َّ ُ َ َ ۡ‬ ‫� فَٱتَّب ُ‬ ‫ُ ُ ۡ ُ ُّ َ‬
‫ون ٱ َّ َ‬ ‫ُۡ‬
‫�‬ ‫و� �بِب� ُم ٱ� و�غ ِف ۡر ل�م ذنو� ۚ‬ ‫ِ‬ ‫ع‬ ‫ِ‬ ‫ِب‬ ‫�‬ ‫م‬ ‫نت‬ ‫ك‬ ‫ن‬ ‫ِ‬ ‫إ‬ ‫ل‬ ‫﴿ق‬
‫]آل ﻋﻤﺮان‪[٣١ :‬‬ ‫َ� ُفور‪َّ ٞ‬رح ‪ٞ‬‬
‫ِيم ‪﴾٣١‬‬
‫ﺑﮕﻮ‪ :‬اﮔﺮ اﷲ را دوﺳﺖ دارﯾﺪ‪ ،‬از ﻣﻦ ﭘﯿﺮوي ﮐﻨﯿﺪ ﺗﺎ اﷲ ﺷﻤﺎ را دوﺳﺖ ﺑﺪارد و ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﺘﺎن را‬
‫ﺑﺒﺨﺸﺪ‪ .‬و اﷲ‪ ،‬آﻣﺮزﻧﺪهي ﻣﻬﺮورز اﺳﺖ‪.‬‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ۡ‬ ‫َ َ‬
‫َّ ُ َ ُ‬
‫� بِق ۡو ٖ� � ُِّب ُه ۡم‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫ام ُنوا َمن يَ ۡرت َّد مِن� ۡم َعن دِينِهِۦ ف َس ۡوف يَأ ِ� ٱ‬ ‫ِين َء َ‬ ‫�� ُّ� َها ٱ َّ� َ‬
‫﴿ ٰٓ‬
‫َّ َ‬ ‫ون � َ‬ ‫َ‬
‫َ ُ ُّ َ ُ ٓ َّ َ َ ۡ ُ ۡ َ َّ َ َ ۡ َ ٰ َ ُ َ ٰ ُ َ‬ ‫َ‬
‫يل ٱ�ِ َو�‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ب‬ ‫س‬ ‫ِ‬ ‫حبونهۥ أذِل ٍة � ٱلمؤ ِمن ِ� أعِز ٍ� � ٱل�فِ ِر�ن ي� ِهد‬ ‫و� ِ‬
‫� َ� ٰس ٌِع َعل ٌ‬ ‫ٓ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ٓ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ون ل ۡو َمة ��� � ٰل َِك ف ۡضل ٱ َّ�ِ يُ ۡؤ�ِيهِ َمن �َشا ُء َوٱ َّ ُ‬ ‫َ‬ ‫ََ ُ َ‬
‫ِيم ‪﴾٥٤‬‬ ‫ۚ‬ ‫ِ ٖ�‬ ‫�اف‬
‫]اﳌﺎﺋﺪة‪[٥٤ :‬‬
‫اي ﻣﺆﻣﻨﺎن! آن دﺳﺘﻪ از ﺷﻤﺎ ﮐﻪ از دﯾﻨﺸﺎن ﺑﺮﮔﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺪاﻧﻨﺪ ﮐﻪ اﷲ ﮔﺮوﻫﯽ ﺧﻮاﻫﺪ آورد ﮐﻪ‬
‫آﻧﺎن را دوﺳﺖ دارد و آنﻫﺎ ﻧﯿﺰ اﷲ را دوﺳﺖ دارﻧﺪ و در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺆﻣﻨﺎن‪ ،‬ﻓﺮوﺗﻦ ﻫﺴﺘﻨﺪ و در ﺑﺮاﺑﺮ‬
‫ﮐﺎﻓﺮان ﺳﺨﺖ و ﺷﺪﯾﺪ؛ در راه اﷲ ﺟﻬﺎد ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و از ﺳﺮزﻧﺶ ﻫﯿﭻ ﺳﺮزﻧﺶﮐﻨﻨﺪهاي‬
‫ﻧﻤﯽﻫﺮاﺳﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﻓﻀﻞ اﷲ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻫﺮ ﮐﺲ ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ‪ .‬و اﷲ ﺑﺨﺸﻨﺪهي‬
‫داﻧﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫َ ْ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ َ ُ ُ‬
‫ﻲﻟ ِ ًّ‬
‫وﻴﻟﺎ‪،‬‬ ‫ﺎﻋدى َ‬ ‫‪ -٣٩١‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل َرﺳﻮل اﷲِ‪» :‬إِن اﷲ ﺗﻌﺎﻰﻟ ﻗﺎل‪ :‬ﻣﻦ‬
‫َ َ ُ‬ ‫َ َ َّ َ َّ َّ ْ َ َ ْ ُ َ َ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ َّ َ َّ َ ْ‬ ‫آذ ْ� ُﺘ ُﻪ ﺑ َ‬ ‫ْ َ‬
‫ﺮﺘﺿﺖ ﻋﻠﻴﻪ‪َ ،‬وﻣﺎ ﻳ َﺰال‬ ‫ﻲﻟ �ﺒﺪِي �ِﻲﺸ ٍء أﺣﺐ إِﻲﻟ مِﻤﺎ ا�‬ ‫ِ‬ ‫ﺎﺤﻟ ْﺮب‪ ،‬وﻣﺎ �ﻘﺮب إ‬ ‫ِ‬ ‫ﻓﻘﺪ‬
‫َّ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ﺮﺼهُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫ﺖ ﺳﻤﻌﻪ اﺬﻟِي �ﺴ َﻤ ُﻊ ﺑﻪ‪َ ،‬و� َ َ‬
‫َ َ ِ‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َّ‬ ‫َ َّ‬
‫ﻲﻟ ﺑِﺎﻨﻟَّ َﻮاﻓ ِِﻞ ﺣﻰﺘ أﺣِﺒﻪ‪ ،‬ﻓﺈذا أﺣﺒبﺘﻪ‪ ،‬ﻛﻨ‬ ‫َ� ْﺒﺪِي �ﺘﻘ َّﺮ ُب إ ِ َّ‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫َ ْ‬ ‫ْ َ ُْ‬ ‫ْ َ َ‬ ‫ْ َ ُ َّ َ ْ‬
‫ﺮﺼ ﺑِﻪ‪ ،‬و�ﺪهُ اﻟﻲﺘ ﻳﺒ ِﻄﺶ ﺑ ِﻬﺎ‪َ ،‬ورﺟﻠﻪ اﻟﻲﺘ �ﻤ ِﻲﺸ ﺑِﻬﺎ و�ن ﺳﺄﻟ� أ�ﻄﻴﺘﻪ‪َ ،‬وﻟ ِﻦﺌ‬
‫َ َ َّ ْ ُ َ‬ ‫َّاﺬﻟِي ُ� ْﺒ ِ ُ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫ْ َ َ َ ُ َ َّ ُ‬
‫اﺳﺘﻌﺎذ ِ� ﻷ�ِﻴﺬﻧﻪ«‪] .‬رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬ﻫﺮﮐﺲ ﺑﺎ‬
‫دوﺳﺘﯽ از دوﺳﺘﺎﻧﻢ‪ ،‬دﺷﻤﻨﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻦ ﺑﺎ او اﻋﻼم ﺟﻨﮓ ﻣﯽﮐﻨﻢ؛ و ﻣﺤﺒﻮبﺗﺮﯾﻦ اﻋﻤﺎل‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.6502:‬‬

 ‫‪205‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻧﺸﺎﻧﻪ ﻫﺎي ﻣﺤﺒﺖ اﷲ ﺑﺎ ﺑﻨﺪهاش و ﺗﺸﻮﯾﻖ ﺑﻪ آراﺳﺘﻪ ﺷﺪن ﺑﻪ اﯾﻦ ‪...‬‬

‫ﻧﺰد ﻣﻦ ﮐﻪ ﺑﻨﺪهام ﺑﻪوﺳﯿﻠﻪي آن ﺑﻪ ﻣﻦ ﺗﻘﺮب ﻣﯽﺟﻮﯾﺪ‪ ،‬اﻋﻤﺎﻟﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ او ﻓﺮض‬

‫ﮐﺮدهام و ﺑﻨﺪهام‪ ،‬ﻫﻤﻮاره ﺑﺎ اﻧﺠﺎم دادن ﻧﻮاﻓﻞ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻦ ﻧﺰدﯾﮏ ﻣﯽﺷﻮد ﺗﺎ آنﮐﻪ او را‬
‫دوﺳﺖ ﻣﯽدارم و وﻗﺘﯽ دوﺳﺘﺶ ﺑﺪارم‪ ،‬ﮔﻮش او ﻣﯽﺷﻮم ﮐﻪ ﺑﺎ آن ﻣﯽﺷﻨﻮد و ﭼﺸﻢ او‬
‫ﮐﻪ ﺑﺎ آن ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ و دﺳﺖ او ﮐﻪ ﺑﺎ آن ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﭘﺎي او ﻣﯽﺷﻮم ﮐﻪ ﺑﺎ آن راه ﻣﯽرود؛ و‬
‫اﮔﺮ از ﻣﻦ ﭼﯿﺰي ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬ﺑﻪ او ﻋﻄﺎ ﻣﯽﮐﻨﻢ و اﮔﺮ ﺑﻪ ﻣﻦ ﭘﻨﺎه ﺟﻮﯾﺪ‪ ،‬ﭘﻨﺎﻫﺶ ﻣﯽدﻫﻢ«‪.‬‬
‫َّ‬ ‫ََْ َ َ‬ ‫َ َ َ‬ ‫‪ -٣٩٢‬وﻋﻨﻪ َﻋ ِﻦ اﻨﻟَّ ِّ‬
‫ﺟ ْﺮﺒ�ﻞ‪ :‬إِن اﷲ ﺗﻌﺎﻰﻟ‬ ‫ِ‬ ‫ى‬ ‫ﺎد‬ ‫ﻧ‬ ‫‪،‬‬ ‫ﺪ‬ ‫ﺒ‬‫اﻟﻌ‬ ‫ﺗﻌﺎﻰﻟ‬ ‫ﺣ َّﺐ ُ‬
‫اﷲ‬ ‫ﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬إِذا أ‬
‫ُ ً َ َ ُّ‬ ‫ُ‬ ‫َّ‬ ‫َّ َ‬ ‫َْ‬ ‫ََُ‬ ‫َ َ ْ ْ َ ُ ُّ ُ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬
‫ﺟ ْﺮﺒ�ﻞ‪� ،‬ﻴﻨﺎدى ﻲﻓ أﻫ ِﻞ الﺴﻤﺎء‪ :‬إِن اﷲ �ِ ُّﺐ ﻓﻼﻧﺎ ‪،‬ﻓﺄﺣِﺒﻮهُ ‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫ﻪ‬ ‫�ِ ُّﺐ ﻓﻼﻧﺎ‪ ،‬ﻓﺄﺣﺒِﺒﻪ‪� ،‬ﻴﺤﺒ‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َُ ُ‬ ‫َ ُ ُّ ُ َ ْ ُ َّ َ ُ َّ ُ ْ َ ُ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬ ‫�ﻴ ِﺤﺒﻪ أﻫﻞ الﺴﻤﺎء‪� ،‬ﻢ ﻳﻮﺿﻊ ﻪﻟ اﻟﻘﺒﻮل ﻲﻓ اﻷر ِض«‪ ] .‬ﹲ‬
‫َ َّ ْ ً َ‬ ‫َّ َ‬ ‫َ َ َ ُ ُ‬
‫ﺟ ْﺮﺒ�ﻞ‪ ،‬ﻓﻘﺎل‪:‬‬ ‫ﻤﻟﺴﻠﻢ‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲِ‪» :‬إِن اﷲ ﺗﻌﺎﻰﻟ إِذا أﺣﺐ ﻋﺒﺪا دﺎﻋ ِ‬ ‫و� رواﻳﺔ‬
‫َّ َ ُ ُّ ُ ً‬ ‫ََُ‬ ‫َّ‬ ‫ُ َّ ُ َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ُّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ً‬ ‫ِّ ُ ُّ ُ‬
‫ﺟﺮﺒ�ﻞ‪� ،‬ﻢ �ﻨﺎدِي ﻲﻓ الﺴﻤﺎء‪� ،‬ﻴﻘﻮل‪ :‬إِن اﷲ �ِﺐ ﻓﻼﻧﺎ‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫ﻪ‬ ‫ﺒ‬ ‫ﺤ‬ ‫ِ‬ ‫ﻴ‬ ‫�‬ ‫ﻪ‪،‬‬ ‫ﺒ‬ ‫إ ِ َ� أﺣِﺐ ﻓ َ ِ‬
‫ﺒ‬‫ﺣ‬ ‫ﺄ‬ ‫ﻓ‬ ‫ﻼﻧﺎ‬
‫َْ َ َ ً َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َّ ُ َ ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ ُّ ُ َ ُ ُّ ُ ْ ُ َّ َ‬
‫ﺟ ْﺮﺒ�ﻞ‪،‬‬ ‫ْ‬
‫ﻓﺄﺣِﺒﻮه �ﻴﺤﺒُﻪ أﻫﻞ الﺴﻤﺎءِ َ�ﻢ ﻳﻮﺿﻊ ﻪﻟ اﻟﻘﺒﻮل ﻲﻓ اﻷرض‪ ،‬و�ِذا أ�ﻐ َﺾ ﻋﺒﺪا دﺎﻋ ِ‬
‫الﺴﻤﺎء‪ :‬إ َّن َ‬ ‫َّ‬ ‫ْ‬ ‫ُ َُ‬ ‫َ ْ ْ َُْ ُ ُ‬ ‫ِّ ْ ُ ُ‬ ‫ََ‬
‫اﷲ‬ ‫ِ‬ ‫ﺟ ْﺮﺒ�ﻞ‪َّ � ،‬ﻢ �ﻨﺎدِي ﻲﻓ أﻫ ِﻞ‬ ‫ِ‬ ‫�ﻴﻘﻮل‪ :‬إِ� أﺑﻐِﺾ ﻓﻼﻧﺎ‪ ،‬ﻓﺄﺑ ِﻐﻀﻪ‪� ،‬ﻴﺒ ِﻐﻀﻪ‬
‫َ‬ ‫َْ َ‬ ‫ُ ُ َ ُ‬ ‫َ َ ْ ُ َ ُ ْ ُ ُ َ ْ ُ َّ‬ ‫ُْ ُ ُ‬
‫ﺎء ﻲﻓ اﻷ ْر ِض«‪.‬‬ ‫ﻀ ُ‬ ‫�ﺒ ِﻐﺾ ﻓﻼﻧﺎ‪ ،‬ﻓﺄﺑ ِﻐﻀﻮه‪� ،‬ﻴﺒ ِﻐﻀﻪ أﻫﻞ الﺴﻤﺎءِ � َّﻢ ﺗﻮﺿﻊ ﻪﻟ اﺒﻟﻐ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮔﺎه اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﺑﻨﺪهاي را دوﺳﺖ ﺑﺪارد‪،‬‬
‫ﺑﻪ ﺟﺒﺮﺋﯿﻞ ﻧﺪا ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻓﻼﻧﯽ را دوﺳﺖ دارد؛ ﺗﻮ ﻧﯿﺰ او را دوﺳﺖ ﺑﺪار‪.‬‬
‫ﭘﺲ ﺟﺒﺮﺋﯿﻞ‪ ،‬او را دوﺳﺖ ﻣﯽدارد و ﺑﻪ اﻫﻞ آﺳﻤﺎن اﻋﻼم ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ اﷲ‪ ،‬ﻓﻼﻧﯽ را‬
‫دوﺳﺖ دارد؛ ﺷﻤﺎ ﻫﻢ دوﺳﺘﺶ ﺑﺪارﯾﺪ‪ .‬ﭘﺲ اﻫﻞ آﺳﻤﺎن ﻧﯿﺰ او را دوﺳﺖ ﻣﯽدارﻧﺪ و‬
‫ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻣﻘﺒﻮل و ﻣﺤﺒﻮبِ اﻫﻞ زﻣﯿﻦ ﻫﻢ ﻣﯽﮔﺮدد«‪.‬‬
‫و در رواﯾﺘﯽ از ﻣﺴﻠﻢ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﻫﺮﮔﺎه اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﺑﻨﺪهاي را دوﺳﺖ ﺑﺪارد‪،‬‬
‫ﺟﺒﺮﺋﯿﻞ را ﻓﺮاﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﻦ‪ ،‬ﻓﻼﻧﯽ را دوﺳﺖ دارم؛ ﺗﻮ ﻧﯿﺰ او را دوﺳﺖ‬
‫ﺑﺪار‪ .‬ﭘﺲ ﺟﺒﺮﺋﯿﻞ‪ ،‬او را دوﺳﺖ ﻣﯽدارد و ﺑﻪ اﻫﻞ آﺳﻤﺎن ﻧﺪا ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ اﷲ‪ ،‬ﻓﻼﻧﯽ را‬
‫دوﺳﺖ دارد؛ ﺷﻤﺎ ﻫﻢ دوﺳﺘﺶ ﺑﺪارﯾﺪ‪ .‬ﭘﺲ اﻫﻞ آﺳﻤﺎن ﻧﯿﺰ او را دوﺳﺖ ﻣﯽدارﻧﺪ و‬
‫آنﮔﺎه ﻣﻘﺒﻮل اﻫﻞ زﻣﯿﻦ ﻫﻢ ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬و اﷲ ﭼﻮن ﺑﻨﺪهاي را دﺷﻤﻦ ﺑﺪارد‪ ،‬ﺟﺒﺮﺋﯿﻞ را ﻓﺮا‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﻦ‪ ،‬از ﻓﻼن ﺑﻨﺪه ﺑﯿﺰارم؛ ﺗﻮ ﻧﯿﺰ از او ﺑﯿﺰار ﺑﺎش؛ ﭘﺲ ﺟﺒﺮﺋﯿﻞ از‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪7485 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.813:‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪206‬‬

‫او ﺑﯿﺰار ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﻪ اﻫﻞ آﺳﻤﺎن ﻧﺪا ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ اﷲ از ﻓﻼنﺑﻨﺪه ﺑﯿﺰار اﺳﺖ‪ ،‬ﺷﻤﺎ ﻫﻢ از‬
‫او ﺑﯿﺰار ﺑﺎﺷﯿﺪ؛ ﻟﺬا اﻫﻞ آﺳﻤﺎن ﻧﯿﺰ از آن ﺷﺨﺺ ﺑﯿﺰار ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و آنﮔﺎه ﻣﻨﻔﻮرِ اﻫﻞ‬
‫زﻣﯿﻦ ﻣﯽﮔﺮدد«‪.‬‬
‫َّ َ َ َ َ ْ ُ‬ ‫َ َ َ ُ ً ََ‬ ‫َ َ َ ُ َ ْ َ َّ َ ُ َ‬
‫ﺮﺳ� ٍﺔ ‪ ،‬ﻓﺎﻜن �ﻘﺮأ‬‫َ ‪ -٣٩٣‬وﻋﻦ ﺎﻋ�ﺸﺔ ر ِﻲﺿ اﷲ �ﻨﻬﺎ‪ ،‬أن رﺳ َﻮل اﷲِ‪ ‬ﺑﻌﺚ رﺟﻼ ﻰﻠﻋ ِ‬
‫ﻮل‬
‫َ َُ‬ ‫َ َ َّ َ ُ َ َ‬
‫ح ٌد ‪﴾١‬؛ ﻓﻠﻤﺎ َرﺟﻌﻮا‪ ،‬ذﻛﺮوا‬ ‫�أ َ‬ ‫ﻴﺨﺘ ُﻢ ﺑـ ﴿قُ ۡل ُه َو ٱ َّ ُ‬
‫َ ْ‬ ‫ْ‬
‫ذلﻚ ل ُِﺮﺳ ِ‬ ‫ﻷﺻﺤﺎﺑ ِ ِﻪ ﻲﻓ ﺻﻼﺗ ِِﻬﻢ‪ ،‬ﻓ ِ‬
‫ُّ‬ ‫َ ُ َّ ْ َ َ َ َ‬ ‫َّ َ‬ ‫ََ َ‬ ‫َ َ َ‬ ‫َ ْ َُ‬ ‫ِّ َ‬ ‫َ ُ‬
‫الﺮﻤﺣﻦ‪ ،‬ﻓﺄﻧﺎ أﺣِﺐ‬ ‫اﷲِ‪ ‬ﻓﻘﺎل‪» :‬ﺳﻠﻮهُ ﻷ ِي ﻲﺷ ٍء ﻳﺼﻨﻊ ذلﻚ؟« ﻓﺴﺄلﻮه‪� ،‬ﻘﺎل‪ :‬ﻷ�ﻬﺎ ِﺻﻔﺔ‬
‫ُ ُّ ُ‬ ‫َ ْ ُ ُ َ َّ َّ‬ ‫َ ْ َ ْ ََ َ َ َ َ ُ ُ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬
‫أن أﻗﺮأ ﺑِﻬﺎ‪ ،‬ﻓﻘﺎل رﺳﻮل اﷲِ‪» :‬أﺧ ِﺮﺒوه أن ا� ﺗﻌﺎﻰﻟ �ﺒﻪ«‪ ] .‬ﹲ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺷﺨﺼﯽ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻓﺮﻣﺎﻧﺪهي ﯾﮏ دﺳﺘﻪ‬
‫از ﻣﺠﺎﻫﺪان‪ ،‬ﺗﻌﯿﯿﻦ و اﻋﺰام ﮐﺮد‪ .‬او ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﯾﺎراﻧﺶ ﭘﯿﺶﻧﻤﺎز ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬ﻗﺮاﺋﺘﺶ‬
‫ٌ‬ ‫َ‬ ‫ُ ۡ ُ َّ ُ َ‬
‫را ﺑﺎ ﴿قل ه َو ٱ� أحد ‪ ﴾١‬ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺎن ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ‪ .‬وﻗﺘﯽ ﺑﺎزﮔﺸﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻮﺿﻮع را ﺑﻪ اﻃﻼع‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬رﺳﺎﻧﺪﻧﺪ؛ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬از او ﺑﭙﺮﺳﯿﺪ ﮐﻪ ﭼﺮا ﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﮐﻨﺪ؟« ﻋﻠﺘﺶ را از او‬
‫ﭘﺮﺳﯿﺪﻧﺪ؛ ﭘﺎﺳﺦ داد‪» :‬زﯾﺮا در اﯾﻦ ﺳﻮره‪ ،‬ﺻﻔﺖ ﭘﺮوردﮔﺎر رﺣﻤﺎن )ﮔﺴﺘﺮدهﻣﻬﺮ( ﺑﯿﺎن‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ و ﻣﻦ‪ ،‬دوﺳﺖ دارم آن را ﻗﺮاﺋﺖ ﮐﻨﻢ‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻪ او ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ ﮐﻪ‬
‫اﷲ‪ ،‬دوﺳﺘﺶ دارد«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ ،/‬ﺑﺎﺑﯽ درﺑﺎرهي ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﻣﺤﺒﺖ اﷲ ﺑﺎ ﺑﻨﺪهاش ﮔﺸﻮده اﺳﺖ؛ ﻫﺮ‬
‫ﭼﯿﺰي‪ ،‬ﻧﺸﺎﻧﻪاي دارد و ﻣﺤﺒﺖ اﷲ ﺑﺎ ﺑﻨﺪه ﻧﯿﺰ ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎﯾﯽ دارد؛ از ﺟﻤﻠﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﺑﻨﺪه‪ ،‬از‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﭘﯿﺮوي ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﻫﺮ ﭼﻪ ﻣﯿﺰان ﭘﯿﺮوي اﻧﺴﺎن از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﯿﺶﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬از‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﯿﺶﺗﺮ اﻃﺎﻋﺖ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﺑﯿﺶﺗﺮ ﻣﺤﺒﻮب اﷲ‪ ‬ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺑﻪ اﯾﻦ آﯾﻪ اﺳﺘﺪﻻل ﮐﺮده ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫ُۡ ۡ ُ‬
‫� ُم ٱ َّ ُ‬ ‫ُ ُ ۡ ُ ُّ َ َّ َ َ َّ ُ‬ ‫ُۡ‬
‫]آل ﻋﻤﺮان‪[٣١ :‬‬ ‫�﴾‬ ‫﴿قل إِن كنتم �ِبون ٱ� فٱتبِع ِ‬
‫و� �بِب‬
‫ﺑﮕﻮ‪ :‬اﮔﺮ اﷲ را دوﺳﺖ دارﯾﺪ‪ ،‬از ﻣﻦ ﭘﯿﺮوي ﮐﻨﯿﺪ ﺗﺎ اﷲ ﺷﻤﺎ را دوﺳﺖ ﺑﺪارد‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪7375 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.813:‬‬

 ‫‪207‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻧﺸﺎﻧﻪ ﻫﺎي ﻣﺤﺒﺖ اﷲ ﺑﺎ ﺑﻨﺪهاش و ﺗﺸﻮﯾﻖ ﺑﻪ آراﺳﺘﻪ ﺷﺪن ﺑﻪ اﯾﻦ ‪...‬‬

‫ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ اﷲ را دوﺳﺖ دارﯾﺪ‪ ،‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ؛ ﻧﺸﺎﻧﻪاش‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ از ﻣﻦ )ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪(‬‬

‫ﭘﯿﺮوي ﮐﻨﯿﺪ ﺗﺎ اﷲ‪ ‬ﺷﻤﺎ را دوﺳﺖ ﺑﺪارد‪.‬‬
‫ﺳﻠﻒ ﺻﺎﻟﺢ‪ ،‬اﯾﻦ آﯾﻪ را آﯾﻪي اﻣﺘﺤﺎن ﻧﺎﻣﯿﺪهاﻧﺪ؛ زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺎ اﯾﻦ آﯾﻪ‪ ،‬ﻣﺪﻋﯿﺎن‬
‫ﻣﺤﺒﺘﺶ را ﻣﯽآزﻣﺎﯾﺪ‪ .‬ﻟﺬا اﮔﺮ ﻣﺪﻋﯽ ﻣﺤﺒﺖ اﷲ‪ ،‬از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﭘﯿﺮوي ﮐﻨﺪ‪ ،‬در ادﻋﺎﯾﺶ‬
‫ﺻﺎدق اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺪهاي ﮐﻪ اﷲ را دوﺳﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﷲ‪ ‬ﻧﯿﺰ او را دوﺳﺖ دارد‪ .‬از اﯾﻦرو‬
‫ُۡ ۡ ُ‬
‫� ُم ٱ َّ ُ‬ ‫َ َّ ُ‬
‫�﴾‪» :‬از ﻣﻦ ﭘﯿﺮوي ﮐﻨﯿﺪ ﺗﺎ اﷲ‪ ،‬ﺷﻤﺎ را دوﺳﺖ ﺑﺪارد«‪.‬‬ ‫و� �بِب‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪﴿ :‬فٱتبِع ِ‬
‫واﯾﻦ‪ ،‬ﻧﺘﯿﺠﻪي ارزﻧﺪهايﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﮐﺴﯽ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬دوﺳﺘﺶ ﺑﺪارد‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﻌﺎدت دﻧﯿﺎ‬
‫و آﺧﺮت دﺳﺖ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬را ﻧﻘﻞ ﮐﺮده ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬ﻫﺮﮐﺲ ﺑﺎ دوﺳﺘﯽ از دوﺳﺘﺎﻧﻢ‪ ،‬دﺷﻤﻨﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻦ ﺑﺎ او اﻋﻼم ﺟﻨﮓ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻢ«‪ .‬ﻟﺬا ﻫﺮ ﮐﺲ ﺑﺎ دوﺳﺘﯽ از دوﺳﺘﺎن اﷲ دﺷﻤﻨﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺑﻪ دﺷﻤﻨﯽ ﺑﺎ اﷲ‬
‫ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪ اﺳﺖ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ ‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ رﺑﺎ ﻣﯽﺧﻮرد؛ زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﺑﺎ رﺑﺎﺧﻮار‪ ،‬اﻋﻼنِ ﺟﻨﮓ‬
‫ﻧﻤﻮده و ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫ۡ‬
‫ب ّم َِن ٱ َّ�ِ َو َر ُس ِ‬
‫و�ِۖۦ ‪﴾٩‬‬ ‫َ َّ ۡ َ ۡ َ ُ ْ َ ُ َ ۡ‬
‫ْ‬ ‫َ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[٢٧٩ :‬‬ ‫﴿فإِن لم �فعلوا فأذنوا ِ�ر ٖ‬
‫ﭘﺲ اﮔﺮ ﭼﻨﯿﻦ ﻧﮑﺮدﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺪاﻧﯿﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺟﻨﮓ ﺑﺎ اﷲ و رﺳﻮﻟﺶ ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪاﯾﺪ‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ‪ ،‬دﺳﺖ از رﺑﺎﺧﻮاري ﺑﺮﻧﺪارد و آنﭼﻪ را از اﻣﻮال رﺑﺎ ﻧﺰد ﻣﺮدم ﺑﺎﻗﯽ‬
‫ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪ ،‬رﻫﺎ ﻧﮑﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﻨﮓ ﺑﺎ اﷲ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻣﺎ وﻟﯽ ﯾﺎ دوﺳﺖ‪ ‬اﷲ ﮐﯿﺴﺖ؟ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬دوﺳﺘﺎن ﺧﻮد را ﻣﻌﺮﻓﯽ ﻧﻤﻮده و ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫َّ َ َ َ ُ ْ َ َ ُ ْ‬ ‫َ ُ َۡ ُ َ‬ ‫َ َ ٓ َّ َ ٓ َّ َ َ ٌ َ َ‬
‫﴿�� إِن أ ۡو ِ�َا َء ٱ�ِ � خ ۡوف عل ۡي ِه ۡم َو� ه ۡم � َزنون ‪ ٦٢‬ٱ�ِين ءامنوا و�نوا‬
‫ُ َ‬
‫]ﻳﻮﻧﺲ ‪[٦٣ ،٦٢ :‬‬ ‫َ� َّتقون ‪﴾٦٣‬‬
‫ﺑﺪاﻧﯿﺪ ﮐﻪ ﺑﺮ دوﺳﺘﺎن اﷲ ﻫﯿﭻ ﺗﺮس و ﻫﺮاﺳﯽ ﻧﯿﺴﺖ و آﻧﺎن ﻏﻤﮕﯿﻦ ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ؛ آﻧﺎن ﮐﻪ اﯾﻤﺎن‬
‫آوردﻧﺪ و ﺗﻘﻮا و ﭘﺮﻫﯿﺰﮐﺎري ﭘﯿﺸﻪ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦﻫﺎ‪ ،‬دوﺳﺘﺎنِ اﷲ ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ ﻟﺬا ﻫﺮ ﻣﺆﻣﻦ ﭘﺮﻫﯿﺰﮔﺎري‪ ،‬دوﺳﺖ‪ ‬ﺧﺪاﺳﺖ و وﻻﯾﺖ و‬
‫دوﺳﺘﯽِ اﻻﻫﯽ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺧﺮﻗﻪ ﺑﺮ ﺗﻦ ﮐﻨﺪ ﯾﺎ ﻟﺒﺎسﻫﺎي زﺑﺮ و ﭘﺸﻤﯽ‬
‫ﺑﭙﻮﺷﺪ و ﭼﻨﯿﻦ واﻧﻤﻮد ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ دﻧﯿﺎ ﺑﯽرﻏﺒﺖ اﺳﺖ ﯾﺎ آدمِ ﺳﺮ ﺑﻪ زﯾﺮي ﺑﺎﺷﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪208‬‬
‫َ ُ ْ َ ُ ْ َّ ُ َ‬ ‫َّ‬
‫ِين َءامنوا َو�نوا َ�تقون ‪] ﴾٦٣‬ﻳﻮﻧﺲ‬
‫وﻻﯾﺖ و دوﺳﺘﯽ اﷲ‪ ،‬در اﯾﻤﺎن و ﺗﻘﻮاﺳﺖ‪﴿ :‬ٱ� َ‬
‫‪ . [٦٣ :‬ﻟﺬا اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﺎ ﻣﺆﻣﻨﺎن ﭘﺮﻫﯿﺰﮔﺎر‪ ،‬دﺷﻤﻨﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻃﺮف اﺳﺖ و در‬
‫ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺑﻪ ﺟﻨﮓ ﺑﺎ اﷲ ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﻨﺎه ﺑﺮ اﷲ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ اﷲ‪ ‬در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻗﺪﺳﯽ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬و ﻣﺤﺒﻮبﺗﺮﯾﻦ ﭼﯿﺰ ﻧﺰد ﻣﻦ ﮐﻪ‬
‫ﺑﻨﺪهام ﺑﻪوﺳﯿﻠﻪي آن ﺑﻪ ﻣﻦ ﺗﻘﺮب و ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﻣﯽﺟﻮﯾﺪ‪ ،‬اﻋﻤﺎﻟﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ او ﻓﺮض‬
‫ﮐﺮدهام«‪ .‬ﻟﺬا ﻧﻤﺎز ﻓﺮض ﻇﻬﺮ از ﺳﻨﺖ ﻇﻬﺮ‪ ،‬ﻧﺰد اﷲ ﻣﺤﺒﻮبﺗﺮ اﺳﺖ و ﻓﺮض ﻣﻐﺮب از‬
‫ﺳﻨﺖ ﻣﻐﺮب‪ ،‬ﻣﺤﺒﻮبﺗﺮ؛ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻓﺮض ﻋﺸﺎء از ﺳﻨﺖ ﻋﺸﺎء و ﻓﺮض ﺻﺒﺢ از ﺳﻨﺖ‬
‫ﺻﺒﺢ‪ ،‬ﻧﺰد اﷲ‪ ‬ﻣﺤﺒﻮبﺗﺮﻧﺪ‪ .‬ﻧﻤﺎز ﻓﺮض‪ ،‬از ﻧﻤﺎز ﺗﻬﺠﺪ )ﻧﻤﺎز ﺷﺐ( ﻧﺰد اﷲ ﻣﺤﺒﻮﺗﺮ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺷﮑﻞ‪ ،‬ﺗﻤﺎم ﻓﺮاﯾﺾ ﻧﺰد اﷲ‪ ‬از ﻧﻮاﻓﻞ ﻣﺤﺒﻮبﺗﺮﻧﺪ‪ .‬زﮐﺎت‪ ،‬از‬
‫ﺻﺪﻗﻪي ﻧﻔﻞ ﻣﺤﺒﻮبﺗﺮ اﺳﺖ و ﺣﺞ‪ ‬ﻓﺮض از ﺣﺞ ﻧﻔﻞ‪ ،‬ﻣﺤﺒﻮبﺗﺮ‪.‬‬
‫»و ﺑﻨﺪهام‪ ،‬ﻫﻤﻮاره ﺑﺎ اﻧﺠﺎم دادن ﻧﻮاﻓﻞ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻦ ﻧﺰدﯾﮏ ﻣﯽﺷﻮد ﺗﺎ آنﮐﻪ او را‬
‫دوﺳﺖ ﻣﯽدارم«‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬اﺷﺎرهايﺳﺖ ﺑﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﯾﮑﯽ از اﺳﺒﺎب ﻣﺤﺒﺖ اﷲ‪ ،‬اﻧﺠﺎم دادن‬
‫ﻧﻮاﻓﻞ اﺳﺖ؛ ﻧﻤﺎز ﻧﻔﻞ‪ ،‬ﺻﺪﻗﻪي ﻧﻔﻞ‪ ،‬روزهي ﻧﻔﻞ‪ ،‬ﺣﺞ ﻧﻔﻞ و دﯾﮕﺮ اﻋﻤﻞ ﻧﯿﮏ و‬
‫ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه اي ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬اﻓﺰون ﺑﺮ ﻓﺮاﯾﺾ‪ ،‬اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺪه‪ ،‬ﻫﻤﻮاره ﺑﺎ اﻧﺠﺎم دادن ﻧﻮاﻓﻞ‪ ،‬ﺑﻪ اﷲ ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﻣﯽﺟﻮﯾﺪ ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬او‬
‫را دوﺳﺖ ﻣﯽدارد؛ و آنﮔﺎه ﮐﻪ اﷲ‪ ،‬او را دوﺳﺖ ﺑﺪارد‪ ،‬ﮔﻮش او ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﺎ آن‪،‬‬
‫ﻣﯽﺷﻨﻮد؛ و ﭼﺸﻢ او ﻣﯽﮔﺮدد ﮐﻪ ﺑﺎ آن‪ ،‬ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ؛ و دﺳﺖ و ﭘﺎﯾﺶ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﺎ آنﻫﺎ‪،‬‬
‫ﻣﯽﮔﯿﺮد و راه ﻣﯽرود‪ .‬و اﮔﺮ از اﷲ ﭼﯿﺰي ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬ﺑﻪ او ﻋﻄﺎ ﻣﯽﮐﻨﺪ و اﮔﺮ ﺑﻪ اﷲ ﭘﻨﺎه‬
‫ﺟﻮﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻪ او ﭘﻨﺎه ﻣﯽدﻫﺪ‪.‬‬
‫»ﮔﻮش او ﻣﯽﺷﻮم«‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺷﻨﯿﺪن او را اﺳﺘﻮار ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ؛ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ ﺗﻮﻓﯿﻘﺶ‬
‫ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ از ﮔﻮش ﺧﻮد در راه درﺳﺖ و ﺷﻨﯿﺪن ﺣﻖ اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻨﺪ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﺑﻨﺪه‪،‬‬
‫ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﭼﯿﺰي ﮔﻮش ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ رﺿﺎﯾﺖ اﷲ در آن اﺳﺖ‪» .‬و دﺳﺖ او ﻣﯽﺷﻮم ﮐﻪ ﺑﺎ آن‬
‫ﻣﯽﮔﯿﺮد«‪ .‬ﻟﺬا ﺑﻨﺪه‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﻋﻤﻠﯽ اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﻣﺎﯾﻪي رﺿﺎي ﺧﺪاﺳﺖ‪» .‬و ﭘﺎي او‬
‫ﻣﯽﮔﺮدم ﮐﻪ ﺑﺎ آن راه ﻣﯽرود«‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﺑﻨﺪه ﻓﻘﻂ در ﺟﻬﺘﯽ ﮔﺎم ﺑﺮﻣﯽدارد ﮐﻪ اﷲ را‬
‫راﺿﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن در ﮐﺮدار و ﮔﻔﺘﺎر ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬درﺳﺖ و ﺑﻪﺟﺎ ﻋﻤﻞ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ و‬
‫آدمِ درﺳﺖﮐﺎري ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
 ‫‪209‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻧﺸﺎﻧﻪ ﻫﺎي ﻣﺤﺒﺖ اﷲ ﺑﺎ ﺑﻨﺪهاش و ﺗﺸﻮﯾﻖ ﺑﻪ آراﺳﺘﻪ ﺷﺪن ﺑﻪ اﯾﻦ ‪...‬‬

‫»و اﮔﺮ از ﻣﻦ ﭼﯿﺰي ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬ﺑﻪ او ﻋﻄﺎ ﻣﯽﮐﻨﻢ«‪ .‬اﯾﻦ ﻫﻢ ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮ از ﻧﺘﺎﯾﺞ‬
‫ﻧﻮاﻓﻞ و ﻣﺤﺒﺖ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و »اﮔﺮ ﺑﻪ ﻣﻦ ﭘﻨﺎﻫﻨﺪه ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻪ او ﭘﻨﺎه ﻣﯽدﻫﻢ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‬
‫اﮔﺮ از ﺷﺮّ ﭼﯿﺰي ﺑﻪ ﻣﻦ ﭘﻨﺎه ﺑﯿﺎورد‪ ،‬او را در ﭘﻨﺎه‪ ‬ﺧﻮﯾﺶ ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﻢ‪ .‬و اﯾﻦ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از‬
‫ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﻣﺤﺒﺖ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﻧﯿﮏ ﮔﻔﺘﺎر ودرﺳﺖﮐﺎر ﺑﺎﺷﺪ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬
‫َ ُ ۡ َ ُ‬ ‫ٗ‬ ‫َ َ ُّ َ َّ َ َ َ ُ ْ َّ ُ ْ َّ َ ُ ُ ْ َ ٗ‬
‫� َوقولوا ق ۡو� َسدِيدا ‪ ٧٠‬يُ ۡصل ِۡح ل� ۡم أع َ� ٰل� ۡم‬ ‫���ها ٱ�ِين ءامنوا ٱ�قوا ٱ‬ ‫﴿ ٰٓ‬
‫ۡ َ ُ ُُ ُ‬
‫]اﻷﺣﺰاب ‪[٧١ ،٧٠ :‬‬ ‫َو�َغفِ ۡر ل� ۡم ذنو�َ� ۡمۗ﴾‬
‫اي ﻣﺆﻣﻨﺎن! ﺗﻘﻮاي اﷲ ﭘﯿﺸﻪ ﮐﻨﯿﺪ و ﺳﺨﻦ اﺳﺘﻮار ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ ﺗﺎ اﷲ اﻋﻤﺎﻟﺘﺎن را ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ اﺻﻼح‬
‫ﻧﻤﺎﯾﺪ و ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﺘﺎن را ﺑﯿﺎﻣﺮزد‪.‬‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬اﺣﺎدﯾﺚ دﯾﮕﺮي ﻫﻢ درﺑﺎرهي ﻣﺤﺒﺖ اﷲ‪ ‬ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ از ﺟﻤﻠﻪ‬
‫ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﮐﻪ‪ :‬وﻗﺘﯽ اﷲ‪ ‬ﺑﻨﺪهاي را دوﺳﺖ ﺑﺪارد‪ ،‬اﯾﻦ را ﺑﻪ ﺟﺒﺮﺋﯿﻞ‪‬‬
‫اﻋﻼم ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﺟﺒﺮﺋﯿﻞ‪ ،‬ﺑﺮﺗﺮﯾﻦ ﻓﺮﺷﺘﻪي ﺧﺪاﺳﺖ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﻣﺤﻤﺪ‪ ‬ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﻓﺮد‬
‫ﺑﺸﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪﻫﺮ ﺣﺎل اﷲ‪ ‬ﺑﻪ ﺟﺒﺮﺋﯿﻞ‪ ‬ﻧﺪا ﻣﯽدﻫﺪ‪» :‬ﻓﻼﻧﯽ را دوﺳﺖ دارم؛ ﺗﻮ ﻧﯿﺰ‬
‫او را دوﺳﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎش‪ .‬ﭘﺲ ﺟﺒﺮﺋﯿﻞ ﻧﯿﺰ او را دوﺳﺖ ﻣﯽدارد و در ﻣﯿﺎن ﺳﺎﮐﻨﺎ ِن‬
‫آﺳﻤﺎن ﻧﺪا ﻣﯽدﻫﺪ‪ :‬اﷲ‪ ،‬ﻓﻼنﺑﻨﺪه را دوﺳﺖ دارد؛ ﺷﻤﺎ ﻧﯿﺰ او را دوﺳﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﺪ‪.‬‬
‫ﭘﺲ اﻫﻞ آﺳﻤﺎن ﻧﯿﺰ دوﺳﺘﺶ ﻣﯽدارﻧﺪ و آنﮔﺎه‪ ،‬آن ﺷﺨﺺ‪ ،‬ﻣﻘﺒﻮل و ﻣﺤﺒﻮب ﺳﺎﮐﻨﺎن‬
‫زﻣﯿﻦ ﻣﯽﮔﺮدد« و ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ اﻫﻞ زﻣﯿﻦ ﻫﻢ او را دوﺳﺖ ﻣﯽدارﻧﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﻫﻢ ﯾﮑﯽ از ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﻣﺤﺒﺖ اﻟﻬﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻣﺤﺒﻮب و ﻣﻘﺒﻮل اﻫﻞ زﻣﯿﻦ‬
‫ﻗﺮار ﮔﯿﺮد و ﻫﻤﻪ‪ ،‬او را دوﺳﺖ ﺑﺪارﻧﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬و اﷲ‬
‫ﭼﻮن ﺑﻨﺪهاي را دﺷﻤﻦ ﺑﺪارد‪ ،‬ﺟﺒﺮﺋﯿﻞ را ﻓﺮا ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﻦ‪ ،‬از ﻓﻼن ﺑﻨﺪه‬
‫ﺑﯿﺰارم؛ ﺗﻮ ﻧﯿﺰ از او ﺑﯿﺰار ﺑﺎش؛ ﭘﺲ ﺟﺒﺮﺋﯿﻞ از او ﺑﯿﺰار ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﻪ اﻫﻞ آﺳﻤﺎن ﻧﺪا‬
‫ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ اﷲ از ﻓﻼنﺑﻨﺪه ﺑﯿﺰار اﺳﺖ‪ ،‬ﺷﻤﺎ ﻫﻢ از او ﺑﯿﺰار ﺑﺎﺷﯿﺪ؛ ﻟﺬا اﻫﻞ آﺳﻤﺎن ﻧﯿﺰ از‬
‫آن ﺷﺨﺺ ﺑﯿﺰار ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و آنﮔﺎه ﻣﻨﻔﻮرِ اﻫﻞ زﻣﯿﻦ ﻣﯽﮔﺮدد«‪.‬‬
‫از اﷲ ﻣﺘﻌﺎل درﺧﻮاﺳﺖ ﻣﯽﮐﻨﻢ ﮐﻪ ﻣﺎ و ﻫﻤﻪي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﺟﺰو دوﺳﺘﺎن و اوﻟﯿﺎي‬
‫ﺧﻮد ﻗﺮار دﻫﺪ‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪ -48‬ﺑﺎب‪ :‬ﭘﺮﻫﯿﺰ دادن از اذﯾﺖ و آزار ﺻﺎﻟﺤﺎن‪ ،‬ﻣﺴﺘﻀﻌﻔﺎن و‬
‫ﻣﺴﺘﻤﻨﺪان‬

‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ََ‬ ‫ْ‬ ‫ۡ َ‬ ‫ۡ‬
‫ِ� َوٱل ُم ۡؤم َِ�ٰت ب َغ ۡ‬ ‫َ َّ َ ُ ۡ ُ َ‬
‫ون ٱل ۡ ُم ۡؤ ِمن َ‬
‫� َما ٱ�ت َس ُبوا �ق ِد ٱ ۡح َت َملوا ُ� ۡه�ٰ ٗنا‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫﴿وٱ�ِين يؤذ‬
‫]اﻷﺣﺰاب ‪[٥٨ :‬‬ ‫ينا ‪﴾٥٨‬‬‫�ثۡ ٗما ُّمب ٗ‬
‫ِ‬
‫و آﻧﺎن ﮐﻪ ﻣﺮدان و زﻧﺎن ﻣﺆﻣﻦ را ﺑﯽآنﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﮔﻨﺎﻫﯽ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻣﯽآزارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺪون ﺗﺮدﯾﺪ‬
‫ﺗﻬﻤﺖ و ﮔﻨﺎه آﺷﮑﺎري ﺑﺮ دوش ﮐﺸﯿﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫ٓ‬
‫َ َّ َّ َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َّ ۡ َ َ َ َ ۡ‬
‫َ‬
‫]اﻟﻀﺤﻰ‪[١٠ ،٩ :‬‬ ‫لسا�ِل ف� � ۡن َه ۡر ‪﴾١٠‬‬ ‫يم ف� �ق َه ۡر ‪ ٩‬وأما ٱ‬‫﴿فأما ٱ�ت ِ‬
‫ﭘﺲ ﺑﻪ ﯾﺘﯿﻢ ﺳﺘﻢ ﻣﮑﻦ‪ .‬و ﺳﺆالﮐﻨﻨﺪه را ﺑﺎ ﺑﺎﻧﮓ و ﻓﺮﯾﺎد از ﺧﻮد ﻣﺮان‪.‬‬
‫اﺣﺎدﯾﺚ ﻓﺮاواﻧﯽ در اﯾﻦﺑﺎره وﺟﻮد دارد؛ از ﺟﻤﻠﻪ‪:‬‬
‫َ‬
‫ْ ْ ُ‬ ‫َ ْ َ‬
‫وﻴﻟًّﺎ‪ ،‬ﻓﻘﺪ آذ�ﺘُﻪ‬ ‫ﺎﻋدى َ‬
‫ﻲﻟ ِ‬ ‫ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﮐﻪ در ﺑﺎب ﭘﯿﺸﯿﻦ ﮔﺬﺷﺖ‪» :‬ﻣﻦ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ ﺑﺎ دوﺳﺘﯽ از دوﺳﺘﺎﻧﻢ‪ ،‬دﺷﻤﻨﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻦ ﺑﺎ او اﻋﻼم ﺟﻨﮓ‬ ‫) ‪(1‬‬
‫ِﺑﺎﺤﻟَ ْﺮب«‪.‬‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻢ«‪.‬‬
‫و ﻧﯿﺰ ﺣﺪﯾﺚ ﺳﻌﺪ ﺑﻦ اﺑﯽوﻗﺎص‪ ‬ﮐﻪ در ﺑﺎب »ﻣﻬﺮﺑﺎﻧﯽ ﺑﺎ ﯾﺘﯿﻤﺎن« ذﮐﺮ ﺷﺪه و در‬
‫ََ ْ‬ ‫َ َ ْ َ َّ َ َ ْ َ َ ُ َ ْ ُ ْ َ َ ْ‬
‫ﺖ أﻏ َﻀﺒْﺘَ ُﻬ ْﻢ ﻟﻘﺪ‬ ‫آن آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻳﺎ أﺑﺎ ﺑ�ﺮ ﻟﻌﻠﻚ أﻏﻀﺒﺘﻬﻢ؟ ﻟ ِﻦﺌ ﻛﻨ‬
‫ﺒﺖ َر َّ�ﻚ«‪ (2 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬اي اﺑﻮﺑﮑﺮ! ﺷﺎﯾﺪ آنﻫﺎ را ﺧﺸﻤﮕﯿﻦ ﮐﺮده ﺑﺎﺷﯽ؛ در اﯾﻦ‬ ‫أَ ْﻏ َﻀ َ‬

‫ﺻﻮرت‪ ،‬اﷲ را ﺑﻪﺧﺸﻢ آوردهاي«‪.‬‬

‫َ ْ َ َّ َ َ َ ُّ ْ‬ ‫َ َ ُ ُ‬ ‫َّ‬ ‫ََُ‬
‫ﺑﻦ ﻋﺒﺪ ا�‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل َرﺳﻮل اﷲِ‪» :‬ﻣﻦ ﺻ� ﺻﻼة الﺼﺒﺢ‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫‪ -٣٩٤‬وﻋﻦ ﺟﻨﺪ ِب‬
‫َ‬ ‫َ َّ ُ َ ْ َ ْ ُ ْ ُ ْ َّ‬ ‫َ‬ ‫َّ َّ َ َ ْ ُ َ َّ ُ َّ ُ ْ َّ‬ ‫َُ‬
‫�ﻬ َﻮ ﻲﻓ ذِﻣ ِﺔ ا�‪ ،‬ﻓﻼ �ﻄﻠﺒﻨ� ْﻢ ا� ﻣِﻦ ذِﻣﺘِ ِﻪ �ِﻲﺸء‪ ،‬ﻓﺈِﻧﻪ ﻣﻦ �ﻄﻠﺒﻪ ﻣِﻦ ذِﻣﺘِ ِﻪ �ِﻲﺸء‪،‬‬
‫َ َ َ َّ‬ ‫ُ ْ ْ ُ َّ َ ُ ُّ ُ َ َ ْ‬
‫) ‪(3‬‬
‫ﺎر ﺟﻬﻨ َﻢ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬ ‫ِ‬ ‫ﻧ‬ ‫ﻲﻓ‬ ‫ﻪ‬
‫ِ‬ ‫ﻬ‬
‫ﻳﺪرِ�ﻪ‪� ،‬ﻢ ﻳ�ﺒﻪ ﻰﻠﻋ و ِ‬
‫ﺟ‬

‫)‪ (1‬ر‪.‬ك‪ :‬ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻤﺎرهي ‪ 391‬ﻫﻤﯿﻦ ﮐﺘﺎب‪.‬‬

‫)‪ (2‬ر‪.‬ك‪ :‬ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻤﺎرهي‪ 266‬ﻫﻤﯿﻦ ﮐﺘﺎب‪.‬‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪657 :‬؛ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي‪ 237‬ﮔﺬﺷﺖ‪.‬‬
 ‫‪211‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﭘﺮﻫﯿﺰدادن از اذﯾﺖ و آزار ﺻﺎﻟﺤﺎن‪،‬ﻣﺴﺘﻀﻌﻔﺎن و ﻣﺴﺘﻤﻨﺪان‬

‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺟﻨﺪب ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ را‬
‫ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬در ﭘﻨﺎه و ﺣﻤﺎﯾﺖ‪ ‬اﷲ اﺳﺖ؛ ﭘﺲ ﻣﻮاﻇﺐ ﺑﺎﺷﯿﺪ ﮐﻪ اﷲ‪ ،‬درﺑﺎرهي ﻋﻬﺪ و ﭘﯿﻤﺎن‬
‫ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺎ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﻨﺪهاي‪ ،‬ﭼﯿﺰي از ﺷﻤﺎ ﻣﻄﺎﻟﺒﻪ ﻧﮑﻨﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬در اﯾﻦﺑﺎره از ﺳﻮي اﷲ‪،‬‬
‫ﻣﺆاﺧﺬه ﺷﻮد‪ ،‬راه ﻓﺮار ﻧﺪارد و ﺳﭙﺲ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬او را ﺑﺮ ﭼﻬﺮهاش در آﺗﺶ دوزخ ﻣﯽاﻧﺪازد«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ ،/‬اﯾﻦ ﺑﺎب را ﺑﻪ »ﭘﺮﻫﯿﺰ دادن از اذﯾﺖ و آزار ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬ﻣﺴﺘﻀﻌﻔﺎن و‬
‫ﻣﺴﺘﻤﻨﺪان« اﺧﺘﺼﺎص داده و ﺳﭙﺲ اﯾﻦ ﻓﺮﻣﻮدهي اﷲ‪ ‬را ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫ُ ْ َ‬ ‫ۡ َ ْ ََ‬ ‫ِ� َوٱل ۡ ُم ۡؤم َِ�ٰت ب َغ ۡ‬ ‫َ َّ َ ُ ۡ ُ َ‬
‫ون ٱل ۡ ُم ۡؤ ِمن َ‬
‫� َما ٱ�ت َس ُبوا �ق ِد ٱ ۡح َت َملوا ُ� ۡه�ٰ ٗنا‬
‫ِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫﴿وٱ�ِين يؤذ‬
‫]اﻷﺣﺰاب ‪[٥٨ :‬‬ ‫ينا ‪﴾٥٨‬‬‫�ثۡ ٗما ُّمب ٗ‬
‫ِ‬
‫و آﻧﺎن ﮐﻪ ﻣﺮدان و زﻧﺎن ﻣﺆﻣﻦ را ﺑﯽآنﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﮔﻨﺎﻫﯽ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻣﯽآزارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺪون ﺗﺮدﯾﺪ‬
‫ﺗﻬﻤﺖ و ﮔﻨﺎه آﺷﮑﺎري ﺑﺮ دوش ﮐﺸﯿﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
‫اذﯾﺖ و آزار‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬دلِ ﮐﺴﯽ را ﺑﻪ درد آور‪‬د و ﮐﺴﯽ را‬
‫رﻧﺠﯿﺪهﺧﺎﻃﺮ ﺳﺎزد ﯾﺎ درد و رﻧﺠﯽ ﺑﻪ ﺟﺴﻢ و ﭘﯿﮑﺮ ﮐﺴﯽ وارد ﻧﻤﺎﯾﺪ؛ ﻓﺮﻗﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‬
‫ﮐﻪ ﺑﻪ دﯾﮕﺮان‪ ،‬ﻧﺎﺳﺰا ﺑﮕﻮﯾﺪ ﯾﺎ ﺗﻬﻤﺖ ﺑﺰﻧﺪ و ﯾﺎ ﺑﺎ ﺿﺮب و ﺷﺘﻢ و ﺣﺴﺎدت و ﮐﯿﻨﻪﺗﻮزي‬
‫و اﻣﺜﺎل آن‪ ،‬دﯾﮕﺮان را ﺑﯿﺎزارد‪ .‬ﻫﻤﻪي ﮐﺎرﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﺎﻋﺚ اذﯾﺖ و آزارِ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻣﯽﺷﻮد‪،‬‬
‫ﺣﺮام اﺳﺖ؛ زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در آﯾﻪي ﻣﺬﮐﻮر ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺮدان و‬
‫زﻧﺎنِ ﻣﺆﻣﻦ را ﺑﯽآنﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﮔﻨﺎﻫﯽ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻣﯽآزارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺪون ﺗﺮدﯾﺪ ﺗﻬﻤﺖ و‬
‫ﮔﻨﺎه آﺷﮑﺎري ﺑﺮ دوش ﮐﺸﯿﺪهاﻧﺪ«‪.‬‬
‫ﻼ‬
‫از اﯾﻦ آﯾﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﮔﺮ اﯾﻦ اذﯾﺖ و آزار‪ ،‬ﺑﯽﻣﻮرد ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺜ ً‬
‫ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ اﺟﺮاي ﺣﺪود و ﻣﺠﺎزاتﻫﺎي ﺷﺮﻋﯽ ﯾﺎ ﺑﺮﺧﻮرد ﺑﺎ ﺳﺘﻤﮑﺎر و اﻣﺜﺎل آن ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫ﭘﺲ ﮔﻨﺎﻫﯽ ﺑﺮ ﻣﺠﺮي ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﺷﺮع ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد؛ زﯾﺮا اﮔﺮﭼﻪ ﺑﺎﻋﺚ اذﯾﺖ و آزارِ ﻣﺠﺮم‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﻧﺘﯿﺠﻪي ﻋﻤﻞﮐﺮد ﺧﻮد‪ ‬اوﺳﺖ‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ۡ‬
‫َ َ َ‪ٞ‬‬ ‫ّ ۡ ُ َ ْ ََ َ َۡ َ َۡ ُ ۡ ُ‬ ‫َّ َ ُ َ َّ َ ۡ ُ ْ ُ َّ‬
‫�ةٖ� َو� تأخذ�م ب ِ ِهما رأفة‬ ‫ح ٖد مِنهما مِائة ج‬ ‫�وا � َ� ٰ ِ‬ ‫﴿ٱلزا�ِية وٱلز ِا� فٱج ِ‬
‫ۡ‬ ‫َ َّ‬ ‫ُ ُ ُۡ‬ ‫َّ‬
‫]اﻟﻨﻮر ‪[٢ :‬‬ ‫نت ۡم تؤم ُِنون ب ِٱ�ِ َوٱ�َ ۡو ِم ٱ�خ ِِر�﴾‬ ‫ِين ٱ�ِ إِن ك‬
‫ِ� د ِ‬
‫ﻫﺮ زن و ﻣﺮد زﻧﺎﮐﺎر را ﺻﺪ ﺗﺎزﯾﺎﻧﻪ ﺑﺰﻧﯿﺪ و اﮔﺮ ﺑﻪ اﷲ و روز ﻗﯿﺎﻣﺖ اﯾﻤﺎن دارﯾﺪ‪ ،‬ﻧﺒﺎﯾﺪ در دﯾﻦ‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎر ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آندو دﭼﺎر دﻟﺴﻮزي ﺷﻮﯾﺪ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪212‬‬

‫ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ‪ ،‬ﺧﻮد ﺑﺮ ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ ﺳﺘﻢ و ﺟﻨﺎﯾﺖ ﮐﺮد‪ ،‬اﯾﺮادي ﻧﺪارد ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪،‬‬
‫ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﺷﺮع‪ ،‬او را ﺑﯿﺎزارد و ﻣﺠﺎزاﺗﺶ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺑﻪ اﺣﺎدﯾﺜﯽ اﺷﺎره ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ از اذﯾﺖ و آزار ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬ﭘﺮﻫﯿﺰ‬
‫ﻣﯽدﻫﺪ؛ از ﺟﻤﻠﻪ ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪،‬‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬ﻫﺮﮐﺲ ﺑﺎ دوﺳﺘﯽ از دوﺳﺘﺎن ﻣﻦ‪ ،‬دﺷﻤﻨﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎ او اﻋﻼن ﺟﻨﮓ ﻣﯽﮐﻨﻢ«‪ .‬و‬
‫ﺑﯽ ﮔﻤﺎن ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺟﻨﮓ ﺑﺎ اﷲ ﺑﺮﺧﯿﺰد‪ ،‬ﺷﮑﺴﺖ ﻣﯽﺧﻮرد‪.‬‬
‫ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬اذﯾﺖ و آزار‪ ،‬اﻧﻮاع ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﯽ دارد‪ :‬ﻣﺎﻧﻨﺪ اذﯾﺖ و آزار ﻫﻤﺴﺎﯾﻪ‪،‬‬
‫اذﯾﺖ و آزار دوﺳﺖ و رﻓﯿﻖ‪ ،‬و اذﯾﺖ و آزار ﻫﻤﮑﺎر و ﺷﺮﯾﮏ‪ ،‬ﮔﺮﭼﻪ ﺑﺎ ﻫﻢ دوﺳﺖ‬
‫ﻧﺒﺎﺷﻨﺪ؛ اذﯾﺖ و آزار ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﺮ ﮔﻮﻧﻪاي ﮐﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺣﺮام اﺳﺖ و ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﺎﯾﺪ از‬
‫اذﯾﺖ و آزار ﻫﻢﮐﯿﺸﺎن ﺧﻮد ﺑﭙﺮﻫﯿﺰد‪.‬‬
‫***‬
‫‪ -49‬ﺑﺎب‪ :‬ﻗﻀﺎوت درﺑﺎرهي ﻣﺮدم‪ ،‬ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻇﺎﻫﺮ آنﻫﺎﺳﺖ و ﺑﺎﻃﻦ‬
‫آﻧﺎن ﺑﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬واﮔﺬار ﻣﯽﺷﻮد‬

‫اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫]اﻟﺘﻮﺑﺔ‪[٥ :‬‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُّ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫لصل ٰو َة َو َءات ُوا ٱ َّلزك ٰو َة فخلوا َسبِيل ُه ۡم﴾‬
‫ْ‬ ‫﴿فَإن تَابُوا ْ َوأَقَ ُ‬
‫اموا ٱ َّ‬
‫ِ‬
‫‪...‬اﮔﺮ ﺗﻮﺑﻪ ﮐﺮدﻧﺪ و ﻧﻤﺎز را ﺑﺮﭘﺎ داﺷﺘﻨﺪ و زﮐﺎت دادﻧﺪ‪ ،‬راﻫﺸﺎن را ﺑﺎز ﺑﮕﺬارﯾﺪ )و رﻫﺎﯾﺸﺎن‬
‫ﮐﻨﯿﺪ(‪.‬‬
‫َ‬ ‫ُ ُ َ ْ َُ َ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫‪ -٣٩٥‬وﻋﻦ اﺑﻦ ﻋﻤﺮ رﻲﺿ ُ‬
‫اﷲ ﻋﻨﻬﻤﺎ‪ ،‬أن َرﺳﻮل اﷲِ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬أم ِْﺮت أن أﻗﺎﺗ ِﻞ اﻨﻟَّﺎس‬
‫َّ َ َ َ‬ ‫َّ َ ُ‬ ‫ُ ُ‬ ‫ُ‬ ‫َّ َّ َ َّ ُ َ َّ ً‬ ‫َ َّ َ ْ َ ُ َ ْ‬
‫الﺰﺎﻛة‪ ،‬ﻓﺈِذا‬ ‫ﺣﻰﺘ �ﺸﻬﺪوا أن ﻻ إِﻪﻟَ إِﻻ ا�‪َ ،‬وأن �ﻤﺪا رﺳﻮل اﷲ ‪،‬و� ِﻘﻴﻤﻮا الﺼﻼة‪َ ،‬و�ﺆﺗﻮا‬
‫َّ‬ ‫ُُ َ‬ ‫ْ‬ ‫َ ُ ْ َ َ ْ َ ُ ْ َّ َ ِّ‬ ‫ِّ‬ ‫َ ُ‬ ‫ََ ُ‬
‫اﻹﺳﻼم‪ ،‬وﺣِﺴﺎ�ﻬ ْﻢ ﻰﻠﻋ ا� ﺗﻌﺎﻰﻟ«‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫ﻖ‬ ‫�ﻌﻠﻮا ذلﻚ‪ ،‬ﻋﺼﻤﻮا ﻣِ� دِﻣﺎءﻫﻢ وأمﻮالﻬﻢ إِﻻ ِﺤﺑ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬
‫] ﹲ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﺄﻣﻮرﯾﺖ ﯾﺎﻓﺘﻢ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﺮدم ﭘﯿﮑﺎر‬
‫ﮐﻨﻢ ﺗﺎ ﮔﻮاﻫﯽ دﻫﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﻌﺒﻮد راﺳﺘﯿﻨﯽ ﺟﺰ اﷲ وﺟﻮد ﻧﺪارد و ﻣﺤﻤﺪ‪ ،‬ﻓﺮﺳﺘﺎدهي‬
‫اوﺳﺖ‪ ،‬و ﻧﻤﺎز را ﺑﺮﭘﺎ دارﻧﺪ و زﮐﺎت دﻫﻨﺪ؛ ﻫﺮﮔﺎه ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺟﺎن و ﻣﺎل ﺧﻮد را از‬
‫ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﺗﻌﺮﺿﯽ از ﺳﻮي ﻣﻦ‪ ،‬ﻣﺼﻮن داﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ در ﺣﻘّﯽ ﮐﻪ اﺳﻼم ﺗﻌﯿﯿﻦ ﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬و ﺣﺴﺎﺑﺸﺎن ﺑﺎ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل اﺳﺖ«‪.‬‬
‫َ ْ‬ ‫َُ‬ ‫َ َّ‬ ‫ُ‬ ‫ُ َ ْ‬ ‫َّ َ‬
‫ﺎر ِق ﺑﻦ أﺷﻴﻢ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﺳﻤﻌﺖ رﺳﻮل ا�‪� ‬ﻘﻮل‪» :‬ﻣﻦ‬ ‫ِ‬ ‫‪ -٣٩٦‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻋﺒ ِﺪ ا� ﻃ‬
‫ُُ‬ ‫َّ َ َ ُ َ ُ ُ‬
‫ون ا�‪ ،‬ﺣ ُﺮم ﻣﺎﻪﻟُ َودﻣﻪ‪َ ،‬وﺣِﺴﺎﺑﻪ‬
‫َُُْ ْ ُ‬ ‫ُ َّ َ َ َ َ‬ ‫َ َّ َّ ُ َّ ٌ‬
‫ﻗﺎل ﻻ إِﻪﻟ إِﻻ ا� �ﻤﺪ رﺳﻮل ا�‪ ،‬و�ﻔﺮ ﺑِﻤﺎ �ﻌﺒﺪ ﻣِﻦ د ِ‬
‫) ‪(2‬‬ ‫َّ‬
‫ﻰﻠﻋ ا� ﺗﻌﺎﻰﻟ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻋﺒﺪاﷲ‪ ،‬ﻃﺎرق ﺑﻦ اُﺷﯿﻢ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫ٌ‬
‫»ﻫﺮﮐﺲ‪» ،‬ﻻ�إﻻاﷲ �ﻤﺪ رﺳﻮلاﷲ« ﺑﮕﻮﯾﺪ) ‪ (3‬و ﻣﻌﺒﻮدان ﺑﺎﻃﻠﯽ را ﮐﻪ ﺟﺰ اﷲ ﭘﺮﺳﺘﺶ‬
‫ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬اﻧﮑﺎر ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺟﺎن و ﻣﺎل او ﺣﺮام ﻣﯽﮔﺮدد و ﺣﺴﺎﺑﺶ ﺑﺎ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل اﺳﺖ«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪25 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.22 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.23 :‬‬
‫)‪ (3‬ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﮔﻮاﻫﯽ دﻫﺪ ﮐﻪ ﻣﻌﺒﻮد راﺳﺘﯿﻨﯽ ﺟﺰ اﷲ وﺟﻮد ﻧﺪارد و ﻣﺤﻤﺪ‪ ،‬ﻓﺮﺳﺘﺎدهي اوﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪214‬‬
‫َ ََْ َ ْ َ ُ‬ ‫َُ‬ ‫َ‬ ‫َْ‬ ‫ْ َ‬ ‫َْ‬
‫ﻮل اﷲِ‪ :‬أرأﻳﺖ إِن ﻟﻘﻴﺖ‬ ‫ﺑﻦ اﻷﺳﻮد‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﻠﺖ ل ِﺮﺳ ِ‬ ‫ﺒﺪ اﻤﻟﻘﺪادِ ِ‬ ‫‪ -٣٩٧‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻣﻌ ٍ‬
‫َ َ َ َ ُ َّ َ ِّ َ َ َ‬ ‫َّ ْ‬ ‫َ ْ َ َ ْ َ َ َ َ َ ْ َ َ َ َّ‬ ‫ُ َّ‬ ‫ُ ً‬
‫ﺮﻀب إِﺣﺪى َﻳﺪي ﺑِﺎلﺴﻴﻒ‪� ،‬ﻘﻄﻌﻬﺎ �ﻢ ﻻذ ﻣِ� �ِﺸﺠﺮةٍ‬ ‫َرﺟﻼ ﻣ َِﻦ الﻜﻔﺎر‪ ،‬ﻓﺎ�ﺘﺘﻠﻨﺎ‪ ،‬ﻓ‬
‫َُُْْ َُ ْ ُ َ ُ َ‬ ‫َْ َ ْ َ َ َ‬ ‫َ ْ َ ْ ُ َّ َ َ ْ ُ ُ ُ َ ُ َ‬
‫‪�،‬ﺘﻠﻪ ﻳﺎ َرﺳﻮل اﷲِ �ﻌﺪ أن ﻗﺎﻬﻟﺎ؟ ﻓﻘﺎل‪» :‬ﻻ �ﻘﺘﻠﻪ«‪� ،‬ﻘﻠﺖ‪ :‬ﻳﺎ َرﺳﻮل‬ ‫ﻓﻘﺎل‪ :‬أﺳﻠﻤﺖ � أأ‬
‫ْ َ َ ْ َ َ َّ ُ‬ ‫َُْْ‬ ‫َ َْ َ َ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ َ َ َّ ُ‬ ‫َ‬
‫اﷲِ ﻗﻄﻊ إِﺣﺪى ﻳﺪي‪� ،‬ﻢ ﻗﺎل ذلﻚ �ﻌﺪﻣﺎ ﻗﻄﻌﻬﺎ؟ ﻓﻘﺎل‪» :‬ﻻ �ﻘﺘﻠﻪ ‪،‬ﻓِﺈِن �ﺘﻠﺘﻪ ‪،‬ﻓﺈِﻧﻪ‬
‫َ َ َ َ ْ َ ْ َ ْ ُ َ َ َّ َ َ ْ َ َ ْ َ َ ْ َ ُ َ َ َ َ ُ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬
‫�ﺘﻟ ِ ِﻪ �ﺒﻞ أن �ﻘﻮل ﻠﻛِﻤﺘﻪ اﻟﻲﺘ ﻗﺎل«‪ ] .‬ﹲ‬ ‫ﻤ�ﺘﻟ ِﻚ �ﺒﻞ أن �ﻘﺘﻠﻪ‪ .‬و�ِﻧﻚ ﺑِﻤ ِ‬‫ﺑِ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻣﻌﺒﺪ‪ ،‬ﻣﻘﺪاد ﺑﻦ اﺳﻮد‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﺑﻪ ﻣﻦ ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‬
‫اﮔﺮ ﺑﺎ ﯾﮑﯽ از ﮐﻔﺎر روﺑﻪرو ﺷﺪم و ﺑﺎ ﻫﻢ ﺟﻨﮕﯿﺪﯾﻢ و او‪ ،‬ﯾﮑﯽ از دﺳﺘﺎﻧﻢ را ﺑﺎ‬
‫ﺷﻤﺸﯿﺮش زد و ﻗﻄﻌﺶ ﻧﻤﻮد‪ ،‬و آنﮔﺎه از ﻣﻦ ﮔﺮﯾﺨﺖ و ﺑﻪ درﺧﺘﯽ ﭘﻨﺎه ﺑﺮد و ﺳﭙﺲ‬
‫ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺗﺴﻠﯿﻢ اﷲ ﺷﺪم و اﺳﻼم آوردم«‪ ،‬آﯾﺎ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻢ او را ﭘﺲ از ﮔﻔﺘﻦ اﯾﻦ ﺳﺨﻦ‪،‬‬
‫ﺑﮑُﺸﻢ؟ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬او را ﻧﮑُﺶ«‪ .‬ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! او‪ ،‬ﯾﮑﯽ از دﺳﺘﺎﻧﻢ را‬
‫ﻗﻄﻊ ﮐﺮده و ﺳﭙﺲ ادﻋﺎ ﻧﻤﻮده ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬او را ﻧﮑُﺶ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺶ‬
‫از آنﮐﻪ او را ﺑﮑﺸﯽ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺗﻮ )ﻣﺴﻠﻤﺎن( ﺷﺪه )وﺧﻮﻧﺶ‪ ،‬ﻣﺤﻔﻮظ( اﺳﺖ و اﮔﺮ او را‬
‫ﺑﮑُﺸﯽ‪ ،‬ﻫﻤﺎن وﺿﻌﯿﺘﯽ را ﭘﯿﺪا ﻣﯽﮐﻨﯽ ﮐﻪ او ﭘﯿﺶ از ﮔﻔﺘﻦ اﯾﻦ ﺳﺨﻦ داﺷﺖ«‪) .‬ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﻣﻬﺪوراﻟﺪم ﻣﯽﺷﻮي(‪.‬‬
‫ُ َ ْ‬ ‫ُ َّ‬ ‫ََ‬ ‫ﺳﺎﻣﺔ ﺑﻦ َز�ْﺪ رﻲﺿ ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬
‫اﺤﻟ َﺮﻗ ِﺔ ﻣِﻦ‬ ‫اﷲ ﻋﻨﻬﻤﺎ ﻗﺎل‪ :‬ﺑﻌﺜﻨﺎ رﺳﻮل ا�‪ ‬إﻰﻟ‬ ‫ِ‬ ‫أ‬ ‫‪ -٣٩٨‬وﻋﻦ‬
‫َ ُ ً ُ ْ َ َ َّ‬ ‫َ ْ ُ ََ َ َ ُ ٌ َ َْ َ‬ ‫ُ َ ْ َ َ َ َ َّ ْ ْ َ ْ َ َ‬
‫ﺎر رﺟﻼ ﻣِﻨﻬﻢ ﻓﻠﻤﺎ‬ ‫ﺤﻟ ِﻘﺖ أﻧﺎ ورﺟﻞ ﻣِﻦ اﻷﻧﺼ ِ‬ ‫ﺟﻬﻴﻨﺔ‪ ،‬ﻓﺼﺒﺤﻨﺎ اﻟﻘﻮم ﻰﻠﻋ ﻣِﻴﺎﻫِﻬﻢ‪ ،‬و‬
‫َ َّ َ َ ْ ُ َ َ َّ َ ْ َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َّ َّ َ َ َّ َ ْ ُ‬ ‫َ‬
‫ﺼﺎري‪َ ،‬وﻃﻌﻨﺘﻪ ﺑ ِ ْﺮﻣ ِِﻲﺤ ﺣﻰﺘ �ﺘﻠﺘﻪ‪ ،‬ﻓﻠﻤﺎ ﻗ ِﺪﻣﻨﺎ‬ ‫ِ‬ ‫ﻏ ِﺸيﻨﺎهُ ﻗﺎل‪ :‬ﻻ إِﻪﻟِ إﻻ ا�‪ ،‬ﻓﻜﻒ �ﻨﻪ اﻷﻧ‬
‫َ‬ ‫َّ َّ‬ ‫ُ َََ َُْ َ ْ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫الﻤﺪﻳﻨَ َﺔ‪ ،‬ﺑﻠ َﻎ ذل َِﻚ اﻨﻟَّ َّ‬
‫َ‬
‫ﻲﺒ‪ ،‬ﻓﻘﺎل ﻲﻟ‪» :‬ﻳﺎ أﺳﺎﻣﺔ أ�ﺘﻠﺘﻪ �ﻌﺪ ﻣﺎ ﻗﺎل‪ :‬ﻻ إِﻪﻟَ إِﻻ ا�؟« ﻗﻠﺖ‪ :‬ﻳﺎ‬ ‫ِ‬
‫َّ َّ ُ َ َ َ ُ َ َ‬ ‫ًََُْ َْ َ َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َّ َ َ َ ُ َ َ ً َ‬ ‫ُ َ‬
‫َرﺳﻮل اﷲِ إِ�ﻤﺎ ﺎﻛن ﻣﺘﻌ ِّﻮذا‪ ،‬ﻓﻘﺎل‪» :‬أ�ﺘﻠﺘﻪ �ﻌﺪ ﻣﺎ ﻗﺎل ﻻ إِﻪﻟَ إِﻻ ا�؟« ﻓﻤﺎ زال ﻳ� ِّﺮ ُرﻫﺎ‬
‫َ ْ‬ ‫َ َ َّ َ َّ َ َّ ْ ُ َ ِّ َ َ ُ ْ َ ْ َ ْ ُ َ ْ َ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬ ‫ﻲﻠﻋ ﺣﻰﺘ ﺗﻤﻨﻴﺖ �� ل ْﻢ أ�ﻦ أﺳﻠﻤﺖ �ﺒﻞ ذل ِﻚ اﻴﻟَ ْﻮم‪ ] .‬ﹲ‬
‫َّ َ‬ ‫ُ َ ُ َ‬ ‫َّ َّ ُ َ َ ْ َ‬ ‫َ‬ ‫ََ َ ُ ُ‬
‫و� رواﻳ ٍﺔ‪� :‬ﻘﺎل َرﺳﻮل اﷲِ‪» :‬أﻗﺎل‪ :‬ﻻ � َ إِﻻ ا� َو�ﺘﻠﺘﻪ؟« ﻗﻠﺖ‪ :‬ﻳﺎ َرﺳﻮل اﷲِ‪ ،‬إِ�ﻤﺎ‬
‫ََ َ َ‬ ‫َ َ َ َ ْ َ َ ْ َ ْ َ َّ َ ْ َ َ َ َ َ َ ْ‬ ‫ِّ‬ ‫َ ََ َ ْ ً‬
‫ﻗﺎلﻬﺎ ﺧﻮﻓﺎ ﻣ َِﻦ الﺴﻼح‪ ،‬ﻗﺎل‪» :‬أﻓﻼ ﺷﻘﻘﺖ �ﻦ ﻗﻠﺒِ ِﻪ ﺣﻰﺘ �ﻌﻠ َﻢ أﻗﺎلﻬﺎ أم ﻻ؟« �ﻤﺎ زال‬
‫ُ َ ِّ ُ َ َ َّ َ َ َّ ْ ُ َ ِّ َ ْ َ ْ ُ َ ْ‬
‫ﻳ�ﺮرﻫﺎ ﺣﻰﺘ �ﻤﻨﻴﺖ �� أﺳﻠﻤﺖ ﻳﺆﻣﺌﺬ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(6865 ،4019) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.95 :‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪6872 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.96 :‬‬
 ‫‪215‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻗﻀﺎوت در ﺑﺎرهي ﻣﺮدم‪ ،‬ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻇﺎﻫﺮ آنﻫﺎﺳﺖ و ﺑﺎﻃﻦ آﻧﺎن ﺑﻪ اﷲ‪...‬‬

‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺳﺎﻣﻪ ﺑﻦ زﯾﺪ‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻣﺎ را ﺑﻪ ﺟﻬﺎد ﺑﺎ اﻫﻞ »ﺣ‪‬ﺮَﻗﻪ« از‬
‫ﻗﺒﯿﻠﻪي »ﺟ‪‬ﻬﯿﻨﻪ« اﻋﺰام ﮐﺮد‪ .‬ﺻﺒﺢ زود در ﻣﺤﻞّ آبﻫﺎﯾﺸﺎن ﺑﺮ آﻧﺎن ﺣﻤﻠﻪور ﺷﺪﯾﻢ‪ .‬ﻣﻦ‬
‫و ﯾﮑﯽ از اﻧﺼﺎر ﺑﻪ ﻣﺮدي از اﯾﻦ ﻗﺒﯿﻠﻪ رﺳﯿﺪﯾﻢ؛ وﻗﺘﯽ ﺑﻪ او دﺳﺖ ﯾﺎﻓﺘﯿﻢ‪ ،‬ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫»ﻻ�إﻻاﷲ«‪ .‬ﻫﻢرزم اﻧﺼﺎريِ ﻣﻦ‪ ،‬دﺳﺖ از او ﺑﺮداﺷﺖ؛ اﻣﺎ ﻣﻦ‪ ،‬او را ﺑﺎ ﻧﯿﺰهام زدم و او‬
‫را ﮐﺸﺘﻢ‪ .‬وﻗﺘﯽ ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺑﺎزﮔﺸﺘﯿﻢ‪ ،‬اﯾﻦ ﺧﺒﺮ ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬رﺳﯿﺪ؛ ﺑﻪ ﻣﻦ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اي‬
‫اﺳﺎﻣﻪ! آﯾﺎ ﭘﺲ از اﯾﻦﮐﻪ ﻻ�إﻻاﷲ ﮔﻔﺖ‪ ،‬او را ﮐﺸﺘﯽ؟« ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬اي رﺳﻮل ﺧﺪا! او‪ ،‬ﻓﻘﻂ‬
‫ﺑﺮاي ﻧﺠﺎت ﺟﺎﻧﺶ‪ ،‬اﯾﻦ ﮐﻠﻤﻪ را ﮔﻔﺖ‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﭘﺲ از اﯾﻦﮐﻪ ﻻ�إﻻاﷲ‬
‫ﮔﻔﺖ‪ ،‬او را ﺑﻪﻗﺘﻞ رﺳﺎﻧﺪي؟« و آنﻗﺪر اﯾﻦ ﺟﻤﻠﻪ را ﺗﮑﺮار ﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ آرزو ﮐﺮدم ﮐﺎش‬
‫ﭘﯿﺶ از آن روز‪ ،‬ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻧﺸﺪه ﺑﻮدم‪.‬‬
‫و در رواﯾﺘﯽ دﯾﮕﺮ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬او‪ ،‬ﻻ�إﻻاﷲ ﮔﻔﺖ و ﺗﻮ‪ ،‬او‬
‫را ﺑﻪﻗﺘﻞ رﺳﺎﻧﺪي؟« ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! او از ﺗﺮس اﺳﻠﺤﻪ‪ ،‬اﯾﻦ ﮐﻠﻤﻪ را ﺑﺮ زﺑﺎن‬
‫آورد‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آﯾﺎ ﻗﻠﺒﺶ را ﻧﺸﮑﺎﻓﺘﯽ ﺗﺎ ﺑﺒﯿﻨﯽ ﮐﻪ آﯾﺎ اﯾﻦ ﮐﻠﻤﻪ را از ﻗﻠﺒﺶ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﯾﺎ‬
‫ﺧﯿﺮ؟« و آنﻗﺪر اﯾﻦ ﺟﻤﻠﻪ را ﺗﮑﺮار ﮐﺮد ﮐﻪ آرزو ﻧﻤﻮدم ﮐﺎش اﻣﺮوز ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻣﯽﺷﺪم‬
‫)ﻧﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺗﺎ ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ اﺳﻼم ﻣﯽآوردم‪ ،‬ﮔﻨﺎﻫﻢ ﺑﺨﺸﯿﺪه ﻣﯽﺷﺪ(‪.‬‬
‫� إﻰﻟ ﻗَﻮْ‬‫الﻤ ْﺴﻠﻤ َ‬‫َ ْ ً َ ُ‬ ‫َ َّ َ ُ َ‬ ‫َّ‬ ‫ُْ‬
‫ِ ِ ِ مٍ‬ ‫ﺑﻦ ﻋﺒﺪ ا�‪ ‬أن رﺳﻮل اﷲِ‪ ‬ﺑﻌﺚ ﺑﻌﺜﺎ ﻣِﻦ‬ ‫ِ‬ ‫ﺪب‬
‫ِ‬ ‫ﻨ‬‫‪ -٣٩٩‬وﻋﻦ ﺟ‬
‫ﺎء أَ ْن َ� ْﻘﺼ َﺪ إﻰﻟ َر ُﺟﻞ ﻣِﻦَ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ﺮﺸ� ِ� إِذا ﺷ‬
‫َ َ َّ ُ ْ َ َ ْ َ َ َ َ ُ ٌ َ ُ ْ‬
‫ﺮﺸ� ِ�‪ ،‬و��ﻬﻢ اﺘﻟﻘﻮا‪ ،‬ﻓﺎﻜن رﺟﻞ ﻣِﻦ الﻤ‬
‫َ ُ ْ‬
‫ﻣِﻦ الﻤ‬
‫ٍ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َ َ َ َ َ ْ َ َ َ ُ َّ َ َ َ َّ ُ َ َّ ُ ُ َ َ ُ‬ ‫َ َ َ َ َ ُ َ َ َ َ َ َ َّ َ ُ ً َ ُ ْ‬ ‫ُ ْ‬
‫الﻤﺴﻠِ ِﻤ� ﻗﺼﺪ ﻪﻟ �ﻘﺘﻠﻪ‪ ،‬وأن رﺟﻼ ﻣِﻦ الﻤﺴﻠِ ِﻤ� ﻗﺼﺪ �ﻔﻠﺘﻪ‪ ،‬و�ﻨﺎ �ﺘﺤﺪث �ﻧﻪ أﺳﺎﻣﺔ‬
‫َّ‬
‫� إِﻰﻟ رﺳﻮل ا�‪،‬‬ ‫ﺎء اﻟْبَ ِﺸ ُ‬ ‫ﻓﻘ َﺘﻠَﻪ‪ ،‬ﻓَ َﺠ َ‬
‫َّ َّ َ‬ ‫َّ ْ‬ ‫ْ َ ْ َ َّ َ َ‬
‫� ُﻦ ز� ٍﺪ ﻓﻠﻤﺎ َر�ﻊ ﻋﻠﻴﻪ الﺴﻴﻒ‪ ،‬ﻗﺎل‪ :‬ﻻ إِﻪﻟ إِﻻ ا�‪،‬‬
‫ََ َ‬ ‫َََْ‬ ‫َ َ َ َ َ َ ََ‬ ‫َ َ َ َ َ ْ َ َ َ َّ َ ْ َ َ ُ َ َ َّ ُ َ ْ َ‬
‫الﺮﺟ ِﻞ ﻛﻴﻒ ﺻﻨﻊ‪ ،‬ﻓﺪﺎﻋهُ ﻓﺴﺄﻪﻟ‪ ،‬ﻓﻘﺎل‪» :‬ل َِﻢ �ﺘﻠﺘﻪ؟« �ﻘﺎل‪:‬‬ ‫ﻓﺴﺄﻪﻟ وأﺧﺮﺒه‪ ،‬ﺣﻰﺘ أﺧﺮﺒه ﺧﺮﺒ‬
‫َ ً ِّ َ َ ْ ُ َ َ ْ َ َ َّ‬ ‫َ َ ُ ً ُ ً ََّ‬ ‫ُ ْ‬ ‫َ َ َ‬ ‫َ ُ َ‬
‫ﻳﺎ َرﺳﻮل اﷲِ أ ْوﺟﻊ ﻲﻓ الﻤﺴﻠِ ِﻤ� ‪،‬وﻗﺘﻞ ﻓﻼﻧﺎ وﻓﻼﻧﺎ وﺳ� ﻪﻟ ﻧﻔﺮا و�ِ� ﻤﺣﻠﺖ ﻋﻠﻴ ِﻪ ‪،‬ﻓﻠﻤﺎ‬
‫َ َْ َ ْ َُ‬ ‫َ‬ ‫ََََْ‬ ‫َّ َّ َ َ ُ ُ‬ ‫َّ ْ َ‬ ‫َ‬
‫َرأى الﺴﻴﻒ ﻗﺎل‪ :‬ﻻ إِﻪﻟ إِﻻ ا�‪ .‬ﻗﺎل َرﺳﻮل اﷲِ‪» :‬أ�ﺘﻠﺘﻪ؟« ﻗﺎل‪ :‬ﻧﻌﻢ‪ ،‬ﻗﺎل‪» :‬ﻓﻜﻴﻒ ﺗﺼﻨﻊ‬
‫ََْ َ ْ َُ‬ ‫ْ َْ‬ ‫َ َ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َْ‬ ‫َّ َّ‬
‫ﻳﻮم اﻟﻘﻴﺎﻣﺔ؟« ﻗﺎل‪ :‬ﻳﺎ َرﺳﻮل اﷲِ اﺳﺘﻐ ِﻔ ْﺮ ﻲﻟ‪ .‬ﻗﺎل‪َ » :‬و�ﻴﻒ ﺗﺼﻨﻊ‬ ‫ﺟﺎءت‬‫ا�‪ ،‬إذا َ‬
‫ِ‬ ‫ﺑﻼ إِﻪﻟ إِﻻ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬
‫ﺰ�ﺪ َﻰﻠﻋ أ ْن َ�ﻘﻮل‪» :‬ﻛﻴﻒ ﺗ ْﺼ َﻨ ُﻊ ﺑﻼ إﻪﻟَ‬ ‫َ‬ ‫َ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ‬ ‫َّ ُ‬ ‫َّ‬
‫ِ ِ‬ ‫ﺟﺎءت ﻳ ْﻮم اﻟ ِﻘﻴﺎﻣﺔ؟« ﻓﺠﻌﻞ ﻻ ﻳ‬ ‫ﺑِﻼ إِﻪﻟ إِﻻ ا�‪ ،‬إِذا‬
‫َ‬ ‫َ ْ َ َ‬ ‫َّ َّ ُ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺟﺎءت ﻳ ْﻮم اﻟ ِﻘﻴﺎﻣﺔِ؟« ]رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬ ‫إِﻻ ا� إذا‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.97:‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪216‬‬

‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺟﻨﺪب ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻋﺪهاي از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﺑﻪ‬

‫ﺟﻨﮓ ﮔﺮوﻫﯽ از ﻣﺸﺮﮐﺎن ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ .‬و آنﻫﺎ‪ ،‬روﯾﺎروي ﻫﻢ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﯾﮑﯽ از ﻣﺸﺮﮐﺎن‪،‬‬
‫ﻫﺮﮔﺎه ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﯾﮑﯽ از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن روي ﻣﯽآورد و او را ﻣﯽﮐُﺸﺖ‪ .‬ﯾﮑﯽ از‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﮐﻪ ﻣﯽ ﮔﻔﺘﯿﻢ‪ :‬اﺳﺎﻣﻪ ﺑﻦ زﯾﺪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺼﻤﯿﻢ ﮔﺮﻓﺖ او را ﻏﺎﻓﻞﮔﯿﺮ ﮐﻨﺪ و‬
‫ﺑﮑُﺸﺪ؛ وﻗﺘﯽ ﺷﻤﺸﯿﺮش را ﺑﺮاي ﮐﺸﺘﻦ وي ﺑﺎﻻ ﺑ‪‬ﺮد‪ ،‬آن ﻣﺸﺮك‪» ،‬ﻻ�إﻻاﷲ« ﮔﻔﺖ‪ .‬اﻣﺎ‬
‫آن ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬او را ﺑﻪﻗﺘﻞ رﺳﺎﻧﺪ‪ .‬ﭘﯿﮏ‪ ‬ﺟﻨﮓ ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ ﻣﮋدهي ﭘﯿﺮوزي را ﺑﻪ‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬ﻧﺰد اﯾﺸﺎن آﻣﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬وﺿﻊ ﺟﻨﮓ را از او ﭘﺮﺳﯿﺪ؛ ﭘﯿﮏ‪ ،‬اﺧﺒﺎر‬
‫ﺟﻨﮓ را ﻋﺮض ﮐﺮد و ﮔﺰارش اﯾﻦ ﻣﺮد را ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻋﺮضِ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬رﺳﺎﻧﺪ‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪‬‬
‫آن ﻣﺮد را ﺑﻪ ﺣﻀﻮر ﺧﻮاﺳﺖ و از او ﭘﺮﺳﯿﺪ‪» :‬ﭼﺮا او را ﮐُﺸﺘﯽ؟« ﭘﺎﺳﺦ داد‪ :‬اي‬
‫رﺳﻮلﺧﺪا! او‪ ،‬ﺗﻠﻔﺎت زﯾﺎدي ﺑﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن وارد ﮐﺮد و ﻓﻼﻧﯽ و ﻓﻼﻧﯽ را ﮐُﺸﺖ‪ - .‬و‬
‫ﭼﻨﺪ ﺗﻦ از ﮐﺸﺘﻪﻫﺎ را ﻧﺎم ﺑﺮد‪ -.‬و ﻣﻦ‪ ،‬ﺑﺮ او ﺣﻤﻠﻪ ﮐﺮدم؛ ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ ﺷﻤﺸﯿﺮ را دﯾﺪ‪،‬‬
‫»ﻻ�إﻻاﷲ« ﮔﻔﺖ‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آﯾﺎ او را ﮐُﺸﺘﯽ؟« ﭘﺎﺳﺦ داد‪ :‬ﺑﻠﻪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬روز ﻗﯿﺎﻣﺖ در آن ﻫﻨﮕﺎم ﮐﻪ ﻻ�إﻻاﷲ )ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺳﻨﺪ‪ ‬اﺳﻼﻣﺶ ﻧﺰدت( ﺑﯿﺎﯾﺪ‪،‬‬
‫ﺑﺎ آن ﭼﻪ ﺧﻮاﻫﯽ ﮐﺮد؟« ﻋﺮض ﮐﺮد‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﺑﺮاﯾﻢ درﺧﻮاﺳﺖ آﻣﺮزش ﮐﻦ‪.‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬روز ﻗﯿﺎﻣﺖ در آن ﻫﻨﮕﺎم ﮐﻪ ﻻ�إﻻاﷲ )ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺳﻨﺪ‪ ‬اﺳﻼﻣﺶ ﻧﺰدت( ﺑﯿﺎﯾﺪ‪،‬‬
‫ﺑﺎ آن ﭼﻪ ﺧﻮاﻫﯽ ﮐﺮد؟« و ﻫﻤﻮاره ﻫﻤﯿﻦ ﻋﺒﺎرت را ﺗﮑﺮار ﻣﯽﮐﺮد و ﭼﯿﺰي ﺑﺮ آن‬
‫ﻧﯿﻔﺰود‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ ،/‬ﺑﺎﺑﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻋﻨﻮان ﮔﺸﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﺑﺎب‪ :‬ﻗﻀﺎوت درﺑﺎرهي ﻣﺮدم‪ ،‬ﻣﻄﺎﺑﻖ‬
‫ﻇﺎﻫﺮ آنﻫﺎﺳﺖ و ﺑﺎﻃﻦ آﻧﺎن ﺑﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬واﮔﺬار ﻣﯽﺷﻮد«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎﯾﺪ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻇﺎﻫﺮِ‬
‫ﻣﺮدم ﻗﻀﺎوت ﮐﻨﯿﻢ و ﺑﺎﻃﻦِ آنﻫﺎ را ﺑﻪ اﷲ‪ ،‬واﮔﺬار ﻧﻤﺎﯾﯿﻢ‪.‬‬
‫ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﺎﻧﺪ ﮐﻪ در دﻧﯿﺎ‪ ،‬ﻇﺎﻫﺮِ ﻣﺮدم اﻋﺘﺒﺎر دارد؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺳﺨﻨﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ زﺑﺎن‬
‫ﻣﯽآورﻧﺪ ﯾﺎ اﻋﻤﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ اﻧﺪام و ﺟﻮارح ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﻨﺪ و آنﭼﻪ در آﺧﺮت‪،‬‬
‫ﻣﻌﺘﺒﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻃﻦ آنﻫﺎﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ آنﭼﻪ ﮐﻪ در دل و ﺳﯿﻨﻪي آﻧﺎن ﻣﯽﮔﺬرد‪ .‬ﺑﻪ‬
‫ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ اﻧﺴﺎن در روز ﻗﯿﺎﻣﺖ‪ ،‬ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﻧﯿﺖﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ در دل داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺆاﺧﺬه‬
‫ﻣﯽﺷﻮد؛ وﻟﯽ در دﻧﯿﺎ‪ ،‬ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺳﺨﻨﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ زﺑﺎن ﻣﯽآورد ﯾﺎ اﻋﻤﺎلِ ﻇﺎﻫﺮ و ﻧﻤﺎﯾﺎﻧﯽ ﮐﻪ‬
 ‫‪217‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻗﻀﺎوت در ﺑﺎرهي ﻣﺮدم‪ ،‬ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻇﺎﻫﺮ آنﻫﺎﺳﺖ و ﺑﺎﻃﻦ آﻧﺎن ﺑﻪ اﷲ‪...‬‬

‫ﺑﺎ اﻧﺪام و ﺟﻮارح ﺧﻮد اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬درﺑﺎرهاش ﻗﻀﺎوت ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪،‬‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ ‪ُٓ َ َّ َ ۡ ُ َ ۡ َ ٞ‬‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫﴿إِنَّ ُهۥ ٰ‬
‫]اﻟﻄﺎرق‪[٩ ،٨ :‬‬ ‫� َر ۡجعِهِۦ لقادِر ‪ ٨‬يوم �ب� ٱل�ا�ِر ‪﴾٩‬‬
‫ﺑﯽﮔﻤﺎن اﷲ ﺑﺮ ﺑﺎزﮔﺮداﻧﺪن و زﻧﺪه ﮐﺮدن دوﺑﺎرهي اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺗﻮاﻧﺎﺳﺖ‪ .‬روزي ﮐﻪ رازﻫﺎ ﻓﺎش‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫آري! در آن روز رازﻫﺎي دروﻧﯽ و اﺳﺮارِ دل ﻓﺎش ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َّ‬
‫لص ُدورِ ‪ ١٠‬إِن َر َّ� ُهم ب ِ ِه ۡم‬ ‫﴿أَفَ َ� َ� ۡعلَ ُم إ َذا ُ� ۡع ِ َ‬
‫� َما � ٱ ۡل ُق ُبور ‪َ ٩‬و ُح ّص َل َما � ٱ ُّ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫� ۢ ‪﴾١١‬‬ ‫�ب ُ‬ ‫َّ َ‬ ‫ََۡ‬
‫]اﻟﻌﺎدﻳﺎت‪[١١ ،٩ :‬‬ ‫يوم� ِ ٖذ ِ‬
‫آﯾﺎ ﻧﻤﯽداﻧﺪ آنﮔﺎه ﮐﻪ آنﭼﻪ در ﮔﻮرﻫﺎﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺮ و رو و ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺘﻪ ﺷﻮد ‪.‬و آنﭼﻪ در‬
‫ﺳﯿﻨﻪﻫﺎﺳﺖ‪ ،‬آﺷﮑﺎر ﮔﺮدد؛ ﺑﯽﮔﻤﺎن در آن روز ﭘﺮوردﮔﺎرت ﺑﻪ اﺣﻮال و اﻋﻤﺎل اﯾﺸﺎن آﮔﺎه‬
‫اﺳﺖ؟‬
‫ﻟﺬا اي ﺑﺮادرِ ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬ﺳﻌﯽ ﮐﻦ ﭘﯿﺶ از آنﮐﻪ ﺑﻪ ﭘﺎكﺳﺎزي اﻧﺪام و ﺟﻮارح‬
‫ﺧﻮﯾﺶ ﺑﭙﺮدازي‪ ،‬ﻗﻠﺐِ ﺧﻮد را ﭘﺎﮐﯿﺰه ﻧﻤﺎﯾﯽ؛ ﭼﻪ ﺑﺴﯿﺎر ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ‪،‬‬
‫روزه ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪ ،‬ﺻﺪﻗﻪ ﻣﯽدﻫﻨﺪ و ﺣﺞ ﻣﯽﮔﺰارﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﻗﻠﺐ‪ ،‬ﻓﺎﺳﺪ و ﻧﺎﭘﺎﮐﯽ دارﻧﺪ! ﻣﺜﻞِ‬
‫»ﺧﻮارج« ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از ﻧﻤﺎز‪ ،‬روزه‪ ،‬ﺻﺪﻗﻪ‪ ،‬ﻗﺮاﺋﺖ ﻗﺮآن‪ ،‬ﺷﺐزﻧﺪهداري‪ ،‬ﮔﺮﯾﻪ و ﺗﻬﺠ‪‬ﺪ‪‬‬
‫آﻧﺎن ﺧﺒﺮ داده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﮐﻪ ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﺧﻮد را در ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﺑﺎ ﻧﻤﺎز آنﻫﺎ ﻧﺎﭼﯿﺰ‬
‫ﺎوز‬‫ﻣﯽﭘﻨﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﺎ اﯾﻦ ﺣﺎل‪ ،‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬درﺑﺎرهي آﻧﺎن ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻻ ُ�َ‬
‫ِ‬
‫ُ‬ ‫َ ُُ ْ ََ‬
‫ﺎﺟ َﺮﻫ ْﻢ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬اﯾﻤﺎﻧﺸﺎن از ﺣﻨﺠﺮهﻫﺎي آﻧﺎن‪ ،‬ﻧﻤﯽﮔﺬرد«؛ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪،‬‬
‫ِإﻳﻤﺎ�ﻬﻢ ﺣﻨ ِ‬
‫ﺑﻪزﺑﺎن ﺷﻬﺎدﺗﯿﻦ را ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ اﯾﻤﺎن ﺑﻪ دلﻫﺎﯾﺸﺎن ﻧﻤﯽرﺳﺪ‪ .‬ﮔﺮﭼﻪ در ﻇﺎﻫﺮ‪،‬‬
‫ﻧﯿﮑﻮﮐﺎرﻧﺪ؛ وﻟﯽ ﺳﻮدي ﺑﻪ ﺣﺎﻟﺸﺎن ﻧﺪارد‪ .‬ﭘﺲ ﺑﻪ اﯾﻦﮐﻪ اﻋﻤﺎل ﻧﯿﮑﯽ دارﯾﺪ‪ ،‬ﻓﺮﯾﻔﺘﻪ‬
‫ﻧﺸﻮﯾﺪ و ﭘﯿﺶ از ﻫﺮ ﭼﯿﺰ ﺑﻪ ﻗﻠﺐِ ﺧﻮد ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ ﮐﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ اﺳﺖ؟ از اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‬
‫درﺧﻮاﺳﺖ ﻣﯽﮐﻨﻢ ﮐﻪ ﻗﻠﺐ ﻣﻦ و ﻗﻠﻮبِ ﺷﻤﺎ را اﺻﻼح ﺑﮕﺮداﻧﺪ؛ زﯾﺮا ﻗﻠﺐ‪ ،‬از ﻫﻤﻪ‬
‫ﭼﯿﺰ ﻣﻬﻢﺗﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺮدي را ﮐﻪ ﺷﺮاب ﺧﻮرده ﺑﻮد‪ ،‬ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬آوردﻧﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﺠﺎزاﺗﺶ ﮐﺮد و او‬
‫را ﺷﻼق زد‪ .‬ﭘﺲ از ﻣﺪﺗﯽ دوﺑﺎره او را ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺟ‪‬ﺮم ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬آوردﻧﺪ؛ اﯾﻦ ﺑﺎر ﻫﻢ‬
‫او را ﺷﻼق زدﻧﺪ‪ .‬ﯾﮑﯽ از اﺻﺤﺎب ﺑﻪ او دﺷﻨﺎم داد و ﮔﻔﺖ‪ :‬اﷲ‪ ،‬ﻟﻌﻨﺘﺶ ﮐﻨﺪ؛ ﭼﻪ ﻫﻤﻪ‬
‫او را ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﯽآورﻧﺪ!‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪218‬‬

‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻧﻔﺮﯾﻨﺶ ﻧﮑﻦ؛ زﯾﺮا او اﷲ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش را دوﺳﺖ دارد«‪ .‬اﺻﻞ ﺑﺮ‬
‫اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ او‪ ،‬ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و در ﻗﻠﺐِ او‪ ،‬ﻣﺤﺒﺖ اﷲ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش وﺟﻮد دارد؛ ﻟﺬا‪،‬‬
‫اﺻﻞ‪ ،‬ﻗﻠﺐ اﺳﺖ‪ .‬از اﯾﻦرو اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫ُُ‬ ‫َّ ُ َ‬ ‫َّ َ َ‬
‫]اﳌﺎﺋﺪة‪[٤١ :‬‬ ‫� أن ُ� َط ّ ِه َر قلو�َ ُه ۡم﴾‬ ‫ِين ل ۡم يُ ِر ِد ٱ‬
‫﴿ٱ�‬
‫اﯾﻦﻫﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ اﷲ ارادهي ﭘﺎك ﮐﺮدن دلﻫﺎﯾﺸﺎن را ﻧﮑﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫وﻟﯽ ﻣﺎ در دﻧﯿﺎ در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ دﯾﮕﺮان‪ ،‬ﻣﻄﺎﺑﻖِ ﻇﺎﻫﺮﺷﺎن ﺣﮑﻢ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ؛ زﯾﺮا ﻣﺎ‪ ،‬ﻏﯿﺐ‬
‫ﻧﻤﯽداﻧﯿﻢ و از آنﭼﻪ ﮐﻪ در دلﻫﺎ ﻣﯽﮔﺬرد‪ ،‬ﺑﯽﺧﺒﺮﯾﻢ و اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻫﯿﭻ ﮐﺲ ﺑﯿﺶ‬
‫از ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ او ﺗﮑﻠﯿﻒ ﻧﻤﯽدﻫﺪ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻓﺈ َّ� َﻤﺎ أَﻗْﻲﻀ ﺑ ْ‬
‫ﻨﺤﻮ ﻣﺎ‬‫ِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬
‫أ ْﺳ َﻤ ُﻊ«‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻣﻦ‪ ،‬ﻣﻄﺎﺑﻖ ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﻣﯽﺷﻨﻮم‪ ،‬ﺣﮑﻢ ﻣﯽﮐﻨﻢ«‪.‬‬
‫ﻣﺎ‪ ،‬ﻣﮑﻠّﻒ ﺑﻪ ﺟﺴﺘﺠﻮي ﻧﯿﺖﻫﺎ و اﺳﺮارِ ﻗﻠﻮب ﻧﯿﺴﺘﯿﻢ؛ از اﯾﻦرو اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻓﺮﻣﻮده‬
‫اﺳﺖ‪:‬‬
‫� َ� ُفور‪َّ ٞ‬رح ‪ٞ‬‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُّ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫لصل ٰوةَ َو َءاتَ ُوا ٱ َّلزك ٰوةَ فَ َخلوا َسبيل ُه ۡم إ َّن ٱ َّ َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫﴿فَإن تَابُوا َوأ َق ُ‬
‫اموا ٱ َّ‬
‫ِيم‬ ‫ِ ۚ ِ‬ ‫ِ‬
‫]اﻟﺘﻮﺑﺔ‪[٥ :‬‬ ‫‪﴾٥‬‬
‫وﻟﯽ اﮔﺮ ﺗﻮﺑﻪ ﮐﺮدﻧﺪ و ﻧﻤﺎز را ﺑﺮﭘﺎ داﺷﺘﻨﺪ و زﮐﺎت دادﻧﺪ‪ ،‬راﻫﺸﺎن را ﺑﺎز ﺑﮕﺬارﯾﺪ )و رﻫﺎﯾﺸﺎن‬
‫ﮐﻨﯿﺪ(‪ .‬ﻫﻤﺎﻧﺎ اﷲ آﻣﺮزﻧﺪهي ﻣﻬﺮورز اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺸﺮﮐﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺗﻮﺑﻪ ﮐﺮدﻧﺪ و اﺳﻼم آوردﻧﺪ‪ ،‬آنﮔﺎه ﻧﻤﺎز را ﺑﺮﭘﺎ داﺷﺘﻨﺪ و زﮐﺎت‬
‫دادﻧﺪ‪ ،‬ﮐﺎرِﺷﺎن را ﺑﻪ اﷲ ﺑﺴﭙﺎرﯾﺪ؛ ﺑﺎﻃﻦِ آنﻫﺎ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ رﺑﻄﯽ ﻧﺪارد‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در ﺣﺪﯾﺜﯽ ﮐﻪ اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ $‬رواﯾﺖ ﮐﺮده‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻣﺄﻣﻮرﯾﺖ ﯾﺎﻓﺘﻢ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺎ ﻣﺮدم ﭘﯿﮑﺎر ﮐﻨﻢ ﺗﺎ ﮔﻮاﻫﯽ دﻫﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﻌﺒﻮد راﺳﺘﯿﻨﯽ ﺟﺰ اﷲ وﺟﻮد ﻧﺪارد و ﻣﺤﻤﺪ‪،‬‬
‫ﻓﺮﺳﺘﺎدهي اوﺳﺖ‪ ،‬و ﻧﻤﺎز را ﺑﺮﭘﺎ دارﻧﺪ و زﮐﺎت دﻫﻨﺪ؛ ﻫﺮﮔﺎه ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺟﺎن و ﻣﺎل‬
‫ﺧﻮد را از ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﺗﻌﺮﺿﯽ از ﺳﻮي ﻣﻦ‪ ،‬ﻣﺼﻮن داﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ در ﺣﻘّﯽ ﮐﻪ اﺳﻼم‬
‫ﺗﻌﯿﯿﻦ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬و ﺣﺴﺎﺑﺸﺎن ﺑﺎ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ٌ‬
‫ﻟﺬا درﺑﺎرهي دﯾﮕﺮان‪ ،‬ﺑﻪ ﻇﺎﻫﺮِ آﻧﺎن ﺣﮑﻢ ﻣﯽ ﮐﻨﯿﻢ؛ اﮔﺮ »ﻻ�إﻻاﷲ‪� ،‬ﻤﺪ‬
‫رﺳﻮلاﷲ« ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎز را ﺑﺮﭘﺎ دارﻧﺪ و زﮐﺎت دﻫﻨﺪ‪ ،‬ﺟﺎن و ﻣﺎﻟﺸﺎن‪ ،‬ﻣﺤﺘﺮم و ﻣﺤﻔﻮظ‬

‫)‪ (1‬ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.(7169 ،6967) :‬‬

 ‫‪219‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻗﻀﺎوت در ﺑﺎرهي ﻣﺮدم‪ ،‬ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻇﺎﻫﺮ آنﻫﺎﺳﺖ و ﺑﺎﻃﻦ آﻧﺎن ﺑﻪ اﷲ‪...‬‬

‫اﺳﺖ و ﺣﺴﺎﺑﺸﺎن‪ ،‬ﺑﺎ ﺧﺪاﺳﺖ و ﻣﺎ‪ ،‬ﺣﻖ ﻧﺪارﯾﻢ درﺑﺎرهي ﺑﺎﻃﻦ آنﻫﺎ اﻇﻬﺎر ﻧﻈﺮ ﯾﺎ‬
‫ﻗﻀﺎوت ﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬
‫ٌ‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ درﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ ﮐﻪ ﺟﺎن و ﻣﺎلِ ﮔﻮﯾﻨﺪهي »ﻻ�إﻻاﷲ ‪� ،‬ﻤﺪ رﺳﻮلاﷲ« ﻣﺼﻮن‬
‫و ﻣﺤﺘﺮم ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﺆﻟﻒ‪ ،‬دو ﺣﺪﯾﺚ ﺷﮕﻔﺖآور ذﮐﺮ ﮐﺮده ﮐﻪ در آنﻫﺎ‪ ،‬دو داﺳﺘﺎن ﻋﺠﯿﺐ‬
‫آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﯾﮑﻢ‪ :‬ﺣﺪﯾﺚ ﻣﻘﺪاد ﺑﻦ اﺳﻮد‪ ‬ﮐﻪ ﺑﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻋﺮض ﮐﺮد‪ :‬ﺑﻪ ﻣﻦ ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ اﮔﺮ‬
‫ﺑﺎ ﯾﮑﯽ از ﮐﻔﺎر روﺑﻪرو ﺷﺪم و ﺑﺎ ﻫﻢ ﺟﻨﮕﯿﺪﯾﻢ و او‪ ،‬ﯾﮑﯽ از دﺳﺘﺎﻧﻢ را ﺑﺎ ﺷﻤﺸﯿﺮش‬
‫زد و ﻗﻄﻌﺶ ﻧﻤﻮد‪ ،‬و آنﮔﺎه از ﻣﻦ ﮔﺮﯾﺨﺖ و ﺑﻪ درﺧﺘﯽ ﭘﻨﺎه ﺑﺮد و ﺳﭙﺲ ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫»ﺗﺴﻠﯿﻢ اﷲ ﺷﺪم و اﺳﻼم آوردم«‪ ،‬آﯾﺎ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻢ او را ﭘﺲ از ﮔﻔﺘﻦ اﯾﻦ ﺳﺨﻦ‪ ،‬ﺑﮑُﺸﻢ؟‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬او را ﻧﮑُﺶ«‪ .‬ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! او‪ ،‬ﯾﮑﯽ از دﺳﺘﺎﻧﻢ را ﻗﻄﻊ ﮐﺮده‬
‫و ﺳﭙﺲ ادﻋﺎ ﻧﻤﻮده ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬او را ﻧﮑُﺶ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺶ از آنﮐﻪ او‬
‫را ﺑﮑﺸﯽ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺗﻮ )ﻣﺴﻠﻤﺎن( ﺷﺪه )وﺧﻮﻧﺶ‪ ،‬ﻣﺤﻔﻮظ( اﺳﺖ و اﮔﺮ او را ﺑﮑُﺸﯽ‪ ،‬ﻫﻤﺎن‬
‫وﺿﻌﯿﺘﯽ را ﭘﯿﺪا ﻣﯽﮐﻨﯽ ﮐﻪ او ﭘﯿﺶ از ﮔﻔﺘﻦ اﯾﻦ ﺳﺨﻦ داﺷﺖ«‪) .‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣﻬﺪوراﻟﺪم‬
‫ﻣﯽﺷﻮي(‪.‬‬
‫از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺿﻤﺎﻧﺘﯽ درﺑﺎرهي آﺳﯿﺐﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﮐﺎﻓﺮان‬
‫ﺑﻪ ﻣﺎل و ﺟﺎنِ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن وارد ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬وﺟﻮد ﻧﺪارد؛ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت ﺳﺎدهﺗﺮ‪ ،‬اﮔﺮ ﮐﺎﻓﺮي‪،‬‬
‫ﭼﯿﺰي از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را از ﻣﯿﺎن ﺑﺒﺮد ﯾﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ را ﺑﻪﻗﺘﻞ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬وﻗﺘﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﻮد‪،‬‬
‫ﺿﺎﻣﻦ ﻧﯿﺴﺖ؛ زﯾﺮا اﺳﻼم‪ ،‬ﻫﻤﻪي ﮔﻨﺎﻫﺎن و اﺷﺘﺒﺎهﻫﺎي ﮔﺬﺷﺘﻪ را ﻣﺤﻮ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫و اﻣﺎ داﺳﺘﺎن دوم‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬اﺳﺎﻣﻪ ﺑﻦ زﯾﺪ‪ ‬را ﺑﺎ ﮔﺮوﻫﯽ از ﻣﺠﺎﻫﺪان‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﺟﻬﺎد ﺑﺎ اﻫﻞ »ﺣ‪‬ﺮَﻗﻪ« از ﻗﺒﯿﻠﻪي »ﺟ‪‬ﻬﯿﻨﻪ« اﻋﺰام ﮐﺮد‪ .‬وﻗﺘﯽ ﺑﻪ آﻧﺎن ﺣﻤﻠﻪور ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﯾﮑﯽ‬
‫از ﻣﺸﺮﮐﺎن‪ ،‬ﮔﺮﯾﺨﺖ؛ اﺳﺎﻣﻪ و ﯾﮑﯽ از اﻧﺼﺎر‪ ،‬ﺗﻌﻘﯿﺒﺶ ﮐﺮدﻧﺪ ﺗﺎ او را ﺑﻪﻗﺘﻞ ﺑﺮﺳﺎﻧﻨﺪ؛‬
‫وﻗﺘﯽ ﺑﻪ او دﺳﺖ ﯾﺎﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻻ�إﻻاﷲ«‪ .‬ﻫﻢرزم اﻧﺼﺎريِ اﺳﺎﻣﻪ ﮐﻪ ﻋﺎﻟﻢﺗﺮ ﺑﻮد‪،‬‬
‫دﺳﺖ از آن ﻣﺮد ﺑﺮداﺷﺖ؛ اﻣﺎ اﺳﺎﻣﻪ‪ ،‬او را ﮐﺸﺖ‪ .‬وﻗﺘﯽ ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺑﺎزﮔﺸﻨﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﺧﺒﺮ ﺑﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬رﺳﯿﺪ؛ ﺑﻪ اﺳﺎﻣﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آﯾﺎ ﭘﺲ از اﯾﻦﮐﻪ ﻻ�إﻻاﷲ ﮔﻔﺖ‪ ،‬او را ﮐﺸﺘﯽ؟«‬
‫ﭘﺎﺳﺦ داد‪ :‬اي رﺳﻮل ﺧﺪا! او‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﺑﺮاي ﻧﺠﺎت ﺟﺎﻧﺶ‪ ،‬اﯾﻦ ﮐﻠﻤﻪ را ﮔﻔﺖ‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪220‬‬

‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﭘﺲ از اﯾﻦﮐﻪ ﻻ�إﻻاﷲ ﮔﻔﺖ‪ ،‬او را ﺑﻪﻗﺘﻞ رﺳﺎﻧﺪي؟« و اﯾﻦ ﺟﻤﻠﻪ را ﺑﺎرﻫﺎ‬
‫ﺗﮑﺮار ﻓﺮﻣﻮد‪ .‬در رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ اﺳﺎﻣﻪ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬روز ﻗﯿﺎﻣﺖ در‬
‫آن ﻫﻨﮕﺎم ﮐﻪ ﻻ�إﻻاﷲ )ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺳﻨﺪ‪ ‬اﺳﻼﻣﺶ ﻧﺰدت( ﺑﯿﺎﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺎ آن ﭼﻪ ﺧﻮاﻫﯽ‬
‫ﮐﺮد؟« اﺳﺎﻣﻪ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﯾﻦ ﺟﻤﻠﻪ را آنﻗﺪر ﺗﮑﺮار ﮐﺮد ﮐﻪ آرزو ﮐﺮدم ﮐﺎش ﭘﯿﺶ از‬
‫آن روز‪ ،‬ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻧﺸﺪه ﺑﻮدم‪ .‬زﯾﺮا اﮔﺮ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻧﺒﻮد و ﺳﭙﺲ اﺳﻼم ﻣﯽآورد‪ ،‬اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬او را ﻣﯽﺑﺨﺸﯿﺪ‪ .‬وﻟﯽ ﻣﺸﮑﻞِ اﺳﺎﻣﻪ‪ ‬اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ در ﺣﺎلِ اﺳﻼم و زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﺮﺗﮑﺐ ﭼﻨﯿﻦ ﻋﻤﻠﯽ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻫﻤﻮاره اﯾﻦ ﺟﻤﻼت را ﺗﮑﺮار ﻣﯽﮐﺮد‪» :‬ﭘﺲ از اﯾﻦﮐﻪ ﻻ�إﻻاﷲ ﮔﻔﺖ‪ ،‬او‬
‫را ﺑﻪﻗﺘﻞ رﺳﺎﻧﺪي؟«؛ »روز ﻗﯿﺎﻣﺖ در آن ﻫﻨﮕﺎم ﮐﻪ ﻻ�إﻻاﷲ )ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺳﻨﺪ‪ ‬اﺳﻼﻣﺶ‬
‫ﻧﺰدت( ﺑﯿﺎﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺎ آن ﭼﻪ ﺧﻮاﻫﯽ ﮐﺮد؟« اﺳﺎﻣﻪ‪ ‬ﺑﻪ ﮔﻤﺎن اﯾﻦﮐﻪ آن ﺷﺨﺺ‪ ،‬ﺑﺮاي‬
‫ﻧﺠﺎت ﺟﺎﻧﺶ‪» ،‬ﻻ�إﻻاﷲ« ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬او را ﺑﻪﻗﺘﻞ رﺳﺎﻧﺪ؛ اﻣﺎ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﻣﺤﺾ اﯾﻦﮐﻪ آن‬
‫ﺷﺨﺺ‪ ،‬ﮐﻠﻤﻪي ﺗﻮﺣﯿﺪ را ﺑﺮ زﺑﺎن آورد‪ ،‬دﺳﺖ از او ﺑﺮﻣﯽداﺷﺖ؛ زﯾﺮا دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺟﺎن و‬
‫ﻣﺎل او دراﻣﺎن ﺑﻮد و ﺑﻪﻓﺮض اﯾﻦﮐﻪ ﮐﺴﯽ‪ ،‬ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺣﻔﻆ‪ ‬ﺟﺎن ﺧﻮد ﯾﺎ از روي ﻧﻔﺎق‪،‬‬
‫اﯾﻦ ﮐﻠﻤﻪ را ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ ،‬ﺣﺴﺎﺑﺶ ﺑﺎ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل اﺳﺖ؛ و ﻣﺎ‪ ،‬از ﺑﺎﻃﻦِ ﮐﺴﯽ ﺧﺒﺮ ﻧﺪارﯾﻢ و‬
‫ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ درﺑﺎرهي ﻧﯿﺖ و ﺑﺎﻃﻦِ ﮐﺴﯽ‪ ،‬ﻗﻀﺎوت ﮐﻨﯿﻢ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﻗﻀﺎوت‪ ‬ﻣﺎ‪ ،‬درﺑﺎرهي‬
‫دﯾﮕﺮان‪ ،‬ﺑﺮ اﺳﺎس ﻇﺎﻫﺮِ آنﻫﺎﺳﺖ و از ﻧﯿﺖ ﻗﻠﺐ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬آﮔﺎه اﺳﺖ و اﺳﺮار و‬
‫ﻧﯿﺖﻫﺎ‪ ،‬روز ﻗﯿﺎﻣﺖ‪ ،‬ﻓﺎش ﻣﯽﺷﻮد؛ از اﯾﻦرو ﺑﺎﯾﺪ ﻗﺒﻞ از ﻫﺮ ﮐﺎري‪ ،‬دلﻫﺎي ﺧﻮد را‬
‫ﭘﺎك ﺑﮕﺮداﻧﯿﻢ و ﺳﭙﺲ اﻧﺪام و ﺟﻮارح ﺧﻮد را‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺗﻌﺎﻣﻞِ ﻣﺎ ﺑﺎ دﯾﮕﺮان‪ ،‬ﺑﺮ اﺳﺎس‬
‫َّ‬
‫رﻓﺘﺎر و رويﮐﺮد‪ ‬ﻇﺎﻫﺮيِ آنﻫﺎﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬إِﻧ�ﻢ‬
‫َ َ ْ َ َ َّ َ ْ‬
‫ﻲﻀ ُﻪﻟ َو�ﻧﻤﺎ أﻗ ِﻲﻀ‬ ‫ْ َْ‬ ‫ﻮن َ َّ َ َ َ َّ َ ْ َ ُ ْ َ ْ َ ُ َ َ ْ ُ ُ َّ‬‫َ َ ُ َ‬
‫إﻰﻟ وﻟﻌﻞ �ﻌﻀ�ﻢ أن ﻳ�ﻮن أﺤﻟَﻦ ِﺤﺑﺠﺘِ ِﻪ ِﻣﻦ �ﻌ ٍﺾ‪ ،‬ﻓﺄﻗ ِ‬ ‫ﺨﺗﺘ ِﺼﻤ‬
‫ً َ َّ َ ْ َ ْ َ ْ َْ‬ ‫َ َّ َ َ ُ َُ‬ ‫َ ِّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َُ َ ْ َ ْ ُ ُ‬ ‫ﺑﻨَ َ‬
‫ﺎر ﻓﻠيﺴﺘ ِﻘﻞ أو‬‫أﺧﻴ ِﻪ ﻓ ِﺈ�ﻤﺎ أﻗﺘ ِﻄﻊ ﻪﻟ ﻤﺟﺮة ِﻣﻦ ﻧ ٍ‬
‫ﺤﻮ ﻣﺎ أﺳﻤﻊ �ﻤﻦ ﻗﻀﻴﺖ ﻪﻟ �ِﻰﺸ ٍء ِﻣﻦ ﺣﻖ ِ‬ ‫ِ ِ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫َ ْ ْ‬
‫ِﻟيﺴﺘﻜﺮﺜ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺷﻤﺎ‪ ،‬ﺑﺮاي ﻗﻀﺎوت‪ ،‬ﻧﺰد ﻣﻦ ﻣﯽآﯾﯿﺪ و ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﯾﮑﯽ از ﻃﺮﻓﯿﻦ‬
‫ﻃﺮﻓﯿﻦ ﺧﺼﻮﻣﺖ‪ ،‬در اﺳﺘﺪﻻل ﯾﺎ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ‪ ،‬ﻣﺎﻫﺮﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ و ﻣﻦ ﺑﻪ ﻧﻔﻊ او ﻗﻀﺎوت‬
‫ﻧﻤﺎﯾﻢ‪ .‬زﯾﺮا ﻣﻦ‪ ،‬ﻣﻄﺎﺑﻖ ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﻣﯽﺷﻨﻮم‪ ،‬ﺣﮑﻢ ﻣﯽﮐﻨﻢ‪ .‬ﭘﺲ‪ ،‬ﻫﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺣﻖ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(6634 ،6452 ،2483) :‬؛ و ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 3231 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از امﺳﻠﻤﻪ&‪.‬‬
 ‫‪221‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻗﻀﺎوت در ﺑﺎرهي ﻣﺮدم‪ ،‬ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻇﺎﻫﺮ آنﻫﺎﺳﺖ و ﺑﺎﻃﻦ آﻧﺎن ﺑﻪ اﷲ‪...‬‬

‫ﺑﺮادرش را ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﺑﻪ او ﺑﺪﻫﻢ‪ ،‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ‪ ،‬اﺧﮕﺮي از آﺗﺶ را ﺑﻪ او دادهام؛ ﺣﺎل‬

‫ﺧﻮد داﻧﺪ ﮐﻪ آن را ﻧﮕﻪ دارد ﯾﺎ رﻫﺎ ﮐﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻗﻀﺎوت را ﺣﻤﻞ ﺑﺮ ﻇﺎﻫﺮ اﻓﺮاد و دﻻﯾﻞ ﻇﺎﻫﺮي‪ ،‬ﻧﻤﻮده اﺳﺖ و‬
‫اﮔﺮ دروﻏﯽ در ﮐﺎر ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﮐﺴﯽ ﺑﺎ ﻗﺪرت‪ ‬ﺑﯿﺎن و زﺑﺎنِ ﺧﻮد‪ ،‬ﻗﺎﺿﯽ را ﺑﻔﺮﯾﺒﺪ و ﺣﻘّﯽ‬
‫را ﻧﺎﺣﻖ ﮐﻨﺪ ﯾﺎ ﺷﻬﺎدت دروغ دﻫﺪ‪ ،‬ﺧﻮد را ﺳﺰاوارِ آﺗﺶ دوزخ ﮐﺮده اﺳﺖ و ﺧﻮد‬
‫داﻧﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ اﺧﮕﺮ آﺗﺶ را ﻧﮕﻪ دارد ﯾﺎ رﻫﺎ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻦﮐﻪ در دﻧﯿﺎ‪ ،‬ﺑﺎ ﻫﺮﮐﺴﯽ‪،‬‬
‫ﻖ ﺑﺎﻃﻦ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﺗﻌﺎﻣﻞِ ﻣﺎ ﺑﺎ دﯾﮕﺮان در‬‫ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻇﺎﻫﺮش رﻓﺘﺎر ﻣﯽﺷﻮد و در آﺧﺮت‪ ،‬ﻣﻄﺎﺑ ِ‬
‫دﻧﯿﺎ‪ ،‬ﺑﺮ اﺳﺎس ﻇﺎﻫﺮ و رويﮐﺮد آنﻫﺎﺳﺖ و ﺑﺎﯾﺪ ﮐﺎرِﺷﺎن را ﺑﻪ اﷲ واﮔﺬار ﮐﻨﯿﻢ؛ اﻣﺎ در‬
‫ﻗﺒﺎل ﺧﻮد وﻇﯿﻔﻪ دارﯾﻢ ﮐﻪ دلﻫﺎﯾﻤﺎن را از ﺷﺮك‪ ،‬رﯾﺎ‪ ،‬ﺣﺴﺪ‪ ،‬ﮐﺒﺮ‪ ،‬ﮐﯿﻨﻪ‪ ،‬و ﺷﮏ و‬
‫ﺗﺮدﯾﺪ و دﯾﮕﺮ رذاﯾﻞ‪ ،‬ﭘﺎك ﮐﻨﯿﻢ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻣﺎ را از رذاﯾﻞ اﺧﻼﻗﯽ در ﭘﻨﺎه‪ ‬ﺧﻮﯾﺶ ﻗﺮار‬
‫دﻫﺪ و ﻣﺎ را ﺑﻪ ﺳﻮي اﺧﻼق و رﻓﺘﺎر ﻧﯿﮏ رﻫﻨﻤﻮن ﮔﺮدد؛ ﺑﻪﯾﻘﯿﻦ ﺗﻨﻬﺎ اوﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫ﺳﻮي ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ اﺧﻼق و ﺑﺮﺗﺮﯾﻦ رﻓﺘﺎر‪ ،‬ﻫﺪاﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬اﻣﯿﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺎ را از اﺧﻼق و‬
‫ﮐﺮدار زﺷﺖ و ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ‪ ،‬دور ﺑﮕﺮداﻧﺪ؛ ﺑﺪون ﺗﺮدﯾﺪ ﺗﻨﻬﺎ اوﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺎ را از رﻓﺘﺎر و‬
‫اﺧﻼق ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ‪ ،‬دور ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ‪.‬‬
‫***‬
‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ َّ‬ ‫ْ ُ ُ َ ْ‬ ‫َّ‬
‫ﺑﻦ ﻋﺘﺒﺔ ﺑﻦ مﺴﻌﻮ ٍد ﻗﺎل‪ :‬ﺳ ِﻤﻌﺖ �ﻤﺮ � َﻦ اﺨﻟﻄﺎب‪ ‬ﻳﻘﻮل‪» :‬إِن‬ ‫ِ‬ ‫‪ -٤٠٠‬وﻋﻦ ﻋﺒ ِﺪ ا�‬
‫َّ َ َ ْ ُ ُ ُ‬ ‫َّ َ ْ َ َ ْ َ َ َ‬ ‫َّ‬ ‫َْ‬ ‫َ ً َ ُ ُْ َ ُ َ َ ْ‬
‫ﻲﺣ ﻗ ِﺪ ا�ﻘﻄﻊ‪ ،‬و�ِ�ﻤﺎ ﻧﺄﺧﺬ� ُﻢ‬ ‫ﺑﺎلﻮﻲﺣ ﻲﻓ �ﻬ ِﺪ رﺳﻮل ا�‪ ‬و�ِن الﻮ‬ ‫ﻧﺎﺳﺎ ﺎﻛﻧﻮا ﻳﺆﺧﺬون‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫�ﺮﺗ ِ ِﻪ‬
‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫وﻗﺮ�ﻨﺎه َوﻟيﺲ ﻨﻟَﺎ ﻣِﻦ َﺮﺳ َ‬ ‫َّ‬ ‫َّ‬
‫�ا‪ ،‬أﻣﻨﺎه‪َّ ،‬‬ ‫اﻵن ﺑﻤﺎ َﻇ َﻬ َﺮ َﻨﻟَﺎ ﻣِﻦ أ�ﻤﺎﻟ ِ�ﻢ‪� ،‬ﻤﻦ أﻇﻬ َﺮ ﻨﻟﺎ ﺧ ً‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫ِ‬
‫َّ‬ ‫َ ُ َ ِّ ْ ُ ْ‬ ‫َ ْ َْ َ َ ََ ُ ً َ ْ ْ‬ ‫ا� ُ�ﺎ ِﺳ ُﺒ ُﻪ ﻲﻓ ﺮﺳ َ‬ ‫َّ ُ‬
‫‪ْ ،‬ﻢ ﻧﺄﻣﻨﻪ‪َ ،‬ول ْﻢ ﻧﺼﺪﻗﻪ و�ِن ﻗﺎل إِن‬ ‫�ﺮﺗ ِﻪ‪ ،‬وﻣﻦ أﻇﻬﺮ ﻨﻟﺎ ﺳﻮءا ل‬ ‫ِ‬ ‫ﻲﺷء‪،‬‬
‫) ‪(1‬‬ ‫ٌ‬ ‫َ َ َ َ‬‫َ‬
‫�ﺮﺗﻪ ﺣﺴﻨﺔ«‪] .‬رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[‬ ‫ﺮﺳ‬
‫ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﺘﺒﻪ ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب‪‬‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﺮدم‪ ،‬در زﻣﺎن رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﺎ وﺣﯽ‪ ،‬ﻣﺆاﺧﺬه ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ؛ وﻟﯽ اﯾﻨﮏ وﺣﯽ‪،‬‬
‫ﻗﻄﻊ ﺷﺪه اﺳﺖ و ﻣﺎ‪ ،‬ﺷﻤﺎ را ﻣﻄﺎﺑﻖ اﻋﻤﺎﻟﯽ ﻣﺆاﺧﺬه ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ از ﺷﻤﺎ ﺳﺮ ﻣﯽزﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬اﻋﻤﺎل ﻧﯿﮑﯽ از او ﻧﻤﺎﯾﺎن ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻪ او اﻣﺎن ﻣﯽ دﻫﯿﻢ و او را ﺑﻪ ﺧﻮد ﻧﺰدﯾﮏ‬
‫ﻣﯽﮔﺮداﻧﯿﻢ و ﺑﻪ ﺑﺎﻃﻦِ او ﮐﺎري ﻧﺪارﯾﻢ و اﷲ‪ ،‬او را در ﻣﻮرد‪ ‬ﺑﺎﻃﻦ وي‪ ،‬ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﺧﻮاﻫﺪ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.2641:‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪222‬‬

‫ﮐﺮد؛ و از ﻫﺮﮐﺲ اﻋﻤﺎل ﺑﺪي ﺑﺒﯿﻨﯿﻢ‪ ،‬ﺑﻪ او اﻣﺎن ﻧﻤﯽدﻫﯿﻢ و اﮔﺮ ادﻋﺎ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺎﻃﻨﺶ‬
‫ﺧﻮب اﺳﺖ )و ﻗﺼﺪ‪ ‬ﺑﺪي ﻧﺪارد( او را ﺗﺼﺪﯾﻖ ﻧﻤﯽﮐﻨﯿﻢ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬رواﯾﺘﯽ از ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﺘﺒﻪ ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد‪ ،‬ﺑﺮادرزادهي ﺻﺤﺎﺑﯽ ﺑﺰرﮔﻮار‪،‬‬
‫ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد‪ ‬ﻧﻘﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ اﻣﯿﺮ ﻣﺆﻣﻨﺎن‪ ،‬ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻣﺎ‬
‫در دوران رﺳﻮلاﷲ‪ ‬از ﻃﺮﯾﻖ وﺣﯽ از ﺑﺎﻃﻦِ ﭘﻠﯿﺪ و ﺑﺎﻃﻞِ ﺑﺮﺧﯽ از اﻓﺮاد‪ ،‬اﻃﻼع‬
‫ﻣﯽﯾﺎﻓﺘﯿﻢ‪ .‬زﯾﺮا در آن زﻣﺎن ﻧﯿﺰ ﻣﻨﺎﻓﻘﺎﻧﯽ در ﺟﺎﻣﻌﻪ وﺟﻮد داﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ در ﻇﺎﻫﺮ ﻧﯿﮏ‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﺎﻃﻦِ ﺑﺴﯿﺎر ﭘﻠﯿﺪي داﺷﺘﻨﺪ؛ ﻟﺬا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﺑﺎ ﻧﺰول وﺣﯽ ﺑﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش‪ ،‬آنﻫﺎ‬
‫را رﺳﻮا ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻧﻪ اﯾﻦﮐﻪ آنﻫﺎ را ﻧﺎم ﺑﺒﺮد ﯾﺎ ﻧﺎمﻫﺎﯾﺸﺎن را ذﮐﺮ ﮐﻨﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ‬
‫وﯾﮋﮔﯽﻫﺎﯾﺸﺎن را ﺑﯿﺎن ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪ .‬ﺣﮑﻤﺘﺶ‪ ،‬اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ اﯾﻦ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎ‪ ،‬ﺑﻪﻃﻮر ﻋﻤﻮم در‬
‫ﻣﯿﺎن ﺗﻤﺎم ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن‪ ،‬ﯾﺎﻓﺖ ﻣﯽﺷﺪ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ ۡ‬ ‫َ‬ ‫َ ۡ ُ َّ ۡ َ ٰ َ َ َّ َ َ‬
‫� ل� ِ ۡن َءاتى ٰ َنا مِن فضلِهِۦ �َ َّص َّد� َّن َو�َكو� َّن م َِن‬ ‫﴿۞ومِنهم من �هد ٱ‬
‫ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ ۡ‬ ‫ََ ٓ َ‬ ‫َّ‬
‫� ‪ ٧٥‬فل َّما َءاتٮ ٰ ُهم ّمِن فضلِهِۦ �ِلوا بِهِۦ َوت َولوا َّوهم ُّم ۡع ِرضون ‪٧٦‬‬ ‫ح َ‬‫ٱل� ٰل ِ ِ‬
‫ُ ُ ۡ َ ٰ َ ۡ َ ۡ َ ۡ َ ُ َ ٓ َ ۡ َ ُ ْ َّ َ َ َ َ ُ ُ َ َ َ ُ ْ‬ ‫ََ ۡ ََُ ۡ َ ٗ‬
‫ِ‬
‫فأ�قبهم ن ِفا�ا ِ� قلو� ِ ِهم إِ� يوم يلقونهۥ بِما أخلفوا ٱ� ما وعدوه و�ِما �نوا‬
‫َ‬ ‫ۡ‬
‫]اﻟﺘﻮﺑﺔ‪[٧٧ ،٧٥ :‬‬ ‫يَ�ذِبُون ‪﴾٧٧‬‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از اﯾﺸﺎن ﺑﺎ اﷲ ﭘﯿﻤﺎن ﺑﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ )اﷲ( از ﻓﻀﻞ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﻪ ﻣﺎ ﺑﺒﺨﺸﺎﯾﺪ‪ ،‬ﺣﺘﻤﺎً زﮐﺎت‬
‫ﻣﯽدﻫﯿﻢ و از ﻧﯿﮑﻮﮐﺎران ﻣﯽﺷﻮﯾﻢ‪ .‬و ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ اﷲ از ﻓﻀﻞ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﻪ آﻧﺎن ﺑﺨﺸﯿﺪ‪ ،‬در آن‬
‫ﺑﺨﻞ ورزﯾﺪﻧﺪ و رويﮔﺮداﻧﯽ ﻧﻤﻮدﻧﺪ و اﯾﺸﺎن )از ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ( رويﮔﺮداﻧﻨﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﺑﺪان ﺳﺒﺐ‬
‫ﮐﻪ در ﭘﯿﻤﺎﻧﺸﺎن ﺑﺎ اﷲ ﺧﻼف ﮐﺮدﻧﺪ و ﺑﺪان ﺳﺒﺐ ﮐﻪ دروغ ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪) ،‬ﭘﺮوردﮔﺎر ﻧﯿﺰ( ﻧﻔﺎق را‬
‫ﺗﺎ روزي ﮐﻪ ﺑﺎ او دﯾﺪار ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺳﺮاﻧﺠﺎمِ اﯾﺸﺎن ﻗﺮار داد‪.‬‬
‫و ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ ‬اﯾﻦ آﯾﻪ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫ٓ‬ ‫ْ‬ ‫َّ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬
‫َّ َ َ ٰ َ ۡ ۡ‬ ‫ۡ َّ َ ۡ َ‬
‫ت فإِن أ� ُطوا م ِۡن َها َرضوا �ن ل ۡم ُ� ۡع َط ۡوا م ِۡن َها إِذا‬
‫﴿ َومِن ُهم من يل ِم ُزك ِ� ٱلصد� ِ‬
‫َ َ‬ ‫ُ‬
‫]اﻟﺘﻮﺑﺔ‪[٥٨ :‬‬ ‫ه ۡم � َ ۡسخ ُطون ‪﴾٥٨‬‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از آﻧﺎن در زﻣﯿﻨﻪي ﺗﻘﺴﯿﻢ ﺻﺪﻗﺎت ﺑﺮ ﺗﻮ ﺧﺮده ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ؛ ﭘﺲ اﮔﺮ از ﺻﺪﻗﺎت ﺑﻪ آﻧﺎن‬
‫داده ﺷﻮد‪ ،‬ﺧﺸﻨﻮد ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و اﮔﺮ ﭼﯿﺰي ﺑﻪ آﻧﺎن داده ﻧﺸﻮد‪ ،‬ﺧﺸﻤﮕﯿﻦ ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫و ﻧﯿﺰ اﯾﻦ آﯾﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
 ‫‪223‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻗﻀﺎوت در ﺑﺎرهي ﻣﺮدم‪ ،‬ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻇﺎﻫﺮ آنﻫﺎﺳﺖ و ﺑﺎﻃﻦ آﻧﺎن ﺑﻪ اﷲ‪...‬‬
‫َ َّ‬ ‫َّ َ َ ٰ َ َّ َ َ َ‬ ‫ِ� م َِن ٱل ۡ ُم ۡؤ ِمن َ‬ ‫َّ َ َ ۡ ُ َ‬
‫ون ٱل ۡ ُم َّط ّو� َ‬
‫� ُدون إِ�‬
‫ِ‬ ‫�‬ ‫ِين‬
‫�‬ ‫ٱ‬‫و‬ ‫ت‬
‫ِ‬ ‫�‬ ‫د‬ ‫لص‬ ‫ٱ‬ ‫�‬‫ِ‬ ‫ِ�‬ ‫ِ‬ ‫﴿ٱ�ِين يل ِمز‬
‫خ َر ٱ َّ ُ‬ ‫ۡ ُ َ ۡ َ َ ۡ‬
‫]اﻟﺘﻮﺑﺔ‪[٧٩ :‬‬ ‫� م ِۡن ُه ۡم﴾‬ ‫ُجه َده ۡم فيَسخ ُرون مِن ُه ۡم َس ِ‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ آن دﺳﺘﻪ از ﻣﺆﻣﻨﺎن ﮐﻪ زﯾﺎد ﺻﺪﻗﻪ ﻣﯽدﻫﻨﺪ و ﻧﯿﺰ ﺑﺮ ﻣﺆﻣﻨﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ اﻧﺪازهي‬
‫ﺗﻮاﻧﺸﺎن ﺻﺪﻗﻪ ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ ،‬اﯾﺮاد ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ و آﻧﻬﺎ را ﻣﺴﺨﺮه ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺪاﻧﻨﺪ ﮐﻪ اﷲ )ﻧﯿﺰ در‬
‫ﻣﻘﺎﺑﻞ( آﻧﺎن را ﻣﺴﺨﺮه ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫آﯾﻪﻫﺎي ﻓﺮاواﻧﯽ از اﯾﻦ دﺳﺖ‪ ،‬در ﺳﻮرهي »ﺗﻮﺑﻪ« وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ﺳﻠﻒ‪ ،‬آن را‬
‫آﯾﻪﻫﺎي رﺳﻮاﮐﻨﻨﺪه ﻧﺎﻣﯿﺪهاﻧﺪ؛ زﯾﺮا ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن را رﺳﻮا ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﭘﺲ از اﯾﻦﮐﻪ ﻧﺰول‬
‫وﺣﯽ‪ ،‬ﭘﺎﯾﺎن ﯾﺎﻓﺖ‪ ،‬دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﻣﺮدم ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﮐﺴﯽ را ﺑﻪﻃﻮر ﻣﺸﺨﺺ‪ ،‬ﻣﻨﺎﻓﻖ ﺑﺪاﻧﻨﺪ؛ زﯾﺮا‪،‬‬
‫ﻧﻔﺎق‪ ،‬اﻣﺮي ﭘﻮﺷﯿﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻗﻠﺐ‪ ،‬ﻗﺮار دارد‪ .‬ﭘﻨﺎه ﺑﺮ اﷲ‪.‬‬
‫ﻋﻤﺮ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬اﻋﻤﺎل ﻧﯿﮑﯽ از او ﻧﻤﺎﯾﺎن ﺷﻮد‪ ،‬ﻣﻄﺎﺑﻖِ اﻋﻤﺎﻟﺶ ﺑﺎ او‬
‫رﻓﺘﺎر ﻣﯽ ﮐﻨﯿﻢ؛ ﮔﺮﭼﻪ ﺑﺎﻃﻨﺶ‪ ،‬ﺑﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و از ﻫﺮﮐﺲ اﻋﻤﺎل ﺑﺪي ﺑﺒﯿﻨﯿﻢ‪ ،‬او را ﺑﻪ ﺳﺒﺐِ‬
‫ﮐﺮدار ﺑﺪش ﻣﺆاﺧﺬه ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ؛ ﮔﺮﭼﻪ ﺑﺎﻃﻦِ ﻧﯿﮑﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬زﯾﺮا وﻇﯿﻔﻪي ﻣﺎ‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﻣﻄﺎﺑﻖ رﻓﺘﺎري ﮐﻪ از ﻣﺮدم ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺮ ﻃﺒﻖِ ﻇﺎﻫﺮﺷﺎن‪ ،‬ﺑﺎ آﻧﺎن رﻓﺘﺎر ﻧﻤﺎﯾﯿﻢ‪ .‬و‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﻟُﻄﻒ اﻟﻬﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﻘﻂ ﺑﺮ اﺳﺎسِ ﻇﺎﻫﺮ اﻓﺮاد‪ ،‬ﺣﮑﻢ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ .‬زﯾﺮا اﮔﺮ ﻣﺒﻨﺎي‬
‫ﻗﻀﺎوت‪ ،‬ﺑﺎﻃﻦ اﻓﺮاد ﺑﻮد‪ ،‬ﮐﺎر‪ ،‬ﺧﯿﻠﯽ ﺳﺨﺖ ﻣﯽﺷﺪ؛ اﻣﺎ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﯿﭻ ﮐﺲ‪ ،‬ﺑﯿﺶ از‬
‫اﻧﺪازهي ﺗﻮاﻧﺶ ﺗﮑﻠﯿﻒ ﻧﻤﯽدﻫﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو اﮔﺮ ﻇﺎﻫﺮِ ﮐﺴﯽ‪ ،‬ﻧﯿﮏ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎ او ﺑﻪ ﻧﯿﮑﯽ‬
‫رﻓﺘﺎر ﻣﯽ ﮐﻨﯿﻢ ﯾﺎ ﻗﻀﺎوت‪ ‬ﻧﯿﮑﯽ درﺑﺎرهاش ﺧﻮاﻫﯿﻢ داﺷﺖ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ رﻓﺘﺎرِ ﻇﺎﻫﺮي و‬
‫رويﮐﺮد ﮐﺴﯽ‪ ،‬ﺑﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬وﻇﯿﻔﻪي ﻣﺎ‪ ،‬ﮐﺸﻒ‪ ‬ﻧﯿﺖ ﯾﺎ ﻗﺼﺪ او ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺗﻨﻬﺎ اﷲ‪‬‬
‫ﻧﯿﺖ‪ ‬ﻫﺮ ﮐﺴﯽ را ﻣﯽداﻧﺪ؛ ﻫﻤﺎن ذاﺗﯽ ﮐﻪ از وﺳﻮﺳﻪﻫﺎي دروﻧﯽ اﻧﺴﺎن‪ ،‬آﮔﺎه اﺳﺖ‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪ -50‬ﺑﺎب‪ :‬ﺧﻮف و ﺧﺸﯿﺖ اﻟﻬﯽ‬

‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫َّ َ ۡ َ ُ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[٤٠ :‬‬ ‫﴿�� ٰ َي فٱرهب ِ‬
‫ون ‪﴾٤٠‬‬
‫و ﺗﻨﻬﺎ از ﻣﻦ ﺑﺘﺮﺳﯿﺪ‪.‬‬
‫ك ل َ َشد ٌ‬
‫ِيد ‪﴾١٢‬‬
‫َّ َ ۡ َ َ ّ َ‬
‫]اﻟﱪوج‪[١٢ :‬‬ ‫﴿إِن �طش ر� ِ‬
‫ﺑﯽﮔﻤﺎن ﻣﺠﺎزات ﭘﺮوردﮔﺎرت‪ ،‬ﺑﺴﯿﺎرﺳﺨﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫َّ‬
‫ِيد ‪ ١٠٢‬إِن ِ�‬ ‫� َ�ٰل َِم ٌة ۚ إ َّن أَ ۡخ َذهُ ٓۥ أَ ِ� ‪ٞ‬م َشد ٌ‬
‫ى َو ِ َ‬
‫َ‬
‫ك إ ِ َذا ٓ أ َخ َذ ٱ ۡل ُق َر ٰ‬‫َ َ َٰ َ َ ۡ ُ َ ّ َ‬
‫ِ‬ ‫﴿و��ل ِك أخذ ر� ِ‬
‫اس َو َ� ٰل َِك يَ ۡوم‪ٞ‬‬ ‫َّ‬
‫وع ُ� ٱ�َّ ُ‬ ‫َّ‬
‫َ َٰ َ َ ۡ ‪ٞ ُ ۡ ٞ‬‬ ‫َ� ٰل َِك �يَ ٗة ل ّ َِم ۡن َخاف َعذ َ‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫اب ٱ�خِرة ِ� �ل ِك يوم �م‬
‫َ ۡ َ َ ۡ َ َ َ َّ ُ َ ۡ ٌ َّ‬ ‫ُ‬ ‫ۡ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ُ َ ّ ُ ٓ َّ َ‬ ‫َّ ۡ ‪ٞ‬‬
‫ت � ت�لم �فس إِ�‬ ‫مش ُهود ‪ ١٠٣‬وما نؤخ ُِرهۥ إِ� ِ�ج ٖل معدو ٖ� ‪ ١٠٤‬يوم يأ ِ‬
‫ِيها َز�ِ�‪َ ٞ‬و َشه ٌ‬
‫يق‬ ‫ِين َش ُقوا ْ َف� ٱ�َّار ل َ ُه ۡم � َ‬ ‫يد ‪ ١٠٥‬فَأَ َّما ٱ َّ� َ‬ ‫َ ۡ ُ ۡ َ ّ‪ٞ َ َ ٞ‬‬
‫�ِإِذنِهِۚۦ ف ِمنهم ش ِ� وس ِع‬
‫ۡ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫]ﻫﻮد‪[١٠٦ ،١٠٢ :‬‬ ‫‪﴾١٠٦‬‬
‫ﻣﺆاﺧﺬهي ﭘﺮوردﮔﺎرت ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم وﯾﺮان ﮐﺮدن دﯾﺎر ﺳﺘﻤﮑﺎران‪ ،‬اﯾﻦﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪراﺳﺘﯽ‬
‫ﻣﺠﺎزات ﭘﺮوردﮔﺎر‪ ،‬دردﻧﺎك و ﺷﺪﯾﺪ اﺳﺖ‪ .‬در اﯾﻦ اﻣﺮ ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎﯾﯽ ﺑﺮاي ﮐﺴﺎﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ از‬
‫ﻋﺬاب آﺧﺮت ﻣﯽﺗﺮﺳﻨﺪ‪ .‬آن روز‪ ،‬روزيﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺮدم در آن ﮔﺮد ﻣﯽآﯾﻨﺪ و آن روز‪ ،‬روزيﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﻫﻤﻪ آن را ﺧﻮاﻫﻨﺪ دﯾﺪ‪ .‬و ﻣﺎ‪ ،‬آن را ﺟﺰ ﺗﺎ زﻣﺎن ﻣﺸﺨﺼﯽ ﺑﻪﺗﺄﺧﯿﺮ ﻧﻤﯽاﻧﺪازﯾﻢ‪ .‬روزي ﮐﻪ‬
‫ﭼﻮن ﻓﺮا رﺳﺪ‪ ،‬ﻫﯿﭻﮐﺲ ﺟﺰ ﺑﻪ اﺟﺎزهي او ﺳﺨﻦ ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﺪ؛ ﭘﺲ ﺑﺮﺧﯽ از اﯾﺸﺎن‪ ،‬ﺗﯿﺮهﺑﺨﺖ و‬
‫ﺑﺮﺧﯽ ﻫﻢ ﺧﻮﺷﺒﺨﺖ و رﺳﺘﮕﺎرﻧﺪ‪ .‬اﻓﺮاد ﺗﯿﺮهﺑﺨﺖ در دوزخ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻮد و در آن ﻧﺎﻟﻪ و ﻓﺮﯾﺎد‬
‫ﺳﺮ ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪.‬‬
‫َ ُ َ ّ ُ ُ ُ َّ ُ َ ۡ‬
‫]آل ﻋﻤﺮان‪[٢٨ :‬‬ ‫� �ف َس ُهۥ﴾‬ ‫﴿و�حذِر�م ٱ‬
‫و اﷲ‪ ،‬ﺷﻤﺎ را از ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽِ ﺧﻮد ﺑﺮﺣﺬر ﻣﯽدارد‪.‬‬
‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫ِ� ٱ ۡم ِر ٖٕي‬
‫ُّ‬
‫ل‬ ‫‪٣٦‬‬ ‫ِ‬ ‫ه‬‫ي‬‫ِ‬ ‫ن‬ ‫ح َبتِهِۦ َو�َ‬
‫ِ‬ ‫﴿يَ ۡو َم يَفِ ُّر ٱل ۡ َم ۡر ُء م ِۡن أخِيهِ ‪َ ٣٤‬وأ ّ ِمهِۦ َوأ�ِيهِ ‪َ ٣٥‬و َ� ٰ‬
‫ِ‬
‫َ ۡ ‪ۡ ٞ‬‬
‫]ﻋﺒﺲ‪[٣٧ ،٣٤ :‬‬ ‫ّم ِۡن ُه ۡم يَ ۡو َم� ِ ٖذ شأن ُ�غن ِيهِ ‪﴾٣٧‬‬
‫روزي ﮐﻪ آدﻣﯽ از ﺑﺮادرش ﻓﺮار ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬و از ﻣﺎدر و ﭘﺪرش ﻣﯽﮔﺮﯾﺰد‪ .‬و ﻧﯿﺰ از ﻫﻤﺴﺮ و‬
‫ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺶ‪ .‬در آن روز ﻫﺮ ﮐﺴﯽ ﮔﺮﻓﺘﺎري و ﮐﺎري دارد ﮐﻪ او را ﺑﻪ ﺧﻮد ﻣﺸﻐﻮل ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫َ‬ ‫َۡ ََۡ‬ ‫َ ٓ َ َ ۡ َ َ ُ ُّ َ‬ ‫َ َ َ َ ۡ َ ُ ُ ُّ‬
‫ض َع ٍة � َّما أ�ض َعت َوتض ُع � ذ ِ‬
‫ات � ٍل �ل َها َوت َرى‬ ‫﴿يَ ۡوم ت َر ۡو� َها تذهل � ُم ۡر ِ‬
‫َّ َ ُ َ ٰ َ ٰ َ َ ُ ُ َ ٰ َ ٰ َ َ ٰ َّ َ َ َ َّ َ ‪ٞ‬‬
‫]اﳊﺞ‪[٢ :‬‬ ‫اب ٱ�ِ شدِيد ‪﴾٢‬‬ ‫�ن عذ‬‫ٱ�اس س�رى وما هم �ِس�رى و� ِ‬
 ‫‪225‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺧﻮف و ﺧﺸﯿﺖ اﻻﻫﯽ‬

‫اي ﻣﺮدم! از ﭘﺮوردﮔﺎرﺗﺎن ﺑﺘﺮﺳﯿﺪ؛ ﺑﻪراﺳﺘﯽ زﻟﺰﻟﻪي رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ‪ ،‬رويداد‪ ‬ﺑﺲ ﺑﺰرﮔﯽﺳﺖ‪ .‬روزي‬
‫ﮐﻪ ﺷﺎﻫﺪش ﺑﺎﺷﯿﺪ‪ ،‬ﻫﺮ ﻣﺎدر ﺷﯿﺮدﻫﯽ‪ ،‬ﮐﻮدك ﺷﯿﺮﺧﻮارش را از ﯾﺎد ﻣﯽﺑﺮد و ﻫﺮ زن ﺑﺎرداري‪،‬‬
‫ﺑﺎرش را ﺳﻘﻂ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻣﺮدم را ﻣﺴﺖ و ﻣﺪﻫﻮش ﻣﯽﺑﯿﻨﯽ؛ ﺣﺎل آنﮐﻪ ﻣﺴﺖ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ‬
‫ﻋﺬاب اﷲ‪ ،‬ﺳﺨﺖ و ﺷﺪﯾﺪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ان ‪﴾٤٦‬‬ ‫َ َ ۡ َ َ َ َ َ َ ّ َ َّ َ‬
‫]اﻟﺮﲪﻦ‪[٤٦ :‬‬ ‫﴿ول ِمن خاف مقام ر�ِهِۦ جنت ِ‬
‫و ﮐﺴﯽ ﮐﻪ از اﯾﺴﺘﺎدن در ﺣﻀﻮر ﭘﺮوردﮔﺎرش ﺗﺮﺳﯿﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬دو ﺑﺎغ دارد‪.‬‬
‫� أَ ۡهل َِنا ُم ۡشفِقِ�َ‬ ‫ون ‪ ٢٥‬قَال ُ ٓوا ْ إِنَّا ُك َّنا َ� ۡب ُل ِ ٓ‬ ‫ََ َ َُٓ َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫ٰ‬
‫﴿وأ�بل �عضهم � �ع ٖض يتساءل‬
‫ََََۡ َۡ ُ ُ ۡ ََ‬
‫ُ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َّ‬ ‫� َعلَ ۡي َنا َو َوقَٮ ٰ َنا َع َذ َ‬
‫‪َ �َ ٢٦‬م َّن ٱ َّ ُ‬
‫وم ‪ ٢٧‬إِنا ك َّنا مِن � ۡبل ن ۡد ُعوهُ ۖ إِن ُهۥ ه َو‬ ‫اب ٱ َّ‬
‫لس ُم ِ‬
‫]اﻟﻄﻮر‪[٢٧ ،٢٤ :‬‬ ‫ِيم ‪﴾٢٨‬‬ ‫� ٱ َّلرح ُ‬ ‫ٱ ۡل َ ُّ‬
‫و ﺑﻪ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ روي ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و از ﻫﻢ )درﺑﺎرهي ﮔﺬﺷﺘﻪ( ﻣﯽﭘﺮﺳﻨﺪ‪ .‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﻣﺎ ﭘﯿﺶﺗﺮ در‬
‫ﻣﯿﺎن ﺧﺎﻧﻮاده و ﺧﻮﯾﺸﺎن ﺧﻮﯾﺶ )از ﻋﺬاب ﭘﺮوردﮔﺎر( ﺑﯿﻤﻨﺎك ﺑﻮدﯾﻢ‪ .‬ﭘﺲ اﷲ ﺑﺮ ﻣﺎ ﻣﻨﺖ ﻧﻬﺎد و‬
‫ﻣﺎ را از ﻋﺬاب ﺳﻮزان ﻧﮕﺎه داﺷﺖ‪ .‬ﻣﺎ‪ ،‬ﭘﯿﺶﺗﺮ او را ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﯾﻢ؛ ﺑﯽﮔﻤﺎن او‪ ،‬ﻧﯿﮑﻮﮐﺎر و ﻣﻬﺮورز‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫آﯾﻪﻫﺎي ﻓﺮاوان و روﺷﻨﯽ در اﯾﻦﺑﺎره وﺟﻮد دارد و ﻫﺪف‪ ،‬اﺷﺎره ﺑﻪ ﺑﺮﺧﯽ از آنﻫﺎ‬
‫ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺎ ذﮐﺮ ﭼﻨﺪ آﯾﻪ‪ ،‬ﺣﺎﺻﻞ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ ،/‬ﺑﺎﺑﯽ ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان »ﺧﻮف« ﮔﺸﻮده اﺳﺖ؛ ﺧﻮف ﯾﺎ ﺑﯿﻢ و ﺗﺮس از ﭼﻪ‬
‫ﮐﺴﯽ؟ آري؛ ﺧﻮف و ﺗﺮس از اﷲ‪ .‬زﯾﺮا ﻫﺮ ﻋﺒﺎدتﮔﺰاري ﺑﺎﯾﺪ ﻫﻢ از اﷲ ﺑﺘﺮﺳﺪ و‬
‫ﻫﻢ اﻣﯿﺪوار ﺑﺎﺷﺪ؛ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﺑﻪ ﮔﻨﺎﻫﺎن ﺧﻮد و ﻓﺮاواﻧﯽِ اﻋﻤﺎل ﺑﺪ‪ ‬ﺧﻮﯾﺶ‬
‫ﻣﯽﻧﮕﺮد‪ ،‬ﺗﺮس و ﻫﺮاس‪ ،‬ﺗﻤﺎم وﺟﻮدش را در ﺑﺮﻣﯽﮔﯿﺮد و آنﮔﺎه ﮐﻪ ﺑﻪ اﻋﻤﺎل‬
‫ﺷﺎﯾﺴﺘﻪي ﺧﻮد ﻧﮕﺎه ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﻪ ﺧﻮد و اﻋﻤﺎل ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬ﻓﺮﯾﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺎز ﻫﻢ از اﯾﻦ‬
‫ﺧﻮدﭘﺴﻨﺪي و ﺟﺴﺎرت در ﺑﺮاﺑﺮ اﷲ‪ ،‬ﻣﯽﺗﺮﺳﺪ؛ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻧﮕﺎﻫﯽ ﺑﻪ اﻋﻤﺎل‬
‫ﻧﯿﮏ ﺧﻮد‪ ،‬درﻣﯽﯾﺎﺑﺪ ﮐﻪ آﻣﯿﺨﺘﻪ ﺑﻪ رﯾﺎ و ﺧﻮدﻧﻤﺎﯾﯽ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﯽﺗﺮﺳﺪ‪ .‬و ﭼﻮن ﺑﻪ‬
‫ﻋﻔﻮ و ﮔﺬﺷﺖ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬و ﺑﻪ ﻟﻄﻒ و ﺑﺰرﮔﻮاري او و ﺑﻪ رﺣﻤﺖ‪ ‬ﺑﯽﮐﺮان و ﺣﻠﻢ و‬
‫ﺑﺮدﺑﺎرياش ﻣﯽﻧﮕﺮد‪ ،‬ﺳﺮﺷﺎر از اﻣﯿﺪ ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﻫﻤﻮاره در ﻣﯿﺎن ﺑﯿﻢ و اﻣﯿﺪ‬
‫ﺑﻪﺳﺮ ﻣﯽﺑﺮد‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪226‬‬
‫ُ َ‬
‫َ ۡ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬
‫ُ ۡ‬ ‫َ ٌ َ َّ‬
‫ُ ۡ َ‬ ‫َ َّ‬ ‫ُُۡ َ َٓ َ ْ ُُ ُ‬
‫َ َ‬ ‫َّ‬
‫جلة ��هم إ ِ ٰ� ر� ِ ِهم � ٰ ِ‬
‫جعون ‪] ﴾٦٠‬اﳌﺆﻣﻨﻮن ‪[٦٠ :‬‬ ‫﴿وٱ�ِين يؤتون ما ءاتوا وقلو�هم و ِ‬
‫و آﻧﺎن ﮐﻪ آنﭼﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺪﻫﻨﺪ‪ ،‬ﻣﯽدﻫﻨﺪ و ﺑﺎ اﯾﻦ ﺣﺎل دلﻫﺎﯾﺸﺎن از اﯾﻦﮐﻪ ﺑﻪﺳﻮي‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎرﺷﺎن ﺑﺎزﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻫﺮاﺳﺎن اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﯾﺎ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺑﺎ آنﮐﻪ ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪاي اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎز ﻫﻢ‬
‫ﻧﮕﺮانِ اﯾﻦ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺷﺎﯾﺪ اﻋﻤﺎﻟﺸﺎن‪ ،‬ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﻧﺸﻮد‪ .‬ﻟﺬا اﻧﺴﺎن در ﻣﺴﯿﺮي ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﻮي‬
‫اﷲ ﻣﯽﭘﯿﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﻫﻢ ﺑﺎﯾﺪ ﻫﺮاﺳﺎن ﺑﺎﺷﺪ و ﻫﻢ اﻣﯿﺪوار؛ وﻟﯽ ﺳﺆال اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺮس و‬
‫ﻫﺮاس او ﺑﯿﺶﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﯾﺎ اﻣﯿﺪش؟ و ﯾﺎ ﺑﯿﻢ و اﻣﯿﺪش‪ ،‬ﯾﮑﺴﺎن ﺑﺎﺷﺪ؟‬
‫اﻣﺎم اﺣﻤﺪ‪ /‬ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﯿﻢ و اﻣﯿﺪش‪ ،‬ﯾﮑﺴﺎن ﺑﺎﺷﺪ؛ و اﮔﺮ ﺑﯿﻢ‬
‫و اﻣﯿﺪ‪ ،‬در ﮐﺴﯽ‪ ،‬ﯾﮑﺴﺎن ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬آنﺷﺨﺺ ﺑﻪ ﻫﻼﮐﺖ ﻣﯽرﺳﺪ؛ زﯾﺮا اﮔﺮ اﻣﯿﺪش‪ ،‬ﺑﯿﺶ‬
‫از ﺗﺮس او ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در ﺟﺮﮔﻪي ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد ﮐﻪ ﺧﻮد را از ﻋﺬاب اﻟﻬﯽ دراﻣﺎن‬
‫ﻣﯽﭘﻨﺪارﻧﺪ و اﮔﺮ ﺗﺮس او‪ ،‬ﺑﯿﺶﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺟﺰو ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ از رﺣﻤﺖ اﻟﻬﯽ‬
‫ﻧﺎاﻣﯿﺪﻧﺪ‪ .‬و ﻫﺮ دو ﺣﺎﻟﺖ‪ ،‬ﺑﺪ اﺳﺖ؛ ﻟﺬا ﺑﺎﯾﺪ ﺑﯿﻢ و اﻣﯿﺪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﯾﮑﺴﺎن ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﺆﻟﻒ‪ ،/‬ﭼﻨﺪ آﯾﻪ درﺑﺎرهي ﺑﯿﻢ و ﺗﺮس از اﷲ‪ ‬ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ از ﺟﻤﻠﻪ‬
‫اﯾﻦﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ ُ َ ّ ُ ُ ُ َّ ُ َ ۡ‬
‫]آل ﻋﻤﺮان‪[٢٨ :‬‬ ‫� �ف َس ُهۥ﴾‬ ‫﴿و�حذِر�م ٱ‬
‫و اﷲ‪ ،‬ﺷﻤﺎ را از ﺧﻮد ﺑﺮﺣﺬر ﻣﯽدارد‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ ﻣﺎ ﻫﺸﺪار ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﮔﻨﺎﻫﺎن و اﻋﻤﺎل زﺷﺖ ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬ﻣﺠﺎزاﺗﻤﺎن‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ ﮐﺮد‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ‬ ‫اع ِة َ ۡ‬
‫� ٌء َع ِظ ‪ٞ‬‬ ‫لس َ‬ ‫َ ٰٓ َ ُّ َ َّ ُ َّ ُ ْ َ َّ ُ‬
‫� ۡم إ َّن َزل ۡ َزلَ َة ٱ َّ‬
‫يم ‪ ١‬يَ ۡو َم ت َر ۡو� َها‬ ‫﴿���ها ٱ�اس ٱ�قوا ر� ۚ ِ‬
‫�لَ َها َوتَ َرى ٱ َّ� َ‬
‫َۡ َۡ‬ ‫َ ٓ َ َ ۡ َ َ ُ ُّ َ‬ ‫َ ۡ َ ُ ُ ُّ‬
‫اس‬ ‫ات � ٍل‬‫ض َع ٍة � َّما أ�ض َعت َوتض ُع � ذ ِ‬ ‫تذهل � ُم ۡر ِ‬
‫ُ َ ٰ َ ٰ َ َ ُ ُ َ ٰ َ ٰ َ َ ٰ َّ َ َ َ َّ َ ‪ٞ‬‬
‫]اﳊﺞ ‪[٢ ،١ :‬‬ ‫اب ٱ�ِ شدِيد ‪﴾٢‬‬ ‫�ن عذ‬ ‫س�رى وما هم �ِس�رى و� ِ‬
‫اي ﻣﺮدم! از ﭘﺮوردﮔﺎرﺗﺎن ﺑﺘﺮﺳﯿﺪ؛ ﺑﻪراﺳﺘﯽ زﻟﺰﻟﻪي رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ‪ ،‬رويداد‪ ‬ﺑﺲ ﺑﺰرﮔﯽﺳﺖ‪ .‬روزي‬
‫ﮐﻪ ﺷﺎﻫﺪش ﺑﺎﺷﯿﺪ‪ ،‬ﻫﺮ ﻣﺎدر ﺷﯿﺮدﻫﯽ‪ ،‬ﮐﻮدك ﺷﯿﺮﺧﻮارش را از ﯾﺎد ﻣﯽﺑﺮد و ﻫﺮ زن ﺑﺎرداري‪،‬‬
‫ﺑﺎرش را ﺳﻘﻂ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻣﺮدم را ﻣﺴﺖ و ﻣﺪﻫﻮش ﻣﯽﺑﯿﻨﯽ؛ ﺣﺎل آنﮐﻪ ﻣﺴﺖ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ‬
‫ﻋﺬاب اﷲ‪ ،‬ﺳﺨﺖ و ﺷﺪﯾﺪ اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪227‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺧﻮف و ﺧﺸﯿﺖ اﻻﻫﯽ‬

‫ﭘﺲ ﺿﺮوريﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن از آن روزِ ﺑﺰرگ و وﺣﺸﺘﻨﺎك ﺑﺘﺮﺳﺪ؛ روزي ﮐﻪ اﷲ‬

‫ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬درﺑﺎرهاش ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َۡ َۡ‬ ‫َ‬ ‫ُّ‬ ‫ُ‬ ‫َ ۡ َ َ‬ ‫َ‬ ‫ٓ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ َ ۡ َ ُ ُ ُّ‬
‫ض َع ٍة � َّما أ�ض َعت َوتض ُع � ذ ِ‬
‫ات � ٍل �ل َها َوت َرى‬ ‫﴿يَ ۡوم ت َر ۡو� َها تذهل � ُم ۡر ِ‬
‫َّ َ ُ َ ٰ َ ٰ َ َ ُ ُ َ ٰ َ ٰ َ َ ٰ َّ َ َ َ َّ َ ‪ٞ‬‬
‫اب ٱ� ِ شدِيد ‪] ﴾٢‬اﳊﺞ ‪[٢ :‬‬ ‫�ن عذ‬‫ٱ�اس س�رى وما هم �ِس�رى و� ِ‬
‫اي ﻣﺮدم! از ﭘﺮوردﮔﺎرﺗﺎن ﺑﺘﺮﺳﯿﺪ؛ ﺑﻪراﺳﺘﯽ زﻟﺰﻟﻪي رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ‪ ،‬رويداد‪ ‬ﺑﺲ ﺑﺰرﮔﯽﺳﺖ‪ .‬روزي‬
‫ﮐﻪ ﺷﺎﻫﺪش ﺑﺎﺷﯿﺪ‪ ،‬ﻫﺮ ﻣﺎدر ﺷﯿﺮدﻫﯽ‪ ،‬ﮐﻮدك ﺷﯿﺮﺧﻮارش را از ﯾﺎد ﻣﯽﺑﺮد و ﻫﺮ زن ﺑﺎرداري‪،‬‬
‫ﺑﺎرش را ﺳﻘﻂ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫ۡ‬
‫]ﻋﺒﺲ ‪[٣٤ :‬‬ ‫﴿يَ ۡو َم يَفِ ُّر ٱل َم ۡر ُء م ِۡن أخِيهِ ‪﴾٣٤‬‬
‫روزي ﮐﻪ آدﻣﯽ از ﺑﺮادرش ﻓﺮار ﻣﯽﮐﻨﺪ‬
‫ﭘﯿﺶﺗﺮ درﺑﺎرهي اﯾﻦ آﯾﻪ‪ ،‬ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﯿﻢ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ان ‪﴾٤٦‬‬ ‫َ َ ۡ َ َ َ َ َ َ ّ َ َّ َ‬
‫]اﻟﺮﲪﻦ‪[٤٦ :‬‬ ‫﴿ول ِمن خاف مقام ر�ِهِۦ جنت ِ‬
‫و ﮐﺴﯽ ﮐﻪ از اﯾﺴﺘﺎدن در ﺣﻀﻮر ﭘﺮوردﮔﺎرش ﺗﺮﺳﯿﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬دو ﺑﺎغ دارد‪.‬‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ از اﯾﺴﺘﺎدن در ﺣﻀﻮر ﭘﺮوردﮔﺎرش ﻣﯽﺗﺮﺳﺪ‪ ،‬در ﻋﺒﺎدت و ﺑﻨﺪﮔﯽِ او‬
‫ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ و از ﻋﺬاب او ﻫﺮاس دارد؛ در ﻧﺘﯿﺠﻪ از دو ﺑﺎغِ ﺑﻬﺸﺘﯽ ﺑﺮﺧﻮردار‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬در اداﻣﻪي اﯾﻦ ﺳﻮره ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫ان ‪﴾٦٢‬‬ ‫ُ َ َ َّ َ‬ ‫َ‬
‫]اﻟﺮﲪﻦ‪[٦٢ :‬‬ ‫﴿ومِن دون ِ ِهما جنت ِ‬
‫و ﺟﺰ اﯾﻦ دو ﺑﺎغ‪ ،‬دو ﺑﺎغ دﯾﮕﺮ ﻧﯿﺰ ﻫﺴﺖ‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﭼﻬﺎر ﺑﺎغِ ﺑﻬﺸﺘﯽ‪ ،‬ﭘﺎداشِ ﮐﺴﯽ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﮐﻪ از اﯾﺴﺘﺎدن در ﺣﻀﻮر‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎرش ﻣﯽﺗﺮﺳﺪ؛ اﻟﺒﺘﻪ درﺟﺎت و رﺗﺒﻪﻫﺎي ﻣﺮدم در ﺑﻬﺸﺖ‪ ،‬ﻣﺘﻔﺎوت ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ ﻟُﻄﻒ و ﺑﺰرﮔﻮاري ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬ﻣﺎ و ﺳﺎﯾﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﺟﺰو ﺳﺎﮐﻨﺎن ﺑﻬﺸﺖ‬
‫ﺑﮕﺮداﻧﺪ‪.‬‬
‫***‬
‫اﺣﺎدﯾﺚ ﻓﺮاواﻧﯽ در اﯾﻦﺑﺎره وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﻮﻓﯿﻖ ﭘﺮوردﮔﺎر‪ ،‬ﺑﻪ ذﮐﺮ ﭘﺎرهاي از‬
‫آنﻫﺎ ﺑﺴﻨﺪه ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪:‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪228‬‬
‫َّ‬ ‫َّ ُ‬ ‫ُ َّ‬ ‫َ‬
‫اﺑﻦ مﺴﻌﻮد‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﺣﺪﺛﻨﺎ رﺳﻮل ا�‪ ،‬وﻫﻮ الﺼﺎدِق اﻤﻟﺼﺪوق‪» :‬إِن‬ ‫ِ‬ ‫‪ -٤٠١‬ﻋ ِﻦ‬
‫ُ‬ ‫َ ْ ُ ِّ َ ْ َ َ َ ْ ً ُ ْ َ ً ُ َ ُ ُ َ َ َ ً ْ َ‬ ‫َ َ َ ُ ْ َُْ ُ َ ُْ ُ‬
‫� ﻳﻮﻣﺎ �ﻄﻔﺔ‪َّ � ،‬ﻢ ﻳ�ﻮن ﻋﻠﻘﺔ ﻣِﺜﻞ ذل ِﻚ‪َّ � ،‬ﻢ‬ ‫أﺣﺪ�ﻢ �ﻤﻊ ﺧﻠﻘﻪ ﻲﻓ �ﻄﻦ أﻣ ِﻪ أر�ﻌِ‬
‫ُْ َ ََْ َ‬ ‫الﻤﻠَﻚ‪َ �َ ،‬ﻴ ْﻨ ُﻔ ُﺦ �ِﻴ ِﻪ َّ‬ ‫ُ َّ ُ ْ َ ُ َ‬ ‫َ ُ ُ ُ ْ ًَ َْ‬
‫الﺮوح‪َ ،‬و�ﺆم ُﺮ ﺑِﺄر�ﻊِ ﻠﻛِﻤﺎت‪:‬‬ ‫ﻳ�ﻮن مﻀﻐﺔ ﻣﺜﻞ ذل ِﻚ‪� ،‬ﻢ ﻳﺮﺳﻞ‬
‫َ ْ ُ َّ َ َ َ ُ َ ْ َ ُ‬ ‫َ َّ‬ ‫ََ َ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫َْ‬
‫�هُ إِن أﺣﺪ� ْﻢ ﻴﻟَﻌﻤﻞ‬ ‫ﻲﻘ أ ْو ﺳ ِﻌﻴﺪ‪ .‬ﻓ َﻮ اﺬﻟِي ﻻ إِﻪﻟ �‬ ‫ﻋﻤﻠِﻪ‪ ،‬وﺷ ٌّ‬ ‫ﺐ ِرزﻗِﺔِ‪َ ،‬وأﺟﻠِﻪ‪ ،‬و‬ ‫ﺑِ�ﺘ َ ِ‬
‫َََُْ ََ‬ ‫ََ ْ ُ َ َْ ْ‬ ‫َ َّ َ َّ َ َ ُ ُ َ ْ َ ُ َ ْ َ َ َّ‬ ‫َ ََ ْ‬
‫اﺠﻟﻨ ِﺔ ﺣﻰﺘ ﻣﺎ ﻳ�ﻮن ﺑيﻨﻪ و�يﻨﻬﺎ إ ِﻻ ذِراع‪ ،‬ﻓيﺴﺒﻖ ﻋﻠﻴ ِﻪ اﻟﻜِﺘﺎب‪� ،‬ﻴﻌﻤﻞ ﺑِﻌﻤ ِﻞ‬ ‫�ﻤﻞ أﻫ ِﻞ‬
‫َّ َ َّ َ َ ُ ُ َ ْ َ ُ َ َ ْ َ َ َّ‬ ‫َّ َ َ ْ ُ ُ َ َ َّ َ َ َ ُ ْ َ َ ْ َ ُ َ َ َ ْ‬ ‫َْ‬
‫ﺎر ﺣﻰﺘ ﻣﺎ ﻳ�ﻮن ﺑيﻨﻪ و�يﻨﻬﺎ إِﻻ‬ ‫ِ‬ ‫اﻨﻟ‬ ‫ﻞ‬‫ﻫ‬
‫َِ ِ ِ‬‫أ‬ ‫ﻞ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﺑ‬ ‫ﻞ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﻴﻟ‬ ‫ﻢ‬ ‫�‬ ‫ﺪ‬ ‫ﺣ‬ ‫أ‬ ‫ن‬ ‫ِ‬ ‫�‬ ‫و‬ ‫ﺎ‪،‬‬‫ﻬ‬ ‫ﻠ‬ ‫ﺧ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻴ‬ ‫�‬ ‫ﺎر‪،‬‬ ‫اﻨﻟ‬ ‫ﻞ‬ ‫ﻫ‬‫أ‬
‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫ﺎب �ﻴﻌ َﻤﻞ ﺑﻌ َﻤﻞ أﻫﻞ َ‬‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬
‫ﻲﻓَدﺧﻠﻬﺎ«‪ ] .‬ﹲ‬ ‫اﺠﻟﻨ ِﺔ َ �‬ ‫ِ ِ ِ‬ ‫ذ َِراع‪ ،‬ﻓيﺴﺒِﻖ ﻋﻠﻴ ِﻪ اﻟﻜِﺘ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﮐﻪ ﺧﻮد راﺳﺖﮔﻮ ﺑﻮد و‬
‫ﺧﺒﺮﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ او وﺣﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬دروغ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آﻓﺮﯾﻨﺶ ﻫﺮ ﯾﮏ از ﺷﻤﺎ‬
‫ﺑﺪﯾﻦﺻﻮرت اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺎ ﭼﻬﻞ روز ﺑﻪﺻﻮرت ﻧﻄﻔﻪ در ﺷﮑﻢِ ﻣﺎدرش ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ و ﺳﭙﺲ‬
‫در ﭼﻬﻞ روزِ ﺑﻌﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺧﻮﻧﯽ ﺑﺴﺘﻪ درﻣﯽآﯾﺪ و آنﮔﺎه در ﭼﻬﻞ روز دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﭘﺎرهﮔﻮﺷﺘﯽ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﻣﯽﺷﻮد؛ ﺳﭙﺲ ﻓﺮﺷﺘﻪاي ﻓﺮﺳﺘﺎده ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ در او‪ ،‬روح را ﻣﯽد‪‬ﻣ‪‬ﺪ‬
‫و ﻓﺮﻣﺎن ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ ﮐﻪ ﭼﻬﺎر ﻣﻮرد‪ :‬رزق‪ ،‬اﺟﻞ‪ ،‬ﻋﻤﻞ و ﺳﻌﺎدت ﯾﺎ ﺷﻘﺎوت‪ ‬او را ﺑﻨﻮﯾﺴﺪ‪.‬‬
‫ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ ذاﺗﯽ ﮐﻪ ﻣﻌﺒﻮد ﺑﺮﺣﻘﯽ ﺟﺰ او وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ ،‬ﺷﺨﺼﯽ از ﺷﻤﺎ‪ ،‬اﻋﻤﺎل ﺑﻬﺸﺘﯿﺎن‬
‫را اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﻓﻘﻂ ﯾﮏ »ذراع« ﺗﺎ ﺑﻬﺸﺖ ﻓﺎﺻﻠﻪ دارد؛ وﻟﯽ ﺗﻘﺪﯾﺮ‪ ،‬ﺑﺮ او‬
‫ﭘﯿﺸﯽ ﻣﯽﮔﯿﺮد و اﻋﻤﺎل دوزﺧﯿﺎن را اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ؛ در ﻧﺘﯿﺠﻪ‪ ،‬ﺑﻪ دوزخ ﻣﯽرود‪ .‬و‬
‫ﺷﺨﺺ دﯾﮕﺮي از ﺷﻤﺎ‪ ،‬اﻋﻤﺎل دوزﺧﯿﺎن را اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﻣﯿﺎن او و دوزخ‪،‬‬
‫ﻓﻘﻂ ﯾﮏ ذراع‪ ،‬ﺑﺎﻗﯽ ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ؛ وﻟﯽ ﺗﻘﺪﯾﺮ ﺑﺮ او ﭘﯿﺸﯽ ﻣﯽﮔﯿﺮد و اﻋﻤﺎل ﺑﻬﺸﺘﯿﺎن را اﻧﺠﺎم‬
‫ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﻬﺸﺖ ﻣﯽرود«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ ،/‬در ﺑﺎبِ ﺧﻮف و ﺧﺸﯿﺖ اﻟﻬﯽ و ﺗﺮس از ﻣﺠﺎزات ﭘﺮوردﮔﺎر‪ ،‬ﺣﺪﯾﺜﯽ‬
‫ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن از ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد‪ ‬ﻧﻘﻞ ﮐﺮده ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬آﻓﺮﯾﻨﺶ‬
‫ﻫﺮ ﯾﮏ از ﺷﻤﺎ ﺑﺪﯾﻦﺻﻮرت اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺎ ﭼﻬﻞ روز در ﺷﮑﻢِ ﻣﺎدرش ﺑﻪﺻﻮرت ﻧﻄﻔﻪ‬
‫اﺳﺖ و ﺳﭙﺲ در ﭼﻬﻞ روزِ ﺑﻌﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺧﻮﻧﯽ ﺑﺴﺘﻪ درﻣﯽآﯾﺪ و آنﮔﺎه در ﭼﻬﻞ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪3208 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2643 :‬‬

 ‫‪229‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺧﻮف و ﺧﺸﯿﺖ اﻻﻫﯽ‬

‫روز دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺑﻪ ﭘﺎرهﮔﻮﺷﺘﯽ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﻣﯽﺷﻮد؛ ﺳﭙﺲ ﻓﺮﺷﺘﻪاي ﻓﺮﺳﺘﺎده ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ در او‪،‬‬
‫روح )ﺟﺎن( ﻣﯽد‪‬ﻣ‪‬ﺪ و ﻓﺮﻣﺎن ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ ﮐﻪ ﭼﻬﺎر ﻣﻮرد‪ :‬رزق‪ ،‬اﺟﻞ‪ ،‬ﻋﻤﻞ و ﺳﻌﺎدت ﯾﺎ‬
‫ﺷﻘﺎوت‪ ‬او را ﺑﻨﻮﯾﺴﺪ‪ .‬ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ ذاﺗﯽ ﮐﻪ ﻣﻌﺒﻮد ﺑﺮﺣﻘﯽ ﺟﺰ او وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ ،‬ﺷﺨﺼﯽ‬
‫از ﺷﻤﺎ‪ ،‬اﻋﻤﺎل ﺑﻬﺸﺘﯿﺎن را اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﻓﻘﻂ ﯾﮏ »ذراع« ﺗﺎ ﺑﻬﺸﺖ ﻓﺎﺻﻠﻪ‬
‫دارد؛ وﻟﯽ ﺗﻘﺪﯾﺮ‪ ،‬ﺑﺮ او ﭘﯿﺸﯽ ﻣﯽﮔﯿﺮد و اﻋﻤﺎل دوزﺧﯿﺎن را اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ؛ در ﻧﺘﯿﺠﻪ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫دوزخ ﻣﯽرود‪ .‬و ﺷﺨﺺ دﯾﮕﺮي از ﺷﻤﺎ‪ ،‬اﻋﻤﺎل دوزﺧﯿﺎن را اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ‬
‫ﻣﯿﺎن او و دوزخ‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﯾﮏ ذراع‪ ،‬ﺑﺎﻗﯽ ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ؛ وﻟﯽ ﺗﻘﺪﯾﺮ ﺑﺮ او ﭘﯿﺸﯽ ﻣﯽﮔﯿﺮد و اﻋﻤﺎل‬
‫ﺑﻬﺸﺘﯿﺎن را اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﻬﺸﺖ ﻣﯽرود«‪.‬‬
‫ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد‪ ‬از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺻﺎدقِ ﻣﺼﺪوق‪ ،‬ﯾﺎد ﮐﺮد؛ ﺻﺎدق ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﺧﻮد‪ ،‬راﺳﺖﮔﻮﺳﺖ و ﺧﺒﺮﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ آورده‪ ،‬راﺳﺖ و درﺳﺖ اﺳﺖ؛ و ﻣﺼﺪوق‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﺧﺒﺮﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ او وﺣﯽ ﺷﺪه‪ ،‬دروغ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻟﺬا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺻﺎدق اﺳﺖ و ﻫﯿﭻ دروﻏﯽ‬
‫در ﺧﺒﺮﻫﺎﯾﺶ ﻧﯿﺴﺖ؛ و ﻣﺼﺪوق اﺳﺖ و آنﭼﻪ ﺑﻪ او وﺣﯽ ﺷﺪه‪ ،‬راﺳﺖ اﺳﺖ؛ درود و‬
‫ﺳﻼمِ اﷲ ﺑﺮ او ﺑﺎد‪.‬‬
‫اﺑﻦﻣﺴﻌﻮد‪ ‬اﯾﻦ ﻣﻘﺪﻣﻪ را از آن ﺟﻬﺖ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﭘﺲ از آن‪ ،‬از زﺑﺎنِ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫درﺑﺎرهي ﯾﮏ اﻣﺮ ﻏﯿﺒﯽ ﺧﺒﺮ ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ در ﺳﻪ ﺗﺎرﯾﮑﯽ اﺗﻔﺎق ﻣﯽاﻓﺘﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ آﻓﺮﯾﻨﺶ‬
‫ﻣﺮﺣﻠﻪ ﺑﻪ ﻣﺮﺣﻠﻪي اﻧﺴﺎن در ﺗﺎرﯾﮑﯽﻫﺎي ﺳﻪﮔﺎﻧﻪ)ي ﺷﮑﻢ‪ ،‬رﺣﻢ و ﻣﺸﯿﻤﻪ(‪» :‬آﻓﺮﯾﻨﺶ‬
‫ﻫﺮ ﯾﮏ از ﺷﻤﺎ ﺑﺪﯾﻦﺻﻮرت اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺎ ﭼﻬﻞ روز در ﺷﮑﻢِ ﻣﺎدرش ﺑﻪﺻﻮرت ﻧﻄﻔﻪ‬
‫اﺳﺖ«‪ .‬وﻗﺘﯽ ﻣﺮد ﺑﺎ ﻫﻤﺴﺮش‪ ،‬ﻫﻢﺑﺴﺘﺮ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻧﻄﻔﻪاش ﺑﻪ ﻣﺪت ﭼﻬﻞ روز در رﺣﻢ‪،‬‬
‫ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ و ﺗﻐﯿﯿﺮ اﻧﺪﮐﯽ در آن ﺑﻪوﺟﻮد ﻣﯽآﯾﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ اﻧﺪكاﻧﺪك ﻗﺮﻣﺰ رﻧﮓ ﻣﯽﺷﻮد ﺗﺎ‬
‫اﯾﻦﮐﻪ ﭼﻬﻞ روز ﻣﯽﮔﺬرد‪ .‬آنﮔﺎه ﺑﻪﻃﻮر ﮐﺎﻣﻞ‪ ،‬ﻗﺮﻣﺰ ﻣﯽﮔﺮدد و ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻟﺨﺘﻪاي‬
‫ﺧﻮن درﻣﯽآﯾﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻟﺨﺘﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻓﺎﺻﻠﻪي ﭼﻬﻞ روز‪ ،‬ﻏﻠﯿﻆﺗﺮ و ﺳﻔﺖﺗﺮ ﻣﯽﮔﺮدد و ﭘﺲ از‬
‫اﯾﻦﮐﻪ ﻫﺸﺘﺎد روز از ﺑﺴﺘﻪ ﺷﺪن اﯾﻦ ﻧﻄﻔﻪ‪ ،‬ﻣﯽﮔﺬرد‪ ،‬ﺑﻪ ﭘﺎرهﮔﻮﺷﺘﯽ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﭘﺎرهﮔﻮﺷﺘﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬درﺑﺎرهاش ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫ُّ ۡ َ ُّ َ َّ َ َ َ ۡ ُ َ َّ َ‬
‫]اﺤﻟﺞ ‪[٥ :‬‬ ‫� �لق ٖة﴾‬ ‫﴿مِن مضغ ٖة �لق ٖة و� ِ‬
‫‪...‬ﭘﺎرهﮔﻮﺷﺘﯽ ﺑﺎ آﻓﺮﯾﻨﺶ ﮐﺎﻣﻞ ﯾﺎ ﻧﺎﺗﻤﺎم‪...‬‬
‫ﭼﻬﻞ روز ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﺬرد؛ ﯾﻌﻨﯽ از ﻫﺸﺘﺎدﻣﯿﻦ روز ﺗﺎ روز ﯾﮏﺻﺪ و‬
‫ﺑﯿﺴﺘﻢ؛ ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺗﺎ ﻧَﻮ‪‬د روز‪ ،‬ﭼﯿﺰي از آﻓﺮﯾﻨﺶ ﺟﻨﯿﻦ‪ ،‬ﻧﻤﺎﯾﺎن ﻧﻤﯽﺷﻮد و ﭘﺲ از ﮔﺬﺷﺖ‪‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪230‬‬

‫ﭼﻬﻞ روز از زﻣﺎنِ ﭘﯿﺪاﯾﺶ ﭘﺎرهﮔﻮﺷﺖ‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻓﺮﺷﺘﻪاي را ﮐﻪ ﮐﺎرﮔﺰار‬

‫رﺣﻢﻫﺎﺳﺖ‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﺪ؛ زﯾﺮا اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ َّ ُ‬ ‫َ‬
‫]اﳌﺪﺛﺮ‪[٣١ :‬‬ ‫﴿ َو َما َ� ۡعل ُم ُج ُنود َر ّ�ِك إِ� ه َو﴾‬
‫و ﮐﺴﯽ ﺟﺰ اﷲ‪ ،‬ﺷﻤﺎر ﺳﭙﺎﻫﯿﺎن ﭘﺮوردﮔﺎرت را ﻧﻤﯽداﻧﺪ‪.‬‬
‫ﭘﺲ‪ ،‬ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن‪ ،‬ﺳﭙﺎﻫﯿﺎن اﷲ‪ ‬ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﻫﺮ ﯾﮏ از آنﻫﺎ ﺑﻪ ﮐﺎري ﮔﻤﺎﺷﺘﻪ ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻓﺮﺷﺘﻪاي‪ ،‬ﮐﺎرﮔﺰار رﺣﻢﻫﺎﺳﺖ؛ و ﻓﺮﺷﺘﻪاي ﮐﺎرﮔﺰار ﻣﺮگ اﺳﺖ و‬
‫ﻓﺮﺷﺘﻪ اي ﻫﻢ ﻣﺄﻣﻮر ﻧﻮﺷﺘﻦ اﻋﻤﺎل؛ ﺑﺮﺧﯽ از ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﺣﻔﻆ و ﻧﮕﻬﺪاري از‬
‫اﻧﺴﺎنﻫﺎ ﮔﻤﺎﺷﺘﻪ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن‪ ،‬وﻇﺎﯾﻒ ﺑﺰرﮔﯽ دارﻧﺪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪،‬‬
‫ﺑﻪ آﻧﺎن داده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﮐﺎرﮔﺰارِ رﺣﻢﻫﺎ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺮاغِ ﻫﺮ رﺣﻤﯽ ﻣﯽرود و ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن ﭘﺮوردﮔﺎر‪ ،‬روح را در آن‬
‫ﻣﯽد‪‬ﻣ‪‬ﺪ‪ .‬آﮔﺎﻫﯽ از روح‪ ،‬وﯾﮋهي ﭘﺮوردﮔﺎر اﺳﺖ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫ُ ُّ ُ ۡ َ ۡ َ ّ َ َ ٓ ُ ُ ّ َ ۡ ۡ َّ َ ٗ‬ ‫ََۡ َُ َ َ‬
‫ك َع ِن ٱ ُّلر ِ‬
‫وح� ق ِل ٱلروح مِن أم ِر ر ِ� وما أوت ِيتم مِن ٱلعِل ِم إِ� قل ِي�‬ ‫﴿و��ٔلون‬
‫]اﻹﴎاء‪[٨٥ :‬‬ ‫‪﴾٨٥‬‬
‫و از ﺗﻮ درﺑﺎرهي روح ﻣﯽﭘﺮﺳﻨﺪ؛ ﺑﮕﻮ‪) :‬آﮔﺎﻫﯽ از روح( وﯾﮋهي ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﻦ اﺳﺖ و ﺗﻨﻬﺎ از‬
‫داﻧﺶ اﻧﺪﮐﯽ ﺑﺮﺧﻮردار ﺷﺪهاﯾﺪ‪.‬‬
‫ﻓﺮﺷﺘﻪ‪ ،‬روح را در ﭘﺎرهﮔﻮﺷﺘﯽ ﻣﯽد‪‬ﻣ‪‬ﺪ ﮐﻪ در رﺣﻢ اﺳﺖ و روح در اﯾﻦ‬
‫ﭘﺎرهﮔﻮﺷﺖ ﺑﻪﺳﺎن ﭘﺎرهي آﺗﺶ در زﻏﺎل‪ ،‬ﯾﺎ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ‪ ‬رﻃﻮﺑﺖ در ﻣﺎﺳﻪي ﺧﺸﮏ‪ ،‬ﺑﻪآراﻣﯽ‬
‫ﺣﺮﮐﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ و در اﯾﻦ ﭘﺎرهﮔﻮﺷﺖ ﺳﺮاﯾﺖ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ و آنﮔﺎه اﯾﻦ ﭘﺎرهي ﮔﻮﺷﺖ‪،‬‬
‫ﺟﺎن ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﺑﻪ ﺻﻮرت ﯾﮏ اﻧﺴﺎن درﻣﯽآﯾﺪ و ﺣﺮﮐﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﮐﻪ ﻣﺎدر‪،‬‬
‫ﭘﺲ از ﺻﺪ و ﺑﯿﺴﺖ روز‪ ،‬ﺣﺮﮐﺖ ﺟﻨﯿﻨﺶ را اﺣﺴﺎس ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو اﮔﺮ ﺟﻨﯿﻦ‪،‬‬
‫ﻗﺒﻞ از ﭼﻬﺎر ﻣﺎﻫﮕﯽ‪ ،‬ﺳﻘﻂ ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺮ او ﻧﻤﺎز ﻧﻤﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ او را در ﮔﻮداﻟﯽ در‬
‫زﻣﯿﻦ‪ ،‬دﻓﻦ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ اﮔﺮ ﭘﺲ از ﺻﺪ و ﺑﯿﺴﺖ روز ﯾﺎ ﭘﺲ از ﭼﻬﺎر ﻣﺎﻫﮕﯽ ﺳﻘﻂ‬
‫ﺷﻮد‪ ،‬او را ﻏﺴﻞ ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ ،‬ﮐﻔﻦ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺑﺮ او ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ؛ اﮔﺮﭼﻪ ﺑﻪاﻧﺪازهي ﯾﮏ‬
‫دﺳﺖ ﺑﺎﺷﺪ و اﮔﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﭘﺪر و ﻣﺎدرش‪ ،‬ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬او را در ﻗﺒﺮﺳﺘﺎن‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﺎك ﻣﯽﺳﭙﺎرﻧﺪ و اﮔﺮ ﭘﺪر و ﻣﺎدرش‪ ،‬ﻧﺼﺮاﻧﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬او را در ﻗﺒﺮﺳﺘﺎن‬
 ‫‪231‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺧﻮف و ﺧﺸﯿﺖ اﻻﻫﯽ‬

‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬دﻓﻦ ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ؛ و ﺿﻤﻨﺎً او را ﻧﻪ ﻏﺴﻞ ﻣﯽدﻫﻨﺪ و ﻧﻪ ﮐﻔﻦ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ زﯾﺮا از‬
‫ُ ْ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬درﺑﺎرهي ﻓﺮزﻧﺪان ﻣﺸﺮﮐﺎن‪ ،‬ﺳﺆال ﮐﺮدﻧﺪ؛ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﻢ ِﻣﻨ ُﻬﻢ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺟﺰوِ آنﻫﺎ‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻦﮐﻪ اﮔﺮ ﺟﻨﯿﻦِ ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬ﭘﺲ از ﭼﻬﺎرﻣﺎﻫﮕﯽ ﺳﻘﻂ ﺷﻮد‪ ،‬او را ﻏﺴﻞ‬
‫ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ ،‬ﮐﻔﻦ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬و ﺑﺮ او ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ و در ﻗﺒﺮﺳﺘﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﺎك‬
‫ﻣﯽﺳﭙﺎرﻧﺪ؛ و ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﻗﻮل راﺟﺢ‪ ،‬ﺑﺮاﯾﺶ ﻋﻘﯿﻘﻪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ زﯾﺮا روز ﻗﯿﺎﻣﺖ‪ ،‬ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺘﻪ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﺮاي ﭘﺪر و ﻣﺎدرش ﺷﻔﺎﻋﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬و ﻓﺮﺷﺘﻪ ﻓﺮﻣﺎن ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ ﮐﻪ ﭼﻬﺎر ﻣﻮرد‪ :‬رزق‪ ،‬اﺟﻞ‪ ،‬ﻋﻤﻞ و‬
‫ﺳﻌﺎدت ﯾﺎ ﺷﻘﺎوت‪ ‬او را ﺑﻨﻮﯾﺴﺪ«‪.‬‬
‫ﻧﻮﺷﺘﻦ رزق و روزي‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ آﯾﺎ روزياش‪ ،‬زﯾﺎد اﺳﺖ ﯾﺎ اﻧﺪك؟ و ﭼﻪ‬
‫زﻣﺎﻧﯽ ﺑﻪ او ﻣﯽرﺳﺪ؛ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ ،‬روزياش ﺑﻪﻃﻮر ﮐﺎﻣﻞ‪ ،‬ﺛﺒﺖ و ﺿﺒﻂ ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬و‬
‫اَﺟ‪‬ﻞ او ﻧﯿﺰ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد؛ ﯾﻌﻨﯽ ﭼﻪ روزي‪ ،‬ﭼﻪ ﺳﺎﻋﺘﯽ‪ ،‬ﭼﻪ ﻟﺤﻈﻪاي و ﮐﺠﺎﺳﺖ؟‬
‫ﺳﺒﺒﺶ‪ ،‬ﭼﯿﺴﺖ و دور اﺳﺖ ﯾﺎ ﻧﺰدﯾﮏ؟ ﯾﻌﻨﯽ اﺟﻠﺶ‪ ،‬ﺑﻪﻃﻮر ﮐﺎﻣﻞ‪ ،‬ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫و ﻋﻤﻠﺶ ﻧﯿﺰ ﺛﺒﺖ و ﺿﺒﻂ ﻣﯽﮔﺮدد؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻋﻤﻠﺶ‪ ،‬ﻧﯿﮏ ﯾﺎ ﺑﺪ‪،‬‬
‫ﻣﻔﯿﺪ اﺳﺖ ﯾﺎ ﺧﯿﺮ‪ ،‬و آﯾﺎ ﻧﻔﻌﺶ ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﺧﻮد‪ ‬او ﻣﯽرﺳﺪ؟ ﺑﻪﻫﺮ ﺣﺎل‪ ،‬اﻋﻤﺎﻟﺶ ﺑﻪﻃﻮر‬
‫ﮐﺎﻣﻞ‪ ،‬ﺛﺒﺖ و ﻣﮑﺘﻮب ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻓﺮﺟﺎم او ﻧﯿﺰ ﺛﺒﺖ ﻣﯽﮔﺮدد؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ رﺳﺘﮕﺎر اﺳﺖ ﯾﺎ ﺗﯿﺮهﺑﺨﺖ‪:‬‬
‫ت‬ ‫ِيها َما َد َ‬
‫ام ِ‬ ‫يق ‪َ �ِ ٰ �َ ١٠٦‬‬
‫ِين � َ‬ ‫ِيها َز�ِ�‪َ ٞ‬و َشه ٌ‬‫ِين َش ُقوا ْ فَ� ٱ�َّار ل َ ُه ۡم � َ‬ ‫﴿فَأَ َّما ٱ َّ� َ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫�د ‪َ ١٠٧‬وأَ َّما ٱ َّ�ِينَ‬ ‫َّ َ ٰ َ ُ َ ۡ َ ُ َّ َ َ ٓ َ َ ُّ َ َّ َ َّ َ َ َّ ‪ٞ‬‬
‫ال ل ّ َِما يُر ُ‬
‫ِ‬ ‫ٱلس�� ٰت وٱ��ض إِ� ما شاء ر�كۚ إِن ر�ك �ع‬
‫َّ َ َ ُ ۡ َ ُ َّ َ َ ٓ ُّ َ‬ ‫ِيها َما َد َ‬ ‫ِين � َ‬ ‫ُسعِ ُدوا ْ فَ� ٱ ۡ َ‬
‫� َّنةِ َ� ٰ ِ� َ‬
‫ت ٱلس� ٰ� ٰت َوٱ��ض إِ� ما شا َء َر�ك ۖ‬ ‫ام ِ‬ ‫ِ‬
‫َ َ ًٓ َ َۡ َۡ ُ‬
‫]ﻫﻮد‪[١٠٨ ،١٠٦ :‬‬ ‫�طاء �� �ذوذٖ ‪﴾١٠٨‬‬
‫اﻓﺮاد ﺗﯿﺮهﺑﺨﺖ در دوزخ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻮد و در آن ﻧﺎﻟﻪ و ﻓﺮﯾﺎد ﺳﺮ ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ .‬ﺗﺎ آﺳﻤﺎنﻫﺎ و زﻣﯿﻦ‬
‫ﺑﺎﻗﯽﺳﺖ‪ ،‬ﺟﺎوداﻧﻪ در دوزخ ﻣﯽﻣﺎﻧﻨﺪ؛ ﻣﮕﺮ ﻣﺪﺗﯽ ﮐﻪ ﭘﺮوردﮔﺎرت ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ .‬ﻫﻤﺎﻧﺎ ﭘﺮوردﮔﺎرت ﻫﺮ‬
‫ﭼﻪ ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬وﻟﯽ اﻓﺮاد ﺧﻮﺷﺒﺨﺖ و ﺳﻌﺎدﺗﻤﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺎ آﺳﻤﺎنﻫﺎ و زﻣﯿﻦ ﺑﺎﻗﯽﺳﺖ‪،‬‬
‫ﺟﺎوداﻧﻪ در ﺑﻬﺸﺖ ﻣﯽﻣﺎﻧﻨﺪ؛ ﻣﮕﺮ ﻣﺪﺗﯽ ﮐﻪ ﭘﺮوردﮔﺎرت ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ .‬و اﯾﻦ‪ ،‬ﻋﻄﺎ و ﺑﺨﺸﺸﯽ‬
‫ﻧﺎﮔﺴﺴﺘﻨﯽﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪232‬‬

‫ﻫﻤﻪي اﯾﻦﻫﺎ‪ ،‬ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬اﻣﺎ ﮐﺠﺎ؟ در ﺑﺮﺧﯽ از آﺛﺎر اﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﺑﺮ ﭘﯿﺸﺎﻧﯽ‬
‫اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺷﺎﯾﺪ ﮐﺴﯽ ﺑﭙﺮﺳﺪ‪ :‬ﻣﮕﺮ ﭘﯿﺸﺎﻧﯽ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﮔﻨﺠﺎﯾﺶ اﯾﻦﻫﻤﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪ را‬
‫دارد؟ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪ :‬ﭘﺮﺳﯿﺪن درﺑﺎرهي ﻣﺴﺎﯾﻞ ﻏﯿﺒﯽ‪ ،‬ﺧﻄﺎﺳﺖ؛ ﺑﻪ ﺧﻮد ﯾﺎد دﻫﯿﻢ ﮐﻪ درﺑﺎرهي‬
‫ﻣﺴﺎﯾﻞ ﻏﯿﺒﯽ ﻧﭙﺮﺳﯿﻢ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻫﻤﻮاره ﺑﮕﻮﯾﯿﻢ‪ :‬ﺑﻪ اﷲ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش اﯾﻤﺎن آوردهاﯾﻢ و اﷲ‬
‫وﭘﯿﺎﻣﺒﺮش را ﺗﺼﺪﯾﻖ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ .‬ﻟﺬا درﺑﺎرهي ﭼﻨﺪ و ﭼﻮن ﻣﺴﺎﯾﻞ ﻏﯿﺒﯽ ﺳﺆال ﻧﮑﻨﯿﻢ‪.‬‬
‫اﻣﺮوزه‪ ،‬ﺑﺸﺮ دﺳﺘﮕﺎﻫﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم ﮐﺎﻣﭙﯿﻮﺗﺮ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﮐﻪ ﺑﻪاﻧﺪازهي ﯾﮏ دﺳﺖ اﺳﺖ و ﭼﻪ ﻫﻤﻪ‬
‫ﺣﺎﻓﻈﻪ دارد! ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﮐﻪ ﻫﺰاران ﮐﻠﻤﻪ و ﭘﺮوﻧﺪه در آن ﻣﯽﮔﻨﺠﺪ؛ وﻗﺘﯽ ﺳﺎﺧﺘﻪي دﺳﺖ‪‬‬
‫ﺑﺸﺮ‪ ،‬اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ درﺑﺎرهي آنﭼﻪ ﮐﻪ اﷲ ﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻪ ﮔﻤﺎﻧﯽ ﺑﺎﯾﺪ داﺷﺖ؟‬
‫ﺑﻪﻫﺮ ﺣﺎل‪ ،‬وﻗﺘﯽ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬درﺑﺎرهي ﻣﺴﺎﯾﻞ ﻏﯿﺒﯽ‪ ،‬ﭼﯿﺰي ﮔﻔﺘﻪ ﮐﻪ از درك‪ ‬ﻣﺎ ﺧﺎرج‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮ ﻣﺎ واﺟﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ آن را ﺑﭙﺬﯾﺮﯾﻢ و ﺗﺼﺪﯾﻘﺶ ﻧﻤﺎﯾﯿﻢ؛ زﯾﺮا اﮔﺮ ﻓﻘﻂ‬
‫ﻣﺴﺎﯾﻠﯽ را ﺑﭙﺬﯾﺮﯾﻢ ﮐﻪ ﺗﻮانِ درﮐﺶ را دارﯾﻢ؛ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ ادﻋﺎي اﯾﻤﺎن‬
‫ﮐﻨﯿﻢ؛ و اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ اﻣﻮر ﻏﯿﺐ اﯾﻤﺎن ﻧﺪارﯾﻢ‪ .‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻏﯿﺐ اﯾﻤﺎن‬
‫دارد‪ ،‬ﻫﻤﻪي اﺧﺒﺎري را ﮐﻪ از اﷲ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش ﺑﻪ او ﻣﯽرﺳﺪ‪ ،‬ﻗﺒﻮل ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﻪ‬
‫اﷲ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش اﯾﻤﺎن آوردم و ﺗﺼﺪﯾﻖ ﻧﻤﻮدم‪.‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ ذاﺗﯽ ﮐﻪ ﻣﻌﺒﻮد راﺳﺘﯿﻨﯽ ﺟﺰ او وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ ،‬ﺷﺨﺼﯽ از ﺷﻤﺎ‪،‬‬
‫اﻋﻤﺎل ﺑﻬﺸﺘﯿﺎن را اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﻓﻘﻂ ﯾﮏ »ذراع« ﺗﺎ ﺑﻬﺸﺖ ﻓﺎﺻﻠﻪ دارد؛ وﻟﯽ‬
‫ﺗﻘﺪﯾﺮ‪ ،‬ﺑﺮ او ﭘﯿﺸﯽ ﻣﯽﮔﯿﺮد و اﻋﻤﺎل دوزﺧﯿﺎن را اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ؛ در ﻧﺘﯿﺠﻪ‪ ،‬ﺑﻪ دوزخ‬
‫ﻣﯽرود«‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻣﮋده ﻣﯽ دﻫﻢ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﯾﮏ ﻗﯿﺪ ﻫﻢ دارد؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻣﻘﯿ‪‬ﺪ ﺑﻪ‬
‫اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ آن ﺷﺨﺺ‪ ،‬در ﻇﺎﻫﺮ و آنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﻣﺮدم ﻣﯽﺑﯿﻨﻨﺪ‪ ،‬اﻋﻤﺎلِ ﺑﻬﺸﺘﯿﺎن را اﻧﺠﺎم‬
‫ﻣﯽدﻫﺪ؛ در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ او‪ ،‬ﺟﺰو دوزﺧﯿﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا ﮐﺴﯽ ﮐﻪ از ﺻﻤﯿﻢِ ﻗﻠﺐ و ﺑﺎ‬
‫اﺧﻼص‪ ،‬اﻋﻤﺎل ﺑﻬﺘﺸﺎن را اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬اﷲ‪ ‬او را ﺧﻮار و رﺳﻮا ﻧﻤﯽﮔﺮداﻧﺪ؛‬
‫ﺑﻪﯾﻘﯿﻦ‪ ،‬اﷲ‪ ،‬از ﻫﺮ ﺑﻨﺪهاي ﺑﺨﺸﻨﺪهﺗﺮ و ﺑﺰرﮔﻮارﺗﺮ اﺳﺖ و اﮔﺮ ﻣﺨﻠﺼﺎﻧﻪ‪ ،‬اﻋﻤﺎلِ‬
‫ﺑﻬﺸﺘﯿﺎن را اﻧﺠﺎم دﻫﯿﺪ‪ ،‬ﺷﮑﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﺷﻤﺎ را ﺧﻮار و زﺑﻮن ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﮐﺮد‪.‬‬
‫دﻟﯿﻞِ اﯾﻦ ﻗﯿﺪ‪ ،‬رواﯾﺘﯽﺳﺖ ﮐﻪ در »ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري« آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﻣﺮدي ﺷﺠﺎع و‬
‫ﭘﯿﺶرو ﺑﺎ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬در ﻏﺰوهاي ﺷﺮﮐﺖ ﮐﺮده ﺑﻮد و ﻫﺮ ﻣﺸﺮﮐﯽ را ﮐﻪ ﯾﮑﻪ و ﺗﻨﻬﺎ‬
 ‫‪233‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺧﻮف و ﺧﺸﯿﺖ اﻻﻫﯽ‬

‫ﻣﯽدﯾﺪ‪ ،‬دﻧﺒﺎل ﻣﯽﮐﺮد و ﺑﺎ ﺷﻤﺸﯿﺮ ﻣﯽزد‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬درﺑﺎرهاش ﻓﺮﻣﻮد‪»:‬او‪ ،‬دوزﺧﯽﺳﺖ«!‬

‫ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ ‬ﺗﻌﺠﺐ ﮐﺮدﻧﺪ و ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬او ﺑﺎ اﯾﻦﻫﻤﻪ ﺷﺠﺎﻋﺖ و ﺟﻨﮕﺎوري‪ ،‬دوزﺧﯽﺳﺖ!‬
‫ﺷﺨﺼﯽ‪ ،‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ‪ ،‬ﻫﻤﻮاره در ﮐﻨﺎرِ او ﺧﻮاﻫﻢ ﺑﻮد ﺗﺎ ﺑﻪ رازِ ﻓﺮﻣﻮدهي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﭘﯽ‬
‫ﺑﺒﺮم‪ .‬ﻟﺬا در ﺗﻤﺎم ﺻﺤﻨﻪﻫﺎي ﻧﺒﺮد‪ ،‬در ﮐﻨﺎر آن ﻣﺮد ﺷﺠﺎع ﺑﻮد ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﺗﯿﺮي از ﺳﻮي‬
‫دﺷﻤﻦ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﺮد دﻻور‪ ،‬اﺻﺎﺑﺖ ﻧﻤﻮد و ﭼﻮن درد را ﺗﺤﻤﻞ ﻧﮑﺮد‪ ،‬دﺳﺘﻪي ﺷﻤﺸﯿﺮش‬
‫را ﺑﺮ زﻣﯿﻦ ﻧﻬﺎد و ﻟﺒﻪي ﺗﯿﺰش را وﺳﻂ ﺳﯿﻨﻪاش ﻗﺮار داد و ﺑﻪ آن ﻓﺸﺎر آورد و‬
‫ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﺧﻮدﮐﺸﯽ ﮐﺮد‪ .‬آن ﺷﺨﺺ‪ ،‬ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬رﻓﺖ و ﮔﻔﺖ‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا!‬
‫ﮔﻮاﻫﯽ ﻣﯽدﻫﻢ ﮐﻪ ﺑﻪراﺳﺘﯽ ﻓﺮﺳﺘﺎدهي اﷲ ﻫﺴﺘﯽ‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬ﭼﻪ اﺗﻔﺎﻗﯽ اﻓﺘﺎده‬
‫اﺳﺖ؟ و آن ﻣﺮد‪ ،‬داﺳﺘﺎن را ﺑﺮاي رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﺎزﮔﻮ ﮐﺮد و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺮدي ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ‬
‫َْ‬ ‫َّ َّ َ َ ُ‬
‫الﺮ ُﺟﻞ ﻴﻟَ ْﻌ َﻤﻞ ِﺑ َﻌ َﻤ ِﻞ أﻫ ِﻞ‬ ‫ﺑﻮدﯾﺪ‪ ،‬دوزﺧﯽﺳﺖ‪ ،‬ﺧﻮدﮐﺸﯽ ﻧﻤﻮد‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪ِ » :‬إن‬
‫َ‬ ‫ْ‬
‫ﺎر«‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﮔﺎه ﺑﺮاي ﻣﺮدم ﭼﻨﯿﻦ ﺑﻪﻧﻈﺮ‬ ‫ﺎس‪َ ،‬و�ﻧَّ ُﻪ ل َ ِﻤ ْﻦ أ ْﻫﻞ اﻨﻟَّ‬
‫ِ‬
‫َّ‬
‫ﻠﻨ‬‫ِ‬ ‫ل‬ ‫و‬‫ﺪ‬‫ﻴﻤﺎ َ�ﺒْ ُ‬
‫اﺠﻟَﻨَّﺔ‪َ � ،‬‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ﻣﯽرﺳﺪ ﮐﻪ ﻓﻼنﺷﺨﺺ‪ ،‬ﻋﻤﻞ اﻫﻞ ﺑﻬﺸﺖ را اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ؛ وﻟﯽ در ﺣﻘﯿﻘﺖ‪،‬‬
‫دوزﺧﯽﺳﺖ«‪ .‬ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ ﮐﻪ اﯾﻦ رواﯾﺖ‪ ،‬ﻣﻘﯿ‪‬ﺪ ﺑﻪ اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬ﺑﺮاي ﻣﺮدم‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﺑﻪﻧﻈﺮ‬
‫ﻣﯽرﺳﺪ‪«...‬؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺮدم‪ ،‬ﮔﻤﺎن ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ آدمِ ﻧﯿﮑﻮﮐﺎريﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﻗﻠﺐِ ﻓﺎﺳﺪي دارد‬
‫ﮐﻪ او را ﺑﻪ دوزخ ﻣﯽﮐﺸﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫در ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻦﻣﺴﻌﻮد‪ ‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬و ﺷﺨﺺ دﯾﮕﺮي از ﺷﻤﺎ‪ ،‬اﻋﻤﺎل دوزﺧﯿﺎن‬
‫را اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﻣﯿﺎن او و دوزخ‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﯾﮏ ذراع‪ ،‬ﺑﺎﻗﯽ ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ؛ وﻟﯽ ﺗﻘﺪﯾﺮ ﺑﺮ‬
‫او ﭘﯿﺸﯽ ﻣﯽﮔﯿﺮد و اﻋﻤﺎل ﺑﻬﺸﺘﯿﺎن را اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﻬﺸﺖ ﻣﯽرود«‪ .‬اﯾﻦ‪،‬‬
‫ﺑﺮ ﻋﮑﺲِ او‪‬ﻟﯽﺳﺖ‪ .‬ﻧﻤﻮﻧﻪاي ﺑﺮاي ﺷﺨﺺِ اول‪ ،‬ذﮐﺮ ﮐﺮد و اﯾﻨﮏ ﻧﻤﻮﻧﻪاي واﻗﻌﯽ ﺑﺮاي‬
‫اﯾﻦ ﺷﺨﺺ‪ ،‬ذﮐﺮ ﻣﯽﮐﻨﻢ‪:‬‬
‫اﯾﻦ ﻣﺎﺟﺮا ﻧﯿﺰ ﺑﻪ زﻣﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺮﻣﯽﮔﺮدد؛ ﺷﺨﺼﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم »اُﺻ‪‬ﯿﺮم« از ﻗﺒﯿﻠﻪي‬
‫»ﺑﻨﯽﻋﺒﺪاﻻﺷﻬﻞ« ﮐﻪ دﻋﻮت اﺳﻼم را ﻗﺒﻮل ﻧﮑﺮده ﺑﻮد‪ ،‬ﻫﻤﻮاره در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻗﺮار‬
‫ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ و ﺑﺎ اﺳﻼم و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬دﺷﻤﻨﯽ ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺮاي ﻏﺰوهي‬
‫»اﺣﺪ« از ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺑﯿﺮون رﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬رﻏﺒﺖ و ﮔﺮاﯾﺶ ﺑﻪ اﺳﻼم را در دلِ اﯾﻦ ﻣﺮد‬
‫اﻧﺪاﺧﺖ؛ ﻟﺬا ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪ و رﻫﺴﭙﺎر ﺟﻬﺎد ﮔﺮدﯾﺪ‪ .‬در ﺟﻨﮓ اﺣﺪ ﺗﻌﺪادي از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.(4207 ،4202 ،2898) :‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪234‬‬

‫ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪﻧﺪ؛ وﻗﺘﯽ ﻣﺮدم‪ ،‬ﺑﺮاي ﯾﺎﻓﺘﻦ ﮐﺸﺘﻪﻫﺎي ﺧﻮد ﺟﺴﺘﺠﻮ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬اﺻﯿﺮم‪‬را‬
‫دﯾﺪﻧﺪ ﮐﻪ زﺧﻤﯽ ﺷﺪه ﺑﻮد و رﻣﻘﯽ ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬ﻗﻮﻣﺶ از او ﭘﺮﺳﯿﺪﻧﺪ‪ :‬ﻣﺎ‪ ،‬ﻫﻤﻮاره ﺗﻮ را در‬
‫ﺑﺮاﺑﺮ اﯾﻦ دﻋﻮت ﻣﯽدﯾﺪﯾﻢ؛ ﭼﻪ ﭼﯿﺰي ﺗﻮ را ﺑﻪ اﯾﻦﺟﺎ آورده اﺳﺖ؟ آﯾﺎ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺗﻌﺼﺐ‬
‫ﻗﻮﻣﯽ ﺑﻪ اﯾﻦﺟﺎ آﻣﺪهاي ﯾﺎ رﻏﺒﺖ ﺑﻪ اﺳﻼم و دﻓﺎع از آن‪ ،‬ﺗﻮ را ﺑﻪ اﯾﻦﺟﺎ آورده اﺳﺖ؟‬
‫ﭘﺎﺳﺦ داد‪ :‬رﻏﺒﺖ ﺑﻪ اﺳﻼم؛ از ﻃﺮف ﻣﻦ ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺳﻼم ﺑﺮﺳﺎﻧﯿﺪ و ﺑﻪ او ﺧﺒﺮ دﻫﯿﺪ ﮐﻪ‬
‫ﻣﻦ ﮔﻮاﻫﯽ ﻣﯽدﻫﻢ ﻣﻌﺒﻮد راﺳﺘﯿﻨﯽ ﺟﺰ اﷲ وﺟﻮد ﻧﺪارد و ﻣﺤﻤﺪ‪ ،‬ﻓﺮﺳﺘﺎدهي اوﺳﺖ‪ .‬و‬
‫ﺳﭙﺲ ﺟﺎن ﺑﺎﺧﺖ؛ ﻣﺎﺟﺮا را ﺑﺮاي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺎزﮔﻮ ﮐﺮدﻧﺪ و ﮔﻤﺎن ﻣﯽﮐﻨﻢ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫ّ‬
‫أﻫﻞ اﺠﻟَﻨﺔ«‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬او‪ ،‬ﺑﻬﺸﺘﯽﺳﺖ«‪ .‬اﯾﻦ ﻣﺮد‪ ،‬ﺗﻤﺎم ﻋﻤﺮش را در ﮐﻔﺮ و ﺑﺮ‬ ‫َّ ُ ْ‬
‫»إﻧﻪ ِﻣﻦ ِ‬
‫ﺿﺪ‪ ‬اﺳﻼم و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺳﭙﺮي ﮐﺮده ﺑﻮد؛ وﻟﯽ ﻓﺮﺟﺎم ﻧﯿﮑﯽ داﺷﺖ‪ .‬او‪ ،‬اﻋﻤﺎل دوزﺧﯿﺎن‬
‫را اﻧﺠﺎم ﻣﯽداد و ﻓﺎﺻﻠﻪي زﯾﺎدي ﺑﺎ دوزخ ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﺗﻘﺪﯾﺮش ﺑﺮ او ﭘﯿﺸﯽ ﮔﺮﻓﺖ و‬
‫ﺑﻪ اﻋﻤﺎل ﺑﻬﺸﺘﯿﺎن روي آورد؛ در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺑﻬﺸﺘﯽ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را از آن ﺟﻬﺖ ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺎ‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﯿﻢ و اﻣﯿﺪ ﺑﯿﺶﺗﺮ‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﮐﻨﯿﻢ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻫﻢ ﺑﺘﺮﺳﯿﻢ و ﻫﻢ اﻣﯿﺪوار ﺑﺎﺷﯿﻢ و در ﮐﻨﺎرِ اﻣﯿﺪواري‪ ،‬ﻧﮕﺮان اﯾﻦ‬
‫ﺑﺎﺷﯿﻢ ﮐﻪ ﻣﺒﺎدا ﻋﺎﻗﺒﺖ ﺑﻪ ﺧﯿﺮ ﻧﺸﻮﯾﻢ‪ .‬از اﯾﻦرو ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻫﻤﻮاره از‬
‫اﷲ‪ ‬درﺧﻮاﺳﺖ ﭘﺎﯾﺪاري ﻧﻤﺎﯾﺪ و ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﺮوردﮔﺎرا! ﻣﺮا ﺑﺮ ﮐﻠﻤﻪي ﺗﻮﺣﯿﺪ و اﯾﻤﺎن‪،‬‬
‫َّ‬
‫ﺛﺎﺑﺖﻗﺪم و اﺳﺘﻮار ﺑﮕﺮدان‪ .‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻫﻤﻮاره اﯾﻦ دﻋﺎ را ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬الﻠ ُﻬ َّﻢ‬
‫َ ) ‪(2‬‬ ‫ِّ َ ْ‬ ‫َ َّ‬ ‫َ‬ ‫َ ِّ ْ َ ْ‬ ‫َ ُ َ ِّ َ ُ ُ‬
‫ﺮﺻف ﻗﻠ ِﻲﺒ إﻰﻟ ﻃﺎﻋﺘِﻚ«‪.‬‬ ‫ِّ‬
‫مﺮﺼف اﻟﻘﻠﻮب‪،‬‬ ‫ﺖ ﻗﻠ ِﻲﺒ َﻰﻠﻋ ِدﻳﻨِﻚ الﻠ ُﻬ َّﻢ‬ ‫ﻮب �ﺒ‬
‫ﻳﺎ ﻣﻘﻠﺐ اﻟﻘﻠ ِ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﯾﺎ اﷲ! اي دﮔﺮﮔﻮنﮐﻨﻨﺪهي دلﻫﺎ! ﻗﻠﺒﻢ را ﺑﺮ دﯾﻦ ﺧﻮد اﺳﺘﻮار ﺑﮕﺮدان؛ ﯾﺎ اﷲ! اي‬
‫ﺗﻐﯿﯿﺮدﻫﻨﺪهي دلﻫﺎ! ﻗﻠﺒﻢ را ﺑﻪ ﺳﻮي اﻃﺎﻋﺖ ﺧﻮﯾﺶ ﻣﺘﻤﺎﯾﻞ ﺑﮕﺮدان«‪ .‬اﯾﻦ دﻋﺎ را ﮐﺴﯽ‬
‫ﭼﻮن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﯽﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﻮاره ﺑﺮ دﯾﻦ اﷲ‪ ‬اﺳﺘﻮار ﺑﻮد و ﻫﯿﭻ ﻣﯿﻠﯽ ﺑﻪ ﺑﺎﻃﻞ‬
‫ﻧﺪاﺷﺖ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺣﺴﻦ اﺳﺖ؛ رواﯾﺖ اﺣﻤﺪ در ﻣﺴﻨﺪش )‪ (428/5‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻦاﺳﺤﺎق ﮐﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺳﺨﻦ‪ ،‬ﺗﺼﺮﯾﺢ ﻧﻤﻮده‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ (2‬ﺣﺴﻦ اﺳﺖ؛ رواﯾﺖ‪ :‬ﺗﺮﻣﺬي )‪(3522 ،2140‬؛ اﺑﻦﻣﺎﺟﻪ )‪(3834‬؛ آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬در ﻇﻼل اﳉﻨﺔ )‪ (223‬و‬
‫در ﺗﺨﺮﯾﺞ اﻹﯾﻤﺎن از اﺑﻦ اﺑﯽﺷﯿﺒﻪ )‪ (58-55‬اﯾﻦ رواﯾﺖ را ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪235‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺧﻮف و ﺧﺸﯿﺖ اﻻﻫﯽ‬

‫ﻧﮑﺘﻪي دﯾﮕﺮي ﮐﻪ از ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻦﻣﺴﻌﻮد‪ ‬ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﻪ‬

‫ﺧﻮد ﻧﺎاﻣﯿﺪي راه دﻫﯿﻢ ﯾﺎ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ را ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﺑﺮ ﮐﻔﺮ و ﻣﻌﺼﯿﺖ‪ ،‬ﭘﺎﻓﺸﺎري ﻣﯽﮐﻨﺪ‪،‬‬
‫ﻧﺎاﻣﯿﺪ ﻧﺸﻮﯾﻢ؛ ﭼﻪﺑﺴﺎ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬او را در واﭘﺴﯿﻦ ﻟﺤﻈﻪ ﻫﺪاﯾﺖ ﮐﻨﺪ و آن ﺷﺨﺺ‪،‬‬
‫اﺳﻼم ﺑﯿﺎورد و ﺑﺮ دﯾﻦ اﺳﻼم از دﻧﯿﺎ ﺑﺮود‪ .‬از اﷲ ﻣﺘﻌﺎل درﺧﻮاﺳﺖ ﻣﯽﮐﻨﻢ ﮐﻪ ﻣﺎ را در‬
‫دﻧﯿﺎ و آﺧﺮت‪ ،‬ﺑﺎ ﺳﺨﻦ اﺳﺘﻮار‪ ،‬ﺛﺎﺑﺖ و ﭘﺎﯾﺪار ﺑﮕﺮداﻧﺪ و ﺑﺎ ﻟُﻄﻒ و ﺑﺰرﮔﻮاري ﺧﻮد‪ ،‬ﻣﺎ‬
‫را ﺑﺎ اﯾﻤﺎن از دﻧﯿﺎ ﺑﺒﺮد‪.‬‬
‫***‬
‫ُ ْ َ َ َّ َ َ َ َ َ ْ ُ َ َ ْ َ َ َ َ ُ ِّ‬ ‫َ َ ُ ُ‬
‫‪ -٤٠٢‬وﻋﻨﻪ ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل َرﺳﻮل اﷲِ‪» :‬ﻳﺆ� ِﺠﺑَﻬﻨ َﻢ ﻳ ْﻮﻣﺌِ ٍﺬ لﻬﺎ ﺳﺒﻌﻮن أﻟﻒ ِزﻣﺎم‪ ،‬ﻣﻊ ﻞﻛ‬
‫َ َ ْ ُ َ ََْ َ َ َ ََ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ِزﻣﺎمٍ ﺳﺒﻌﻮن أﻟﻒ مﻠ ٍﻚ �ُ ُّﺮو�ﻬﺎ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻣﺴﻌﻮد‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬دوزخ‪ ،‬روز ﻗﯿﺎﻣﺖ در ﺣﺎﻟﯽ‬
‫آورده ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻫﻔﺘﺎدﻫﺰار ﻣﻬﺎر دارد و ﺑﺎ ﻫﺮ ﻣﻬﺎري‪ ،‬ﻫﻔﺘﺎدﻫﺰار ﻓﺮﺷﺘﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ آن‬
‫را ﻣﯽﮐَﺸﻨﺪ«‪.‬‬
‫َّ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫‪ -٤٠٣‬وﻋﻦ اﻨﻟُّ ْﻌ َﻤﺎن ﺑﻦ �َﺸ� رﻲﺿ ُ‬
‫اﷲ ﻋﻨﻬﻤﺎ‪ ،‬ﻗﺎل‪ :‬ﺳ ِﻤﻌﺖ رﺳﻮل ا�‪ ‬ﻳﻘﻮل‪» :‬إِن‬ ‫ِ ِ ِ‬
‫َُْ َ ُُ‬ ‫َّ َ َ ً َ ْ َ ْ َ َ َ ُ ٌ ُ َ ُ َ ْ َ َ ْ ْ َ َ ْ‬ ‫ََْ َ َْ‬
‫ﺎن ﻳﻐ� ﻣِﻨﻬﻤﺎ دِﻣﺎﻏﻪ‬
‫ِ‬ ‫ﺗ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﻤﺟ‬ ‫ﻪ‬
‫ِ‬ ‫ﺪﻣﻴ‬‫ﻗ‬ ‫ﺺ‬‫ِ‬ ‫ﻤﺧ‬ ‫أ‬ ‫ﻲﻓ‬ ‫ﻊ‬‫ﻮﺿ‬ ‫ﻳ‬ ‫ﻞ‬‫ﺟ‬‫ﺮ‬‫ل‬ ‫ﺔ‬‫ﻴﺎﻣ‬‫ﻘ‬‫ِ‬ ‫اﻟ‬ ‫م‬‫ﻮ‬‫ﻳ‬ ‫اﺑﺎ‬‫ﺬ‬ ‫ﻋ‬ ‫ﺎر‬
‫ِ‬ ‫اﻨﻟ‬ ‫ﻞ‬‫ﻫ‬ ‫أﻫﻮن أ‬
‫) ‪(2‬‬ ‫َ َ َ ِ َّ َ ً َ َ ُّ ْ َ َ َ َّ َ ْ ُ ُ ْ َ ً‬
‫ﻣﺎ ﻳﺮى أن أﺣﺪا أﺷﺪ ﻣِﻨﻪ ﻋﺬاﺑﺎ‪ ،‬و�ِﻧﻪ ﻷﻫﻮ�ﻬﻢ ﻋﺬاﺑﺎ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻧﻌﻤﺎن ﺑﻦ ﺑﺸﯿﺮ‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آﺳﺎنﺗﺮﯾﻦ‬
‫ﻋﺬابِ دوزﺧﯿﺎن در روز ﻗﯿﺎﻣﺖ‪ ،‬ﻋﺬابِ ﻣﺮديﺳﺖ ﮐﻪ دو اﺧﮕﺮ در ﻓﺮورﻓﺘﮕﯽ ﮐﻒ‪‬‬
‫ﭘﺎﻫﺎﯾﺶ ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﺮ اﺛﺮ آن‪ ،‬ﻣﻐﺰِ ﺳ‪‬ﺮَش ﺑﻪﺟﻮش ﻣﯽآﯾﺪ و ﺑﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﻋﺬاﺑﺶ‬
‫از ﻫﻤﻪ ﺳﺒﮏﺗﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺼﻮر ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻋﺬابِ ﮐﺴﯽ از ﻋﺬاب او‪ ،‬ﺳﺨﺖﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ«‪.‬‬
‫ََْ‬
‫ﺎر إِﻰﻟ ﻛﻌﺒﻴﻪ‪،‬‬‫ا�‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﻣ ِْﻨ ُﻬ ْﻢ َﻣ ْﻦ ﺗَﺄْ ُﺧﺬهُ اﻨﻟَّ ُ‬ ‫َ َّ َّ َّ‬ ‫ُْ‬
‫ﺑﻦ ﺟﻨﺪب‪ ‬أن ﻧﻲﺒ‬
‫ُ َ‬
‫‪ -٤٠٤‬وﻋﻦ ﺳﻤﺮة‬
‫ِ‬
‫ْ ُ ْ ْ َ ْ ُ ُُ‬ ‫ُ ْ‬ ‫ُ ْ َ َ ْ َ ْ ُ ْ ْ َ ْ ُ ُُ‬ ‫ُْْ ْ ْ ُ ُ‬
‫وﻣِﻨﻬﻢ ﻣﻦ ﺗﺄﺧﺬهُ إِﻰﻟ رﻛﺒتﻴﻪ‪ ،‬وﻣِﻨﻬﻢ ﻣﻦ ﺗﺄﺧﺬه إِﻰﻟ ﺣﺠﺰﺗ ِ ِﻪ‪ِ ،‬وﻣِﻨﻬﻢ ﻣﻦ ﺗﺄﺧﺬه إِﻰﻟ‬
‫َ ُ‬
‫) ‪(3‬‬
‫ﺗ ْﺮﻗ َﻮﺗ ِ ِﻪ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2842:‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(6562 ،6561) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.213 :‬‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2845 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪236‬‬

‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺳﻤﺮه ﺑﻦ ﺟﻨﺪب‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮﺧﺪا‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آﺗﺶ‪ ،‬ﺑﺮﺧﯽ از‬

‫دوزﺧﯿﺎن را ﺗﺎ دو ﻗﻮزك ﭘﺎﻫﺎﯾﺸﺎن ﻓﺮا ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﻋﺪهاي را ﺗﺎ زاﻧﻮﻫﺎﯾﺸﺎن و ﮔﺮوﻫﯽ را‬
‫ﺗﺎ ﮐﻤﺮﻫﺎﯾﺸﺎن و ﺑﺮﺧﯽ را ﺗﺎ ﺷﺎﻧﻪﻫﺎﯾﺸﺎن«‪.‬‬
‫َ ُ ُ َّ ُ‬
‫ﺎس ل َِﺮ ِّب اﻟﻌﺎلﻤ َ‬ ‫َ َّ‬ ‫َّ‬ ‫‪ -٤٠٥‬وﻋﻦ اﺑﻦ ﻋﻤﺮ رﻲﺿ ُ‬
‫�‬ ‫ِ‬ ‫اﷲ ﻋﻨﻬﻤﺎ أن رﺳﻮل ا�‪ ‬ﻗﺎل‪�» :‬ﻘﻮم اﻨﻟ‬ ‫ِ‬
‫ُ َُ‬ ‫َْ َ‬ ‫َ ُ ُْ َْ‬ ‫َ َّ َ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬
‫ﺎف أذﻧﻴﻪ«‪ ] .‬ﹲ‬ ‫ﺤ ِﻪ إِﻰﻟ أﻧﺼ ِ‬
‫ﺣﻰﺘ ﻳ ِﻐﻴﺐ أﺣﺪﻫﻢ ﻲﻓ رﺷ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬روزي ﮐﻪ ﻣﺮدم در ﭘﯿﺸﮕﺎه‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎر ﺟﻬﺎﻧﯿﺎن‪ ،‬ﺣﺎﺿﺮ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮﺧﯽ از آﻧﺎن ﺗﺎ ﺑﻨﺎﮔﻮش ﺧﻮد ﻏﺮق در ﻋﺮق‬
‫ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ«‪.‬‬
‫َ‬ ‫َ ْ ُ ْ ََ َ‬ ‫ُ ْ ًَ‬ ‫َّ‬ ‫َ َ ََ‬ ‫َ‬
‫‪ -٤٠٦‬وﻋﻦ أ�ﺲ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﺧﻄﺒﻨﺎ َرﺳﻮل ا�‪ ‬ﺧﻄﺒﺔ ﻣﺎ ﺳ ِﻤﻌﺖ ﻣِﺜﻠﻬﺎ ﻗﻂ‪ ،‬ﻓﻘﺎل‪» :‬ل ْﻮ‬
‫ُ َ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫ً َ ْ ْ َ ً َ َ َّ َ ْ‬ ‫ْ‬ ‫َْ َُ َ َ َ ْ َُ َ َ ْ ُ‬
‫رﺳﻮل ا�ِ‪ ‬وﺟﻮﻫﻬﻢ‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫ﺤﻜﺘﻢ ﻗﻠِﻴﻼ وﺒﻟﻜﻴﺘﻢ ﻛﺜِ�ا«؛ �ﻐﻄﻰ أﺻﺤﺎب‬ ‫�ﻌﻠﻤﻮن ﻣﺎ أﻋﻠﻢ لﻀ ِ‬
‫ُ َ‬
‫) ‪(2‬‬
‫َولﻬ ْﻢ ﺧﻨ�‪ ] .‬ﹲ‬
‫ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬
‫َّ ُ‬ ‫ﺮﺿ ْﺖ َ َ َّ‬ ‫ُ َ‬ ‫َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ َ ْ‬ ‫َ َّ‬ ‫َََ‬
‫ﻲﻠﻋ اﺠﻟﻨﺔ‬ ‫و� رواﻳﺔ‪ :‬ﺑﻠﻎ رﺳﻮل ا�‪� ‬ﻦ أﺻﺤﺎﺑ ِ ِﻪ ﻲﺷ ٌء ﻓﺨﻄﺐ‪ ،‬ﻓﻘﺎل‪» :‬ﻋ‬
‫ً َ َُْ‬ ‫ْ ُ‬ ‫َْ َ ْ َ ُ َ َ َ َ ُ َ‬ ‫َّ‬ ‫َْ‬ ‫ُ ََْ ََ َ ْ‬
‫ﺤﻜﺘ ْﻢ ﻗﻠِﻴﻼ َوﺒﻟَﻜﻴﺘ ْﻢ‬ ‫واﻨﻟَّﺎر‪ ،‬ﻓﻠﻢ أر ﺎﻛﻴﻟَﻮ ِم ﻲﻓ اﺨﻟ� َوالﺮﺸ‪ ،‬ولﻮ �ﻌﻠﻤﻮن ﻣﺎ أﻋﻠﻢ لﻀ ِ‬
‫ُ ُ َُ َ‬ ‫ْ ٌ َ َ ُّ ْ ُ َ َّ‬ ‫َّ‬ ‫َ ً َ َ ََ َ ْ َ‬
‫ﻳﻮم أﺷﺪ ﻣِﻨﻪ �ﻄ ْﻮا ُرؤﺳﻬ ْﻢ َولﻬ ْﻢ ﺧﻨِ�‪.‬‬ ‫ﺎب رﺳﻮل ا�‪‬‬ ‫ﻛﺜِ�ا«‪ .‬ﻓﻤﺎ أﻰﺗ ﻰﻠﻋ أﺻﺤ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﻧﺲ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬روزي رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﺮاي ﻣﺎ ﺧﻄﺎﺑﻪاي اﯾﺮاد ﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ‬
‫ﻫﺮﮔﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ ‬آن را ﻧﺸﻨﯿﺪهام؛ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﮔﺮ آنﭼﻪ را ﮐﻪ ﻣﻦ ﻣﯽداﻧﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎ ﻣﯽداﻧﺴﺘﯿﺪ‪،‬‬
‫ﮐﻢﺗﺮ ﻣﯽﺧﻨﺪﯾﺪ و ﺑﯿﺶﺗﺮ ﻣﯽﮔﺮﯾﺴﺘﯿﺪ«‪ .‬ﻟﺬا ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ ‬ﭼﻬﺮهﻫﺎﯾﺸﺎن را ﭘﻮﺷﺎﻧﺪﻧﺪ و‬
‫ﺻﺪاي ﻫﻖﻫﻖ )و ﮔﺮﯾﻪي( آﻧﺎن ﺑﻠﻨﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫و در رواﯾﺘﯽ دﯾﮕﺮ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﺧﺒﺮي درﺑﺎرهي اﺻﺤﺎب ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ اﯾﺸﺎن رﺳﯿﺪ؛‬
‫ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ ﮐﺮد و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻬﺸﺖ و دوزخ ﺑﻪ ﻣﻦ ﻧﺸﺎن داده ﺷﺪ و ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻣﺮوز‪ ،‬ﺧﯿﺮ و‬
‫ﺷﺮ را ﻧﺪﯾﺪهام؛ اﮔﺮ آنﭼﻪ را ﮐﻪ ﻣﻦ ﻣﯽداﻧﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎ ﻣﯽداﻧﺴﺘﯿﺪ‪ ،‬ﮐﻢ ﻣﯽﺧﻨﺪﯾﺪ و زﯾﺎد‪،‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪4938 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2862 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(6486 ،4621) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2359 :‬‬
 ‫‪237‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺧﻮف و ﺧﺸﯿﺖ اﻻﻫﯽ‬

‫ﻣﯽﮔﺮﯾﺴﺘﯿﺪ«‪ .‬و ﻫﯿﭻ روزي ﺳﺨﺖﺗﺮ از آنروز ﺑﺮ ﯾﺎران ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﮕﺬﺷﺖ؛ آﻧﺎن‪،‬‬
‫ﺳﺮﻫﺎﯾﺸﺎن را ﭘﻮﺷﺎﻧﺪﻧﺪ و ﺻﺪاي ﮔﺮﯾﻪي آنﻫﺎ ﺑﻠﻨﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻫﻤﻪي اﺣﺎدﯾﺜﯽ ﮐﻪ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬در اﯾﻦﺟﺎ ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬از روز ﻗﯿﺎﻣﺖ و ﻋﺬاب‬
‫دوزخ ﻣﯽﺗﺮﺳﺎﻧﺪ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ در ﯾﮑﯽ از اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫»دوزخ‪ ،‬روز ﻗﯿﺎﻣﺖ در ﺣﺎﻟﯽ آورده ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻫﻔﺘﺎدﻫﺰار ﻣﻬﺎر دارد و ﺑﺎ ﻫﺮ‬
‫ﻣﻬﺎري‪ ،‬ﻫﻔﺘﺎدﻫﺰار ﻓﺮﺷﺘﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ آن را ﻣﯽﮐَﺸﻨﺪ«‪ - .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﺎ و ﻫﻤﻪي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬
‫را از آﺗﺶ دوزخ‪ ،‬و ﺗﺮس و ﺳﺨﺘﯽِ آن روز‪ ،‬ﺣﻔﻆ ﮐﻨﺪ‪ -.‬اﯾﻦ‪ ،‬ﻧﺸﺎنﮔﺮ ﻋﻈﻤﺖ و‬
‫ﺑﺰرﮔﯽِ دوزخ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻫﻔﺘﺎد ﻫﺰار ﻣﻬﺎر ﺑﺮاي دوزخ ﻗﺮار داده و ﺑﺮ ﻫﺮ‬
‫ﻣﻬﺎري‪ ،‬ﻫﻔﺘﺎد ﻫﺰار ﻓﺮﺷﺘﻪ را ﮔﻤﺎﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪوﺳﯿﻠﻪي اﯾﻦ ﻣﻬﺎرﻫﺎ‪ ،‬دوزخ را‬
‫ﻣﯽﮐَﺸﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦﻫﻤﻪ ﻓﺮﺷﺘﻪ ﮐﻪ ﻣﺄﻣﻮر ﻣﻬﺎر دوزخ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻧﺸﺎنﮔﺮ اﻫﻤﯿﺖ ﻣﻮﺿﻮع و‬
‫ﺑﺰرﮔﯽِ دوزخ اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﺣﺪﯾﺚ دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬آﺳﺎنﺗﺮﯾﻦ ﻋﺬابِ دوزﺧﯿﺎن در‬
‫روز ﻗﯿﺎﻣﺖ‪ ،‬ﻋﺬابِ ﻣﺮديﺳﺖ ﮐﻪ دو اﺧﮕﺮ در ﻓﺮورﻓﺘﮕﯽ ﮐﻒ‪ ‬ﭘﺎﻫﺎﯾﺶ ﮔﺬاﺷﺘﻪ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﺮ اﺛﺮ آن‪ ،‬ﻣﻐﺰِ ﺳ‪‬ﺮَش ﺑﻪﺟﻮش ﻣﯽآﯾﺪ و ﺑﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﻋﺬاﺑﺶ از ﻫﻤﻪ ﺳﺒﮏﺗﺮ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺼﻮر ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻋﺬاﺑﺶ از ﻫﻤﻪ‪ ،‬ﺳﺨﺖﺗﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ اﮔﺮ ﻋﺬا ِ‬
‫ب‬
‫ﺳﺎﯾﺮ دوزﺧﯿﺎن را ﺑﺒﯿﻨﺪ‪ ،‬ﺳﺨﺘﯽ ﻋﺬاب ﺑﺮ او آﺳﺎنﺗﺮ ﻣﯽﺷﻮد و آراﻣﺶ ﺧﺎﻃﺮ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ؛‬
‫ﺑﺎ اﯾﻦ ﺣﺎل‪ ،‬ﮔﻤﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻋﺬاب او از ﻫﻤﻪ ﺳﺨﺖﺗﺮ اﺳﺖ‪ - .‬ﭘﻨﺎه ﺑﺮ اﷲ‪ -‬ﻟﺬا‬
‫ﺳﺨﺖ اﻧﺪوﻫﯿﮕﻦ ﻣﯽﮔﺮدد و ﺗﺤﻤﻞ ﺳﺨﺘﯽ و ﻋﺬاب دوزخ‪ ،‬ﺑﺮ او دﺷﻮارﺗﺮ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را از آن ﺟﻬﺖ ﺑﺮاي اﻣﺘﺶ ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ آﻧﺎن را از دوزخ و‬
‫ﻋﺬاب آن‪ ،‬ﺑﺮﺣﺬر ﺑﺪارد‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬آﺗﺶ‪ ،‬ﺑﺮﺧﯽ از دوزﺧﯿﺎن را ﺗﺎ دو ﻗﻮزك ﭘﺎﻫﺎﯾﺸﺎن‬
‫ﻓﺮا ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﻋﺪهاي را ﺗﺎ زاﻧﻮﻫﺎﯾﺸﺎن و ﮔﺮوﻫﯽ را ﺗﺎ ﮐﻤﺮﻫﺎﯾﺸﺎن و ﺑﺮﺧﯽ را ﺗﺎ‬
‫ﺷﺎﻧﻪﻫﺎﯾﺸﺎن«‪.‬‬
‫و ﻧﯿﺰ ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬روز ﻗﯿﺎﻣﺖ‪ ،‬ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم ﺗﺎ دو ﻗﻮزك ﭘﺎﻫﺎﯾﺸﺎن ﻏﺮق‬
‫در ﻋﺮق ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و ﻋﺪهاي ﺗﺎ ﮐﻤﺮﻫﺎﯾﺸﺎن و ﺑﺮﺧﯽ ﺗﺎ ﺑﻨﺎﮔﻮش ﺧﻮد«‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪238‬‬

‫ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﺳﺨﺘﯽﻫﺎي ﻓﺮاواﻧﯽ ﭘﯿﺶ رو دارﯾﻢ و ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪﻫﻮش ﺑﺎﺷﯿﻢ ﺗﺎ ﮔﺮﻓﺘﺎر‬
‫ﺳﺨﺘﯽﻫﺎي روزِ ﻗﯿﺎﻣﺖ ﻧﺸﻮﯾﻢ؛ ﺑﺎﯾﺪ از اﷲ‪ ‬ﺑﺘﺮﺳﯿﻢ و وﻇﺎﯾﻒ ﺷﺮﻋﯽ ﺧﻮد را اﻧﺠﺎم‬
‫دﻫﯿﻢ و از ﻧﻮاﻫﯽ و ﻣﺤﺮﻣﺎت‪ ،‬دوري ﮐﻨﯿﻢ‪ .‬اﻣﯿﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ ﻟُﻄﻒ و‬
‫ﺑﺰرﮔﻮاري ﺧﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺎ و ﻫﻤﻪي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﭼﻨﯿﻦ ﺗﻮﻓﯿﻘﯽ ﻋﻨﺎﯾﺖ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫***‬
‫َّ ْ ُ َ َ َ َ‬ ‫ُْ‬ ‫َُ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ ُ‬ ‫ْ َ‬
‫‪ -٤٠٧‬وﻋﻦ ال ِﻤﻘﺪاد‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﺳ ِﻤﻌﺖ رﺳﻮل اﷲِ‪� ‬ﻘﻮل‪» :‬ﺗﺪ� الﺸﻤﺲ ﻳﻮم اﻟ ِﻘﻴﺎﻣ ِﺔ‬
‫ْ ْ َ َ َ َّ‬ ‫ﻴﻢ ْ� ُﻦ َﺎﻋمﺮ َّ‬ ‫ﺎل ُﺳﻠَ ُ‬
‫َ َ‬ ‫َّ َ ُ َ ْ ُ َ ْ َ‬ ‫َْ‬
‫الﺮاوي ﻋﻦ ال ِﻤﻘﺪاد‪ :‬ﻓﻮا� ِ‬ ‫ٍ‬ ‫ار ﻣِﻴﻞ«؛ ﻗ‬
‫ِ‬ ‫ﻣ َِﻦ اﺨﻟﻠ ِﻖ ﺣﻰﺘ ﺗ�ﻮن ﻣِﻨﻬ ْﻢ ﻛ ِﻤﻘﺪ‬
‫ُ‬ ‫ُْ ََ ُ ُ‬ ‫َّ ُ ْ َ َ ُ‬ ‫َ‬ ‫ََ َ ََ َ‬ ‫َْ‬ ‫َ َْ‬
‫اﻟﻌ�‪�» ،‬ﻴﻜﻮن اﻨﻟَّﺎس‬ ‫رض أ ِم ال ِﻤﻴﻞ اﺬﻟي ﺗ�ﺘﺤﻞ ﺑ ِ ِﻪ‬ ‫ِ‬ ‫اﻷ‬ ‫ﺔ‬ ‫ﺎﻓ‬ ‫ﺴ‬ ‫م‬ ‫أ‬ ‫ﺎﻤﻟﻴﻞ‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫ﺑ‬ ‫�‬ ‫ﻌ‬ ‫�‬ ‫ﻣﺎ‬ ‫ي‬ ‫ﻣﺎ أ ِ‬
‫ر‬ ‫د‬
‫ُ ْ ََْ‬ ‫ُ َ ْ َ ُ ُ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ َ ْ َ ُ ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ََ َْ‬
‫ﻰﻠﻋ ﻗﺪرِ أﻋﻤﺎﻬﻟ ِْﻢ ﻲﻓ اﻟﻌ َﺮق‪ ،‬ﻓ ِﻤﻨﻬ ْﻢ ﻣﻦ ﻳ�ﻮن إِﻰﻟ ﻛﻌﺒﻴﻪ‪َ ،‬وﻣِﻨﻬ ْﻢ ﻣﻦ ﻳ�ﻮن إِﻰﻟ رﻛﺒتﻴﻪ‪،‬‬
‫ﺎر رﺳﻮل ا�‪ِ� ‬ﻴ ِﺪه ِ‬
‫َّ‬ ‫اﻟﻌ َﺮ ُق إﺠﻟﺎﻣﺎً« َو َأ َﺷ َ‬ ‫ُْْ َ ْ ُْ ُُ َ‬
‫ﺠﻤﻪ‬
‫ْ َْ‬ ‫ُْْ ْ َ‬
‫ِ‬ ‫وﻣِﻨﻬﻢ ﻣﻦ ﻳ�ﻮن إِﻰﻟ ﺣِﻘﻮ� ِﻪ وﻣِﻨﻬﻢ ﻣﻦ ﻳﻠ ِ‬
‫) ‪(1‬‬
‫إِﻰﻟ �ِﻴﻪ‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻣﻘﺪاد‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺧﻮرﺷﯿﺪ روز‬
‫ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺑﻪاﻧﺪازهاي ﺑﻪ ﻣﺮدم ﻧﺰدﯾﮏ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻓﻘﻂ ﯾﮏ »ﻣﯿﻞ« ﺑﺎ آﻧﺎن ﻓﺎﺻﻠﻪ دارد«‪.‬‬
‫ﺳ‪‬ﻠَﯿﻢ ﺑﻦ ﻋﺎﻣﺮ ﮐﻪ از ﻣﻘﺪاد رواﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﻪ اﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﮐﻪ ﻧﻤﯽداﻧﻢ‬
‫ﻣﻨﻈﻮرش از ﯾﮏ ﻣﯿﻞ ﭼﯿﺴﺖ؟ آﯾﺎ ﻫﻤﺎن ﻣﺴﺎﻓﺖ زﻣﯿﻦ) ‪ (2‬اﺳﺖ ﯾﺎ ﻫﻤﺎن ﻣﯿﻞِ ﺳﺮﻣﻪﮐﺶ‬
‫ﮐﻪ ﺑﺎ آن ﭼﺸﻢ را ﺳﺮﻣﻪ ﻣﯽﮐﺸﻨﺪ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﺮدم‪ ،‬ﻣﻄﺎﺑﻖ اﻋﻤﺎل ﺧﻮد در ﻋﺮق ﻓﺮو‬
‫ﻣﯽروﻧﺪ؛ ﻋﺮقِ ﺑﺮﺧﯽ از آﻧﺎن ﺗﺎ دو ﻗﻮزك ﭘﺎﻫﺎﯾﺸﺎن ﻣﯽرﺳﺪ و ﻋﺮق ﻋﺪهاي ﺑﻪ‬
‫زاﻧﻮﻫﺎﯾﺸﺎن؛ ﻋﺮق ﺑﺮﺧﯽ ﻫﻢ ﺑﻪ ﭘﻬﻠﻮﯾﺸﺎن ﻣﯽرﺳﺪ و ﻋﺪهاي‪ ،‬در ﻋﺮق ﺧﻮد ﻓﺮو‬
‫ﻣﯽروﻧﺪ« و رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﺎ دﺳﺖ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﻪ دﻫﺎﻧﺶ اﺷﺎره ﻓﺮﻣﻮد‪) .‬ﯾﻌﻨﯽ ﻋﺮﻗﺸﺎن ﺑﻪ‬
‫دﻫﺎﻧﺸﺎن ﻣﯽرﺳﺪ‪(.‬‬
‫َ َ َّ ْ َ‬ ‫ُ َ َ‬ ‫َْ ُ‬ ‫َ َّ ُ َ‬
‫‪ -٤٠٨‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬أن َرﺳﻮل اﷲِ‪ ‬ﻗﺎل‪�» :‬ﻌ َﺮق اﻨﻟَّﺎس ﻳ ْﻮم اﻟ ِﻘﻴﺎﻣ ِﺔ ﺣﻰﺘ ﻳﺬﻫﺐ‬
‫ً ُ ْ ُ ُ َ َّ َ ْ ُ َ َ َ ُ‬ ‫َْ َ‬ ‫َْ‬ ‫ََُُْ‬
‫) ‪(3‬‬
‫ﺠﻤﻬ ْﻢ ﺣﻰﺘ �ﺒﻠﻎ آذا�ﻬ ْﻢ«‪ ] .‬ﹲ‬
‫ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬ ‫ﻋﺮ�ﻬﻢ ﻲﻓ اﻷر ِض ﺳﺒ ِﻌ� ذِراﺎﻋ‪ ،‬و�ﻠ ِ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2864 :‬‬

‫)‪ (2‬ﯾﻌﻨﯽ ﯾﮏﺳﻮم ﻓﺮﺳﻨﮓ‪.‬‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪6532:‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2863 :‬‬
 ‫‪239‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺧﻮف و ﺧﺸﯿﺖ اﻻﻫﯽ‬

‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﺮدم‪ ،‬روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﻋﺮق‬

‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﮐﻪ ﻋﺮﻗﺸﺎن ﺑﻪاﻧﺪازهي ﻫﻔﺘﺎد ذراع در زﻣﯿﻦ ﻓﺮو ﻣﯽرود و ﻋﺮق ﺑﻪ‬
‫ﮔﻮشﻫﺎﯾﺸﺎن ﻣﯽرﺳﺪ«‪.‬‬
‫َُْ‬ ‫َْ َْ َ‬ ‫َ َ ًَْ‬ ‫َّ‬ ‫ُ َّ َ َ‬
‫رﺳﻮل ا�‪ ‬إِذ ﺳ ِﻤﻊ َوﺟﺒﺔ ﻓﻘﺎل‪» :‬ﻫﻞ ﺗﺪ ُرون ﻣﺎ ﻫﺬا؟« ﻗﻠﻨﺎ‪:‬‬ ‫ِ‬ ‫ﻊ‬ ‫‪ -٤٠٩‬وﻋﻨﻪ ﻗﺎل‪ :‬ﻛﻨﺎ ﻣ‬
‫ً‬ ‫َّ َ َ ُ ُ َ‬
‫ﺎر‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬
‫� ﺑﻪ ﻲﻓ اﻨﻟَّﺎر ﻣﻨﺬ ﺳﺒﻌ� ﺧﺮ�ﻔﺎ �ﻬﻮ ﻳﻬﻮي ﻲﻓ اﻨﻟَّ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﻮﻪﻟُ أ ْﻋﻠَﻢ‪ ،‬ﻗﺎل‪ :‬ﻫﺬا ﺣﺠ ٌﺮ ُر ِ َ‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫ا� ورﺳ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ َ َّ‬
‫) ‪(1‬‬
‫اﻵن ﺣﻰﺘ ا�ﺘ� إِﻰﻟ �ﻌ ِﺮﻫﺎ‪ ،‬ﻓﺴ ِﻤﻌﺘ ْﻢ وﺟﺒﺘﻬﺎ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬در ﺣﻀﻮر رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻮدﯾﻢ ﮐﻪ ﻧﺎﮔﻬﺎن ﺻﺪاي‬
‫اﻓﺘﺎدن ﭼﯿﺰي ﺑﻪ ﮔﻮش رﺳﯿﺪ؛ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آﯾﺎ ﻣﯽداﻧﯿﺪ ﭼﻪ ﺑﻮد؟« ﮔﻔﺘﯿﻢ‪ :‬اﷲ و‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش داﻧﺎﺗﺮﻧﺪ‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﯾﻦ‪) ،‬ﺻﺪاي( ﺳﻨﮕﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻫﻔﺘﺎد ﺳﺎل ﻗﺒﻞ ﺑﻪ دوزخ ﭘﺮﺗﺎب‬
‫ﺷﺪ و ﻫﻢﭼﻨﺎن ﺑﻪ ﻗﻌﺮ دوزخ ﭘﺎﯾﯿﻦ ﻣﯽرﻓﺖ ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ اﯾﻨﮏ ﺑﻪ ﻗﻌﺮ دوزخ رﺳﯿﺪ و ﺷﻤﺎ‪،‬‬
‫ﺻﺪاي اﻓﺘﺎدن آن را ﺷﻨﯿﺪﯾﺪ«‪.‬‬
‫َّ َ ُ َ ِّ ُ ُ‬ ‫ْ َ َ‬ ‫َ ْ ُ‬ ‫َ َ ُ ُ‬ ‫‪ -٤١٠‬وﻋﻦ َﻋﺪ ِّ‬
‫ﺑﻦ ﺣﺎﺗﻢ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل َرﺳﻮل اﷲِ‪» :‬ﻣﺎ ﻣِﻨ� ْﻢ ﻣِﻦ أﺣ ٍﺪ إِﻻ ﺳﻴﻠﻜﻤﻪ‬ ‫ِ‬ ‫ِي‬
‫َْ ُ ُ َ ْ ََ ْ ُ َ َ‬ ‫َّ َ َّ‬ ‫ََْ ُ ُ َْ َ ْ َ َ‬ ‫ُّ ُ َ ْ َ ْ َ ُ َ ْ َ ُ َ ُ َ‬
‫ﻤﻦ ﻣِﻨﻪ‪ ،‬ﻓﻼ ﻳ َﺮى إِﻻ ﻣﺎ ﻗﺪم‪ ،‬و�ﻨﻈﺮ أﺷﺄم ﻣِﻨﻪ ﻓﻼ‬ ‫َر�ﻪ ﻟيﺲ ﺑيﻨﻪ و�يﻨﻪ ﺗ ْﺮﻤﺟﺎن‪� ،‬ﻴﻨﻈﺮ أﻳ‬
‫َّ َ َ ْ ِّ‬
‫ﺎر َولﻮ � ِ ِﺸﻖ‬
‫َّ ُ‬
‫ﺟﻬ ِﻪ‪ ،‬ﻓﺎ�ﻘﻮا اﻨﻟ‬ ‫و‬ ‫ﺎر ﺗ ِﻠْ َﻘ َ‬
‫ﺎء َ‬ ‫� ﻳَ َﺪﻳﻪ‪ ،‬ﻓَﻼ ﻳَ َﺮى إﻻَّ اﻨﻟَّ َ‬
‫ﻳَ َﺮى إﻻَّ َﻣﺎ ﻗَ َّﺪ َم‪ ،‬و�َ ْﻨ ُﻈ ُﺮ َ� ْ َ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َْ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬ ‫�ﻤ َﺮ ٍة«‪ ] .‬ﹲ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺪي ﺑﻦ ﺣﺎﺗﻢ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﷲ ﺑﺎ ﻫﺮ ﯾﮏ از ﺷﻤﺎ‬
‫ﺳﺨﻦ ﺧﻮاﻫﺪ ﮔﻔﺖ؛ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﻫﯿﭻ واﺳﻄﻪ و ﻣﺘﺮﺟﻤﯽ در ﻣﯿﺎن ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬در آن‬
‫ﻫﻨﮕﺎم اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﺳﻤﺖ راﺳﺖ ﺧﻮﯾﺶ ﻧﮕﺎه ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﭼﯿﺰي ﺟﺰ اﻋﻤﺎﻟﺶ ﻧﻤﯽﺑﯿﻨﺪ؛ و ﺑﻪ‬
‫ﺳﻤﺖ ﭼﭗ ﺧﻮﯾﺶ ﻣﯽﻧﮕﺮد و ﭼﯿﺰي ﺟﺰ اﻋﻤﺎﻟﺶ ﻧﻤﯽﺑﯿﻨﺪ و ﺑﻪ روﺑﻪروي ﺧﻮد ﻧﮕﺎه‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﺗﻨﻬﺎ ﭼﯿﺰي ﮐﻪ در ﺑﺮاﺑﺮش ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ‪ ،‬آﺗﺶ دوزخ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ‪ ،‬از آﺗﺶ دوزخ ﭘﺮوا‬
‫ﮐﻨﯿﺪ؛ اﮔﺮﭼﻪ ﺑﺎ ﺻﺪﻗﻪ دادن ﻧﺼﻒ ﯾﮏ ﺧﺮﻣﺎ ﺑﺎﺷﺪ«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.844:‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪ 1413 :‬و‪....‬؛ ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪] .1016 :‬ر‪.‬ك‪ :‬ﻫﻤﯿﻦ ﮐﺘﺎب‪ ،‬ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻤﺎرهي‪:‬‬
‫‪[.143‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪240‬‬
‫َّ ُ ُ َّ‬ ‫َ َ ْ َ َّ‬ ‫َ‬ ‫ِّ َ‬ ‫َ َ َ ُ ُ‬ ‫َ‬
‫ﺖ الﺴﻤﺎء وﺣﻖ‬ ‫‪ -٤١١‬وﻋﻦ أﻲﺑ ذر‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲِ‪» :‬إِ� أرى ﻣﺎ ﻻ ﺗﺮون‪ ،‬أﻃ ِ‬
‫َّ َ‬ ‫ً َّ َ َ‬ ‫ُ‬ ‫ٌ‬ ‫َ َ َ ْ َ َّ َ َ ْ ُ َ ْ َ َ َ َ َّ َ َ ٌ‬
‫ﺟﺪا �ِ �ﻌﺎﻰﻟ‪ ،‬وا�ِ ل ْﻮ‬ ‫واﺿﻊ ﺟﺒﻬﺘﻪ ﺳﺎ ِ‬ ‫‪،‬ﺎ �ِﻴﻬﺎ مﻮ ِﺿﻊ أر�ﻊِ أﺻﺎﺑِﻊ إِﻻ َومﻠﻚ ِ‬ ‫لﻬﺎ أن ﺗﺌِﻂ ﻣ‬
‫ُ‬ ‫ََ ُْ‬ ‫ِّ َ‬ ‫َ َ َّ ُ‬ ‫ً‬ ‫َ ْ ْ َ ً ََ َُْْ َ‬ ‫َْ َُ َ َ َ ْ َ‬
‫ﺤﻜﺘﻢ ﻗﻠِﻴﻼ وﺒﻟﻜﻴﺘﻢ ﻛﺜِ�ا‪ ،‬وﻣﺎ ﺗ�ذﺗﻢ ﺑِﺎﻟنﺴﺎءِ ﻰﻠﻋ اﻟﻔﺮ ِش‬ ‫�ﻌﻠﻤﻮن ﻣﺎ أﻋﻠﻢ‪ ،‬لﻀ ِ‬
‫َّ َ َ َ‬ ‫ُ‬ ‫ََْ‬ ‫ُّ ُ‬ ‫َ ََ ْ ُ ْ‬
‫ﺪات ﺠﺗﺄرون إِﻰﻟ ا� �ﻌﺎﻰﻟ«‪] .‬ﺗﺮﻣﺬي رواﯾﺖ ﮐﺮده و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬ ‫وﺨﻟﺮﺟﺘﻢ إِﻰﻟ الﺼﻌ ِ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺣﺴﻦ اﺳﺖ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮذر‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﻦ‪ ،‬ﭼﯿﺰﻫﺎﯾﯽ ﻣﯽﺑﯿﻨﻢ ﮐﻪ ﺷﻤﺎ‬
‫ﻧﻤﯽﺑﯿﻨﯿﺪ‪ .‬آﺳﻤﺎن ﺑﻪ ﺻﺪا درآﻣﺪه اﺳﺖ و ﺣﻖ دارد ﮐﻪ )از ﺳﻨﮕﯿﻨﯽ( ﺻﺪا ﮐﻨﺪ؛ زﯾﺮا در‬
‫آن ﻫﯿﭻ ﺟﺎﯾﯽ ﺑﻪاﻧﺪازهي ﭼﻬﺎر اﻧﮕﺸﺖ وﺟﻮد ﻧﺪارد ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ ﻓﺮﺷﺘﻪاي ﭘﯿﺸﺎﻧﯽاش را‬
‫ﺑﺮ آنﺟﺎ ﻧﻬﺎده و ﺑﺮاي اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ ﺳﺠﺪه رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ اﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ‪ ،‬اﮔﺮ آنﭼﻪ را ﮐﻪ‬
‫ﻣﻦ ﻣﯽداﻧﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎ ﻣﯽداﻧﺴﺘﯿﺪ‪ ،‬ﮐﻢ ﻣﯽﺧﻨﺪﯾﺪ و زﯾﺎد‪ ،‬ﻣﯽﮔﺮﯾﺴﺘﯿﺪ و در ﺑﺴﺘﺮﻫﺎ از زﻧﺎن‬
‫ﺧﻮد ﻟﺬت ﻧﻤﯽﺑﺮدﯾﺪ و ﺳﺮ ﺑﻪ ﮐﻮﭼﻪ و ﺑﯿﺎﺑﺎن ﻣﯽﮔﺬاﺷﺘﯿﺪ و ﺑﻪ ﭘﯿﺸﮕﺎه اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻻﺑﻪ و‬
‫زاري ﻣﯽﮐﺮدﯾﺪ و از او ﮐﻤﮏ ﻣﯽﺧﻮاﺳﺘﯿﺪ«‪.‬‬
‫َ َ ُ ُ‬ ‫َْ َ‬ ‫ُ َْ‬ ‫َ ْ ََ‬ ‫َْ َ‬
‫ﺑﻦ �ﺒﻴ ٍﺪ اﻷﺳﻠ ِ�‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل َرﺳﻮل‬ ‫ِ‬ ‫زاي ‪ -‬ﻧﻀﻠﺔ‬ ‫ََ ٍ‬ ‫ﺛﻢ‬ ‫ء‬
‫ٍ‬ ‫ﺮا‬ ‫ِ‬ ‫ﺑ‬ ‫‪-‬‬ ‫ة‬ ‫ز‬ ‫‪ -٤١٢‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﺑﺮ‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬
‫ﺪﻣﺎ ﻋﺒﺪ َﺣ َّﻰﺘ �ﺴﺄل � ْﻦ �ﻤﺮه ِ � َ‬ ‫ْ‬ ‫َُ ُ َ َ‬
‫ِﻴﻢ أ�ﻨﺎه‪َ ،‬و�ﻦ ﻋِﻠ ِﻤ ِﻪ �ِﻴﻢ �ﻌﻞ �ِﻴﻪ‪ ،‬و�ﻦ‬ ‫ِ‬ ‫ٍ‬ ‫اﷲِ‪» :‬ﻻ ﺗﺰول ﻗ‬
‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ َْ َ ْ َ َ َُ‬
‫ﺟﺴ ِﻤ ِﻪ �ِﻴﻢ أﺑﻼه«‪] .‬ﺗﺮﻣﺬي رواﯾﺖ ﮐﺮده و آن را‬ ‫ﻣﺎﻪﻟِ ﻣﻦ أ�ﻦ اﻛتﺴﺒﻪ‪ ،‬و�ِﻴﻢ أ�ﻔﻘﻪ‪ ،‬وﻋﻦ ِ‬ ‫ِ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﺣﺴﻦ ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﺑﺮزه‪ ،‬ﻧﻀﻠﻪ ﺑﻦ ﻋ‪‬ﺒ‪‬ﯿﺪ اﺳﻠﻤﯽ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﯿﭻ‬
‫ﺑﻨﺪهاي )روز ﻗﯿﺎﻣﺖ( ﻗﺪم از ﻗﺪم ﺑﺮﻧﻤﯽدارد ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ از او ﺑﭙﺮﺳﻨﺪ‪ :‬ﻋﻤﺮش را در ﭼﻪ‬
‫راﻫﯽ ﮔﺬراﻧﺪه اﺳﺖ؟ ﻋﻠﻤﺶ را ﭼﮕﻮﻧﻪ را ﺑﻪﮐﺎر ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﭼﻪﻗﺪر ﺑﻪ آن ﻋﻤﻞ ﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ؟ و درﺑﺎرهي ﺛﺮوﺗﺶ ﻣﯽﭘﺮﺳﻨﺪ ﮐﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ آن را ﺑﻪدﺳﺖ آورده و در ﭼﻪ راﻫﯽ‬
‫ﺧﺮج ﻧﻤﻮده اﺳﺖ؟ و درﺑﺎرهي ﺑﺪﻧﺶ ﮐﻪ آن را در ﭼﻪ راﻫﯽ ﭘﯿﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ؟«‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪2449 :‬؛ اﻟﺴﻠﺴﻠﺔ اﻟﺼﺤﻴﺤﺔ‪ ،‬آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪(1722 ،1060 ،1059) :‬؛ آﻟﺒﺎﻧﯽ در‬
‫ﺻﺤﯿﺢ اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ‪ ،‬ش‪ 3378 :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺣﺴﻦ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪7300 :‬؛ اﻟﺴﻠﺴﻠﺔ اﻟﺼﺤﻴﺤﺔ‪ ،‬آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪.946 :‬‬
 ‫‪241‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺧﻮف و ﺧﺸﯿﺖ اﻻﻫﯽ‬
‫ُ‬ ‫َۡ َ َُ ّ ُ َ ۡ َ َ َ‬ ‫ُ َّ‬ ‫َ‬
‫ارها ‪َّ � ﴾٤‬ﻢ ﻗﺎل‪:‬‬ ‫‪ -٤١٣‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺮأ رﺳﻮل ا�‪﴿ :‬يوم� ِ ٖذ �دِث أخب‬
‫َ َّ َ ْ َ َ َ ْ َ ْ َ َ َ َ ُ ِّ َ ْ‬ ‫َّ ُ َ ُ ُ َ ْ َ‬ ‫ََْ ُ َ َ َ َ َ ُ َ‬
‫ﺎرﻫﺎ أن �ﺸﻬﺪ ﻰﻠﻋ ﻞﻛ �ﺒ ٍﺪ‬ ‫ورﺳﻮﻪﻟُ أﻋﻠﻢ‪ .‬ﻗﺎل‪» :‬ﻓﺈِن أﺧﺒ‬ ‫ﺎرﻫﺎ؟« ﻗﺎلﻮا‪ :‬ا�‬ ‫»أﺗﺪرون ﻣﺎ أﺧﺒ‬
‫َْ َ َ ََ َ َ َ ْ َ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ َ َ َ‬ ‫َ َ َ ََ َ ْ َ َُ‬ ‫َْ َ‬
‫ﻣﺔ ﺑِﻤﺎ ﻋ ِﻤﻞ ﻰﻠﻋ ﻇﻬ ِﺮﻫﺎ‪� ،‬ﻘﻮل‪ :‬ﻋ ِﻤﻠﺖ ﻛﺬا و�ﺬا ﻲﻓ ﻳﻮ ِم ﻛﺬا و�ﺬا‪ ،‬ﻓﻬ ِﺬه ِ أﺧﺒﺎرﻫﺎ«‪.‬‬ ‫أو ٍ‬
‫أ‬
‫) ‪(1‬‬
‫]ﺗﺮﻣﺬي رواﯾﺖ ﮐﺮده و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺣﺴﻦ اﺳﺖ‪[.‬‬
‫َ ُ‬ ‫ُ‬
‫� ّدِث‬ ‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬اﯾﻦ آﯾﻪ را ﻗﺮاﺋﺖ ﻧﻤﻮد‪﴿ :‬يَ ۡو َم� ِ ٖذ‬
‫َ َۡ ََ‬
‫ارها ‪] ﴾٤‬اﻟﺰﻟﺰﻟﺔ‪ (2 ). [٤ :‬و آنﮔﺎه ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آﯾﺎ ﻣﯽداﻧﯿﺪ ﺧﺒﺮﻫﺎي زﻣﯿﻦ ﭼﯿﺴﺖ؟«‬ ‫أخب‬
‫ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬اﷲ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش داﻧﺎﺗﺮﻧﺪ‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﺧﺒﺎر زﻣﯿﻦ‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻫﺮ زن و ﻣﺮدي‬
‫ﮔﻮاﻫﯽ ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﻫﺮ ﯾﮏ از آنﻫﺎ روي زﻣﯿﻦ ﭼﻪ ﻋﻤﻠﯽ اﻧﺠﺎم داده اﺳﺖ؛ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬در‬
‫ﻓﻼن روز و ﻓﻼن ﻟﺤﻈﻪ‪ ،‬ﻓﻼنﮐﺎر و ﻓﻼنﮐﺎر را اﻧﺠﺎم دادي‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺧﺒﺮﻫﺎي زﻣﯿﻦ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ُ َْ‬ ‫ََْ َْ َ َ‬ ‫َ َ ُ ُ‬ ‫ُْ‬
‫ِﺐ اﻟﻘ ْﺮ ِن‬‫ﺳﻌﻴﺪ اﺨﻟﺪرِي‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل َرﺳﻮل اﷲِ‪» :‬ﻛﻴﻒ أ�ﻌ ُﻢ َوﺻﺎﺣ‬ ‫ٍ‬ ‫‪ -٤١٤‬وﻋﻦ أﻲﺑ‬
‫َ ََُ َ َ ْ َ‬ ‫َ ْ َ َ َ ْ َ ْ َ ْ َ َ َ ْ َ َ َ ُ ْ َ ُ َّ ْ َ َ ْ ُ ُ َ َ َ َّ‬
‫ﺎب‬‫اﻹذن ﻣﻰﺘ ﻳﺆمﺮ ﺑِﺎﻨﻟﻔﺦِ �ﻴﻨﻔﺦ« ﻓﻜﺄن ذل ِﻚ �ﻘﻞ ﻰﻠﻋ أﺻﺤ ِ‬ ‫ﻗ ِﺪ اﺘﻟﻘﻢ اﻟﻘﺮن‪ ،‬واﺳﺘﻤﻊ ِ‬
‫ُ ُ َ ْ ُ َ َّ َ ْ َ ْ ُ‬ ‫َ َُ‬ ‫َّ‬
‫رﺳﻮل ا�‪ ‬ﻓﻘﺎل لﻬﻢ‪» :‬ﻗﻮلﻮا‪ :‬ﺣﺴبﻨﺎ ا� وﻧ ِﻌﻢ الﻮ� ِﻴﻞ«‪] .‬ﺗﺮﻣﺬي رواﯾﺖ ﮐﺮده و ﮔﻔﺘﻪ‬
‫) ‪(3‬‬
‫اﺳﺖ‪ :‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺣﺴﻦ اﺳﺖ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﺧﺪري‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻢ ﺷﺎدﻣﺎن‬
‫و راﺣﺖ ﺑﺎﺷﻢ ﮐﻪ ﺻﺎﺣﺐِ »ﺻﻮر«‪ ،‬آن را ﺑﺮ دﻫﺎﻧﺶ ﮔﺬاﺷﺘﻪ و ﻣﻨﺘﻈﺮِ ﻓﺮﻣﺎن دﻣﯿﺪن‬
‫اﺳﺖ ﺗﺎ در آن ﺑﺪ‪‬ﻣ‪‬ﺪ؟« ﮔﻮﯾﺎ اﯾﻦ ﺧﺒﺮ‪ ،‬ﺑﺮ ﯾﺎران ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺳﺨﺖ و ﺳﻨﮕﯿﻦ ﺑﻮد؛ ﻟﺬا‬
‫ۡ ُ‬ ‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ آﻧﺎن ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪َ ﴿ :‬ح ۡسبُ َنا ٱ َّ ُ‬
‫� َون ِۡع َم ٱل َو� ِيل ‪ :﴾١٧٣‬اﷲ‪ ،‬ﺑﺮاي ﻣﺎ‬
‫ﮐﺎﻓﯽﺳﺖ و ﭼﻪ ﻧﯿﮏ ﮐﺎرﺳﺎزيﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻫﻤﻪي اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺜﯽ ﮐﻪ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ذﮐﺮ ﮐﺮده‪ ،‬ﺑﺰرﮔﯽِ روز ﻗﯿﺎﻣﺖ را ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ و‬
‫ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ از آن روز ﺑﺰرگ ﺑﺘﺮﺳﺪ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺿﻌﯿﻒ اﺳﺖ؛ ر‪.‬ك‪ :‬ﺿﻌﯿﻒ اﻟﺘﺮﻣﺬي‪ ،‬آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪.(664 ،428) :‬‬
‫)‪] (2‬زﻟﺰﻟﻪ‪[4:‬؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬زﻣﯿﻦ‪ ،‬ﺧﺒﺮﻫﺎﯾﺶ را در آن روز ﺑﺎزﮔﻮ ﻣﯽﮐﻨﺪ«‪.‬‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ اﻟﺼﻐﯿﺮ‪ ،‬آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪4592 :‬؛ اﻟﺴﻠﺴﻠﺔ اﻟﺼﺤﻴﺤﺔ‪ ،‬ش‪.1079:‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪242‬‬

‫در ﯾﮑﯽ از اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺰدﯾﮏ ﺷﺪن ﺧﻮرﺷﯿﺪ اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ؛ ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﮐﻪ‬
‫ﻓﻘﻂ ﺑﻪاﻧﺪازهي ﯾﮏ »ﻣﯿﻞ« ﺑﺎ ﻣﺮدم ﻓﺎﺻﻠﻪ دارد‪ .‬ﺳ‪‬ﻠَﯿﻢ ﺑﻦ ﻋﺎﻣﺮ ﮐﻪ از ﻣﻘﺪاد رواﯾﺖ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﻪ اﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﮐﻪ ﻧﻤﯽداﻧﻢ ﻣﻨﻈﻮرش از ﯾﮏ ﻣﯿﻞ ﭼﯿﺴﺖ؟ آﯾﺎ ﻫﻤﺎن‬
‫ﻣﺴﺎﻓﺖ زﻣﯿﻦ) ‪ (1‬اﺳﺖ ﯾﺎ ﻫﻤﺎن ﻣﯿﻞِ ﺳﺮﻣﻪﮐﺶ ﮐﻪ ﺑﺎ آن ﭼﺸﻢ را ﺳﺮﻣﻪ ﻣﯽﮐﺸﻨﺪ؟ ﻫﺮ‬
‫ﮐﺪام ﮐﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎز ﻫﻢ ﻓﺎﺻﻠﻪي زﯾﺎدي ﻧﯿﺴﺖ؛ وﻗﺘﯽ ﺣﺮارت ﺧﻮرﺷﯿﺪ در دﻧﯿﺎ‪ ،‬ﺑﺎ‬
‫ﻫﻤﻪي ﻓﺎﺻﻠﻪاي ﮐﻪ از ﻣﺎ دارد‪ ،‬اﯾﻦﻫﻤﻪ زﯾﺎد اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺎ ﻧﺰدﯾﮏ ﺷﻮد‪،‬‬
‫ﭼﻪ ﺣﺮارﺗﯽ ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ؟! اﻟﺒﺘﻪ ﻫﺮﮐﻪ اﷲ ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬از اﯾﻦ ﮔﺮﻣﺎي ﺷﺪﯾﺪ‪ ،‬ﻧﺠﺎت‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ ﯾﺎﻓﺖ؛ زﯾﺮا »اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬در آن روز ﺳﺎﯾﻪاي ﻣﯽآﻓﺮﯾﻨﺪ و آنﮔﺎه ﮐﻪ ﺟﺰ اﯾﻦ‪،‬‬
‫ﺳﺎﯾﻪي دﯾﮕﺮي وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ ،‬ﻫﻔﺖ ﮔﺮوه را در زﯾﺮ ﺳﺎﯾﻪي ﺧﻮد‪ ،‬ﺟﺎي ﻣﯽدﻫﺪ‪:‬‬
‫ﻓﺮﻣﺎنرواي ﻋﺎدل‪ .‬ﺟﻮاﻧﯽ ﮐﻪ در اﻃﺎﻋﺖ و ﺑﻨﺪﮔﯽِ اﷲ‪ ،‬رﺷﺪ ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ‬
‫ﻫﻤﻮاره ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ دلﺑﺴﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬دو ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻓﻘﻂ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺧﺸﻨﻮدي اﷲ ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ‬
‫دوﺳﺖ ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﺑﺮ ﻫﻤﯿﻦ اﺳﺎس‪ ،‬ﮔﺮد‪ ‬ﻫﻢ ﻣﯽآﯾﻨﺪ ﯾﺎ از ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺟﺪا ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﮐﺴﯽ‬
‫ﮐﻪ زﻧﯽ زﯾﺒﺎ و ﺻﺎﺣﺐﻣﻘﺎم‪ ،‬او را ﺑﻪ ﺳﻮي ﺧﻮد ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ او ﻧﭙﺬﯾﺮد و ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﻦ از‬
‫اﷲ ﻣﯽﺗﺮﺳﻢ‪ .‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ دﺳﺖ راﺳﺘﺶ‪ ،‬ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﺻﺪﻗﻪ دﻫﺪ ﮐﻪ دﺳﺖ ﭼﭙﺶ ﻧﺪاﻧﺪ‬
‫ﮐﻪ دﺳﺖ راﺳﺘﺶ ﭼﻪ ﺻﺪﻗﻪ ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در ﺗﻨﻬﺎﯾﯽ‪ ،‬اﷲ را ﯾﺎد ﮐﻨﺪ و اﺷﮏ‪ ،‬از‬
‫ﭼﺸﻤﺎﻧﺶ ﺳﺮازﯾﺮ ﺷﻮد«‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺑﺪﻫﮑﺎر ﺗﻨﮓ دﺳﺖ ﺧﻮد ﻣﻬﻠﺖ دﻫﺪ ﯾﺎ ﺑﺪﻫﯽ او را ﺑﺒﺨﺸﺪ‪،‬‬
‫در زﯾﺮ اﯾﻦ ﺳﺎﯾﻪ‪ ،‬ﺟﺎي ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم از ﺣﺮارت و ﮔﺮﻣﺎي‬
‫ﺧﻮرﺷﯿﺪ در آن روز‪ ،‬ﻧﺠﺎت ﻣﯽﯾﺎﺑﻨﺪ و اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬در روزي ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﺳﺎﯾﻪاي ﺟﺰ‬
‫ﺳﺎﯾﻪي او وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ ،‬ﻫﻔﺖ ﮔﺮوه را در زﯾﺮ ﺳﺎﯾﻪي ﺧﻮد‪ ،‬ﺟﺎي ﻣﯽدﻫﺪ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬اﺣﺎدﯾﺜﯽ ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﻣﺮدم‪ ،‬روز ﻗﯿﺎﻣﺖ‪،‬‬
‫ﻣﻄﺎﺑﻖ اﻋﻤﺎﻟﺸﺎن در ﻋﺮق ﻓﺮو ﻣﯽروﻧﺪ؛ ﻋﺮقِ ﺑﺮﺧﯽ از آﻧﺎن ﺗﺎ دو ﻗﻮزك ﭘﺎﻫﺎﯾﺸﺎن‬
‫ﻣﯽرﺳﺪ و ﻋﺮق ﻋﺪهاي ﺑﻪ زاﻧﻮﻫﺎﯾﺸﺎن؛ ﻋﺮق ﺑﺮﺧﯽ ﻫﻢ ﺑﻪ ﭘﻬﻠﻮﯾﺸﺎن ﻣﯽرﺳﺪ و ﻋﺮقِ‬
‫ﻋﺪهاي‪ ،‬ﺑﻪ دﻫﺎﻧﺸﺎن ﻣﯽرﺳﺪ‪ .‬ﺑﻪﻫﺮ ﺣﺎل ﻣﺮدم‪ ،‬روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﻋﺮق ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﮐﻪ‬

‫)‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ ﯾﮏﺳﻮم ﻓﺮﺳﻨﮓ‪.‬‬

 ‫‪243‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺧﻮف و ﺧﺸﯿﺖ اﻻﻫﯽ‬

‫ﻋﺮﻗﺸﺎن ﺑﻪاﻧﺪازهي ﻫﻔﺘﺎد ذراع در زﻣﯿﻦ ﻓﺮو ﻣﯽرود و ﻣﻘﺪار ﻋﺮﻗﺸﺎن ﺑﻪ اﻋﻤﺎل آﻧﺎن‬
‫ﺑﺴﺘﮕﯽ دارد‪.‬‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬اﺣﺎدﯾﺚ دﯾﮕﺮي ﻫﻢ ذﮐﺮ ﮐﺮده ﮐﻪ درﺑﺎرهي ﭘﺮﻫﯿﺰ دادن از آﺗﺶ دوزخ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻣﺎ و ﻫﻤﻪي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را از آﺗﺶ دوزخ‪ ،‬ﺣﻔﻆ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫آري! اﻧﺴﺎن ﺑﺎ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪي اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ و دﯾﮕﺮ اﺣﺎدﯾﺜﯽ ﮐﻪ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ذﮐﺮ ﻧﮑﺮده‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﯽﺗﺮﺳﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﻮد ﻣﯽآﯾﺪ و ﺑﻪ آﺧﺮت ﺧﻮﯾﺶ ﻣﯽاﻧﺪﯾﺸﺪ‪ .‬ﺗﻨﻬﺎ ﻓﺎﺻﻠﻪي ﻣﻮﺟﻮد‪،‬‬
‫ﻣﯿﺎن اﻧﺴﺎن و آﺧﺮت‪ ،‬اﺟﻞ اوﺳﺖ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﻓﺮا رﺳﺪ‪ ،‬اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﺳﺮاي ﭘﺎداش و‬
‫ﻣﺠﺎزات‪ ،‬ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻣﯽﺷﻮد؛ زﯾﺮا زﻣﺎنِ ﻋﻤﻞ ﭘﺎﯾﺎن ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻋﺎﻗﺒﺖ ﻣﺎ و ﺳﺎﯾﺮ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﻧﯿﮑﻮ ﺑﮕﺮداﻧﺪ‪.‬‬
‫***‬
‫َ ْ َ َ َََْ َ َ ْ ََْ َََ‬ ‫َ َ ُ ُ‬
‫‪ -٤١٥‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل َرﺳﻮل اﷲِ‪» :‬ﻣﻦ ﺧﺎف أدﻟﺞ‪ ،‬وﻣﻦ أدﻟﺞ‪ ،‬ﺑﻠﻎ‬
‫َّ ْ َ َّ َ َّ ُ‬ ‫َّ ْ َ َ َّ َ ٌ َ‬ ‫َْ َ‬
‫اﺠﻟﻨﺔ«‪] .‬ﺗﺮﻣﺬي رواﯾﺖ ﮐﺮده و ﮔﻔﺘﻪ‬ ‫الﻤ�ل أﻻ إِن ِﺳﻠﻌﺔ ا�ِ ﺎﻏﻴﻟﺔ‪ ،‬أﻻ إِن ِﺳﻠﻌﺔ ا�ِ‬
‫) ‪(1‬‬
‫اﺳﺖ‪ :‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺣﺴﻦ اﺳﺖ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺗﺮس و ﻧﮕﺮاﻧﯽ‬
‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﺑﺘﺪاي ﺷﺐ ﺣﺮﮐﺘﺶ را آﻏﺎز ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﮐﺴﯽ ﮐﻪ اﺑﺘﺪاي ﺷﺐ ﺣﺮﮐﺖ ﮐﻨﺪ‪،‬‬
‫ﺑﻪ ﻣﻘﺼﺪ ﻣﯽرﺳﺪ‪ .‬آﮔﺎه ﺑﺎﺷﯿﺪ ﮐﻪ ﮐﺎﻻي اﷲ‪ ،‬ارزﻧﺪه و ﮔﺮانﺑﻬﺎﺳﺖ؛ آﮔﺎه ﺑﺎﺷﯿﺪ ﮐﻪ‬
‫ﮐﺎﻻي اﷲ‪ ،‬ﺑﻬﺸﺖ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ُ َ َ‬ ‫ا�‪ ‬ﻳﻘﻮل‪ُ َ ْ�ُ » :‬‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬
‫ﺮﺸ اﻨﻟَّﺎس ﻳ ْﻮم‬ ‫‪ -٤١٦‬وﻋﻦ ﺎﻋ�ﺸﺔ رﻲﺿ ا� ﻋﻨﻬﺎ ﻗﺎﻟﺖ‪ :‬ﺳﻤﻌﺖ رﺳﻮل‬
‫ِّ َ ُ َ ِّ َ ُ َ ً َ ْ ُ َ ْ ُ ُ‬ ‫َّ‬ ‫ْ َ َ ُ َ ً ُ ً ُ ً ُْ‬
‫ﺎء ﻤﺟِﻴﻌﺎ �ﻨﻈ ُﺮ �ﻌﻀﻬ ْﻢ إِﻰﻟ‬ ‫اﻟ ِﻘﻴﺎﻣ ِﺔ ﺣﻔﺎة ﻋﺮاة ﻏ ْﺮﻻ«‪ .‬ﻗﻠﺖ‪ :‬ﻳﺎ رﺳﻮل ا�! الﺮﺟﺎل واﻟنﺴ‬
‫َ‬ ‫َ ْ ُ َّ ُ‬ ‫َ َ ُ َ ُ َ َ ُّ‬ ‫َْ‬
‫مﺮ أﺷﺪ ﻣﻦ أن ﻳ ِﻬﻤﻬﻢ ذلﻚ«‪.‬‬ ‫�ﻌﺾ؟ ﻗﺎل‪» :‬ﻳﺎ ﺎﻋ� ِﺸﺔ اﻷ‬
‫َْ‬ ‫َ َُْ َ َ ُ ُْ‬ ‫ُّ‬ ‫َُْ ََ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬
‫و� رواﻳ ٍﺔ‪» :‬اﻷمﺮ أﻫﻢ ﻣِﻦ أن �ﻨﻈﺮ ﺑﻌﻀﻬﻢ إِﻰﻟ �ﻌ ٍﺾ«‪ ] .‬ﹲ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪6222 :‬؛ اﻟﺴﻠﺴﻠﺔ اﻟﺼﺤﻴﺤﺔ‪ ،‬ش‪2335:‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺘﺮﻣﺬي‪ ،‬آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪:‬‬
‫‪.1993‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪6527:‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2859:‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪244‬‬

‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﺮدم‪ ،‬روز ﻗﯿﺎﻣﺖ‪،‬‬
‫ﭘﺎﺑﺮﻫﻨﻪ‪ ،‬ﻟُﺨﺖ و ﺧﺘﻨﻪﻧﺸﺪه‪ ،‬ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ«‪ .‬ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! در اﯾﻦ ﺻﻮرت‬
‫ﻣﺮدان و زﻧﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻧﮕﺎه ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اي ﻋﺎﯾﺸﻪ! وﺿﻌﯿﺖ‪ ،‬ﺳﺨﺖﺗﺮ از آن‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻓﮑﺮ ﺑﺎﺷﻨﺪ«‪.‬‬
‫و در رواﯾﺘﯽ دﯾﮕﺮ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﻣﺴﺄﻟﻪ‪ ،‬دﺷﻮارﺗﺮ و ﻣﻬﻢﺗﺮ از اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻧﮕﺎه ﮐﻨﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ ،/‬در ﺑﺎب‪» :‬ﺧﻮف و ﺧﺸﯿﺖ اﻟﻬﯽ«‪ ،‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﻧﻘﻞ ﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺗﺮس و ﻧﮕﺮاﻧﯽ داﺷﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﺑﺘﺪاي ﺷﺐ ﺣﺮﮐﺘﺶ را آﻏﺎز ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﮐﺴﯽ ﮐﻪ اﺑﺘﺪاي ﺷﺐ ﺣﺮﮐﺖ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﻣﻘﺼﺪ ﻣﯽرﺳﺪ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ ﭘﯿﻤﻮدن ﻣﺴﯿﺮ اﻫﻤﯿﺖ ﻣﯽدﻫﺪ و ﺑﺎ ﺟﺪﯾﺖ و ﺗﻼش در ﻣﺴﯿﺮ‬
‫اﻃﺎﻋﺖ و ﺑﻨﺪﮔﯽ اﷲ‪ ،‬ﮔﺎم ﺑﺮﻣﯽدارد؛ در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺑﻪ ﻣﻘﺼﺪ ﻣﯽرﺳﺪ‪.‬‬
‫در اداﻣﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آﮔﺎه ﺑﺎﺷﯿﺪ ﮐﻪ ﮐﺎﻻي اﷲ‪ ،‬ارزﻧﺪه و ﮔﺮانﺑﻬﺎﺳﺖ؛ آﮔﺎه ﺑﺎﺷﯿﺪ ﮐﻪ‬
‫ﮐﺎﻻي اﷲ‪ ،‬ﺑﻬﺸﺖ اﺳﺖ«‪ .‬ﮐﺎﻻ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﺮ ﭼﯿﺰي ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺮاي ﻓﺮوش‬
‫ﻋﺮﺿﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻧﯿﺰ ﺑﻬﺸﺖ را ﺑﻪ ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ ﻋﺮﺿﻪ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ ﺗﺎ آن را‬
‫ﺧﺮﯾﺪاري ﮐﻨﻨﺪ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬
‫َّ ُ ُ َ َّ ُ َ ٰ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َّ َّ َ ۡ َ َ ٰ َ ۡ ُ ۡ َ َ ُ‬
‫ٰ‬
‫﴿إِن ٱ� ٱش�ى مِن ٱلمؤ ِمن ِ� أنفسهم وأم�لهم بِأن لهم ٱ�نة ۚ ي�تِلون ِ�‬
‫ُۡ‬ ‫َّ ۡ َ َ ۡ‬ ‫َّ َ َ ۡ ُ ُ َ َ ُ ۡ َ ُ َ َ ۡ ً َ َ ۡ َ ّٗ‬ ‫َ‬
‫يل َوٱلق ۡر َء ِ �‬
‫ان‬ ‫� ِ‬ ‫يل ٱ�ِ �يقتلون و�قتلونۖ وعدا عليهِ حقا ِ� ٱ�ورٮ ٰ ِة وٱ ِ� ِ‬ ‫سب ِ َِ‬
‫َ َ ُ‬ ‫ُ َّ‬ ‫َ َّ َ ۡ َ ۡ ُ ْ‬ ‫َو َم ۡن أ ۡو َ ٰ َ ۡ‬
‫�وا بِبَ ۡيعِ� ُم ٱ�ِي بَ َا� ۡع ُتم بِهِۚۦ َو� ٰل ِك ه َو‬ ‫�ِ فٱستب ِ‬
‫� بِعه ِده ِۦ مِن ٱ ۚ‬
‫]اﻟﺘﻮﺑﺔ‪[١١١ :‬‬ ‫يم ‪﴾١١١‬‬ ‫ٱ ۡل َف ۡو ُز ٱ ۡل َع ِظ ُ‬
‫ﻫﻤﺎﻧﺎ اﷲ‪ ،‬ﺟﺎنﻫﺎ و ﻣﺎلﻫﺎي ﻣﻮﻣﻨﺎن را در ﻣﻘﺎﺑﻞ اﯾﻦﮐﻪ ﺑﻬﺸﺖ از آﻧﺎن ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺧﺮﯾﺪاري ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫اﯾﺸﺎن در راه اﷲ ﻣﯽﺟﻨﮕﻨﺪ و ﻣﯽﮐﺸﻨﺪ و ﮐﺸﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ؛ وﻋﺪهي راﺳﺘﯿﻨﯽﺳﺖ ﺑﺮ اﷲ ﮐﻪ در‬
‫ﺗﻮرات و اﻧﺠﯿﻞ و ﻗﺮآن آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬و ﭼﻪ ﮐﺴﯽ ﺑﯿﺶ از اﷲ ﺑﻪ ﭘﯿﻤﺎﻧﺶ وﻓﺎدار اﺳﺖ؟ ﭘﺲ ﺷﻤﺎ‬
‫را ﻣﮋده ﺑﺎد ﺑﻪ داد و ﺳﺘﺪي ﮐﻪ ﺑﺎ ﭘﺮوردﮔﺎر ﻧﻤﻮدهاﯾﺪ‪ .‬و اﯾﻦ‪ ،‬ﻫﻤﺎن رﺳﺘﮕﺎري ﺑﺰرگ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در ﻗﻠﺒﺶ‪ ،‬ﺗﺮس و ﺧﻮف‪ ‬اﷲ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي رﻫﺎﯾﯽ از آنﭼﻪ ﻣﯽﺗﺮﺳﺪ‪،‬‬
‫ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ‪.‬‬
 ‫‪245‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺧﻮف و ﺧﺸﯿﺖ اﻻﻫﯽ‬

‫و اﻣﺎ ﺣﺪﯾﺚ ام اﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ‪ ،‬ﻋﺎﯾﺸﻪ&؛ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﻣﺮدم‪ ،‬روز ﻗﯿﺎﻣﺖ‪ ،‬ﭘﺎﺑﺮﻫﻨﻪ‪ ،‬ﻟُﺨﺖ‬
‫و ﺧﺘﻨﻪﻧﺸﺪه‪ ،‬ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺘﻪ و ﺟﻤﻊ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ«؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ‪ ‬روزي ﮐﻪ از ﻣﺎدراﻧﺸﺎن زاده‬
‫ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬از ﻗﺒﺮﻫﺎﯾﺸﺎن ﺑﯿﺮون ﻣﯽآﯾﻨﺪ‪ .‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫]اﻷﻧﺒﻴﺎء‪[١٠٤ :‬‬
‫﴿ َك َما بَ َد ۡ�نَا ٓ أَ َّو َل َخ ۡلق نُّعِ ُ‬
‫يدهُۥ﴾‬ ‫ٖ‬
‫ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ آﻓﺮﯾﻨﺶ را آﻏﺎز ﻧﻤﻮدﯾﻢ‪ ،‬دوﺑﺎره آن را ﺗﮑﺮار ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬
‫ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﺑﺎ ﺗﻌﺠﺐ ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﻣﺮدان و زﻧﺎن‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻧﮕﺎه ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؟! رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬وﺿﻌﯿﺖ‪ ،‬ﺳﺨﺖﺗﺮ از آن اﺳﺖ ﮐﻪ در اﯾﻦ‬
‫ﻓﮑﺮ ﺑﺎﺷﻨﺪ«‪ .‬ﯾﺎ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﺴﺄﻟﻪ‪ ،‬دﺷﻮارﺗﺮ و ﻣﻬﻢﺗﺮ از اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻧﮕﺎه ﮐﻨﻨﺪ«؛‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ ،‬وﺿﻌﯿﺖ‪ ،‬ﺧﯿﻠﯽ ﺳﺨﺖ و دﺷﻮار اﺳﺖ و ﻫﯿﭻﮐﺲ ﺑﻪ دﯾﮕﺮي ﻧﮕﺎه ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫َ ۡ ‪ۡ ٞ‬‬ ‫ُّ‬
‫]ﻋﺒﺲ ‪[٣٧ :‬‬ ‫ِ� ٱ ۡم ِر ٖٕي ّم ِۡن ُه ۡم يَ ۡو َم� ِ ٖذ شأن ُ�غن ِيهِ ‪﴾٣٧‬‬
‫﴿ل ِ‬
‫در آن روز ﻫﺮ ﮐﺴﯽ ﮔﺮﻓﺘﺎري و ﮐﺎري دارد ﮐﻪ او را ﺑﻪ ﺧﻮد ﻣﺸﻐﻮل ﻣﯽﺳﺎزد‪.‬‬
‫اﻣﯿﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻣﺎ و ﺳﺎﯾﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را از ﻋﺬاب آﺗﺶ ﻧﺠﺎت دﻫﺪ و‬
‫ﻫﻤﻪي ﻣﺎ را ﺟﺰو ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻗﺮار دﻫﺪ ﮐﻪ از او ﻣﯽﺗﺮﺳﻨﺪ و ﺑﻪ او اﻣﯿﺪوارﻧﺪ‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪ -51‬ﺑﺎب‪ :‬اﻣﯿﺪ ﺑﻪ رﺣﻤﺖ ﭘﺮوردﮔﺎر‬

‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫َ� ۡغ ِف ُر ٱ ُّ�ن ُ َ‬ ‫سه ۡم َ� َ� ۡقنَ ُطوا ْ مِن َّر ۡ�َةِ ٱ َّ�ِ إ َّن ٱ َّ َ‬ ‫ُ ۡ َ ٰ َ َ َّ َ َ ۡ َ ُ ْ َ َ ٰٓ َ ُ‬
‫وب‬ ‫�‬ ‫ۚ ِ‬ ‫� أنف ِ ِ‬ ‫﴿قل �عِبادِي ٱ�ِين أ�فوا‬
‫]اﻟﺰﻣﺮ‪[٥٣ :‬‬ ‫َ� ً‬
‫ِيعا ۚ﴾‬
‫ﺑﮕﻮ‪ :‬اي ﺑﻨﺪﮔﺎن ﻣﻦ ﮐﻪ ﺑﺎ زﯾﺎدهروي در ﮔﻨﺎﻫﺎن ﺑﻪ ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ ﺳﺘﻢ ﮐﺮدهاﯾﺪ! از رﺣﻤﺖ اﷲ‬
‫ﻧﺎاﻣﯿﺪ ﻧﺒﺎﺷﯿﺪ‪ .‬ﺑﯽﮔﻤﺎن اﷲ‪ ،‬ﻫﻤﻪي ﮔﻨﺎﻫﺎن را ﻣﯽآﻣﺮزد‪.‬‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ ۡ ُ َ ٰ ٓ َّ ۡ َ‬
‫ك ُف َ‬
‫]ﺳﺒﺄ‪[١٧ :‬‬ ‫ور ‪﴾١٧‬‬ ‫﴿وهل ن� ِزي إِ� ٱل‬
‫و ﺗﻨﻬﺎ )اﻓﺮاد( ﻧﺎﺳﭙﺎس را ﺳﺰا ﻣﯽدﻫﯿﻢ‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َّ‬ ‫َ َّ‬ ‫و� إ َ ۡ�نَا ٓ أ َ َّن ٱ ۡل َع َذ َ‬
‫اب َ َ ٰ‬
‫� َمن كذ َب َوت َو ٰ� ‪﴾٤٨‬‬
‫َّ َ ۡ ُ‬
‫]ﻃﻪ‪[٤٨ :‬‬ ‫﴿إِنا قد أ ِ َ ِ‬
‫ﻫﻤﺎﻧﺎ ﺑﻪ ﻣﺎ وﺣﯽ ﺷﺪه ﮐﻪ ﻋﺬاب )اﻻﻫﯽ( ﺑﺮ ﮐﺴﯽ ﻧﺎزل ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﻧﮑﺎر و رويﮔﺮداﻧﯽ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫و ﻧﯿﺰ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ ۡ َ َ َ ۡ ُ َّ‬
‫� َ ۡ‬
‫]اﻷﻋﺮاف‪[١٥٦ :‬‬ ‫�ءٖ �﴾‬ ‫﴿ور� ِ� و ِسعت‬
‫و رﺣﻤﺘﻢ‪ ،‬ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ را در ﺑﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫َ َّ َّ ُ‬ ‫َ ْ َ َ َ ْ‬ ‫َ َ ُ ُ‬ ‫ُ َ‬
‫ﺑﻦ الﺼﺎﻣِﺖ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل َرﺳﻮل اﷲِ‪» :‬ﻣﻦ ﺷ ِﻬﺪ أن ﻻ إِﻪﻟَ إِﻻ ا�‬ ‫ِ‬ ‫‪ -٤١٧‬وﻋﻦ ﻋﺒﺎدة‬
‫ُ ُ َ َُُ َْ‬ ‫َ ْ ُ َّ‬ ‫ُ ُ َ َّ‬ ‫َ ْ َ ُ َ َ َ َ َ َّ ُ َّ ً ْ ُ‬
‫ﺮﺷ�ﻚ ﻪﻟ‪ ،‬وأن �ﻤﺪا ﻋﺒﺪهُ َو َرﺳﻮﻪﻟ‪ ،‬وأن ﻋِيﻰﺴ �ﺒﺪ ا�ِ َو َرﺳﻮﻪﻟ‪َ ،‬و�ِﻤﺘﻪ أﻟﻘﺎﻫﺎ‬ ‫وﺣﺪه ﻻ ِ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َّ َ َّ َ ٌّ َ َّ َ َ ٌّ ْ ُ َّ ُ َ َّ َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ٌ‬ ‫َ َ‬
‫اﺠﻟﻨﺔ ﻰﻠﻋ ﻣﺎ ﺎﻛن ﻣ َِﻦ اﻟﻌﻤ ِﻞ«‪.‬‬ ‫إِﻰﻟ م ْﺮ� َﻢ َو ُروح ﻣِﻨﻪ‪ ،‬وأن اﺠﻟﻨﺔ ﺣﻖ واﻨﻟﺎر ﺣﻖ‪ ،‬أدﺧﻠﻪ ا�‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬
‫] ﹲ‬
‫َ َ َّ َّ َ َّ ُ َ َّ ً ُ ُ َّ َ َّ َ َّ ُ َ‬ ‫َ ْ َ َ َْ‬
‫و� رواﻳﺔ ﻤﻟﺴﻠﻢ‪» :‬ﻣﻦ ﺷ ِﻬﺪ أن ﻻ إِﻪﻟ إِﻻ ا�‪ ،‬وأن �ﻤﺪا رﺳﻮل ا�‪ ،‬ﺣﺮم ا� ﻋﻠﻴ ِﻪ‬
‫اﻨﻟَّ َ‬
‫ﺎر«‪.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺒﺎده ﺑﻦ ﺻﺎﻣﺖ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬ﮔﻮاﻫﯽ دﻫﺪ‬
‫ﮐﻪ ﻣﻌﺒﻮد راﺳﺘﯿﻨﯽ ﺟﺰ اﷲ وﺟﻮد ﻧﺪارد و ﻣﺤﻤﺪ‪ ،‬ﺑﻨﺪه و ﻓﺮﺳﺘﺎدهي اوﺳﺖ و ﺷﻬﺎدت‬
‫دﻫﺪ ﮐﻪ ﻋﯿﺴﯽ‪ ،‬ﺑﻨﺪه و ﻓﺮﺳﺘﺎدهي اﷲ‪ ،‬و ﮐﻠﻤﻪي اوﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺮﯾﻢ اﻟﻘﺎ ﮐﺮد و ﻧﯿﺰ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪3435:‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.28:‬‬

 ‫‪247‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﻣﯿﺪ ﺑﻪ رﺣﻤﺖ ﭘﺮوردﮔﺎر‬

‫ﻣﺨﻠﻮق او ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬و ﮔﻮاﻫﯽ دﻫﺪ ﮐﻪ ﺑﻬﺸﺖ و دوزخ‪ ،‬ﻫﺮ دو ﺣﻖ اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﺮ ﻋﻤﻠﯽ ﮐﻪ‬
‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪) ،‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم‪ (،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬او را وارد ﺑﻬﺸﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ«‪.‬‬
‫و در رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ ﮔﻮاﻫﯽ دﻫﺪ ﮐﻪ ﻣﻌﺒﻮد ﺑﺮﺣﻘﯽ ﺟﺰ اﷲ‬
‫وﺟﻮد ﻧﺪارد و ﻣﺤﻤﺪ‪ ،‬ﻓﺮﺳﺘﺎدهي اﷲ اﺳﺖ‪ ،‬اﷲ‪ ،‬آﺗﺶ )دوزخ( را ﺑﺮ او ﺣﺮام‬
‫ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ«‪.‬‬
‫ﺎﺤﻟ َﺴ َﻨ ِﺔ ‪،‬ﻓَﻠَ ُﻪ َﻋ ْ ُ‬
‫ﺮﺸ‬ ‫ﺟﺎء ﺑ َ‬‫َ‬ ‫َ ْ‬ ‫ُ َّ ُ‬
‫ﻲﺒ‪» :‬ﻳﻘﻮل ا�‪ :‬ﻣ‬ ‫‪ -٤١٨‬وﻋﻦ أﻲﺑ َذر‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل اﻨﻟَّ ُّ‬
‫ﻦ َ ِ‬
‫َ ْ َ َ َ ِّ‬ ‫َ َّ ِّ َ َ َ َ ُ َ ِّ َ َ ِّ َ ٌ ْ ُ َ َ ْ‬ ‫َ ْ‬ ‫ََْ َ ََْ‬
‫اء ﺳيﺌ ٍﺔ ﺳيﺌﺔ ﻣِﺜﻠﻬﺎ أ ْو أﻏ ِﻔﺮ‪َ .‬وﻣﻦ �ﻘ َّﺮب ﻣِ�‬ ‫أﻣﺜﺎﻬﻟِﺎ أ ْو أز�ﺪ‪ ،‬وﻣﻦ ﺟﺎء ﺑِﺎلﺴيﺌﺔِ‪ ،‬ﻓﺠﺰ‬
‫ََُُْ‬ ‫ْ َ َ َّ َ ِّ َ ً َ َ ْ ُ ْ ُ ً َ ْ َ‬ ‫ً‬ ‫ًْ ََ ْ ُ ُْ‬
‫ذراﺎﻋ‪� ،‬ﻘ َّﺮ�ﺖ ﻣِﻨﻪ ﺑﺎﺎﻋ‪َ ،‬وﻣﻦ أﺗﺎ� ﻳﻤﻲﺸ‪ ،‬أﺗيﺘﻪ‬ ‫ﺮﺒا‪� ،‬ﻘ َّﺮ�ﺖ ﻣِﻨﻪ ذ َِراﺎﻋ‪ ،‬وﻣﻦ �ﻘﺮب ﻣِ�‬ ‫ِﺷ‬
‫ً‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ُُ‬ ‫َ‬ ‫ً‬ ‫َ ْ‬ ‫ُْ ُ‬ ‫َ‬ ‫ً‬ ‫َ َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫َ َ ْ َ‬ ‫ً‬ ‫َ‬ ‫َْ‬
‫ﺮﺸك ِﻲﺑ ﺷيﺌﺎ‪ ،‬ﻟ ِﻘﻴﺘﻪ ﺑﻤﺜﻠِﻬﺎ ﻣﻐ ِﻔ َﺮة«‪] .‬رواﯾﺖ‬ ‫اب اﻷر ِض ﺧ ِﻄﻴﺌﺔ ﻻ � ِ‬
‫َ‬
‫ﻫﺮوﻟﺔ‪ ،‬وﻣﻦ ﻟ ِﻘﻴ� ﺑِﻘﺮ ِ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮذر‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬ﮐﺎر ﻧﯿﮑﯽ‬
‫اﻧﺠﺎم دﻫﺪ‪ ،‬ده ﺑﺮاﺑﺮش ﭘﺎداش ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ و ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬ﮐﺎرِ ﺑﺪي اﻧﺠﺎم دﻫﺪ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪاﻧﺪازهي‬
‫ﮐﺎرِ ﺑﺪش ﻣﺠﺎزات ﻣﯽﺷﻮد ﯾﺎ او را ﻣﯽآﻣﺮزم‪ .‬ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬ﯾﮏ وﺟﺐ ﺑﻪ ﻣﻦ ﻧﺰدﯾﮏ ﺷﻮد‪،‬‬
‫ﻣﻦ ﯾﮏ ذراع) ‪ (2‬ﺑﻪ او ﻧﺰدﯾﮏ ﻣﯽﺷﻮم؛ و ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬ﯾﮏ ذراع ﺑﻪ ﻣﻦ ﻧﺰدﯾﮏ ﮔﺮدد‪ ،‬ﻣﻦ‬
‫ﺑﻪ اﻧﺪازهي ﯾﮏ ﺑﺎع )ﻓﺎﺻﻠﻪي ﺑﺎز ﮐﺮدن دو دﺳﺖ( ﺑﻪ او ﻧﺰدﯾﮏ ﻣﯽﺷﻮم؛ ﻫﺮﮐﺲ‪،‬‬
‫ﻗﺪمزﻧﺎن ﺑﻪ ﺳﻮي ﻣﻦ ﺑﯿﺎﯾﺪ‪ ،‬ﻣﻦ‪ ،‬دواندوان ﺑﻪ ﺳﻮﯾﺶ ﻣﯽروم‪ .‬ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯽ ﺑﺎ ﻣﻦ‬
‫ﻣﻼﻗﺎت ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﭘ‪‬ﺮيِ زﻣﯿﻦ‪ ،‬ﮔﻨﺎه ﮐﺮده‪ ،‬وﻟﯽ ﻫﯿﭻ ﭼﯿﺰ و ﻫﯿﭻﮐﺲ را ﺷﺮﯾﮑﻢ ﻧﺴﺎﺧﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻦ ﺑﺎ ﻫﻤﯿﻦ اﻧﺪازه ﻣﻐﻔﺮت و آﻣﺮزش ﺑﺎ او ﻣﻼﻗﺎت ﺧﻮاﻫﻢ ﮐﺮد«‪.‬‬

‫ﺟﺒﺘﺎن؟‬
‫ُ َ‬
‫ﻮ‬ ‫الﻤ‬ ‫ﻣﺎ‬ ‫‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫ﷲ‬ ‫ا‬
‫َ َ ُ َ‬
‫ﻮل‬ ‫ﺳ‬‫ر‬ ‫ﺎ‬ ‫ﻳ‬ ‫ﻓﻘﺎل‪:‬‬ ‫‪‬‬ ‫ِّ‬
‫ﻲﺒ‬ ‫اﻲﺑ إﻰﻟ اﻨﻟَّ‬
‫ٌّ‬ ‫ﺎء َأ ْﻋ َ‬
‫ﺮ‬ ‫‪ -٤١٩‬وﻋﻦ ﺟﺎﺑﺮ‪ ‬ﻗﺎل‪َ :‬ﺟ َ‬
‫ِ‬ ‫ِ ِ‬
‫ﻣﺎت � ُ ْﺮﺸ ُك ﺑﻪ َﺷيْﺌﺎ‪َ ،‬د َﺧ َﻞ اﻨﻟَّ َ‬
‫َ‬ ‫َ ُ ُ َّ َ ْ ً َ َ َ َّ َ َ ْ‬ ‫َ ْ َ‬ ‫َ‬
‫ﺎر«‪.‬‬ ‫ِ ِِ‬ ‫اﺠﻟﻨﺔ‪َ ،‬وﻣﻦ‬ ‫ﺮﺸك ﺑِﺎ� ﺷيﺌﺎ دﺧﻞ‬ ‫ﻓﻘﺎل‪» :‬ﻣﻦ ﻣﺎت ﻻ � ِ‬
‫) ‪(3‬‬
‫]رواﯾﺖ ﻣ‪‬ﺴﻠﻢ[‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ .2687:‬ر‪.‬ك‪ :‬ﻫﻤﯿﻦ ﮐﺘﺎب‪ ،‬ﺗﻌﻠﯿﻖ ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻤﺎرهي‪.445‬‬
‫)‪ (2‬ذراع‪ ،‬ﺑﻪاﻧﺪازهي ﻓﺎﺻﻠﻪي آرﻧﺞ ﺗﺎ ﺳﺮ اﻧﮕﺸﺘﺎن دﺳﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.93 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪248‬‬

‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺟﺎﺑﺮ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺻﺤﺮاﻧﺸﯿﻨﯽ‪ ،‬ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬آﻣﺪ و ﮔﻔﺖ‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا!‬
‫آن دو ﮐﺎري ﮐﻪ ﺑﺎﻋﺚ رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﺑﻬﺸﺖ و دوزخ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﭼﯿﺴﺖ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ در‬
‫ﺣﺎﻟﯽ ﺑﻤﯿﺮد ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﭼﯿﺰ و ﻫﯿﭻ ﮐﺲ را ﺑﺎ اﷲ ﺷﺮﯾﮏ ﻧﻤﯽﺳﺎزد‪ ،‬وارد ﺑﻬﺸﺖ ﻣﯽﺷﻮد‬
‫و ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯽ ﺑﻤﯿﺮد ﮐﻪ ﭼﯿﺰي )ﮐﺴﯽ( را ﺑﺎ اﷲ‪ ،‬ﺷﺮﯾﮏ ﻣﯽﺳﺎزد‪ ،‬وارد دوزخ‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد«‪.‬‬
‫َ َّ ْ َ َ‬ ‫ُ ُ‬ ‫ُ ُ َ َّ ْ‬ ‫َ َّ َّ ِّ َ ُ َ ٌ‬ ‫َ‬
‫‪َ -٤٢٠‬وﻋﻦ أ�ﺲ‪ ‬أن اﻨﻟ ِﻲﺒ‪ ‬وﻣﻌﺎذ ردِﻳﻔﻪ ﻰﻠﻋ الﺮﺣ ِﻞ ﻗﺎل‪» :‬ﻳﺎ ﻣﻌﺎذ!« ﻗﺎل‪ :‬ﺒﻟيﻴﻚ ﻳﺎ‬
‫َ ُ ُ‬ ‫َّ َ ْ ْ‬ ‫َ َّ َ َ ُ‬ ‫َُ ُ‬ ‫َ ْ َْ‬ ‫ُ َ‬
‫ﻳﺎرﺳﻮل ا�ِ َوﺳﻌﺪﻳﻚ‪ .‬ﻗﺎل‪» :‬ﻳﺎ ﻣﻌﺎذ!«‬ ‫َرﺳﻮل اﷲِ َوﺳﻌﺪﻳﻚ‪ ،‬ﻗﺎل‪» :‬ﻳﺎ ﻣﻌﺎذ!« ﻗﺎل‪ :‬ﺒﻟﻴﻚ‬
‫َّ َّ َ َّ‬ ‫َ َْ َ ُ َ ْ َ‬ ‫ً‬ ‫َ ْ َ‬ ‫َ ْ َ َ ُ َ‬
‫ﺒﺪ �ﺸﻬﺪ أن ﻻ إِﻪﻟ إِﻻ ا�‪َ ،‬وأن‬ ‫ٍ‬ ‫ﻗﺎل‪ :‬ﺒﻟَّﻴﻚ ﻳﺎ َرﺳﻮل اﷲِ َوﺳﻌﺪﻳﻚ ﺛﻼﺛﺎ‪ ،‬ﻗﺎل‪» :‬ﻣﺎ ﻣِﻦ ﻋ‬
‫َ ُ‬ ‫ُ َ َّ ً َ ْ ُ ُ َ ُ ُ ُ ْ ً ْ َ ْ‬
‫ﻮل اﷲِ أﻓَﻼَ أ ْﺧ ُ‬
‫ﺮﺒ‬
‫َ َ ُ َ‬
‫ﺎر«‪ .‬ﻗﺎل‪ :‬ﻳﺎ رﺳ‬ ‫ا� ﻰﻠﻋ اﻨﻟَّ‬ ‫َّ َ َّ َ ُ َّ ُ‬
‫ﻪ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺣ‬ ‫ﻻ‬ ‫إ‬ ‫ﻪ‬
‫ِ‬ ‫ﺒ‬ ‫�ﻤﺪا �ﺒﺪه ورﺳﻮﻪﻟ ِﺻﺪﻗﺎ ﻣِﻦ ﻗﻠ‬
‫ِ‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ً‬ ‫ُّ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ٌ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬
‫ﺮﺸوا؟ ﻗﺎل‪» :‬إذاً �ﺘﻠﻜﻮا« ﻓﺄﺧ َ‬
‫ْ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ﺎس ﻓَيَ ْﺴ َﺘبْ ِ ُ‬
‫َّ َ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬
‫ﺮﺒ ﺑﻬﺎ ﻣﻌﺎذ ﻋِﻨﺪ مﻮﺗ ِ ِﻪ ﺗ�ﺛﻤﺎ‪ ] .‬ﹲ‬ ‫ِ‬ ‫ﺑِﻬﺎ اﻨﻟ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﻧﺲ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﻌﺎذ‪ ‬ﭘﺸﺖ ﺳﺮِ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬ﺳﻮار ﺷﺘﺮ ﺑﻮد ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اي ﻣﻌﺎذ!« ﭘﺎﺳﺦ داد‪ :‬ﺑﻠﻪ اي رﺳﻮلﺧﺪا! در ﺧﺪﻣﺘﻢ‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اي ﻣﻌﺎذ!« ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫ﺑﻠﻪ اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﺑﻔﺮﻣﺎﯾﯿﺪ‪ ،‬در ﺧﺪﻣﺘﻢ‪ .‬ﺑﺎز ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اي ﻣﻌﺎذ!« ﺟﻮاب داد‪ :‬ﺑﻠﻪ اي‬
‫رﺳﻮلﺧﺪا! در ﺧﺪﻣﺘﻢ؛ ﺑﻔﺮﻣﺎﯾﯿﺪ‪ .‬و ﭼﻮن ﺳﻪ ﺑﺎر اﯾﻦ ﺳﺨﻦ رد و ﺑﺪل ﺷﺪ‪ ،‬رﺳﻮلاﷲ‪‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮ ﺑﻨﺪهاي از روي ﺻﺪاﻗﺖ ﻗﻠﺐ‪ ،‬ﮔﻮاﻫﯽ دﻫﺪ ﮐﻪ ﻣﻌﺒﻮد راﺳﺘﯿﻨﯽ ﺟﺰ اﷲ‬
‫وﺟﻮد ﻧﺪارد و ﺷﻬﺎدت دﻫﺪ ﮐﻪ ﻣﺤﻤﺪ‪ ،‬ﺑﻨﺪه و ﻓﺮﺳﺘﺎدهي اوﺳﺖ‪ (2 )،‬اﷲ‪ ،‬او را ﺑﺮ آﺗﺶ‬
‫دوزخ ﺣﺮام ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ«‪ .‬ﻣﻌﺎذ ﻋﺮض ﮐﺮد‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! آﯾﺎ اﯾﻦ ﺧﺒﺮ را ﺑﻪ ﻣﺮدم‬
‫ﺑﺮﺳﺎﻧﻢ ﺗﺎ ﺧﻮﺷﺤﺎل ﺷﻮﻧﺪ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﯿﻢ آن ﻣﯽرود ﮐﻪ ﺑﺮ اﯾﻦ ﻣﮋده‪ ،‬ﺗﮑﯿﻪ ﮐﻨﻨﺪ و ﻋﻤﻞ‬
‫را ﺗﺮك ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ«‪ .‬ﻣﻌﺎذ‪ ‬ﻫﻨﮕﺎمِ ﻣﺮﮔﺶ از آن ﺟﻬﺖ آن را ﺑﻪ ﻣﺮدم ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﻣﺒﺎدا‬
‫ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﭘﻨﻬﺎن ﮐﺮدن اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﮔﻨﻬﮑﺎر ﺷﻮد‪.‬‬
‫الﺮاوي‪َ ،‬وﻻَ ﻳَ ُ ُّ‬
‫ﺮﻀ‬ ‫اﷲ َ� ْﻨﻬﻤﺎ‪َ -‬ﺷﻚ َّ‬
‫ُ ْ ِّ َ ِ َ ُ‬
‫ﻲﺿ‬ ‫ر‬ ‫ي‬ ‫ر‬‫ﺪ‬‫اﺨﻟ‬ ‫ﻴﺪ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﺳ‬
‫َ‬
‫أﻲﺑ‬ ‫وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة أَ ْ‬
‫و‬
‫ْ‬
‫‪-٤٢١‬‬
‫َِ‬ ‫ِ‬ ‫ٍ‬ ‫ِ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ُّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َّ ُّ‬
‫� الﺼﺤﺎﻲﺑ‪ ،‬ﻷﻧﻬﻢ ﻠﻛﻬ ْﻢ ﻋﺪول‪ -‬ﻗﺎل‪ :‬ﻤﻟﺎ ﺎﻛن ﻳ ْﻮم ﻏ ْﺰ َوة ِ �ﺒﻮك‪ ،‬أﺻﺎب اﻨﻟﺎس‬ ‫ِ‬ ‫الﺸﻚ ﻲﻓ ﻋ‬
‫َ َ ْ َ َّ َ َّ َ َ َ ُ ُ‬ ‫َ‬ ‫َْ َ ْ َ َ َ َ َ ْ َ َ‬ ‫ََ َ ٌ َ ُ َ َ ُ َ‬
‫ﻮاﺿﺤﻨﺎ‪ ،‬ﻓﺄ�ﻠﻨﺎ َوادﻫﻨﺎ؟ �ﻘﺎل َرﺳﻮل‬ ‫�ﺎﻋﺔ‪ ،‬ﻓﻘﺎلﻮا‪ :‬ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲِ لﻮ أذِﻧﺖ ﻨﻟﺎ �ﻨﺤﺮﻧﺎ ﻧ ِ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪128:‬؛ ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.32:‬‬

‫ّ‬ ‫ّ‬
‫)‪ (2‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬أﺷﻬﺪ أن ﻻ � إﻻ اﷲ وأﺷﻬﺪ أن �ﻤﺪا ﻋﺒﺪه ورﺳﻮﻪﻟ‪.‬‬
 ‫‪249‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﻣﯿﺪ ﺑﻪ رﺣﻤﺖ ﭘﺮوردﮔﺎر‬
‫ْ َ َ ْ َ َ َّ َّ ْ َ َ ْ ْ ُ ُ‬ ‫َ َ ُ َ‬ ‫َُْ َ َ َ ُ َ‬
‫�ﻦ اد�ﻬ ْﻢ‬ ‫ﺎء �ﻤ ُﺮ‪ ‬ﻓﻘﺎل‪ :‬ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲِ إِن �ﻌﻠﺖ ﻗﻞ اﻟﻈﻬﺮ‪ ،‬وﻟ ِ‬ ‫اﷲِ‪» :‬ا�ﻌﻠﻮا« ﻓﺠ‬
‫َ َََ َ ََ َ‬ ‫َ َ َ َ َ َّ َّ َ ْ َ ْ َ َ‬ ‫ُ َّ ْ ُ َّ َ َ ُ ْ َ َ ْ َ‬ ‫َ ْ َْ‬
‫ﺑﻔﻀ ِﻞ أز َوادِﻫِﻢ‪� ،‬ﻢ ادع ا� لﻬﻢ ﻋﻠﻴﻬﺎ ﺑِﺎﻟﺮﺒ� ِﺔ ﻟﻌﻞ ا� أن �ﻌﻞ ﻲﻓ ذلﻚ اﻟﺮﺒ�ﺔ‪� .‬ﻘﺎل‬
‫ُ‬
‫ﻳﻲﺠء‬
‫َ َ َّ ُ ُ‬
‫الﺮﺟﻞ‬ ‫اودِﻫِﻢ‪ ،‬ﻓﺠﻌﻞ‬ ‫ﻮل اﷲِ‪َ �َ » :‬ﻌ ْﻢ« ﻓَ َﺪ َﺎﻋ ﺑﻨ ْﻄﻊ ﻓَبَ َﺴﻄﻪ‪َّ �ُ ،‬ﻢ َد َﺎﻋ ﺑ َﻔ ْﻀﻞ أَ َز َ‬ ‫َ ُ ُ‬
‫رﺳ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ٍ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ْ‬ ‫ِّ ْ‬ ‫َََْ َ‬ ‫َ َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ َ‬ ‫ُ َ ُ َ ِّ َ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ ِّ ُ‬
‫�ﺮﺴ ٍة ﺣﻰﺘ اﺟﺘﻤﻊ ﻰﻠﻋ اﻨﻟﻄﻊِ ﻣِﻦ‬ ‫ﺑِ�ﻒ ذر ٍة و�ﻲﺠء اﻵﺧﺮ ﺑِ�ﻒ �ﻤﺮ‪ ،‬و�ﻲﺠء اﻵﺧﺮ ﺑ ِ ِ‬
‫َْ َ ُ ََ َ ُ‬ ‫َ َ َ ُ َّ َ ُ ُ‬ ‫َ َ َ ُ ُ َّ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ‬
‫ذل ِﻚ ﻲﺷ ٌء � ِﺴ�‪ ،‬ﻓﺪﺎﻋ رﺳﻮل ا�ِ‪ ‬ﺑِﺎﻟﺮﺒ�ﺔِ‪� ،‬ﻢ ﻗﺎل »ﺧﺬوا ﻲﻓ أو�ِﻴﺘِ�ﻢ‪ ،‬ﻓﺄﺧﺬوا ﻲﻓ‬
‫َ‬ ‫َ َ ُ َ َّ َ ُ َ َ َ َ ْ َ ٌ‬ ‫َّ َ‬ ‫َ ْ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ‬
‫أ ْو�ِﻴﺘِ ِﻬ ْﻢ ﺣﻰﺘ ﻣﺎ ﺗﺮ�ﻮا ﻲﻓ اﻟﻌﺴﻜ ِﺮ ِوﺎﻋء إِﻻ مﻸوه‪ ،‬وأ�ﻠﻮا ﺣﻰﺘ ﺷﺒﻌﻮا َوﻓﻀﻞ ﻓﻀﻠﺔ‪ ،‬ﻓﻘﺎل‬
‫ٍّ‬ ‫َ ْ َ ُ َ ْ َ َ َ َّ َّ َ َ ِّ َ ُ ُ َّ َ َ ْ َ َّ‬
‫ا� ﺑﻬﻤﺎ َ� ْﺒ ٌﺪ َ� ْ ُ‬ ‫ُ ُ ّ‬
‫� ﺷﺎك‪،‬‬ ‫َرﺳﻮل ا�‪» :‬أﺷﻬﺪ أن ﻻ إِﻪﻟ إِﻻ ا�‪ ،‬و�� رﺳﻮل ا�ِ ﻻ ﻳﻠﻰﻘ‬
‫َ َّ‬ ‫َُ ْ َ َ‬
‫) ‪(1‬‬
‫اﺠﻟﻨ ِﺔ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬ ‫�ﻴﺤﺠ َﺐ ﻋ ِﻦ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه ﯾﺎ اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﺧﺪري ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ - :‬راوي‪ (2 )،‬در اﺳﻢِ ﺻﺤﺎﺑﯽ ﺷﮏ‬
‫ﮐﺮده اﺳﺖ و ﺷﮏ در اﺳﻢ ﺻﺤﺎﺑﯽ‪ ،‬اﯾﺮادي وارد ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ؛ زﯾﺮا ﻫﻤﻪي ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ ‬ﻋﺎدل‬
‫ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ -.‬ﺣﺎل از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه ﯾﺎ اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ‪ $‬رواﯾﺖ اﺳﺖ‪ :‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻣﺮدم در ﻏﺰوهي‬
‫»ﺗﺒﻮك« دﭼﺎر ﮔﺮﺳﻨﮕﯽ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! اﮔﺮ اﺟﺎزه دﻫﯿﺪ‬
‫ﺷﺘﺮان ﺧﻮد را ﻧﺤﺮ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ ﺗﺎ از ﮔﻮﺷﺖ آنﻫﺎ ﺑﺨﻮرﯾﻢ و از ﭘﯿﻪ و ﭼﺮﺑﯽ آنﻫﺎ‪ ،‬روﻏﻦ‬
‫ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﻤﯿﻦ ﮐﺎر را ﺑﮑﻨﯿﺪ«‪ .‬ﻋﻤﺮ‪ ‬ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬آﻣﺪ و ﻋﺮض ﮐﺮد‪ :‬اي‬
‫رﺳﻮلﺧﺪا! اﮔﺮ ﭼﻨﯿﻦ اﺟﺎزهاي ﺑﺪﻫﯽ‪ ،‬ﺑﺎ ﮐﻤﺒﻮد ﺣﯿﻮاﻧﺎت ﺑﺎرﮐﺶ و ﺳﻮاري‪ ،‬ﻣﻮاﺟﻪ‬
‫ﻣﯽﺷﻮﯾﻢ‪ .‬ﻟﺬا ﺑﻪ ﻣﺮدم ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪ :‬ﺑﺎﻗﯽﻣﺎﻧﺪهي ﻏﺬاﻫﺎﯾﺸﺎن را ﺑﯿﺎورﻧﺪ و ﺳﭙﺲ از اﷲ‬
‫ﺑﺨﻮاﻫﯿﺪ ﮐﻪ ﺑﺮاي آنﻫﺎ در ﻏﺬا و ﺗﻮﺷﻪي آﻧﺎن‪ ،‬ﺑﺮﮐﺖ دﻫﺪ؛ اﻣﯿﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ در آن ﺑﺮﮐﺖ‬
‫دﻫﺪ‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻠﻪ؛ )ﭘﯿﺸﻨﻬﺎد ﺧﻮﺑﯽﺳﺖ(«‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺳﻔﺮهاي ﺧﻮاﺳﺖ و‬
‫آن را ﭘﻬﻦ ﮐﺮد؛ آنﮔﺎه دﺳﺘﻮر داد ﺑﺎﻗﯽﻣﺎﻧﺪهي ﻏﺬاﻫﺎﯾﺸﺎن را ﺑﯿﺎورﻧﺪ‪ .‬ﺷﺨﺼﯽ‪ ،‬ﯾﮏ‬
‫ﻣﺸﺖ ذرت آورد و دﯾﮕﺮي‪ ،‬ﯾﮏ ﻣﺸﺖ ﺧﺮﻣﺎ و ﯾﮑﯽ‪ ،‬ﭘﺎرهاي ﻧﺎن ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ اﻧﺪﮐﯽ ﻏﺬا‬
‫از ﺑﺎﻗﯽﻣﺎﻧﺪهي ﻏﺬاﻫﺎﯾﺸﺎن‪ ،‬روي ﺳﻔﺮه‪ ،‬ﺟﻤﻊ ﺷﺪ و رﺳﻮلاﷲ‪ ‬دﻋﺎي ﺑﺮﮐﺖ ﮐﺮد و‬
‫ﺳﭙﺲ ﻓﺮﻣﻮد‪)» :‬از اﯾﻦ ﻏﺬاﻫﺎ( ﺑﺮدارﯾﺪ و در ﻇﺮفﻫﺎي ﺧﻮد ﺑﺮﯾﺰﯾﺪ«‪ .‬ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ ‬از‬
‫ﻏﺬاﻫﺎي روي ﺳﻔﺮه در ﻇﺮفﻫﺎي ﺧﻮد رﯾﺨﺘﻨﺪ و ﺑﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﻫﻤﻪي ﻇﺮفﻫﺎي ﻣﻮﺟﻮد‬
‫در ﻟﺸﮑﺮ را ﭘ‪‬ﺮ از ﻏﺬا ﮐﺮدﻧﺪ و از آن‪ ،‬ﺳﯿﺮ ﺧﻮردﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎز ﻫﻢ ﻣﻘﺪاري ﻏﺬا ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.27:‬‬

‫)‪ (2‬راوي‪ ،‬اﻋﻤﺶ‪ /‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪] .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪250‬‬

‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﮔﻮاﻫﯽ ﻣﯽدﻫﻢ ﮐﻪ ﻣﻌﺒﻮد راﺳﺘﯿﻨﯽ ﺟﺰ اﷲ وﺟﻮد ﻧﺪارد و ﻣﻦ‪،‬‬

‫ﻓﺮﺳﺘﺎدهي او ﻫﺴﺘﻢ؛ اﻣﮑﺎن ﻧﺪارد ﮐﻪ ﺑﻨﺪهاي‪ ،‬ﺑﺪون اﯾﻦﮐﻪ ﺷﮏ و ﺗﺮدﯾﺪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫ﺑﻪ اﯾﻦ دو ﺣﻘﯿﻘﺖ‪ ،‬ﮔﻮاﻫﯽ دﻫﺪ‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎمِ ﻣﻼﻗﺎت ﺑﺎ اﷲ‪ ،‬از ﺑﻬﺸﺖ‪ ،‬ﻣﻨﻊ ﺷﻮد«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﭘﺲ از ﺑﺎب »ﺧﻮف و ﺧﺸﯿﺖ اﻟﻬﯽ«‪ ،‬ﺑﺎﺑﯽ ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان »اﻣﯿﺪ ﺑﻪ رﺣﻤﺖ‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎر« ﮔﺸﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﮔﻮﯾﺎ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻫﺮﮔﺎه اﺣﺴﺎس ﮐﺮدﯾﺪ ﮐﻪ ﺗﺮس و ﻫﺮاس‪ ،‬ﺑﺮ‬
‫ﺷﻤﺎ ﻏﺎﻟﺐ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬دروازهي اﻣﯿﺪ را ﺑﻪ روي ﺧﻮد ﺑﮕﺸﺎﯾﯿﺪ‪.‬‬
‫آنﮔﺎه ﻣﺆﻟﻒ‪ ،/‬ﭼﻨﺪ آﯾﻪ و ﺣﺪﯾﺚ ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ از ﺟﻤﻠﻪ اﯾﻦ آﯾﻪ ﮐﻪ اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َّ ۡ َ َّ َّ َّ َ ۡ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ُ ۡ َ َ َ َّ َ ۡ َ ُ ْ َ َ ٰٓ ُ ۡ َ َ ۡ َ ُ ْ‬
‫� َ�غفِ ُر‬ ‫�ِ إِن ٱ‬
‫� أنفسِ ِهم � �قنطوا مِن ر�ةِ ٱ ۚ‬ ‫﴿قل � ٰعِبادِي ٱ�ِين أ�فوا‬
‫]الﺰمﺮ‪[٥٣ :‬‬
‫وب َ� ً‬
‫ِيعا ۚ﴾‬ ‫ٱ ُّ�نُ َ‬
‫ﺑﮕﻮ‪ :‬اي ﺑﻨﺪﮔﺎن ﻣﻦ ﮐﻪ ﺑﺎ زﯾﺎدهروي در ﮔﻨﺎﻫﺎن ﺑﻪ ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ ﺳﺘﻢ ﮐﺮدهاﯾﺪ! از رﺣﻤﺖ اﷲ‬
‫ﻧﺎاﻣﯿﺪ ﻧﺒﺎﺷﯿﺪ‪ .‬ﺑﯽﮔﻤﺎن اﷲ‪ ،‬ﻫﻤﻪي ﮔﻨﺎﻫﺎن را ﻣﯽآﻣﺮزد‪.‬‬
‫اﯾﻦ آﯾﻪ‪ ،‬درﺑﺎرهي ﺗﻮﺑﻪﮐﻨﻨﺪﮔﺎن ﻧﺎزل ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻫﺮﮐﺲ ﺗﻮﺑﻪ ﮐﻨﺪ‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪،‬‬
‫ﺗﻮﺑﻪاش را ﻣﯽﭘﺬﯾﺮد؛ ﮔﺮﭼﻪ ﮔﻨﺎﻫﺶ‪ ،‬ﺑﺴﯿﺎر ﺑﺰرگ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ‪‬‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َّ َ َّ ُ َّ‬ ‫َ َّ َ َ َ ۡ ُ َ َ َ َّ َ ٰ ً َ َ َ َ َ َ ۡ ُ ُ َ َّ ۡ َ َّ‬
‫﴿وٱ�ِين � يدعون مع ٱ�ِ إِ�ها ءاخر و� �قتلون ٱ�فس ٱل ِ� حرم ٱ� إِ�‬
‫ۡ‬
‫اب يَ ۡو َم ٱلقِ َ�ٰ َم ِة‬ ‫ون َو َمن َ� ۡف َع ۡل َ� ٰل َِك يَ ۡل َق َ�ثَ ٗ‬
‫اما ‪ ٦٨‬يُ َ� ٰ َع ۡف َ ُ� ٱ ۡل َع َذ ُ‬ ‫َۡ ّ َ َ ُ َ‬
‫� ِق َو� ي ۡزن ۚ‬ ‫ب ِٱ‬
‫ُ‬ ‫َ َ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ ٗ َ‬ ‫� �ِيهِۦ ُم َهانًا ‪ ٦٩‬إ َّ� َمن تَ َ‬ ‫َو�َ ۡخ ُ ۡ‬
‫ام َن َو َع ِمل � َم� � ٰل ِٗحا فأ ْو ٰٓ��ِك ُ� َب ّدِل‬ ‫اب َو َء َ‬
‫ِ‬
‫ور� َّرح ٗ‬‫� َ� ُف ٗ‬ ‫�ٔاتِه ۡم َح َس َ�ٰت َو َ� َن ٱ َّ ُ‬
‫َّ ُ َ ّ َ‬
‫]اﻟﻔﺮﻗﺎن‪[٧٠ ،٦٨ :‬‬ ‫ِيما ‪﴾٧٠‬‬ ‫ٖ�‬ ‫ٱ� س ِ ِ‬
‫و آﻧﺎن ﮐﻪ ﻣﻌﺒﻮدي ﺟﺰ اﷲ را ﻧﻤﻰﭘﺮﺳﺘﻨﺪ‪ ،‬و ﮐﺴﻰ را ﮐﻪ اﷲ‪ ،‬ﺧﻮﻧﺶ را ﺣﺮام ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺟﺰ‬
‫ﺑﻪﺣﻖ ﻧﻤﻰﮐﺸﻨﺪ و زﻧﺎ ﻧﻤﻰﮐﻨﻨﺪ؛ و ﮐﺴﻰ ﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ اﯾﻦ )اﻋﻤﺎل( ﺷﻮد‪ ،‬ﻣﺠﺎزات ﺳﺨﺘﻰ‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ دﯾﺪ‪ .‬روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﻋﺬاﺑﺶ دو ﭼﻨﺪان ﻣﻰﺷﻮد‪ ،‬و ﺑﺎ ذﻟﺖ و ﺧﻮارى ﺑﺮاي ﻫﻤﯿﺸﻪ در آن‬
‫ﻣﻰﻣﺎﻧﺪ‪ .‬ﻣﮕﺮ آﻧﺎن ﮐﻪ ﺗﻮﺑﻪ ﮐﻨﻨﺪ و اﯾﻤﺎن ﺑﯿﺎورﻧﺪ و ﮐﺎر ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﻧﺠﺎم دﻫﻨﺪ ﮐﻪ اﷲ‪،‬‬
‫ﺑﺪىﻫﺎﯾﺸﺎن را ﺑﻪ ﻧﯿﮑﯽ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﻣﻰﮐﻨﺪ‪ .‬و اﷲ‪ ،‬ﺑﺴﯿﺎر آﻣﺮزﻧﺪه و ﻣﻬﺮورز اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪251‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﻣﯿﺪ ﺑﻪ رﺣﻤﺖ ﭘﺮوردﮔﺎر‬

‫ﻟﺬا ﻫﺮﮐﺲ از ﻫﺮ ﮔﻨﺎﻫﯽ ﺗﻮﺑﻪ ﮐﻨﺪ‪ ،‬اﷲ ﺗﻮﺑﻪاش را ﻣﯽﭘﺬﯾﺮد؛ ﮔﺮﭼﻪ ﮔﻨﺎﻫﺶ‪ ،‬ﺑﺴﯿﺎر‬
‫ﺑﺰرگ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﺎﻧﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﮔﻨﺎﻫﺶ‪ ،‬در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﺣﻘﻮق ﻣﺮدم و ﺧﻠﻖ ﺧﺪا ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫ﺑﺎﯾﺪ در دﻧﯿﺎ و ﭘﯿﺶ از آﺧﺮت‪ ،‬ﺣﻘّﺸﺎن را ادا ﻧﻤﺎﯾﺪ ﺗﺎ ﺗﻮﺑﻪاش درﺳﺖ و ﻗﺎﺑﻞ ﻗﺒﻮل‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬درﺑﺎرهي ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺗﻮﺑﻪ ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫ََ ٓ‬ ‫َۡ َ ُ َ َ َ‬ ‫� َ� َ� ۡغف ُر أَن � ُ ۡ َ َ‬
‫�ك بِهِۦ َو�غ ِف ُر ما دون � ٰل ِك ل َِمن �شا ُء﴾ ]اﻟﻨﺴﺎء ‪[١١٦ :‬‬ ‫﴿إ َّن ٱ َّ َ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ﻫﻤﺎﻧﺎ اﷲ‪ ،‬اﯾﻦ را ﮐﻪ ﺑﻪ او ﺷﺮك ورزﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻤﯽآﻣﺮزد و ﺟﺰ ﺷﺮك را ﺑﺮاي ﻫﺮ ﮐﺲ ﮐﻪ ﺑﺨﻮاﻫﺪ‬
‫ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﮔﻨﺎه‪ ‬اﯾﻦ اﻓﺮاد‪ ،‬ﮐﻔﺮ و ﺷﺮك ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺨﺸﯿﺪه ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ؛ وﻟﯽ ﻫﺮ ﮔﻨﺎﻫﯽ ﺟﺰ‬
‫ﮐﻔﺮ و ﺷﺮك‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﻮاﺳﺖ و ارادهي اﷲ‪ ‬ﺑﺴﺘﮕﯽ دارد؛ اﮔﺮ اﷲ ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬ﮐﺴﺎﻧﯽ را ﮐﻪ‬
‫ﺗﻮﺑﻪ ﻧﮑﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺠﺎزات ﻣﯽﮐﻨﺪ و اﮔﺮ ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬آﻧﺎن را ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ‪ .‬ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﺎﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫ﮔﻨﺎﻫﺎن ﺻﻐﯿﺮه‪ ،‬ﺑﺎ ﭘﺮﻫﯿﺰ از ﮔﻨﺎﻫﺎن ﮐﺒﯿﺮه ﯾﺎ ﺑﺎ اﻧﺠﺎم ﭘﺎرهاي از ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ‪ ،‬ﺑﺨﺸﯿﺪه‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﭼﻨﺪﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ در اﯾﻦ ﺑﺎب ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﮕﯽ‪ ،‬اﻣﯿﺪ‪‬‬
‫اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﭘﺮوردﮔﺎرش را اﻓﺰاﯾﺶ ﻣﯽدﻫﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ اﻧﺴﺎن ﺑﺎ اﻣﯿﺪ ﺑﻪ رﺣﻤﺖ ﭘﺮوردﮔﺎرش‬
‫ﺑﻪ ﻣﻼﻗﺎت او ﻣﯽرود و اﻣﯿﺪش ﺑﯿﺶ از ﺗﺮس اوﺳﺖ‪.‬‬
‫در اﯾﻦ ﺑﺎب اﺣﺎدﯾﺚ ﻣﻄﻠﻘﯽ ذﮐﺮ ﺷﺪه ﮐﻪ ﻣﻘﯿ‪‬ﺪ ﺑﻪ ﻧﺼﻮص و اﺣﺎدﯾﺚ دﯾﮕﺮيﺳﺖ؛‬
‫ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل در ﯾﮑﯽ از اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ در ﺣﺎﻟﯽ ﺑﻤﯿﺮد ﮐﻪ ﻫﯿﭻ‬
‫ﭼﯿﺰ و ﻫﯿﭻ ﮐﺲ را ﺑﺎ اﷲ ﺷﺮﯾﮏ ﻧﻤﯽﺳﺎزد‪ ،‬وارد ﺑﻬﺸﺖ ﻣﯽﺷﻮد و ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯽ‬
‫ﺑﻤﯿﺮد ﮐﻪ ﭼﯿﺰي )ﮐﺴﯽ( را ﺑﺎ اﷲ‪ ،‬ﺷﺮﯾﮏ ﻣﯽﺳﺎزد‪ ،‬وارد دوزخ ﻣﯽﮔﺮدد«‪ .‬ﻣﻔﻬﻮم ﺷﺮك‬
‫در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﺷﺎﻣﻞ ﮐﻔﺮ ﻧﯿﺰ ﻣﯽﺷﻮد؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﻔﺮي ﮐﻪ ﻧﺘﯿﺠﻪي اﻧﮑﺎر و ﺳﺮﮐﺸﯽ و‬
‫اﻣﺜﺎل آن اﺳﺖ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﮐﻔﺮ ﻧﯿﺰ ﮔﻨﺎﻫﯽ ﻧﺎﺑﺨﺸﻮدﻧﯽﺳﺖ و ﻫﺮﮐﺲ ﮐﻔﺮ ﺑﻮرزد‪ ،‬وارد دوزخ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻣﺎ را در ﺟﺮﮔﻪي ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻗﺮار دﻫﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ رﺣﻤﺘﺶ اﻣﯿﺪوارﻧﺪ و از‬
‫ﻋﺬاﺑﺶ ﻣﯽﺗﺮﺳﻨﺪ‪.‬‬
‫***‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪252‬‬
‫ُ ْ ُ ُ َ ِّ َ ْ َ‬ ‫َّ ْ َ َ َ ْ‬ ‫َ ْ َْ َ‬
‫ﺑﻦ ﻣﺎلﻚ‪ ‬وﻫﻮ مِﻤﻦ ﺷ ِﻬﺪ ﺑﺪرا‪ ،‬ﻗﺎل‪ :‬ﻛﻨﺖ أﺻ� ﻟ ِﻘﻮ� ﺑ� ﺳﺎلﻢ‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫‪َ -٤٢٢‬و�ﻦ ﻋِﺘﺒﺎن‬
‫َ ْ ُ‬ ‫َ َ ُ ُّ َ َّ ْ َ ُ ُ َ َ َ ْ‬ ‫َ‬
‫ﺠ ِﺪﻫِﻢ‪ ،‬ﻓﺠﺌﺖ‬ ‫�يﻨﻬﻢ واد إ َذا َ‬ ‫ََ َ َُ ُ َْ َ ُ‬
‫ﻲﻠﻋ اﺟﺘِﻴﺎزه ﻗ ِﺒﻞ مﺴ ِ‬ ‫ت اﻷﻣﻄﺎر‪ ،‬ﻓيﺸﻖ‬ ‫ﺟﺎء ِ‬ ‫ٍ َِ‬ ‫و�ن �ﻮل ﺑي� و‬
‫ُ َ‬ ‫ْ ََْ َ َْ‬ ‫َ َّ َ َ َّ‬ ‫َ‬ ‫ِّ ْ َ ْ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ َ َّ‬
‫�ﺴﻴﻞ إِذا‬ ‫ﺮﺼي‪ ،‬و�ِن الﻮادِي اﺬﻟِي ﺑي� و�� ﻗﻮ� ِ‬ ‫ِ‬ ‫َرﺳﻮل ا�ِ‪ ‬ﻓﻘﻠﺖ ﻪﻟ‪ :‬إِ� أﻧ�ﺮت ﺑ‬
‫َ َ ُ ُّ َ َّ ْ ُ َ َ ْ ُ َ َّ َ َ ْ َ ُ َ ِّ َ ْ َ ً َ َّ ُ ُ َ ًّ‬ ‫َْ‬ ‫َﺟ َ‬
‫� ﻲﻓ ﺑيﻲﺘ ﻣﺎﻜﻧﺎ �ﺨﺗِﺬهُ مﺼ�‪،‬‬ ‫ﺎءت اﻷﻣﻄﺎر‪ ،‬ﻓيﺸﻖ ﻲﻠﻋ اﺟﺘِﻴﺎزه‪ ،‬ﻓﻮدِدت �ﻧﻚ ﺗﺄﻲﺗ‪� ،‬ﺘﺼ‬
‫ْ َ َّ َ‬ ‫َْ َ‬ ‫َُ َ ْ‬ ‫َّ ُ ُ َّ‬ ‫َْ َ ُ َ َ‬ ‫َ َ ُ ُ‬
‫ﻲﻠﻋ َرﺳﻮل ا�‪َ ‬وأﺑﻮ ﺑ� ٍﺮ‪� ‬ﻌﺪ ﻣﺎ اﺷﺘﺪ اﻨﻟَّﻬﺎر‬ ‫ﻓﻘﺎل َرﺳﻮل اﷲِ‪» :‬ﺳﺄ�ﻌﻞ« �ﻐﺪا‬
‫َ ْ َ ُ ُّ َ ْ ُ َ ِّ َ ْ َ ْ‬ ‫ََْ َْ ْ‬ ‫ََ ْ ُ‬ ‫ْ َ ْ َ َ ُ ُ َّ‬
‫� ﻣِﻦ ﺑيﺘِﻚ؟«‬ ‫َواﺳﺘﺄذن رﺳﻮل ا�ِ‪ ‬ﻓﺄذِﻧﺖ ﻪﻟ‪ ،‬ﻓﻠﻢ �ﻠِﺲ ﺣﻰﺘ ﻗﺎل‪» :‬أ�ﻦ ﺤﺗِﺐ أن أﺻ‬
‫َ َ َّ ُ ُّ َ‬ ‫ََ َ ْ ُ َ‬
‫راءه‪،‬‬ ‫ﺮﺒ َو َﺻ َﻔ ْﻔ َﻨﺎ َو َ‬ ‫ا�‪ ‬ﻓَ َﻜ َّ َ‬ ‫َ َ َ َ ُ ُ َّ‬
‫� ﻓﻴﻪ‪� ،‬ﻘﺎم رﺳﻮل‬ ‫ﺣﺐ أ ْن ﻳُ َﺼ ِّ َ‬ ‫ﺮﺷت ﻪﻟُ إِﻰﻟ الﻤﺎﻜ ِن اﺬﻟِي أ‬ ‫ﻓﺄ‬
‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ُ‬‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َّ‬ ‫َّ‬
‫َّ َ َ َ َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ َ َ‬
‫َّ‬
‫َﻓﺼ� ر�ﻌﺘ�‪� ،‬ﻢ ﺳﻠﻢ وﺳﻠﻤﻨﺎ ﺣِ� ﺳﻠﻢ‪ ،‬ﻓﺤبﺴ َﺘﻪ ﻰﻠﻋ ﺧﺰ�ﺮة ﺗﺼﻨﻊ ﻪﻟ‪ ،‬ﻓﺴ ِﻤﻊ أﻫﻞ اﺪﻟارِ‬
‫ََ َ ُ َ َََ‬ ‫ْ‬ ‫ْ َّ ُ َ ِّ َ ُ‬ ‫َْ ََ َ َ ٌ‬ ‫َّ ُ َ‬
‫الﺮﺟﺎل ﻲﻓ اﺒﻟَﻴﺖ‪� ،‬ﻘﺎل َرﺟﻞ‪ :‬ﻣﺎ �ﻌﻞ‬ ‫أن َرﺳﻮل اﷲِ‪ ‬ﻲﻓ ﺑيﻲﺘ‪� ،‬ﺜﺎب رِﺟﺎل ﻣﻨﻬﻢ ﺣﻰﺘ ﻛﺮﺜ‬
‫َ َُْ‬ ‫ُ َ ٌ َ ُ ُّ َّ َ ُ َ َ َ َ ُ ُ‬ ‫ََ ََ َ َ ُ‬ ‫َ ٌ‬
‫ﻣﺎل ِﻚ ﻻ أراه‪� ،‬ﻘﺎل رﺟﻞ‪ :‬ذلﻚ ﻣﻨﺎﻓ ِﻖ ﻻ �ِﺐ ا� ورﺳﻮﻪﻟ‪ ،‬ﻓﻘﺎل رﺳﻮل اﷲِ‪» :‬ﻻ �ﻘﻞ‬
‫َّ ُ ُ ُ َ ْ َ َ َّ‬ ‫َ َ ْ َ َّ َ‬ ‫َّ َّ ُ َ ْ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ َ َ‬
‫ذل ِﻚ أﻻ ﺗﺮاهُ ﻗﺎل‪ :‬ﻻ � َ إِﻻ ا� ﻳبﺘ ِﻲﻐ ﺑِﺬل ِﻚ َوﺟﻪ ا�ِ ﺗﻌﺎﻰﻟ؟«‪ .‬ﻗﺎل‪ :‬ا� َو َرﺳﻮﻪﻟُ أﻋﻠﻢ‪ ،‬أﻣﺎ‬
‫َ َّ َ َ ْ َ َ‬ ‫َ َ ُ ُ‬ ‫َُ‬ ‫َ َ َ ُ َّ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ َ َّ‬
‫اﷲ ﻗﺪ ﺣ َّﺮم‬ ‫� ُﻦ ﻓ َﻮا�ِ ﻣﺎ ﻧ َﺮى ُوده‪َ ،‬وﻻ ﺣﺪﻳﺜﻪ إِﻻ إِﻰﻟ الﻤﻨﺎﻓ ِﻘ�‪ ،‬ﻓﻘﺎل َرﺳﻮل اﷲِ‪» :‬ﻓﺈِن‬
‫َ َ ْ َّ‬ ‫َ َ َّ َّ ُ َ ْ َ‬ ‫َّ َ ْ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬ ‫ﺎر ﻣﻦ ﻗﺎل‪ :‬ﻻ إِﻪﻟَ إِﻻ ا� ﻳبﺘ ِﻲﻐ ﺑِﺬل ِﻚ َوﺟ ِﻪ ا�ِ«‪ ] .‬ﹲ‬ ‫ﻰﻠﻋ اﻨﻟ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺘﺒﺎن ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ‪ ‬ﮐﻪ از ﺷﺮﮐﺖﮐﻨﻨﺪﮔﺎن ﻏﺰوهي »ﺑﺪر« ﺑﻮده اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﻦ ﺑﺮاي ﻗﻮم ﺧﻮد »ﺑﻨﯽﺳﺎﻟﻢ« اﻣﺎﻣﺖ ﻣﯽدادم‪ .‬ﻣﯿﺎنِ ﻣﻦ و اﯾﺸﺎن‪ ،‬ﺑﺴﺘﺮ‬
‫رودﺧﺎﻧﻪ )درهاي( ﺑﻮد ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﺑﺎران ﻣﯽﺑﺎرﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺮاﯾﻢ ﻋﺒﻮر از آن ﺑﺮاي رﻓﺘﻦ ﺑﻪ‬
‫ﻣﺴﺠﺪﺷﺎن‪ ،‬دﺷﻮار ﺑﻮد‪ .‬ﻟﺬا ﻧﺰد رﺳﻮلاﷲ‪ ‬آﻣﺪم و ﺑﻪ اﯾﺸﺎن ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﭼﺸﻤﺎﻧﻢ‪ ،‬ﺿﻌﯿﻒ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ؛ درهاي ﮐﻪ ﻣﯿﺎنِ ﻣﻦ و ﻗﺒﯿﻠﻪام ﻗﺮار دارد‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎم ﺑﺎرش ﺑﺎران‪ ،‬ﺳﯿﻼب ﻣﯽﮐﻨﺪ‬
‫و ﻋﺒﻮر از آن ﺑﺮاي ﻣﻦ دﺷﻮار اﺳﺖ‪ .‬دوﺳﺖ دارم ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪام ﺑﯿﺎﯾﯿﺪ و در ﺧﺎﻧﻪام ﻧﻤﺎز‬
‫ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ ﺗﺎ ﻣﺤﻞ ﻧﻤﺎز ﺷﻤﺎ را ﺑﺮاي ﺧﻮد‪ ،‬ﻧﻤﺎزﺧﺎﻧﻪ ﻗﺮار دﻫﻢ‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»ﺑﻪزودي اﯾﻦ ﮐﺎر را ﺧﻮاﻫﻢ ﮐﺮد«‪ .‬ﻓﺮداي آن روز ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ روز ﺑﺎﻻ آﻣﺪه ﺑﻮد‪،‬‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه اﺑﻮﺑﮑﺮ‪ ‬ﺗﺸﺮﯾﻒ آورد و اﺟﺎزهي ورود ﺧﻮاﺳﺖ‪ .‬ﮔﻔﺘﻢ‪:‬‬
‫ﺑﻔﺮﻣﺎﯾﯿﺪ‪ .‬ﭘﯿﺶ از ﻧﺸﺴﺘﻦ‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬دوﺳﺖ داري در ﮐﺠﺎي ﺧﺎﻧﻪات ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﻢ؟« و‬
‫ﻣﻦ ﺑﻪ ﻣﮑﺎﻧﯽ اﺷﺎره ﮐﺮدم ﮐﻪ دوﺳﺖ داﺷﺘﻢ آنﺟﺎ ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪ ﻧﻤﺎز‬
‫اﯾﺴﺘﺎد و ﺗﮑﺒﯿﺮ ﮔﻔﺖ؛ ﻣﺎ ﻧﯿﺰ ﭘﺸﺖ‪ ‬ﺳ‪‬ﺮَش ﺻﻒ ﺑﺴﺘﯿﻢ‪ .‬دو رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪ و ﺳﭙﺲ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪425 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.33:‬‬

 ‫‪253‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﻣﯿﺪ ﺑﻪ رﺣﻤﺖ ﭘﺮوردﮔﺎر‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﮐﻪ ﺑﺮاي‬ ‫ﺳﻼم داد؛ ﻣﺎ ﻫﻢ ﺑﺎ او ﺳﻼم دادﯾﻢ‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬را ﻧﮕﻪ داﺷﺘﻢ ﺗﺎ ﻏﺬاﯾﯽ‬
‫اﯾﺸﺎن ﺗﺪارك دﯾﺪه ﺑﻮدﯾﻢ آﻣﺎده ﺷﻮد‪ .‬اﻫﻞِ ﻣﺤﻞ ﺷﻨﯿﺪﻧﺪ ﮐﻪ رﺳﻮل اﷲ‪ ‬در ﺧﺎﻧﻪي ﻣﻦ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا ﻋﺪهي زﯾﺎدي از اﻫﺎﻟﯽ ﻣﺤﻞ‪ ،‬در ﺧﺎﻧﻪام ﺟﻤﻊ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﯾﮑﯽ از ﺣﺎﺿﺮان ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫ﻣﺎﻟﮏ )ﺑﻦ د‪‬ﺧﺸﻢ( ﮐﺠﺎﺳﺖ؟ او را ﻧﻤﯽﺑﯿﻨﻢ‪ .‬و دﯾﮕﺮي‪ ،‬ﮔﻔﺖ‪ :‬او‪ ،‬ﻣﻨﺎﻓﻖ اﺳﺖ و اﷲ و‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش را دوﺳﺖ ﻧﺪارد‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﭼﻨﯿﻦ ﻣﮕﻮ؛ ﻣﮕﺮ ﻧﻤﯽداﻧﯽ ﮐﻪ او‬
‫ﻻ�إﻻاﷲ ﮔﻔﺘﻪ و از ﮔﻔﺘﻦ آن‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﺧﺸﻨﻮدي اﷲ ﻣﺘﻌﺎل را ﺧﻮاﺳﺘﻪ اﺳﺖ؟« آن ﻣﺮد‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬اﷲ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش داﻧﺎﺗﺮﻧﺪ؛ وﻟﯽ ﺑﻪ اﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﻣﺎ از او ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ‪،‬‬
‫ﻣﺤﺒﺖ و ﺗﻮﺟﻬﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن دارد‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﻤﺎﻧﺎ اﷲ‪ ،‬ﮐﺴﯽ را ﮐﻪ‬
‫ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺧﺸﻨﻮدي او ﻻ�إﻻاﷲ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺮ آﺗﺶ دوزخ ﺣﺮام ﮐﺮده اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ ،/‬رواﯾﺘﯽ ذﮐﺮ ﮐﺮده ﮐﻪ در آن آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﻋﺘﺒﺎن ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ‪ ‬ﺑﺮاي ﻗﻮﻣﺶ‬
‫ﺑﻨﯽﺳﺎﻟﻢ‪ ،‬اﻣﺎﻣﺖ ﻣﯽداد‪ .‬در ﻣﯿﺎن ﺧﺎﻧﻪي ﻋﺘﺒﺎن‪ ‬و ﻣﺴﺠﺪي ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻗﻮﻣﺶ اﻣﺎﻣﺖ‬
‫ﻣﯽداد‪ ،‬دره ﯾﺎ ﺳﯿﻞﮔﺎﻫﯽ وﺟﻮد داﺷﺖ ﮐﻪ ﻫﻨﮕﺎمِ ﺳﯿﻼب‪ ،‬ﻋﺒﻮر از آن ﺑﺮاي ﻋﺘﺒﺎن‪‬‬
‫دﺷﻮار ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬ﻋﺘﺒﺎن‪ ‬ﻣﺸﮑﻞ دﯾﮕﺮي ﻫﻢ داﺷﺖ؛ زﯾﺮا ﭼﺸﻤﺎﻧﺶ ﺿﻌﯿﻒ ﺷﺪه ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﺑﺮاي رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ‪ ‬ﻗﻮﻣﺶ‪ ،‬دو ﻣﺸﮑﻞ داﺷﺖ‪ :‬ﻣﺸﮑﻞِ راه‪ ،‬و ﻣﺸﮑﻞِ ﺑﯿﻨﺎﯾﯽ‪ .‬از‬
‫اﯾﻦرو ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬آﻣﺪ و ﻣﺸﮑﻠﺶ را ﺑﺎ اﯾﺸﺎن در ﻣﯿﺎن ﻧﻬﺎد و رﺳﻮلاﷲ‪ ‬را ﺑﻪ‬
‫ﺧﺎﻧﻪاش دﻋﻮت ﮐﺮد ﺗﺎ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪاش ﺑﺮوﻧﺪ و آنﺟﺎ ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﻨﺪ ﺗﺎ ﻣﺤﻞّ ﻧﻤﺎزﺷﺎن را‬
‫ﺑﺮاي ﺧﻮد ﻧﻤﺎزﺧﺎﻧﻪ ﻗﺮار دﻫﺪ؛ ﮔﺮﭼﻪ ﺣﮑﻢِ ﻣﺴﺠﺪ را ﻧﺪاﺷﺖ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺧﻮاﺳﺘﻪاش را ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﭼﻨﯿﻦ ﺧﻮاﻫﻢ ﮐﺮد« و ﭘﺲ از ﺑﺎﻻ آﻣﺪن‬
‫آﻓﺘﺎب ﺑﻪﻫﻤﺮاه اﺑﻮﺑﮑﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪي ﻋﺘﺒﺎن‪ ‬رﻓﺖ‪ .‬اﺑﻮﺑﮑﺮ‪ ،‬در ﺳﻔﺮ و ﺣﻀﺮ رﻓﯿﻖ و‬
‫ﻫﻤﺮاه ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻮد و ﺑﯿﺶﺗﺮِ اوﻗﺎﺗﺶ را در ﮐﻨﺎرِ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺳﭙﺮي ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬از اﯾﻦرو‬
‫ﺑﺴﯿﺎر ﺷﻨﯿﺪه ﻣﯽﺷﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﻦ ﺑﺎ اﺑﻮﺑﮑﺮ و ﻋﻤﺮ آﻣﺪم«‪» ،‬ﻣﻦ ﺑﺎ اﺑﻮﺑﮑﺮ و‬
‫ﻋﻤﺮ رﻓﺘﻢ«‪» ،‬ﻣﻦ ﺑﺎ اﺑﻮﺑﮑﺮ و ﻋﻤﺮ ﺑﺮﮔﺸﺘﻢ«‪.‬‬

‫)‪ (1‬در ﻣﺘﻦِ رواﯾﺖ ﺑﻪ ﻏﺬاﯾﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم »ﺧﺰﯾﺮه« ﺗﺼﺮﯾﺢ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﭘﯿﻪ و آرد‪ ،‬ﭘﺨﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد و ﮔﺎه ﺑﻪ‬
‫آن‪ ،‬ﮔﻮﺷﺖ‪ ‬آبﭘﺰ ﻧﯿﺰ ﻣﯽاﻓﺰاﯾﻨﺪ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪254‬‬

‫اﺑﻮﺑﮑﺮ و ﻋﻤﺮ‪ ،‬دوﺳﺘﺎنِ ﻫﻤﯿﺸﻪﻫﻤﺮاه ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻮدﻧﺪ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ در ﻋﺎﻟﻢ ﺑﺮزخ در‬
‫ﮐﻨﺎر او ﻫﺴﺘﻨﺪ و روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﻧﯿﺰ ﺑﺎ او ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻮد‪.‬؛ اﯾﻦ ﺳﻪ ﻧﻔﺮ‪ ،‬از ﯾﮏ ﻣﮑﺎن‬
‫ﺑﺮﻣﯽﺧﯿﺰﻧﺪ و در ﭘﯿﺸﮕﺎه ﭘﺮوردﮔﺎر ﺟﻬﺎﻧﯿﺎن ﺣﺎﺿﺮ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ از ﻫﻤﺎن ﺧﺎﻧﻪاي ﮐﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در آن ﺑﻪ ﺧﺎك ﺳﭙﺮده ﺷﺪ و اﯾﻨﮏ در ﺟﻮارِ ﻣﺴﺠﺪاﻟﻨﺒﯽﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺣﮑﻤﺖ اﻟﻬﯽ را ﺑﻨﮕﺮ؛ اﷲ‪ ‬ﺑﺮاي دﻓﻦ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش ﺧﺎﻧﻪاي را ﺑﺮﮔﺰﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﻌﺪﻫﺎ در‬
‫ﻧﺘﯿﺠﻪي ﺗﻮﺳﻌﻪي ﻣﺴﺠﺪاﻟﻨﺒﯽ‪ ،‬در داﺧﻞ ﻣﺴﺠﺪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ ﺗﺎ اﯾﻦ ﺳﻪ ﻧﻔﺮ از ﻣﯿﺎنِ‬
‫ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺘﻪ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻟﺬا اﻧﺘﺨﺎبِ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺮاي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش را ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ ﻧﺪاﻧﯿﺪ؛ زﯾﺮا در‬
‫آنﭼﻪ ﮐﻪ اﷲ ﺑﺮﻣﯽﮔﺰﯾﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺼﻠﺤﺖ ﺑﺰرﮔﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺎ و ﺷﻤﺎ‪ ،‬آن را درك ﻧﻤﯽﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬
‫ﻣﺮدم‪ ،‬وﺟﻮد ﻗﺒﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬را در ﻣﺴﺠﺪ‪ ،‬ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ ﻣﯽﭘﻨﺪارﻧﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬اﯾﻦ‪ ،‬ﻫﻤﺎن‬
‫اﺷﮑﺎﻟﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺒﺮﭘﺮﺳﺘﺎن ﻣﻄﺮح ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻫﻤﺎن ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺴﺎﺟﺪ را ﺑﺮ ﺳﺮِ‬
‫ﻗﺒﺮﻫﺎ ﺑﻨﺎ ﻣﯽﻧﻬﻨﺪ‪ ،‬ﺧﺮده ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ ﮐﻪ ﭼﺮا ﻗﺒﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در ﻣﺴﺠﺪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ؟‬
‫اﻣﺎ ﻫﯿﭻ اﯾﺮادي ﺑﺮ اﯾﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ وارد ﻧﯿﺴﺖ؛ زﯾﺮا ﻣﺴﺠﺪ‪ ،‬ﺑﺮ ﺳﺮِ ﻗﺒﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻨﺎ‬
‫ﻧﺸﺪه اﺳﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎ وﺟﻮد‪ ‬ﺗﻮﺳﻌﻪي ﻣﺴﺠﺪ‪ ،‬ﺑﺎز ﻫﻢ ﻗﺒﺮ‪ ،‬در ﺧﺎﻧﻪاي ﻗﺮار دارد ﮐﻪ از‬
‫ﻣﺴﺠﺪ‪ ،‬ﺟﺪا و ﻣﺴﺘﻘﻞ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺎﻃﻞﮔﺮاﯾﺎن و ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﺑﺎﻃﻞ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪،‬‬
‫دﻟﯿﻞﺗﺮاﺷﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﭼﻨﯿﻦ اﻋﺘﺮاضﻫﺎﯾﯽ ﻣﻄﺮح ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺑﻠﯿﺲ ﮐﻪ ﺑﺮاي اﺛﺒﺎت‬
‫ﺑﺮﺗﺮي ﺧﻮد‪ ،‬دﻟﯿﻞﺗﺮاﺷﯽ ﻣﯽﮐﺮد و ﻣﯽﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫]اﻷﻋﺮاف‪[١٢ :‬‬ ‫ِ� ‪﴾١٢‬‬ ‫ط‬ ‫ِن‬
‫م‬ ‫ۥ‬‫ه‬‫﴿ َ�نَا ۠ َخ ۡ�‪ّ ٞ‬م ِۡن ُه َخلَ ۡق َت� مِن نَّار َو َخلَ ۡق َت ُ‬
‫ٖ‬ ‫ٖ‬ ‫ِ‬
‫ﻣﻦ‪ ،‬از آدم ﺑﻬﺘﺮم؛ ﻣﺮا از آﺗﺶ آﻓﺮﯾﺪهاي و او را از ﮔﻞ‪.‬‬
‫ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﭘﺲ از ﺑﺎﻻ آﻣﺪن ﺧﻮرﺷﯿﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪي ﻋﺘﺒﺎن‪ ‬رﻓﺖ و‬
‫اﺟﺎزهي ورود ﺧﻮاﺳﺖ و ﭼﻮن وارد ﺧﺎﻧﻪ ﺷﺪ‪ ،‬ﭘﯿﺶ از آنﮐﻪ ﺑﻨﺸﯿﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺮﺳﯿﺪ‪» :‬دوﺳﺖ‬
‫داري ﮐﺠﺎ ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﻢ؟« زﯾﺮا ﺑﺎ ﻫﻤﯿﻦ ﻫﺪف ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪي ﻋﺘﺒﺎن‪ ‬آﻣﺪه ﺑﻮد و دوﺳﺖ‬
‫داﺷﺖ ﭘﯿﺶ از ﻫﺮ ﭼﯿﺰ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﮐﺎري را اﻧﺠﺎم دﻫﺪ ﮐﻪ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ آن‪ ،‬دﻋﻮت‪ ‬ﻋﺘﺒﺎن‪ ‬را‬
‫ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﺣﮑﻤﺖ ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬اﺑﺘﺪا ﺑﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎ و ﮐﺎرﻫﺎي‬
‫ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﯾﺰيﺷﺪهي ﺧﻮد را ﭘﯿﺶ ﺑﺒﺮد و ﺑﺎ رﻋﺎﯾﺖ اوﻟﻮﯾﺖ‪ ،‬اﺑﺘﺪا ﺑﻪ ﮐﺎرﻫﺎﯾﯽ ﺑﭙﺮدازد ﮐﻪ‬
‫آﻏﺎز ﮐﺮده اﺳﺖ ﺗﺎ از وﻗﺘﺶ‪ ،‬ﺑﯿﺶﺗﺮﯾﻦ اﺳﺘﻔﺎده را ﺑﺒﺮد؛ ﻧﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﮐﺎري را ﻧﺎﺗﻤﺎم رﻫﺎ‬
‫ﮐﻨﺪ و ﺑﻪ ﮐﺎرِ دﯾﮕﺮي ﻣﺸﻐﻮل ﺷﻮد‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم‪ ،‬ﺑﺪون رﻋﺎﯾﺖ اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ‪ ،‬وﻗﺖ ﺧﻮد‬
 ‫‪255‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﻣﯿﺪ ﺑﻪ رﺣﻤﺖ ﭘﺮوردﮔﺎر‬

‫را ﻫ‪‬ﺪ‪‬ر ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ .‬ﻣﺜﺎﻟﯽ ذﮐﺮ ﻣﯽﮐﻨﻢ؛ ﺑﺮاي ﺗﺤﻘﯿﻖ درﺑﺎرهي ﯾﮏ ﻣﻮﺿﻮع در ﯾﮏ ﮐﺘﺎب ﯾﺎ‬
‫ﻣﻨﺒﻊ ﻋﻠﻤﯽ‪ ،‬اﺑﺘﺪا ﺑﻪ ﻓﻬﺮﺳﺖ ﮐﺘﺎب‪ ،‬ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ ﺗﺎ ﺻﻔﺤﻪي ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع‬
‫را ﺑﯿﺎﺑﯿﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﻣﯿﺎن ﺑﺎ ﻣﻮﺿﻮع دﯾﮕﺮي ﺑﺮﺧﻮرد ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﺟﺎﻟﺐ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺗﺼﻤﯿﻢ ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﺪ ﻣﻮﺿﻮع ﺟﺪﯾﺪ را ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ؛ ﺑﺎز ﻫﻢ ﻣﻮﺿﻮع دﯾﮕﺮي ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺟﺎﻟﺐ اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺷﮑﻞ ﺑﻪ ﻣﻮﺿﻮعﻫﺎ و ﻣﺴﺎﯾﻞ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﻣﺸﻐﻮل ﻣﯽﺷﻮﯾﺪ و از‬
‫اﺻﻞ ﻣﻮﺿﻮﻋﯽ ﮐﻪ ﮐﺘﺎب را ﺑﺮاي ﺑﺮرﺳﯽ و ﻣﻄﺎﻟﻌﻪي آن ﺑﺎز ﮐﺮدهاﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺎز ﻣﯽﻣﺎﻧﯿﺪ! ﻟﺬا‬
‫ﭘﯿﺶ از ﭘﺮداﺧﺘﻦ ﺑﻪ ﻣﻮﺿﻮعﻫﺎي ﺟﺎﻧﺒﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺴﺄﻟﻪي ﻣﻮرد ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺧﻮد ﺑﭙﺮدازﯾﺪ و‬
‫ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪي ﻣﻮﺿﻮعﻫﺎي ﺣﺎﺷﯿﻪاي ﯾﺎ ﺟﺎﻧﺒﯽ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬آنﺟﺎ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪ و ﺣﺎﺿﺮان ﻧﯿﺰ ﺑﺎ اﯾﺸﺎن ﺑﻪ ﻧﻤﺎز اﯾﺴﺘﺎدﻧﺪ؛ زﯾﺮا اﯾﻦ‬
‫ﺟﻤﺎﻋﺖ‪ ،‬ﯾﮏ ﺟﻤﺎﻋﺖ‪ ‬اﺗﻔﺎﻗﯽ ﺑﻮد‪ ،‬ﻧﻪ ﻫﻤﯿﺸﮕﯽ‪.‬‬
‫ﭘﺲ از ﭘﺎﯾﺎن ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﺑﺮاي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻏﺬاﯾﯽ ﺳﺎده و ﻣﻌﻤﻮﻟﯽ ﺗﺪارك دﯾﺪﻧﺪ‪ .‬در اﯾﻦ‬
‫ﻣﯿﺎن‪ ،‬اﻫﺎﻟﯽ ﻣﺤﻞ‪ ،‬ﺑﺎﺧﺒﺮ ﺷﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در ﺧﺎﻧﻪي ﻋﺘﺒﺎن‪ ‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﻟﺬا ﻋﺪهي‬
‫زﯾﺎدي ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪي ﻋﺘﺒﺎن آﻣﺪﻧﺪ ﺗﺎ از رﻫﻨﻤﻮدﻫﺎي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺎي ﺻﺤﺒﺘﺶ‬
‫ﺑﻨﺸﯿﻨﻨﺪ و از ﺳﻨﺘﺶ ﺑﻬﺮه ﺑﺒﺮﻧﺪ‪ .‬ﺷﺨﺼﯽ ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬ﻓﻼﻧﯽ ﮐﺠﺎﺳﺖ؟ دﯾﮕﺮي‪ ،‬ﭘﺎﺳﺦ داد‪ :‬او‬
‫ﻣﻨﺎﻓﻖ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در رد‪ ‬اﯾﻦ ﺷﺨﺺ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﭼﻨﯿﻦ ﻣﮕﻮ؛ ﻣﮕﺮ ﻧﻤﯽداﻧﯽ ﮐﻪ او‬
‫»ﻻ�إﻻاﷲ« ﮔﻔﺘﻪ و از ﮔﻔﺘﻦ آن‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﺧﺸﻨﻮدي اﷲ ﻣﺘﻌﺎل را ﺧﻮاﺳﺘﻪ اﺳﺖ؟« آن ﻣﺮد‬
‫ﮔﻔﺖ‪» :‬اﷲ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش داﻧﺎﺗﺮﻧﺪ«‪ .‬زﯾﺮا ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺧﺸﻨﻮدي اﷲ‪ ،‬اﯾﻦ ﮐﻠﻤﻪ را‬
‫ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ ،‬ﻣﺆﻣﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ ﻣﻨﺎﻓﻖ؛ ﻣﻨﺎﻓﻖ ﺑﺮاي ﺧﻮدﻧﻤﺎﯾﯽ و ﻧﺎم و آوازهي ﺧﻮد‪ ،‬اﯾﻦ ﮐﻠﻤﻪ‬
‫را ﺑﺮ زﺑﺎن ﻣﯽآورد و اﯾﻤﺎن ﺑﻪ ﺗﻮﺣﯿﺪ‪ ،‬در ﻗﻠﺐ او‪ ،‬ﺟﺎي ﻧﺪارد‪ - .‬ﭘﻨﺎه ﺑﺮ اﷲ‪ -‬وﻟﯽ‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺧﺸﻨﻮدي اﷲ‪ ،‬اﯾﻦ ﮐﻠﻤﻪ را ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻪ آن اﯾﻤﺎن دارد و ﺗﺼﺪﯾﻘﺶ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ و اﯾﻦ ﮐﻠﻤﻪ‪ ،‬در ﻗﻠﺒﺶ ﺟﺎي دارد‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﻤﺎﻧﺎ اﷲ‪ ،‬ﮐﺴﯽ را ﮐﻪ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺧﺸﻨﻮدي او‪ ،‬ﻻ�إﻻاﷲ‬
‫ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺮ آﺗﺶ دوزخ ﺣﺮام ﮐﺮده اﺳﺖ«‪ .‬زﯾﺮا ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺧﺎﻟﺼﺎﻧﻪ اﯾﻦ ﮐﻠﻤﻪ را ﺑﮕﻮﯾﺪ‪،‬‬
‫ﺑﻪ ﻣﻘﺘﻀﺎي آن‪ ،‬ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ دﺳﺘﻮرﻫﺎ و ﺗﮑﺎﻟﯿﻒ ﺷﺮﻋﯽ ﺧﻮد را ﺑﻪ اﻧﺠﺎم‬
‫ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ و از ﻧﻮاﻫﯽ و ﮐﺎرﻫﺎي ﺣﺮام و ﻣﻤﻨﻮع ﻣﯽﭘﺮﻫﯿﺰد‪ .‬و ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ رويﮐﺮدي‬
‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﺣﻼل را ﺣﻼل ﺑﺪاﻧﺪ و ﺣﺮام را ﺣﺮام‪ ،‬ﺟﺰو ﺑﻬﺸﺘﯿﺎن اﺳﺖ و وارد ﺑﻬﺸﺖ‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ و اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬آﺗﺶ دوزخ را ﺑﺮ او ﺣﺮام ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪256‬‬

‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﯽﻧﻤﺎز‪ ،‬ﮐﺎﻓﺮ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا ﺑﻪﻃﻮر ﻗﻄﻊ و ﺑﺎ ﻋﻠﻢ‬
‫ﯾﻘﯿﻦ‪ ،‬ﻣﯽداﻧﯿﻢ و ﺑﺮاي ﻣﺎ‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺧﻮرﺷﯿﺪ‪ ،‬روﺷﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ‪» ،‬ﻻ�إﻻاﷲ« را‬
‫ﺧﺎﻟﺼﺎﻧﻪ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ ،‬اﻣﮑﺎن ﻧﺪارد ﻧﻤﺎز ﻧﺨﻮاﻧﺪ؛ اﯾﻦ‪ ،‬ﻣﺤﺎل اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ادﻋﺎ ﻣﯽﮐﻨﺪ‬
‫اﯾﻦ ﮐﻠﻤﻪ را ﻓﻘﻂ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺧﺸﻨﻮدي اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﻧﻤﺎز ﻧﻤﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﺳﺨﺖ‬
‫دروغ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ و از ﺑﺪﺗﺮﯾﻦ دروغﮔﻮﻫﺎﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا اﮔﺮ ﮐﻠﻤﻪي ﺗﻮﺣﯿﺪ را ﺧﺎﻟﺼﺎﻧﻪ‬
‫ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ ،‬ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ رﮐﻦ اﺳﻼم ﭘﺲ از ﺷﻬﺎدﺗﯿﻦ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻧﻤﺎز را ﺗﺮك ﻧﻤﯽﮐﺮد‪.‬‬
‫ﻧﮑﺎت ﻓﺮاواﻧﯽ از اﯾﻦ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﺷﻮد؛ از ﺟﻤﻠﻪ اﯾﻦﮐﻪ‪:‬‬
‫اﮔﺮ وﺿﻌﯿﺖ ﮐﺴﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ وﺿﻌﯿﺖ ﻋﺘﺒﺎن‪ ‬ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﺗﺮك ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ‪،‬‬
‫ﻣﻌﺬور اﺳﺖ و ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ در ﺧﺎﻧﻪاش ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﺪ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﺎﻧﻌﯽ ﭼﻮن رودﺧﺎﻧﻪ‬
‫در ﻣﯿﺎن ﻣﺴﺠﺪ و ﺧﺎﻧﻪاش ﻗﺮار دارد‪.‬‬
‫از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﻫﻢ ﺑﺮﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﺮاي اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ ﺑﺪون ﮔﻔﺘﻦ‬
‫»انﺷﺎءاﷲ«‪ ،‬ﺑﮕﻮﯾﺪ ﮐﻪ در آﯾﻨﺪه‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﺧﻮاﻫﻢ ﮐﺮد؛ ﻟﺬا اﮔﺮ ﮐﺴﯽ‪ ،‬اﻧﺴﺎن را دﻋﻮت ﮐﻨﺪ‬
‫و ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ﻓﺮدا ﻧﺰد ﻣﺎ ﺧﻮاﻫﯿﺪ ﺑﻮد و اﻧﺴﺎن در ﭘﺎﺳﺦ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪» :‬ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺧﻮاﻫﻢ آﻣﺪ«‪ ،‬و‬
‫»انﺷﺎءاﷲ« ﻧﮕﻮﯾﺪ‪ ،‬اﯾﺮادي ﻧﺪارد و ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ‪ .‬ﺷﺎﯾﺪ ﮐﺴﯽ ﺑﭙﺮﺳﺪ‪ :‬ﭘﺲ ﻣﻔﻬﻮم اﯾﻦ آﯾﻪ‬
‫ﭼﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫َ‬ ‫َّ‬
‫﴿ َو َ� َ� ُقولَ َّن ل َِشا ْ ۡي ٍء إ ّ� فَاع ‪ِٞ‬ل َ� ٰل َِك َغ ًدا ‪ ٢٣‬إ�ٓ أن � َ َشا ٓ َء ٱ َّ ُ‬
‫�ۚ﴾ ]اﻟﻜﻬﻒ‪[٢٤ ،٢٣ :‬‬ ‫ِ‬ ‫ِِ‬
‫و درﺑﺎرهي ﻫﯿﭻ ﮐﺎري ﻧﮕﻮ ﮐﻪ ﻣﻦ ﻓﺮدا اﯾﻦ ﮐﺎر را ﺧﻮاﻫﻢ ﮐﺮد‪ ،‬ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ )ﺑﮕﻮﯾﯽ‪ (:‬اﮔﺮ اﷲ ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪.‬‬
‫َ ْ‬
‫﴿ل ِشا ۡي ٍء﴾ ‪ ،‬ﻋﺎم اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻫﻢ ﺷﺎﻣﻞ ﻓﻌﻞ ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﯽﺷﻮد و ﻫﻢ ﺷﺎﻣﻞ ﮐﺮدار‬
‫ﺑﻨﺪه‪.‬‬
‫ﻟﺬا در ﭘﺎﺳﺦ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪ :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻓﺮدا ﻧﺰدت ﺧﻮاﻫﻢ آﻣﺪ‪ ،‬دو ﻧﯿﺖ دارد‪:‬‬
‫ﻧﯿﺖ ﻧﺨﺴﺖ‪ :‬اﯾﻦﮐﻪ اﯾﻦ ﺳﺨﻦ را ﺑﺎ ﻗﺎﻃﻌﯿﺖ ﺑﮕﻮﯾﺪ؛ در ﭼﻨﯿﻦ ﺣﺎﻟﺘﯽ ﮔﻔﺘﻦ‬
‫»انﺷﺎءاﷲ« ﺿﺮوريﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﺧﻮد‪ ،‬ﻧﻤﯽداﻧﺪ ﮐﻪ آﯾﺎ ﻓﺮدا ﻣﻮﻓﻖ ﺑﻪ آﻣﺪن ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ ﯾﺎ‬
‫ﺧﯿﺮ و ﻧﻤﯽداﻧﺪ ﮐﻪ آﯾﺎ ﻓﺮداﯾﯽ ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ ﯾﺎ ﻧﻪ؟ و اﮔﺮ ﻫﻢ ﻓﺮداﯾﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬آﯾﺎ‬
‫ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ آﻣﺪن ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ ﯾﺎ ﺧﯿﺮ؟ ﺗﺎزه اﮔﺮ ﻗﺪرﺗﺶ را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭼﻪ ﺑﺴﺎ ﻣﺎﻧﻌﯽ‬
‫ﭘﯿﺶ ﺑﯿﺎﯾﺪ و ﻧﺘﻮاﻧﺪ ﻧﺰدﺗﺎن ﺑﯿﺎﯾﺪ‪.‬‬
 ‫‪257‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﻣﯿﺪ ﺑﻪ رﺣﻤﺖ ﭘﺮوردﮔﺎر‬

‫ﻧﯿﺖ دوم‪ :‬اﮔﺮ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪» :‬اﯾﻦ ﮐﺎر را ﺧﻮاﻫﻢ ﮐﺮد« و ﻣﻨﻈﻮرش‪ ،‬ﺧﺒﺮ دادن از ﻋﺰم و‬
‫ارادهي دروﻧﯽ ﺑﺮاي آﻣﺪن ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﻗﺼﺪ ﻗﻄﻌﯽ‪ ،‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت‪ ،‬ﻧﮕﻔﺘﻦِ »انﺷﺎءاﷲ«‬
‫اﯾﺮادي ﻧﺪارد؛ زﯾﺮا او در ﺣﻘﯿﻘﺖ‪ ،‬از وﺿﻌﯿﺖ و ارادهي ﻓﻌﻠﯽ ﺧﻮد ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ .‬ﺑﻪ‬
‫ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل‪ :‬اﮔﺮ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد‪ :‬آﯾﺎ ﺑﻪ ﺳﻔﺮ ﻣﮑﻪ ﺧﻮاﻫﯽ رﻓﺖ؟ و ﺷﻤﺎ ﺑﻪﻗﺼﺪ ﺧﺒﺮ‬
‫دادن از ﻋﺰم و ارادهي دروﻧﯽ ﺧﻮد‪ ،‬ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪» :‬ﺑﻠﻪ‪ ،‬ﺧﻮاﻫﻢ رﻓﺖ«‪ ،‬در واﻗﻊ از اراده و‬
‫ﺗﺼﻤﯿﻢ ﺧﻮد ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪاﯾﺪ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ ﺗﺼﻤﯿﻢ ﺟﺪي و ﻗﻄﻌﯽ دارﯾﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﮐﺎر را اﻧﺠﺎم‬
‫دﻫﯿﺪ‪ ،‬ﺣﺘﻤﺎً »انﺷﺎءاﷲ« ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪.‬‬
‫از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ درﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ ﮐﻪ اﮔﺮ ﭼﯿﺰي ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮔﻞ و ﻻي‪ ،‬و آب و‬
‫ﺳﯿﻼب ﯾﺎ اﻣﺜﺎل آن در ﻣﺴﯿﺮ ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ رﻓﺖ و آﻣﺪ را ﻣﺸﮑﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬در اﯾﻦ‬
‫ﺻﻮرت‪ ،‬ﺗﺮك ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻋﺬر ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬در ﺷﺐﻫﺎي ﺑﺎراﻧﯽ‪ ،‬ﺷﺨﺼﯽ ﺑﻪ دﺳﺘﻮر‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺟﺎر ﻣﯽزد ﮐﻪ ﻫﺮﮐﺲ در ﺧﺎﻧﻪاش ﯾﺎ در ﻫﺮ ﻣﺤﻠﯽ ﮐﻪ ﻫﺴﺖ‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻋﻠﺘﺶ‪ ،‬اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﺮدم دﭼﺎرِ ﻣﺸﮑﻞ ﻧﺸﻮﻧﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اﮔﺮ آب‪ ،‬ﮔﻞ و ﻻي‪ ،‬ﺷﺪت و ﻓﺸﺎر‬
‫ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﻣﺸﮑﻞﺳﺎز ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺗﺮك ﺟﻤﺎﻋﺖ‪ ،‬ﻋﺬر ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫از ﺣﺪﯾﺚ ﻋﺘﺒﺎن ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ‪ ‬ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ ﻧﻤﺎزﺧﺎﻧﻪي ﺧﺎﻧﮕﯽ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﻣﺤﻠﯽ ﮐﻪ در ﺧﺎﻧﻪاش ﺑﺮاي ﻧﻤﺎز اﻧﺘﺨﺎب ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺣﮑﻢِ ﻣﺴﺠﺪ را ﻧﺪارد؛ ﻓﺮﻗﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‬
‫ﮐﻪ ﻣﺤﺪودهي ﻧﻤﺎزﺧﺎﻧﻪاش را ﺟﺪا ﮐﻨﺪ ﯾﺎ ﻧﻪ‪ .‬در ﻫﺮ ﺻﻮرت‪ ،‬ﻧﻤﺎزﺧﺎﻧﻪﻫﺎي ﻣﻨﺎزل‪ ،‬ﺣﮑﻢ‬
‫ﻣﺴﺠﺪ را ﻧﺪارد؛ ﻟﺬا ﺑﺮاي اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺣﺎلِ ﺟﻨﺎﺑﺖ در آن ﺑﻨﺸﯿﻨﺪ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﻫﻨﮕﺎم ورود ﺑﻪ آن‪ ،‬ﻻزم ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ »ﺤﺗﻴﻪاﻤﻟﺴﺠﺪ« ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ .‬اﻋﺘﮑﺎف در ﻧﻤﺎزﺧﺎﻧﻪي ﻣﻨﺰل‪،‬‬
‫درﺳﺖ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﺣﺘﯽ ﺑﺮاي زﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺤﻞ ﻣﺸﺨﺼﯽ از ﺧﺎﻧﻪاش را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻤﺎزﺧﺎﻧﻪ ﯾﺎ‬
‫ﻣﺤﻞ ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﺑﺮﮔﺰﯾﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ در آن‪ ،‬ﺑﻪ اﻋﺘﮑﺎف ﺑﻨﺸﯿﻨﺪ‪.‬‬
‫دﯾﮕﺮ ﻧﮑﺘﻪاي ﮐﻪ از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮﮔﺰاري ﺟﻤﺎﻋﺖ‬
‫در ﻧﻤﺎزﻫﺎي ﻧﻔﻞ‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ؛ اﻟﺒﺘﻪ اﮔﺮ ﮔﺎﻫﯽ اوﻗﺎت اﻧﺠﺎم ﺷﻮد‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت داﯾﻢ و‬
‫ﻫﻤﯿﺸﮕﯽ‪ .‬زﯾﺮا وﻗﺘﯽ ﻋﺘﺒﺎن‪ ‬ﻣﺤﻞ ﻣﻮرد ﻋﻼﻗﻪاش را در ﺧﺎﻧﻪي ﺧﻮد ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﻧﺸﺎن داد ﺗﺎ در آن ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﻨﺪ‪ ،‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺟﻠﻮ رﻓﺖ و دو رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪ و‬
‫ﺣﺎﺿﺮان‪ ،‬ﭘﺸﺖ ﺳﺮ اﯾﺸﺎن ﺑﻪ ﻧﻤﺎز اﯾﺴﺘﺎدﻧﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺳﻨﺖﻫﺎي روزاﻧﻪ‬
‫ﯾﺎ ﻧﻤﺎز ﺿﺤﯽ را ﺑﺮﺧﯽ از اوﻗﺎت‪ ،‬ﺑﻪﺟﻤﺎﻋﺖ ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ .‬ﺛﺎﺑﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﻦ ﻋﺒﺎس‪،‬‬
‫اﺑﻦﻣﺴﻌﻮد و ﺣﺬﯾﻔﻪ ﻧﯿﺰ‪ ،‬ﻫﺮ ﮐﺪام ﻧﻤﺎز ﺷﺐ را ﺑﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪﺟﻤﺎﻋﺖ ﺧﻮاﻧﺪهاﻧﺪ؛ اﻟﺒﺘﻪ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪258‬‬

‫ﻧﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت داﯾﻢ و ﻫﻤﯿﺸﮕﯽ‪ .‬ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻦﮐﻪ اداي ﻧﻤﺎزﻫﺎي ﻧﻔﻞ ﺑﻪﺟﻤﺎﻋﺖ در‬
‫ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﯾﮏ ﻋﺎدت ﻧﺸﻮد‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻫﺮ از ﭼﻨﺪﮔﺎﻫﯽ‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﯾﮑﯽ از ﻧﮑﺎت آﻣﻮزﻧﺪهي اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ اﻧﺴﺎن‪ ،‬واﺟﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ از‬
‫ﺖ ﺿﺮورت ﯾﺎ در‬
‫ﻣﺘﻬﻢ ﮐﺮدن دﯾﮕﺮان ﺑﻪ ﮐﻔﺮ و ﻧﻔﺎق‪ ،‬ﺧﻮدداري ﮐﻨﺪ؛ ﻣﮕﺮ در ﺣﺎﻟ ‪‬‬
‫ﭼﺎرﭼﻮب ﺷﺮاﯾﻂ ﺷﺮﻋﯽ؛ در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﻧﯿﺰ ﺑﺎﯾﺪ ادﻋﺎﯾﺶ ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ دﻻﯾﻞ واﺿﺢ و‬
‫روﺷﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ ﺷﺨﺼﯽ‪ ،‬ﻣﺎﻟﮏ‪ ‬را ﺑﻪ ﻧﻔﺎق ﻣﺘﻬﻢ ﮐﺮد‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»ﭼﻨﯿﻦ ﻣﮕﻮ؛ ﻣﮕﺮ ﻧﻤﯽداﻧﯽ ﮐﻪ او »ﻻ�إﻻاﷲ« ﮔﻔﺘﻪ و از ﮔﻔﺘﻦ آن‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﺧﺸﻨﻮدي اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل را ﺧﻮاﺳﺘﻪ اﺳﺖ؟«‪.‬‬
‫ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬درﺑﺎرهي ﺷﺨﺼﯽ ﮔﻮاﻫﯽ داد ﮐﻪ او‪ ،‬اﺧﻼص دارد‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ‬
‫ﻧﻤﺎﻧﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ‪ ،‬ﻣﺨﺼﻮص ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻮده اﺳﺖ و ﭘﺲ از وﻓﺎت اﯾﺸﺎن‪ ،‬ﻧﻤﯽﺗﻮان ﮐﺴﯽ را‬
‫ﻗﺎﻃﻌﺎﻧﻪ ﻣﺨﻠﺺ داﻧﺴﺖ؛ زﯾﺮا ﻣﺎ‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﻇﺎﻫﺮ را ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ و ﺑﺮ ﻃﺒﻖ ﻇﺎﻫﺮِ اﻓﺮاد‪ ،‬ﻗﻀﺎوت‬
‫ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ؛ ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬در ﻇﺎﻫﺮ‪ ،‬ﻧﯿﮏ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬او را ﻧﯿﮑﻮﮐﺎر ﻣﯽداﻧﯿﻢ و ﻏﯿﺒﺘﺶ را ﻧﻤﯽﮐﻨﯿﻢ و‬
‫ﺑﻪ او ﻧﺎﺳﺰا ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﻧﺸﺎنﮔﺮ ﻣﺤﺒﺖ اﺻﺤﺎب‪ ‬ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬و ﻋﻼﻗﻪ ﺑﻪ ﻫﻢﻧﺸﯿﻨﯽ ﺑﺎ اﯾﺸﺎن‬
‫اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ ﺑﺎﺧﺒﺮ ﺷﺪﻧﺪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬در ﺧﺎﻧﻪي ﻋﺘﺒﺎن ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ‪ ‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﺧﺎﻧﻪي ﻋﺘﺒﺎن آﻣﺪﻧﺪ و آنﺟﺎ اﺟﺘﻤﺎع ﮐﺮدﻧﺪ ﺗﺎ از ﺑﺮﮐﺖ ﻋﻠﻢ و ﺳﻨﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﯾﮑﯽ از ﻧﮑﺎت آﻣﻮزﻧﺪهي اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﮐﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ آن اﺷﺎره ﮐﺮدﯾﻢ‪ ،‬اﻫﻤﯿﺖ‬
‫اوﻟﻮﯾﺖﺑﻨﺪي در ﮐﺎرﻫﺎﺳﺖ و اﯾﻦﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺎﯾﺪ ﻗﺒﻞ از ﭘﺮداﺧﺘﻦ ﺑﻪ ﮐﺎرﻫﺎي ﺟﺎﻧﺒﯽ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﮐﺎرِ اﺻﻠﯽِ ﺧﻮد ﺑﭙﺮدازد‪ .‬زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﭘﯿﺶ از ﻧﺸﺴﺘﻦ و ﭘﯿﺶ از ﺻﺮف ﻏﺬا‪ ،‬ﻧﻤﺎز‬
‫ﺧﻮاﻧﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻫﻤﺎن ﮐﺎري ﮐﻪ ﺑﻪﻗﺼﺪ اﻧﺠﺎمِ آن ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪي ﻋﺘﺒﺎن‪ ‬رﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺴﯿﺎر ﻣﺘﻮاﺿﻊ ﺑﻮده اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﻋﺘﺒﺎن‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﺲ از ﭘﺎﯾﺎن ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬را ﻧﮕﻪ داﺷﺘﻢ ﺗﺎ ﻏﺬاي »ﺧﺰﯾﺮه« ﮐﻪ ﺑﺮاي ﭘﺬﯾﺮاﯾﯽ‬
‫از اﯾﺸﺎن‪ ،‬ﺗﺪارك دﯾﺪه ﺑﻮدﯾﻢ‪ ،‬آﻣﺎده ﺷﻮد‪» .‬ﺧﺰﯾﺮه« ﻏﺬاﯾﯽ ﺑﺴﯿﺎر ﺳﺎده ﺑﻮد؛ اﻣﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫دﻋﻮت ﻋﺘﺒﺎن‪ ‬را ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ و ﻣﻨﺘﻈﺮ ﻣﺎﻧﺪ ﺗﺎ اﯾﻦ ﻏﺬاي ﺳﺎده‪ ،‬آﻣﺎده ﺷﻮد‪ .‬و اﯾﻦ‪،‬‬
‫ﻧﺸﺎنﮔﺮ ﺗﻮاﺿﻊ و ﻓﺮوﺗﻨﯽ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪259‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﻣﯿﺪ ﺑﻪ رﺣﻤﺖ ﭘﺮوردﮔﺎر‬

‫ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ و ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪي اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬اﷲ‪ ،‬ﮐﺴﯽ را ﮐﻪ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ‬
‫ﺧﺸﻨﻮدي او‪ ،‬ﻻ�إﻻاﷲ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺮ آﺗﺶ دوزخ ﺣﺮام ﮐﺮده اﺳﺖ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ از‬
‫ﮔﻔﺘﻦ »ﻻ�إﻻاﷲ«‪ ،‬رﺿﺎﯾﺖ و ﺧﺸﻨﻮدي اﷲ را ﻃﻠﺐ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮ آﺗﺶ دوزخ‪ ،‬ﺣﺮام اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﭘﯿﺪاﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺨﺼﯽ‪ ،‬ﺑﻪ اﻋﻤﺎﻟﯽ ﻣﯽﭘﺮدازد ﮐﻪ ﻣﺎﯾﻪي ﻧﺰدﯾﮑﯽ او ﺑﻪ اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ اﻋﻤﺎلِ ﻓﺮض و ﻧﻔﻞ‪ .‬ﻟﺬا اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻬﺎﻧﻪ و دﺳﺘﺎوﯾﺰي‬
‫ﺑﺮاي اﻓﺮاد ﺗﻨﺒﻞ و ﺳﻬﻞاﻧﮕﺎر ﺑﺎﺷﺪ؛ ﻫﻤﺎن ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﻣﺎ‪ ،‬ﺧﺎﻟﺼﺎﻧﻪ‬
‫»ﻻ�إﻻاﷲ« ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪ .‬ﺑﻪ اﯾﻦﻫﺎ ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬اﮔﺮ در ادﻋﺎي ﺧﻮد‪ ،‬ﺻﺎدق ﺑﻮدﯾﺪ‪،‬‬
‫ﻋﺒﺎدتﻫﺎي واﺟﺐ را ﺗﺮك ﻧﻤﯽﮐﺮدﯾﺪ‪.‬‬
‫***‬
‫َّ‬ ‫َ َ ْ ٌَ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ُ ُ َّ‬
‫ﺑﻦ اﺨﻟﻄﺎب‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺪِم رﺳﻮل ا�ِ‪ِ� ‬ﺴ ْﻲﺒ ﻓﺈِذا ام َﺮأة ﻣ َِﻦ الﺴ ْﻲﺒ‬ ‫ِ‬
‫َ‬
‫ﻋﻤﺮ‬ ‫‪ -٤٢٣‬وﻋﻦ‬
‫َ َ َ ُ ُ‬ ‫ٍ‬ ‫َ‬
‫َ ْ َ َْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ْ َ َ ْ ُ َ ْ َ َ ْ ُ َْ‬ ‫ًّ‬ ‫ْ َ َ ْ‬ ‫َْ َ‬
‫�ﺴﻰﻌ‪ ،‬إِذ وﺟﺪت ﺻﺒﻴﺎ ﻲﻓ الﺴﻲﺒ أﺧﺬﺗﻪ ﻓﺄلﺰ�ﺘﻪ ﺑِﺒﻄﻨِﻬﺎ‪ ،‬ﻓﺄرﺿﻌﺘﻪ‪ ،‬ﻓﻘﺎل رﺳﻮل اﷲِ‪:‬‬
‫ْ َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َّ ُ َ‬ ‫ُ ْ َ َ َ َّ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ ً َََ َ‬ ‫َ َْ َ‬ ‫ََُ ْ َ َ‬
‫»أﺗﺮون ﻫ ِﺬه ِ الﻤﺮأة ﻃﺎرِﺣﺔ وﺪﻟﻫﺎ ﻲﻓ اﻨﻟﺎر؟ ﻗﻠﻨﺎ‪ :‬ﻻ وا�‪ .‬ﻓﻘﺎل‪ �» :‬أرﺣﻢ ﺑ ِ ِﻌﺒﺎدِه ِ ﻣِﻦ ﻫ ِﺬه ِ‬
‫َ َ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬‫ﺑِﻮﺪﻟِﻫﺎ«‪ ] .‬ﹲ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺗﻌﺪادي اﺳﯿﺮ ﺟﻨﮕﯽ ﻧﺰد رﺳﻮلاﷲ‪ ‬آوردﻧﺪ‪.‬‬
‫زﻧﯽ‪ ،‬در ﻣﯿﺎن اﺳﯿﺮان ﺑﻪ اﯾﻦ ﺳﻮ و آنﺳﻮ ﻣﯽدوﯾﺪ؛ ﻧﺎﮔﻬﺎن ﮐﻮدﮐﯽ را در ﻣﯿﺎن اﺳﯿﺮان‬
‫دﯾﺪ )ﮐﻪ ﻓﺮزﻧﺪش ﺑﻮد(؛ او را در آﻏﻮش ﮔﺮﻓﺖ و ﺑﻪ او ﺷﯿﺮ داد‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»آﯾﺎ ﺑﻪ ﻧﻈﺮِ ﺷﻤﺎ اﯾﻦ ﻣﺎدر‪ ،‬ﻓﺮزﻧﺪش را در آﺗﺶ ﻣﯽاﻧﺪازد؟« ﮔﻔﺘﯿﻢ‪ :‬ﻧﻪ‪ ،‬ﺑﻪ اﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ‬
‫)اﻣﮑﺎن ﻧﺪارد ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺎري ﺑﮑﻨﺪ(‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻪﻃﻮر ﻗﻄﻊ اﷲ ﺑﺮ ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ از‬
‫اﯾﻦ ﻣﺎدر ﻧﯿﺰ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻓﺮزﻧﺪش‪ ،‬ﻣﻬﺮﺑﺎنﺗﺮ اﺳﺖ«‪.‬‬

‫ﺎب‬
‫َ‬
‫ِﺘ‬ ‫ﻛ‬ ‫ﻲﻓ‬ ‫ا� اﺨﻟَﻠْﻖ‪َ ،‬ﻛ َﺘ َ‬
‫ﺐ‬
‫َ َّ َ َ َ َّ ُ‬ ‫َ َ ُ ُ‬
‫‪ -٤٢٤‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل َرﺳﻮل اﷲِ‪» :‬لﻤﺎ ﺧﻠﻖ‬
‫ٍ‬
‫َ َ‬ ‫َّ ْ َ ْ‬ ‫َُ َْ َ َ َ‬
‫�ﻬ َﻮ ﻋِﻨﺪهُ ﻓ ْﻮق اﻟﻌ ْﺮش‪ :‬إِن َرﻤﺣﻲﺘ �ﻐﻠ ُِﺐ ﻏﻀ ِﻲﺒ«‪.‬‬
‫َ ََ ْ َ َ‬ ‫َ ََ ْ َ َ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬‫رواﻳﺔ‪» :‬ﺳﺒﻘﺖ ﻏﻀ ِﻲﺒ«‪ ] .‬ﹲ‬ ‫ٍ‬ ‫و� رواﻳ ٍﺔ‪» :‬ﻏﻠﺒﺖ ﻏﻀ ِﻲﺒ« و�‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪5999:‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2754 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(7554 ،7553 ،7404) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2751 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪260‬‬

‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ اﷲ‪ ،‬آﻓﺮﯾﺪهﻫﺎﯾﺶ را‬

‫ﺧﻠﻖ ﮐﺮد‪ ،‬در ﮐﺘﺎﺑﯽ ﮐﻪ ﺑﺎﻻي ﻋﺮش‪ ،‬ﻧﺰد اوﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻮﺷﺖ‪ :‬رﺣﻤﺖ ﻣﻦ ﺑﺮ ﺧﺸﻢ ﻣﻦ‬
‫ﻏﺎﻟﺐ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫و در رواﯾﺘﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﺑﺮ ﺧﺸﻢِ ﻣﻦ ﻏﻠﺒﻪ ﮐﺮد«‪ .‬و در رواﯾﺘﯽ دﯾﮕﺮ‪» :‬ﺑﺮ ﺧﺸﻢ‬
‫ﻣﻦ ﺳﺒﻘﺖ ﮔﺮﻓﺖ«‪.‬‬
‫ََْ َ َ‬ ‫َ َ َ َّ ُ َّ ْ َ َ َ َ ُ‬ ‫ْ ُ ُ َ َّ‬
‫الﺮﻤﺣﺔ ﻣﺎﺋﺔ ﺟ ْﺰ ٍء‪ ،‬ﻓﺄمﺴﻚ‬ ‫‪ -٤٢٥‬وﻋﻨﻪ ﻗﺎل‪ :‬ﺳ ِﻤﻌﺖ رﺳﻮل ا�ِ‪ ‬ﻳﻘﻮل‪ :‬ﺟﻌﻞ ا�‬
‫ً َ ْ َ َ ُ ْ َ َ ُ َ ُ َ َّ‬ ‫ُ‬ ‫َْ‬ ‫َْ َ‬ ‫َْ ْ ًَ ْ‬
‫اﺣﻢ اﺨﻟﻼﺋ ِﻖ ﺣﻰﺘ‬ ‫ﻋِﻨﺪهُ � ِﺴﻌﺔ و� ِﺴ ِﻌ�‪َ ،‬وأﻧ َﺰل ﻲﻓ اﻷر ِض ﺟ ْﺰ ًءا واﺣِﺪا‪ ،‬ﻓ ِﻤﻦ ذل ِﻚ اﺠﻟﺰءِ �ﺮﺘ‬
‫َ ْ َ َ َّ َّ ُ َ َ َ ْ َ َ َ ْ َ َ َ ْ ُ َ ُ‬
‫اﺪﻟاﺑﺔ ﺣﺎﻓ َِﺮﻫﺎ �ﻦ وﺪﻟِﻫﺎ ﺧﺸﻴﺔ أن ﺗ ِﺼﻴﺒﻪ«‪.‬‬ ‫ﺗﺮ�ﻊ‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ً‬
‫َ ْ َ َ ْ َ َ ْ َ َ َ ً َ ْ َ ا ِّ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ َّ َ َ‬
‫واﻹ� ِﺲ َواﺒﻟَﻬ ِ‬
‫ﺎﺋﻢ‬ ‫ﺠﻟﻦ َ ِ‬ ‫رواﻳﺔ‪» :‬إِن �ِ �ﻌﺎﻰﻟ ﻣﺎﺋﺔ رﻤﺣ ٍﺔ أﻧﺰل ﻣِﻨﻬﺎ رﻤﺣﺔ واﺣِﺪة �� ِ‬ ‫ٍ‬ ‫و�‬
‫َ َ ْ ُ َ ْ ُ َ َ َ َ َ َّ َ َّ ُ َ‬ ‫ََ َُ‬ ‫َ َ ََ َ ُ‬ ‫َ‬
‫َوالﻬﻮام‪ ،‬ﻓﺒﻬﺎ �ﺘﻌﺎﻃﻔﻮن‪ ،‬و�ﻬﺎ �ﺮﺘاﻤﺣﻮن‪ ،‬و�ﻬﺎ �ﻌ ِﻄﻒ الﻮﺣﺶ ﻰﻠﻋ وﺪﻟﻫﺎ‪ ،‬وأﺧﺮ ا� ﺗﻌﺎﻰﻟ‬
‫ْ ً ْ َ ًَْ َ َ َ َ َ َ َ َ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬ ‫� َرﻤﺣﺔ ﻳ ْﺮﺣ ُﻢ ﺑِﻬﺎ ﻋِﺒﺎدهُ ﻳ ْﻮم اﻟ ِﻘﻴﺎﻣ ِﺔ«‪ ] .‬ﹲ‬ ‫� ِﺴﻌﺎ و� ِﺴﻌِ‬
‫َّ َّ َ َ َ‬ ‫َ َ ُ ُ‬ ‫َ َ َ َ‬ ‫ْ‬ ‫ً‬ ‫َ‬ ‫ُ‬
‫ﺎرﻲﺳ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل َرﺳﻮل اﷲِ‪» :‬إِن �ِ �ﻌﺎﻰﻟ‬ ‫ورواه مﺴﻠﻢ أﻳﻀﺎ ﻣﻦ رواﻳ ِﺔ ﺳﻠﻤﺎن اﻟﻔ ِ‬
‫َ‬ ‫ْ ُ َ‬ ‫ْ‬ ‫َُْ ََُْ‬ ‫ََ َْ َ ْ ٌَْ ََ َ‬
‫ﻣﺎ ِﺋﺔ َرﻤﺣ ٍﺔ ﻓ ِﻤﻨﻬﺎ َرﻤﺣﺔ �ﺮﺘاﺣ ُﻢ ﺑﻬﺎ اﺨﻟﻠﻖ ﺑيﻨﻬ ْﻢ‪َ ،‬و� ِﺴﻊ َو� ِﺴﻌﻮن ِ َﻴﻟ ْﻮم اﻟ ِﻘﻴﺎﻣ ِﺔ«‪.‬‬
‫َ َ ْ َ ُ ُّ ْ َ َ ُ‬ ‫َ َ‬ ‫َ َ َ َ َ َ َ َ َّ َ‬ ‫َّ َ‬
‫ﻮات واﻷ ْرض ﻣِﺎﺋﺔ َرﻤﺣ ٍﺔ ﻞﻛ َرﻤﺣ ٍﺔ ﻃِﺒﺎق‬ ‫و� رواﻳﺔ‪» :‬إِن اﷲ ﺗﻌﺎﻰﻟ ﺧﻠﻖ ﻳﻮم ﺧﻠﻖ الﺴﻤ ِ‬
‫َ َُ ََ َ َ‬ ‫َْ ُ‬ ‫ًَْ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ََ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ْ َ َّ َ‬
‫اﺪﻟة ﻰﻠﻋ َوﺪﻟِﻫﺎ‬ ‫� الﺴﻤﺎءِ إِﻰﻟ اﻷ ْرض‪ ،‬ﻓﺠﻌﻞ ﻣِﻨﻬﺎ ﻲﻓ اﻷ ْر ِض َرﻤﺣﺔ ﻓﺒِﻬﺎ �ﻌ ِﻄﻒ الﻮ ِ‬ ‫ﻣﺎ �‬
‫َّ ْ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َُْ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ ْ ُ َ َّ ْ ُ َ ْ ُ َ َ ْ‬
‫َ‬
‫الﺮﻤﺣ ِﺔ«‪.‬‬ ‫ﺑﻬ ِﺬه ِ‬
‫والﻮﺣﺶ واﻟﻄ� �ﻌﻀﻬﺎ ﻰﻠﻋ �ﻌ ٍﺾ ﻓﺈِذا ﺎﻛن ﻳﻮم اﻟ ِﻘﻴﺎﻣﺔِ‪ ،‬أ�ﻤﻠﻬﺎ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﷲ‪ ،‬رﺣﻤﺖ را‬
‫ﺑﻪ ﺻﺪ ﻗﺴﻤﺖ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ ﻧﻮد و ﻧُﻪ ﺑﺨﺶ آن را ﻧﺰد ﺧﻮد ﻧﮕﻪ داﺷﺘﻪ ﯾﮏ ﺑﺨﺶ‬
‫را ﺑﻪ زﻣﯿﻦ ﻓﺮﺳﺘﺎده اﺳﺖ و ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﻫﻤﯿﻦ ﯾﮏ ﺑﺨﺶ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺨﻠﻮﻗﺎت ﺑﺎ ﯾﮏدﯾﮕﺮ‬
‫ﻣﻬﺮﺑﺎن ﻫﺴﺘﻨﺪ )ﺑﻪ ﻫﻢ رﺣﻢ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ(؛ ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﮐﻪ ﺟﺎﻧﻮر‪ ،‬ﺳ‪‬ﻢ ﺧﻮد را ﺑﺎﻻ ﻣﯽﮔﯿﺮد ﺗﺎ‬
‫ﻣﺒﺎدا ﺑﻪ ﺑﭽﻪاش آﺳﯿﺒﯽ ﺑﺮﺳﺪ«‪.‬‬
‫و در رواﯾﺘﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﺻﺪ رﺣﻤﺖ دارد ﮐﻪ ﯾﮏ رﺣﻤﺖ‪ ‬آن را ﻣﯿﺎن‬
‫اﻧﺴﺎنﻫﺎ‪ ،‬ﺟﻦﻫﺎ‪ ،‬ﺟﺎﻧﻮران و ﺣﺸﺮات‪ ،‬ﻧﺎزل ﮐﺮده اﺳﺖ و ﺑﺎ اﯾﻦ ﯾﮏ رﺣﻤﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫آﻓﺮﯾﺪهﻫﺎي اﻟﻬﯽ ﺑﻪ ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﻣﻬﺮﺑﺎﻧﯽ و رﺣﻢ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺧﺎﻃﺮﺳﺖ ﮐﻪ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪6000:‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2752:‬‬

 ‫‪261‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﻣﯿﺪ ﺑﻪ رﺣﻤﺖ ﭘﺮوردﮔﺎر‬

‫ﺟﺎﻧﻮران وﺣﺸﯽ ﺑﻪ ﻓﺮزﻧﺪان ﺧﻮد‪ ،‬رﺣﻢ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪ .‬و اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻧﻮد و ﻧُﻪ ﺑﺨﺶ دﯾﮕﺮ‬
‫رﺣﻤﺖ را ﻧﮕﻪ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ و روز ﻗﯿﺎﻣﺖ‪ ،‬ﺑﺎ آن ﺑﺮ ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺧﻮد‪ ،‬رﺣﻢ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ«‪.‬‬
‫ﻣﺴﻠﻢ ﻧﯿﺰ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را از ﺳﻠﻤﺎن ﻓﺎرﺳﯽ‪ ‬رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ ﺳﻠﻤﺎن‪‬‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﺻﺪ رﺣﻤﺖ دارد؛ از آن ﺟﻤﻠﻪ‪ ،‬رﺣﻤﺘﯽﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﺑﺎﻋﺚ ﻣﯽﺷﻮد ﻣﺨﻠﻮﻗﺎت‪ ،‬ﺑﻪ ﯾﮏدﯾﮕﺮ رﺣﻢ ﮐﻨﻨﺪ؛ و ﻧﻮد و ﻧﻪ رﺣﻤﺖ ﺑﺮاي روز‬
‫ﻗﯿﺎﻣﺖ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫و در رواﯾﺘﯽ دﯾﮕﺮ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬در روزِ آﻓﺮﯾﻨﺶ آﺳﻤﺎنﻫﺎ و زﻣﯿﻦ‪ ،‬ﺻﺪ‬
‫رﺣﻤﺖ آﻓﺮﯾﺪ؛ ﻫﺮ رﺣﻤﺘﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﺰرﮔﯽِ ﻓﺎﺻﻠﻪي ﻣﯿﺎن آﺳﻤﺎن ﺗﺎ زﻣﯿﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﯾﮏ ﺑﺨﺶ از‬
‫اﯾﻦ رﺣﻤﺖﻫﺎ را در زﻣﯿﻦ ﻗﺮار داده اﺳﺖ و ﻫﻤﯿﻦ ﯾﮏ رﺣﻤﺖ‪ ،‬ﺑﺎﻋﺚ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻣﺎدر‬
‫ﺑﻪ ﻓﺮزﻧﺪ ﺧﻮد ﻣﻬﺮ ﺑﻮرزد و ﺟﺎﻧﻮران وﺣﺸﯽ و ﭘﺮﻧﺪﮔﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ﯾﮏدﯾﮕﺮ رﺣﻢ ﮐﻨﻨﺪ و ﭼﻮن‬
‫روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﻓﺮارﺳﺪ‪ ،‬ﺑﺎ اﯾﻦ ﯾﮏ رﺣﻤﺖ‪ ،‬ﺳﺎﯾﺮ ﺑﺨﺶﻫﺎي رﺣﻤﺖ را ﮐﺎﻣﻞ ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ«‪.‬‬
‫ٌْ َ ً‬ ‫َ َ‬ ‫ِّ َ َ َ َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ‬ ‫‪ -٤٢٦‬وﻋﻨﻪ َﻋ ِﻦ اﻨﻟَّ ِّ‬
‫ﺎرك َو�ﻌﺎﻰﻟ‪ ،‬ﻗﺎل‪» :‬أذﻧﺐ ﻋﺒﺪ ذﻧﺒﺎ‪،‬‬ ‫ﻲﺒ‪ِ� ‬ﻴﻤﺎ � ِﻰﻜ ﻋﻦ ر�ﻪ‪� ،‬ﺒ‬ ‫َ ِ‬
‫َ َّ َ ُ ًّ‬
‫ر�ﺎ َ� ْﻐ ِﻔﺮُ‬ ‫ً َ‬ ‫َ ََ‬ ‫َّ ُ َ َ َ َ َ َ‬ ‫َّ ُ‬
‫ﻓﻘﺎل‪ :‬الﻠﻬ َّﻢ اﻏ ِﻔ ْﺮ ﻲﻟ ذﻧﻲﺒ‪ ،‬ﻓﻘﺎل ا� �ﺒﺎرك وﺗﻌﺎﻰﻟ‪ :‬أذﻧﺐ ﻋﺒﺪِي ذﻧﺒﺎ‪ ،‬ﻓﻌﻠِﻢ أن ﻪﻟ‬
‫َ‬
‫َ ْ ِّ‬ ‫ُ َ َ ََََ‬ ‫ْ ُ ُ َّ‬ ‫َّ ْ‬
‫اﺬﻟﻧﺐ‪َ ،‬و�ﺄﺧﺬ ﺑِﺎﺬﻟﻧﺐ‪َّ � ،‬ﻢ ﺎﻋد ﻓﺄذﻧ َﺐ‪ ،‬ﻓﻘﺎل‪ :‬أي رب اﻏ ِﻔ ْﺮ ِﻲﻟ ذﻧﻲﺒ‪ ،‬ﻓﻘﺎل ﺗﺒﺎرك وﺗﻌﺎﻰﻟ‪:‬‬
‫َ‬ ‫ُ َ َ ََ َ‬ ‫ْ‬ ‫َ ُ ُ‬ ‫َّ‬ ‫َ ً َ َ َ َّ َ ًّ َ‬ ‫َأ َ‬
‫ذﻧﺐ ﻋﺒﺪِي ذﻧﺒﺎ‪� ،‬ﻌﻠ َﻢ أن ﻪﻟُ َر�ﺎ ﻳﻐ ِﻔ ُﺮ اﺬﻟﻧﺐ‪َ ،‬و�ﺄﺧﺬ ﺑِﺎﺬﻟﻧﺐ‪َّ � ،‬ﻢ ﺎﻋد ﻓﺄذﻧ َﺐ‪ ،‬ﻓﻘﺎل‪ :‬أي‬
‫َّ‬ ‫َ ً َ َ َّ َ ًّ َ ْ‬ ‫َ َ َ‬ ‫ََ َ َ ََ‬ ‫َ‬ ‫ِّ‬
‫ﺎرك َو�ﻌﺎﻰﻟ‪ :‬أذﻧ َﺐ ﻋﺒﺪِي ذﻧﺒﺎ‪ ،‬ﻓﻌﻠ َِﻢ أن ﻪﻟُ َر�ﺎ �ﻐ ِﻔ ُﺮ اﺬﻟﻧﺐ‪،‬‬ ‫َرب اﻏ ِﻔ ْﺮ ﻲﻟ ذﻧﻲﺒ‪ ،‬ﻓﻘﺎل �ﺒ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ََْ َْ‬ ‫َ َ َْ ُ‬ ‫َ ْ ُ ُ َّ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬
‫و�ﺄﺧﺬ ﺑِﺎﺬﻟﻧﺐ‪ ،‬ﻗﺪ �ﻔﺮت ﻟ ِﻌﺒﺪي‪ ،‬ﻓﻠﻴﻔﻌﻞ ﻣﺎ ﺷﺎء«‪ ] .‬ﹲ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺿﻤﻦ ﻧﻘﻞ ﻗﻮل از ﭘﺮوردﮔﺎر ﺑﻠﻨﺪﻣﺮﺗﺒﻪاش‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﯾﮑﯽ از ﺑﻨﺪﮔﺎن‪ ،‬ﮔﻨﺎﻫﯽ اﻧﺠﺎم داد و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﯾﺎ اﷲ! ﮔﻨﺎﻫﻢ را ﺑﯿﺎﻣﺮز‪ .‬و اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪" :‬ﺑﻨﺪهام‪ ،‬ﻣﺮﺗﮑﺐ ﮔﻨﺎه ﺷﺪ و داﻧﺴﺖ ﭘﺮوردﮔﺎري دارد ﮐﻪ ﮔﻨﺎﻫﺎن را ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ و‬
‫در ﺑﺮاﺑﺮ ﮔﻨﺎﻫﺎن‪ ،‬ﻣﺠﺎزات ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ".‬ﺑﺎز ﻫﻢ اﯾﻦ ﺑﻨﺪه‪ ،‬ﻣﺮﺗﮑﺐ ﮔﻨﺎه ﻣﯽﺷﻮد و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫اي ﭘﺮوردﮔﺎرم! ﮔﻨﺎﻫﻢ را ﺑﯿﺎﻣﺮز‪ .‬و اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد‪" :‬ﺑﻨﺪهام‪ ،‬ﻣﺮﺗﮑﺐ ﮔﻨﺎه ﺷﺪ و‬
‫داﻧﺴﺖ ﭘﺮوردﮔﺎري دارد ﮐﻪ ﮔﻨﺎﻫﺎن را ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ و در ﺑﺮاﺑﺮ ﮔﻨﺎﻫﺎن‪ ،‬ﻣﺠﺎزات ﻣﯽﮐﻨﺪ‪".‬‬
‫اﯾﻦ ﺑﻨﺪه‪ ،‬ﺑﺎري دﯾﮕﺮ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﮔﻨﺎه ﻣﯽﺷﻮد و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اي ﭘﺮوردﮔﺎرم! ﮔﻨﺎﻫﻢ را ﺑﯿﺎﻣﺮز‪.‬‬
‫و اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻨﺪهام‪ ،‬ﻣﺮﺗﮑﺐ ﮔﻨﺎه ﺷﺪ و داﻧﺴﺖ ﭘﺮوردﮔﺎري دارد ﮐﻪ ﮔﻨﺎﻫﺎن را‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪7507:‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2758:‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪262‬‬

‫ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ و در ﺑﺮاﺑﺮ ﮔﻨﺎﻫﺎن‪ ،‬ﻣﺠﺎزات ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨﺪهام را ﺑﺨﺸﯿﺪم؛ ﭘﺲ ﻫﺮ ﭼﻪ‬

‫ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ‪ ،‬اﻧﺠﺎم دﻫﺪ««‪.‬‬
‫»ﻫﺮﭼﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ‪ ،‬اﻧﺠﺎم دﻫﺪ«‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ -‬ﻣﺮﺗﮑﺐ ﮔﻨﺎه‬
‫ﻣﯽﺷﻮد و ﺗﻮﺑﻪ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪ -‬او را ﻣﯽﺑﺨﺸﻢ؛ زﯾﺮا ﺗﻮﺑﻪ‪ ،‬ﮔﻨﺎﻫﺎن ﮔﺬﺷﺘﻪ را از ﻣﯿﺎن ﻣﯽﺑﺮد‪.‬‬
‫َّ ُ ُ‬ ‫َ َ َ ُ ُ ََ َ‬ ‫َّ َ ْ‬ ‫َ َ ُ ُ‬
‫‪ -٤٢٧‬وﻋﻨﻪ ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل َرﺳﻮل اﷲِ‪َ » :‬واﺬﻟِي �ﻔﻲﺴ �ِﻴ ِﺪه ِ ل ْﻮ ل ْﻢ ﺗﺬﻧ ِﺒﻮا‪ ،‬ﺬﻟﻫ َﺐ ا� ﺑِ�ﻢ‪،‬‬
‫َْ ُ َُ‬ ‫َ َّ‬ ‫ََْ َْ‬ ‫ُْ ُ‬ ‫َو َﺟ َ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻔﺮ لﻬ ْﻢ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬ ‫ﺎء ﺑِﻘﻮمٍ ﻳﺬﻧ ِﺒﻮن‪ ،‬ﻓيﺴﺘﻐ ِﻔ ُﺮون ا� ﺗﻌﺎﻰﻟ ﻓﻴﻐ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ ذاﺗﯽ ﮐﻪ ﺟﺎﻧﻢ در‬
‫دﺳﺖ اوﺳﺖ‪ ،‬اﮔﺮ ﮔﻨﺎه ﻧﻤﯽﮐﺮدﯾﺪ‪ ،‬اﷲ ﺷﻤﺎ را از ﻣﯿﺎن ﺑﺮﻣﯽداﺷﺖ و ﮐﺴﺎﻧﯽ را ﺑﻪ ﺟﺎي‬
‫ﺷﻤﺎ ﻣﯽآورد ﮐﻪ ﮔﻨﺎه ﮐﻨﻨﺪ و از اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬آﻣﺮزش ﺑﺨﻮاﻫﻨﺪ و او ﻧﯿﺰ آنﻫﺎ را ﺑﯿﺎﻣﺮزد«‪.‬‬
‫َ َ َّ ُ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ ُّ َ َ‬
‫ﺑﻦ ز�ﺪ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﺳﻤﻌﺖ رﺳﻮل ا�‪ ‬ﻳﻘﻮل‪» :‬ل ْﻮﻻ �ﻧ� ْﻢ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ﺎﺪﻟ‬
‫ِ‬ ‫ﺧ‬ ‫‪ -٤٢٨‬وﻋﻦ أﻲﺑ �ﻳﻮب‬
‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ َّ ُ َ ً ُ‬ ‫ُ ُ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﺗﺬﻧﺒﻮن‪ ،‬ﺨﻟﻠﻖ ا� ﺧﻠﻘﺎ ﻳﺬﻧ ِﺒﻮن‪ ،‬ﻓيﺴﺘﻐ ِﻔ ُﺮون‪� ،‬ﻴﻐ ِﻔ ُﺮ لﻬﻢ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮاﯾﻮب‪ ،‬ﺧﺎﻟﺪ ﺑﻦ زﯾﺪ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»اﮔﺮ ﺷﻤﺎ ﮔﻨﺎه ﻧﻤﯽﮐﺮدﯾﺪ‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻣﺮدﻣﺎن دﯾﮕﺮي ﭘﺪﯾﺪ ﻣﯽآورد ﮐﻪ ﮔﻨﺎه ﮐﻨﻨﺪ و‬
‫آﻣﺮزش ﺑﺨﻮاﻫﻨﺪ و او‪ ،‬آنﻫﺎ را ﺑﯿﺎﻣﺮزد«‪.‬‬
‫ْ ُ َ‬ ‫َ َ َُ‬ ‫َّ‬ ‫ُ َّ ُ ً َ‬
‫‪ -٤٢٩‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻛﻨﺎ ﻗﻌﻮدا ﻣﻊ رﺳﻮل ا�‪ ،‬ﻣﻌﻨﺎ أﺑﻮ ﺑ�ﺮ َو�ﻤﺮ رﻲﺿ‬
‫ْ َْ َْ ُ َ ََْ َ َ َ ََْ َ َ َ َ ْ ُْ َ َ َ‬ ‫َّ‬ ‫ََ ََ َ‬ ‫ُ‬
‫اﷲ ﻋﻨﻬﻤﺎ ﻲﻓ �ﻔﺮ‪� ،‬ﻘﺎم رﺳﻮل ا�‪ ‬ﻣِﻦ �� أﻇﻬﺮﻧﺎ‪ ،‬ﻓﺄ�ﻄﺄ ﻋﻠﻴﻨﺎ‪ ،‬ﻓﺨﺸيﻨﺎ أن �ﻘﺘﻄﻊ‬
‫َ‬
‫َ َّ َ ُ‬ ‫َّ‬ ‫ُ َْ‬ ‫َ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬
‫ُ ََ ََ ْ َُ َْ َ ُْ ُ َ َ ْ َ‬
‫دو�ﻨﺎ‪� ،‬ﻔ َﺰﻋﻨﺎ‪� ،‬ﻘﻤﻨﺎ‪ ،‬ﻓﻜﻨﺖ أ َّول ﻣﻦ ﻓﺰع‪ ،‬ﻓﺨﺮﺟﺖ أ�ﺘ ِﻲﻐ رﺳﻮل ا�‪، ‬ﺣﻰﺘ أﺗﻴﺖ‬
‫ﻴﺖ َو َر َ‬ ‫ْ َ ْ ََ ْ َ َ‬ ‫َ َ ُ ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ‬ ‫َ ً َْ َ‬
‫اء‬ ‫ﺎر َوذﻛ َﺮ اﺤﻟﺪﻳﺚ ﺑﻄﻮﻪﻟ إِﻰﻟ ﻗﻮﻪﻟ‪ :‬ﻓﻘﺎل َرﺳﻮل اﷲِ‪» :‬اذﻫﺐ �ﻤﻦ ﻟ ِﻘ‬ ‫ﺣﺎﺋ ِﻄﺎ ل ِﻸﻧ ِ‬
‫ﺼ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ً‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫) ‪(3‬‬ ‫َ ُ ُ َ ِّ ْ ُ َ َّ‬
‫ﺎﺠﻟﻨ ِﺔ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫َّ ُ ْ َ‬ ‫َْ َ ُ ْ‬ ‫َ َ َ‬
‫ﻫﺬا اﺤﻟﺎﺋ ِِﻂ �ﺸﻬﺪ أن ﻻ إِﻪﻟ إﻻ ا�‪ ،‬مﺴتﻴ ِﻘﻨﺎ ﺑﻬﺎ ﻗﻠﺒﻪ ﻓبﺮﺸه ﺑ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﺎ ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه اﺑﻮﺑﮑﺮ و ﻋﻤﺮ‪ $‬ﺑﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﺸﺴﺘﻪ‬
‫ﺑﻮدﯾﻢ و ﭼﻨﺪ ﻧﻔﺮ دﯾﮕﺮ ﻧﯿﺰ ﺑﺎ ﻣﺎ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از ﻣﯿﺎنِ ﻣﺎ ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ و رﻓﺖ و ﭼﻮن‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2749:‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2748:‬‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.31:‬‬
 ‫‪263‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﻣﯿﺪ ﺑﻪ رﺣﻤﺖ ﭘﺮوردﮔﺎر‬

‫ﺗﺄﺧﯿﺮ ﮐﺮد‪ ،‬ﺗﺮﺳﯿﺪﯾﻢ ﮐﻪ ﻣﺒﺎدا در ﻧﺒﻮد‪ ‬ﻣﺎ و در ﺗﻨﻬﺎﯾﯽ‪ ،‬ﻣﺸﮑﻠﯽ ﺑﺮاﯾﺶ ﭘﯿﺶ آﻣﺪه ﺑﺎﺷﺪ؛‬
‫ﻃﺎﻗﺖ ﻧﯿﺎوردﯾﻢ و ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﯿﻢ )ﺗﺎ ﺑﺒﯿﻨﯿﻢ ﭼﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ(‪ .‬ﻣﻦ‪ ،‬ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﮐﺴﯽ ﺑﻮدم ﮐﻪ‬
‫ﻧﮕﺮان ﺷﺪم؛ ﻟﺬا ﺑﯿﺮون رﻓﺘﻢ و در ﺟﺴﺘﺠﻮي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻮدم ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﺑﺎﻏﯽ از اﻧﺼﺎر‬
‫رﺳﯿﺪم‪ ....‬آنﮔﺎه اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻃﻮﻻﻧﯽ را ذﮐﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺗﺎ آنﺟﺎ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﺮو و ﻫﺮﮐﺲ را ﺑﯿﺮون اﯾﻦ ﺑﺎغ دﯾﺪي ﮐﻪ ﮔﻮاﻫﯽ ﻣﯽدﻫﺪ ﻣﻌﺒﻮد‬
‫راﺳﺘﯿﻨﯽ ﺟﺰ اﷲ ﻧﯿﺴﺖ و ﻗﻠﺒﺶ ﺑﻪ آن ﯾﻘﯿﻦ دارد‪ ،‬ﺑﻪ او ﻣﮋدهي ﺑﻬﺸﺖ ﺑﺪه«‪.‬‬
‫َ‬ ‫َ َ‬
‫َّ‬ ‫َّ‬ ‫َ َّ‬ ‫ا� ﺑﻦ َ� ْﻤﺮو ﺑﻦ اﻟﻌﺎص رﻲﺿ ُ‬ ‫َّ‬
‫اﷲ ﻋﻨﻬﻤﺎ‪ ،‬أن اﻨﻟ ِﻲﺒ‪ ‬ﺗﻼ ﻗﻮل‬ ‫‪ -٤٣٠‬وﻋﻦ ﻋﺒﺪ‬
‫ّ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َ َ َ َّ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫ٗ‬ ‫َ ّ َّ ُ َّ َ ۡ َ ۡ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬
‫اس �من تبِع ِ� فإِنهۥ م ِِ��﴾‬ ‫ب إِ�هن أضللن كثِ�� مِن ٱ� ِ �‬ ‫ا�ِ‪ ‬ﻲﻓ إِﺑﺮاﻫِﻴﻢ‪﴿ :‬ر ِ‬
‫ك أَنتَ‬ ‫َ ۡ ۡ َ ُ ۡ َ َّ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َّ‬ ‫ُ ّ‬
‫]اﺑﺮاﻫﻴﻢ‪َ ، [٣٦ :‬وﻗ ْﻮل ﻋيﻰﺴ‪﴿ :‬إِن � َعذ ِۡ� ُه ۡم فإِ� ُه ۡم عِبَاد َك ۖ �ن �غفِر لهم فإِن‬
‫َ َ‬
‫َ َ‬ ‫َّ ُ ُ َّ ُ َّ‬
‫ِيم ‪] ﴾١١٨‬اﳌﺎﺋﺪة‪ ،[١١٨ :‬ﻓ َﺮ�ﻊ ﻳﺪﻳﻪ وﻗﺎل‪» :‬الﻠﻬ َّﻢ أﻣ ِﻲﺘ أﻣ ِﻲﺘ« َو��ﻰ‪ ،‬ﻓﻘﺎل‬
‫َ ََ ََْ‬ ‫�ز ٱ ۡ َ‬
‫�ك ُ‬ ‫ٱلۡ َعز ُ‬
‫ِ‬
‫ﺧﺮﺒهُ‬‫�ﻞ ﻓَﺄَ ََ‬ ‫ُ‬
‫ﺟﺮﺒ‬ ‫ُ‬ ‫َََ‬ ‫ُْ َ ُ‬ ‫ُ َ َّ َ َ ُّ َ َ ْ َ‬
‫ا�‪» :‬ﻳﺎ ﺟﺮﺒ�ﻞ اذﻫﺐ إِﻰﻟ �ﻤ ٍﺪ ور�ﻚ أﻋﻠﻢ‪،‬ﻓﺴﻠﻪ ﻣﺎ ﻳﺒﻜِﻴﻪ؟« ﻓﺄﺗﺎه‬
‫ُ ْ َ ْ‬ ‫َّ‬
‫ِ‬
‫َّ‬ ‫ُ َ َّ َ ُ‬ ‫ُ َ ْ‬ ‫َّ ُ‬ ‫َُ َ ْ َ‬ ‫َ‬ ‫ُ َّ‬
‫ﺟﺮﺒ�ﻞ اذﻫﺐ إِﻰﻟ �ﻤ ٍﺪ �ﻘﻞ‪ :‬إِﻧﺎ‬ ‫ِ‬ ‫ﻳﺎ‬ ‫»‬ ‫ﺗﻌﺎﻰﻟ‪:‬‬ ‫ا�‬ ‫ﻓﻘﺎل‬ ‫ﻢ‪،‬‬ ‫رﺳﻮل ا�‪ ‬ﺑِﻤﺎ ﻗﺎل‪ :‬وﻫﻮ أﻋﻠ‬
‫َُ ُ َ‬ ‫َ ُ َّ َ‬ ‫َ ُ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺳ� ِﺿﻴﻚ ﻲﻓ أﻣﺘِﻚ َوﻻ �ﺴﻮؤك«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺎص‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮدهي اﷲ‪ ‬درﺑﺎرهي‬
‫َ َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫اس� � َمن تب ِ َع ِ� فإِن ُهۥ‬ ‫دﻋﺎي اﺑﺮاﻫﯿﻢ‪ ‬را ﺗﻼوت ﮐﺮد‪َ ﴿ :‬ر ّب إ َّ� ُه َّن أَ ۡض َل ۡل َن َكث ِ ٗ‬
‫�� ّم َِن ٱ�َّ ِ‬ ‫ِ ِ‬
‫ُ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫ُ‬
‫م ِِّ��﴾‪ (2 ).‬و ﻧﯿﺰ اﯾﻦ ﺳﺨﻦ ﻋﯿﺴﯽ‪ ‬را ﺗﻼوت ﻧﻤﻮد‪﴿ :‬إِن � َعذ ِۡ� ُه ۡم فإِ� ُه ۡم ع َِباد َك ۖ �ن‬
‫ِيم ‪ (3 )﴾١١٨‬آنﮔﺎه رﺳﻮلاﷲ‪ ‬دﺳﺘﺎﻧﺶ را ﺑﻠﻨﺪ ﮐﺮد و‬ ‫�ك ُ‬ ‫�ز ٱ ۡ َ‬ ‫ك أَ َ‬
‫نت ٱ ۡل َعز ُ‬ ‫َ ۡ ۡ َ ُ ۡ َ َّ َ‬
‫�غ ِفر لهم فإِن‬
‫ِ‬
‫ﮔﻔﺖ‪» :‬ﯾﺎ اﷲ! اﻣﺘﻢ‪ ،‬اﻣﺘﻢ«‪ .‬و ﮔﺮﯾﺴﺖ‪ .‬اﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اي ﺟﺒﺮﺋﯿﻞ! ﻧﺰد ﻣﺤﻤﺪ ﺑﺮو‪ -‬در‬
‫ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ اﷲ داﻧﺎﺗﺮ اﺳﺖ‪ -‬از ﻣﺤﻤﺪ ﺑﭙﺮس ﮐﻪ ﭼﺮا ﻣﯽﮔﺮﯾﺪ؟ ﺟﺒﺮﺋﯿﻞ‪ ‬ﻧﺰد‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬آﻣﺪ و اﯾﺸﺎن‪ ،‬ﻋﻠﺖ ﮔﺮﯾﻪاش را ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮد‪ - .‬و اﷲ ﺧﻮد داﻧﺎﺳﺖ‪ -.‬اﷲ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.202:‬‬

‫)‪ (2‬اﺑﺮاﻫﯿﻢ‪ .36:‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬اي ﭘﺮوردﮔﺎرم! ﺑﺖﻫﺎ ﺳﺒﺐ ﮔﻤﺮاﻫﯽ ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﺮدم ﺷﺪهاﻧﺪ؛ ﭘﺲ ﻫﺮ ﮐﻪ از ﻣﻦ‬
‫ﭘﯿﺮوي ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﯽﮔﻤﺎن او از ﻣﻦ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫)‪ (3‬ﻣﺎﺋﺪه‪ .118 :‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬اﮔﺮ ﻋﺬاﺑﺸﺎن ﮐﻨﯽ‪ ،‬ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺗﻮ ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ و اﮔﺮ آنﻫﺎ را ﺑﺒﺨﺸﯽ‪ ،‬ﺑﻪ راﺳﺘﯽ ﮐﻪ ﺗﻮ‪،‬‬
‫ﺗﻮاﻧﺎي ﺣﮑﯿﻤﯽ«‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪264‬‬

‫ﻣﺘﻌﺎل ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اي ﺟﺒﺮﺋﯿﻞ! ﻧﺰد ﻣﺤﻤﺪ ﺑﺮو و ﺑﮕﻮ‪ :‬ﻣﺎ‪ ،‬ﺗﻮ را درﺑﺎرهي اﻣﺘﺖ ﺧﺸﻨﻮد‬
‫ﻣﯽﺳﺎزﯾﻢ و ﺗﻮ را اﻧﺪوﻫﮕﯿﻦ و ﻧﺎراﺣﺖ ﻧﻤﯽﮐﻨﯿﻢ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫اﺣﺎدﯾﺜﯽ ﮐﻪ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ذﮐﺮ ﮐﺮده‪ ،‬درﺑﺎرهي اﻣﯿﺪواري ﺑﻪ رﺣﻤﺖ اﻟﻬﯽﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺣﺎدﯾﺚ ﻓﺮاواﻧﯽ در اﯾﻦ ﺑﺎره وﺟﻮد دارد؛ از ﺟﻤﻠﻪ اﯾﻦﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺮ ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ از ﻣﺎدر‬
‫ﻧﯿﺰ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻓﺮزﻧﺪش‪ ،‬ﻣﻬﺮﺑﺎنﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬دﻟﯿﻠﺶ‪ ،‬داﺳﺘﺎنِ ﻫﻤﺎن زﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ در ﻣﯿﺎن‬
‫اﺳﯿﺮان ﺟﻨﮕﯽ در ﺗﻼش و ﺗﮑﺎﭘﻮ ﺑﻮد و ﻧﺎﮔﻬﺎن ﭘﺴﺮﺑﭽﻪاي را دﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﻮﯾﺶ دوﯾﺪ‪ ،‬او‬
‫را در آﻏﻮش ﮔﺮﻓﺖ و ﺑﻪ او ﺷﯿﺮ داد‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آﯾﺎ ﺑﻪ ﻧﻈﺮِ ﺷﻤﺎ اﯾﻦ ﻣﺎدر‪،‬‬
‫ﻓﺮزﻧﺪش را در آﺗﺶ ﻣﯽاﻧﺪازد؟« ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺧﯿﺮ‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻪﻃﻮر ﻗﻄﻊ اﷲ ﺑﺮ‬
‫ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ از اﯾﻦ ﻣﺎدر ﻧﯿﺰ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻓﺮزﻧﺪش‪ ،‬ﻣﻬﺮﺑﺎنﺗﺮ اﺳﺖ«‪ .‬و اﯾﻦ‪ ،‬از ﮐﻤﺎل ﻟﻄﻒ و‬
‫رﺣﻤﺖ ﭘﺮوردﮔﺎر ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﻓﺮاواﻧﯽ دارد؛ ﻧﻌﻤﺖﻫﺎﯾﯽ‬
‫ﮐﻪ ﭘﯿﺎﭘﯽ ﺑﻪ ﻣﺎ ارزاﻧﯽ ﻣﯽدارد‪ ،‬ﻧﺸﺎﻧﻪي روﺷﻨﯽ از ﻣﻬﺮ ﺧﺪاوﻧﺪيﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻨﺶ‬
‫ﻧﻌﻤﺖ اﺳﻼم اﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﺑﺴﯿﺎري از اﻣﺖﻫﺎ را از ﻧﻌﻤﺖ اﺳﻼم‪ ،‬ﻣﺤﺮوم‬
‫ﻧﻤﻮده‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﻨﺪﮔﺎن ﻣﺆﻣﻨﺶ را از اﯾﻦ ﻧﻌﻤﺖ‪ ،‬ﺑﺮﺧﻮردار ﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫از دﯾﮕﺮ ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﻣﻬﺮورزي اﷲ ﺑﻪ ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮاﻧﯽ ﻣﮋدهرﺳﺎن و‬
‫ﺑﯿﻢدﻫﻨﺪه ﺑﻪ ﺳﻮي ﻣﺮدم ﻓﺮﺳﺘﺎده ﺗﺎ ﭘﺲ از ارﺳﺎل ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان‪ ،‬ﻋﺬر و ﺑﻬﺎﻧﻪاي ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﺣﺎدﯾﺜﯽ ذﮐﺮ ﮐﺮده ﮐﻪ در آن‪ ،‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬رﺣﻤﺖ اﻟﻬﯽ ﺑﺮ‬
‫ﺧﺸﻢ و ﻏﻀﺐ او ﻏﺎﻟﺐ اﺳﺖ‪ .‬از اﯾﻦرو اﷲ‪ ‬ﺑﻪ ﮔﻨﻬﮑﺎران دﺳﺘﻮر داده ﮐﻪ از‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎرﺷﺎن درﺧﻮاﺳﺖ آﻣﺮزش ﮐﻨﻨﺪ ﺗﺎ آﻧﺎن را ﺑﯿﺎﻣﺮزد؛ ﺣﺎل آنﮐﻪ اﮔﺮ ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ‪،‬‬
‫ﻫﻼﮐﺸﺎن ﻣﯽﮐﺮد و آﻧﺎن را ﺑﻪ ﺗﻮﺑﻪ و درﺧﻮاﺳﺖ آﻣﺮزش‪ ،‬ﺗﺸﻮﯾﻖ و ﺗﺮﻏﯿﺐ ﻧﻤﯽﻓﺮﻣﻮد‪.‬‬
‫َ َّ َ‬ ‫َ َ ۡ ُ َ ُ َّ ُ َّ َ َ َ َ ُ ْ َ َ َ َ َ َ ٰ َ ۡ َ‬
‫�ن‬‫� ظه ِرها مِن دآب ٖة َو� ٰ ِ‬ ‫﴿ولو يؤاخِذ ٱ� ٱ�اس بِما كسبوا ما ترك‬
‫ٗ‬ ‫َُ ّ ُ ۡ َ َ‬
‫]ﻓﺎﻃﺮ‪[٤٥ :‬‬ ‫� أ َج ٖل ُّم َس ّ��﴾‬
‫يؤخ ُِرهم إ ِ ٰٓ‬
‫و اﮔﺮ اﷲ‪ ،‬ﻣﺮدم را ﺑﻪ ﺳﺰاي ﮐﺮدارﺷﺎن ﮔﺮﻓﺘﺎر )ﻋﺬاب( ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬روي زﻣﯿﻦ ﻫﯿﭻ ﺟﻨﺒﻨﺪهاي‬
‫ﻧﻤﯽﮔﺬاﺷﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﺗﺎ زﻣﺎن ﻣﺸﺨﺼﯽ ﺑﻪ آﻧﺎن ﻣﻬﻠﺖ ﻣﯽدﻫﺪ‪.‬‬
 ‫‪265‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﻣﯿﺪ ﺑﻪ رﺣﻤﺖ ﭘﺮوردﮔﺎر‬

‫ﻟﺬا در ﺣﺪﯾﺜﯽ ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻢ‪ /‬رواﯾﺖ ﮐﺮده‪ ،‬آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﮔﺮ ﺷﻤﺎ‬
‫ﮔﻨﺎه ﻧﻤﯽﮐﺮدﯾﺪ‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻣﺮدﻣﺎن دﯾﮕﺮي ﭘﺪﯾﺪ ﻣﯽآورد ﮐﻪ ﮔﻨﺎه ﮐﻨﻨﺪ و آﻣﺮزش‬
‫ﺑﺨﻮاﻫﻨﺪ و او‪ ،‬آنﻫﺎ را ﺑﯿﺎﻣﺮزد«‪.‬‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﺗﺸﻮﯾﻘﯽﺳﺖ ﺑﺮاي اﯾﻦﮐﻪ وﻗﺘﯽ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻣﺮﺗﮑﺐ ﮔﻨﺎه ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬از اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪،‬‬
‫آﻣﺮزش ﺑﺨﻮاﻫﺪ؛ زﯾﺮا اﮔﺮ ﺑﺎ ﻧﯿﺘﯽ ﺻﺎدﻗﺎﻧﻪ و ﻗﻠﺒﯽ ﺳﺮﺷﺎر از ﯾﻘﯿﻦ‪ ،‬ﻃﻠﺐ آﻣﺮزش ﮐﻨﺪ‪،‬‬
‫اﷲ‪ ‬او را ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ‪.‬‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َّ ۡ َ َّ َّ َّ َ ۡ‬
‫� َ�غفِ ُر‬ ‫�ِ إِن ٱ‬
‫ْ‬ ‫َ‬
‫�فُوا َ ٰٓ ُ ۡ َ ۡ َ ُ‬
‫� أنفسِ ِهم � �قنطوا مِن ر� ِة ٱ ۚ‬
‫ْ‬ ‫ِين أ ۡ َ‬ ‫﴿قُ ۡل َ� ٰعِ َباد َِي ٱ َّ� َ‬
‫ِيعا ۚ إنَّ ُهۥ ُه َو ٱ ۡل َغ ُف ُ‬
‫ور ٱ َّلرح ُ‬
‫ِيم ‪﴾٥٣‬‬
‫ُّ ُ َ َ ً‬
‫]اﻟﺰﻣﺮ‪[٥٣ :‬‬ ‫ٱ�نوب � ِ‬
‫ﺑﮕﻮ‪ :‬اي ﺑﻨﺪﮔﺎن ﻣﻦ ﮐﻪ ﺑﺎ زﯾﺎدهروي در ﮔﻨﺎﻫﺎن ﺑﻪ ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ ﺳﺘﻢ ﮐﺮدهاﯾﺪ! از رﺣﻤﺖ اﷲ‬
‫ﻧﺎاﻣﯿﺪ ﻧﺒﺎﺷﯿﺪ‪ .‬ﺑﯽﮔﻤﺎن اﷲ‪ ،‬ﻫﻤﻪي ﮔﻨﺎﻫﺎن را ﻣﯽآﻣﺮزد‪ .‬ﺑﻪراﺳﺘﯽ ﮐﻪ او‪ ،‬ﻫﻤﺎن ذات آﻣﺮزﻧﺪه و‬
‫ﻣﻬﺮورز اﺳﺖ‪.‬‬
‫از ﺟﻤﻠﻪي اﺣﺎدﯾﺜﯽ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺑﺎب ذﮐﺮ ﺷﺪه‪ ،‬اﯾﻦ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮدهي اﷲ‪ ‬درﺑﺎرهي دﻋﺎي اﺑﺮاﻫﯿﻢ‪ ‬را ﺗﻼوت ﮐﺮد‪:‬‬
‫َ َّ َ‬
‫ا� فإِنك‬ ‫﴿ َر ّب إ َّ� ُه َّن أَ ۡضلَ ۡل َن َكث ِ ٗ‬
‫�� ّم َِن ٱ�َّ ِ َ َ َ َ َ َّ ُ ّ َ َ ۡ َ َ‬
‫اس �من تبِع ِ� فإِنهۥ م ِِ�� ومن عص ِ‬
‫�‬ ‫ِ ِ‬
‫]اﺑﺮاﻫﻴﻢ‪[٣٦ :‬‬ ‫ِيم ‪﴾٣٦‬‬ ‫َ� ُفور‪َّ ٞ‬رح ‪ٞ‬‬
‫اي ﭘﺮوردﮔﺎرم! ﺑﺖﻫﺎ ﺳﺒﺐ ﮔﻤﺮاﻫﯽ ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﺮدم ﺷﺪهاﻧﺪ؛ ﭘﺲ ﻫﺮ ﮐﻪ از ﻣﻦ ﭘﯿﺮوي ﮐﻨﺪ‪،‬‬
‫ﺑﯽﮔﻤﺎن او از ﻣﻦ اﺳﺖ و ﻫﺮ ﮐﻪ از ﻣﻦ ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻪﻃﻮر ﻗﻄﻊ ﺗﻮ آﻣﺮزﻧﺪهي ﻣﻬﺮﺑﺎﻧﯽ‪.‬‬
‫و ﻧﯿﺰ اﯾﻦ ﺳﺨﻦ ﻋﯿﺴﯽ‪ ‬را ﺗﻼوت ﻧﻤﻮد‪:‬‬
‫ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َ ۡ ۡ َ ُ ۡ َ َّ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َّ‬ ‫ُ ّ‬
‫�ك ُ‬
‫ِيم ‪﴾١١٨‬‬ ‫نت ٱل َعز ُ‬
‫�ز ٱ َ‬
‫ِ‬
‫كأ َ‬ ‫﴿إِن � َعذ ِۡ� ُه ۡم فإِ� ُه ۡم ع َِباد َك ۖ �ن �غفِر لهم فإِن‬
‫]اﳌﺎﺋﺪة‪[١١٨ :‬‬
‫اﮔﺮ ﻋﺬاﺑﺸﺎن ﮐﻨﯽ‪ ،‬ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺗﻮ ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ و اﮔﺮ آنﻫﺎ را ﺑﺒﺨﺸﯽ‪ ،‬ﺑﻪ راﺳﺘﯽ ﮐﻪ ﺗﻮ‪ ،‬ﺗﻮاﻧﺎي‬
‫ﺣﮑﯿﻤﯽ‪.‬‬
‫آنﮔﺎه رﺳﻮلاﷲ‪ ‬دﺳﺘﺎﻧﺶ را ﺑﻠﻨﺪ ﮐﺮد و ﮔﻔﺖ‪» :‬ﯾﺎ اﷲ! اﻣﺘﻢ‪ ،‬اﻣﺘﻢ«‪ .‬و ﮔﺮﯾﺴﺖ‪ .‬اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اي ﺟﺒﺮﺋﯿﻞ! ﻧﺰد ﻣﺤﻤﺪ ﺑﺮو و ﺑﮕﻮ‪ :‬ﻣﺎ‪ ،‬ﺗﻮ را درﺑﺎرهي اﻣﺘﺖ ﺧﺸﻨﻮد‬
‫ﻣﯽﺳﺎزﯾﻢ و ﺗﻮ را اﻧﺪوﻫﮕﯿﻦ و ﻧﺎراﺣﺖ ﻧﻤﯽﮐﻨﯿﻢ«‪.‬‬
‫اﷲ‪ ‬ﻣﺤﻤﺪ‪ ‬را درﺑﺎرهي اﻣﺘﺶ‪ ،‬ﺧﺸﻨﻮد ﺳﺎﺧﺖ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ اﺟﺮ و ﭘﺎداش اﯾﻦ‬
‫اﻣﺖ را در ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﺑﺎ اﻣﺖﻫﺎي ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ﭼﻨﺪﯾﻦ ﺑﺮاﺑﺮ ﻗﺮار داد‪ .‬در ﺣﺪﯾﺚ ﺻﺤﯿﺢ آﻣﺪه‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪266‬‬

‫اﺳﺖ‪» :‬ﻣﺜﺎل اﯾﻦ اﻣﺖ و اﻣﺖﻫﺎي ﮔﺬﺷﺘﻪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷﺨﺼﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﺪهاي را از ﺻﺒﺢ ﺗﺎ‬
‫ﻇﻬﺮ ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﯾﮏ دﯾﻨﺎر ﺑﻪ آﻧﺎن ﻣﺰد ﻣﯽدﻫﺪ؛ آنﮔﺎه ﻋﺪهي دﯾﮕﺮي را از ﻇﻬﺮ ﺗﺎ‬
‫ﻋﺼﺮ ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﺑﻪ آنﻫﺎ ﻧﯿﺰ ﯾﮏ دﯾﻨﺎر ﻣﺰد ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕﺮ را از‬
‫ﻋﺼﺮ ﺗﺎ ﻣﻐﺮب ﺑﻪﮐﺎر ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﺑﻪ آنﻫﺎ دو دﯾﻨﺎر ﻣﺰد ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬دو ﮔﺮوه اول اﻋﺘﺮاض‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﭼﺮا ﺑﻪ ﻣﺎ ﮐﻪ ﺑﯿﺶﺗﺮ ﮐﺎر ﮐﺮدﯾﻢ‪ ،‬ﯾﮏ دﯾﻨﺎر دادي و ﺑﻪ اﯾﻦﻫﺎ دو‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻟﺬا‬ ‫دﯾﻨﺎر؟ ﮐﺎرﻓﺮﻣﺎ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬آﯾﺎ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﮐﻢ ﺗﺮﯾﻦ ﺳﺘﻤﯽ ﮐﺮدهام؟ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﺧﯿﺮ«‪.‬‬
‫ﻫﯿﭻ ﺳﺮزﻧﺸﯽ ﺑﺮ او ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﻓﻀﻞ و ﻟﻄﻒ اﻟﻬﯽ ﺑﺮ اﯾﻦ اﻣﺖ‪ ،‬ﻓﺮاوان اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺼﻄﻔﯽ‪ ‬را درﺑﺎرهي اﻣﺘﺶ راﺿﯽ ﻧﻤﻮد و اﻣﺘﯿﺎزات ﻓﺮاواﻧﯽ ﺑﻪ‬
‫اﯾﻦ اﻣﺖ ﺑﺨﺸﯿﺪ؛ از ﺟﻤﻠﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﭘﺎداش ﻓﺮاواﻧﯽ ﺑﻪ آنﻫﺎ ﻣﯽدﻫﺪ؛ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺑﺎ اﯾﻦﮐﻪ‬
‫آﺧﺮﯾﻦ اﻣﺖ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ اﻣﺘﯽ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻮد ﮐﻪ روز ﻗﯿﺎﻣﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺣﺴﺎبِ‬
‫اﻋﻤﺎﻟﺸﺎن رﺳﯿﺪﮔﯽ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﯾﻦ اﻣﺖ‪ ،‬ﻓﻀﺎﯾﻞ و اﻣﺘﯿﺎزات ﻓﺮاواﻧﯽ دارد؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ‬
‫ُّ ْ‬ ‫اﻷﻧْبﻴَﺎء َ�ﺒْ� ﻧُ ْ‬ ‫ْ َْ‬ ‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬أُ ْﻋﻄﻴﺖ َﻤﺧْ ًﺴﺎ ل َ ْﻢ ُ� ْﻌ َﻄ ُﻬ َّﻦ أَ َ‬
‫ﺐ‬‫ِ‬ ‫ﻋ‬ ‫ﺎلﺮ‬ ‫ﺑ‬
‫ِ‬ ‫ت‬ ‫ﺮﺼ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﻦ‬‫ﻣ‬‫ِ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﺣ‬ ‫ِ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫اﻷ ْر ُض َم ْﺴﺠ ًﺪا َو َﻃ ُﻬ ً‬ ‫� َة َﺷ ْﻬﺮ َو ُﺟﻌﻠَ ْ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﺤﺗﻞ ِﻷ َﺣ ٍﺪ �ﺒْ ِ�«؛‬ ‫ِ‬
‫ﺖ ﻲﻟ اﻟﻐﻨَﺎﺋ ُﻢ َول ْ‬
‫ﻢ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ﻮرا َوأﺣﻠ ْ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﺖ ِﻲﻟ‬ ‫ٍ ِ‬
‫َمﺴ َ‬
‫ِ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﭘﻨﺞ ﭼﯿﺰ ﺑﻪ ﻣﻦ ﻋﻄﺎ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺶ از ﻣﻦ‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮي از آنﻫﺎ ﺑﺮﺧﻮردار‬
‫ﻧﺸﺪ‪ :‬از ﻣﺴﺎﻓﺖ ﯾﮏ ﻣﺎه‪ ،‬دﺷﻤﻨﺎﻧﻢ‪ ،‬دﭼﺎر ﺗﺮس و وﺣﺸﺖ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ؛ زﻣﯿﻦ‪ ،‬ﺑﺮاي ﻣﻦ‬
‫ﻣﺴﺠﺪ و ﭘﺎك ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ؛ و ﻣﺎل ﻏﻨﯿﻤﺖ ﺑﺮاي ﻣﻦ ﺣﻼل ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ‬
‫) ‪(3‬‬
‫ﭘﯿﺶ از ﻣﻦ ﺑﺮاي ﻫﯿﭻﮐﺲ ﺣﻼل ﻧﺸﺪ«‪.‬‬
‫اﯾﻦﻫﺎ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎﯾﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬و اﻣﺘﺶ ﻋﻨﺎﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬در ﻫﺮ ﺣﺎل‪،‬‬
‫اﺣﺎدﯾﺜﯽ ﮐﻪ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ذﮐﺮ ﮐﺮده‪ ،‬درﺑﺎرهي اﻣﯿﺪواري ﺑﻪ رﺣﻤﺖ اﻟﻬﯽﺳﺖ و اﻧﺴﺎن را ﺑﺮ‬
‫آن ﻣﯽدارد ﮐﻪ ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﻧﺠﺎم دﻫﺪ و ﺑﺎ اﻧﺠﺎم آن ﺑﻪ آﻣﺮزش و ﭘﺎداش‬
‫اﻻﻫﯽ‪ ،‬اﻣﯿﺪوار ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫***‬

‫)‪ (1‬ر‪.‬ك‪ :‬ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.(2268،2271 ،558) :‬‬

‫)‪ (2‬ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.(438 ،335) :‬‬
‫)‪ (3‬و اﻣﺎ دو ﻣﻮرد دﯾﮕﺮي ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬از ﺣﻖ ﺷﻔﺎﻋﺖ ﺑﺮﺧﻮردار ﺷﺪهام؛ و ﻫﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮي‬
‫ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﺳﻮي ﻗﻮم ﺧﻮد ﻓﺮﺳﺘﺎده ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﻣﻦ ﺑﻪ ﺳﻮي ﺗﻤﺎم ﺟﻬﺎﻧﯿﺎن ﻓﺮﺳﺘﺎده ﺷﺪهام«‪] .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬
 ‫‪267‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﻣﯿﺪ ﺑﻪ رﺣﻤﺖ ﭘﺮوردﮔﺎر‬
‫َ َُ ُ َ‬ ‫ََ‬ ‫َ‬ ‫ُ ُ‬
‫ﺎر ﻓﻘﺎل‪» :‬ﻳﺎ ﻣﻌﺎذ ﻫﻞ‬ ‫ِ‬
‫ﻤﺣ‬ ‫ﻰﻠﻋ‬ ‫‪‬‬ ‫ﻨﺖ رِ ْدف اﻨﻟَّ ِّ‬
‫ﻲﺒ‬ ‫ﺑﻦ ﺟﺒﻞ‪ ‬ﻗﺎل ﻛ‬
‫ََ‬
‫ِ‬
‫َُ‬
‫‪ -٤٣١‬وﻋﻦ ﻣﻌﺎذِ‬
‫ٍ‬
‫َُ ُ ُ َ ْ َ‬ ‫َ َ ُّ ْ‬
‫َ َّ‬ ‫َ َّ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ُّ َّ َ‬ ‫َ‬
‫ﺗﺪري ﻣﺎ ﺣﻖ ا� ﻰﻠﻋ ﻋِﺒﺎدِه ِ‪ ،‬وﻣﺎ ﺣﻖ اﻟ ِﻌﺒﺎدِ ﻰﻠﻋ ا�؟« ﻗﻠﺖ‪ :‬ا� َو َرﺳﻮﻪﻟُ أﻋﻠﻢ‪ .‬ﻗﺎل‪» :‬ﻓﺈِن‬
‫َ َّ َ ْ ُ َ ِّ َ َ ْ‬ ‫َّ‬ ‫َ ْ‬ ‫َ َ َُُْ َ ُْ ُ‬ ‫َ َّ َّ َ َ‬
‫ﺮﺸ�ﻮا ﺑ ِ ِﻪ ﺷيﺌﺎ‪َ ،‬وﺣﻖ اﻟ ِﻌﺒﺎدِ ﻰﻠﻋ ا�ِ أن ﻻ �ﻌﺪب ﻣﻦ‬ ‫ِ‬ ‫ﺣﻖ ا�ِ ﻰﻠﻋ اﻟ ِﻌﺒﺎدِ أن �ﻌﺒﺪوه‪ ،‬وﻻ �‬
‫ُ َ ِّ ْ ُ َ َ َّ ُ‬ ‫ُ َّ َ ُ‬
‫ﺮﺸﻫﻢ �ﻴﺘ ِﻠﻜﻮا«‪.‬‬ ‫ﺮﺸ اﻨﻟَّﺎس؟ ﻗﺎل‪» :‬ﻻ ﺗب‬ ‫ا�ِ أﻓَﻼ أ� َ ِّ ُ‬ ‫َ ًْ‬
‫ﻻ � ِﺮﺸك ﺑ ِ ِﻪ ﺷيﺌﺎ«‪ .‬ﻓﻘﻠﺖ‪ :‬ﻳﺎ رﺳﻮل‬
‫ُ ُ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬
‫] ﹲ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻣﻌﺎذ ﺑﻦ ﺟﺒﻞ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﺸﺖ‪ ‬ﺳﺮِ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺮ اﻻﻏﯽ ﺳﻮار ﺑﻮدم‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اي ﻣﻌﺎذ! آﯾﺎ ﻣﯽداﻧﯽ ﺣﻖ اﷲ ﺑﺮ ﺑﻨﺪﮔﺎن‪ ،‬و ﺣﻖ ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺑﺮ اﷲ‬
‫ﭼﯿﺴﺖ؟« ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬اﷲ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش داﻧﺎﺗﺮﻧﺪ‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺣﻖّ اﷲ ﺑﺮ ﺑﻨﺪﮔﺎن‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ او را‬
‫ﻋﺒﺎدت ﮐﻨﻨﺪ و ﭼﯿﺰي را ﺷﺮﯾﮑﺶ ﻧﺴﺎزﻧﺪ؛ و ﺣﻖ ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺑﺮ اﷲ‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺴﯽ را‬
‫ﮐﻪ ﭼﯿﺰي ﺷﺮﯾﮑﺶ ﻧﻤﯽﮔﺮداﻧﺪ‪ ،‬ﻋﺬاب ﻧﮑﻨﺪ«‪ .‬ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! آﯾﺎ اﯾﻦ ﻣﮋده را ﺑﻪ‬
‫ﻣﺮدم ﺑﺮﺳﺎﻧﻢ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺧﯿﺮ؛ اﯾﻦ ﻣﮋده را ﻣﮕﻮ‪ .‬زﯾﺮا ﺑﯿﻢ آن ﻣﯽرود ﮐﻪ ﺑﺮ اﯾﻦ ﻣﮋده‪ ،‬ﺗﮑﯿﻪ‬
‫ﮐﻨﻨﺪ و ﻋﻤﻞ را ﺗﺮك ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ«‪.‬‬
‫َ ُ َ‬ ‫ُْ ْ‬ ‫اﷲ ﻋﻨﻬﻤﺎ َﻋ ِﻦ اﻨﻟَّ ِّ‬
‫اﻟﺮﺒاءِ ﺑﻦ ﺎﻋزب رﻲﺿ ُ‬
‫ﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬الﻤﺴﻠ ُِﻢ إِذا ﺳﺌِﻞ ﻲﻓ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫‪ -٤٣٢‬وﻋﻦ َ َ‬
‫� ٱ َّ� َ‬
‫ت ٱ َّ ُ‬‫ا�‪ ،‬ﻓﺬلﻚ ﻗﻮﻪﻟُ ﺗﻌﺎﻰﻟ‪﴿ :‬يُثَ ّب ُ‬ ‫ُ َّ‬ ‫َ َّ َّ َ َّ ُ َ َّ ً‬ ‫َ َ َُ َ‬
‫ِين‬ ‫ِ‬ ‫ﺮﺒ �ﺸﻬﺪ أن ﻻ إِﻪﻟَ إِﻻ ا�‪ ،‬وأن �ﻤﺪا رﺳﻮل‬ ‫اﻟﻘ ِ‬
‫ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫ْ‬ ‫َء َ ُ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬ ‫� َي ٰوة ِ ٱ ُّ�� َيا َو ِ� ٱ�خ َِرةِ�﴾ ]اﺑﺮاﻫﻴﻢ‪ ] .«[٢٧ :‬ﹲ‬ ‫امنوا ب ِٱلق ۡو ِل ٱ�اب ِ ِ‬
‫ت ِ� ٱ َ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺑﺮاء ﺑﻦ ﻋﺎزب‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎمِ ﺳﺆال ﻗﺒﺮ‬
‫ﮔﻮاﻫﯽ ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﻣﻌﺒﻮد ﺑﺮﺣﻘﯽ ﺟﺰ اﷲ وﺟﻮد ﻧﺪارد و ﻣﺤﻤﺪ ﻓﺮﺳﺘﺎدهي اﷲ اﺳﺖ؛‬
‫ُ َ ّ ُ َّ ُ َّ َ َ َ ْ ۡ َ‬
‫ام ُنوا ب ِٱلق ۡو ِل‬‫اﯾﻦ‪ ،‬ﻣﻔﻬﻮم ﺳﺨﻦ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬يثبِت ٱ� ٱ�ِين ء‬
‫) ‪(3‬‬ ‫ۡ‬ ‫ت ِ� ٱ ۡ َ‬
‫� َي ٰوة ِ ٱ ُّ�� َيا َو ِ� ٱ�خ َِرةِ�﴾ ]اﺑﺮاﻫﻴﻢ‪.«[٢٧ :‬‬ ‫َّ‬
‫ٱ�اب ِ ِ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪2856 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.30 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪4669:‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2871:‬‬
‫)‪ (3‬اﺑﺮاﻫﯿﻢ‪ .27:‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬اﷲ‪ ،‬ﻣﻮﻣﻨﺎن را در زﻧﺪﮔﯽ دﻧﯿﺎ و آﺧﺮت ﺑﺎ ﺳﺨﻦ اﺳﺘﻮار‪ ،‬ﺛﺎﺑﺖ و ﭘﺎﯾﺪار‬
‫ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ«‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪268‬‬
‫َ ُ ًَ‬ ‫َ َ َ َ َ ًَ ُ‬ ‫َّ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬
‫‪ -٤٣٣‬وﻋﻦ أ�ﺲ‪ ‬ﻋﻦ رﺳﻮل ا�‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬إِن الﺎﻜﻓ َِﺮ إِذا ﻋ ِﻤﻞ ﺣﺴﻨﺔ‪ ،‬أﻃ ِﻌ َﻢ ﺑِﻬﺎ ﻃﻌﻤﺔ‬
‫ُّ ْ َ‬ ‫ُْ ُُ ْ ً‬ ‫َ َ َ َ‬ ‫َ َّ‬ ‫َ َّ َ‬ ‫َ ُّ َ َ َّ ُ‬
‫اﺪﻟ�ﻴﺎ‬ ‫اﺪﻟﻧﻴﺎ‪َ ،‬وأﻣﺎ الﻤﺆﻣِﻦ‪ ،‬ﻓﺈِن اﷲ ﺗﻌﺎﻰﻟ ﻳﺪﺧ ُِﺮ ﻪﻟُ ﺣﺴﻨﺎﺗ ِ ِﻪ ﻲﻓ اﻵﺧ َِﺮة ِ‪َ ،‬و�ﻌ ِﻘﺒﻪ ِرزﻗﺎ ﻲﻓ‬ ‫ﻣِﻦ‬
‫َ َ َ‬
‫ﻰﻠﻋ ﻃﺎﻋﺘِ ِﻪ«‪.‬‬
‫َ‬ ‫ُّ ْ َ ُ ْ‬ ‫َ‬ ‫ُْ ً َ َ ًَ َُْ‬ ‫َّ َ َ ْ‬
‫اﺪﻟ�ﻴﺎ‪َ ،‬و � َﺰى ﺑِﻬﺎ ﻲﻓ اﻵﺧ َِﺮة‪،‬‬ ‫اﷲ ﻻ �ﻈﻠ ُِﻢ مﺆﻣِﻨﺎ ﺣﺴﻨﺔ �ﻌﻄﻰ ﺑِﻬﺎ ﻲﻓ‬ ‫و� رواﻳ ٍﺔ‪» :‬إِن‬
‫َ َْ َ ُ ْ‬ ‫ُّ ْ َ َ َّ َ َ ْ َ‬ ‫َ ُ ْ َ ُ َ َ َ َ َ َ َّ‬ ‫َ َ َّ ْ َ‬
‫ﺎت ﻣﺎ ﻋ ِﻤﻞ �ِ ﺗﻌﺎﻰﻟ ﻲﻓ اﺪﻟ�ﻴﺎ ﺣﻰﺘ إِذا أﻓﻰﻀ إِﻰﻟ اﻵﺧِﺮة لﻢ ﻳ�ﻦ‬ ‫وأﻣﺎ اﻟﺎﻜﻓ ِﺮ‪� ،‬ﻴﻄﻌﻢ ِﺤﺑﺴﻨ ِ‬
‫َ‬ ‫َ َ َ ٌَ ُْ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻪﻟُ ﺣﺴﻨﺔ � َﺰى ﺑِﻬﺎ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﻧﺲ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬وﻗﺘﯽ ﮐﺎﻓﺮي ﮐﺎر ﻧﯿﮑﯽ اﻧﺠﺎم دﻫﺪ‪ ،‬در‬
‫ﺑﺮاﺑﺮ آن ﺑﻬﺮهاي از ﻧﻌﻤﺖﻫﺎي دﻧﯿﺎ ﺑﻪ او داده ﻣﯽﺷﻮد؛ اﻣﺎ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻧﯿﮑﯽﻫﺎي ﻣﺆﻣﻦ را‬
‫ﺑﺮاي آﺧﺮت او ذﺧﯿﺮه ﻣﯽﮐﻨﺪ و روزياي در دﻧﯿﺎ ﺑﻪ دﻧﺒﺎلِ ﻃﺎﻋﺘﺶ ﺑﻪ او ﻋﻄﺎ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ«‪.‬‬
‫و در رواﯾﺘﯽ دﯾﮕﺮ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﺑﻪﯾﻘﯿﻦ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬در ﺑﺮاﺑﺮ ﻫﯿﭻ ﮐﺎر ﻧﯿﮑﯽ ﺑﻪ ﻫﯿﭻ‬
‫ﻣﺆﻣﻨﯽ ﺳﺘﻢ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ )و از ﭘﺎداش او ﻧﻤﯽﮐﺎﻫﺪ(؛ ﻣﺆﻣﻦ ﺑﻬﺮهي ﻧﯿﮑﯽاش را در دﻧﯿﺎ‬
‫درﯾﺎﻓﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ و در آﺧﺮت ﻧﯿﺰ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻫﺮ ﻧﯿﮑﯽ‪ ،‬ﭘﺎداش ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ؛ اﻣﺎ ﮐﺎﻓﺮ‪ ،‬در دﻧﯿﺎ از‬
‫)ﻟﺬاﯾﺬ دﻧﯿﻮي و( ﺑﻬﺮهي ﻧﯿﮑﯽﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي اﷲ ﻣﺘﻌﺎل اﻧﺠﺎم داده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮﺧﻮردار‬
‫ﻣﯽﺷﻮد ﺗﺎ ﭘﺲ از اﻧﺘﻘﺎل ﺑﻪ آﺧﺮت ﻧﯿﮑﯽاي ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ آن ﭘﺎداش ﺑﮕﯿﺮد«‪.‬‬
‫َََ ََ َ‬ ‫َْ‬ ‫َ َ ُ َّ َ َ‬ ‫َ َ َ ُ ُ‬
‫ﺎر‬
‫ات اﺨﻟﻤ ِﺲ ﻛﻤﺜ ِﻞ �ﻬ ٍﺮ ﺟ ٍ‬
‫‪ -٤٣٤‬وﻋﻦ ﺟﺎﺑﺮ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲِ‪» :‬ﻣﺜﻞ الﺼﻠﻮ ِ‬
‫) ‪(2‬‬ ‫َّ‬ ‫َ ْ َ َ َ َ َ ُ ْ َ ْ َ ُ ْ ُ ُ َّ َ ْ َ ْ َ َ‬
‫ات«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬‫ﺎب أﺣﺪِ�ﻢ �ﻐت ِﺴﻞ ﻣِﻨﻪ ﻞﻛ ﻳﻮمٍ ﻤﺧﺲ مﺮ ٍ‬ ‫�ﻤ ٍﺮ ﻰﻠﻋ ﺑ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺟﺎﺑﺮ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﺜﺎلِ ﻧﻤﺎزﻫﺎي ﭘﻨﺞﮔﺎﻧﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫رودﺧﺎﻧﻪي ﭘ‪‬ﺮآﺑﯽﺳﺖ ﮐﻪ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺧﺎﻧﻪي ﻫﺮ ﯾﮏ از ﺷﻤﺎ‪ ،‬ﺟﺎريﺳﺖ و او‪ ،‬روزاﻧﻪ‬
‫ﭘﻨﺞ ﺑﺎر ﺧﻮد را در آن ﻣﯽﺷﻮﯾﺪ«‪.‬‬
‫َ ْ ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫‪ -٤٣٥‬وﻋﻦ اﺑﻦ ﻋﺒﺎس رﻲﺿ ُ‬
‫اﷲ ﻋﻨﻬﻤﺎ ﻗﺎل‪ :‬ﺳﻤﻌﺖ رﺳﻮل اﷲِ‪ ‬ﻳﻘﻮل‪» :‬ﻣﺎ ﻣِﻦ َرﺟ ٍﻞ‬ ‫ِ‬
‫َ َ َ ُ َ َ ُ ً ُ ُ َ َّ َ ً َّ َ َّ َ ُ ُ َّ ُ‬ ‫َُ ُ ََُ ُ ََ َ‬ ‫ُ‬
‫ﺮﺸ�ﻮن ﺑِﺎ�ِ ﺷيﺌﺎ إِﻻ ﺷﻔﻌﻬﻢ ا� ﻓﻴﻪ«‪.‬‬ ‫مﺴﻠ ٍِﻢ �ﻤﻮت �ﻴﻘﻮم ﻰﻠﻋ ﺟﻨﺎزﺗ ِﻪ أر�ﻌﻮن رﺟﻼ ﻻ � ِ‬
‫) ‪(3‬‬
‫]رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2808:‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.668:‬‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.948 :‬‬
 ‫‪269‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﻣﯿﺪ ﺑﻪ رﺣﻤﺖ ﭘﺮوردﮔﺎر‬

‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦ ﻋﺒﺎس‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮ ﻓﺮد‪‬‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﺑﻤﯿﺮد و ﭼﻬﻞ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻣﻮﺣﺪ ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﭼﯿﺰ و ﻫﯿﭻﮐﺲ را ﺑﺎ اﷲ ﺷﺮﯾﮏ‬
‫ﻧﺴﺎﺧﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮ او ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﻨﺪ‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺷﻔﺎﻋﺖ آﻧﺎن را در ﺣﻖّ او ﻣﯽﭘﺬﯾﺮد«‪.‬‬
‫ْ َ‬ ‫ُ َّ َ‬ ‫َّ‬ ‫ُ َّ َ َ‬
‫رﺳﻮل ا�ِ‪ ‬ﻲﻓ �ﺒ ٍﺔ � ًﻮا ﻣِﻦ أ َر�ﻌِ�‪ ،‬ﻓﻘﺎل‪:‬‬ ‫ِ‬ ‫ﻊ‬ ‫اﺑﻦ مﺴﻌﻮد‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻛﻨﺎ ﻣ‬ ‫‪ -٤٣٦‬وﻋﻦ ِ‬
‫ََ َ َ َ َ ُ ُ ُُ َ َ ْ‬ ‫َُْ َ َ‬ ‫َ َّ‬ ‫ََ َ َ َ ْ َ ُ ُ َُُ َ ْ‬
‫»أﺗﺮﺿﻮن أن ﺗ�ﻮﻧﻮا ر�ﻊ أﻫ ِﻞ اﺠﻟﻨﺔ؟« ﻗﻠﻨﺎ‪� :‬ﻌﻢ‪ ،‬ﻗﺎل‪» :‬أﺗﺮﺿﻮن أن ﺗ�ﻮﻧﻮا ﺛﻠﺚ أﻫ ِﻞ‬
‫َ َّ‬ ‫َ َْ‬ ‫َّ َ ُ ُ َ َّ َ ِّ َ ُ َ ْ َ ُ ُ‬ ‫َُْ ََ‬ ‫َ َّ‬
‫اﺠﻟﻨﺔ‪،‬‬ ‫اﺠﻟﻨﺔ؟« ﻗﻠﻨﺎ‪� :‬ﻌﻢ‪ ،‬ﻗﺎل‪َ » :‬واﺬﻟِي ﻧﻔﺲ �ﻤ ٍﺪ �ِﻴ ِﺪه ِ إِ� ﻷرﺟﻮ أن ﺗ�ﻮﻧﻮا ﻧ ِﺼﻒ أﻫ ِﻞ‬
‫َ َ‬ ‫َّ َ َّ‬ ‫ِّ‬ ‫َْ‬ ‫َ َ َ َّ َ َّ َ َ ُ ُ َ َّ َ ٌ ُ َ ٌ َ َ ُ‬
‫ﻌﺮة ِ اﺒﻟَﻴﻀﺎءِ‬ ‫َالﺸ َ‬ ‫اﺠﻟﻨﺔ ﻻ ﻳﺪﺧﻠﻬﺎ إِﻻ ﻧﻔﺲ مﺴﻠِﻤﺔ‪َ ،‬وﻣﺎ أﻧﺘ ْﻢ ﻲﻓ أﻫ ِﻞ الﺮﺸكِ إِﻻ ك�‬ ‫وذل ِﻚ أن‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َّ َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬
‫� اﺜﻟﻮرِ اﻷﻤﺣ ِﺮ«‪ ] .‬ﹲ‬ ‫� اﺜﻟﻮرِ اﻷﺳﻮد‪ ،‬أ ْو ﺎﻛلﺸﻌ َﺮة ِ الﺴﻮداءِ ﻲﻓ ﺟ ِ‬
‫ﻲﻓ ﺟ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﺎ ﺣﺪود ﭼﻬﻞ ﻧﻔﺮ ﺑﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در ﺧﯿﻤﻪاي ﺑﻮدﯾﻢ؛‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آﯾﺎ راﺿﯽ ﻣﯽﺷﻮﯾﺪ ﮐﻪ ﺷﻤﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬ﯾﮏﭼﻬﺎرم ﺑﻬﺸﺘﯿﺎن ﺑﺎﺷﯿﺪ؟« ﮔﻔﺘﯿﻢ‪ :‬ﺑﻠﻪ‪.‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آﯾﺎ راﺿﯽ ﻣﯽﺷﻮﯾﺪ ﮐﻪ ﺷﻤﺎ‪ ،‬ﯾﮏﺳﻮم ﺑﻬﺸﺘﯿﺎن ﺑﺎﺷﯿﺪ؟« ﮔﻔﺘﯿﻢ‪ :‬ﺑﻠﻪ‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ ذاﺗﯽ ﮐﻪ ﺟﺎن ﻣﺤﻤﺪ در دﺳﺖ اوﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻦ اﻣﯿﺪوارم ﮐﻪ ﺷﻤﺎ ﻧﺼﻒ ﺑﻬﺸﺘﯿﺎن‬
‫ﺑﺎﺷﯿﺪ؛ زﯾﺮا ﮐﺴﯽ ﺟﺰ ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬وارد ﺑﻬﺸﺖ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬ﺷﻤﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺸﺮﮐﺎن‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫ﻣﻮي ﺳﻔﯿﺪي در ﭘﻮﺳﺖ ﮔﺎوي ﺳﯿﺎه ﻫﺴﺘﯿﺪ؛ ﯾﺎ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ ‬ﻣﻮﯾﯽ ﺳﯿﺎه در ﭘﻮﺳﺖ ﮔﺎوي‬
‫ﺳﺮخﻣﻮي«‪.‬‬
‫َ َ َ َ ُ ْ َ َََ‬ ‫َ َ ُ ُ‬ ‫َ‬
‫‪ -٤٣٧‬وﻋﻦ أﻲﺑ مﻮﻰﺳ اﻷﺷﻌﺮي‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل َرﺳﻮل اﷲِ‪» :‬إِذا ﺎﻛن ﻳ ْﻮم اﻟ ِﻘﻴﺎﻣ ِﺔ د�ﻊ‬
‫ﻚ ﻣ َِﻦ اﻨﻟَّ‬ ‫َ َ َ ُ َ‬ ‫ُ ِّ ُ ْ َ ُ ًّ َ ْ َ ًّ َ َ ُ‬ ‫َّ ُ‬
‫ﺎر«‪.‬‬
‫ِ‬ ‫ﺮﺼا�ِﻴﺎ �ﻴﻘﻮل‪ :‬ﻫﺬا ﻓ ِﺎﻜﻛ‬ ‫ا� إِﻰﻟ ﻞﻛ مﺴﻠ ٍِﻢ �ﻬﻮدﻳﺎ أو ﻧ‬
‫ُُ ََْ‬ ‫َ ُ ْ‬ ‫َ ُ ََْ ْ َ َ ٌ‬ ‫ُ‬
‫ﻋﻨﻪ ﻋﻦ اﻨﻟَّ ِّ‬
‫ﺎل‬
‫ﻮب أﻣﺜ ِ‬‫ٍ‬ ‫ﻧ‬‫ﺬ‬‫ِ‬ ‫ﺑ‬ ‫�‬ ‫ﻤ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﻠ‬ ‫ﺴ‬ ‫الﻤ‬ ‫ِﻦ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺎس‬ ‫ﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﻳ ِﻲﺠء ﻳﻮم اﻟ ِﻘﻴﺎﻣ ِﺔ ﻧ‬ ‫و� رواﻳﺔ‬
‫) ‪(2‬‬ ‫ُ‬ ‫َ َ ُ َ َّ ُ‬
‫ﺎل ﻳﻐ ِﻔﺮﻫﺎ ا� ﻬﻟﻢ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬ ‫اﺠﻟﺒ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ اﺷﻌﺮي‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬وﻗﺘﯽ روز ﻗﯿﺎﻣﺖ‬
‫ﻓﺮاﻣﯽرﺳﺪ‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ‪ ،‬ﯾﮏ ﯾﻬﻮدي ﯾﺎ ﻧﺼﺮاﻧﯽ ﻣﯽدﻫﺪ و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﻋﻮض و ﺑﻼﮔﺮدان ﺗﻮ از آﺗﺶ دوزخ اﺳﺖ«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(6642 ،06528 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.221:‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2767 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪270‬‬

‫و در رواﯾﺘﯽ دﯾﮕﺮ از اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ‪ ‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬روز ﻗﯿﺎﻣﺖ‬

‫ﮔﺮوﻫﯽ از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺎ ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﻮهﻫﺎ‪) ،‬ﺑﻪ ﻣﯿﺪان ﺣﺸﺮ( ﻣﯽآﯾﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ اﷲ ﻫﻤﻪي‬
‫آنﻫﺎ را ﻣﯽآﻣﺮزد«‪.‬‬
‫]ﻧﻮوي ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﻌﻨﺎي ﺳﺨﻦ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﯾﮏ‬
‫ﯾﻬﻮدي ﯾﺎ ﻧﺼﺮاﻧﯽ ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،«...‬در ﺣﺪﯾﺜﯽ ﮐﻪ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬رواﯾﺖ ﮐﺮده‪ ،‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬ﺟﺎﯾﮕﺎﻫﯽ در دوزخ و ﺟﺎﯾﮕﺎﻫﯽ در ﺑﻬﺸﺖ دارد؛ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻣﺆﻣﻦ وارد‬
‫ﺑﻬﺸﺖ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﮐﺎﻓﺮي‪ ،‬ﺟﺎي او را در دوزخ ﻣﯽﮔﯿﺮد«‪ .‬زﯾﺮا او‪ ،‬ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﮐﻔﺮش ﺳﺰاوار‬
‫دوزخ اﺳﺖ‪ .‬و ﻣﻌﻨﺎي ﻋﻮض و ﺑﻼﮔﺮدان ﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ‪ ‬آﻣﺪه‪ ،‬ﻫﻤﯿﻦ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎن در آﺳﺘﺎﻧﻪي ورود ﺑﻪ دوزخ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬ﮐﺎﻓﺮي‪ ،‬ﺟﺎي او را در‬
‫دوزخ ﭘ‪‬ﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﺎﻋﺚ رﻫﺎﯾﯽ او از آﺗﺶ دوزخ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﺗﻌﺪادي را‬
‫ﺑﺮاي دوزخ ﻣﻘﺮر ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ ﮐﻪ آن را ﭘ‪‬ﺮ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﮐﺎﻓﺮان ﺑﻪ ﺳﺒﺐ‬
‫ﮔﻨﺎﻫﺎن و ﮐﻔﺮﺷﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﺎي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن وارد دوزخ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و در ﺣﻘﯿﻘﺖ‪ ،‬ﺑﻼﮔﺮدان‬
‫آﻧﺎن ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪ .‬و اﷲ داﻧﺎﺗﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ُْ َ ُْ‬ ‫َ َّ‬ ‫ُ‬ ‫ﻋﻤﺮ رﻲﺿ ُ‬ ‫َ‬
‫اﷲ ﻋﻨﻬﻤﺎ ﻗﺎل‪ :‬ﺳ ِﻤﻌﺖ رﺳﻮل ا�‪ ‬ﻳﻘﻮل‪» :‬ﻳﺪ� الﻤﺆﻣ ُِﻦ‬ ‫‪ -٤٣٨‬وﻋﻦ اﺑﻦ‬
‫َ َ‬ ‫ُ َ ُ‬‫َ‬ ‫َّ َ َ َ َ َ َ ُ َ َ َ ُ َ ِّ َ ُ ُ ُ‬ ‫ِّ‬ ‫َ َ‬ ‫َ َ‬
‫ﻳﻮم اﻟ ِﻘﻴﺎﻣ ِﺔ ﻣ ُِﻦ َر� ِﻪ ﺣﻰﺘ ﻳﻀﻊ ﻛﻨﻔﻪ ﻋﻠﻴﻪ �ﻴﻘﺮره ﺑِﺬﻧﻮ�ِﻪ‪ ،‬ﻓﻴﻘﻮل‪ :‬أﺗﻌﺮف ذﻧﺐ ﻛﺬا؟‬
‫ُّ َ َ َ َ ْ َ‬ ‫َ ِّ َ َ َ ُ َ َ َ َ‬ ‫ِّ َ ْ‬ ‫ََ ُ َ َ َ َ‬
‫اﺪﻟﻧﻴﺎ‪َ ،‬وأﻧﺎ أﻏ ِﻔ ُﺮﻫﺎ‬ ‫ﻧﺐ ﻛﺬا؟ ﻓﻴﻘﻮل‪َ :‬رب أﻋ ِﺮف‪ ،‬ﻗﺎل‪ :‬ﻓﺈِ� ﻗﺪ ﺳﺮﺘ�ﻬﺎ ﻋﻠﻴﻚ ﻲﻓ‬ ‫أﺗﻌﺮف ذ‬
‫َ َ َ َُ َ َ َ َ َ َ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬
‫لﻚ اﻴﻟﻮم‪� ،‬ﻴﻌﻄﻰ ﺻ ِﺤﻴﻔﺔ ﺣﺴﻨﺎﺗﻪ«‪ ] .‬ﹲ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﺆﻣﻦ روز‬
‫ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺑﻪ ﭘﺮوردﮔﺎرش ﻧﺰدﯾﮏ ﻣﯽﺷﻮد ﺗﺎ آنﺟﺎ ﮐﻪ اﷲ‪ ،‬ﭘﺮدهي رﺣﻤﺖ و ﭘﻮﺷﺶ ﺧﻮد‬
‫را ﺑﺮ روي او ﻣﯽﻧﻬﺪ و از او درﺑﺎرهي ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﺶ اﻋﺘﺮاف ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬آﯾﺎ‬
‫ﻓﻼنﮔﻨﺎه را ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ داري؟ آﯾﺎ ﻓﻼنﮔﻨﺎه را ﺑﻪﯾﺎد داري؟ و ﺑﻨﺪه‪ ،‬ﭘﺎﺳﺦ ﻣﯽدﻫﺪ‪ :‬ﺑﻠﻪ اي‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﻦ! و اﷲ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬ﻣﻦ‪ ،‬در دﻧﯿﺎ ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﺖ را ﭘﻮﺷﺎﻧﺪم و اﻣﺮوز ﻧﯿﺰ )آنﻫﺎ را‬
‫ﻣﯽﭘﻮﺷﺎﻧﻢ و( ﺗﻮ را ﻣﯽآﻣﺮزم‪ .‬ﺳﭙﺲ ﺑﻨﺪه ﮐﺎرﻧﺎﻣﻪي ﻧﯿﮑﯽﻫﺎﯾﺶ را درﯾﺎﻓﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(4685 ،2441) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2768:‬‬

 ‫‪271‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﻣﯿﺪ ﺑﻪ رﺣﻤﺖ ﭘﺮوردﮔﺎر‬

‫ﺷﺮح‬
‫ﻫﻤﻪي اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ‪ ،‬درﺑﺎرهي اﻣﯿﺪواري ﺑﻪ رﺣﻤﺖ اﻟﻬﯽﺳﺖ؛ اﻟﺒﺘﻪ اﻣﯿﺪ ﺑﻪ رﺣﻤﺖ‬
‫ﺑﺎﯾﺪ ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و اﻣﯿﺪ ﺑﺪون ﻋﻤﻞ‪ ،‬آرزوي ﺑﯽﭘﺎﯾﻪايﺳﺖ‬
‫َ َ‬ ‫َ‬
‫ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﺳﻮدي ﺑﺮاي ﺑﻨﺪه ﻧﺪارد‪ .‬از اﯾﻦرو در ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬الﻜيِّ ُﺲ َﻣ ْﻦ دان‬
‫) ‪(1‬‬ ‫َ َّ َ َ َّ‬ ‫َ َْ ُ َ ْ َََْ َْ َ َ َ‬ ‫َْ َ ْْ‬ ‫َْ َ َ َ َ‬
‫ا� اﻷﻣﺎ�«‪.‬‬
‫ﺎﺟﺰ ﻣﻦ أ�ﺒﻊ �ﻔﺴﻪ ﻫﻮاﻫﺎ‪ ،‬وﺗﻤ� ﻰﻠﻋ ِ‬ ‫�ﻔﺴﻪ‪ ،‬وﻋ ِﻤﻞ ِﻤﻟﺎ �ﻌﺪ اﻤﻟﻮت‪ ،‬واﻟﻌ ِ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬زﯾﺮك‪ ،‬ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ را ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﮐﻨﺪ و ﺑﺮاي ﭘﺲ از ﻣﺮگ )ﺑﺮاي‬
‫آﺧﺮت(‪ ،‬ﮐﺎر ﻧﻤﺎﯾﺪ؛ و ﻧﺎﺗﻮان‪ ،‬ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ از ﺧﻮاﺳﺘﻪﻫﺎ و آرزوﻫﺎي ﻧﻔﺴﺎﻧﯽ ﺧﻮﯾﺶ‪،‬‬
‫ﭘﯿﺮوي ﮐﻨﺪ و اﻣﯿﺪ و آرزوي ﺑﯽاﺳﺎس و ﻧﺎﺑﺠﺎ ﺑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ«‪ .‬ﻟﺬا ﻋﻤﻞ و ﮐﺎر‬
‫و ﮐﻮﺷﺶ‪ ،‬ﮔﺮﯾﺰﻧﺎﭘﺬﯾﺮ و ﺿﺮوريﺳﺖ ﺗﺎ اﻣﯿﺪ اﻧﺴﺎن ﺗﺤﻘﻖ ﯾﺎﺑﺪ و ﭘﺎﯾﻪ و اﺳﺎس درﺳﺘﯽ‬
‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺣﺪﯾﺚ ﻣﻌﺎذ ﺑﻦ ﺟﺒﻞ‪ ‬را ﻧﻘﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ :‬ﻣﻌﺎذ‪ ‬ﭘﺸﺖ ﺳﺮِ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﺳﻮار اﻻغ ﺑﻮد؛ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﻣﻌﺎذ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اي ﻣﻌﺎذ! آﯾﺎ ﻣﯽداﻧﯽ ﺣﻖ اﷲ ﺑﺮ ﺑﻨﺪﮔﺎن‪ ،‬و‬
‫ﺣﻖ ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺑﺮ اﷲ ﭼﯿﺴﺖ؟« ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬اﷲ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش داﻧﺎﺗﺮﻧﺪ‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺣﻖّ اﷲ ﺑﺮ ﺑﻨﺪﮔﺎن‪،‬‬
‫اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ او را ﻋﺒﺎدت ﮐﻨﻨﺪ و ﭼﯿﺰي را ﺷﺮﯾﮑﺶ ﻧﺴﺎزﻧﺪ؛ و ﺣﻖ ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺑﺮ اﷲ‪،‬‬
‫اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺴﯽ را ﮐﻪ ﭼﯿﺰي ﺷﺮﯾﮑﺶ ﻧﻤﯽﮔﺮداﻧﺪ‪ ،‬ﻋﺬاب ﻧﮑﻨﺪ«‪ .‬ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬اي‬
‫رﺳﻮلﺧﺪا! آﯾﺎ اﯾﻦ ﻣﮋده را ﺑﻪ ﻣﺮدم ﺑﺮﺳﺎﻧﻢ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺧﯿﺮ؛ اﯾﻦ ﻣﮋده را ﻣﮕﻮ‪ .‬زﯾﺮا ﺑﯿﻢ‬
‫آن ﻣﯽرود ﮐﻪ ﺑﺮ اﯾﻦ ﻣﮋده‪ ،‬ﺗﮑﯿﻪ ﮐﻨﻨﺪ و ﻋﻤﻞ را ﺗﺮك ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ واﺟﺒﺎت ﺑﺴﻨﺪه‬
‫ﮐﻨﻨﺪ و دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺑﻪ اﻋﻤﺎل ﻧﻔﻞ ﻧﭙﺮدازﻧﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻣﻌﺎذ‪ ‬در ﭘﺎﯾﺎن ﻋﻤﺮش‪ ،‬از ﺗﺮس اﯾﻦﮐﻪ‬
‫ﻣﺒﺎدا ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﮐﺘﻤﺎن اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﮔﻨﻪﮐﺎر ﺷﻮد‪ ،‬آن را ﺑﻪ ﻣﺮدم ﮔﻔﺖ‪ .‬در ﻫﺮ ﺣﺎل‪ ،‬اﯾﻦ‬
‫ﻓﺮﻣﻮدهي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻫﺸﺪاري ﺟﺪي در اﯾﻦﺑﺎره اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﺎ ﺗﮑﯿﻪ ﺑﺮ اﯾﻦ ﻣﮋده‬
‫ﺑﻪ واﺟﺒﺎت ﺑﺴﻨﺪه ﮐﻨﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺪاﻧﺪ ﮐﻪ ﻋﺒﺎدت و ﺑﻨﺪﮔﯽ اﷲ‪ ‬ﺑﺮاي رﺳﺘﮕﺎر ﺷﺪن‪،‬‬
‫ﮔﺮﯾﺰﻧﺎﭘﺬﯾﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫از دﯾﮕﺮ اﺣﺎدﯾﺜﯽ ﮐﻪ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬درﺑﺎرهي اﻣﯿﺪواري ﺑﻪ رﺣﻤﺖ اﷲ‪ ،‬ﻧﻘﻞ ﮐﺮده‪،‬‬
‫رواﯾﺘﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪ :‬در ﻗﺒﺮ از ﻣﺆﻣﻦ ﺳﺆال ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و او ﮔﻮاﻫﯽ‬

‫)‪ (1‬ﺿﻌﯿﻒ اﺳﺖ؛ ﻧﮕﺎ‪ :‬ﺿﻌﯿﻒ اﺑﻦﻣﺎﺟﻪ‪ ،‬ش‪930 :‬؛ و ﺿﻌﯿﻒ اﻟﺠﺎﻣﻊ اﻟﺼﻐﯿﺮ‪ ،‬ش‪4305 :‬؛ از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪./‬‬
‫ر‪.‬ك‪ :‬ﻫﻤﯿﻦ ﮐﺘﺎب‪ ،‬ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻤﺎرهي ‪.67‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪272‬‬

‫ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﻣﻌﺒﻮد ﺑﺮﺣﻘﯽ ﺟﺰ اﷲ ﻧﯿﺴﺖ و ﻣﺤﻤﺪ‪ ،‬ﻓﺮﺳﺘﺎدهي اوﺳﺖ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬

‫اﯾﻦ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﺳﺨﻦ اﺳﺘﻮاريﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬درﺑﺎرهاش ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ُّ ۡ‬ ‫ت ِ� ٱ ۡ َ‬
‫� َي ٰوة ِ ٱ�� َيا َو ِ� ٱ�خ َِرةِ�﴾ ]اﺑﺮاﻫﻴﻢ‪[٢٧ :‬‬
‫َّ‬ ‫ُ َ ّ ُ َّ ُ َّ َ َ َ ُ ْ ۡ َ‬
‫امنوا ب ِٱلق ۡو ِل ٱ�اب ِ ِ‬‫﴿يثبِت ٱ� ٱ�ِين ء‬
‫اﷲ‪ ،‬ﻣﻮﻣﻨﺎن را در زﻧﺪﮔﯽ دﻧﯿﺎ و آﺧﺮت ﺑﺎ ﺳﺨﻦ اﺳﺘﻮار‪ ،‬ﺛﺎﺑﺖ و ﭘﺎﯾﺪار ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ‪.‬‬
‫در ﻗﺒﺮ از ﻫﺮ ﻣﺮدهاي ﺳﻪ ﺳﺆال ﻣﯽﭘﺮﺳﻨﺪ‪ :‬ﭘﺮوردﮔﺎرت ﮐﯿﺴﺖ؟ دﯾﻨﺖ ﭼﯿﺴﺖ؟ و‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮت ﮐﯿﺴﺖ؟ و ﻣﺆﻣﻦ ﭘﺎﺳﺦ ﻣﯽدﻫﺪ‪ :‬ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﻦ‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل اﺳﺖ و دﯾﻨﻢ‪ ،‬اﺳﻼم‬
‫و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮم‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ رواﯾﺘﯽ درﺑﺎرهي ﻧﺤﻮهي ﺣﺴﺎبرﺳﯽ ﺑﻪ ﻣﺆﻣﻦ ذﮐﺮ ﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ‪ :‬اﷲ‪ ‬روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺑﻨﺪهاش را دور از اﻧﻈﺎر ﻣﺮدم‪ ،‬ﻧﺰد ﺧﻮد ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و او را زﯾﺮ‬
‫ﮐَﻨَﻒ ﺧﻮد‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ زﯾﺮِ ﭘﻮﺷﺶ ﺧﻮد ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﺪ و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬ﻓﻼنﮐﺎر و ﻓﻼنﮐﺎر را‬
‫اﻧﺠﺎم دادي‪ ،‬و درﺑﺎرهي ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﺶ از او اﻋﺘﺮاف ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬و ﭼﻮن ﺑﻨﺪه‪ ،‬ﺑﻪ ﮔﻨﺎﻫﺎن ﺧﻮد‬
‫اﻋﺘﺮاف ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬ﻣﻦ‪ ،‬در دﻧﯿﺎ ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﺖ را ﭘﻮﺷﺎﻧﺪم و اﻣﺮوز ﻧﯿﺰ )آنﻫﺎ‬
‫را ﻣﯽﭘﻮﺷﺎﻧﻢ و( ﺗﻮ را ﻣﯽآﻣﺮزم‪ .‬ﺳﭙﺲ ﺑﻨﺪه ﮐﺎرﻧﺎﻣﻪي ﻧﯿﮑﯽﻫﺎﯾﺶ را درﯾﺎﻓﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ در ﯾﮑﯽ از اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ اﺷﺎره ﺷﺪ‪ ،‬روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺑﻪ ﻫﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ‪ ،‬ﯾﮏ‬
‫ﯾﻬﻮدي ﯾﺎ ﻧﺼﺮاﻧﯽ ﻣﯽدﻫﻨﺪ و ﺑﻪ او ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬اﯾﻦ‪ ،‬ﻋﻮض و ﺑﻼﮔﺮدان ﺗﻮ از آﺗﺶ دوزخ‬
‫اﺳﺖ؛ ﻟﺬا ﺗﻮ‪ ،‬ﻧﺠﺎت ﻣﯽﯾﺎﺑﯽ‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺗﻌﺪاد ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﻏﯿﺮﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬ﯾﮑﺴﺎن اﺳﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ‬
‫ﺷﻤﺎر ﮐﺎﻓﺮان اﻋﻢ از ﯾﻬﻮد و ﻧﺼﺎرا‪ ،‬و ﺳﺎﯾﺮ ﻣﺸﺮﮐﺎن‪ ،‬ﺑﯿﺶ از ﺗﻌﺪاد ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﺳﺖ؛‬
‫زﯾﺮا از ﻫﺮ ﻫﺰار ﻧﻔﺮ‪ ،‬ﻧﻬﺼﺪ و ﻧﻮد و ﻧﻪ ﻧﻔﺮ ﺑﻪ دوزخ ﻣﯽروﻧﺪ و ﯾﮏ ﻧﻔﺮ وارد ﺑﻬﺸﺖ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ اﺻﺤﺎﺑﺶ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آﯾﺎ راﺿﯽ‬
‫ﻣﯽﺷﻮﯾﺪ ﮐﻪ ﺷﻤﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬ﯾﮏﭼﻬﺎرم ﺑﻬﺸﺘﯿﺎن ﺑﺎﺷﯿﺪ؟« ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺑﻠﻪ‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آﯾﺎ راﺿﯽ‬
‫ﻣﯽﺷﻮﯾﺪ ﮐﻪ ﺷﻤﺎ‪ ،‬ﯾﮏﺳﻮم ﺑﻬﺸﺘﯿﺎن ﺑﺎﺷﯿﺪ؟« ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺑﻠﻪ‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﻦ اﻣﯿﺪوارم ﮐﻪ ﺷﻤﺎ‬
‫ﻧﺼﻒ ﺑﻬﺸﺘﯿﺎن ﺑﺎﺷﯿﺪ«؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻧﺼﻒ ﺑﻬﺸﺘﯿﺎن‪ ،‬از اﯾﻦ اﻣﺖ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﻧﺼﻒ دﯾﮕﺮ از ﺳﺎﯾﺮ‬
‫اﻣﺖﻫﺎ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﻧﺸﺎنﮔﺮ ﻓﺮاواﻧﯽ اﻣﺖ اﺳﻼﻣﯽﺳﺖ؛ زﯾﺮا آﺧﺮﯾﻦ اﻣﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و اﻓﺮاد اﯾﻦ‬
‫اﻣﺖ ﺗﺎ روز ﻗﯿﺎﻣﺖ‪ ،‬ﭘﺎ ﺑﻪ ﻋﺮﺻﻪي ﻫﺴﺘﯽ ﻣﯽﮔﺬارﻧﺪ‪ .‬در »ﺳﻨﻦ« و »ﻣﺴﻨﺪ« آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
 ‫‪273‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﻣﯿﺪ ﺑﻪ رﺣﻤﺖ ﭘﺮوردﮔﺎر‬

‫ﺻﻒﻫﺎي ﺑﻬﺸﺘﯿﺎن‪ ،‬ﯾﮏﺻﺪ و ﺑﯿﺴﺖ ﺻﻒ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺸﺘﺎد ﺻﻒ‪ ،‬از آنِ اﯾﻦ اﻣﺖ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ (1 ).‬ﻟﺬا اﯾﻦ اﻣﺖ‪ ،‬دوﺳﻮم ﺑﻬﺸﺘﯿﺎن ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻮد و اﯾﻦ از رﺣﻤﺖ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل و از‬
‫اﻣﺘﯿﺎزﻫﺎي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از اﺟﺮ و ﭘﺎداش ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﻨﺖ و روش او‬
‫ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮﺧﻮردار ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫***‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ ُ َ َََ‬ ‫َ َّ َ ُ ً َ َ َ‬
‫ﺧﺮﺒهُ‪ ،‬ﻓﺄﻧﺰل‬ ‫ﻲﺒ‪ ‬ﻓﺄ َ َ‬ ‫ﺎب ﻣ َِﻦ ا ْم َﺮأ ٍة � ْﺒﻠﺔ ﻓﺄﻰﺗ اﻨﻟَّ َّ‬‫اﺑﻦ مﺴﻌﻮ ٍد‪ ‬أن رﺟﻼ أﺻ‬ ‫وﻋﻦ ِ‬ ‫‪-٤٣٩‬‬
‫ِ‬ ‫ۡ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ۡ‬
‫َّ َ َ ُ ّ َ ۡ َّ َ َ َ ٰ ُ ۡ َ َّ ّ‬ ‫ٗ‬ ‫َ‬
‫ات﴾‬ ‫� ِ�‬ ‫لس ِ َٔ‬ ‫ت يذهِ� ٱ‬ ‫ل إِن ٱ�س� ِ‬ ‫� ٱ�هارِ وزلفا مِن ٱ� ِ �‬ ‫ِ‬ ‫لصل ٰوةَ َط َر‬
‫ا� ﺗﻌﺎﻰﻟ‪َ ﴿ :‬وأق ِم ٱ َّ‬
‫ِ‬
‫َّ ُ‬
‫ُ َّ ُ‬ ‫َ َ ُ َ‬ ‫َ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬ ‫ﺠﻟﻤﻴﻊِ أﻣﻲﺘ ﻠﻛ ِﻬ ْﻢ«‪ ] .‬ﹲ‬ ‫ﻮل اﷲِ؟ ﻗﺎل‪َ ِ » :‬‬ ‫]ﻫﻮد‪ [١١٤ :‬ﻓﻘﺎل الﺮﺟﻞ‪ :‬أﻲﻟ ﻫﺬا ﻳﺎ رﺳ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻣﺴﻌﻮد‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﺮدي‪ ،‬زﻧﯽ را ﺑﻮﺳﯿﺪ و ﺳﭙﺲ ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬آﻣﺪ و‬
‫لصلَ ٰوةَ‬ ‫ﻣﺎﺟﺮا را ﮔﻔﺖ )و اﻇﻬﺎر ﻧﺪاﻣﺖ ﮐﺮد(‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬اﯾﻦ آﯾﻪ را ﻧﺎزل ﻓﺮﻣﻮد‪َ ﴿ :‬وأَق ِم ٱ َّ‬
‫ِ‬
‫� َس َ�ٰ ِ ُ ۡ ۡ َ َّ ّ َ‬ ‫ل إ ِ َّن ٱ ۡ َ‬ ‫َ َ َ َّ َ َ ُ َ ٗ ّ َ َّ‬
‫ار وزلفا مِن ٱ ۡ� ِ �‬
‫ات﴾‪ (3 ).‬آن ﻣﺮد ﮔﻔﺖ‪ :‬اي‬ ‫ت يذهِ� ٱلس ِ�ٔ ِ �‬ ‫� ٱ�ه ِ‬‫طر ِ‬
‫رﺳﻮلﺧﺪا! آﯾﺎ اﯾﻦ ﺣﮑﻢ‪ ،‬وﯾﮋهي ﻣﻦ اﺳﺖ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪)» :‬ﺧﯿﺮ؛( ﺷﺎﻣﻞ ﺣﺎلِ ﻫﻤﻪي اﻣﺖ‬
‫ﻣﻦ ﻣﯽﺷﻮد«‪.‬‬
‫َ َ ْ ُ َ ًّ َ َ ْ ُ‬ ‫َ ُ َ‬ ‫ﺎء َر ُﺟ ٌﻞ إِﻰﻟ اﻨﻟَّ ِّ‬
‫َ‬
‫‪ -٤٤٠‬وﻋﻦ أ�ﺲ‪ ‬ﻗﺎل‪َ :‬ﺟ َ‬
‫ﻲﺒ‪ ‬ﻓﻘﺎل‪ :‬ﻳﺎ َرﺳﻮل اﷲِ أﺻﺒﺖ ﺣﺪا ‪،‬ﻓﺄﻗ ِﻤﻪ‬
‫َّ ِّ‬ ‫َّ‬ ‫َ َ َّ َ َ‬ ‫َّ‬ ‫َّ ُ َ َ َّ َ َ‬ ‫َ َ َّ َ َ َ‬
‫ت الﺼﻼة ﻓﺼ� ﻣﻊ رﺳﻮل ا�‪ ‬ﻓﻠﻤﺎ ﻗﻰﻀ الﺼﻼة ﻗﺎل‪ :‬ﻳﺎ رﺳﻮل ا�ِ إِ�‬ ‫ﻲﻠﻋ‪ ،‬وﺣﺮﻀ ِ‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ َ َ ْ َ َ َ َ َّ َ‬ ‫َ َ ْ ُ ًّ َ ْ َّ َ َ َّ‬
‫ﺮﻀت ﻣﻌﻨﺎ الﺼﻼة؟« ﻗﺎل‪ :‬ﻧﻌﻢ‪ :‬ﻗﺎل‪» :‬ﻗﺪ ﻏ ِﻔ َﺮ‬ ‫ﻲﻓ ﻛﺘﺎب ا�‪ ،‬ﻗﺎل‪» :‬ﻫﻞ ﺣ‬ ‫أﺻﺒﺖ ﺣﺪا‪ ،‬ﻓﺄﻗ ِﻢ‬
‫َ َ‬
‫) ‪(4‬‬
‫ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬
‫لﻚ«‪ ] .‬ﹲ‬

‫)‪ (1‬ﺗﺮﻣﺬي‪) ،‬ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ (2546‬رواﯾﺖ ﮐﺮده و آن را ﺣﺴﻦ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ؛ و ﻧﯿﺰ رواﯾﺖ‪ :‬اﺑﻦﻣﺎﺟﻪ‪ ،‬ش‪:‬‬
‫)‪ ،(4289‬و اﺣﻤﺪ )‪ (361 ،355 ،347/5‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از ﺑﺮﯾﺪه و رواﯾﺖ اﺣﻤﺪ )‪ (453/1‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻦﻣﺴﻌﻮد‪.‬‬
‫آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬در ﻣﺸﮑﺎة )‪ (5644‬و رﯾﺎض اﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ)‪ (608‬اﯾﻦ رواﯾﺖ را ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪526 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2763 :‬‬
‫)‪ (3‬ﻫﻮد‪ .114:‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬در آﻏﺎز و ﭘﺎﯾﺎن روز و ﭘﺎﺳﯽ از ﺷﺐ ﻧﻤﺎز را ﺑﺮﭘﺎ دار‪ .‬ﺑﯽﮔﻤﺎن ﻧﯿﮑﯽﻫﺎ‪ ،‬ﺑﺪيﻫﺎ را‬
‫از ﻣﯿﺎن ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ«‪.‬‬
‫)‪ (4‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪6823 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2764:‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪274‬‬

‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﻧﺲ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﺮدي ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬آﻣﺪ و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﮔﻨﺎﻫﯽ اﻧﺠﺎم داده و‬
‫ﺳﺰاوار ﺣﺪ )ﻣﺠﺎزات( ﺷﺪهام؛ آن را ﺑﺮ ﻣﻦ اﺟﺮا ﮐﻦ‪ .‬در اﯾﻦ ﻣﯿﺎن‪ ،‬وﻓﺖ ﻧﻤﺎز ﻓﺮارﺳﯿﺪ‬
‫و او ﺑﺎ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬ﭘﺲ از ﭘﺎﯾﺎن ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﻋﺮض ﮐﺮد‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﮔﻨﺎﻫﯽ‬
‫اﻧﺠﺎم داده و ﺳﺰاوار ﻣﺠﺎزات ﺷﺪهام؛ ﺣﮑﻢ اﷲ را درﺑﺎرهي ﻣﻦ اﺟﺮا ﮐﻦ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آﯾﺎ ﺑﺎ ﻣﺎ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪي؟« ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻠﻪ‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آﻣﺮزﯾﺪه ﺷﺪهاي«‪.‬‬
‫]ﻣﻨﻈﻮر از ﺣﺪ ﺷﺮﻋﯽ ﯾﺎ ﻣﺠﺎزاﺗﯽ ﮐﻪ در اﯾﻦ رواﯾﺖ آﻣﺪه‪ ،‬ﮔﻨﺎﻫﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻮﺟﺐ‬
‫ﺗﻌﺰﯾﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ و ﻣﻨﻈﻮر‪ ،‬ﺣﺪ ﯾﺎ ﻣﺠﺎزاﺗﯽ اﺻﻠﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺣﺪ‪ ‬زﻧﺎ ﯾﺎ ﺷﺮاب و اﻣﺜﺎل آن‬
‫ﻧﯿﺴﺖ؛ زﯾﺮا ﺣﺪود و ﻣﺠﺎزاتﻫﺎي اﺻﻠﯽ‪ ،‬ﺑﺎ ﻧﻤﺎز ﺳﺎﻗﻂ ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ و ﺗﺮك آنﻫﺎ ﺑﺮاي‬
‫ﻗﺎﺿﯽ و ﺣﺎﮐﻢ‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ‪[.‬‬
‫َ ْ َ ْ َ ْ َْ ُ َ َ َ َ‬ ‫َّ َ َ‬ ‫َ َ ُ ُ‬
‫اﷲ ﻟ َ�ﻰﺿ ﻋ ِﻦ اﻟﻌﺒ ِﺪ أن ﻳﺄ�ﻞ اﻷ�ﻠﺔ‪،‬‬ ‫‪ -٤٤١‬وﻋﻨﻪ ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل َرﺳﻮل اﷲِ‪» :‬إِن‬
‫َ ْ َ ْ َ َّ ْ َ َ َ َ ْ ُ َ‬ ‫َ ْ َُ‬
‫) ‪(1‬‬
‫الﺮﺸ�ﺔ ‪� ،‬ﻴﺤﻤﺪهُ ﻋﻠﻴﻬﺎ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬ ‫ﻓﻴﺤﻤﺪهُ ﻋﻠﻴﻬﺎ‪ ،‬أو �ﺮﺸب‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﻧﺲ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل از ﺑﻨﺪهاي ﮐﻪ ﻏﺬاﯾﯽ‬
‫ﻣﯽﺧﻮرد و او را ﺣﻤﺪ و ﺳﭙﺎس ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﯾﺎ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺟﺮﻋﻪاي آب ﻣﯽﻧﻮﺷﺪ و اﷲ را‬
‫ﺣﻤﺪ و ﺳﺘﺎﯾﺶ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬راﺿﯽ و ﺧﺸﻨﻮد ﻣﯽﺷﻮد«‪.‬‬
‫ُ َ‬ ‫َ َ َ َ ْ ُ ُ َ َ ُ َّ‬ ‫َّ‬ ‫َّ ّ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ﻴﻞ ﻴﻟَﺘﻮب‬ ‫ﺑﺎلﻠ‬ ‫ه‬‫ﺪ‬ ‫ﻳ‬ ‫ﻂ‬‫ﺴ‬ ‫ب‬ ‫ﻳ‬ ‫ﺎﻰﻟ‬‫ﻌ‬ ‫�‬ ‫اﷲ‬ ‫إن‬ ‫»‬ ‫‪:‬‬ ‫ﺎل‬ ‫ﻗ‬ ‫‪‬‬‫ﻲﺒ‬ ‫اﻨﻟ‬ ‫ﻦ‬‫ﻋ‬ ‫‪‬‬‫مﻮﻰﺳ‬ ‫ﻲﺑ‬ ‫أ‬ ‫‪ -٤٤٢‬وﻋﻦ‬
‫ْ‬
‫ِ‬
‫َ َّ َ ُ َ َّ ْ ُ‬ ‫َ َ ْ ُ ُ َ َ ُ ِ َّ َ ِ َ ُ َ ُ ُ َّ‬ ‫ُ َّ َ‬ ‫ُ‬
‫ﻴﻞ‪ ،‬ﺣﻰﺘ ﺗﻄﻠﻊ الﺸﻤﺲ ﻣِﻦ‬ ‫ﺎر ِﻴﻟﺘﻮب م ِﻲﺴء الﻠ ِ‬ ‫م ِﻲﺴء اﻨﻟﻬﺎرِ‪ ،‬و�بﺴﻂ ﻳﺪه ﺑﺎﻨﻟﻬ ِ‬
‫) ‪(2‬‬ ‫َْ َ‬
‫ﻣﻐ ِﺮ�ِﻬﺎ«‪].‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﻤﺎﻧﺎ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل دﺳﺘﺶ را در ﺷﺐ‬
‫ﻣﯽﮔﺸﺎﯾﺪ ﺗﺎ ﮔﻨﻪﮐﺎرِ روز ﺗﻮﺑﻪ ﮐﻨﺪ و دﺳﺘﺶ را در روز ﻣﯽﮔﺸﺎﯾﺪ ﺗﺎ ﮔﻨﻪﮐﺎرِ ﺷﺐ ﺗﻮﺑﻪ‬
‫ﻧﻤﺎﯾﺪ )و اﷲ ﺗﻮﺑﻪي ﺑﻨﺪهاش را ﻣﯽﭘﺬﯾﺮد( ﺗﺎ آنﮐﻪ ﺧﻮرﺷﯿﺪ از ﻣﻐﺮب ﻃﻠﻮع ﮐﻨﺪ«‪.‬‬
‫ُ ََ‬ ‫ُّ َ‬ ‫َْ َ َ‬ ‫َ‬
‫�ﻴﺢ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋبﺴﺔ‪ -‬ﺑﻔﺘﺢ اﻟﻌ� واﺒﻟﺎءِ‪ -‬الﺴﻠ ِ�‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻛﻨﺖ َوأﻧﺎ‬ ‫‪ -٤٤٣‬وﻋﻦ أﻲﺑ ٍ‬
‫َُ ْ َُُْ َ ََْ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬
‫َ ُْ ْ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َّ َ ُ ُّ َ َّ َّ َ َ َ‬
‫ﻲﻓ اﺠﻟﺎﻫِﻠِﻴ ِﺔ أﻇﻦ أن اﻨﻟﺎس ﻰﻠﻋ ﺿﻼﻟ ٍﺔ‪ ،‬و��ﻬﻢ ﻟيﺴﻮا ﻰﻠﻋ ﻲﺷ ٍء‪ ،‬وﻫﻢ �ﻌﺒﺪون اﻷوﺛﺎن‪،‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ .2734 :‬ر‪.‬ك‪ :‬ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻤﺎرهي ‪ 144‬ﻫﻤﯿﻦ ﮐﺘﺎب‪.‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2759 :‬‬
 ‫‪275‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﻣﯿﺪ ﺑﻪ رﺣﻤﺖ ﭘﺮوردﮔﺎر‬
‫ُ َّ‬ ‫َ َ َ ْ ُ َ َْ َ َ‬ ‫َّ َ ُ ْ ُ َ ْ َ ً َ َ َ ْ ُ َ‬ ‫َ َ ْ ُ ُ‬
‫ﺎرا‪� ،‬ﻘﻌﺪت ﻰﻠﻋ َراﺣِﻠﻲﺘ‪� ،‬ﻘﺪِﻣﺖ ﻋﻠﻴ ِﻪ‪ ،‬ﻓﺈِذا رﺳﻮل ا�‪‬‬ ‫ﻓﺴ ِﻤﻌﺖ ﺑ ِ َﺮﺟ ٍﻞ ﺑِﻤﻜﺔ � ِﺮﺒ أﺧﺒ‬
‫ََ‬ ‫َ ْ ُ َ َ َ َّ ْ ُ َ َّ َ ْ ُ َ َ َ َّ َ ُ ْ ُ‬ ‫ُم ْﺴ َﺘ ْﺨ ِﻔﻴﺎً ُﺟ َﺮ َء ُ‬
‫اء ﻋﻠﻴ ِﻪ ﻗﻮﻣﻪ‪� ،‬ﺘﻠﻄﻔﺖ ﺣﻰﺘ دﺧﻠﺖ ﻋﻠﻴ ِﻪ ﺑِﻤﻜﺔ‪� ،‬ﻘﻠﺖ ﻪﻟ‪ :‬ﻣﺎ أﻧﺖ؟ ﻗﺎل‪:‬‬
‫َْ َ‬ ‫َ ِّ َ ْ َ ْ َ‬ ‫َّ‬ ‫َْ َ‬ ‫َ َ‬
‫»أﻧﺎ ﻧﻲﺒ«‪ .‬ﻗﻠﺖ‪ :‬وﻣﺎ ﻧﻲﺒ؟ ﻗﺎل‪» :‬أرﺳﻠِ� ا�«‪ .‬ﻗﻠﺖ‪ :‬و�ِﺄي ﻲﺷ ٍء أرﺳﻠﻚ؟ ﻗﺎل‪» :‬أرﺳﻠ�‬
‫َ ْ ََ َ َ‬ ‫ﺮﺸ ُك ﺑ ِﻪ َ ْ‬ ‫ا� ﻻ� ُ ْ َ‬ ‫َ َ ْ ُ َ َّ َ َّ‬ ‫ﺑﺼﻠَ ِﺔ اﻷَ ْرﺣﺎم‪ ،‬و�ﺮﺴ اﻷَ ْ‬
‫ﻲﺷء«‪ .‬ﻗﻠﺖ‪ :‬ﻓﻤﻦ ﻣﻌﻚ ﻰﻠﻋ‬ ‫ِ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﺣ‬ ‫ﻮ‬ ‫ﻳ‬ ‫ن‬ ‫أ‬‫و‬ ‫ﺛﺎن‪،‬‬ ‫و‬ ‫ِ‬ ‫ِِ‬
‫َّ َ َْ‬ ‫ِّ ُ َّ ُ‬ ‫ٌ‬ ‫ُ ْ َ َ‬ ‫ُ َ َ ٌْ‬ ‫َ‬
‫ﻫﺬا؟ ﻗﺎل‪» :‬ﺣﺮ و�ﺒﺪ« وﻣﻌﻪ ﻳﻮﻣﺌ ِ ٍﺬ أﺑﻮ ﺑ�ﺮ و�ﻼل‪ .$‬ﻗﻠﺖ‪ :‬إِ� ﻣﺘﺒﻌﻚ‪ ،‬ﻗﺎل إِﻧﻚ ﻟﻦ‬
‫ْ َ‬ ‫َْ َ َ‬ ‫ْ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َْ َ َ َ َ َ‬ ‫َ‬
‫� ِﻦ ارﺟﻊ إِﻰﻟ أﻫﻠِﻚ ﻓﺈِذا ﺳﻤﻌﺖ‬ ‫�ﺴﺘ ِﻄﻴﻊ ذلﻚ ﻳﻮمﻚ ﻫﺬا‪ .‬أﻻ ﺗﺮى ﺣﺎﻲﻟ وﺣﺎل اﻨﻟَّﺎس؟ َوﻟ ِ‬
‫َْ‬ ‫ُ‬ ‫َ ََ‬ ‫َّ‬ ‫َ َ‬ ‫َْ‬ ‫َ ْ ُ‬ ‫َ َ ُ َْ‬
‫ِﻲﺑ ﻗﺪ ﻇﻬ ْﺮت ﻓﺄﺗ ِ�«‪ .‬ﻗﺎل ﻓﺬﻫﺒﺖ إِﻰﻟ أﻫ�‪َ ،‬وﻗﺪِم رﺳﻮل ا�‪ ‬الﻤﺪﻳﻨﺔ و�ﻨﺖ ﻲﻓ أﻫ�‪.‬‬
‫َ‬ ‫َ َّ َ َ َ ٌ ْ َ ْ‬ ‫َ َ َ‬ ‫َ َ ْ َ ُ َّ َ‬ ‫َ َ َ ْ ُ َ َ َ َّ ُ َ ْ َ‬
‫ﻓﺠﻌﻠﺖ أﺨﺗﺮﺒ اﻷﺧﺒﺎر‪ ،‬وأﺳﺄل اﻨﻟﺎس ﺣ� ﻗﺪِم اﻤﻟﺪﻳﻨﺔ ﺣﻰﺘ ﻗﺪِم ﻧﻔﺮ ﻣِﻦ أﻫ� اﻤﻟﺪﻳﻨﺔ‪،‬‬
‫ٌ َْ َ َ َ ُ ََْ‬ ‫ُ‬ ‫َّ ُ ُ َّ‬ ‫َََ‬
‫الﺮﺟﻞ اﺬﻟي ﻗﺪِم اﻤﻟﺪﻳﻨﺔ؟ ﻓﻘﺎلﻮا‪ :‬اﻨﻟَّﺎس إِﻴﻟ ِﻪ ِﺮﺳاع َوﻗﺪ أ َراد ﻗ ْﻮﻣﻪ �ﺘﻠﻪ‪،‬‬ ‫ﻓﻘﻠﺖ‪ :‬ﻣﺎ �ﻌﻞ ﻫﺬا‬
‫ََ ُ‬ ‫َ ُ َ‬ ‫ََ ََ َ ُ‬ ‫ََ ُ‬ ‫ََ َ َْ ُ‬
‫ﻌﺮﻓ�؟ ﻗﺎل‪:‬‬ ‫ِ‬ ‫ﻓﻠ ْﻢ �ﺴﺘﻄﻴِﻌﻮا ذل ِﻚ‪� ،‬ﻘﺪِﻣﺖ اﻤﻟﺪﻳﻨﺔ ﻓﺪﺧﻠﺖ ﻋﻠﻴﻪ‪ ،‬ﻓﻘﻠﺖ‪ :‬ﻳﺎ َرﺳﻮل اﷲِ أﺗ‬
‫َّ َ َّ َ َّ َ ْ َ ُ ُ‬ ‫َّ َ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ َّ َ َ‬
‫»ﻧﻌﻢ أﻧﺖ اﺬﻟي ﻟﻘﻴت� ﺑﻤﻜﺔ«‪ .‬ﻗﺎل‪ :‬ﻓﻘﻠﺖ‪ :‬ﻳﺎ رﺳﻮل ا� أﺧﺮﺒ� ﻋﻤﺎ ﻋﻠﻤﻚ ا� َوأﺟﻬﻠﻪ‪،‬‬
‫َّ ْ ُ‬ ‫َ َّ َ َ‬ ‫َّ‬ ‫ُ َّ ْ ُ ْ َ‬ ‫َ ِّ َ َ َ ُّ‬ ‫َّ َ‬ ‫ْ َ‬ ‫َ‬
‫ﺮﺼ ﻋ ِﻦ الﺼﻼة ِ ﺣﻰﺘ ﺗﺮﺗﻔﻊِ الﺸﻤﺲ‬ ‫ﺧﺮﺒ� ﻋ ِﻦ الﺼﻼة ِ؟ ﻗﺎل‪» :‬ﺻﻞ ﺻﻼة الﺼﺒﺢ‪� ،‬ﻢ اﻗ‬ ‫ِ‬ ‫أ‬
‫َّ ُ َّ َ ِّ‬ ‫َْ ُ ُ ََ‬ ‫َ‬ ‫َْ َ َْ َ َ َْ‬ ‫َ ُ ْ َ َّ َ َ ْ ُ ُ‬
‫�ِﻴﺪ رﻣﺢ‪ ،‬ﻓﺈِ�ﻬﺎ �ﻄﻠﻊ ﺣ� ﺗﻄﻠﻊ �� ﻗﺮ� ﺷﻴﻄﺎن‪ ،‬وﺣِﻴنﺌِ ٍﺬ �ﺴﺠﺪ لﻬﺎ الﻜﻔﺎر‪� ،‬ﻢ ﺻﻞ‪،‬‬
‫َّ ُ‬ ‫َّ‬ ‫ُ ْ‬ ‫اﻟﻈ ُّﻞ ُّ‬ ‫َّ ِّ‬ ‫َ َّ‬ ‫َ َّ َّ َ َ‬
‫ﺣﻴنﺌﺬ‬
‫ٍ‬ ‫ﺑﺎلﺮﻣﺢ‪َّ � ،‬ﻢ اﻗ ُﺮﺼ ﻋﻦ الﺼﻼة ِ‪ ،‬ﻓﺈِﻧﻪ‬ ‫ﻓﺈِن الﺼﻼة مﺸﻬﻮدة �ﻀﻮرة ﺣﻰﺘ �ﺴﺘ ِﻘﻞ‬
‫ﺸﻬﻮدة �ﻀﻮرة ﺣﻰﺘ ﺗُ َﺼ ِّ َ‬ ‫ٌ‬ ‫َّ َّ َ َ‬ ‫َ ِّ‬ ‫َ َ َ‬ ‫ُ َ َ َ َّ‬
‫اﻟﻌﺮﺼ ﺛﻢ‬ ‫َ‬ ‫�‬ ‫�ﺴﺠ ُﺮ ﺟﻬﻨ ُﻢ‪ ،‬ﻓﺈِذا أﻗﺒﻞ اﻟﻲﻔ ُء ﻓﺼﻞ‪ ،‬ﻓﺈِن الﺼﻼة م‬
‫َْ ُ ُ‬ ‫ﻐﺮ ُب ﺑ� ﻗَ ْ‬ ‫ﻤﺲ‪ ،‬ﻓﺈ َّ� َﻬﺎ ﺗُ ُ‬ ‫َ َّ َ ْ ُ َ َّ ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫وﺣﻴنﺌﺬ �ﺴﺠﺪ ﻬﻟﺎ‬ ‫ٍ‬ ‫ﺮ� ﺷﻴﻄﺎن‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫اﻗ ُﺮﺼ ﻋ ِﻦ الﺼﻼة ِ ﺣﻰﺘ �ﻐﺮب الﺸ‬
‫ُ‬
‫الﻜ َّﻔ ُ‬
‫ﺎر«‪.‬‬
‫ﺿ َ‬ ‫ْ ُ ْ ُ ٌ ُ َ ِّ ُ َ ُ‬ ‫ُ ّ‬ ‫َ َّ َّ‬ ‫َ‬
‫ﻮءه‪،‬‬ ‫ﻓﺎلﻮﺿﻮء ﺣﺪﺛ� ﻋﻨﻪ؟ ﻓﻘﺎل‪» :‬ﻣﺎ ﻣِﻨ�ﻢ رﺟﻞ �ﻘﺮب و‬ ‫ﻲﺒ ا�‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫ﻧ‬ ‫ﻳﺎ‬ ‫ﻓﻘﻠﺖ‪:‬‬ ‫ﺎل‪:‬‬ ‫ﻗ‬
‫َُ‬ ‫َ َ َ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ َ َّ ْ‬ ‫ْ ُ َََْ‬ ‫ََََ ْ َ ُ‬
‫ﺟﻬ ِﻪ وﻓﻴ ِﻪ وﺧﻴﺎ ِﺷﻴ ِﻤﻪ‪� .‬ﻢ إِذا ﻏﺴﻞ وﺟﻬﻪ‬ ‫ﺧﻄﺎﻳﺎ و ِ‬ ‫�ﻴﺘﻤﻀﻤﺾ و�ﺴﺘن ِﺸﻖ �ﻴنﺘ ِﺮﺜ‪ ،‬إِﻻ ﺧﺮت‬
‫ََْ‬ ‫َْ‬ ‫ْ َ‬ ‫ّ‬ ‫َّ‬ ‫َ َ َ ُ َّ‬
‫ﻳﻐﺴﻞ ﻳﺪﻳ ِﻪ إِﻰﻟ‬ ‫ِ‬ ‫ﺛﻢ‬ ‫اﻤﻟﺎء‪.‬‬ ‫ﻣﻊ‬ ‫ﻪ‬‫ِِ‬ ‫ﺘ‬ ‫ﻴ‬ ‫ﺤﻟ‬ ‫ﻃﺮاف‬ ‫ِ‬ ‫أ‬ ‫ِﻦ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻪ‬
‫ِِ‬ ‫وﺟﻬ‬ ‫ﺧﻄﺎﻳﺎ‬ ‫ت‬ ‫ﺧﺮ‬ ‫ﻻ‬ ‫ِ‬ ‫إ‬ ‫ا�‬ ‫ﻛﻤﺎ أمﺮه‬
‫َّ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ْ َ‬
‫َ ْ َ َ َ‬
‫ﺧﺮت ﺧﻄﺎﻳﺎ ﻳﺪﻳ ِﻪ ﻣِﻦ أﻧﺎمِﻠِ ِﻪ ﻣﻊ الﻤﺎءِ‪َّ � ،‬ﻢ �ﻤﺴﺢ َرأﺳﻪ‪ ،‬إِﻻ ﺧ َّﺮت ﺧﻄﺎﻳﺎ‬
‫َْ ُ َ‬ ‫ََ َ‬ ‫ََْ ْ‬ ‫ﺮ� َﻘ� إﻻ ّ‬ ‫ال ِﻤ‬
‫ِ َِ‬ ‫َْ‬
‫ْ َ‬ ‫َّ َّ‬ ‫َ َْْ‬ ‫ََ َ‬ ‫َْ‬ ‫َ ْ‬
‫ﻃﺮاف ﺷﻌﺮه ِ ﻣﻊ اﻤﻟﺎء‪ ،‬ﺛﻢ �ﻐ ِﺴﻞ ﻗﺪﻣﻴ ِﻪ إِﻰﻟ الﻜﻌﺒ�‪ ،‬إﻻ ﺧﺮت ﺧﻄﺎﻳﺎ ِرﺟﻠﻴﻪ ﻣﻦ‬ ‫رأ ِﺳ ِﻪ ﻣﻦ أ ِ‬
‫َُ َُ َ‬ ‫َ َّ َ ُ َّ‬ ‫َْ َ‬ ‫َ َّ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ََ‬
‫ﺑﺎﺬﻟي ﻫﻮ ﻪﻟ أﻫﻞ‪،‬‬ ‫أﻧﺎمِﻠِ ِﻪ ﻣﻊ اﻤﻟﺎء‪ ،‬ﻓﺈِن ﻫﻮ ﻗﺎم ﻓﺼ�‪ ،‬ﻓﺤ ِﻤﺪ ا� ﺗﻌﺎﻰﻟ وأ�� ﻋﻠﻴ ِﻪ و�ﺪه ِ‬
‫َ َ َ َ ْ ُ ُ ُّ ُ‬ ‫َ َََْ‬ ‫َ ََ‬ ‫َ َ َ ْ َ ُ َّ‬
‫ﺪﻟﺗﻪ أﻣﻪ«‪.‬‬ ‫اﻧﺮﺼف ﻣﻦ ﺧﻄﻴئﺘ ِ ِﻪ ﻛﻬﻴئﺘِ ِﻪ ﻳﻮم و‬ ‫َوﻓ َّﺮغ ﻗﻠﺒﻪ � ﺗﻌﺎﻰﻟ‪ ،‬إِﻻ‬
‫َّ‬ ‫َ ََ ُ َ َ‬ ‫ُ َ َ‬ ‫ّ َ َ‬
‫رﺳﻮل ا�‪ ،‬ﻓﻘﺎل ﻪﻟ أﺑﻮ‬ ‫ِ‬ ‫ِﺐ‬
‫ِ‬ ‫ﺣ‬ ‫ﺻﺎ‬ ‫ﺔ‬ ‫ﺎﻣ‬ ‫ﺑﻦ ﻋبﺴﺔ ﺑﻬﺬا اﺤﻟﺪﻳﺚ أﺑﺎ أﻣ‬ ‫ﻓﺤﺪث ﻋﻤﺮو‬
‫َ ْ‬ ‫َّ ُ‬ ‫ُ‬ ‫ََْ َ‬ ‫أﻣﺎﻣﺔ‪ :‬ﻳﺎ َ� ْﻤ ُ‬
‫الﺮﺟﻞ؟ ﻓﻘﺎل �ﻤﺮو‪:‬ﻳﺎ‬ ‫ﺮو ﺑﻦ ﻋبﺴﺔ‪ ،‬اﻧﻈﺮ ﻣﺎ ﺗﻘﻮل‪ .‬ﻲﻓ ﻣﻘﺎمٍ واﺣ ٍِﺪ ﻳﻌﻄﻰ ﻫﺬا‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪276‬‬
‫َّ‬ ‫َ ْ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ ََْ َ َ َ‬ ‫َ َّ َ‬ ‫َ ْ ِّ‬ ‫ََ ُ َ‬
‫ﻈ�‪ ،‬وا�ﺮﺘب أﺟ�‪ ،‬وﻣﺎ ِﻲﺑ ﺣﺎﺟﺔ أن أ�ﺬِب ﻰﻠﻋ ا�ِ‬ ‫أﺑﺎ أﻣﺎﻣﺔ‪ ،‬ﻓﻘﺪ ﻛ ِﺮﺒت ِﺳ�‪ ،‬ورق ﻋ ِ‬
‫َ ً َ َّ‬ ‫َّ َ َّ ً َ ْ َ ْ َ ْ‬ ‫َّ‬ ‫َْ َ ْ َ ْ ُ‬ ‫َّ‬
‫رﺳﻮل ا�‪ ‬إِﻻ مﺮة أو مﺮ�� أو ﺛﻼﺛﺎ‪ ،‬ﺣﻰﺘ‬ ‫َِ‬ ‫ﺗﻌﺎﻰﻟ وﻻ ﻰﻠﻋ رﺳﻮل ا�ِ‪ ‬لﻮ لﻢ أﺳﻤﻌﻪ ﻣﻦ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫ﻌﺘ ُﻪ أ َ َ‬
‫ُ‬ ‫ِّ‬ ‫َ َّ ُ َ ً‬ ‫َ َّ َ َ‬
‫�ﺮﺜ ﻣﻦ ذلﻚ‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬ ‫ﻋﺪ ﺳﺒﻊ مﺮات‪ ،‬ﻣﺎ ﺣﺪﺛﺖ أﺑﺪا ﺑِﻪ‪ ،‬ولﻜ� ﺳ ِﻤ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻧﺠﯿﺢ‪ ،‬ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋ‪‬ﺒ‪‬ﺴﻪي ﺳ‪‬ﻠّﻤﯽ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﻦ در دوران ﺟﺎﻫﻠﯿﺖ‪،‬‬
‫ﺑﺮ اﯾﻦ ﺑﺎور ﺑﻮدم ﮐﻪ ﻣﺮدم در ﮔﻤﺮاﻫﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ و در ﻣﺴﯿﺮ ﻫﺪاﯾﺖ ﻗﺮار ﻧﺪارﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺖﻫﺎ‬
‫را ﻋﺒﺎدت ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﺗﺎ آنﮐﻪ ﺑﺎﺧﺒﺮ ﺷﺪم ﻣﺮدي در ﻣﮑﻪ‪ ،‬ﺧﺒﺮﻫﺎﯾﯽ ﻣﯽدﻫﺪ )و ﺳﺨﻨﺎنِ‬
‫ﺗﺎزهاي ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ (.‬ﺳﻮارِ ﺷﺘﺮم ﺷﺪم ﺗﺎ ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺮوم‪ .‬در آن زﻣﺎن رﺳﻮلاﷲ‪‬‬
‫ﻣﺨﻔﯿﺎﻧﻪ دﻋﻮت ﻣﯽداد و ﻗﻮﻣﺶ ﺑﺮ او ﮔﺴﺘﺎخ و ﻣﺴﻠﻂ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻣﺨﻔﯿﺎﻧﻪ وارد ﻣﮑﻪ ﺷﺪم‬
‫)و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬را ﭘﯿﺪا ﮐﺮدم(‪ .‬از او ﭘﺮﺳﯿﺪم‪ :‬ﺗﻮ ﮐﯿﺴﺘﯽ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﻦ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮم«‪ .‬ﮔﻔﺘﻢ‪:‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬ﭼﯿﺴﺖ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻣﺮا ﻓﺮﺳﺘﺎده اﺳﺖ«‪ .‬ﭘﺮﺳﯿﺪم‪ :‬ﺗﻮ را ﺑﺎ ﭼﻪ ﻣﺄﻣﻮرﯾﺘﯽ‬
‫ﻓﺮﺳﺘﺎده اﺳﺖ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﺮاي ﺻﻠﻪي رﺣﻢ‪ ،‬ﺷﮑﺴﺘﻦ ﺑﺖﻫﺎ‪ ،‬و اﯾﻦﮐﻪ اﷲ‪ ،‬ﺑﻪﯾﮕﺎﻧﮕﯽ‬
‫ﭘﺮﺳﺘﺶ ﺷﻮد و ﻫﯿﭻ ﭼﯿﺰ و ﻫﯿﭻﮐﺲ را ﺷﺮﯾﮑﺶ ﻧﺴﺎزﻧﺪ«‪ .‬ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﭼﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺑﺎ ﺗﻮ‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﺮدي آزاد و ﯾﮏ ﺑﺮده«‪ .‬در آن زﻣﺎن اﺑﻮﺑﮑﺮ و ﺑﻼل‪ $‬ﺑﺎ او ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﻣﻦ ﻧﯿﺰ ﭘﯿﺮو ﺗﻮ ﻫﺴﺘﻢ‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺗﻮ اﻣﺮوز ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﯽ اﺳﻼم آوردن ﺧﻮد را آﺷﮑﺎر‬
‫ﮐﻨﯽ؛ ﻣﮕﺮ ﺣﺎل ﻣﺮا ﺑﺎ ﻣﺮدم ﻧﻤﯽﺑﯿﻨﯽ؟ ﻧﺰد ﺧﺎﻧﻮادهات ﺑﺎزﮔﺮد و وﻗﺘﯽ ﺧﺒﺮ ﻣﻮﻓﻘﯿﺖ و‬
‫آﺷﮑﺎر ﺷﺪن دﻋﻮﺗﻢ ﺑﻪ ﺗﻮ رﺳﯿﺪ‪ ،‬ﻧﺰدم ﺑﯿﺎ«‪ .‬ﻋﻤﺮو‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻧﺰد ﺧﺎﻧﻮادهام ﺑﺎزﮔﺸﺘﻢ‬
‫ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ ﻫﺠﺮت ﮐﺮد و ﻣﻦ‪ ،‬ﻫﻢﭼﻨﺎن در ﻣﻨﻄﻘﻪي ﺧﻮد ﺑﻮدم؛ ﭘﺲ‬
‫از ﻫﺠﺮت ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ‪ ،‬ﺟﻮﯾﺎي اﺧﺒﺎر ﺑﻮدم و از ﻣﺮدم‪ ،‬ﭘﺮس و ﺟﻮ ﻣﯽﮐﺮدم ﺗﺎ‬
‫اﯾﻦﮐﻪ ﻋﺪهاي از اﻫﺎﻟﯽ ﻣﺤﻞّ ﻣﺎ ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ رﻓﺘﻨﺪ‪) .‬وﻗﺘﯽ ﺑﺎزﮔﺸﺘﻨﺪ( از آنﻫﺎ ﭘﺮﺳﯿﺪم‪ :‬ﮐﺎر‬
‫اﯾﻦ ﻣﺮد ﺗﺎزهوارد ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﺠﺎ رﺳﯿﺪه اﺳﺖ و ﭼﻪ وﺿﻌﯿﺘﯽ داﺷﺖ؟ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻣﺮدم‬
‫ﺑﻪ ﺳﻮﯾﺶ ﻣﯽﺷﺘﺎﺑﻨﺪ؛ ﻗﻮﻣﺶ ﺗﺼﻤﯿﻢ داﺷﺘﻪاﻧﺪ او را ﺑﻪﻗﺘﻞ ﺑﺮﺳﺎﻧﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﻣﻮﻓﻖ ﻧﺸﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
‫)ﻋﻤﺮو‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ (:‬ﻟﺬا ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ و ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬رﻓﺘﻢ‪ .‬ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! آﯾﺎ ﻣﺮا‬
‫ﻣﯽﺷﻨﺎﺳﯿﺪ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻠﻪ‪ ،‬ﺗﻮ ﻫﻤﺎن ﮐﺴﯽ ﻫﺴﺘﯽ ﮐﻪ در ﻣﮑﻪ ﺑﻪ ﻣﻼﻗﺎﺗﻢ آﻣﺪي«‪ .‬ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬اي‬
‫رﺳﻮلﺧﺪا! از داﻧﺸﯽ ﮐﻪ اﷲ ﺑﻪ ﺗﻮ داده اﺳﺖ و ﻣﻦ ﻧﻤﯽداﻧﻢ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻦ ﺑﯿﺎﻣﻮز و ﻧﻤﺎز را ﺑﻪ‬
‫ﻣﻦ آﻣﻮزش ﺑﺪه‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ را ﺑﻪﺟﺎي آور؛ ﺳﭙﺲ ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺧﻮرﺷﯿﺪ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.832 :‬‬

 ‫‪277‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﻣﯿﺪ ﺑﻪ رﺣﻤﺖ ﭘﺮوردﮔﺎر‬

‫ﺑﻪاﻧﺪازهي ﯾﮏ ﻧﯿﺰه ﺑﺎﻻ ﺑﯿﺎﯾﺪ‪ ،‬از ﺧﻮاﻧﺪن ﻧﻤﺎز ﺧﻮدداري ﮐﻦ؛ زﯾﺮا ﺧﻮرﺷﯿﺪ‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎم‬
‫ﻃﻠﻮع‪ ،‬از ﻣﯿﺎن دو ﺷﺎخ ﺷﯿﻄﺎن‪ ،‬ﻃﻠﻮع ﻣﯽﮐﻨﺪ) ‪ (1‬و اﯾﻦ‪ ،‬زﻣﺎﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺎﻓﺮان‪ ،‬ﺑﺮاي‬
‫ﺧﻮرﺷﯿﺪ‪ ،‬ﺳﺠﺪه ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮان؛ زﯾﺮا ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن‪ ،‬ﺑﺎ ﺣﻀﻮر ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن‬
‫اﺳﺖ و آنﮔﺎه ﮐﻪ ﺳﺎﯾﻪي ﻧﯿﺰه )ﯾﺎ ﻫﺮ ﭼﯿﺰ دﯾﮕﺮي( ﺑﻪ ﮐﻢﺗﺮﯾﻦ ﺣﺪ‪ ‬آن ﺑﺮﺳﺪ‪ ،‬از‬
‫ﺧﻮاﻧﺪن ﻧﻤﺎز ﺧﻮدداري ﮐﻦ‪ .‬ﭼﻮن در اﯾﻦ زﻣﺎن دوزخ‪ ،‬ﺷﻌﻠﻪور و ﺑﺮاﻓﺮوﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد و‬
‫وﻗﺘﯽ ﺳﺎﯾﻪ )ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﻣﺸﺮق( ﻣﺘﻤﺎﯾﻞ ﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮان؛ زﯾﺮا ﺧﻮاﻧﺪن ﻧﻤﺎز ﺑﺎ ﺣﻀﻮر‬
‫ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن اﺳﺖ ﺗﺎ آنﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ را ﺑﻪﺟﺎي آوري‪ .‬ﭘﺲ از ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ‪ ،‬ﺗﺎ ﻏﺮوب‬
‫ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﻧﻤﺎز ﻧﺨﻮان؛ زﯾﺮا ﺧﻮرﺷﯿﺪ در ﻣﯿﺎن دو ﺷﺎخ ﺷﯿﻄﺎن ﻏﺮوب ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﮐﺎﻓﺮان‪،‬‬
‫در اﯾﻦ ﻫﻨﮕﺎم ﺑﺮاي ﺧﻮرﺷﯿﺪ‪ ،‬ﺳﺠﺪه ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﻋﻤﺮو‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬اي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا! وﺿﻮ‪ ،‬درﺑﺎرهي وﺿﻮ ﺑﺮاﯾﻢ ﺳﺨﻦ ﺑﮕﻮ‪.‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ از ﺷﻤﺎ آب وﺿﻮﯾﺶ را ﺗﻬﯿﻪ ﮐﻨﺪ و ﻣﻀﻤﻀﻪ و اﺳﺘﻨﺸﺎق ﻧﻤﺎﯾﺪ )آب را‬
‫در دﻫﺎن و ﺑﯿﻨﯽاش ﺑﮕﺮداﻧﺪ(‪ ،‬ﮔﻨﺎﻫﺎن ﺻﻮرت و دﻫﺎن و ﺑﯿﻨﯽاش‪ ،‬ﺑﺎ آب وﺿﻮ ﻓﺮو‬
‫ﻣﯽﭼﮑﺪ؛ و آنﮔﺎه ﮐﻪ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻓﺮﻣﺎن اﷲ‪ ،‬ﺻﻮرﺗﺶ را ﻣﯽﺷﻮﯾﺪ‪ ،‬ﮔﻨﺎﻫﺎن ﺻﻮرﺗﺶ‪ ،‬ﺑﺎ آب‬
‫وﺿﻮ از اﻃﺮاف رﯾﺶ او‪ ،‬ﻣﯽرﯾﺰد‪ .‬و ﭼﻮن دﺳﺘﺎﻧﺶ را ﺗﺎ آرﻧﺞ ﻣﯽﺷﻮﯾﺪ‪ ،‬ﺧﻄﺎﻫﺎي‬
‫دﺳﺘﺎﻧﺶ ﺑﺎ آب وﺿﻮ ﻓﺮو ﻣﯽﭼﮑﺪ و وﻗﺘﯽ ﺳﺮش را ﻣﺴﺢ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﮔﻨﺎﻫﺎن ﺳﺮش ﺑﺎ‬
‫آب وﺿﻮ از اﻃﺮاف ﻣﻮﻫﺎﯾﺶ ﭘﺎﯾﯿﻦ ﻣﯽاﻓﺘﺪ و آنﮔﺎه ﮐﻪ ﭘﺎﻫﺎﯾﺶ را ﺗﺎ دو ﻗﻮزك‬
‫ﻣﯽﺷﻮﯾﺪ‪ ،‬ﮔﻨﺎﻫﺎن ﭘﺎﻫﺎﯾﺶ ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه آب وﺿﻮ از اﻧﮕﺸﺘﺎﻧﺶ ﻓﺮو ﻣﯽرﯾﺰد و ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﻣﯽاﯾﺴﺘﺪ و اﷲ ﻣﺘﻌﺎل را ﺣﻤﺪ و ﺳﺘﺎﯾﺶ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺛﻨﺎﯾﺶ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ و او را‬
‫آنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪي اوﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﺰرﮔﯽ ﯾﺎد ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ و ﻗﻠﺒﺶ را ﺑﺮاي اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﺧﺎﻟﯽ‬
‫ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ روزي ﮐﻪ از ﻣﺎدر‪ ،‬ﺑﻪ دﻧﯿﺎ آﻣﺪ‪ ،‬از ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﺶ ﭘﺎك ﻣﯽﺷﻮد«‪.‬‬
‫ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺒﺴﻪ‪ ‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺑﺮاي اﺑﻮاﻣﺎﻣﻪ‪ ،‬ﺻﺤﺎﺑﯽ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺎزﮔﻮ ﮐﺮد‪.‬‬
‫اﺑﻮاﻣﺎﻣﻪ‪ ‬ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ‪ :‬اي ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺒﺴﻪ! ﺑﻨﮕﺮ ﭼﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﯽ؛ ﯾﮏ ﻧﻔﺮ ﯾﮏﺟﺎ )در ﯾﮏ‬
‫وﺿﻮ و ﻧﻤﺎز( اﯾﻦﻫﻤﻪ ﭘﺎداش ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ؟! ﻋﻤﺮو‪ ‬ﭘﺎﺳﺦ داد‪ :‬اي اﺑﻮاﻣﺎﻣﻪ! ﭘﺎ ﺑﻪ ﺳﻦ‬
‫ﮔﺬاﺷﺘﻪ و ﭘﯿﺮ ﺷﺪهام؛ اﺳﺘﺨﻮانﻫﺎﯾﻢ ﺳﺴﺖ و ﺿﻌﯿﻒ ﮔﺸﺘﻪ و ﻣﺮﮔﻢ ﻧﺰدﯾﮏ اﺳﺖ و‬

‫)‪ (1‬ﻧﻮوي‪ /‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺗﻤﺜﯿﻞ و اﺷﺎرهايﺳﺖ ﺑﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﻃﻠﻮع آﻓﺘﺎب‪ ،‬زﻣﺎنِ ﺟﻨﺐ و ﺟﻮش و‬
‫ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﺷﺪﯾﺪ ﺷﯿﻄﺎن و ﻫﻤﮑﺎران و ﭘﯿﺮوان اوﺳﺖ ﺗﺎ ﻣﺮدم را ﺑﻔﺮﯾﺒﻨﺪ و ﺑﺮ آنﻫﺎ ﺗﺴﻠﻂ ﯾﺎﺑﻨﺪ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪278‬‬

‫ﻧﯿﺎزي ﻧﺪارم ﮐﻪ ﺑﺮ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش دروغ ﺑﺒﻨﺪم و اﮔﺮ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﯾﮏ ﯾﺎ دو ﯾﺎ‬
‫ﺳﻪ ﺑﺎر ‪ -‬ﻋﻤﺮو ﻫﻔﺖ ﺑﺎر ﺑﺮﺷﻤﺮد‪ -‬از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻧﻤﯽﺷﻨﯿﺪم‪ ،‬آن را ﺑﺎزﮔﻮ ﻧﻤﯽﮐﺮدم؛‬
‫وﻟﯽ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺑﯿﺶ از اﯾﻦ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺷﻨﯿﺪم‪.‬‬
‫َ ُ َّ‬ ‫َ َ َّ‬ ‫‪ -٤٤٤‬وﻋﻦ أﻲﺑ مﻮﻰﺳ اﻷﺷﻌﺮي‪َ ‬ﻋ ِﻦ اﻨﻟَّ ِّ‬
‫ﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬إِذا أراد ا� ﺗﻌﺎﻰﻟ رﻤﺣﺔ أﻣ ٍﺔ ‪،‬‬
‫ُّ َ‬ ‫َّ َ‬ ‫َ َ َ َ ُ َّ‬ ‫ََ‬ ‫َ ً َ ً‬ ‫َُ‬ ‫َ َ َّ َ َ َ‬
‫ﻗﺒﺾ ﻧبﻴﻬﺎ ﻗﺒﻠﻬﺎ‪ ،‬ﻓﺠﻌﻠﻪ ﻬﻟﺎ ﻓ َﺮﻃﺎ وﺳﻠﻔﺎ ﺑ� ﻳﺪﻳﻬﺎ‪ ،‬و�ذا أراد ﻫﻠﻜﺔ أﻣ ٍﺔ‪ ،‬ﻋﺬﺑﻬﺎ وﻧبﻴﻬﺎ‬
‫َ َْ‬ ‫َّ‬ ‫َُ‬ ‫َ َ ُّ َ ُ َ َ َ‬ ‫َ ٌّ َ َ ْ َ َ َ‬
‫ﻲﺣ ﻳﻨﻈ ُﺮ‪ ،‬ﻓﺄﻗ َّﺮ ﻋﻴﻨﻪ ﺑِﻬﻼﻛﻬﺎ ﺣ� ﻛﺬﺑﻮهُ وﻋﺼﻮا أم َﺮهُ«‪] .‬رواﯾﺖ‬ ‫ﻲﺣ‪ ،‬ﻓﺄﻫﻠﻜﻬﺎ وﻫﻮ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ اﺷﻌﺮي‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬وﻗﺘﯽ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺨﻮاﻫﺪ‬
‫ﺑﺮ اﻣﺘﯽ رﺣﻢ ﮐﻨﺪ )و آنﻫﺎ را از رﺣﻤﺘﺶ ﺑﺮﺧﻮردار ﺳﺎزد(‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮﺷﺎن را ﭘﯿﺶ از‬
‫ﺧﻮدﺷﺎن از دﻧﯿﺎ ﻣﯽﺑﺮد و او را ﺑﺮاي اﻣﺘﺶ‪ ،‬ذﺧﯿﺮهي آﺧﺮت ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﺪ ﺗﺎ ﭘﯿﺸﺎﭘﯿﺶ‬
‫اﻣﺘﺶ ﻗﺮار ﺑﮕﯿﺮد )و ﺑﺮاي آنﻫﺎ ﺷﻔﺎﻋﺖ ﮐﻨﺪ(؛ وﻟﯽ آنﮔﺎه ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻗﺼﺪ ﻧﺎﺑﻮدي‬
‫اﻣﺘﯽ را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮﺷﺎن‪ ،‬زﻧﺪه و ﻧﻈﺎرهﮔﺮ اﺳﺖ‪ ،‬آنﻫﺎ را ﻋﺬاب‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﺪان ﺳﺒﺐ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮﺷﺎن را اﻧﮑﺎر ﮐﺮدﻧﺪ و از او ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﭼﺸﻤﺎنِ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ را ﺑﻪ ﻫﻼﮐﺖ اﻣﺖ ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﺶ‪ ،‬روﺷﻦ ﺑﮕﺮداﻧﺪ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫اﺣﺎدﯾﺜﯽ ﮐﻪ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ذﮐﺮ ﮐﺮده‪ ،‬ﻫﻤﮕﯽ درﺑﺎرهي اﻣﯿﺪواري ﺑﻪ رﺣﻤﺖ اﻟﻬﯽﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﯾﮑﯽ از اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﻧﻤﺎزﻫﺎي ﭘﻨﺞﮔﺎﻧﻪ‪ ،‬ﮐﻔﺎرهي ﮔﻨﺎﻫﺎنِ ﭘﯿﺶ از آن‬
‫اﺳﺖ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ آن ﻣﺮد ﮐﻪ زﻧﯽ را ﺑﻮﺳﯿﺪ ﯾﺎ ﻣﺜﻞ آن ﺷﺨﺺ ﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﮔﻨﺎﻫﯽ ﺷﺪ و از‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺧﻮاﺳﺖ ﮐﻪ او را ﻣﺠﺎزات ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﺑﺮﺗﺮﯾﻦ ﻋﺒﺎدت‪ ‬ﺑﺪﻧﯽﺳﺖ و‬
‫ﺑﺪيﻫﺎ را از ﻣﯿﺎن ﻣﯽﺑﺮد‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ۡ‬
‫َّ َ ٰ َ َ َ َ َّ َ َ ُ َ ٗ ّ َ َّ ۡ َّ َ َ َ ٰ ُ ۡ ۡ َ َّ ّ‬ ‫ََ‬
‫ات﴾‬‫لس ِ َٔ‬
‫� ِ‬ ‫ل إِن ٱ�س� ِ‬
‫ت يذهِ� ٱ‬ ‫� ٱ�هارِ وزلفا مِن ٱ� ِ �‬
‫ِ‬ ‫ر‬‫ط‬ ‫ة‬‫و‬ ‫ل‬‫لص‬ ‫ٱ‬ ‫م‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ق‬ ‫﴿وأ‬
‫]ﻫﻮد‪[١١٤ :‬‬

‫در آﻏﺎز و ﭘﺎﯾﺎن روز و ﭘﺎﺳﯽ از ﺷﺐ ﻧﻤﺎز را ﺑﺮﭘﺎ دار‪ .‬ﺑﯽﮔﻤﺎن ﻧﯿﮑﯽﻫﺎ‪ ،‬ﺑﺪيﻫﺎ را از ﻣﯿﺎن‬
‫ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2288 :‬‬

 ‫‪279‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﻣﯿﺪ ﺑﻪ رﺣﻤﺖ ﭘﺮوردﮔﺎر‬

‫اﻟﺒﺘﻪ ﺷﮑﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﺻﻮرﺗﯽ ادا ﺷﻮد ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﭘﺴﻨﺪد؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ‬
‫ﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺚ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺒﺴﻪ‪ ‬ﺑﺪﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ اﺷﺎره ﺷﺪه ﮐﻪ ﻫﺮ ﻧﻤﺎزي‪ ،‬وﻗﺖ‪ ‬ﻣﺸﺨﺼﯽ‬
‫دارد و در ﭘﺎرهاي از اوﻗﺎت‪ ،‬از ﺧﻮاﻧﺪن ﻧﻤﺎز ﻣﻨﻊ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﺤﻮهي‬
‫وﺿﻮ ﮔﺮﻓﺘﻦ را ﺑﻪ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺒﺴﻪ‪ ‬آﻣﻮزش داد؛ وﻗﺘﯽ وﺿﻮي اﻧﺴﺎن‪ ،‬وﺿﻮي درﺳﺘﯽ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﺶ ﺑﺎ آب وﺿﻮ ﻓﺮوﻣﯽﭼﮑﺪ و آنﮔﺎه ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺎ ﻗﻠﺒﯽ ﮐﻪ آن را ﺑﺮاي اﷲ‪،‬‬
‫ﻓﺎرغ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﻣﯽاﯾﺴﺘﺪ‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﺶ را ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ‪ .‬ﻻزم ﻣﯽداﻧﻢ ﮐﻪ‬
‫اﯾﻦﺟﺎ اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ را ﯾﺎدآوري ﮐﻨﻢ ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم ﺑﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺗﻨﻬﺎ‬
‫ﯾﮏدﻫﻢ ﭘﺎداش ﻧﻤﺎز ﯾﺎ ﮐﻢﺗﺮ از آن ﺑﻪ آنﻫﺎ ﻣﯽرﺳﺪ؛ زﯾﺮا ﺑﺎ ﻗﻠﺒﯽ ﻏﺎﻓﻞ ﻧﻤﺎز ﻣﯽﮔﺰارﻧﺪ‬
‫ﯾﺎ ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﮐﻪ اﻧﮕﺎر ﻣﺸﻐﻮل ﺗﺠﺎرت و ﺧﺮﯾﺪ و ﻓﺮوش ﻫﺴﺘﻨﺪ ﯾﺎ ﺗﺎ ﭘﺎﯾﺎن ﻧﻤﺎزﺷﺎن‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﮐﺎرﻫﺎي دﯾﮕﺮي ﻣﺸﻐﻮﻟﻨﺪ!‬
‫اﻧﺴﺎن ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ اﷲ اﮐﺒﺮ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ و ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﻣﯽاﯾﺴﺘﺪ‪ ،‬ﺷﯿﻄﺎن‪ ،‬وﺳﻮﺳﻪ اش را آﻏﺎز‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ و اﻓﮑﺎر و ﺧﯿﺎلﻫﺎي زﯾﺎدي در ذﻫﻨﺶ ﻣﯽآورد و ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ ﺳﻼم ﻣﯽدﻫﺪ و‬
‫ﻧﻤﺎزش را ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺎن ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬ﻫﺮ ﻓﮑﺮ و ﺧﯿﺎﻟﯽ ﮐﻪ در ﻧﻤﺎز داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬از ﺳﺮش‬
‫ﻣﯽرود‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﻧﺸﺎنﮔﺮ اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﯿﻄﺎن ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ ﻧﻤﺎز اﻧﺴﺎن را ﺧﺮاب و ﻧﺎﻗﺺ‬
‫ﻧﻤﺎﯾﺪ ﺗﺎ ﻧﻤﺎزﮔﺰار از اﯾﻦ ﭘﺎداش ﺑﺰرگ‪ ،‬ﻣﺤﺮوم ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻧﮑﺎت ﻓﺮاواﻧﯽ از ﺣﺪﯾﺚ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺒﺴﻪ‪ ‬ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﺷﻮد؛ از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬دﻋﻮﺗﺶ را ﻣﺨﻔﯿﺎﻧﻪ و در ﺷﺮاﯾﻄﯽ آﻏﺎز ﮐﺮد ﮐﻪ ﺑﻪﺷﺪت‬
‫ﺗﺤﺖ ﻓﺸﺎر و اذﯾﺖ و آزار ﻣﺸﺮﮐﺎن ﺑﻮد‪ .‬ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺒﺴﻪ‪ ‬در دوران ﺟﺎﻫﻠﯿﺖ ﻣﻌﺘﻘﺪ‬
‫ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﺮدم‪ ،‬ﮔﻤﺮاه ﺷﺪهاﻧﺪ و در ﻣﺴﯿﺮ ﻫﺪاﯾﺖ ﻗﺮار ﻧﺪارﻧﺪ؛ از اﯾﻦرو در ﺟﺴﺘﺠﻮي‬
‫ﺣﻘﯿﻘﺖ و ﯾﺎﻓﺘﻦ آﯾﯿﻦ ﺳﺎزﮔﺎر ﺑﺎ ﻓﻄﺮت ﺑﻮد ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﻧﺎم و آوازهي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬و دﻋﻮﺗﺶ‬
‫در ﻣﮑﻪ‪ ،‬ﺑﻪ او رﺳﯿﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﺑﻪ ﻣﮑﻪ رﻓﺖ ﺗﺎ ﺑﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﻼﻗﺎت ﮐﻨﺪ‪ .‬وي‪ ،‬ﺷﺮاﯾﻂ ﺳﺨﺖ‬
‫ﻣﮑﻪ را ﺑﺮاي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﺸﺎﻫﺪه ﮐﺮد و درﯾﺎﻓﺖ ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪﺷﺪت زﯾﺮ ﻧﻈﺮ و ﺗﺤﺖ‬
‫ﻓﺸﺎر اﺳﺖ و ﺗﻨﻬﺎ ﯾﮏ ﻣﺮد آزاد و ﯾﮏ ﺑﺮده‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ اﺑﻮﺑﮑﺮ و ﺑﻼل‪ $‬از او ﭘﯿﺮوي‬
‫ﮐﺮدهاﻧﺪ و ﺑﺎ او ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺻﺪﯾﻖ‪ ‬ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﮐﺴﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﯾﻤﺎن‬
‫آورد و ﭘﺲ از او ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯽﻃﺎﻟﺐ‪ ‬دﯾﮕﺮ ﻣﺮد‪ ‬آزادي ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪280‬‬

‫اﯾﻦ از ﺣﮑﻤﺖ و دوراﻧﺪﯾﺸﯽ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﻤﺮو‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺗﻮ اﯾﻨﮏ‬

‫ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﯽ اﺳﻼم ﺧﻮد را آﺷﮑﺎر ﻧﻤﺎﯾﯽ؛ ﻧﺰد ﺧﺎﻧﻮادهات ﺑﺎزﮔﺮد و آنﮔﺎه ﮐﻪ ﺧﺒﺮ‬
‫ﻣﻮﻓﻘﯿﺖ و ﻇﻬﻮر ﻣﻦ ﺑﻪ ﺗﻮ رﺳﯿﺪ‪ ،‬ﻧﺰدم ﺑﯿﺎ«‪ .‬ﻋﻤﺮو‪ ‬ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻣﻨﻄﻘﻪي ﺧﻮدش ﺑﺎزﮔﺸﺖ‬
‫و ﺣﺪود ﺳﯿﺰده ﺳﺎلِ ﺑﻌﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ و ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬رﻓﺖ و ﮔﻔﺖ‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! آﯾﺎ ﻣﺮا‬
‫ﻣﯽﺷﻨﺎﺳﯽ؟ ﺑﺎ آنﮐﻪ ﺳﺎلﻫﺎي زﯾﺎدي از ﻣﻼﻗﺎت ﻋﻤﺮو ﺑﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﯽﮔﺬﺷﺖ‪ ،‬اﻣﺎ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬او را از ﯾﺎد ﻧﺒﺮده ﺑﻮد و ﺑﻪ ﻋﻤﺮو‪ ‬ﺧﺒﺮ داد ﮐﻪ او را ﻣﯽﺷﻨﺎﺳﺪ و آنﮔﺎه‬
‫ﺣﻘﻮق اﻟﻬﯽ را ﺑﻪ او آﻣﻮزش داد و ﺑﺮاﯾﺶ ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﮐﺴﯽ‪ ،‬وﺿﻮي ﮐﺎﻣﻞ و‬
‫درﺳﺘﯽ ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﺶ ﺑﺎ آب وﺿﻮ از اﻋﻀﺎي ﺑﺪﻧﺶ ﻓﺮوﻣﯽرﯾﺰد؛ و اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ را‬
‫ﻫﻢ ﺑﯿﺎن ﻧﻤﻮد ﮐﻪ ﻧﻤﺎز درﺳﺖ و ﮐﺎﻣﻞ‪ ،‬ﮐﻔﺎرهي ﮔﻨﺎﻫﺎن ﻧﻤﺎزﮔﺰار اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﻧﺸﺎن‬
‫ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﻟﻄﻒ و رﺣﻤﺖ ﭘﺮوردﮔﺎر از ﺧﺸﻢ و ﻏﻀﺐ او‪ ،‬ﮔﺴﺘﺮدهﺗﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و‬
‫رﺣﻤﺘﺶ ﺑﺮ ﻏﻀﺒﺶ ﻏﺎﻟﺐ اﺳﺖ‪ .‬از اﷲ ﻣﺘﻌﺎل درﺧﻮاﺳﺖ ﻣﯽﮐﻨﻢ ﮐﻪ ﻫﻤﻪي ﻣﺎ را‬
‫ﻣﺸﻤﻮل رﺣﻤﺘﺶ ﺑﮕﺮداﻧﺪ؛ ﺑﻪﯾﻘﯿﻦ‪ ،‬او‪ ،‬ﺑﺨﺸﻨﺪهي ﺑﺰرﮔﻮار اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪ -52‬ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ اﻣﯿﺪ ﺑﻪ رﺣﻤﺖ ﭘﺮوردﮔﺎر‬

‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬از زﺑﺎن ﺑﻨﺪهي ﺻﺎﻟﺤﺶ )ﻣﺆﻣﻦ ﺧﺎﻧﺪان ﻓﺮﻋﻮن( ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ات َما‬ ‫� َس ّ َ‬‫� ۢ بٱ ۡلعِ َبادِ ‪ ٤٤‬فَ َوقَٮ ٰ ُه ٱ َّ ُ‬
‫ص ُ‬ ‫ي إ َ� ٱ َّ�ِ إ َّن ٱ َّ َ‬
‫� بَ‬ ‫ٓ‬ ‫﴿ َوأُفَ ّو ُض أَ ۡ‬
‫�ٔ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ۚ ِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ر‬‫م‬ ‫ِ‬
‫َ َُ ْ‬
‫]ﻏﺎﻓﺮ‪[٤٥ ،٤٤ :‬‬ ‫مكر ۖوا﴾‬
‫و ﮐﺎرم را ﺑﻪ اﷲ ﻣﯽﺳﭙﺎرم‪ .‬ﻫﻤﺎﻧﺎ اﷲ‪ ،‬ﺑﻪ ﺣﺎل ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺑﯿﻨﺎﺳﺖ‪ .‬و اﷲ‪ ،‬او را از ﻧﻘﺸﻪﻫﺎي ﺳﻮء‬
‫آﻧﺎن ﻧﮕﺎه داﺷﺖ‪.‬‬
‫ََ ْ َ َ َ ْ‬ ‫َ َّ‬ ‫َ َّ ُ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬
‫رﺳﻮل ا�‪� ‬ﻧﻪ ﻗﺎل‪» :‬ﻗﺎل ا�‪ :‬أﻧﺎ ﻋِﻨﺪ ﻇ ِّﻦ �ﺒﺪي‬ ‫ِ‬ ‫‪ -٤٤٥‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬ﻋﻦ‬
‫ُ َ َّ ُ ْ َ‬ ‫ْ َ َ ُ‬ ‫َْ‬ ‫َّ َ َّ ُ َ ْ ُ َ‬ ‫ََ َ َ ُ َ ْ ُ َ ْ ُ‬
‫ِﻲﺑ‪ ،‬وأﻧﺎ ﻣﻌﻪ ﺣﻴﺚ ﻳﺬﻛ ُﺮ ِ�‪َ ،‬وا�ِ � أﻓ َﺮح ﺑﺘ ْﻮ� ِﺔ �ﺒ ِﺪه ِ ﻣِﻦ أﺣﺪِ� ْﻢ �ﺪ ﺿﺎﺘﻟَﻪ ﺑﺎﻟﻔﻼة ِ‪،‬‬
‫َ َََْ‬ ‫َ ً‬ ‫ً َ ْ ُ‬ ‫اﺎﻋ‪َ ،‬و َﻣ ْﻦ َ� َﻘ ّﺮ َب إ ِ َ َّ‬
‫َ َ ْ َ َ َّ َ َ َّ ْ ً َ َّ ْ ُ َ ْ ُ َ ً‬
‫ﻲﻟ ذِراﺎﻋ‪ ،‬ﺗﻘ َّﺮ�ﺖ إﻴﻟﻪ ﺑﺎﺎﻋ‪ ،‬و�ِذا أ�ﺒﻞ‬ ‫وﻣﻦ �ﻘﺮب إِﻲﻟ ِﺷﺮﺒا‪ ،‬ﺗﻘﺮ�ﺖ إِﻴﻟﻪ ذِر‬
‫َ ُ َ َُ ُ‬ ‫َ َْ‬
‫ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ؛ اﯾﻦ‪ ،‬ﻟﻔﻆ‪ ‬ﯾﮑﯽ از رواﯾﺖﻫﺎي ﻣﺴﻠﻢ‬ ‫إ ِ َّﻰﻟ �ﻤﻲﺸ‪ ،‬أﻗﺒﻠﺖ إﻴﻟﻪ أﻫ ْﺮ ِول«‪ ] .‬ﹲ‬
‫) ‪(1‬‬
‫اﺳﺖ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬ﻣﻦ‪ ،‬ﺑﺎ ﺑﻨﺪهام‬
‫ﻣﻄﺎﺑﻖ ﮔﻤﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﻦ دارد‪ ،‬رﻓﺘﺎر ﻣﯽﮐﻨﻢ و ﻫﺮﺟﺎ ﻣﺮا ﯾﺎد ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎ او ﺧﻮاﻫﻢ‬
‫ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻪ اﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﮐﻪ او از ﺗﻮﺑﻪي ﺑﻨﺪهاش ﺑﯿﺶ از ﺷﺨﺼﯽ ﺧﻮﺷﺤﺎل ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ )ﺷﺘﺮ‬
‫و رهﺗﻮﺷﻪي( ﮔﻢﺷﺪهاش را در ﺑﯿﺎﺑﺎن ﭘﯿﺪا ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬ﯾﮏ وﺟﺐ ﺑﻪ ﻣﻦ ﻧﺰدﯾﮏ‬
‫ﺷﻮد‪ ،‬ﻣﻦ ﯾﮏ ذراع) ‪ (2‬ﺑﻪ او ﻧﺰدﯾﮏ ﻣﯽﺷﻮم؛ و ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬ﯾﮏ ذراع ﺑﻪ ﻣﻦ ﻧﺰدﯾﮏ ﮔﺮدد‪،‬‬
‫ﻣﻦ ﺑﻪ اﻧﺪازهي ﯾﮏ ﺑﺎع )ﻓﺎﺻﻠﻪي دو دﺳﺖ‪ ‬ﺑﺎز( ﺑﻪ او ﻧﺰدﯾﮏ ﻣﯽﺷﻮم؛ ﻫﺮﮐﺲ‪،‬‬
‫ﻗﺪمزﻧﺎن ﺑﻪ ﺳﻮي ﻣﻦ ﺑﯿﺎﯾﺪ‪ ،‬ﻣﻦ‪ ،‬دواندوان ﺑﻪ ﺳﻮﯾﺶ ﻣﯽروم«‪.‬‬
‫]در »ﺻﺤﯿﺤﯿﻦ« ﭼﻨﯿﻦ رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﻫﺮ وﻗﺖ ﻣﺮا ﯾﺎد ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻦ ﺑﺎ او ﻫﺴﺘﻢ«‬
‫و اﯾﻦﺟﺎ »ﻫﺮ ﺟﺎ« آﻣﺪه و ﻫﺮ دو‪ ،‬ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ‪[.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪7405 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪2675 :‬؛ اﯾﻦ ﻟﻔﻆ در ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ﺑﻪﺷﻤﺎرهي‬
‫‪ 2747‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﻧﺲ‪ ‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ (2‬ذراع‪ ،‬ﺑﻪاﻧﺪازهي ﻓﺎﺻﻠﻪي آرﻧﺞ ﺗﺎ ﺳﺮ اﻧﮕﺸﺘﺎن دﺳﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪282‬‬
‫َ َ َ َّ‬ ‫ْ‬ ‫ََْ‬ ‫َّ‬ ‫َّ‬ ‫َ َّ ُ َ َ‬ ‫َّ‬
‫‪ -٤٤٦‬وﻋﻦ ﺟﺎﺑِﺮ ﺑﻦ ﻋﺒ ِﺪ ا�‪� $‬ﻧﻪ ﺳ ِﻤﻊ اﻨﻟ ِﻲﺒ‪� ،‬ﺒﻞ مﻮﺗ ِ ِﻪ ﺑِﺜﻼﺛ ِﺔ �ﻳﺎمٍ ﻳﻘﻮل‪» :‬ﻻ‬
‫َّ‬ ‫َّ‬ ‫َّ ُ ُ ْ‬ ‫َُ َ َ َ ُ ُ‬
‫) ‪(1‬‬
‫�ﻤﻮ� َّﻦ أﺣﺪ�ﻢ إِﻻ َوﻫ َﻮ � ِﺴ ُﻦ اﻟﻈ َّﻦ ﺑﺎ�‪] .«‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬از ﺟﺎﺑﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ‪ $‬رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﻪ روز ﭘﯿﺶ از وﻓﺎت ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از‬
‫اﯾﺸﺎن ﺷﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﯿﭻ ﮐﺲ از ﺷﻤﺎ ﻧﻤﯿﺮد‪ ،‬ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ ﺑﻪ اﷲ‪ ‬ﮔﻤﺎن ﻧﯿﮑﯽ‬
‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ«‪.‬‬
‫َ ْ َ َ َّ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ ُ‬ ‫َ‬
‫‪ -٤٤٧‬وﻋﻦ أ�ﺲ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﺳ ِﻤﻌﺖ رﺳﻮل اﷲِ‪ ‬ﻳﻘﻮل‪» :‬ﻗﺎل ا� ﺗﻌﺎﻰﻟ‪ :‬ﻳﺎ ا� َﻦ آدم إِﻧﻚ‬
‫َ َ َ ْ ُُ ُ َ‬
‫اﺑﻦ آدم‪ ،‬ل ْﻮ ﺑﻠﻐﺖ ذﻧﻮ�ﻚ‬ ‫ِﻨﻚ وﻻ ُأﺑَﺎﻲﻟ‪ ،‬ﻳﺎ َ‬
‫َ‬ ‫َ َ‬ ‫َ َ َْ ََ َْ َ َ ُ َ َ َ‬
‫ﺟﻮﺗ� �ﻔ ْﺮت لﻚ ﻰﻠﻋ ﻣﺎ ﺎﻛن ﻣ‬ ‫ﻣﺎ دﻋﻮﺗ� ور‬
‫ِ‬
‫َْ‬ ‫ْ َ ْ َ ْ َ َ َ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ َ ْ َ ُ‬ ‫ََ َ‬
‫ﺮاب اﻷر ِض ﺧﻄﺎﻳﺎ‪،‬‬ ‫�ﻨﺎن الﺴﻤﺎء‪ ،‬ﺛﻢ اﺳﺘﻐﻔﺮﺗ� �ﻔ َﺮت لﻚ‪ ،‬ﻳﺎ ا�ﻦ آدم‪ ،‬إِﻧﻚ لﻮ أﺗيﺘ� ﺑِﻘ ٍ‬
‫َُْ َ ُ َ َ ْ ً‬ ‫َ ًْ‬ ‫ُْ ُ‬ ‫ُ َّ َ ْ َ‬
‫ﺮﺸك ِﻲﺑ ﺷيﺌﺎ‪ ،‬ﻷﺗيﺘﻚ ﺑِﻘ َﺮاﺑِﻬﺎ ﻣﻐ ِﻔ َﺮة«‪] .‬ﺗﺮﻣﺬي‪ ،‬رواﯾﺖ ﮐﺮده و آن را‬ ‫�ﻢ ﻟ ِﻘﻴت� ﻻ � ِ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﺣﺴﻦ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﻧﺲ‪ ‬ﻣﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪،‬‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬اي ﻓﺮزﻧﺪ آدم! ﺗﺎ وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﻣﺮا ﺑﺨﻮاﻧﯽ و ﺑﻪ ﻣﻦ اﻣﯿﺪوار ﺑﺎﺷﯽ‪ ،‬ﻫﻤﻪي‬
‫ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﯽ را ﮐﻪ از ﺗﻮ ﺻﺎدر ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﯽﺑﺨﺸﻢ و )ﺑﻪ ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﺖ( اﻫﻤﯿﺖ ﻧﻤﯽدﻫﻢ‪ .‬اي‬
‫آدﻣﯽ! اﮔﺮ ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﺖ ﺑﻪاﻧﺪازهاي ﺑﺰرگ و زﯾﺎد ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ اﺑﺮﻫﺎي آﺳﻤﺎن ﺑﺮﺳﺪ و ﺳﭙﺲ‬
‫از ﻣﻦ آﻣﺮزش ﺑﺨﻮاﻫﯽ‪ ،‬ﺗﻮ را ﻣﯽﺑﺨﺸﻢ و )ﺑﻪ ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﺖ( ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻤﯽﮐﻨﻢ‪ .‬اي ﻓﺮزﻧﺪ آدم!‬
‫اﮔﺮ در ﺣﺎﻟﯽ ﺑﻪ ﺳﻮي ﻣﻦ ﺑﯿﺎﯾﯽ و ﺑﺎ ﻣﻦ ﻣﻼﻗﺎت ﮐﻨﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﭘ‪‬ﺮيِ زﻣﯿﻦ‪ ،‬ﮔﻨﺎه ﮐﺮدهاي‪،‬‬
‫وﻟﯽ ﻫﯿﭻ ﭼﯿﺰ و ﻫﯿﭻﮐﺲ را ﺷﺮﯾﮑﻢ ﻧﺴﺎﺧﺘﻪ ﺑﺎﺷﯽ‪ ،‬ﻣﻦ ﺑﺎ ﻫﻤﯿﻦ اﻧﺪازه ﻣﻐﻔﺮت و‬
‫آﻣﺮزش‪ ،‬ﻧﺰدت ﺧﻮاﻫﻢ آﻣﺪ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﭘﺲ از ذﮐﺮ آﯾﺎت و اﺣﺎدﯾﺜﯽ درﺑﺎرهي اﻣﯿﺪ ﺑﻪ رﺣﻤﺖ اﻟﻬﯽ ﮐﻪ ﻧﺸﺎنﮔﺮ‬
‫ﮔﺴﺘﺮدﮔﯽ ﻟﻄﻒ و ﺑﺨﺸﻨﺪﮔﯽ ﺧﺪاﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎﺑﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم »ﻓﻀﯿﻠﺖ اﻣﯿﺪ ﺑﻪ رﺣﻤﺖ ﭘﺮوردﮔﺎر«‬
‫ﮔﺸﻮده اﺳﺖ؛ ﺑﻪﻫﺮ ﺣﺎل اﻧﺴﺎن ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﻓﻀﻞ و رﺣﻤﺖ ﭘﺮوردﮔﺎرش و آنﭼﻪ ﮐﻪ ﻧﺰد‬
‫اوﺳﺖ‪ ،‬اﻣﯿﺪوار ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2877 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪4338 :‬؛ اﻟﺴﻠﺴﻠﺔ اﻟﺼﺤﻴﺤﺔ‪ ،‬ش‪127 :‬؛ ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺘﺮﻣﺬي‪ ،‬آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪.2805 :‬‬
 ‫‪283‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ اﻣﯿﺪ ﺑﻪ رﺣﻤﺖ ﭘﺮوردﮔﺎر‬

‫ﺳﭙﺲ ﺳﺨﻦ ﻋﺒﺪ ﺻﺎﻟﺢ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺆﻣﻦ ﺧﺎﻧﻮادهي ﻓﺮﻋﻮن را ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫اﯾﻤﺎﻧﺶ را ﻣﺨﻔﯽ ﻧﮕﻪ ﻣﯽداﺷﺖ و ﺧﯿﺮﺧﻮاه‪ ‬ﻗﻮﻣﺶ ﺑﻮد؛ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﮐﻪ آﻧﺎن را ﻧﺼﯿﺤﺖ‬
‫ﻣﯽﮐﺮد و ﺑﺎ ﺑﯿﺎن دﻻﯾﻞ روﺷﻦ‪ ،‬ﺑﺮاﯾﺸﺎن ﺑﯿﺎن ﻣﯽﻧﻤﻮد ﮐﻪ در ﻣﺴﯿﺮ ﺑﺎﻃﻞ ﻗﺮار دارﻧﺪ و‬
‫راه ﻣﻮﺳﯽ‪ ،‬راه درﺳﺘﯽﺳﺖ؛ در ﻧﻬﺎﯾﺖ ﺑﻪ آﻧﺎن ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫َ َ َ ۡ ُ ُ َ َ ٓ َ ُ ُ َ ُ ۡ َ ُ َ ّ ُ َ ۡ ٓ َ َّ َّ َّ َ َ ُ ۡ‬
‫� ۢ ب ِٱلعِ َبادِ ‪﴾٤٤‬‬ ‫ص‬
‫�ِ إِن ٱ� ب ِ‬
‫﴿فستذكرون ما أقول ل� ۚم وأفوِض أم ِري إِ� ٱ ۚ‬
‫]ﻏﺎﻓﺮ‪[٤٤ :‬‬
‫ﺑﻪ زودي ﺳﺨﻨﺎﻧﯽ ر اﮐﻪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻣﯽﮔﻮﯾﻢ‪ ،‬ﺑﻪ ﯾﺎد ﺧﻮاﻫﯿﺪ آورد‪ .‬و ﮐﺎرم را ﺑﻪ اﷲ ﻣﯽﺳﭙﺎرم‪.‬‬
‫ﻫﻤﺎﻧﺎ اﷲ‪ ،‬ﺑﻪ ﺣﺎل ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺑﯿﻨﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫َ ُ َ ّ ُ َ ۡ ٓ َ َّ‬
‫�ِ﴾‪» :‬ﮐﺎرم را ﺑﻪ اﷲ ﻣﯽﺳﭙﺎرم«؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ او اﻋﺘﻤﺎد‬ ‫ي إِ� ٱ ۚ‬ ‫﴿وأفوِض أم ِر‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻢ و ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ او اﻣﯿﺪ ﻣﯽﺑﻨﺪم‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬در اداﻣﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ۡ َۡ َ ُ ُٓ َۡ َ‬ ‫َ َ َُ ْ َ َ َ‬ ‫� َس ّ َ‬‫﴿فَ َوقَٮ ٰ ُه ٱ َّ ُ‬
‫ات ما مكر ۖوا وحاق � ِل فِرعون سوء ٱلعذ ِ‬
‫اب ‪] ﴾٤٥‬ﻏﺎﻓﺮ‪[٤٥ :‬‬ ‫�ٔ ِ‬ ‫ِ‬
‫و اﷲ‪ ،‬او را از ﻧﻘﺸﻪﻫﺎي ﺳﻮء ﻓﺮﻋﻮﻧﯿﺎن ﻧﮕﺎه داﺷﺖ و ﻋﺬاب ﺳﺨﺖ‪ ،‬آﻧﺎن را ﻓﺮو ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬را ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در ﺣﺪﯾﺚ ﻗﺪﺳﯽ‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬ﻣﻦ‪ ،‬ﺑﺎ ﺑﻨﺪهام ﻣﻄﺎﺑﻖ ﮔﻤﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﻦ دارد‪ ،‬رﻓﺘﺎر ﻣﯽﮐﻨﻢ«؛ ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ‬
‫ﺑﻪ ﻣﻦ ﮔﻤﺎن ﻧﯿﮏ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻔﻊ اوﺳﺖ و ﺑﺎ او ﻫﻤﯿﻦﮔﻮﻧﻪ رﻓﺘﺎر ﺧﻮاﻫﻢ ﮐﺮد و‬
‫اﮔﺮ ﺑﻪ ﻣﻦ ﮔﻤﺎن ﻧﯿﮏ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﺑﻪ رﺣﻤﺘﻢ اﻣﯿﺪوار ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺮ اﺳﺎس ﮔﻤﺎﻧﺶ ﺑﺎ او‬
‫رﻓﺘﺎر ﻣﯽﮐﻨﻢ‪ .‬ﺣﺎل اﯾﻦ ﭘﺮﺳﺶ ﻣﻄﺮح ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﭼﻪ زﻣﺎﻧﯽ ﮔﻤﺎن ﺑﻨﺪه ﺑﻪ ﭘﺮوردﮔﺎرش‬
‫ﻧﯿﮑﻮﺳﺖ؟‬
‫زﻣﺎﻧﯽ ﻣﯽﺗﻮان ﮔﻤﺎن ﺑﻨﺪه ﺑﻪ اﷲ‪ ‬را ﻧﯿﮏ داﻧﺴﺖ ﮐﻪ در ﺟﻬﺘﯽ ﮔﺎم ﺑﺮدارد ﯾﺎ‬
‫اﻋﻤﺎﻟﯽ اﻧﺠﺎم دﻫﺪ ﮐﻪ ﺳﺒﺐ ﺟﻠﺐ ﻓﻀﻞ و رﺣﻤﺖ اوﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ اﻧﺠﺎم‬
‫دﻫﺪ و در ﻗﻠﺐ ﺧﻮد ﺑﻪ اﷲ‪ ،‬ﮔﻤﺎن ﻧﯿﮏ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ؛ وﻟﯽ ﮔﻤﺎن ﻧﯿﮏ ﺑﻪﺗﻨﻬﺎﯾﯽ ﯾﺎ ﺑﺪون‬
‫ﻋﻤﻞ‪ ،‬ﻧﻮﻋﯽ آرزوي ﻧﺎﺑﺠﺎ و ﺑﯽﭘﺎﯾﻪ اﺳﺖ و ﮐﺴﯽ ﮐﻪ از ﺧﻮاﺳﺘﻪﻫﺎ و آرزوﻫﺎي ﻧﻔﺴﺎﻧﯽ‬
‫ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬ﭘﯿﺮوي ﮐﻨﺪ و اﻣﯿﺪ و آرزوي ﺑﯽاﺳﺎس و ﻧﺎﺑﺠﺎ ﺑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﺎﺗﻮان‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻧﯿﮏﮔﻤﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﭘﺮوردﮔﺎر‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﻋﻤﻠﯽ اﻧﺠﺎم دﻫﺪ ﮐﻪ ﻧﺸﺎنﮔﺮ‬
‫اﯾﻦ ﮔﻤﺎنِ ﻧﯿﮏ ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ در وﺟﻮد اﻧﺴﺎن اﯾﻦ وﯾﮋﮔﯽ ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﺑﯿﺎﯾﺪ و ﻫﺮ ﻋﻤﻞ ﻧﯿﮑﯽ ﮐﻪ‬
‫اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬اﻣﯿﺪوار ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬آن را ﺑﭙﺬﯾﺮد؛ وﻗﺘﯽ روزه ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬ﺑﻪ ﻗﺒﻮل ﺷﺪن‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪284‬‬

‫روزهاش اﻣﯿﺪوار ﺑﺎﺷﺪ؛ و آنﮔﺎه ﮐﻪ ﺻﺪﻗﻪ ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬ﻫﻤﯿﻦﻃﻮر؛ ﯾﻌﻨﯽ اﻣﯿﺪوار ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل اﻋﻤﺎل ﻧﯿﮑﺶ را ﻣﯽﭘﺬﯾﺮد‪ .‬وﻟﯽ اﮔﺮ ﺑﻪ اﷲ ﮔﻤﺎن ﻧﯿﮏ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯽ و از آنﺳﻮ‬
‫از او ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﮐﻨﯽ ﯾﺎ ﮐﺎرﻫﺎي زﺷﺖ و ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ اﻧﺠﺎم دﻫﯽ‪ ،‬روش اﻓﺮاد ﻧﺎﺗﻮان و‬
‫درﻣﺎﻧﺪهاي را در ﭘﯿﺶ ﮔﺮﻓﺘﻪاي ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪاي ﻧﺪارﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺑﺎ ذﮐﺮ ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ اﺷﺎره ﮐﺮده ﮐﻪ ﺑﺰرﮔﻮاري و ﻟﻄﻒ‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎر‪ ،‬از ﺑﻨﺪهاش ﺑﯿﺶﺗﺮ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﯾﮏ وﺟﺐ ﺑﻪ ﺳﻮي اﷲ‬
‫ﻣﯽرود‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﯾﮏ ذراع ﺑﻪ او ﻧﺰدﯾﮏ ﻣﯽﮔﺮدد و آنﮔﺎه ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﯾﮏ ذراع ﺑﻪ اﷲ‬
‫ﻧﺰدﯾﮏ ﺷﻮد‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ اﻧﺪازهي دو دﺳﺖ‪ ‬ﮔﺸﻮده ﺑﻪ ﺑﻨﺪهاش ﻧﺰدﯾﮏ ﻣﯽﮔﺮدد و‬
‫ﻫﺮﮔﺎه ﺑﻨﺪه‪ ،‬ﻗﺪمزﻧﺎن و ﺑﻪآراﻣﯽ ﺑﻪ ﺳﻮي اﷲ ﺑﺮود‪ ،‬اﷲ دواندوان ﺑﻪ ﺳﻮﯾﺶ ﻣﯽرود‪.‬‬
‫اﻫﻞ ﺳﻨﺖ و ﺟﻤﺎﻋﺖ‪ ،‬اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ و اﻣﺜﺎل آن را ﺣﻖ ﻣﯽ داﻧﻨﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ آنﭼﻪ ﮐﻪ‬
‫در اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ درﺑﺎرهي اﷲ‪ ‬ﺑﯿﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬اﯾﻤﺎن دارﻧﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻣﺎ ﻧﻤﯽداﻧﯿﻢ ﮐﻪ اﯾﻦ‬
‫دوﯾﺪن ﭼﮕﻮﻧﻪ اﺳﺖ ﯾﺎ اﯾﻦ ﻧﺰدﯾﮏ ﺷﺪن‪ ،‬ﭼﻪ ﮐﯿﻔﯿﺘﯽ دارد و ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ از ﮐﯿﻔﯿﺖ و‬
‫ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ آن‪ ،‬ﺧﻄﺎي ﺑﺰرﮔﯽﺳﺖ و ﺑﺎﯾﺪ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع را ﺑﻪ اﷲ‪ ‬واﮔﺬار ﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬اﺣﺎدﯾﺜﯽ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻀﻤﻮن ذﮐﺮ ﮐﺮده ﮐﻪ ﻫﻤﻪ‪ ،‬ﻧﺸﺎنﮔﺮ اﻫﻤﯿﺖ و‬
‫واﺟﺐ ﺑﻮدن داﺷﺘﻦ ﮔﻤﺎن ﻧﯿﮏ ﺑﻪ ﭘﺮوردﮔﺎر اﺳﺖ؛ ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﺎﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ اﺳﺒﺎب و‬
‫زﻣﯿﻨﻪﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻻزﻣﻪي اﯾﻦ ﮔﻤﺎن ﻧﯿﮏ اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻤﺎﯾﯿﻢ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻣﺎ و ﺳﺎﯾﺮ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﺑﻪ آنﭼﻪ ﺧﯿﺮ و ﺻﻼح دﻧﯿﺎ و آﺧﺮت ﻣﺎﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻮﻓﻖ ﺑﺪارد‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪ -53‬ﺑﺎب‪ :‬ﺟﻤﻊ ﻣﯿﺎن ﺑﯿﻢ و اﻣﯿﺪ )ﺧﻮف و رﺟﺎء(‬

‫ﺑﺪان ﮐﻪ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ اﻧﺴﺎن در ﻫﻨﮕﺎم ﺳﻼﻣﺘﯽاش‪ ،‬ﺗﺮﺳﺎن و اﻣﯿﺪوار ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﯿﻢ و‬
‫اﻣﯿﺪش ﯾﮑﺴﺎن؛ وﻟﯽ در زﻣﺎن ﺑﯿﻤﺎري ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻣﯿﺪش ﺑﯿﺶ از ﺗﺮس و ﺑﯿﻢ او‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬آﻣﻮزهﻫﺎ و ﻗﻮاﻋﺪ ﺷﺮﻋﯽ و دادهﻫﺎي ﮐﺘﺎب و ﺳﻨﺖ ﻧﯿﺰ ﻧﺸﺎنﮔﺮ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ َ ۡ َ ُ َ ۡ َ َّ َّ ۡ َ ۡ ُ ۡ َ ٰ ُ َ‬
‫]اﻷﻋﺮاف‪[٩٩ :‬‬ ‫�ون ‪﴾٩٩‬‬‫﴿ف� يأمن مكر ٱ�ِ إِ� ٱلقوم ٱل� ِ‬
‫ﺗﻨﻬﺎ زﯾﺎنﮐﺎران از ﻋﺬاب اﷲ )ﻏﺎﻓﻠﻨﺪ و( اﺣﺴﺎس اﻣﻨﯿﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬

‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َّ‬ ‫َّ‬ ‫﴿إنَّ ُهۥ َ� يَا ْ ۡ َ‬
‫]ﻳﻮﺳﻒ‪[٨٦ :‬‬ ‫�ٔ ُس مِن َّر ۡو ِح ٱ�ِ إِ� ٱلق ۡو ُم ٱل� ٰفِ ُرون ‪﴾٨٧‬‬ ‫ِ‬
‫‪...‬ﺑﻪراﺳﺘﯽ ﺗﻨﻬﺎ ﮐﺎﻓﺮان از رﺣﻤﺖ اﷲ ﻧﺎاﻣﯿﺪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬

‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ُّ‬ ‫َ‬ ‫َ ُّ‬
‫]آل ﻋﻤﺮان‪[١٠٦ :‬‬ ‫﴿يَ ۡو َم ت ۡب َيض ُو ُجوه ‪َ ٞ‬و� ۡس َود ُو ُجوهۚ ‪﴾ٞ‬‬
‫روزي ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ ﭼﻬﺮهﻫﺎ ﺳﻔﯿﺪ‪ ،‬و ﺑﺮﺧﯽ ﭼﻬﺮهﻫﺎ ﺳﯿﺎه ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫]اﻷﻋﺮاف‪[١٦٧ :‬‬ ‫�ع ٱ ۡلعِ َقاب �نَّ ُهۥ لَ َغ ُفور‪َّ ٞ‬رح ‪ٞ‬‬
‫ِيم ‪﴾١٦٧‬‬ ‫ك ل َ َ� ُ‬
‫َّ َ َّ َ‬
‫﴿إِن ر�‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ﺑﻪراﺳﺘﯽ ﭘﺮوردﮔﺎرت زود ﻣﺠﺎزات ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﯽﮔﻤﺎن او‪ ،‬آﻣﺮزﻧﺪهي ﻣﻬﺮورز اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫ۡ‬
‫�ن ٱل ُف َّج َ‬
‫َّ‬ ‫َّ ۡ َ ۡ َ َ َ‬
‫]اﻻﻧﻔﻄﺎر‪[١٤ ،١٣ :‬‬ ‫ي� ‪﴾١٤‬‬
‫ح ٖ‬‫ار ل ِ� َج ِ‬ ‫﴿إِن ٱ�ب َرار ل ِ� نعِ ٖ‬
‫ي� ‪١٣‬‬
‫ﺑﻪﯾﻘﯿﻦ ﻧﯿﮑﺎن در ﻧﻌﻤﺖ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻮد و ﺑﺪﮐﺎران در دوزخ‪.‬‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬
‫ِيشة َّراض َية ‪َ ٧‬وأ َّما َم ۡن َخ َّف ۡ‬
‫ت َم َ� ٰز ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫﴿فَأَ َّما َمن َ� ُق َل ۡ‬
‫ت َم َ� ٰز ُ‬
‫�ن ُهۥ‬‫ِ‬ ‫ٖ ِ ٖ‬ ‫ع‬ ‫�‬‫ِ‬ ‫َ‬
‫و‬ ‫ُ‬
‫ه‬ ‫�‬ ‫‪٦‬‬ ‫ۥ‬‫ه‬‫ُ‬ ‫�ن‬‫ِ‬
‫َ ‪ٞ‬‬ ‫َُ‬
‫]اﻟﻘﺎرﻋﺔ‪[٩ ،٦ :‬‬ ‫‪ ٨‬فأ ُّم ُهۥ هاوِ َ�ة ‪﴾٩‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪286‬‬

‫اﻣﺎ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺗﺮازوي اﻋﻤﺎل ﻧﯿﮑﺶ ﺳﻨﮕﯿﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭘﺲ او در زﻧﺪﮔﯽ ﺧﻮﺷﺎﯾﻨﺪ و ﭘﺴﻨﺪﯾﺪهاي‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬و ﻫﺮ ﮐﺲ ﺗﺮازوي اﻋﻤﺎﻟﺶ ﺳﺒﮏ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭘﺲ در داﻣﻦ »ﻫﺎوﯾﻪ« )آﺗﺸﯽ ﺳﻮزان و‬
‫ﺷﻌﻠﻪور( ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫آﯾﺎت ﻓﺮاواﻧﯽ در اﯾﻦﺑﺎره وﺟﻮد دارد؛ ﮔﺎه ﺧﻮف و رﺟﺎء )ﺑﯿﻢ و اﻣﯿﺪ( در آﯾﻪي‬
‫ﭘﺸﺖ ﺳﺮِ ﻫﻢ ﺑﺎ ﻫﻢ ذﮐﺮ ﺷﺪه و ﮔﺎه در ﭼﻨﺪ آﯾﻪ و در ﭘﺎرهاي از ﻣﻮارد در ﯾﮏ آﯾﻪ‪.‬‬
‫َ ْ َ َّ‬ ‫َ َْ َ ُْ‬ ‫َ َّ ُ َ‬
‫‪ -٤٤٨‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬أن َرﺳﻮل اﷲِ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ل ْﻮ �ﻌﻠ ُﻢ الﻤﺆﻣ ُِﻦ ﻣﺎ ﻋِﻨﺪ ا�ِ ﻣ َِﻦ‬
‫ُ َ َ َّ َ َّ ْ َ َ َ َ ْ َّ‬ ‫َ َْ َ‬ ‫َ َ َّ َ َ‬ ‫ُُ َ‬
‫الﺮﻤﺣﺔِ‪ ،‬ﻣﺎ ﻗﻨﻂ ﻣِﻦ ﺟﻨﺘ ِ ِﻪ‬ ‫اﻟﻌﻘﻮ�ﺔِ‪ ،‬ﻣﺎ ﻃ ِﻤﻊ ﺠﺑَﻨﺘِ ِﻪ أﺣﺪ؛ َول ْﻮ �ﻌﻠ ُﻢ الﺎﻜﻓ ِﺮ ﻣﺎ ﻋِﻨﺪ ا�ِ ﻣِﻦ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫َ َ ٌ‬
‫أﺣﺪ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﮔﺮ ﻣﺆﻣﻦ از ﻣﺠﺎزاﺗﯽ ﮐﻪ ﻧﺰد‬
‫اﷲ اﺳﺖ‪ ،‬آﮔﺎه ﺑﻮد‪ ،‬ﻫﯿﭻﮐﺲ در ﺑﻬﺸﺖ ﻃﻤﻊ ﻧﻤﯽﮐﺮد و اﮔﺮ ﮐﺎﻓﺮ‪ ،‬رﺣﻤﺘﯽ را ﮐﻪ ﻧﺰد‬
‫اﷲ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﯽداﻧﺴﺖ‪ ،‬ﻫﯿﭻﮐﺲ از ﺑﻬﺸﺖ ﭘﺮوردﮔﺎر‪ ،‬ﻧﺎاﻣﯿﺪ ﻧﻤﯽﺷﺪ«‪.‬‬
‫َْ َ َ ُ ْ َ َ َ‬ ‫ُ َ‬ ‫َ َّ َ ُ َ‬ ‫َ‬
‫اﺠﻟﻨﺎزة واﺣﺘﻤﻠﻬﺎ‬ ‫ﺖ‬
‫ﺿﻌ ِ‬ ‫‪ -٤٤٩‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﺳﻌﻴﺪ اﺨﻟﺪرِي‪ ‬أن رﺳﻮل اﷲِ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬إذا و ِ‬
‫ْ َ ْ َ‬ ‫َ ِّ ُ‬ ‫َ ِّ ُ‬ ‫ًَ َ‬ ‫َ ْ َ ْ‬ ‫َّ ُ َ ِّ ُ َ َ ْ َ‬
‫ﺻﺎﺤﻟﺔ ﻗﺎﻟﺖ‪ :‬ﻗﺪمﻮ� ﻗﺪمﻮ�‪َ ،‬و�ن ﺎﻛﻧﺖ ﻏ�‬ ‫ِ‬ ‫الﺮﺟﺎل ﻰﻠﻋ أ�ﻨﺎﻗ ِﻬﻢ‪ ،‬ﻓﺈِن ﺎﻛﻧﺖ‬ ‫اﻨﻟﺎس أو‬
‫َ َُ‬ ‫َ‬ ‫َ ُ‬ ‫ْ‬ ‫َّ‬ ‫ُّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ َُ َ َ َْ َ ُ َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫اﻹ�ﺴﺎن‪َ ،‬ول ْﻮ ﺳ ِﻤﻌﻪ‬‫ﺻﺎﺤﻟﺔ‪ ،‬ﻗﺎﻟﺖ‪ :‬ﻳﺎ و�ﻠﻬﺎ‪ ،‬أ�ﻦ ﺗﺬﻫﺒﻮن ﺑﻬﺎ؟ �ﺴﻤﻊ ﺻﻮﺗﻬﺎ ﻞﻛ ﻲﺷ ٍء إﻻ ِ‬ ‫ٍ‬
‫) ‪(2‬‬ ‫َ َ َ‬
‫لﺼ ِﻌﻖ«‪] .‬رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﺧﺪري‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺟﻨﺎزه آﻣﺎده‬
‫ﻣﯽﺷﻮد و ﻣﺮدم آن را ﺑﺮ دوش ﺧﻮد ﺣﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬اﮔﺮ ﺟﻨﺎزهي ﺷﺨﺺ ﻧﯿﮑﻮﮐﺎري‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﺮا زودﺗﺮ ﺑﺒﺮﯾﺪ؛ ﻣﺮا زودﺗﺮ ﺑﺒﺮﯾﺪ‪ .‬و اﮔﺮ ﻧﺎﺻﺎﻟﺢ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬واي‬
‫ﺑﺮ ﻣﻦ! ﻣﺮا ﮐﺠﺎ ﻣﯽﺑﺮﯾﺪ؟ ﻫﺮ ﭼﯿﺰي ﺟﺰ اﻧﺴﺎن‪ ،‬آه و ﻓﻐﺎﻧﺶ را ﻣﯽﺷﻨﻮد و اﮔﺮ اﻧﺴﺎنﻫﺎ‬
‫آه و ﻓﻐﺎﻧﺶ را ﺑﺸﻨﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺑﯽﻫﻮش ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ«‪.‬‬
‫َ َ ُ‬
‫ِ� ْﻢ ﻣ ِْﻦ ِ َ‬ ‫ْ َ َّ ُ َ ْ ُ‬ ‫َ َ ُ ُ‬
‫ﺮﺷاكِ‬ ‫اﺠﻟﻨﺔ أﻗ َﺮب إﻰﻟ أﺣﺪ‬ ‫‪ -٤٥٠‬وﻋﻦ اﺑﻦ مﺴﻌﻮد‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل َرﺳﻮل اﷲِ‪» :‬‬
‫) ‪(3‬‬ ‫َ ْ َ َّ ُ ْ ُ‬
‫ﺎر ﻣِﺜﻞ ذلﻚ«‪] .‬رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[‬ ‫�ﻌﻠِﻪ واﻨﻟ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2755 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.1314 :‬‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪] .6488:‬ر‪.‬ك‪ :‬ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻤﺎرهي‪ 107 :‬ﻫﻤﯿﻦ ﮐﺘﺎب‪[.‬‬
 ‫‪287‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺟﻤﻊ ﻣﯿﺎن ﺑﯿﻢ و اﻣﯿﺪ )ﺧﻮف و رﺟﺎء(‬

‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻣﺴﻌﻮد‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻬﺸﺖ و دوزخ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﺮ ﯾﮏ از‬

‫ﺷﻤﺎ از ﺑﻨﺪ ﮐﻔﺶ او ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮﻧﺪ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺑﺎﺑﯽ درﺑﺎرهي ﺟﻤﻊ ﻣﯿﺎن ﺑﯿﻢ و اﻣﯿﺪ ﮔﺸﻮده و ﺑﺪﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ اﺷﺎره ﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ اﻣﯿﺪ اﻧﺴﺎن در زﻣﺎن ﺑﯿﻤﺎرياش ﺑﺎﯾﺪ ﺑﯿﺶ از ﺗﺮس او ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻋﻠﻤﺎ در اﯾﻦﺑﺎره‬
‫اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮ دارﻧﺪ ﮐﻪ آﯾﺎ ﺑﺎﯾﺪ ﺗﺮس و ﻫﺮاس اﻧﺴﺎن ﺑﯿﺶﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﯾﺎ اﻣﯿﺪش؟‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﺑﺎﯾﺪ اﻣﯿﺪش ﺑﻪﻃﻮر ﻣﻄﻠﻖ ﺑﯿﺶ از ﺗﺮس و ﻫﺮاس او ﺑﺎﺷﺪ؛‬
‫و ﻋﺪهاي ﺑﺮ اﯾﻦ ﺑﺎورﻧﺪ ﮐﻪ ﺗﺮس او ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪﻃﻮر ﻣﻄﻠﻖ از اﻣﯿﺪ او ﺑﯿﺶﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫دﯾﺪﮔﺎه ﮔﺮوﻫﯽ دﯾﮕﺮ از ﻋﻠﻤﺎ اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﯿﻢ و اﻣﯿﺪ اﻧﺴﺎن ﯾﮑﺴﺎن ﺑﺎﺷﺪ؛ ﻧﻪ‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﯿﺶﺗﺮ و ﻏﺎﻟﺐ ﺑﺎﺷﺪ و ﻧﻪ آن‪ .‬زﯾﺮا اﮔﺮ اﻣﯿﺪش‪ ،‬ﺑﯿﺶ از ﺗﺮس او ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در‬
‫ﺟﺮﮔﻪي ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد ﮐﻪ ﺧﻮد را از ﻋﺬاب اﻟﻬﯽ دراﻣﺎن ﻣﯽﭘﻨﺪارﻧﺪ و اﮔﺮ ﺗﺮس‬
‫او‪ ،‬ﺑﯿﺶﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺟﺰو ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ از رﺣﻤﺖ اﻟﻬﯽ ﻧﺎاﻣﯿﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬آنﮔﺎه ﺑﻨﺪه در ﺣﺎل اﻃﺎﻋﺖ و ﺑﻨﺪﮔﯽﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ‬
‫اﻣﯿﺪش ﺑﯿﺶﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ اﻣﯿﺪوار ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻋﻤﻞِ ﻧﯿﮑﺶ را ﻣﯽﭘﺬﯾﺮد‪ .‬اﻣﺎ‬
‫وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﮔﻨﺎه و ﻣﻌﺼﯿﺖ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺧﻮف و ﺗﺮس او ﻏﺎﻟﺐ ﺑﺎﺷﺪ ﺗﺎ دﯾﮕﺮ‪،‬‬
‫ﺑﻪ ﺧﻮد ﺟﺮأت ﮔﻨﺎه ﮐﺮدن ﻧﺪﻫﺪ‪.‬‬
‫اﻧﺴﺎن ﺧﻮد ﺑﺎﯾﺪ ﻃﺒﯿﺐ ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ ﺑﺎﺷﺪ؛ اﮔﺮ آدﻣﯽﺳﺖ ﮐﻪ از ﻋﺬاب اﻟﻬﯽ اﺣﺴﺎس‬
‫اﻣﻨﯿﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﻪﺳﺎدﮔﯽ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﮔﻨﺎه ﻣﯽﺷﻮد ﯾﺎ آرزوﻫﺎي ﺑﯽﭘﺎﯾﻪاي ﺑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ‪‬‬
‫دارد‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﺟﺎي اﯾﻦ راه‪ ،‬ﻣﺴﯿﺮ ﺗﺮس و ﻫﺮاس را در ﭘﯿﺶ ﺑﮕﯿﺮد؛ وﻟﯽ اﮔﺮ اﺣﺴﺎس‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ وﺳﻮاس دارد ﯾﺎ ﺑﯽﻣﻮرد ﻣﯽﺗﺮﺳﺪ‪ ،‬ﺑﯿﺶ از اﯾﻦ ﺗﺮس و ﻫﺮاس ﺑﻪ ﺧﻮد راه‬
‫ﻧﺪﻫﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ ﺟﺎي اﯾﻦ راه‪ ،‬در ﻣﺴﯿﺮ اﻣﯿﺪ ﮔﺎم ﺑﺮدارد ﺗﺎ ﻣﯿﺎن ﺑﯿﻢ و اﻣﯿﺪش ﺗﻮازن و‬
‫ﺑﺮاﺑﺮي اﯾﺠﺎد ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﭼﻨﺪ آﯾﻪ ذﮐﺮ ﮐﺮده ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در ﻫﻤﻪي آنﻫﺎ ﻣﺴﺎﯾﻠﯽ ﻣﻄﺮح‬
‫ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻢ اﻣﯿﺪوارﮐﻨﻨﺪه اﺳﺖ و ﻫﻢ ﻫﺸﺪاردﻫﻨﺪه؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ از ﺑﻬﺸﺘﯿﺎن و‬
‫دوزﺧﯿﺎن ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪ ﯾﺎ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﺧﻮد را ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ؛ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎﯾﯽ از اﯾﻦ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪288‬‬

‫ﻗﺒﯿﻞ ﮐﻪ او ﺳﺨﺖ ﻣﺠﺎزات ﻣﯽﮐﻨﺪ و آﻣﺮزﻧﺪه و ﻣﻬﺮﺑﺎن اﺳﺖ‪ .‬در اﯾﻦ ﻓﺮﻣﻮدهي اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل ﺑﯿﻨﺪﯾﺸﯿﺪ ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫‪ٞ‬‬ ‫َّ‬ ‫‪ٞ‬‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َ َّ َّ َ ُ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫ُ‬ ‫ۡ َ ُ ٓ ْ َ َّ َّ َ َ‬
‫ول إِ�‬ ‫َّ‬
‫اب وأن ٱ� �فور رحِيم ‪ ٩٨‬ما � ٱلرس ِ‬ ‫﴿ٱعلموا أن ٱ� شدِيد ٱلعِق ِ‬
‫ۡ َ ُ‬
‫]اﳌﺎﺋﺪة‪[٩٩ ،٩٨ :‬‬ ‫ٱ�َ� ٰغۗ﴾‬
‫ﺑﺪاﻧﯿﺪ ﮐﻪ اﷲ‪ ،‬ﺳﺨﺖﮐﯿﻔﺮ اﺳﺖ )و ﺑﺪاﻧﯿﺪ( ﮐﻪ اﷲ‪ ،‬آﻣﺮزﻧﺪهي ﻣﻬﺮورز ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ وﻇﯿﻔﻪاي‬
‫ﺟﺰ اﺑﻼغ )و رﺳﺎﻧﺪن ﭘﯿﺎم اﻻﻫﯽ( ﻧﺪارد‪.‬‬
‫در آﯾﻪي ﺑﺎﻻ ﮐﻪ ﺟﺎي ﺗﻬﺪﯾﺪ و ﻫﺸﺪار اﺳﺖ‪ ،‬اﺑﺘﺪا ﺷﺪت و ﺳﺨﺘﯽ ﻋﺬاﺑﺶ را ذﮐﺮ‬
‫ﻓﺮﻣﻮد و آنﮔﺎه ﮐﻪ درﺑﺎرهي ﺧﻮد ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ و ﮐﻤﺎل ﺻﻔﺎﺗﺶ را ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ‪،‬‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬
‫ِيم ‪َ ٤٩‬وأ َّن َع َذا� ُه َو ٱ ۡل َع َذ ُ‬ ‫َ‬
‫� �نَا ٱ ۡل َغ ُف ُ‬ ‫َ‬
‫اب ٱ� ِ� ُم ‪﴾٥٠‬‬ ‫ور ٱ َّلرح ُ‬ ‫ِي � ِّ ٓ‬ ‫﴿ َ� ّب ۡ‬
‫ئ ع َِباد ٓ‬
‫ِ‬
‫ِ‬
‫]اﳊﺠﺮ‪[٥٠ ،٤٩ :‬‬
‫ﺑﻪ ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﻢ ﺧﺒﺮ ﺑﺪه ﮐﻪ ﺑﻪراﺳﺘﯽ ﻣﻦ آﻣﺮزﻧﺪهي ﻣﻬﺮورزم‪ .‬و ﺑﯽﮔﻤﺎن ﻋﺬاﺑﻢ‪ ،‬ﻋﺬاب‬
‫دردﻧﺎﮐﯽﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻟﺬا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در اﯾﻦ آﯾﻪ آﻣﺮزش را ﭘﯿﺶ از ﻋﺬاب‪ ،‬ذﮐﺮ ﻧﻤﻮد؛ زﯾﺮا اﯾﻦﺟﺎ‬
‫درﺑﺎرهي ﺧﻮد و ﺻﻔﺎت ﮐﺎﻣﻠﺶ و رﺣﻤﺘﯽ ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺧﺸﻢ او ﻏﺎﻟﺐ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬اﺣﺎدﯾﺜﯽ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻀﻤﻮن ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ اﻧﺴﺎن‬
‫ﻫﻤﻮاره ﺑﺎﯾﺪ در ﻣﯿﺎن ﺑﯿﻢ و اﻣﯿﺪ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬اﮔﺮ‬
‫ﻣﺆﻣﻦ از ﻣﺠﺎزاﺗﯽ ﮐﻪ ﻧﺰد اﷲ اﺳﺖ‪ ،‬آﮔﺎه ﺑﻮد‪ ،‬ﻫﯿﭻﮐﺲ در ﺑﻬﺸﺖ ﺧﺪاوﻧﺪي ﻃﻤﻊ‬
‫ﻧﻤﯽﮐﺮد و اﮔﺮ ﮐﺎﻓﺮ‪ ،‬رﺣﻤﺘﯽ را ﮐﻪ ﻧﺰد اﷲ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﯽداﻧﺴﺖ‪ ،‬ﻫﯿﭻﮐﺲ از ﺑﻬﺸﺖ‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎر‪ ،‬ﻧﺎاﻣﯿﺪ ﻧﻤﯽﺷﺪ«‪ .‬ﻣﻨﻈﻮر از آﮔﺎﻫﯽ و داﻧﺶ در اﯾﻦﺟﺎ‪ ،‬داﻧﺶ ﻧﻈﺮي ﯾﺎ آﮔﺎﻫﯽ‬
‫از اﺻﻞ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻣﻨﻈﻮر آﮔﺎﻫﯽ از ﮐﯿﻔﯿﺖ و ﺣﻘﯿﻘﺖ آن اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﻣﺆﻣﻦ از‬
‫اﯾﻦﮐﻪ ﻋﺬاب اﻟﻬﯽ در اﻧﺘﻈﺎر ﮐﺎﻓﺮان و ﮔﻤﺮاﻫﺎن اﺳﺖ‪ ،‬اﻃﻼع دارد‪ ،‬وﻟﯽ از آنﺟﺎ ﮐﻪ‬
‫ﺣﻘﯿﻘﺖ آن‪ ،‬اﯾﻨﮏ ﻗﺎﺑﻞ درك ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ آن را درﯾﺎﺑﺪ و اﻧﺴﺎن زﻣﺎﻧﯽ اﯾﻦ ﻋﺬاب‬
‫را درك ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ آن ﮔﺮﻓﺘﺎر ﺷﻮد‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻫﻤﻪي ﻣﺎ را از ﻋﺬاﺑﺶ در ﭘﻨﺎه‬
‫ﺧﻮﯾﺶ ﻗﺮار دﻫﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﻣﻨﻈﻮر‪ ،‬داﻧﺴﺘﻦ ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا ﮐﺎﻓﺮ ﻣﯽداﻧﺪ ﮐﻪ اﷲ‪،‬‬
‫آﻣﺮزﻧﺪه و ﻣﻬﺮﺑﺎن اﺳﺖ و ﻣﻌﻨﺎي آﻣﺮزش و ﻣﻬﺮﺑﺎﻧﯽ ﺑﺮ او ﭘﻮﺷﯿﺪه ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
 ‫‪289‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺟﻤﻊ ﻣﯿﺎن ﺑﯿﻢ و اﻣﯿﺪ )ﺧﻮف و رﺟﺎء(‬

‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬اﺣﺎدﯾﺜﯽ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻀﻤﻮن ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﮐﻪ‪» :‬ﺑﻬﺸﺖ و دوزخ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﺮ ﯾﮏ از ﺷﻤﺎ از ﺑﻨﺪ ﮐﻔﺶ او ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮﻧﺪ«‪ .‬ﺑﻨﺪ ﮐﻔﺶ را ﺑﺮاي‬
‫ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻮدن ﯾﮏ ﭼﯿﺰ ﻣﺜﺎل ﻣﯽزﻧﻨﺪ؛ زﯾﺮا اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﭘﻮﺷﯿﺪن ﮐﻔﺶ ﻧﯿﺎز دارد‪ .‬ﭘﺲ‬
‫ﺑﻬﺸﺖ ﺑﻪ ﻫﺮ ﯾﮏ از ﻣﺎ از ﺑﻨﺪ ﮐﻔﺶ او ﻧﯿﺰ ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮ اﺳﺖ و اﻧﺴﺎن ﮔﺎه ﺑﺎ ﮔﻔﺘﻦ ﯾﮏ‬
‫ﺳﺨﻦ ﻧﯿﮑﻮ‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﻬﺸﺖ دﺳﺖ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ و دوزخ ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ و ﮔﺎه اﻧﺴﺎن ﺑﺎ ﮔﻔﺘﻦ‬
‫ﯾﮏ ﮐﻠﻤﻪ ﯾﺎ ﯾﮏ ﺟﻤﻠﻪ‪ ،‬ﺧﻮد را ﺳﺰاوار دوزخ ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ ‬آن ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ اﻧﺴﺎنِ‬
‫ﮔﻨﻪﮐﺎري را از ﮔﻨﺎه و ﻣﻌﺼﯿﺖ ﺑﺎزﻣﯽداﺷﺖ و ﭼﻮن ﺧﺴﺘﻪ ﺷﺪ‪ ،‬ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻗﺴﻢ ﺑﻪ اﷲ ﮐﻪ‬
‫ََ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َّ َ َ َ َّ َ َ َّ َ َّ َ ْ‬
‫ﻼن‪� ،‬ﻔ ْﺮت‬
‫ﻲﻠﻋ أﻻ أﻏ ِﻔﺮ ِﻟﻔ ٍ‬ ‫اﺬﻟي �ﺘ�ﻰﻟ‬
‫او‪ ،‬ﻓﻼﻧﯽ را ﻧﻤﯽآﻣﺮزد«‪ .‬و اﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﻦ ذا ِ‬
‫َ‬ ‫َ َ‬
‫ُﻪﻟ‪َ ،‬وأﺣﺒْﻄﺖ � َﻤﻠﻚ«‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﭼﻪ ﮐﺴﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻣﻦ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﻦ ﻓﻼﻧﯽ را‬
‫ﻧﻤﯽﺑﺨﺸﻢ؟ ﺣﺎل آنﮐﻪ ﻣﻦ او را ﺑﺨﺸﯿﺪم و ﻋﻤﻞ ﺗﻮ را ﺑﺎﻃﻞ و ﺗﺒﺎه ﮔﺮداﻧﯿﺪم«‪.‬‬
‫اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﯾﻦ ﻣﺮد‪ ،‬ﺳﺨﻨﯽ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ آن‪ ،‬دﻧﯿﺎ و آﺧﺮت ﺧﻮدرا ﻧﺎﺑﻮد ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﻟﺬا اﻧﺴﺎن ﺧﻮد‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﻃﺒﯿﺐ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺎﺷﺪ و ﺗﺸﺨﯿﺺ دﻫﺪ ﮐﻪ آﯾﺎ اﻣﯿﺪش را‬
‫ﺑﯿﺶﺗﺮ ﮐﻨﺪ ﯾﺎ ﺗﺮس و ﻫﺮاس ﺧﻮد را؛ اﮔﺮ اﺣﺴﺎس ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ اﻣﯿﺪش ﺑﯿﺶ از ﺗﺮس‬
‫اوﺳﺖ و اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺎﻋﺚ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ در اﻧﺠﺎم واﺟﺒﺎت ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ ﻧﻤﺎﯾﺪ ﯾﺎ ﮐﺎرﻫﺎي ﺣﺮام و‬
‫ﻣﻤﻨﻮع اﻧﺠﺎم دﻫﺪ‪ ،‬ﭘﺲ راه دﯾﮕﺮي ﺑﺮﮔﺰﯾﻨﺪ و ﺧﻮف )ﺗﺮس و ﺑﯿﻢ( ﺧﻮد را ﺗﻘﻮﯾﺖ‬
‫ﮐﻨﺪ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ وﺳﻮاس دارد ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬اﻋﻤﺎل ﻧﯿﮑﺶ را ﻗﺒﻮل ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﮐﺮد‪ ،‬ﺑﺮاي‬
‫اﺻﻼح ﺧﻮد و رﻓﻊ اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﺑﮑﻮﺷﺪ و راﻫﯽ را در ﭘﯿﺶ ﺑﮕﯿﺮد ﮐﻪ ﻣﻨﺎﺳﺐ وﺿﻌﯿﺖ‬
‫او در ﺣﺎﻟﺖﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن اﺳﺖ‪.‬‬
‫***‬

‫)‪ (1‬ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 2621 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از ﺟﻨﺪب‪.‬‬

 ‫‪ -54‬ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﮔﺮﯾﺴﺘﻦ از ﺗﺮس اﷲ ﻣﺘﻌﺎل و ﺷﻮق او‬

‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫�د ُه ۡم ُخ ُش ٗ‬ ‫َ َ ُّ َ ۡ َ ۡ َ َ ۡ ُ َ‬
‫ون َو�َز ُ‬
‫]اﻹﴎاء‪[١٠٩ :‬‬ ‫و�۩ ‪﴾١٠٩‬‬ ‫ِ‬ ‫ان �بك‬
‫خرون ل ِ�ذق ِ‬
‫﴿و� ِ‬
‫و ﮔﺮﯾﻪﮐﻨﺎن ﺑﻪ ﺳﺠﺪه ﻣﯽاﻓﺘﻨﺪ و )ﻗﺮآن( ﺑﺮ ﻓﺮوﺗﻨﯽ و ﺧﺸﻮﻋﺸﺎن ﻣﯽاﻓﺰاﯾﺪ‪.‬‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ ۡ َ ُ َ َ َۡ ُ َ‬ ‫َۡ َ َ‬ ‫ََ ۡ َ َ ۡ‬
‫ِيث �عج ُبون ‪َ ٥٩‬وتضحكون َو� �بكون ‪] ﴾٦٠‬اﻟﻨﺠﻢ ‪[٦٠ ،٥٩ :‬‬
‫ِ‬ ‫د‬ ‫َ‬
‫�‬ ‫﴿أف ِمن �ٰذا ٱ‬
‫آﯾﺎ از اﯾﻦ ﺳﺨﻦ ﺗﻌﺠﺐ ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ؟ و ﻣﯽﺧﻨﺪﯾﺪ و ﻧﻤﯽﮔﺮﯾﯿﺪ؟‬
‫َ ُ َ‬ ‫ْ َ ْ َ َ َّ ُ َ‬ ‫وﻋﻦ اﺑﻦ َمﺴﻌﻮد‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل ِﻲﻟ اﻨﻟَّ ُّ‬ ‫َ‬
‫ﻰﻠﻋ اﻟﻘﺮآن«‪ .‬ﻗﻠﺖ‪ :‬ﻳﺎ َرﺳﻮل اﷲِ‪،‬‬ ‫ﻲﺒ‪» :‬اﻗﺮأ‬ ‫‪-٤٥١‬‬
‫ََ‬ ‫ْ‬
‫َ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ُّ ْ ْ َ َ ُ ْ ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ِّ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫َ َ َ‬ ‫َ ْ َُ َ َ ْ‬
‫�ي«‪ .‬ﻓﻘﺮأت ﻋﻠﻴﻪ ﺳﻮرة‬ ‫أﻗﺮأ ﻋﻠﻴﻚ‪ ،‬وﻋﻠﻴﻚ أﻧ ِﺰل؟ ﻗﺎل‪» :‬إِ� أﺣِﺐ أن أﺳﻤﻌﻪ ﻣِﻦ � ِ‬
‫َ ۡ َ َ َ َٰ‬ ‫ُ ّ ُ َّ َ‬ ‫ك ۡي َف إ َذا ۡ َ‬ ‫َ َ‬ ‫ْ ُ‬ ‫ِّ‬
‫جئنا بِك �‬ ‫� أمة ِۢ �ِش ِهي ٖد و ِ‬ ‫جئنا مِن ِ‬‫ِ ِ‬ ‫ﺟﺌﺖ إﻰﻟ ﻫ ِﺬه ِ اﻵﻳﺔ‪﴿ :‬ف‬ ‫اﻟنﺴﺎء‪ ،‬ﺣﻰﺘ ِ‬
‫َ َ ْ َ َ ُّ ْ َ َ ْ ُ َ ْ‬ ‫َ ْ ُ َ‬ ‫َ ٰٓ ُ َ ٓ َ ٗ‬
‫ﻣﺘﻔﻖ‬ ‫�ؤ� ِء ش ِهيدا ‪] ٤١‬اﻟنﺴﺎء‪ [٤١:‬ﻗﺎل‪» :‬ﺣﺴﺒﻚ اﻵن« ﻓﺎﺘﻟﻔﺖ إِﻴﻟ ِﻪ ﻓﺈِذا �ِﻴﻨﺎه ﺗﺬرِ ِ‬
‫ﻓﺎن‪ ] .‬ﹲ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻋﻠﻴﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻣﺴﻌﻮد‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﻣﻦ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﺮاي ﻣﻦ ﻗﺮآن ﺑﺨﻮان«‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬اي رﺳﻮل ﺧﺪا! ﻣﻦ ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﻗﺮآن ﺑﺨﻮاﻧﻢ‪ ،‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﻗﺮآن ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﻧﺎزل‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬دوﺳﺖ دارم آن را از ﮐﺴﯽ ﺟﺰ ﺧﻮد ﺑﺸﻨﻮم«‪ .‬و ﻣﻦ‪ ،‬ﺳﻮرهي‬
‫َ ََۡ َ‬
‫ج ۡئ َنا‬
‫»ﻧﺴﺎء« را ﺑﺮاي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺗﻼوت ﮐﺮدم ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ آﯾﻪ رﺳﯿﺪم‪﴿ :‬فكيف إِذا ِ‬
‫َ ۡ َ َ َ َ ٰ َ ٰٓ ُ َ ٓ َ ٗ‬ ‫ُ ّ ُ َّ َ‬
‫�ؤ�ءِ ش ِهيدا ‪»] (2 ).﴾٤١‬ﭘﺲ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‬ ‫جئنا بِك �‬ ‫� أمة ِۢ �ِش ِهي ٖد و ِ‬
‫مِن ِ‬
‫آنﮔﺎه ﮐﻪ از ﻫﺮ اﻣﺘﯽ ﮔﻮاﻫﯽ ﺑﯿﺎورﯾﻢ و ﺗﻮ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﮔﻮاﻫﯽ ﺑﺮ اﯾﺸﺎن ﺣﺎﺿﺮ‬
‫ﻧﻤﺎﯾﯿﻢ؟«[ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﮐﺎﻓﯽﺳﺖ«‪ .‬و ﭼﻮن ﺑﻪ اﯾﺸﺎن ﻧﮕﺎه ﮐﺮدم‪ ،‬دﯾﺪم اﺷﮏ از‬
‫ﭼﺸﻤﺎﻧﺶ ﺳﺮازﯾﺮ اﺳﺖ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪4582 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.800 :‬‬

‫)‪ (2‬ﻧﺴﺎء‪.41:‬‬
 ‫‪291‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﮔﺮﯾﺴﺘﻦ از ﺗﺮس اﷲ ﻣﺘﻌﺎل و ﺷﻮق او‬
‫َ‬ ‫ُ ْ ًَ َ َ ْ ُ ََْ َ‬ ‫ُ ُ َّ‬ ‫َ َ‬
‫‪ -٤٥٢‬وﻋﻦ أ�ﺲ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﺧﻄ َﺐ َرﺳﻮل ا�‪ ‬ﺧﻄﺒﺔ ﻣﺎ ﺳ ِﻤﻌﺖ ﻣِﺜﻠﻬﺎ ﻗﻂ‪ ،‬ﻓﻘﺎل‪» :‬ل ْﻮ‬
‫َّ‬ ‫َ َ َّ َ ْ َ ُ َ ُ‬ ‫ً‬ ‫َ ْ َ ُ َ َ ْ ُ ْ َ ً َ ََ َ ْ ُ ْ‬ ‫َْ ُ َ‬
‫ﻮل ا�ِ‪‬‬ ‫ﺤﻜﺘﻢ ﻗﻠِﻴﻼ وﺒﻟﻜﻴﺘﻢ ﻛﺜ�ا«‪ .‬ﻗﺎل‪� :‬ﻐﻄﻰ أﺻﺤﺎب رﺳ ِ‬ ‫�ﻌﻠﻤﻮن ﻣﺎ أﻋﻠﻢ لﻀ ِ‬
‫ْ َ‬ ‫ُ َُ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ؛ ﭘﯿﺶﺗﺮ در ﺑﺎب »ﺧﻮف و ﺧﺸﯿﺖ اﻟﻬﯽ« ذﮐﺮ ﺷﺪ‪[.‬‬ ‫وﻬﻟﻢ ﺧﻨِ�‪ ] .‬ﹲ‬ ‫ُوﺟﻮﻫﻬﻢ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﻧﺲ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﺮاي ﻣﺎ ﺧﻄﺎﺑﻪاي اﯾﺮاد ﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ ﻫﺮﮔﺰ‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ ‬آن را ﻧﺸﻨﯿﺪهام؛ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﮔﺮ آنﭼﻪ را ﮐﻪ ﻣﻦ ﻣﯽداﻧﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎ ﻣﯽداﻧﺴﺘﯿﺪ‪ ،‬ﮐﻢﺗﺮ‬
‫ﻣﯽﺧﻨﺪﯾﺪ و ﺑﯿﺶﺗﺮ ﻣﯽﮔﺮﯾﺴﺘﯿﺪ«‪ .‬ﻟﺬا ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ ‬ﭼﻬﺮهﻫﺎﯾﺸﺎن را ﭘﻮﺷﺎﻧﺪﻧﺪ و ﺻﺪاي‬
‫ﻫﻖﻫﻖ )و ﮔﺮﯾﻪي( آﻧﺎن ﺑﻠﻨﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ْ َ ْ َ‬ ‫َ َ ُ َّ َ ْ ٌ َ َ‬ ‫َ َ ُ ُ‬
‫ﺎر َرﺟﻞ ﺑ�ﻰ ﻣِﻦ ﺧﺸﻴ ِﺔ‬ ‫‪ -٤٥٣‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل َرﺳﻮل اﷲِ‪» :‬ﻻﻳﻠِﺞ اﻨﻟ‬
‫َّ ُ ُ َ َ َّ‬
‫ﻴﻞ ا� ودﺧﺎن ﺟﻬﻨ َﻢ«‪] .‬ﺗﺮﻣﺬي‬ ‫ب‬
‫َ‬
‫ﺳ‬ ‫ﻲﻓ‬ ‫ﻤﻊ ُ� َﺒ ٌ‬
‫ﺎر‬
‫َّ ْ َ َ ْ َ ُ‬
‫ﺘ‬ ‫�‬ ‫ﻻ‬‫و‬ ‫ع‬ ‫الﺮﻀ‬ ‫ﻲﻓ‬ ‫ﻮد الﻠَّ َ ُ‬
‫ﻦﺒ‬
‫َّ َ َّ َ ُ َ‬
‫ا� ﺣﻰﺘ �ﻌ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫) ‪(2‬‬
‫رواﯾﺖ ﮐﺮده و آن را ﺣﺴﻦ ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ از ﺗﺮس اﷲ ﺑﮕﺮﯾﺪ‪،‬‬
‫وارد دوزخ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ ﺷﯿﺮ ﺑﻪ ﭘﺴﺘﺎن ﺑﺎزﮔﺮدد و ﻏﺒﺎرِ راه ﭘﺮوردﮔﺎر ﺑﺎ دود‬
‫دوزخ‪ ،‬ﺟﻤﻊ ﻧﻤﯽﺷﻮد«‪.‬‬
‫َّ َّ ُّ‬ ‫ِّ َ َ‬ ‫ْ َ ٌ ُ ُّ ُ َّ‬ ‫َ َ ُ ُ‬ ‫ُْ‬
‫‪ -٤٥٤‬وﻋﻨﻪ ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل َرﺳﻮل اﷲِ‪» :‬ﺳﺒﻌﺔ ﻳ ِﻈﻠﻬﻢ ا� ﻲﻓ ﻇِﻠ ِﻪ ﻳ ْﻮم ﻻ ﻇِﻞ إِﻻ ﻇِﻠﻪ‪:‬‬
‫َ َّ‬ ‫َ ُ‬ ‫ُ ٌ َ ْ ُ ُ َ َّ ٌ َ َ‬ ‫َ َ َّ َ َ‬ ‫َ ٌ ََ َ‬ ‫ٌ‬
‫ورﺟﻼن ﺤﺗَﺎﺑﺎ ﻲﻓ‬ ‫ﺟ ِﺪ‬‫ِ‬ ‫إِﻣﺎم ﺎﻋدِل‪َ ،‬وﺷﺎب �ﺸﺄ ﻲﻓ ﻋِﺒﺎدة ِ ا�ِ �ﻌﺎﻰﻟ‪َ ،‬و َرﺟﻞ ﻗﻠﺒﻪ ﻣﻌﻠﻖ ﺑِﺎلﻤﺴﺎ‬
‫ِّ َ ُ‬ ‫ََ‬ ‫َ ُ ٌ َ َ ْ ُ ْ ََ ٌ َ ُ َ ْ‬ ‫َ َ َ َ َْ‬ ‫َّ ْ َ َ َ َ َ ْ‬
‫ﺐ َوﻤﺟﺎل‪ ،‬ﻓﻘﺎل‪ :‬إِ� أﺧﺎف‬ ‫ات ﻣ ٍ‬
‫ﺼ‬‫ِ‬ ‫ﻨ‬ ‫ا�ِ اﺟﺘﻤﻌﺎ ﻋﻠﻴﻪ‪َ ،‬و�ﻔ َّﺮﻗﺎ ﻋﻠﻴﻪ‪ ،‬ورﺟﻞ د�ﺘﻪ امﺮأة ذ‬
‫ُ ٌ َ َ َّ َ‬ ‫ُْ ُ َ ُ‬ ‫َ ُ‬ ‫َْ َ‬ ‫ُ ٌ َ َ َّ َ َ َ َ َ َ ْ َ َ َ َّ‬ ‫َّ‬
‫ا�‪َ ،‬و َرﺟﻞ ﺗﺼﺪق ﺑﺼﺪﻗ ٍﺔ ﻓﺄﺧﻔﺎﻫﺎ ﺣﻰﺘ ﻻ �ﻌﻠ َﻢ ِﺷﻤﺎﻪﻟُ ﻣﺎ �ﻨ ِﻔﻖ ﻳ ِﻤﻴﻨﻪ‪َ ،‬و َرﺟﻞ ذﻛ َﺮ ا�‬
‫َ ً ََ َ ْ ََْ‬
‫) ‪(3‬‬
‫ﺧ ِﺎﻴﻟﺎ �ﻔﺎﺿﺖ �ﻴﻨﺎهُ«‪ ] .‬ﹲ‬
‫ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﷲ‪ ،‬در روزي ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﺳﺎﯾﻪاي ﺟﺰ‬
‫ﺳﺎﯾﻪي او وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ ،‬ﻫﻔﺖ ﮔﺮوه را در زﯾﺮ ﺳﺎﯾﻪي ﺧﻮد‪ ،‬ﺟﺎي ﻣﯽدﻫﺪ‪ :‬ﻓﺮﻣﺎنرواي‬
‫ﻋﺎدل‪ .‬ﺟﻮاﻧﯽ ﮐﻪ در اﻃﺎﻋﺖ و ﺑﻨﺪﮔﯽِ اﷲ‪ ،‬رﺷﺪ ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻫﻤﻮاره ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(6486 ،4621) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ .2359 :‬ر‪.‬ك‪ :‬ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻤﺎرهي ‪406‬‬
‫ﻫﻤﯿﻦ ﮐﺘﺎب‪.‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪7778 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺘﺮﻣﺬي‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪.1333 :‬‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪660:‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ .1031:‬ر‪.‬ك‪ :‬ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻤﺎرهي ‪ 381‬ﻫﻤﯿﻦ ﮐﺘﺎب‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪292‬‬

‫دلﺑﺴﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬دو ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻓﻘﻂ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺧﺸﻨﻮدي اﷲ ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ دوﺳﺖ ﺑﺎﺷﻨﺪ و‬
‫ﺑﺮ ﻫﻤﯿﻦ اﺳﺎس‪ ،‬ﮔﺮد‪ ‬ﻫﻢ ﻣﯽآﯾﻨﺪ ﯾﺎ از ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺟﺪا ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ زﻧﯽ زﯾﺒﺎ و‬
‫ﺻﺎﺣﺐﻣﻘﺎم‪ ،‬او را ﺑﻪ ﺳﻮي ﺧﻮد ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ او ﻧﭙﺬﯾﺮد و ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﻦ از اﷲ ﻣﯽﺗﺮﺳﻢ‪.‬‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ دﺳﺖ راﺳﺘﺶ‪ ،‬ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﺻﺪﻗﻪ دﻫﺪ ﮐﻪ دﺳﺖ ﭼﭙﺶ ﻧﺪاﻧﺪ ﮐﻪ دﺳﺖ‬
‫راﺳﺘﺶ ﭼﻪ ﺻﺪﻗﻪ ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در ﺗﻨﻬﺎﯾﯽ‪ ،‬اﷲ را ﯾﺎد ﮐﻨﺪ و اﺷﮏ‪ ،‬از ﭼﺸﻤﺎﻧﺶ‬
‫ﺳﺮازﯾﺮ ﺷﻮد«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺑﺎﺑﯽ درﺑﺎرهي »ﻓﻀﯿﻠﺖ ﮔﺮﯾﺴﺘﻦ از ﺗﺮس اﷲ و ﺷﻮق او« ﮔﺸﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﮔﺮﯾﺴﺘﻦ‪ ،‬دﻻﯾﻞ و زﻣﯿﻨﻪﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﯽ دارد؛ ﮔﺎه ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺗﺮس اﺳﺖ و ﮔﺎه ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ‬
‫درد و ﮔﺎه از روي ﺷﻮق و اﺷﺘﯿﺎق و دﯾﮕﺮ ﻋﻠﺖﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻣﺮدم ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫ﮔﺮﯾﺴﺘﻦ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺧﺸﯿﺖ اﻟﻬﯽ‪ ،‬ﯾﺎ از ﺗﺮس اﷲ اﺳﺖ ﯾﺎ از ﺷﻮق او؛ وﻗﺘﯽ ﮔﺮﯾﺴﺘﻦ‬
‫ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻧﺪاﻣﺖ و ﭘﺸﯿﻤﺎﻧﯽ از ﻣﻌﺼﯿﺘﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺷﺪه‪ ،‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت‪،‬‬
‫اﻧﮕﯿﺰهي ﮔﺮﯾﺴﺘﻦ‪ ،‬ﺗﺮس اﺳﺖ و آنﮔﺎه ﮐﻪ اﻧﺴﺎن در ﻧﺘﯿﺠﻪ اﻃﺎﻋﺖ و ﻋﺒﺎدت ﻣﯽﮔﺮﯾﺪ‪،‬‬
‫ﮔﺮﯾﻪاش از ﺷﻮق ﺑﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬دو آﯾﻪ ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬در ﯾﮑﯽ از اﯾﻦ آﯾﻪﻫﺎ‪ ،‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ از ﺗﺮس‬
‫ﺧﺸﯿﺖ اﻟﻬﯽ ﻣﯽﮔﺮﯾﻨﺪ‪ ،‬ﺳﺘﻮده ﺷﺪهاﻧﺪ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َۡ ٓ َ َُۡ َ‬ ‫َّ َّ َ ُ ْ ۡ ۡ‬
‫� َعل ۡي ِه ۡم � � � ‪١٠٧‬‬ ‫ِين أوتُوا ٱلعِل َم مِن �بلِهِۦ إِذا �ت ٰ‬ ‫﴿إِن ٱ�‬
‫ُ َ‬ ‫َۡ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ َ ُّ َ‬ ‫ٗ‬ ‫َ َ ۡ َّ َ ۡ‬ ‫َّٓ‬ ‫ُ ُ َ ۡ َ‬
‫ان َ� ۡبكون‬
‫خرون ل ِ�ذق ِ‬‫َو�َقولون ُسب�ٰ َن َر�ِنا إِن �ن َوع ُد َر�ِنا ل َمف ُعو� ‪ ١٠٨‬و� ِ‬
‫]اﻹﴎاء‪[١٠٩ ،١٠٧ :‬‬ ‫و�۩ ‪﴾١٠٩‬‬ ‫�د ُه ۡم ُخ ُش ٗ‬
‫َو�َز ُ‬
‫ِ‬
‫ﺑﯽﮔﻤﺎن ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺶ از اﯾﻦ داﻧﺶ ﯾﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاﯾﺸﺎن ﻗﺮآن ﺗﻼوت ﻣﯽﺷﻮد‪،‬‬
‫ﺳﺠﺪهﮐﻨﺎن و ﺑﺎ ﻓﺮوﺗﻨﯽ ﺑﻪ زﻣﯿﻦ ﻣﯽاﻓﺘﻨﺪ‪ .‬و ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﭘﺮوردﮔﺎرﻣﺎن ﭘﺎك و ﻣﻨﺰه اﺳﺖ؛‬
‫ﺑﯽﮔﻤﺎن وﻋﺪهي ﭘﺮوردﮔﺎرﻣﺎن اﻧﺠﺎمﺷﺪﻧﯽ و ﻗﻄﻌﯽﺳﺖ‪ .‬و ﮔﺮﯾﻪﮐﻨﺎن ﺑﻪ ﺳﺠﺪه ﻣﯽاﻓﺘﻨﺪ و‬
‫)ﻗﺮآن( ﺑﺮ ﻓﺮوﺗﻨﯽ و ﺧﺸﻮﻋﺸﺎن ﻣﯽاﻓﺰاﯾﺪ‪.‬‬
‫َ‬ ‫َّ َّ َ ُ ُ ْ ۡ ۡ‬
‫ِين أوتوا ٱلعِل َم مِن � ۡبلِهِۦٓ﴾ ﯾﻌﻨﯽ اﻫﻞ ﮐﺘﺎب ﮐﻪ ﭘﯿﺶ از ﻗﺮآن‪ ،‬از آﻣﻮزهﻫﺎي‬
‫﴿إِن ٱ�‬
‫َ َ ُّ َ ۡ َ َۡ‬
‫ان﴾ ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﺑﻪ ﺳﺠﺪه ﻣﯽاﻓﺘﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫خرون ل ِ�ذق ِ‬ ‫ﺗﻮرات و اﻧﺠﯿﻞ ﺑﺮﺧﻮردار ﺷﺪﻧﺪ‪﴿ .‬و� ِ‬
‫ﻧﺰدﯾﮏ اﺳﺖ ﭼﺎﻧﻪﻫﺎﯾﺸﺎن ﺑﺎ زﻣﯿﻦ ﺑﺮﺧﻮرد ﮐﻨﺪ؛ و اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺷﺪت ﻣﺒﺎﻟﻐﻪ در‬
 ‫‪293‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﮔﺮﯾﺴﺘﻦ از ﺗﺮس اﷲ ﻣﺘﻌﺎل و ﺷﻮق او‬

‫�د ُه ۡم ُخ ُش ٗ‬
‫و�‪ ﴾١٠٩‬و ﻗﺮآن ﺑﺮ ﺧﺸﻮع دلﻫﺎﯾﺸﺎن ﻣﯽاﻓﺰاﯾﺪ؛ ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي‬ ‫ﺳﺠﺪه اﺳﺖ‪َ ﴿ .‬و�َز ُ‬
‫ِ‬
‫ﮐﻪ آﺛﺎر اﯾﻦ ﺧﺸﻮع در اﻋﻀﺎ و ﺟﻮارح آﻧﺎن ﻧﻤﺎﯾﺎن ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫و اﻣﺎ دوﻣﯿﻦ آﯾﻪاي ﮐﻪ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ ۡ َ ُ َ َ َۡ ُ َ‬ ‫َۡ َ َ‬ ‫ََ ۡ َ َ ۡ‬
‫ِيث �عج ُبون ‪َ ٥٩‬وتضحكون َو� �بكون ‪] ﴾٦٠‬اﻟﻨﺠﻢ ‪[٦٠ ،٥٩ :‬‬
‫ِ‬ ‫د‬ ‫َ‬
‫�‬ ‫﴿أف ِمن �ٰذا ٱ‬
‫آﯾﺎ از اﯾﻦ ﺳﺨﻦ ﺗﻌﺠﺐ ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ؟ و ﻣﯽﺧﻨﺪﯾﺪ و ﻧﻤﯽﮔﺮﯾﯿﺪ؟‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬در ﻧﮑﻮﻫﺶ ﮐﺴﺎﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺮآن را ﻣﺴﺨﺮه ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﯾﺎ از روي اﻧﮑﺎر و ﺑﻪ ﻗﺼﺪ‬
‫اﺳﺘﻬﺰا‪ ،‬درﺑﺎرهي ﻗﺮآن‪ ،‬ﺣﺎﻟﺖ‪ ‬ﺗﻌﺠﺐ ﺑﻪ ﺧﻮد ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ و ﻧﻤﯽﮔﺮﯾﻨﺪ‪ .‬ﻗﺮآن‪ ،‬ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ‬
‫ﭘﻨﺪدﻫﻨﺪه اﺳﺖ و اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﺑﻪوﺳﯿﻠﻪي ﻗﺮآن ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ را ﭘﻨﺪ ﻣﯽدﻫﺪ؛ وﻟﯽ دلﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺳﻨﮓ و ﺳﺨﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﺷﻨﯿﺪن ﻗﺮآن ﻧﺮم ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺳﺨﺖﺗﺮ ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ‪ .‬ﭘﻨﺎه ﺑﺮ اﷲ‪.‬‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺣﺪﯾﺜﯽ از اﺑﻦﻣﺴﻌﻮد‪ ‬ﻧﻘﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از او‬
‫ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﺑﺮاﯾﺸﺎن ﻗﺮآن ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ .‬اﺑﻦﻣﺴﻌﻮد‪ ‬ﻋﺮض ﮐﺮد‪» :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﻣﻦ‪ ،‬ﺑﺮاي‬
‫ﺷﻤﺎ ﻗﺮآن ﺑﺨﻮاﻧﻢ‪ ،‬ﺣﺎل آنﮐﻪ ﻗﺮآن ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﻧﺎزل ﺷﺪه اﺳﺖ؟!« ﯾﻌﻨﯽ ﺷﻤﺎ ﺧﻮد‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻧﯿﺪ و از ﻣﻦ داﻧﺎﺗﺮﯾﺪ‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬دوﺳﺖ دارم ﻗﺮآن را از ﮐﺴﯽ ﺟﺰ ﺧﻮدم ﺑﺸﻨﻮم«‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ اﻧﺴﺎن ﮔﺎه ﺑﻪ ﻗﺮاﺋﺖ دﯾﮕﺮان ﮔﻮش دﻫﺪ‪ ،‬از اﯾﻦﮐﻪ ﺧﻮدش‬
‫ﻗﺮاﺋﺖ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺧﺸﻮع ﺑﯿﺶﺗﺮي ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ و ﺑﺮ ﻗﻠﺒﺶ ﺑﯿﺶﺗﺮ ﻣﯽﻧﺸﯿﻨﺪ‪ .‬ﮔﺎه ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫ﻗﺮاﺋﺖ ﯾﮏ ﻧﻔﺮ ﮔﻮش ﻣﯽدﻫﯿﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﮔﺮﯾﻪ ﻣﯽاﻓﺘﯿﺪ؛ وﻟﯽ اﮔﺮ ﻫﻤﺎن آﯾﻪ را ﺧﻮدﺗﺎن‬
‫ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﺣﺎﻟﯽ ﭘﯿﺪا ﻧﻤﯽﮐﻨﯿﺪ‪ .‬اﺑﻦﻣﺴﻌﻮد‪ ‬ﺳﻮرهي »ﻧﺴﺎء« را ﺑﺮاي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﺧﻮاﻧﺪ ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ آﯾﻪي ﺑﺰرگ رﺳﯿﺪ‪:‬‬
‫َ ٗ‬ ‫ٓ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َ ۡ َ َ َ ٰ َ ٰٓ ُ‬ ‫ُ ّ ُ َّ َ‬ ‫َ َ‬
‫ك ۡي َف إ َذا ج ۡئ َ‬
‫�ؤ�ءِ ش ِهيدا ‪﴾٤١‬‬ ‫جئنا بِك �‬
‫� أمة ِۢ �ِش ِهي ٖد و ِ‬
‫ِ‬ ‫ِن‬
‫م‬ ‫ا‬ ‫ن‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫﴿ف‬
‫]اﻟﻨﺴﺎء ‪[٤١ :‬‬
‫ﭘﺲ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد آنﮔﺎه ﮐﻪ از ﻫﺮ اﻣﺘﯽ ﮔﻮاﻫﯽ ﺑﯿﺎورﯾﻢ و ﺗﻮ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﮔﻮاﻫﯽ ﺑﺮ‬
‫اﯾﺸﺎن ﺣﺎﺿﺮ ﻧﻤﺎﯾﯿﻢ‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ در آن ﻫﻨﮕﺎم‪ ،‬ﺣﺎلِ ﺗﻮ و ﺣﺎلِ آﻧﺎن ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد؟ »ﮐﯿﻒ« ﺣﺮف‬
‫اﺳﺘﻔﻬﺎم )ﭘﺮﺳﺶ( اﺳﺖ و ﻃﺮح ﯾﮏ ﻣﻮﺿﻮع ﺑﻪ ﺻﻮرت ﭘﺮﺳﺸﯽ‪ ،‬ﺗﺄﺛﯿﺮ ﺑﯿﺶﺗﺮي ﺑﺮ‬
‫ﻗﻠﺐ و روان اﻧﺴﺎن دارد‪.‬‬
‫ﮔﻮاﻫﺎن‪ ،‬دو دﺳﺘﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ :‬ﮔﺮوه اول‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان و ﻓﺮﺳﺘﺎدﮔﺎن اﻟﻬﯽ ﻋﻠﯿﻬﻢاﻟﺴﻼم‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪294‬‬
‫َ‬ ‫ُّ ُ‬ ‫َ َ‬
‫ك ۡي َف إ َذا ۡ َ‬
‫]اﻟﻨﺴﺎء ‪[٤١ :‬‬ ‫� أ َّمة ِۢ �ِش ِهي ٖد﴾‬
‫جئنا مِن ِ‬‫ِ ِ‬ ‫﴿ف‬
‫آنﮔﺎه ﮐﻪ از ﻫﺮ اﻣﺘﯽ ﮔﻮاﻫﯽ ﺑﯿﺎورﯾﻢ‪.‬‬
‫ﮔﺮوه دوم‪ ،‬ﻋﻠﻤﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان وارﺛﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان‪ ،‬ﭘﺲ از وﻓﺎت ﻓﺮﺳﺘﺎدﮔﺎن‬
‫اﻟﻬﯽ‪ ،‬در ﺟﺎﯾﮕﺎه ﺷﻬﺎدت ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ و درﺑﺎرهي ﻣﺮدم ﮔﻮاﻫﯽ ﻣﯽدﻫﻨﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎم اﻧﺒﯿﺎ‬
‫ﻋﻠﯿﻬﻢاﻟﺴﻼم ﺑﻪ آﻧﺎن رﺳﯿﺪه اﺳﺖ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان ﻣﺄﻣﻮرﯾﺖ ﺧﻮد را ﺑﻪﺧﻮﺑﯽ ادا ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬اﻣﺘﯿﺎز ﺑﺰرﮔﯽ ﺑﺮاي ﻋﻠﻤﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺎﻫﺪان ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ‬در زﻣﯿﻨﺶ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬در ﺳﻮرهي »ﺟﺎﺛﯿﻪ« ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ َ ٰ ُ َّ ُ َّ َ َ ٗ ُ ُّ ُ َّ ُ ۡ َ ٰٓ َ ٰ َ ٰ َ ۡ َ ۡ َ ُ ۡ َ ۡ َ َ ُ ُ َ ُ َ‬
‫نت ۡم � ۡع َملون‬ ‫﴿وترى � أمةٖ جا�ِية ۚ � أمةٖ تد� إِ� كِ�بِها ٱ�وم �زون ما ك‬
‫]اﳉﺎﺛﻴﺔ ‪[٢٨ :‬‬ ‫‪﴾٢٨‬‬
‫و )آن روز( ﻫﺮ اﻣﺘﯽ را ﻣﯽﺑﯿﻨﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ زاﻧﻮ درآﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻫﺮ اﻣﺘﯽ ﺑﻪ ﺳﻮي ﻧﺎﻣﻪي اﻋﻤﺎﻟﺶ ﻓﺮا‬
‫ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﯽﺷﻮد؛ )در آن روز ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪ (:‬اﻣﺮوز ﺳﺰا و ﺟﺰاي اﻋﻤﺎﻟﯽ را ﮐﻪ اﻧﺠﺎم ﻣﯽدادﯾﺪ‪،‬‬
‫ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫ُ ُّ ُ َّ ُ ۡ َ ٰٓ َ َ‬
‫� إ ِ ٰ� كِ�ٰب ِ َها﴾ ﯾﻌﻨﯽ ﻫﺮ اﻣﺘﯽ ﺑﻪ ﺳﻮي ﻧﺎﻣﻪي اﻋﻤﺎﻟﺶ ﯾﺎ ﺑﻪ ﺳﻮي‬ ‫﴿� أمةٖ تد‬
‫ﮐﺘﺎﺑﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ آنﻫﺎ وﺣﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻓﺮاﺧﻮاﻧﺪه ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫در ﻫﺮ ﺣﺎل وﻗﺘﯽ اﺑﻦﻣﺴﻌﻮد‪ ‬ﺑﻪ آﯾﻪي ‪ 41‬ﺳﻮرهي »ﻧﺴﺎء« رﺳﯿﺪ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ او‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﮐﺎﻓﯽﺳﺖ«‪ .‬اﺑﻦﻣﺴﻌﻮد‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻧﮕﺎه ﮐﺮدم و دﯾﺪم ﮐﻪ اﺷﮏ‬
‫از ﭼﺸﻤﺎﻧﺶ ﺳﺮازﯾﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از ﺗﺮس آن ﺣﺎﻟﺖ وﺣﺸﺘﻨﺎك ﮔﺮﯾﺴﺖ و اﯾﻦ‪،‬‬
‫ﻧﺸﺎنﮔﺮ ارزش ﮔﺮﯾﺴﺘﻦ ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﺷﻨﯿﺪن ﻗﺮآن ﯾﺎ ﻗﺮاﺋﺖ آن اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺣﺪﯾﺚ دﯾﮕﺮي ﻫﻢ ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪ ﺷﺮح و ﺗﻮﺿﯿﺢ آن‬
‫ﭘﺮداﺧﺘﯿﻢ؛ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬اﮔﺮ آنﭼﻪ را ﮐﻪ ﻣﻦ ﻣﯽداﻧﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎ‬
‫ﻣﯽداﻧﺴﺘﯿﺪ‪ ،‬ﮐﻢﺗﺮ ﻣﯽﺧﻨﺪﯾﺪ و ﺑﯿﺶﺗﺮ ﻣﯽﮔﺮﯾﺴﺘﯿﺪ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ ﺣﻘﺎﯾﻘﯽ را ﮐﻪ ﻣﻦ‬
‫ﻣﯽداﻧﻢ ﺷﻤﺎ ﻫﻢ ﻣﯽداﻧﺴﺘﯿﺪ‪ ،‬ﺧﻨﺪهﻫﺎﯾﺘﺎن ﮐﻢﺗﺮ ﻣﯽﺷﺪ و ﮔﺮﯾﻪﻫﺎﯾﺘﺎن‪ ،‬ﺑﯿﺶﺗﺮ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬اﯾﻦ ﺣﻘﺎﯾﻖ را ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺧﻮد ﮔﻔﺘﻪ و ﺑﻪ او دﺳﺘﻮر اﺑﻼغ ﯾﺎ رﺳﺎﻧﺪن اﯾﻦ‬
‫ﺣﻘﺎﯾﻖ را ﻧﺪاده اﺳﺖ ﺗﺎ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ رﺣﻤﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ دارد‪ ،‬اﯾﻦ ﺣﻘﺎﯾﻖ را از آنﻫﺎ‬
‫ﭘﻨﻬﺎن ﻧﮕﻪ دارد؛ )زﯾﺮا ﭼﻪﺑﺴﺎ ﺑﻪ زﻧﺪﮔﯽ ﻣﺎدي ﺧﻮد ﺑﻪﻃﻮر ﮐﻠﯽ ﭘﺸﺖ ﮐﻨﻨﺪ‪(.‬‬
 ‫‪295‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﮔﺮﯾﺴﺘﻦ از ﺗﺮس اﷲ ﻣﺘﻌﺎل و ﺷﻮق او‬

‫وﻗﺘﯽ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﭼﻨﯿﻦ ﻓﺮﻣﻮد‪ ،‬ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ ‬ﭼﻬﺮهﻫﺎﯾﺸﺎن را ﭘﻮﺷﺎﻧﺪﻧﺪ و ﺻﺪاي‬

‫ﻫﻖﻫﻖ )و ﮔﺮﯾﻪي( آﻧﺎن ﺑﻠﻨﺪ ﺷﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﻋﻤﻖ ﻫﺸﺪار ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬را درك ﮐﺮدﻧﺪ و اﯾﻦ‪،‬‬
‫ﻧﺸﺎنﮔﺮ ﮐﻤﺎل اﯾﻤﺎﻧﺸﺎن اﺳﺖ و ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎمﻫﺎي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬را ﺑﻪﻃﻮر ﮐﺎﻣﻞ‬
‫ﺗﺼﺪﯾﻖ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺣﺪﯾﺚ ﻣﺸﻬﻮر اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬را ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﭘﯿﺶﺗﺮ ﮔﺬﺷﺖ؛ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬اﷲ‪ ،‬در روزي ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﺳﺎﯾﻪاي ﺟﺰ ﺳﺎﯾﻪي او‬
‫وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ ،‬ﻫﻔﺖ ﮔﺮوه را در زﯾﺮ ﺳﺎﯾﻪي ﺧﻮد‪ ،‬ﺟﺎي ﻣﯽدﻫﺪ«‪ .‬ﯾﮑﯽ از اﯾﻦﻫﺎ‪» ،‬ﮐﺴﯽ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺗﻨﻬﺎﯾﯽ‪ ،‬اﷲ را ﯾﺎد ﮐﻨﺪ و اﺷﮏ‪ ،‬از ﭼﺸﻤﺎﻧﺶ ﺳﺮازﯾﺮ ﺷﻮد«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ‬
‫اﷲ را ﺑﺎ ﻧﺎمﻫﺎ‪ ،‬ﺻﻔﺎت‪ ،‬اﻓﻌﺎل‪ ،‬اﺣﮑﺎم و آﯾﺎﺗﺶ در ﺗﻨﻬﺎﯾﯽ ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ و از ﺷﻮق ﭘﺮوردﮔﺎر‬
‫ﯾﺎ از ﺗﺮس او ﻣﯽﮔﺮﯾﺪ«‪ .‬ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺨﺼﯽ‪ ،‬ﺟﺰو ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬آﻧﺎن را‬
‫در روزي ﮐﻪ ﺳﺎﯾﻪاي ﺟﺰ ﺳﺎﯾﻪي او وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ ،‬زﯾﺮ ﺳﺎﯾﻪي ﺧﻮد ﺟﺎي ﻣﯽدﻫﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻨﻈﻮر از ﺳﺎﯾﻪي اﻟﻬﯽ در اﯾﻦﺟﺎ‪ ،‬ﺳﺎﯾﻪاي ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬در آن روز ﻣﯽآﻓﺮﯾﻨﺪ و‬
‫ﻫﺮﮐﻪ از ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ را ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬زﯾﺮ آن ﺟﺎي ﻣﯽدﻫﺪ و ﻣﻨﻈﻮر ﺳﺎﯾﻪي ﺧﻮد‪ ‬ﭘﺮوردﮔﺎر‬
‫ﻧﯿﺴﺖ؛ زﯾﺮا اﷲ‪ ،‬ﻧﻮ ِر آﺳﻤﺎنﻫﺎ و زﻣﯿﻦ اﺳﺖ و اﻣﮑﺎن ﻧﺪارد ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺧﻮرﺷﯿﺪ‪،‬‬
‫ﺳﺎﯾﻪاي داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭼﺮاﮐﻪ ﻻزﻣﻪي ﻗﺒﻮل ﮐﺮدن ﭼﻨﯿﻦ ﭘﻨﺪاري‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻌﺘﻘﺪ‬
‫ﺑﺎﺷﯿﻢ ﺧﻮرﺷﯿﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻻﺗﺮ از ﭘﺮوردﮔﺎر اﺳﺖ و ﺧﺪاوﻧﺪ در ﻣﯿﺎن ﺧﻮرﺷﯿﺪ و ﻣﺮدم ﻗﺮار‬
‫دارد! ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﭘﻨﺪاري دارد‪ ،‬درك و ﻓﻬﻤﺶ از درازﮔﻮش ﻧﯿﺰ ﮐﻢﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا‬
‫اﻣﮑﺎن ﻧﺪارد ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﭘﺎﯾﯿﻦﺗﺮ از ﻣﺨﻠﻮﻗﺎﺗﺶ ﺑﺎﺷﺪ؛ او ﭘﺮوردﮔﺎر ﺑﻠﻨﺪﻣﺮﺗﺒﻪ و‬
‫واﻻﻣﻘﺎﻣﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻮر آﺳﻤﺎنﻫﺎ و زﻣﯿﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ْ َ‬ ‫ََْ ْ ُ ُ َ ُ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ ُ ُ ُّ ُ َ َ َ َ‬
‫ﺤﺎت َوﺟ ِﻬ ِﻪ َﻣﺎ ا�ﺘَ�‬‫ﻮر‪ ،‬ل ْﻮ ﻛﺸﻔﻪ ﻷﺣﺮﻗﺖ ﺳﺒ‬ ‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪ِ » :‬ﺣﺠﺎﺑﻪ اﻨﻟ‬
‫َ ْ‬ ‫إ َﻴﻟْ ِﻪ ﺑَ َ ُ‬
‫ﺮﺼ ُه ِﻣ ْﻦ ﺧﻠ ِﻘ ِﻪ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬آنﭼﻪ ﻣﺎﻧﻊ دﯾﺪن ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻧﻮر اﺳﺖ و اﮔﺮ اﷲ‬ ‫ِ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬اﯾﻦ ﻣﺎﻧﻊ را ﺑﺮدارد‪ ،‬اﻧﻮار ﺟﻼﻟﺶ ﻫﻤﻪي آﻓﺮﯾﺪهﻫﺎ را ﻣﯽﺳﻮزاﻧﺪ«‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اﯾﻦ ﻧﻮر‬
‫ﯾﺎ اﯾﻦ ﻣﺎﻧﻊ‪ ،‬ﮐﻢﺗﺮ از ﻧﻮر اﷲ‪ ‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﯽﺗﻮان ادﻋﺎ ﮐﺮد ﮐﻪ ﻣﻨﻈﻮر از‬
‫ﺳﺎﯾﻪي اﻟﻬﯽ در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﺳﺎﯾﻪي ﺧﻮد اوﺳﺖ؟! ﻟﺬا ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻢ‪ ،‬ﺑﺮﺧﯽﻫﺎ‬
‫ﮐﻢﺗﺮ از درازﮔﻮش ﻣﯽﻓﻬﻤﻨﺪ و ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﻣﻔﻬﻮم ﺳﺨﻦ اﷲ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش را درﺳﺖ درك‬
‫ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬اﻣﮑﺎن ﻧﺪارد ﮐﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺳﺎﯾﻪي ﺧﻮد ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ‬ﺑﺎﺷﺪ؛ ﺣﺘﯽ رواﯾﺘﯽ ﮐﻪ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪296‬‬
‫) ‪(1‬‬
‫زﯾﺮا ﻣﻌﺮوف‬ ‫در آن ﺑﻪ ﺳﺎﯾﻪي ﻋﺮش اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺟﺎي ﺑﺤﺚ و ﺑﺮرﺳﯽ دارد‪.‬‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﺮش‪ ،‬از آﺳﻤﺎنﻫﺎ‪ ،‬زﻣﯿﻦ‪ ،‬ﻣﺎه‪ ،‬ﺧﻮرﺷﯿﺪ و ﺳﺘﺎرﮔﺎن‪ ،‬ﺑﺰرگﺗﺮ اﺳﺖ و ﻫﻔﺖ‬
‫آﺳﻤﺎن و ﻫﻔﺖ زﻣﯿﻦ در ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﺑﺎ »ﮐﺮﺳﯽ« ﺑﻪاﻧﺪازهي ﺣﻠﻘﻪاي ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ در زﻣﯿﻨﯽ‬
‫ﭘﻬﻨﺎور اﻓﺘﺎده اﺳﺖ؛ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺑﺰرﮔﯽِ ﻋﺮش در ﺑﺮاﺑﺮ ﮐﺮﺳﯽ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﺰرﮔﯽِ اﯾﻦ زﻣﯿﻦ‬
‫ﭘﻬﻨﺎور ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺣﻠﻘﻪي ﮐﻮﭼﮏ اﺳﺖ؛ ﭘﺲ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻋﺮش زﯾﺮ ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﻗﺮار دارد‬
‫و ﺑﺮ ﻣﺮدم‪ ،‬ﺳﺎﯾﻪ ﻣﯽاﻧﺪازد؟ ﺑﻪﻓﺮض اﯾﻦﮐﻪ ﺣﺪﯾﺚ »ﺳﺎﯾﻪي ﻋﺮش« ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﮔﻮﯾﺎ‬
‫ﻣﻨﻈﻮر ﺳﺎﯾﻪي ﮔﻮﺷﻪاي از ﻋﺮش اﺳﺖ و اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﺑﺮ ﻫﺮ ﮐﺎري ﺗﻮاﻧﺎﺳﺖ؛ ﺿﻤﻦ‬
‫اﯾﻦﮐﻪ ﺻﺤﺖ اﯾﻦ رواﯾﺖ‪ ،‬ﺟﺎي ﺑﺤﺚ دارد‪ .‬ﻟﺬا ﺑﺎور درﺳﺖ‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‬
‫روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺳﺎﯾﻪاي از اﺑﺮ ﯾﺎ اﻣﺜﺎل آن ﭘﺪﯾﺪ ﻣﯽآورد و ﻫﺮﮐﻪ از ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ را ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪،‬‬
‫زﯾﺮ آن ﺟﺎي ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬و اﷲ‪ ،‬داﻧﺎﺗﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬روزي ﮐﻪ ﺳﺎﯾﻪاي ﺟﺰ ﺳﺎﯾﻪي او وﺟﻮد ﻧﺪارد«؛ زﯾﺮا در دﻧﯿﺎ‬
‫ﺑﺮاي اﯾﻦﮐﻪ در ﻣﻌﺮض ﺗﺎﺑﺶ آﻓﺘﺎب ﻧﺒﺎﺷﯿﻢ‪ ،‬از ﺳﺎﯾﻪي ﺳﺎﺧﺘﻤﺎنﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﺳﺎزﯾﻢ‪ ،‬ﯾﺎ‬
‫از ﺳﺎﯾﻪي درﺧﺘﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﮐﺎرﯾﻢ‪ ،‬و از ﺳﺎﯾﻪي ﮐﻮهﻫﺎ در ﮐﻮهﭘﺎﯾﻪﻫﺎ و ﺳﺎﯾﻪي دﯾﻮارﻫﺎ و‬
‫اﻣﺜﺎل آن اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ؛ ﯾﻌﻨﯽ از ﺳﺎﯾﻪي ﭼﯿﺰﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺧﻮد ﻣﯽﺳﺎزﯾﻢ ﯾﺎ از ﺳﺎﯾﻪي‬
‫اﺷﯿﺎي ﻣﻮﺟﻮد در ﻃﺒﯿﻌﺖ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬آﻓﺮﯾﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ در آﺧﺮت‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﺳﺎﯾﻪ اي وﺟﻮد‬
‫ﻧﺪارد‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫)‪ (1‬ﻟﻔﻆ »ﻇﻞ ﻋﺮﺷﻪ« ﯾﺎ ﺳﺎﯾﻪي ﻋﺮش ﺧﻮد‪ ،‬در ﭼﻬﺎر ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ؛ ﻧﮕﺎ‪ :‬ﺿﻌﯿﻒ اﻟﺠﺎﻣﻊ )‪(2548‬‬
‫ﺑﻪﻧﻘﻞ از ﺟﺎﺑﺮ‪) :‬ﺛﻼث ﻣﻦ �ﻦ ﻓﻴﻪ أﻇﻠﻪ اﷲ ﺤﺗﺖ ﻇﻞ ﻋﺮﺷﻪ(‪ .‬دوم‪ :‬رواﯾﺘﯽ ﻧﺰدﯾﮏ ﺣﺪﯾﺚ ﻣﺬﮐﻮر در‬
‫ِّ َ َ‬ ‫ْ َ ٌ ُ ُّ ُ َّ‬
‫ﻣﺘﻦ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﻪرواﯾﺖ ﺑﯿﻬﻘﯽ در اﻷﺳﻤﺎء ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﺑﺎ اﯾﻦ ﻟﻔﻆ‪) :‬ﺳﺒﻌﺔ ﻳ ِﻈﻠﻬﻢ ا� ﻲﻓ ﻇِﻠ ِﻪ ﻳ ْﻮم ﻻ‬
‫َّ َّ ُّ‬
‫ﻇِ ﻞ إِﻻ ﻇِﻠﻪ( ﺿﻤﻦ اﯾﻦﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﮔﺮوهﻫﺎي ﻣﻮﺟﻮد در اﯾﻦ رواﯾﺖ‪ ،‬ﻏﯿﺮ از ﮔﺮوهﻫﺎي ﻣﻮﺟﻮد در ﺣﺪﯾﺚ‬
‫ﻣﺘﻦ اﺳﺖ و آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬ﻧﯿﺰ اﯾﻦ راوﯾﺖ را در ﺿﻌﯿﻒ اﻟﺠﺎﻣﻊ )‪ (3238‬ﺿﻌﯿﻒ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬و ﻣﻮرد ﺳﻮم‪:‬‬
‫رواﯾﺖ ﺗﺮﻣﺬي )‪ (1306‬ﺑﺎ اﯾﻦ ﻟﻔﻆ اﺳﺖ‪) :‬ﻣﻦ أﻧﻈﺮ ﻣﻌﺮﺴا أو وﺿﻊ ﻪﻟ أﻇﻠﻪ اﷲ ﻳﻮم اﻟﻘﻴﺎﻣﺔ ﺤﺗﺖ ﻇﻞ‬
‫ﻋﺮﺷﻪ( ﮐﻪ آن را ﻏﺮﯾﺐ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ؛ اﻟﺒﺘﻪ آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬در ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ )‪ (6107‬اﯾﻦ رواﯾﺖ را ﺻﺤﯿﺢ‬
‫ﻗﻠﻤﺪاد ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬و ﻣﻮرد ﭼﻬﺎرم‪ :‬رواﯾﺖ اﺣﻤﺪ )‪ (236،328/5‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از ﻣﻌﺎذ و ﻧﯿﺰ رواﯾﺖ اﺣﻤﺪ‬
‫)‪ (128/4‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از ﻋﺮﺑﺎض ﺑﻦ ﺳﺎرﯾﻪ‪) :‬اﻤﻟﺘﺤﺎﺑﻮن ﻲﻓ اﷲ ﻰﻠﻋ ﻣﻨﺎﺑﺮ ﻣﻦ ﻧﻮر ﻲﻓ ﻇﻞ اﻟﻌﺮش(‪.‬‬
 ‫‪297‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﮔﺮﯾﺴﺘﻦ از ﺗﺮس اﷲ ﻣﺘﻌﺎل و ﺷﻮق او‬
‫ّ َ ٗ‬ ‫ُ‬ ‫ۡ َ َُۡ‬ ‫ََۡ َُ َ َ َ‬
‫]ﻃﻪ‪[١٠٥ :‬‬ ‫ال �قل يَنسِف َها َر ِ� � ۡسفا ‪﴾١٠٥‬‬
‫�ب ِ‬
‫﴿و��ٔلونك ع ِن ٱ ِ‬
‫و از ﺗﻮ درﺑﺎرهي ﮐﻮهﻫﺎ ﻣﯽﭘﺮﺳﻨﺪ؛ ﺑﮕﻮ‪ :‬ﭘﺮوردﮔﺎرم‪ ،‬ﮐﻮهﻫﺎ را ﺑﻪﻃﻮر ﮐﺎﻣﻞ ﻣﺘﻼﺷﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻤﻪي ﮐﻮهﻫﺎ ﻫﺮﭼﻘﺪر ﺑﺰرگ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺘﻼﺷﯽ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ؛ ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ ﮐﻮهﻫﺎ‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﺎك‬
‫ﺗﺒﺪﯾﻞ ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ و ﺑﻪ ﺻﻮرت ﮔﺮد و ﺧﺎﮐﯽ ﭘﺮاﮐﻨﺪه درﻣﯽآﯾﻨﺪ ﮐﻪ در ﻫﻮا ﺣﺮﮐﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪:‬‬
‫ُ ۡ َ َّ َّ ٓ َ ۡ َ ُ َّ‬ ‫َّ َ‬ ‫ۡ َ َ َۡ‬
‫� َس ُب َها َجام َِد ٗة َو ِ َ َ َ‬ ‫َ ََ‬
‫ِي ��ق َن �‬ ‫� � ُم ُّر م َّر ٱلسح ِ �‬
‫اب صنع ٱ�ِ ٱ�‬ ‫ٱ�بال‬
‫﴿وترى ِ‬
‫َۡ ُ َ‬ ‫� ٍء إنَّ ُهۥ َخب ُ‬ ‫َ‬
‫]ﻧﻤﻞ‪[٨٨:‬‬ ‫� ۢ ب ِ َما �ف َعلون ‪﴾٨٨‬‬ ‫ِ‬ ‫ۡ � ِ‬
‫و ﮐﻮهﻫﺎ را ﭼﻨﺎن ﻣﯽﺑﯿﻨﯽ ﮐﻪ ﮔﻮﯾﺎ ﺛﺎﺑﺖ و ﺑﯽﺣﺮﮐﺘﻨﺪ؛ ﺣﺎل آنﮐﻪ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ اﺑﺮ در ﺣﺮﮐﺘﻨﺪ‪ .‬ﭘﺪﯾﺪه‬
‫و ﺳﺎﺧﺖ‪ ‬اﷲ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮ ﭼﯿﺰي را اﺳﺘﻮار ﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﯽﮔﻤﺎن اﷲ ﺑﻪ ﮐﺮدارﺗﺎن آﮔﺎه اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺧﯿﺮاً از ﯾﮑﯽ از ﻣﺮدم ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻨﻈﻮر اﯾﻦ آﯾﻪ‪ ،‬ﺣﺮﮐﺖ ﮐﻮهﻫﺎ در‬
‫دﻧﯿﺎﺳﺖ و اﯾﻦ‪ ،‬ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ زﻣﯿﻦ ﻣﯽﮔﺮدد و در ﺣﺎلِ ﮔﺮدش اﺳﺖ؛ دﻟﯿﻞِ اﯾﻦ آﻗﺎ‪،‬‬
‫اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ روز ﻗﯿﺎﻣﺖ‪ ،‬ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ را اﻧﺴﺎن ﺑﺎ ﻗﻄﻊ و ﯾﻘﯿﻦ‪ ،‬درك ﻣﯽﮐﻨﺪ و آنﺟﺎ ﺣﺪس‬
‫ٗ‬ ‫َۡ‬
‫و ﮔﻤﺎن‪ ،‬ﻣﻌﻨﺎ ﻧﺪارد‪ .‬زﯾﺮا در اﯾﻦ آﯾﻪ آﻣﺪه اﺳﺖ‪َ �﴿ :‬س ُب َها َجام َِدة﴾ ﯾﻌﻨﯽ »ﮔﻤﺎن‬
‫ﻣﯽﮐﻨﯽ ﮐﻪ ﺛﺎﺑﺖ و ﺑﯽﺣﺮﮐﺘﻨﺪ«‪ .‬ﻟﺬا ﭼﻨﯿﻦ ﻧﺘﯿﺠﻪﮔﯿﺮي ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ آﯾﻪ ﺑﻪ ﺣﺮﮐﺖ‬
‫ﮐﻮهﻫﺎ در دﻧﯿﺎ و ﮔﺮدش زﻣﯿﻦ اﺷﺎره دارد‪.‬‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬از ﻧﺎآﮔﺎﻫﯽ و ﺷﻨﺎﺧﺖ‪ ‬ﻧﺎﻗﺺِ اﯾﻦ آﻗﺎ از آﯾﻪﻫﺎي ﻗﺮآن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺪﯾﻦ ﺷﮑﻞ‬
‫اﺳﺘﺪﻻل ﻧﻤﻮده اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ادﻋﺎﯾﺶ ﺑﯽﻣﻮرد اﺳﺖ ﮐﻪ روز ﻗﯿﺎﻣﺖ‪ ،‬ﺣﺪس و ﮔﻤﺎن‬
‫وﺟﻮد ﻧﺪارد؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ‬ ‫اع ِة َ ۡ‬
‫� ٌء َع ِظ ‪ٞ‬‬ ‫لس َ‬ ‫َ ٰٓ َ ُّ َ َّ ُ َّ ُ ْ َ َّ ُ‬
‫� ۡم إ َّن َزل ۡ َزلَ َة ٱ َّ‬
‫يم ‪ ١‬يَ ۡو َم ت َر ۡو� َها‬ ‫﴿���ها ٱ�اس ٱ�قوا ر� ۚ ِ‬
‫�لَ َها َوتَ َرى ٱ َّ� َ‬
‫َۡ َۡ‬ ‫َ ٓ َ َ ۡ َ َ ُ ُّ َ‬ ‫َ ۡ َ ُ ُ ُّ‬
‫اس‬ ‫ات � ٍل‬‫ض َع ٍة � َّما أ�ض َعت َوتض ُع � ذ ِ‬ ‫تذهل � ُم ۡر ِ‬
‫ُ َ ٰ َ ٰ َ َ ُ ُ َ ٰ َ ٰ َ َ ٰ َّ َ َ َ َّ َ ‪ٞ‬‬
‫]اﳊﺞ ‪[٢ ،١ :‬‬ ‫اب ٱ�ِ شدِيد ‪﴾٢‬‬ ‫�ن عذ‬ ‫س�رى وما هم �ِس�رى و� ِ‬
‫اي ﻣﺮدم! از ﭘﺮوردﮔﺎرﺗﺎن ﺑﺘﺮﺳﯿﺪ؛ ﺑﻪراﺳﺘﯽ زﻟﺰﻟﻪي رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ‪ ،‬رويداد‪ ‬ﺑﺲ ﺑﺰرﮔﯽﺳﺖ‪ .‬روزي‬
‫ﮐﻪ ﺷﺎﻫﺪش ﺑﺎﺷﯿﺪ‪ ،‬ﻫﺮ ﻣﺎدر ﺷﯿﺮدﻫﯽ‪ ،‬ﮐﻮدك ﺷﯿﺮﺧﻮارش را از ﯾﺎد ﻣﯽﺑﺮد و ﻫﺮ زن ﺑﺎرداري‪،‬‬
‫ﺑﺎرش را ﺳﻘﻂ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻣﺮدم را ﻣﺴﺖ و ﻣﺪﻫﻮش ﻣﯽﺑﯿﻨﯽ؛ ﺣﺎل آنﮐﻪ ﻣﺴﺖ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ‬
‫ﻋﺬاب اﷲ‪ ،‬ﺳﺨﺖ و ﺷﺪﯾﺪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ ﻣﺸﺎده ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ در اﯾﻦ آﯾﻪ ﺑﺪﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﺗﺼﺮﯾﺢ ﺷﺪه ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬روز‬
‫ﻗﯿﺎﻣﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺗﺮس و وﺣﺸﺖ‪ ‬آن روز‪ ،‬واﻗﻌﯿﺖ را درﺳﺖ ﻧﻤﯽﺑﯿﻨﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺮدﻣﺎﻧﯽ‬
‫را ﮐﻪ از ﺗﺮس ﻗﯿﺎﻣﺖ‪ ،‬ﺣﺎﻟﺖ‪ ‬ﻋﺎدي ﺧﻮد را از دﺳﺖ دادهاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺴﺖ و ﻣﺪﻫﻮش‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪298‬‬

‫ﻣﯽﭘﻨﺪارد؛ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﻣﺴﺖ و ﻣﺪﻫﻮش ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻋﺬاب اﻟﻬﯽ‪ ،‬ﺳﺨﺖ و ﺷﺪﯾﺪ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ وﻗﺘﯽ اﻧﺴﺎن‪ ،‬در ﺣﺎﻟﺖ‪ ‬ﻏﯿﺮﻋﺎدي ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬ﺑﺎ آنﮐﻪ ﺑﺎ ﯾﮏ‬
‫رويداد ﺑﺰرگ روﺑﻪرو ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬وﻟﯽ ﻗﺪرت درك و ﺣﻮاس ﺧﻮد را از دﺳﺖ ﻣﯽدﻫﺪ‪.‬‬
‫ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﻣﻨﻈﻮر از ﺳﺎﯾﻪي اﻟﻬﯽ در ﻗﯿﺎﻣﺖ‪ ،‬ﺳﺎﯾﻪايﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﯽآﻓﺮﯾﻨﺪ و‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ را زﯾﺮِ آن ﺟﺎي ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬ﯾﮏ دﺳﺘﻪ از اﯾﻦ ﺑﻨﺪﮔﺎن‪ ،‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫در ﺗﻨﻬﺎﯾﯽ‪ ،‬ﭘﺮوردﮔﺎرﺷﺎن را ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و اﺷﮏ از ﭼﺸﻤﺎﻧﺸﺎن‪ ،‬ﺳﺮازﯾﺮ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻣﻨﻈﻮر‬
‫از ﺗﻨﻬﺎﯾﯽ‪ ،‬ﺧﻠﻮت ﻗﻠﺐ ﻧﯿﺰ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﺗﻮ اي ﺑﺮادر و ﺧﻮاﻫﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن! ﺑﺎ ﻗﻠﺒﯽ ﺗﻬﯽ از‬
‫ﻏﯿﺮ ﺧﺪا و ﺑﺪون اﯾﻦﮐﻪ ﺑﻪ ﭼﯿﺰي ﻏﯿﺮ از ﯾﺎد اﷲ ﺑﯿﻨﺪﯾﺸﯽ‪ ،‬اﷲ را ﯾﺎد ﮐﻦ؛ زﯾﺮا اﮔﺮ در‬
‫ﭼﯿﺰي ﺑﯿﻨﺪﯾﺸﯽ‪ ،‬از ﺧﻮف و ﺷﻮق اﷲ‪ ،‬ﮔﺮﯾﻪات ﻧﻤﯽﮔﯿﺮد و اﺷﮑﺖ ﺳﺮازﯾﺮ ﻧﻤﯽﺷﻮد؛‬
‫زﯾﺮا اﻣﮑﺎن ﻧﺪارد ﮐﻪ ﻗﻠﺐِ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﭼﯿﺰي ﻣﺸﻐﻮل ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ اﷲ‪ ،‬اﺷﮏ‬
‫ﺑﺮﯾﺰد‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در ﺧﻠﻮت و ﺗﻨﻬﺎﯾﯽ‪«...‬؛ ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺴﯽ در ﺧﻠﻮت ﻗﻠﺐ‬
‫ﺧﻮد اﷲ را ﯾﺎد ﮐﻨﺪ و ﻧﯿﺰ در ﺧﻠﻮت ﺟﺴﻢ ﺧﻮد‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺟﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﮐﺴﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﺗﺎ رﯾﺎ و‬
‫ﺧﻮدﻧﻤﺎﯾﯽ در ﮐﺎر ﻧﺒﺎﺷﺪ؛ ﻟﺬا اﯾﻦ ﻓﺮﻣﻮدهي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻣﺨﻠﺼﺎﻧﻪ و‬
‫ﺑﺎ ﺣﻀﻮر ﻗﻠﺐ‪ ،‬اﷲ را ﯾﺎد ﮐﻨﺪ؛ ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺨﺼﯽ ﺟﺰو ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﮐﻪ اﷲ‪ ‬روز‬
‫ﻗﯿﺎﻣﺖ آﻧﺎن را زﯾﺮ ﺳﺎﯾﻪي ﺧﻮد ﺟﺎي ﻣﯽدﻫﺪ؛ روزي ﮐﻪ ﺳﺎﯾﻪاي ﺟﺰ ﺳﺎﯾﻪي او وﺟﻮد‬
‫ﻧﺪارد‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﺎ و ﻫﻤﻪي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را زﯾﺮِ ﺳﺎﯾﻪاي ﮐﻪ آن روز ﻣﯽآﻓﺮﯾﻨﺪ‪ ،‬ﺟﺎي دﻫﺪ‪.‬‬
‫***‬
‫وﺠﻟ ْﻮﻓ ِ ِﻪ أَز ٌ‬
‫�ﺰ‬
‫َ ُ ُ ِّ‬
‫ﺼ� ِ َ‬ ‫ﻳ‬ ‫ﻮ‬ ‫ﻫ‬‫و‬
‫َ َ ْ ُ ُ َ َّ‬
‫ا�‬
‫ِّ ِّ‬
‫ﺑﻦ الﺸﺨ�‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬أ�ﻴﺖ رﺳﻮل‬
‫َّ‬ ‫َ‬
‫ِ‬ ‫‪‬‬ ‫َ ‪ -٤٥٥‬وﻋﻦ ﻋﺒﺪ ا� ِ‬
‫َ‬ ‫ْ َ‬ ‫َ‬
‫�ﺰ اﻤﻟ ْﺮﺟ ِﻞ ﻣ َِﻦ اﺒﻟُﺎﻜء‪] .‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ ﺑﻪ رواﯾﺖ اﺑﻮداود وﻧﯿﺰ ﺗﺮﻣﺬي ﻓﯽ‬
‫ِ ِ‬ ‫ز‬ ‫ﺄ‬‫ﻛ‬
‫) ‪(1‬‬
‫اﻟﺸﱠﻤﺎﺋ‪‬ﻞ ﺑﺎ ا‪‬ﺳﻨﺎد ﺻﺤﯿﺢ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﺷﺨّﯿﺮ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬رﻓﺘﻢ؛ اﯾﺸﺎن در ﺣﺎلِ ﻧﻤﺎز ﺑﻮد‬
‫و ﺳﯿﻨﻪاش از ﮔﺮﯾﻪ‪ ،‬ﺻﺪاﯾﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺻﺪاي ﺟﻮﺷﯿﺪن دﯾﮓ داﺷﺖ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ اﺑﯽداود‪ ،‬ش‪839 :‬؛ آﻟﺒﺎﻧﯽ در ﻣﺨﺘﺼﺮ اﻟﺸﲈﺋﻞ اﳌﺤﻤﺪﻳﺔ‪ ،‬ش‪ ،276 :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺻﺤﯿﺢ‬
‫داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪299‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﮔﺮﯾﺴﺘﻦ از ﺗﺮس اﷲ ﻣﺘﻌﺎل و ﺷﻮق او‬
‫َّ َ َ َ َ َ ْ َ ْ َ َ‬ ‫َْ‬ ‫َُ‬ ‫َ َ َ ُ ُ‬ ‫َ‬
‫ﺑﻦ ﻛﻌﺐ‪» :‬إِن اﷲ‪ ‬أمﺮ� أن أﻗﺮأ‬ ‫ِّ‬
‫�ﺲ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲِ‪ ‬ﻷﻲﺑ ِ‬ ‫‪ -٤٥٦‬وﻋﻦ أ ٍ‬
‫َ َ ْ َ َ ُ ٌَّ‬ ‫َ َ َّ‬ ‫َ ۡ َ ُ َّ َ َ َ ُ ْ‬ ‫َْ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻋﻠﻴﻚ‪﴿ :‬لم ي� ِن ٱ�ِين �فروا﴾«‪ .‬ﻗﺎل‪ :‬وﺳﻤﺎ�؟ ﻗﺎل‪�» :‬ﻌﻢ« �ﺒﻰﻜ أﻲﺑ‪ ] .‬ﹲ‬
‫ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬
‫َ َ َ َ ُ َ ٌّ َ ْ‬
‫ﻲﺑ �ﺒﻲﻜ‪.‬‬ ‫و� رواﻳﺔ‪ :‬ﻓﺠﻌﻞ أ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﻧﺲ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪ اﺑﯽ ﺑﻦ ﮐﻌﺐ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﷲ‪ ‬ﺑﻪ ﻣﻦ‬
‫َ ۡ َ ُ َّ َ َ َ ْ‬
‫ِين �ف ُروا﴾«‪ (2 ).‬اﺑﯽ‪‬‬ ‫دﺳﺘﻮر داده ﮐﻪ اﯾﻦ ﺳﻮره را ﺑﺮاي ﺗﻮ ﺑﺨﻮاﻧﻢ‪﴿ :‬لم ي� ِن ٱ�‬
‫ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬آﯾﺎ ﭘﺮوردﮔﺎر‪ ،‬ﻣﺮا ﻧﺎم ﺑﺮد؟ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻠﻪ«‪ .‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ اﺑﯽ‪ ‬ﮔﺮﯾﺴﺖ‪.‬‬
‫و در رواﯾﺘﯽ دﯾﮕﺮ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬اﺑﯽ ﺷﺮوع ﺑﻪ ﮔﺮﯾﺴﺘﻦ ﮐﺮد‪.‬‬
‫َْ ْ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫�ﺮ ﻟﻌﻤﺮ رﻲﺿ ُ‬ ‫َ َ َ ْ‬ ‫َ َُْ‬
‫اﷲ ﻋﻨﻬﻤﺎ ﺑﻌﺪ وﻓﺎة ِ رﺳﻮل ا�‪ :‬ا�ﻄﻠِﻖ‬ ‫‪ َ -٤٥٧‬و�ﻨﻪ ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل أﺑﻮ ﺑ ٍ‬
‫َ َ َّ ْ َ َ‬ ‫ا�‪ ‬ﻳَ ُﺰ ُ‬ ‫َ َ ُ ُ َّ‬ ‫ا� ﻋﻨﻬﺎ ﻧَ ُﺰ ُ‬ ‫َّ‬ ‫ُ ِّ‬
‫ورﻫﺎ‪ .‬ﻓﻠﻤﺎ ا�ﺘﻬﻴﺎ إ ِ ْﻴﻟﻬﺎ‬ ‫ورﻫﺎ ﻛﻤﺎ ﺎﻛن رﺳﻮل‬ ‫ﺑِﻨﺎ إﻰﻟ أم أﻳﻤﻦ رﻲﺿ‬
‫َ‬ ‫ٌَْ َ ُ‬ ‫َ َ َ ْ َ َ َ َّ َ ْ َ َّ‬ ‫ُْ‬ ‫َ‬ ‫َ َ‬
‫ﻮل اﷲِ‪‬؟ ﻗﺎﻟﺖ‪:‬‬ ‫ِﻴﻚ؟ أﻣﺎ �ﻌﻠ ِﻤ� أن ﻣﺎ ﻋِﻨﺪ ا� ﺗﻌﺎﻰﻟ ﺧ� ل ِﺮﺳ ِ‬ ‫ﺑ�ﺖ‪ .‬ﻓﻘﺎﻻ ﻬﻟﺎ‪ :‬ﻣﺎ �ﺒﻜ ِ‬
‫ﻲﺣ‬‫الﻮ ْ َ‬‫� ل َِﺮ ُﺳﻮل اﷲِ‪ ،‬ولﻜ ِِّ� َأﺑْ�ﻲ أَ َّن َ‬ ‫ا� َﺧ ٌ‬ ‫ْ َ َّ‬
‫ﺪ‬ ‫ﻋﻨ‬ ‫ﻣﺎ‬
‫َ َ َ َ ْ َ ُ َ َّ‬
‫ن‬ ‫أ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﻠ‬ ‫ﻋ‬ ‫أ‬ ‫ﻮن‬ ‫�‬ ‫أ‬ ‫ﻻ‬ ‫أن‬ ‫ﻲ‬ ‫�‬
‫ِّ َ َ ْ‬
‫إِ� ﻻ أﺑ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫) ‪(3‬‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ ُ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ َْ َ َ َ‬
‫ِﻴﺎن ﻣﻌﻬﺎ‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬ ‫ﻗ ِﺪ ا�ﻘﻄﻊ ﻣِﻦ الﺴﻤﺎ ِء �ﻬﻴﺠﺘﻬﻤﺎ ﻰﻠﻋ اﺒﻟﺎﻜء‪ ،‬ﻓﺠﻌﻼ �ﺒﻜ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﻧﺲ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﺑﻮﺑﮑﺮ‪ ‬ﭘﺲ از وﻓﺎت رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪ ﻋﻤﺮ‪ ‬ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫ﺑﯿﺎ ﺑﺎ ﻫﻢ ﺑﻪ دﯾﺪنِ اماﯾﻤﻦ& ﺑﺮوﯾﻢ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ دﯾﺪﻧﺶ ﻣﯽرﻓﺖ‪ .‬وﻗﺘﯽ‬
‫ﻧﺰدش رﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬ﮔﺮﯾﺴﺖ‪ .‬اﺑﻮﺑﮑﺮ و ﻋﻤﺮ‪ $‬ﺑﻪ او ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﭼﺮا ﮔﺮﯾﻪ ﻣﯽﮐﻨﯽ؟ ﻣﮕﺮ ﻧﻤﯽداﻧﯽ‬
‫ﮐﻪ آنﭼﻪ ﻧﺰد اﷲ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮاي رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻬﺘﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؟ اماﯾﻤﻦ ﭘﺎﺳﺦ داد‪ :‬ﺳﺒﺐ‬
‫ﮔﺮﯾﻪام ﺑﺮ رﺳﻮلاﷲ‪ ،‬ﺑﯽاﻃﻼﻋﯽ از اﯾﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ آنﭼﻪ ﻧﺰد ﺧﺪاﺳﺖ ﺑﺮاي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻣﻦ از اﯾﻦ ﺟﻬﺖ ﻣﯽﮔﺮﯾﻢ ﮐﻪ ﻧﺰول وﺣﯽ از آﺳﻤﺎن ﻗﻄﻊ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬و‬
‫ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن اماﯾﻤﻦ& اﺑﻮﺑﮑﺮ و ﻋﻤﺮ را ﺑﻪ ﮔﺮﯾﻪ اﻧﺪاﺧﺖ و آن دو ﺑﺎ او ﮔﺮﯾﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫َ ُُ َ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ َّ ْ َ َّ ُ‬ ‫‪ -٤٥٨‬وﻋﻦ اﺑﻦ َ� َﻤﺮ رﻲﺿ ُ‬
‫ﻮل ا�‪َ ‬وﺟﻌﻪ ﻗﻴﻞ ﻪﻟُ ﻲﻓ‬ ‫ِ‬ ‫اﷲ ﻋﻨﻬﻤﺎ ﻗﺎل‪ :‬لﻤﺎ اﺷﺘﺪ ﺑ ِ َﺮﺳ‬
‫َّ َ َ َ ْ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ُ َ َ ْ َ ْ ُ َ ِّ‬ ‫َّ َ‬
‫ﺎس«‪ .‬ﻓﻘﺎﻟﺖ ﺎﻋ�ﺸﺔ رﻲﺿ ا� ﻋﻨﻬﺎ‪ :‬إِن أﺑﺎ ﺑ� ٍﺮ‬ ‫الﺼﻼة ِ ﻓﻘﺎل‪» :‬م ُﺮوا أﺑﺎ ﺑ� ِﺮ ﻓﻠﻴﺼﻞ ﺑﺎﻨﻟَّ ِ‬
‫ُ ُ ُ َ ْ ُ َ ِّ‬ ‫َ ََ ُ َ َ َ َ ُ‬ ‫ٌ‬ ‫ٌُ‬
‫َرﺟﻞ َرﻗﻴﻖ إِذا ﻗﺮأ اﻟﻘﺮآن ﻏﻠﺒﻪ اﺒﻟﺎﻜء«‪ .‬ﻓﻘﺎل‪» :‬مﺮوه ﻓﻠﻴﺼﻞ«‪.‬‬
‫ُ‬ ‫ُ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(4960 ،4959 ،3809) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.799 :‬‬
‫)‪ (2‬ﯾﻌﻨﯽ ﺳﻮرهي »ﺑﯿﻨﻪ« را‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﺨﺸﯽ از ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ آﯾﻪي اﯾﻦ ﺳﻮره‪ ،‬ذﮐﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪2454 :‬؛ ر‪.‬ك‪ :‬ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻤﺎرهي ‪ 364‬و ﻧﯿﺰ درآﻣﺪي ﺑﺮ ﮐﺘﺎب )ﻣﻘﺪﻣﻪ(‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪300‬‬
‫َ َ َ‬ ‫َ َ‬ ‫َّ َ َ ْ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬
‫و� رواﻳﺔ ﻋﻦ ﺎﻋ�ﺸﺔ رﻲﺿ ا� ﻋﻨﻬﺎ ﻗﺎﻟﺖ‪ :‬ﻗﻠﺖ‪ :‬إِن أﺑﺎ ﺑ� ٍﺮ إِذا ﻗﺎم ﻣﻘﺎمﻚ لﻢ‬
‫َ‬ ‫ُْ‬
‫) ‪(1‬‬
‫�ﺴﻤِﻊِ اﻨﻟَّﺎس ﻣ َِﻦ اﺒﻟُﺎﻜء‪ ] .‬ﹲ‬
‫ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﯿﻤﺎري ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺷﺪﯾﺪ ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ اﯾﺸﺎن‬
‫ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺑﺮاي ﻧﻤﺎز ﭼﻪﮐﺎر ﮐﻨﯿﻢ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻪ اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ ﺑﺮاي ﻣﺮدم ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﺪ«‪.‬‬
‫ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻋﺮض ﮐﺮد‪ :‬اﺑﻮﺑﮑﺮ ﻣﺮدي رﻗﯿﻖاﻟﻘﻠﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﻗﺮاﺋﺖ ﻗﺮآن‪ ،‬ﮔﺮﯾﻪ ﺑﺮ‬
‫او ﻏﺎﻟﺐ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻪ او ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪ :‬ﭘﯿﺶﻧﻤﺎز ﺷﻮد«‬
‫در رواﯾﺘﯽ دﯾﮕﺮ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬اﮔﺮ اﺑﻮﺑﮑﺮ در ﺟﺎي ﺷﻤﺎ‬
‫ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﺑﺎﯾﺴﺘﺪ )و ﺑﺮاي ﻣﺮدم اﻣﺎﻣﺖ دﻫﺪ(‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﮔﺮﯾﻪ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻗﺮاﺋﺘﺶ را ﺑﻪ‬
‫ﮔﻮش ﻣﺮدم ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫ُ َ َ‬ ‫َ َْ‬ ‫َ َّ َ‬
‫ﻋﺒﺪ َّ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬
‫ﻲﺗ ﺑﻄﻌﺎمٍ‬ ‫ﻤﺣﻦ ﺑﻦ ﻋﻮف‪ ‬أ ِ‬ ‫ِ‬ ‫الﺮ‬ ‫ﻋﻮف أن‬ ‫ﺑﻦ ٍ‬ ‫ﻤﺣﻦ ِ‬
‫ﺑﻦ ﻋﺒ ِﺪ الﺮ ِ‬
‫‪ -٤٥٩‬وﻋﻦ إِﺑﺮاﻫﻴﻢ ِ‬
‫َّ‬ ‫ُ َ َّ‬ ‫ُ َ َ ْ ٌ ِّ َ َ ْ ُ َ ْ َ‬ ‫ُ َ ُ ْ َ ُ ُ ُ َ‬ ‫ً‬ ‫َ‬
‫� ﻣِ�‪ ،‬ﻓﻠﻢ ﻳﻮﺟﺪ ﻪﻟ ﻣﺎ ﻳ�ﻔ ُﻦ ﻓﻴ ِﻪ إِﻻ‬ ‫ﺑﻦ �ﻤ�‪ ‬وﻫﻮ ﺧ‬ ‫و�ن ﺻﺎﺋﻤﺎ‪ ،‬ﻓﻘﺎل‪ :‬ﻗﺘِﻞ مﺼﻌﺐ‬
‫ْ َ َ ْ ُ ُ َّ ُ َ َ َ َ ُّ ْ َ‬ ‫ْ ُ ِّ‬ ‫َْ ُ ُ َ َ ْ ْ ُ‬ ‫ُ َ ٌ ْ ُ ِّ‬
‫ﺑ ْﺮدة إِن �ﻄﻲ ﺑِﻬﺎ رأﺳﻪ ﺑﺪت ِرﺟﻼه‪ ،‬و�ِن �ﻄﻲ ﺑﻬﺎ ِرﺟﻼه ﺑﺪا رأﺳﻪ‪� ،‬ﻢ � ِﺴﻂ ﻨﻟﺎ ﻣِﻦ اﺪﻟ�ﻴﺎ‬
‫َ‬
‫ُ ْ َ َ ُّ ْ َ ُ ْ َ َ ْ َ َ َ ْ َ ُ َ َ َ َ ُ َ ُ ِّ َ ْ َ‬ ‫ُ َ َ‬
‫اﺪﻟﻧﻴﺎ ﻣﺎ أﻋ ِﻄﻴﻨﺎ ﻗﺪ ﺧ ِﺸيﻨﺎ أن ﺗ�ﻮن ﺣﺴﻨﺎ�ﻨﺎ ﻋﺠﻠﺖ ﻨﻟﺎ‪.‬‬ ‫ﻣﺎ � ِﺴﻂ أ ْو ﻗﺎل‪ :‬أﻋ ِﻄﻴﻨﺎ ﻣِﻦ‬
‫ُ َ َ َ ْ َ َّ َ َ َّ‬
‫) ‪(2‬‬
‫� َّﻢ ﺟﻌﻞ ﻳﺒﻲﻜ ﺣﻰﺘ ﺗ َﺮك اﻟﻄﻌﺎم‪] .‬رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﻋﻮف ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﺮاي ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﻋﻮف ﮐﻪ‬
‫روزه ﺑﻮد‪ ،‬ﻏﺬاﯾﯽ آوردﻧﺪ؛ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺼﻌﺐ ﺑﻦ ﻋﻤﯿﺮ ﮐﻪ از ﻣﻦ ﺑﻬﺘﺮ ﺑﻮد‪ ،‬ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪ؛ ﺗﻨﻬﺎ‬
‫ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﺑﺮاي ﮐﻔﻦ ﮐﺮدن او وﺟﻮد داﺷﺖ‪ ،‬ﺟﺎﻣﻪ ﯾﺎ رواﻧﺪازه ﺗﯿﺮهاي ﺑﻮد ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﺳﺮش‬
‫را ﻣﯽﭘﻮﺷﺎﻧﺪﻧﺪ‪ ،‬ﭘﺎﻫﺎﯾﺶ ﺑﺮﻫﻨﻪ ﻣﯽﺷﺪ و ﭼﻮن ﭘﺎﻫﺎﯾﺶ را ﻣﯽﭘﻮﺷﺎﻧﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺳﺮش ﻧﻤﺎﯾﺎن‬
‫ﻣﯽﮔﺸﺖ‪ .‬ﺳﭙﺲ دروازهي دﻧﯿﺎ و ﻧﻌﻤﺖﻫﺎي آن ﺑﻪ روي ﻣﺎ ﮔﺸﻮده ﺷﺪ ﯾﺎ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬از دﻧﯿﺎ ﺑﻪ‬
‫ﺷﮑﻞ ﮔﺴﺘﺮدهاي ﺑﺮﺧﻮردار ﺷﺪﯾﻢ؛ ﻟﺬا از اﯾﻦ ﻣﯽﺗﺮﺳﯿﻢ ﮐﻪ ﻣﺒﺎدا ﭘﺎداش ﻧﯿﮑﯽﻫﺎي ﺧﻮد را‬
‫زودﺗﺮ‪) ،‬در دﻧﯿﺎ( درﯾﺎﻓﺖ ﮐﺮده ﺑﺎﺷﯿﻢ‪ .‬و آنﮔﺎه ﺷﺮوع ﺑﻪ ﮔﺮﯾﻪ ﮐﺮد و ﻏﺬاﯾﯽ ﻧﺨﻮرد‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪ 682 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻦﻋﻤﺮ‪$‬؛ رواﯾﺖ ﻋﺎﯾﺸﻪ& در ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪ ،713 :‬و‬
‫ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 418 :‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.1275 :‬‬
 ‫‪301‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﮔﺮﯾﺴﺘﻦ از ﺗﺮس اﷲ ﻣﺘﻌﺎل و ﺷﻮق او‬
‫َْ َ َ َ َ‬ ‫ﺠﻼن اﺒﻟﺎﻫِ�‪َ ‬ﻋ ِﻦ اﻨﻟَّ ِّ‬ ‫َ‬ ‫ُ َ ْ َ‬ ‫ُ‬
‫ﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﻟيﺲ ﻲﺷ ٌء أﺣ َّﺐ‬ ‫‪ -٤٦٠‬وﻋﻦ أﻲﺑ أﻣﺎﻣﺔ ﺻﺪ ِّي ﺑ ِﻦ ﻋ‬
‫َ‬ ‫َ َ َّ َ َ َ ُ َ ُ َ ُ‬ ‫َََْ َ ْ َ ُ ُ ُ‬ ‫ْ َْ َ‬ ‫َّ‬
‫ﻴﻞ‬
‫ِ ِ‬ ‫ب‬ ‫ﺳ‬ ‫ﻲﻓ‬ ‫اق‬‫ﻬﺮ‬ ‫ﺗ‬ ‫مٍ‬ ‫د‬ ‫ة‬ ‫ﻄﺮ‬‫ﻗ‬‫و‬ ‫ا�‬ ‫ﺔ‬
‫ِ‬ ‫ﺸﻴ‬ ‫ﺧ‬ ‫ﻣﻦ‬ ‫ٍ‬
‫ﻮع‬‫م‬ ‫إِﻰﻟ ا� ﺗﻌﺎﻰﻟ ﻣِﻦ �ﻄ َﺮﺗ� وأﺛﺮ� ِﻦ‪� :‬ﻄﺮة د‬
‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ْ َ‬ ‫َ َ‬ ‫ٌ‬ ‫ََ َ‬ ‫ٌ‬ ‫َََ‬ ‫َّ‬
‫ا� ﺗﻌﺎﻰﻟ‪ ،‬وأﻣﺎ اﻷﺛﺮان ﻓﺄﺛﺮ ِﻲﻓ ﺳبﻴﻞ اﷲ ﺗﻌﺎﻰﻟ وأﺛﺮ ﻲﻓ ﻓ ِﺮ�ﻀ ٍﺔ ﻣﻦ ﻓﺮاﺋ ِِﺾ ا� ﺗﻌﺎﻰﻟ«‪.‬‬
‫) ‪(1‬‬
‫]ﺗﺮﻣﺬي‪ ،‬رواﯾﺘﺶ ﮐﺮده و آن را ﺣﺴﻦ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮاﻣﺎﻣﻪ‪ ،‬ﺻ‪‬ﺪ‪‬ي ﺑﻦ ﻋﺠﻼن ﺑﺎﻫﻠﯽ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻧﺰد اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﭼﯿﺰي ﻣﺤﺒﻮبﺗﺮ از دو ﻗﻄﺮه و دو اﺛﺮ )ﻗﺪم ﯾﺎ ﻧﺸﺎﻧﻪ( ﻧﯿﺴﺖ‪ :‬ﻗﻄﺮهي اﺷﮑﯽ ﮐﻪ‬
‫از ﺧﺸﯿﺖ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل )از ﭼﺸﻢ( ﺳﺮازﯾﺮ ﻣﯽﺷﻮد و ﻗﻄﺮهي ﺧﻮﻧﯽ ﮐﻪ در راه اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪،‬‬
‫رﯾﺨﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد؛ و اﻣﺎ دو ﻧﺸﺎﻧﻪ‪ :‬ﻧﺸﺎﻧﻪاي )ﭼﻮن ﻏﺒﺎر ﯾﺎ اﺛﺮ زﺧﻢ در ﺟﻬﺎد ﯾﺎ ﻗﺪﻣﯽ( ﮐﻪ‬
‫در راه اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ و ﻧﺸﺎﻧﻪاي )ﻣﺎﻧﻨﺪ آﺛﺎر وﺿﻮ ﯾﺎ اﺛﺮ ﺳﺠﺪه ﯾﺎ ﻏﺒﺎر ﺣﺞ ﯾﺎ ﻫﺮ‬
‫ﻗﺪﻣﯽ( ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺑﻪ ﺟﺎي آوردن ﯾﮑﯽ از ﻓﺮاﯾﺾ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل اﺳﺖ«‪.‬‬
‫در اﯾﻦﺑﺎره اﺣﺎدﯾﺚ ﻓﺮاواﻧﯽ وﺟﻮد دارد؛ از ﺟﻤﻠﻪ ﺣﺪﯾﺚ ﻋﺮﺑﺎض ﺑﻦ ﺳﺎرﯾﻪ‪ ‬ﮐﻪ‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﺮاي ﻣﺎ ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ ﺷﯿﻮاﯾﯽ اﯾﺮاد ﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ دلﻫﺎ از آن ﺗﺮﺳﯿﺪ و‬
‫) ‪(2‬‬
‫از ﭼﺸﻢﻫﺎ‪ ،‬اﺷﮏ ﺳﺮازﯾﺮ ﺷﺪ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﭼﻨﺪ ﺣﺪﯾﺚ درﺑﺎرهي ﮔﺮﯾﺴﺘﻦ از ﺧﻮف اﷲ و ﺷﻮق او‪ ،‬ذﮐﺮ ﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ؛ از ﺟﻤﻠﻪ ﺣﺪﯾﺚ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﺷﺨّﯿﺮ‪ ‬ﮐﻪ ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬رﻓﺖ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬را در ﺣﺎ ِل‬
‫ﻧﻤﺎز دﯾﺪ؛ در آن ﻫﻨﮕﺎم ﺻﺪاﯾﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺻﺪاي ﺟﻮﺷﯿﺪن دﯾﮓ از ﺳﯿﻨﻪي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺷﻨﯿﺪه‬
‫ﻣﯽﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﮔﺮﯾﻪ از ﺧﺸﯿﺖ اﷲ‪ ‬ﺑﻮد‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ دﯾﮓ ﺑﻪﺟﻮش ﻣﯽآﯾﺪ‪،‬‬
‫ﻏﻠﻐﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ آري! ﺳﯿﻨﻪي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﯿﺰ از ﺧﻮف و ﺧﺸﯿﺖ اﻟﻬﯽ‪ ،‬ﻏﻠﻐﻞ ﻣﯽﮐﺮد‪.‬‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺣﺪﯾﺚ اﻧﺲ‪ ‬را ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ اﺑﯽ ﺑﻦ‬
‫ﮐﻌﺐ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﷲ‪ ‬ﺑﻪ ﻣﻦ دﺳﺘﻮر داده ﮐﻪ ﺳﻮرهي »ﺑﯿﻨﻪ« را ﺑﺮاي ﺗﻮ ﺑﺨﻮاﻧﻢ‪:‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺘﺮﻣﺬي‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪1363 :‬؛ آﻟﺒﺎﻧﯽ در ﻣﺸﮑﺎة اﻟﻤﺼﺎﺑﯿﺢ‪ ،‬ش‪ 3837 :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را‬
‫ﺣﺴﻦ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ (2‬ر‪.‬ك‪ :‬ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻤﺎرهي ‪ 161‬در ﺑﺎب‪» :‬اﻣﺮ ﺑﻪ ﭘﺎيﺑﻨﺪي ﺑﺮ ﺳﻨﺖ و آداب آن«‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪302‬‬
‫َ ُ َ ّ َ َ َّ َ ۡ‬ ‫َ ۡ َ ُ َّ َ َ َ ُ ْ ۡ َ ۡ ۡ َ ٰ َ ۡ ُ ۡ‬
‫� تأ� َِي ُه ُم‬‫�� ِ� منفكِ� ح ٰ‬
‫ب وٱلم ِ‬ ‫﴿لم ي� ِن ٱ�ِين �فروا مِن أه ِل ٱلكِ� ِ‬
‫ۡ ُ‬
‫]اﻟﺒﻴﻨﺔ‪[١ :‬‬ ‫ٱ�َ ّي ِ َنة ‪﴾١‬‬
‫آن دﺳﺘﻪ از اﻫﻞ ﮐﺘﺎب ﮐﻪ ﮐﻔﺮ ورزﯾﺪﻧﺪ و ﻧﯿﺰ ﻣﺸﺮﮐﺎن‪) ،‬از ﮐﻔﺮ و ﺷﺮك ﺧﻮﯾﺶ( دﺳﺖﺑﺮدار‬
‫ﻧﺒﻮدﻧﺪ ﺗﺎ آنﮐﻪ ﺑﺮاﯾﺸﺎن دﻟﯿﻞ روﺷﻨﯽ آﻣﺪ‪.‬‬
‫اﺑﯽ‪ ‬ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬آﯾﺎ ﭘﺮوردﮔﺎر‪ ،‬ﻣﺮا ﻧﺎم ﺑﺮد؟ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻠﻪ«‪ .‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ‬
‫اﺑﯽ‪ ‬ﮔﺮﯾﺴﺖ‪.‬‬
‫ﮔﻮﯾﺎ اﯾﻦ ﮔﺮﯾﻪ از ﺷﻮق ﺑﻪ اﷲ ﺑﻮده اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش دﺳﺘﻮر‬
‫داد ﮐﻪ اﯾﻦ ﺳﻮره را ﺑﺮاي اﺑﯽ‪ ‬ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﻧﺸﺎنﮔﺮ ﺟﺎﯾﮕﺎه واﻻي اﺑﯽ‪ ‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و‬
‫اﻣﮑﺎن دارد ﮔﺮﯾﻪي اﺑﯽ‪ ‬از روي ﺷﺎدي ﺑﻮده اﺳﺖ؛ ﭼﻮن ﮔﺎه ﺷﺎدي‪ ،‬اﻧﺴﺎن را ﺑﻪ‬
‫ﮔﺮﯾﻪ ﻣﯽاﻧﺪازد و ﮔﺎه ﻏﻢ و اﻧﺪوه‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬اﺣﺎدﯾﺜﯽ ذﮐﺮ ﮐﺮده ﮐﻪ ﻧﺸﺎنﮔﺮ ﮔﺮﯾﺴﺘﻦ ﺑﺮ ﮔﺬﺷﺘﻪ اﺳﺖ؛ از‬
‫ﺟﻤﻠﻪ ﻣﺎﺟﺮاي ﻣﻼﻗﺎت اﺑﻮﺑﮑﺮ و ﻋﻤﺮ ﺑﺎ اماﯾﻤﻦ‪ ‬ﮐﻪ ﭘﺲ از وﻓﺎت ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪﭘﯿﺮوي‬
‫از اﯾﺸﺎن ﺑﻪ دﯾﺪنِ اماﯾﻤﻦ‪ $‬رﻓﺘﻨﺪ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻋﺎدت داﺷﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻼﻗﺎت اماﯾﻤﻦ‬
‫ﻣﯽرﻓﺖ‪ .‬وﻗﺘﯽ اﺑﻮﺑﮑﺮ و ﻋﻤﺮ‪ $‬ﺑﻪ دﯾﺪن اماﯾﻤﻦ رﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﺑﺎﻧﻮي ﺑﺰرﮔﻮار ﺷﺮوع ﺑﻪ‬
‫ﮔﺮﯾﻪ ﮐﺮد‪ .‬اﺑﻮﺑﮑﺮ و ﻋﻤﺮ ﺑﻪ او ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻣﮕﺮ ﻧﻤﯽداﻧﯽ ﮐﻪ آنﭼﻪ ﻧﺰد ﺧﺪاﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮاي‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ؟ اماﯾﻤﻦ‪ $‬ﭘﺎﺳﺦ داد‪» :‬ﻣﻦ‪ ،‬اﯾﻦ را ﻣﯽداﻧﻢ؛ اﻣﺎ ﺳﺒﺐ ﮔﺮﯾﻪام‬
‫اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﺲ از وﻓﺎت ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬وﺣﯽ ﻗﻄﻊ ﺷﺪه اﺳﺖ«‪ .‬و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن اﺑﻮﺑﮑﺮ و ﻋﻤﺮ‬
‫را ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﮔﺮﯾﻪ اﻧﺪاﺧﺖ و آن دو ﺑﺎ او ﮔﺮﯾﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺣﺪﯾﺚ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﻋﻮف‪ ‬ﻧﯿﺰ ﻧﺸﺎنﮔﺮ ﮔﺮﯾﺴﺘﻦ ﺑﺮ ﮔﺬﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ‪ ‬روزه ﺑﻮد؛ ﺑﺮاﯾﺶ ﻏﺬا آوردﻧﺪ؛ ﻣﻌﻤﻮﻻً روزهدار رﻏﺒﺖ زﯾﺎدي ﺑﻪ ﻏﺬا‬
‫دارد‪ ،‬وﻟﯽ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ‪ ‬ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ ﺑﻪ ﯾﺎد‪ ‬وﺿﻌﯿﺖ ﺻﺤﺎﺑﻪ و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﭘﯿﺶﮔﺎم اﻓﺘﺎد‪،‬‬
‫ﮔﺮﯾﺴﺖ؛ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ‪ ‬ﺧﻮد‪ ،‬ﺟﺰو ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و از ﻣﻬﺎﺟﺮان ﭘﯿﺶﮔﺎم ﺑﻮد‪ .‬او‬
‫از ﻣﺼﻌﺐ ﺑﻦ ﻋﻤﯿﺮ‪ ‬ﯾﺎد ﮐﺮد و ﺧﻮد را از او ﮐﻮﭼﮏﺗﺮ ﺷﻤﺮد و ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻣﺼﻌﺐ‪ ‬از‬
‫ﻣﻦ ﺑﻬﺘﺮ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﻣﺼﻌﺐ‪ ‬ﺟﻮاﻧﯽ اﻫﻞ ﻣﮑﻪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﭘﺪر و ﻣﺎدر ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪي داﺷﺖ و ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ‬
‫ﻟﺒﺎسﻫﺎي آن زﻣﺎن را ﺑﺮاﯾﺶ ﺗﻬﯿﻪ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و او را ﻧﻮازش ﻣﯽﻧﻤﻮدﻧﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ‬
 ‫‪303‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﮔﺮﯾﺴﺘﻦ از ﺗﺮس اﷲ ﻣﺘﻌﺎل و ﺷﻮق او‬

‫ﻣﺼﻌﺐ‪ ‬ﺟﻮان ﻧﺎزﭘﺮوردهاي ﺑﻮد ﮐﻪ در زﻧﺪﮔﯽ ﺧﻮد‪ ،‬ﭼﯿﺰي ﮐﻢ ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬وﻟﯽ‬

‫ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪ‪ ،‬ﭘﺪر و ﻣﺎدرش او را از ﺧﻮد راﻧﺪﻧﺪ‪ .‬وي‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ ﻫﺠﺮت ﮐﺮد و‬
‫در ﺟﺮﮔﻪي ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﻣﻬﺎﺟﺮان ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﭘﺲ از ﻫﺠﺮت‪ ،‬ﻟﺒﺎس ﭘﯿﻨﻪداري ﺑﺮ ﺗﻦ‬
‫داﺷﺖ؛ ﮔﺮﭼﻪ در ﻣﮑﻪ و ﻧﺰد ﭘﺪر و ﻣﺎدرش از ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﻟﺒﺎس ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﻮد‪ ،‬وﻟﯽ ﻫﻤﻪي‬
‫اﯾﻦ رﻓﺎه و آﺳﺎﯾﺶ را ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ اﷲ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش ﺗﺮك ﮐﺮد و ﻫﺠﺮت ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در ﻏﺰوهي »اﺣﺪ« ﭘﺮﭼﻢ ﻟﺸﮑﺮ اﺳﻼم را ﺑﻪ او داد‪ .‬ﻣﺼﻌﺐ‪ ‬در اﯾﻦ‬
‫ﺟﻨﮓ ﺑﻪ ﺷﻬﺎدت رﺳﯿﺪ؛ ﺟﺎﻣﻪاي ﺑﺎ او ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ او را ﺑﺎ آن ﮐﻔﻦ ﮐﻨﻨﺪ؛ وﻗﺘﯽ‬
‫ﺳﺮش را ﻣﯽﭘﻮﺷﺎﻧﺪﻧﺪ‪ ،‬ﭘﺎﻫﺎﯾﺶ ﺑﯿﺮون ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ و ﭼﻮن ﭘﺎﻫﺎﯾﺶ را ﻣﯽﭘﻮﺷﺎﻧﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺳﺮش‬
‫ﺑﺮﻫﻨﻪ ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬دﺳﺘﻮر داد ﺳﺮش را ﺑﭙﻮﺷﺎﻧﻨﺪ و روي ﭘﺎﻫﺎﯾﺶ ﮔﯿﺎﻫﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم‬
‫»ﮐﻮم« ﺑﮕﺬارﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﻋﻮف از اﯾﻦ ﺑﺰرگﻣﺮد و اﻣﺜﺎل او ﯾﺎد ﻣﯽﮐﺮد و ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ :‬آنﻫﺎ‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻪﺳﻼﻣﺖ از دﻧﯿﺎ رﺳﺘﻨﺪ و ﭘﯿﺶ از آنﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬دﻧﯿﺎ و ﻧﻌﻤﺖﻫﺎي‬
‫آن را ﺑﻪ روي آﯾﻨﺪﮔﺎﻧﺸﺎن ﺑﮕﺸﺎﯾﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﺳﺮاي زودﮔﺬر را ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ﻧﻬﺎدﻧﺪ و رﻓﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﻏﻨﺎﯾﻢ و ﻧﻌﻤﺖﻫﺎ اﺷﺎره ﻧﻤﻮده و ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫َ َ َ َ َ َٗ ۡ ُ ُ َ‬
‫]اﻟﻔﺘﺢ‪[١٩ :‬‬ ‫�ة يَأخذو� َهاۗ﴾‬ ‫﴿ومغان ِم كث ِ‬
‫و ﻧﯿﺰ ﻏﻨﯿﻤﺖﻫﺎي ﻓﺮاواﻧﯽ ﮐﻪ آن را ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽآورﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﻋﻮف‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﺎ از اﯾﻦ ﻣﯽﺗﺮﺳﯿﻢ ﮐﻪ ﻣﺒﺎدا ﭘﺎداش‬
‫ﻧﯿﮑﯽﻫﺎي ﺧﻮد را زودﺗﺮ‪) ،‬در دﻧﯿﺎ( درﯾﺎﻓﺖ ﮐﺮده ﺑﺎﺷﯿﻢ«‪ .‬ﮐﺎﻓﺮ‪ ،‬ﭘﺎداش ﻧﯿﮑﯽﻫﺎﯾﺶ را‬
‫در دﻧﯿﺎ درﯾﺎﻓﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻧﺼﯿﺒﺶ در آﺧﺮت‪ ،‬آﺗﺶ دوزخ اﺳﺖ‪ .‬و ﻣﺆﻣﻦ‪ ،‬ﮔﺎه ﻋﻼوه ﺑﺮ‬
‫ﭘﺎداش اﺧﺮوياش‪ ،‬در دﻧﯿﺎ ﻧﯿﺰ اﺟﺮ و ﭘﺎداﺷﯽ درﯾﺎﻓﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﭘﺎداش اﺧﺮوي او‬
‫ﻣﻬﻢﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺮس و ﻧﮕﺮاﻧﯽ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﻋﻮف‪ ‬از اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﺒﺎدا ﭘﺎداش‬
‫ﻧﯿﮑﯽﻫﺎي ﺧﻮد را در دﻧﯿﺎ درﯾﺎﻓﺖ ﮐﺮده ﺑﺎﺷﻨﺪ؛ ﻟﺬا از ﺗﺮس و ﻧﮕﺮاﻧﯽ‪ ،‬ﮔﺮﯾﺴﺖ و‬
‫ﻏﺬاﯾﯽ ﻧﺨﻮرد‪.‬‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﻧﺸﺎنﮔﺮ ﮔﺮﯾﺴﺘﻦ از ﺧﺸﯿﺖ اﻟﻬﯽ و ﺗﺮس از ﻣﺠﺎزات اوﺳﺖ‪.‬‬
‫***‬
‫‪ -55‬ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ زﻫﺪ و ﭘﺎرﺳﺎﯾﯽ در دﻧﯿﺎ و ﺗﺸﻮﯾﻖ ﺑﻪ ﮐﻢﺧﻮاﻫﯽ‬
‫از آن و ﻓﻀﯿﻠﺖ ﻓﻘﺮ‬

‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫ََ ُ َۡ‬ ‫َّ َ َ َ ُ ۡ َ َ ٰ ُّ ۡ َ َ َ ٓ َ َ ۡ َ ُ َ َّ َ ٓ َ ۡ َ ََ‬
‫﴿إِ�ما مثل ٱ�يوة ِ ٱ��يا كما ٍء أنزل�ٰه مِن ٱلسماءِ فٱختلط بِهِۦ �بات ٱ�� ِض‬
‫ۡ َ ُ ُ ۡ ُ َ َ َ َّ َّ َ ۡ َ َ َّ َ ۡ ُ َ ٓ‬ ‫َّ َ ۡ ُ ُ َّ ُ َ ۡ َ ۡ َ ٰ ُ َ َّ ٰٓ َ ٓ َ َ َ‬
‫ت ٱ��ض زخر�ها وٱز�نت وظن أهلها‬ ‫مِما يأ�ل ٱ�اس وٱ�ن�م ح� إِذا أخذ ِ‬
‫َ َّ ُ ۡ َ ٰ ُ َ َ َ ۡ َ ٓ َ َ ٰ َ ٓ َ ۡ ُ َ َ ۡ ً َ ۡ َ َ ٗ َ َ َ ۡ َ ٰ َ َ ٗ َ َ َّ ۡ َ َۡ‬
‫صيدا كأن لم �غن‬ ‫��هم �دِرون عليها �تٮها أمرنا �� أو �هار� فجعل�ها ح ِ‬
‫َ َّ َ‬ ‫َٰ َ‬
‫ت ل ِق ۡو ٖ� َ� َتفك ُرون ‪﴾٢٤‬‬
‫َ َٰ َ ُ َ ّ ُ‬ ‫بٱ ۡ�َ ۡ‬
‫]ﻳﻮﻧﺲ ‪[٢٤ :‬‬ ‫صل ٱ�� ِ‬ ‫ِ‬ ‫ف‬ ‫�‬ ‫ِك‬ ‫ل‬ ‫�‬‫ك‬ ‫س‬
‫ِ �‬ ‫م‬ ‫ِ‬
‫زﻧﺪﮔﯽ دﻧﯿﺎ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ آﺑﯽﺳﺖ ﮐﻪ از آﺳﻤﺎن ﻧﺎزل ﮐﺮدهاﯾﻢ و اﻧﻮاع ﮔﯿﺎﻫﺎن زﻣﯿﻦ ـ ﮐﻪ ﻣﺮدم و‬
‫ﭼﺎرﭘﺎﯾﺎن ﻣﯽﺧﻮرﻧﺪ ـ ﺑﺎ آن درآﻣﯿﺨﺖ )و روﯾﯿﺪ( ﺗﺎ آﻧﮑﻪ زﻣﯿﻦ آراﺳﺘﻪ ﺷﺪ و ﮐﺸﺎورزان ﮔﻤﺎن‬
‫ﺑﺮدﻧﺪ ﺑﺮ اﺳﺘﻔﺎده از ﮔﯿﺎﻫﺎن ﺗﻮاﻧﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ وﻟﯽ ﻓﺮﻣﺎن ﻣﺎ در ﺷﺐ ﯾﺎ روز ﺑﻪ آن رﺳﯿﺪ و ﺑﺪﯾﻦ‬
‫ﺗﺮﺗﯿﺐ ﮔﯿﺎﻫﺎن را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﮔﯿﺎﻫﺎن ﺧﺸﮏ و دروﺷﺪهاي درآوردﯾﻢ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﮔﻮﯾﺎ دﯾﺮوز اﺻﻼ‬
‫ﮔﯿﺎﻫﯽ وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦﭼﻨﯿﻦ آﯾﺎت را ﺑﺮاي ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﯽاﻧﺪﯾﺸﻨﺪ‪ ،‬ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬

‫ات‬ ‫لس َما ٓءِ فَٱ ۡخ َتلَ َط بهِۦ َ� َب ُ‬ ‫� َي ٰوة ِ ٱ ُّ� ۡ� َيا َك َما ٓ ٍء أَ َ‬
‫نز ۡل َ�ٰ ُه م َِن ٱ َّ‬ ‫﴿ َوٱ ۡ� ۡب ل َ ُهم َّم َث َل ٱ ۡ َ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َۡ ُ‬ ‫ً‬ ‫َ‬ ‫َ َ ۡ َ َ َ ٗ َ ۡ ُ ُ ّ َ ٰ ُ َ َ َ َّ ُ َ َ ٰ ُ ّ َ ۡ ُّ ۡ‬ ‫َۡ‬
‫� �ءٖ مقتدِرا ‪ ٤٥‬ٱلمال‬ ‫ِ‬ ‫�‬ ‫�‬ ‫ٱ‬ ‫ن‬ ‫�‬ ‫و‬ ‫ۗ‬ ‫ح‬ ‫�‬ ‫لر‬
‫ِ‬ ‫ٱ‬ ‫وه‬ ‫ر‬ ‫ذ‬ ‫ت‬ ‫ا‬‫يم‬ ‫شِ‬ ‫ه‬ ‫ح‬ ‫ب‬ ‫ص‬ ‫أ‬‫ف‬ ‫ض‬‫ِ‬ ‫�‬ ‫ٱ�‬
‫َ‬
‫ك ث َو ٗابا َو َخ ۡ ٌ‬ ‫َ َّ َ‬ ‫َّ َ ُ َ ۡ ٌ‬ ‫ۡ‬
‫َ َ ٰ ُّ ۡ َ َ َ َ ُ‬ ‫ۡ‬ ‫ُ‬ ‫َ َُۡ َ َ‬
‫�‬ ‫وٱ�نون زِ�نة ٱ�يوة ِ ٱ��ياۖ وٱل�ٰقِ�ٰت ٱل� ٰل ِ�ٰت خ� عِند ر� ِ‬
‫َ ٗ‬
‫]اﻟﻜﻬﻒ‪[٤٦ ،٤٥ :‬‬ ‫أ َم� ‪﴾٤٦‬‬
‫ﻣﺜﺎل زﻧﺪﮔﯽ دﻧﯿﺎ را ﺑﺮاﯾﺸﺎن ﺑﯿﺎن ﮐﻦ ﮐﻪ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ آﺑﯽﺳﺖ ﮐﻪ از آﺳﻤﺎن ﻓﺮو ﻓﺮﺳﺘﺎدﯾﻢ و آنﮔﺎه‬
‫ﮔﯿﺎﻫﺎن زﻣﯿﻦ ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪي آن آب ﺑﻪ ﺻﻮرت اﻧﺒﻮه ﻣﯽروﯾﺪ و ﺳﭙﺲ ﺧﺸﮏ ﻣﯽﺷﻮد؛ ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﮐﻪ‬
‫ﺑﺎد‪ ،‬آن را ﺑﻪ ﻫﺮ ﺳﻮ ﭘﺮاﮐﻨﺪه ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬و اﷲ ﺑﺮ ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ ﺗﻮاﻧﺎﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎل و ﻓﺮزﻧﺪان‪ ،‬زﯾﻮر زﻧﺪﮔﯽ دﻧﯿﺎ‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ‪ ‬ﭘﺎﯾﺪار‪ ،‬ﻧﺰد ﭘﺮوردﮔﺎرت از ﻧﻈﺮ ﭘﺎداش‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ و اﻣﯿﺪﺑﺨﺶﺗﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫َ َ ُ‬ ‫ُ‬ ‫ۡ َ ُ ٓ ْ َ َّ َ ۡ َ َ ٰ ُ ُّ ۡ َ َ ‪ُ َ َ ٞ َ َ ٞ ۡ َ َ ٞ‬‬
‫�نة َو�فاخ ُر ۢ بَ ۡي َن� ۡم َوت�اث ‪ٞ‬ر ِ�‬ ‫﴿ٱعلموا ��ما ٱ�يوة ٱ��يا لعِب ولهو و ِز‬
‫َٗ ُ‬ ‫ار َ� َباتُ ُهۥ ُ� َّم يَه ُ‬
‫يج َ� َ َ‬ ‫ۡ َ ۡ َ َ ۡ َ ۡ َٰ َ َ َ َ ۡ َ ۡ َ َ ۡ ُ‬
‫ك َّف َ‬
‫�ٮ ٰ ُه ُم ۡصف ّر� � َّم‬ ‫ِ‬ ‫ث أعجب ٱل‬ ‫ٱ�م� ٰ ِل وٱ�و� ِد� كمث ِل �ي ٍ‬
‫ن َو َما ٱ ۡ َ‬
‫� َي ٰو ُة‬
‫ۡ َ ‪ٞ‬‬ ‫َّ‬ ‫َ َ ‪ّ ٞ ۡ َ ٞ َ ٞ‬‬ ‫َ ُ ُ ُ ٗ‬
‫ي�ون ح َ�ٰماۖ َو ِ� ٱ�خ َِرة ِ عذاب شدِيد َومغفِ َرة م َِن ٱ�ِ َورِض� ٰ ۚ‬
‫ۡ ٓ َّ َ ۡ ُ‬
‫]اﳊﺪﻳﺪ‪[٢٠ :‬‬ ‫ٱ ُّ�� َيا إِ� َم�ٰ ُع ٱلغ ُرورِ ‪﴾٢٠‬‬
‫ﺑﺪاﻧﯿﺪ ﮐﻪ زﻧﺪﮔﯽ دﻧﯿﺎ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺎزي و ﺳﺮﮔﺮﻣﯽ و زﯾﻮر و ﻓﺨﺮﻓﺮوﺷﯽ ﺷﻤﺎ ﺑﻪ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ و‬
‫زﯾﺎدهﺧﻮاﻫﯽ در اﻣﻮال و ﻓﺮزﻧﺪان اﺳﺖ؛ ﻫﻤﭽﻮن ﺑﺎراﻧﯽ ﮐﻪ روﯾﺶ ﮔﯿﺎﻫﺎن آن‪ ،‬ﮐﺸﺎورزان را ﺑﻪ‬
‫‪305‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ زﻫﺪ و ﭘﺎرﺳﺎﯾﯽ در دﻧﯿﺎ و ﺗﺸﻮﯾﻖ ﺑﻪ ﮐﻢﺧﻮاﻫﯽ از آن و‪...‬‬

‫ﺷﮕﻔﺖ وا ﻣﯽدارد و ﺳﭙﺲ ﺧﺸﮏ ﻣﯽﺷﻮد و آن را زرد و ﭘﮋﻣﺮده ﻣﯽﺑﯿﻨﯽ و ﺳﭙﺲ ﺧُﺮد و رﯾﺰ‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬و در آﺧﺮت‪ ،‬ﻋﺬاﺑﯽ ﺳﺨﺖ و )ﻧﯿﺰ( آﻣﺮزﺷﯽ از ﺳﻮي اﷲ و ﺧﺸﻨﻮدي اوﺳﺖ‪ .‬و زﻧﺪﮔﯽ‬
‫دﻧﯿﺎ ﺗﻨﻬﺎ ﻣﺎﯾﻪي ﻓﺮﯾﺐ اﺳﺖ‪.‬‬

‫� َوٱ ۡل َق َ�ٰ ِط� ٱل ۡ ُم َق َ‬ ‫لن ِ َسا ٓءِ َوٱ ۡ�َن ِ َ‬

‫َ ّ‬ ‫َّ‬
‫﴿ ُز ّ� ِ َن ل َِّلن ِ‬
‫ب ٱلش َه َ� ٰ ِ‬
‫نط َرة ِ م َِن‬ ‫ت مِن ٱ‬ ‫اس ُح ُّ‬
‫ِ‬
‫َ‬
‫ۡ‬ ‫ث َ� ٰل َِك َم َ�ٰ ُع ٱ ۡ َ‬
‫� َي ٰوة ِ ٱ ُّ�� َياۖ‬ ‫� ۡيل ٱل ۡ ُم َس َّو َمةِ َوٱ ۡ�نۡ َ� ٰ ِم َوٱ ۡ َ‬
‫� ۡر ِ�‬
‫ٱ َّ� َهب َوٱ ۡلف َّضةِ َوٱ ۡ َ‬
‫ِ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫ُ‬ ‫ۡ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ َّ ُ‬
‫]آل ﻋﻤﺮان‪[١٤ :‬‬ ‫اب ‪﴾١٤‬‬ ‫وٱ� عِندهۥ حسن ٱل�ٔ ِ‬
‫ﺑﺮاي ﻣﺮدم‪ ،‬ﻣﺤﺒﺖ ﺧﻮاﺳﺘﻪﻫﺎي دروﻧﯽ اﻋﻢ از زﻧﺎن‪ ،‬ﻓﺮزﻧﺪان و ﺛﺮوتﻫﺎي ﻫﻨﮕﻔﺖ‪ ‬ﻃﻼ و ﻧﻘﺮه‬
‫و اﺳﺐﻫﺎي ﻣﺮﻏﻮب و ﻧﺸﺎندار و ﭼﺎرﭘﺎﯾﺎن و زراﻋﺖ‪ ،‬آراﺳﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﮐﺎﻻي زﻧﺪﮔﯽ‬
‫دﻧﯿﺎﺳﺖ و ﺑﺎزﮔﺸﺖ و ﭘﺎداش ﻧﯿﮏ‪ ،‬ﻧﺰد‪ ‬اﷲ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫َ ُ َّ ُ‬ ‫ۡ‬ ‫َ ٰٓ َ ُّ َ َّ ُ َّ َ ۡ َ َّ َ ّ ‪ُ َّ َّ ُ َ َ َ ٞ‬‬
‫� ُم ٱ ۡ َ‬
‫� َي ٰوةُ ٱ ُّ�� َيا َو� َ�غ َّرن�م‬ ‫﴿���ها ٱ�اس إِن وعد ٱ�ِ حق ۖ ف� �غرن‬
‫]ﻓﺎﻃﺮ‪[٥ :‬‬ ‫بٱ َّ�ِ ٱ ۡل َغ ُر ُ‬
‫ور ‪﴾٥‬‬ ‫ِ‬
‫اي ﻣﺮدم! ﺑﯽﮔﻤﺎن وﻋﺪهي اﷲ ﺣﻖ اﺳﺖ؛ ﭘﺲ ﻓﺮﯾﻔﺘﻪي زﻧﺪﮔﯽ دﻧﯿﺎ ﻧﺸﻮﯾﺪ و )ﺷﯿﻄﺎن(‬
‫ﻓﺮﯾﺐﮐﺎر‪ ،‬ﺷﻤﺎ را ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﷲ ﻧﻔﺮﯾﺒﺪ‬
‫ُ َّ َ َّ‬ ‫َ َّ َ ۡ َ َ ۡ َ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َّ ٰ ُ ۡ ُ ُ ۡ َ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ ۡ َ ٰ ُ ُ َّ َ ُ‬
‫﴿�لهٮ�م ٱ��ثر ‪ ١‬ح� زر�م ٱلمقابِر ‪ � ٢‬سوف �علمون ‪� ٣‬م �‬
‫َ َّ َ ۡ َ ۡ َ ُ َ ۡ َ ۡ‬ ‫َ َۡ ََُۡ َ‬
‫]اﻟﺘﻜﺎﺛﺮ‪[٥ ،١ :‬‬ ‫� ‪﴾٥‬‬ ‫سوف �علمون ‪ � ٤‬لو �علمون عِلم ٱ�َقِ ِ‬
‫اﻓﺰونﻃﻠﺒﯽ )و ﻓﺨﺮﻓﺮوﺷﯽ ﺑﻪ اﻣﻮال و ﻓﺮزﻧﺪان( ﺷﻤﺎ را ﺑﻪ ﺧﻮد ﻣﺸﻐﻮل ﮐﺮد‪ .‬ﺗﺎ آنﮐﻪ )ﺑﺮ‬
‫ﻫﻤﯿﻦ ﺣﺎل ﻣ‪‬ﺮدﯾﺪ و( ﺑﻪ ﻗﺒﺮﺳﺘﺎنﻫﺎ رﻓﺘﯿﺪ‪ .‬ﻫﺮﮔﺰ )ﻓﺨﺮﻓﺮوﺷﯽ و اﻓﺰونﻃﻠﺒﯽ ﻧﮑﻨﯿﺪ(؛ ﺑﻪ زودي‬
‫ﺧﻮاﻫﯿﺪ داﻧﺴﺖ‪ .‬آري؛ آنﮔﻮﻧﻪ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﭘﻨﺪارﯾﺪ‪ .‬ﺑﻪ زودي ﺧﻮاﻫﯿﺪ داﻧﺴﺖ‪ .‬ﻫﺮﮔﺰ! اﮔﺮ‬
‫ﺑﻪﻃﻮر ﯾﻘﯿﻦ و ﺑﺪون ﻫﯿﭻ ﺗﺮدﯾﺪي )ﺣﻘﯿﻘﺖ ﮐﺎر را( ﻣﯽداﻧﺴﺘﯿﺪ )اﯾﻦﭼﻨﯿﻦ ﻏﺎﻓﻞ ﻧﻤﯽﺷﺪﯾﺪ(‪.‬‬
‫َ َ َ َ َۡ َ َ ُ َۡ َ ُ ْ‬ ‫﴿ َو َما َ�ٰ ِذه ِ ٱ ۡ َ‬
‫� َي ٰوةُ ٱ ُّ� ۡ� َيا ٓ إ َّ� ل َ ۡهو‪َ ٞ‬ولَعِ ‪َّ َّ ٞ‬‬
‫ب �ن ٱ� َار ٱ�خِرة ل ِ� ٱ�يو ۚ‬
‫ان لو �نوا‬ ‫ۚ‬ ‫ِ‬
‫َ َ‬
‫]اﻟﻌﻨﻜﺒﻮت‪[٦٤ :‬‬ ‫َ� ۡعل ُمون ‪﴾٦٤‬‬
‫و اﯾﻦ زﻧﺪﮔﯽ دﻧﯿﺎ‪ ،‬ﭼﯿﺰي ﺟﺰ ﺳﺮﮔﺮﻣﯽ و ﺑﺎزي ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺑﯽﮔﻤﺎن ﺳﺮاي آﺧﺮت‪ ،‬زﻧﺪﮔﯽ راﺳﺘﯿﻦ‬
‫اﺳﺖ؛ اﮔﺮ ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪306‬‬

‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ ،/‬ﺑﺎﺑﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻧﺎم ﮔﺸﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ زﻫﺪ و ﺗﺸﻮﯾﻖ ﺑﻪ ﮐﻢﺧﻮاﻫﯽ از‬
‫دﻧﯿﺎ و ﻓﻀﯿﻠﺖ ﻓﻘﺮ«‪.‬‬
‫دﻧﯿﺎ‪ ،‬ﺑﻪ زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ ﯾﺎ ﺣﯿﺎﺗﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ در آن ﺑﻪﺳﺮ ﻣﯽﺑﺮﯾﻢ و ﻋﻠﺖ ﻧﺎم‬
‫ﮔﺬارياش ﺑﻪ اﯾﻦ ﻧﺎم‪ ،‬دو ﺳﺒﺐ دارد‪:‬‬
‫ﺳﺒﺐ اول‪ :‬دﻧﯿﺎ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮ؛ ﻟﺬا از آﺧﺮت‪ ،‬ﺑﺎ ﻣﺎ ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ۡ‬ ‫َ َ َ ُ َ ۡ ‪َ َّ ٞ‬‬
‫]اﻟﻀﺤﻰ‪[٤ :‬‬ ‫ك م َِن ٱ� ٰ‬
‫و� ‪﴾٤‬‬ ‫﴿ول�خِرة خ� ل‬
‫و ﺑﻪﯾﻘﯿﻦ آﺧﺮت ﺑﺮاي ﺗﻮ از ﺳﺮاي ﻧﺨﺴﺖ )دﻧﯿﺎ( ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳﺒﺐ دوم‪ :‬دﻧﯿﺎ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﭘﺴﺖ و ﻧﺎﭼﯿﺰ؛ زﯾﺮا ﺑﻪ ﻧﺴﺒﺖ آﺧﺮت‪ ،‬ﭼﯿﺰي ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﻣﺎم اﺣﻤﺪ‪ /‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﻧﻘﻞ ﮐﺮده ﮐﻪ ﻣﺴﺘﻮرد ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ‪‬‬
‫ْ َ ) ‪(1‬‬ ‫ْ َ َّ َ ْ ٌ َ ُّ ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫اﺪﻟ�ﻴَﺎ َو َﻣﺎ ِ�ﻴﻬﺎ«؛‬ ‫ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ل َﻤ ْﻮ ِﺿ ُﻊ َﺳ ْﻮ ِط أ َﺣ ِﺪ� ْﻢ ِﻲﻓ اﺠﻟﻨ ِﺔ ﺧ� ِﻣﻦ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺑﻪاﻧﺪازهي ﺟﺎي ﺷﻼق ﺷﻤﺎ در ﺑﻬﺸﺖ‪ ،‬از دﻧﯿﺎ و آنﭼﻪ در آن اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ«‪.‬‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﭼﻨﺪ آﯾﻪ ذﮐﺮ ﮐﺮده ﮐﻪ ﻫﻤﮕﯽ‪ ،‬ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﻨﺪ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪي ﻫﯿﭻ ﻋﺎﻗﻞ و‬
‫ﺧﺮدﻣﻨﺪي ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ دﻧﯿﺎ ﺗﮑﯿﻪ و اﻋﺘﻤﺎد ﮐﻨﺪ ﯾﺎ ﺑﻪ آن‪ ،‬ﻓﺮﯾﻔﺘﻪ ﺷﻮد و ﭼﻨﺎن ﺑﻪ آن‬
‫ﻣﺸﻐﻮل ﮔﺮدد ﮐﻪ آﺧﺮت را از ﯾﺎد ﺑﺒﺮد ﯾﺎ دﻧﯿﺎ او را از ﯾﺎد اﷲ‪ ‬ﺑﺎزدارد‪ .‬ﯾﮑﯽ از آﯾﺎﺗﯽ‬
‫ﮐﻪ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ذﮐﺮ ﮐﺮده‪ ،‬اﯾﻦ ﻓﺮﻣﻮدهي اﷲ ﻣﺘﻌﺎل اﺳﺖ ﮐﻪ‪:‬‬
‫ََ ُ َۡ‬ ‫َّ َ َ َ ُ ۡ َ َ ٰ ُّ ۡ َ َ َ ٓ َ َ ۡ َ ُ َ َّ َ ٓ َ ۡ َ ََ‬
‫﴿إِ�ما مثل ٱ�يوة ِ ٱ��يا كما ٍء أنزل�ٰه مِن ٱلسماءِ فٱختلط بِهِۦ �بات ٱ�� ِض﴾‬
‫]ﻳﻮ�ﺲ ‪ [٢٤ :‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬زﻧﺪﮔﯽ دﻧﯿﺎ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ آﺑﯽﺳﺖ ﮐﻪ از آﺳﻤﺎن ﻧﺎزل ﮐﺮدهاﯾﻢ ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺑﺎران اﺳﺖ‪ -‬و اﻧﻮاع ﮔﯿﺎﻫﺎن زﻣﯿﻦ ﺑﺎ آن درآﻣﯿﺨﺖ )و روﯾﯿﺪ«‪ .‬ﮔﯿﺎﻫﺎن ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﯽ‬
‫در زﻣﯿﻦ ﻣﯽروﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻧﺰدﯾﮑﻨﺪ و ﮔﺎه‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﻓﺎﺻﻠﻪاي ﺑﺎ ﻫﻢ ﻧﺪارﻧﺪ و در ﻫﻢ‬

‫)‪ (1‬رواﯾﺖ اﺣﻤﺪ در ﻣﺴﻨﺪش )‪(330/5‬؛ اﯾﻦ رواﯾﺖ‪ ،‬ﻧﺰد ﺑﺨﺎري‪ ،‬ﺑﻪﺷﻤﺎرهﻫﺎي‪(6415 ،3250 ،2892) :‬‬
‫ﻧﯿﺰ ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪307‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ زﻫﺪ و ﭘﺎرﺳﺎﯾﯽ در دﻧﯿﺎ و ﺗﺸﻮﯾﻖ ﺑﻪ ﮐﻢﺧﻮاﻫﯽ از آن و‪...‬‬
‫َ َّ َ ٓ‬
‫� إِذا‬ ‫ﻓﺮورﻓﺘﻪاﻧﺪ؛ در ﺳﺮاﺳﺮ زﻣﯿﻦ‪ ،‬ﮔﯿﺎﻫﺎن ﻣﺘﻨﻮع‪ ،‬زﯾﺒﺎ و ﺑﺎﻃﺮاوﺗﯽ وﺟﻮد دارد‪﴿ .‬ح ٰٓ‬
‫َۡ ُ‬
‫�ض ُز ۡخ ُر َ� َها َو َّ‬
‫ٱز َّ� َن ۡ‬ ‫َ َ َ‬
‫ت﴾‪ :‬ﺗﺎ آنﮐﻪ زﻣﯿﻦ ﺑﺎ ﭘﻮﺷﺶﻫﺎي ﮔﯿﺎﻫﯽ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن‪،‬‬ ‫ت ٱ�‬
‫أخذ ِ‬
‫َ َ َّ َ ۡ ُ َ ٓ َ َّ ُ ۡ َ ُ َ َ َ ۡ َ ٓ َ َ ٰ َ ٓ َ ۡ ُ َ َ ۡ ً َ ۡ َ َ ٗ َ َ ۡ‬
‫ج َعل َ�ٰ َها‬ ‫آراﺳﺘﻪ ﺷﺪ ﴿وظن أهلها ��هم �ٰدِرون عليها �تٮها أمرنا �� أو �هار� ف‬
‫ۡ‬ ‫َ ٗ َ َ َّ ۡ َ ۡ َ ۡ َ‬
‫س﴾‪ :‬و ﺳﺎﮐﻨﺎن زﻣﯿﻦ‪ ،‬ﮔﻤﺎن ﺑﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ از اﯾﻦ‬ ‫صيدا كأن لم �غن بِٱ�م ِ �‬ ‫ح ِ‬
‫ﮔﯿﺎﻫﺎن اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن ﭘﺮوردﮔﺎر‪ ،‬اﯾﻦ ﮔﯿﺎﻫﺎن‪ ،‬ﺷﺐ ﯾﺎ روز از ﻣﯿﺎن ﻣﯽروﻧﺪ‬
‫و ﺑﻪﺳﺎن ﮔﯿﺎﻫﺎﻧﯽ ﺧﺸﮏ و دروﺷﺪه درﻣﯽآﯾﻨﺪ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﮔﻮﯾﺎ دﯾﺮوز اﺻﻼً ﮔﯿﺎﻫﯽ وﺟﻮد‬
‫ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫زﻧﺪﮔﯽ دﻧﯿﺎ ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ واﻗﻌﯿﺖ زﻧﺪﮔﯽ ﺧﻮد را ﺑﻨﮕﺮﯾﻢ؛ ﭼﻪ ﺑﺴﯿﺎر‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﮐﻨﺎر ﻣﺎ و ﺑﺎ ﻣﺎ زﯾﺴﺘﻪاﻧﺪ و زﻧﺪﮔﯽ ﺧﻮش و ﻣﺮﻓﻬﯽ داﺷﺘﻪاﻧﺪ؛ آراﻣﺶ‪،‬‬
‫آﺳﺎﯾﺶ‪ ،‬ﻓﺮزﻧﺪان ﺧﻮب‪ ،‬ﻫﻤﺴﺮ‪ ،‬ﺧﺎﻧﻪﻫﺎي ﻣﺠﻠﻞ و ﻣﺎﺷﯿﻦﻫﺎي زﯾﺒﺎ‪ ،‬اﻣﺎ ﺣﺎل ﮐﻪ ﻫﻤﻪي‬
‫اﯾﻦﻫﺎ را رﻫﺎ ﮐﺮده و از دﻧﯿﺎ رﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﮔﻮﯾﺎ اﺻﻼً در دﻧﯿﺎ ﻧﺒﻮدهاﻧﺪ؛ ﯾﺎ ﺧﻮد از دﻧﯿﺎ رﻓﺘﻪاﻧﺪ‬
‫ﯾﺎ ﻫﻤﻪي داراﯾﯽﻫﺎي ﺧﻮد را از دﺳﺖ دادهاﻧﺪ! ﭼﻪ ﺑﺴﯿﺎر ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪاﻧﯽ ﮐﻪ ﻓﻘﯿﺮ ﺷﺪهاﻧﺪ و‬
‫دﺳﺖ ﻧﯿﺎز‪ ،‬ﭘﯿﺶ اﯾﻦ و آن دراز ﮐﺮدهاﻧﺪ!‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬دﻧﯿﺎﺳﺖ؛ و اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬اﯾﻦ ﻣﺜﺎل را ﺑﺮاي ﻣﺎ ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮده ﺗﺎ ﺑﻪ دﻧﯿﺎ و‬
‫ﺧﻮﺷﯽﻫﺎي آن‪ ،‬ﻓﺮﯾﻔﺘﻪ ﻧﺸﻮﯾﻢ‪.‬‬
‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َٰ َ‬ ‫َ َٰ َ ُ َ ّ ُ‬
‫]ﻳﻮﻧﺲ ‪[٢٤ :‬‬ ‫ت ل ِق ۡو ٖ� َ� َتفك ُرون ‪﴾٢٤‬‬
‫صل ٱ�� ِ‬‫﴿ك�ل ِك �ف ِ‬
‫اﯾﻦﭼﻨﯿﻦ آﯾﺎت را ﺑﺮاي ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﯽاﻧﺪﯾﺸﻨﺪ‪ ،‬ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬
‫آري! اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﺑﺎ ذﮐﺮ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﺜﺎلﻫﺎﯾﯽ آﯾﻪﻫﺎي ﺧﻮد را ﺑﺮاي اﻓﺮاد ﻋﺎﻗﺒﺖاﻧﺪﯾﺶ‪،‬‬
‫ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﺳﭙﺲ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫ٓ‬
‫لس َ� ٰم َو�َ ۡهدِي َمن � َ َشا ُء إ ٰ� َ ُّ ۡ َ‬ ‫َ َّ ُ ۡ ُ ْ َ َ‬
‫ص� ٰ ٖط مستقِ ٖ‬
‫ي� ‪﴾٢٥‬‬ ‫ِ ِ‬ ‫� يَدع ٓوا إ ِ ٰ� دارِ ٱ َّ ِ‬ ‫﴿وٱ‬
‫]ﻳﻮﻧﺲ ‪[٢٥ :‬‬
‫و اﷲ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺮاي ﺳﻼﻣﺖ و اﻣﻨﯿﺖ ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ ﺑﻬﺸﺖ‪ -‬ﻓﺮا ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و ﻫﺮ ﮐﻪ را ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫راه راﺳﺖ ﻫﺪاﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺗﻔﺎوت ﭼﺸﻢﮔﯿﺮي ﻣﯿﺎن اﯾﻦ دو‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ زﻧﺪﮔﯽ دﻧﯿﺎ و آﺧﺮت وﺟﻮد دارد؛ ﺳﺮاي‬
‫ﺳﻼﻣﺖ و اﻣﻨﯿﺖ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﺑﻬﺸﺖ اﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا آنﺟﺎ ﻫﯿﭻﮔﻮﻧﻪ ﻧﺎراﺣﺘﯽ‪ ،‬آﺷﻔﺘﮕﯽ‪ ،‬رﻧﺞ و‬
‫ﮐﺪورﺗﯽ وﺟﻮد ﻧﺪارد و ﺑﻬﺸﺖ از ﻫﻤﻪي اﯾﻦﻫﺎ‪ ،‬ﭘﺎك اﺳﺖ؛ ﭘﺲ ﻋﺎﻗﻞ ﮐﺪامﯾﮏ از اﯾﻦ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪308‬‬

‫دو را ﺑﺮﻣﯽﮔﺰﯾﻨﺪ‪ :‬دﻧﯿﺎ و ﻧﻌﻤﺖﻫﺎي آن را ﯾﺎ آﺧﺮت و ﺳﺮاي ﺳﻼﻣﺖ و اﻣﻨﯿﺖ را؟‬

‫ﺑﺪون ﺷﮏ ﻫﺮ ﻋﺎﻗﻠﯽ‪ ،‬ﺳﺮاي ﺳﻼﻣﺖ و اﻣﻨﯿﺖ را ﺗﺮﺟﯿﺢ ﻣﯽدﻫﺪ و ﺑﻪ ﺳﺮاي ﻓﻨﺎﭘﺬﯾﺮ‬
‫دﻧﯿﺎ ﮐﻪ آﮐﻨﺪه از رﻧﺞ و آﺷﻔﺘﮕﯽﺳﺖ‪ ،‬دل ﻧﻤﯽﺑﻨﺪد‪ .‬از اﯾﻦرو اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻫﻤﻪي ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ‬
‫را ﺑﻪ ﺳﺮاي ﺳﻼﻣﺖ و اﻣﻨﯿﺖ ﻓﺮاﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ ﴿ َو�َ ۡهدِي َمن � َ َشا ٓ ُء إ َ ٰ� َ ُّ ۡ َ‬
‫ص� ٰ ٖط مستقِ ٖ‬
‫ي� ‪:﴾٢٥‬‬ ‫ِ ِ‬
‫»و ﻫﺮﮐﻪ را ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬ﺑﻪ راه راﺳﺖ‪ ،‬ﻫﺪاﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﻫﺪاﯾﺖ‪ ،‬ﻣﻘﯿ‪‬ﺪ اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺷﺮط و ﺷﺮوﻃﯽ دارد‪ .‬از اﯾﻦرو ﻧﻔﺮﻣﻮد‪ :‬ﻫﻤﻪ را ﺑﻪ راه‬
‫راﺳﺖ ﻫﺪاﯾﺖ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪ :‬ﻫﺮﮐﻪ را ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬ﺑﻪ راه راﺳﺖ ﻫﺪاﯾﺖ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﮐﺴﯽ‪ ،‬ﺷﺎﯾﺴﺘﻪي ﻫﺪاﯾﺖ اﻟﻬﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﻮي اﷲ‪ ‬روي ﺑﯿﺎورد ﯾﺎ ﺑﻪ‬
‫ﺳﻮي او ﺑﺎزﮔﺮدد؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ َۡ ٓ َۡ َ ۡ ََ‬
‫]اﻟﺮﻋﺪ‪[٢٧ :‬‬ ‫﴿و�هدِي إِ�هِ من �ناب ‪﴾٢٧‬‬
‫و ﻫﺮ ﮐﻪ را ﺑﻪ ﺳﻮﯾﺶ ﺑﺎزﮔﺮدد‪ ،‬ﻫﺪاﯾﺖ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪..‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ُ‬ ‫َ َ َّ َ ُ ٓ ْ َ َ َ َّ ُ ُ‬
‫]اﻟﺼﻒ‪[٥ :‬‬ ‫� قلو�َ ُه ۡم﴾‬ ‫﴿فلما زاغوا أزاغ ٱ‬
‫و ﭼﻮن ﻣﻨﺤﺮف ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬اﷲ‪ ،‬دلﻫﺎﯾﺸﺎن را ﻣﻨﺤﺮف ﮐﺮد‪.‬‬
‫اﷲ‪ ‬ﮐﺴﯽ را ﻫﺪاﯾﺖ ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ ﮐﻪ ﻧﯿﺖ ﭘﺎﮐﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﺗﻨﻬﺎ ﺧﺸﻨﻮدي اﷲ و‬
‫ﺳﺮاي آﺧﺮت را ﺑﺠﻮﯾﺪ؛ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﯽ‪ ،‬در ﻣﻔﻬﻮم اﯾﻦ آﯾﻪ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫﴿ َو�َ ۡهدِي َمن � َ َشا ٓ ُء إ َ ٰ� َ ُّ ۡ َ‬
‫]ﻳﻮﻧﺲ ‪[٢٥ :‬‬ ‫ي� ‪﴾٢٥‬‬‫ص� ٰ ٖط مستقِ ٖ‬
‫ِ ِ‬
‫و ﻫﺮ ﮐﻪ را ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬ﺑﻪ راه راﺳﺖ ﻫﺪاﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬آﯾﻪﻫﺎي دﯾﮕﺮي ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﯾﻦ آﯾﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫� َي ٰوة ِ ٱ ُّ� ۡ� َيا َك َما ٓ ٍء أَ َ‬
‫نز ۡل َ�ٰ ُه م َِن ٱ َّ‬
‫لس َما ٓءِ فَٱ ۡخ َتلَ َط بهِۦ َ� َب ُ‬
‫ات‬ ‫﴿ َوٱ ۡ� ۡب ل َ ُهم َّم َث َل ٱ ۡ َ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ُ‬ ‫َ َ ۡ َ َ َ ٗ َ ۡ ُ ُ ّ َٰ‬ ‫َۡ‬
‫]اﻟﻜﻬﻒ‪[٤٥ :‬‬ ‫لر�ح﴾‬ ‫ِ‬ ‫ٱ‬ ‫وه‬ ‫ر‬ ‫ذ‬ ‫ت‬ ‫ا‬‫يم‬ ‫شِ‬ ‫ه‬ ‫ح‬ ‫ب‬ ‫ص‬ ‫أ‬ ‫ف‬ ‫ض‬‫ِ‬ ‫�‬‫ٱ�‬
‫ﻣﺜﺎل زﻧﺪﮔﯽ دﻧﯿﺎ را ﺑﺮاﯾﺸﺎن ﺑﯿﺎن ﮐﻦ ﮐﻪ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ آﺑﯽﺳﺖ ﮐﻪ از آﺳﻤﺎن ﻓﺮو ﻓﺮﺳﺘﺎدﯾﻢ و آنﮔﺎه‬
‫ﮔﯿﺎﻫﺎن زﻣﯿﻦ ﺑﻪوﺳﯿﻠﻪي آن آب ﺑﻪ ﺻﻮرت اﻧﺒﻮه ﻣﯽروﯾﺪ و ﺳﭙﺲ ﺧﺸﮏ ﻣﯽﺷﻮد؛ ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي‬
‫ﮐﻪ ﺑﺎد‪ ،‬آن را ﺑﻪ ﻫﺮ ﺳﻮ ﭘﺮاﮐﻨﺪه ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
 ‫‪309‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ زﻫﺪ و ﭘﺎرﺳﺎﯾﯽ در دﻧﯿﺎ و ﺗﺸﻮﯾﻖ ﺑﻪ ﮐﻢﺧﻮاﻫﯽ از آن و‪...‬‬

‫ﯾﻌﻨﯽ زﻧﺪﮔﯽ دﻧﯿﺎ ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮔﯿﺎﻫﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﭘﺲ از رﯾﺰش ﺑﺎران‪ ،‬ﻣﯽروﯾﻨﺪ‬
‫و ﺳﭙﺲ ﻣﯽﺧﺸﮑﻨﺪ و ﺑﺎد‪ ،‬آنﻫﺎ را ﺑﻪ ﻫﺮ ﺳﻮ ﭘﺮاﮐﻨﺪه ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ۡ َ ُ ٓ ْ َ َّ َ ۡ َ َ ٰ ُ ُّ ۡ َ َ ‪ُٞ َ َ َ ۡ ُ َ ۡ َ ۢ ُ ُ َ َ َ ٞ َ َ ٞ ۡ َ َ ٞ‬‬
‫﴿ٱعلموا ��ما ٱ�يوة ٱ��يا لعِب ولهو وزِ�نة و�فاخر بين�م وت�اثر ِ�‬
‫َۡ َ‬ ‫َۡ‬
‫]اﳊﺪﻳﺪ‪[٢٠ :‬‬ ‫ٱ� ۡم َ� ٰ ِل َوٱ� ۡو� ٰ ِد�﴾‬
‫ﺑﺪاﻧﯿﺪ ﮐﻪ زﻧﺪﮔﯽ دﻧﯿﺎ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺎزي و ﺳﺮﮔﺮﻣﯽ و زﯾﻮر و ﻓﺨﺮﻓﺮوﺷﯽ ﺷﻤﺎ ﺑﻪ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ و‬
‫زﯾﺎدهﺧﻮاﻫﯽ در اﻣﻮال و ﻓﺮزﻧﺪان اﺳﺖ‪.‬‬
‫آري! زﻧﺪﮔﯽ دﻧﯿﺎ‪ ،‬ﭘﻨﺞ ﭼﯿﺰِ ﻧﺎﭼﯿﺰ اﺳﺖ‪ :‬ﺑﺎزي‪ ،‬ﺳﺮﮔﺮﻣﯽ‪ ،‬زﯾﻮر‪ ،‬ﻓﺨﺮﻓﺮوﺷﯽ ﺑﻪ‬
‫ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ و زﯾﺎدهﺧﻮاﻫﯽ در اﻣﻮال و اوﻻد‪ .‬ﻣﺜﺎل دﻧﯿﺎ‪ ،‬اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ َ َ ۡ َ ۡ َ َ ۡ ُ َّ َ َ ُ‬
‫]اﳊﺪﻳﺪ‪[٢٠ :‬‬ ‫ار � َبات ُهۥ﴾‬‫ث أعجب ٱلكف‬ ‫﴿كمث ِل �ي ٍ‬
‫ﻫﻤﭽﻮن ﺑﺎراﻧﯽ ﮐﻪ روﯾﺶ ﮔﯿﺎﻫﺎن آن‪ ،‬ﮐﺎﻓﺮان را ﺑﻪ ﺷﮕﻔﺖ وا ﻣﯽدارد‪.‬‬
‫ﮐﺎﻓﺮان‪ ،‬دلﺑﺴﺘﮕﯽ ﺷﺪﯾﺪي ﺑﻪ دﻧﯿﺎ دارﻧﺪ و ﻋﻘﻞ و اﻧﺪﯾﺸﻪي آﻧﺎن‪ ،‬اﺳﯿﺮ دﻧﯿﺎﺳﺖ؛‬
‫ﻟﺬا ﺑﻪ دﻧﯿﺎ و ﻇﻮاﻫﺮ آن‪ ،‬ﻓﺮﯾﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و از ﻃﺮاوت و زﯾﺒﺎﯾﯽ آن‪ ،‬ﺗﻌﺠﺐ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪:‬‬
‫َ َ َ َ ۡ َ ۡ َ َ ۡ ُ َّ َ َ َ ُ ُ ُ َّ َ ُ َ َ َ ٰ ُ ُ ۡ َ ّٗ ُ َّ َ ُ ُ‬
‫�ون ُح َ�ٰ ٗماۖ‬ ‫ث أعجب ٱلكفار �باتهۥ �م ي ِهيج ��ٮه مصفر� �م ي‬ ‫﴿كمث ِل �ي ٍ‬
‫ۡ َ ‪ٞ‬‬ ‫َّ‬ ‫َ َ ‪ّ ٞ َۡ ٞ َ ٞ‬‬
‫]اﳊﺪﻳﺪ‪[٢٠ :‬‬ ‫ن﴾‬ ‫َو ِ� ٱ�خ َِرة ِ عذاب شدِيد َومغفِ َرة م َِن ٱ�ِ َو ِرض� ٰ ۚ‬
‫)زﻧﺪﮔﯽ دﻧﯿﺎ( ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺑﺎراﻧﯽ )اﺳﺖ( ﮐﻪ روﯾﺶ ﮔﯿﺎﻫﺎن آن‪ ،‬ﮐﺎﻓﺮان را ﺑﻪ ﺷﮕﻔﺖ وا ﻣﯽدارد و‬
‫ﺳﭙﺲ ﺧﺸﮏ ﻣﯽﺷﻮد و آن را زرد و ﭘﮋﻣﺮده ﻣﯽﺑﯿﻨﯽ و ﺳﭙﺲ ﺧُﺮد و رﯾﺰ ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬و در‬
‫آﺧﺮت‪ ،‬ﻋﺬاﺑﯽ ﺳﺨﺖ و )ﻧﯿﺰ( آﻣﺮزﺷﯽ از ﺳﻮي اﷲ و ﺧﺸﻨﻮدي اوﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺷﻤﺎ‪ ،‬ﮐﺪامﯾﮏ از اﯾﻦدو را اﻧﺘﺨﺎب ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ؟ ﻋﺬاب ﺷﺪﯾﺪ آﺧﺮت از آنِ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ‬
‫دﻧﯿﺎ را ﺑﺮ آﺧﺮت‪ ،‬ﺑﺮﮔﺰﯾﻨﺪ؛ و آﻣﺮزش اﻟﻬﯽ و رﺿﺎﯾﺖ اﷲ‪ ‬ﻧﺼﯿﺐِ ﮐﺴﯽ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ‬
‫آﺧﺮت را ﺑﺮ دﻧﯿﺎ ﺗﺮﺟﯿﺢ دﻫﺪ‪ .‬ﺧﺮدﻣﻨﺪي ﮐﻪ ﻗﺮآن ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و در آن ﻣﯽاﻧﺪﯾﺸﺪ‪ ،‬ﻗﺪر و‬
‫اﻧﺪازهي دﻧﯿﺎ را ﻣﯽﺷﻨﺎﺳﺪ و درﻣﯽﯾﺎﺑﺪ ﮐﻪ دﻧﯿﺎ‪ ،‬ﭼﯿﺰي ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻣﺰرﻋﻪي آﺧﺮت‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﺮاي آﺧﺮت ﺧﻮد‪ ،‬ﭼﻪ ﮐﺎﺷﺘﻪاﯾﺪ؟ اﮔﺮ ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ ﮐﺎﺷﺘﻪاﯾﺪ‪،‬‬
‫ﺧﻮش ﺑﻪ ﺣﺎﻟﺘﺎن ﮐﻪ ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ ﺑﺮداﺷﺖ ﺧﻮاﻫﯿﺪ ﮐﺮد و اﯾﻦ‪ ،‬ﻣﺎﯾﻪي ﺧﺮﺳﻨﺪي ﺷﻤﺎ‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ ،‬اﻣﺎ اﮔﺮ ﮐﺸﺖ و ﮐﺎر ﺷﻤﺎ‪ ،‬ﺧﻮب ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭘﺲ در دﻧﯿﺎ و آﺧﺮت ﺑﻪ ﺧﻮد‬
‫زﯾﺎن زدهاﯾﺪ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻣﺎ را از ﺗﺒﺎﻫﯽ دﻧﯿﺎ و آﺧﺮت‪ ،‬ﻣﺼﻮن ﺑﺪارد‪.‬‬
‫***‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪310‬‬

‫اﺣﺎدﯾﺚ ﻓﺮاواﻧﯽ در اﯾﻦﺑﺎره وﺟﻮد دارد ﮐﻪ در ﺷﻤﺎرش ﻧﻤﯽآﯾﺪ و ﺑﻪ ذﮐﺮ ﭘﺎرهاي‬

‫از آنﻫﺎ ﺑﺴﻨﺪه ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪:‬‬
‫ﺚ َأﺑﺎ ُﻋﺒﻴﺪةَ ﺑﻦَ‬ ‫ََ َ‬ ‫َ َّ َ ُ َ‬
‫ﻋﻮف اﻷﻧﺼﺎري‪ ‬أن رﺳﻮل اﷲِ‪� ‬ﻌ‬
‫َْ‬
‫ﺑﻦ‬
‫ٍ‬ ‫‪ -٤٦١‬ﻋﻦ ﻋﻤﺮو ْ ِ‬
‫َ َ ُ ُ‬ ‫َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ‬ ‫َ‬ ‫َْ َ ََ‬ ‫َ ْ َْ َ‬ ‫َّ‬
‫ﺪوم أﻲﺑ‬‫ﻤﺎل ﻣِﻦ اﺒﻟﺤﺮ�ﻦ‪ ،‬ﻓﺴ ِﻤﻌﺖ اﻷﻧﺼﺎر ﺑﻘ ِ‬ ‫اﺠﻟﺮاح‪ ‬إﻰﻟ اﺒﻟﺤﺮ� ِﻦ ﻳﺄ ِﻲﺗ ِﺠﺑﺰ�ﺘِﻬﺎ �ﻘﺪم ﺑ ِ ٍ‬
‫َََ ُ َ‬ ‫ا�‪ ‬اﻧْ َ َ‬‫َّ‬ ‫َ َ َّ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ َ َ َ ْ ََ‬ ‫ُ َْ َ َ‬
‫ﺮﺼف‪� ،‬ﺘﻌ َّﺮﺿﻮا ﻪﻟ‪،‬‬ ‫�ﺒﻴﺪة ‪،‬ﻓﻮاﻓ ْﻮا ﺻﻼة اﻟﻔﺠ ِﺮ ﻣﻊ رﺳﻮل ا�‪ ‬ﻓﻠﻤﺎ ﺻ� رﺳﻮل‬
‫َ ُ ُّ ُ َ ُ َ َّ َ َ ُ َ ْ َ َ َ َ َ‬ ‫َ ُ ُ‬ ‫َّ‬ ‫َ َ َ َّ‬
‫ِ� َرآﻫﻢ‪َّ � ،‬ﻢ ﻗﺎل‪» :‬أﻇﻨ�ﻢ ﺳ ِﻤﻌﺘﻢ أن أﺑﺎ �ﺒﻴﺪة ﻗﺪِم �ِﻲﺸء ﻣ َِﻦ‬ ‫�ﺘبﺴ َﻢ رﺳﻮل ا�‪ ‬ﺣ‬
‫ْ‬ ‫َّ‬ ‫َ ُّ ُ‬ ‫َ ْ ُ َ ِّ ُ‬ ‫َّ‬ ‫َ َ‬ ‫ْ ْ ْ‬
‫ﺮﺴ�ﻢ‪ ،‬ﻓﻮا� ﻣﺎ اﻟﻔﻘ َﺮ‬ ‫ﺮﺸوا وأﻣﻠﻮا ﻣﺎ �‬ ‫اﺒﻟَﺤ َﺮ� ِﻦ«‪ ،‬ﻓﻘﺎلﻮا‪ :‬أﺟﻞ ﻳﺎ رﺳﻮل ا�‪ ،‬ﻓﻘﺎل‪» :‬أ� ِ‬
‫ُ َ ْ ََ َ ْ َ َ‬ ‫َ ْ ُ ْ َ َ ُّ ْ َ َ َ ْ ُ‬ ‫َ َْ ُ َ ّ َ ْ‬ ‫َ ْ َ‬
‫أﺧﻰﺸ ﻋﻠﻴ�ﻢ‪ ،‬ولﻜ� أﺧﻰﺸ أن ﺗبﺴﻂ اﺪﻟ�ﻴﺎ ﻋﻠﻴ�ﻢ ﻛﻤﺎ �ﺴﻄﺖ ﻰﻠﻋ ﻣﻦ ﺎﻛن‬
‫ََْ ُ َََ َ ُ َ َ َ ََ َ ُ َ ََْ َ ُ ْ َ َ َْ َ َ ُْ ْ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬
‫�ﺒﻠ�ﻢ‪� ،‬ﺘﻨﺎﻓﺴﻮﻫﺎ ﻛﻤﺎ �ﻨﺎﻓﺴﻮﻫﺎ‪� .‬ﺘﻬﻠِﻜ�ﻢ ﻛﻤﺎ أﻫﻠﻜﺘﻬﻢ«‪ ] .‬ﹲ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﻮف اﻧﺼﺎري‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬اﺑﻮﻋﺒﯿﺪه ﺑﻦ ﺟﺮاح‪ ‬را‬
‫ﺑﻪ »ﺑﺤﺮﯾﻦ« ﻓﺮﺳﺘﺎد ﺗﺎ ﺟﺰﯾﻪي آنﺟﺎ را ﺑﯿﺎورد‪ .‬و او‪ ،‬ﺑﺎ اﻣﻮال ﺟﺰﯾﻪ‪ ،‬از ﺑﺤﺮﯾﻦ‬
‫ﺑﺎزﮔﺸﺖ‪ .‬اﻧﺼﺎر از آﻣﺪنِ اﺑﻮﻋﺒﯿﺪه ﺑﺎﺧﺒﺮ ﺷﺪﻧﺪ و ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ را ﺑﺎ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪﺟﺎ‬
‫آوردﻧﺪ‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﭘﺲ از ﻧﻤﺎز‪ ،‬رو ﺑﻪ ﺳﻮي ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻧﻤﻮد؛ آنﻫﺎ ﺑﺎ اﺷﺎره درﺧﻮاﺳﺖ‬
‫ﻣﺎل ﮐﺮدﻧﺪ‪ (2 ).‬وﻗﺘﯽ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬آنﻫﺎ را دﯾﺪ‪ ،‬ﺗﺒﺴﻢ ﻧﻤﻮد و ﺳﭙﺲ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﮔﻤﺎن ﻣﯽﮐﻨﻢ‬
‫ﺷﻨﯿﺪهاﯾﺪ اﺑﻮﻋﺒﯿﺪه ﭼﯿﺰي از ﺑﺤﺮﯾﻦ آورده اﺳﺖ«‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺑﻠﻪ‪ ،‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»ﺷﻤﺎ را ﻣﮋده ﺑﺎد و ﺑﻪ ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﺷﻤﺎ را ﺧﺸﻨﻮد ﺧﻮاﻫﺪ ﺳﺎﺧﺖ‪ ،‬اﻣﯿﺪوار ﺑﺎﺷﯿﺪ؛ ﺑﻪ اﷲ‬
‫ﺳﻮﮔﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﻦ‪ ،‬ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ از ﺑﺎﺑﺖ ﻓﻘﺮ ﻧﮕﺮان ﻧﯿﺴﺘﻢ؛ ﺑﻠﮑﻪ از اﯾﻦ ﻣﯽﺗﺮﺳﻢ ﮐﻪ دروازهي‬
‫دﻧﯿﺎ ﺑﻪ روي ﺷﻤﺎ ﮔﺸﻮده ﺷﻮد و ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮔﺬﺷﺘﮕﺎن ﮐﻪ ﺑﺮ ﺳﺮ دﻧﯿﺎ‪ ،‬ﺑﺎ ﻫﻢ رﻗﺎﺑﺖ ﮐﺮدﻧﺪ‪،‬‬
‫ﺷﻤﺎ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ رﻗﺎﺑﺖ ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺑﭙﺮدازﯾﺪ و دﻧﯿﺎ‪ ،‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ آﻧﺎن را ﺑﻪ ﻫﻼﮐﺖ ﮐﺸﺎﻧﺪ‪،‬‬
‫ﺷﻤﺎ را ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻫﻼﮐﺖ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪3158 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2961 :‬‬

‫)‪ (2‬ﯾﻌﻨﯽ ﺳﯿﻤﺎي آنﻫﺎ‪ ،‬ﮔﻮﯾﺎي اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺧﻮاﻫﺎن ﻣﺎل ﻫﺴﺘﻨﺪ‪) .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ(‬
 ‫‪311‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ زﻫﺪ و ﭘﺎرﺳﺎﯾﯽ در دﻧﯿﺎ و ﺗﺸﻮﯾﻖ ﺑﻪ ﮐﻢﺧﻮاﻫﯽ از آن و‪...‬‬
‫َ ْ َ َ َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ َّ‬ ‫َ ََ‬
‫ﺳﻌﻴﺪ اﺨﻟﺪري‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﺟﻠﺲ رﺳﻮل ا�‪ ‬ﻰﻠﻋ ال ِﻤﻨ َﺮﺒ َوﺟﻠﺴﻨﺎ ﺣ ْﻮﻪﻟ‪.‬‬ ‫ٍ‬ ‫‪ -٤٦٢‬وﻋﻦ أﻲﺑ‬
‫َ ْ َ ُّ َ َ َ َ‬ ‫َ ُْ َ ُ َ َْ ُ ْ‬ ‫ْ َْ‬ ‫َّ َّ َ َ ُ َ َ ْ ُ‬
‫ﻓﻘﺎل‪» :‬إِن مِﻤﺎ أﺧﺎف ﻋﻠﻴ�ﻢ ﻣِﻦ �ﻌﺪِي ﻣﺎ �ﻔﺘﺢ ﻋﻠﻴ�ﻢ ﻣِﻦ زﻫﺮة ِ اﺪﻟﻧﻴﺎ وز�نﺘِﻬﺎ«‪.‬‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬
‫] ﹲ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﺧﺪري‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﺮ ﻣﻨﺒﺮ ﻧﺸﺴﺖ و ﻣﺎ ﻧﯿﺰ‬
‫ﭘﯿﺮاﻣﻮﻧﺶ ﻧﺸﺴﺘﯿﻢ‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬از ﺟﻤﻠﻪ ﻧﮕﺮاﻧﯽﻫﺎي ﻣﻦ ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﺲ از‬
‫ﻣﻦ‪ ،‬دروازهﻫﺎي زرق و ﺑﺮق دﻧﯿﺎ ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﮔﺸﻮده ﺷﻮد«‪.‬‬
‫َ َ‬ ‫َّ‬ ‫َّ ُّ ْ َ ُ ْ َ ٌ َ َ ٌ‬ ‫َ َ ْ ُ َ َّ َ ُ َ‬
‫اﷲ ﺗﻌﺎﻰﻟ‬ ‫ﺮﻀة َو�ِن‬‫ِ‬ ‫ﺧ‬ ‫ة‬ ‫ﻮ‬ ‫ﻠ‬ ‫ﺣ‬ ‫ﺎ‬‫ﻴ‬‫�‬‫اﺪﻟ‬ ‫ن‬ ‫ِ‬ ‫إ‬ ‫»‬ ‫ﻗﺎل‪:‬‬ ‫‪‬‬‫ِ‬ ‫ﷲ‬ ‫ا‬ ‫ﻮل‬ ‫‪ -٤٦٣‬و�ﻨﻪ أن رﺳ‬
‫) ‪(2‬‬ ‫ِّ َ‬ ‫ْ‬
‫َ َّ ُ ُّ َ َّ ُ‬ ‫ُ‬ ‫َْ َْ‬ ‫َ‬ ‫َ ََْ ُ‬ ‫ُ‬ ‫ُ ْ َ ْ‬
‫اﺪﻟ�ﻴﺎ وا�ﻘﻮا اﻟنﺴﺎءِ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬ ‫مﺴﺘﺨﻠِﻔ�ﻢ �ِﻴﻬﺎ‪� ،‬ﻴﻨﻈﺮ ﻛﻴﻒ �ﻌﻤﻠﻮن ﻓﺎ�ﻘﻮا‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﺧﺪري‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬دﻧﯿﺎ‪ ،‬ﺷﯿﺮﯾﻦ و ﺳﺒﺰ‬
‫)دلﻓﺮﯾﺐ( اﺳﺖ؛ و اﷲ‪ ،‬ﺷﻤﺎ را ﻧﺴﻞ ﺑﻪ ﻧﺴﻞ‪ ،‬در زﻣﯿﻦ ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﺪ و ﻧﮕﺎه ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫ﮐﺮدارﺗﺎن ﭼﮕﻮﻧﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ‪ ،‬از ﻓﺘﻨﻪي دﻧﯿﺎ و ﻓﺘﻨﻪي زﻧﺎن ﺑﭙﺮﻫﯿﺰﯾﺪ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫اﯾﻦﻫﺎ‪ ،‬اﺣﺎدﯾﺜﯽ ﮐﻪ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬در ﺑﺎب زﻫﺪ و ﭘﺎرﺳﺎﯾﯽ در دﻧﯿﺎ و ﺗﺸﻮﯾﻖ ﺑﻪ ﻋﺪم‬
‫دلﺑﺴﺘﮕﯽ ﺑﻪ دﻧﯿﺎ ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ وي‪ ،‬ﭘﯿﺶﺗﺮ ﭼﻨﺪ آﯾﻪ ﻧﯿﺰ در اﯾﻦﺑﺎره ذﮐﺮ ﻧﻤﻮد ﮐﻪ‬
‫ﻫﻤﮕﯽ ﻧﺸﺎنﮔﺮ اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ دﻧﯿﺎ در ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﺑﺎ آﺧﺮت‪ ،‬ﭼﯿﺰي ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻣﺰرﻋﻪي‬
‫آﺧﺮت و ﮔﺬرﮔﺎﻫﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ﮔﺬاﺷﺖ‪ .‬ﺣﺎل ﺑﺒﯿﻨﯿﻢ ﮐﻪ و‪‬ر‪‬ع )ﭘﺮﻫﯿﺰﮔﺎري(‬
‫ﺑﺎ زﻫﺪ )ﭘﺎرﺳﺎﯾﯽ( ﭼﻪ ﺗﻔﺎوﺗﯽ دارد ‪ .‬ﮐﺪامﯾﮏ‪ ،‬ﺑﺮﺗﺮ اﺳﺖ؟‬
‫ﭘﺎﺳﺦ‪ :‬زﻫﺪ‪ ،‬از و‪‬رع‪ ،‬ﺑﺮﺗﺮ اﺳﺖ؛ ورع‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﭘﺮﻫﯿﺰ از ﭼﯿﺰﻫﺎي زﯾﺎنﺑﺎر و زﻫﺪ‪،‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﮐﻨﺎر ﮔﺬاﺷﺘﻦ ﭼﯿﺰﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻣﻔﯿﺪ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬اﺷﯿﺎ‪ ،‬ﺑﺮ ﺳﻪ دﺳﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﺑﺮﺧﯽ از آنﻫﺎ ﺑﺮاي‬
‫آﺧﺮت‪ ،‬زﯾﺎنﺑﺎرﻧﺪ و ﺑﺮﺧﯽ ﻫﻢ ﻣﻔﯿﺪ و ﭘﺎرهاي از آنﻫﺎ‪ ،‬ﻧﻪ ﻣﻔﯿﺪﻧﺪ و زﯾﺎنﺑﺎر‪ .‬ﻟﺬا و‪‬رع‪،‬‬
‫اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬آنﭼﻪ را ﺑﺮاي آﺧﺮت او ﺿﺮر دارد‪ ،‬رﻫﺎ ﮐﻨﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺎرﻫﺎ و اﺷﯿﺎي‬
‫ﺣﺮام را ﺗﺮك ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬و زﻫﺪ‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬آن ﭼﻪ را ﺑﺮاي آﺧﺮت او ﻣﻔﯿﺪ ﻧﯿﺴﺖ‪،‬‬
‫ﺗﺮك ﺑﮕﻮﯾﺪ و ﺑﻪ آن روي ﻧﯿﺎورد و ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﭼﯿﺰي روي ﺑﯿﺎورد ﮐﻪ ﻧﻔﻌﯽ ﺑﺮاي آﺧﺮﺗﺶ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪1465 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1052 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪] .2742 :‬ر‪.‬ك‪ :‬ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻤﺎرهي ‪[71‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪312‬‬

‫دارد؛ ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﭘﯿﺪاﺳﺖ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺮاغ ﮐﺎرﻫﺎ ﯾﺎ ﭼﯿﺰﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي آﺧﺮت‬
‫او‪ ،‬زﯾﺎنﺑﺎر اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻤﯽرود‪ .‬ﻧﺘﯿﺠﻪ اﯾﻦﮐﻪ زﻫﺪ )ﭘﺎرﺳﺎﯾﯽ( از و‪‬ر‪‬ع )ﭘﺮﻫﯿﺰﮔﺎري( ﺑﺮﺗﺮ‬
‫اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻫﺮ ﭘﺎرﺳﺎﯾﯽ‪ ،‬ﭘﺮﻫﯿﺰﮔﺎر اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﻫﺮ ﭘﺮﻫﯿﺰﮔﺎري‪ ،‬زاﻫﺪ )ﭘﺎرﺳﺎ( ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﻣﺎ ﻫﺸﺪار داده اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﻪﺑﺴﺎ دروازهﻫﺎي زرق و ﺑﺮق دﻧﯿﺎ ﺑﻪ روي ﻣﺎ‬
‫ﮔﺸﻮده ﺷﻮد و ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮔﺬﺷﺘﮕﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻼﮐﺖ ﺑﺮﺳﯿﻢ‪ .‬وﻗﺘﯽ اﺑﻮﻋﺒﯿﺪه‪ ،‬ﺛﺮوﺗﯽ از ﺑﺤﺮﯾﻦ ﺑﺎ‬
‫ﺧﻮد آورد و اﻧﺼﺎر‪ ‬از اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﺑﺎﺧﺒﺮ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬رﻓﺘﻨﺪ و ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ را‬
‫ﺑﺎ اﯾﺸﺎن ﺑﻪﺟﺎ آوردﻧﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﭘﺲ از ﻧﻤﺎز‪ ،‬رو ﺑﻪ ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻧﻤﻮد‪ .‬اﻧﺼﺎر‪ ‬ﺑﺎ اﺷﺎره از‬
‫او درﺧﻮاﺳﺖ ﻣﺎل ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻟﺒﺨﻨﺪي زد؛ زﯾﺮا درﯾﺎﻓﺖ ﮐﻪ آنﻫﺎ ﺑﻪ اﻣﯿﺪ اﯾﻦﮐﻪ‬
‫ﭼﯿﺰي درﯾﺎﻓﺖ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻧﺰدش آﻣﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﮔﻤﺎن ﻣﯽﮐﻨﻢ ﺷﻨﯿﺪهاﯾﺪ اﺑﻮﻋﺒﯿﺪه‬
‫ﭼﯿﺰي از ﺑﺤﺮﯾﻦ آورده اﺳﺖ«‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪» :‬ﺑﻠﻪ‪ ،‬اي رﺳﻮلﺧﺪا!« ﯾﻌﻨﯽ اﯾﻦ را ﺷﻨﯿﺪه و‬
‫آﻣﺪهاﯾﻢ ﺗﺎ ﺳﻬﻢِ ﺧﻮد را ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺷﻤﺎ را ﻣﮋده ﺑﺎد و ﺑﻪ ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﺷﻤﺎ‬
‫را ﺧﺸﻨﻮد ﺧﻮاﻫﺪ ﺳﺎﺧﺖ‪ ،‬اﻣﯿﺪوار ﺑﺎﺷﯿﺪ؛ ﺑﻪ اﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﻦ‪ ،‬ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ از ﺑﺎﺑﺖ ﻓﻘﺮ‬
‫ﻧﮕﺮان ﻧﯿﺴﺘﻢ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺮاي ﻣﺎ ﻧﮕﺮان ﻧﺒﻮد ﮐﻪ ﻓﻘﯿﺮ و ﺗﻨﮓدﺳﺖ ﺷﻮﯾﻢ؛ ﭼﻪﺑﺴﺎ‬
‫ﻓﻘﺮ‪ ،‬ﺑﻪﻧﻔﻊ اﻧﺴﺎن و ﺑﻪ ﺧﯿﺮِ اوﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺜﯽ ﻗﺪﺳﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬
‫ﻷﻓﺴ َﺪهُ اﻟﻐ�«‪.‬‬
‫َ‬ ‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬إن ِﻣﻦ ِﻋﺒﺎ ِدي َﻣﻦ لﻮ أﻏﻨيﺘُﻪ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬در ﻣﯿﺎن ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﻢ‪ ،‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ آنﻫﺎ را ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ ﺳﺎزم‪ ،‬ﺛﺮوت و‬
‫ﺑﯽﻧﯿﺎزي‪ ،‬آﻧﺎن را ﺑﻪ ﻓﺴﺎد و ﺗﺒﺎﻫﯽ ﻣﯽﮐﺸﺎﻧﺪ«؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺳﺮ ﺑﻪ ﻃﻐﯿﺎن ﻣﯽﻧﻬﻨﺪ‪ ،‬ﮔﻤﺮاه‬
‫َّ‬
‫ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و ﻣﺎل و ﺛﺮوت‪ ،‬آنﻫﺎ را از آﺧﺮت ﺑﺎز ﻣﯽدارد‪ - .‬ﭘﻨﺎه ﺑﺮ اﷲ‪» -‬و�ن ِﻣﻦ‬
‫ﻋﺒﺎدي َﻣﻦ لَﻮ أﻓﻘﺮﺗُ ُﻪ ﻷﻓ َ‬
‫ُ‬
‫اﻟﻔﻘﺮ«) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬و ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﯽ ﻫﻢ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ آنﻫﺎ را ﻓﻘﯿﺮ‬ ‫ﺴﺪ ُه‬
‫ﺑﮕﺮداﻧﻢ‪ ،‬ﻓﻘﺮ و ﺗﻨﮓدﺳﺘﯽ‪ ،‬ﻣﺎﯾﻪي ﻓﺴﺎد و ﺗﺒﺎﻫﯽ آﻧﺎن ﻣﯽﮔﺮدد«‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﻦ‪ ،‬ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ از ﺑﺎﺑﺖ ﻓﻘﺮ ﻧﮕﺮان ﻧﯿﺴﺘﻢ«‪ .‬زﯾﺮا ﻣﻌﻤﻮﻻً ﻓﻘﺮا‪،‬‬
‫ﺑﯿﺶ از ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪان‪ ،‬ﺑﻪ ﺣﻖ و ﺣﻘﯿﻘﺖ روي ﻣﯽآورﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﺳﺮﮔﺬﺷﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان‬
‫ﻋﻠﯿﻬﻢاﻟﺴﻼم ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ؛ ﭼﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺗﮑﺬﯾﺒﺸﺎن ﮐﺮدﻧﺪ؟ آري؛ اﺷﺮاف‪ ،‬ﺑﺰرﮔﺎن و‬
‫ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪاﻧﯽ ﮐﻪ ﺣﺎﺿﺮ ﻧﺒﻮدﻧﺪ ﺣﻘﯿﻘﺖ را ﺑﭙﺬﯾﺮﻧﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﭘﯿﺮوان ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان‪ ،‬ﺑﯿﺶﺗﺮ از ﻣﯿﺎن‬

‫)‪ (1‬ﻧﮏ‪ :‬ﺿﻌﯿﻒ اﻟﺠﺎﻣﻊ از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪.75 :‬‬

 ‫‪313‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ زﻫﺪ و ﭘﺎرﺳﺎﯾﯽ در دﻧﯿﺎ و ﺗﺸﻮﯾﻖ ﺑﻪ ﮐﻢﺧﻮاﻫﯽ از آن و‪...‬‬

‫ﻓﻘﺮا ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﭘﯿﺮوان ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﺳﻼم‪ ،‬ﺑﯿﺶﺗﺮ ﻓﻘﯿﺮ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫از ﺑﺎﺑﺖ ﻓﻘﺮ و ﺗﻨﮓ دﺳﺘﯽ ﺑﺮاي اﻣﺘﺶ‪ ،‬ﻧﮕﺮان ﻧﺒﻮد؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻧﮕﺮاﻧﯽاش ﺑﺮاي ﻣﺎ از اﯾﻦ‬
‫ﺟﻬﺖ ﺑﻮد ﮐﻪ دﻧﯿﺎ و زرق و ﺑﺮق آن ﺑﻪ روي ﻣﺎ ﮔﺸﻮده ﺷﻮد؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬از اﯾﻦ‬
‫ﻣﯽﺗﺮﺳﻢ ﮐﻪ دروازهي دﻧﯿﺎ ﺑﻪ روي ﺷﻤﺎ ﮔﺸﻮده ﺷﻮد و ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮔﺬﺷﺘﮕﺎن ﮐﻪ ﺑﺮ ﺳﺮ دﻧﯿﺎ‪،‬‬
‫ﺑﺎ ﻫﻢ رﻗﺎﺑﺖ ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺷﻤﺎ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ رﻗﺎﺑﺖ ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺑﭙﺮدازﯾﺪ و دﻧﯿﺎ‪ ،‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ آﻧﺎن‬
‫را ﺑﻪ ﻫﻼﮐﺖ ﮐﺸﺎﻧﺪ‪ ،‬ﺷﻤﺎ را ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻫﻼﮐﺖ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ«‪.‬‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﯾﮏ واﻗﻌﯿﺖ اﺳﺖ؛ ﺑﻪ وﺿﻌﯿﺖ ﮐﻨﻮﻧﯽ ﺧﻮد ﺑﻨﮕﺮﯾﻢ‪ .‬ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ ﻣﺮدﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺛﺮوت‪ ‬ﮐﻢﺗﺮي دارﻧﺪ ﯾﺎ ﺑﻪ ﻓﻘﺮ‪ ،‬ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮﻧﺪ‪ ،‬ﺑﯿﺶ از دﯾﮕﺮان‪ ،‬ﺧﺪاﺗﺮس و ﭘﺮﻫﯿﺰﮔﺎرﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻫﺮ ﭼﻪ ﻣﺎل و ﺛﺮوت اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺑﯿﺶﺗﺮ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬رويﮔﺮداﻧﯽاش از راه اﷲ‪ ،‬اﻓﺰاﯾﺶ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‬
‫و ﺳﺮ ﺑﻪ ﻃﻐﯿﺎن و ﺳﺮﮐﺸﯽ ﻣﯽﮔﺬارد‪ .‬اﯾﻨﮏ ﺑﺴﯿﺎري از اﻧﺴﺎنﻫﺎ‪ ،‬ﺑﻪ زرق و ﺑﺮق دﻧﯿﺎ‬
‫ﭼﺸﻢ دوﺧﺘﻪاﻧﺪ؛ ﺑﻪ ﻣﺎﺷﯿﻦ‪ ،‬ﺧﺎﻧﻪ‪ ،‬ﻓﺮش‪ ،‬ﻟﺒﺎس‪ ،‬و دﯾﮕﺮ ﺧﻮﺷﯽﻫﺎ و ﻇﻮاﻫﺮ دﻧﯿﺎ‪ .‬ﻣﺮدم‬
‫ﺑﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﭼﯿﺰﻫﺎﯾﯽ اﻓﺘﺨﺎر ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و از آنﭼﻪ ﺑﺮاي آﺧﺮﺗﺸﺎن ﺳﻮدﻣﻨﺪ اﺳﺖ‪ ،‬روي‬
‫ﮔﺮداﻧﺪهاﻧﺪ! روزﻧﺎﻣﻪﻫﺎ‪ ،‬ﻧﺸﺮﯾﺎت و ﻣﺠﻠﻪﻫﺎ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ درﺑﺎرهي آﺳﺎﯾﺶ و رﻓﺎه ﻣﺎدي و‬
‫واﺑﺴﺘﮕﯽﻫﺎي دﻧﯿﻮي‪ ،‬ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ و از آﺧﺮت‪ ،‬ﻏﺎﻓﻞ ﺷﺪهاﻧﺪ و ﻋﺪهي اﻧﺪﮐﯽ از‬
‫ﻣﺮدم‪ ،‬آنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ و ﺷﺎﯾﺪ‪ ،‬در ﻣﺴﯿﺮ درﺳﺖ ﻗﺮار دارﻧﺪ‪ .‬ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻦﮐﻪ زرق و ﺑﺮق‬
‫دﻧﯿﺎ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺪﻫﺎﯾﯽ ﻣﻨﻔﯽ ﺑﻪ دﻧﺒﺎل دارد و اﻧﺴﺎن را ﺑﻪ ﻃﻐﯿﺎن و ﺳﺮﮐﺸﯽ ﻣﯽﮐﺸﺎﻧﺪ؛‬
‫ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ َّ ٓ َّ ۡ َ ٰ َ‬
‫]اﻟﻌﻠﻖ‪[٧ ،٦ :‬‬ ‫� ‪ ٦‬أن َّر َءاهُ ٱ ۡس َت ۡغ َ ٰٓ‬
‫� ‪﴾٧‬‬ ‫�� َن َ� ۡط َ ٰٓ‬‫﴿� إِن ٱ ِ�‬
‫ﺣﻘﺎ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن )ﻋﺠﯿﺐ اﺳﺖ و( ﺳﺮ ﺑﻪ ﻃﻐﯿﺎن ﻣﯽﻧﻬﺪ‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺧﻮد را ﺑﯽﻧﯿﺎز ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻓﺮﻋﻮن‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ و ﺛﺮوت و ﺟﺎﯾﮕﺎه دﻧﯿﻮي ﺧﻮد اﻓﺘﺨﺎر ﮐﺮد و ﺑﻪ ﻗﻮﻣﺶ ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫ۡ َۡ َۡ‬ ‫ُۡ ُ ۡ َ َ‬ ‫َ َ َ َ ََ‬
‫]اﻟﺰﺧﺮف‪[٥١ :‬‬ ‫ِ� َو�ٰ ِذه ِ ٱ�ن َ�ٰ ُر � ِري﴾‬
‫﴿قال � ٰق ۡو ِم �ل ۡي َس ِ� ملك م‬
‫آﯾﺎ ﭘﺎدﺷﺎﻫﯽ ﻣﺼﺮ از آنِ ﻣﻦ ﻧﯿﺴﺖ؟ و اﯾﻦ ﺟﻮﯾﺒﺎرﻫﺎ از ﻓﺮودﺳﺖ ﮐﺎﺧﻢ روان اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ در ﯾﮑﯽ از اﺣﺎدﯾﺚ اﯾﻦ ﺑﺎب آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬دﻧﯿﺎ‪ ،‬ﺷﯿﺮﯾﻦ و‬
‫ﺳﺒﺰ )دلﻓﺮﯾﺐ( اﺳﺖ«‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ ،‬دﻧﯿﺎ‪ ،‬در ﻣﺬاق اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺷﯿﺮﯾﻦ و در ﻧﮕﺎﻫﺶ‪،‬‬
‫زﯾﺒﺎ و ﻓﺮﯾﺒﻨﺪه ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﺷﯿﺮﯾﻦ و زﯾﺒﺎ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﺑﺘﺪا ﻧﮕﺎه اﻧﺴﺎن را ﺑﻪ ﺧﻮد‬
‫ﺟﻠﺐ ﻣﯽﮐﻨﺪ و آنﮔﺎه‪ ،‬ﻧﻔﺲ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻃﺎﻟﺒﺶ ﻣﯽﺷﻮد و وﻗﺘﯽ ﭼﺸﻢ و دل‪ ،‬ﻫﺮ دو ﻃﺎﻟﺐ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪314‬‬

‫ﭼﯿﺰي ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻫﻮش از ﺳﺮِ اﻧﺴﺎن ﻣﯽرود و دوﺳﺖ دارد ﻫﺮﻃﻮر ﮐﻪ ﺷﺪه ﺑﻪ آن دﺳﺖ‬
‫ﯾﺎﺑﺪ‪ .‬ﻟﺬا اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻓﺮﯾﻔﺘﻪي دﻧﯿﺎي ﺷﯿﺮﯾﻦ و ﻓﺮﯾﺒﻨﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬در اداﻣﻪي اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه‬
‫اﺳﺖ‪» :‬و اﷲ‪ ،‬ﺷﻤﺎ را ﻧﺴﻞ ﺑﻪ ﻧﺴﻞ‪ ،‬در زﻣﯿﻦ ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﺪ«؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻧﺴﻠﯽ از اﻧﺴﺎنﻫﺎ‬
‫ﻣﯽآﯾﺪ و ﻧﺴﻠﯽ ﻣﯽرود و ﺑﺮﺧﯽ از اﻧﺴﺎنﻫﺎ از ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕﺮ‪ ،‬ارث ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ و ﺟﺎﻧﺸﯿﻦ‬
‫آنﻫﺎ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪» .‬و ﻧﮕﺎه ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﮐﺮدارﺗﺎن ﭼﮕﻮﻧﻪ اﺳﺖ«‪ .‬آﯾﺎ دﻧﯿﺎ را ﺗﺮﺟﯿﺢ ﻣﯽدﻫﯿﺪ‬
‫ﯾﺎ آﺧﺮت را؟ از اﯾﻦرو ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﭘﺲ‪ ،‬از ﻓﺘﻨﻪي دﻧﯿﺎ و ﻓﺘﻨﻪي زﻧﺎن ﺑﭙﺮﻫﯿﺰﯾﺪ«‪ .‬وﻟﯽ دﻧﯿﺎ و‬
‫ﺛﺮوﺗﯽ ﮐﻪ دﻫﺸﯽ اﻟﻬﯽﺳﺖ و اﻧﺴﺎن‪ ،‬آن را در راه درﺳﺖ و راه اﷲ ﻫﺰﯾﻨﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ و‬
‫ﺛﺮوﺗﺶ ﺑﻪ او در زﻣﯿﻨﻪي اﻃﺎﻋﺖ و ﺑﻨﺪﮔﯽ اﷲ ﮐﻤﮏ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬دﻧﯿﺎي ﺧﻮﺑﯽﺳﺖ‪ .‬از‬
‫اﯾﻦرو ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪي ﮐﻪ ﺛﺮوﺗﺶ را در راه اﷲ‪ ‬و در ﺟﻬﺖ رﺿﺎﯾﺖ و ﺧﺸﻨﻮدي او‪،‬‬
‫ﺧﺮج ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪﻣﻨﺰﻟﻪي ﻋﺎﻟﻤﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ او ﺣﮑﻤﺖ و داﻧﺶ ﺑﺨﺸﯿﺪه و او‪،‬‬
‫ﺑﻪ ﻣﺮدم ﻋﻠﻢ و ﺣﮑﻤﺖ ﻣﯽآﻣﻮزد‪ .‬ﻟﺬا ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ دﻧﯿﺎ ﻣﺸﻐﻮل ﻣﯽﺷﻮد و آﺧﺮت را از‬
‫ﯾﺎد ﻣﯽﺑﺮد‪ ،‬ﺑﺎ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﺛﺮوﺗﯽ ﺑﻪ او ﺑﺨﺸﯿﺪه و ﺛﺮوﺗﺶ‪ ،‬ﻣﺎﯾﻪي ﺳﻌﺎدت‬
‫اوﺳﺖ و آن را در راه اﷲ اﻧﻔﺎق ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ‪:‬‬
‫ار ‪] ﴾٢٠١‬اﻟﺒﻘﺮة‪[٢٠١ :‬‬ ‫﴿ َر َّ� َنا ٓ َءات َِنا � ٱ ُّ� ۡ� َيا َح َس َن ٗة َو� ٱ�خ َِرة ِ َح َس َن ٗة َوق َِنا َعذ َ‬
‫اب ٱ َّ‬
‫�‬
‫َ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫اي ﭘﺮوردﮔﺎﻣﺎن! در دﻧﯿﺎ ﺑﻪ ﻣﺎ ﻧﯿﮑﯽ ﻋﻄﺎ ﻓﺮﻣﺎ و در آﺧﺮت ﻧﯿﺰ ﻧﯿﮑﯽ ﺑﺪه و ﻣﺎ را از ﻋﺬاب آﺗﺶ‬
‫ﻣﺤﻔﻮظ ﺑﺪار‪.‬‬
‫***‬
‫َ ْ َ َّ َ ْ ُ‬ ‫َّ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬ ‫�ﺲ‪ ‬أ َّن اﻨﻟَّ َّ‬
‫ﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬الﻠﻬ َّﻢ ﻻ ﻋيﺶ إِﻻ ﻋيﺶ اﻵﺧ َِﺮةِ«‪ ] .‬ﹲ‬ ‫‪ -٤٦٤‬وﻋﻦ أ ٍ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﻧﺲ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﯾﺎ اﷲ! ﺑﻪﯾﻘﯿﻦ ﻓﻘﻂ زﻧﺪﮔﯽ آﺧﺮت‪،‬‬
‫زﻧﺪﮔﯽﺳﺖ )ﻧﻪ دﻧﯿﺎ(«‪.‬‬
‫َ ْ َ ُ ْ َ ِّ َ َ َ ٌ َ ْ ُ ُ َ ُ ُ َ َ َ ُ َ َ ْ ُ‬ ‫َّ‬ ‫ُ َ ْ‬
‫ﺟﻊ‬
‫‪ -٤٦٥‬وﻋﻨﻪ �ﻦ رﺳﻮل ا�‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﻳتﺒﻊ الﻤﻴﺖ ﺛﻼﺛﺔ‪ :‬أﻫﻠﻪ وﻣﺎﻪﻟ و�ﻤﻠﻪ‪ِ �� :‬‬
‫َْ ُ َ ْ ُُ َ ُ ََْ َ َ ُُ‬ ‫َْ َ ََْ َ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﺟﻊ أﻫﻠﻪ َوﻣﺎﻪﻟُ َو�ﺒﻰﻘ �ﻤﻠﻪ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ا�ﻨﺎن و�ﺒﻰﻘ واﺣﺪ‪ :‬ﻳﺮ ِ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪ 2834 :‬و‪...‬؛ ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1805 :‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪6514 :‬؛ ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪] .2960 :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪ ﺷﻤﺎرهي ‪ 106‬ذﮐﺮ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪[.‬‬
 ‫‪315‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ زﻫﺪ و ﭘﺎرﺳﺎﯾﯽ در دﻧﯿﺎ و ﺗﺸﻮﯾﻖ ﺑﻪ ﮐﻢﺧﻮاﻫﯽ از آن و‪...‬‬

‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﻧﺲ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺳﻪ ﭼﯿﺰ‪ ،‬ﻣﺮده را ﻫﻤﺮاﻫﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪:‬‬
‫ﺧﺎﻧﻮاده‪ ،‬و ﻣﺎل و ﻋﻤﻞ او‪ .‬دو ﺗﺎ از اﯾﻦﻫﺎ ﺑﺎزﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ و ﯾﮑﯽ ﺑﺎ او ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ‪ :‬ﺧﺎﻧﻮاده و‬
‫ﻣﺎﻟﺶ ﺑﺮﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ و ﻋﻤﻠﺶ ﺑﺎ او ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ«‪.‬‬
‫َّ َ َ ْ َ َ‬ ‫َْ‬ ‫ُ ْ َ َ َ ْ َ َ ْ ُّ ْ َ‬ ‫َ َ ُ ُ‬
‫ﺎر ﻳ ْﻮم اﻟ ِﻘﻴﺎﻣ ِﺔ‬‫ِ‬ ‫اﻨﻟ‬ ‫ﻞ‬
‫ِ‬ ‫ﻫ‬ ‫أ‬ ‫ِﻦ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺎ‬‫ﻴ‬ ‫‪ -٤٦٦‬وﻋﻨﻪ ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل َرﺳﻮل اﷲِ‪» :‬ﻳﺆ� ﺑﺄ�ﻌ ِﻢ أﻫ ِﻞ اﺪﻟ�‬
‫ً َ ُّ َ ْ َ َّ َ َ ٌ َ ُّ‬ ‫ْ َ َ َ َ ْ ََ ْ َ‬ ‫َ ًَْ ُ َُ ُ‬ ‫َُ ْ َُ‬
‫�ﻴﺼﺒﻎ ِﻲﻓ اﻨﻟَّﺎرِ ﺻﺒﻐﺔ � َّﻢ �ﻘﺎل‪ :‬ﻳﺎ ا�ﻦ آدم ﻫﻞ رأﻳﺖ ﺧ�ا �ﻂ؟ ﻫﻞ مﺮ ﺑِﻚ ﻧﻌﻴﻢ �ﻂ؟‬
‫َ َّ َ ُ ْ َ ُ َ ْ َ ً‬ ‫ُّ ْ َ ْ َ ْ‬ ‫ُْ ً‬ ‫َّ َ ِّ ُ ْ َ َ َ ِّ‬
‫اﺠﻟﻨ ِﺔ �ﻴﺼﺒﻎ ﺻﺒﻐﺔ ﻲﻓ‬ ‫اﺪﻟ�ﻴﺎ ﻣِﻦ أﻫ ِﻞ‬ ‫ﺎس ﺑﺆﺳﺎ ﻲﻓ‬ ‫ﻳﺎرب‪َ .‬و�ﺆ� ﺑﺄﺷﺪ اﻨﻟَّ ِ‬ ‫ﻓﻴﻘﻮل‪ :‬ﻻ وا�‬
‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫ُّ‬ ‫َ‬ ‫ٌ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُّ‬ ‫َ‬ ‫ً‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ َّ َ ُ َ ُ َ‬
‫اﺠﻟﻨﺔِ‪� ،‬ﻴﻘﺎل ﻪﻟُ‪ :‬ﻳﺎ ا� َﻦ آدم ﻫﻞ َرأﻳﺖ ﺑﺆﺳﺎ �ﻂ؟ ﻫﻞ م َّﺮ ﺑِﻚ ِﺷﺪة �ﻂ؟ ﻓﻴﻘﻮل‪ :‬ﻻ‪َ ،‬وا�‪ ،‬ﻣﺎ‬
‫َ ْ ُ َّ ً َ ُّ‬ ‫ُ ْ ٌ َ ُّ‬ ‫َ‬
‫) ‪(1‬‬
‫م َّﺮ ِﻲﺑ ﺑﺆس �ﻂ‪َ ،‬وﻻ َرأﻳﺖ ِﺷﺪة �ﻂ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﻧﺲ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬روز ﻗﯿﺎﻣﺖ‪ ،‬آﺳﻮدهﺗﺮﯾﻦ و‬
‫ﺑﺮﺧﻮردارﺗﺮﯾﻦ ﻓﺮد دﻧﯿﺎ را از ﻣﯿﺎن دوزﺧﯿﺎن ﻣﯽآورﻧﺪ و ﯾﮏ ﺑﺎر در دوزخ ﻏﻮﻃﻪ‬
‫ﻣﯽدﻫﻨﺪ؛ آنﮔﺎه ﺑﻪ او ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ :‬اي ﻓﺮزﻧﺪ‪ ‬آدم! آﯾﺎ ﻫﺮﮔﺰ ﺧﻮﺷﯽ و ﺧﯿﺮي دﯾﺪهاي؟‬
‫آﯾﺎ ﻫﺮﮔﺰ ﻧﻌﻤﺘﯽ ﺑﻪ ﺗﻮ رﺳﯿﺪه اﺳﺖ؟ و او ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اي ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﻦ! ﺑﻪ اﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ‪،‬‬
‫ﺧﯿﺮ‪ .‬و ﻓﻘﯿﺮﺗﺮﯾﻦ ﺷﺨﺼﯽ را ﮐﻪ ﺑﯿﺶ از ﻫﻤﻪي ﻣﺮدم در دﻧﯿﺎ رﻧﺞ و ﺳﺨﺘﯽ ﮐﺸﯿﺪه و‬
‫ﺳﺰاوار ﺑﻬﺸﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﯽآورﻧﺪ و ﯾﮏ ﺑﺎر در ﺑﻬﺸﺖ ﻏﻮﻃﻪ ﻣﯽدﻫﻨﺪ و ﺳﭙﺲ ﺑﻪ او‬
‫ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ :‬اي ﻓﺮزﻧﺪ‪ ‬آدم! آﯾﺎ ﻫﺮﮔﺰ رﻧﺞ و ﻓﻘﺮي دﯾﺪهاي؟ آﯾﺎ ﻫﺮﮔﺰ ﺳﺨﺘﯽاي ﺑﺮ ﺗﻮ‬
‫ﮔﺬﺷﺘﻪ اﺳﺖ؟ و او ‪ -‬در ﭘﺎﺳﺦ‪ -‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻧﻪ‪ ،‬ﺑﻪ اﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﻫﺮﮔﺰ ﻧﺎراﺣﺘﯽ و رﻧﺠﯽ‬
‫ﺑﺮ ﻣﻦ ﻧﮕﺬﺷﺘﻪ اﺳﺖ؛ ﻫﺮﮔﺰ ﺳﺨﺘﯽ ﻧﺪﯾﺪهام«‪.‬‬
‫َّ ْ ُ‬ ‫َ ُّ ْ َ‬ ‫َ َ ُ ُ‬ ‫َّ‬ ‫‪ -٤٦٧‬وﻋﻦ ُ ْ َ ْ‬
‫اﺪﻟ�ﻴﺎ ﻲﻓ اﻵﺧ َِﺮة ِ إِﻻ ﻣِﺜﻞ‬ ‫ﺑﻦ ﺷﺪا ٍد‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل َرﺳﻮل اﷲِ‪ :‬ﻣﺎ‬ ‫الﻤﺴﺘﻮردِ ِ‬
‫) ‪(2‬‬ ‫َْ َ َْْ ُ ْ َ َْ ُ‬ ‫َ ََْ ُ َ ُ ُ ْ ُ ْ َُ ُ‬
‫ﺟﻊ؟« ]رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬ ‫ِ‬ ‫ﺮ‬‫ﻳ‬ ‫ﻢ‬‫ِ‬ ‫ﺑ‬ ‫ﺮ‬‫ﻈ‬ ‫ﻨ‬‫ﻴ‬‫ﻠ‬ ‫ﻓ‬ ‫ﻢ‪،‬‬‫اﻴﻟ‬ ‫ﻲﻓ‬ ‫ﻪ‬ ‫ﻣﺎ �ﻌﻞ أﺣﺪ�ﻢ أﺻﺒﻌ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻣﺴﺘﻮرد ﺑﻦ ﺷﺪاد‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬دﻧﯿﺎ در ﺑﺮاﺑﺮ آﺧﺮت‬
‫ﺗﻨﻬﺎ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از ﺷﻤﺎ اﻧﮕﺸﺘﺶ را در آبِ درﯾﺎ ﻓﺮوﺑ‪‬ﺮَد و آنﮔﺎه ﺑﻨﮕﺮد ﮐﻪ‬
‫اﻧﮕﺸﺘﺶ ﭼﻪﻗﺪر از آب درﯾﺎ ﺑﺎ ﺧﻮد آورده اﺳﺖ؟«‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2807 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2958:‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪316‬‬
‫ْ َ َ َّ‬ ‫ُ ََََْ َ َ‬ ‫َ َّ ُّ‬ ‫َ َّ ُ َ‬
‫ﻮق َواﻨﻟَّﺎس ﻛﻨﻔﺘﻴ ِﻪ‪� ،‬ﻤ َّﺮ ِﺠﺑَﺪ ٍي أﺳﻚ‬
‫ﷲِ‪ ‬مﺮ ﺑِﺎلﺴ َ ِ‬ ‫‪ -٤٦٨‬وﻋﻦ ﺟﺎﺑﺮ‪ ‬أن َرﺳﻮل ا‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ َ‬ ‫َ ُّ ُ ْ ُ ُّ ْ َ ُ َ َ َ َ‬ ‫َََ ََ ََ َ َ َُ ُ ُ‬ ‫َ ِّ‬
‫ﺎوﻪﻟ‪ ،‬ﻓﺄﺧﺬ ﺑﺄذﻧ ِﻪ‪َّ � ،‬ﻢ ﻗﺎل‪�» :‬ﻳ�ﻢ �ِﺐ أن ﻳ�ﻮن ﻫﺬا ﻪﻟُ ﺑِﺪِرﻫ ٍﻢ؟« ﻓﻘﺎلﻮا‪ :‬ﻣﺎ‬ ‫ﻣﻴ ٍﺖ‪� ،‬ﺘﻨ‬
‫َ ُ ُّ َ َ َّ ُ َ ُ ْ َ ُ َ َّ َ ْ َ َ َ ًّ َ َ‬ ‫ُ ُّ َ َّ ُ َ َ َ ْ َ َ َ ْ َ ُ‬
‫�ِﺐ �ﻧﻪ ﻨﻟﺎ �ِﻲﺸ ٍء‪ ،‬وﻣﺎ ﻧﺼﻨﻊ ﺑِﻪ؟ ﺛﻢ ﻗﺎل‪» :‬أﺤﺗِﺒﻮن �ﻧﻪ ﻟ�ﻢ؟ ﻗﺎلﻮا‪ :‬وا� لﻮ ﺎﻛن ﺣﻴﺎ ﺎﻛن‬
‫َ َْ ُ‬ ‫َ َ َّ َ ُّ ْ َ َ ْ ُ َ َّ ْ‬ ‫َ َّ ٌ‬ ‫َ ْ ً َّ ُ َ َ ُّ َ ْ َ‬
‫��ﻴﺎ أﻫﻮن ﻰﻠﻋ ا� ﻣِﻦ ﻫﺬا ﻋﻠﻴ� ْﻢ«‪.‬‬ ‫�ﻴﺒﺎ‪ ،‬إِﻧﻪ أﺳﻚ‪ .‬ﻓﻜﻴﻒ َوﻫﻮ ﻣﻴﺖ؟! ﻓﻘﺎل‪» :‬ﻓﻮ ا� ل‬
‫) ‪(1‬‬
‫]رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺟﺎﺑﺮ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﻣﺮدم در دو ﻃﺮف او ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬از‬
‫ﺑﺎزار ﻣﯽﮔﺬﺷﺖ‪ .‬ﺑﺰﻏﺎﻟﻪي ﻣﺮدهاي دﯾﺪ ﮐﻪ ﮔﻮشﻫﺎي ﮐﻮﭼﮑﯽ داﺷﺖ‪ .‬آن را ﺑﺮداﺷﺖ و‬
‫ﮔﻮﺷَﺶ را ﮔﺮﻓﺖ و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﭼﻪ ﮐﺴﯽ دوﺳﺖ دارد اﯾﻦ ﺑﺰﻏﺎﻟﻪ ﺑﻪ ﯾﮏ درﻫﻢ از او‬
‫ﺑﺎﺷﺪ؟« ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬آن را ﺑﻪ ﻣ‪‬ﻔﺖ ﻫﻢ ﻧﻤﯽﺧﻮاﻫﯿﻢ؛ ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﻢ ﭼﻪﮐﺎرش ﮐﻨﯿﻢ؟ ﺳﭙﺲ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آﯾﺎ دوﺳﺖ دارﯾﺪ ﻣﺎلِ ﺷﻤﺎ ﺑﺎﺷﺪ؟« ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺑﻪ اﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ‪ ،‬اﮔﺮ زﻧﺪه ﺑﻮد‪،‬‬
‫ﻣﻌﯿﻮب )و ﺑﯽارزش( ﺑﻮد؛ ﭼﻪ رﺳﺪ ﺑﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﻣﺮده اﺳﺖ! آنﮔﺎه ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻪ اﷲ‬
‫ﺳﻮﮔﻨﺪ‪ ،‬دﻧﯿﺎ ﻧﺰد اﷲ از اﯾﻦ ﻣﺮدار ﻧﯿﺰ ﻧﺰد ﺷﻤﺎ‪ ،‬ﺑﯽارزشﺗﺮ و ﭘﺴﺖﺗﺮ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬اﺣﺎدﯾﺜﯽ درﺑﺎرهي زﻫﺪ و ﺑﯽﻋﻼﻗﮕﯽ ﺑﻪ دﻧﯿﺎ ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺸﺎن‬
‫ﻣﯽدﻫﺪ زﻧﺪﮔﯽ و ﺧﻮﺷﯽ واﻗﻌﯽ‪ ،‬زﻧﺪﮔﯽ آﺧﺮت اﺳﺖ‪ .‬از ﺟﻤﻠﻪ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﮐﻪ اﻧﺲ‬
‫ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﯾﺎ اﷲ! ﺑﻪﯾﻘﯿﻦ ﻓﻘﻂ زﻧﺪﮔﯽ آﺧﺮت‪ ،‬زﻧﺪﮔﯽﺳﺖ‬
‫)ﻧﻪ دﻧﯿﺎ(«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ زﻧﺪﮔﯽ ﺧﻮش‪ ،‬راﺣﺖ و ﻣﺎﻧﺪﮔﺎر‪ ،‬زﻧﺪﮔﯽ آﺧﺮت اﺳﺖ و زﻧﺪﮔﯽ دﻧﯿﺎ‬
‫ﻫﺮﭼﻪ ﺧﻮش و راﺣﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم‪ ،‬ﭘﺎﯾﺎن ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ و رو ﺑﻪ ﻓﻨﺎﺳﺖ و ﭼﻨﺎنﭼﻪ اﻋﻤﺎل‬
‫ﻧﯿﮏ و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﺑﺎ آن ﻫﻤﺮاﻫﯽ ﻧﮑﻨﺪ‪ ،‬ﺳﺮاﺳﺮ زﯾﺎن اﺳﺖ‪ .‬از اﯾﻦرو ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺣﺪﯾﺜﯽ‬
‫ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ذﮐﺮ ﮐﺮده ﮐﻪ‪» :‬روز ﻗﯿﺎﻣﺖ‪ ،‬آﺳﻮدهﺗﺮﯾﻦ و ﺑﺮﺧﻮردارﺗﺮﯾﻦ ﻓﺮد دﻧﯿﺎ را از‬
‫ﻣﯿﺎن دوزﺧﯿﺎن ﻣﯽآورﻧﺪ«؛ ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺟﺴﻤﯽ ﺳﺎﻟﻢ داﺷﺘﻪ و از ﻟﺒﺎس‪ ،‬ﻫﻤﺴﺮ‪،‬‬
‫ﻣﺴﮑﻦ‪ ،‬ﺳﻮاري و اﻣﮑﺎﻧﺎت ﺧﻮﺑﯽ ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﻮده اﺳﺖ‪» .‬و او را ﯾﮏ ﺑﺎر در دوزخ‬
‫ﻏﻮﻃﻪ ﻣﯽدﻫﻨﺪ؛ آنﮔﺎه ﺑﻪ او ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ :‬اي ﻓﺮزﻧﺪ‪ ‬آدم! آﯾﺎ ﻫﺮﮔﺰ ﺧﻮﺷﯽ و ﺧﯿﺮي‬
‫دﯾﺪهاي؟ آﯾﺎ ﻫﺮﮔﺰ ﻧﻌﻤﺘﯽ ﺑﻪ ﺗﻮ رﺳﯿﺪه اﺳﺖ؟ و او ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اي ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﻦ! ﺑﻪ اﷲ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2957:‬‬

 ‫‪317‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ زﻫﺪ و ﭘﺎرﺳﺎﯾﯽ در دﻧﯿﺎ و ﺗﺸﻮﯾﻖ ﺑﻪ ﮐﻢﺧﻮاﻫﯽ از آن و‪...‬‬

‫ﺳﻮﮔﻨﺪ‪ ،‬ﺧﯿﺮ«‪ .‬او‪ ،‬ﺑﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﻓﻘﻂ ﯾﮏ ﺑﺎر در دوزخ ﻏﻮﻃﻪ ﻣﯽﺧﻮرد‪ ،‬وﻟﯽ ﻫﻤﻪي اﯾﻦ‬
‫ﻧﻌﻤﺖﻫﺎ را از ﯾﺎد ﻣﯽﺑﺮد؛ ﭘﺲ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻫﻤﯿﺸﻪ در دوزخ ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻪ وﺿﻌﯿﺘﯽ‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ؟! ﭘﻨﺎه ﺑﺮ اﷲ‪.‬‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺣﺪﯾﺜﯽ از ﺟﺎﺑﺮ‪ ‬ذﮐﺮ ﮐﺮده ﮐﻪ در آن آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در‬
‫ﺑﺎزار ﺑﺰﻏﺎﻟﻪ ﻣﺮدهاي دﯾﺪ ﮐﻪ ﮔﻮشﻫﺎي ﮐﻮﭼﮏ و ﺑﺮﯾﺪهاي داﺷﺖ‪ .‬آن را ﺑﺎﻻ ﮔﺮﻓﺖ‪،‬‬
‫ﮔﻮﺷَﺶ را ﮔﺮﻓﺖ و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﮐﺪامﯾﮏ از ﺷﻤﺎ دوﺳﺖ دارد اﯾﻦ ﺑﺰﻏﺎﻟﻪ ﺑﻪ ﯾﮏ درﻫﻢ از‬
‫او ﺑﺎﺷﺪ؟« ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬آن را ﺑﻪ ﻣ‪‬ﻔﺖ ﻫﻢ ﻧﻤﯽﺧﻮاﻫﯿﻢ؛ ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﻢ ﭼﻪﮐﺎرش ﮐﻨﯿﻢ؟ ﺳﭙﺲ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آﯾﺎ دوﺳﺖ دارﯾﺪ ﻣﺎلِ ﺷﻤﺎ ﺑﺎﺷﺪ؟« ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺑﻪ اﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ‪ ،‬اﮔﺮ زﻧﺪه ﺑﻮد‪،‬‬
‫ﻣﻌﯿﻮب )و ﺑﯽارزش( ﺑﻮد؛ ﭼﻪ رﺳﺪ ﺑﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﻣﺮده اﺳﺖ! آنﮔﺎه ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻪ اﷲ‬
‫ﺳﻮﮔﻨﺪ‪ ،‬دﻧﯿﺎ ﻧﺰد اﷲ از اﯾﻦ ﻣﺮدار ﻧﯿﺰ ﻧﺰد ﺷﻤﺎ‪ ،‬ﺑﯽارزشﺗﺮ و ﭘﺴﺖﺗﺮ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﯾﮏ ﺑﺰﻏﺎﻟﻪي ﺧُﺮدﮔﻮش ﯾﺎ ﮔﻮشﺑﺮﯾﺪه ﮐﻪ ﻣﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﯿﭻ ارزﺷﯽ ﻧﺪارد؛ و دﻧﯿﺎ از‬
‫اﯾﻦ ﻫﻢ ﻧﺰد اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﺑﯽارزشﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ دﻧﯿﺎ‪ ،‬ﺧﯿﻠﯽ ﭘﺴﺖ و ﺑﯽارزش ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛‬
‫وﻟﯽ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ در دﻧﯿﺎ ﮐﺎر ﻧﯿﮏ و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﻧﺠﺎم دﻫﺪ‪ ،‬آن را ﻣﺰرﻋﻪي آﺧﺮت ﺧﻮﯾﺶ‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ و ﺑﻪ ﺳﻌﺎدت دﻧﯿﺎ و آﺧﺮت دﺳﺖ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪ .‬اﻣﺎ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ‪ ،‬ﻏﻔﻠﺖ و‬
‫ﺳﻬﻞاﻧﮕﺎري ﻧﻤﺎﯾﺪ و ﺗﻨﺒﻠﯽ ﮐﻨﺪ و اوﻗﺎﺗﺶ ﺑﺪون ﻋﻤﻞ‪ ،‬ﺳﭙﺮي ﺷﻮد‪ ،‬در دﻧﯿﺎ و آﺧﺮت‬
‫زﯾﺎن ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ‪ .‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ َ ُ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َ َّ َ َ ُ ْ َ ُ‬ ‫ُ ۡ َّ ۡ َ‬
‫� ٓوا أنف َس ُه ۡم َوأهل ِي ِه ۡم يَ ۡو َم ٱل ِق َ�ٰ َمةِ� �� � ٰل ِك ه َو‬ ‫﴿قل إِن ٱل�ٰ ِ ِ‬
‫��ن ٱ�ِين خ ِ‬
‫ُۡ ۡ َ ُ‬
‫ان ٱل ۡ ُمب ُ‬
‫]اﻟﺰﻣﺮ‪[١٥ :‬‬ ‫� ‪﴾١٥‬‬ ‫ِ‬ ‫ٱ ��‬
‫ﺑﮕﻮ‪ :‬زﯾﺎنﮐﺎران‪ ،‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺑﻪ ﺧﻮد و ﺧﺎﻧﻮادهي ﺧﻮﯾﺶ زﯾﺎن ﻣﯽزﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻫﺎن! اﯾﻦ‪ ،‬ﻫﻤﺎن زﯾﺎن آﺷﮑﺎر اﺳﺖ‪.‬‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ِين َء َ ُ ْ َ ُ ْ َّ َ‬ ‫�� َن لَ� ُخ ۡ� ‪ ٢‬إ َّ� ٱ َّ� َ‬ ‫ۡ‬ ‫﴿ َوٱ ۡل َع ۡ‬
‫ت‬‫امنوا َوع ِملوا ٱل� ٰل ِ�ٰ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫� ‪ ١‬إ ِ َّن ٱ ِ� َ ٰ‬ ‫ِ‬
‫ٍ‬
‫َ َ َ َ ۡ ْ ۡ َ ّ َ َ َ َ ۡ ْ َّ ۡ‬
‫]اﻟﻌﴫ‪[٤ ،١ :‬‬ ‫� ‪﴾٣‬‬ ‫وتواصوا ب ِٱ� ِق وتواصوا ب ِٱلص ِ‬
‫ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ روزﮔﺎر ﮐﻪ ﺑﯽﮔﻤﺎن اﻧﺴﺎنﻫﺎ در زﯾﺎن ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ ﻣﮕﺮ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﯾﻤﺎن ﺑﯿﺎورﻧﺪ و‬
‫ﮐﺎرﻫﺎي ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﻧﺠﺎم دﻫﻨﺪ و ﯾﮏدﯾﮕﺮ را ﺑﻪ ﺣﻖ )ﺗﻮﺣﯿﺪ( و ﺷﮑﯿﺒﺎﯾﯽ ﺳﻔﺎرش ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻤﻪي اﻧﺴﺎنﻫﺎ زﯾﺎنﮐﺎرﻧﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ داراي اﯾﻦ ﭼﻬﺎر وﯾﮋﮔﯽ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ :‬اﯾﻤﺎن‬
‫ﺑﯿﺎورﻧﺪ‪ ،‬ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ اﻧﺠﺎم دﻫﻨﺪ‪ ،‬ﯾﮏدﯾﮕﺮ را ﺑﻪ ﺣﻖ )ﺗﻮﺣﯿﺪ( ﺳﻔﺎرش ﮐﻨﻨﺪ و‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪318‬‬

‫ﯾﮏدﯾﮕﺮ را ﺑﻪ ﺻﺒﺮ و ﺷﮑﯿﺒﺎﯾﯽ ﺗﻮﺻﯿﻪ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻣﺎ و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﺟﺰو اﯾﻦﻫﺎ‬
‫ﻗﺮار دﻫﺪ‪.‬‬
‫***‬
‫َ ْ َْ ََ َ ُ ٌ‬ ‫َ‬ ‫ﺖ أ ْم ِﻲﺸ َﻣ َﻊ اﻨﻟَّ ِّ‬
‫ُْ ُ َ‬ ‫‪ -٤٦٩‬وﻋﻦ أﻲﺑ ٍّ‬
‫ﻲﺒ‪ ‬ﻲﻓ ﺣ َّﺮ ٍة ﺑﺎﻤﻟﺪﻳﻨﺔ‪ ،‬ﻓﺎﺳﺘﻘﺒﻠﻨﺎ أﺣﺪ‬ ‫ِ‬ ‫ذر‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻛﻨ‬
‫َ ً‬ ‫َ ُ‬ ‫َ َ ُ ُّ َ َّ ْ‬ ‫َّ‬ ‫َ ْ َ‬ ‫ََ َ‬
‫ﺮﺴ� أن ﻋِﻨﺪِي ﻣِﺜﻞ أﺣ ٍﺪ ﻫﺬا ذﻫﺒﺎ‬ ‫ﻓﻘﺎل‪» :‬ﻳﺎ أﺑﺎ ذ ٍّر«‪ .‬ﻗﻠﺖ‪ :‬ﺒﻟَّﻴﻚ ﻳﺎ رﺳﻮل ا�‪ .‬ﻓﻘﺎل‪» :‬ﻣﺎ �‬
‫َ َّ‬ ‫َّ َ ْ َ ُ َ‬ ‫َّ َ ْ ٌ َ ْ ُ ُ ُ َ ْ‬ ‫ُْ َ‬ ‫ْ‬ ‫َ َ َّ َ َ ُ َ َّ‬ ‫َْ‬
‫ﺪﻟﻳﻦ‪ ،‬إِﻻ أن أﻗﻮل ﺑ ِ ِﻪ ﻲﻓ ﻋِﺒﺎد ا�‬ ‫ﻲﻠﻋ ﺛﻼﺛﺔ �ﻳﺎمٍ وﻋِﻨﺪِي ﻣِﻨﻪ دِﻳﻨﺎر‪ ،‬إِﻻ ﻲﺷء أرﺻﺪه ِ‬ ‫�ﻤ ِﻲﻀ‬
‫َّ َ َ َ ُ َ َ ُّ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ََ َ‬
‫�ﻦ ﻫ ُﻢ اﻷﻗﻠﻮن‬ ‫�ﺮﺜ‬
‫ﻫﻜﺬا وﻫﻜﺬا« ﻋﻦ ﻳ ِﻤﻴﻨ ِﻪ وﻋﻦ ﺷﻤﺎﻪﻟ وﻣﻦ ﺧﻠﻔﻪ‪ ،‬ﺛﻢ ﺳﺎر ﻓﻘﺎل‪» :‬إِن اﻷ ِ‬
‫َ ٌ‬ ‫ْ َ‬ ‫َ‬ ‫َّ َ ْ َ َ َ‬ ‫َ َ‬
‫ﺎل ﻫﻜﺬا وﻫﻜﺬا« ﻋﻦ ﻳﻤﻴﻨﻪ‪ ،‬وﻋﻦ ﺷﻤﺎﻪﻟ‪ ،‬وﻣِﻦ ﺧﻠﻔﻪ » َوﻗﻠﻴﻞ‬ ‫ﻳﻮم اﻟﻘﻴﺎﻣ ِﺔ إِﻻ ﻣﻦ ﻗﺎل ﺑﺎلﻤ ِ‬
‫ارى‪،‬‬ ‫ﻚ«‪َّ �ُ .‬ﻢ ْا� َﻄﻠَ َﻖ ﻲﻓ َﺳ َﻮاد الﻠَّ ْﻴﻞ ﺣﻰﺘ ﺗَ َﻮ َ‬ ‫َ ْ َ ْ َ َّ َ َ‬
‫آﺗﻴ‬ ‫ﻰﺘ‬ ‫ﺣ‬ ‫ح‬ ‫ﺮﺒ‬‫�‬ ‫ﻻ‬ ‫ﻚ‬
‫َ َ َ‬
‫ﻧ‬ ‫ﺎﻜ‬ ‫ﻣ‬ ‫»‬ ‫‪:‬‬ ‫ﻲﻟ‬ ‫ﻗﺎل‬ ‫َﻣﺎ ُﻫ ْﻢ«‪َّ �ُ .‬‬
‫ﻢ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ْ ُ َ ْ ً َ ْ َ َ َ َ َ َ َّ ْ ُ َ ْ َ ُ َ َ َ ٌ َ َ َ َّ ِّ َ َ َ ْ ُ َ ْ َ ُ َ َ َ ْ ُ‬
‫ﻓﺴ ِﻤﻌﺖ ﺻﻮﺗﺎ ﻗ ِﺪ ار�ﻔﻊ‪� ،‬ﺘﺨﻮﻓﺖ أن ﻳ�ﻮن أﺣﺪ ﻋﺮض لﻠﻨ ِﻲﺒ‪ ‬ﻓﺄردت أن آ�ِﻴﻪ ﻓﺬﻛﺮت‬
‫َ ْ ُ َ ً ََ ْ ُ‬ ‫َُ ْ‬ ‫َ ْ ْ َ َّ َ َ‬ ‫َ ْ َ ْ َ َّ َ َ‬
‫ﺮﺒح ﺣﻰﺘ آﺗﻴﻚ«‪ ،‬ﻓﻠﻢ أﺑ َﺮح ﺣﻰﺘ أﺗ ِﺎ�‪� ،‬ﻘﻠﺖ‪ :‬ﻟﻘﺪ ﺳ ِﻤﻌﺖ ﺻﻮﺗﺎ ﺨﺗ َّﻮﻓﺖ ﻣﻨﻪ‪،‬‬ ‫ﻗﻮﻪﻟ‪» :‬ﻻ �‬
‫َ ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ َ‬ ‫َ َ‬ ‫ََ‬ ‫ََْ َ َْ‬ ‫ََ َْ ُ‬
‫ﺗﺎ� ﻓﻘﺎل‪ :‬ﻣﻦ ﻣﺎت ﻣِﻦ‬ ‫ﺟﺮﺒ�ﻞ أ ِ‬ ‫ُﻓﺬﻛﺮت ﻪﻟ‪ .‬ﻓﻘﺎل‪» :‬وﻫﻞ ﺳ ِﻤﻌﺘﻪ؟« ﻗﻠﺖ‪� :‬ﻌﻢ‪ ،‬ﻗﺎل‪» :‬ذاك ِ‬
‫ﺮﺳق«‪.‬‬
‫َ ْ َ َ َ ْ َ َ َ‬
‫ﺮﺳق؟ ﻗﺎل‪ :‬و�ِن ز� و�ِن‬ ‫اﺠﻟ َّﻨ َﺔ‪ ،‬ﻗﻠﺖ‪َ :‬و� ْن َز َ� َو� ْن َ َ‬ ‫ﺑﺎ� َﺷيﺌﺎً َد َﺧ َﻞ َ‬ ‫َّ َ ُ ُ َّ‬
‫ﺮﺸك‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫أﻣﺘِﻚ ﻻ� ِ‬
‫) ‪(1‬‬
‫]ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ؛ اﯾﻦ‪ ،‬ﻟﻔﻆ ﺑﺨﺎري اﺳﺖ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮذر‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در ﻣﯿﺎن ﯾﮑﯽ از زﻣﯿﻦﻫﺎي ﺳﻨﮕﻼخ ﻣﺪﯾﻨﻪ‬
‫راه ﻣﯽرﻓﺘﻢ ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ »اُﺣ‪‬ﺪ« ﭘﯿﺶ روي ﻣﺎ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اي اﺑﻮذر!«‬
‫ﻋﺮض ﮐﺮدم‪ :‬در ﺧﺪﻣﺘﻢ اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬دوﺳﺖ ﻧﺪارم ﺑﻪاﻧﺪازهي ﮐﻮه اﺣﺪ ﻃﻼ‬
‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻢ و ﺳﻪ روز ﺑﺮ ﻣﻦ ﺑﮕﺬرد و دﯾﻨﺎري از آن ﻧﺰد‪ ‬ﻣﻦ ﺑﺎﻗﯽ ﺑﻤﺎﻧﺪ‪ ،‬ﺟﺰ ﻣﻘﺪاري‬
‫ﮐﻪ ﺑﺮاي ﭘﺮداﺧﺖ ﺑﺪﻫﯽ ﻧﮕﻪ ﻣﯽدارم؛ ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ ﺑﮕﻮﯾﻢ آن را در ﻣﯿﺎن ﺑﻨﺪﮔﺎن اﷲ‪،‬‬
‫ﭼﻨﯿﻦ و ﭼﻨﺎن ﺗﻘﺴﯿﻢ ﮐﻨﻨﺪ«‪ .‬و ‪ -‬ﺑﻪ ﻧﺸﺎﻧﻪي ﻧﺤﻮهي ﺑﺬل و ﺑﺨﺸﺶ‪ -‬ﺑﻪ ﭼﭗ و راﺳﺖ‬
‫و ﭘﺸﺖ ﺳﺮش اﺷﺎره ﮐﺮد‪ .‬ﺳﭙﺲ ﺑﻪ راﻫﺶ اداﻣﻪ داد و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺛﺮوت‬
‫ﺑﯿﺶﺗﺮي دارﻧﺪ‪ ،‬روز ﻗﯿﺎﻣﺖ‪ ،‬اﺟﺮ و ﭘﺎداش ﮐﻢﺗﺮي ﺧﻮاﻫﻨﺪ داﺷﺖ‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ‬
‫ﭼﻨﯿﻦ و ﭼﻨﺎن ﺑﺬل و ﺑﺨﺸﺶ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ«؛ و ﺑﺎ دراز ﮐﺮدن دﺳﺖ ﺑﻪ ﭼﭗ و راﺳﺖ و‬
‫ﭘﺸﺖ ﺳﺮش ‪ -‬ﻧﺤﻮهي اﻧﻔﺎق را ﻧﺸﺎن داد‪ -‬و اﻓﺰود‪» :‬و اﯾﻦﻫﺎ‪ ،‬اﻧﺪﮐﻨﺪ«‪ .‬ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﻣﻦ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪6268 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.991 ،294 :‬‬
 ‫‪319‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ زﻫﺪ و ﭘﺎرﺳﺎﯾﯽ در دﻧﯿﺎ و ﺗﺸﻮﯾﻖ ﺑﻪ ﮐﻢﺧﻮاﻫﯽ از آن و‪...‬‬

‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺳﺮِ ﺟﺎﯾﺖ ﺑﻤﺎن و ﺟﺎﯾﯽ ﻧﺮو ﺗﺎ ﻧﺰدت ﺑﺮﮔﺮدم«‪ .‬ﺳﭙﺲ در ﺗﺎرﯾﮑﯽ ﺷﺐ رﻓﺖ و‬
‫از ﻧﻈﺮ‪ ،‬ﻧﺎﭘﺪﯾﺪ ﺷﺪ؛ آنﮔﺎه ﺻﺪاي ﺑﻠﻨﺪي ﺷﻨﯿﺪم و ﺗﺮﺳﯿﺪم ﮐﻪ ﮐﺴﯽ ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺗﻌﺮض‬
‫ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ؛ ﺗﺼﻤﯿﻢ ﮔﺮﻓﺘﻢ ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺮوم‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ آوردم ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺟﺎﯾﯽ ﻧﺮو‬
‫ﺗﺎ ﻧﺰدت ﺑﯿﺎﯾﻢ«‪ .‬ﻟﺬا ﺟﺎﯾﯽ ﻧﺮﻓﺘﻢ ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﻧﺰدم آﻣﺪ‪ .‬ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﺻﺪاﯾﯽ‬
‫ﺷﻨﯿﺪم و ﻧﮕﺮان ﺷﺪم؛ و ﺻﺪاﯾﯽ را ﮐﻪ ﺷﻨﯿﺪه ﺑﻮدم‪ ،‬ﺑﺮاﯾﺶ ﮔﻔﺘﻢ‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺗﻮ آن را‬
‫ﺷﻨﯿﺪي؟« ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﺑﻠﻪ‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺟﺒﺮﺋﯿﻞ ﺑﻮد‪ ،‬ﻧﺰدم آﻣﺪ و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻫﺮﮐﺲ در ﺣﺎﻟﯽ ﺑﻤﯿﺮد ﮐﻪ‬
‫ﻫﯿﭻﭼﯿﺰ )و ﻫﯿﭻﮐﺲ( را ﺑﺎ اﷲ ﺷﺮﯾﮏ ﻧﺴﺎزد‪ ،‬وارد ﺑﻬﺸﺖ ﻣﯽﺷﻮد«‪ .‬ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﺣﺘﯽ اﮔﺮ‬
‫دزدي و زﻧﺎ ﮐﻨﺪ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺣﺘﯽ اﮔﺮ دزدي و زﻧﺎ ﮐﻨﺪ«‪.‬‬
‫ُ ُ ُ َ َ ً َ َّ َ ْ‬ ‫ْ‬
‫ﺮﺴ ِ� أن‬‫رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬لﻮ ﺎﻛن ِﻲﻟ ﻣِﺜﻞ أﺣ ٍﺪ ذﻫﺒﺎ‪ ،‬ل‬ ‫ِ‬ ‫‪ -٤٧٠‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬ﻋﻦ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻳﻦ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬ ‫ﻼث َﻴﻟَﺎل َوﻋِﻨﺪِي ﻣﻨﻪ َﻲﺷ ٌء إﻻَّ َﻲﺷ ٌء َأ ْر ُﺻ ُﺪهُ ِ َ‬
‫ﺪﻟ‬
‫َ ُ َّ َ َّ َ ُ‬
‫ﻻ �ﻤﺮ ﻲﻠﻋ ﺛ‬
‫ٍ‬ ‫ٍ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﮔﺮ ﺑﻪاﻧﺪازهي اﺣﺪ ﻃﻼ داﺷﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﻢ‪ ،‬ﺑﺮاﯾﻢ ﺑﺎﻋﺚ ﺧﻮﺷﺤﺎﻟﯽ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺳﻪ ﺷﺐ ﺑﺮ ﻣﻦ ﻧﮕﺬرد و ﭼﯿﺰي از آن‬
‫ﻧﺰدم ﺑﺎﻗﯽ ﻧﻤﺎﻧﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ آنﭼﻪ ﺑﺮاي ﭘﺮداﺧﺖ ﺑﺪﻫﯽ ﻧﮕﻪ ﻣﯽدارم«‪.‬‬
‫َ ْ‬ ‫َُْ‬ ‫ْ َ َ َُ ْ ُ‬ ‫ُْ‬ ‫َ َ ُ ُ‬
‫‪ -٤٧١‬وﻋﻨﻪ ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل َرﺳﻮل اﷲِ‪ :‬ا�ﻈ ُﺮوا إﻰﻟ ﻣﻦ ﻫ َﻮ أﺳﻔﻞ ﻣﻨ� ْﻢ َوﻻ �ﻨﻈ ُﺮوا إﻰﻟ ﻣﻦ‬
‫َ َّ َ ْ ُ‬ ‫َ َ‬ ‫َ َ ُ َُ َ ْ ُ َ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﺪر أن ﻻ ﺗ ْﺰد ُروا ﻧﻌﻤﺔ ا� ﻋﻠﻴ� ْﻢ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ؛ اﯾﻦ‪ ،‬ﻟﻔﻆ ﻣﺴﻠﻢ اﺳﺖ‪[.‬‬ ‫ﻓﻮﻗ�ﻢ ﻓﻬﻮ أﺟ‬
‫َْ ْ ُْ‬ ‫َ ْ ُ ِّ َ‬ ‫َ‬
‫ََ َ ُ ُ ْ‬
‫اﻤﻟﺎل َواﺨﻟﻠ ِﻖ ﻓﻠﻴﻨﻈ ْﺮ إﻰﻟ‬
‫و� َ رواﻳﺔ اﺒﻟﺨﺎري‪» :‬إِذا �ﻈﺮ أﺣﺪ�ﻢ إﻰﻟ ﻣﻦ ﻓﻀﻞ ﻋﻠﻴ ِﻪ ﻲﻓ ِ‬
‫ْ َُ ُْ‬ ‫َ ْ‬
‫ﻣﻦ ﻫﻮ أﺳﻔﻞ ﻣِﻨﻪ«‪.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ ﮐﻪ )در‬
‫ﺛﺮوت و ﺟﺎﯾﮕﺎه دﻧﯿﻮي( ﭘﺎﯾﯿﻦﺗﺮ از ﺷﻤﺎﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺎﻻﺗﺮ از ﺷﻤﺎﺳﺖ؛ زﯾﺮا‬
‫اﯾﻦ اﻣﺮ‪ ،‬ﺗﺄﺛﯿﺮ ﺑﻪﺳﺰاﯾﯽ دارد ﮐﻪ ﻧﻌﻤﺖ اﷲ را ﺑﺮ ﺧﻮد‪ ،‬ﻧﺎﭼﯿﺰ ﻧﺸﻤﺎرﯾﺪ«‪.‬‬
‫و در رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﻫﺮﮔﺎه ﯾﮑﯽ از ﺷﻤﺎ‪ ،‬ﮐﺴﯽ را دﯾﺪ ﮐﻪ در ﻣﺎل و‬
‫ﺟﻤﺎل ﺑﺮ او ﺑﺮﺗﺮي دارد‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺑﻨﮕﺮد ﮐﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ او در ﺳﻄﺢ ﭘﺎﯾﯿﻦﺗﺮي ﻗﺮار‬
‫دارﻧﺪ«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪2389 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.991 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪6490 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2963 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪320‬‬
‫ْ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫ْ ُ ِّ َ َ ِّ َ‬ ‫َ َ‬ ‫‪ -٤٧٢‬وﻋﻨﻪ َﻋ ِﻦ اﻨﻟَّ ِّ‬
‫اﺪﻟ ْرﻫ ِﻢ َواﻟﻘﻄﻴﻔ ِﺔ َواﺨﻟ ِﻤﻴﺼﺔِ‪ ،‬إِن‬‫ﺎر و‬
‫ﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﺗﻌِﺲ ﻋﺒﺪ اﺪﻟﻳﻨ ِ‬
‫ْ َ ُ َ َ َ َ‬ ‫ُ‬
‫) ‪(1‬‬
‫أﻋ ِﻄ َﻲ رﻲﺿ‪َ ،‬و�ِن ل ْﻢ ﻳﻌﻂ ل ْﻢ ﻳ ْﺮض«‪] .‬رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻨﺪهي دﯾﻨﺎر و درﻫﻢ‪ ،‬و ﺑﻨﺪهي‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﻧﺎﺑﻮد ﺑﺎد‪ .‬اﮔﺮ از اﻣﻮال دﻧﯿﺎ ﺑﺮﺧﻮردار ﺷﻮد‪،‬‬ ‫ﭘﺎرﭼﻪﻫﺎي ﻧﻔﯿﺲ و ﻟﺒﺎسﻫﺎي زﯾﺒﺎ‪،‬‬
‫ﺧﺸﻨﻮد ﻣﯽﮔﺮدد و اﮔﺮ ﺑﺮﺧﻮردار ﻧﺸﻮد‪ ،‬ﺧﺮﺳﻨﺪ ﻧﻤﯽﮔﺮدد«‪.‬‬
‫ٌ َّ‬ ‫ٌُ‬ ‫ُّ َّ َ ْ ُ‬ ‫َ ْ ََ ْ ُ َ َ ْ َ ْ‬
‫رداء‪ ،‬إِﻣﺎ‬ ‫� ﻣِﻦ أﻫ ِﻞ الﺼﻔ ِﺔ ﻣﺎ ﻣِﻨﻬﻢ َرﺟﻞ ﻋﻠﻴﻪ‬ ‫‪ -٤٧٣‬وﻋﻨﻪ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻟﻘﺪ رأﻳﺖ ﺳﺒ ِﻌ‬
‫َ ْ ُُ‬ ‫َْ‬ ‫َ‬
‫َّ ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬
‫َْ َ ْ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ َْ‬ ‫ْ ُ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫إ َز ٌ‬
‫ار‪ ،‬و�ِﻣﺎ ﻛ ِﺴﺎء‪ ،‬ﻗﺪ ر�ﻄﻮا ﻲﻓ أ�ﻨﺎﻗ ِِﻬﻢ‪ ،‬ﻓﻤﻨﻬﺎ ﻣﺎ ﻳﺒﻠﻎ ﻧ ِﺼﻒ الﺴﺎ��‪ .‬وﻣﻨﻬﺎ ﻣﺎ �ﺒﻠﻎ‬ ‫ِ‬
‫) ‪(3‬‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫الﻜﻌﺒ�‪ .‬ﻓﻴﺠﻤﻌﻪ ﺑﻴﺪِه ﻛﺮاﻫِﻴﺔ أن ﺗ َﺮى ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫ﻋﻮرﺗﻪ‪] .‬رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻫﻔﺘﺎد ﻧﻔﺮ از »اﻫﻞ ﺻﻔﻪ« را دﯾﺪم؛ ﯾﮏ ﻧﻔﺮ ﻫﻢ در‬
‫ﻣﯿﺎن آنﻫﺎ ﻧﺒﻮد ﮐﻪ ﻟﺒﺎس ﮐﺎﻣﻠﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﯾﺎ ﺷﻠﻮاري داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﯾﺎ ﭘﯿﺮاﻫﻨﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﮔﺮدن‬
‫ﺧﻮد ﻣﯽﺑﺴﺘﻨﺪ و ﺑﺮﺧﯽ از آنﻫﺎ ﺗﺎ ﻧﯿﻤﻪي ﺳﺎق ﭘﺎ ﻣﯽرﺳﯿﺪ و ﺑﻌﻀﯽ ﻫﻢ ﺗﺎ دو ﻗﻮزك‬
‫ﭘﺎ و ﺷﺨﺺ‪ ،‬آن را ﺑﺎ دﺳﺘﺶ ﺟﻤﻊ ﻣﯽﮐﺮد ﮐﻪ ﻣﺒﺎدا ﻋﻮرﺗﺶ ﻧﻤﺎﯾﺎن ﺷﻮد‪.‬‬
‫َّ ُ َ‬ ‫ُْ‬ ‫ْ‬ ‫ُّ ْ َ‬ ‫َ َ ُ ُ‬
‫اﺪﻟ�ﻴﺎ ِﺳﺠ ُﻦ الﻤﺆﻣ ِِﻦ وﺟﻨﺔ الﺎﻜﻓ ِِﺮ«‪] .‬رواﯾﺖ‬ ‫‪ -٤٧٤‬وﻋﻨﻪ ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل َرﺳﻮل اﷲِ‪» :‬‬
‫) ‪(4‬‬
‫ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬دﻧﯿﺎ‪ ،‬زﻧﺪان ﻣﺆﻣﻦ و ﺑﻬﺸﺖ‪‬‬
‫ﮐﺎﻓﺮ اﺳﺖ«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪ 2886 :‬و‪....‬‬

‫)‪ (2‬ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺪون ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ارزشﻫﺎي ﻣﻌﻨﻮي‪ ،‬اﻫﻞ ﺗﺠﻤﻞ اﺳﺖ و ﺑﻪ دﻧﯿﺎ و ﻇﻮاﻫﺮ آن‪ ،‬دلﺑﺴﺘﮕﯽ‬
‫دارد؛ ﻫﻨﮕﺎم ﺑﺮﺧﻮرداري از ﻧﻌﻤﺖﻫﺎي دﻧﯿﺎ‪ ،‬ﺧﺮﺳﻨﺪ اﺳﺖ و اﺣﺴﺎس ﺷﺎدي ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ ﭼﯿﺰي‬
‫از دﺳﺖ ﺑﺪﻫﺪ ﯾﺎ آنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ دﻟﺶ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ‪ ،‬از دﻧﯿﺎ ﺑﺮﺧﻮردار ﻧﺸﻮد‪ ،‬ﺧﺸﻤﮕﯿﻦ ﻣﯽﮔﺮدد‪] .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‪.‬‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.442 :‬‬
‫)‪ (4‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2956 :‬‬
 ‫‪321‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ زﻫﺪ و ﭘﺎرﺳﺎﯾﯽ در دﻧﯿﺎ و ﺗﺸﻮﯾﻖ ﺑﻪ ﮐﻢﺧﻮاﻫﯽ از آن و‪...‬‬

‫ﺷﺮح‬
‫ﻫﻤﻪي اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ ﮐﻪ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬درﺑﺎرهي زﻫﺪ و ﭘﺎرﺳﺎﯾﯽ در‬
‫دﻧﯿﺎ و ﺑﯽﻋﻼﻗﮕﯽ ﺑﻪ آن اﺳﺖ‪ .‬از ﺟﻤﻠﻪ ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻮذر و اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ $‬ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده‬
‫اﺳﺖ‪» :‬دوﺳﺖ ﻧﺪارم ﺑﻪاﻧﺪازهي ﮐﻮه اﺣﺪ ﻃﻼ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻢ و ﺳﻪ روز ﺑﺮ ﻣﻦ ﺑﮕﺬرد و‬
‫دﯾﻨﺎري از آن ﻧﺰد‪ ‬ﻣﻦ ﺑﺎﻗﯽ ﺑﻤﺎﻧﺪ‪ ،‬ﺟﺰ ﻣﻘﺪاري ﮐﻪ ﺑﺮاي ﭘﺮداﺧﺖ ﺑﺪﻫﯽ ﻧﮕﻪ ﻣﯽدارم؛‬
‫ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ ﺑﮕﻮﯾﻢ آن را در ﻣﯿﺎن ﺑﻨﺪﮔﺎن اﷲ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ و ﭼﻨﺎن ﺗﻘﺴﯿﻢ ﮐﻨﻨﺪ«‪ .‬و ‪ -‬ﺑﻪ‬
‫ﻧﺸﺎﻧﻪي ﻧﺤﻮهي ﺑﺬل و ﺑﺨﺸﺶ‪ -‬ﺑﻪ ﭼﭗ و راﺳﺖ و ﭘﺸﺖ ﺳﺮش اﺷﺎره ﮐﺮد‪.‬‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬زاﻫﺪﺗﺮﯾﻦ ﻓﺮد در دﻧﯿﺎ ﺑﻮده اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﺑﻪ‬
‫ﺟﻤﻊآوري ﻣﺎل و ﺛﺮوت‪ ،‬ﻋﻼﻗﻪاي ﻧﺪاﺷﺖ و ﻣﺎل و ﺛﺮوﺗﯽ ﻧﺰد ﺧﻮﯾﺶ ﻧﮕﻪ ﻧﻤﯽداﺷﺖ‪،‬‬
‫ﻣﮕﺮ ﺑﺮاي ﭘﺮداﺧﺖ ﺑﺪﻫﯽ‪ .‬از اﯾﻦرو در ﺣﺎﻟﯽ از دﻧﯿﺎ رﻓﺖ ﮐﻪ ﺳﭙﺮ ﺟﻨﮕﯽاش ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ‬
‫ﻣﻘﺪاري ﺟﻮ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺧﺎﻧﻮادهاش ﻗﺮض ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬در ﮔﺮو )رﻫﻦ( ﯾﮏ ﯾﻬﻮدي ﺑﻮد‪.‬‬
‫اﮔﺮ دﻧﯿﺎ ﻧﺰد اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ارزﺷﯽ داﺷﺖ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش‪ ‬را از آن‪ ،‬ﻣﺤﺮوم ﻧﻤﯽﮐﺮد؛‬
‫َ َ َ َ ً‬ ‫َّ ْ َّ‬ ‫ْ ٌَ‬ ‫َّ ُّ ْ‬
‫اﺪﻟ�ﻴَﺎ َمﻠ ُﻌﻮﻧﺔ‪َ ،‬مﻠﻌﻮن َﻣﺎ ﻓﻴﻬﺎ‪ِ ،‬إﻻ ِذﻛ َﺮ ا�‪ ،‬وﻣﺎ واﻻه وﺎﻋ ِﻤﻟﺎ‬ ‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪ِ » :‬إن‬
‫ِّ ً‬
‫َو ُﻣﺘَﻌﻠﻤﺎ«‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬دﻧﯿﺎ و آن ﭼﻪ در آن اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻔﺮﯾﻦﺷﺪه ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﺟﺰ ذﮐﺮ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‬
‫و آنﭼﻪ ﮐﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ آن اﺳﺖ ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﻫﺮ ﻋﻤﻞ ﻧﯿﮑﯽ ﮐﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ذﮐﺮ ﺧﺪاﺳﺖ‪ -‬و ﻋﺎﻟﻢ و‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﮐﺴﺐ ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ‪ ،‬ﻣﺸﻐﻮل اﺳﺖ )داﻧﺶآﻣﻮز(«‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ در ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻮذر‪ ‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺛﺮوت ﺑﯿﺶﺗﺮي دارﻧﺪ‪ ،‬روز‬
‫ﻗﯿﺎﻣﺖ‪ ،‬اﺟﺮ و ﭘﺎداش ﮐﻢﺗﺮي ﺧﻮاﻫﻨﺪ داﺷﺖ«‪ .‬زﯾﺮا ﻣﻌﻤﻮﻻً اﻧﺴﺎن ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﺎن و‬
‫ﻧﻮاﯾﯽ ﻣﯽرﺳﺪ‪ ،‬اﺣﺴﺎس ﺑﯽﻧﯿﺎزي ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺗﮑﺒﺮ ﻣﯽورزد و از اﻃﺎﻋﺖ و ﺑﻨﺪﮔﯽ اﷲ‪‬‬
‫رويﮔﺮدان ﻣﯽﺷﻮد؛ ﭼﺮاﮐﻪ دﻧﯿﺎ او را ﺑﻪ ﺧﻮد ﻣﺸﻐﻮل ﻣﯽﺳﺎزد و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﻫﻤﻮاره ﺑﻪ‬
‫دﻧﯿﺎ ﻣﺸﻐﻮل اﺳﺖ و ﺑﻪ آﺧﺮت‪ ،‬ﮐﻢﺗﺮ ﺗﻮﺟﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در اداﻣﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﮕﺮ‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ و ﭼﻨﺎن ﺑﺬل و ﺑﺨﺸﺶ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ«؛ ﯾﻌﻨﯽ اﻣﻮﻟﺸﺎن را در راه اﷲ‪ ‬اﻧﻔﺎق‬
‫ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪.‬‬

‫)‪ (1‬رواﯾﺖ ﺗﺮﻣﺬي )‪ ،23229‬اﺑﻦﻣﺎﺟﻪ )‪(4112‬؛ آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬در ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ )‪ (3414 ،1609‬اﯾﻦ‬
‫رواﯾﺖ را ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه و اﺑﻦﻣﺴﻌﻮد‪ ،‬ﺣﺴﻦ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪322‬‬

‫در ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻮذر‪ ‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ در ﺣﺎﻟﯽ ﺑﻤﯿﺮد ﮐﻪ ﻫﯿﭻﭼﯿﺰ )و ﻫﯿﭻﮐﺲ(‬
‫را ﺑﺎ اﷲ ﺷﺮﯾﮏ ﻧﺴﺎزد‪ ،‬وارد ﺑﻬﺸﺖ ﻣﯽﺷﻮد؛ ﺣﺘﯽ اﮔﺮ دزدي و زﻧﺎ ﮐﻨﺪ«‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ‬
‫ﻣﻌﻨﺎ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ دزدي و زﻧﺎ‪ ،‬ﮔﻨﺎﻫﺎن ﮐﻮﭼﮑﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﮔﻨﺎﻫﺎن ﺑﺰرﮔﯽ ﻣﺤﺴﻮب‬
‫ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو اﺑﻮذر ﺗﻌﺠﺐ ﮐﺮد و ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬ﺣﺘﯽ اﮔﺮ دزدي و زﻧﺎ ﮐﻨﺪ؟! و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺣﺘﯽ اﮔﺮ دزدي و زﻧﺎ ﮐﻨﺪ«‪ .‬زﯾﺮا اﮔﺮ ﮐﺴﯽ در ﺣﺎلِ اﯾﻤﺎن ﺑﻤﯿﺮد و ﮔﻨﺎﻫﺎن‬
‫ﺑﺰرﮔﯽ ﺑﺮ دوش داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎز ﻫﻢ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬او را ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﺨﺸﯿﺪ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ‬
‫اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ََ ٓ‬ ‫َۡ َ ُ َ َ َ‬ ‫َ‬
‫� َ� َ� ۡغف ُر أن � ُ ۡ َ َ‬
‫﴿إ َّن ٱ َّ َ‬
‫�ك بِهِۦ َو�غ ِف ُر ما دون � ٰل ِك ل َِمن �شا ُء﴾ ]اﻟﻨﺴﺎء ‪[٤٨ :‬‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ﻫﻤﺎﻧﺎ اﷲ‪ ،‬اﯾﻦ را ﮐﻪ ﺑﻪ او ﺷﺮك ورزﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻤﯽآﻣﺮزد و ﺟﺰ ﺷﺮك را ﺑﺮاي ﻫﺮ ﮐﺲ ﮐﻪ ﺑﺨﻮاﻫﺪ‬
‫ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ‪.‬‬
‫ﻟﺬا اﻣﯿﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﺑﻨﺪهاي را ﺑﯿﺎﻣﺮزد؛ ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ ﺑﯿﻢ آن ﻣﯽرود‬
‫او را ﻣﺠﺎزات ﮐﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎنِ ﮔﻨﻪﮐﺎر‪ ،‬در ﻧﻬﺎﯾﺖ ﺑﻪ ﺑﻬﺸﺖ ﻣﯽرود؛ زﯾﺮا ﻓﺮﺟﺎ ِم‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ اﷲ ﺷﺮك ﻧﻤﯽآورد و ﻣﺮﺗﮑﺐ ﻋﻤﻞ ﮐﻔﺮآﻣﯿﺰي ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻬﺸﺖ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﻋﻤﻠﯽ ﮐﻔﺮآﻣﯿﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺗﺮك ﻧﻤﺎز ﻣﯽﮔﺮدد‪ ،‬ﺑﺮاي ﻫﻤﯿﺸﻪ در آﺗﺶ دوزخ‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ ﻣﺎﻧﺪ؛ زﯾﺮا ﮐﺎﻓﺮ و ﻣﺮﺗﺪ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ‪ ،‬ﮔﺮﭼﻪ ﺷﻬﺎدﺗﯿﻦ ﺑﮕﻮﯾﺪ و ﮔﻮاﻫﯽ دﻫﺪ‬
‫ﮐﻪ ﻣﻌﺒﻮد راﺳﺘﯿﻨﯽ ﺟﺰ اﷲ وﺟﻮد ﻧﺪارد و ﻣﺤﻤﺪ‪ ،‬ﻓﺮﺳﺘﺎدهي اوﺳﺖ و ادﻋﺎ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫اﷲ و آﺧﺮت‪ ،‬اﯾﻤﺎن دارد! وﻟﯽ ﭼﻮن ﻧﻤﺎز ﻧﻤﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﮐﺎﻓﺮ اﺳﺖ؛ ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻣﺎ‪ ،‬ﮔﻮاﻫﯽ ﻣﯽدﻫﯿﻢ ﮐﻪ ﺗﻮ‪ ،‬ﻓﺮﺳﺘﺎدهي اﷲ ﻫﺴﺘﯽ‪ (1 ).‬آنﻫﺎ‪ ،‬ذﮐﺮ ﺧﺪا ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪،‬‬
‫وﻟﯽ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل را ﻓﻘﻂ اﻧﺪﮐﯽ ﯾﺎد ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و ﻧﻤﺎز ﻫﻢ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪،‬‬
‫درﺑﺎرهي آنﻫﺎ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ ُ ٓ ْ َ َّ َ ٰ َ ُ ْ ُ َ َ ٰ ُ َ ٓ ُ َ َّ َ َ َ َ ۡ ُ ُ َ َّ َ َّ َ ٗ‬
‫﴿�ذا قاموا إِ� ٱلصلوة ِ قاموا كسا� يراءون ٱ�اس و� يذكرون ٱ� إِ� قل ِي�‬
‫]اﻟﻨﺴﺎء ‪[١٤٢ :‬‬ ‫‪﴾١٤٢‬‬
‫و ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﻣﯽاﯾﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬از روي ﺗﻨﺒﻠﯽ )ﺑﻪ ﻧﻤﺎز( ﻣﯽاﯾﺴﺘﻨﺪ و در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺮدم رﯾﺎ و‬
‫ﺧﻮدﻧﻤﺎﯾﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و اﷲ را ﺟﺰ اﻧﺪﮐﯽ ﯾﺎد ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﻧﮕﺎ‪ :‬ﺳﻮرهي ﻣﻨﺎﻓﻘﻮن‪ ،‬آﯾﻪي ‪.1‬‬

 ‫‪323‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ زﻫﺪ و ﭘﺎرﺳﺎﯾﯽ در دﻧﯿﺎ و ﺗﺸﻮﯾﻖ ﺑﻪ ﮐﻢﺧﻮاﻫﯽ از آن و‪...‬‬

‫ﻟﺬا ﺑﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ‪ ،‬در ﭘﺎﯾﯿﻦﺗﺮﯾﻦ ردهي دوزخ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﻫﻤﻪي اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ‪ ،‬ﻧﺸﺎنﮔﺮ اﻫﻤﯿﺖ زﻫﺪ در دﻧﯿﺎﺳﺖ و ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺷﺎﯾﺴﺘﻪي ﻫﯿﭻ اﻧﺴﺎﻧﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ دﻧﯿﺎ واﺑﺴﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ دﻧﯿﺎ را ﺑﺎﯾﺪ در دﺳﺖ‬
‫ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ‪ ،‬ﻧﻪ در ﻗﻠﺐ ﺗﺎ ﺑﺘﻮاﻧﯿﻢ ﺑﺎ ﻗﻠﺒﯽ ﭘﺎك و ﺑﯽآﻻﯾﺶ ﺑﻪ ﺳﻮي اﷲ‪ ‬روي ﺑﯿﺎورﯾﻢ‪.‬‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﮐﻤﺎل زﻫﺪ اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا زﻫﺪ و ﭘﺎرﺳﺎﯾﯽ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ از دﻧﯿﺎ اﺳﺘﻔﺎده ﻧﮑﻨﯿﻢ؛‬
‫ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎﯾﺪ از دﻧﯿﺎ و ﻧﻌﻤﺖﻫﺎي ﺣﻼل آن ﺑﻪﺧﻮﺑﯽ و ﺑﻪدرﺳﺘﯽ اﺳﺘﻔﺎده ﻧﻤﺎﯾﯿﻢ و در‬
‫ﭼﺎرﭼﻮب ﺷﺮﯾﻌﺖ‪ ،‬ﺳﻬﻢ ﺧﻮد را از آن ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ‪ ،‬وﻟﯽ ﻣﻬﻢ اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ دﻧﯿﺎ را در دﺳﺖ‬
‫ﻗﺮار دﻫﯿﻢ‪ ،‬ﻧﻪ در ﻗﻠﺐ‪.‬‬
‫***‬
‫ُ ْ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َْ‬ ‫ُ َّ‬ ‫َ َ‬ ‫‪ -٤٧٥‬وﻋﻦ اﺑﻦ ﻋﻤﺮ رﻲﺿ ُ‬
‫اﷲ ﻋﻨﻬﻤﺎ ﻗﺎل‪ :‬أﺧﺬ رﺳﻮل ا�‪ ‬ﺑِﻤﻨﻜِﻲﺒ‪ ،‬ﻓﻘﺎل‪�» :‬ﻦ ﻲﻓ‬
‫ﺳبﻴﻞ«‪.‬‬ ‫ﻏﺮ�ﺐ‪ ،‬أَ ْو َﺎﻋﺑ ُ‬
‫ﺮ‬ ‫ٌ‬ ‫ُّ ْ َ َّ َ‬
‫ﻚ‬ ‫اﺪﻟﻧﻴﺎ ﻛ�ﻧ‬
‫ٍ‬ ‫ِ‬
‫َّ َ َ َ ْ ْ َ‬ ‫َ َْ ْ َ َ َْ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ ُ‬
‫ﺘﻈ ِﺮ الﺼﺒﺎح و�ِذا أﺻﺒﺤﺖ‪،‬‬‫َو�ن اﺑﻦ ﻋﻤﺮ رﻲﺿ اﷲ ﻋﻨﻬﻤﺎ ﻳﻘﻮل‪ :‬إِذا أمﺴﻴﺖ‪ ،‬ﻓﻼ ﺗن ِ‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ َ َ ُ ْ ْ َّ َ َ‬ ‫َ َْ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺴﺎء‪ ،‬وﺧﺬ ﻣﻦ ِﺻﺤﺘِﻚ ل ِﻤ َﺮ ِﺿﻚ وﻣِﻦ ﺣﻴﺎﺗ ِﻚ ﻤﻟِﻮﺗﻚ‪] .‬رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[‬ ‫ﻓﻼ ﺗنﺘ ِﻈ ِﺮ الﻤ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺷﺎﻧﻪﻫﺎﯾﻢ را ﮔﺮﻓﺖ و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬در دﻧﯿﺎ‬
‫ﭼﻨﺎن ﺑﺎش ﮐﻪ ﮔﻮﯾﯽ ﻣﺴﺎﻓﺮ ﯾﺎ رﻫﮕﺬري ﻫﺴﺘﯽ«‪.‬‬
‫اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ $‬ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬ﺷﺐﻫﻨﮕﺎم ﻣﻨﺘﻈﺮ ﺻﺒﺢ ﻧﺒﺎش و ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺻﺒﺢ ﺷﺪ‪ ،‬در‬
‫اﻧﺘﻈﺎر ﺷﺐ ﻧﺒﺎش؛ ﻫﻨﮕﺎم ﺗﻦدرﺳﺘﯽ ﺑﺮاي دوران ﺑﯿﻤﺎريات ﺑﻬﺮهﺑﺮداري ﻧﻤﺎ و ﺑﺎ‬
‫اﺳﺘﻔﺎده از ﺣﯿﺎت ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺮاي ﻣﺮگ ﺧﻮد‪ ،‬آﻣﺎده ﺷﻮ«‪.‬‬
‫]در ﺷﺮح اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ دﻧﯿﺎ اﻋﺘﻤﺎد ﻧﮑﻦ و آن را‬
‫اﻗﺎﻣﺖﮔﺎه ﺧﻮد ﻣﭙﻨﺪار و ﺑﻪ ﺧﻮد ﻧﮕﻮ ﮐﻪ ﻣﺪﺗﯽ ﻃﻮﻻﻧﯽ در آن ﺧﻮاﻫﯽ ﻣﺎﻧﺪ؛ ﺑﻪ دﻧﯿﺎ‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﻧﮑﻦ و ﺑﻪﺳﺎن ﻣﺴﺎﻓﺮي ﮐﻪ در ﻏﺮﺑﺖ ﺑﻪ ﭼﯿﺰي واﺑﺴﺘﮕﯽ ﻧﺪارد‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﯿﭻ ﭼﯿﺰ دﻧﯿﺎ‬
‫واﺑﺴﺘﻪ ﻣﺸﻮ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺴﺎﻓﺮي ﮐﻪ در ﻏﺮﺑﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻓﮑﺮِ ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ ﻣﻨﻄﻘﻪي ﺧﻮﯾﺶ اﺳﺖ و‬
‫ﺑﻪ ﭼﯿﺰي ﻣﺸﻐﻮل ﻧﻤﯽﺷﻮد )ﮐﻪ ﻓﮑﺮ ﺑﺎزﮔﺸﺖ را ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﻨﺪ(‪ ،‬ﺗﻮ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﭼﯿﺰي از دﻧﯿﺎ‬
‫ﻣﺸﻐﻮل ﻧﺸﻮ‪[.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.6416 :‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪324‬‬

‫رﺟ ٌﻞ إﻰﻟ اﻨﻟَّ ِّ‬

‫َ ُ‬ ‫َّ‬ ‫ْ‬ ‫َ ْ‬ ‫ْ َّ‬
‫ﻲﺒ‪ ‬ﻓﻘﺎل‪:‬‬ ‫ﺑﻦ ﺳﻌ ٍﺪ الﺴﺎﻋﺪي‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﺟﺎء‬ ‫ِ ِ‬ ‫ﻞ‬‫ﻬ‬ ‫ﺳ‬ ‫ﺎس‬ ‫ﻌﺒ‬ ‫‪ -٤٧٦‬وﻋﻦ أﻲﺑ اﻟ‬
‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬
‫ا� ُدﻟَّ� َﻰﻠﻋ ﻋﻤﻞ إذا ﻋﻤﻠﺘﻪ أﺣﺒ� ا�‪َ ،‬وأﺣﺒ� اﻨﻟَّﺎس‪ .‬ﻓﻘﺎل‪» :‬ازﻫﺪ ﻲﻓ ُّ‬
‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬
‫اﺪﻟﻧﻴﺎ‬ ‫ِ‬ ‫ٍ ِ‬ ‫ﻳﺎ رﺳﻮل‬
‫ُ‬ ‫َّ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ َْ َ‬ ‫ُ َّ َ َّ‬
‫ﺎس �ﺒﻚ اﻨﻟَّﺎس«‪] .‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺣﺴﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﻦﻣﺎﺟﻪ و‬ ‫�ِﺒﻚ ا�‪َ ،‬وازﻫﺪ �ِﻴﻤﺎ ﻋِﻨﺪ اﻨﻟَّ ِ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺟﺰ او ﺑﺎ ﺳﻨﺪﻫﺎي ﻧﯿﮑﻮ رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮاﻟﻌﺒﺎس‪ ،‬ﺳﻬﻞ ﺑﻦ ﺳﻬﻞ ﺳﺎﻋﺪي‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﺮدي ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬آﻣﺪ و‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﻣﺮا ﺑﻪ ﮐﺎري راﻫﻨﻤﺎﯾﯽ ﮐﻦ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ آن را اﻧﺠﺎم دﻫﻢ‪ ،‬اﷲ و‬
‫ﻣﺮدم‪ ،‬ﻣﺮا دوﺳﺖ ﺑﺪارﻧﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬در دﻧﯿﺎ زﻫﺪ و ﭘﺎرﺳﺎﯾﯽ ﭘﯿﺸﻪ ﮐﻦ ﺗﺎ اﷲ ﺗﻮ‬
‫را دوﺳﺖ ﺑﺪارد و ﺑﻪ آنﭼﻪ ﻣﺮدم دارﻧﺪ‪ ،‬ﭼﺸﻢ ﻃﻤﻊ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎش‪ ،‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﺮدم ﺗﻮ را‬
‫دوﺳﺖ ﺧﻮاﻫﻨﺪ داﺷﺖ«‪.‬‬
‫َ‬ ‫َ َّ‬ ‫َ َ ُ َ ْ‬ ‫‪ -٤٧٧‬وﻋﻦ اﻨﻟُّ ْﻌ َﻤﺎن ﺑﻦ �َﺸ� رﻲﺿ ُ‬
‫اﷲ ﻋﻨﻬﻤﺎ ﻗﺎل‪ :‬ذﻛﺮ �ﻤ ُﺮ � ُﻦ اﺨﻟﻄﺎب‪ ‬ﻣﺎ‬ ‫ِ ِ‬
‫َ ُ َ َّ َ‬ ‫َ َ ُّ ْ َ ْ َ َ ْ َ‬ ‫َ َّ‬ ‫َ َ ْ ََ ْ ُ‬ ‫َ َ َ َّ ُ َ ُّ ْ َ‬
‫�ﺪ ﻣِﻦ اﺪﻟﻗﻞ‬ ‫ِ‬ ‫ﻣﺎ‬ ‫ﻮي‬ ‫ﺘ‬ ‫ﻠ‬ ‫ﻳ‬ ‫م‬‫ﻮ‬ ‫اﻴﻟ‬ ‫ﻞ‬ ‫ﻈ‬ ‫�‬ ‫‪‬‬‫ا�‬ ‫رﺳﻮل‬ ‫ﺖ‬ ‫ﻳ‬‫أ‬‫ر‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻘ‬ ‫ﻟ‬ ‫ﻓﻘﺎل‪:‬‬ ‫ﺎ‬‫ﻴ‬ ‫أﺻﺎب اﻨﻟﺎس ﻣِﻦ اﺪﻟ�‬
‫) ‪(2‬‬ ‫ْ َُ‬ ‫َْ ُ‬
‫ﻣﺎ �ﻤﻸ ﺑ ِ ِﻪ ﺑﻄﻨﻪ‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻧﻌﻤﺎن ﺑﻦ ﺑﺸﯿﺮ‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب‪ ‬ﻧﻌﻤﺖﻫﺎي دﻧﯿﻮي را ﮐﻪ‬
‫ﻣﺮدم ﺑﻪ آن دﺳﺖ ﯾﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ذﮐﺮ ﮐﺮد و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬را دﯾﺪم ﮐﻪ ﺗﻤﺎم روز را در‬
‫ﺣﺎﻟﯽ ﺳﭙﺮي ﻣﯽﮐﺮد ﮐﻪ از ﮔﺮﺳﻨﮕﯽ ﺑﻪ ﺧﻮد ﻣﯽﭘﯿﭽﯿﺪ و ﺣﺘﯽ ﺧﺮﻣﺎي ﻧﺎﻣﺮﻏﻮﺑﯽ ﻫﻢ‬
‫ﻧﻤﯽﯾﺎﻓﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ آن ﺷﮑﻤﺶ را ﺳﯿﺮ ﮐﻨﺪ«‪.‬‬
‫ا�‪َ ‬و َﻣﺎ ِﻲﻓ ﺑَيْﻲﺘ ﻣ ِْﻦ َ ْ‬
‫ﻲﺷ ٍء‬
‫ُ َّ‬
‫ﻮ� رﺳﻮل‬ ‫ا� ﻋﻨﻬﺎ ﻗﺎﻟﺖ‪ :‬ﺗُ ِّ َ‬
‫َّ‬ ‫َ‬
‫‪ -٤٧٨‬وﻋﻦ ﺎﻋ�ﺸﺔ رﻲﺿ‬
‫ِ‬
‫َ َّ َ ْ َ‬ ‫َ َ َ ْ ُ ْ ُ َ َّ َ‬ ‫ٍّ‬ ‫َّ َ ْ ُ َ‬ ‫َْ ُ ُ ُ ُ َ‬
‫ﻣﺘﻔﻖ‬
‫�‪ ] .‬ﹲ‬ ‫ﻰﻠﻋ‪ ،‬ﻓ ِﻠﻜ ُﺘ ُﻪ � َﻔ ِ َ‬ ‫ﻌ� ﻲﻓ َرف ﻲﻟ ﻓﺄ�ﻠﺖ ﻣِﻨﻪ ﺣﻰﺘ ﻃﺎل‬ ‫ﺷ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﻄ‬ ‫ﺷ‬ ‫ﻻ‬‫ِ‬ ‫إ‬ ‫ﺪ‬
‫ٍ‬ ‫ِ‬ ‫ﺒ‬‫ﻛ‬ ‫ﻳﺄ�ﻠﻪ ذو‬
‫ٍ‬
‫) ‪(3‬‬
‫ﻋﻠﻴﻪ[‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪922 :‬؛ اﻟﺴﻠﺴﻠﺔ اﻟﺼﺤﻴﺤﺔ‪ ،‬ش‪944 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ اﺑﻦﻣﺎﺟﻪ‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪:‬‬
‫‪.3310‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2978 :‬‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(6451 ،3097) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2973 :‬‬
 ‫‪325‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ زﻫﺪ و ﭘﺎرﺳﺎﯾﯽ در دﻧﯿﺎ و ﺗﺸﻮﯾﻖ ﺑﻪ ﮐﻢﺧﻮاﻫﯽ از آن و‪...‬‬

‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬وﻗﺘﯽ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬از دﻧﯿﺎ رﻓﺖ‪ ،‬در ﺧﺎﻧﻪام اﯾﻦ ﻣﻘﺪار ﻏﺬا‬
‫ﻫﻢ ﻧﺒﻮد ﮐﻪ ﯾﮏ ﻣﻮﺟﻮد زﻧﺪه ﺑﺨﻮرد‪ ،‬ﺟﺰ ﻣﻘﺪاري ﺟﻮ ﮐﻪ در ﻃﺎﻗﭽﻪي ﺧﺎﻧﻪام ﺑﻮد؛ ﻣﺪﺗﯽ‬
‫ﻃﻮﻻﻧﯽ از آن ﻣﯽﺧﻮردم ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ آن را ﭘﯿﻤﺎﻧﻪ )وزن( ﮐﺮدم و ﭘﺲ از آن‪ ،‬ﺗﻤﺎم ﺷﺪ«‪.‬‬
‫الﻤ ْﺆﻣﻨ� رﻲﺿ ُ‬ ‫ُ ِّ ُ‬ ‫ْ‬ ‫َُْ‬ ‫َ‬
‫اﷲ ﻋﻨﻬﻤﺎ‬ ‫ِِ‬ ‫ﺎرث أم‬‫ﺖ اﺤﻟَ ِ‬‫اﺤﻟﺎرث أﻲﺧ ﺟﻮ� ِﺮ�ﺔ ﺑﻨ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﺑﻦ‬
‫‪ -٤٧٩‬وﻋﻦ ﻋﻤﺮو ِ‬
‫َ ْ ً َ َ َ ً َ َ ْ ً َّ‬ ‫ْ ًَ‬ ‫َ‬
‫ِﻳﻨ ً‬ ‫َ َْ‬ ‫ْ‬ ‫ُ َّ‬ ‫َ َ َ‬
‫ﺎرا َوﻻ دِرﻫﻤﺎ‪ ،‬وﻻ �ﺒﺪا‪ ،‬وﻻ أﻣﺔ‪ ،‬وﻻ ﺷيﺌﺎ إِﻻ‬ ‫ﻗﺎل‪ :‬ﻣﺎ ﺗ َﺮك رﺳﻮل ا�‪ ‬ﻋِﻨﺪ مﻮﺗ ِ ِﻪ د‬
‫َ َ ًَ‬ ‫َّ‬ ‫َ ً َ َ ََ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ َ َ ُ ْ َ ْ َ َ َّ َ َ َ ُ َ‬
‫ﺎء اﻟﻲﺘ ﺎﻛن ﻳ ْﺮﻛﺒﻬﺎ‪َ ،‬و ِﺳﻼﺣﻪ‪َ ،‬وأ ْرﺿﺎ ﺟﻌﻠﻬﺎ ﻻﺑ ِﻦ الﺴبﻴِ ِﻞ ﺻﺪﻗﺔ«‪] .‬رواﯾﺖ‬ ‫�ﻐﻠﺘﻪ اﺒﻟﻴﻀ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺑﺨﺎري[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﺣﺎرث‪ - ‬ﺑﺮادر ﺧﺎﻧﻢ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ -‬ﺑﺮادرِ اماﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ ﺟﻮﯾﺮﯾﻪ‬
‫ﺑﻨﺖ ﺣﺎرث& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻫﻨﮕﺎم وﻓﺎﺗﺶ ﻧﻪ درﻫﻢ و دﯾﻨﺎري از ﺧﻮد ﺑﻪﺟﺎ‬
‫ﮔﺬاﺷﺖ و ﻧﻪ ﻏﻼم و ﮐﻨﯿﺰي و ﻧﻪ ﭼﯿﺰي دﯾﮕﺮ؛ ﺗﻨﻬﺎ ﭼﯿﺰي ﮐﻪ از او ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪ‪ ،‬اﺳﺘﺮ‬
‫ﺳﻔﯿﺪش ﺑﻮد ﮐﻪ ﺳﻮارش ﻣﯽﺷﺪ و اﺳﻠﺤﻪاش و زﻣﯿﻨﯽ ﮐﻪ آن را ﺻﺪﻗﻪي رﻫﮕﺬران‬
‫ﻗﺮار داده ﺑﻮد«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬در ﺑﺎب زﻫﺪ در دﻧﯿﺎ‪ ،‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺷﺎﻧﻪﻫﺎﯾﻢ را ﮔﺮﻓﺖ«‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﺪﯾﻦﺧﺎﻃﺮ‬
‫ﺷﺎﻧﻪﻫﺎي اﺑﻦﻋﻤﺮ را ﮔﺮﻓﺖ ﮐﻪ ﺗﻮﺟﻬﺶ ﺑﯿﺶﺗﺮ ﺷﻮد و ﺑﺎ آﻣﺎدﮔﯽ ﺑﯿﺶﺗﺮي ﺑﻪ ﺳﺨﻦ‬
‫اﯾﺸﺎن ﺗﻮﺟﻪ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬در دﻧﯿﺎ ﭼﻨﺎن ﺑﺎش ﮐﻪ ﮔﻮﯾﯽ ﻣﺴﺎﻓﺮ ﯾﺎ‬
‫رﻫﮕﺬري ﻫﺴﺘﯽ«‪ .‬اﻣﮑﺎن دارد ﮐﻪ اﯾﻦ‪ ،‬ﺷﮏ راوي ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫ﻣﺴﺎﻓﺮ ﺑﺎش ﯾﺎ ﻣﺎﻧﻨﺪ رﻫﮕﺬر‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﮔﻮﯾﺎ راوي ﺷﮏ دارد ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﮐﺪام واژه را ﺑﻪﮐﺎر‬
‫ﺑﺮد‪ .‬ﺷﺎﯾﺪ ﻫﻢ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻫﺮ دو واژه را ﮔﻔﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﻟﺬا در دﻧﯿﺎ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺴﺎﻓﺮِ ﻏﺮﯾﺒﯽ زﻧﺪﮔﯽ‬
‫ﮐﻦ ﮐﻪ ﻧﺎآﺷﻨﺎﺳﺖ و ﺑﺪون ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﺮدم ﺑﻪ ﻣﯿﺎﻧﺸﺎن ﻣﯽرود؛ ﯾﺎ ﺑﻪﺳﺎن رﻫﮕﺬري ﺑﺎش‬
‫ﮐﻪ ﺑﺮاي رﻓﻊ ﻧﯿﺎزت ﺑﻪﺟﺎﯾﯽ ﻣﯽروي و ﻣﯽﺧﻮاﻫﯽ ﻫﺮﭼﻪ زودﺗﺮ ﺑﻪ راه ﺧﻮد اداﻣﻪ دﻫﯽ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﻣﺜﺎل ﺟﺎﻟﺐ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺮاي ﻣﺎ ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮد‪ ،‬واﻗﻌﯿﺖ زﻧﺪﮔﯽ ﻣﺎ اﻧﺴﺎنﻫﺎﺳﺖ؛‬
‫زﯾﺮا اﻧﺴﺎن‪ ،‬در اﯾﻦ دﻧﯿﺎ ﻣﺴﺎﻓﺮ اﺳﺖ و دﻧﯿﺎ‪ ،‬ﺟﺎي ﻣﺎﻧﺪن ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻣﺤﻞ ﮔﺬر اﺳﺖ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.4461 :‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪326‬‬

‫ﻣﺴﺎﻓﺮ دﻧﯿﺎ ﻫﺮﮔﺰ ﺧﺴﺘﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد و ﺑﺨﻮاﻫﺪ ﯾﺎ ﻧﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬ﺷﺐ و روز ﺑﻪ ﺑﻪ ﺣﺮﮐﺘﺶ‬
‫اداﻣﻪ ﻣﯽدﻫﺪ؛ ﻣﺴﺎﻓﺮ‪ ،‬ﮔﺎه ﺑﺮاي اﺳﺘﺮاﺣﺖ و رﻓﻊ ﺧﺴﺘﮕﯽ در ﺟﺎﯾﯽ اﺗﺮاق ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ‬
‫ﻣﺴﺎﻓﺮ دﻧﯿﺎ ﻫﺮﮔﺰ از ﻣﺮﮐﺐ ﻋﻤﺮ ﺧﻮﯾﺶ ﭘﯿﺎده ﻧﻤﯽﺷﻮد و ﻫﻤﻮاره در ﺣﺮﮐﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا‬
‫ﻫﺮ ﻟﺤﻈﻪاي ﮐﻪ ﻣﯽﮔﺬرد‪ ،‬ﺣﺮﮐﺘﯽ ﺑﻪ ﺟﻠﻮﺳﺖ ﮐﻪ دﻧﯿﺎ را ﺑﻪ ﺳﻮي آﺧﺮت‪ ،‬ﭘﺸﺖ ﺳﺮ‬
‫ﻣﯽﮔﺬارﯾﻢ‪ .‬ﻧﻈﺮ ﺷﻤﺎ درﺑﺎرهي ﺳﻔﺮي ﮐﻪ ﻣﺴﺎﻓﺮش‪ ،‬ﻫﺮﮔﺰ از ﭘﺎ ﻧﻤﯽﻧﺸﯿﻨﺪ و ﻫﻤﻮاره ﺑﻪ‬
‫راﻫﺶ اداﻣﻪ ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬ﭼﯿﺴﺖ؟ آﯾﺎ ﭼﻨﯿﻦ ﺳﻔﺮي ﺑﻪﺳﺮﻋﺖ‪ ،‬ﭘﺎﯾﺎن ﻧﻤﯽﯾﺎﺑﺪ؟ آري؛‬
‫ﻫﻤﯿﻦﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫﴿ َك َ� َّ� ُه ۡم يَ ۡو َم يَ َر ۡو َ� َها ل َ ۡم يَ ۡل َب ُث ٓوا ْ إ� َعشِ َّي ًة أ ۡو ُض َ‬
‫حٮ ٰ َها ‪﴾٤٦‬‬
‫َ‬ ‫َّ‬
‫]اﻟﻨﺎزﻋﺎت‪[٤٥ :‬‬ ‫ِ‬
‫روزي ﮐﻪ ﺷﺎﻫﺪ ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﮔﻮﯾﺎ ‪ -‬در دﻧﯿﺎ ‪ -‬ﺟﺰ ﺷﺎﻣﮕﺎﻫﯽ ﯾﺎ ﺻﺒﺤﮕﺎﻫﯽ درﻧﮓ ﻧﮑﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻧﺴﺎن ﺑﺎﯾﺪ آﯾﻨﺪهاش را ﺑﺎ ﻋﻤﺮي ﮐﻪ از او ﮔﺬﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﮐﻨﺪ؛ ﻋﻤﺮ‬
‫ﮔﺬﺷﺘﻪاش ﭼﯿﺰي ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﻣﺜﻞ ﯾﮏ ﺧﻮاب؛ اﻧﮕﺎر ﻫﻤﻪاش ﺧﻮاب ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬آﯾﻨﺪهي‬
‫ﻋﻤﺮﻣﺎن ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦﮔﻮﻧﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭘﺲ‪ ،‬اﻧﺴﺎن ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﺑﻪ دﻧﯿﺎ اﻋﺘﻤﺎد ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﮔﻮﯾﺎ‬
‫ﻫﻤﯿﺸﻪ در آن ﺧﻮاﻫﺪ ﻣﺎﻧﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ $‬ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬ﺷﺐﻫﻨﮕﺎم ﻣﻨﺘﻈﺮ ﺻﺒﺢ‬
‫ﻧﺒﺎش و ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺻﺒﺢ ﺷﺪ‪ ،‬در اﻧﺘﻈﺎر ﺷﺐ ﻧﺒﺎش؛ ﻫﻨﮕﺎم ﺗﻦدرﺳﺘﯽ ﺑﺮاي دوران‬
‫ﺑﯿﻤﺎريات‪ ،‬و از ﺣﯿﺎت ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺮاي ﻣﺮگ ﺧﻮد‪ ،‬ﺑﻬﺮهﺑﺮداري ﮐﻦ«‪.‬‬
‫***‬
‫َ َّ‬ ‫ََْ ُ‬ ‫َّ‬ ‫َ َ َ ََ‬ ‫َ‬ ‫َ َّ‬
‫ﺑﻦ اﻷ َرت‪ ‬ﻗﺎل ﻫﺎﺟ ْﺮﻧﺎ ﻣﻊ رﺳﻮل ا�‪ ‬ﻧﻠﺘ ِﻤﺲ َوﺟﻪ ا� ﺗﻌﺎﻰﻟ‬ ‫ِ‬ ‫ﺎب‬
‫ِ‬ ‫‪ -٤٨٠‬وﻋﻦ ﺧﺒ‬
‫َ َْ‬ ‫َ ًْ ُْ ُ ْ َ‬ ‫َ َ َ َ َ ْ ُ َ َّ َ َّ َ ْ َ َ َ َ ْ ْ ُ ْ ْ َ‬
‫ﺟﺮه ِ ﺷيﺌﺎ‪ ،‬ﻣِﻨﻬﻢ مﺼﻌ ُﺐ ﺑﻦ �ﻤ�‪،‬‬ ‫ﻓﻮ�ﻊ أﺟﺮﻧﺎ ﻰﻠﻋ ا�‪ ،‬ﻓ ِﻤﻨﺎ ﻣﻦ ﻣﺎت ولﻢ ﻳﺄ�ﻞ ﻣِﻦ ِ‬
‫أ‬
‫ُ َ َ ْ َ ُ ُ َ َ َ َ َ َ ً َ ُ َّ َ َ َّ ْ َ َ ْ َ ُ َ َ ْ ْ ُ َ َ َ َّ ْ َ َ ْ َ ْ‬
‫ﻗﺘِﻞ ﻳﻮم أﺣﺪ وﺗﺮك ﻧ ِﻤﺮة‪ ،‬ﻓﻜﻨﺎ إِذا �ﻄﻴﻨﺎ ﺑِﻬﺎ رأﺳﻪ‪ ،‬ﺑﺪت رﺟﻼه‪ ،‬و�ِذا �ﻄﻴﻨﺎ ﺑِﻬﺎ ِرﺟﻠﻴ ِﻪ‪،‬‬
‫َّ‬ ‫َ ْ ً َ ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ ْ ُ َ ِّ َ َ ْ َ ُ َ َ ْ َ َ َ‬ ‫ُ َّ‬ ‫ْ‬
‫ﺑَ َﺪا َرأ ُﺳ ُﻪ‪ ،‬ﻓَﺄَ َم َ‬
‫اﻹذﺧِﺮ‪ ،‬وﻣِﻨﺎ‬ ‫ِ‬ ‫ِﻦ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺌﺎ‬‫ي‬ ‫ﺷ‬ ‫ﻪ‬
‫ِ‬ ‫ﻠﻴ‬ ‫رﺟ‬ ‫ﻰﻠﻋ‬ ‫ﻞ‬‫ﻌ‬ ‫�‬ ‫و‬ ‫‪،‬‬ ‫ﻪ‬ ‫ﺳ‬ ‫أ‬‫ر‬ ‫ﻲ‬ ‫ﻄ‬ ‫ﻐ‬ ‫�‬ ‫ن‬ ‫أ‬ ‫‪‬‬ ‫ا�‬ ‫رﺳﻮل‬ ‫ﻧﺎ‬‫ﺮ‬
‫َ ْ َََْ ْ َ َ َ ُ َُ َ َُ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻣﻦ أ�ﻨﻌﺖ ﻪﻟُ �ﻤ َﺮﺗﻪ‪� .‬ﻬ َﻮ ﻳﻬﺪ�ﻬﺎ‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺧﺒﺎب ﺑﻦ ار‪‬ت‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﺎ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺧﺸﻨﻮدي اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل ﻫﺠﺮت ﮐﺮدﯾﻢ؛ ﭘﺲ اﺟﺮِ ﻣﺎ ﺑﺎ ﺧﺪاﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺎ‪ ،‬ﺑﺪون اﯾﻦﮐﻪ ﭼﯿﺰي از‬
‫ﭘﺎداش ﺧﻮد را در دﻧﯿﺎ ﺑﺒﯿﻨﻨﺪ‪ ،‬درﮔﺬﺷﺘﻨﺪ؛ از ﺟﻤﻠﻪ ﻣﺼﻌﺐ ﺑﻦ ﻋﻤﯿﺮ‪ ‬ﮐﻪ در ﺟﻨﮓ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪1276 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.940 :‬‬

 ‫‪327‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ زﻫﺪ و ﭘﺎرﺳﺎﯾﯽ در دﻧﯿﺎ و ﺗﺸﻮﯾﻖ ﺑﻪ ﮐﻢﺧﻮاﻫﯽ از آن و‪...‬‬

‫»اﺣﺪ« ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪ و ﺟﺎﻣﻪاي رﻧﮕﯽ از او ﻣﺎﻧﺪ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﺳﺮَش را ﺑﺎ آن ﻣﯽﭘﻮﺷﺎﻧﺪﯾﻢ‪،‬‬

‫ﭘﺎﻫﺎﯾﺶ ﺑﺮﻫﻨﻪ ﻣﯽﺷﺪ و ﭼﻮن ﭘﺎﻫﺎﯾﺶ را ﻣﯽﭘﻮﺷﺎﻧﺪﯾﻢ‪ ،‬ﺳﺮش ﻧﻤﺎﯾﺎن ﻣﯽﮔﺸﺖ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﻣﺎ دﺳﺘﻮر داد ﮐﻪ ﺳﺮش را ﺑﭙﻮﺷﺎﻧﯿﻢ و روي ﭘﺎﻫﺎﯾﺶ ﻣﻘﺪاري ﮔﯿﺎه »ﮐﻮم«‬
‫ﺑﮕﺬارﯾﻢ‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺎ ﻧﯿﺰ ﺛﻤﺮهي )ﻫﺠﺮت و ﺟﻬﺎدﺷﺎن( رﺳﯿﺪ ‪ -‬و از ﺛﻤﺮهي ﻫﺠﺮﺗﺸﺎن‬
‫ﺑﺮﺧﻮردار ﺷﺪﻧﺪ‪ -‬و از ﻣﯿﻮهاش ﻣﯽﭼﯿﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ُّ ْ َ َ ْ ُ‬ ‫َ َ َ‬ ‫َ َ ُ ُ‬ ‫َّ‬ ‫َ ْ‬ ‫َ ْ‬
‫اﺪﻟ�ﻴﺎ �ﻌﺪِل‬ ‫ﺑﻦ ﺳﻌﺪ الﺴﺎﻋﺪي‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل َرﺳﻮل اﷲِ‪» :‬ل ْﻮ ﺎﻛﻧﺖ‬ ‫‪ -٤٨١‬وﻋﻦ ﺳﻬ ِﻞ ِ‬
‫ْ َ َّ َ َ َ َ ُ َ َ َ َ َ ً ْ َ ْ َ َ َ‬
‫ﺮﺷ�ﺔ ﻣﺎ ٍء«‪] .‬ﺗﺮﻣﺬي رواﯾﺖ ﮐﺮده و ﮔﻔﺘﻪ‬ ‫ﻋِﻨﺪ ا� ﺟﻨﺎح �ﻌﻮﺿ ٍﺔ‪ ،‬ﻣﺎ ﺳﻰﻘ ﺎﻛﻓﺮا ﻣﻨﻬﺎ‬
‫) ‪(1‬‬
‫اﺳﺖ‪ :‬ﺣﺴﻦ ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺳﻬﻞ ﺑﻦ ﺳﻬﻞ ﺳﺎﻋﺪي‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﮔﺮ دﻧﯿﺎ ﻧﺰد اﷲ‬
‫ﺑﻪاﻧﺪازهي ﺑﺎل ﭘﺸﻪاي ارزش داﺷﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﯿﭻ ﮐﺎﻓﺮي ﯾﮏ ﺟﺮﻋﻪ آب ﻫﻢ در دﻧﯿﺎ‬
‫ﻧﻤﯽداد«‪.‬‬
‫َ َ َّ ُّ ْ َ َ ْ ُ َ ٌ‬ ‫َ َّ‬ ‫ُ‬ ‫ُ ْ‬
‫اﺪﻟ�ﻴﺎ مﻠﻌﻮﻧﺔ‪،‬‬ ‫‪ -٤٨٢‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫ َﺮ� َﺮة‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﺳﻤﻌﺖ رﺳﻮل ا�‪ ‬ﻳﻘﻮل‪» :‬أﻻ إِن‬
‫ً ُ َ ِّ ً‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ ْ َّ‬ ‫ٌ َ‬ ‫َ‬
‫مﻠﻌﻮن ﻣﺎ ﻓﻴﻬﺎ‪ ،‬إِﻻ ذِﻛ َﺮ ا� ﺗﻌﺎﻰﻟ‪ ،‬وﻣﺎ َواﻻه َوﺎﻋﻤﻟِﺎ َوﻣﺘﻌﻠﻤﺎ«‪] .‬ﺗﺮﻣﺬي رواﯾﺖ ﮐﺮده و‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺣﺴﻦ اﺳﺖ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬دﻧﯿﺎ و آنﭼﻪ در‬
‫آن اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻔﺮﯾﻦﺷﺪه ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﺟﺰ ذﮐﺮ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل و آنﭼﻪ ﮐﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ آن اﺳﺖ ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﻫﺮ‬
‫ﻋﻤﻞ ﻧﯿﮑﯽ ﮐﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ذﮐﺮ ﺧﺪاﺳﺖ‪ -‬و ﻋﺎﻟﻢ )اﺳﺘﺎد( و ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﮐﺴﺐ ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ‪،‬‬
‫ﻣﺸﻐﻮل اﺳﺖ )داﻧﺶآﻣﻮز(«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻫﻤﻪي اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ ﭘﯿﺮاﻣﻮن زﻫﺪ در دﻧﯿﺎ و روي آوردن ﺑﻪ آﺧﺮت اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺣﺪﯾﺚ ﺧﺒﺎب ﺑﻦ ارت‪ ‬درﺑﺎرهي ﻣﺼﻌﺐ ﺑﻦ ﻋﻤﯿﺮ‪ ‬را ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ؛‬

‫)‪ (1‬اﻟﺴﻠﺴﻠﺔ اﻟﺼﺤﻴﺤﺔ‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪(2482 ،686) :‬؛ وي در ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪ 3318 :‬اﯾﻦ‬
‫ﺣﺪﯾﺚ را ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪3414 :‬؛ ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺘﺮﻣﺬي‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪1891 :‬؛ وي‪ ،‬در ﻣﺸﮑﺎة اﻟﻤﺼﺎﺑﯿﺢ‪،‬‬
‫ش‪ 2176 :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺣﺴﻦ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪328‬‬

‫ﻣﺼﻌﺐ‪ ‬ﯾﮑﯽ از ﻣﻬﺎﺟﺮان ﭘﯿﺶﮔﺎﻣﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ رﺿﺎﯾﺖ و ﺧﺸﻨﻮدي اﷲ‪‬‬

‫ﻫﺠﺮت ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻣﺼﻌﺐ‪ ‬ﺟﻮاﻧﯽ اﻫﻞ ﻣﮑﻪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﭘﺪر و ﻣﺎدر ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪي داﺷﺖ و‬
‫ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﻟﺒﺎسﻫﺎي آن زﻣﺎن را ﺑﺮاﯾﺶ ﺗﻬﯿﻪ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و او را ﻧﻮازش ﻣﯽﻧﻤﻮدﻧﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﻣﺼﻌﺐ‪ ‬ﺟﻮان ﻧﺎزﭘﺮوردهاي ﺑﻮد ﮐﻪ در زﻧﺪﮔﯽ ﺧﻮد‪ ،‬ﭼﯿﺰي ﮐﻢ ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬وﻟﯽ‬
‫ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪ‪ ،‬ﭘﺪر و ﻣﺎدرش ﮐﻪ ﮐﺎﻓﺮ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬او را از ﺧﻮد راﻧﺪﻧﺪ‪ .‬وي‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﻣﺪﯾﻨﻪ ﻫﺠﺮت ﮐﺮد و در ﺟﺮﮔﻪي ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﻣﻬﺎﺟﺮان ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﻫﻨﻮز ﺳﻪ ﺳﺎل ﮐﺎﻣﻞ از‬
‫ﻫﺠﺮﺗﺶ ﻧﮕﺬﺷﺘﻪ ﺑﻮد ﮐﻪ در ﺟﻨﮓ اﺣﺪ ﺑﻪ ﺷﻬﺎدت رﺳﯿﺪ؛ وي‪ ،‬در اﯾﻦ ﺟﻨﮓ ﭘﺮﭼﻢدار‬
‫ﻟﺸﮑﺮ اﺳﻼم ﺑﻮد‪ .‬ﺗﻨﻬﺎ ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﺑﺎ ﺧﻮد داﺷﺖ‪ ،‬ﺟﺎﻣﻪاي ﺑﻮد ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﺳﺮش را ﺑﺎ آن‬
‫ﻣﯽﭘﻮﺷﺎﻧﺪﻧﺪ‪ ،‬ﭘﺎﻫﺎﯾﺶ ﺑﯿﺮون ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ و ﭼﻮن ﭘﺎﻫﺎﯾﺶ را ﻣﯽﭘﻮﺷﺎﻧﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺳﺮش ﺑﺮﻫﻨﻪ‬
‫ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬دﺳﺘﻮر داد ﺳﺮش را ﺑﭙﻮﺷﺎﻧﻨﺪ و روي ﭘﺎﻫﺎﯾﺶ ﮔﯿﺎﻫﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم »ﮐﻮم«‬
‫ﺑﮕﺬارﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺧﺒﺎب‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺎ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﻬﺎﺟﺮان‪ ،‬ﺛﻤﺮهي )ﻫﺠﺮت و‬
‫ﺟﻬﺎدﺷﺎن( رﺳﯿﺪ ‪ -‬و از ﺛﻤﺮهي ﻫﺠﺮﺗﺸﺎن ﺑﺮﺧﻮردار ﺷﺪﻧﺪ‪ -‬و از ﻣﯿﻮهاش ﻣﯽﭼﯿﻨﻨﺪ«‪.‬‬
‫وي‪ ،‬اﯾﻦ ﺳﺨﻦ را از ﺷﻮق آن روزﻫﺎ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎ ﯾﺎد و ﺧﺎﻃﺮهي روزﻫﺎﯾﯽ ﺑﯿﺎن ﮐﺮد ﮐﻪ‬
‫دﻧﯿﺎ ﺑﻪ روي آنﻫﺎ ﮔﺸﻮده ﻧﺸﺪه ﺑﻮد و ﺑﺮﺧﯽ از آﻧﺎن‪ ،‬ﺑﻪ دﻧﯿﺎ ﻣﺸﻐﻮل ﻧﺸﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫***‬
‫َّ ْ َ َ‬ ‫َ َّ ُ‬ ‫َ َ ُ ُ‬ ‫َّ‬ ‫َْ‬
‫ﺑﻦ مﺴﻌﻮ ٍد‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل َرﺳﻮل اﷲِ‪» :‬ﻻ �ﺘﺨِﺬوا الﻀﻴﻌﺔ‬ ‫‪ -٤٨٣‬وﻋﻦ �ﺒ ِﺪ ا� ِ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫ُّ ْ‬ ‫ََْ َ ُ‬
‫اﺪﻟﻧﻴﺎ«‪] .‬ﺗﺮﻣﺬي رواﯾﺖ ﮐﺮده و آن را ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺣﺴﻦ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪[.‬‬ ‫ﺮﺘ�ﺒﻮا ﻲﻓ‬ ‫�‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬در ﺧﺮﯾﺪاريِ زﻣﯿﻦ ‪-‬‬
‫ﺑﺎغ و ﻣﺰرﻋﻪ‪) -‬و ﺟﻤﻊآوري ﻣﺎلِ دﻧﯿﺎ( زﯾﺎدهروي ﻧﮑﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ دﻧﯿﺎ ﻋﻼﻗﻪﻣﻨﺪ ﻣﯽﺷﻮﯾﺪ«‪.‬‬
‫ُ‬ ‫َ َ ََْ‬ ‫ُ‬ ‫َّ‬
‫اﻟﻌﺎص رﻲﺿ اﷲ ﻋﻨﻬﻤﺎ ﻗﺎل‪ :‬م َّﺮ ﻋﻠﻴﻨﺎ رﺳﻮل‬ ‫ِ‬ ‫ﺑﻦ‬
‫ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ِ‬ ‫‪ -٤٨٤‬وﻋﻦ ﻋﺒ ِﺪ ا� ِ‬
‫ََ ْ ُ ْ ُ‬ ‫َُ َْ َْ‬ ‫َ ُ ُ ُ ُ ًّ َ‬ ‫َّ‬
‫�ﻦ ﻧﻌﺎﻟ ِﺞ ﺧﺼﺎ ﻨﻟَﺎ ﻓﻘﺎل‪» :‬ﻣﺎ ﻫﺬا؟« �ﻘﻠﻨﺎ‪ :‬ﻗﺪ َو ِ�‪� ،‬ﻨﺤ ُﻦ ﻧﺼﻠِﺤﻪ‪ ،‬ﻓﻘﺎل‪» :‬ﻣﺎ‬‫ا�‪ ‬و‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪7214 :‬؛ اﻟﺴﻠﺴﻠﺔ اﻟﺼﺤﻴﺤﺔ‪ ،‬ش‪12 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺘﺮﻣﺬي از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪:‬‬
‫‪1897‬؛ وي در ﻣﺸﮑﺎة اﻟﻤﺼﺎﺑﯿﺢ‪ ،‬ش‪ ،517 :‬ﺳﻨﺪش را ﺟﯿﺪ )ﻧﯿﮑﻮ( داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪329‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ زﻫﺪ و ﭘﺎرﺳﺎﯾﯽ در دﻧﯿﺎ و ﺗﺸﻮﯾﻖ ﺑﻪ ﮐﻢﺧﻮاﻫﯽ از آن و‪...‬‬
‫َ‬ ‫َّ َ ْ َ َ ْ‬ ‫َْ‬ ‫َ‬
‫أ َرى اﻷم َﺮ إِﻻ أﻋﺠﻞ ﻣِﻦ ذلﻚ«‪] .‬اﺑﻮداود و ﺗﺮﻣﺬي ﺑﺎ اﺳﻨﺎد ﺑﺨﺎري وﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬رواﯾﺖ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﮐﺮدهاﻧﺪ ‪ .‬ﺗﺮﻣﺬي آن را ﺣﺴﻦ ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺒﺎدﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺎص‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﺎ‪ ،‬در ﺣﺎل ﺗﻌﻤﯿﺮ ﮐَﭙ‪‬ﺮ ﺧﻮد ﺑﻮدﯾﻢ‬
‫ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬از ﮐﻨﺎرِ ﻣﺎ ﮔﺬﺷﺖ و ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬ﭼﻪﮐﺎر ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ؟ ﮔﻔﺘﯿﻢ‪ :‬اﯾﻦ ﺧﺎﻧﻪ‪ ،‬ﻓﺮﺳﻮده‬
‫و ﺳﺴﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ و دارﯾﻢ ﺗﻌﻤﯿﺮش ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﻦ‪ ،‬ﻣﺮگ را ﺳﺮﯾﻊﺗﺮ از اﯾﻦ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﻣﯽﺑﯿﻨﻢ«‪.‬‬
‫ً‬ ‫َّ ُ ِّ ُ َّ‬ ‫َ َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َْ‬
‫ﺑﻦ �ِﻴﺎض‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﺳﻤﻌﺖ رﺳﻮل ا�‪ ‬ﻳﻘﻮل‪ :‬إِن ﻟ ِﻞﻜ أﻣ ٍﺔ ﻓﺘﻨﺔ‬
‫ِ‬ ‫ﺐ‬
‫ِ‬ ‫ﻌ‬ ‫‪ -٤٨٥‬وﻋﻦ ﻛ‬
‫َ ُ‬ ‫َ ُ ُ َّ‬
‫) ‪(3‬‬
‫َوﻓ ِﺘﻨﺔ أﻣﻲﺘ الﻤﺎل«‪] .‬ﺗﺮﻣﺬي رواﯾﺖ ﮐﺮده و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺣﺴﻦ ﺻﺤﯿﺢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﮐﻌﺐ ﺑﻦ ﻋﯿﺎض‪ ‬ﻣﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮ‬
‫اﻣﺘﯽ‪ ،‬ﻓﺘﻨﻪ و آزﻣﻮﻧﯽ دارد؛ آزﻣﻮن اﻣﺖ ﻣﻦ‪ ،‬ﻣﺎل و ﺛﺮوت دﻧﯿﺎﺳﺖ«‪ .‬وﻗﺘﯽ ﻣﺎل و ﺛﺮوت‬
‫ﻣﺮدم اﻓﺰاﯾﺶ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪ ،‬آﺧﺮت را ﻓﺮاﻣﻮش ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫َ َ ْ ُ ْ َ ُ ُ َ َّ َ َ َّ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬
‫‪ -٤٨٦‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻋﻤﺮو و�ﻘﺎل‪ :‬أﺑﻮ ﻋﺒ ِﺪ ا�‪ ،‬و�ﻘﺎل‪ :‬أﺑﻮ ﻴﻟ� �ﺜﻤﺎن ﺑﻦ �ﻔﺎن‪ ‬أن‬
‫َ ٌ ُ‬ ‫َْ ٌ َْ ُ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ َ َ َ ٌّ‬ ‫َْ َ‬
‫َﻲﺑ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﻟيﺲ ﻻﺑﻦ آدم ﺣﻖ ﻲﻓ ِﺳﻮى ﻫ ِﺬه ِ اﺨﻟ ِﺼﺎل‪� :‬ﻴﺖ �ﺴﻜﻨﻪ‪َ ،‬وﺛ ْﻮب ﻳ َﻮارِي‬ ‫ِّ �‬
‫اﻟﻦ َّ‬
‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َْ ََُ َ ُْ‬
‫) ‪(4‬‬
‫ﺰﺒ‪َ ،‬والﻤﺎءِ«‪] .‬ﺗﺮﻣﺬي رواﯾﺖ ﮐﺮده و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪[.‬‬ ‫ﺟﻠﻒ اﺨﻟ ِ‬‫ﻋﻮرﺗﻪ و ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬از اﺑﻮﻋﻤﺮو ‪ -‬و ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬اﺑﻮﻋﺒﺪاﷲ ﯾﺎ اﺑﻮﻟﯿﻠﯽ‪ -‬ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻦ ﻋﻔﺎن‪ ‬رواﯾﺖ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻓﺮزﻧﺪ آدم‪ ،‬ﺟﺰ اﯾﻦ ﻣﻮارد‪ ،‬ﻧﯿﺎز و ﺣﻖّ دﯾﮕﺮي ﻧﺪارد‪:‬‬
‫ﺧﺎﻧﻪاي ﮐﻪ در آن ﺳﮑﻮﻧﺖ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻟﺒﺎﺳﯽ ﮐﻪ ﻋﻮرﺗﺶ را ﺑﭙﻮﺷﺎﻧﺪ‪ ،‬ﻧﺎن ﺧﺸﮏ و آب«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ اﺑﯽداود‪ ،‬ش‪4362 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ اﺑﻦﻣﺎﺟﻪ‪ ،‬ش‪ ،3356 :‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪./‬‬
‫)‪ (2‬ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﻣﺮگ ﺑﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺧﯿﻠﯽ ﻧﺰدﯾﮏ اﺳﺖ؛ ﻟﺬا دﻧﯿﺎ آنﻗﺪر ارزش ﻧﺪارد ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺑﯿﺶ از ﻧﯿﺎز ﺧﻮد‬
‫ﺧﺎﻧﻪ ﺑﺴﺎزد ﯾﺎ ﺑﯿﺶ از ﺣﺪ ﺿﺮورت ﺑﻪ ﺗﻌﻤﯿﺮ آن‪ ،‬اﻫﻤﯿﺖ دﻫﺪ‪] .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪2148 :‬؛ اﻟﺴﻠﺴﻠﺔ اﻟﺼﺤﻴﺤﺔ‪592 ،‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺘﺮﻣﺬي‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪:‬‬
‫)‪ (4‬ﺿﻌﯿﻒ اﺳﺖ؛ ر‪.‬ك‪ :‬ﺿﻌﯿﻒ اﻟﺘﺮﻣﺬي‪ ،‬ش‪406 :‬؛ اﻟﺴﻠﺴﻠﺔ اﻟﻀﻌﻴﻔﺔ‪ ،‬ش‪592:‬؛ از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪/‬؛ وي در‬
‫ﻣﺸﮑﺎة اﻟﻤﺼﺎﺑﯿﺢ‪ ،‬ش‪ ،5186 :‬اﯾﻦ رواﯾﺖ را ﺿﻌﯿﻒ داﻧﺴﺘﻪ و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ اﻣﺎم اﺣﻤﺪ‪/‬‬
‫ذﮐﺮ ﮐﺮده‪ ،‬ﺻﺤﯿﺢ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ رواﯾﺖ از ﯾﮑﯽ از اﻫﻞ ﮐﺘﺎب ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ«‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪330‬‬
‫َ َّ ُ‬ ‫ِّ ِّ‬ ‫ْ ْ َّ‬
‫� ‪ -‬ﺑ�ﺮﺴ الﺸ� واﺨﻟﺎءِ اﻤﻟﺸﺪدة ِ اﻤﻟﻌﺠﻤﺘ�‪� -‬ﻧﻪ‬ ‫الﺸﺨ ِ‬ ‫ﺑﻦ‬
‫ِ‬ ‫‪ -٤٨٧‬وﻋﻦ ﻋﺒ ِﺪ ا�‬
‫َُ ُ ُ َ َ‬ ‫ُ َ َ ْ َ ُ َ ۡ َ ٰ ُ ُ َّ َ ُ‬ ‫ََْ ُ‬
‫��ث ُر ‪ ﴾١‬ﻗﺎل‪�» :‬ﻘﻮل‬
‫َ‬ ‫ﺖ اﻨﻟَّ َّ‬
‫اﺑﻦ آدم‪ :‬ﻣﺎﻲﻟ‪ ،‬ﻣﺎﻲﻟ‪،‬‬ ‫ﻲﺒ‪ ‬وﻫﻮ �ﻘﺮأ‪�﴿ :‬لهٮ�م ٱ‬ ‫ِ‬ ‫ﻗﺎل‪ :‬أ�ﻴ‬
‫ْ‬
‫َ َ َّ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ْ َ َ ْ َْ َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫َ َّ َ َ َ َ ْ َ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ‬ ‫َ َ َ َ‬
‫َوﻫﻞ لﻚ ﻳﺎ اﺑﻦ آدم ﻣِﻦ ﻣﺎل ِﻚ إِﻻ ﻣﺎ أ�ﻠﺖ ﻓﺄﻓﻨﻴﺖ‪ ،‬أو ﻟبِﺴﺖ ﻓﺄﺑﻠﻴﺖ‪ ،‬أ ْو ﺗﺼﺪﻗﺖ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫ََْ ْ‬
‫ﻓﺄمﻀﻴﺖ؟« ]رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﺷ‪‬ﺨّﯿﺮ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬رﻓﺘﻢ و اﯾﺸﺎن‪ ،‬ﺳﻮرهي‬
‫ُ‬ ‫َ ۡ َ ٰ ُ ُ َّ َ ُ‬
‫﴿�لهٮ�م ٱ��ثر ‪ ﴾١‬را ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ؛ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آدﻣﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﺎﻟَﻢ! ﻣﺎﻟﻢ! وﻟﯽ اي‬
‫) ‪(2‬‬

‫ﻓﺮزﻧﺪ‪ ‬آدم! ﻣﮕﺮ از ﻣﺎل و ﺛﺮوﺗﺖ‪ ،‬ﭼﯿﺰي ﺟﺰ آنﭼﻪ ﺧﻮردي و ﺗﻤﺎم ﮐﺮدي ﯾﺎ ﭘﻮﺷﯿﺪي‬
‫و ﮐﻬﻨﻪ ﮔﺮداﻧﯿﺪي ﯾﺎ آنﭼﻪ از آن ﮔﺬﺷﺘﯽ و ﺻﺪﻗﻪ دادي‪ -‬و ﺑﺮاي آﺧﺮت ﺧﻮد ذﺧﯿﺮه‬
‫ﺳﺎﺧﺘﯽ‪ -‬ﭼﯿﺰِ دﯾﮕﺮي ﻣﺎلِ ﺗﻮﺳﺖ؟«‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ را ﺑﺮاي ﺑﺮﺣﺬر داﺷﺘﻦ از ﻓﺘﻨﻪي دﻧﯿﺎ ﯾﺎ ﻓﺮﯾﻔﺘﻪ ﺷﺪن ﺑﻪ آن‬
‫ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ از ﺟﻤﻠﻪ ﺣﺪﯾﺚ ﮐﻌﺐ ﺑﻦ ﻋﯿﺎض‪ ‬ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻫﺮ‬
‫اﻣﺘﯽ‪ ،‬ﻓﺘﻨﻪ و آزﻣﻮﻧﯽ دارد و آزﻣﻮن اﻣﺖ ﻣﻦ‪ ،‬ﻣﺎلِ دﻧﯿﺎﺳﺖ«‪ .‬از اﯾﻦرو ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از‬
‫ﺧﺮﯾﺪاريِ ﻣﻠﮏ و زﻣﯿﻦ و ﺑﺎغ و ﻣﺰرﻋﻪ‪ ،‬ﻧﻬﯽ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ؛ زﯾﺮا اﻧﺴﺎن ﺑﻪ اﯾﻦﻫﺎ ﻣﺸﻐﻮل‬
‫ﻣﯽﺷﻮد و آﺧﺮت را ﮐﻪ ﻣﻬﻢﺗﺮ اﺳﺖ‪ ،‬از ﯾﺎد ﻣﯽﺑﺮد‪ .‬ﻧﺘﯿﺠﻪ اﯾﻦﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ دﻧﯿﺎ‬
‫ﺑﯽﻋﻼﻗﻪ و ﺑﻪ آﺧﺮت‪ ،‬ﻋﻼﻗﻪﻣﻨﺪ ﺑﺎﺷﺪ و اﮔﺮ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ او ﻣﺎل و ﺛﺮوﺗﯽ ﺑﺨﺸﯿﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬از آن در ﻣﺴﯿﺮ اﻃﺎﻋﺖ و ﺑﻨﺪﮔﯽ اﷲ‪ ‬اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻨﺪ و آن را در دﺳﺘﺶ ﻗﺮار‬
‫دﻫﺪ‪ ،‬ﻧﻪ در ﻗﻠﺒﺶ ﺗﺎ ﺑﻪ رﺳﺘﮕﺎري دﻧﯿﺎ و آﺧﺮت دﺳﺖ ﯾﺎﺑﺪ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ِين َء َ ُ ْ َ ُ ْ َّ َ‬ ‫�� َن لَ� ُخ ۡ� ‪ ٢‬إ َّ� ٱ َّ� َ‬ ‫ۡ‬ ‫﴿ َوٱ ۡل َع ۡ‬
‫ت‬‫امنوا َوع ِملوا ٱل� ٰل ِ�ٰ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫� ‪ ١‬إ ِ َّن ٱ ِ� َ ٰ‬
‫ِ‬
‫ٍ‬
‫َ َ َ َ ۡ ْ ۡ َ ّ َ َ َ َ ۡ ْ َّ ۡ‬
‫]اﻟﻌﴫ‪[٤ ،١ :‬‬ ‫� ‪﴾٣‬‬ ‫وتواصوا ب ِٱ� ِق وتواصوا ب ِٱلص ِ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2958 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺳﻮرهي ﺗﮑﺎﺛﺮ‪ ،‬ﯾﮑﺼﺪ و دوﻣﯿﻦ ﺳﻮرهي ﻗﺮآن اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻣﻮﺿﻮع اﻓﺰونﻃﻠﺒﯽ و ﻣﺸﻐﻮل ﺷﺪن ﺑﻪ‬
‫دﻧﯿﺎ و ﻓﺨﺮﻓﺮوﺷﯽ ﺑﻪ آن و در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻏﺎﻓﻞ ﺷﺪن از آﺧﺮت اﺳﺖ؛ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ آﯾﻪي اﯾﻦ ﺳﻮره‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻔﻬﻮم‬
‫اﺳﺖ‪ :‬اﻓﺰونﻃﻠﺒﯽ )و ﻓﺨﺮﻓﺮوﺷﯽ ﺑﻪ اﻣﻮال و ﻓﺮزﻧﺪان( ﺷﻤﺎ را ﺑﻪ ﺧﻮد ﻣﺸﻐﻮل ﮐﺮد‪.‬‬
 ‫‪331‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ زﻫﺪ و ﭘﺎرﺳﺎﯾﯽ در دﻧﯿﺎ و ﺗﺸﻮﯾﻖ ﺑﻪ ﮐﻢﺧﻮاﻫﯽ از آن و‪...‬‬

‫ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ روزﮔﺎر ﮐﻪ ﺑﯽﮔﻤﺎن اﻧﺴﺎنﻫﺎ در زﯾﺎن ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ ﻣﮕﺮ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﯾﻤﺎن ﺑﯿﺎورﻧﺪ و‬
‫ﮐﺎرﻫﺎي ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﻧﺠﺎم دﻫﻨﺪ و ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ را ﺑﻪ ﺣﻖ )ﺗﻮﺣﯿﺪ( و ﺷﮑﯿﺒﺎﯾﯽ ﺳﻔﺎرش ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺳﻮرهي »ﺗﮑﺎﺛﺮ« را ﺗﻼوت ﻧﻤﻮد ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َّ ٰ ُ ۡ َ‬ ‫َ ُ‬ ‫َۡ ُ‬
‫]اﻟﺘﻜﺎﺛﺮ‪[٢ ،١ :‬‬ ‫� ُز ۡر� ُم ٱل َمقاب ِ َر ‪﴾٢‬‬ ‫﴿�ل َهٮ ٰ� ُم ٱ َّ��ث ُر ‪ ١‬ح‬
‫اﻓﺰونﻃﻠﺒﯽ )و ﻓﺨﺮﻓﺮوﺷﯽ ﺑﻪ اﻣﻮال و ﻓﺮزﻧﺪان( ﺷﻤﺎ را ﺑﻪ ﺧﻮد ﻣﺸﻐﻮل ﮐﺮد ﺗﺎ آنﮐﻪ )ﺑﺮ‬
‫ﻫﻤﯿﻦ ﺣﺎل ﻣ‪‬ﺮدﯾﺪ و( ﺑﻪ ﻗﺒﺮﺳﺘﺎنﻫﺎ رﻓﺘﯿﺪ‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ آنﻗﺪر ﺑﻪ دﻧﯿﺎ ﻣﺸﻐﻮل ﮔﺸﺘﯿﺪ ﮐﻪ ﻣﺮگ و آﺧﺮت را از ﯾﺎد ﺑﺮدﯾﺪ ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ‬
‫ﺧﻮد‪ ،‬در ﺣﺎلِ ﻏﻔﻠﺖ از دﻧﯿﺎ رﻓﺘﯿﺪ و ﭘﺲ از ﻣﺮﮔﺘﺎن‪ ،‬ﺟﺰو ﺳﺎﮐﻨﺎن ﮔﻮرﺳﺘﺎن ﺷﺪﯾﺪ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آدﻣﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﺎﻟَﻢ! ﻣﺎﻟﻢ! وﻟﯽ اي ﻓﺮزﻧﺪ‪ ‬آدم! ﻣﮕﺮ از ﻣﺎل و‬
‫ﺛﺮوﺗﺖ‪ ،‬ﭼﯿﺰي ﺟﺰ آنﭼﻪ ﺧﻮردي و ﺗﻤﺎم ﮐﺮدي ﯾﺎ ﭘﻮﺷﯿﺪي و ﮐﻬﻨﻪ ﮔﺮداﻧﯿﺪي ﯾﺎ آنﭼﻪ‬
‫از آن ﮔﺬﺷﺘﯽ و ﺻﺪﻗﻪ دادي‪ -‬و ﺑﺮاي آﺧﺮت ﺧﻮد ذﺧﯿﺮه ﺳﺎﺧﺘﯽ‪ -‬ﭼﯿﺰِ دﯾﮕﺮي ﻣﺎلِ‬
‫ﺗﻮﺳﺖ؟«‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﭼﻨﯿﻦ ﻓﺮﻣﻮد و اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﻧﯿﺰ ﻫﺴﺖ؛ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻬﺮهاي ﮐﻪ اﻧﺴﺎن از ﻣﺎل و‬
‫ﺛﺮورﺗﺶ ﻣﯽﺑﺮد‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﭼﯿﺰيﺳﺖ ﮐﻪ از آن ﻣﯽﺧﻮرد و ﻣﯽﻧﻮﺷﺪ ﯾﺎ ﻟﺒﺎسﻫﺎﯾﯽﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻣﯽﭘﻮﺷﺪ؛ وﻟﯽ آنﭼﻪ ﺑﺮاي او ﺑﺎﻗﯽ ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ‪ ،‬ﺻﺪﻗﻪاي ﮐﻪ در راه ﺧﺪا ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اﮔﺮ‬
‫ﺧﻮرد و ﻧﻮشِ او ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﮐﺴﺐ ﻧﯿﺮو ﺑﺮاي اﻃﺎﻋﺖ و ﺑﻨﺪﮔﯽِ اﷲ‪ ‬ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﻫﻢ ﺑﻪ‬
‫ﻧﻔﻊ اوﺳﺖ و ﭼﻨﺎنﭼﻪ ﺑﺮاي ﻧﯿﺮو ﮔﺮﻓﺘﻦ در ﺟﻬﺖ ﻣﻌﺼﯿﺖ و ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ از اﷲ ﻣﺘﻌﺎل و‬
‫ﺗﮑﺒﺮ و ﺗﺒﻬﮑﺎري ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ زﯾﺎن اوﺳﺖ‪ .‬ﭘﻨﺎه ﺑﺮ اﷲ‪.‬‬
‫***‬
‫َّ ِّ‬ ‫َ ُ َ‬
‫ﻲﺒ‪ :‬ﻳﺎ َرﺳﻮل اﷲِ ‪ ،‬وا� إِ�‬ ‫رﺟ ٌﻞ لﻠﻨَّ ِّ‬ ‫ُ‬
‫ﻗﺎل‬ ‫ﻗﺎل‪:‬‬ ‫‪‬‬ ‫ﻞ‬‫ﻔ‬
‫ُ َ َّ‬
‫ﻐ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺑﻦ‬
‫َّ‬
‫ا�‬ ‫‪ -٤٨٨‬ﻋﻦ ﻋﺒ ِﺪ‬
‫ِ‬ ‫ُ‬
‫ُ‬
‫ْ ْ َ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫ُّ َ‬ ‫ِّ‬ ‫َّ‬ ‫َُ‬ ‫ُْ‬ ‫ُ ُّ‬
‫ﻷﺣِﺒﻚ‪ ،‬ﻓﻘﺎل‪» :‬ا�ﻈ ْﺮ ﻣﺎذا �ﻘﻮل؟« ﻗﺎل‪َ :‬وا� إِ� ﻷﺣِﺒﻚ‪ ،‬ﺛﻼث م َّﺮات‪ ،‬ﻓﻘﺎل‪» :‬إِن ﻛﻨﺖ‬
‫ََُْ‬ ‫َّ ْ‬ ‫ُ ُّ‬ ‫ُ ُّ َ َ َّ َ ْ ْ ً َّ َ ْ َ ْ َ ُ‬
‫ﺮﺳع إﻰﻟ ﻣﻦ �ِﺒ� ﻣ َِﻦ الﺴﻴﻞ إﻰﻟ ﻣﻨﺘﻬﺎهُ«‪] .‬ﺗﺮﻣﺬي‬ ‫ﺤﺗﺒ ِ� ﻓﺄﻋِﺪ لﻠﻔﻘ ِﺮ ِﺠﺗﻔﺎﻓﺎ‪ ،‬ﻓﺈِن اﻟﻔﻘﺮ أ‬
‫) ‪(1‬‬
‫رواﯾﺖ ﮐﺮده و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺣﺴﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻣﻐﻔﱠﻞ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﺮدي ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻋﺮض ﮐﺮد‪ :‬اي رﺳﻮل‬
‫ﺧﺪا! ﻣﻦ‪ ،‬ﺷﻤﺎ را دوﺳﺖ دارم‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬دﻗﺖ ﮐﻦ ﭼﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﯽ؟« و آن‬

‫)‪ (1‬ﺿﻌﯿﻒ اﺳﺖ؛ ر‪.‬ك‪ :‬اﻟﺴﻠﺴﻠﺔ اﻟﻀﻌﻴﻔﺔ‪ ،‬ش‪1681:‬؛ و ﺿﻌﯿﻒ اﻟﺘﺮﻣﺬي‪ ،‬ش‪ 409 :‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪./‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪332‬‬

‫ﻣﺮد‪ ،‬ﺳﻪ ﺑﺎر ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻪ اﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻦ ﺷﻤﺎ را دوﺳﺖ دارم‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﮔﺮ ﻣﺮا‬
‫دوﺳﺖ داري ﺑﺮاي ﭘﻮﺷﯿﺪن ﻟﺒﺎس ﻓﻘﺮ‪ ،‬آﻣﺎده ﺑﺎش؛ زﯾﺮا ﻓﻘﺮ‪ ،‬ﺳﺮﯾﻊﺗﺮ از رﺳﯿﺪن ﺳﯿﻞ ﺑﻪ‬
‫ﭘﺎﯾﺎن ﻣﺴﯿﺮش ﺑﻪ دوﺳﺖداران ﻣﻦ ﻣﯽرﺳﺪ«‪.‬‬
‫َ َ ُ‬ ‫َ َْ‬ ‫َ َ َ ُ ُ‬ ‫َ‬
‫ﺎن أ ْر ِﺳﻼ ﻲﻓ‬
‫ﺑﻦ ﻣﺎلﻚ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲِ‪» :‬ﻣﺎ ذِ�ﺒﺎن ﺟﺎﺋﻌ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﻌﺐ‬
‫ِ‬ ‫ﻛ‬ ‫‪ -٤٨٩‬وﻋﻦ‬
‫َ َّ‬
‫اﻤﻟﺎل والﺮﺸ ِف ِﺪﻟِﻳﻨ ِﻪ«‪] .‬ﺗﺮﻣﺬي رواﯾﺖ ﮐﺮده و ﮔﻔﺘﻪ‬ ‫ﻰﻠﻋ‬ ‫ِ‬ ‫ء‬‫ﺮ‬
‫َْ‬
‫لﻤ‬‫ا‬ ‫ص‬ ‫ِ‬ ‫َ� َﻨﻢ ﺑﺄَ ْﻓ َﺴ َﺪ ل َ َﻬﺎ ﻣ ِْﻦ ﺣ ْ‬
‫ِﺮ‬
‫ِ‬ ‫ٍ‬
‫) ‪(1‬‬
‫اﺳﺖ‪ :‬ﺣﺴﻦ ﺻﺤﯿﺢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﮐﻌﺐ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﮔﺮ دو ﮔﺮگ ﮔﺮﺳﻨﻪ در‬
‫ﻣﯿﺎن ﮔﻮﺳﻔﻨﺪان رﻫﺎ ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬آنﻗﺪر ﺧﺮاﺑﯽ ﺑﻪﺑﺎر ﻧﻤﯽآورﻧﺪ ﮐﻪ ﺣﺮصِ اﻧﺴﺎن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ‬
‫ﻣﺎل و ﺟﺎه و ﻣﻘﺎم‪ ،‬دﯾﻨﺶ را ﺑﻪ ﺗﺒﺎﻫﯽ ﻣﯽﮐﺸﺎﻧﺪ«‪.‬‬
‫َ َ َ َ ْ َ َّ‬ ‫َ‬ ‫ُ َّ‬ ‫َ َ‬ ‫َ ْ ُ‬ ‫َّ‬
‫ﺼ� �ﻘﺎم َوﻗﺪ �ﺛ َﺮ ﻲﻓ‬‫ٍَ‬ ‫‪ -٤٩٠‬وﻋﻦ ﻋﺒ ِﺪ ا� ﺑﻦ مﺴﻌﻮ ٍد‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻧﺎم رﺳﻮل ا�‪ ‬ﻰﻠﻋ ﺣ‬
‫ُّ ْ َ َّ‬ ‫َ َ ُّ ْ َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َّ َ ْ َ َ َ‬ ‫َ ُ َ َّ‬ ‫َُْ‬ ‫َْ‬
‫��ﻴﺎ؟ ﻣﺎ أﻧﺎ ﻲﻓ اﺪﻟ�ﻴﺎ إِﻻ‬ ‫لﻮ اﺨﺗﺬﻧﺎ لﻚ وِﻃﺎء‪ ،‬ﻓﻘﺎل‪» :‬ﻣﺎﻲﻟ ول‬ ‫ﺟﻨﺒِﻪ‪ ،‬ﻗﻠﻨﺎ‪ :‬ﻳﺎ رﺳﻮل اﻪﻟ ِ‬
‫َ َ ََ‬ ‫ْ َ َ َّ َ ْ َ َ َ ُ‬ ‫َﻛ َ‬
‫اﻛﺐ اﺳﺘﻈﻞ ﺤﺗﺖ ﺷﺠ َﺮ ٍة � َّﻢ َراح َوﺗ َﺮ�ﻬﺎ«‪] .‬ﺗﺮﻣﺬي ﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را رواﯾﺖ ﮐﺮده و ﮔﻔﺘﻪ‬ ‫ٍ‬ ‫ﺮ‬
‫) ‪(2‬‬
‫اﺳﺖ‪ :‬ﺣﺴﻦ ﺻﺤﯿﺢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬روي ﺣﺼﯿﺮي ﺧﻮاﺑﯿﺪ؛‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ‪ ،‬اﺛﺮ ﺣﺼﯿﺮ روي ﺑﺪﻧﺶ ﻧﻤﺎﯾﺎن ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﻋﺮض ﮐﺮدﯾﻢ‪ :‬اي‬
‫رﺳﻮلﺧﺪا! ﮐﺎش ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ زﯾﺮاﻧﺪاز ﻧﺮﻣﯽ ﺗﻬﯿﻪ ﻣﯽﮐﺮدﯾﻢ! ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﺮا ﺑﺎ دﻧﯿﺎ ﭼﻪﮐﺎر؟!‬
‫ﻣﻦ در دﻧﯿﺎ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﻮارﮐﺎري ﻫﺴﺘﻢ ﮐﻪ در ﺳﺎﯾﻪي درﺧﺘﯽ ﻣﯽﻧﺸﯿﻨﺪ و ﺳﭙﺲ آن را ﺗﺮك‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﻪ راﻫﺶ اداﻣﻪ ﻣﯽدﻫﺪ«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪5620 :‬؛ ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺘﺮﻣﺬي‪ ،‬ش‪ :‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪1935 :‬؛ آﻟﺒﺎﻧﯽ در ﻣﺸﮑﺎة‬
‫اﻟﻤﺼﺎﺑﯿﺢ‪ ،‬ش‪ 5182 :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪5668 :‬؛ اﻟﺴﻠﺴﻠﺔ اﻟﺼﺤﻴﺤﺔ‪ ،‬ش‪(439 ،438) :‬؛ ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺘﺮﻣﺬي‪ ،‬ش‪1936 :‬؛‬
‫ﺻﺤﯿﺢ اﺑﻦﻣﺎﺟﻪ‪ ،‬ش‪ 3317 :‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪./‬‬
 ‫‪333‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ زﻫﺪ و ﭘﺎرﺳﺎﯾﯽ در دﻧﯿﺎ و ﺗﺸﻮﯾﻖ ﺑﻪ ﮐﻢﺧﻮاﻫﯽ از آن و‪...‬‬
‫َ ْ ُ ُ ُ َ ُ َ َّ َ َ ْ َ َ ْ َ‬ ‫َ َ ُ ُ‬
‫اﺠﻟﻨﺔ �ﺒﻞ اﻷﻏﻨِﻴﺎءِ‬ ‫‪ -٤٩١‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل َرﺳﻮل اﷲِ‪» :‬ﻳﺪﺧﻞ اﻟﻔﻘﺮاء‬
‫) ‪(1‬‬ ‫َ َ‬ ‫َْ‬
‫ِﺨﺑﻤ ِﺴﻤﺎﺋ ِﺔ ﺎﻋمٍ «‪] .‬ﺗﺮﻣﺬي رواﯾﺖ ﮐﺮده و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺻﺤﯿﺢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻓﻘﺮا‪ ،‬ﭘﺎﻧﺼﺪ ﺳﺎل زودﺗﺮ از‬
‫ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪان وارد ﺑﻬﺸﺖ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ«‪.‬‬
‫َ َّ‬ ‫َّ ْ ُ‬ ‫اﺤﻟ َﺼ ْ�‪َ ‬ﻋ ِﻦ اﻨﻟَّ ِّ‬ ‫َْ َ‬
‫ان ﺑﻦ ُ‬ ‫َ َّ‬
‫اﺠﻟﻨ ِﺔ‬ ‫ﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬اﻃﻠﻌﺖ ﻲﻓ‬ ‫‪ -٤٩٢‬وﻋﻦ اﺑﻦ �ﺒﺎس وﻋِﻤﺮ‬
‫َّ َ َ َ ْ ُ َ ْ َ َ‬ ‫َ َّ َ ْ ُ‬ ‫َ ََ ْ ُ َ ْ َ َ َ َ ُ َ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬ ‫ﺮﺜ أ ْﻫﻠ َِﻬﺎ اﻟنِّﺴ َ‬
‫ﺎء«‪ ] .‬ﹲ‬ ‫ﺖ ﻲﻓ اﻨﻟﺎر ﻓﺮأﻳﺖ أ� َ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﻠ‬ ‫اﻃ‬‫و‬ ‫ﺮاء‪.‬‬ ‫ﻘ‬ ‫ﻓﺮأﻳﺖ أ�ﺮﺜ أﻫﻠِﻬﺎ اﻟﻔ‬
‫ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻋﺒﺎس و ﻋﻤﺮان ﺑﻦ ﺣﺼﯿﻦ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻪ ﺑﻬﺸﺖ‬
‫ﺳﺮ زدم و دﯾﺪم ﮐﻪ ﺑﯿﺶﺗﺮِ ﺑﻬﺸﺘﯿﺎن‪ ،‬ﻓﻘﺮا ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ و ﺑﻪ دوزخ ﺳﺮ زدم‪ ،‬دﯾﺪم ﮐﻪ ﺑﯿﺶﺗﺮِ‬
‫دوزﺧﯿﺎن‪ ،‬زﻧﺎن ﻫﺴﺘﻨﺪ«‪.‬‬
‫) ‪(3‬‬ ‫ُ َ‬ ‫َ‬ ‫ً‬ ‫ََ َ ُ ُ َ‬
‫�‪.‬‬
‫ﺑﻦ اﺤﻟﺼ ِ‬
‫‪ -٤٩٣‬ورواه اﺒﻟﺨﺎري أﻳﻀﺎ ﻣِﻦ رواﻳﺔ ِﻋﻤﺮان ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺑﺨﺎري ﻧﯿﺰ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺑﻪﻧﻘﻞ از ﻋﻤﺮان ﺑﻦ ﺣﺼﯿﻦ‪ ‬رواﯾﺖ ﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫َ َّ َ َ َ َ َّ ُ َ ْ‬ ‫ُْ ُ َ َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬
‫اﺠﻟﻨ ِﺔ ﻓﺎﻜن ﺎﻋﻣﺔ ﻣﻦ‬ ‫ﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪�» :‬ﻤﺖ ﻰﻠﻋ ﺑﺎب‬ ‫ز�ﺪ‪َ $‬ﻋ ِﻦ اﻨﻟَّ ِّ‬‫ِ ٍ‬ ‫ﺑﻦ‬ ‫ﺳﺎﻣﺔ‬ ‫أ‬ ‫‪ -٤٩٤‬وﻋﻦ‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ َ‬
‫ﺎب اﻨﻟَّﺎر ﻗﺪ أم َِﺮ ﺑ ْ‬
‫ﻬﻢ إﻰﻟ اﻨﻟَّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ْ َ َّ‬ ‫َ‬ ‫ِّ ُ ُ‬ ‫َ َ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ََ َ‬
‫ﺎر«‪.‬‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﺻﺤ‬‫أ‬ ‫ن‬ ‫أ‬ ‫�‬ ‫�‬ ‫ﻮن‬ ‫ﻮﺳ‬ ‫�ﺒ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﺠﻟ‬
‫ِ‬ ‫ا‬ ‫ﺎب‬‫ﺤ‬ ‫ﺻ‬‫وأ‬ ‫ﺴﺎﻛ�‬ ‫الﻤ‬ ‫دﺧﻠﻬﺎ‬
‫) ‪(4‬‬
‫ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬
‫] ﹲ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺳﺎﻣﻪ ﺑﻦ زﯾﺪ‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﺮ دروازهي ﺑﻬﺸﺖ اﯾﺴﺘﺎدم؛‬
‫ﺑﯿﺶﺗﺮِ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ وارد‪ ‬ﺑﻬﺸﺖ ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻓﻘﯿﺮان و ﻣﺴﺘﻤﻨﺪان ﺑﻮدﻧﺪ و ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪانِ ﺑﻬﺸﺘﯽ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺘﺮﻣﺬي‪ ،‬ش‪1918 :‬؛ ﺻﺤﯿﺢ اﺑﻦﻣﺎﺟﻪ‪ ،‬ش‪ 3326 :‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪./‬‬
‫)‪ (2‬رواﯾﺖ ﻋﻤﺮان ﺑﻦ ﺣﺼﯿﻦ در ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 3241‬آﻣﺪه اﺳﺖ و اﻣﺎ رواﯾﺖ اﺑﻦ ﻋﺒﺎس‪،‬‬
‫ﺑﺨﺎري‪ /‬آن را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﻌﻠّﻖ در ﮐﺘﺎب اﻟﺮﻗﺎق‪ ،‬ﺑﺎب ﻓﻀﻞ اﻟﻔﻘﺮ آورده ﮐﻪ در ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي‬
‫‪ 2738‬ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺴﻨﺪ آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.(6547 ،6449) :‬‬
‫)‪ (4‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪5196 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ .2736 :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪263‬‬
‫ﮔﺬﺷﺖ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪334‬‬

‫را ﻧﮕﻪ داﺷﺘﻪ و ﻫﻨﻮز اﺟﺎزهي ورود ﻧﺪاده ﺑﻮدﻧﺪ؛ ﺟﺰ دوزﺧﯿﺎﻧﯽ ﮐﻪ دﺳﺘﻮر رﺳﯿﺪه ﺑﻮد‬
‫آنﻫﺎ را ﺑﻪ دوزخ ﺑﺒﺮﻧﺪ‪ .‬و ﺑﺮ دروازهي دوزخ اﯾﺴﺘﺎدم؛ ﺑﯿﺶﺗﺮ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ وارد دوزخ‬
‫ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬زﻧﺎن ﺑﻮدﻧﺪ«‪.‬‬
‫َ ُ ُّ‬ ‫َ َُ َ‬ ‫َ ْ َ ُ َ َ َ ََ َ‬ ‫‪ -٤٩٥‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪َ ‬ﻋ ِﻦ اﻨﻟَّ ِّ‬
‫ﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬أﺻﺪق ﻠﻛِﻤ ٍﺔ ﻗﺎلﻬﺎ ﺷﺎﻋ ٌِﺮ ﻠﻛِﻤﺔ ﺒﻟِﻴﺪ‪ :‬أﻻ ﻞﻛ‬ ‫ِ‬
‫َ َ ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬‫ﻲﺷ ٍء ﻣﺎ ﺧﻼ اﷲ ﺑﺎﻃِﻞ«‪ ] .‬ﹲ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬راﺳﺖﺗﺮﯾﻦ ﺳﺨﻨﯽ ﮐﻪ ﯾﮏ ﺷﺎﻋﺮ‬
‫ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺳﺨﻦ "ﻟﺒﯿﺪ" ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ‪ :‬ﻫﺎن! ﻫﺮ ﭼﯿﺰي ﺟﺰ اﷲ ﺑﺎﻃﻞ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻫﻤﻪي اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ ﮐﻪ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ذﮐﺮ ﮐﺮده‪ ،‬در ﺑﺎب ﻓﻀﯿﻠﺖ زﻫﺪ و ﭘﺎرﺳﺎﯾﯽ در‬
‫دﻧﯿﺎﺳﺖ؛ از ﺟﻤﻠﻪ ﺣﺪﯾﺚ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻣﻐﻔﻞ‪ ‬ﮐﻪ ﻣﺮدي ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻋﺮض ﮐﺮد‪ :‬اي‬
‫رﺳﻮل ﺧﺪا! ﻣﻦ‪ ،‬ﺷﻤﺎ را دوﺳﺖ دارم‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻨﮕﺮ ﭼﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﯽ؟« و آن‬
‫ﻣﺮد‪ ،‬ﺳﻪ ﺑﺎر ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻪ اﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻦ ﺷﻤﺎ را دوﺳﺖ دارم‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﮔﺮ ﻣﺮا‬
‫دوﺳﺖ داري ﺑﺮاي ﭘﻮﺷﯿﺪن ﻟﺒﺎس ﻓﻘﺮ‪ ،‬آﻣﺎده ﺑﺎش؛ زﯾﺮا ﻓﻘﺮ‪ ،‬ﺳﺮﯾﻊﺗﺮ از رﺳﯿﺪن ﺳﯿﻞ ﺑﻪ‬
‫ﭘﺎﯾﺎن ﻣﺴﯿﺮش ﺑﻪ دوﺳﺖداران ﻣﻦ ﻣﯽرﺳﺪ«‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﺻﺤﯿﺢ ﻧﯿﺴﺖ و از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪﺛﺒﻮت ﻧﺮﺳﯿﺪه اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﺛﺮوت‪،‬‬
‫ﻫﯿﭻ رﺑﻄﯽ ﺑﻪ ﻣﺤﺒﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﺪارد و ﺑﺴﯿﺎري از ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪان‪ ،‬دوﺳﺖدارِ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﺑﺮﻋﮑﺲ‪ ،‬ﺑﺴﯿﺎري از ﻓﻘﺮا‪ ،‬دﺷﻤﻨﯽ و ﻋﺪاوت ﺷﺪﯾﺪي ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﺳﻼم‪ ‬دارﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻟﺬا اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﺻﺤﯿﺢ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻧﺸﺎﻧﻪي ﻣﺤﺒﺖ ﺑﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﻪﺷﺪت‬
‫از اﯾﺸﺎن ﭘﯿﺮوي ﮐﻨﺪ و ﺑﻪ ﺳﻨّﺖ آن ﺑﺰرﮔﻮار ﺗﻤﺴﮏ ﺟﻮﯾﺪ‪ .‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ‪‬‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ُ ۡ ۡ ُ ُ َّ ُ ۡ َ ُ ُ ُ ُ‬
‫� َو�َغفِ ۡر ل� ۡم ذنو�َ� ۡم﴾‬ ‫ُ ُ ۡ ُ ُّ َ َّ َ َ َّ ُ‬ ‫ُۡ‬
‫﴿قل إِن كنتم �ِبون ٱ� فٱتبِع ِ‬
‫و� �بِب�م ٱ‬
‫]آل ﻋﻤﺮان‪[٣١ :‬‬
‫ﺑﮕﻮ‪ :‬اﮔﺮ اﷲ را دوﺳﺖ دارﯾﺪ‪ ،‬از ﻣﻦ ﭘﯿﺮوي ﮐﻨﯿﺪ ﺗﺎ اﷲ ﺷﻤﺎ را دوﺳﺖ ﺑﺪارد و ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﺘﺎن را‬
‫ﺑﺒﺨﺸﺪ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪3841 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2256 :‬‬

 ‫‪335‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ زﻫﺪ و ﭘﺎرﺳﺎﯾﯽ در دﻧﯿﺎ و ﺗﺸﻮﯾﻖ ﺑﻪ ﮐﻢﺧﻮاﻫﯽ از آن و‪...‬‬

‫ﻟﺬا ﺳﻨﺠﺶ ﯾﺎ ﻣﻌﯿﺎر ارزﯾﺎﺑﯽ اﯾﻦ ادﻋﺎ‪ ،‬ﭘﯿﺮوي از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﺳﺖ؛ ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬ﺑﯿﺶﺗﺮ‬
‫ﭘﯿﺮو ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺤﺒﺘﺶ ﺑﻪ اﯾﺸﺎن‪ ،‬ﺑﯿﺶﺗﺮ اﺳﺖ و ﻓﻘﺮ و ﺛﺮوت ﺑﻪ دﺳﺖ اﷲ‪‬‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﯾﮑﯽ از ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي زﻫﺪ و ﺑﯽﻋﻼﻗﮕﯽ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ دﻧﯿﺎ‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ زﻧﺪﮔﯽاش ﺑﻪﺳﺎن‬
‫زﻧﺪﮔﯽ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬دور از ﺗﻦﭘﺮوري و آﺳﺎﯾﺶﻃﻠﺒﯽ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬روي‬
‫ﺣﺼﯿﺮ ﻣﯽﺧﻮاﺑﯿﺪ و اﺛﺮ آن ﺑﺮ ﺑﺪﻧﺶ ﻧﻤﺎﯾﺎن ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ او ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﮐﺎش ﺑﺴﺘﺮِ ﻧﺮﻣﯽ ﺑﺮاي‬
‫ﺷﻤﺎ آﻣﺎده ﻣﯽﮐﺮدﯾﻢ! ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﺮا ﺑﺎ دﻧﯿﺎ ﭼﻪﮐﺎر؟! ﻣﻦ در دﻧﯿﺎ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﻮاري ﻫﺴﺘﻢ ﮐﻪ در‬
‫ﺳﺎﯾﻪي درﺧﺘﯽ ﻣﯽﻧﺸﯿﻨﺪ و ﺳﭙﺲ آن را ﺗﺮك ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﻪ راﻫﺶ اداﻣﻪ ﻣﯽدﻫﺪ«‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻫﯿﭻ ﭼﺸﻢداﺷﺘﯽ ﺑﻪ دﻧﯿﺎ ﻧﺪاﺷﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻫﻤﻪي ﻣﺎﻟﺶ را در راه اﷲ اﻧﻔﺎق‬
‫ﻣﯽﮐﺮد و ﺧﻮد‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻓﻘﺮا زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬اﺣﺎدﯾﺜﯽ ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﻓﻘﺮا ﭘﯿﺶ از ﺛﺮوﻣﺘﻨﺪان‬
‫وارد ﺑﻬﺸﺖ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و ﺑﯿﺶﺗﺮِ ﺑﻬﺸﺘﯿﺎن از ﻓﻘﺮا ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ زﯾﺮا اﻧﮕﯿﺰه ﯾﺎ ﻋﺎﻣﻞ ﻃﻐﯿﺎن و‬
‫ﺳﺮﮐﺸﯽ در ﻓﻘﺮا ﻧﯿﺴﺖ ﯾﺎ ﺿﻌﯿﻒﺗﺮ اﺳﺖ و از اﯾﻦرو آدمﻫﺎي ﻣﺘﻮاﺿﻊ و ﻓﺮوﺗﻨﯽ‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﺎزﻧﮕﺎﻫﯽ ﺑﻪ آﯾﻪﻫﺎي ﻗﺮآن‪ ،‬ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﻣﻨﮑ‪‬ﺮان ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان‪ ،‬ﺑﯿﺶﺗﺮ از ﻣﯿﺎن‬
‫ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪان و اﺷﺮاف ﻫﺮ ﻗﻮﻣﯽ ﺑﻮدهاﻧﺪ و ﺑﯿﺶﺗﺮ ﻓﻘﯿﺮان‪ ،‬از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان اﻟﻬﯽ ﭘﯿﺮوي‬
‫ﮐﺮدهاﻧﺪ؛ ﻟﺬا ﺑﯿﺶﺗﺮِ ﺑﻬﺸﺘﯿﺎن‪ ،‬از ﻓﻘﺮا ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﭘﯿﺶ از ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪان وارد ﺑﻬﺸﺖ‬
‫ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ؛ اﻟﺒﺘﻪ درﺑﺎرهي ﻣﻘﺪاري ﮐﻪ زودﺗﺮ وارد ﺑﻬﺸﺖ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬رواﯾﺖﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﯽ‬
‫وﺟﻮد دارد و اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺤﻮهي راﻫﭙﯿﻤﺎﯾﯽ آﻧﺎن ﺑﻪ ﺳﻮي ﺑﻬﺸﺖ ﺑﺮﻣﯽﮔﺮدد؛ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان‬
‫ﻣﺜﺎل‪ :‬ﯾﮏ ﻧﻔﺮ اﯾﻦ ﻣﺴﯿﺮ را ده روزه ﻣﯽﭘﯿﻤﺎﯾﺪ و دﯾﮕﺮي ﻫﻤﯿﻦ ﻣﺴﯿﺮ را در ﺑﯿﺴﺖ روز‬
‫ﻃﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬را ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬راﺳﺖﺗﺮﯾﻦ‬
‫ﺳﺨﻨﯽ ﮐﻪ ﯾﮏ ﺷﺎﻋﺮ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺳﺨﻦ "ﻟﺒﯿﺪ" ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ‪ :‬ﻫﺎن! ﻫﺮ ﭼﯿﺰي ﺟﺰ اﷲ‬
‫ﺑﺎﻃﻞ اﺳﺖ«‪ .‬ﻟﺬا ﻫﺮ ﭼﯿﺰي ﺟﺰ اﷲ‪ ،‬ﺑﯽﻓﺎﯾﺪه و ﺑﺎﻃﻞ اﺳﺖ و ﻫﯿﭻ ﻧﻔﻌﯽ ﻧﻤﯽرﺳﺎﻧﺪ؛ وﻟﯽ‬
‫آنﭼﻪ از آنِ اﷲ ﯾﺎ ﺑﺮاي اوﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺻﺎﺣﺒﺶ ﻧﻔﻊ ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ و ﺑﺮاﯾﺶ ﻣﺎﻧﺪﮔﺎر اﺳﺖ‪ .‬از‬
‫اﯾﻦرو دﻧﯿﺎ‪ ،‬ﺑﯽارزش اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪336‬‬
‫َ َ ُ‬ ‫ُ‬ ‫ۡ َ ُ ٓ ْ َ َّ َ ۡ َ َ ٰ ُ ُّ ۡ َ َ ‪ُ َ َ ٞ َ َ ٞ ۡ َ َ ٞ‬‬
‫�نة َو�فاخ ُر ۢ بَ ۡي َن� ۡم َوت�اث ‪ٞ‬ر ِ�‬‫‪﴿‬ٱعلموا ��ما ٱ�يوة ٱ��يا ل ِعب ولهو و ِز‬
‫ٰ‬ ‫ۡ َۡ َ َ ۡ َۡ َ‬
‫]اﳊﺪﻳﺪ‪[٢٠ :‬‬ ‫ٱ�م� ٰ ِل وٱ�و� ِد﴾‬
‫ﺑﺪاﻧﯿﺪ ﮐﻪ زﻧﺪﮔﯽ دﻧﯿﺎ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺎزي و ﺳﺮﮔﺮﻣﯽ و زﯾﻮر و ﻓﺨﺮﻓﺮوﺷﯽ ﺷﻤﺎ ﺑﻪ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ و‬
‫زﯾﺎدهﺧﻮاﻫﯽ در اﻣﻮال و ﻓﺮزﻧﺪان اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺗﻨﻬﺎ ﭼﯿﺰي ﮐﻪ در دﻧﯿﺎ ارزش دارد و درﺳﺖ و ﻧﯿﮑﻮﺳﺖ‪ ،‬ذﮐﺮ و ﯾﺎد اﷲ ﻣﺘﻌﺎل و‬
‫اﻃﺎﻋﺖ و ﺑﻨﺪﮔﯽِ اوﺳﺖ‪.‬‬
‫از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ ﺣﻖ و ﺣﻘﯿﻘﺖ را ﺑﺎﯾﺪ ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ؛ ﮔﺮﭼﻪ از زﺑﺎن‬
‫ﺷﻌﺮا ﺑﺎﺷﺪ؛ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ ﻫﺮﮐﺲ ﺣﻖ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ ،‬ﻗﺎﺑﻞ ﻗﺒﻮل اﺳﺖ و ﺑﺎﯾﺪ آن را‬
‫ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ؛ ﺣﺘﯽ اﮔﺮ ﮔﻮﯾﻨﺪهاش ﮐﺎﻓﺮ ﯾﺎ ﺷﺎﻋﺮ و ﻓﺎﺳﻖ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬وﻟﯽ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺳﺨﻦ‬
‫ﻧﺎدرﺳﺖ ﯾﺎ ﺑﺎﻃﻞ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ ،‬ﺳﺨﻨﺶ ﻣﺮدود و ﻏﯿﺮﻗﺎﺑﻞ ﻗﺒﻮل اﺳﺖ؛ اﮔﺮﭼﻪ ﮔﻮﯾﻨﺪهاش‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﺎﺷﺪ؛ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ ،‬اﯾﻦ ﺳﺨﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻋﺘﺒﺎر دارد‪ ،‬ﻧﻪ ﮔﻮﯾﻨﺪهاش‪ .‬ﻟﺬا ﻧﮕﺎه‪‬‬
‫اﻧﺴﺎن ﺑﻪ دﯾﮕﺮان‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺮ اﺳﺎس اﻋﻤﺎل و ﮐﺮدارﺷﺎن ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻪ اﯾﻦﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﺧﻮدﺷﺎن‬
‫ﯾﺎ ﺷﺨﺼﯿﺖ آﻧﺎن ﺑﻨﮕﺮد ﮐﻪ ﮐﯿﺴﺘﻨﺪ و ﭼﻪ ﺟﺎﯾﮕﺎﻫﯽ دارﻧﺪ‪.‬‬
‫***‬
‫‪ -56‬ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﮔﺮﺳﻨﮕﯽ و زﻧﺪﮔﯽ ﺳﺨﺖ و ﺑﺴﻨﺪه ﮐﺮدن ﺑﻪ‬
‫اﻧﺪﮐﯽ از ﺧﻮردﻧﯽ‪ ،‬آﺷﺎﻣﯿﺪﻧﯽ و ﭘﻮﺷﺎك و دﯾﮕﺮ ﻟﺬتﻫﺎ و‬
‫ﺑﻬﺮهﻫﺎي ﻧﻔﺴﺎﻧﯽ‪ ،‬و ﺗﺮك اﻣﯿﺎل و آرزوﻫﺎ‬

‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫َ ُ ْ َّ َ ٰ َ َ َّ َ ُ ْ َّ َ َ ٰ َ َ ۡ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َۡ ۡ َ ٌۡ‬ ‫َ َ ََ‬
‫ت ف َس ۡوف يَلق ۡون‬‫﴿فخلف ِم ۢن �ع ِدهِم خلف أضاعوا ٱلصلوة وٱ�بعوا ٱلشه� ِ �‬
‫َّ َ َ َ َ َ َ َ َ َ َ َ ٰ ٗ َ ُ ْ َ ٰٓ َ َ ۡ ُ ُ َ ۡ َ َ َ ۡ َ َ‬ ‫َ‬
‫� َّنة َو� ُ�ظل ُمون‬ ‫� ًّيا ‪ ٥٩‬إِ� من تاب وءامن وع ِمل �ل ِحا فأو��ِك يدخلون ٱ‬
‫َ ۡٗ‬
‫]ﻣﺮﻳﻢ‪[٦٠ ،٥٩ :‬‬ ‫ش�ٔا ‪﴾٦٠‬‬
‫آنﮔﺎه ﻧﺴﻠﯽ ﺟﺎﯾﮕﺰﯾﻨﺸﺎن ﺷﺪ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز را رﻫﺎ ﮐﺮدﻧﺪ و از ﺧﻮاﺳﺘﻪﻫﺎي ﻧﻔﺴﺎﻧﯽ ﭘﯿﺮوي ﻧﻤﻮدﻧﺪ؛‬
‫ﭘﺲ ﺳﺰاي ﮔﻤﺮاﻫﯽ )ﺧﻮﯾﺶ( را ﺧﻮاﻫﻨﺪ دﯾﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺗﻮﺑﻪ ﮐﺮدﻧﺪ و اﯾﻤﺎن آوردﻧﺪ و‬
‫ﮐﺎرﻫﺎي ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﻧﺠﺎم دادﻧﺪ؛ ﭘﺲ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﺎﻧﯽ وارد ﺑﻬﺸﺖ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و ﻫﯿﭻ ﺳﺘﻤﯽ ﻧﻤﯽﺑﯿﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ۡ‬
‫َ َ َّ َ ُ ُ َ َ َ ٰ َ ُّ ۡ َ َ ٰ َ ۡ َ َ ۡ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ َ َ َٰ َ‬
‫ت �َا مِثل‬ ‫� ق ۡو ِمهِۦ ِ� زِ�نتِهِۖۦ قال ٱ�ِين ي ِر�دون ٱ�يوة ٱ��يا �لي‬ ‫﴿فخرج‬
‫َ ََۡ ُ‬
‫� ۡم ثَ َو ُ‬ ‫ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫ْ‬ ‫َ ُ‬‫ُ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َما ٓ أُ َ َ ُ َّ ُ ُ َ ّ َ‬
‫َ‬
‫اب‬ ‫ِين أوتوا ٱلعِلم و�ل‬‫ي� ‪َ ٧٩‬وقال ٱ�‬
‫و� � ٰ ُرون إِنهۥ �و ح ٍظ ع ِظ ٖ‬ ‫ِ‬
‫ٗ‬ ‫َّ َ ۡ ‪َٰ َ َ َ َ َ َ ۡ َ ّ ٞ‬‬
‫]اﻟﻘﺼﺺ‪[٨٠ ،٧٩ :‬‬ ‫ٱ�ِ خ� ل ِمن ءامن وع ِمل �ل ِحا ۚ﴾‬
‫و )ﻗﺎرون( ﺑﺎ ﮐﺒﮑﺒﻪ و آراﯾﺶ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﻪ ﻣﯿﺎن ﻗﻮﻣﺶ رﻓﺖ‪ .‬ﮐﺴﺎﻧﻰ ﮐﻪ ﺧﻮاﺳﺘﺎر زﻧﺪﮔﻰ دﻧﯿﺎ‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬اى ﮐﺎش ﻣﺜﻞ آنﭼﻪ ﺑﻪ ﻗﺎرون داده ﺷﺪه‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺎ ﻫﻢ داده ﻣﻰﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪراﺳﺘﯽ او‪،‬‬
‫داراي ﺑﻬﺮه )و ﺛﺮوت( ﺑﺰرﮔﯽﺳﺖ‪ .‬و آﻧﺎن ﮐﻪ از ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪ ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬واي‬
‫ﺑﺮ ﺷﻤﺎ! ﺛﻮاب و ﭘﺎداش اﷲ ﺑﺮاي ﮐﺴﯽ ﮐﻪ اﯾﻤﺎن ﺑﯿﺎورد و ﮐﺎر ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﻧﺠﺎم دﻫﺪ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫و ﻧﯿﺰ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ُ َّ َ ُ ۡ َ ُ‬
‫]اﻟﺘﻜﺎﺛﺮ‪[٨ :‬‬ ‫�ٔل َّن يَ ۡو َم� ِ ٍذ َع ِن ٱ�َّعِي ِم ‪﴾٨‬‬ ‫﴿� م ل ت‬
‫و آنﮔﺎه در آن روز درﺑﺎرهي ﻧﻌﻤﺖﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ داﺷﺘﻪاﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺎزﺧﻮاﺳﺖ ﺧﻮاﻫﯿﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫]اﻹﴎاء‪[١٨ :‬‬ ‫�د﴾‬ ‫�د ٱ ۡل َعاجلَ َة َع َّج ۡل َنا َ ُ�ۥ � َ‬
‫ِيها َما � َ َشا ٓ ُء ل َِمن نُّر ُ‬ ‫﴿ َّمن َ� َن يُر ُ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ﻫﺮ ﮐﺲ ﺧﻮاﻫﺎن دﻧﯿﺎي زودﮔﺬر ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺧﯿﻠﯽ زود در ﻫﻤﯿﻦ دﻧﯿﺎ آنﭼﻪ ﺑﺨﻮاﻫﯿﻢ‪ ،‬ﺑﻪ او‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ‬
‫ﻫﺮﮐﻪ ﺑﺨﻮاﻫﯿﻢ‪ ،‬ﻋﻄﺎ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬
‫آﯾﻪﻫﺎي ﻓﺮاواﻧﯽ در اﯾﻦﺑﺎره وﺟﻮد دارد‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪338‬‬
‫َْ َْ‬ ‫ْ ُْ َ‬ ‫َ َ ُ ُ َّ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬
‫�‬
‫� ﻳﻮﻣ ِ‬ ‫ٍ‬ ‫ﻌ‬
‫ِ‬ ‫ﺷ‬ ‫ﺰﺒ‬
‫ِ‬ ‫ﺧ‬ ‫ِﻦ‬ ‫ﻣ‬ ‫‪‬‬ ‫ﺪ‬
‫ٍ‬ ‫ﻤ‬ ‫�‬ ‫آل‬ ‫ﺒﻊ‬ ‫ﺷ‬ ‫ﻣﺎ‬ ‫ﻗﺎﻟﺖ‪:‬‬ ‫ﻋﻨﻬﺎ‪،‬‬ ‫ا�‬ ‫رﻲﺿ‬ ‫ﺎﻋ�ﺸﺔ‬ ‫‪ -٤٩٦‬ﻋﻦ‬
‫ُ‬ ‫ُ َ َ َ ْ َ َّ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬ ‫� ﺣﻰﺘ ﻗﺒِﺾ‪ ] .‬ﹲ‬ ‫ﻣﺘﺘﺎﺑِﻌ ِ‬
‫َ ً َ َّ‬ ‫ُ ِّ َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫ْ ُ َ َ َ َ‬ ‫َ َ ُ ُ َ َّ‬
‫و� رواﻳﺔ‪َ :‬ﻣﺎ ﺷﺒِﻊ آل �ﻤﺪ‪ُ ‬ﻣﻨﺬ ﻗﺪِم الﻤﺪِﻳﻨﺔ ﻣ ِْﻦ ﻃ ِ‬
‫اﻟﺮﺒ ﺛﻼث ﻴﻟَﺎل ﺗ ِﺒﺎﺎﻋ ﺣﻰﺘ‬ ‫ﻌﺎم‬
‫ُ‬
‫ﻗﺒِﺾ‪.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺧﺎﻧﻮادهي ﻣﺤﻤﺪ‪ ‬دو روزِ ﭘﯿﺎﭘﯽ از ﻧﺎن ﺟﻮ ﺳﯿﺮ‬
‫ﻧﺨﻮردﻧﺪ ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬درﮔﺬﺷﺖ‪.‬‬
‫و در رواﯾﺘﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﺧﺎﻧﻮادهي ﻣﺤﻤﺪ‪ ‬از ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ اﯾﺸﺎن ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ آﻣﺪﻧﺪ‬
‫ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ وﻓﺎت ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺳﻪ ﺷﺐِ ﭘﯿﺎﭘﯽ از ﻧﺎن ﮔﻨﺪم‪ ،‬ﺳﯿﺮ ﻧﺨﻮردﻧﺪ‪.‬‬
‫ْ‬ ‫ْ ُ ْ‬ ‫َّ‬ ‫َ َّ َ َ َ ْ َ ُ‬ ‫َّ‬ ‫ُ َ َ ْ‬
‫‪ -٤٩٧‬وﻋﻦ ﻋ ْﺮ َوة �ﻦ ﺎﻋ�ﺸﺔ رﻲﺿ ا� ﻋﻨﻬﺎ ��ﻬﺎ ﺎﻛﻧﺖ �ﻘﻮل‪َ :‬وا� ﻳﺎ ا� َﻦ أﺧ ِﻲﺘ إِن‬
‫َ ْ َْ َ َ ُ َ ََْ‬ ‫ُ َ َّ‬ ‫ُ‬ ‫ُﻛ َّﻨﺎ َﻨﻟَ ْﻨ ُﻈ ُﺮ إﻰﻟ الﻬﻼل َّ‬
‫رﺳﻮل‬
‫ِ‬ ‫ﺎت‬
‫ِ‬ ‫ﻴ‬‫�‬ ‫أ‬ ‫ﻲﻓ‬ ‫ِﺪ‬ ‫ﻗ‬‫و‬ ‫أ‬ ‫ﺎ‬ ‫ﻣ‬‫و‬ ‫ﻦ‬‫ِ‬ ‫�‬ ‫ﺮ‬‫ﻬ‬ ‫ﺷ‬ ‫ﻲﻓ‬ ‫ﺔ‬
‫اﻬﻟﻼل ﺛﻼﺛﺔ أﻫِﻠ ٍ‬
‫ِ‬ ‫لﻬﻼل � َّﻢ‬ ‫ِ‬ ‫ﺛﻢ ا‬ ‫ِ ِ‬
‫َّ ْ ُ َ َ ُ َّ َ َّ ُ َ ْ َ َ‬ ‫َْ ََ‬ ‫َ ٌ ُْ َ َ َُ ََ َ َ ُ ُ ُ‬ ‫َّ‬
‫ا�‪ ‬ﻧﺎر‪ .‬ﻗﻠﺖ‪ :‬ﻳﺎ ﺧﺎﻟﺔ �ﻤﺎ ﺎﻛن ﻳ ِﻌيﺸ�ﻢ؟ ﻗﺎﻟﺖ‪ :‬اﻷﺳﻮدان‪ :‬اﺘﻟﻤﺮ والﻤﺎء إِﻻ �ﻧﻪ ﻗﺪ ﺎﻛن‬
‫ْ‬ ‫َّ‬ ‫َ َ ْ َُ َ َ ُ َ ُ ُ ُ َ‬ ‫َْ َ‬ ‫ٌ‬ ‫َ ُ‬
‫ﺟ�ان ﻣ َِﻦ اﻷﻧﺼﺎر َو�ﻧﺖ لﻬ ْﻢ ﻣﻨﺎﻳﺢ َو�ﻧﻮا ﻳ ْﺮ ِﺳﻠﻮن إﻰﻟ رﺳﻮل ا�‪ ‬ﻣِﻦ‬ ‫ﻮل اﷲِ‪ِ ‬‬ ‫ل ِﺮﺳ ِ‬
‫َ َ ََْ َ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬‫أﺒﻟﺎﻧ ِﻬﺎ ﻓيﺴ ِﻘﻴﻨﺎ‪ ] .‬ﹲ‬
‫) ‪(3‬‬
‫ﺑﻪ اﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ‪،‬‬ ‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺮوه ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪ :‬اي ﺧﻮاﻫﺮزادهام!‬
‫ﺳﻪ ﻫﻼلِ ﻣﺎه ﻧﻮ را در دو ﻣﺎه ﻣﯽدﯾﺪﯾﻢ و ﻫﯿﭻ آﺗﺸﯽ در ﺧﺎﻧﻪﻫﺎي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ - ‬ﺑﺮاي‬
‫ﭘ‪‬ﺨﺖ و ﭘﺰ‪ -‬روﺷﻦ ﻧﻤﯽﺷﺪ‪ - .‬ﻋﺮوه ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ -:‬ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﭘﺲ زﻧﺪﮔﯽ ﺷﻤﺎ ﺑﺎ ﭼﻪ ﭼﯿﺰي‬
‫ﺳﭙﺮي ﻣﯽﺷﺪ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺑﺎ دو ﭼﯿﺰ ﺳﯿﺎه‪ (4 )،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺧﺮﻣﺎ و آب؛ اﻟﺒﺘﻪ رﺳﻮلاﷲ‪‬‬
‫ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﺎﻧﯽ از اﻧﺼﺎر داﺷﺖ ﮐﻪ ﺣﯿﻮاﻧﺎت ﺷﯿﺮدﻫﯽ داﺷﺘﻨﺪ و از ﺷﯿﺮِ آنﻫﺎ ﺑﺮاي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﺎدﻧﺪ و اﯾﺸﺎن از اﯾﻦ ﺷﯿﺮ ﺑﻪ ﻣﺎ ﻣﯽداد‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪5416 :‬؛ ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2970 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪2567 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2972 :‬‬
‫)‪ (3‬ﻋﺮوه ﭘﺴﺮِ اﺳﻤﺎء دﺧﺖ اﺑﻮﺑﮑﺮ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺧﻮاﻫﺮزادهي اماﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ ﻋﺎﯾﺸﻪ‪ ‬ﺑﻮد‪] .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬
‫)‪ (4‬اﯾﻦﮐﻪ از ﺧﺮﻣﺎ و آب‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان دو ﭼﯿﺰِ ﺳﯿﺎه ﯾﺎد ﮐﺮد‪ ،‬ﺑﺮ اﺳﺎسِ ﺗﻐﻠﯿﺐ ﺑﻮد؛ زﯾﺮا آب‪ ،‬ﺑﯽرﻧﮓ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻨﻈﻮر از ﺗﻐﻠﯿﺐ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ دو ﭼﯿﺰ ﺑﺎ ﻫﻢ ذﮐﺮ ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺻﻔﺖ ﻣﺸﻬﻮرِ ﯾﮑﯽ از آنﻫﺎ ﺑﺮاي ﻫﺮ دو‬
‫ذﮐﺮ ﮔﺮدد‪] .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬
 ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﮔﺮﺳﻨﮕﯽ و زﻧﺪﮔﯽ ﺳﺨﺖ و ﺑﺴﻨﺪهﮐﺮدن ﺑﻪ اﻧﺪﮐﯽ از ﺧﻮردﻧﯽ‪339 ...‬‬
‫ُ َ َ َ َّ ُ َ َّ َ َ ْ َ َ ْ ْ َ ٌ َ ْ ٌ‬ ‫َ ْ‬ ‫ْ‬
‫ِﻳﻬﻢ ﺷﺎة مﺼﻠِﻴﺔ‪،‬‬‫ﺳﻌﻴﺪ اﻤﻟﻘ ُﺮﺒ ِّي �ﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪� ‬ﻧﻪ مﺮ ﺑِﻘﻮمٍ �� أﻳﺪ‬
‫ٍ‬ ‫‪ -٤٩٨‬وﻋﻦ أﻲﺑ‬
‫َ ْ ْ ْ ْ ُ ْ َّ‬
‫ﺰﺒ الﺸ ِﻌ�‪.‬‬‫ﺧ‬ ‫ِﻦ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺒﻊ‬‫�ﺸ‬ ‫ﻢ‬ ‫ول‬ ‫ﻧﻴﺎ‬ ‫ﻓَ َﺪ َﻋ ْﻮهُ ﻓَﺄَﻰﺑ َأ ْن ﻳَﺄْ ُ�ﻞ‪ ،‬وﻗﺎل‪ :‬ﺧﺮج رﺳﻮل ا�‪ ‬ﻣ َِﻦ ُّ‬
‫اﺪﻟ‬
‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ِ‬
‫) ‪(1‬‬
‫]رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬از اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﻣ‪‬ﻘﺒ‪‬ﺮي رواﯾﺖ اﺳﺖ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬از ﮐﻨﺎرِ ﮔﺮوﻫﯽ ﮔﺬﺷﺖ ﮐﻪ‬
‫ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ ﺑﺮﯾﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺟﻠﻮي آنﻫﺎ ﺑﻮد؛ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه را ‪ -‬ﺑﻪ ﺧﻮردن ﮐﺒﺎب‪ -‬دﻋﻮت ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ او از‬
‫ﺧﻮردن اﻣﺘﻨﺎع ورزﯾﺪ و ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬در ﺣﺎﻟﯽ از دﻧﯿﺎ رﻓﺖ ﮐﻪ از ﻧﺎن ﺟﻮ‪ ،‬ﺳﯿﺮ ﻧﺨﻮرد‪.‬‬
‫َّ ُّ َ َ َ َ َّ َ َ َ َ َ َ َ ُ ً ُ َّ ً‬ ‫َْ ْ ُ‬ ‫َ‬
‫ﺰﺒا م َﺮ�ﻘﺎ‬‫ان ﺣﻰﺘ ﻣﺎت‪ ،‬وﻣﺎ أ�ﻞ ﺧ‬‫ٍ‬ ‫ِﻮ‬
‫ﺧ‬ ‫ﻰﻠﻋ‬ ‫‪‬‬ ‫ﻲﺒ‬ ‫ِ‬ ‫اﻨﻟ‬ ‫ﻞ‬ ‫�‬ ‫ﻳﺄ‬ ‫ﻢ‬‫ل‬ ‫ﻗﺎل‪:‬‬ ‫‪‬‬ ‫�ﺲ‬
‫ٍ‬ ‫‪ -٤٩٩‬وﻋﻦ أ‬
‫) ‪(2‬‬ ‫َ َّ َ‬
‫ﺣﻰﺘ ﻣﺎت‪] .‬رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[‬
‫ً َْ‬ ‫َ َ َ َ‬
‫رواﻳﺔ ﻪﻟ‪َ :‬وﻻ َرأى ﺷﺎة ﺳ ِﻤﻴﻄﺎ ﺑِﻌﻴﻨ ِ ِﻪ ﻗﻂ‪.‬‬
‫ٍ‬ ‫و�‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﻧﺲ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺗﺎ ﭘﺎﯾﺎن ﻋﻤﺮش‪ ،‬روي ﻣﯿﺰ ﻧﻬﺎرﺧﻮري ﻏﺬا‬
‫ﻧﺨﻮرد و ﻫﯿﭻﮔﺎه ﻧﺎن ﻧﺮم و ﻧﺎزك )ﻟﻮاش( ﺗﻨﺎول ﻧﮑﺮد‪.‬‬
‫و در رواﯾﺘﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﻫﺮﮔﺰ ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ ﺑﺮﯾﺎﻧﯽ ﺑﺎ ﭼﺸﻢ ﺧﻮد ﻧﺪﯾﺪ‪.‬‬
‫َ ُ ْ‬ ‫�ْ‬‫َ َ ْ ُ َ َّ ُ‬ ‫‪ -٥٠٠‬وﻋﻦ اﻨﻟُّﻌﻤﺎن ﺑﻦ �ﺸ� رﻲﺿ ُ‬
‫�ﺪ ﻣِﻦ‬
‫ِ‬ ‫وﻣﺎ‬ ‫‪‬‬‫ﻢ‬ ‫اﷲ ﻋﻨﻬﻤﺎ ﻗﺎل‪ :‬ﻟﻘﺪ رأﻳﺖ ﻧبِﻴ‬ ‫ٍ‬ ‫ِ‬
‫) ‪(3‬‬ ‫َْ ُ َْ َ‬ ‫َّ َ‬
‫اﺪﻟﻗ ِﻞ ﻣﺎ �ﻤﻸ ﺑﻪ �ﻄﻨﻪ‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻧﻌﻤﺎن ﺑﻦ ﺑﺸﯿﺮ‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮﺗﺎن‪ ‬را دﯾﺪم ﮐﻪ ﺧﺮﻣﺎي ﻧﺎﻣﺮﻏﻮﺑﯽ‬
‫ﻫﻢ ﺑﺮاي ﺳﯿﺮ ﮐﺮدن ﺷﮑﻤﺶ ﻧﻤﯽﯾﺎﻓﺖ«‪.‬‬
‫َ ْ َ َ ُ َّ‬ ‫ّ َّ ْ‬ ‫َ َ ُ َّ‬
‫ِ� اﺑﺘﻌﺜﻪ ا�‬ ‫ﻲﻘ ﻣِﻦ ﺣ‬ ‫ﺳﻌﺪ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻣﺎ رأى رﺳﻮل ا�ِ‪ ‬اﻨﻟ ِ‬ ‫ٍ‬ ‫‪ -٥٠١‬وﻋﻦ ﺳﻬﻞ ﺑﻦ‬
‫ََ‬ ‫َّ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َُ َْ َ َ َ ُ‬ ‫َّ َ َ َ ُ َّ‬
‫ﺗﻌﺎﻰﻟ ﺣﻰﺘ �ﺒﻀﻪ ا� ﺗﻌﺎﻰﻟ‪ ،‬ﻓﻘﻴﻞ ﻪﻟ‪ :‬ﻫﻞ ﺎﻛن ﻟ�ﻢ ﻲﻓ ﻋﻬﺪ رﺳﻮل ا�‪ ‬ﻣﻨﺎﺧﻞ؟ ﻗﺎل‪ :‬ﻣﺎ‬
‫ََْ‬ ‫َ َ‬ ‫َ ْ َ َ ُ َّ َ َ َ َ َّ َ َ ُ َّ‬ ‫ُْ َ َ ْ‬ ‫ُ َّ‬
‫ِ� ا�ﺘﻌﺜﻪ ا� �ﻌﺎﻰﻟ ﺣﻰﺘ �ﺒﻀﻪ ا� ﺗﻌﺎﻰﻟ‪ ،‬ﻓ ِﻘﻴﻞ ﻪﻟ‪ :‬ﻛﻴﻒ‬ ‫رأى رﺳﻮل ا�‪ ‬ﻣﻨﺨﻼ ﻣِﻦ ﺣ‬
‫َ‬ ‫و� ْﻨ ُﻔ ُﺨ ُﻪ‪َ �َ ،‬ﻴ ُ‬‫ُ َّ َ ْ َ ُ ُ َ‬ ‫ُ ْ ُ ْ َ ْ ُ ُ َ َّ َ َ ْ ُ‬
‫ﻄ� ﻣﺎ ﻃﺎر‪ ،‬وﻣﺎ ﺑ ِﻲﻘ‬ ‫ﻏ� ﻣﻨﺨﻮل؟ ﻗﺎل‪ :‬ﻛﻨﺎ �ﻄﺤﻨﻪ‬ ‫ﻛﻨﺘﻢ ﺗﺄ�ﻠﻮن الﺸ ِﻌ�‬
‫َ َْ‬
‫) ‪(4‬‬
‫ﺛ َّﺮ�ﻨﺎهُ‪] .‬رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.5414 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.(6450 ،5386) :‬‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2978:‬‬
‫)‪ (4‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.5413 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪340‬‬

‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺳﻬﻞ ﺑﻦ ﺳﻬﻞ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬از زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل او را‬

‫ﻣﺒﻌﻮث ﮐﺮد ﺗﺎ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ او را از دﻧﯿﺎ ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬آرد ﺳﻔﯿﺪ و ﻏﺮﺑﺎلﺷﺪه ﻧﺪﯾﺪ‪ .‬از‬
‫ﺳﻬﻞ‪ ‬ﭘﺮﺳﯿﺪﻧﺪ‪ :‬آﯾﺎ ﺷﻤﺎ در زﻣﺎن رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻏﺮﺑﺎل داﺷﺘﯿﺪ؟ ﭘﺎﺳﺦ داد‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪‬‬
‫از اﺑﺘﺪاي ﺑﻌﺜﺖ ﺗﺎ زﻣﺎن رﺣﻠﺖ‪ ،‬ﻏﺮﺑﺎﻟﯽ ﻧﺪﯾﺪ‪ .‬از ﺳﻬﻞ‪ ‬ﺳﺆال ﺷﺪ‪ :‬ﭘﺲ ﭼﮕﻮﻧﻪ آرد‬
‫ﻏﺮﺑﺎلﻧﺸﺪهي ﺟﻮ را ﻣﯽﺧﻮردﯾﺪ؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺟﻮ را آرد ﻣﯽﮐﺮدﯾﻢ و در آن‪ ،‬ﻣﯽدﻣﯿﺪﯾﻢ‬
‫)ﻓﻮت ﻣﯽﻧﻤﻮدﯾﻢ( و ﺑﺪﯾﻦﺗﺮﺗﯿﺐ ﭘﻮﺳﺖ و ﺧﺎﺷﺎك‪ ‬آن ﺑﻪ ﻫﻮا ﻣﯽرﻓﺖ و ﺳﭙﺲ‬
‫ﺑﺎﻗﯽﻣﺎﻧﺪهي آن را ﺧﻤﯿﺮ ﻣﯽﮐﺮدﯾﻢ‪.‬‬
‫ْ‬ ‫َ َ َ َ َ َ ُ َ‬ ‫َ َ ُ ُ َّ‬ ‫ُ َ‬
‫‪ -٥٠٢‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﺧ َﺮج َرﺳﻮل ا�‪ ‬ذات ﻳ ْﻮمٍ أ ْو ﻴﻟْﻠ ٍﺔ‪ ،‬ﻓﺈِذا ﻫ َﻮ ﺑِﺄﻲﺑ ﺑ� ٍﺮ‬
‫ُ ُ َ‬ ‫َّ َ َ‬ ‫َ َ ْ َ ُ َ ْ ُُ ُ‬ ‫ُ‬ ‫ُ َ‬
‫اﺠﻟﻮع ﻳﺎ‬ ‫و�ﻤ َﺮ رﻲﺿ اﷲ ﻋﻨﻬﻤﺎ ﻓﻘﺎل‪» :‬ﻣﺎ أﺧ َﺮﺟﻜﻤﺎ ﻣِﻦ �ﻴﻮﺗ ِ�ﻤﺎ ﻫ ِﺬه ِ الﺴﺎﻋﺔ؟« ﻗﺎﻻ‪:‬‬
‫ََ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َّ َ ْ َ ُ‬ ‫َْ َ‬ ‫َ‬ ‫َْ‬ ‫َ َ َّ‬ ‫ُ َ‬
‫َرﺳﻮل اﷲِ‪ .‬ﻗﺎل‪َ » :‬وأﻧﺎ‪ ،‬واﺬﻟِي �ﻔ ِﻲﺴ �ِﻴﺪِه‪ ،‬ﻷﺧ َﺮﺟ� اﺬﻟِي أﺧ َﺮﺟﻜﻤﺎ؛ ﻗﻮﻣﺎ«‪ .‬ﻓﻘﺎﻣﺎ ﻣﻌﻪ‪،‬‬
‫َ َ ً َْ‬ ‫َ َ َّ َ َ ْ ُ َ َ ُ َ‬ ‫َ َ ُ َْ َ‬ ‫َْ‬ ‫َََ ُ ً‬
‫اﻤﻟﺮأة ﻗﺎﻟﺖ‪ :‬م ْﺮﺣﺒﺎ َوأﻫﻼ‪ .‬ﻓﻘﺎل ﻬﻟﺎ‬ ‫ﻓﺄﻰﺗ َرﺟﻼ ﻣ َِﻦ اﻷﻧﺼﺎر‪ ،‬ﻓﺈِذا ﻫ َﻮ ﻟيﺲ ﻲﻓ ﺑيﺘﻪ‪ ،‬ﻓﻠﻤﺎ رأﺗﻪ‬
‫َََ‬ ‫ْ َ َْ َ‬ ‫َ َ َْ َْ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َْ ُ ٌ‬ ‫ُ ُ َّ‬
‫ﺟﺎء اﻷﻧﺼﺎري ‪�،‬ﻨﻈ َﺮ إﻰﻟ‬ ‫َرﺳﻮل ا�‪» :‬أ� َﻦ ﻓﻼن؟« ﻗﺎﻟﺖ‪ :‬ذﻫ َﺐ �ﺴﺘﻌﺬِب ﻨﻟَﺎ اﻤﻟﺎء‪ ،‬إِذ‬
‫َْ َ‬ ‫َ َ ْ َ َ ْ ً ِّ‬ ‫َ َ ٌ‬ ‫َْ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َْ ُ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬
‫اﺤﻟﻤﺪ ﷲِ‪ ،‬ﻣﺎ أﺣﺪ اﻴﻟَ ْﻮم أ� َﺮم أﺿﻴﺎﻓﺎ ﻣِ� ﻓﺎ�ﻄﻠﻖ‬ ‫ﺣﺒﻴﻪ‪َّ � ،‬ﻢ ﻗﺎل‪:‬‬ ‫ﻮل ا�‪ ‬وﺻﺎ ِ‬ ‫ِ‬ ‫َرﺳ‬
‫َ ُ ُ َّ‬ ‫َ َ َ ُْ ََ‬ ‫ُُ‬ ‫ُْ ٌ َْ ٌ َُ‬ ‫ْ‬ ‫َ َ َ ُ‬
‫ورﻃﺐ‪ ،‬ﻓﻘﺎل‪ :‬ﻠﻛﻮا‪َ ،‬وأﺧﺬ الﻤﺪﻳﺔ‪ ،‬ﻓﻘﺎل ﻪﻟُ رﺳﻮل ا�‪:‬‬ ‫ﺎءﻫ ْﻢ ﺑ ِ ِﻌﺬ ٍق �ِﻴ ِﻪ �ﺮﺴ و�ﻤﺮ‬ ‫ﻓﺠ‬
‫َّ َ ْ َ ُ‬ ‫َ ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ َّ َ ْ‬ ‫َّ َ َ َ ُ َ َ َ َ َ َ ُ َ َ ُ‬
‫وﺮﺷ�ﻮا‪ .‬ﻓﻠﻤﺎ أن ﺷﺒﻌﻮا‬ ‫ِ‬ ‫»إ ِﻳﺎك واﺤﻟﻠﻮب«‪ .‬ﻓﺬﺑﺢ لﻬﻢ‪ ،‬ﻓﺄ�ﻠﻮا ﻣِﻦ الﺸﺎة ِ وﻣِﻦ ذلﻚ اﻟ ِﻌﺬ ِق‬
‫َ ُ ْ َ َُّ‬ ‫َ‬ ‫َْ‬ ‫َّ‬ ‫و� َﻤ َﺮ رﻲﺿ ُ‬‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ََ ُ َ َ َ ُ ُ‬
‫اﷲ ﻋﻨﻬﻤﺎ‪َ » :‬واﺬﻟِي �ﻔﻲﺴ �ِﻴﺪِه‪ ،‬ﻟتﺴﺄﻟﻦ‬ ‫ﺑ�ﺮ‬
‫ٍ‬ ‫ﻲﺑ‬ ‫ﻷ‬ ‫‪‬‬‫ِ‬ ‫ﷲ‬ ‫ا‬ ‫ﻮل‬ ‫ورووا ﻗﺎل رﺳ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬
‫ْ َ َ ُ ْ ْ ُ ُ ُ ُ ُ ُ َّ ْ َ ْ ُ َ َّ َ َ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ََْ‬ ‫َ ْ َ‬
‫ﺟﻌﻮا ﺣﻰﺘ أﺻﺎﺑ� ْﻢ‬ ‫ﻌﻴﻢ ﻳﻮم اﻟ ِﻘﻴﺎﻣﺔِ‪ ،‬أﺧﺮﺟ�ﻢ ﻣِﻦ �ﻴﻮﺗ ِ�ﻢ اﺠﻟﻮع‪� ،‬ﻢ لﻢ ﺗﺮ ِ‬ ‫�ﻦ ﻫﺬا اﻨﻟَّ ِ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻴﻢ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬ ‫ﻫﺬا اﻨﻟَّﻌ ُ‬
‫ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬روزي ﯾﺎ ﺷﺒﯽ از ﺧﺎﻧﻪ ﺑﯿﺮون رﻓﺖ و‬
‫اﺑﻮﺑﮑﺮ و ﻋﻤﺮ‪ $‬را دﯾﺪ؛ ﭘﺮﺳﯿﺪ‪» :‬ﭼﻪ ﭼﯿﺰي در اﯾﻦ ﻫﻨﮕﺎم‪ ،‬ﺷﻤﺎ را ﺑﻪ ﺑﯿﺮونِ ﺧﺎﻧﻪ آورده‬
‫اﺳﺖ؟« ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﮔﺮﺳﻨﮕﯽ‪ ،‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﻦ ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦﻃﻮر؛ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ ذاﺗﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺟﺎﻧﻢ در دﺳﺖ اوﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺮا ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ )ﮔﺮﺳﻨﮕﯽ(‪ ،‬از ﺧﺎﻧﻪ ﺧﺎرج ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺮﺧﯿﺰﯾﺪ«‪ .‬و آندو ﺑﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻨﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪي ﻣﺮدي از اﻧﺼﺎر رﻓﺖ و او در‬
‫ﺧﺎﻧﻪ ﻧﺒﻮد‪ .‬زنِ اﻧﺼﺎري ﺑﺎ دﯾﺪن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺧﻮش آﻣﺪﯾﺪ‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬از زن اﻧﺼﺎري‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2038 :‬‬

 ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﮔﺮﺳﻨﮕﯽ و زﻧﺪﮔﯽ ﺳﺨﺖ و ﺑﺴﻨﺪهﮐﺮدن ﺑﻪ اﻧﺪﮐﯽ از ﺧﻮردﻧﯽ‪341 ...‬‬

‫ﭘﺮﺳﯿﺪ‪» :‬ﻓﻼﻧﯽ‪ -‬ﺷﻮﻫﺮت‪ -‬ﮐﺠﺎﺳﺖ؟« ﮔﻔﺖ‪ :‬رﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﺗﺎ ﺑﺮاﯾﻤﺎن آبِ ﺷﯿﺮﯾﻦ ﺑﯿﺎورد‪.‬‬
‫در اﯾﻦ اﺛﻨﺎ ﻣﺮد اﻧﺼﺎري ﺳﺮرﺳﯿﺪ و ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬و دو ﯾﺎرش ﻧﮕﺎه ﮐﺮد و ﮔﻔﺖ‪ :‬اﻟﺤﻤﺪﷲ‪،‬‬
‫اﻣﺮوز ﻫﯿﭻﮐﺲ ﻣﯿﻬﻤﺎﻧﺎﻧﯽ ﮔﺮاﻣﯽﺗﺮ از ﻣﯿﻬﻤﺎﻧﺎن ﻣﻦ ﻧﺪارد؛ ﺳﭙﺲ رﻓﺖ و ﯾﮏ ﺧﻮﺷﻪ‬
‫ﺧﺮﻣﺎ آورد ﮐﻪ ﺧﺮﻣﺎي ﻧﺎرس‪ ،‬ﺧﺮﻣﺎي رﺳﯿﺪه و ر‪‬ﻃَﺐ ‪ -‬ﺧﺮﻣﺎي ﺗَﺮ‪ -‬داﺷﺖ‪ .‬ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫ﺑﻔﺮﻣﺎﯾﯿﺪ و آنﮔﺎه ﭼﺎﻗﻮﯾﯽ ﺑﺮداﺷﺖ‪ -‬ﺗﺎ ﮔﻮﺳﻔﻨﺪي ذﺑﺢ ﮐﻨﺪ‪ -.‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﺒﺎدا‬
‫ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ‪ ‬ﺷﯿﺮدﻫﯽ ﺑﮑﺸﯽ«‪ .‬و او‪ ،‬ﮔﻮﺳﻔﻨﺪي ذﺑﺢ ﮐﺮد‪ .‬ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ آﻧﺎن از آن ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ و‬
‫ﺧﺮﻣﺎ ﺧﻮردﻧﺪ و آب ﻧﻮﺷﯿﺪﻧﺪ و ﭼﻮن از آب و ﻏﺬا ﺳﯿﺮ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪ اﺑﻮﺑﮑﺮ و‬
‫ﻋﻤﺮ‪ $‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ ذاﺗﯽ ﮐﻪ ﺟﺎﻧﻢ در دﺳﺖ اوﺳﺖ‪ ،‬روز ﻗﯿﺎﻣﺖ درﺑﺎرهي اﯾﻦ‬
‫ﻧﻌﻤﺖﻫﺎ از ﺷﻤﺎ ﺳﺆال ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ؛ ﮔﺮﺳﻨﮕﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎ را از ﺧﺎﻧﻪﻫﺎﯾﺘﺎن ﺑﻪ ﺑﯿﺮون ﮐﺸﺎﻧﺪ و‬
‫در ﺣﺎﻟﯽ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪﻫﺎﯾﺘﺎن ﺑﺎزﻣﯽﮔﺮدﯾﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻧﻌﻤﺖﻫﺎ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ رﺳﯿﺪ«‪.‬‬
‫]ﻧﻮوي‪ /‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬آنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ از رواﯾﺖ ﺗﺮﻣﺬي و دﯾﮕﺮان ﺑﺮﻣﯽآﯾﺪ‪ ،‬ﻣﯿﺰﺑﺎن‪،‬‬
‫اﺑﻮاﻟﻬﯿﺜﻢ ﺑﻦ ﺗَﯿ‪‬ﻬﺎن اﻧﺼﺎري‪ ‬ﺑﻮده اﺳﺖ‪[.‬‬
‫َ َ ً َ‬ ‫َ َ ََ َُُْ ُ َ‬ ‫اﻟﻌ َﺪ ِّ‬ ‫َ‬ ‫ُ َْ‬
‫ﺑﻦ ﻏ ْﺰوان و�ن أﻣِ�ا ﻰﻠﻋ‬ ‫وي ﻗﺎل‪ :‬ﺧﻄﺒﻨﺎ �ﺘﺒﺔ‬ ‫ﺑﻦ �ﻤ�‬ ‫ﺪﻟ ِ‬ ‫‪ -٥٠٣‬وﻋﻦ ﺧﺎ ِ‬
‫َ َّ ْ َ َّ َ َ َْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ َ َّ َ‬
‫ﺑﺮﺼم‪ ،‬ووﻟﺖ ﺣﺬاء‪ ،‬ولﻢ‬ ‫اﺪﻟ� َﻴﺎ آذﻧ ْﺖ ُ ْ‬ ‫ﺑﻌﺪ؛ ﻓﺈ َّن ُّ‬ ‫ﺮﺼة ِ ‪ ،‬ﻓﺤ ِﻤﺪ ا� وأﺛ� ﻋﻠﻴﻪ‪َّ � ،‬ﻢ ﻗﺎل‪ :‬أﻣﺎ‬ ‫اﺒﻟَ ْ َ‬
‫ِ‬
‫َّ ُ ْ ُ ْ َ ُ َ ْ‬ ‫ُ‬ ‫ُّ‬ ‫َّ ُ َ َ ٌ َ ُ‬ ‫ََْ‬
‫دار ﻻ‬ ‫و�ِﻧ�ﻢ ﻣﻨﺘ ِﻘ ْﻠﻮن ﻣِﻨﻬﺎ إﻰﻟ ٍ‬ ‫اﻹﻧﺎءِ ﻳﺘﺼﺎﺑﻬﺎ ﺻﺎﺣِﺒﻬﺎ‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫�ﺒﻖ ﻣﻨﻬﺎ إِﻻ ﺻﺒﺎﺑﺔ ﻛﺼﺒﺎﺑ ِﺔ‬
‫اﺤﻟ َﺠ َﺮ ﻳُﻠ َﻰﻘ ﻣ ِْﻦ َﺷﻔ� َﺟ َﻬ َّﻨﻢَ‬‫َ‬ ‫َ ْ َ ُ َ َّ ُ َ ْ ُ َ َ َ َّ‬ ‫َْ ُ َْ‬ ‫َ َ َ‬
‫ِ‬ ‫� ﻣﺎ ِﺤﺑﺮﻀﺗ ِ�ﻢ ﻓﺈِﻧﻪ ﻗﺪ ذﻛ ِﺮ ﻨﻟﺎ أن‬ ‫ِ‬ ‫زوال لﻬﺎ‪ ،‬ﻓﺎ�ﺘ ِﻘﻠﻮا ِﺨﺑ‬
‫َ َ ْ ُ َ َ َّ‬ ‫َََ ُْ‬ ‫َّ َ ُ ْ‬ ‫ً ُْ ُ َ َْ‬ ‫ِﻴﻬﺎ َﺳ ْﺒﻌ َ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ‬
‫ﺠﺒﺘﻢ؟ وﻟﻘﺪ ذﻛ َِﺮ ﻨﻟَﺎ أن ﻣﺎ‬ ‫ْ ِ‬ ‫ﻌ‬ ‫�‬‫أ‬ ‫ﻸن!‬ ‫ﻤ‬ ‫ﺘﻟ‬ ‫ِ‬ ‫وا�‬ ‫ﺮا‪،‬‬ ‫ﻌ‬ ‫�‬ ‫ﺎ‬‫ﻬﻟ‬ ‫رك‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻳ‬ ‫ﻻ‬ ‫ﺎﻋﻣﺎ‬ ‫�‬ ‫ِ‬ ‫�‬ ‫ﻮى‬ ‫ﻴﻬ‬ ‫ﻓ‬
‫ٌ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ٌ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ َ ً‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ� َ‬ ‫ْ‬
‫ِ� ﻋﻠﻴﻬﺎ ﻳ ْﻮم وﻫ َﻮ ﻛ ِﻈﻴﻆ ﻣ َِﻦ‬
‫ﺎﻋﻣﺎ‪َ ،‬وﻴﻟَﺄ� َّ‬
‫اﺠﻟﻨ ِﺔ مﺴ�ة أر�ﻌِ�‬ ‫� م ِْﺮﺼا�� ﻣ ِْﻦ مﺼﺎر�ﻊِ َ‬
‫َِ‬
‫َ َ ٌ َّ ُ َّ َ َ َّ َ َ ْ‬ ‫َّ‬ ‫َ َْ ََ َ ُ‬ ‫َََ ْ ُ‬
‫ﻮل ا�ِ‪ ‬ﻣﺎ ﻨﻟﺎ ﻃﻌﺎم إِﻻ َو َرق الﺸﺠﺮ ﺣﻰﺘ ﻗ ِﺮﺣﺖ‬ ‫َالﺰﺣﺎم‪ ،‬وﻟﻘﺪ رأﻳت� ﺳﺎﺑﻊ ﺳﺒﻌ ٍﺔ ﻣﻊ رﺳ ِ‬
‫ِّ‬
‫َّ َ ْ ٌ‬ ‫َ َّ ُ ْ‬ ‫ََْ ْ ُ ُْ ًَ َ َ ْ ُ ْ ََ َ َ ْ‬ ‫ْ ُ‬
‫ﻣﺎلﻚ ﻓﺎﺗ َﺰ ْرت ﺑﻨِﺼ ِﻔﻬﺎ‪َ ،‬واﺗ َﺰر ﺳﻌﺪ‬ ‫ٍ‬ ‫ﺑﻦ‬
‫ِ‬ ‫ﺪ‬ ‫ِ‬ ‫ﻌ‬ ‫أﺷﺪاﻗﻨﺎ‪ ،‬ﻓﺎﺘﻟﻘﻄﺖ ﺑﺮدة ﻓﺸﻘﻘﺘﻬﺎ ﺑي� و�� ﺳ‬
‫ِّ َ ُ ُ َّ‬ ‫ْ َْ َ‬ ‫ْ‬ ‫َ َ َ ْ َ َ َ ْ َّ َ َ ٌ َّ َ ْ َ َ َ ً َ‬
‫ِﺮﺼ ﻣِﻦ اﻷمﺼﺎر‪ .‬و�ِ� أﻋﻮذ ﺑﺎ�ِ‬ ‫ﺼ ِﻔﻬﺎ‪� ،‬ﻤﺎ أﺻﺒﺢ اﻴﻟﻮم ﻣِﻨﺎ أﺣﺪ إِﻻ أﺻﺒﺢ أﻣِ�ا ﻰﻠﻋ م ٍ‬ ‫ﺑﻨِ‬
‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ً‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ ْ َ‬
‫) ‪(1‬‬
‫�ا‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬ ‫أن أ�ﻮن ﻲﻓ �ﻔﻲﺴ ﻋ ِﻈﻴﻤﺎ وﻋِﻨﺪ ا�ِ ﺻ ِﻐ ً‬

‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺧﺎﻟﺪ ﺑﻦ ﻋﻤﯿﺮ ﻋ‪‬ﺪ‪‬وي ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻋﺘﺒﻪ ﺑﻦ ﻏﺰوان ﮐﻪ در آن زﻣﺎن اﻣﯿﺮ ﺑﺼﺮه‬
‫ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺮاي ﻣﺎ ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ ﮐﺮد و ﭘﺲ از ﺣﻤﺪ و ﺛﻨﺎي اﷲ‪ ،‬ﮔﻔﺖ‪ :‬اﻣﺎ ﺑﻌﺪ؛ ﻫﻤﺎﻧﺎ دﻧﯿﺎ از‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2967:‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪342‬‬

‫ﭘﺎﯾﺎنِ ﺧﻮد ﺧﺒﺮ ﻣﯽدﻫﺪ و ﺑﻪﺳﺮﻋﺖ ﮔﺬﺷﺘﻪ اﺳﺖ و ﭼﯿﺰي از آن ﺟﺰ ﺗَﻪﻣﺎﻧﺪهي ﻇﺮف‬
‫ﺑﺎﻗﯽ ﻧﻤﺎﻧﺪه ﮐﻪ ﺻﺎﺣﺒﺶ آن را ﺧﯿﻠﯽ زود ﺳﺮﻣﯽﮐﺸﺪ‪ .‬و ﺷﻤﺎ از اﯾﻦ ﺳﺮاي ﻓﺎﻧﯽ ﺑﻪ‬
‫ﺳﺮاﯾﯽ ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻣﯽﺷﻮﯾﺪ ﮐﻪ ﻓﻨﺎ ﻧﺪارد؛ ﭘﺲ ﺳﻌﯽ ﮐﻨﯿﺪ ﺑﺎ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ اﻋﻤﺎل ﺑﻪ ﺳﺮاي آﺧﺮت‬
‫ﮐﻮچ ﮐﻨﯿﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﺑﺮاي ﻣﺎ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه ﮐﻪ ﺳﻨﮕﯽ از ﻟﺒﻪي دوزخ ﺑﻪ داﺧﻞ آن اﻧﺪاﺧﺘﻪ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد و ﻫﻔﺘﺎد ﺳﺎل ﺳﻘﻮط ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﻪ ﻋﻤﻖ دوزخ ﻧﻤﯽرﺳﺪ؛ ﺑﻪ اﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫دوزخ ‪ -‬از ﮔﻨﻪﮐﺎران‪ -‬ﭘ‪‬ﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ! آﯾﺎ ﺗﻌﺠﺐ ﮐﺮدﯾﺪ؟ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮاي ﻣﺎ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه‬
‫ﮐﻪ دو ﻟﻨﮕﻪي ﻫﺮﯾﮏ از درﻫﺎي ﺑﻬﺸﺖ‪ ،‬ﺑﻪاﻧﺪازهي ﻣﺴﺎﻓﺖ ﭼﻬﻞ ﺳﺎل ﺑﺎ ﻫﻢ ﻓﺎﺻﻠﻪ‬
‫دارﻧﺪ و روزي ﺑﺮ آن ﻓﺮاﻣﯽرﺳﺪ ﮐﻪ از ﺟﻤﻌﯿﺖ ﺑﻬﺸﺘﯿﺎن‪ ،‬ﭘ‪‬ﺮ اﺳﺖ‪ .‬روزي را ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ‬
‫دارم ﮐﻪ ﻫﻔﺘﻤﯿﻦ ﺗﻦ از ﻫﻤﺮاﻫﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻮدم و ﭼﯿﺰي ﺟﺰ ﺑﺮگ درﺧﺘﺎن ﺑﺮاي ﺧﻮردن‬
‫ﻧﺪاﺷﺘﯿﻢ؛ ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﮐﻪ ﮐﻨﺎرهﻫﺎي دﻫﺎن ﻣﺎ از ﺧﻮردن ﺑﺮگ درﺧﺘﺎن‪ ،‬زﺧﻤﯽ ﺷﺪه ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﺑﺎري ﺟﺎﻣﻪاي ﯾﺎﻓﺘﻢ و آن را ﻣﯿﺎن ﺧﻮد و ﺳﻌﺪ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ‪ ‬دو ﻗﺴﻤﺖ ﮐﺮدم؛ ﻣﻦ‪ ،‬از آن‬
‫ﺷﻠﻮاري ﺑﺮاي ﺧﻮد ﺳﺎﺧﺘﻢ و ﺳﻌﺪ ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦ ﮐﺎر را ﮐﺮد و اﯾﻨﮏ ﻫﺮ ﯾﮏ از ﻣﺎ‪ ،‬اﻣﯿﺮِ‬
‫ﯾﮑﯽ از ﺷﻬﺮﻫﺎﺳﺖ‪ .‬ﻣﻦ از اﯾﻦﮐﻪ ﺧﻮد را ﺑﺰرگ ﺑﭙﻨﺪارم و ﻧﺰد‪ ‬اﷲ‪ ،‬ﮐﻮﭼﮏ و ﺑﯽارزش‬
‫ﺑﺎﺷﻢ‪ ،‬ﺑﻪ اﷲ ﭘﻨﺎه ﻣﯽﺑﺮم‪.‬‬
‫َ‬ ‫‪ -٥٠٤‬وﻋﻦ أﻲﺑ مﻮﻰﺳ اﻷَ ْﺷ َﻌ ِّ‬
‫اﷲ َ� ْﻨﻬﺎ ﻛ ً‬
‫ِﺴﺎء‬ ‫ﺮي‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬أ ْﺧ َﺮ َﺟ ْﺖ َﻨﻟﺎ ﺎﻋ� َِﺸ ُﺔ َر ِ َ‬
‫ﻲﺿ ُ‬
‫َ ً َ ً َ ُ َ ُ ُ َّ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬
‫زارا ﻏﻠِﻴﻈﺎ ﻗﺎﻟﺖ‪ :‬ﻗﺒِﺾ رﺳﻮل ا�ِ‪ِ ‬ﻲﻓ ﻫﺬﻳﻦ‪ ] .‬ﹲ‬ ‫و� ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ اﺷﻌﺮي‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﭘﯿﺮاﻫﻦ و ﺷﻠﻮار زﺑﺮ و درﺷﺘﯽ را‬
‫ﺑﻪ ﻣﺎ ﻧﺸﺎن داد و ﮔﻔﺖ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬در اﯾﻦ دو ﻟﺒﺎس وﻓﺎت ﯾﺎﻓﺖ‪.‬‬
‫َّ َ َ ْ‬ ‫َ‬ ‫ََ َ ْ‬ ‫ِّ َ َّ ُ َ‬ ‫َ َّ‬ ‫ْ َ‬
‫ﻴﻞ ا� َوﻟﻘﺪ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ب‬ ‫ﺳ‬ ‫ﻲﻓ‬
‫ِ‬ ‫ﻢ‬
‫ٍ‬ ‫ﻬ‬ ‫ﺴ‬‫ِ‬ ‫�‬ ‫�‬‫ر‬ ‫ﺮب‬
‫ِ‬ ‫اﻟﻌ‬ ‫ل‬‫و‬ ‫ﻷ‬ ‫�‬ ‫ِ‬ ‫إ‬ ‫ﻗﺎل‪:‬‬ ‫‪‬‬‫ﺎص‬ ‫‪ -٥٠٥‬وﻋﻦ ﺳﻌﺪ ﺑﻦ أﻲﺑ وﻗ‬
‫َّ َ َ َّ ْ َ َ َ ُ‬ ‫َ َ َ َ ٌ َّ َ َ ُ ُ ْ َ‬ ‫َّ‬ ‫ُ َّ َ ْ َ َ‬
‫اﺤﻟﺒﻠ ِﺔ َوﻫﺬا الﺴﻤﺮ ﺣﻰﺘ إِن ﺎﻛن أﺣﺪﻧﺎ‬ ‫رﺳﻮل ا�ِ‪ ‬ﻣﺎ ﻨﻟﺎ ﻃﻌﺎم إِﻻ ورق‬ ‫ِ‬ ‫ﻛﻨﺎ �ﻐ ُﺰو ﻣﻊ‬
‫ُ َ َ ٌْ‬ ‫َ َ ُ‬ ‫َ َ ُ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬‫ﻴﻟَﻀﻊ ﻛﻤﺎ ﺗﻀﻊ الﺸﺎة ﻣﺎﻪﻟُ ﺧﻠﻂ‪ ] .‬ﹲ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪5818 :‬؛ ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2080 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(6453 ،3728) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2966 :‬‬
 ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﮔﺮﺳﻨﮕﯽ و زﻧﺪﮔﯽ ﺳﺨﺖ و ﺑﺴﻨﺪهﮐﺮدن ﺑﻪ اﻧﺪﮐﯽ از ﺧﻮردﻧﯽ‪343 ...‬‬

‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺳﻌﺪ ﺑﻦ اﺑﯽوﻗﺎص‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﻣﻦ‪ ،‬ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﻋﺮﺑﯽ ﻫﺴﺘﻢ ﮐﻪ در راه اﷲ‬
‫ﺗﯿﺮاﻧﺪازي ﮐﺮده اﺳﺖ؛ ﻣﺎ‪ ،‬ﻫﻤﺮاه رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺟﻬﺎد ﻣﯽﮐﺮدﯾﻢ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﻏﺬاﯾﯽ ﺟﺰ‬
‫ﺑﺮگ درﺧﺘﺎن ﺑﯿﺎﺑﺎﻧﯽ )ﺣﺒﻠﻪ و ﻣﻐﯿﻼن( ﻧﺪاﺷﺘﯿﻢ؛ ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﮐﻪ ﻣﺪﻓﻮع ﻫﺮ ﯾﮏ از ﻣﺎ‪،‬‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻓﻀﻠﻪي ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ‪ ،‬ﺧﺸﮏ ﺑﻮد«‪.‬‬
‫ُ َ َّ ُ ً‬ ‫َّ ُ َّ ْ َ ْ ْ َ‬ ‫َ َ َ ُ ُ‬ ‫َََُْ‬
‫آل �ﻤ ٍﺪ ﻗﻮﺗﺎ«‪.‬‬
‫‪ -٥٠٦‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲِ‪» :‬الﻠﻬﻢ اﺟﻌﻞ رزق ِ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬
‫] ﹲ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬دﻋﺎ ﮐﺮد‪» :‬ﯾﺎ اﷲ! روزيِ ﺧﺎﻧﻮادهي‬
‫ﻣﺤﻤﺪ را ﺑﻪاﻧﺪازهي ﺳﺪ‪ ‬ر‪‬ﻣ‪‬ﻖ ﻗﺮار ﺑﺪه«‪.‬‬
‫َّ ُ ْ ُ ْ ُ َ ُ َ‬ ‫َّ َّ‬ ‫ُ ْ َ‬
‫‪ -٥٠٧‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫ َﺮ� َﺮة‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬وا� اﺬﻟي ﻻ إِﻪﻟَ إِﻻ ﻫﻮ‪ ،‬إِن ﻛﻨﺖ ﻷﻋﺘ ِﻤﺪ ﺑِ�ﺒِﺪِي ﻰﻠﻋ‬
‫ََ ْ َ َ ْ ُ ْ ً‬ ‫اﺤﻟﺠ َﺮ ﻰﻠﻋ َ� ْﻄ� َ‬ ‫َ‬ ‫ْ ُ ْ ُ ُ ُّ‬ ‫َ‬
‫اﺠﻟﻮع َوﻟﻘﺪ �ﻌﺪت ﻳﻮﻣﺎ ﻰﻠﻋ‬ ‫ﻣﻦ ُ‬ ‫اﺠﻟﻮع‪ ،‬و�ِن ﻛﻨﺖ ﻷﺷﺪ‬ ‫اﻷ ْر ِض ﻣ َِﻦ ُ‬
‫َ َ‬ ‫َ َ َ َّ َ‬ ‫َ‬ ‫َُْ ُ َ‬ ‫ُ َّ‬
‫َ‬
‫آ�‪ ،‬وﻋ َﺮف ﻣﺎ ﻲﻓ وﺟ� وﻣﺎ ﻲﻓ‬
‫ْ‬ ‫َ َ‬
‫ﻲﺒ‪� ،‬ﺘبﺴﻢ ﺣِ� ر ِ‬ ‫ﻮن ﻣ ِْﻨﻪ‪َ � ،‬ﻤ َّﺮ اﻨﻟَّ ُّ‬ ‫ﺟ‬ ‫ﺮ‬ ‫�‬ ‫ي‬ ‫اﺬﻟ‬ ‫�ﻘﻬﻢ‬
‫ِ‬ ‫ﻃ ِﺮ‬
‫َ‬
‫ِ‬ ‫َ‬
‫َ َ َ‬ ‫َ َّ َ ْ ُ‬ ‫َ َ‬ ‫َْ‬ ‫َ ْ َ َ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫َْ‬
‫اﺤﻟﻖ« ومﻰﻀ ‪ ،‬ﻓﺎ�ﺒﻌﺘﻪ‪ ،‬ﻓﺪﺧﻞ‬ ‫�ﻔ ِﻲﺴ‪َّ � ،‬ﻢ ﻗﺎل‪» :‬أﺑﺎﻫ ٍِّﺮ!« ﻗﻠﺖ‪ :‬ﺒﻟَّﻴﻚ ﻳﺎ َرﺳﻮل اﷲِ‪ ،‬ﻗﺎل‪» :‬‬
‫ﻫﺬا الﻠَّ َﻦﺒ؟« ﻗﺎلﻮا‪َ :‬أ ْﻫﺪاهُ‬ ‫ْ َْ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ َ ً‬ ‫َ َ ْ‬ ‫َ ْ َْ َ َُ َ‬
‫ﺪح ﻓﻘﺎل‪» :‬ﻣِﻦ أ�ﻦ‬ ‫ﻓﻮﺟﺪ ﺒﻟَﻨﺎ ﻲﻓ ﻗ ٍ‬ ‫ﻓﺎﺳﺘﺄذن‪ ،‬ﻓﺄذِن ِﻲﻟ ﻓﺪﺧﻠﺖ‪،‬‬
‫ُّ َّ‬ ‫َْ‬ ‫َّ‬ ‫َ ْ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ُ ٌ َ ُ‬
‫لﻚ ﻓﻼن أو ﻓﻼﻧﺔ ﻗﺎل‪» :‬أﺑﺎﻫ ٍِّﺮ!« ﻗﻠﺖ‪ :‬ﺒﻟَّﻴﻚ ﻳﺎ رﺳﻮل ا�‪ ،‬ﻗﺎل‪» :‬اﺤﻟﻖ إِﻰﻟ أﻫﻞ الﺼﻔ ِﺔ‬
‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َْ‬ ‫َْ‬ ‫ْ‬ ‫َ ْ ُ ُّ َّ َ َ ُ‬ ‫ْ ُ ُ‬
‫ﺎل وﻻ ﻰﻠﻋ أﺣ ٍﺪ‪،‬‬ ‫ٍ‬ ‫اﻹﺳﻼم‪ ،‬ﻻ ﻳﺄوون ﻰﻠﻋ أﻫﻞ‪ ،‬وﻻ ﻣ‬ ‫ُ‬
‫ِ‬ ‫ﻓﺎد�ﻬ ْﻢ ﻲﻟ«‪ .‬ﻗﺎل‪ :‬وأﻫﻞ الﺼﻔ ِﺔ أﺿﻴﺎف‬
‫َّ ٌ َ َ َ‬ ‫َ ََُْ‬ ‫َْ َََ َْ َْ َ ًْ‬ ‫ٌَ ََ َ َ َ‬ ‫َ َ ََُْ‬
‫ﺎول ﻣِﻨﻬﺎ ﺷيﺌﺎ‪ ،‬و�ِذا أ�ﺘﻪ ﻫﺪﻳﺔ أ ْرﺳﻞ إ ِ ْﻴﻟ ِﻬ ْﻢ‬ ‫و�ن إِذا أ�ﺘﻪ ﺻﺪﻗﺔ �ﻌﺚ ﺑِﻬﺎ إ ِ ْﻴﻟ ِﻬﻢ ولﻢ ﻳتﻨ‬
‫ُْ ُ‬ ‫ُّ َّ‬ ‫َْ‬ ‫ﻫﺬا الﻠَّ َ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ َُ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ ْ َ ََ ْ َ َ ُ‬
‫ﻦﺒ ﻲﻓ أﻫ ِﻞ الﺼﻔﺔ؟ ﻛﻨﺖ‬ ‫ﺎء ِ� ذلﻚ‪� ،‬ﻘﻠﺖ‪ :‬وﻣﺎ‬ ‫ﻓﺴ َ‬ ‫ﺮﺷ�ﻬ ْﻢ ﻓﻴﻬﺎ‪،‬‬ ‫وأﺻﺎب ﻣِﻨﻬﺎ وأ‬
‫ُ ْ ُ َ ُْ‬ ‫ََ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َأ َﺣ َّﻖ َأن ُأﺻ َ‬
‫ﻴﻬﻢ‪ ،‬وﻣﺎ‬ ‫ﻄ‬
‫ِ‬ ‫ﻋ‬ ‫أ‬ ‫ﻧﺎ‬ ‫أ‬ ‫ﺖ‬ ‫ﻨ‬ ‫ﻓﻜ‬ ‫‪،‬‬‫ﺮ�‬ ‫م‬ ‫أ‬ ‫وا‬ ‫ﺮﺷ َ� ًﺔ أ َ� َﻘ َّﻮى ﺑ َﻬﺎ‪ ،‬ﻓﺈذا ُ‬
‫ﺟﺎء‬ ‫ﻴﺐ ﻣ ِْﻦ ﻫﺬا الﻠ َﻦﺒ َ ْ‬ ‫ِ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ٌّ‬ ‫ْ َ ُ ْ ْ َ َ َّ َ َ‬ ‫ََّ‬ ‫ْ‬ ‫َ َ َ َُْ‬
‫ﻋﻰﺴ أن ﻳﺒﻠﻐ ِ� ﻣﻦ ﻫﺬا الﻠﻦﺒ‪ ،‬ولﻢ ﻳ�ﻦ ﻣﻦ ﻃﺎﻋ ِﺔ ا� وﻃﺎﻋ ِﺔ رﺳﻮﻪﻟ‪ ‬ﺑﺪ‪.‬‬
‫َ َ َ َ ُ ْ ََ َ ُ َ َ َ ُ ْ َ ْ َ ْ‬ ‫ْ َْ‬ ‫ََْ ُ‬ ‫َ ُُ َ َُُْ‬
‫ﺖ ﻗﺎل‪» :‬ﻳﺎ‬ ‫ﻓﺄﺗيﺘﻬﻢ ﻓﺪﻋﻮ�ﻬﻢ‪ ،‬ﻓﺄ�ﺒﻠﻮا واﺳﺘﺄذﻧﻮا‪ ،‬ﻓﺄذِن لﻬﻢ وأﺧﺬوا �ﺎل ِﺴﻬﻢ ﻣِﻦ اﺒﻟﻴ ِ‬
‫ََ َ ْ ُ َْ َ َ َ َ َ ْ ُ ْ‬ ‫ْ ََ ْ‬ ‫ُ َ ْ َ َ ُ َ‬ ‫َ‬
‫أﺑﺎﻫ ٍِّﺮ!« ﻗﻠﺖ‪ :‬ﺒﻟَّﻴﻚ ﻳﺎ َرﺳﻮل اﷲِ‪ ،‬ﻗﺎل‪» :‬ﺧﺬ ﻓﺄﻋ ِﻄ ِﻬ ْﻢ« ﻗﺎل‪ :‬ﻓﺄﺧﺬت اﻟﻘﺪح ﻓﺠﻌﻠﺖ أﻋ ِﻄﻴ ِﻪ‬
‫ُ َ ُّ‬ ‫َ ََْ َ ُ َ‬ ‫َْ َ َُ‬ ‫ُ‬ ‫َّ ُ َ َ ْ َ ُ َ‬
‫ﻳﺮوى ‪َّ � ،‬ﻢ ﻳ ُﺮد‬ ‫ﺣ َّﻰﺘ َ‬ ‫ﻲﻠﻋ اﻟﻘﺪح‪ ،‬ﻓﺄﻋﻄﻴ ِﻪ اﻵﺧﺮ ﻓيﺮﺸب‬ ‫ﺣ َّﻰﺘ ﻳَ ْﺮ َوى‪َّ � ،‬ﻢ ﻳَ ُﺮ ُّد َّ‬ ‫الﺮﺟﻞ ﻓيﺮﺸب‬
‫َ‬ ‫َ َُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫َ َ َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُّ‬
‫َ ُ ُ ُ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َّ ْ َ َ ُ‬ ‫َ َّ ْ َ‬
‫ﻲﺒ‪� َ ‬وَﻗﺪ َروِ َي اﻟﻘ ْﻮم ﻠﻛﻬ ْﻢ‪ ،‬ﻓﺄﺧﺬ اﻟﻘﺪح ﻓ َﻮﺿﻌﻪ ﻰﻠﻋ ﻳﺪِه‪،‬‬ ‫ﻴﺖ إِﻰﻟ اﻨﻟَّ ِّ‬
‫ِ‬ ‫ﻬ‬ ‫ﺘ‬‫ا�‬ ‫ﺣﻰﺘ‬ ‫ﺪح‬ ‫ﻘ‬ ‫ﻲﻠﻋ اﻟ‬
‫ُ‬ ‫َ ُ َ َ ََ ْ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ َّ ْ َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ� َﻨ َﻈ َﺮ إ ِ َّ‬
‫ﻲﻟ �ﺘبﺴﻢ‪ ،‬ﻓﻘﺎل‪» :‬أﺑﺎﻫ ٍِّﺮ!« ﻗﻠﺖ‪ :‬ﺒﻟﻴﻚ ﻳﺎ رﺳﻮل ا�! ﻗﺎل‪» :‬ﺑ ِﻘﻴﺖ أﻧﺎ وأﻧﺖ«‪ .‬ﻗﻠﺖ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪6460 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1055 :‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪344‬‬
‫َ ْ‬ ‫َ ْ‬ ‫ُْْ َ ْ َ ْ ََ َْ ُ َ َ ْ ُ‬ ‫َ َ ْ َ َ ُ َ‬
‫اﺮﺷب« ﻓﺮﺸ�ﺖ‪ ،‬ﻓﻤﺎ‬ ‫ﺎﺮﺷب«‪� .‬ﻘﻌﺪت ﻓﺮﺸ�ﺖ ﻓﻘﺎل‪» :‬‬ ‫ﺻﺪﻗﺖ ﻳﺎ َرﺳﻮل اﷲِ‪ ،‬ﻗﺎل‪» :‬ا�ﻌﺪ ﻓ‬
‫ََ‬ ‫َ ُ َ ْ ًَ‬ ‫َ ِّ‬ ‫َ‬ ‫َ َّ‬ ‫ْ َ ْ َ َّ ُ ْ‬ ‫َُ‬
‫ﺟﺪ ﻪﻟُ مﺴﻠﺎﻜ‪ ،‬ﻗﺎل‪» :‬ﻓﺄ ِر ِ�«‬ ‫زال �ﻘﻮل‪» :‬اﺮﺷب« ﺣﻰﺘ ﻗﻠﺖ‪ :‬ﻻ واﺬﻟِي ﺑﻌﺜﻚ ﺑﺎﺤﻟﻖ ﻣﺎ أ ِ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫َ َّ َ َ َ َ َ َ َ‬ ‫َ َّ‬ ‫َ ْ ُ َْ َ‬
‫ﻓﺄﻋﻄﻴﺘﻪ اﻟﻘﺪح‪ ،‬ﻓﺤ ِﻤﺪ ا� ﺗﻌﺎﻰﻟ وﺳ� وﺮﺷب اﻟﻔﻀﻠﺔ‪] .‬رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﻪ اﷲ‪ ،‬ذاﺗﯽ ﮐﻪ ﻣﻌﺒﻮد ﺑﺮﺣﻘﯽ ﺟﺰ او وﺟﻮد ﻧﺪارد‪،‬‬
‫ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﻢ ﮐﻪ ﮔﺎه از ﺷﺪت ﮔﺮﺳﻨﮕﯽ ﺑﺮ ﺷﮑﻢ ﺧﻮد روي زﻣﯿﻦ ﻣﯽﺧﻮاﺑﯿﺪم و‬
‫ﮔﺎه ﺑﺮ ﺷﮑﻢ ﺧﻮد ﺳﻨﮓ ﻣﯽﺑﺴﺘﻢ‪ .‬روزي ﺑﺮ ﺳﺮِ راﻫﯽ ﮐﻪ ‪ -‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬و ﯾﺎراﻧﺶ‪ -‬از‬
‫آنﺟﺎ ﻣﯽﮔﺬﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻧﺸﺴﺘﻢ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از آنﺟﺎ ﮔﺬﺷﺖ و ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻣﺮا دﯾﺪ‪ ،‬ﺗﺒﺴﻢ ﻧﻤﻮد‬
‫و از ﭼﻬﺮهام ﺑﻪ ﻗﺼﺪم ﭘﯽ ﺑﺮد‪ .‬ﺳﭙﺲ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اي اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه!« ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬در ﺧﺪﻣﺘﻢ اي‬
‫رﺳﻮلﺧﺪا! ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﯿﺎ« و ﺑﻪ راﻫﺶ اداﻣﻪ داد‪ .‬ﻣﻦ ﻧﯿﺰ ﭘﺸﺖ ﺳﺮش رﻓﺘﻢ ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ وارد‬
‫ﻣﻨﺰل ﺷﺪ‪ ،‬اﺟﺎزه ﮔﺮﻓﺖ و ﺑﻪ ﻣﻦ ﻧﯿﺰ اﺟﺎزهي ورود داد؛ وارد ﺷﺪم‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﮐﺎﺳﻪاي‬
‫ﺷﯿﺮ آنﺟﺎ دﯾﺪ؛ ﭘﺮﺳﯿﺪ‪» :‬اﯾﻦ ﺷﯿﺮ از ﮐﺠﺎﺳﺖ؟« ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻓﻼنﻣﺮد ﯾﺎ ﻓﻼنزن ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ‬
‫ﻫﺪﯾﻪ آورده اﺳﺖ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اي اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه!« ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬در ﺧﺪﻣﺘﻢ اي رﺳﻮلﺧﺪا!‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻧﺰد اﻫﻞ ﺻﻔﻪ ﺑﺮو و دﻋﻮﺗﺸﺎن ﮐﻦ«‪.‬‬
‫اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﻫﻞ ﺻﻔﻪ‪ ،‬ﻣﻬﻤﺎﻧﺎن اﺳﻼم ﺑﻮدﻧﺪ؛ آﻧﺎن ﺧﺎﻧﻮاده‪ ،‬ﻣﺎل و ﮐﺴﯽ‬
‫ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ و ﻧﺰد ﮐﺴﯽ ﻫﻢ ﻧﻤﯽرﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﻫﺮﮔﺎه ﺻﺪﻗﻪ ﯾﺎ زﮐﺎﺗﯽ ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﯽدادﻧﺪ‪ ،‬آن را‬
‫ﺑﺮاي اﻫﻞ ﺻﻔﻪ ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﺎد و ﺧﻮد از آن اﺳﺘﻔﺎده ﻧﻤﯽﮐﺮد و ﻫﺮﮔﺎه ﻫﺪﯾﻪاي ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﻣﯽدادﻧﺪ‪ ،‬آﻧﺎن را در اﯾﻦ ﻫﺪﯾﻪ ﺷﺮﯾﮏ ﻣﯽﻧﻤﻮد و ﺧﻮدش ﻧﯿﺰ از آن اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﮐﺮد‪.‬‬
‫ﺑﻪﻫﺮ ﺣﺎل اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﺑﺮ ﻣﻦ دﺷﻮار ﺗﻤﺎم ﺷﺪ؛ ﺑﺎ ﺧﻮد ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﻣﮕﺮ اﯾﻦ ﺷﯿﺮ ﭼﻪﻗﺪر‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﻪي اﻫﻞ ﺻﻔﻪ از آن ﺑﺨﻮرﻧﺪ؟ ﻣﻦ ﺳﺰاوارﺗﺮم ﮐﻪ ﺟﺮﻋﻪاي از اﯾﻦ ﺷﯿﺮ‬
‫ﺑﺨﻮرم و ﺑﺎ آن‪ ،‬ﻗﻮت ﺑﮕﯿﺮم‪ .‬زﯾﺮا وﻗﺘﯽ آنﻫﺎ ﺑﯿﺎﯾﻨﺪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﻣﻦ دﺳﺘﻮر ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ‬
‫ﻇﺮف ﺷﯿﺮ را ﺑﻪ آنﻫﺎ ﺑﺪﻫﻢ و دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﭼﯿﺰي از اﯾﻦ ﺷﯿﺮ ﺑﻪ ﻣﻦ ﻧﺨﻮاﻫﺪ رﺳﯿﺪ! اﻣﺎ‬
‫ﭼﺎرهاي ﺟﺰ اﻃﺎﻋﺖ از اﷲ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش ﻧﺪاﺷﺘﻢ‪ .‬ﻟﺬا ﻧﺰد اﻫﻞ ﺻﻔﻪ رﻓﺘﻢ و دﻋﻮﺗﺸﺎن‬
‫ﮐﺮدم؛ آنﻫﺎ ﻧﯿﺰ آﻣﺪﻧﺪ و اﺟﺎزهي ورود ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ آﻧﺎن اﺟﺎزهي ورود داد؛‬
‫ﻟﺬا وارد ﺧﺎﻧﻪ ﺷﺪﻧﺪ و ﻫﺮﮐﺲ در ﺟﺎي ﺧﻮد ﻧﺸﺴﺖ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اي اﺑﺎﻫ‪‬ﺮ!«‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.(6452 ،6246) :‬‬

 ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﮔﺮﺳﻨﮕﯽ و زﻧﺪﮔﯽ ﺳﺨﺖ و ﺑﺴﻨﺪهﮐﺮدن ﺑﻪ اﻧﺪﮐﯽ از ﺧﻮردﻧﯽ‪345 ...‬‬

‫ﻋﺮض ﮐﺮدم‪ :‬در ﺧﺪﻣﺘﻢ اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﻓﺮﻣﻮد‪)» :‬ﻇﺮف‪ ‬ﺷﯿﺮ را( ﺑﺮدار و ﺑﻪ آنﻫﺎ ﺑﺪه«‪.‬‬
‫ﻣﻦ ﻧﯿﺰ ﮐﺎﺳﻪ را ﺑﺮداﺷﺘﻢ و ﺷﺮوع ﮐﺮدم ﺑﻪ دادنِ ﺷﯿﺮ؛ ﻇﺮف ﺷﯿﺮ را ﺑﻪ ﻫﺮ ﯾﮏ از آنﻫﺎ‬
‫ﻣﯽدادم‪ ،‬ﺳﺮ ﻣﯽﮐﺸﯿﺪ ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﺳﯿﺮ ﻣﯽﺷﺪ و ﺳﭙﺲ ﻇﺮف را ﺑﻪ ﻣﻦ ﭘﺲ ﻣﯽداد و آن را‬
‫ﺑﻪ دﯾﮕﺮي ﻣﯽدادم؛ او ﻧﯿﺰ ﻣﯽﻧﻮﺷﯿﺪ ﺗﺎ ﺳﯿﺮ ﻣﯽﮔﺮدﯾﺪ و ﮐﺎﺳﻪ را ﺑﻪ ﻣﻦ ﺑﺎزﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ ﺗﺎ‬
‫اﯾﻦﮐﻪ در ﭘﺎﯾﺎن ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬رﺳﯿﺪم و ﺣﺎﺿﺮان‪ ،‬ﻫﻤﻪ ﺳﯿﺮ ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﮐﺎﺳﻪ را‬
‫ﮔﺮﻓﺖ و روي دﺳﺘﺶ ﮔﺬاﺷﺖ؛ آنﮔﺎه ﻧﮕﺎﻫﻢ ﮐﺮد و ﻟﺒﺨﻨﺪي زد و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اي اﺑﺎﻫﺮ!«‬
‫ﻋﺮض ﮐﺮدم‪ :‬در ﺧﺪﻣﺘﻢ اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﻦ و ﺗﻮ ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪﯾﻢ«‪ .‬ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬درﺳﺖ‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﯿﺪ اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻨﺸﯿﻦ و ﺑﻨﻮش«‪ .‬و ﻣﻦ ﻧﺸﺴﺘﻢ و ﻧﻮﺷﯿﺪم‪ .‬دوﺑﺎره‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻨﻮش«‪ .‬و ﻣﻦ ﻧﻮﺷﯿﺪم؛ و ﻫﻢﭼﻨﺎن ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻨﻮش«‪ ،‬ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﻧﻪ؛‬
‫ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ ذاﺗﯽ ﮐﻪ ﺷﻤﺎ را ﺑﻪﺣﻖ ﻣﺒﻌﻮث ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬دﯾﮕﺮ راه ﻧﺪارد و ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻢ‪.‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﭘﺲ ﻇﺮف را ﺑﻪ ﻣﻦ ﺑﺪه«‪ .‬ﻟﺬا ﮐﺎﺳﻪي ﺷﯿﺮ را ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬دادم و اﯾﺸﺎن ﭘﺲ از‬
‫ﺣﻤﺪ و ﺛﻨﺎي اﷲ و ﮔﻔﺘﻦِ »ﺑﺴﻢاﷲ« ﺑﺎﻗﯽﻣﺎﻧﺪهي ﺷﯿﺮ را ﻧﻮﺷﯿﺪ‪.‬‬
‫� ﻷَﺧ ُِّﺮ �ِﻴﻤﺎ َ� ْ َ‬ ‫َ‬
‫�‬ ‫��ﻦ ﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮةَ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻟَ َﻘ ْﺪ رأﻳْتُ� و� ِ ّ‬ ‫� َّﻤﺪ ﺑﻦ ﺳ َ‬
‫ِ ِ ِ‬
‫َُ‬
‫‪ -٥٠٨‬وﻋﻦ‬
‫ِ‬
‫َ َ ُ ْ َُ‬ ‫َ‬
‫ﻰﻠﻋ‪ ،‬ﻓﻴﻲﺠ ُء�ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ ًّ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ ْ َ‬ ‫َّ‬ ‫َْ‬
‫اﺠﻟﺎﻲﺋ‪ ،‬ﻓﻴﻀﻊ ِرﺟﻠﻪ‬ ‫رﺳﻮل ا�‪ َ ‬إﻰﻟ ﺣﺠﺮة ِ ﺎﻋ� ِﺸﺔ رﻲﺿ ا� ﻋﻨﻬﺎ ﻣﻐ ِﺸﻴﺎ َّ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﺮﺒ‬
‫ﻣِﻨ ِ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫َ َ ِّ َ ْ ٌ‬
‫ﻨﻮن وﻣﺎ ﻲﺑ ﻣِﻦ ُﺟﻨُﻮن‪ ،‬وﻣﺎ ﻲﺑ إﻻَّ ُ‬ ‫َ ُُ‬
‫اﺠﻟﻮع‪] .‬رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[‬ ‫ِ ِ‬ ‫ٍ‬ ‫ﻰﻠﻋ �ﻨﻲﻘ‪ ،‬و�ﺮى �� �‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬از ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺳﯿﺮﯾﻦ‪ /‬رواﯾﺖ اﺳﺖ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬زﻣﺎﻧﯽ را‬
‫ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﻣﯽآورم ﮐﻪ در ﻣﯿﺎن ﻣﻨﺒﺮ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬و ﺣﺠﺮهي ﻋﺎﯾﺸﻪ&‪ ،‬ﺑﻪ زﻣﯿﻦ اﻓﺘﺎده‪،‬‬
‫ﺑﯽﻫﻮش ﻣﯽﺷﺪم و رﻫﮕﺬري ﻣﯽآﻣﺪ و ﭘﺎﯾﺶ را روي ﮔﺮدﻧﻢ ﻣﯽﮔﺬاﺷﺖ )ﺗﺎ ﺑﻪ ﻫﻮش‬
‫ﺑﯿﺎﯾﻢ(‪ .‬وي‪ ،‬ﮔﻤﺎن ﻣﯽﮐﺮد ﮐﻪ ﻣﻦ دﭼﺎر ﺟﻨﻮن ﺷﺪهام‪ ،‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﺟﻨﻮن ﻧﺪاﺷﺘﻢ‪،‬‬
‫ﺑﻠﮑﻪ ﻓﻘﻂ ﮔﺮﺳﻨﻪ ﺑﻮدم«‪.‬‬
‫َ ْ ُ ُ ْ ُ ٌَ‬
‫مﺮﻫﻮﻧﺔ ﻋِﻨﺪ‬
‫ُ‬ ‫ا� ﻋﻨﻬﺎ ﻗَﺎﻟَﺖ‪ :‬ﺗُ ُﻮ ِّ َ‬
‫� رﺳﻮل اﷲِ‪ ‬ودِرﻋﻪ‬
‫َ َّ‬ ‫َ‬
‫‪ -٥٠٩‬وﻋﻦ ﺎﻋ�ﺸﺔ رﻲﺿ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬
‫�‪ ] .‬ﹲ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﺷ‬
‫ً ْ َ‬
‫ﻣﻦ‬ ‫ﺻﺎﺎﻋ‬ ‫ﻳﻬﻮد ٍِّي ﻲﻓ ﺛَﻼ� َ‬
‫ِ�‬
‫ٍ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.7324 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪2916 :‬؛ در ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 1603 :‬ﻧﯿﺰ رواﯾﺘﯽ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻀﻤﻮن آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪346‬‬

‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬در ﺣﺎﻟﯽ درﮔﺬﺷﺖ ﮐﻪ ﻟﺒﺎس رزمِ اﯾﺸﺎن‬
‫در ﺑﺮاﺑﺮ ﺳﯽ ﺻﺎع ﺟﻮ‪ ،‬در رﻫﻦ )ﮔﺮو( ﯾﮏ ﯾﻬﻮدي ﺑﻮد‪.‬‬

‫ﻌ�‬
‫ُْ َ‬
‫ﺷ‬ ‫ﺰﺒ‬ ‫ﺨﺑ‬ ‫ِّ‬
‫ﻲﺒ‬
‫ُ‬
‫ومﺸﻴﺖ إﻰﻟ اﻨﻟَّ‬ ‫‪،‬‬ ‫�‬ ‫ﻌ‬
‫ِ‬
‫ْ ُ َ‬
‫ﺸ‬ ‫�‬ ‫ﻋﻪ‬ ‫ِر‬ ‫د‬ ‫ُّ‬
‫ﻲﺒ‬ ‫‪ -٥١٠‬وﻋﻦ َأ�ﺲ‪ ‬ﻗﺎل‪َ :‬ر َﻫ َﻦ اﻨﻟَّ‬
‫ٍ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫‪‬‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ ٍ‬ ‫‪‬‬ ‫ِ‬
‫َ ْ َ َ َّ ُ َ ْ َ ُ‬ ‫ٌ‬ ‫ُ َ َّ‬ ‫َ ْ َ‬ ‫ُُْ ُ‬ ‫َ َ َ َ َ َََ ْ‬
‫ﻵل �ﻤ ٍﺪ ﺻﺎع وﻻ أمﻰﺴ و�ِ�ﻬﻢ ﻟتِﺴﻌﺔ‬ ‫و�ِﻫﺎﻟ ٍﺔ ﺳﻨِﺨ ٍﺔ‪ ،‬وﻟﻘﺪ ﺳ ِﻤﻌﺘﻪ ﻳﻘﻮل‪» :‬ﻣﺎ أﺻﺒﺢ ِ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫ََْ‬
‫ﺎت«‪] .‬رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[‬
‫أ�ﻴ ٍ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﻧﺲ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬زره‪ ‬ﺧﻮد را در ﺑﺮاﺑﺮ ﺟﻮ در رﻫﻦ ﮔﺬاﺷﺖ؛ ﻣﻦ‬
‫ﺑﺎ ﻧﺎن ﺟﻮ و ﭘﯿﻪ‪ ‬ذوبﺷﺪه )ﺟﺰﻏﺎﻟﻪ( ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬رﻓﺘﻢ و ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺻﺒﺢ و‬
‫ﺷﺎم‪ ،‬ﯾﮏ ﺻﺎع ‪ -‬ﮔﻨﺪم‪ ،‬ﺟﻮ ﯾﺎ ﻏﺬا‪ -‬ﻫﻢ ﺑﺮاي ﺧﺎﻧﻮادهي ﻣﺤﻤﺪ ﻧﺒﻮد؛ در ﺣﺎﻟﯽ آﻧﺎن‪ ،‬ﻧُﻪ‬
‫ﺧﺎﻧﻪ ﺑﻮدﻧﺪ«‪.‬‬
‫ٌُ‬ ‫ُّ َّ َ ْ ُ‬ ‫َ ْ ََ ْ ُ َ َ ْ َ ْ‬
‫� ﻣِﻦ أﻫ ِﻞ الﺼﻔ ِﺔ ﻣﺎ ﻣِﻨﻬﻢ َرﺟﻞ ﻋﻠﻴﻪ‬ ‫‪ -٥١١‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻟﻘﺪ رأﻳﺖ ﺳﺒ ِﻌ‬
‫َْ‬ ‫َّ َْ‬ ‫َ‬ ‫َ َْ َ ُُْ‬ ‫َ َْ‬ ‫ْ ُ‬ ‫ٌ َّ َ ٌ َّ َ‬
‫�‪ ،‬وﻣﻨﻬﺎ ﻣﺎ‬
‫رداء‪ ،‬إِﻣﺎ إِزار‪ ،‬و�ِﻣﺎ ﻛ ِﺴﺎء‪ ،‬ﻗﺪ ر�ﻄﻮا َﻲﻓ أ�ﻨﺎﻗ ِِﻬﻢ‪ ،‬ﻓﻤﻨﻬﺎ ﻣﺎ ﻳﺒﻠﻎ ﻧ ِﺼﻒ الﺴﺎ� ِ‬
‫ْ ُُ‬ ‫ََ ْ ُ‬ ‫َ ْ َُُ‬ ‫َُُْ َ ْ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﻋﻮرﺗﻪ‪] .‬رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[‬ ‫�ﺒﻠﻎ الﻜﻌﺒ�‪ .‬ﻓﻴﺠﻤﻌﻪ ﺑﻴﺪِه ﻛﺮاﻫِﻴﺔ أن ﺗ َﺮى‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻫﻔﺘﺎد ﻧﻔﺮ از »اﻫﻞ ﺻﻔﻪ« را دﯾﺪم؛ ﯾﮏ ﻧﻔﺮ ﻫﻢ در‬
‫ﻣﯿﺎن آنﻫﺎ ﻧﺒﻮد ﮐﻪ ﻟﺒﺎس ﮐﺎﻣﻠﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﯾﺎ ﺷﻠﻮاري داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﯾﺎ ﭘﯿﺮاﻫﻨﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﮔﺮدن‬
‫ﺧﻮد ﻣﯽﺑﺴﺘﻨﺪ و ﺑﺮﺧﯽ از آنﻫﺎ ﺗﺎ ﻧﯿﻤﻪي ﺳﺎق ﭘﺎ ﻣﯽرﺳﯿﺪ و ﺑﻌﻀﯽ ﻫﻢ ﺗﺎ دو ﻗﻮزك‬
‫ﭘﺎ و ﺷﺨﺺ‪ ،‬آن را ﺑﺎ دﺳﺘﺶ ﺟﻤﻊ ﻣﯽﮐﺮد ﮐﻪ ﻣﺒﺎدا ﻋﻮرﺗﺶ ﻧﻤﺎﯾﺎن ﺷﻮد‪.‬‬
‫ٌ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬
‫‪ -٥١٢‬وﻋﻦ ﺎﻋ�ﺸﺔ رﻲﺿ ا� ﻋﻨﻬﺎ ﻗﺎﻟﺖ‪ :‬ﺎﻛن ﻓ َِﺮاش رﺳﻮل ا�‪ ‬ﻣِﻦ أدمٍ ﺣﺸ ُﻮهُ ِﻴﻟﻒ‪.‬‬
‫) ‪(3‬‬
‫]رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺧﺖﺧﻮاب رﺳﻮلاﷲ‪ ‬از ﭘﻮﺳﺖ دﺑﺎﻏﯽﺷﺪهاي ﺑﻮد‬
‫ﮐﻪ ﺑﺎ ﻟﯿﻒ ﺧﺮﻣﺎ ﭘ‪‬ﺮ ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.2508 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪ .442 :‬ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪ ﺷﻤﺎرهي ‪ 473‬ذﮐﺮ ﺷﺪ‪.‬‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.6456 :‬‬
 ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﮔﺮﺳﻨﮕﯽ و زﻧﺪﮔﯽ ﺳﺨﺖ و ﺑﺴﻨﺪهﮐﺮدن ﺑﻪ اﻧﺪﮐﯽ از ﺧﻮردﻧﯽ‪347 ...‬‬
‫ْ َ ٌُ‬ ‫َّ‬ ‫ُ َّ ُ ُ ً َ َ‬ ‫‪ -٥١٣‬وﻋﻦ اﺑﻦ ﻋﻤﺮ رﻲﺿ ُ‬
‫ﺟﺎء َرﺟﻞ ﻣِﻦ‬ ‫رﺳﻮل ا�‪ ‬إِذ‬ ‫ِ‬ ‫اﷲ ﻋﻨﻬﻤﺎ ﻗﺎل‪ :‬ﻛﻨﺎ ﺟﻠﻮﺳﺎ ﻣﻊ‬
‫ُْ‬ ‫ََْ َ‬ ‫َ َ َ َْ َ‬ ‫َ َ ُ ُ‬ ‫َّ َ ُ َّ َ َ َ ْ َ‬ ‫َْ‬
‫دﺑﺮ اﻷﻧﺼﺎرِي ﻓﻘﺎل َرﺳﻮل اﷲِ‪» :‬ﻳﺎ أﺧﺎ اﻷﻧﺼﺎر‪ ،‬ﻛﻴﻒ أ ِﻲﺧ ﺳﻌﺪ‬ ‫اﻷﻧﺼﺎر‪ ،‬ﻓﺴﻠﻢ ﻋﻠﻴﻪ‪� ،‬ﻢ أ‬
‫َْ‬ ‫ُْ ََ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ ُ ُ ْ ُ‬ ‫َ َ ُ ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ ُ‬
‫ﺑﻦ ﻋﺒﺎدة؟« ﻓﻘﺎل‪ :‬ﺻﺎﻟﺢ‪ ،‬ﻓﻘﺎل َرﺳﻮل اﷲِ‪» :‬ﻣﻦ ﻳﻌﻮدهُ ﻣِﻨ�ﻢ؟« ﻓﻘﺎم و�ﻤﻨﺎ ﻣﻌﻪ‪ ،‬و� ُﻦ‬
‫َ َّ‬ ‫َ ِّ َ‬ ‫ُُ ٌ‬ ‫َ ُ‬ ‫َ‬ ‫ٌ‬ ‫َ َ‬ ‫ْ ََ َ‬
‫ﺑﻀﻌﺔ ﻋﺮﺸ ﻣﺎ ﻋﻠﻴﻨﺎ ﻧ ِﻌﺎل َوﻻ ﺧِﻔﺎف‪َ ،‬وﻻ ﻗﻼ� ِﺲ‪ ،‬وﻻ �ﻤﺺ ﻧﻤﻲﺸ ﻲﻓ ﺗﻠﻚ الﺴﺒﺎخ‪ ،‬ﺣﻰﺘ‬
‫َ‬ ‫َ ْ ُ ُ َّ‬ ‫ُ‬ ‫َّ َ‬ ‫ْ َْ َ َ ُ ُ ْ‬ ‫َْ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺟﺌﻨﺎه‪ ،‬ﻓﺎﺳﺘﺄﺧ َﺮ ﻗ ْﻮﻣﻪ ﻣِﻦ ﺣﻮﻪﻟ ﺣﻰﺘ دﻧﺎ رﺳﻮل اﷲِ‪َ ‬وأﺻﺤﺎﺑﻪ اﺬﻟِﻳﻦ ﻣﻌﻪ‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬ ‫ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻧﺰد رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺑﻮدﯾﻢ ﮐﻪ ﻣﺮدي از اﻧﺼﺎر‪ ‬ﻧﺰد‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬آﻣﺪ و ﺳﻼم ﮐﺮد‪ ،‬و ﭘﺲ از ﻣﺪﺗﯽ ﺑﺮﮔﺸﺖ ﺗﺎ ﺑﺮود‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اي ﺑﺮادرِ‬
‫اﻧﺼﺎري! ﺑﺮدارم ﺳﻌﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺎده ﭼﻄﻮر اﺳﺖ؟« ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺧﻮب اﺳﺖ‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﭼﻪ‬
‫ﮐﺴﯽ از ﺷﻤﺎ ﺑﻪ ﻋﯿﺎدﺗﺶ ﻣﯽرود؟« و آنﮔﺎه ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ و ﻣﺎ ﮐﻪ ﺑﯿﺶ از ده ﻧﻔﺮ ﺑﻮدﯾﻢ ﺑﺎ او‬
‫ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﯿﻢ و ﺑﺪون اﯾﻦﮐﻪ ﮐﻔﺶ‪ ،‬ﺟﻮراب‪ ،‬ﮐﻼه و ﭘﯿﺮاﻫﻨﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ‪ ،‬در آن زﻣﯿﻦ‬
‫ﺷﻮرهزار راه ﻣﯽرﻓﺘﯿﻢ ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﻧﺰد ﺳﻌﺪ‪ ‬رﺳﯿﺪﯾﻢ؛ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪاﻧﺶ از اﻃﺮاف او ﮐﻨﺎر‬
‫رﻓﺘﻨﺪ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺎ ﯾﺎراﻧﯽ ﮐﻪ ﻫﻤﺮاﻫﺶ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﻌﺪ ﻧﺰدﯾﮏ ﺷﺪﻧﺪ و ﻋﯿﺎدﺗﺶ ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫� ْﻢ ﻗَﺮ� ‪َّ �ُ ،‬ﻢ َّاﺬﻟ َ‬
‫َُْ ُ‬ ‫َّ ِّ َ َّ ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ َ‬ ‫ْ َ‬
‫ِﻳﻦ‬ ‫ِ‬ ‫�‬ ‫ﺧ‬ ‫»‬ ‫ﻗﺎل‪:‬‬ ‫ﻪ‬ ‫�‪ $‬ﻋ ِﻦ اﻨﻟﻲﺒ‪� ‬ﻧ‬ ‫ِ‬ ‫اﺤﻟﺼ‬ ‫ﺑﻦ‬
‫ِ‬ ‫‪ -٥١٤‬وﻋﻦ ﻋِﻤﺮان‬
‫َ ً ُ َ ُ ُ‬ ‫َّ ُّ َ َ ْ‬ ‫َ ََ َ‬ ‫ُ َ ُ َّ َّ َ ُ َ ُ‬
‫ﻲﺒ‪ ‬م َّﺮ�� أو ﺛﻼﺛﺎ »� َّﻢ ﻳ�ﻮن‬ ‫ِﻤﺮان‪� :‬ﻤﺎ أدري ﻗﺎل اﻨﻟ‬ ‫ِﻳﻦ ﻳﻠﻮ�ﻬﻢ«‪ .‬ﻗﺎل ﻋ‬ ‫ﻳﻠﻮﻧﻬﻢ‪� ،‬ﻢ اﺬﻟ‬
‫َ َْ ُ َ َ ُ ُ‬ ‫َ‬
‫ُ َُ‬‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫ُْ َ َ ُ‬ ‫َ َ ُ ْ ٌَْ َ ُ َ‬
‫ﺑﻌﺪﻫﻢ ﻗﻮم �ﺸﻬﺪون وﻻ �ﺴتﺸﻬﺪون‪َ ،‬و �ﻮﻧﻮن َوﻻ ﻳﺆ�ﻤﻨﻮن‪ ،‬و�ﻨﺬِرون وﻻ ﻳﻮﻓﻮن‪،‬‬
‫ْ ِّ َ‬ ‫َْ َ‬
‫) ‪(2‬‬
‫َو�ﻈﻬ ُﺮ �ِﻴﻬﻢ الﺴﻤ ُﻦ«‪ ] .‬ﹲ‬
‫ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﻤﺮان ﺑﻦ ﺣ‪‬ﺼﯿﻦ‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﻣﺮدم‪ ،‬ﮐﺴﺎﻧﯽ‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ در دوران ﻣﻦ ﺑﻪﺳﺮ ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ )ﺻﺤﺎﺑﻪ(‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﻧﺴﻠﯽ ﮐﻪ ﭘﺲ از اﯾﺸﺎن ﻣﯽآﯾﻨﺪ‬
‫)ﺗﺎﺑﻌﯿﻦ(‪ ،‬و ﺳﭙﺲ ﻧﺴﻞِ ﺑﻌﺪي‪) ،‬ﺗﺒﻊ ﺗﺎﺑﻌﯿﻦ(«‪ .‬ﻋﻤﺮان‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻧﻤﯽداﻧﻢ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬دو‬
‫ﺑﺎر ﺟﻤﻠﻪي »ﺳﭙﺲ ﻧﺴﻠﯽ ﮐﻪ ﭘﺲ از اﯾﺸﺎن ﻣﯽآﯾﻨﺪ« را ﺗﮑﺮار ﻧﻤﻮد ﯾﺎ ﺳﻪ ﺑﺎر؛ ﺳﭙﺲ‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﭘﺲ از آنﻫﺎ‪ ،‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻣﯽآﯾﻨﺪ ﮐﻪ در ﺣﺎﻟﯽ ﺷﻬﺎدت ﻣﯽدﻫﻨﺪ ﮐﻪ از آنﻫﺎ‬
‫درﺧﻮاﺳﺖ ﺷﻬﺎدت )ﮔﻮاﻫﯽ( ﻧﻤﯽﺷﻮد؛ ﺧﯿﺎﻧﺖ ﻣﯽورزﻧﺪ و اﻣﺎﻧﺖدار و ﻗﺎﺑﻞ اﻋﺘﻤﺎد‬
‫ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ؛ ﻧﺬر ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺑﻪ ﻧﺬر ﺧﻮد وﻓﺎ ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ و ﭼﺎﻗﯽ‪ ،‬در ﻣﯿﺎﻧﺸﺎن ﻧﻤﺎﯾﺎن ﻣﯽﺷﻮد«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.925 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪2651 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2535 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪348‬‬
‫َ َ‬ ‫َّ َ ْ َ ْ ُ‬ ‫َ ْ‬ ‫َ َ ُ ُ‬ ‫ُ‬
‫‪ -٥١٥‬وﻋﻦ أﻲﺑ أﻣﺎﻣﺔ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل َرﺳﻮل اﷲِ‪» :‬ﻳﺎ ا� َﻦ آدم! إِﻧﻚ إِن �ﺒﺬل اﻟﻔﻀﻞ‬
‫ْ َُ ُ‬ ‫ُ ُ َ ََ‬ ‫ُ ٌّ َ‬ ‫ُْ‬ ‫ٌَْ َ‬
‫ﺎف‪َ ،‬واﺑﺪأ ﺑِﻤﻦ �ﻌﻮل«‪] .‬ﺗﺮﻣﺬي رواﯾﺖ‬ ‫ﺮﺷ لﻚ‪ ،‬وﻻ ﺗﻼم ﻰﻠﻋ ﻛﻔ ٍ‬ ‫ﺴﻜﻪ‬ ‫� لﻚ‪َ ،‬وأِن �ﻤ ِ‬ ‫ﺧ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﮐﺮده و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺣﺴﻦ ﺻﺤﯿﺢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮاﻣﺎﻣﻪ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اي ﻓﺮزﻧﺪ آدم! اﮔﺮ ﺗﻮ‪ ،‬ﻣﺎزاد‪‬‬
‫ﺛﺮوت ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﺬل و ﺑﺨﺸﺶ ﻧﻤﺎﯾﯽ‪ ،‬ﺑﺮاﯾﺖ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ و اﮔﺮ آن را ﻧﮕﻪ داري‪ ،‬ﺑﺮاي‬
‫ﺗﻮ ﺑﺪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد و ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺛﺮوﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﻪاﻧﺪازهي ﻧﯿﺎز داري‪ ،‬ﺳﺮزﻧﺸﯽ ﺑﺮ ﺗﻮ ﻧﯿﺴﺖ و‬
‫در ﺑﺬل و ﺑﺨﺸﺶ‪ ،‬از ﮐﺴﯽ ﺷﺮوع ﮐﻦ ﮐﻪ ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻫﺰﯾﻨﻪﻫﺎﯾﺶ ﺑﺎ ﺗﻮﺳﺖ«‪.‬‬
‫َ َ ُ ُ‬ ‫َ‬
‫ْ‬
‫�‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل َرﺳﻮل اﷲِ‪» :‬ﻣﻦ‬ ‫� َﺼﻦ اﻷﻧْﺼﺎرِ ِّي اﺨﻟَ ْﻄ ِ ِّ‬
‫ْ‬ ‫َّ‬ ‫َُ‬
‫‪ -٥١٦‬وﻋﻦ �ﺒﻴﺪ ا� ﺑِﻦ ِ‬
‫ٍ‬
‫َ ْ َ ُ ُّ ْ َ‬ ‫َ َ َ َّ َ‬ ‫ُ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫ِﻨ� ْﻢ آﻣِﻨﺎً ﻲﻓ ِ ْ‬
‫ُ‬ ‫َ‬
‫اﺪﻟ�ﻴﺎ‬ ‫ﺮﺳ� ِ ِﻪ‪ ،‬ﻣﻌﺎﻰﻓ ﻲﻓ ﺟﺴﺪِه‪ ،‬ﻋِﻨﺪهُ ﻗﻮت ﻳﻮﻣِ ِﻪ‪ ،‬ﻓﻜ��ﻤﺎ ﺣِ�ت ﻪﻟ‬ ‫أﺻﺒﺢ ﻣ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ِ�ﻫﺎ«‪] .‬ﺗﺮﻣﺬي رواﯾﺖ ﮐﺮده و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺣﺴﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪[.‬‬
‫ِﺤﺑﺬا� ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺒﯿﺪاﷲ ﺑﻦ ﻣ‪‬ﺤﺼ‪‬ﻦ اﻧﺼﺎري ﺧَﻄﻤﯽ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»ﮐﺴﯽ ﮐﻪ داراي اﻣﻨﯿﺖ رواﻧﯽ )ﺟﺎﻧﯽ( و ﺳﻼﻣﺖ‪ ‬ﺟﺴﻤﯽﺳﺖ و ﺧﻮراك روزاﻧﻪاش‬
‫ﻧﺰدش ﯾﺎﻓﺖ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﮔﻮﯾﺎ از ﺗﻤﺎم دﻧﯿﺎ ﺑﺮﺧﻮردار ﺷﺪه اﺳﺖ«‪.‬‬
‫َْ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫ا� ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ اﻟﻌﺎص رﻲﺿ ُ‬ ‫َّ‬
‫اﷲ ﻋﻨﻬﻤﺎ أن َرﺳﻮل اﷲِ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﻗﺪ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫‪ -٥١٧‬وﻋﻦ ﻋﺒ ِﺪ‬
‫َّ َ ُ َّ َ َ‬ ‫َ‬ ‫ً‬ ‫َ‬
‫ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫ََََ َ َ َ َ َ‬
‫) ‪(3‬‬
‫أﻓﻠﺢ ﻣﻦ أﺳﻠﻢ و�ن ِرزﻗﻪ ﻛﻔﺎﻓﺎ َو�ﻨﻌﻪ ا� ﺑِﻤﺎ آﺗﺎهُ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺎص‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ‬
‫اﺳﻼم آورده و روزياش‪ ،‬ﮐﻔﺎف‪ ‬زﻧﺪﮔﯽاش را ﻣﯽﮐﻨﺪ و اﷲ ﻣﺘﻌﺎل او را ﺑﻪ آنﭼﻪ ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫او ﺑﺨﺸﯿﺪه‪ ،‬ﻗﺎﻧﻊ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬رﺳﺘﮕﺎر ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪7834 :‬؛ اﻹرواء‪ ،‬ش‪834:‬؛ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ در ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ﺑﻪﺷﻤﺎره ي‬
‫‪ 1036‬ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪6042 :‬؛ اﻟﺴﻠﺴﻠﺔ اﻟﺼﺤﻴﺤﺔ‪ ،‬ش‪2318:‬؛ ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺘﺮﻣﺬي‪ ،‬ش‪1913 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ‬
‫اﺑﻦﻣﺎﺟﻪ‪ ،‬ش‪ 3340 :‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪./‬‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1054:‬‬
 ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﮔﺮﺳﻨﮕﯽ و زﻧﺪﮔﯽ ﺳﺨﺖ و ﺑﺴﻨﺪهﮐﺮدن ﺑﻪ اﻧﺪﮐﯽ از ﺧﻮردﻧﯽ‪349 ...‬‬
‫َُ‬ ‫َّ‬ ‫َ َّ ُ َ َ‬ ‫َْ َ‬ ‫ُ َْ‬ ‫ُ َ َّ َ َ َ َ‬
‫ﺎر ِّي‪� ‬ﻧﻪ ﺳ ِﻤﻊ رﺳﻮل ا�‪� ‬ﻘﻮل‪:‬‬ ‫ِ‬ ‫ﺼ‬ ‫ﻧ‬ ‫اﻷ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻴ‬‫ﺒ‬ ‫�‬ ‫‪ -٥١٨‬وﻋﻦ أﻲﺑ �ﻤﺪ ﻓﻀﺎﻟ ِ‬
‫ﺑﻦ‬ ‫ﺔ‬
‫ََ َ َ ْ ُ َ َ ً ََ َ‬ ‫ُ َ َ ْ ُ َ‬
‫اﻹ�ْﺳﻼم‪ ،‬و�ن ﻋيﺸﻪ ﻛﻔﺎﻓﺎ‪ ،‬وﻗﻨِﻊ«‪] .‬ﺗﺮﻣﺬي رواﯾﺖ ﮐﺮده و ﮔﻔﺘﻪ‬ ‫»ﻃﻮ� ل ِﻤﻦ ﻫﺪِي إِﻰﻟ ِ‬
‫) ‪(1‬‬
‫اﺳﺖ‪ :‬ﺣﺴﻦ ﺻﺤﯿﺢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬از اﺑﻮﻣﺤﻤﺪ‪ ،‬ﻓﻀﺎﻟﻪ ﺑﻦ ﻋﺒﯿﺪ اﻧﺼﺎري‪ ‬رواﯾﺖ اﺳﺖ‪ :‬از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺷﻨﯿﺪ‬
‫ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺧﻮﺷﺎ ﺑﻪ ﺣﺎلِ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﻮي اﺳﻼم‪ ،‬ﻫﺪاﯾﺖ ﯾﺎﻓﺘﻪ و از روزيِ ﮐﺎﻓﯽ‬
‫ﺑﺮاي ﮔﺬران زﻧﺪﮔﯽاش ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ و ﺑﻪ آن‪ ،‬ﻗﺎﻧﻊ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ«‪.‬‬
‫َ ُ َّ َ َ ُ َ َ َ َ‬ ‫ُ َّ‬ ‫ُ‬
‫ﺎﻲﻟ الﻤﺘﺘﺎﺑِﻌﺔ‬
‫ﻋﺒﺎس رﻲﺿ اﷲ ﻋﻨﻬﻤﺎ ﻗﺎل‪ :‬ﺎﻛن رﺳﻮل ا�‪ ‬ﻳبِﻴﺖ الﻠﻴ ِ‬ ‫ٍ‬ ‫‪ -٥١٩‬وﻋﻦ اﺑﻦ‬
‫َ ُ َ َ ً َ َ َ َ ْ َ ُ ُ ْ ْ ُ ْ َّ‬ ‫َ ً ََ ْ ُ ُ‬
‫�‪] .‬ﺗﺮﻣﺬي رواﯾﺖ ﮐﺮده و‬ ‫ِ ِ‬ ‫ﻌ‬ ‫الﺸ‬ ‫ﺰﺒ‬‫ﺧ‬ ‫ِﻢ‬ ‫ﻫ‬‫ﺰﺒ‬
‫ِ‬ ‫ﺧ‬ ‫ﺮﺜ‬‫�‬ ‫أ‬ ‫ن‬ ‫�‬‫و‬ ‫‪،‬‬ ‫ﺸﺎء‬ ‫ﻋ‬ ‫ون‬ ‫ﺪ‬‫�‬
‫ِ‬ ‫ﻻ‬ ‫ﻪ‬ ‫ﺎو�ﺎ‪ ،‬وأﻫﻠ‬
‫ﻃ ِ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺣﺴﻦ ﺻﺤﯿﺢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻋﺒﺎس‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﭼﻨﺪ ﺷﺐِ ﭘﯿﺎﭘﯽ‪ ،‬ﮔﺮﺳﻨﻪ ﻣﯽﺧﻮاﺑﯿﺪ و‬
‫ﺧﺎﻧﻮادهاش ﻧﺎن ﺷﺐ ﻧﻤﯽﯾﺎﻓﺘﻨﺪ و ﺑﯿﺶﺗﺮِ ﻧﺎنِ ﻣﺼﺮﻓﯽ آﻧﺎن‪ ،‬ﻧﺎن ﺟﻮ ﺑﻮد«‪.‬‬
‫َ ٌ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ َ َّ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫ُ َْ‬ ‫َ ََ‬
‫ﺎس �ِ ُّﺮ ِرﺟﺎل ﻣِﻦ‬ ‫ﺑﻦ �ﺒﻴ ٍﺪ‪ ‬أن َرﺳﻮل اﷲِ‪ ‬ﺎﻛن إِذا ﺻ� ﺑِﺎﻨﻟَّ ِ‬ ‫‪ -٥٢٠‬وﻋﻦ ﻓﻀﺎﻟ ِ‬
‫ﺔ‬
‫ََ‬ ‫ُُ‬ ‫ُ ُّ َّ َ َّ َ ُ َ َ َْ‬ ‫َُْ َ ْ‬ ‫َ َ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ َ ْ‬
‫ﻗﺎﻣﺘِ ِﻬﻢ ﻲﻓ الﺼﻼة ِ ﻣِﻦ اﺨﻟﺼﺎﺻ ِﺔ وﻫﻢ أﺻﺤﺎب الﺼﻔ ِﺔ ﺣﻰﺘ �ﻘﻮل اﻷﻋﺮاب‪ :‬ﻫﺆﻻءِ �ﺎ�ِ�‪،‬‬
‫َْ َُْ‬ ‫َ َ ْ َ ُ َ َ ُ ْ َ َّ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َ َّ‬
‫ﻓﺈِذا ﺻ� رﺳﻮل اﷲِ‪ ‬اﻧ َﺮﺼ ِف إ ِ ْﻴﻟ ِﻬﻢ‪ ،‬ﻓﻘﺎل‪» :‬ل ْﻮ �ﻌﻠﻤﻮن ﻣﺎ ﻟ� ْﻢ ﻋِﻨﺪ ا� ﺗﻌﺎﻰﻟ‪ ،‬ﻷﺣﺒبﺘ ْﻢ‬
‫َ ْ َ ُ َ ًَ َ َ ً‬
‫) ‪(3‬‬
‫أن ﺗ ْﺰدادوا ﻓﺎﻗﺔ َوﺣﺎﺟﺔ«‪] .‬ﺗﺮﻣﺬي رواﯾﺖ ﮐﺮده و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻓﻀﺎﻟﻪ ﺑﻦ ﻋ‪‬ﺒ‪‬ﯿﺪ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ را آﻏﺎز‬
‫ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﺑﺮﺧﯽ از ﻧﻤﺎزﮔﺰاران از ﺷﺪت ﺿﻌﻒ و ﮔﺮﺳﻨﮕﯽ ﺑﻪ زﻣﯿﻦ ﻣﯽاﻓﺘﺎدﻧﺪ و آﻧﺎن‪،‬‬
‫اﺻﺤﺎب ﺻﻔﻪ ﺑﻮدﻧﺪ؛ ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﮐﻪ ﺻﺤﺮاﻧﺸﯿﻨﺎن ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬اﯾﻦﻫﺎ‪ ،‬دﭼﺎر ﺟﻨﻮن ﺷﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﭘﺲ از ﭘﺎﯾﺎن ﻧﻤﺎز‪ ،‬رو ﺑﻪ اﯾﺸﺎن‪ -‬اﺻﺤﺎب ﺻﻔﻪ‪ -‬ﻣﯽﮐﺮد و ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﮔﺮ‬
‫از ﻧﻌﻤﺖﻫﺎ و ﭘﺎداﺷﯽ ﮐﻪ ﻧﺰد اﷲ ﻣﺘﻌﺎل دارﯾﺪ‪ ،‬آﮔﺎه ﺑﻮدﯾﺪ‪ ،‬دوﺳﺖ داﺷﺘﯿﺪ ﮐﻪ ﻓﻘﺮ و‬
‫ﺗﻨﮓدﺳﺘﯽِ ﺷﻤﺎ‪ ،‬ﺑﯿﺶﺗﺮ ﺷﻮد«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪3931 :‬؛ اﻟﺴﻠﺴﻠﺔ اﻟﺼﺤﻴﺤﺔ‪ ،‬ش‪1506 :‬؛ ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺘﺮﻣﺬي‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪.1915 :‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪4895 :‬؛ اﻟﺴﻠﺴﻠﺔ اﻟﺼﺤﻴﺤﺔ‪ ،‬ش‪2119 :‬؛ ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺘﺮﻣﺬي‪ ،‬ش‪1923 :‬؛ ﻣﺨﺘﺼﺮ‬
‫اﻟﺸﻤﺎﺋﻞ اﻟﻤﺤﻤﺪﯾﮥ‪ ،‬ش‪125:‬؛ ﺻﺤﯿﺢ اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ‪ ،‬ش‪2703 :‬؛ ﻫﻤﻪي اﯾﻦ ﮐﺘﺎبﻫﺎ از ﻋﻼﻣﻪ آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪5265 :‬؛ اﻟﺴﻠﺴﻠﺔ اﻟﺼﺤﻴﺤﺔ‪ ،‬ش‪2169 :‬؛ ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺘﺮﻣﺬي‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪.1930 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪350‬‬
‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ ََ ْ‬
‫ﺪام ﺑﻦ ﻣﻌ ِﺪ ﻳ� ِﺮب‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﺳ ِﻤﻌﺖ رﺳﻮل ا�‪ ‬ﻳﻘﻮل‪:‬‬ ‫‪ -٥٢١‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻛﺮ�ﻤﺔ ال ِﻤﻘ ِ‬
‫َ ََ‬ ‫ْ َ َ‬ ‫َ ُ ُ ٌ ُ ْ ُ َُْ‬ ‫ْ‬ ‫َ ٌّ َ ً َ ّ ً ْ َ‬ ‫َ‬
‫ﺐ اﺑﻦ آدم أ�ﻼت ﻳ ِﻘﻤ َﻦ ﺻﻠﺒﻪ‪ ،‬ﻓﺈِن ﺎﻛن ﻻ �ﺎﻟﺔ‪،‬‬
‫ِ‬ ‫ﺴ‬ ‫ﺤﺑ‬
‫ِ‬ ‫ﻪ‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫ﻨ‬‫ﻄ‬ ‫آد� ِوﺎﻋء ﺮﺷا ﻣِﻦ ﺑ‬
‫»ﻣﺎ مﻸ ِ‬
‫ُُ ٌ َ‬ ‫ُُ ٌ‬ ‫َ ُ ٌ َ َ‬
‫ﻓﺜﻠﺚ ﻟﻄﻌﺎﻣِﻪ‪ ،‬وﺛﻠﺚ ل ِﺮﺸاﺑِﻪ‪َ ،‬وﺛﻠﺚ ِﻨﻟَﻔ ِﺴ ِﻪ«‪] .‬ﺗﺮﻣﺬي رواﯾﺖ ﮐﺮده و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺣﺴﻦ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﮐﺮﯾﻤﻪ‪ ،‬ﻣﻘﺪام ﺑﻦ ﻣﻌﺪ‪ ‬ﮐﺮب‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻇﺮﻓﯽ ﺑﺪﺗﺮ از ﺷﮑﻤﺶ را ﭘ‪‬ﺮ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ؛ ﺑﺮاي آدﻣﯽ‪ ،‬ﭼﻨﺪ ﻟﻘﻤﻪ ﮐﻪ او‬
‫را ﺳﺮِ ﭘﺎ ﻧﮕﻪ دارد‪ ،‬ﮐﺎﻓﯽﺳﺖ و اﮔﺮ‪ -‬ﺑﻪ ﺧﻮردن ﻏﺬاي ﺑﯿﺶﺗﺮ‪ -‬ﻧﺎﭼﺎر ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭘﺲ‬
‫ﯾﮏﺳﻮم ﺷﮑﻤﺶ را ﺑﺮاي ﻏﺬا‪ ،‬ﯾﮏﺳﻮم آن را ﺑﺮاي آب و ﯾﮏﺳﻮم را ﺑﺮاي ﺗﻨﻔّﺲ‬
‫ﺧﻮد‪ ،‬ﻗﺮار دﻫﺪ«‪.‬‬
‫ُ‬
‫ﺤﺎب َ‬ ‫َ ََ َ ْ‬ ‫ِّ‬ ‫ﺎﻣ َﺔ إﻳَﺎس ﺑﻦ َ� ْﻌﻠَ َﺒ َﺔ اﻷَﻧْ َﺼﺎر ِّ‬‫َُ َ‬
‫ﺳﻮل‬
‫ِ‬ ‫ر‬ ‫ﺻ‬ ‫أ‬ ‫ﺮ‬‫ﻛ‬ ‫ذ‬ ‫ﻗﺎل‪:‬‬ ‫‪‬‬ ‫اﺤﻟﺎر�‬ ‫ي‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫‪ -٥٢٢‬وﻋﻦ أﻲﺑ أﻣ‬
‫َّ ْ َ َ َ‬ ‫َ َْ َ ُ‬ ‫َ َْ َ ُ‬ ‫ْ ً ْ َ ُ ُّ ْ َ َ َ َ ُ ُ‬ ‫َّ‬
‫ا�‪ ‬ﻳﻮﻣﺎ ﻋِﻨﺪه اﺪﻟ�ﻴﺎ ‪،‬ﻓﻘﺎل رﺳﻮل اﷲِ‪» :‬أﻻ �ﺴﻤﻌﻮن؟ أﻻ �ﺴﻤﻌﻮن؟ إِن اﺒﻟﺬاذة ﻣِﻦ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﺎن«‪] .‬رواﯾﺖ اﺑﻮداود[‬
‫َ‬ ‫َّ ْ َ َ َ َ َ‬ ‫َ‬
‫اﻹﻳﻤ ِ‬‫اﻹﻳﻤﺎن إِن اﺒﻟﺬاذة ﻣِﻦ ِ‬ ‫ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮاﻣﺎﻣﻪ‪ ،‬اﯾﺎس ﺑﻦ ﺛﻌﻠﺒﻪي اﻧﺼﺎري‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬روزي اﺻﺤﺎب ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﻧﺰدش از دﻧﯿﺎ ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ؛ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺗﻮﺟﻪ ﮐﻨﯿﺪ! ﮔﻮش دﻫﯿﺪ! ﻫﻤﺎﻧﺎ‬
‫ﺳﺎدهﭘﻮﺷﯽ و دوري از ﺧﻮشﮔﺬراﻧﯽ‪ ،‬از اﯾﻤﺎن اﺳﺖ؛ ﺳﺎدهﭘﻮﺷﯽ و دوري از‬
‫ﺗﻦﭘﺮوري‪ ،‬از اﯾﻤﺎن اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ُ َّ‬ ‫ََََ‬ ‫ا� رﻲﺿ ُ‬ ‫َّ‬ ‫َّ‬
‫اﷲ ﻋﻨﻬﻤﺎ ﻗﺎل‪� :‬ﻌﺜﻨﺎ رﺳﻮل ا�‪‬‬ ‫‪ -٥٢٣‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻋﺒ ِﺪ ا� ﺟﺎﺑﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ‬
‫َ َّ َ َ َ ً ْ َ ْ َ ْ ْ َ َ َ ْ َ َ َ َ‬ ‫ً َُْ‬ ‫َ َ َّ‬ ‫َ َ َّ َ َ َ َ َ َ ُ َ ْ َ َ‬
‫�ه‪ ،‬ﻓﺎﻜن‬ ‫ﺟﺮاﺑﺎ ﻣِﻦ �ﻤ ٍﺮ لﻢ �ِﺪ ﻨﻟﺎ �‬‫َوأﻣﺮ ﻋﻠﻴﻨﺎ أﺑﺎ �ﺒﻴﺪة‪ ‬ﻧﺘﻠﻲﻘ �ِ�ا ﻟ ِﻘﺮ�ﺶ‪ ،‬وزودﻧﺎ ِ‬
‫َ َ ُّ َ َ َ َ َ ُّ‬ ‫ُُْ َ ْ َُ َ َ‬ ‫َْ‬ ‫ُ ُ َْ َ ُْ َ َْ ً َْ ً َ‬
‫أﺑﻮ �ﺒﻴﺪة �ﻌ ِﻄﻴﻨﺎ �ﻤﺮة �ﻤ َﺮة‪ ،‬ﻓ ِﻘﻴﻞ‪ :‬ﻛﻴﻒ ﻛﻨﺘ ْﻢ ﺗﺼﻨﻌﻮن ﺑِﻬﺎ؟ ﻗﺎل‪� :‬ﻤﺼﻬﺎ ﻛﻤﺎ �ﻤﺺ‬
‫ََ‬ ‫ِّ‬ ‫ُ َّ َ ْ ُ‬ ‫َّ ْ‬ ‫ُ َّ َ ْ َ ُ َ َ َ َ َ َ َ ْ َ َ ْ َ َ‬ ‫َّ‬
‫ﺮﻀب ﺑ ِ ِﻌﺼﻴﻨﺎ اﺨﻟﺒﻂ‪،‬‬ ‫الﺼ ِﻲﺒ‪� ،‬ﻢ �ﺮﺸب ﻋﻠﻴﻬﺎ ﻣِﻦ الﻤﺎء‪� ،‬ﺘﻜ ِﻔﻴﻨﺎ ﻳﻮﻣﻨﺎ إِﻰﻟ الﻠﻴﻞ‪ ،‬و�ﻨﺎ ﻧ ِ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪5674 :‬؛ اﻟﺴﻠﺴﻠﺔ اﻟﺼﺤﻴﺤﺔ‪ ،‬ش‪2265 :‬؛ ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺘﺮﻣﺬي‪ ،‬ش‪1939 :‬؛ ﺻﺤﯿﺢ‬
‫اﺑﻦﻣﺎﺟﻪ‪ ،‬ش‪2704 :‬؛ ﻫﻤﻪي اﯾﻦ ﮐﺘﺎبﻫﺎ از ﻋﻼﻣﻪ آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪2879 :‬؛ اﻟﺴﻠﺴﻠﺔ اﻟﺼﺤﻴﺤﺔ‪ ،‬ش‪341 :‬؛ ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺘﺮﻣﺬي‪ ،‬ش‪3507 :‬؛ ﺻﺤﯿﺢ‬
‫اﺑﻦﻣﺎﺟﻪ‪ ،‬ش‪3324 :‬؛ ﻫﻤﻪي اﯾﻦ ﮐﺘﺎبﻫﺎ از ﻋﻼﻣﻪ آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
 ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﮔﺮﺳﻨﮕﯽ و زﻧﺪﮔﯽ ﺳﺨﺖ و ﺑﺴﻨﺪهﮐﺮدن ﺑﻪ اﻧﺪﮐﯽ از ﺧﻮردﻧﯽ‪351 ...‬‬
‫ََْ‬ ‫َ ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ َ‬ ‫َ ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ َ َْ َ‬ ‫ُ َّ َ ُ ُّ ُ َ َ َ ْ ُ ُ ُ‬
‫�ﻢ �ﺒﻠﻪ ﺑِﺎلﻤﺎءِ �ﻨﺄ�ﻠﻪ‪ .‬ﻗﺎل‪ :‬وا�ﻄﻠﻘﻨﺎ ﻰﻠﻋ ﺳﺎﺣ ِِﻞ اﺒﻟﺤﺮ‪ ،‬ﻓﺮﻓﻊ ﻨﻟﺎ ﻰﻠﻋ ﺳﺎﺣ ِِﻞ اﺒﻟﺤ ِﺮ ﻛﻬﻴﺌ ِﺔ‬
‫ْ‬ ‫َُ ُ َْ َ َ ٌََْ ُ‬ ‫َْ‬ ‫َ َّ ٌ ُ ْ‬ ‫ََ َْ َ‬ ‫َ‬
‫ﻴﺐ الﻀﺨﻢ‪ ،‬ﻓﺄﺗيﻨﺎهُ ﻓﺈِذا ِ� داﺑﺔ ﺗﺪﻰﻋ اﻟﻌﻨ َﺮﺒ‪ ،‬ﻓﻘﺎل أﺑﻮ �ﺒﻴﺪة‪ :‬ﻣﻴﺘﺔ‪َّ � ،‬ﻢ ﻗﺎل‪ :‬ﻻ‪ ،‬ﺑﻞ‬ ‫ِ‬ ‫الﻜﺜِ‬
‫رﺗﻢ ﻓَﻠﻜُﻮا‪ ،‬ﻓَﺄَ َ� ْﻤ َﻨﺎ ﻋﻠَ ْﻴﻪ َﺷ ْﻬﺮا‪َ ،‬و َ�ْﻦُ‬ ‫ْ‬ ‫َ ْ ُ‬
‫ﺳبﻴﻞ ا�‪ ،‬وﻗ ِﺪ اﺿﻄ ِﺮ‬
‫َّ‬
‫ﻮل ا�‪ ‬و�‬
‫َّ‬ ‫ُ ُ ُ‬
‫� ُﻦ رﺳﻞ رﺳ‬
‫ْ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َْ َ ُ ُْ ْ َ‬ ‫ُّ ْ‬ ‫ْ‬ ‫ْ َْ‬ ‫َ ْ ََ َُ َ ْ َ ُ‬ ‫َّ َ َّ‬ ‫َ ُ َ‬
‫اﺪﻟﻫ َﻦ و�ﻘﻄﻊ ﻣﻨﻪ اﻟ ِﻔﺪ َر‬ ‫ﻼل‬
‫ِ‬ ‫ﻘ‬
‫ِ‬ ‫ﺑﺎﻟ‬ ‫ﻪ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﻨ‬ ‫ﻴ‬ ‫�‬ ‫ﺐ‬
‫ِ‬ ‫وﻗ‬ ‫ﻣﻦ‬ ‫ف‬ ‫ِ‬ ‫ﺮﺘ‬ ‫ﻐ‬ ‫�‬ ‫ﺎ‬‫ﻨ‬‫ﻳت‬ ‫أ‬‫ر‬ ‫ﺪ‬ ‫وﻟﻘ‬ ‫ﺎ‪،‬‬ ‫ﻨ‬ ‫ﻤ‬‫ِ‬ ‫ﺳ‬ ‫ﺣﻰﺘ‬ ‫ﺔ‬ ‫ﺛﻼﺛﻤﺎﺋ‬
‫َّ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َّ‬
‫ﺎﻛﺜﻟ ْﻮ ِر أو ﻛﻘﺪ ِر اﺜﻟ ْﻮر‪.‬‬
‫َ َ َ َ ً ْ‬ ‫ْ َْ‬ ‫َ َ ْ َ َ َ َّ َ ُ ُ ْ َ َ َ َ َ َ َ َ َ ُ ً َ ْ َ َ ُ‬
‫ﺐ �ﻴﻨِ ِﻪ َوأﺧﺬ ِﺿﻠﻌﺎ ﻣﻦ‬ ‫َ وﻟﻘﺪ َأﺧﺬ ﻣِﻨﺎ أﺑﻮ ﻋ َﺒﻴﺪة ﺛﻼﺛﺔ ﻋﺮﺸ رﺟﻼ ﻓﺄ�ﻌﺪﻫﻢ ﻲﻓ وﻗ ِ‬
‫َ َ َ َّ‬
‫ﺤﻟ ِﻤ ِﻪ َوﺷﺎﺋ ِﻖ‪ ،‬ﻓﻠﻤﺎ‬ ‫ﻣﻦ َﺤﺗْﺘِ َﻬﺎ َوﺗَ َﺰ َّو ْدﻧَﺎ ﻣ ِْﻦ ْ‬ ‫ّ ْ‬
‫� ﻣﻌﻨﺎ ﻓﻤﺮ‬
‫َََ‬ ‫َ ََ ُ َ َ ْ َ َ‬
‫أﺿﻼ ِﻋ ِﻪ ﻓﺄﻗﺎمﻬﺎ � َّﻢ َرﺣﻞ أ�ﻈ َﻢ ﺑ ِﻌ‬
‫ْ‬
‫ٍ‬
‫ُ َ ْ ٌ َ ْ َ َ ُ َّ َ ُ َ َ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ ََْ‬ ‫َّ‬ ‫َ َ َََْ‬ ‫َ‬
‫ﻗﺪِﻣﻨﺎ اﻤﻟﺪﻳِﻨﺔ أﺗيﻨﺎ رﺳﻮل ا�‪ ‬ﻓﺬﻛﺮﻧﺎ ذلﻚ ﻪﻟ‪ ،‬ﻓﻘﺎل‪» :‬ﻫﻮ رِزق أﺧﺮﺟﻪ ا� ﻟ�ﻢ‪� ،‬ﻬﻞ‬
‫ْ ُ ََ َ َ‬ ‫َّ‬ ‫ََ َْ‬ ‫َ ْ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫�ﻢ ﻣ ِْﻦ ْ‬ ‫َ ْ‬
‫ﺤﻟ ِﻤ ِﻪ ﻲﺷء ﻓﺘﻄ ِﻌﻤﻮﻧﺎ؟« ﻓﺄ ْرﺳﻠﻨﺎ إﻰﻟ رﺳﻮل ا�‪ ‬ﻣِﻨﻪ ﻓﺄ�ﻠﻪ‪] .‬رواﯾﺖ‬ ‫ﻣﻌ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻋﺒﺪاﷲ‪ ،‬ﺟﺎﺑﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻣﺎ را ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﯽ‬
‫اﺑﻮﻋﺒﯿﺪه‪ ‬ﺑﻪ ﺳﻮي ﮐﺎرواﻧﯽ از ﻗﺮﯾﺶ ﻓﺮﺳﺘﺎد و ﯾﮏ اﻧﺒﺎن‪ -‬ﮐﯿﺴﻪي ﺑﺰرگ‪ -‬ﺧﺮﻣﺎ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﻋﻨﻮان ﺗﻮﺷﻪي ﺳﻔﺮ ﺑﻪ ﻣﺎ داد و ﺟﺰ آن‪ ،‬ﭼﯿﺰي ﻧﺒﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺎ ﺑﺪﻫﺪ‪ .‬اﺑﻮﻋﺒﯿﺪه‪ ‬از اﯾﻦ‬
‫ﺧﺮﻣﺎ‪ ،‬داﻧﻪداﻧﻪ ﺑﻪ ﻣﺎ ﻣﯽداد‪ .‬از ﺟﺎﺑﺮ‪ ‬ﭘﺮﺳﯿﺪﻧﺪ‪ :‬ﺷﻤﺎ ﺑﺎ ﯾﮏ داﻧﻪ ﺧﺮﻣﺎ ﭼﻪﮐﺎر‬
‫ﻣﯽﮐﺮدﯾﺪ؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﻮدك‪ ،‬آن را ﻣﯽﻣﮑﯿﺪﯾﻢ و روي آن‪ ،‬آب ﻣﯽﻧﻮﺷﯿﺪﯾﻢ و ﻫﻤﯿﻦ‪،‬‬
‫ﺑﺮاي ﯾﮏ روزِ ﻣﺎ ﺗﺎ ﺷﺐ‪ ،‬ﮐﺎﻓﯽ ﺑﻮد! ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺑﺎ ﭼﻮبدﺳﺘﯽﻫﺎي ﺧﻮد‪ ،‬ﺑﺮگﻫﺎي‬
‫ﺧﺸﮏ درﺧﺘﺎن را ﻣﯽزدﯾﻢ و ﺑﺮگﻫﺎﯾﯽ را ﮐﻪ ﺑﻪ زﻣﯿﻦ ﻣﯽرﯾﺨﺖ‪ ،‬ﺑﺎ آب‪ ،‬ﻧﺮم و ﺧﯿﺲ‬
‫ﻣﯽﮐﺮدﯾﻢ و ﻣﯽﺧﻮردﯾﻢ‪.‬‬
‫ﺟﺎﺑﺮ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﻪ ﺳﻮي ﺳﺎﺣﻞ درﯾﺎ رﻓﺘﯿﻢ ﮐﻪ ﻧﺎﮔﻬﺎن ﭼﯿﺰي ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ ‬ﺗﻮدهاي‬
‫ﺑﺰرگ از رﯾﮓ در ﺟﻠﻮي ﻣﺎ ﻧﻤﺎﯾﺎن ﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﺳﻮي آن رﻓﺘﯿﻢ؛ ﺟﺎﻧﻮر درﯾﺎﯾﯽ ﺑﺰرﮔﯽ ﺑﻪ ﻧﺎمِ‬
‫ﻋﻨﺒﺮ ﺑﻮد‪ .‬اﺑﻮﻋﺒﯿﺪه‪ ‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺮدار اﺳﺖ و ﺳﭙﺲ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺧﯿﺮ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻣﺎ ﻓﺮﺳﺘﺎدﮔﺎن‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬و در راه اﷲ ﻫﺴﺘﯿﻢ و ﭼﻮن در ﺣﺎﻟﺖ‪ ‬اﺿﻄﺮار و ﻧﺎﭼﺎري ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪاﯾﺪ‪ ،‬از آن‬
‫ﺑﺨﻮرﯾﺪ‪ .‬ﺑﺪﯾﻦﺗﺮﺗﯿﺐ ﻣﺎ ﮐﻪ ﺳﯿﺼﺪ ﻧﻔﺮ ﺑﻮدﯾﻢ‪ ،‬ﯾﮏ ﻣﺎه از آن ﺗﻐﺬﯾﻪ ﻣﯽﮐﺮدﯾﻢ و ﺣﺘﯽ‬
‫ﭼﺎق ﺷﺪﯾﻢ‪ .‬ﺑﻪ ﭼﺸﻢِ ﺧﻮد دﯾﺪم ﮐﻪ از ﮔﻮديِ ﭼﺸﻢ اﯾﻦ ﻋﻨﺒﺮﻣﺎﻫﯽ‪ ،‬ﺑﺎ ﻣﺸﮏﻫﺎي آب‪،‬‬
‫روﻏﻦ ﻣﯽﮔﺮﻓﺘﯿﻢ و از ﺑﺪﻧﺶ‪ ،‬ﺗﮑﻪﮔﻮﺷﺖﻫﺎﯾﯽ ﺑﻪاﻧﺪازهي ﮔﺎو ﻣﯽﺑ‪‬ﺮﯾﺪﯾﻢ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1935:‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪352‬‬

‫اﺑﻮﻋﺒﯿﺪه ﺳﯿﺰده ﻧﻔﺮ از ﻣﺎ را در ﮔﻮديِ ﭼﺸﻢ اﯾﻦ ﺟﺎﻧﻮر ﻧﺸﺎﻧﺪ؛ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﯾﮑﯽ از‬
‫دﻧﺪهﻫﺎي ﭘﻬﻠﻮﯾﺶ را ﮔﺮﻓﺖ و آن را اﯾﺴﺘﺎده ﻧﮕﻪ داﺷﺖ و ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ ﺷﺘﺮِ ﺑﺎرﮐﺶِ ﻣﺎ از‬
‫زﯾﺮِ اﯾﻦ دﻧﺪه‪ ،‬ﻋﺒﻮر ﮐﺮد! ﻣﺎ‪ ،‬از ﮔﻮﺷﺖ اﯾﻦ ﺟﺎﻧﻮر‪ ،‬ﻗﻄﻌﺎﺗﯽ را ﺧﺸﮏ ﮐﺮدﯾﻢ ﺗﺎ ﺑﻪ‬
‫ﻋﻨﻮان ﺗﻮﺷﻪي راه ﺑﺮدارﯾﻢ‪ .‬وﻗﺘﯽ ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ رﺳﯿﺪﯾﻢ‪ ،‬ﻧﺰد رﺳﻮلاﷲ‪ ‬رﻓﺘﯿﻢ و اﯾﻦ ﻣﺎﺟﺮا‬
‫را ﺑﺮاﯾﺶ ﺑﺎزﮔﻮ ﮐﺮدﯾﻢ‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آن‪ ،‬رزﻗﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ اﷲ ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ‪ - ،‬از درﯾﺎ‪ -‬ﺧﺎرج‬
‫ﮐﺮد؛ آﯾﺎ از ﮔﻮﺷﺖ آن ﭼﯿﺰي ﺑﺎ ﺧﻮد دارﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺎ ﻫﻢ ﺑﺪﻫﯿﺪ؟« و ﻣﺎ ﻣﻘﺪاري از‬
‫ﮔﻮﺷﺖ آن را ﺑﺮاي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﺳﺘﺎدﯾﻢ و اﯾﺸﺎن آن را ﺗﻨﺎول ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫َ ُ‬
‫� ُّ‬ ‫َّ‬ ‫َ ْ َ َ ْ َ َ‬
‫رﺳﻮل اﷲِ‪ ‬إِﻰﻟ‬
‫ِ‬ ‫ﻴﺺ‬‫ِ‬ ‫ﻤ‬
‫ِ‬ ‫ﻗ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﺎﻛن‬ ‫ﺎﻟﺖ‪:‬‬‫ﻗ‬ ‫ﻋﻨﻬﺎ‬ ‫ا�‬ ‫رﻲﺿ‬ ‫�ﺪ‬ ‫ﺖ ﻳ ِﺰ‬
‫‪ -٥٢٤‬وﻋﻦ أﺳﻤﺎء ﺑﻨ ِ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫ُّ ْ‬
‫الﺮﺻﻎِ ‪] .‬اﺑﻮداود و ﺗﺮﻣﺬي رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ و ﺗﺮﻣﺬي‪ ،‬آن را ﺣﺴﻦ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺳﻤﺎء دﺧﺘﺮ ﯾﺰﯾﺪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬آﺳﺘﯿﻦ ﭘﯿﺮاﻫﻦ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺗﺎ ﻣﭻ دﺳﺖ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ََ َ ْ ُْ ٌَ َ ٌَ‬ ‫َْ َ َْ‬ ‫َّ ُ َّ َ‬
‫ﻓﺠﺎءوا إِﻰﻟ‬ ‫ُ‬ ‫‪ -٥٢٥‬وﻋﻦ ﺟﺎﺑﺮ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬إِﻧﺎ ﻛﻨﺎ ﻳ ْﻮم اﺨﻟﻨﺪ ِق � ِﻔﺮ‪� ،‬ﻌﺮﺿﺖ ﻛﺪﻳﺔ ﺷﺪﻳﺪة‬
‫ٌ‬ ‫ََ َ ٌ ُ َ َ َْ ُُ ْ‬ ‫َْ َ‬ ‫ْ‬ ‫ُْ ٌَ َ‬ ‫َ‬
‫ﺎزل« � َّﻢ ﻗﺎم و�ﻄﻨﻪ ﻣﻌﺼﻮب‬ ‫ِ‬ ‫ﻲﺒ‪ ‬ﻓﻘﺎلﻮا‪ :‬ﻫ ِﺬه ِ ﻛﺪﻳﺔ ﻋ َﺮﺿﺖ ﻲﻓ اﺨﻟﻨﺪق‪ .‬ﻓﻘﺎل‪» :‬أﻧﺎ ﻧ‬ ‫اﻨﻟَّ ِّ‬
‫َ ً ََْ َ‬ ‫ََ‬ ‫َ َ ْ َ َ َ َ َ َّ‬
‫ﺮﻀب ﻓﻌﺎد ﻛﺜيﺒﺎ أﻫﻴﻞ‪ ،‬أ ْو‬ ‫ﻲﺒ‪ ‬ال ِﻤ ْﻌﻮل‪ ،‬ﻓَ َ‬ ‫وق َذ َواﻗﺎ‪ ،‬ﻓﺄ َﺧ َﺬ اﻨﻟَّ ُّ‬ ‫َُ ُ‬
‫ﺬ‬ ‫ﻧ‬ ‫ﻻ‬ ‫ﺎمٍ‬ ‫ِﺤﺑَﺠﺮ‪ ،‬وﺒﻟِثﻨﺎ ﺛﻼﺛﺔ �ﻳ‬
‫ِ‬
‫ََْ‬
‫أﻫﻴﻢ‪.‬‬
‫َ‬ ‫ُ ْ َ َ َ َ ْ ُ َّ ِّ َ ْ ً‬ ‫َْ‬ ‫َ َ ُ َ‬
‫ﻲﺒ‪ ‬ﺷيﺌﺎ ﻣﺎ ِﻲﻓ ذلﻚ‬ ‫ِ‬ ‫ﺎﻨﻟ‬ ‫ِ‬ ‫ﺑ‬ ‫ﺖ‬ ‫ﻳ‬‫أ‬ ‫ر‬ ‫ﻲﺗ‪:‬‬ ‫أ‬‫ﺮ‬‫ﻻم‬ ‫ﻓﻘﻠﺖ‬ ‫اﺒﻟﻴﺖ‪،‬‬ ‫ﻰﻟ‬ ‫ِ‬ ‫إ‬ ‫ﻲﻟ‬ ‫ن‬ ‫ﺬ‬ ‫اﺋ‬ ‫ِ‬ ‫ﷲ‬ ‫ا‬ ‫ﻮل‬ ‫ﻓﻘﻠﺖ‪ :‬ﻳﺎ رﺳ‬
‫َ َ ْ ُ َّ َ َ َّ‬ ‫ََ ْ ُ ََ‬ ‫َ ٌ َ ََ‬ ‫ٌْ َْ َ َ‬
‫ﺻﺮﺒ ﻓ ِ ِﻌﻨﺪك ﻲﺷء؟ ﻓﻘﺎﻟﺖ‪ :‬ﻋِﻨﺪِي ﺷ ِﻌ� و�ﻨﺎق‪ ،‬ﻓﺬﺤﺑﺖ اﻟﻌﻨﺎق‪ ،‬وﻃﺤﻨﺖ الﺸ ِﻌ� ﺣﻰﺘ‬
‫ُ َ ْ ْ َ َ َ ُ ْ َ ُ ْ َ َ َ ِّ َ‬ ‫ﺖ اﻨﻟَّ َّ َ‬ ‫ُ َّ ْ ُ‬ ‫ُْ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َْ‬
‫ﺎﻲﻓ ﻗﺪ‬ ‫ﺠ� ﻗﺪ اﻧ�ﺮﺴ واﻟﺮﺒﻣﺔ ﺑ� اﻷﺛ ِ‬ ‫ﻲﺒ‪ ‬واﻟﻌ ِ‬ ‫ﺟﺌ‬‫ﺟﻌﻠﻨﺎ الﻠﺤﻢ ِﻲﻓ اﻟﺮﺒﻣﺔ ‪� ،‬ﻢ ِ‬
‫َ َ َ َْ‬
‫ﻀﺞ‪.‬‬ ‫ﺎﻛدت �ﻨ ِ‬
‫ََ َ ُ‬ ‫َ ُ‬ ‫ٌُ َ ُ‬ ‫َ ُ َْ َ ُ َ‬ ‫ُ َ ِّ‬
‫ﻓﻘﻠﺖ‪ :‬ﻃﻌﻴ ٌﻢ ﻲﻟ �ﻘ ْﻢ أﻧﺖ ﻳﺎ َرﺳﻮل اﷲِ َو َرﺟﻞ أ ْو َرﺟﻼن‪ ،‬ﻗﺎل‪ْ �» :‬ﻢ ﻫﻮ؟« ﻓﺬﻛﺮت ﻪﻟ‬
‫ُ ُ‬
‫آﻲﺗ«‪ .‬ﻓﻘﺎل‪» :‬ﻗﻮمﻮا«‬ ‫ﺰﺒ ﻣ َِﻦ اﺘﻟَّ ُّﻨﻮر َﺣ َّﻰﺘ َ‬ ‫اﻟﺮﺒ َﻣ َﺔ وﻻ اﺨﻟُ ْ َ‬ ‫� َﻃ ِّﻴ ٌﺐ‪ ،‬ﻗُﻞ ل َ َﻬﺎ ﻻ َ� ْ� ِع ُ ْ‬ ‫ﻓﻘﺎل‪َ » :‬ﻛﺜِ ٌ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َ َُ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ﺖ ﻋﻠﻴﻬﺎ ﻓﻘﻠﺖ‪َ :‬و ْ�َ‬ ‫َ َْ َ ُ َ َ َ ْ ُ‬ ‫َُ‬
‫ﺟﺮون‬ ‫ُ‬
‫ِ‬ ‫ﺎ‬‫ﻬ‬ ‫الﻤ‬‫و‬ ‫‪‬‬ ‫ُّ‬
‫ﻲﺒ‬ ‫اﻨﻟ‬ ‫َ‬
‫ﺎء‬ ‫ﺟ‬ ‫ﻚ‬ ‫ِ‬ ‫ﺟ ُﺮون واﻷﻧﺼﺎر‪ ،‬ﻓﺪﺧﻠ‬ ‫ِ‬ ‫ﻓﻘﺎم الﻤﻬﺎ‬
‫َ َ ََ‬ ‫َ َ َ ُ‬ ‫ْ ُ‬ ‫ََ‬ ‫ََ‬ ‫َواﻷَﻧْ ُ‬
‫ﺼﺎر َوﻣﻦ ﻣﻌﻬﻢ‪ ،‬ﻗﺎﻟﺖ‪ :‬ﻫﻞ ﺳﺄلﻚ؟ ﻗﻠﺖ‪ :‬ﻧﻌﻢ‪ ،‬ﻗﺎل‪» :‬ادﺧﻠﻮا َوﻻ ﺗﻀﺎ�ﻄﻮا« ﻓﺠﻌﻞ‬

‫)‪ (1‬ﺿﻌﯿﻒ اﺳﺖ؛ ر‪.‬ك‪ :‬اﻟﺴﻠﺴﻠﺔ اﻟﻀﻌﻴﻔﺔ‪ ،‬ش‪2458 :‬؛ ﺿﻌﯿﻒ أﺑﯽداود‪ ،‬ش‪1700:‬؛ و ﻣﺨﺘﺼﺮ اﻟﺸﻤﺎﺋﻞ‪،‬‬
‫ش‪47:‬؛ ﻫﻤﻪي اﯾﻦ ﮐﺘﺎبﻫﺎ از آﻟﺒﺎﻧﯽﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﮔﺮﺳﻨﮕﯽ و زﻧﺪﮔﯽ ﺳﺨﺖ و ﺑﺴﻨﺪهﮐﺮدن ﺑﻪ اﻧﺪﮐﯽ از ﺧﻮردﻧﯽ‪353 ...‬‬
‫َُ ُ‬ ‫َ َ َ ْ‬ ‫اﻟﺮﺒ َﻣ َﺔ واﺘﻟَّ ُّﻨ َ‬ ‫و�َ ِّﻤ ُﺮ ُ ْ‬ ‫ُ‬ ‫َُْ‬ ‫َ ْ ُ ُْ‬
‫ﻮر إِذا أﺧﺬ ﻣِﻨﻪ‪َ ،‬و�ﻘ ِّﺮب إِﻰﻟ‬ ‫ﺮﺴ اﺨﻟﺰﺒ‪َ ،‬و �ﻌﻞ ﻋﻠﻴ ِﻪ الﻠﺤﻢ‪،‬‬ ‫ﻳ� ِ‬
‫َ ََ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫ﻲﻘ ﻣِﻨﻪ‪ ،‬ﻓﻘﺎل‪ِ » :‬ﻲﻠﻛ ﻫﺬا وأﻫﺪي‪،‬‬ ‫ﺮﺴ َو�ﻐﺮف ﺣﻰﺘ ﺷﺒِﻌﻮا‪َ ،‬و� ِ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫أ ْﺻ َﺤﺎﺑ ِﻪ � َّﻢ ��ع ﻓﻠﻢ ﻳ َﺰل ﻳ� ِ ُ‬
‫ْ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َ َّ َّ َ َ َ َ ْ ُ ْ َ َ َ ٌ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬ ‫ﻓﺈِن اﻨﻟﺎس أﺻﺎ�ﺘﻬﻢ �ﺎﻋﺔ«‪ ] .‬ﹲ‬
‫ْ ََ‬ ‫ْ‬
‫ْ ََ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ ً‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َّ ُ َ َ ْ َ ُ َ ُ‬
‫ﻲﺒ‪ ‬ﻤﺧﺼﺎ‪ ،‬ﻓﺎﻧ�ﻔﺄت إِﻰﻟ امﺮأﻲﺗ‬ ‫ﻳﺖ ﺑِﺎﻨﻟَّ ِّ‬ ‫و� رواﻳ ٍﺔ‪ :‬ﻗﺎل ﺟﺎﺑﺮ‪ :‬لﻤﺎ ﺣ ِﻔﺮ اﺨﻟﻨﺪق رأ‬
‫ً‬ ‫ََ ً َ‬ ‫َّ‬ ‫ْ َ َ ْ َ ِّ َ ْ ُ‬
‫ﻲﺷء‪ ،‬ﻓﺈِ� َرأﻳﺖ ﺑِﺮﺳﻮل ا�‪ ‬ﻤﺧﺼﺎ ﺷﺪِﻳﺪا‪.‬‬ ‫ﻓﻘﻠﺖ‪ :‬ﻫﻞ ﻋِﻨﺪكِ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ﺤﻨﺖ الﺸ ِﻌ�‬
‫َّ‬ ‫َُْ َ‬
‫ﺟﻦ ﻓﺬﺤﺑﺘﻬﺎ‪َ ،‬وﻃ ِ‬
‫َ‬
‫ِ‬
‫ٌ‬
‫ﺎع ﻣ ِْﻦ َﺷﻌ�‪َ ،‬وﻨﻟَﺎ ُ� َﻬ ْﻴ َﻤﺔ دا ٌ‬
‫ِ‬
‫َ ٌ‬
‫ﺟﺮاﺑﺎ �ِﻴ ِﻪ ﺻ‬
‫ً‬
‫ﻲﻟ ِ‬‫ﻓَﺄ ْﺧ َﺮ َﺟ ْﺖ إ ِ َّ‬
‫ْ‬ ‫ََ َ‬ ‫َّ‬ ‫ُ َ ُ َّ ُ‬ ‫َ َّ ْ ُ َ‬ ‫َ‬
‫�ﻔ َﺮﻏ ْﺖ إﻰﻟ ﻓ َﺮ ِ‬
‫ََ َ‬
‫اﻲﻏ‪َ ،‬و�ﻄﻌﺘﻬﺎ ﻲﻓ ﺑ َﺮﻣﺘِﻬﺎ‪َّ � ،‬ﻢ َو ْﻴﻟﺖ إﻰﻟ رﺳﻮل ا�‪� ‬ﻘﺎﻟﺖ‪ :‬ﻻ ﺗﻔﻀﺤ�‬
‫َ َْ ُ‬ ‫َّ َ َ ْ ُ َ َ ً َ‬ ‫ُ‬ ‫ُْ َ َ َُُْ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬
‫ﺎررﺗﻪ ﻓﻘﻠﺖ ﻳﺎ رﺳﻮل ا�‪ ،‬ذﺤﺑﻨﺎ �ﻬﻴﻤﺔ ﻨﻟَﺎ‪َ ،‬وﻃﺤﻨﺖ‬ ‫ﺑﺮﺳﻮل ا�‪ ‬وﻣﻦ ﻣﻌﻪ‪ ،‬ﻓﺠﺌﺘﻪ ﻓﺴ‬
‫َّ‬ ‫َ َ ْ َ َْ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ َ َ‬ ‫ََ َ َْ َ َ َ َ َ‬ ‫َ ً ْ َ‬
‫ﺻﺎﺎﻋ ﻣِﻦ ﺷ ِﻌ�‪� ،‬ﺘﻌﺎل أﻧﺖ َو�ﻔ ٌﺮ ﻣﻌﻚ‪ ،‬ﻓﺼﺎح رﺳﻮل ا�‪ ‬ﻓﻘﺎل‪» :‬ﻳﺎ أﻫﻞ اﺨﻟﻨﺪق! إِن‬
‫ُ ْ ُ َّ ُ ْ َ َ ُ ْ َ َ ْ ُ َّ‬ ‫ﺑ� ْﻢ«‪ .‬ﻓﻘﺎل اﻨﻟَّ ُّ‬ ‫َ ُ ْ ً َ َ َّ َ َّ ُ‬ ‫ً ْ‬
‫ﺰﺒن‬ ‫�ﻟﻦ ﺑﺮﻣﺘ�ﻢ وﻻ ﺨﺗ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﻲﺒ‪» :‬ﻻ �‬ ‫ﺟﺎﺑﺮا ﻗﺪ ﺻﻨﻊ ﺳﺆرا ﻓﺤﻴﻬﻼ‬
‫َ َّ ْ ُ ْ َ َ‬ ‫َّ‬ ‫ْ ُ ُ‬ ‫َّ‬ ‫َ ُ ْ َ َّ َ َ َ ْ ُ َ َ‬
‫ﺟﺌﺖ امﺮأﻲﺗ ﻓﻘﺎﻟﺖ‪ :‬ﺑِﻚ‬ ‫ُّ‬ ‫َ‬
‫ﺠﺌﺖ‪ ،‬وﺟﺎء اﻨﻟ َ ِﻲﺒ‪ ‬ﻳﻘﺪم اﻨﻟﺎس‪ ،‬ﺣﻰﺘ ِ‬ ‫ﺠﻴﻨ�ﻢ ﺣﻰﺘ أﻲﺟء«‪ .‬ﻓ ِ‬ ‫ﻋ ِ‬
‫َ ُ َّ َ َ َ‬ ‫ً َ َ َ‬ ‫َ ْ َ َ ْ‬ ‫ُْ‬ ‫َ ْ َ َ ْ ُ َّ‬
‫ﺖ‪ .‬ﻓﺄﺧﺮﺟﺖ ﻋﺠﻴﻨﺎ ﻓبﺴﻖ �ِﻴ ِﻪ و�ﺎرك‪� ،‬ﻢ �ﻤﺪ إِﻰﻟ‬ ‫َو�ِﻚ‪ ،‬ﻓﻘﻠﺖ‪ :‬ﻗﺪ �ﻌﻠﺖ اﺬﻟِي ﻗﻠ ِ‬
‫ْ ُ َ ُ‬ ‫َْ‬ ‫ْ ِ َ ًَ َْ ْ ْ َ‬ ‫ََ َ َ ََ َ َ ُ‬ ‫ُ َ‬
‫ﺎﺑﺰة ﻓﻠﺘﺨﺰﺒ ﻣﻌﻚ‪َ ،‬واﻗﺪ ِﻲﺣ ﻣِﻦ ﺑ ْﺮﻣﺘِ�ﻢ َوﻻ‬ ‫ﺎرك‪َّ � ،‬ﻢ ﻗﺎل‪» :‬ادﻲﻋ ﺧ‬ ‫ﺑ ْﺮﻣﺘِﻨﺎ �ﺒﺼﻖ و�‬
‫َّ ُ ْ َ َ َ َ َ ُّ َ َ َ َ َّ‬ ‫َ ُ‬ ‫َّ َ َ ُ َ َّ َ ُ‬ ‫ُ ٌَْ َُْ‬ ‫ُْ ُ‬
‫�‪َ ،‬وأن‬ ‫��لﻮﻫﺎ« َوﻫ ْﻢ أﻟﻒ‪ ،‬ﻓﺄﻗ ِﺴ ُﻢ ﺑِﺎ� ﻷ�ﻠﻮا ﺣﻰﺘ ﺗﺮ�ﻮهُ َوا� َﺮﻓﻮا‪ ،‬و�ِن ﺑﺮﻣﺘﻨﺎ ﺘﻟ ِﻐﻂ ﻛﻤﺎ ِ‬
‫َ ََ َ ْ َ َ ُ‬
‫ﺠﻴنﻨﺎ ﻴﻟﺨ َﺰﺒ ﻛﻤﺎ ﻫ َﻮ‪.‬‬ ‫ﻋ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺟﺎﺑﺮ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﺎ‪ ،‬در ﻏﺰوهي "ﺧﻨﺪق" زﻣﯿﻦ را ﻣﯽﮐَﻨﺪﯾﻢ ﮐﻪ ﺳﻨﮓ‬
‫درﺷﺖ و ﺳﺨﺘﯽ ﻧﻤﺎﯾﺎن ﺷﺪ‪ .‬اﺻﺤﺎب‪ ‬ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬آﻣﺪﻧﺪ و ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺑﺎ ﺳﻨﮓ‪ ‬درﺷﺖ‬
‫و ﺳﺨﺘﯽ ﺑﺮﺧﻮرد ﮐﺮدهاﯾﻢ‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﻦ‪ ،‬ﺧﻮدم ﭘﺎﯾﯿﻦ ﻣﯽآﯾﻢ«‪ ،‬ﺳﭙﺲ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺷﮑﻤﺶ را از ﮔﺮﺳﻨﮕﯽ ﺑﺎ ﺳﻨﮓ ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﺳﻪ روز ﻣﺰهي ﭼﯿﺰي را‬
‫ﻧﭽﺸﯿﺪه و ﭼﯿﺰي ﻧﺨﻮرده ﺑﻮدﯾﻢ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﮐﻠﻨﮓ را ﮔﺮﻓﺖ و ﺿﺮﺑﻪاي ﺑﻪ ﺳﻨﮓ زد و‬
‫ﺳﻨﮓ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﭘﺸﺘﻪي رﯾﮓ ﻧﺮم ﺷﺪ و از ﻫﻢ ﭘﺎﺷﯿﺪ‪.‬‬
‫ﻋﺮض ﮐﺮدم‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! اﺟﺎزه ﺑﺪه ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪ ﺑﺮوم‪ - .‬وﻗﺘﯽ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪ رﻓﺘﻢ‪ -‬ﺑﻪ‬
‫ﻫﻤﺴﺮم ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬را در وﺿﻌﯿﺘﯽ دﯾﺪم ﮐﻪ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻢ ﺻﺒﺮ ﮐﻨﻢ؛ آﯾﺎ ﭼﯿﺰي ﺑﺮاي‬
‫ﺧﻮردن داري؟ ﭘﺎﺳﺦ داد‪ :‬ﻣﻘﺪاري ﺟﻮ و ﯾﮏ ﺑﺰﻏﺎﻟﻪي ﮐﻮﭼﮏ‪ .‬ﺑﺰﻏﺎﻟﻪ را ﺳﺮ ﺑﺮﯾﺪم و‬
‫ﺟﻮ را آرد ﮐﺮدم و ﮔﻮﺷﺖ را در دﯾﮓ ﮔﺬاﺷﺘﻢ؛ وﻗﺘﯽ ﺧﻤﯿﺮ آﻣﺎده ﺷﺪ و ﻏﺬاي دﯾﮓ‪‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪3070:‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2039 :‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪354‬‬

‫روي آﺗﺶ‪ ،‬ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻮد ﮐﻪ ﭘﺨﺘﻪ ﺷﻮد‪ ،‬ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬آﻣﺪم و ﻋﺮض ﮐﺮدم‪ :‬اي‬
‫رﺳﻮلﺧﺪا! اﻧﺪﮐﯽ ﻏﺬا دارم؛ ﺷﻤﺎ ﺑﺎ ﯾﮏ ﯾﺎ دو ﻧﻔﺮ دﯾﮕﺮ ﺑﺮاي ﺻﺮف ﻏﺬا ﺗﺸﺮﯾﻒ‬
‫ﺑﯿﺎورﯾﺪ‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﭘﺮﺳﯿﺪ‪» :‬ﻏﺬا ﭼﻪﻗﺪر اﺳﺖ؟« و ﭼﻮن ﭘﺎﺳﺨﺶ را ﮔﻔﺘﻢ‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»ﻏﺬاي ﻓﺮاوان و ﺧﻮﺑﯽﺳﺖ؛ ﺑﻪ ﻫﻤﺴﺮت ﺑﮕﻮ‪ :‬دﯾﮓ را از روي آﺗﺶ ﺑﺮﻧﺪارد و ﻧﺎن را‬
‫از ﺗﻨﻮر ﺑﯿﺮون ﻧﯿﺎورد ﺗﺎ ﻣﻦ ﺑﯿﺎﯾﻢ«‪ .‬و آنﮔﺎه ﺑﻪ اﺻﺤﺎب ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﺮﺧﯿﺰﯾﺪ«‪ .‬و ﻣﻬﺎﺟﺮان‬
‫و اﻧﺼﺎر‪ ‬ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﻦ‪ ،‬ﻧﺰد ﻫﻤﺴﺮم رﻓﺘﻢ و ﮔﻔﺘﻢ‪» :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬و ﻣﻬﺎﺟﺮان و اﻧﺼﺎر و‬
‫ﻫﻤﺮاﻫﺎﻧﺸﺎن‪ ،‬آﻣﺪﻧﺪ‪ .‬ﻫﻤﺴﺮم ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬آﯾﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از ﺗﻮ ﺳﺆال ﮐﺮدﻧﺪ؟ ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﺑﻠﻪ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ اﺻﺤﺎب‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬وارد ﺷﻮﯾﺪ و ﯾﮏدﯾﮕﺮ را ﻫ‪‬ﻞ ﻧﺪﻫﯿﺪ«‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﻧﺎن را‬
‫ﺗﮑﻪ ﻣﯽﮐﺮد و روي آن ﮔﻮﺷﺖ ﻣﯽﮔﺬاﺷﺖ و ﺑﻪ ﯾﺎراﻧﺶ ﻣﯽداد و ﻫﺮﮔﺎه از دﯾﮓ ﯾﺎ‬
‫ﺗﻨﻮر‪ ،‬ﮔﻮﺷﺖ و ﻧﺎن ﺑﺮﻣﯽداﺷﺖ‪ ،‬ﺳﺮِ آنﻫﺎ را ﻣﯽﭘﻮﺷﺎﻧﺪ و ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻧﺎن را ﺗﮑﻪ‬
‫ﻣﯽﮐﺮد و روي آن ﮔﻮﺷﺖ ﻣﯽﮔﺬاﺷﺖ و ﺑﻪ اﺻﺤﺎب ﻣﯽداد ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﻫﻤﻪ ﺳﯿﺮ ﺷﺪﻧﺪ و‬
‫ﻣﻘﺪاري از آن‪ ،‬ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﻫﻤﺴﺮم ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬از اﯾﻦ ﺑﺨﻮر و ﺑﻪ دﯾﮕﺮان ﻫﻢ‬
‫ﺑﺪه؛ زﯾﺮا ﻣﺮدم‪ ،‬دﭼﺎرِ ﮔﺮﺳﻨﮕﯽ ﺷﺪهاﻧﺪ«‪.‬‬
‫در رواﯾﺘﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﺟﺎﺑﺮ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻫﻨﮕﺎم ﺣﻔﺮ ﺧﻨﺪق‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬را ﺳﺨﺖ‬
‫ﮔﺮﺳﻨﻪ ﯾﺎﻓﺘﻢ‪ .‬ﻟﺬا ﻧﺰد ﻫﻤﺴﺮم رﻓﺘﻢ و ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬آﯾﺎ ﭼﯿﺰي ﺑﺮاي ﺧﻮردن داري؟ زﯾﺮا ﻣﻦ‪،‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬را در ﮔﺮﺳﻨﮕﯽ ﺷﺪﯾﺪي دﯾﺪم‪.‬‬
‫ﻫﻤﺴﺮم‪ ،‬ﻇﺮﻓﯽ آورد ﮐﻪ در آن ﯾﮏ ﺻﺎع ﺟﻮ ﺑﻮد و ﺣﯿﻮانِ ﮐﻮﭼﮑﯽ داﺷﺘﯿﻢ ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫ﺧﺎﻧﻪ ﻋﺎدت ﮐﺮده ﺑﻮد؛ ﻣﻦ‪ ،‬آن را ﺳﺮ ﺑﺮﯾﺪم و ﻫﻤﺴﺮم‪ ،‬ﺟﻮ را آرد ﮐﺮد و ﮐﺎرِ ﻣﻦ و‬
‫ﻫﻤﺴﺮم‪ ،‬ﺑﺎ ﻫﻢ ﺗﻤﺎم ﺷﺪ‪ .‬ﺗﮑﻪﻫﺎي ﮔﻮﺷﺖ را در دﯾﮓ ﮔﺬاﺷﺘﻢ و ﺳﭙﺲ ﺑﻪ راه اﻓﺘﺎدم ﺗﺎ‬
‫ﻧﺰد رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﺮﮔﺮدم‪ .‬ﻫﻤﺴﺮم ﺑﻪ ﻣﻦ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺒﺎدا ﻣﺮا ﻧﺰد رﺳﻮلاﷲ‪ ‬و ﻫﻤﺮاﻫﺎﻧﺶ‪،‬‬
‫رﺳﻮا ﮐﻨﯽ‪ .‬ﻟﺬا ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬رﻓﺘﻢ و ﭘﻨﻬﺎﻧﯽ ﺑﻪ اﯾﺸﺎن ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﺣﯿﻮان‬
‫ﮐﻮﭼﮑﻤﺎن را ذﺑﺢ و ﯾﮏ ﺻﺎع ﺟﻮ را آرد ﮐﺮدهاﯾﻢ‪ .‬ﺷﻤﺎ ﺑﺎ ﭼﻨﺪ ﻧﻔﺮ دﯾﮕﺮ )ﺑﺮاي ﺻﺮف‬
‫ﻏﺬا( ﺗﺸﺮﯾﻒ ﺑﯿﺎورﯾﺪ‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﺎ ﺻﺪاي ﺑﻠﻨﺪ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اي اﻫﻞ ﺧﻨﺪق! ﺟﺎﺑﺮ‪ ،‬ﻏﺬا‬
‫ﺗﻬﯿﻪ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ ﻫﻤﻪ ﺑﯿﺎﯾﯿﺪ و ﺧﻮش آﻣﺪﯾﺪ«‪ .‬و آنﮔﺎه‪ -‬ﺑﻪ ﻣﻦ‪ -‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬دﯾﮕﺘﺎن را از‬
‫روي آﺗﺶ ﺑﺮﻧﺪارﯾﺪ و ﻧﺎن ﻧﭙﺰﯾﺪ ﺗﺎ ﻣﻦ ﺑﯿﺎﯾﻢ«‪ .‬ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪ آﻣﺪم و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﯿﺰ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ‬
‫ﭘﯿﺸﺎﭘﯿﺶ ﻣﺮدم ﺑﻮد‪ ،‬ﺗﺸﺮﯾﻒ آورد‪ .‬وﻗﺘﯽ ﻧﺰد ﻫﻤﺴﺮم آﻣﺪم‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻦ ﺣﺮف ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﭼﺮا‬
 ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﮔﺮﺳﻨﮕﯽ و زﻧﺪﮔﯽ ﺳﺨﺖ و ﺑﺴﻨﺪهﮐﺮدن ﺑﻪ اﻧﺪﮐﯽ از ﺧﻮردﻧﯽ‪355 ...‬‬

‫ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺮدي؟ ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﻣﻦ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﮐﺎري را ﮐﺮدم ﮐﻪ ﺗﻮ ﮔﻔﺘﯽ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﻫﻤﺴﺮم‪ ،‬ﺧﻤﯿﺮ را‬
‫آورد و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬آب دﻫﺎﻧﺶ را ﺑﻪ آن زد و دﻋﺎي ﺑﺮﮐﺖ ﮐﺮد و ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﺳﻮي دﯾﮓ‬
‫رﻓﺖ و ﻫﻤﯿﻦ ﮐﺎر را اﻧﺠﺎم داد و ﺑﻪ ﻫﻤﺴﺮم ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬زﻧﯽ ﻧﺎﻧﻮا را ﺻﺪا ﺑﺰن ﺗﺎ ﺑﺎ ﺗﻮ ﻧﺎن‬
‫ﺑﭙﺰد و از دﯾﮕﺘﺎن ﻏﺬا ﺑﮑﺶ؛ وﻟﯽ دﯾﮓ را‪ -‬از روي آﺗﺶ‪ -‬ﭘﺎﯾﯿﻦ ﻧﯿﺎورﯾﺪ«‪ .‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ‬
‫در اﯾﻦ ﻣﯿﻬﻤﺎﻧﯽ ﺣﻀﻮر داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻫﺰار ﻧﻔﺮ ﺑﻮدﻧﺪ؛ وﻟﯽ ﺑﻪ اﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ‪ ،‬ﻫﻤﻪ ﻏﺬا ﺧﻮردﻧﺪ‬
‫و دﺳﺖ از ﻏﺬا ﮐﺸﯿﺪﻧﺪ و رﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ دﯾﮕﻤﺎن ﻫﻢﭼﻨﺎن ‪ -‬ﭘ‪‬ﺮ از ﻏﺬا ﺑﻮد و‪ -‬ﺟﻮش ﻣﯽزد‬
‫و از ﺧﻤﯿﺮي ﮐﻪ آﻣﺎده ﮐﺮده ﺑﻮدﯾﻢ‪ ،‬ﻣﺜﻞِ ﻗﺒﻞ ﻧﺎن ﻣﯽﭘﺨﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫َ َ ْ َ َ ُ ِّ ُ َ ْ َ َ ُ َ َ‬ ‫َ‬
‫رﺳﻮل اﷲِ‪‬‬ ‫ِ‬ ‫ﻮت‬ ‫ﺻ‬ ‫ﻤﻌﺖ‬ ‫ﺳ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻗ‬ ‫ﻢ‪:‬‬ ‫ﻴ‬‫ﻠ‬ ‫ﺳ‬ ‫م‬ ‫ﻷ‬ ‫ﺔ‬ ‫ﺤ‬ ‫ﻠ‬ ‫ﻃ‬ ‫ﺑﻮ‬ ‫أ‬ ‫ﻗﺎل‬ ‫ﻗﺎل‪:‬‬ ‫‪‬‬ ‫�ﺲ‬ ‫‪ -٥٢٦‬وﻋﻦ أ‬
‫َ‬ ‫َ َ ََ ْ َ َ ْ َََ ً‬ ‫َ‬ ‫ََ‬ ‫ﻴﻔﺎ أﻋﺮ ُف �ِﻴ ِﻪ ُ‬
‫َ ً َ‬
‫اﺠﻟﻮع‪� ،‬ﻬﻞ ﻋِﻨﺪكِ ﻣِﻦ ﻲﺷ ٍء؟ ﻓﻘﺎﻟﺖ‪� :‬ﻌﻢ‪ ،‬ﻓﺄﺧﺮﺟﺖ أﻗﺮاﺻﺎ ﻣِﻦ ﺷﻌ�‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫ﺿ ِﻌ‬
‫ُ َّ َ ْ َْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َّ َّ ْ ُ ْ َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ َ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ً‬ ‫َِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ُ َّ َ‬
‫ﻌﻀﻪ‪� ،‬ﻢ أرﺳﻠﺘ ِ�‬ ‫ﻮ� َوردﺗ� ﺑِﺒ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﺛ‬ ‫ﺖ‬ ‫ﺤﺗ‬ ‫ﻪ‬ ‫ﺘ‬‫دﺳ‬ ‫ﻢ‬‫�‬ ‫ﻪ‪،‬‬ ‫ﻌﻀ‬ ‫ِ‬ ‫ﺒ‬ ‫ِ‬ ‫ﺑ‬ ‫ﺰﺒ‬ ‫اﺨﻟ‬ ‫ﺖ‬ ‫ِ‬ ‫ﻔ‬ ‫ﻠ‬ ‫ﻓ‬ ‫ﺎ‬‫ﻬ‬ ‫ل‬ ‫ﺎرا‬ ‫ﻤﺧ‬ ‫ت‬ ‫ﺬ‬ ‫ﺧ‬ ‫�ﻢ أ‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ً‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬
‫ﺠﺪ‪ ،‬وﻣﻌﻪ اﻨﻟَّﺎس‪،‬‬ ‫إِﻰﻟ رﺳﻮل ا�‪ ‬ﻓﺬﻫﺒﺖ ﺑِﻪ ‪،‬ﻓﻮﺟﺪت َ رﺳﻮل َا�‪ ‬ﺟﺎل ِﺴﺎ ﻲﻓ الﻤﺴ ِ‬
‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ ُ َ ْ َ‬ ‫ُ َّ‬ ‫َ‬ ‫َُ ُ َ َ‬
‫ﻴﻬﻢ‪ ،‬ﻓﻘﺎل ﻲﻟ رﺳﻮل ا�‪» :‬أ ْرﺳﻠﻚ أﺑﻮ ﻃﻠﺤﺔ؟« ﻓﻘﻠﺖ‪ :‬ﻧﻌﻢ‪ ،‬ﻓﻘﺎل‪» :‬أﻟ ِﻄﻌﺎمٍ ؟«‬ ‫ِ‬ ‫�ﻘﻤﺖ ﻋﻠ‬
‫ُ ََ‬ ‫َ َّ‬ ‫َ ْ َ َُ َ ْ َ َْ ُ َْ َ َ‬ ‫ُ ُ‬ ‫َ َ َ ُ ُ‬ ‫ََ‬
‫ﺟﺌﺖ أﺑﺎ‬ ‫ﻓﻘﻠﺖ‪َ� :‬ﻌﻢ‪ ،‬ﻓﻘﺎل رﺳ َﻮل اﷲِ‪» :‬ﻗ ُﻮمﻮا«‪ ،‬ﻓﺎ�ﻄﻠﻘﻮا وا�ﻄﻠﻘﺖ �� أﻳﺪﻳ ِ ِﻬﻢ ﺣﻰﺘ ِ‬
‫ﺎس َوﻟيﺲ ﻋِﻨﺪﻧﺎ ﻣﺎ‬
‫َْ َ ْ َ َ‬
‫ﺎء رﺳﻮل ا�‪ ‬ﺑﺎﻨﻟَّ ِ‬
‫ُ َّ‬ ‫ﺧﺮﺒﺗُﻪ‪ ،‬ﻓﻘﺎل أﺑُﻮ َﻃﻠْ َﺤ َﺔ‪ :‬ﻳﺎ أ ِّم ُﺳﻠَﻴﻢ! ﻗَﺪ َﺟ َ‬ ‫َﻃﻠْ َﺤ َﺔ ﻓَﺄ َ‬
‫َّ ُ ُ ُ َ ْ َ‬ ‫ُْ ُُ‬
‫�ﻄ ِﻌﻤﻬﻢ؟ ﻓﻘﺎﻟﺖ‪ :‬ا� َورﺳﻮﻪﻟُ أﻋﻠﻢ‪.‬‬
‫َ َ‬ ‫َ َ َ َّ َ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ ََ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ َ ُ َ ْ َ َّ َ‬
‫ﻲﻘ رﺳﻮل اﷲِ‪ ‬ﻓﺄﻗﺒﻞ رﺳﻮل اﷲِ‪ ‬ﻣﻌﻪ ﺣﻰﺘ دﺧﻼ‪ ،‬ﻓﻘﺎل‬ ‫ﺣﻰﺘ ﻟ ِ َ‬ ‫اﻧﻄﻠﻖ أﺑﻮ ﻃﻠﺤﺔ‬
‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ ُْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َّ ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ ُ‬ ‫ُ ُ‬
‫َرﺳﻮل اﷲِ‪» :‬ﻫﻠ ِّ� ﻣﺎ ﻋِﻨﺪكِ ﻳﺎ أم ﺳﻠﻴ ٍﻢ«‪ .‬ﻓﺄﺗﺖ ﺑِﺬلﻚ اﺨﻟﺰﺒ‪ ،‬ﻓﺄم َﺮ ﺑ ِ ِﻪ رﺳﻮل ا� ﻓﻔﺖ‪،‬‬
‫ُ‬ ‫َ َ َّ َ ْ َ ُ‬ ‫َّ‬ ‫َ َ َ َ َ ُ ُّ ُ َ ُ َّ ً َ َ َ ْ ُ‬
‫ﺎء ا� أن �ﻘﻮل‪َّ � ،‬ﻢ‬ ‫ﻴﻢ ﻋﻜﺔ ﻓﺂدﻣﺘﻪ‪َّ � ،‬ﻢ ﻗﺎل �ِﻴ ِﻪ رﺳﻮل ا�‪ ‬ﻣﺎ ﺷ‬ ‫وﻋﺮﺼت ﻋﻠﻴﻪ أم ﺳﻠ ٍ‬
‫َ َ َ َ ََ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ََ‬
‫اﺋﺬن ﻟ َِﻌ َ َ‬ ‫َ‬
‫ﺮﺸ ٍة« ﻓﺄذِن لﻬﻢ‪ ،‬ﻓﺄ�ﻠﻮا ﺣﻰﺘ ﺷﺒِﻌﻮا � َّﻢ ﺧ َﺮﺟﻮا‪ ،‬ﺛﻢ ﻗﺎل‪» :‬اﺋﺬن ﻟ ِﻌﺮﺸ ٍة« ﻓﺄذن‬ ‫ﻗﺎل‪» :‬‬
‫َ ْ ُ ُ ُُّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ﺮﺸ ٍة« ﻓﺄذِن لﻬﻢ ﺣﻰﺘ أ�ﻞ اﻟﻘﻮم ﻠﻛﻬﻢ‬
‫َ ُ‬ ‫ﻬﻟﻢ‪ ،‬ﻓَﺄ�ﻠﻮا ﺣﻰﺘ َﺷﺒ ُﻌﻮا‪َّ � ،‬ﻢ َﺧ َﺮﺟﻮا‪َّ � ،‬ﻢ ﻗﺎل‪» :‬اﺋﺬ ْن ﻟ َِﻌ َ َ‬
‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫ِ‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ً‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َْ ُ َ ْ‬ ‫َ ُ‬
‫) ‪(1‬‬
‫َوﺷﺒِﻌﻮا‪َ ،‬واﻟﻘ ْﻮم ﺳﺒﻌﻮن َرﺟﻼ أ ْو �ﻤﺎﻧﻮن‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫َ َ‬ ‫َ َ ٌ‬ ‫ََْ‬ ‫َ ُ ُ َ َ ٌ َ َُْ ُ َ َ َ ٌ‬
‫ﺮﺸة ﺣﻰﺘ لﻢ �ﺒﻖ ﻣِﻨﻬﻢ أﺣﺪ إِﻻ دﺧﻞ‪،‬‬ ‫و� رواﻳ ٍﺔ‪ :‬ﻓﻤﺎ زال ﻳﺪﺧﻞ ﻋﺮﺸة و �ﺮج ﻋ‬
‫َ َ َ ُ‬ ‫َُ‬ ‫َ َّ َ َ َ َ‬ ‫َ َ َ َ َّ َ‬
‫ﻓﺄ�ﻞ ﺣﻰﺘ ﺷﺒِﻊ‪ ،‬ﺛﻢ ﻫﻴﺄﻫﺎ ﻓﺈِذا ِ� ﻣِﺜﻠﻬﺎ ﺣِ� أ�ﻠﻮا ﻣِﻨﻬﺎ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪3578 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2040 :‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪356‬‬
‫َ َ‬ ‫َ َ َ ُ َ َ َ ً َ َ ً َّ َ َ َ‬
‫ﻲﺒ‪ ‬ﺑﻌﺪ‬ ‫ِ� َر ُﺟﻼً ﺛﻢ أ� َﻞ اﻨﻟَّ ُّ‬ ‫ﺑﺜﻤﺎ� َ‬‫َ َ‬
‫ذلﻚ‬ ‫ﻞ‬ ‫رواﻳﺔ‪ :‬ﻓﺄ�ﻠﻮا ﻋﺮﺸة ﻋﺮﺸة ﺣﻰﺘ �ﻌ‬ ‫ٍ‬ ‫و�‬
‫ِ‬ ‫َ َ‬
‫ََ ُ ُ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬
‫ذلﻚ َ �وَأﻫﻞ اﺒﻟَﻴﺖ‪ ،‬وﺗﺮ�ﻮا ﺳﺆرا‪.‬‬
‫َُ‬ ‫ََُ‬ ‫َّ َ ُ‬
‫ﺛﻢ أﻓﻀﻠﻮا ﻣﺎ ﺑﻠﻐﻮا ﺟ�ا�ﻬﻢ‪.‬‬ ‫و� رواﻳ ٍﺔ‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ ً ََ َ ُُ َ ً‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫ﺟﺌﺖ رﺳﻮل اﷲِ‪ ‬ﻳﻮﻣﺎ ﻓﻮﺟﺪﺗﻪ ﺟﺎل ِﺴﺎ ﻣﻊ َأﺻﺤﺎﺑِﻪ‪ ،‬وﻗﺪ‬ ‫�ﺲ‪ ‬ﻗﺎل‪ِ :‬‬ ‫رواﻳﺔ ﻋﻦ أ ٍ‬ ‫ٍ‬ ‫و�‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ َْ‬
‫ﻌﺾ أﺻﺤﺎﺑِﻪ‪ :‬ل َِﻢ ﻋﺼ َﺐ رﺳﻮل ا�‪ ‬ﺑﻄﻨﻪ؟ ﻓﻘﺎلﻮا‪ :‬ﻣ َِﻦ‬ ‫ﻋﺼﺐ �ﻄﻨﻪ ﺑ ِ ِﻌﺼﺎﺑ ٍﺔ‪ ،‬ﻓﻘﻠﺖ ِﺒﻟَ ِ‬
‫اﺠﻟﻮع‪.‬‬ ‫ُ‬
‫َ‬ ‫َْ ُ‬ ‫َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ َ ُ َ َ ْ ُ ُ ِّ ُ‬ ‫ََ َْ ُ‬
‫ﺑﻨﺖ مِﻠﺤﺎن‪ ،‬ﻓﻘﻠﺖ‪ :‬ﻳﺎ أﺑﺘﺎه‪ ،‬ﻗﺪ َرأﻳﺖ رﺳﻮل‬ ‫ﻠﻴﻢ ِ‬ ‫ٍ‬ ‫ﺳ‬ ‫ﻓﺬﻫﺒﺖ إِﻰﻟ أﻲﺑ ﻃﻠﺤﺔ وﻫﻮ زوج أم‬
‫َُ َ َ َ‬ ‫ََ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َُ َ َ َ َ َ ُ َ َ َ َ‬ ‫اﷲ‪َ ‬ﻋ َ‬
‫ﺼﺐ ﺑﻄﻨﻪ ﺑ ِ ِﻌﺼﺎﺑ ٍﺔ ﻓﺴﺄﻟﺖ ﺑﻌﺾ أﺻﺤﺎﺑِﻪ‪ ،‬ﻓﻘﺎلﻮا‪ :‬ﻣِﻦ اﺠﻟﻮع‪ .‬ﻓﺪﺧﻞ أﺑﻮ ﻃﻠﺤﺔ‬ ‫ِ‬
‫ُ‬ ‫ْ َ ََ‬ ‫َ ٌ ْ ُ َ َ ٌ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ ِّ‬
‫ﺰﺒ وﺗﻤﺮات‪ ،‬ﻓﺈِن ﺟﺎءﻧﺎ رﺳﻮل‬ ‫ﻓﻘﺎل‪ :‬ﻫﻞ ﻣِﻦ ﻲﺷء؟ ﻗﺎﻟﺖ‪ :‬ﻧﻌﻢ ﻋِﻨﺪِي ﻛ ِﺮﺴ ﻣِﻦ ﺧ ٍ‬ ‫ﻰﻠﻋ أ�‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫اﺤﻟﺪﻳﺚ‪.‬‬ ‫ﺎء آﺧ ُﺮ ﻣﻌﻪ ﻗﻞ �ﻨﻬﻢ‪ ،‬وذﻛ َﺮ �ﻤﺎم َ‬ ‫اﷲِ‪َ ‬وﺣﺪهُ أﺷﺒﻌﻨﺎه‪ ،‬و�ن ﺟ َ‬
‫ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﻧﺲ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﺑﻮﻃﻠﺤﻪ ﺑﻪ امﺳ‪‬ﻠَﯿﻢ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺻﺪاي رﺳﻮلاﷲ‪ ‬را ﺧﯿﻠﯽ‬
‫ﺿﻌﯿﻒ و آﻫﺴﺘﻪ ﺷﻨﯿﺪم و ﮔﻤﺎن ﻣﯽﮐﻨﻢ ﻋﻠﺘﺶ‪ ،‬ﮔﺮﺳﻨﮕﯽﺳﺖ‪ .‬آﯾﺎ ﻧﺰد ﺗﻮ ﭼﯿﺰي ﺑﺮاي‬
‫ﺧﻮردن ﯾﺎﻓﺖ ﻣﯽﺷﻮد؟ امﺳﻠﯿﻢ ﭘﺎﺳﺦ داد‪ :‬ﺑﻠﻪ‪ ،‬و آنﮔﺎه ﭼﻨﺪ ﻧﺎن ﺟﻮ آورد و ﻧﺎن را در‬
‫ﻗﺴﻤﺘﯽ از ﭼﺎرﻗﺪش ﭘﯿﭽﯿﺪ و ﺳﭙﺲ آن را زﯾﺮ ﻟﺒﺎﺳﻢ ﭘﻨﻬﺎن ﮐﺮد و ﻗﺴﻤﺖ دﯾﮕﺮ ﭼﺎرﻗﺪ‬
‫را روي ﻣﻦ اﻧﺪاﺧﺖ و ﻣﺮا ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ .‬ﻣﻦ‪ ،‬ﺑﺴﺘﻪي ﻧﺎن را ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺮدم و‬
‫دﯾﺪم ﮐﻪ اﯾﺸﺎن ﺑﺎ ﺗﻌﺪادي از ﻣﺮدم در ﻣﺴﺠﺪ ﻧﺸﺴﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎﻻي ﺳﺮﺷﺎن اﯾﺴﺘﺎدم‪.‬‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪ ﻣﻦ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آﯾﺎ اﺑﻮﻃﻠﺤﻪ‪ ،‬ﺗﻮ را ﻓﺮﺳﺘﺎده اﺳﺖ؟« ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﺑﻠﻪ‪ .‬ﭘﺮﺳﯿﺪ‪» :‬آﯾﺎ‬
‫ﺑﺮاي ﻏﺬا؟« ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﺑﻠﻪ‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪ ﻣﺮدم ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﺮﺧﯿﺰﯾﺪ« و ﻫﻤﻪ ﺑﻪ راه اﻓﺘﺎدﻧﺪ و‬
‫ﻣﻦ‪ ،‬ﭘﯿﺸﺎﭘﯿﺶ آنﻫﺎ رﻓﺘﻢ ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﻧﺰد اﺑﻮﻃﻠﺤﻪ آﻣﺪم و ﺑﻪ او ﺧﺒﺮ دادم ‪ -‬ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺎ‬
‫ﺗﻌﺪادي از ﻣﺮدم ﻣﯽآﯾﻨﺪ‪ -.‬اﺑﻮﻃﻠﺤﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬اي امﺳ‪‬ﻠَﯿﻢ! رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻣﺮدم را آورده اﺳﺖ‬
‫و ﻏﺬاﯾﯽ ﻧﺪارﯾﻢ ﮐﻪ از آنﻫﺎ ﭘﺬﯾﺮاﯾﯽ ﮐﻨﯿﻢ‪ .‬امﺳﻠﯿﻢ ﮔﻔﺖ‪ :‬اﷲ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش داﻧﺎﺗﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫اﺑﻮﻃﻠﺤﻪ ﺑﻪ اﺳﺘﻘﺒﺎل ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬رﻓﺖ ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ اﯾﺸﺎن را دﯾﺪ و ﺑﺎ ﻫﻢ آﻣﺪﻧﺪ و وارد‬
‫ﺧﺎﻧﻪ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اي امﺳﻠﯿﻢ! آنﭼﻪ داري‪ ،‬ﺑﯿﺎور«‪ .‬و امﺳﻠﯿﻢ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻧﺎن‬
‫را آورد و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬دﺳﺘﻮر داد ﮐﻪ ﻧﺎن را ﺧُﺮد ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬امﺳﻠﯿﻢ‪ ،‬ﺧﯿﮏ روﻏﻦ را ﻓﺸﺎر داد و‬
‫ﻧﺎن را ﭼﺮب ﮐﺮد‪ .‬ﺳﭙﺲ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬دﻋﺎﯾﯽ ﮐﻪ اﷲ ﻣﯽداﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮ روي ﻧﺎن ﭼﺮب ﺧﻮاﻧﺪ‬
‫و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻪ ده ﻧﻔﺮ‪ ،‬اﺟﺎزهي ورود ﺑﺪه«‪ .‬و اﺑﻮﻃﻠﺤﻪ ﺑﻪ آنﻫﺎ اﺟﺎزهي ورود داد و آنﻫﺎ‬
 ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﮔﺮﺳﻨﮕﯽ و زﻧﺪﮔﯽ ﺳﺨﺖ و ﺑﺴﻨﺪهﮐﺮدن ﺑﻪ اﻧﺪﮐﯽ از ﺧﻮردﻧﯽ‪357 ...‬‬

‫وارد ﺧﺎﻧﻪ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺷﮑﻢِ ﺳﯿﺮ ﻏﺬا ﺧﻮردﻧﺪ و ﺑﯿﺮون رﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻪ ده‬
‫ﻧﻔﺮِ دﯾﮕﺮ اﺟﺎزهي ورود ﺑﺪه«‪ .‬اﺑﻮﻃﻠﺤﻪ ده ﻧﻔﺮ را ﺑﻪ داﺧﻞ ﺧﺎﻧﻪ ﺧﻮاﻧﺪ؛ آنﻫﺎ ﻧﯿﺰ ﺳﯿﺮ‬
‫ﺧﻮردﻧﺪ و ﺑﯿﺮون رﻓﺘﻨﺪ و ﺑﺪﯾﻦﺗﺮﺗﯿﺐ ﻫﻤﻪي ﻫﻤﺮاﻫﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﮐﻪ ﻫﻔﺘﺎد ﯾﺎ ﻫﺸﺘﺎد ﻧﻔﺮ‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻏﺬا ﺧﻮردﻧﺪ و ﺳﯿﺮ ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫در رواﯾﺘﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﻣﺮﺗﺐ ده ﻧﻔﺮ وارد ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ و ده ﻧﻔﺮ ﺑﯿﺮون ﻣﯽرﻓﺘﻨﺪ ﺗﺎ‬
‫اﯾﻦﮐﻪ ﮐﺴﯽ از آنﻫﺎ ﺑﺎﻗﯽ ﻧﻤﺎﻧﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ آنﮐﻪ وارد ﺧﺎﻧﻪ ﺷﺪه و ﺷﮑﻢ ﺳﯿﺮ‪ ،‬ﻏﺬا ﺧﻮرده‬
‫ﺑﻮد‪ .‬ﺳﭙﺲ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬آن ﻏﺬا را ﺟﻤﻊ ﮐﺮد و دﯾﺪ ﮐﻪ ﺗﻐﯿﯿﺮي ﻧﮑﺮده و ﻣﺜﻞِ زﻣﺎﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫از آن ﺧﻮردﻧﺪ‪.‬‬
‫و در رواﯾﺘﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬دهﻧﻔﺮ دهﻧﻔﺮ‪ ،‬ﻏﺬا ﺧﻮردﻧﺪ و ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺑﻪ ﻫﺸﺘﺎد‬
‫ﻧﻔﺮ ﻏﺬا داد و ﺳﭙﺲ ﺧﻮد‪ ‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬و ﺧﺎﻧﻮادهي اﺑﻮﻃﻠﺤﻪ ﻏﺬا ﺧﻮردﻧﺪ و ﻏﺬاﯾﯽ‬
‫ﺑﻪاﻧﺪازهي ﻏﺬاي ﯾﮏ ﻣﯿﻬﻤﺎﻧﯽ ﺑﺎﻗﯽ ﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫و در رواﯾﺘﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﺑﻪاﻧﺪازهاي ﻏﺬا ﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ از اﯾﻦ ﻏﺬا ﺑﻪ ﻫﻤﺴﺎﯾﻪﻫﺎ ﻧﯿﺰ‬
‫دادﻧﺪ‪.‬‬
‫و در رواﯾﺘﯽ دﯾﮕﺮ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬اﻧﺲ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬روزي ﻧﺰد رﺳﻮلاﷲ‪ ‬آﻣﺪم و‬
‫دﯾﺪم ﮐﻪ ﺑﺎ ﯾﺎراﻧﺶ ﻧﺸﺴﺘﻪ و ﺷﮑﻤﺶ را ﺑﺎ ﭘﺎرﭼﻪاي ﺑﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬از ﯾﺎراﻧﺶ ﭘﺮﺳﯿﺪم‪:‬‬
‫ﭼﺮا رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺷﮑﻤﺶ را ﺑﺴﺘﻪ اﺳﺖ؟ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﮔﺮﺳﻨﮕﯽ‪ .‬ﻟﺬا ﻧﺰد اﺑﻮﻃﻠﺤﻪ‬
‫رﻓﺘﻢ ﮐﻪ ﺷﻮﻫﺮِ ﻣﺎدرم‪ ،‬امﺳﻠﯿﻢ دﺧﺘﺮ ﻣﻠﺤﺎن ﺑﻮد و ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬اي ﭘﺪر! رﺳﻮلاﷲ‪ ‬را دﯾﺪم‬
‫ﮐﻪ ﺑﺎ ﭘﺎرﭼﻪاي ﺷﮑﻤﺶ را ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﻋﻠﺘﺶ را از ﯾﺎراﻧﺶ ﭘﺮﺳﯿﺪم؛ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺑﻪ ﻋﻠﺖ‬
‫ﮔﺮﺳﻨﮕﯽﺳﺖ‪ .‬اﺑﻮﻃﻠﺤﻪ ﻧﺰد ﻣﺎدرم رﻓﺖ و ﮔﻔﺖ‪ :‬آﯾﺎ ﭼﯿﺰي ﺑﺮاي ﺧﻮردن ﻫﺴﺖ؟ ﻣﺎدرم‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻠﻪ؛ ﭼﻨﺪ ﭘﺎرهﻧﺎن و ﭼﻨﺪ داﻧﻪ ﺧﺮﻣﺎ‪ .‬اﮔﺮ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺗﻨﻬﺎ ﻧﺰدﻣﺎن ﺑﯿﺎﯾﺪ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ‬
‫از اﯾﺸﺎن ﭘﺬﯾﺮاﯾﯽ ﮐﻨﯿﻢ ﺗﺎ ﺳﯿﺮ ﺷﻮﻧﺪ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ دﯾﮕﺮ ﺑﺎ او ﺑﯿﺎﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺮاﯾﺸﺎن ﮐﻢ اﺳﺖ‪.‬‬
‫و ﺳﭙﺲ ﺑﻘﯿﻪي ﺣﺪﯾﺚ را ذﮐﺮ ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬اﯾﻦ ﺑﺎب را ﭘﺲ از ﺑﺎبِ زﻫﺪ و ﭘﺎرﺳﺎﯾﯽ در دﻧﯿﺎ ذﮐﺮ ﮐﺮده و ﺑﻪ ﺑﯿﺎن اﯾﻦ‬
‫ﻧﮑﺘﻪ ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﯿﺶ از ﺣﺪ ﺑﻪ اﻣﯿﺎل و ﺧﻮاﺳﺖ ﻫﺎي دﻧﯿﻮي ﺧﻮد‬
‫اﻫﻤﯿﺖ دﻫﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ اﻧﺪازهي ﻧﯿﺎز ﺧﻮد‪ ،‬ﺑﺴﻨﺪه ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﭼﻨﯿﻦ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪358‬‬

‫رويﮐﺮدي داﺷﺖ‪ .‬ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬در اﯾﻦﺑﺎره‪ ،‬آﯾﺎﺗﯽ ذﮐﺮ ﮐﺮده ﮐﻪ ﻧﺸﺎنﮔﺮ ﻓﺮﺟﺎمِ‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ از اﻣﯿﺎل ﻧﻔﺴﺎﻧﯽ ﺧﻮد ﭘﯿﺮوي ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﻧﻤﺎز را ﺗﺒﺎه ﻣﯽﮔﺮداﻧﻨﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪‬‬
‫اﯾﻦ ﻓﺮﻣﻮدهي اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ َ‬ ‫َّ َ َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫َّ َ َ َّ َ ُ‬ ‫ْ‬ ‫َۡ ۡ َ ٌۡ َ َ ُ‬ ‫َ َ ََ‬
‫ت ف َس ۡوف يَلق ۡون‬‫﴿فخلف ِم ۢن �ع ِدهِم خلف أضاعوا ٱلصل ٰوة وٱ�بعوا ٱلشه� ٰ ِ �‬
‫َّ َ َ َ َ َ َ َ َ َ َ َ ٰ ٗ َ ُ ْ َ ٰٓ َ َ ۡ ُ ُ َ ۡ َ َ َ ۡ َ َ‬ ‫َ‬
‫� َّنة َو� ُ�ظل ُمون‬ ‫� ًّيا ‪ ٥٩‬إِ� من تاب وءامن وع ِمل �ل ِحا فأو��ِك يدخلون ٱ‬
‫َ ۡٗ‬
‫]ﻣﺮﻳﻢ‪[٦٠ ،٥٩ :‬‬ ‫ش�ٔا ‪﴾٦٠‬‬
‫آنﮔﺎه ﻧﺴﻠﯽ ﺟﺎﯾﮕﺰﯾﻨﺸﺎن ﺷﺪ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز را ﺗﺒﺎه ﮐﺮدﻧﺪ و از ﺧﻮاﺳﺘﻪﻫﺎي ﻧﻔﺴﺎﻧﯽ ﭘﯿﺮوي ﻧﻤﻮدﻧﺪ؛‬
‫ﭘﺲ ﺳﺰاي ﮔﻤﺮاﻫﯽ )ﺧﻮﯾﺶ( را ﺧﻮاﻫﻨﺪ دﯾﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺗﻮﺑﻪ ﮐﺮدﻧﺪ و اﯾﻤﺎن آوردﻧﺪ و‬
‫ﮐﺎرﻫﺎي ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﻧﺠﺎم دادﻧﺪ؛ ﭘﺲ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﺎﻧﯽ وارد ﺑﻬﺸﺖ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و ﻫﯿﭻ ﺳﺘﻤﯽ ﻧﻤﯽﺑﯿﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫َ ٌۡ‬ ‫َ َ ََ‬
‫﴿فخلف ِم ۢن َ� ۡع ِده ِۡم خلف﴾ ﯾﻌﻨﯽ ﭘﺲ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮاﻧﯽ ﮐﻪ در آﯾﺎت ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ذﮐﺮ‬
‫َ َ ُ ْ َّ َ‬
‫لصل ٰو َة‬ ‫ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﻧﺴﻠﯽ آﻣﺪﻧﺪ ﮐﻪ راه و روش ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان را اداﻣﻪ ﻧﺪادﻧﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ‪﴿ :‬أضاعوا ٱ‬
‫َّ ْ َّ‬
‫ت﴾‪» :‬ﻧﻤﺎز را ﺗﺒﺎه ﮐﺮدﻧﺪ و از ﺧﻮاﺳﺘﻪﻫﺎي ﻧﻔﺴﺎﻧﯽ ﺧﻮﯾﺶ ﭘﯿﺮوي‬ ‫َوٱ� َب ُعوا ٱلش َه َ� ٰ ِ‬
‫ﻧﻤﻮدﻧﺪ«‪.‬‬
‫ﺗﺒﺎه ﮐﺮدن ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ در اﯾﻦ ﻋﺒﺎدت ﯾﺎ در اﻧﺠﺎم ﺷﺮاﯾﻂ آن‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫ﻃﻬﺎرت‪ ،‬ﭘﻮﺷﺎﻧﺪن ﻋﻮرت و روي آوردن ﺑﻪ ﻗﺒﻠﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﯾﺎ ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ در ارﮐﺎن ﻧﻤﺎز ﻣﺎﻧﻨﺪ آراﻣﺶ در رﮐﻮع و ﺳﺠﺪه و ﻧﯿﺰ آراﻣﺶ در ﻗﯿﺎم و‬
‫ﻗﻌﻮد‪.‬‬
‫ﯾﺎ ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ در واﺟﺒﺎت ﻧﻤﺎز ﻣﺎﻧﻨﺪ درﺧﻮاﺳﺖ ﻣﻐﻔﺮت در ﻣﯿﺎن دو ﺳﺠﺪه‪ ،‬ﯾﺎ ﺗﺴﺒﯿﺢ‬
‫رﮐﻮع و ﺳﺠﺪه‪ ،‬و ﺗﺸﻬﺪ اول و اﻣﺜﺎل آن‪.‬‬
‫ﺷﺪﯾﺪﺗﺮﯾﻦ ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ در ﻧﻤﺎز‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ در وﻗﺘﺶ ادا ﻧﺸﻮد؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺧﺎرج از وﻗﺖ‪،‬‬
‫ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﻨﺪ‪ .‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز را ﺧﺎرج از وﻗﺘﺶ ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ‪ ،‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﻋﺬري‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺧﻮاب ﻣﺎﻧﺪن ﯾﺎ ﻓﺮاﻣﻮﺷﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎزﺷﺎن ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد؛ وﻟﯽ اﮔﺮ‬
‫ﻋﺬري ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﺧﺎرج از وﻗﺖ‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎزﺷﺎن ﻗﺒﻮل ﻧﻤﯽﮔﺮدد؛ ﮔﺮﭼﻪ‬
‫ﻫﺰار ﺑﺎر ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫َّ ْ َّ‬
‫﴿ َوٱ� َب ُعوا ٱلش َه َ� ٰ ِ‬
‫ت﴾‪» :‬و از ﺧﻮاﺳﺘﻪﻫﺎي ﻧﻔﺴﺎﻧﯽ ﺧﻮد ﭘﯿﺮوي ﻧﻤﻮدﻧﺪ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪:‬‬
‫ﻫﻤﻪي ﻓﮑﺮ و ﺧﯿﺎﻟﺸﺎن ﯾﺎ ﻫﻤﻪي ﻫﻢ و ارادهاي آﻧﺎن‪ ،‬ﺧﻮاﺳﺘﻪﻫﺎي ﻧﻔﺴﺎﻧﯽ و اﻣﯿﺎل ﺷﮑﻢ‬
 ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﮔﺮﺳﻨﮕﯽ و زﻧﺪﮔﯽ ﺳﺨﺖ و ﺑﺴﻨﺪهﮐﺮدن ﺑﻪ اﻧﺪﮐﯽ از ﺧﻮردﻧﯽ‪359 ...‬‬

‫ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬از اﯾﻦرو ﺑﻪ ﺗﻦﭘﺮوري و ﻟﺬتﺟﻮﯾﯽ روي ﻣﯽآورﻧﺪ و ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﭘﻨﺎه ﺑﺮ اﷲ‪.‬‬
‫َ َ َۡ َ َ‬
‫ﺳﭙﺲ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﮐﯿﻔﺮﺷﺎن را ﺑﯿﺎن ﻧﻤﻮده و ﻓﺮﻣﻮدهاﺳﺖ‪﴿ :‬ف َس ۡوف يَلق ۡون � ًّيا ‪﴾٥٩‬؛‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﭘﺲ ﺳﺰاي ﮔﻤﺮاﻫﯽ ﺧﻮﯾﺶ را دﯾﺪﻧﺪ«‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﻫﺸﺪاري ﺟﺪي ﺑﺮاي ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﻧﺘﯿﺠﻪي ﻫﺮ ﻋﻤﻠﯽ‪ ،‬از ﺟﻨﺲِ آن ﻋﻤﻞ اﺳﺖ‪.‬‬
‫َّ َ َ َ َ َ َ َ َ َ َ َ ٰ ٗ َ ُ ْ َ ٰٓ َ َ ۡ ُ ُ َ ۡ َ َ َ ۡ َ َ َ ۡ ٗ‬
‫� َّنة َو� ُ�ظل ُمون ش�ٔا‬ ‫﴿إِ� من تاب وءامن وع ِمل �ل ِحا فأو��ِك يدخلون ٱ‬
‫]ﻣﺮﻳﻢ‪[٦٠ :‬‬ ‫‪﴾٦٠‬‬
‫ﻣﮕﺮ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺗﻮﺑﻪ ﮐﺮدﻧﺪ و اﯾﻤﺎن آوردﻧﺪ و ﮐﺎرﻫﺎي ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﻧﺠﺎم دادﻧﺪ؛ ﭘﺲ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﺎﻧﯽ‬
‫وارد ﺑﻬﺸﺖ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و ﻫﯿﭻ ﺳﺘﻤﯽ ﻧﻤﯽﺑﯿﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺣﺪﯾﺚ ﻋﺎﯾﺸﻪ‪ $‬را درﺑﺎرهي وﺿﻌﯿﺖ زﻧﺪﮔﯽ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﻘﻞ ﮐﺮده‬
‫ﮐﻪ آن ﺑﺰرﮔﻮار دو ﺷﺐِ ﭘﯿﺎﭘﯽ از ﻧﺎن ﺟﻮ‪ ،‬ﺳﯿﺮ ﻧﺨﻮرد؛ زﯾﺮا ﺗﻨﮓدﺳﺖ ﺑﻮد و ﭼﻪﺑﺴﺎ ﺳﻪ‬
‫ﻫﻼل ﻣﺎه‪ ‬ﻧﻮ در دو ﻣﺎه ﻣﯽﮔﺬﺷﺖ و در ﻫﯿﭻﯾﮏ از ﺧﺎﻧﻪﻫﺎﯾﺶ آﺗﺸﯽ ﺑﺮاي ﭘﺨﺘﻦ ﻏﺬا‬
‫روﺷﻦ ﻧﻤﯽﺷﺪ‪ .‬ﺑﻠﮑﻪ ﻏﺬاي ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎدهي آنﻫﺎ‪ ،‬ﺧﺮﻣﺎ و آب ﺑﻮد‪ .‬ﺣﺎل آنﮐﻪ اﮔﺮ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻮهﻫﺎ ﺑﺮاﯾﺶ ﺑﻪ ﻃﻼ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﻪ ﮐﻢﺗﺮﯾﻦ ﺣﺪ و ﺳﻄﺢ‬
‫زﻧﺪﮔﯽ‪ ،‬ﺑﺴﻨﺪه ﮐﺮد و ﺑﻬﺮهاش را ﺑﺮاي زﻧﺪﮔﯽ آﺧﺮت‪ ،‬ذﺧﯿﺮه ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪ -57‬ﺑﺎب‪ :‬ﻗﻨﺎﻋﺖ‪ ،‬ﻋﺰت ﻧﻔﺲ‪ ،‬ﻣﯿﺎﻧﻪروي در زﻧﺪﮔﯽ و اﻋﺘﺪال در‬
‫ﺑﺬل و ﺑﺨﺸﺶ‪ ،‬و ﻧﮑﻮﻫﺶ ﮔﺪاﯾﯽ و درﺧﻮاﺳﺖ ﻏﯿﺮﺿﺮوري‬

‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫ُ‬ ‫َ‬
‫َ َّ‬ ‫َّ‬ ‫َۡ‬ ‫َ‬
‫]ﻫﻮد‪[٦ :‬‬ ‫﴿ َو َما مِن دآبَّةٖ ِ� ٱ�� ِض إِ� � ٱ�ِ رِ ۡز� َها﴾‬
‫ﻫﯿﭻ ﺟﻨﺒﻨﺪهاي در زﻣﯿﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﻣﮕﺮ آنﮐﻪ روزياش ﺑﺎ اﷲ اﺳﺖ‪.‬‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫ُ‬
‫� ٗ�ا � ٱ�� ِ َ ۡ َ ُ ُ ُ‬
‫ض �سبهم ‪‬‬
‫َۡ َ ُ َ‬
‫ون َ ۡ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬
‫يل ٱ�ِ � �ست ِطيع‬ ‫ب‬ ‫�وا ْ � َ‬
‫س‬ ‫﴿ل ِۡل ُف َق َرا ٓءِ ٱ َّ� َ‬
‫ِين أ ۡح ِ ُ‬
‫ِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِ‬
‫َۡ ٗ‬
‫اس إِ�ا�ا﴾‬
‫ُ‬
‫َۡ َ َ‬
‫ون ٱ�َّ َ‬ ‫َ‬ ‫�اه ُِل أَ ۡغن َِيا ٓ َء م َِن ٱ َّ� َع ُّفف َ� ۡعر� ُهم � َ‬
‫سِي� ٰ ُه ۡم � ��ٔل‬
‫ُ‬ ‫ٱ َۡ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[٢٧٣ :‬‬
‫)ﺻﺪﻗﺎت‪ (،‬از آنِ ﻓﻘﯿﺮاﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ )ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺟﻬﺎد( در راه اﷲ‪) ،‬از ﮐﺴﺐ و ﮐﺎر( ﺑﺎزﻣﺎﻧﺪهاﻧﺪ و‬
‫ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ )ﺑﺮاي رﻓﻊ ﻧﯿﺎزﻫﺎﯾﺸﺎن( ﺑﻪ ﺳﻔﺮ ﺑﺮوﻧﺪ و از ﺑﺲ ﻣﻨﺎﻋﺖ دارﻧﺪ‪ ،‬اﻓﺮاد ﺑﯽﺧﺒﺮ آﻧﺎن را‬
‫ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ ﻣﯽﭘﻨﺪارﻧﺪ؛ ﺗﻮ آﻧﺎن را از ﺳﯿﻤﺎﯾﺸﺎن ﻣﯽﺷﻨﺎﺳﯽ‪ .‬آﻧﺎن ﺑﺎ اﺻﺮار و ﭘﺎﻓﺸﺎري ﭼﯿﺰي از‬
‫ﻣﺮدم درﺧﻮاﺳﺖ ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬
‫نف ُقوا ل َ ۡم � ُ ۡ�فُوا َول َ ۡم َ� ۡق ُ ُ َ َ ۡ َ َ َ َ ٗ‬‫َ‬
‫َ َّ َ َ ٓ َ‬
‫�وا َو�ن َ�� � ٰل ِك ق َواما ‪] ﴾٦٧‬اﻟﻔﺮﻗﺎن‪[٦٧ :‬‬ ‫ِ‬ ‫﴿وٱ�ِين إِذا أ‬
‫و آﻧﺎن ﮐﻪ ﭼﻮن اﻧﻔﺎق ﻣﻰﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬زﯾﺎدهروى ﻧﻤﻰﻧﻤﺎﯾﻨﺪ و ﺑﺨﻞ ﻧﻤﻰورزﻧﺪ‪ ،‬و اﻧﻔﺎﻗﺸﺎن ﻫﻤﻮاره‬
‫ﻣﯿﺎن اﯾﻦ دو ﺣﺎﻟﺖ‪ ،‬در ﺣﺪ‪ ‬اﻋﺘﺪال اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ُ‬ ‫ُ‬
‫�س إ َّ� ِ�َ ۡع ُب ُدون ‪َ ٥٦‬ما ٓ أر ُ‬
‫�د م ِۡن ُهم ّمِن ّر ۡزق َو َما ٓ أر ُ‬ ‫ۡ‬
‫� َّن َوٱ� َ‬‫َ َ َ َۡ ُ ۡ‬
‫�د‬‫ِ‬ ‫ِ ٖ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫﴿وما خلقت ٱ ِ‬
‫]اﻟﺬارﻳﺎت‪[٥٧ ،٥٦ :‬‬ ‫ون ‪﴾٥٧‬‬ ‫أَن ُ� ۡطعِ ُ‬
‫م‬
‫ِ‬
‫و اﻧﺴﺎنﻫﺎ و ﺟﻦﻫﺎ را ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺮاي اﯾﻦ آﻓﺮﯾﺪم ﮐﻪ ﻣﺮا ﻋﺒﺎدت و ﭘﺮﺳﺘﺶ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪ .‬از آﻧﺎن ﻫﯿﭻ‬
‫روزي و رزﻗﯽ ﻧﻤﯽﺧﻮاﻫﻢ و ﺧﻮاﻫﺎن اﯾﻦ ﻧﯿﺴﺘﻢ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻦ ﺧﻮراك ﺑﺪﻫﻨﺪ‪.‬‬
‫و اﻣﺎ اﺣﺎدﯾﺚ؛ ﺑﯿﺶﺗﺮﺷﺎن در دو ﺑﺎب ﮔﺬﺷﺘﻪ ذﮐﺮ ﺷﺪ و اﯾﻨﮏ ﺑﻪ ذﮐﺮ اﺣﺎدﯾﺜﯽ‬
‫ﻣﯽﭘﺮدازﯾﻢ ﮐﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﻧﯿﺎﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
 ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻗﻨﺎﻋﺖ‪ ،‬ﻋﺰت ﻧﻔﺲ‪ ،‬ﻣﯿﺎﻧﻪروي در زﻧﺪﮔﯽ و اﻋﺘﺪال در ﺑﺬل و ﺑﺨﺸﺶ‪361 ...‬‬
‫َْ َ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬
‫‪ -٥٢٧‬ﻋﻦ أﻲﺑ ُﻫ َﺮ ْ� َﺮةَ‪َ ‬ﻋ ِﻦ اﻨﻟَّ ِّ‬
‫� َّﻦ‬
‫ﻛﺮﺜة ِ اﻟﻌﺮض‪َ ،‬وﻟ ِ‬ ‫ﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﻟيﺲ اﻟ ِﻐ� ﻋﻦ‬
‫َ َ‬
‫ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬
‫ﻔﺲ«‪ ] .‬ﹲ‬ ‫اﻟ ِﻐ� ﻏِ� اﻨﻟَّ ِ‬
‫) ‪(1‬‬

‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﯽﻧﯿﺎزي از ﻓﺮاواﻧﯽ ﻣﺎل و ﺛﺮوت‬

‫ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﯽﻧﯿﺎزي‪ ،‬ﺑﯽﻧﯿﺎزي ﻧﻔﺲ‪ -‬ﻏﻨﺎي دروﻧﯽ‪ -‬اﺳﺖ«‪.‬‬
‫َْ ََََ َ‬ ‫َ َّ َ ُ َ‬ ‫ا� ﺑﻦ ﻋﻤﺮو رﻲﺿ ُ‬ ‫َّ‬
‫اﷲ ﻋﻨﻬﻤﺎ أن رﺳﻮل اﷲِ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﻗﺪ أﻓﻠﺢ ﻣﻦ‬ ‫ٍ‬ ‫‪ -٥٢٨‬وﻋﻦ ﻋﺒ ِﺪ‬
‫) ‪(2‬‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َ َ ُ ُ َ َ ً َ َ َّ َ ُ ُ َ َ‬
‫أﺳﻠﻢ و�ن ِرزﻗﻪ ﻛﻔﺎﻓﺎ و�ﻨﻌﻪ اﷲ ﺑِﻤﺎ آﺗﺎه«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ اﺳﻼم آورده‬
‫و روزياش‪ ،‬ﮐﻔﺎف‪ ‬زﻧﺪﮔﯽاش را ﻣﯽﮐﻨﺪ و اﷲ ﻣﺘﻌﺎل او را ﺑﻪ آنﭼﻪ ﮐﻪ ﺑﻪ او ﺑﺨﺸﯿﺪه‪،‬‬
‫ﻗﺎﻧﻊ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬رﺳﺘﮕﺎر ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ«‪.‬‬
‫ُ َ َْ ُ ََ َ‬ ‫ََ َ‬ ‫َ َّ‬ ‫َ َْ ُ‬ ‫َ‬
‫‪ -٥٢٩‬وﻋﻦ ﺣﻜﻴﻢ ﺑﻦ ﺣ َِﺰام‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﺳﺄﻟﺖ رﺳﻮل ا�‪ ‬ﻓﺄﻋﻄ ِﺎ�‪َّ � ،‬ﻢ ﺳﺄﺘﻟُﻪ ﻓﺄﻋﻄﺎ�‬
‫َ َ َ ٌ ُ ٌْ َ َ َ َُ َ َ َ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ُ َّ‬ ‫ُ َّ َ َ ْ ُ ُ َ َ َ‬
‫ﺎوة ِ ﻧﻔﺲ‬ ‫ﺮﻀ ﺣﻠﻮ‪ ،‬ﻓﻤﻦ أﺧﺬه �ِﺴﺨ‬ ‫�ﻢ ﺳﺄﺘﻟﻪ ﻓﺄﻋﻄﺎ�‪� ،‬ﻢ ﻗﺎل‪» :‬ﻳﺎ ﺣﻜﻴﻢ‪ ،‬إِن ﻫﺬا الﻤﺎل ﺧ ِ‬
‫ُ‬ ‫َْ َ‬ ‫َ َ َ َّ َ ْ ُ ُ‬ ‫َ َ َ َ َُ َ َْ َ َُ َ ْ َ‬ ‫ُ َ َ‬
‫ﺎرك ﻪﻟُ ﻓﻴﻪ‪ ،‬و�ن ﺎﻛﺬﻟِي ﻳﺄ�ﻞ وﻻ �ﺸﺒﻊ‪ ،‬واﻴﻟﺪ‬ ‫اف �ﻔ ٍﺲ لﻢ �ﺒ‬ ‫ﺑﻮرك ﻪﻟُ �ِﻴﻪ‪ ،‬وﻣﻦ أﺧﺬه ﺑِﺈِﺮﺷ ِ‬
‫َ ْ َُ‬ ‫َّ َّ َ َ َ‬
‫ﺑﺎﺤﻟﻖ ﻻ أرزأ‬
‫َ ِّ‬
‫ﻜﻴﻢ ﻓﻘﻠﺖ‪ :‬ﻳﺎ رﺳﻮل ا� َواﺬﻟِي ﺑﻌﺜﻚ‬ ‫ﻔ�«‪ .‬ﻗﺎل َﺣ ٌ‬ ‫ُّ َ‬
‫� ﻣ َِﻦ اﻴﻟَ ِﺪ الﺴ‬ ‫اﻟﻌﻠَﻴﺎ َﺧ ٌ‬ ‫ُ‬
‫َََْ‬ ‫َُ ََ‬ ‫َْ ُ َ ً‬ ‫َ ً َ َ َ َ ْ ً َ َّ ُ َ َ ُّ َ َ َ َ َ ُ‬
‫ﺑ�ﺮ‪ ‬ﻳﺪﻋﻮ ﺣﻜﻴﻤﺎ ِ ُﻴﻟﻌﻄﻴﻪ اﻟﻌﻄﺎء‪� ،‬ﻴﺄﻰﺑ‬ ‫ٍ‬ ‫ﻮ‬ ‫ﺎرق اﺪﻟﻧﻴﺎ‪ ،‬ﻓﺎﻜن أﺑ‬ ‫أﺣﺪا ﺑﻌﺪك ﺷيﺌﺎ ﺣﻰﺘ أﻓ ِ‬
‫َ َ َ ُ ْ‬ ‫َََ َ َْ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ ْ َ َ ْ ُ َ ْ ً ُ َّ‬
‫أن �ﻘﺒﻞ ﻣِﻨﻪ ﺷيﺌﺎ؛ � َّﻢ إِن ﻋﻤﺮ‪ ‬دﺎﻋهُ ِﻴﻟُﻌﻄﻴﻪ‪ ،‬ﻓﺄﻰﺑ أن �ﻘﺒﻠﻪ‪ ،‬ﻓﻘﺎل‪ :‬ﻳﺎ ﻣﻌﺮﺸ الﻤﺴﻠﻤ�‪،‬‬
‫ََْ َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َ ُ َّ َ‬ ‫َ َ ْ ُ َ َ َ َّ ُ َّ‬ ‫ُْ ُ ُ َ َ‬
‫ﻜﻴﻢ أ ِ� أﻋﺮض ﻋﻠﻴﻪ ﺣﻘﻪ اﺬﻟِي ﻗﺴﻤﻪ ا� ﻪﻟ ﻲﻓ ﻫﺬا اﻟﻲﻔء‪ ،‬ﻓﻴﺄﻰﺑ أن‬ ‫أﺷ ِﻬﺪ�ﻢ ﻰﻠﻋ ﺣ ٍ‬
‫) ‪(3‬‬
‫ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬‫�‪ ] .‬ﹲ‬
‫ِّ‬ ‫ُ‬ ‫َّ‬
‫ﻲﺒ‪ ‬ﺣﻰﺘ ﺗ ُﻮ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ﺎس �ﻌﺪ اﻨﻟَّ ِّ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫ِ‬
‫ً‬
‫ﻜﻴﻢ أﺣﺪا ﻣ َِﻦ اﻨﻟَّ‬ ‫َ‬ ‫ﻳَﺄْ ُﺧ َﺬه‪ .‬ﻓَﻠَ ْﻢ ﻳَ ْﺮ َز ْأ َﺣ ُ‬
‫ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺣﮑﯿﻢ ﺑﻦ ﺣﺰام‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﭼﯿﺰي ﺧﻮاﺳﺘﻢ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻦ ﻋﻄﺎ‬
‫ﮐﺮد؛ ﺑﺎرِ دوم و ﺳﻮم ﻧﯿﺰ درﺧﻮاﺳﺖ ﮐﺮدم و ﻫﺮ ﺑﺎر ﻋﻄﺎ ﻧﻤﻮد؛ آنﮔﺎه ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اي‬
‫ﺣﮑﯿﻢ! اﯾﻦ ﻣﺎلِ دﻧﯿﺎ‪ ،‬ﺷﯿﺮﯾﻦ و دلﻓﺮﯾﺐ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﺮﮐﺲ آن را ﺳﺨﺎوﺗﻤﻨﺪاﻧﻪ ‪ -‬و ﺑﺪون‬
‫ﻃﻤﻊ‪ -‬درﯾﺎﻓﺖ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮاﯾﺶ ﺑﺎﺑﺮﮐﺖ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد؛ و ﻫﺮﮐﺲ از روي ﺣﺮص و ﻃﻤﻊ آن‬
‫را ﺑﻪدﺳﺖ ﺑﯿﺎورد‪ ،‬ﺑﺮاﯾﺶ ﺑﺮﮐﺘﯽ ﻧﺨﻮاﻫﺪ داﺷﺖ‪ - .‬ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺨﺼﯽ‪ -‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ ‬ﮐﺴﯽ ﺧﻮاﻫﺪ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪6446 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1051 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪1054:‬؛ ر‪.‬ك‪ :‬ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻤﺎرهي ‪.517‬‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪1472 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 1035 :‬ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺨﺘﺼﺮ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪362‬‬

‫ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮرد‪ ،‬اﻣﺎ ﺳﯿﺮ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬و دﺳﺖ‪ ‬ﺑﺎﻻ )ﺑﺨﺸﻨﺪه( از دﺳﺖ‪ ‬ﭘﺎﯾﯿﻦ )ﮔﯿﺮﻧﺪه(‬
‫ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ«‪ .‬ﺣﮑﯿﻢ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ ذاﺗﯽ ﮐﻪ ﺷﻤﺎ را ﺑﻪﺣﻖ‬
‫ﻣﺒﻌﻮث ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ از ﺷﻤﺎ ﺗﺎ زﻧﺪه ﺑﺎﺷﻢ‪ ،‬از ﻫﯿﭻﮐﺲ ﭼﯿﺰي ﻧﺨﻮاﻫﻢ ﺧﻮاﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭼﻨﺎنﮐﻪ اﺑﻮﺑﮑﺮ‪ - ‬در دوران ﺧﻼﻓﺘﺶ‪ -‬ﺣﮑﯿﻢ‪ ‬را ﻓﺮاﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ ﺗﺎ ﭼﯿﺰي ﺑﻪ او‬
‫ﺑﺪﻫﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺣﮑﯿﻢ‪ ،‬ﻗﺒﻮل ﻧﻤﯽﮐﺮد؛ ﺳﭙﺲ ﻋﻤﺮ‪ ‬او را ﻓﺮاﺧﻮاﻧﺪ ﺗﺎ ﭼﯿﺰي ﺑﻪ او ﺑﺪﻫﺪ‪،‬‬
‫وﻟﯽ ﺣﮑﯿﻢ ﻧﭙﺬﯾﺮﻓﺖ‪ .‬ﻟﺬا ﻋﻤﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬اي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن! ﻣﻦ ﺷﻤﺎ را ﮔﻮاه ﻣﯽﮔﯿﺮم ﮐﻪ‬
‫ﻣﻦ‪ ،‬ﺳﻬﻢ ﺣﮑﯿﻢ را از اﯾﻦ ﻏﻨﯿﻤﺖ ﮐﻪ اﷲ ﺑﻪ او ﺑﺨﺸﯿﺪه اﺳﺖ ﺑﺮ او ﻋﺮﺿﻪ ﮐﺮدم‪ ،‬وﻟﯽ‬
‫او از ﭘﺬﯾﺮش آن ﺧﻮدداري ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﺣﮑﯿﻢ‪ ‬ﭘﺲ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ‬
‫زﻧﺪه ﺑﻮد‪ ،‬از ﻫﯿﭻﮐﺲ ﭼﯿﺰي ﻗﺒﻮل ﻧﮑﺮد‪.‬‬

‫ﺰو ٍة‬ ‫ا�ِ‪ ‬ﻲﻓ َﻏ َ‬

‫َّ‬ ‫َ َْ ََ ُ‬
‫ﺮي‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﺧ َﺮﺟﻨﺎ ﻣﻊ َرﺳﻮل‬ ‫اﻷﺷﻌ ِّ‬ ‫َ‬ ‫ُ ََ‬
‫‪ -٥٣٠‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﺑﺮدة ﻋﻦ أﻲﺑ مﻮﻰﺳ‬
‫ِ‬
‫َ ُ َّ‬ ‫َ َ َ ْ َْ‬ ‫َ َ ْ ََ‬ ‫ََ َ ْ َ ُ‬ ‫ََْ‬ ‫َّ ُ َ َ ْ َ َ َ‬ ‫ْ‬
‫و�ﻦ ِﺳﺘﺔ �ﻔ ٍﺮ ﺑيﻨﻨﺎ ﺑ ِﻌ� �ﻌﺘ ِﻘﺒﻪ‪� ،‬ﻨ ِﻘﺒﺖ أﻗﺪاﻣﻨﺎ‪َ ،‬وﻧ ِﻘﺒﺖ ﻗﺪ ِ�‪َ ،‬وﺳﻘﻄﺖ أﻇﻔﺎري‪ ،‬ﻓﻜﻨﺎ‬
‫َ‬ ‫َ َْ ُ َ‬ ‫ُ َّ َ ْ‬ ‫ﺰوةُ َذات ِّ‬ ‫ﺟﻠِﻨﺎ اﺨﻟ َِﺮق‪ ،‬ﻓَ ُﺴ ِّﻤ َﻴ ْﺖ َﻏ َ‬‫َ ُ ُّ َ َ ْ ُ‬
‫ﻗﺎع ﻤﻟِﺎ ﻛﻨﺎ �ﻌ ِﺼ ُﺐ ﻰﻠﻋ أرﺟﻠِﻨﺎ اﺨﻟ َِﺮق‪ ،‬ﻗﺎل‬ ‫الﺮ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﻧﻠﻒ ﻰﻠﻋ أر‬
‫ْ ُ َ ْ َُ َْ َْ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ﻮﻰﺳ ﺑ َﻬﺬا َ‬ ‫ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َ ُ َ َ َ َ َّ َ‬
‫اﺤﻟﺪِﻳﺚ‪َّ � ،‬ﻢ ﻛ ِﺮهَ ذلﻚ‪ ،‬وﻗﺎل‪ :‬ﻣﺎ ﻛﻨﺖ أﺻﻨﻊ ﺑِﺄن أذﻛﺮه‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫أﺑﻮ ﺑﺮدة‪ :‬ﻓﺤﺪث أﺑﻮ م‬
‫َ َ َّ ُ َ َ ْ َ ُ َ َ ْ ً ْ َ َ َ ْ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻗﺎل‪ :‬ﻛ�ﻧﻪ ﻛ ِﺮهَ أن ﻳ�ﻮن ﺷيﺌﺎ ﻣِﻦ �ﻤﻠِ ِﻪ أﻓﺸﺎه‪ ] .‬ﹲ‬
‫ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﺑﺮده ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ اﺷﻌﺮي‪ ‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﺎ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪ ﻏﺰوهاي‬
‫رﻓﺘﯿﻢ؛ ﻣﺎ ‪ -‬اﺷﻌﺮيﻫﺎ‪ -‬ﺷﺶ ﻧﻔﺮ ﺑﻮدﯾﻢ و ﯾﮏ ﺷﺘﺮ داﺷﺘﯿﻢ ﮐﻪ ﺑﻪﻧﻮﺑﺖ‪ ،‬ﺑﺮ آن ﺳﻮار‬
‫ﻣﯽﺷﺪﯾﻢ‪ .‬از اﯾﻦرو ﭘﺎﻫﺎﯾﻤﺎن‪ ،‬زﺧﻤﯽ ﺷﺪ؛ ﭘﺎﻫﺎي ﻣﻦ ﻧﯿﺰ زﺧﻤﯽ ﮔﺮدﯾﺪ و ﻧﺎﺧﻦﻫﺎﯾﻢ‬
‫اﻓﺘﺎد‪ .‬ﻟﺬا ﭘﺎﻫﺎﯾﻤﺎن را ﺑﺎ ﺗﮑﻪﻫﺎي ﭘﺎرﭼﻪ ﻣﯽﺑﺴﺘﯿﻢ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺳﺒﺐ‪ ،‬اﯾﻦ ﻏﺰوه‪،‬‬
‫»ذاتاﻟﺮﻗﺎع«) ‪ (2‬ﻧﺎﻣﯿﺪه ﺷﺪ‪ .‬اﺑﻮﺑﺮده ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ‪ ‬ﭘﺲ از اﯾﻦﮐﻪ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را‬
‫ﺑﺎزﮔﻮ ﮐﺮد‪ ،‬ﻧﺎراﺣﺖ و ﭘﺸﯿﻤﺎن ﺷﺪ و ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣﻦ‪ ،‬اﯾﻦ ﮐﺎر را ﻧﮑﺮدم ﮐﻪ آن را ﺑﺎزﮔﻮ‬
‫ﻧﻤﺎﯾﻢ«‪ .‬ﮔﻮﯾﺎ دوﺳﺖ ﻧﺪاﺷﺖ ﮐﻪ ﭼﯿﺰي از ﻋﻤﻠﺶ را ﻓﺎش ﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪4128 :‬؛ ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1816 :‬‬

‫)‪ (2‬رﻗﺎع‪ ،‬ﺟﻤﻊ رﻗﻌﻪ اﺳﺖ و ﺑﻪ وﺻﻠﻪ ﯾﺎ ﭘﯿﻨﻪاي ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺮ ﮐﻔﺶ ﯾﺎ ﻟﺒﺎس ﻣﯽدوزﻧﺪ‪ .‬از آنﺟﺎ ﮐﻪ‬
‫اﺻﺤﺎب‪ ‬در اﯾﻦ ﻏﺰوه‪ ،‬ﭘﺎﻫﺎي زﺧﻤﯽ ﺧﻮد را ﺑﺎ ﭘﺎرﭼﻪ ﻣﯽﺑﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﻏﺰوه را ذاتاﻟﺮﻗﺎع ﻧﺎﻣﯿﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫]ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬
 ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻗﻨﺎﻋﺖ‪ ،‬ﻋﺰت ﻧﻔﺲ‪ ،‬ﻣﯿﺎﻧﻪروي در زﻧﺪﮔﯽ و اﻋﺘﺪال در ﺑﺬل و ﺑﺨﺸﺶ‪363 ...‬‬
‫َ‬ ‫َْ‬
‫‪ -٥٣١‬وﻋﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ �ﻐﻠِﺐ ﺑﻔﺘﺢ اﺘﻟﺎ ِء اﻤﻟﺜﻨﺎة ِ ﻓﻮق و�ِﺳﺎﻜن اﻟﻐ� اﻤﻟﻌﺠﻤﺔ و�ﺮﺴ‬
‫ً َ َ َ َ ُ َ َّ‬ ‫ً َ َ‬ ‫َ ْ َ َّ َ ُ َ َ ْ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َّ َ ُ َ‬ ‫َّ‬
‫ﺑﻤﺎل أ ْو ﺳﻲﺒ ﻓﻘﺴﻤﻪ‪ ،‬ﻓﺄ�ﻄﻰ رﺟﺎﻻ وﺗ َﺮك ِرﺟﺎﻻ‪� ،‬ﺒﻠﻐﻪ أن‬ ‫ٍ‬ ‫ﻲﺗ‬‫ﻮل اﷲِ‪ ‬أ ِ َ‬ ‫اﻟﻼم‪ ‬أن رﺳ‬
‫َّ ُ َ‬ ‫َ َ َّ ِّ ُ ْ‬ ‫ََ َ‬ ‫َّ‬ ‫َّ َ َ َ َ َ َ ُ َ َ َ َّ ُ َّ َ ْ َ َ ٍ َ ُ‬
‫اﺬﻟِﻳﻦ ﺗﺮك �ﺘﺒﻮا‪ ،‬ﻓﺤ ِﻤﺪ ا�‪� ،‬ﻢ أ�� ﻋﻠﻴﻪ‪� ،‬ﻢ ﻗﺎل‪» :‬أﻣﺎ ﺑﻌﺪ ‪،‬ﻓﻮا� إِ� ﻷﻋ ِﻄﻲ الﺮﺟﻞ‬
‫َ‬ ‫َ َ ً‬ ‫ِّ َّ َ ُ ْ‬ ‫َّ ُ ْ‬ ‫َّ َ َ ُ َ َ‬ ‫َ َ َ ُ َّ ُ‬
‫ﻗﻮاﻣﺎ ﻤﻟِﺎ أرى ﻲﻓ‬ ‫إﻰﻟ ﻣ َِﻦ اﺬﻟِي أﻋ ِﻄﻲ‪َ ،‬ولﻜِ� إِ�ﻤﺎ أﻋ ِﻄﻲ أ‬ ‫ﺣ ُّﺐ َّ‬ ‫الﺮﺟﻞ‪ ،‬واﺬﻟِي أدع أ‬ ‫وأدع‬
‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َ ْ ْ ُْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ً‬
‫اﺠﻟ َﺰ ِع والﻬﻠﻊ‪َ ،‬وأ�ِﻞ أﻗﻮاﻣﺎ إِﻰﻟ ﻣﺎ ﺟﻌﻞ ا� ﻲﻓ ﻗﻠﻮ� ِ ِﻬﻢ ﻣ َِﻦ اﻟ ِﻐ� واﺨﻟ� ‪،‬ﻣِﻨﻬﻢ‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ﻗُﻠُﻮ�ﻬ ْﻢ ﻣِﻦ َ‬
‫ُ ُّ َ‬ ‫ِِ‬
‫ﻤﺣﺮَ‬‫ُْ‬ ‫َّ‬ ‫َ ُ‬ ‫َ َّ‬ ‫ُ ُ َْ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ ُ ُ َ‬
‫ﻮل ا�ِ‪‬‬ ‫�ﻤﺮو ﺑﻦ ﺗﻐﻠِﺐ«‪ .‬ﻗﺎل ﻋﻤﺮو ﺑﻦ �ﻐﻠِﺐ‪ :‬ﻓﻮا� ِ ﻣﺎ أﺣِﺐ أن ﻲﻟ ﺑِ�ﻠِﻤ ِﺔ رﺳ ِ‬
‫َ‬
‫) ‪(1‬‬
‫اﻨﻟَّﻌﻢ‪] .‬رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﺗَﻐﻠﺐ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﻘﺪاري ﻏﻨﯿﻤﺖ ﯾﺎ ﺗﻌﺪادي اﺳﯿﺮ‪ ،‬ﻧﺰد‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬آوردﻧﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬آنﻫﺎ را ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻧﻤﻮد؛ از اﯾﻦ ﻣﺎل ﺑﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم داد و ﺑﻪ‬
‫ﺑﻌﻀﯽ ﻫﻢ ﻧﺪاد‪ .‬ﭘﺲ از اﻧﺪﮐﯽ ﺑﻪ اﯾﺸﺎن ﺧﺒﺮ رﺳﯿﺪ آﻧﺎن ﮐﻪ ﺳﻬﻤﯽ ﻧﺒﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﻧﺎراﺣﺘﻨﺪ و‬
‫ﮔﻼﯾﻪ دارﻧﺪ‪ .‬ﻟﺬا رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺣﻤﺪ و ﺛﻨﺎي اﷲ را ﮔﻔﺖ و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﻣﺎ ﺑﻌﺪ‪ :‬ﺑﻪ اﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ‪،‬‬
‫ﻣﻦ ﺑﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم از اﯾﻦ اﻣﻮال ﻣﯽدﻫﻢ و ﺑﻪ ﺑﺮﺧﯽ ﻫﻢ ﻧﻤﯽدﻫﻢ؛ اﻣﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺳﻬﻤﯽ ﺑﻪ آنﻫﺎ ﻧﺪادهام‪ ،‬از ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺳﻬﻤﯽ ﺑﻪ آنﻫﺎ دادهام‪ ،‬ﻧﺰد ﻣﻦ ﻣﺤﺒﻮبﺗﺮﻧﺪ؛ زﯾﺮا‬
‫ﻣﻦ‪ - ،‬اﯾﻦ اﻣﻮال را‪ -‬ﺑﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻣﯽدﻫﻢ ﮐﻪ در ﻗﻠﻮﺑﺸﺎن ﺣﺮص و ﻃﻤﻊ وﺟﻮد دارد و‬
‫ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕﺮ را ﺑﻪ ﺑﯽﻧﯿﺎزي و ﺧﯿﺮي ﻣﯽﺳﭙﺎرم ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در ﻗﻠﻮﺑﺸﺎن ﮔﺬاﺷﺘﻪ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﺗﻐﻠﺐ ﯾﮑﯽ از آنﻫﺎﺳﺖ«‪ .‬ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﺗﻐﻠﺐ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﻪ اﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ‬
‫دوﺳﺖ ﻧﺪارم ﮐﻪ اﯾﻦ ﺳﺨﻦ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬را ﺑﺎ ﺷﺘﺮان ﺳﺮخﻣﻮ ﻋﻮض ﮐﻨﻢ‪.‬‬
‫َْ‬ ‫ُّ ْ‬ ‫َ‬
‫� ﻣ َِﻦ اﻴﻟَ ِﺪ الﺴﻔ� واﺑﺪأ‬‫اﻟﻌﻠﻴﺎ َﺧ ْ ُ‬
‫ُ ُ‬ ‫ﻜﻴﻢ ﺑﻦ ﺣِﺰامٍ ‪ ‬أ َّن اﻨﻟَّ َّ‬
‫ﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬اﻴﻟﺪ‬
‫َ‬
‫‪ -٥٣٢‬وﻋﻦ ﺣ ِ‬
‫ِ‬ ‫َ َ ْ ُ َّ َ َ‬
‫َ ْ َْ ْ‬ ‫َ ْ َ ْ ْ ْ ُ َّ ُ َّ‬ ‫ً‬ ‫ْ َ ْ‬ ‫ْ َُ‬
‫� الﺼﺪﻗ ِﺔ ﻣﺎ ﺎﻛن ﻋﻦ ﻇﻬ ِﺮ ﻏِ�‪ ،‬وﻣﻦ �ﺴﺘﻌﻔﻒ ﻳﻌﻔﻪ ا�‪ ،‬وﻣﻦ �ﺴﺘﻐﻦ‬ ‫ﺑِﻤﻦ �ﻌﻮل وﺧ‬
‫َّ‬ ‫ُْ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ؛ اﯾﻦ‪ ،‬ﻟﻔﻆ ﺑﺨﺎري اﺳﺖ و ﻟﻔﻆ ﻣﺴﻠﻢ ﻣﺨﺘﺼﺮﺗﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪[.‬‬ ‫�ﻐﻨِ ِﻪ ا�«‪ ] .‬ﹲ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺣﮑﯿﻢ ﺑﻦ ﺣﺰام‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬دﺳﺖ ﺑﺎﻻ )ﺑﺨﺸﻨﺪه( از‬
‫دﺳﺖ ﭘﺎﯾﯿﻦ )ﮔﯿﺮﻧﺪهي ﺻﺪﻗﻪ( ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ و اﺑﺘﺪا ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﺻﺪﻗﻪ ﺑﺪه ﮐﻪ ﺗﺤﺖ ﺗﮑﻔﻞ و‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.(7535 ،923) :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪1427 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪] .1034 :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪301‬‬
‫ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ذﮐﺮ ﺷﺪ‪[.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪364‬‬

‫ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﯽ ﺗﻮﺳﺖ؛ و ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﺻﺪﻗﻪ‪ ،‬ﺻﺪﻗﻪايﺳﺖ ﮐﻪ از روي ﺑﯽﻧﯿﺎزي )و ﺑﯿﺶ از ﻧﯿﺎز‬

‫ﺻﺪﻗﻪدﻫﻨﺪه( ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬از ﮔﺪاﯾﯽ و درﺧﻮاﺳﺖ ﮐﻤﮏ ﻣﺎﻟﯽ از دﯾﮕﺮان‪ ،‬دوري‬
‫ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬اﷲ‪ ،‬او را از آن‪ ،‬دور ﻧﮕﻪ ﻣﯽدارد و ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬ﺑﯽﻧﯿﺎزي ﺑﺠﻮﯾﺪ‪ ،‬اﷲ‪ ،‬ﺑﯽﻧﯿﺎزش‬
‫ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ«‪.‬‬
‫ُْ ُ‬ ‫َ َ َ ُ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ْ‬ ‫َ‬
‫ﺤﻔﻮا ِﻲﻓ‬ ‫ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲِ‪» :‬ﻻ ﺗﻠ ِ‬ ‫ﺑﻦ ﺣ ْﺮ ٍب‪ ‬ﻗﺎل‪:‬‬ ‫ﺳﻔﻴﺎن ﺻﺨ ِﺮ ِ‬ ‫‪َ -٥٣٣‬وﻋﻦ أﻲﺑ‬
‫ﺎﻛره‪،‬‬ ‫َﻪﻟُ َم ْﺴﺄَ َﺘﻟُ ُﻪ ﻣ ِِّ� َﺷيْ ًﺌﺎ َو َأﻧﺎ َﻪﻟُ‬ ‫َْ َُ َ َ ٌ ْ ُ ْ َ ًْ َُ َ‬
‫ﺨﺮج‬ ‫ﺘ‬‫�‬ ‫‪،‬‬ ‫ﺎ‬‫ﺌ‬‫ي‬ ‫ﺷ‬ ‫ﻢ‬ ‫�‬ ‫ِﻨ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺪ‬‫ﺣ‬ ‫أ‬ ‫�‬ ‫ﻟ‬‫ﺄ‬‫ﺴ‬ ‫�‬ ‫ﻻ‬ ‫ا�‬
‫َ َّ‬
‫ﻓﻮ‬ ‫ِ‪،‬‬
‫ﺔ‬
‫ََ‬
‫اﻤﻟﺴﺄﻟ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬
‫ْ َ ُُْ‬ ‫َ‬ ‫ََُ َ َ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺎرك ﻪﻟُ ﻓﻴﻤﺎ أ�ﻄﻴﺘﻪ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬ ‫�ﻴﺒ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﺳﻔﯿﺎن‪ ،‬ﺻﺨﺮ ﺑﻦ ﺣﺮب‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬در‬
‫درﺧﻮاﺳﺖ‪ ‬ﻣﺎل از ﻣﻦ‪ ،‬ﭘﺎﻓﺸﺎري ﻧﮑﻨﯿﺪ؛ زﯾﺮا ﺑﻪ اﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ‪ ،‬ﻫﺮﮐﺲ از ﺷﻤﺎ ﭼﯿﺰي از‬
‫ﻣﻦ ﺑﺨﻮاﻫﺪ و درﺧﻮاﺳﺘﺶ‪ ،‬ﭼﯿﺰي از ﻣﻦ ﺑﻪ او ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﻦ ﺑﻪ دادن آن ﻧﺎراض ﺑﺎﺷﻢ‪،‬‬
‫ﻫﯿﭻ ﺑﺮﮐﺘﯽ ﺑﺮاﯾﺶ در آن ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد«‪.‬‬
‫َّ‬ ‫ُ َّ ْ َ ُ‬ ‫ِّ‬ ‫َْ َ‬ ‫َ‬
‫ﻮل ا�‪‬‬ ‫ِ‬ ‫رﺳ‬ ‫ﺪ‬ ‫ِﻨ‬
‫ﻋ‬ ‫ﺎ‬‫ﻨ‬‫ﻛ‬ ‫ﻗﺎل‪:‬‬ ‫‪‬‬ ‫ﻲﻌ‬ ‫الﺮﻤﺣﻦ ﻋﻮف ﺑﻦ ﻣﺎلﻚ اﻷﺷ ِ‬
‫ﺠ‬ ‫ِ‬ ‫‪ -٥٣٤‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻋﺒ ِﺪ‬
‫َْ َُ ْ‬ ‫َْ‬ ‫َّ َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ َ ُ َ ُ َ َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ً َ ًََْ‬ ‫َ ًْ َ‬
‫� ِﺴﻌﺔ أ ْو ﺛﻤﺎﻧﻴﺔ أ ْو ﺳﺒﻌﺔ ﻓﻘﺎل‪ :‬أﻻ �ﺒﺎﻳِﻌﻮن َرﺳﻮل ا�‪ ‬و�ﻨﺎ ﺣﺪِﻳﻲﺜ �ﻬ ٍﺪ ﺑِبﻴﻌ ٍﺔ ‪� ،‬ﻘﻠﻨﺎ‪:‬‬
‫ََ ْ َ َ ََ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ َ َ ُ َ‬ ‫َْ‬
‫ﻗﺪ ﺑﺎﻳﻌﻨﺎك ﻳﺎ َرﺳﻮل اﷲِ‪َّ � ،‬ﻢ ﻗﺎل‪» :‬أﻻ ﺗﺒﺎﻳﻌﻮن رﺳﻮل اﷲ؟« ﻓبﺴﻄﻨﺎ أﻳﺪِ�ﻨﺎ َوﻗﻠﻨﺎ ﻗﺪ‬
‫َ ًْ‬ ‫ُْ ُ‬ ‫َّ‬ ‫َ ْ َُُْ‬ ‫ََ َ ََ ُ‬
‫ﺮﺸ�ﻮا ﺑ ِ ِﻪ ﺷيﺌﺎ‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫�‬ ‫وﻻ‬ ‫ا�‬ ‫وا‬ ‫ﺪ‬ ‫ﺒ‬ ‫ﻌ‬ ‫�‬ ‫ن‬ ‫أ‬ ‫ﻰﻠﻋ‬‫»‬ ‫ﻗﺎل‪:‬‬ ‫ﻚ؟‬ ‫ﻌ‬ ‫ﺑﺎﻳﻌﻨﺎك ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲ �ﻌﻼم �ﺒﺎﻳ ِ‬
‫َ ُ ُ َّ َ َ َ َّ َ َ ً َ َ َ ْ َ ُ َّ َ َ ْ ً َ َ َ ْ َ َ ُ‬ ‫َْ‬ ‫َّ َ َ‬
‫ات اﺨﻟﻤﺲ وﺗ ِﻄﻴﻌﻮا ا�« وأﺮﺳ ﻠﻛﻤﺔ ﺧ ِﻔﻴﺔ‪» :‬وﻻ �ﺴﺄلﻮا اﻨﻟﺎس ﺷيﺌﺎ«‪ .‬ﻓﻠﻘﺪ رأﻳﺖ‬ ‫والﺼﻠﻮ ِ‬
‫ْ َ َ ْ َ ُ َ َ ً ُ َ ُ َّ‬ ‫َ ْ َ ُ َ َّ َ َ ْ ُ ُ َ ْ ُ َ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﺎوﻪﻟُ إِﻳﺎهُ‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬ ‫ِ‬ ‫ﻨ‬ ‫�‬ ‫ا‬‫ﺪ‬ ‫ﺣ‬ ‫أ‬ ‫ل‬ ‫ﺄ‬‫ﺴ‬ ‫�‬ ‫ﻤﺎ‬‫ﻓ‬ ‫ِﻢ‬ ‫ﻫ‬‫ﺪ‬‫وﺌﻟﻚ اﻨﻟﻔ ِﺮ �ﺴﻘﻂ ﺳﻮط أ ِ‬
‫ﺣ‬ ‫� ﻌﺾ أ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ‪ ،‬ﻋﻮف ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ اﺷﺠﻌﯽ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻧﻪ ﯾﺎ ﻫﺸﺖ ﯾﺎ ﻫﻔﺖ‬
‫ﻧﻔﺮ‪ ،‬ﻧﺰد رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻮدﯾﻢ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آﯾﺎ ﺑﺎ رﺳﻮلاﷲ‪ ،‬ﺑﯿﻌﺖ ﻧﻤﯽﮐﻨﯿﺪ؟« در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ‬
‫ﻣﺎ ﺗﺎزه ﺑﯿﻌﺖ ﮐﺮده ﺑﻮدﯾﻢ؛ از اﯾﻦرو ﮔﻔﺘﯿﻢ‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﻣﺎ ﺑﺎ ﺷﻤﺎ ﺑﯿﻌﺖ ﮐﺮدهاﯾﻢ‪ .‬ﺑﺎز‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آﯾﺎ ﺑﺎ رﺳﻮلاﷲ ﺑﯿﻌﺖ ﻧﻤﯽﮐﻨﯿﺪ؟« ﻣﺎ دﺳﺘﺎﻧﻤﺎن را دراز ﮐﺮدﯾﻢ و ﮔﻔﺘﯿﻢ‪ :‬ﻣﺎ ﺑﺎ ﺷﻤﺎ‬
‫ﭘﯿﻤﺎن ﺑﺴﺘﻪاﯾﻢ؛ اﯾﻨﮏ ﺑﺮ ﺳﺮ ﭼﻪ ﭼﯿﺰي ﺑﺎ ﺷﻤﺎ ﺑﯿﻌﺖ ﮐﻨﯿﻢ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﺮ اﯾﻦﮐﻪ اﷲ را‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 1038 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از ﻣﻌﺎوﯾﻪ‪.‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1043 :‬‬
 ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻗﻨﺎﻋﺖ‪ ،‬ﻋﺰت ﻧﻔﺲ‪ ،‬ﻣﯿﺎﻧﻪروي در زﻧﺪﮔﯽ و اﻋﺘﺪال در ﺑﺬل و ﺑﺨﺸﺶ‪365 ...‬‬

‫ﻋﺒﺎدت و ﭘﺮﺳﺘﺶ ﮐﻨﯿﺪ و ﻫﯿﭻ ﭼﯿﺰ و ﻫﯿﭻﮐﺲ را ﺷﺮﯾﮑﺶ ﻧﺴﺎزﯾﺪ و ﻧﻤﺎزﻫﺎي ﭘﻨﺞﮔﺎﻧﻪ‬
‫را ﺑﻪﺟﺎي آورﯾﺪ و از اﷲ‪ ،‬اﻃﺎﻋﺖ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ«‪ .‬و ﺳﺨﻨﯽ را ﺑﻪآراﻣﯽ زﻣﺰﻣﻪ ﮐﺮد »و اﯾﻦﮐﻪ از‬
‫ﻣﺮدم ﭼﯿﺰي ﻧﺨﻮاﻫﯿﺪ«‪ .‬ﭘﺲ از آن‪ ،‬ﺑﺮﺧﯽ از اﯾﻦ اﻓﺮاد را دﯾﺪم ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﺗﺎزﯾﺎﻧﻪي ﯾﮑﯽ‬
‫از آنﻫﺎ ﺑﻪ زﻣﯿﻦ ﻣﯽاﻓﺘﺎد‪ ،‬از ﮐﺴﯽ ﻧﻤﯽﺧﻮاﺳﺖ ﮐﻪ آن را ﺑﺮدارد و ﺑﻪ او ﺑﺪﻫﺪ«‪.‬‬
‫َ َ ُ َْ ََُ َ َ ُ‬ ‫َ‬
‫اﷲ ﻋﻨﻬﻤﺎ أ َّن اﻨﻟَّ َّ‬
‫ﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﻻ ﺗ َﺰال الﻤﺴﺄﻟﺔ ﺑِﺄﺣﺪِ� ْﻢ‬ ‫‪ -٥٣٥‬وﻋﻦ اﺑﻦ ﻋﻤﺮ رﻲﺿ ُ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬
‫ﺤﻟ ٍﻢ«‪ ] .‬ﹲ‬ ‫ﻋﺔ َ ْ‬
‫َ ْ ُْ ُ‬ ‫َْ َ‬ ‫َ َ ْ َ َّ‬
‫ﺣﻰﺘ ﻳﻠﻰﻘ ا� ﺗﻌﺎﻰﻟ وﻟيﺲ ﻲﻓ وﺟ ِﻬ ِﻪ مﺰ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ $‬ﻣﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺷﺨﺼﯽ از ﺷﻤﺎ ﻫﻤﻮاره‪ -‬از ﻣﺮدم‪-‬‬
‫ﺧﻮاﻫﺶ و ﮔﺪاﯾﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ در ﺣﺎﻟﯽ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل را ﻣﻼﻗﺎت ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ ﮐﻪ ﻫﯿﭻ‬
‫ﮔﻮﺷﺘﯽ در ﭼﻬﺮهاش ﻧﯿﺴﺖ«‪.‬‬
‫َ ُّ َ َ‬ ‫َّ َ َ‬ ‫َ َ‬ ‫ََُ ََ‬ ‫َ َّ َ ُ َ‬
‫ﻨﺮﺒ‪َ ،‬وذﻛ َﺮ الﺼﺪﻗﺔ واﺘﻟَّﻌﻔﻒ ﻋ ِﻦ‬
‫ِ‬ ‫ﻤ‬
‫ِ‬ ‫ال‬ ‫ﻰﻠﻋ‬ ‫ﻮ‬ ‫ﻫ‬‫و‬ ‫ﻗﺎل‬ ‫‪‬‬‫ِ‬ ‫ﷲ‬‫ا‬ ‫ﻮل‬ ‫‪ -٥٣٦‬وﻋﻨﻪ أن رﺳ‬
‫ُّ ْ َ َ َّ َ‬ ‫َ ُْ‬ ‫َ َ ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ ُ ُ ْ َ َ ْ ٌ َ َ ُّ‬ ‫ََ‬
‫اﻤﻟﺴﺄﻟﺔِ‪» :‬اﻴﻟﺪ اﻟﻌﻠﻴﺎ ﺧ� ﻣِﻦ اﻴﻟ ِﺪ الﺴﻔ�؛ واﻴﻟﺪ اﻟﻌﻠﻴﺎ ِ� الﻤﻨ ِﻔﻘﺔ‪ ،‬والﺴﻔ� ِ� الﺴﺎﺋ ِﻠﺔ«‪.‬‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬
‫] ﹲ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﻣﻨﺒﺮ ﺑﻮد و درﺑﺎرهي‬
‫ﺻﺪﻗﻪ و ﺧﻮدداري از ﮔﺪاﯾﯽ و درﺧﻮاﺳﺖ ﮐﻤﮏ ﻣﺎﻟﯽ از ﻣﺮدم‪ ،‬ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪،‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬دﺳﺖ ﺑﺎﻻ‪ ،‬ﺑﺮ دﺳﺖ ﭘﺎﯾﯿﻦ ﺑﺮﺗﺮي دارد؛ دﺳﺖ ﺑﺎﻻ‪ ،‬ﻫﻤﺎن دﺳﺖ ﺑﺨﺸﻨﺪه و‬
‫دﺳﺖ ﭘﺎﯾﯿﻦ‪ ،‬دﺳﺖ درﺧﻮاﺳﺖﮐﻨﻨﺪه )ﮔﯿﺮﻧﺪه( اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬رواﯾﺘﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﻧﻘﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﮑﯿﻢ ﺑﻦ ﺣﺰام‪ ‬از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﻣﺎﻟﯽ درﺧﻮاﺳﺖ ﮐﺮد و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ او ﻋﻄﺎ ﻧﻤﻮد؛ ﺑﺎر دوم و ﺳﻮم ﻧﯿﺰ درﺧﻮاﺳﺖ ﻧﻤﻮد و‬
‫ﻫﺮ ﺑﺎر ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ او ﮐﻤﮏ ﮐﺮد‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬روش ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬و ﺑﻠﮑﻪ از ﺑﺨﺸﻨﺪﮔﯽ و ﺑﺰرﮔﻮاري‬
‫اﯾﺸﺎن ﺑﻮد ﮐﻪ درﺧﻮاﺳﺖ ﻫﯿﭻﮐﺲ را رد ﻧﻤﯽﮐﺮد و ﻫﺮﭼﻪ از او در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ اﺳﻼم‬
‫ﺧﻮاﺳﺘﻪ ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬درﯾﻎ ﻧﻤﯽﻧﻤﻮد‪ .‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم‪ ،‬ﺑﻪ ﺣﮑﯿﻢ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﯾﻦ ﻣﺎلِ دﻧﯿﺎ‪ ،‬ﺷﯿﺮﯾﻦ و‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 1474 :‬ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻀﻤﻮن؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1040 :‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪1429 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1033 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪366‬‬

‫دلﻓﺮﯾﺐ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﺮﮐﺲ آن را ﺳﺨﺎوﺗﻤﻨﺪاﻧﻪ ‪ -‬و ﺑﺪون ﻃﻤﻊ‪ -‬درﯾﺎﻓﺖ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮاﯾﺶ‬
‫ﺑﺎﺑﺮﮐﺖ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد؛ و ﻫﺮﮐﺲ از روي ﺣﺮص و ﻃﻤﻊ آن را ﺑﻪدﺳﺖ ﺑﯿﺎورد‪ ،‬ﺑﺮاﯾﺶ‬
‫ﺑﺮﮐﺘﯽ ﻧﺨﻮاﻫﺪ داﺷﺖ«‪ .‬ﭘﺲ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ از روي ﻃﻤﻊ‪ ،‬دﺳﺖ ﻧﯿﺎز ﭘﯿﺶ اﯾﻦ و آن‪ ،‬دراز‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪﻣﺮاﺗﺐ از اﯾﻦ ﺑﺮﮐﺖ‪ ،‬دورﺗﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬از اﯾﻦرو ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ‬
‫َ‬ ‫َ ُ ْ‬ ‫َ َ َ َ ْ َ َ َْ ََْ َ َ ُْ ُ ْ‬
‫ﺮﺸ ٍف َوﻻ َﺳﺎﺋِ ٍﻞ ﻓﺨﺬ ُه َو َﻣﺎ ﻻ ﻓﻼ‬
‫ﺎل وأﻧﺖ �� م ِ‬ ‫ﺧﻄﺎب‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﺎ ﺟﺎءك ِﻣﻦ ﻫﺬا الﻤ ِ‬
‫َْ َ‬ ‫ُْ‬
‫ﺗت ِﺒ ْﻌ ُﻪ �ﻔ َﺴﻚ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻫﺮﮔﺎه ﻣﺎل و ﺛﺮوﺗﯽ ﺑﺪون ﭼﺸﻢداﺷﺖ ﯾﺎ درﺧﻮاﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻮ‬
‫رﺳﯿﺪ‪ ،‬ﺑﭙﺬﯾﺮ و ﮔﺮﻧﻪ‪ ،‬در ﭘﯽِ آن ﻣﺒﺎش«‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪ ﺣﮑﯿﻢ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬دﺳﺖ‪ ‬ﺑﺎﻻ از دﺳﺖ‪ ‬ﭘﺎﯾﯿﻦ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﻣﻨﻈﻮر از دﺳﺖ ﺑﺎﻻ‪ ،‬دﺳﺖ ﺑﺨﺸﻨﺪه ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و دﺳﺖ ﭘﺎﯾﯿﻦ‪ ،‬ﻫﻤﺎن دﺳﺖ ﮔﯿﺮﻧﺪه ﯾﺎ‬
‫درﺧﻮاﺳﺖﮐﻨﻨﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺣﮑﯿﻢ‪ ‬ﻋﺮض ﮐﺮد‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ ذاﺗﯽ ﮐﻪ ﺷﻤﺎ را‬
‫ﺑﻪﺣﻖ ﻣﺒﻌﻮث ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ از ﺷﻤﺎ ﺗﺎ زﻧﺪه ﺑﺎﺷﻢ‪ ،‬از ﻫﯿﭻﮐﺲ ﭼﯿﺰي ﻧﺨﻮاﻫﻢ‬
‫ﺧﻮاﺳﺖ‪.‬‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬از دﻧﯿﺎ رﻓﺖ و اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺻﺪﯾﻖ‪ ‬ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖ ﺧﻼﻓﺖ را ﺑﺮ ﻋﻬﺪه ﮔﺮﻓﺖ‬
‫و ﭼﻮن ﺣﮑﯿﻢ‪ ‬را ﻓﺮاﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ ﺗﺎ ﺳﻬﻤﺶ از ﺑﯿﺖاﻟﻤﺎل را ﺑﻪ او ﺑﺪﻫﺪ‪ ،‬ﺣﮑﯿﻢ‪ ‬ﻗﺒﻮل‬
‫ﻧﻤﯽﮐﺮد‪ .‬آنﮔﺎه اﺑﻮﺑﮑﺮ‪ ‬درﮔﺬﺷﺖ و ﻋﻤﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﺧﻼﻓﺖ رﺳﯿﺪ‪ .‬ﻋﻤﺮ‪ ‬ﻧﯿﺰ ﺣﮑﯿﻢ را‬
‫ﻓﺮاﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ ﺗﺎ ﭼﯿﺰي ﺑﻪ او ﺑﺪﻫﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺣﮑﯿﻢ‪ ‬ﻧﻤﯽﭘﺬﯾﺮﻓﺖ‪ .‬ﻟﺬا ﻋﻤﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬اي‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن! ﻣﻦ ﺷﻤﺎ را ﮔﻮاه ﻣﯽﮔﯿﺮم ﮐﻪ ﻣﻦ‪ ،‬ﺳﻬﻢ ﺣﮑﯿﻢ را از ﺑﯿﺖ اﻟﻤﺎل ﺑﺮ او ﻋﺮﺿﻪ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻢ‪ ،‬وﻟﯽ او از ﭘﺬﯾﺮش آن ﺧﻮدداري ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﻋﻤﺮ‪ ‬اﯾﻦ ﮐﺎر را اﻧﺠﺎم داد ﺗﺎ ﻣﺮدم‬
‫را ﮔﻮاه ﺑﮕﯿﺮد ﮐﻪ ﺑﻪ وﻇﯿﻔﻪاش ﻋﻤﻞ ﮐﺮده و ﺳﻬﻢ ﺣﮑﯿﻢ‪ ‬از ﺑﯿﺖاﻟﻤﺎل را ﺑﻪ او ﻋﺮﺿﻪ‬
‫ﮐﺮده اﺳﺖ ﺗﺎ ﺣﮑﯿﻢ‪ ‬روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ادﻋﺎﯾﯽ درﺑﺎرهي ﺣﻘﺶ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ؛ اﻣﺎ ﺣﮑﯿﻢ‪‬‬
‫ﭘﺲ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ زﻧﺪه ﺑﻮد‪ ،‬از ﻫﯿﭻﮐﺲ ﭼﯿﺰي ﻗﺒﻮل ﻧﮑﺮد‪.‬‬
‫در رواﯾﺘﯽ دﯾﮕﺮ ﮐﻪ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ذﮐﺮ ﮐﺮده‪ ،‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬دﺳﺖ ﺑﺎﻻ‬
‫)ﺑﺨﺸﻨﺪه( از دﺳﺖ ﭘﺎﯾﯿﻦ )ﮔﯿﺮﻧﺪهي ﺻﺪﻗﻪ( ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ و اﺑﺘﺪا ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﺻﺪﻗﻪ ﺑﺪه ﮐﻪ‬
‫ﺗﺤﺖ ﺗﮑﻔﻞ و ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﯽ ﺗﻮﺳﺖ«‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺬل و ﺑﺨﺸﺶ ﺑﺮ ﺧﺎﻧﻮاده‪ ،‬ﺑﺮ ﺻﺪﻗﻪ دادن‬
‫ﺑﺮ ﻓﻘﺮا‪ ،‬ﺑﺮﺗﺮي دارد؛ زﯾﺮا ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻣﺨﺎرج ﺧﺎﻧﻮاده‪ ،‬ﻫﻢ ﺻﺪﻗﻪ اﺳﺖ و ﻫﻢ اداي ﺣﻖّ‬
‫ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪي )ﺻﻠﻪي رﺣﻢ( و ﻫﻢ ﺣﻔﻆ ﺣﺮﻣﺖ و ﻋﺰت ﺧﺎﻧﻮاده و ﺑﯽﻧﯿﺎزي آﻧﺎن از‬
 ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻗﻨﺎﻋﺖ‪ ،‬ﻋﺰت ﻧﻔﺲ‪ ،‬ﻣﯿﺎﻧﻪروي در زﻧﺪﮔﯽ و اﻋﺘﺪال در ﺑﺬل و ﺑﺨﺸﺶ‪367 ...‬‬

‫دﯾﮕﺮان‪ .‬و رﺳﯿﺪﮔﯽ ﺑﻪ ﻧﯿﺎزﻫﺎي ﺷﺨﺼﯽ از اﯾﻦ ﻫﻢ ﺑﺮﺗﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺚ‬
‫َ َ َ َّ ْ َ َ ْ َ َ ْ َ َ َ َ ْ َ َ ْ‬ ‫ْ ْ‬
‫ﻲﺷء ﻓﻸﻫ ِﻠﻚ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬اﺑﺘﺪا از ﺧﻮد‬ ‫آﻣﺪه اﺳﺖ‪ِ » :‬اﺑْ َﺪأ ِﺑﻨَﻔ ِﺴﻚ �ﺘﺼﺪق ﻋﻠﻴﻬﺎ؛ ﻓ ِﺈن ﻓﻀﻞ‬
‫آﻏﺎز ﮐﻦ و از ﻣﺎل ﺧﻮﯾﺶ اﺳﺘﻔﺎده ﺑﺒ‪‬ﺮ؛ آنﮔﺎه ﻣﺎزاد آن را ﺑﺮاي ﺧﺎﻧﻮادهات‪ ،‬ﺧﺮج ﻧﻤﺎ«‪.‬‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺣﺪﯾﺚ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ‪ $‬را ذﮐﺮ ﮐﺮده ﮐﻪ در آن آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺷﺨﺼﯽ از ﺷﻤﺎ ﻫﻤﻮاره‪ -‬از ﻣﺮدم‪ -‬ﺧﻮاﻫﺶ و ﮔﺪاﯾﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ در‬
‫ﺣﺎﻟﯽ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل را ﻣﻼﻗﺎت ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﮔﻮﺷﺘﯽ در ﭼﻬﺮهاش ﻧﯿﺴﺖ«‪.‬‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﻫﺸﺪاري ﺟﺪيﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﺜﺮت ﺧﻮاﻫﺶ ﯾﺎ درﺧﻮاﺳﺖ ﮐﻤﮏ از‬
‫دﯾﮕﺮان‪ ،‬ﺣﺮام اﺳﺖ‪ .‬از اﯾﻦرو ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﺑﺮاي ﻫﯿﭻﮐﺲ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺟﺰ در‬
‫ﺷﺮاﯾﻂ اﺿﻄﺮاري‪ ،‬ﭼﯿﺰي از ﻣﺮدم ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ .‬ﻟﺬا اﮔﺮ درﺧﻮاﺳﺖ ﮐﻤﮏ ﻣﺎﻟﯽ از دﯾﮕﺮان‪،‬‬
‫از روي ﭼﺸﻢ و ﻫﻢﭼﺸﻤﯽ و ﺑﺮاي دﺳﺖﯾﺎﺑﯽ ﺑﻪ ﺗﺠﻤﻼت و زﻧﺪﮔﯽ ﻣﺠﻤﻞ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭘﺲ‬
‫در ﺣﺮام ﺑﻮدﻧﺶ ﻫﯿﭻ ﺷﮑﯽ ﻧﯿﺴﺖ و ﺑﺮاي ﮐﺴﯽ‪ ،‬درﯾﺎﻓﺖ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﻤﮏﻫﺎﯾﯽ ﺑﺎ ﭼﻨﯿﻦ‬
‫اﻫﺪاﻓﯽ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﺣﺘﯽ ﮔﺮﻓﺘﻦ زﮐﺎت ﻫﻢ ﺑﻪ ﻗﺼﺪ ﻫﺰﯾﻨﻪ ﮐﺮدن در ﺗﺠﻤﻼت ﯾﺎ‬
‫ﮐﺎرﻫﺎي ﻏﯿﺮﺿﺮوري‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ درﺧﻮاﺳﺖ ﮐﻤﮏ ﻣﺎﻟﯽ از دﯾﮕﺮان در ﺷﺮاﯾﻂ‬
‫اﺿﻄﺮاري‪ ،‬اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد‪ .‬و اﷲ‪ ،‬داﻧﺎﺗﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫***‬
‫َ ْ َ َ َ َّ َ َ َ ُّ ً َ َّ َ َ ْ َ ُ‬ ‫َ َ ُ ُ‬ ‫ُ‬
‫ﺮﺜا ﻓﺈِ�ﻤﺎ �ﺴﺄل‬ ‫‪ -٥٣٧‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل َرﺳﻮل اﷲِ‪» :‬ﻣﻦ ﺳﺄل اﻨﻟﺎس ﺗ�‬
‫) ‪(1‬‬ ‫يﺴ َﺘ ِﻘ َّﻞ َأ ْو ﻟ ِيَ ْﺴ َﺘ ْﻜ ِ ْ‬
‫ﺮﺜ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ًَْ َْ ْ‬
‫‪،‬ﻠ‬
‫ﻤﺟﺮا ﻓ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي اﻓﺰاﯾﺶ ﻣﺎل و‬
‫ﺛﺮوت‪ ،‬ﮔﺪاﯾﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ‪ ،‬اﺧﮕﺮ آﺗﺶ دوزخ را درﺧﻮاﺳﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ ﺣﺎل‬
‫ﺧﻮد داﻧﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﮐﺎر را رﻫﺎ ﮐﻨﺪ ﯾﺎ اﻧﺠﺎﻣﺶ دﻫﺪ«‪.‬‬
‫َّ َ َ َ َ َ ٌّ ُ ُّ َ‬ ‫َ َ ُ ُ‬ ‫ُْ‬ ‫ََُ‬
‫ﺪب‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل َرﺳﻮل اﷲِ‪» :‬إِن الﻤﺴﺄﻟﺔ ﻛﺪ ﻳ�ﺪ ﺑِﻬﺎ‬ ‫ٍ‬ ‫ﺑﻦ ﺟﻨ‬
‫ِ‬ ‫‪ -٥٣٨‬وﻋﻦ ﺳﻤﺮة‬
‫ُ َّ ُْ‬ ‫َْ‬ ‫َّ َ ْ َ َ َ َّ ُ ُ ُ ْ ً َْ‬ ‫َّ ُ ُ ْ َ‬
‫الﺮﺟﻞ وﺟﻬﻪ إِﻻ أن �ﺴﺄل الﺮﺟﻞ ﺳﻠﻄﺎﻧﺎ أو ﻲﻓ أم ٍﺮ ﻻﺑﺪ ﻣِﻨﻪ«‪] .‬ﺗﺮﻣﺬي اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را‬
‫) ‪(2‬‬
‫رواﯾﺖ ﮐﺮده و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺣﺴﻦ ﺻﺤﯿﺢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪[.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1041 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪1947 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺘﺮﻣﺬي‪ ،‬آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪.548 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪368‬‬

‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺳﻤﺮه ﺑﻦ ﺟﻨﺪب‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﻤﺎﻧﺎ ﮔﺪاﯾﯽ و‬

‫درﺧﻮاﺳﺖ ﮐﻤﮏ ﻣﺎﻟﯽ از دﯾﮕﺮان‪ ،‬ﺧﺮاﺷﯿﺪﮔﯽ و اﺛﺮِ ﺧﺮاﺷﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺨﺺ‪ ،‬روي‬
‫ﺻﻮرﺗﺶ اﯾﺠﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ ﺷﺨﺺ‪ - ،‬ﺣﻖّ ﺧﻮد را‪ -‬از ﭘﺎدﺷﺎه ‪ -‬ﯾﺎ ﻫﺮ‬
‫ﻣﺴﺆوﻟﯽ‪ -‬ﻣﻄﺎﻟﺒﻪ ﻧﻤﺎﯾﺪ ﯾﺎ درﺧﻮاﺳﺘﺶ درﺑﺎرهي ﻣﺴﺄﻟﻪاي ﺿﺮوري و ﮔﺮﯾﺰﻧﺎﭘﺬﯾﺮ ﺑﺎﺷﺪ«‪.‬‬
‫َ‬ ‫َ ْ َ َ ْ ُ َ َ ٌ ََْ َ ََ‬ ‫َ َ ُ ُ‬
‫ﺎس ل ْﻢ‬
‫‪ -٥٣٩‬وﻋﻦ اﺑﻦ مﺴﻌﻮ ٍد‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل َرﺳﻮل اﷲِ‪» :‬ﻣﻦ أﺻﺎ�ﺘﻪ ﻓﺎﻗﺔ ﻓﺄﻧﺰل ِ ِ‬
‫َّ‬ ‫ﺎﻨﻟ‬‫ﺑ‬ ‫ﺎ‬‫ﻬ‬
‫ﺟ ِﻞ«‪] .‬اﺑﻮداود و ﺗﺮﻣﺬي اﯾﻦ‬ ‫َْ‬ ‫اﷲ َﻪﻟُ‬
‫ﻚ ُ‬‫َُ ُ‬ ‫ُ َ َّ َ ُ َ َ ْ َ ْ َ َ َ‬
‫ﺟ ٍﻞ أو آ ِ‬
‫زق ﺎﻋ ِ‬ ‫ﺮ‬
‫ِِ ٍ‬ ‫ﺑ‬ ‫ﺷ‬
‫ِ‬ ‫ﻮ‬ ‫ﻴ‬‫�‬ ‫ِ‬ ‫ﷲ‬‫ﺑﺎ‬ ‫ﺎ‬‫ﻬ‬ ‫�ﺴﺪ ﻓﺎ�ﺘﻪ‪ ،‬وﻣﻦ أﻧﺰل‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺣﺪﯾﺚ را رواﯾﺖ ﮐﺮده و ﺗﺮﻣﺬي‪ ،‬آن را ﺣﺴﻦ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻣﺴﻌﻮد‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ دﭼﺎر ﻓﻘﺮ و ﻓﺎﻗﻪ ﺷﻮد‬
‫و آن را ﻧﺰد ﻣﺮدم ﺑﺒﺮد‪ ،‬ﻓﻘﺮش از ﻣﯿﺎن ﻧﺨﻮاﻫﺪ رﻓﺖ؛ اﻣﺎ ﻫﺮﮐﺲ ﻓﻘﺮش را ﻧﺰد اﷲ ﺑﺒﺮد‬
‫‪ -‬و ﺑﺮﻃﺮف ﺷﺪن ﻓﻘﺮش را از اﷲ ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ -‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬روزيِ زودرس ﯾﺎ دﯾﺮرﺳﯽ ﺑﻪ‬
‫او ﻣﯽدﻫﺪ )و ﻓﻘﺮش را ﺑﺮﻃﺮف ﻣﯽﺳﺎزد(«‪.‬‬
‫َ َ ًْ‬ ‫ْ ََ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ َ َ َّ َ‬ ‫َ َ ُ ُ‬ ‫َ ْ َ َ‬
‫‪ -٥٤٠‬و�ﻦ ﺛ ْﻮ�ﺎن‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل َرﺳﻮل اﷲِ‪» :‬ﻣﻦ ﺗ�ﻔﻞ ِﻲﻟ أن ﻻ �ﺴﺄل اﻨﻟَّﺎس ﺷيﺌﺎ‬
‫ُ َ َ َ َ َ ْ َُ َ َ ً َ ًْ‬ ‫َ َّ‬ ‫َ َ َ َّ ُ‬
‫ﺑﺎﺠﻟﻨﺔ؟« ﻓﻘﻠﺖ‪ :‬أﻧﺎ‪ ،‬ﻓﺎﻜن ﻻ �ﺴﺄل أﺣﺪا ﺷيﺌﺎ‪] .‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را اﺑﻮداود ﺑﺎ‬ ‫َوأﺗ�ﻔﻞ ﻪﻟ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ا‪‬ﺳﻨﺎد ﺻﺤﯿﺢ رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺛﻮﺑﺎن‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﭼﻪ ﮐﺴﯽ ﺑﺮاي ﻣﻦ ﺗﻌﻬﺪ ﻣﯽﮐﻨﺪ‬
‫ﮐﻪ از ﻣﺮدم ﭼﯿﺰي ﻧﺨﻮاﻫﺪ و ﻣﻦ‪ ،‬در ﻣﻘﺎﺑﻞ‪ ،‬ﺑﺮاي او ﺑﻬﺸﺖ را ﺿﻤﺎﻧﺖ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﻢ؟«‬
‫ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﻣﻦ‪ .‬از آن ﭘﺲ‪ ،‬ﺛﻮﺑﺎن‪ ‬از ﻫﯿﭻﮐﺲ ﭼﯿﺰي درﺧﻮاﺳﺖ ﻧﻤﯽﮐﺮد‪.‬‬
‫َ َّ ْ ُ َ َ ً َ َ َ ْ ُ ُ َ َّ‬ ‫ُ َ‬ ‫ْ َ َ َ‬
‫ﺎر ِق‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﺤﺗﻤﻠﺖ ﻤﺣﺎﻟﺔ ﻓﺄ�ﻴﺖ َرﺳﻮل ا�‪‬‬ ‫ِ‬ ‫ﺮﺸ ﻗﺒِﻴﺼﺔ ﺑﻦ الﻤﺨ‬ ‫َ َ ‪ -٥٤١‬وﻋﻦ أﻲﺑَ � ِ ٍ‬
‫َ َ َ ُ َّ َ َ َ َ‬ ‫َُّ‬ ‫ُ َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ َّ َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ َّ‬ ‫ْ ُ‬
‫أﺳﺄﻪﻟُ ﻓﻴﻬﺎ‪ ،‬ﻓﻘﺎل‪» :‬أﻗ ِْﻢ ﺣﻰﺘ ﺗﺄﺗ ِيﻨﺎ الﺼﺪﻗﺔ ﻓﻨﺄم َﺮ لﻚ ﺑِﻬﺎ«‪� .‬ﻢ ﻗﺎل‪» :‬ﻳﺎ ﻗﺒِﻴﺼﺔ إِن الﻤﺴﺄﻟﺔ‬
‫َ ً َ َ َّ ْ َ َ ْ َ َ ُ َ َّ ُ َ ُ ُ ْ‬ ‫ُ ٌ َ َّ َ‬ ‫َ ُّ َّ َ َ َ َ‬
‫ﻻ ﺤﺗِﻞ إِﻻ ﻷﺣ ِﺪ ﺛﻼﺛ ٍﺔ‪َ :‬رﺟﻞ ﺤﺗَﻤﻞ ﻤﺣﺎﻟﺔ‪ ،‬ﻓﺤﻠﺖ ﻪﻟُ الﻤﺴﺄﻟﺔ ﺣﻰﺘ ﻳﺼﻴﺒﻬﺎ‪َّ � ،‬ﻢ �ﻤ ِﺴﻚ‪.‬‬
‫ً ْ ْ َ‬ ‫الﻤﺴﺄَﻟَ ُﺔ َﺣ َّﻰﺘ ﻳُﺼ َ‬
‫ِ َ ٌ ْ َ َ ْ َ َ َ َّ ْ ُ َ‬ ‫ُ ٌ َ َُْ‬
‫ﻴﺐ ﻗ َِﻮاﻣﺎ ﻣِﻦ ﻋيﺶ‪،‬أ ْو‬ ‫ِ‬ ‫ﻪﻟ‬ ‫ﺖ‬ ‫ﻠ‬ ‫ﺤ‬ ‫ﻓ‬ ‫‪،‬‬‫ﻣﺎﻪﻟ‬ ‫ﺖ‬ ‫ﺎﺣ‬ ‫ﺘ‬ ‫اﺟ‬ ‫ﺔ‬ ‫ﺟﺎﺤﺋ‬ ‫ﻪ‬ ‫ورﺟﻞ أﺻﺎ�ﺘ‬
‫ْ َْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ٌ ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َُْ‬ ‫َ‬ ‫َ ٌُ‬ ‫ً ْ َْ‬
‫ورﺟﻞ أﺻﺎ�ﺘﻪ ﻓﺎﻗﺔ‪ ،‬ﺣﻰﺘ ﻳﻘﻮل ﺛﻼﺛﺔ ﻣِﻦ ذوي اﺤﻟ ِﻰﺠ ﻣِﻦ ﻗﻮﻣِﻪ‪:‬‬ ‫ﻗﺎل‪ِ :‬ﺳﺪادا ﻣِﻦ ﻋيﺶ‪،‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪6040 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ أﺑﯽداود از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪.1448 :‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪6604 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ أﺑﯽداود‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪.1446 :‬‬
 ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻗﻨﺎﻋﺖ‪ ،‬ﻋﺰت ﻧﻔﺲ‪ ،‬ﻣﯿﺎﻧﻪروي در زﻧﺪﮔﯽ و اﻋﺘﺪال در ﺑﺬل و ﺑﺨﺸﺶ‪369 ...‬‬
‫ً ْ‬ ‫ً ْ َْ َ َ‬ ‫َّ ْ َ ُ ْ َ ُ َّ‬
‫ﺣﻰﺘ ﻳُﺼ َ‬ ‫ََ ْ َ َ َ ْ ُ ً َ ٌَ‬
‫ﻴﺐ ﻗ ِﻮاﻣﺎ ﻣِﻦ ﻋيﺶ‪،‬أ ْو ﻗﺎل‪ِ :‬ﺳﺪادا ﻣِﻦ‬ ‫ِ‬ ‫ﻟﻘﺪ أﺻﺎﺑﺖ ﻓﻼﻧﺎ ﻓﺎﻗﺔ‪ ،‬ﻓﺤﻠﺖ ﻪﻟ اﻤﻟﺴﺄﻟﺔ‬
‫ُ ُ ْ ً‬ ‫َ َ ُ ُ ْ ٌ َ ُ ُ‬ ‫َ ََ‬ ‫ُ‬ ‫ََ‬ ‫َْ‬
‫ﻋيﺶ‪� .‬ﻤﺎ ِﺳﻮاﻫ َّﻦ ﻣ َِﻦ الﻤﺴﺄﻟ ِﺔ ﻳﺎ ﻗﺒِﻴﺼﺔ ﺳﺤﺖ‪ ،‬ﻳﺄ�ﻠﻬﺎ ﺻﺎﺣِﺒﻬﺎ ﺳﺤﺘﺎ«‪] .‬رواﯾﺖ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﺑﺸﺮ‪ ،‬ﻗﺒﯿﺼﻪ ﺑﻦ ﻣﺨﺎرق‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﺮاي اﯾﺠﺎد ﺻﻠﺢ و ﺳﺎزش‪ ،‬ﻣﺒﻠﻐﯽ‬
‫را ﺗﻌﻬﺪ ﮐﺮدم؛ ﻟﺬا ﻧﺰد رﺳﻮلاﷲ‪ ‬آﻣﺪم و درﺧﻮاﺳﺖ ﮐﻤﮏ ﮐﺮدم‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺻﺒﺮ ﮐﻦ ﺗﺎ‬
‫اﻣﻮال زﮐﺎت ﺑﻪ ﻣﺎ ﺑﺮﺳﺪ؛ دﺳﺘﻮر ﻣﯽدﻫﯿﻢ ﺳﻬﻤﯽ از آن ﺑﻪ ﺗﻮ ﺑﺪﻫﻨﺪ«‪ .‬ﺳﭙﺲ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اي‬
‫ﻗﺒﯿﺼﻪ! درﺧﻮاﺳﺖ‪ ‬ﮐﻤﮏ ﻣﺎﻟﯽ ﻓﻘﻂ در ﺳﻪ ﻣﻮرد ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ‪ (1) :‬ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي‬
‫اﯾﺠﺎد ﺻﻠﺢ‪ ،‬ﻣﺒﻠﻐﯽ را ﺗﻌﻬﺪ ﮐﺮده‪ ،‬ﺑﺮاي او ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ ﺑﻪاﻧﺪازهي ﺗﻌﻬﺪش‪ ،‬ﮐﻤﮏ‬
‫ﺑﺨﻮاﻫﺪ و ﺳﭙﺲ از درﺧﻮاﺳﺖ ﮐﻤﮏ ﺧﻮدداري ﮐﻨﺪ؛ )‪ (2‬ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ زﯾﺎﻧﯽ ﺑﻪ اﻣﻮاﻟﺶ‬
‫ﺑﺮﺳﺪ و ﻫﻤﻪي داراﯾﯽاش را از ﻣﯿﺎن ﺑﺒﺮد؛ درﺧﻮاﺳﺖ ﮐﻤﮏ ﻣﺎﻟﯽ ﺑﺮاي اﯾﻦ ﺷﺨﺺ ﻧﯿﺰ‬
‫ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ زﻧﺪﮔﯽاش ﺳﺮ و ﺳﺎﻣﺎن ﯾﺎﺑﺪ ﯾﺎ ﻧﯿﺎزﻫﺎي اوﻟﯿﻪاش ﺗﺄﻣﯿﻦ ﺷﻮد‪(3) .‬‬
‫ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ ‪ -‬ﺑﺪون ﻫﯿﭻ دﻟﯿﻞ روﺷﻨﯽ‪ -‬ﻓﻘﯿﺮ و ﺗﻨﮓدﺳﺖ ﻣﯽﮔﺮدد؛ در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺳﻪ ﻧﻔﺮ از ﺧﺮدﻣﻨﺪان ﻃﺎﯾﻔﻪاش ﮔﻮاﻫﯽ دﻫﻨﺪ ﮐﻪ ﻓﻘﯿﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬درﺧﻮاﺳﺖ ﮐﻤﮏ‬
‫ﻣﺎﻟﯽ ﺑﺮاﯾﺶ ﺟﺎﯾﺰ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﺗﺎ زﻧﺪﮔﯽاش ﺳﺮ و ﺳﺎﻣﺎن ﺑﮕﯿﺮد ﯾﺎ در ﺣﺪ‪ ‬ﺿﺮوري‪ ،‬ﺗﺄﻣﯿﻦ‬
‫ﮔﺮدد‪ .‬اي ﻗﺒﯿﺼﻪ! ﺟﺰ اﯾﻦ ﺳﻪ ﻣﻮرد‪ ،‬ﮔﺪاﯾﯽ ‪ -‬درﺧﻮاﺳﺖ ﮐﻤﮏ ﻣﺎﻟﯽ از دﯾﮕﺮان‪ -‬ﺣﺮام‬
‫اﺳﺖ و ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺟﺰ در ﻣﻮارد ﯾﺎدﺷﺪه‪ ،‬درﺧﻮاﺳﺖ ﮐﻤﮏ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺣﺮامﺧﻮار ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ«‪.‬‬
‫ُ ُ َ‬ ‫ْ ُ َّ‬ ‫َْ َ‬ ‫َ َّ ُ َ‬
‫ِ� اﺬﻟِي ﻳﻄﻮف ﻰﻠﻋ‬ ‫‪ -٥٤٢‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬أن َرﺳﻮل اﷲِ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﻟيﺲ ال ِﻤﺴﻜ‬
‫ُ ً‬ ‫ْ َ َّ‬ ‫اﻨﻟَّﺎس ﺗَ ُﺮ ُّدهُ الﻠُّ ْﻘ َﻤ ُﺔ والﻠُّ ْﻘ َﻤﺘﺎن‪َ ،‬واﺘﻟَّ ْﻤ َﺮةُ واﺘﻟَّ ْﻤﺮﺗَﺎن‪َ ،‬وﻟَ َّ‬
‫�ﺪ ﻏِ�‬‫�ﻦ ال ِﻤﺴﻜِ� اﺬﻟِي ﻻ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َ ُ ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ُ َ َّ َ َ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫ُ َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﻳﻐﻨِﻴﻪ‪َ ،‬وﻻ �ﻔﻄ ُﻦ ﻪﻟ‪� ،‬ﻴﺘﺼﺪق ﻋﻠﻴﻪ‪َ ،‬وﻻ �ﻘﻮم ﻓيﺴﺄل اﻨﻟَّﺎس«‪] .‬ﻣﺘ ﹲ‬
‫ﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﺴﮑﯿﻦ )ﻣﺴﺘﻤﻨﺪ(‪ ،‬ﮐﺴﯽ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم ﻣﯽﮔﺮدد و ﯾﮏ ﯾﺎ دو ﻟﻘﻤﻪ‪ ،‬و ﯾﮏ ﯾﺎ دو داﻧﻪي ﺧﺮﻣﺎ‪) ،‬او را درِ‬
‫ﺧﺎﻧﻪﻫﺎ( ﺑﺮﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ؛ ﻣﺴﮑﯿﻦ‪ ،‬ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺛﺮوﺗﯽ ﺑﺮاي رﻓﻊ ﻧﯿﺎزش ﻧﺪارد و ﮐﺴﯽ ﻫﻢ‬
‫از ﺣﺎﻟﺶ ﺑﺎﺧﺒﺮ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ او ﺻﺪﻗﻪ دﻫﺪ و ﺧﻮد ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﮔﺪاﯾﯽ از ﻣﺮدم ﻧﻤﯽﭘﺮدازد«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1044 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪1479 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪1039 :‬؛ ]ر‪.‬ك‪ :‬ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻤﺎرهي ‪[.269‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪370‬‬

‫ﺷﺮح‬
‫اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ‪ ،‬وﻋﯿﺪ و ﻫﺸﺪاري ﺟﺪي درﺑﺎرهي ﮐﺴﺎﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺪون ﺿﺮورت‪،‬‬
‫دﺳﺖ ﻧﯿﺎز‪ ،‬ﭘﯿﺶ ﻣﺮدم دراز ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺑﻪ ﮔﺪاﯾﯽ ﻣﯽﭘﺮدازﻧﺪ‪ .‬در ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪‬‬
‫آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي اﻓﺰاﯾﺶ ﻣﺎل و ﺛﺮوت‪ ،‬ﮔﺪاﯾﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ‪ ،‬اﺧﮕﺮ آﺗﺶ دوزخ را‬
‫درﺧﻮاﺳﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ ﺣﺎل ﺧﻮد داﻧﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﮐﺎر را رﻫﺎ ﮐﻨﺪ ﯾﺎ اﻧﺠﺎﻣﺶ دﻫﺪ«‪ .‬اﮔﺮ‬
‫ﮐﻢﺗﺮ ﺑﻪ ﮔﺪاﯾﯽ ﺑﭙﺮدازد‪ ،‬ﮔﻨﺎﻫﺶ ﮐﻢﺗﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد و ﺑﺎ اﺧﮕﺮ دوزخ ﮐﻢﺗﺮ ﺧﻮاﻫﺪ‬
‫ﺳﻮﺧﺖ؛ اﻣﺎ ﻫﺮﭼﻪ ﺑﯿﺶﺗﺮ ﮔﺪاﯾﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﯿﺶﺗﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺳﻮﺧﺖ و اﮔﺮ دﺳﺖ از اﯾﻦ‬
‫ﻋﻤﻞ زﺷﺖ ﺑﺮدارد‪ ،‬ﺑﺎ اﺧﮕﺮﻫﺎي دوزخ ﻣﺠﺎزات ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﺑﺮﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ ﮔﺪاﯾﯽ ﮐﺮدن ﯾﺎ درﺧﻮاﺳﺖ ﮐﻤﮏ ﻣﺎﻟﯽ از دﯾﮕﺮان ﺑﺪون ﺿﺮورت‪ ،‬ﺟﺰو‬
‫ﮔﻨﺎﻫﺎن ﺑﺰرگ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬اﺣﺎدﯾﺚ دﯾﮕﺮي ﻧﯿﺰ ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ از ﺟﻤﻠﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﻫﺮﮐﺲ دﭼﺎر ﻓﻘﺮ‬
‫و ﻓﺎﻗﻪ ﺷﻮد و آن را ﻧﺰد ﻣﺮدم ﺑﺒﺮد‪ ،‬ﻓﻘﺮش از ﻣﯿﺎن ﻧﺨﻮاﻫﺪ رﻓﺖ؛ زﯾﺮا ﻫﺮﮐﺲ ﺑﻪ‬
‫ﭼﯿﺰي روي ﺑﯿﺎورد ﯾﺎ ﺑﻪ آن دل ﺑﺒﻨﺪد‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﭼﯿﺰ واﮔﺬار ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﻣﺎ ﻫﺮﮐﺲ ﻓﻘﺮش‬
‫را ﻧﺰد اﷲ ﺑﺒﺮد‪ ،‬ﺑﺮ اﷲ ﺗﻮﮐﻞ و اﻋﺘﻤﺎد ﮐﻨﺪ و ﺑﺮاي ﺑﺮﻃﺮف ﺷﺪن ﻓﻘﺮش‪ ،‬از اﺳﺒﺎب و‬
‫راهﮐﺎرﻫﺎﯾﯽ اﺳﺘﻔﺎده ﻧﻤﺎﯾﺪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل دﺳﺘﻮر داده اﺳﺖ‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻓﻘﺮش را ﺑﺮﻃﺮف‬
‫ﻣﯽﺳﺎزد؛ زﯾﺮا اﷲ ﺳﺒﺤﺎﻧﻪ وﺗﻌﺎﻟﯽ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ َ َ َّ ۡ َ َ َّ َ ُ َ ۡ ُ ُ ٓ َّ َّ َ َ ُ َۡ‬
‫]اﻟﻄﻼق ‪[٣ :‬‬ ‫﴿ومن �ت َو� � ٱ�ِ �ه َو حسبه ۚۥ إِن ٱ� � ٰل ِغ أمرِه ِۦ﴾‬
‫و ﻫﺮ ﮐﺲ ﺑﺮ اﷲ ﺗﻮﮐﻞ ﮐﻨﺪ‪ ،‬اﷲ ﺑﺮاﯾﺶ ﮐﺎﻓﯽﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﺎﻧﺎ اﷲ‪ ،‬ﻓﺮﻣﺎن و ﺧﻮاﺳﺘﻪاش را ﺑﻪ اﻧﺠﺎم‬
‫ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻗﺒﯿﺼﻪ‪ ‬را ذﮐﺮ ﮐﺮده ﮐﻪ ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬آﻣﺪ و از اﯾﺸﺎن‬
‫ﺑﺮاي ﭘﺮداﺧﺖ ﻣﺒﻠﻐﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر اﯾﺠﺎد ﺻﻠﺢ و آﺷﺘﯽ‪ ،‬ﺗﻌﻬﺪ ﮐﺮده ﺑﻮد‪ ،‬ﮐﻤﮏ‬
‫ﺧﻮاﺳﺖ‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪ او دﺳﺘﻮر دادﻧﺪ ﮐﻪ ﻧﺰدﺷﺎن ﺑﻤﺎﻧﺪ ﺗﺎ اﻣﻮال زﮐﺎت ﺑﻪ اﯾﺸﺎن‬
‫ﺑﺮﺳﺪ و ﺳﻬﻤﯽ از آن ﺑﻪ او ﺑﺪﻫﻨﺪ‪ .‬آنﮔﺎه ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ درﺧﻮاﺳﺖ ﮐﻤﮏ‪‬‬
‫ﻣﺎﻟﯽ ﻓﻘﻂ در ﺳﻪ ﻣﻮرد‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ‪:‬‬
 ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻗﻨﺎﻋﺖ‪ ،‬ﻋﺰت ﻧﻔﺲ‪ ،‬ﻣﯿﺎﻧﻪروي در زﻧﺪﮔﯽ و اﻋﺘﺪال در ﺑﺬل و ﺑﺨﺸﺶ‪371 ...‬‬

‫‪ -1‬ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي اﯾﺠﺎد ﺻﻠﺢ‪ ،‬ﻣﺒﻠﻐﯽ را ﺗﻌﻬﺪ ﮐﺮده‪ ،‬ﺑﺮاي او ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ‬
‫ﺑﻪاﻧﺪازهي ﺗﻌﻬﺪش‪ ،‬ﮐﻤﮏ ﺑﺨﻮاﻫﺪ و ﺳﭙﺲ از درﺧﻮاﺳﺖ ﮐﻤﮏ ﺧﻮدداري ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -2‬ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ زﯾﺎﻧﯽ ﺑﻪ اﻣﻮاﻟﺶ ﺑﺮﺳﺪ و ﻫﻤﻪي داراﯾﯽاش ﺑﻪ ﺳﺒﺐ آﺗﺶﺳﻮزي ﯾﺎ‬
‫ﻏﺮق ﺷﺪن در آب و اﻣﺜﺎل آن از ﻣﯿﺎن ﺑﺮود؛ درﺧﻮاﺳﺖ ﮐﻤﮏ ﻣﺎﻟﯽ ﺑﺮاي اﯾﻦ ﺷﺨﺺ‬
‫ﻧﯿﺰ ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ زﻧﺪﮔﯽاش ﺳﺮ و ﺳﺎﻣﺎن ﯾﺎﺑﺪ ﯾﺎ ﻧﯿﺎزﻫﺎي اوﻟﯿﻪاش ﺗﺄﻣﯿﻦ ﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ -3‬ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ ‪ -‬ﺑﺪون ﻫﯿﭻ دﻟﯿﻞ روﺷﻨﯽ‪ -‬ﻓﻘﯿﺮ و ﺗﻨﮓدﺳﺖ ﻣﯽﮔﺮدد؛ در‬
‫ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﺳﻪ ﻧﻔﺮ از ﺧﺮدﻣﻨﺪان ﻃﺎﯾﻔﻪاش ﮔﻮاﻫﯽ دﻫﻨﺪ ﮐﻪ ﻓﻘﯿﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪،‬‬
‫درﺧﻮاﺳﺖ ﮐﻤﮏ ﻣﺎﻟﯽ ﺑﺮاﯾﺶ ﺟﺎﯾﺰ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﺗﺎ زﻧﺪﮔﯽاش ﺳﺮ و ﺳﺎﻣﺎن ﺑﮕﯿﺮد ﯾﺎ در‬
‫ﺣﺪ‪ ‬ﺿﺮوري‪ ،‬ﺗﺄﻣﯿﻦ ﮔﺮدد‪.‬‬
‫درﺧﻮاﺳﺖ ﮐﻤﮏ ﻣﺎﻟﯽ ﺑﺮاي اﯾﻦ ﺳﻪ ﻧﻔﺮ‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ و ﺑﻪﻓﺮﻣﻮدهي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺟﺰ‬
‫در ﺳﻪ ﻣﻮرد ﻣﺬﮐﻮر‪» ،‬ﮔﺪاﯾﯽ ‪ -‬درﺧﻮاﺳﺖ ﮐﻤﮏ ﻣﺎﻟﯽ از دﯾﮕﺮان‪ -‬ﺣﺮام ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺟﺰ در ﻣﻮارد ﯾﺎدﺷﺪه‪ ،‬درﺧﻮاﺳﺖ ﮐﻤﮏ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺣﺮامﺧﻮار اﺳﺖ«‪.‬‬
‫در ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬واژهي »ﺳ‪‬ﺤﺖ« آﻣﺪه اﺳﺖ؛ واژهي ﺳﺤﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي »ﻣﺎ ِل ﺗﻠﻒﺷﺪه«‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻪ ﻣﺎلِ ﺣﺮام و ﻧﺎﻣﺸﺮوع ﻧﯿﺰ »ﺳ‪‬ﺤﺖ« ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ؛ زﯾﺮا ﺑﺮﮐﺖ ﻣﺎل را از ﻣﯿﺎن‬
‫ﻣﯽﺑﺮد و ﮔﺎه ﻫﻤﻪي ﻣﺎل را ﺗﻠﻒ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﯾﺎ آﺳﯿﺐﻫﺎ و زﯾﺎنﻫﺎﯾﯽ ﺑﻪ ﻣﺎل ﻣﯽرﺳﺪ ﮐﻪ آن‬
‫را ﺑﻪﮐﻠﯽ ﻧﺎﺑﻮد ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪ -58‬ﺑﺎب‪ :‬ﺟﺎﯾﺰ ﺑﻮدن ﮔﺮﻓﺘﻦ ﭼﯿﺰي از ﮐﺴﯽ ﺑﺪون درﺧﻮاﺳﺖ و‬
‫ﭼﺸﻢداﺷﺖ‬

‫ُ َ َ ْ ُ َ‬ ‫َّ‬ ‫ُ َ َ ْ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ ْ‬
‫ﺑﻦ �ﻤﺮ‪� ،‬ﻦ �ﻤ َﺮ‪ ‬ﻗﺎل‪:‬‬ ‫ِ‬ ‫ا�‬ ‫ﺪ‬
‫ِ‬ ‫ﻋﺒ‬ ‫ﻪ‬
‫ِ‬ ‫ﺑﻴ‬‫أ‬ ‫ﺑﻦ �ﻤﺮ‪� ،‬ﻦ‬ ‫ِ‬ ‫ﺑﻦ ﻋﺒ ِﺪ ا�ِ‬
‫ِ‬ ‫ﺳﺎلﻢ‬
‫ِ‬ ‫‪� -٥٤٣‬ﻦ‬
‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ِّ‬ ‫َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ََُ‬ ‫َ‬ ‫ُْ‬ ‫ُ َّ‬
‫ﺎﻛن رﺳﻮل ا�‪� ‬ﻌ ِﻄﻴ� اﻟﻌﻄﺎء‪ ،‬ﻓﺄﻗﻮل‪ :‬أﻋﻄ ِﻪ ﻣﻦ ﻫﻮ أﻓﻘ ُﺮ إِﻴﻟ ِﻪ ﻣِ�‪ ،‬ﻓﻘﺎل‪» :‬ﺧﺬه‪ ،‬إِذا‬
‫َ ُْ ُ‬ ‫َ ُ ْ ُ َ َّ ْ َ‬ ‫َ‬ ‫ََ ْ َ َ ْ ُ ُ ْ‬ ‫َ َ‬ ‫َ َ‬
‫ﻤﻮﻪﻟُ ﻓﺈِن ِﺷﺌﺖ ﻠﻛﻪ‪ ،‬و�ِن‬ ‫ﺮﺸ ٍف وﻻ ﺳﺎﺋ ِﻞ‪ ،‬ﻓﺨﺬه ﻓﺘ‬ ‫ِ‬ ‫ﺎل ﻲﺷء‪ ،‬وأﻧﺖ �� م‬ ‫ِ‬ ‫ﺟﺎءك ﻣِﻦ ﻫﺬا الﻤ‬
‫َُ َ ً َ ْ‬ ‫َ َ َ َ ُ َّ‬ ‫َ ُ ُْ َْ َ َ‬ ‫َ‬ ‫ْ َ َ ْ َّ ْ‬
‫ِﺷﺌﺖ ﺗﺼﺪق ﺑِﻪ‪َ ،‬وﻣﺎ ﻻ‪ ،‬ﻓﻼ ﺗتﺒِﻌﻪ �ﻔﺴﻚ«‪ .‬ﻗﺎل ﺳﺎلﻢ‪ :‬ﻓﺎﻜن ﻋﺒﺪ ا� ﻻ �ﺴﺄل أﺣﺪا ﺷيﺌﺎ‪،‬‬
‫َ ُّ َ ً ُ ْ َ ُ‬
‫) ‪(1‬‬
‫َوﻻ ﻳ ُﺮد ﺷيﺌﺎ أﻋ ِﻄﻴﻪ‪ ] .‬ﹲ‬
‫ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬از ﺳﺎﻟﻢ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ از ﭘﺪرش ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮب رواﯾﺖ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻋﻤﺮ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻫﺮﮔﺎه رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ ﭼﯿﺰي ﺑﻪ ﻣﻦ ﻋﻄﺎ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻔﺘﻢ‪ :‬آن را‬
‫ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﺑﺪﻫﯿﺪ ﮐﻪ از ﻣﻦ ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آن را ﺑﮕﯿﺮ و ﻫﺮﮔﺎه‬
‫ﻣﺎل و ﺛﺮوﺗﯽ ﺑﺪون ﭼﺸﻢداﺷﺖ ﯾﺎ درﺧﻮاﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻮ رﺳﯿﺪ‪ ،‬ﺑﭙﺬﯾﺮ و از آن اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻦ؛‬
‫اﮔﺮ ﺧﻮاﺳﺘﯽ ﺧﻮد از آن ﺑﺨﻮر )اﺳﺘﻔﺎده ﺑﺒﺮ( و اﮔﺮ ﺧﻮاﺳﺘﯽ‪ ،‬آن را ﺻﺪﻗﻪ ﺑﺪه؛ و ﮔﺮﻧﻪ‪،‬‬
‫در ﭘﯽِ آن ﻣﺒﺎش«‪ .‬ﺳﺎﻟﻢ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪) :‬ﭘﺪرم( ﻋﺒﺪاﷲ ﻫﯿﭻﮔﺎه از ﮐﺴﯽ ﭼﯿﺰي ﻧﻤﯽﺧﻮاﺳﺖ‬
‫و اﮔﺮ ﭼﯿﺰي ﺑﻪ او ﻣﯽدادﻧﺪ‪ ،‬رد ﻧﻤﯽﮐﺮد‪.‬‬
‫***‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪1473 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1045 :‬‬

 ‫‪ -59‬ﺑﺎب‪ :‬ﺗﺸﻮﯾﻖ ﺑﺮ ﺧﻮردن از دﺳﺖرﻧﺞِ ﺧﻮﯾﺶ و ﺧﻮدداري از‬
‫ﮔﺪاﯾﯽ ﯾﺎ درﺧﻮاﺳﺖ ﮐﻤﮏ از دﯾﮕﺮان ﺑﻪوﺳﯿﻠﻪي ﮐﺴﺐ و ﮐﺎر‬

‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫ْ‬
‫َّ‬ ‫َ ۡ‬ ‫َُۡ‬
‫ض َوٱ�تغوا مِن فض ِل ٱ� ِ﴾ ]اﳉﻤﻌﺔ‪[١٠ :‬‬ ‫لصلَ ٰوةُ َفٱنتَ ِ ُ‬
‫�وا ِ� ٱ�� ِ‬ ‫﴿فَإ َذا قُض َيت ٱ َّ‬
‫ِ ِ‬ ‫ِ‬
‫و ﭼﻮن ﻧﻤﺎز ﭘﺎﯾﺎن ﯾﺎﻓﺖ‪ ،‬در زﻣﯿﻦ ﭘﺮاﮐﻨﺪه ﺷﻮﯾﺪ و در ﻃﻠﺐ ﻓﻀﻞ و روزيِ اﷲ ﺑﺮآﯾﯿﺪ‪.‬‬
‫َ ْ َْ ُ َ‬ ‫َ َ ُ ُ‬ ‫َّ‬ ‫َّ ُّ َ ْ‬ ‫ْ‬
‫اﻟﻌﻮ ِام‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل َرﺳﻮل اﷲِ‪» :‬ﻷن ﻳﺄﺧﺬ‬ ‫ﺑﻦ‬
‫� ِ‬ ‫الﺰ� ِ‬ ‫‪ -٥٤٤‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻋﺒ ِﺪ ا�‬
‫َ َ َ َ َ َ ُ َّ َّ‬ ‫َ َ‬ ‫َ َ‬ ‫َ َ ُ ُ َ ُ َ ُ ُ َّ َ ْ َ َ َ َ َ ْ َ ُ ْ َ‬
‫ﺐ ﻰﻠﻋ ﻇ ِﻬ ِﺮه ِ �ﻴبﻴﻌﻬﺎ‪� ،‬ﻴﻜﻒ ا� ﺑﻬﺎ‬‫ٍ‬ ‫ﻄ‬ ‫ﺣ‬ ‫ِﻦ‬ ‫ﻣ‬ ‫أﺣﺪ�ﻢ أﺣﺒﻠﻪ �ﻢ ﻳﺄ ِﻲﺗ اﺠﻟﺒﻞ‪� ،‬ﻴﺄ ِﻲﺗ ﺤﺑﺰ ٍ‬
‫ﺔ‬ ‫ﻣ‬
‫َ َ َ ََُ‬ ‫َ ْ َ َ ٌْ َ ْ َ َ ََ‬
‫) ‪(1‬‬
‫� ﻪﻟُ ﻣِﻦ أن �ﺴﺄل اﻨﻟَّﺎس‪ ،‬أﻋﻄ ْﻮهُ أ ْو ﻣﻨﻌﻮهُ«‪] .‬رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[‬‫وﺟﻬﻪ‪ ،‬ﺧ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻋﺒﺪاﷲ‪ ،‬زﺑﯿﺮ ﺑﻦ ﻋﻮام‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﮔﺮ ﯾﮑﯽ از ﺷﻤﺎ‪،‬‬
‫ﻃﻨﺎﺑﺶ را ﺑﺮدارد و ﺑﻪ ﮐﻮه ﺑﺮود و ﭘﺸﺘﻪاي ﻫﯿﺰم ﺑﺮ ﭘﺸﺖ ﺧﻮد ﺑﯿﺎورد و ﺑﻔﺮوﺷﺪ و‬
‫ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن اﷲ آﺑﺮوي او را ﺣﻔﺎﻇﺖ ﮐﻨﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﺑﺮاﯾﺶ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ از اﯾﻦﮐﻪ دﺳﺖ ﻧﯿﺎز ﭘﯿﺶ‬
‫ﻣﺮدم دراز ﮐﻨﺪ و از آنﻫﺎ ﮐﻤﮏ ﺑﺨﻮاﻫﺪ و ﻣﻌﻠﻮم ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﭼﯿﺰي ﺑﻪ او ﺑﺪﻫﻨﺪ ﯾﺎ ﺧﯿﺮ«‪.‬‬
‫َ َ ُ ُ ُ ًَ‬ ‫َْ َ‬ ‫َ َ ُ ُ‬ ‫ُ‬
‫‪ -٥٤٥‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل َرﺳﻮل اﷲِ‪» :‬ﻷن �ﺘ ِﻄ َﺐ أﺣﺪ�ﻢ ﺣﺰﻣﺔ ﻰﻠﻋ‬
‫َ ْ َ َ َ َ ً َُُ َ َ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬
‫ََُ‬ ‫َﻇﻬﺮه‪َ ،‬ﺧ ْ ٌ‬
‫� ﻣﻦ أن �ﺴﺄل أﺣﺪا‪� ،‬ﻴﻌﻄﻴﻪ أو ﻳﻤﻨﻌﻪ«‪ ] .‬ﹲ‬ ‫ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﮔﺮ ﯾﮑﯽ از ﺷﻤﺎ‪ ،‬ﺑﺮ ﭘﺸﺖ ﺧﻮد‬
‫ﻫﯿﺰم ﺣﻤﻞ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮاﯾﺶ از اﯾﻦﮐﻪ ﭘﯿﺶِ ﮐﺴﯽ دﺳﺖ ﻧﯿﺎز دراز ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ؛ و ﻣﻌﻠﻮم‬
‫ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ او ﮐﻤﮏ ﻧﻤﺎﯾﺪ ﯾﺎ ﺧﯿﺮ«‪.‬‬
‫َ َ‬ ‫َ ْ ُ َّ‬ ‫َ ُُ‬
‫) ‪(3‬‬
‫ﻤﻞ ﻳ ِﺪه ِ«‪] .‬رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[‬ ‫ﻋﻦ اﻨﻟَّ ِّ‬
‫ﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﺎﻛن داود‪ ‬ﻻ ﻳﺄ�ﻞ إِﻻ ﻣِﻦ ﻋ ِ‬ ‫‪ -٥٤٦‬وﻋﻨﻪ ِ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬داوود‪ ‬ﺟﺰ از دﺳﺖ ِ‬
‫رﻧﺞ‬
‫ﺧﻮد ﻧﻤﯽﺧﻮرد«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.(2373 ،1471) :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(2374 ،1470) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1042 :‬‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.2073 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪374‬‬
‫َ ً‬ ‫َ َ َ َ َّ‬ ‫َ َّ ُ َ‬
‫‪ -٥٤٧‬وﻋﻨﻪ أن َرﺳﻮل اﷲِ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﺎﻛن ز� ِﺮ�ﺎ‪َّ� ‬ﺎرا«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫) ‪(1‬‬

‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬زﮐﺮﯾﺎ‪ ‬ﻧﺠﺎر ﺑﻮد«‪.‬‬

‫َ َ ََ َ َ ٌ َ َ ً َْ ً َ َ‬ ‫ﺮب‪َ ‬ﻋ ِﻦ اﻨﻟَّ ِّ‬
‫َ َ‬ ‫َْ‬ ‫َ‬
‫ﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﻣﺎ أ�ﻞ أﺣﺪ ﻃﻌﺎﻣﺎ ﺧ�ا ﻣِﻦ أن‬ ‫‪ -٥٤٨‬وﻋﻦ ال ِﻤﻘﺪ ِام ﺑﻦ ﻣﻌﺪِﻳ�‬
‫) ‪(2‬‬ ‫َ َ َ‬ ‫َْ ُ‬ ‫َ َ َ َّ َ َّ َّ َ ُ َ‬ ‫َْ ُ َ‬
‫اود‪ ‬ﺎﻛن ﻳﺄ�ﻞ ﻣِﻦ �ﻤ ِﻞ ﻳ ِﺪه ِ«‪] .‬رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[‬ ‫ﻳﺄ�ﻞ ﻣِﻦ ﻋﻤ ِﻞ ﻳﺪِه‪ ،‬و�ِن ﻧﻲﺒ ا� د‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻣﻘﺪام ﺑﻦ ﻣﻌﺪﯾﮑﺮب‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮔﺰ ﮐﺴﯽ‪ ،‬ﻏﺬاﯾﯽ‬
‫ﺑﻬﺘﺮ از ﻏﺬاي دﺳﺖرﻧﺞِ ﺧﻮد ﻧﺨﻮرده اﺳﺖ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا‪ ،‬داوود‪ ‬ﻫﻤﻮاره از‬
‫دﺳﺖرﻧﺞِ ﺧﻮد ﻣﯽﺧﻮرد«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺑﺎﺑﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻧﺎم ﮔﺸﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﺟﺎﯾﺰ ﺑﻮدن ﮔﺮﻓﺘﻦ ﭼﯿﺰي از ﮐﺴﯽ ﺑﺪون‬
‫درﺧﻮاﺳﺖ و ﭼﺸﻢداﺷﺖ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ زﯾﺒﻨﺪهي اﻧﺴﺎن ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺎل دﻧﯿﺎ دلﺑﺴﺘﮕﯽ‬
‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻪ آن ﭼﺸﻢ ﺑﺪوزد و ﺑﺮاي رﺳﯿﺪن ﺑﻪ آن‪ ،‬ﻋﺰﺗﺶ را ﮐﻨﺎر ﺑﮕﺬارد و آن را‬
‫از ﮐﺴﯽ‪ ،‬درﺧﻮاﺳﺖ ﮐﻨﺪ؛ زﯾﺮا اﯾﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﺑﺎﻋﺚ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻫﻤﻪي ﻫﻢ‪ ‬و ﻓﮑﺮ اﻧﺴﺎن‪،‬‬
‫دﻧﯿﺎ ﺷﻮد؛ در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ آﺧﺮت ﺑﻪ دﻧﯿﺎ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ت ٱ ۡ َّ َ ۡ َ َّ ۡ ُ ُ‬
‫﴿ َو َما َخلَ ۡق ُ‬
‫]اﻟﺬارﻳﺎت‪[٥٦ :‬‬ ‫�ن وٱ ِ��س إِ� ِ�َعبد ِ‬
‫ون ‪﴾٥٦‬‬ ‫ِ‬
‫و اﻧﺴﺎنﻫﺎ و ﺟﻦﻫﺎ را ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺮاي اﯾﻦ آﻓﺮﯾﺪم ﮐﻪ ﻣﺮا ﻋﺒﺎدت و ﭘﺮﺳﺘﺶ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َۡ ُۡ ُ َ‬
‫]اﻷﻋﲆ‪[١٧ ،١٦ :‬‬ ‫� َي ٰوةَ ٱ ُّ� ۡ� َيا ‪َ ١٦‬وٱ�خ َِرةُ َخ ۡ�‪َ ٞ‬و� ۡ� َ ٰٓ‬
‫� ‪﴾١٧‬‬ ‫ون ٱ َ‬ ‫﴿بل تؤث ِر‬
‫وﻟﯽ ﺷﻤﺎ زﻧﺪﮔﯽ دﻧﯿﺎ را ﺗﺮﺟﯿﺢ ﻣﯽدﻫﯿﺪ؛ ﺣﺎلآنﮐﻪ آﺧﺮت‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ و ﭘﺎﯾﺪارﺗﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻟﺬا اﻧﺴﺎن ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﻣﺎل دﻧﯿﺎ واﺑﺴﺘﻪ ﺷﻮد ﯾﺎ ﺑﻪ آن اﻫﻤﯿﺖ دﻫﺪ؛ اﮔﺮ ﺑﺪون رﻧﺞ و‬
‫درﺧﻮاﺳﺖ ﯾﺎ ﺑﺪون ﺗﻮﻗﻊ و ﻃﻤﻊ‪ ،‬ﻣﺎل و ﺛﺮوﺗﯽ ﺑﻪ او رﺳﯿﺪ‪ ،‬آن را ﺑﭙﺬﯾﺮد و ﮔﺮﻧﻪ‪ ،‬در‬
‫ﭘﯽِ ﻣﺎل دﻧﯿﺎ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮﮔﺎه ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﭼﯿﺰي ﺑﻪ ﻋﻤﺮ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2379 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.2072 :‬‬
 ‫‪375‬‬ ‫ﺞ ﺧﻮﯾﺶ و ﺧﻮدداري از ﮔﺪاﯾﯽ ﯾﺎ ‪...‬‬
‫ﺑﺎب‪ :‬ﺗﺸﻮﯾﻖ ﺑﺮ ﺧﻮردن از دﺳﺖرﻧ ِ‬

‫ﺑﻦ ﺧﻄﺎب‪ ‬ﻣﯽداد‪ ،‬ﻋﻤﺮ آن را ﻗﺒﻮل ﻧﻤﯽﮐﺮد و ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ :‬آن را ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﺑﺪﻫﯿﺪ ﮐﻪ از‬
‫ﻣﻦ ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪ او ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬آن را ﺑﮕﯿﺮ و ﻫﺮﮔﺎه ﻣﺎل و‬
‫ﺛﺮوﺗﯽ ﺑﺪون ﭼﺸﻢداﺷﺖ ﯾﺎ درﺧﻮاﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻮ رﺳﯿﺪ‪ ،‬ﺑﭙﺬﯾﺮ و از آن اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻦ؛ اﮔﺮ‬
‫ﺧﻮاﺳﺘﯽ ﺧﻮد از آن ﺑﺨﻮر )اﺳﺘﻔﺎده ﺑﺒﺮ( و اﮔﺮ ﺧﻮاﺳﺘﯽ‪ ،‬آن را ﺻﺪﻗﻪ ﺑﺪه؛ و ﮔﺮﻧﻪ‪ ،‬در‬
‫ﭘﯽِ آن ﻣﺒﺎش«‪ .‬از اﯾﻦرو ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ‪ $‬ﻫﯿﭻﮔﺎه از ﮐﺴﯽ ﭼﯿﺰي ﻧﻤﯽﺧﻮاﺳﺖ و اﮔﺮ‬
‫ﭼﯿﺰي ﺑﻪ او ﻣﯽدادﻧﺪ‪ ،‬رد ﻧﻤﯽﮐﺮد‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﻧﻬﺎﯾﺖ‪ ‬ادب اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺧﻮدش را ﺧﻮار‬
‫ﻧﮕﺮداﻧﺪ و دﺳﺖ ﻧﯿﺎز‪ ،‬ﭘﯿﺶِ ﮐﺴﯽ دراز ﻧﮑﻨﺪ ﯾﺎ ﺑﻪ ﻣﺎل دﻧﯿﺎ ﭼﺸﻢ ﻧﺪوزد و ﺑﻪ آن‬
‫دلﺑﺴﺘﮕﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬وﻟﯽ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ‪ ،‬ﭼﯿﺰي ﺑﻪ ﺷﻤﺎ داد‪ ،‬ﻗﺒﻮل ﮐﻨﯿﺪ؛ زﯾﺮا اﮔﺮ رد‬
‫ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﻫﺪﯾﻪدﻫﻨﺪه ﯾﺎ ﺑﺨﺸﻨﺪه را ﻧﺎراﺣﺖ ﮐﻨﯿﺪ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن او را از ﺧﻮد‬
‫ﺑﺮﻧﺠﺎﻧﯿﺪ؛ در ﻧﺘﯿﺠﻪ درﺑﺎرهي ﺷﻤﺎ ﻗﻀﺎوت ﺧﻮﺑﯽ ﻧﮑﻨﺪ و ﭼﻨﯿﻦ ﮔﻤﺎن ﺑﺒﺮد ﮐﻪ ﺷﻤﺎ‪ ،‬آدمِ‬
‫ﻣﻐﺮور و ﻣﺘﮑﺒﺮي ﻫﺴﺘﯿﺪ‪ .‬ﻟﺬا اﮔﺮ ﮐﺴﯽ‪ ،‬ﺑﺪون درﺧﻮاﺳﺖ‪ ‬ﺷﻤﺎ‪ ،‬ﭼﯿﺰي ﺑﻪ ﺷﻤﺎ داد‪،‬‬
‫ﺑﭙﺬﯾﺮﯾﺪ؛ ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ ﻧﮕﺮان اﯾﻦ ﺑﺎﺷﯿﺪ ﮐﻪ در آﯾﻨﺪه ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﻣﻨﺖ ﺑﮕﺬارد و ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﻦ‬
‫ﺑﺮاي ﺗﻮ ﭼﻨﯿﻦ و ﭼﻨﺎن ﮐﺮدم‪ ،‬ﯾﺎ ﺑﻪ ﺗﻮ اﯾﻦ و آن را دادم‪ .‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت‪ ،‬ﻫﺪﯾﻪاش را‬
‫ﻞ ﻣﻮﺟ‪‬ﻬﯽ دارﯾﺪ و از اﯾﻦ ﻣﯽﺗﺮﺳﯿﺪ ﮐﻪ ﺑﺨﺸﻨﺪه ﯾﺎ ﻫﺪﯾﻪدﻫﻨﺪه‪ ،‬ﺑﺎ‬
‫ﻗﺒﻮل ﻧﮑﻨﯿﺪ؛ زﯾﺮا دﻟﯿ ِ‬
‫ﭼﺎﻗﻮي ﻣﻨﺖ ﮔﺮدﻧﺘﺎن را ﻗﻄﻊ ﮐﻨﺪ و اﯾﻦ‪ ،‬ﺣﻖّ ﺷﻤﺎﺳﺖ ﮐﻪ از ﺧﻮد دﻓﺎع ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺑﺎب دﯾﮕﺮي ﺑﻪ ﻧﺎم »ﺗﺸﻮﯾﻖ ﺑﺮ ﺧﻮردن از دﺳﺖرﻧﺞِ ﺧﻮﯾﺶ«‬
‫ﮔﺸﻮده و آﯾﺎت و اﺣﺎدﯾﺜﯽ ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺸﺎنﮔﺮ ﻓﻀﯿﻠﺖ ﮐﺴﺐ و ﮐﺎر و ﺗﺠﺎرت‬
‫ﺑﺮاي اﻧﺴﺎن و اﺳﺘﻔﺎده از دﺳﺖرﻧﺞِ ﺧﻮﯾﺶ اﺳﺖ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ُُ ْ‬ ‫َ َ ُ ۡ َ َ َُ ٗ َ ُ ْ‬ ‫ُ َّ‬
‫﴿ه َو ٱ�ِي َج َعل ل� ُم ٱ��ض ذلو� فٱ ۡمشوا ِ� َم َناكِب ِ َها َو�وا مِن ّرِ ۡزقِهِۦ﴾‬
‫]اﳌﻠﻚ‪[١٥ :‬‬
‫او‪ ،‬ذاﺗﯽﺳﺖ ﮐﻪ زﻣﯿﻦ را ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﻣﺴﺨّﺮ ﮐﺮد؛ ﭘﺲ در ﮔﻮﺷﻪ و ﮐﻨﺎر آن راه ﺑﺮوﯾﺪ و از روزي‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎر ﺑﺨﻮرﯾﺪ‪.‬‬
‫ُُ ْ‬
‫﴿ َو�وا مِن ّرِ ۡزقِهِۦ﴾ ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬روزي ﭘﺮوردﮔﺎر را از ﻓﻀﻞ او ﺑﺠﻮﯾﯿﺪ‪.‬‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫ْ‬
‫�وا � ٱ�� ِض َوٱ ۡ� َت ُغوا مِن ف ۡضل ٱ َّ�ِ َوٱذك ُروا ٱ َّ َ‬ ‫َّ َ ُ َ‬
‫َ‬ ‫َ َ ُ‬
‫�‬ ‫ِ‬ ‫ت ٱلصل ٰوة فٱنت ِ ُ ِ‬‫ض َي ِ‬
‫﴿فإِذا ق ِ‬
‫َ‬ ‫َ ٗ َّ َّ ُ ُ ۡ‬
‫]اﳉﻤﻌﺔ‪[١٠ :‬‬ ‫�� ل َعل� ۡم �فل ُِحون ‪﴾١٠‬‬ ‫كث ِ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪376‬‬

‫و ﭼﻮن ﻧﻤﺎز ﭘﺎﯾﺎن ﯾﺎﻓﺖ‪ ،‬در زﻣﯿﻦ ﭘﺮاﮐﻨﺪه ﺷﻮﯾﺪ و در ﻃﻠﺐ ﻓﻀﻞ و روزيِ اﷲ ﺑﺮآﯾﯿﺪ و اﷲ را‬
‫ﻓﺮاوان ﯾﺎد ﮐﻨﯿﺪ ﺗﺎ رﺳﺘﮕﺎر ﺷﻮﯾﺪ‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﻧﺒﺎﯾﺪ ﮐﺴﺐ و ﮐﺎر‪ ،‬ﺷﻤﺎ را از ﯾﺎد ﭘﺮوردﮔﺎرﺗﺎن ﻏﺎﻓﻞ ﺳﺎزد؛ از اﯾﻦرو ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫َّ َ ۡ ُ ُ ْ َّ َ َ ٗ َّ َ َّ ُ ُ ۡ ُ َ‬ ‫َ ۡ‬ ‫َُۡ ْ‬
‫�� لعل� ۡم �فل ِحون ‪] ﴾١٠‬اﳉﻤﻌﺔ‪[١٠ :‬‬ ‫﴿ َوٱ�تغوا مِن فض ِل ٱ�ِ وٱذكروا ٱ� كث ِ‬
‫و در ﻃﻠﺐ ﻓﻀﻞ و روزيِ اﷲ ﺑﺮآﯾﯿﺪ و اﷲ را ﻓﺮاوان ﯾﺎد ﮐﻨﯿﺪ ﺗﺎ رﺳﺘﮕﺎر ﺷﻮﯾﺪ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬رواﯾﺘﯽ را ﮐﻪ در »ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري« آﻣﺪه‪ ،‬ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ اﯾﻦﮐﻪ‪:‬‬
‫داوود‪ ‬از دﺳﺖرﻧﺞِ ﺧﻮد ﻣﯽﺧﻮرد؛ وي ﻟﺒﺎس رزﻣﯽ )زره( ﻣﯽﺳﺎﺧﺖ‪ .‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ‬
‫ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬
‫ِ� ۡم َ� َه ۡل أ ُ‬
‫ُ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫ُ ۡ ُ ۡ َ ُ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ َّ ۡ َ ُ َ ۡ َ َ‬
‫نت ۡم‬ ‫صن�م ِم ۢن بأس ۖ‬‫وس ل�م ِ�ح ِ‬‫﴿ َوعلم�ٰه صنعة �ُ ٖ‬
‫َ‬ ‫َٰ‬
‫]اﻷﻧﺒﻴﺎء‪[٨٠ :‬‬ ‫�ك ُِرون‪﴾٨٠‬‬
‫و ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺷﻤﺎ ﺳﺎﺧﺘﻦ زره را ﺑﻪ داوود آﻣﻮﺧﺘﯿﻢ ﺗﺎ ﺷﻤﺎ را از آﺳﯿﺐﻫﺎي ﺟﻨﮓ و ﮐﺎرزار ﺣﻔﻆ‬
‫ﮐﻨﺪ‪ .‬ﭘﺲ آﯾﺎ ﺷﻤﺎ ﺳﭙﺎسﮔﺰارﯾﺪ؟‬
‫ﯾﻌﻨﯽ داوود‪ ‬آﻫﻦﮔﺮ ﺑﻮد‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ زﮐﺮﯾﺎ‪ ‬ﺑﻪ ﭘﯿﺸﻪي ﻧﺠﺎري اﺷﺘﻐﺎل داﺷﺖ؛‬
‫ﯾﻌﻨﯽ در ﻗﺒﺎل درودﮔﺮي‪ ،‬ﻣ‪‬ﺰد ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﻟﺬا درﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ ﮐﻪ ﮐﺴﺐ و ﮐﺎر‪ ،‬ﻧﻨﮓ و ﻋﺎر‬
‫ﻧﯿﺴﺖ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان اﻻﻫﯽ ﺑﻪ ﮐﺴﺐ و ﮐﺎر ﻣﯽﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﺪون ﺷﮏ ﮐﺴﺐ روزيِ‬
‫ﺣﻼل‪ ،‬از ﮔﺪاﯾﯽ ﯾﺎ دراز ﮐﺮدن دﺳﺖ ﻧﯿﺎز ﭘﯿﺶِ اﯾﻦ و آن ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﮔﺮ ﯾﮑﯽ از ﺷﻤﺎ‪ ،‬ﻃﻨﺎﺑﺶ را ﺑﺮدارد و ﺑﻪ ﮐﻮه ﺑﺮود و ﭘﺸﺘﻪاي ﻫﯿﺰم ﺑﺮ ﭘﺸﺖ‬
‫ﺧﻮد ﺑﯿﺎورد و ﺑﻔﺮوﺷﺪ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن اﷲ آﺑﺮوي او را ﺣﻔﺎﻇﺖ ﮐﻨﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﺑﺮاﯾﺶ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ‬
‫از اﯾﻦﮐﻪ دﺳﺖ ﻧﯿﺎز ﭘﯿﺶ ﻣﺮدم دراز ﮐﻨﺪ و از آنﻫﺎ ﮐﻤﮏ ﺑﺨﻮاﻫﺪ و ﻣﻌﻠﻮم ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ‬
‫ﭼﯿﺰي ﺑﻪ او ﺑﺪﻫﻨﺪ ﯾﺎ ﺧﯿﺮ«‪.‬‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬از ﻋﺰت ﻧﻔﺲ و ﺷﺮاﻓﺖ‪ ‬اﻧﺴﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻫﯿﭻﮐﺲ ﺳﺮ ﻓﺮود ﻧﯿﺎورد و‬
‫ﺑﻪ ذﻟﺖ ﺗﻦ ﻧﺪﻫﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ از دﺳﺖرﻧﺞ ﺧﻮد ﺑﺨﻮرد و از درآﻣﺪ ﺣﺎﺻﻞ از ﮐﺸﺎورزي‪،‬‬
‫ﺗﺠﺎرت و ﮐﺎر و ﺣﺮﻓﻪي ﺧﻮد‪ ،‬زﻧﺪﮔﯽاش را ﺳﭙﺮي ﮐﻨﺪ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َّ‬ ‫َ ۡ‬ ‫ََۡ ُ َ‬ ‫َۡ‬ ‫َ‬ ‫ََ َُ َ َ ۡ‬
‫]اﳌﺰﻣﻞ‪[٢٠ :‬‬ ‫��ُون ِ� ٱ�� ِض يبتغون مِن فض ِل ٱ�ِ﴾‬
‫﴿وءاخرون ي ِ‬
‫و ﻋﺪهاي ﺑﺮاي ﮐﺴﺐ روزي از ﻓﻀﻞِ اﷲ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﻔﺮ ﻣﯽروﻧﺪ‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪ -60‬ﺑﺎب‪ :‬ﺑﺨﺸﺶ و ﺳﺨﺎوت و ﺧﺮج ﮐﺮدن در راهﻫﺎي ﻧﯿﮏ ﺑﻪ‬
‫اﻣﯿﺪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل و ﺗﻮﮐﻞ ﺑﺮ او‬

‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫َ َ ٓ َ َ ۡ ُ ّ َ ۡ َ ُۡ ُ‬
‫]ﺳﺒﺄ‪[٣٩ :‬‬ ‫�ءٖ � ُه َو �ل ِف ُهۥ﴾‬ ‫﴿وما أنفقتم مِن‬
‫و ﻫﺮﭼﻪ اﻧﻔﺎق ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬او ﻋﻮﺿﺶ را ﻣﯽدﻫﺪ‪.‬‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ُ ۡ َ َ ُ ُ َ َّ ۡ َ ٓ َ َ ۡ َّ َ َ ُ ُ ْ‬ ‫َ‬
‫ََ ُ ُ ْ ۡ َۡ َ ُ‬
‫� ف ِ�نفسِ � ۚم وما تنفِقون إِ� ٱبتِغاء وجهِ ٱ ۚ‬
‫�ِ وما تنفِقوا‬ ‫﴿وما تنفِقوا مِن خ ٖ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُۡ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ َ ۡ ُ َ َّ َ ۡ ُ‬
‫� ۡم َوأ ُ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[٢٧٢ :‬‬ ‫نت ۡم � �ظل ُمون ‪﴾٢٧٢‬‬ ‫� يوف إِ�‬ ‫مِن خ ٖ‬
‫و ﻫﺮ اﻧﻔﺎﻗﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي ﺧﻮدﺗﺎن اﺳﺖ و ﻓﻘﻂ ﺑﻪ رﺿﺎي اﷲ اﻧﻔﺎق ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ‪ .‬و ﺛﻮاب ﻫﺮ‬
‫ﻣﺎﻟﯽ ﮐﻪ اﻧﻔﺎق ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﺎﻣﻞ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ داده ﻣﯽﺷﻮد و ﻫﯿﭻ ﺳﺘﻤﯽ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫﴿ َو َما تُنفِ ُقوا ْ م ِۡن َخ ۡ َ َّ َّ َ‬
‫� بهِۦ َعل ٌ‬
‫ِيم ‪﴾٢٧٣‬‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[٢٧٣ :‬‬ ‫� فإِن ٱ ِ‬ ‫ٖ‬
‫ﻫﺮ ﭼﻪ اﻧﻔﺎق ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬اﷲ از آن آﮔﺎه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ُ ٌ َ َّ ُ َ ً‬ ‫َ َ َ َّ‬
‫اﺛنﺘ�‪َ :‬رﺟﻞ آﺗﺎهُ ا� ﻣﺎﻻ‪،‬‬
‫ِ‬ ‫ﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﻻ ﺣﺴﺪ إِﻻ ﻲﻓ‬ ‫اﺑﻦ مﺴﻌﻮ ٍد‪َ ‬ﻋ ِﻦ اﻨﻟَّ ِّ‬ ‫َ‬
‫‪ -٥٤٩‬وﻋ ِﻦ ِ‬
‫َ ُ َ ِّ ُ‬ ‫ُ ٌ َ َّ ُ ْ َ ً َ ُ َ ْ‬ ‫َ ِّ‬ ‫َ َ َّ َ َ َ َ َ َ‬
‫) ‪(1‬‬
‫اﺤﻟﻖ‪َ ،‬و َرﺟﻞ آﺗﺎهُ ا� ﺣِﻜﻤﺔ‪� ،‬ﻬ َﻮ �ﻘ ِﻲﻀ ﺑِﻬﺎ َو�ﻌﻠﻤﻬﺎ«‪ ] .‬ﹲ‬
‫ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬ ‫ﻓﺴﻠﻄﻪ ﻰﻠﻋ ﻫﻠﻜﺘِ ِﻪ ﻲﻓ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻣﺴﻌﻮد‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬رﺷﮏ ﺑﺮدن )ﻏﺒﻄﻪ ﺧﻮردن( ﻓﻘﻂ‬
‫در دو ﻣﻮرد‪ ،‬درﺳﺖ اﺳﺖ‪ :‬ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ اﷲ ﺑﻪ او ﻣﺎﻟﯽ داده و ﺑﻪ او ﻫﻤﺖ ﺧﺮج ﮐﺮدن‬
‫در راه اﷲ را ﻋﻨﺎﯾﺖ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ؛ و ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ اﷲ ﺑﻪ او ﺣﮑﻤﺖ و ﻣﻌﺎرف دﯾﻨﯽ داده‬
‫و او ﺑﻪ آن‪ ،‬ﺣﮑﻢ و ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ‪ -‬ﺑﻪ دﯾﮕﺮان ﻧﯿﺰ‪ -‬آﻣﻮزش ﻣﯽدﻫﺪ«‪.‬‬
‫ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ُّ‬ ‫َ ُّ ُ ْ َ ُ‬ ‫َ َ ُ ُ‬
‫‪ -٥٥٠‬وﻋﻨﻪ ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل َرﺳﻮل اﷲِ‪�» :‬ﻳ�ﻢ ﻣﺎل وارِﺛ ِ ِﻪ أﺣﺐ إِﻴﻟﻪ ﻣِﻦ ﻣﺎﻪﻟ؟« ﻗﺎلﻮا‪ :‬ﻳﺎ‬
‫َ‬
‫َ َّ‬ ‫َ َّ َ َ َ َ‬ ‫َ َّ َ َ‬ ‫َّ َ َ ٌ َّ َ ُ ُ َ َ‬
‫ﺣ ُّ‬ ‫ُ َ‬
‫ارﺛ ِﻪ ﻣﺎ أﺧ َﺮ«‪.‬‬
‫ِ‬
‫ﺎل َ‬
‫و‬ ‫ﻣ‬ ‫و‬ ‫م‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻗ‬ ‫ﻣﺎ‬ ‫ﺎﻪﻟ‬‫ﻣ‬ ‫ن‬‫ِ‬ ‫ﺈ‬‫ﻓ‬ ‫»‬ ‫ﻗﺎل‪:‬‬ ‫ﻴﻟﻪ‪.‬‬‫ِ‬ ‫إ‬ ‫ﺐ‬ ‫َرﺳﻮل اﷲِ! ﻣﺎ ﻣِﻨﺎ أﺣﺪ إِﻻ ﻣﺎﻪﻟ أ‬
‫) ‪(2‬‬
‫]رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪73 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.816 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.6442 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪378‬‬

‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻣﺴﻌﻮد‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﭼﻪ ﮐﺴﯽ از ﺷﻤﺎ‪ ،‬ﻣﺎل وارﺛﺶ‬
‫را ﺑﯿﺶ از ﻣﺎل ﺧﻮد دوﺳﺖ دارد؟« ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﻫﻤﻪي ﻣﺎ‪ ،‬ﻣﺎل ﺧﻮد را‬
‫ﺑﯿﺶﺗﺮ دوﺳﺖ دارﯾﻢ‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﺎل اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻣﺎﻟﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﺮج ﯾﺎ ﺑﺨﺸﺶ ﻣﯽﮐﻨﺪ‬
‫و ﻣﺎ ِل وارث‪ ،‬ﻣﺎﻟﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ -،‬ﺧﺮج ﯾﺎ ﺑﺨﺸﺶ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ و‪ -‬از ﺧﻮد ﺑﺎﻗﯽ‬
‫ﻣﯽﮔﺬارد«‪.‬‬
‫ِّ َ َ‬ ‫َّ َ َ‬ ‫َّ ُ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫َ َ ِّ‬
‫ﺎر َول ْﻮ � ِ ِﺸﻖ �ﻤﺮ ٍة«‪ ] .‬ﹲ‬
‫ﻣﺘﻔﻖ‬ ‫ﺑﻦ ﺣﺎﺗﻢ‪ ‬أن َرﺳﻮل اﷲِ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ا�ﻘﻮا اﻨﻟ‬
‫‪ -٥٥١‬ﻋﻦ ﻋﺪِي ِ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻋﻠﻴﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺪي ﺑﻦ ﺣﺎﺗﻢ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬از آﺗﺶ دوزخ ﭘﺮوا ﮐﻨﯿﺪ؛‬
‫اﮔﺮﭼﻪ ﺑﺎ ﺻﺪﻗﻪ دادن ﻧﺼﻒ ﯾﮏ ﺧﺮﻣﺎ ﺑﺎﺷﺪ«‪.‬‬
‫َ ً َ ُّ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬
‫ﺟﺎﺑﺮ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻣﺎ ﺳﺌِﻞ رﺳﻮل ا�‪ ‬ﺷيﺌﺎ �ﻂ ﻓﻘﺎل‪ :‬ﻻ‪ ] .‬ﹲ‬
‫ٍ‬ ‫‪ -٥٥٢‬وﻋﻦ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺟﺎﺑﺮ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻫﺮﮔﺰ از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﭼﯿﺰي ﺧﻮاﺳﺘﻪ ﻧﺸﺪ ﮐﻪ اﯾﺸﺎن »ﻧَﻪ«‬
‫ﺑﮕﻮﯾﺪ‪.‬‬
‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ ْ َ ُ ُ‬ ‫َ َ ُ ُ‬ ‫ُ‬
‫‪ -٥٥٣‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل َرﺳﻮل اﷲِ‪» :‬ﻣﺎ ﻣِﻦ ﻳ ْﻮمٍ ﻳﺼﺒِﺢ اﻟ ِﻌﺒﺎد �ِﻴ ِﻪ إِﻻ‬
‫ُ ً‬ ‫َّ ُ َّ َ‬ ‫َ‬ ‫ُْ ً َ ًَ َُ ُ‬ ‫َ َ ُ ُ َ َ َ ُ َ َّ ُ َّ َ‬ ‫َ َ َ َْ‬
‫ﻋﻂ مﺴﺎﻜ‬ ‫ﻋﻂ ﻣﻨ ِﻔﻘﺎ ﺧﻠﻔﺎ‪َ ،‬و�ﻘﻮل اﻵﺧﺮ‪ :‬الﻠﻬﻢ أ ِ‬ ‫ﻻن‪� ،‬ﻴﻘﻮل أﺣﺪﻫﻤﺎ‪ :‬الﻠﻬﻢ أ ِ‬ ‫� ِ‬
‫مﻠﺎﻜ ِن � ِ‬
‫) ‪(3‬‬ ‫ًََ‬
‫ﺗﻠﻔﺎ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮ روز ﮐﻪ ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺷﺐ را ﺑﻪ‬
‫ﺻﺒﺢ ﻣﯽرﺳﺎﻧﻨﺪ‪ ،‬دو ﻓﺮﺷﺘﻪ ﭘﺎﯾﯿﻦ ﻣﯽآﯾﻨﺪ؛ ﯾﮑﯽ از آنﻫﺎ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﯾﺎ اﷲ! ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ‬
‫اﻧﻔﺎق ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻋﻮض ﺑﺪه‪ .‬و دﯾﮕﺮي‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﯾﺎ اﷲ! ﺑﻪ ﺑﺨﯿﻞ و ﮐﺴﯽ ﮐﻪ از اﻧﻔﺎق‬
‫ﮐﺮدن ﺧﻮدداري ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺿﺮر و زﯾﺎن ﺑﺮﺳﺎن«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(6023 ،1417) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪] .1016 :‬ر‪.‬ك‪ :‬ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻤﺎرهي ‪[.143‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪6034 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2311 :‬‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪1442 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪] .1010 :‬ر‪.‬ك‪ :‬ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻤﺎرهي‪[.300‬‬
 ‫‪379‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺑﺨﺸﺶ و ﺳﺨﺎوت و ﺧﺮجﮐﺮدن در راهﻫﺎي ﻧﯿﮏ ﺑﻪ اﻣﯿﺪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪...‬‬
‫َ ُْ َ ْ َ َْ َ‬ ‫ْ‬ ‫ﻮل اﷲ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﻗﺎل ُ‬ ‫َ َّ َ ُ َ‬
‫اﷲ ﺗﻌﺎﻰﻟ‪ :‬أﻧ ِﻔﻖ ﻳﺎ ا� َﻦ آدم �ﻨﻔﻖ ﻋﻠﻴﻚ«‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫‪ -٥٥٤‬وﻋﻨﻪ أن رﺳ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬
‫] ﹲ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬اي ﻓﺮزﻧﺪ‪‬‬
‫) ‪(2‬‬
‫آدم! اﻧﻔﺎق و ﺑﺨﺸﺶ ﮐﻦ ﺗﺎ ﺑﺮ ﺗﻮ اﻧﻔﺎق ﺷﻮد«‪.‬‬
‫َ‬ ‫َ َّ َ ُ ً َ َ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ‬ ‫َّ‬
‫اﷲ ﻋﻨﻬﻤﺎ أن رﺟﻼ ﺳﺄل رﺳﻮل‬ ‫ﺎص رﻲﺿ‬ ‫‪ -٥٥٥‬وﻋﻦ ْ ﻋﺒﺪ ا�ِ ﺑﻦ �ﻤﺮو ﺑﻦ اﻟﻌ ِ‬
‫َّ َ َ َ ْ َ ْ َ َ ْ‬ ‫َْ ُ‬ ‫َّ َ‬ ‫ُْ‬ ‫ِ َْ‬ ‫ا�‪ :‬أَ ُّ‬‫َّ‬
‫الﺴﻼم ﻰﻠﻋ ﻣﻦ ﻋ َﺮﻓﺖ َوﻣﻦ لﻢ‬ ‫ﺳﻼم ﺧ�؟ ﻗﺎل‪�» :‬ﻄ ِﻌ ُﻢ اﻟﻄﻌﺎم‪َ ،‬و�ﻘ َﺮأ‬ ‫اﻹ‬
‫ِ‬ ‫ي‬
‫َْ ْ‬
‫) ‪(3‬‬
‫ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬
‫�ﻌﺮِف«‪ ] .‬ﹲ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺎص‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺷﺨﺼﯽ از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺳﺆال‬
‫ﮐﺮد‪ :‬ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ وﯾﮋﮔﯽ اﺳﻼﻣﯽ ﭼﯿﺴﺖ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﯾﻦﮐﻪ ﺑﻪ دﯾﮕﺮان ﺧﻮراك ﺑﺪﻫﯽ و ﺑﻪ ﻫﺮ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﺷﻨﺎﺳﯽ و ﻧﻤﯽﺷﻨﺎﺳﯽ‪ ،‬ﺳﻼم ﮐﻨﯽ«‪.‬‬
‫ْ ُ‬ ‫َ‬ ‫ََْ َ َ ًَ َ َ َ َ ُ َْ‬ ‫َ َ ُ ُ‬
‫مﻞ ﻳﻌﻤﻞ‬‫ٍ‬ ‫ﺎﻋ‬ ‫ِﻦ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻣﺎ‬ ‫�‬
‫ﻌﻮن ﺧﺼﻠﺔ أﻋﻼﻫﺎ ﻣﻨِﻴﺤﺔ اﻟﻌ ِ‬ ‫‪ -٥٥٦‬وﻋﻨﻪ ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل َرﺳﻮل اﷲِ‪» :‬أر�‬
‫) ‪(4‬‬ ‫َ َ َّ َ‬ ‫َ َ َ َ َ َ َ َ ْ َ َ ْ ُ َ َّ َ ْ َ َ ُ َّ‬ ‫َ َ‬
‫اﺠﻟﻨﺔ«‪] .‬رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[‬ ‫ﺨﺑﺼﻠ ٍﺔ ﻣﻨﻬﺎ رﺟﺎء ﺛﻮاﺑِﻬﺎ وﺗﺼﺪِﻳﻖ مﻮﻋﻮدِﻫﺎ إِﻻ أدﺧﻠﻪ ا� ﺗﻌﺎﻰﻟ ﺑِﻬﺎ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺎص‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﭼﻬﻞ ﺧﺼﻠﺖ‬
‫ﻧﯿﮑﻮ وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ﺑﺮﺗﺮﯾﻦ آنﻫﺎ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﺎرﯾﺖ داد ِن ﺑ‪‬ﺰِ ﺷﯿﺮده ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﺗﺎ از ﺷﯿﺮش اﺳﺘﻔﺎده‬
‫ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬ﺑﻪ اﻣﯿﺪ ﺛﻮاب و ﺑﺎ اﯾﻤﺎن ﺑﻪ ﭘﺎداﺷﯽ ﮐﻪ وﻋﺪه داده ﺷﺪه‪ ،‬ﯾﮑﯽ از اﯾﻦ‬
‫ﺧﺼﻠﺖﻫﺎي ﻧﯿﮏ را اﻧﺠﺎم دﻫﺪ‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﺑﻪ ﭘﺎسِ آن‪ ،‬او را وارد ﺑﻬﺸﺖ ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ«‪.‬‬
‫َ ْ َ َ َّ َ‬ ‫َ َ ُ ُ‬ ‫َ ْ َ‬ ‫َُ َ‬
‫ﺎﻣ َﺔ ُﺻ َﺪ ِّ‬
‫ﺑﻦ ﻋﺠﻼن‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل َرﺳﻮل اﷲِ‪» :‬ﻳﺎ ا� َﻦ آدم إِﻧﻚ إِن‬ ‫ِ‬ ‫ي‬ ‫‪ -٥٥٧‬ﻋﻦ أﻲﺑ أﻣ‬
‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َْ َُ َ ْ َ َ ٌ َ‬
‫ﺎف‪َ ،‬واﺑﺪأ ﺑِﻤﻦ �ﻌﻮل ‪ ،‬واﻴﻟَﺪ‬ ‫َ‬
‫ﺮﺷ لﻚ‪ ،‬وﻻ ﺗﻼم ﻰﻠﻋ ﻛﻔ ٍ‬ ‫ﺴﻜﻪ ٌّ‬ ‫� لﻚ‪ ،‬و�ِن �ﻤ ِ‬ ‫�ﺒﺬل اﻟﻔﻀﻞ ﺧ‬
‫ُّ ْ َ‬ ‫ﻠﻴﺎ َﺧ ْ ٌ‬
‫ُ َ‬
‫) ‪(5‬‬
‫� ﻣ َِﻦ اﻴﻟَ ِﺪ الﺴﻔ�«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬ ‫اﻟﻌ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪4684 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.993 :‬‬

‫)‪ (2‬ﯾﻌﻨﯽ در اﻧﻔﺎق و ﺑﺨﺸﺶ ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ ﻧﮑﻦ ﺗﺎ ﺑﻪ ﺗﻮ روزي دﻫﻢ و در روزيات ﺑﺮﮐﺖ ﺑﯿﻨﺪازم‪.‬‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(6236 ،12) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.39 :‬‬
‫)‪ (4‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪2631 :‬؛ ]اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 142‬ذﮐﺮ ﺷﺪ‪[.‬‬
‫)‪ (5‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪] .1036 :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 515‬ذﮐﺮ ﺷﺪ‪[.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪380‬‬

‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮاﻣﺎﻣﻪ‪ ،‬ﺻ‪‬ﺪ‪‬ي‪ ‬ﺑﻦ ﻋﺠﻼن‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اي ﻓﺮزﻧﺪ‬
‫آدم! اﮔﺮ ﺗﻮ‪ ،‬ﻣﺎزاد‪ ‬ﺛﺮوت ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﺬل و ﺑﺨﺸﺶ ﻧﻤﺎﯾﯽ‪ ،‬ﺑﺮاﯾﺖ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ و اﮔﺮ آن‬
‫را ﻧﮕﻪ داري‪ ،‬ﺑﺮاي ﺗﻮ ﺑﺪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد و ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺛﺮوﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﻪاﻧﺪازهي ﻧﯿﺎز داري‪،‬‬
‫ﺳﺮزﻧﺸﯽ ﺑﺮ ﺗﻮ ﻧﯿﺴﺖ و در ﺑﺬل و ﺑﺨﺸﺶ‪ ،‬از ﮐﺴﯽ ﺷﺮوع ﮐﻦ ﮐﻪ ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻫﺰﯾﻨﻪﻫﺎﯾﺶ‬
‫ﺑﺎ ﺗﻮﺳﺖ‪ .‬و دﺳﺖ ﺑﺎﻻ )ﺑﺨﺸﻨﺪه( از دﺳﺖ ﭘﺎﯾﯿﻦ )ﮔﯿﺮﻧﺪه( ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﺑﺎب‪ :‬ﺑﺨﺸﺶ و ﺳﺨﺎوت و ﺧﺮج ﮐﺮدن در راهﻫﺎي ﻧﯿﮏ ﺑﻪ‬
‫اﻣﯿﺪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل و ﺑﺎ ﺗﻮﮐﻞ ﺑﺮ او«‪.‬‬
‫ﻣﺎل و ﺛﺮوﺗﯽ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ اﻧﺴﺎنﻫﺎ ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي آزﻣﻮدن آنﻫﺎﺳﺖ ﺗﺎ آنﻫﺎ‬
‫را ﺑﯿﺎزﻣﺎﯾﺪ ﮐﻪ آﯾﺎ آن را درﺳﺖ ﻣﺼﺮف ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﯾﺎ ﻧﻪ؟ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬
‫ِندهُ ٓۥ أ ۡج ٌر َع ِظ ‪ٞ‬‬
‫�ع َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َّ َ ٓ ۡ َ ٰ ُ ُ ۡ َ ۡ َ ٰ ُ ُ‬
‫� ۡم ف ِۡت َنة‪َ ۚ ٞ‬وٱ َّ ُ‬
‫]اﻟﺘﻐﺎﺑﻦ ‪[١٥ :‬‬ ‫يم ‪﴾١٥‬‬ ‫﴿إ ِ�ما أم�ل�م وأو�د‬
‫اﻣﻮال و ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺘﺎن‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﻣﺎﯾﻪي آزﻣﺎﯾﺶ )ﺷﻤﺎ( ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬و ﻧﺰد اﷲ ﭘﺎداش ﺑﺰرﮔﯽﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم‪ ،‬ﻣﺎل و ﺛﺮوﺗﺸﺎن را در راه ﺷﻬﻮتراﻧﯽ‪ ،‬ﻫﻮسﺑﺎزي و ﻟﺬتﻫﺎي‬
‫ﻧﺎرواﯾﯽ ﺑﻪﮐﺎر ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺎﻋﺚ دوريِ ﻫﺮﭼﻪ ﺑﯿﺶﺗﺮﺷﺎن از اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﮔﺮدد و‬
‫ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﻣﺎل و ﺛﺮوﺗﺸﺎن‪ ،‬وﺑﺎل ﮔﺮدﻧﺸﺎن ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﭘﻨﺎه ﺑﺮ اﷲ‪.‬‬
‫و ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕﺮ ﻣﻄﺎﺑﻖ رﻫﻨﻤﻮدﻫﺎي دﯾﻨﯽ‪ ،‬اﻣﻮاﻟﺸﺎن را ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺧﺸﻨﻮدي اﷲ در‬
‫راهﻫﺎﯾﯽ ﻣﺼﺮف ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ آﻧﺎن را ﺑﻪ او ﻧﺰدﯾﮏ ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪﯾﻘﯿﻦ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﻣﺎل و‬
‫ﺛﺮوﺗﯽ ﺑﻪ ﻧﻔﻊِ اﻧﺴﺎن اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺮﺧﯽ ﻫﻢ اﻣﻮاﻟﺸﺎن را در ﮐﺎرﻫﺎي ﺑﯽﻓﺎﯾﺪهاي ﻫﺰﯾﻨﻪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﻧﻪ ﺣﺮام اﺳﺖ و ﻧﻪ‬
‫ﻓﻀﯿﻠﺖ ﯾﺎ اﻣﺘﯿﺎزي ﺷﺮﻋﯽ دارد؛ ﯾﻌﻨﯽ در واﻗﻊ اﻣﻮاﻟﺸﺎن را ﺗﺒﺎه ﻣﯽﮔﺮداﻧﻨﺪ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از‬
‫ﻧﺎﺑﻮد ﮐﺮدن اﻣﻮال ﻧﻬﯽ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻧﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﻣﻮاﻟﺶ را در راﻫﯽ ﺧﺮج ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﻮرد ﭘﺴﻨﺪ ﺧﺪاﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ‬
‫ﻧﻮﯾﺪﻫﺎي اﻻﻫﯽ اﻃﻤﯿﻨﺎن ﮐﺎﻣﻞ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در ﮐﺘﺎﺑﺶ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫� ٱ َّ‬
‫ل� ٰز� َ‬ ‫َ َ ٓ َ َ ۡ ُ ّ َ ۡ َ ُ َ ُۡ‬
‫�ل ُِف ُه ۖۥ َو ُه َو َخ ۡ ُ‬
‫]ﺳﺒﺄ‪[٣٩ :‬‬ ‫ِ� ‪﴾٣٩‬‬ ‫ِ‬ ‫﴿وما أنفقتم مِن �ءٖ �هو‬
‫و ﻫﺮﭼﻪ اﻧﻔﺎق ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬او ﻋﻮﺿﺶ را ﻣﯽدﻫﺪ؛ و او‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ روزيدﻫﻨﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪381‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺑﺨﺸﺶ و ﺳﺨﺎوت و ﺧﺮجﮐﺮدن در راهﻫﺎي ﻧﯿﮏ ﺑﻪ اﻣﯿﺪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪...‬‬

‫َُُُْ‬ ‫ُۡ ُ‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪�﴿ :‬ل ِف ُهۥ﴾‪ ،‬ﻧﻪ »�ﻠﻔﻪ«‪ .‬ﻟﺬا ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ‪،‬‬
‫ﻋﻮﺿﺶ را ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬ﻧﻪ اﯾﻦﮐﻪ اﷲ‪ ،‬ﺧﻮد ﺟﺎيﮔﺰﯾﻦ آن ﻣﯽﺷﻮد؛ از اﯾﻦرو ﭼﻨﯿﻦ ﭘﻨﺪاري‪،‬‬
‫ُ َ ََ ْ ْ‬ ‫ُ‬ ‫ُ ْ‬
‫ﺑﻪﮐﻠﯽ اﺷﺘﺒﺎه ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬الﻠﻬ َّﻢ أﺟﺮ ِ� ِﻲﻓ م ِﺼﻴب ِﻲﺘ وأﺧ ِﻠﻒ‬
‫ْ‬
‫َ ًْ ْ‬
‫�ا ِﻣﻨ َﻬﺎ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﯾﺎ اﷲ! در اﯾﻦ ﻣﺼﯿﺒﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻦ اﺟﺮ و ﭘﺎداش ﻋﻨﺎﯾﺖ ﮐﻦ و ﺑﻪ ﻣﻦ‬ ‫ِﻲﻟ ﺧ‬
‫ْ ُْ‬
‫ﺑﻬﺘﺮ از آن ﻋﻮض ﺑﺪه«‪ .‬ﻧﮕﻮﯾﯿﺪ‪» :‬واﺧﻠﻒ« ﮐﻪ اﺷﺘﺒﺎه اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﷲ‪ ‬در ﮐﺘﺎﺑﺶ وﻋﺪه ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮﮐﺲ اﻧﻔﺎق ﮐﻨﺪ‪ ،‬اﷲ ﻋﻮﺿﺶ را‬
‫ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬اﯾﻦ را ﺣﺪﯾﺚ‪ ‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﻫﻤﺎن ﺣﺪﯾﺜﯽ ﮐﻪ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ذﮐﺮ ﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻫﺮ روز ﮐﻪ ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺷﺐ را ﺑﻪ ﺻﺒﺢ ﻣﯽرﺳﺎﻧﻨﺪ‪ ،‬دو‬
‫ﻓﺮﺷﺘﻪ ﭘﺎﯾﯿﻦ ﻣﯽآﯾﻨﺪ؛ ﯾﮑﯽ از آنﻫﺎ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﯾﺎ اﷲ! ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ اﻧﻔﺎق ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻋﻮض‬
‫ﺑﺪه‪ .‬و دﯾﮕﺮي‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﯾﺎ اﷲ! ﺑﻪ ﺑﺨﯿﻞ و ﮐﺴﯽ ﮐﻪ از اﻧﻔﺎق ﮐﺮدن ﺧﻮدداري ﻣﯽﮐﻨﺪ‪،‬‬
‫ﺿﺮر و زﯾﺎن ﺑﺮﺳﺎن«‪.‬‬
‫ﻣﻨﻈﻮر از ﺑﺨﯿﻞ در اﯾﻦﺟﺎ‪ ،‬ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﻘﻮق ﺷﺮﻋﯽِ اﻣﻮاﻟﺶ را ادا ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ؛ ﻟﺬا‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺪدﻋﺎﯾﯽ ﺷﺎﻣﻞ ﻫﻤﻪي ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﻧﻔﺎق ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻤﯽﺷﻮد و ﻓﻘﻂ ﺷﺎﻣﻞ ﺣﺎل‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻣﯽﮔﺮدد ﮐﻪ از اﻧﻔﺎق ﯾﺎ ﺑﺬل و ﺑﺨﺸﺸﯽ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل واﺟﺐ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪،‬‬
‫اﻣﺘﻨﺎع ﻣﯽورزﻧﺪ‪ .‬ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﺑﺮاي ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺑﺪدﻋﺎﯾﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ‬
‫اﻣﻮاﻟﺸﺎن ﺿﺮور و زﯾﺎن ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺿﺮور و زﯾﺎن‪ ،‬ﺑﺮ دو ﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ -1‬ﺿﺮر و زﯾﺎنِ ﻇﺎﻫﺮي ﯾﺎ ﺣﺴﯽ‪.‬‬
‫‪ -2‬ﺿﺮر و زﯾﺎنِ ﻣﻌﻨﻮي‪.‬‬
‫ﺿﺮر و زﯾﺎن ﻇﺎﻫﺮي‪ ،‬ﺿﺮر و زﯾﺎﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ در ﺧﻮد‪ ‬ﻣﺎل و ﺛﺮوت‪ ،‬ﭘﺪﯾﺪ ﻣﯽآﯾﺪ؛‬
‫ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل در آﺗﺶ ﻣﯽﺳﻮزد ﯾﺎ ﺳﺮﻗﺖ ﻣﯽﺷﻮد و اﻣﺜﺎل آن‪.‬‬
‫و ﺿﺮر و زﯾﺎن ﻣﻌﻨﻮي‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﺻﻮرت اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﯿﺮ و ﺑﺮﮐﺖ‪ ،‬از آن ﺑﺮداﺷﺘﻪ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد و اﻧﺴﺎن در زﻧﺪﮔﯽ ﺧﻮد از آن اﺳﺘﻔﺎده ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﯾﺎراﻧﺶ‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آﯾﺎ ﮐﺴﯽ از ﺷﻤﺎ‪ ،‬ﻣﺎل وارﺛﺶ را ﺑﯿﺶ از ﻣﺎلِ ﺧﻮد دوﺳﺖ دارد؟« ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬اي‬
‫رﺳﻮلﺧﺪا! ﻫﻤﻪي ﻣﺎ‪ ،‬ﻣﺎل ﺧﻮد را ﺑﯿﺶﺗﺮ دوﺳﺖ دارﯾﻢ‪.‬‬
‫ﺷﻤﺎ‪ ،‬ﻣﺎل ﺧﻮد را از ﻣﺎل زﯾﺪ و ﻋﻤﺮو و ﺧﺎﻟﺪ‪ ،‬ﺑﯿﺶﺗﺮ دوﺳﺖ دارﯾﺪ؛ ﻫﺮﭼﻨﺪ‬
‫وارﺛﺎن ﺷﻤﺎ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﺎل اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻣﺎﻟﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﺮج ﯾﺎ ﺑﺨﺸﺶ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪382‬‬

‫ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻣﺎلِ وارث‪ ،‬ﻣﺎﻟﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ - ،‬ﺧﺮج ﯾﺎ ﺑﺨﺸﺶ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ و‪ -‬از ﺧﻮد ﺑﺎﻗﯽ‬
‫ﻣﯽﮔﺬارد«‪.‬‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﺣﮑﻤﺘﯽ ﺑﺰرگ از ﺳﺨﻨﺎن ﺟﺎﻣﻊ و ﺣﮑﻤﺖآﻣﯿﺰ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﺳﺖ؛ ﻣﺎلِ ﺷﻤﺎ‪،‬‬
‫ﻫﻤﺎن ﻣﺎﻟﯽﺳﺖ ﮐﻪ روز ﻗﯿﺎﻣﺖ آن را در ﭘﯿﺸﮕﺎه اﷲ‪ ‬ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ؛ ﻫﻤﺎن ﻣﺎﻟﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺬل و ﺑﺨﺸﺶ ﮐﺮدهاﯾﺪ‪ .‬و ﻣﺎلِ وارث‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﺛﺮوﺗﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﺲ از ﺧﻮد ﺑﺮاي وارﺛﺎن‬
‫ﺧﻮﯾﺶ ﻣﯽﮔﺬارﯾﺪ و آنﻫﺎ ﻣﯽﺧﻮرﻧﺪ و از آن اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﻣﺎﻟﯽ ﮐﻪ از ﻫﺮﯾﮏ از ﻣﺎ‬
‫ﺑﺎﻗﯽ ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ‪ ،‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ‪ ،‬ﻣﺎلِ وارث اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ اﻣﻮال ﺧﻮد را ﺑﺮاي ﺧﺸﻨﻮدي اﷲ‪‬‬
‫اﻧﻔﺎق ﮐﻨﯿﻢ و ﻣﻄﻤﺌﻦ ﺑﺎﺷﯿﻢ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻋﻮﺿﺶ را ﺑﻪ ﻣﺎ ﻣﯽدﻫﺪ و ﺑﺮ ﻣﺎ ﺑﺬل و‬
‫ﺑﺨﺸﺶ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬اي ﻓﺮزﻧﺪ‪‬‬
‫آدم! اﻧﻔﺎق و ﺑﺨﺸﺶ ﮐﻦ ﺗﺎ ﺑﺮ ﺗﻮ اﻧﻔﺎق ﺷﻮد«‪.‬‬
‫ﻫﻤﻪي اﯾﻦ آﯾﺎت و اﺣﺎدﯾﺚ‪ ،‬ﻧﺸﺎنﮔﺮ اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺎﯾﺪ ﺛﺮوﺗﺶ را ﻣﻄﺎﺑﻖ‬
‫اﺣﮑﺎم و رﻫﻨﻤﻮدﻫﺎي اﻻﻫﯽ‪ ،‬ﺧﺮج و ﺑﺨﺸﺶ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬در‬
‫اﺑﺘﺪاي اﯾﻦ ﺑﺎب‪ ،‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ذﮐﺮ ﮐﺮده ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬رﺷﮏ‬
‫ﺑﺮدن )ﻏﺒﻄﻪ ﺧﻮردن( ﻓﻘﻂ در دو ﻣﻮرد‪ ،‬درﺳﺖ اﺳﺖ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‬
‫ﺑﺮ ﻣﺎل و ﺛﺮوﺗﯽ ﮐﻪ اﷲ ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﺑﺨﺸﯿﺪه ﯾﺎ ﻫﺮ ﭼﯿﺰيِ دﯾﮕﺮي ﮐﻪ ﺑﻪ ﺑﻨﺪهاي داده اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﻏﺒﻄﻪ ﺑﺨﻮرد‪ ،‬ﻣﮕﺮ در دو ﻣﻮرد‪:‬‬
‫اول‪ :‬ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ اﷲ ﺑﻪ او ﻣﺎﻟﯽ داده و ﺑﻪ او ﻫﻤﺖ ﺧﺮج ﮐﺮدن در راه اﷲ را‬
‫ﻋﻨﺎﯾﺖ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪ .‬و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن اﯾﻦ ﺑﻨﺪه‪ ،‬ﻣﺎﻟﺶ را در راﻫﯽ اﻧﻔﺎق ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﻮرد‬
‫ﭘﺴﻨﺪ و رﺿﺎﯾﺖ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل اﺳﺖ‪ .‬رﺷﮏ ﺑﺮدن ﺑﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺨﺼﯽ‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا‬
‫ﺗﺠﺎر‪ ،‬رويﮐﺮد‪ ‬ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﯽ دارﻧﺪ و ﺑﺎ ﻫﻢ ﻣﺘﻔﺎوﺗﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ از آنﻫﺎ اﻣﻮاﻟﺸﺎن را در راه‬
‫اﷲ‪ ،‬در ﮐﺎرﻫﺎي ﺧﻮﺑﯽ از ﻗﯿﺒﻞ ﺳﺎﺧﺘﻦ ﻣﺴﺎﺟﺪ‪ ،‬ﮐﻤﮏ ﺑﻪ ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪان‪ ،‬ﭼﺎپ ﮐﺘﺎب‪ ،‬ﮐﻤﮏ‬
‫ﺑﻪ ﺟﻬﺎد و اﻣﺜﺎل آن اﻧﻔﺎق ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﻤﺖ ﺧﺮج ﮐﺮدن در راه‬
‫ﺧﻮد را ﻋﻨﺎﯾﺖ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺮﺧﯽ ﻫﻢ ﺛﺮوﺗﺸﺎن را در راهﻫﺎي ﻧﺎﻣﺸﺮوع و ﻟﺬتﻫﺎي ﺣﺮام‪ ،‬ﺧﺮج ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﻨﺪ؛‬
‫ﺑﺮاي ﻫﻮسراﻧﯽ ﺑﻪ ﺧﺎرج ﻣﯽروﻧﺪ ﺗﺎ زﻧﺎﮐﺎري و ﻣﯿﮕﺴﺎري ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ ﯾﺎ ﻗﻤﺎرﺑﺎزي ﮐﻨﻨﺪ و‬
‫اﻣﻮاﻟﺸﺎن را در راهﻫﺎي ﺣﺮاﻣﯽ ﮐﻪ ﻣﺎﯾﻪي ﺧﺸﻢ و ﻏﻀﺐ ﺧﺪاﺳﺖ‪ ،‬ﺗﻠﻒ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪.‬‬
 ‫‪383‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺑﺨﺸﺶ و ﺳﺨﺎوت و ﺧﺮجﮐﺮدن در راهﻫﺎي ﻧﯿﮏ ﺑﻪ اﻣﯿﺪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪...‬‬

‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪي‪ ،‬ﻗﺎﺑﻞ رﺷﮏ و ﻏﺒﻄﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﺖ ﺧﺮج ﮐﺮدن اﻣﻮاﻟﺶ را در‬
‫راهﻫﺎي درﺳﺖ دارد‪ .‬زﯾﺮا ﻣﻌﻤﻮﻻً ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﺎن و ﻧﻮا ﯾﺎ ﺛﺮوﺗﯽ ﻣﯽرﺳﺪ‪ ،‬ﺳﺮ ﺑﻪ ﻃﻐﯿﺎن‬
‫و ﺳﺮﮐﺸﯽ‪ ،‬و ﻓﺴﻖ و ﻓﺠﻮر ﻣﯽﻧﻬﺪ‪ .‬ﻟﺬا اﻧﺴﺎن ﺑﺎ دﯾﺪن ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪي ﮐﻪ اﻣﻮاﻟﺶ را در راه‬
‫اﷲ اﻧﻔﺎق ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ او ﻏﺒﻄﻪ ﻣﯽﺧﻮرد‪.‬‬
‫دوم‪ :‬ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ اﷲ ﺑﻪ او ﺣﮑﻤﺖ و ﻣﻌﺎرف دﯾﻨﯽ داده و او ﺑﻪ آن‪ ،‬ﺣﮑﻢ و ﻋﻤﻞ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﻣﻨﻈﻮر از ﺣﮑﻤﺖ در اﯾﻦﺟﺎ‪ ،‬داﻧﺶ دﯾﻨﯽﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ۡ ۡ َ َ َّ َ َ َ َ ُ َ ۡ َ‬ ‫َ َ َ َ َّ ُ َ َ ۡ َ‬
‫ك ٱ ۡلك َِ�ٰ َ‬
‫ب َوٱ� ِك َمة َوعل َمك ما ل ۡم ت�ن �عل ُم﴾ ]اﻟﻨﺴﺎء ‪[١١٣ :‬‬ ‫﴿وأنزل ٱ� علي‬
‫و اﷲ‪ ،‬ﮐﺘﺎب و ﺳﻨﺖ را ﺑﺮ ﺗﻮ ﻧﺎزل ﻧﻤﻮد و آنﭼﻪ را ﻧﻤﯽداﻧﺴﺘﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻮ آﻣﻮﺧﺖ‪.‬‬
‫ﻟﺬا اﯾﻦ ﺷﺨﺺ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻠﻢ و داﻧﺸﯽ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ او داده اﺳﺖ‪ ،‬ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻣﻄﺎﺑﻖ‬
‫آن ﻗﻀﺎوت ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ؛ ﭼﻪ درﺑﺎرهي ﺧﻮد و ﭼﻪ در ﻣﯿﺎن ﺧﺎﻧﻮاده و ﻧﺰدﯾﮑﺎﻧﺶ و ﭼﻪ‬
‫درﺑﺎرهي ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ از او ﻗﻀﺎوت ﻣﯽﺧﻮاﻫﻨﺪ‪ .‬ﻋﻼوه ﺑﺮ اﯾﻦ‪ ،‬ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ ﺧﻮد را ﺑﻪ‬
‫دﯾﮕﺮان ﻧﯿﺰ آﻣﻮزش ﻣﯽدﻫﺪ و ﺑﻪ اﯾﻦ ﺑﺴﻨﺪه ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺮدم‪ ،‬ﻧﺰدش ﺑﯿﺎﯾﻨﺪ و ﭼﯿﺰي از او‬
‫ﺑﭙﺮﺳﻨﺪ ﯾﺎ ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻫﻤﯿﻦ ﮐﺎﻓﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺮدم ﻧﺰدم ﺑﯿﺎﯾﻨﺪ ﺗﺎ در ﻣﯿﺎﻧﺸﺎن ﻗﻀﺎوت ﮐﻨﻢ؛ ﺑﻠﮑﻪ‬
‫ﺧﻮد ﻧﯿﺰ ﻗﺪم ﭘﯿﺶ ﻣﯽﮔﺬارد و ﻋﻼوه ﺑﺮ ﺣﮑﻢ ﮐﺮدن و ﻋﻤﻞ ﻧﻤﻮدن ﺑﻪ داﻧﺶ ﺧﻮد‪ ،‬آن را‬
‫ﺑﻪ دﯾﮕﺮان ﻧﯿﺰ ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬روﺷﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺨﺼﯽ‪ ،‬ﻗﺎﺑﻞ رﺷﮏ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺮدم در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﺣﮑﻤﺖ ﯾﺎ داﻧﺶ‪ ،‬ﭼﻨﺪ ﮔﻮﻧﻪاﻧﺪ‪:‬‬
‫اول‪ :‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم‪ ،‬ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ داده اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ آنﻫﺎ اﯾﻦ داﻧﺶ را‬
‫از ﺧﻮد ﻧﯿﺰ درﯾﻎ ﻣﯽدارﻧﺪ و ﺑﻪ ﺧﻮدﺷﺎن ﻫﻢ ﺑﺨﻞ ﻣﯽورزﻧﺪ و از اﯾﻦ داﻧﺶ اﻻﻫﯽ‪،‬‬
‫اﺳﺘﻔﺎده ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪي آن‪ ،‬ﺑﻪ اﻃﺎﻋﺖ و ﺑﻨﺪﮔﯽِ اﷲ‪ ‬ﻧﻤﯽﭘﺮدازﻧﺪ ﯾﺎ از‬
‫ﮐﺎرﻫﺎي ﻣﻤﻨﻮع ﺑﺎزﻧﻤﯽآﯾﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦﻫﺎ از ﻫﻤﻪ زﯾﺎنﮐﺎرﺗﺮﻧﺪ و ﻣﺎﻧﻨﺪ ﯾﻬﻮدﯾﺎن ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻫﺮ‬
‫ﭼﻨﺪ ﺣﻖ و ﺣﻘﯿﻘﺖ را ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺗﮑﺒﺮ ورزﯾﺪﻧﺪ و از آن ﺳﺮﭘﯿﭽﯽ ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫دوم‪ :‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ آنﻫﺎ ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ داده اﺳﺖ و ﺧﻮد ﺑﻪ آن ﻋﻤﻞ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺳﺎﯾﺮ ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺧﺪا ﻧﻔﻌﯽ از ﻋﻠﻤﺸﺎن ﻧﻤﯽﺑﺮﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ دﺳﺘﻪ از ﮔﺮوه ﭘﯿﺸﯿﻦ‬
‫ﺑﻬﺘﺮﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻋﻤﻞﮐﺮدﺷﺎن ﻧﺎﻗﺺ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳﻮم‪ :‬ﮔﺮوﻫﯽ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ آنﻫﺎ ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ داده اﺳﺖ و ﮔﺬﺷﺘﻪ از اﯾﻦﮐﻪ‬
‫ﺧﻮد ﺑﻪ آن ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬آن را ﺑﻪ دﯾﮕﺮان ﻧﯿﺰ آﻣﻮزش ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦﻫﺎ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ دﺳﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪384‬‬

‫وﮔﺮوه ﭼﻬﺎرﻣﯽ ﻫﻢ وﺟﻮد دارد؛ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪﻃﻮر ﻣﻄﻠﻖ ﺑﻬﺮهاي از ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ‬
‫ﻧﺪارﻧﺪ و در ﺣﻘﯿﻘﺖ‪ ،‬ﺟﺎﻫﻠﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦﻫﺎ اﮔﺮﭼﻪ از ﺧﯿﺮ ﻓﺮاواﻧﯽ ﻣﺤﺮوم ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ‬
‫وﺿﻌﯿﺘﺸﺎن از دﺳﺘﻪي اول ﮐﻪ ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ دارﻧﺪ و ﺑﻪ آن ﻋﻤﻞ ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫زﯾﺮا ﺑﺮاي اﯾﻦﻫﺎ اﯾﻦ اﻣﯿﺪ وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ﺑﻪ ﮐﺴﺐ ﻋﻠﻢ و ﻋﻤﻞ ﺑﻪ آن روي ﺑﯿﺎورﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ‬
‫ﻋﻠﻢ ﮔﺮوه‪ ‬اول‪ ،‬وﺑﺎل ﮔﺮدﻧﺸﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﭘﻨﺎه ﺑﺮ اﷲ‪.‬‬
‫***‬
‫ََ َ‬ ‫َ ْ‬ ‫َ ً‬ ‫ْ‬ ‫ََ‬ ‫ُ َ ُ ُ َّ‬ ‫َ‬
‫ﻼم ﺷيﺌﺎ إ ِﻻ أﻋﻄﺎه‪َ ،‬وﻟﻘﺪ‬ ‫اﻹﺳ ِ‬‫ِ‬ ‫�ﺲ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻣﺎ ﺳﺌِﻞ رﺳﻮل ا�‪ ‬ﻰﻠﻋ‬ ‫‪ -٥٥٨‬وﻋﻦ أ ٍ‬
‫َ َ ْ َ ْ ُ َ َّ ُ َ ً‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ‬ ‫َ َ َ ُ ٌ ََ َ َ َ ً َ َ َ َ َ‬
‫� ﺟﺒﻠ�‪ ،‬ﻓ َﺮﺟﻊ إِﻰﻟ ﻗﻮﻣِ ِﻪ ﻓﻘﺎل‪ :‬ﻳﺎ ﻗﻮ ِم أﺳﻠِﻤﻮا ﻓﺈِن �ﻤﺪا‬ ‫ﺟﺎءه رﺟﻞ ﻓﺄﻋﻄﺎه �ﻨﻤﺎ ﺑ‬
‫َ ْ َ ْ َ َ َّ ُ ُ َ ُ ْ ُ َ ُ ُ َّ ُّ ْ َ َ َ َ ْ َ ُ َّ‬ ‫َْ َ‬ ‫َ َ َ َ ْ‬ ‫ُْ‬
‫ﺎء ﻣﻦ ﻻ �ﻰﺸ اﻟﻔﻘﺮ‪ ،‬و�ِن ﺎﻛن الﺮﺟﻞ ﻟيﺴﻠِﻢ ﻣﺎ ﻳ ِﺮ�ﺪ إِﻻ اﺪﻟ�ﻴﺎ‪� ،‬ﻤﺎ ﻳﻠﺒﺚ إِﻻ‬ ‫�ﻌ ِﻄﻲ �ﻄ‬
‫َ ُّ ْ َ َ َ َ ْ َ‬ ‫َ ً َ َّ َ ُ َ ْ ُ َ َ َّ َ‬
‫) ‪(1‬‬
‫اﺪﻟ�ﻴﺎ َوﻣﺎ ﻋﻠﻴﻬﺎ‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬ ‫اﻹﺳﻼم أﺣﺐ إِﻴﻟﻪ ﻣﻦ‬ ‫� ِﺴ�ا ﺣﻰﺘ ﻳ�ﻮن ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﻧﺲ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻫﺮﮔﺎه از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﭼﯿﺰي ﺑﺮاي ﭘﺬﯾﺮش اﺳﻼم‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻋﻄﺎ ﻣﯽﮐﺮد؛ ﺑﺎري ﻣﺮدي ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬آﻣﺪ ‪ -‬و اﺳﻼم آورد‪ -.‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﮔﻮﺳﻔﻨﺪاﻧﯽ ﮐﻪ در ﻣﯿﺎن دو ﮐﻮه ﺑﻮدﻧﺪ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﯾﮏ ﮔﻠﻪ ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ‪ -‬ﺑﻪ او داد‪ .‬آن ﺷﺨﺺ‬
‫ﻧﺰد ﻗﻮﻣﺶ ﺑﺎزﮔﺸﺖ و ﮔﻔﺖ‪ :‬اي ﻗﻮمِ ﻣﻦ! ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﻮﯾﺪ؛ زﯾﺮا ﻣﺤﻤﺪ‪ ‬ﺑﻪﺳﺎن ﮐﺴﯽ‬
‫ﺑﺬل و ﺑﺨﺸﺶ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ از ﻓﻘﺮ ﻧﻤﯽﺗﺮﺳﺪ‪ .‬ﭼﻪﺑﺴﺎ ﺷﺨﺼﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻣﯽﺷﺪ و ﻫﺪﻓﯽ‬
‫ﺟﺰ دﻧﯿﺎ ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﻣﺪت اﻧﺪﮐﯽ ﻧﻤﯽﮔﺬﺷﺖ ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ اﺳﻼم ﻧﺰد او از دﻧﯿﺎ و ﻫﺮﭼﻪ‬
‫در آن اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺤﺒﻮبﺗﺮ ﻣﯽﺷﺪ‪.‬‬
‫ََُْ َُ َ‬ ‫َ ُ َ‬ ‫َْ ً َُ‬ ‫ُ َّ‬ ‫ََ‬ ‫ُ َ‬
‫� ﻫﺆﻻءِ‬ ‫‪ -٥٥٩‬وﻋﻦ �ﻤ َﺮ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺴ َﻢ رﺳﻮل ا�‪ ‬ﻗﺴﻤﺎ ‪�،‬ﻘﻠﺖ‪ :‬ﻳﺎ َرﺳﻮل اﷲِ ﻟﻐ‬
‫َ ُ ْ َ َ ْ ُ َ ِّ ُ‬ ‫ُْ‬ ‫َ َ َُ‬ ‫َّ ُ ْ َ َّ ُ‬ ‫ُْ‬ ‫َ ُ َ َ َّ‬
‫ﻮ�‪،‬‬
‫ﺤﺶ ﻓﺄﻋﻄﻴﻬﻢ أو �ﺒﺨﻠ ِ‬ ‫ﻮ� ﺑﺎﻟﻔ ِ‬‫و� أن �ﺴﺄل ِ‬‫ﺎﻛﻧﻮا أﺣﻖ ﺑ ِﻪ ﻣِﻨﻬﻢ؟ ﻗﺎل‪» :‬إِ�ﻬﻢ ﺧ� ِ‬
‫َ ُ َ‬
‫) ‪(2‬‬
‫َولﺴﺖ ﺑِﺒﺎﺧ ٍِﻞ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﻤﺮ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬اﻣﻮاﻟﯽ را ‪ -‬در ﻣﯿﺎن ﮔﺮوﻫﯽ از ﻣﺮدم‪-‬‬
‫ﺗﻘﺴﯿﻢ ﮐﺮد‪ .‬ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! اﻓﺮاد دﯾﮕﺮي ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ از اﯾﻦﻫﺎ ﻣﺴﺘﺤﻖﺗﺮﻧﺪ‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1806 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1056 :‬‬
 ‫‪385‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺑﺨﺸﺶ و ﺳﺨﺎوت و ﺧﺮجﮐﺮدن در راهﻫﺎي ﻧﯿﮏ ﺑﻪ اﻣﯿﺪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪...‬‬

‫»اﯾﻦﻫﺎ ﺑﺎ اﺻﺮار و ﭘﺎﻓﺸﺎري ﺧﻮد در درﺧﻮاﺳﺖ اﯾﻦ ﻣﺎل‪ ،‬دو ﮔﺰﯾﻨﻪ ﭘﯿﺶِ روي ﻣﻦ‬
‫ﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ اﯾﻦﻫﺎ ﺑﺪﻫﻢ ﯾﺎ ﻣﺮا ﺑﺨﯿﻞ ﺑﺨﻮاﻧﻨﺪ؛ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﻣﻦ ﺑﺨﯿﻞ ﻧﯿﺴﺘﻢ«‪.‬‬
‫َُْ‬ ‫ُ َ َ َّ ِّ َ ْ َ َ ُ‬ ‫َ‬ ‫َََْ ُ‬ ‫َ َّ ُ‬ ‫ُ‬ ‫ُ َْ‬
‫�ﺴ� ﻣﻊ اﻨﻟ ِﻲﺒ‪ ‬ﻣﻘﻔﻠﻪ ﻣِﻦ ﺣﻨ�‪،‬‬ ‫ﺑﻦ ﻣﻄ ِﻌﻢ‪� ‬ﻧﻪ ﻗﺎل‪ :‬ﺑيﻨﻤﺎ ﻫﻮ ِ‬ ‫� ِ‬‫‪ -َ ٥٦٠‬وﻋﻦ ﺟﺒ َ ِ‬
‫َ َُ َ َ َ َ ْ َ َ َ َ‬ ‫ْ َ ُ َ ُ َ َ َّ ْ‬ ‫ََ َُ‬
‫ﻲﺒ‪ ‬ﻓﻘﺎل‪:‬‬ ‫اءه‪ ،‬ﻓ َﻮ� َﻒ اﻨﻟَّ ُّ‬ ‫د‬ ‫ِ‬ ‫ر‬ ‫ﺖ‬ ‫ﻔ‬ ‫ﻄ‬ ‫ﺨ‬ ‫ﻓ‬ ‫ة‬
‫ٍ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﻤ‬‫ﺳ‬ ‫ﻰﻟ‬‫ِ‬ ‫إ‬ ‫اﺿ َﻄ ُّﺮوهُ‬ ‫�ﻌﻠِﻘﻪ اﻷﻋﺮاب �ﺴﺄلﻮﻧﻪ‪ ،‬ﺣﻰﺘ‬
‫َ ِ‬
‫َ ً‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َ ً ََ َ ُُْ ََْ ُ‬ ‫َ َ ُ‬ ‫َ َْ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ ُ‬
‫و� ﺨﺑِﻴﻼ‬
‫ِ ِ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﺠﺗ‬ ‫ﻻ‬ ‫ﺛﻢ‬ ‫ﻢ‪،‬‬‫�‬ ‫ﻨ‬‫ي‬ ‫ﺑ‬ ‫ﻪ‬ ‫ﺘ‬‫ﻤ‬ ‫ﺴ‬ ‫ﻘ‬ ‫ﻟ‬ ‫ﺎ‪،‬‬ ‫ﻤ‬‫ﻌ‬ ‫�‬ ‫ِ‬ ‫ه‬‫ﺎ‬‫ﻀ‬ ‫ﻌ‬
‫ِ‬ ‫اﻟ‬ ‫ِ‬ ‫ه‬‫ﺬ‬‫ِ‬ ‫ﻫ‬ ‫د‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻋ‬ ‫ﻲﻟ‬ ‫ن‬ ‫ﺎﻛ‬ ‫ﻮ‬ ‫ﻠ‬‫ﻓ‬ ‫‪،‬‬‫اﻲﺋ‬‫د‬
‫ِ ِ‬ ‫ر‬ ‫ﻮ�‬ ‫ﻄ‬ ‫أ�‬
‫ً‬ ‫ََ‬ ‫ً‬ ‫َّ‬ ‫َ‬
‫) ‪(1‬‬
‫َوﻻ ﻛﺬاﺑﺎ َوﻻ ﺟﺒﺎﻧﺎ«‪] .‬رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺟﺒﯿﺮ ﺑﻦ ﻣﻄﻌﻢ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬در ﺑﺎزﮔﺸﺖ از "ﺣﻨﯿﻦ" ﺑﺎ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻮدم‪.‬‬
‫ﺻﺤﺮاﻧﺸﯿﻨﺎن‪ ،‬اﻃﺮاف ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬را ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و ﺑﺎ اﺻﺮار و ﭘﺎﻓﺸﺎري از اﯾﺸﺎن درﺧﻮاﺳﺖ‬
‫ﻣﺎل ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺎ ﺟﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬را ﻧﺎﮔﺰﯾﺮ ﻧﻤﻮدﻧﺪ ﺑﻪ ﺳﻤﺖ درﺧﺖ ﺧﺎرداري ﺑﺮود؛‬
‫روﭘﻮش ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ درﺧﺖ ﮔﯿﺮ ﮐﺮد‪ .‬ﻟﺬا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﯾﺴﺘﺎد و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬روﭘﻮش ﻣﺮا ﺑﻪ ﻣﻦ‬
‫ﺑﺪﻫﯿﺪ؛ اﮔﺮ ﺑﻪاﻧﺪازهي اﯾﻦ ﺧﺎرﻫﺎ‪ ،‬دام و ﺷﺘﺮ ﻣﯽداﺷﺘﻢ‪ ،‬آن را ﻣﯿﺎن ﺷﻤﺎ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﮐﺮدم‬
‫و آنﮔﺎه ﻣﯽداﻧﺴﺘﯿﺪ ﮐﻪ ﻣﻦ‪ ،‬ﺑﺨﯿﻞ‪ ،‬دروغﮔﻮ و ﺗﺮﺳﻮ ﻧﯿﺴﺘﻢ«‪.‬‬
‫َ َ َ‬ ‫َ ََ َ ْ َ َ ٌَ ْ َ‬ ‫َ َّ َ ُ َ‬ ‫ُ‬
‫ﺎل‪َ ،‬وﻣﺎ زاد‬
‫ٍ‬ ‫ﻣ‬ ‫ِﻦ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺔ‬ ‫ﻗ‬‫ﺪ‬ ‫ﺻ‬ ‫ﺖ‬ ‫ﺼ‬ ‫ﻘ‬‫�‬ ‫ﺎ‬‫ﻣ‬ ‫»‬ ‫ﻗﺎل‪:‬‬ ‫‪‬‬ ‫ِ‬ ‫ﷲ‬‫ا‬ ‫ﻮل‬‫‪ -٥٦١‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬أن رﺳ‬
‫َ َ َ َ َ َ ٌ َّ َّ َ َ ُ َّ ُ‬ ‫َّ ُ َ ْ ً َ ْ َّ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ا� �ﺒﺪا ﺑِﻌﻔ ٍﻮ إِﻻ ﻋ ًِّﺰا‪َ ،‬وﻣﺎ ﺗ َﻮاﺿﻊ أﺣﺪ �ِ إِﻻ َر�ﻌﻪ ا�‪] .«‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺻﺪﻗﻪ ﻫﺮﮔﺰ از ﺛﺮوت اﻧﺴﺎن‬
‫ﻧﻤﯽﮐﺎﻫﺪ و ﺑﻪﯾﻘﯿﻦ اﷲ در ﺑﺮاﺑﺮ ﮔﺬﺷﺖ ﺑﻨﺪهاش‪ ،‬ﻋﺰت او را زﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻫﺮﮐﺲ‬
‫ﺑﻪﺧﺎﻃﺮِ اﷲ ﺗﻮاﺿﻊ و ﻓﺮوﺗﻨﯽ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬اﷲ‪ ‬او را ﺑﻠﻨﺪﻣﺮﺗﺒﻪ ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ«‪.‬‬
‫َ ٌَ‬ ‫َُ‬ ‫َ َّ‬ ‫ِّ َ َّ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ‬ ‫َ َ َ َ‬
‫ﻧﻤﺎري‪� ‬ﻧﻪ ﺳ ِﻤﻊ رﺳﻮل ا�‪� ‬ﻘﻮل‪» :‬ﺛﻼﺛﺔ‬ ‫ﻌﺪ اﻷ‬
‫‪ -٥٦٢‬ﻋﻦ أﻲﺑ ﻛبﺸﺔ ﻋﻤﺮو ﺑِﻦ ﺳ ٍ‬
‫ٌَْ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َ‬ ‫َ ََ َ َ ُ َ‬ ‫ُ ْ ُ َ َ َّ َ ُ َ ِّ ُ ُ َ ً َ ْ َ ُ‬
‫ﺒﺪ ﻣِﻦ ﺻﺪﻗ ٍﺔ‪َ ،‬وﻻ ﻇﻠ َِﻢ �ﺒﺪ‬ ‫ﻴﻬﻦ وأﺣﺪﺛ�ﻢ ﺣﺪِﻳﺜﺎ ﻓﺎﺣﻔﻈﻮه‪ :‬ﻣﺎ �ﻘﺺ ﻣﺎل ﻋ ٍ‬ ‫أﻗ ِﺴﻢ ﻋﻠ ِ‬
‫َْ‬ ‫َ َ َ َّ َ َ َ َّ َ َ ْ‬ ‫َ ْ َ َ ً َ َ َ َ َ َ َّ َ َ ُ َّ ُ ًّ َ َ َ َ َ ْ ٌ‬
‫ﻣﻈﻠﻤﺔ ﺻﺮﺒ ﻋﻠﻴﻬﺎ إِﻻ زاده ا� ِﻋﺰا‪ ،‬وﻻ �ﺘﺢ �ﺒﺪ ﺑﺎب مﺴﺄﻟ ٍﺔ إِﻻ �ﺘﺢ ا� ﻋﻠﻴ ِﻪ ﺑﺎب �ﻘ ٍﺮ‪،‬‬
‫َّ َ ُّ ْ َ َ ْ َ َ َ َ‬ ‫َ َ َ ً َ ْ َ ُ َ ِّ ُ ُ َ ً َ ْ َ ُ‬
‫اﺪﻟ�ﻴﺎ ﻷر�ﻌ ِﺔ �ﻔﺮ‪:‬‬ ‫أ ْو ﻠﻛِﻤﺔ � َﻮﻫﺎ‪َ .‬وأﺣﺪﺛ�ﻢ ﺣﺪِﻳﺜﺎ ﻓﺎﺣﻔﻈﻮه‪ .‬ﻗﺎل‪ :‬إِ�ﻤﺎ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.2821 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2588 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪386‬‬
‫َ ًّ‬ ‫َ ْ َ َّ‬ ‫َ‬ ‫َ ُ‬ ‫َّ‬ ‫َ َ َّ َ ً ْ َ ُ َ َّ‬ ‫َ‬
‫ﺒﺪ َرزﻗﻪ ا� ﻣﺎﻻ َوﻋِﻠﻤﺎ‪� ،‬ﻬﻮ �ﺘﻲﻘ �ِﻴ ِﻪ َر�ﻪ‪َ ،‬و� ِﺼﻞ �ِﻴ ِﻪ َر ِﻤﺣﻪ‪َ ،‬و�ﻌﻠ ُﻢ ِ�ِ �ِﻴ ِﻪ ﺣﻘﺎ‬ ‫ﻋ ٍ‬
‫َ‬ ‫َ َ َ َ‬
‫ﻓﻬﺬا ﺑﺄﻓﻀﻞ الﻤﻨﺎزل‪.‬‬
‫َ ً َ ْ ُ‬ ‫َ َ َّ‬ ‫َ ْ َ َ ُ َّ ْ ً َ َ ُ ُ َ ً َ ُ َ ُ َّ َ ُ‬
‫َو�ﺒ ٍﺪ َرزﻗﻪ ا� ﻋِﻠﻤﺎ‪َ ،‬ول ْﻢ ﻳ ْﺮزﻗﻪ ﻣﺎﻻ �ﻬ َﻮ ﺻﺎدِق اﻨﻟِّﻴ ِﺔ �ﻘﻮل‪ :‬لﻮ أن ِﻲﻟ ﻣﺎﻻ ﻟﻌ ِﻤﻠﺖ‬
‫َ ُ َّ َ َ ْ ُ َ َ‬ ‫ََ ُ‬
‫ﺑِﻌﻤﻞ ﻓﻼن‪� ،‬ﻬ َﻮ ﺑِنِﻴﺘ ِ ِﻪ‪ ،‬ﻓﺄﺟ ُﺮﻫﻤﺎ ﺳ َﻮاء‪.‬‬
‫َّ ُ‬ ‫َ َّ‬ ‫َ‬ ‫ُ َْ ُ‬ ‫ََْ ْ ُُْ ْ‬ ‫َ ْ َ َ ُ َّ ُ َ‬
‫ﻣﺎﻪﻟِ ﺑِﻐ� ﻋِﻠﻢ‪ ،‬ﻻ �ﺘﻲﻘ �ِﻴ ِﻪ َر�ﻪ‬ ‫ﻳﺮزﻗﻪ ﻋِﻠﻤﺎ‪ ،‬ﻓﻬ َﻮ �ﺒِﻂ ﻲﻓ ِ‬ ‫َو�ﺒ ٍﺪ َرزﻗﻪ ا� ﻣﺎﻻ‪ ،‬ولﻢ‬
‫ََ‬ ‫َ ًّ َ َ َ َ ْ َ‬ ‫َ َ ُ َ َ َ َ َ ُ َّ‬
‫ﺎزل‪.‬‬
‫َ ِ‬‫ﻨ‬‫الﻤ‬ ‫ﺚ‬
‫ِ‬ ‫ﺒ‬ ‫ﺧ‬ ‫ﺑﺄ‬ ‫ا‬‫ﺬ‬ ‫ﻬ‬ ‫�‬ ‫ﺎ‪،‬‬‫ﻘ‬ ‫ﺣ‬ ‫ﻪ‬
‫ِ‬ ‫ِﻴ‬ ‫�‬ ‫ِ‬ ‫�‬ ‫وﻻ ﻳ ِﺼﻞ ر ِﻤﺣﻪ‪ ،‬وﻻ ﻳﻌﻠﻢ‬
‫ََ ُ‬ ‫َ ً ََ ْ ُ‬ ‫َ ْ َّ‬ ‫ْ ََُ َُ‬ ‫َ‬ ‫ً‬ ‫َ‬ ‫َ َ ْ َ ْ ْ ُ ْ ُ َّ‬
‫ﻼن‪،‬‬ ‫و�ﺒ ٍﺪ لﻢ ﻳﺮزﻗﻪ ا� ﻣﺎﻻ وﻻ ﻋِﻠﻤﺎ‪� ،‬ﻬﻮ �ﻘﻮل‪ :‬لﻮ أن ِﻲﻟ ﻣﺎﻻ ﻟﻌ ِﻤﻠﺖ �ِﻴ ِﻪ ﺑِﻌﻤﻞ ﻓ ٍ‬
‫َ ْ َُ َ‬ ‫َّ‬ ‫َُ‬
‫�ﻬ َﻮ ﺑِنِﻴﺘِ ِﻪ ‪،‬ﻓ ِﻮز ُرﻫﻤﺎ ﺳ َﻮ ٌاء«‪] .‬ﺗﺮﻣﺬي اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را رواﯾﺖ ﮐﺮده و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺣﺴﻦ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺻﺤﯿﺢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﮐﺒﺸﻪ‪ ،‬ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﺳﻌﺪ اﻧﻤﺎري‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺳﻪ ﭼﯿﺰ ﻫﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﻦ درﺑﺎرهي آنﻫﺎ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﻣﯽﺧﻮرم و ﺳﺨﻨﯽ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻢ ﮐﻪ آن را ﺑﻪﯾﺎد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﺪ‪ (1) :‬ﺛﺮوت ﻫﯿﭻﮐﺲ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺻﺪﻗﻪ دادن‪ ،‬ﮐﻢ‬
‫ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ (2) .‬ﺑﻪ ﻫﺮ ﺑﻨﺪهاي ﺳﺘﻢ ﺷﻮد و او ﺑﺮ آن ﺻﺒﺮ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬اﷲ ﺑﺮ ﻋﺰﺗﺶ ﻣﯽاﻓﺰاﯾﺪ‪.‬‬
‫)‪ (3‬ﻫﯿﭻ ﺑﻨﺪهاي دربِ ﮔﺪاﯾﯽ را ﻧﻤﯽﮔﺸﺎﯾﺪ ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ اﷲ‪ ،‬دروازهي ﻓﻘﺮ را ﺑﻪ روﯾﺶ‬
‫ﺑﺎز ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ – .‬ﯾﺎ ﭼﻨﯿﻦ ﺳﺨﻨﯽ ﻓﺮﻣﻮد‪ -.‬و ﺳﺨﻨﯽ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻣﯽﮔﻮﯾﻢ‪ ،‬آن را ﺣﻔﻆ ﮐﻨﯿﺪ«‪.‬‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬دﻧﯿﺎ ﺑﺮاي ﭼﻬﺎر ﻧﻔﺮ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺑﻨﺪهاي ﮐﻪ اﷲ‪ ،‬ﺛﺮوت و ﻋﻤﻠﯽ ﺑﻪ او داده اﺳﺖ و او در اﯾﻦﺑﺎره ﺗﻘﻮاي اﻟﻬﯽ ﭘﯿﺸﻪ‬
‫ﻣﯽﺳﺎزد و ﺑﺪﯾﻦوﺳﯿﻠﻪ راﺑﻄﻪي ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪياش را ﺣﻔﻆ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻣﯽداﻧﺪ ﮐﻪ اﷲ در‬
‫آن ﺣﻘﯽ دارد‪ .‬ﭼﻨﯿﻦ ﺑﻨﺪهاي در ﺑﺎﻻﺗﺮﯾﻦ درﺟﻪ و ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﺟﺎﯾﮕﺎه ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫و ﺑﻨﺪهاي ﮐﻪ اﷲ داﻧﺸﯽ ﺑﻪ او داده‪ ،‬اﻣﺎ ﺛﺮوﺗﯽ ﺑﻪ او ﻧﺪاده اﺳﺖ و او‪ ،‬ﻧﯿﺖ درﺳﺘﯽ‬
‫دارد؛ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﮔﺮ ﺛﺮوﺗﯽ داﺷﺘﻢ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ ‬ﻓﻼنﮐﺲ رﻓﺘﺎر ﻣﯽﮐﺮدم‪ .‬ﻟﺬا ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻧﯿﺘﺶ‬
‫ﭘﺎداش ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ و اﺟﺮ و ﺛﻮاب ﻫﺮ دو ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪(3025 ،3024) :‬؛ ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺘﺮﻏﯿﺐ‪ ،‬ش‪14 :‬؛ ﺻﺤﯿﺢ أﺑﯽ داود از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪.1894 :‬‬
‫)‪ (2‬ﯾﻌﻨﯽ اﻧﺴﺎنﻫﺎ در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ دﻧﯿﺎ‪ ،‬ﭼﻬﺎر دﺳﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
 ‫‪387‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺑﺨﺸﺶ و ﺳﺨﺎوت و ﺧﺮجﮐﺮدن در راهﻫﺎي ﻧﯿﮏ ﺑﻪ اﻣﯿﺪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪...‬‬

‫و ﺑﻨﺪهاي ﮐﻪ اﷲ ﺛﺮوﺗﯽ ﺑﻪ او داده‪ ،‬اﻣﺎ داﻧﺸﯽ ﺑﻪ او ﻧﺪاده اﺳﺖ و او‪ ،‬ﺑﺪون ﻋﻠﻢ و‬
‫داﻧﺶ در ﺛﺮوﺗﺶ ﺗﺼﺮف ﻣﯽﮐﻨﺪ و درﺑﺎرهي اﯾﻦ ﺛﺮوت‪ ،‬ﺗﻘﻮاي اﻟﻬﯽ ﻧﺪارد و ﺻﻠﻪي‬
‫رﺣﻢ ﺑﻪﺟﺎ ﻧﻤﯽآورد و در اﯾﻦ ﺛﺮوت ﺣﻘﯽ ﺑﺮاي اﷲ ﻧﻤﯽﺷﻨﺎﺳﺪ‪ .‬ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺨﺼﯽ در‬
‫ﭘﺎﯾﯿﻦﺗﺮﯾﻦ و ﺑﺪﺗﺮﯾﻦ ﺟﺎﯾﮕﺎه اﺳﺖ‪.‬‬
‫و ﺑﻨﺪهاي ﮐﻪ اﷲ ﺛﺮوت و داﻧﺸﯽ ﺑﻪ او ﻧﺪاده اﺳﺖ و او ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﮔﺮ ﺛﺮوﺗﯽ‬
‫داﺷﺘﻢ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ ‬ﻓﻼنﮐﺲ رﻓﺘﺎر ﻣﯽﮐﺮدم‪ .‬ﻟﺬا ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻧﯿﺘﺶ ﻣﺠﺎزات ﻣﯽﺷﻮد و ﮔﻨﺎﻫﺸﺎن‬
‫ﯾﮑﺴﺎن اﺳﺖ«‪.‬‬

‫ﻲﺒ‪َ » :‬ﻣﺎ ﺑَ ِ َ‬ ‫َ‬

‫ﻓﻘﺎل اﻨﻟَّ ُّ‬ ‫َ َّ ُ ْ َ ُ َ ً‬ ‫َّ‬
‫ﻲﻘ ﻣِﻨﻬﺎ؟«‬ ‫ِ‬ ‫‪،‬‬ ‫‪ -٥٦٣‬وﻋﻦ ﺎﻋ�ﺸﺔ رﻲﺿ ا� ﻋﻨﻬﺎ ��ﻬﻢ ذﺤﺑﻮا ﺷﺎة‬
‫َ َ ُ ُّ َ َ َ َ َ‬ ‫َّ َ ُ َ‬ ‫ﻗﺎﻟﺖ‪َ :‬ﻣﺎ ﺑَ ِ َ‬
‫� ﻛﺘِ ِﻔﻬﺎ«‪] .‬ﺗﺮﻣﺬي رواﯾﺖ ﮐﺮده و ﮔﻔﺘﻪ‬ ‫ﻲﻘ ﻣِﻨﻬﺎ إِﻻ ﻛﺘِﻔﻬﺎ‪ ،‬ﻗﺎل‪» :‬ﺑ ِﻲﻘ ﻠﻛﻬﺎ ﻏ‬
‫) ‪(1‬‬
‫اﺳﺖ‪ :‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬از ﻋﺎﯾﺸﻪ& رواﯾﺖ اﺳﺖ‪ :‬ﺧﺎﻧﻮادهي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﮔﻮﺳﻔﻨﺪي ذﺑﺢ ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﭘﺮﺳﯿﺪ‪» :‬از ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻪ ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ؟« ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﭘﺎﺳﺦ داد‪ :‬ﻓﻘﻂ دﺳﺖ‪ ‬آن ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ‬
‫‪ -‬و ﺑﻘﯿﻪ را ﺻﺪﻗﻪ دادم‪ -.‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﻤﻪاش ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺟﺰ دﺳﺖ‪ ‬آن«‪.‬‬
‫]ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﻫﻤﻪاش ﺟﺰ دﺳﺖ‪ ‬آن ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ را ﺻﺪﻗﻪ دادﻧﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ‬
‫ﺟﺰ دﺳﺖ ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻘﯿﻪاش را ﮐﻪ ﺻﺪﻗﻪ دادهاﯾﻢ‪ ،‬ﺑﺮاي آﺧﺮت‪ ‬ﻣﺎ ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪[.‬‬
‫ُ‬ ‫ﺳﻤﺎء ﺑﻨﺖ أﻲﺑ ﺑ�ﺮ الﺼﺪﻳﻖ رﻲﺿ ُ‬ ‫َ‬
‫اﷲ ﻋﻨﻬﻤﺎ ﻗﺎﻟﺖ‪ :‬ﻗﺎل ِﻲﻟ رﺳﻮل‬ ‫ِ‬ ‫‪ -٥٦٤‬وﻋﻦ أ َ‬
‫ٍ‬
‫َّ ُ َ َ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ ُ‬
‫ﻚ«‪.‬‬ ‫ﻴﻮﻲﻛَ ا� ﻋﻠﻴ ِ‬ ‫ﻮﻲﻛ ﻓ ِ‬ ‫اﷲ‪» :‬ﻻ ﺗ ِ‬
‫َ ُ‬ ‫َ ُ ْ َ َّ َ َ‬ ‫َ ُْ‬ ‫َ ْ َ َ َْ‬ ‫َ‬
‫ِ‬
‫ﻴﻚ‪ ،‬وﻻ ﺗﻮﻲﻋ‬
‫و� رواﻳ ٍﺔ‪» :‬أﻧ ِﻔ ِﻲﻘ أو ا�ﻔ ِﻲﺤ أو أﻧ ِﻀ ِﻲﺤ‪ ،‬وﻻ ﺤﺗﻲﺼ �ﻴﺤ ِﻲﺼ ا� ﻋﻠ ِ‬
‫َ َّ ُ َ َ ْ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬
‫ﻚ«‪ ] .‬ﹲ‬ ‫ﻓﻴﻮﻲﻋ ا� ﻋﻠﻴ ِ‬ ‫ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺳﻤﺎء دﺧﺘﺮ اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺻﺪﯾﻖ‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪ ﻣﻦ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﺨﻞ‬
‫ﻧﮑﻦ و در ﺑﺬل و ﺑﺨﺸﺶ ﺳﺨﺖ ﻧﮕﯿﺮ ﮐﻪ اﷲ ﺑﺮ ﺗﻮ ﺳﺨﺖ ﻣﯽﮔﯿﺮد )و ﻧﻌﻤﺖ ﯾﺎ‬
‫ﺑﺮﮐﺘﺶ را از ﺗﻮ ﺑﺎزﻣﯽدارد(«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺘﺮﻣﺬي‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪.2009 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪1433 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1029:‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪388‬‬

‫و در رواﯾﺘﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬اﻧﻔﺎق ﮐﻦ ﯾﺎ ﺑﺒﺨﺶ ﯾﺎ ﻫﺪﯾﻪ ﺑﺪه و ‪ -‬ﺑﺬل و ﺑﺨﺸﺶ‬

‫ﺧﻮد را‪ -‬ﺣﺴﺎب ﻣﮑﻦ ﮐﻪ در ﻣﻘﺎﺑﻞ‪ ،‬اﷲ ﻧﯿﺰ ﻓﻀﻞ و ﺑﺮﮐﺘﺶ را از ﺗﻮ ﻣﻨﻊ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﺎ‬
‫ذﺧﯿﺮه ﮐﺮدن‪ ،‬ﺑﺨﻞ ﻧﻮرز ﮐﻪ اﷲ‪ ،‬ﻧﻌﻤﺖ و ﺑﺮﮐﺘﺶ را از ﺗﻮ ﺑﺎزﻣﯽدارد«‪.‬‬
‫َََ‬ ‫ُْ‬ ‫ا�‪ُ �َ ‬ﻘﻮل‪َ » :‬ﻣ َﺜ ُﻞ اﺒﻟَ‬ ‫َ َّ‬ ‫َ َّ َ َ‬
‫ِﻴﻞ والﻤﻨ ِﻔﻖ ﻛﻤﺜ ِﻞ‬
‫ِ‬ ‫ﺨ‬ ‫رﺳﻮل‬ ‫ﻊ‬‫‪ -٥٦٥‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪� ‬ﻧﻪ ﺳ ِﻤ‬
‫َ ُ ْ ُ َّ‬ ‫َ َ َ َّ ُ ْ‬ ‫ََ‬ ‫ْ ُ َ ِّ‬ ‫َ‬ ‫َ ُ َ ْ َ َ ْ َ ُ َّ َ‬
‫ﺪﻳﺪ ﻣِﻦ ﺛﺪ� ِﻬﻤﺎ إِﻰﻟ ﺗﺮا�ِﻴﻬﻤﺎ؛ ﻓﺄﻣﺎ الﻤﻨ ِﻔﻖ‪ ،‬ﻓﻼ �ﻨ ِﻔﻖ إِﻻ‬ ‫ﺎن ﻣِﻦ ﺣ ٍ‬
‫ِ‬ ‫� ﻋﻠﻴ ِﻬﻤﺎ ﺟﺒﺘ‬ ‫رﺟﻠ ِ‬
‫َ‬
‫ُ ُ ْ ُْ َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َْ‬ ‫َ‬ ‫َ ََ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫ْ َ َ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ ََ‬
‫ﻲﻔ �ﻨﺎﻧﻪ‪َ ،‬و�ﻌﻔ َﻮ أﺛ َﺮه؛ َوأﻣﺎ اﺒﻟَﺨِﻴﻞ‪ ،‬ﻓﻼ ﻳ ِﺮ�ﺪ أن �ﻨ ِﻔﻖ‬ ‫�ه ِ ﺣﻰﺘ ﺨﺗ ِ‬
‫ﺟ ِ‬
‫ﺳﺒﻐﺖ‪ ،‬أو وﻓﺮت ﻰﻠﻋ ِ‬
‫َ ً َّ َ َ ْ ُ ُّ َ ْ َ َ َ َ َ َ ُ ُ ِّ ُ َ َ َ َّ ُ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬ ‫ﺷيﺌﺎ إِﻻ ل ِﺰﻗﺖ ﻞﻛ ﺣﻠﻘ ٍﺔ ﻣﺎﻜ�ﻬﺎ‪� ،‬ﻬﻮ ﻳ َﻮﺳﻌﻬﺎ ﻓﻼ ﺗت ِﺴﻊ«‪ ] .‬ﹲ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬رواﯾﺖ اﺳﺖ‪ :‬از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺷﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﺜﺎل ﺑﺨﯿﻞ و‬
‫ﺑﺨﺸﻨﺪه‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ دو ﻣﺮد اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻦﭘﻮش آﻫﻨﯽ ﺑﺮ ﺗﻦ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ و اﯾﻦ ﺗﻦﭘﻮش‪ ،‬از‬
‫ﺳﯿﻨﻪ ﺗﺎ ﮔﻠﻮي آﻧﺎن را درﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺷﺨﺺِ ﺑﺨﺸﻨﺪه‪ ،‬ﺻﺪﻗﻪ ﻣﯽدﻫﺪ‬
‫)ﺑﺬل و ﺑﺨﺸﺶ ﻣﯽﮐﻨﺪ(‪ ،‬زره آﻫﻨﯿﻦ ﺑﺮ ﺗﻨﺶ ﺑﺰرگ ﻣﯽﺷﻮد و ﻫﻤﻪي ﺑﺪﻧﺶ را‬
‫درﺑﺮﻣﯽﮔﯿﺮد؛ ﺗﺎ ﺟﺎﯾﯽ ﮐﻪ اﻧﮕﺸﺘﺎن ﭘﺎﻫﺎﯾﺶ را ﻣﯽﭘﻮﺷﺎﻧﺪ و )روي زﻣﯿﻦ ﮐﺸﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد‬
‫و( رد ﻗﺪمﻫﺎﯾﺶ را ﻣﺤﻮ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ (2 ).‬وﻟﯽ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺷﺨﺺ ﺧﺴﯿﺲ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ اﻧﻔﺎق‬
‫ﯾﺎ ﺑﺬل و ﺑﺨﺸﺶ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﺣﻠﻘﻪﻫﺎي آن زره ﺑﻪ ﺟﺎي ﺧﻮد ﻣﯽﭼﺴﺒﻨﺪ )و ﺗﻦﭘﻮش آﻫﻨﯿﻦ‬
‫) ‪(3‬‬
‫ﺑﺮ ﺑﺪﻧﺶ ﺗﻨﮓ ﻣﯽﺷﻮد( و ﻫﺮﭼﻪ آن را ﻣﯽﮐﺸﺪ ﺗﺎ ﺑﺰرگ ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺰرگ ﻧﻤﯽﮔﺮدد«‪.‬‬
‫َ ِّ‬ ‫َ ْ َ َ َّ َ ْ َ ْ َ ْ َ ْ‬ ‫َ َ َ ُ ُ‬
‫ﺐ ﻃﻴﺐ‪ ،‬وﻻ‬ ‫‪ -٥٦٦‬وﻋﻨﻪ ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲِ‪» :‬ﻣﻦ ﺗﺼﺪق ﺑ ِ ِﻌﺪ ِل �ﻤﺮ ٍة ﻣِﻦ ﻛﺴ َ ٍ‬
‫� ْﻢ ﻓَﻠُ َّﻮهُ‬
‫َ َ َ َ ُ َ ِّ َ ُ ُ‬ ‫ُ ُ ِّ‬ ‫َ ْ َ ُ َّ ُ َّ َّ ِّ َ َ َّ َ ْ َ ُ َ َ‬
‫اﷲ ﻳﻘﺒﻠﻬﺎ �ِﻴ ِﻤﻴﻨِﻪ‪َّ � ،‬ﻢ ﻳ َﺮ�ﻴﻬﺎ ل ِﺼﺎﺣِﺒﻬﺎ‪ ،‬ﻛﻤﺎ ﻳﺮ� أﺣﺪ‬ ‫�ﻘﺒﻞ ا� إِﻻ اﻟﻄﻴﺐ ﻓﺈِن‬
‫) ‪(4‬‬
‫ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬
‫ﺒﻞ«‪ ] .‬ﹲ‬ ‫َ ُ َ َْ َ‬
‫ﺣﻰﺘ ﺗ�ﻮن ﻣِﺜﻞ اﺠﻟ ِ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(2917 ،1443) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1021 :‬‬
‫)‪ (2‬ﯾﻌﻨﯽ ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﺶ ﻣﺤﻮ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫)‪ (3‬ﯾﻌﻨﯽ ﺷﺨﺺِ ﺑﺨﯿﻞ‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ ﺻﺪﻗﻪ دﻫﺪ‪ ،‬ﺗﺮدﯾﺪ دارد؛ دﺳﺘﺶ را ﺑﺮاي ﺻﺪﻗﻪ دادن دراز‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﺎز ﭘﺲ ﻣﯽآورد و دلِ ﺻﺪﻗﻪ دادن ﻧﺪارد‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺻﺪﻗﻪ دادن ﺑﺮاﯾﺶ ﺳﺨﺖ و دﺷﻮار‬
‫اﺳﺖ‪] .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬
‫)‪ (4‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪1410 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1014:‬‬
 ‫‪389‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺑﺨﺸﺶ و ﺳﺨﺎوت و ﺧﺮجﮐﺮدن در راهﻫﺎي ﻧﯿﮏ ﺑﻪ اﻣﯿﺪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪...‬‬

‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬ﺑﻪاﻧﺪازهي ﯾﮏ ﺧﺮﻣﺎ‬

‫از ﻣﺎل ﺣﻼل ﺻﺪﻗﻪ دﻫﺪ‪ - ،‬و اﷲ‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﺻﺪﻗﻪاي را ﻗﺒﻮل ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ از ﻣﺎل ﺣﻼل‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ -‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬آن را ﺑﻪ دﺳﺖ راﺳﺖ ﺧﻮﯾﺶ ﻣﯽﮔﯿﺮد و آن را ﭼﻨﺎن ﭘﺮورش ﻣﯽدﻫﺪ‬
‫ﮐﻪ ﻣﺜﻞ ﮐﻮه‪ ،‬ﺑﺰرگ ﻣﯽﺷﻮد؛ ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ ﺷﻤﺎ‪ ،‬ﮐﺮهاﺳﺐ ﺧﻮد را ﭘﺮورش ﻣﯽدﻫﯿﺪ«‪.‬‬
‫َ َ َ َ ً‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َْ َ ُ ٌ َ‬
‫ﻤﻲﺸ ﺑِﻔﻼ ٍة ﻣِﻦ اﻷرض‪ ،‬ﻓﺴ ِﻤﻊ ﺻﻮﺗﺎ ﻲﻓ‬ ‫ﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﺑيﻨﻤﺎ رﺟﻞ ﻳ ِ‬ ‫‪َ -٥٦٧‬و َ� ْﻨ ُﻪ َﻋ ِﻦ اﻨﻟَّ ِّ‬
‫ْ َ‬ ‫َ ْ َ ٌ‬ ‫َ‬ ‫غ َﻣ َ‬ ‫َ َّ َ ُ َ َ ْ َ َ‬ ‫َ َ َ َّ‬ ‫َ َ َ ُ‬ ‫َ َ َ‬
‫ﺮﺷﺟﺔ ﻣﻦ ﺗ ِﻠﻚ‬ ‫ﺎءهُ ﻲﻓ ﺣ َّﺮةٍ‪ ،‬ﻓﺈِذا‬ ‫اﺳﻖ ﺣﺪِﻳﻘﺔ ﻓﻼن‪� ،‬ﺘﻨﻰﺤ ذلﻚ الﺴﺤﺎب ﻓﺄﻓﺮ‬ ‫ﺳﺤﺎﺑ ٍﺔ‪ِ :‬‬
‫َ َ ُ َ ِّ ُ َ‬
‫الﻤ َ‬
‫ﺎء‬
‫ٌُ َ‬
‫اﻤﻟﺎء‪ ،‬ﻓﺈ ِذا َرﺟﻞ ﻗﺎﺋ ٌِﻢ ﻲﻓ ﺣﺪِﻳﻘﺘِ ِﻪ �ﻮل‬ ‫اﻤﻟﺎء ُﻠﻛَّ ُﻪ َ� َﺘتَ َّﺒ َﻊ َ‬
‫ﻮ� َﺒ ْﺖ ذل َِﻚ َ‬ ‫َ ْ َ َ‬
‫اج ﻗ ِﺪ اﺳﺘ‬
‫ِّ‬
‫الﺮﺸ ِ‬
‫َّ َ َ‬ ‫َ َ‬ ‫ْ َّ‬ ‫ُ ٌ‬ ‫ْ ُ َ‬ ‫َ ْ َ َّ‬ ‫ْ َ‬
‫ﺑ ِﻤﺴﺤﺎﺗ ِ ِﻪ‪ ،‬ﻓﻘﺎل ﻪﻟ‪ :‬ﻳﺎ �ﺒﺪ ا�ِ ﻣﺎ اﺳﻤﻚ ﻗﺎل‪ :‬ﻓﻼن‪ ،‬لﻼﺳ ِﻢ اﺬﻟِي ﺳ ِﻤﻊ ﻲﻓ الﺴﺤﺎﺑﺔِ‪ ،‬ﻓﻘﺎل‬
‫َ َ ُ‬
‫ﺎؤهُ‬ ‫َّ‬ ‫َّ َ‬ ‫َ ْ ُ َ ً‬ ‫َ‬ ‫َ َ ْ َ َّ َ َ ْ َ ُ َ ْ‬
‫ﺎب اﺬﻟي ﻫﺬا ﻣ‬ ‫ِ‬ ‫ﺤ‬ ‫الﺴ‬ ‫ﻲﻓ‬ ‫ﺎ‬ ‫ﻮﺗ‬ ‫ﺻ‬ ‫ﺖ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﻤ‬
‫ِ‬ ‫ﺳ‬ ‫إ�‬ ‫ﻘﺎل‪:‬‬ ‫ﻓ‬ ‫؟‬‫�‬ ‫ﻪﻟ‪ :‬ﻳﺎ �ﺒﺪ ا�ِ ل ِﻢ �ﺴﺄﻟ ِ� ﻋ ِﻦ ِ‬
‫اﺳ‬
‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ِّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ ُ‬ ‫ُ‬
‫ﻼن ﻹﺳ ِﻤﻚ‪ ،‬ﻓﻤﺎ ﺗﺼﻨﻊ �ِﻴﻬﺎ؟ ﻓﻘﺎل‪ :‬أﻣﺎ إِذ ﻗﻠﺖ ﻫﺬا‪ ،‬ﻓﺈ� أ�ﻈ ُﺮ إِﻰﻟ ﻣﺎ‬ ‫ٍ‬ ‫اﺳﻖ ﺣﺪِﻳﻘﺔ ﻓ‬ ‫ِ‬ ‫ﻳﻘﻮل‪:‬‬
‫ُ َ‬ ‫ُ ُ ً َ ُّ‬ ‫ُُ َ‬ ‫َ َ َّ َ َّ ُ ُ ُ‬ ‫َُْ ُ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ِﻴﺎﻲﻟ ﺛﻠﺜﺎ‪ ،‬وأ ُرد �ِﻴﻬﺎ ﺛﻠﺜﻪ‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬ ‫�ﺮج ﻣِﻨﻬﺎ‪ ،‬ﻓ�ﺗﺼﺪق ﺑﺜﻠﺜِ ِﻪ‪ ،‬وآ�ﻞ أﻧﺎ و� ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺷﺨﺼﯽ در ﺑﯿﺎﺑﺎﻧﯽ راه ﻣﯽرﻓﺖ ﮐﻪ‬
‫از اﺑﺮي ﺻﺪاﯾﯽ ﺷﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﺎغِ ﻓﻼﻧﯽ را آﺑﯿﺎري ﮐﻦ‪ .‬آن اﺑﺮ ﮐﻨﺎر رﻓﺖ و آﺑﺶ را‬
‫در ﺳﻨﮕﻼﺧﯽ ﺳﯿﺎه ﺧﺎﻟﯽ ﮐﺮد‪ .‬آبراﻫﻪاي‪ ،‬ﻫﻤﻪي آن آب را در ﺧﻮد ﮔﺮﻓﺖ و آب ﺑﻪ‬
‫ﺟﺮﯾﺎن اﻓﺘﺎد‪ .‬آن ﻣﺮد‪ ،‬ﺑﻪ دﻧﺒﺎل آب رﻓﺖ‪ .‬ﻣﺮدي را دﯾﺪ ﮐﻪ در ﺑﺎﻏﺶ اﯾﺴﺘﺎده ﺑﻮد و ﺑﺎ‬
‫ﺑﯿﻞ‪ ،‬آﺑﯿﺎري ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ‪ :‬اي ﺑﻨﺪهي اﷲ‪ ،‬اﺳﻤﺖ ﭼﯿﺴﺖ؟ ﺑﺎﻏﺒﺎن‪ ،‬ﻧﺎﻣﺶ را ﮔﻔﺖ؛‬
‫ﻫﻤﺎن ﻧﺎﻣﯽ ﮐﻪ آن ﻣﺮد از آن اﺑﺮ ﺷﻨﯿﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﺑﺎﻏﺒﺎن ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬اي ﺑﻨﺪهي ﺧﺪا! ﭼﺮا ﻧﺎم ﻣﺮا‬
‫ﻣﯽﭘﺮﺳﯽ؟ ﭘﺎﺳﺦ داد‪ :‬ﻣﻦ از اﺑﺮي ﮐﻪ ﺑﺎرﯾﺪ‪ ،‬ﺻﺪاﯾﯽ ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﺎغِ ﻓﻼﻧﯽ را‬
‫آﺑﯿﺎري ﮐﻦ و ﺗﻮ را ﻧﺎم ﺑﺮد‪ .‬ﻣﮕﺮ ﺗﻮ ﭼﻪﮐﺎر ﻣﯽﮐﻨﯽ؟ ﺑﺎﻏﺒﺎن ﮔﻔﺖ‪ :‬اﯾﻨﮏ ﮐﻪ ﺗﻮ اﯾﻦ را‬
‫ﮔﻔﺘﯽ‪) ،‬ﻣﻦ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﺗﻮ ﻣﯽﮔﻮﯾﻢ ﮐﻪ ﭼﻪﮐﺎر ﻣﯽﮐﻨﻢ(؛ ﻣﻦ ﻣﺤﺼﻮل ﺑﺎغ را ﻣﯽﺳﻨﺠﻢ و‬
‫ﯾﮏﺳﻮم آن را ﺻﺪﻗﻪ ﻣﯽدﻫﻢ‪ ،‬ﯾﮏﺳﻮﻣﺶ را ﺑﺎ ﺧﺎﻧﻮادهام ﻣﯽﺧﻮرم و ﯾﮏﺳﻮم دﯾﮕﺮ را‬
‫‪ -‬ﺑﺮاي زراﻋﺖ‪ -‬ﺑﻪ ﺑﺎغ ﺑﺮﻣﯽﮔﺮداﻧﻢ«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2984 :‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪390‬‬

‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﻧﻘﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺲ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫»ﻫﺮﮔﺎه ﭼﯿﺰي ﺑﺮاي ﭘﺬﯾﺮش اﺳﻼم‪ ،‬از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻣﯽﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻋﻄﺎ ﻣﯽﮐﺮد«‪ .‬زﯾﺮا‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﺨﺸﻨﺪهﺗﺮﯾﻦ ﻣﺮدم ﺑﻮد و ﻣﺎل و ﺛﺮوﺗﺶ را در راهﻫﺎﯾﯽ ﺧﺮج ﻣﯽﻧﻤﻮد ﮐﻪ‬
‫ﻣﺎﯾﻪي ﺗﻘﺮب و ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﺑﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل اﺳﺖ‪ .‬از اﯾﻦرو اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﺮاي ﭘﺬﯾﺮش اﺳﻼم‪،‬‬
‫ﭼﯿﺰي از اﯾﺸﺎن درﺧﻮاﺳﺖ ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬آن را ﺑﻪ او ﻣﯽداد؛ ﻫﺮﭼﻪ ﮐﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺑﺎري‬
‫ﯾﮏ ﺻﺤﺮاﻧﺸﯿﻦ ﮔﻠﻪاي ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ ﮐﻪ در ﻣﯿﺎن دو ﮐﻮه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬درﺧﻮاﺳﺖ ﮐﺮد و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﻧﯿﺰ اﯾﻦ ﮔﻠﻪ را ﺑﻪ او داد؛ زﯾﺮا اﻣﯿﺪوار ﺑﻮد ﮐﻪ اﯾﻦ ﮐﺎر‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻔﻊ آن ﻣﺮد و اﻗﻮاﻣﺶ ﺑﺎﺷﺪ و‬
‫آﻧﺎن را ﺑﻪ اﺳﻼم‪ ،‬ﻋﻼﻗﻪﻣﻨﺪ ﺳﺎزد‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ آن ﺷﺨﺺ ﻧﺰد ﻗﻮﻣﺶ ﺑﺎزﮔﺸﺖ‪ ،‬ﺑﻪ آﻧﺎن‬
‫ﮔﻔﺖ‪» :‬اي ﻗﻮمِ ﻣﻦ! ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﻮﯾﺪ؛ زﯾﺮا ﻣﺤﻤﺪ‪ ‬ﺑﻪﺳﺎن ﮐﺴﯽ ﺑﺬل و ﺑﺨﺸﺶ ﻣﯽﮐﻨﺪ‬
‫ﮐﻪ از ﻓﻘﺮ ﻧﻤﯽﺗﺮﺳﺪ«‪ .‬ﺑﺒﯿﻨﯿﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺑﺨﺸﺶ‪ ،‬ﭼﻪ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﺑﺰرﮔﯽ ﺑﺮ آن ﻣﺮد ﮔﺬاﺷﺖ؛‬
‫ﭼﻨﺎنﮐﻪ از او دﻋﻮتﮔﺮي ﺳﺎﺧﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﻮي اﺳﻼم ﻓﺮاﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﺴﯿﺎري از‬
‫ﺻﺤﺮاﻧﺸﯿﻨﺎن ﮐﻪ ﻃﻤﻊﮐﺎر ﺑﻮدﻧﺪ و ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﻋﻼﻗﻪاي ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺎل و ﺛﺮوت داﺷﺘﻨﺪ‪،‬‬
‫درﺧﻮاﺳﺖ‪ ‬ﮐﻤﮏ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺧﻮاﺳﺘﻪي اﯾﻦ ﺷﺨﺺ را ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ و ﺑﺎ ﺑﺨﺸﺶ‬
‫ﺑﺰرﮔﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ او ﮐﺮد‪ ،‬از او دﻋﻮتﮔﺮي ﺳﺎﺧﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﻮي اﺳﻼم ﻓﺮاﺧﻮاﻧﺪ و ﺑﻪ‬
‫ﻗﻮﻣﺶ ﮔﻔﺖ‪» :‬اي ﻗﻮمِ ﻣﻦ! ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﻮﯾﺪ«‪ .‬او ﺑﻪ آنﻫﺎ ﻧﮕﻔﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ اﺳﻼم ﺑﯿﺎورﯾﺪ‪،‬‬
‫وارد ﺑﻬﺸﺖ ﻣﯽﺷﻮﯾﺪ ﯾﺎ از دوزخ رﻫﺎﯾﯽ ﻣﯽﯾﺎﺑﯿﺪ‪ .‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ آنﻫﺎ ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﻮﯾﺪ؛‬
‫زﯾﺮا ﻣﺤﻤﺪ‪ ،‬ﺑﻪﺳﺎن ﮐﺴﯽ ﺑﺬل و ﺑﺨﺸﺶ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ از ﻓﻘﺮ ﻧﻤﯽﺗﺮﺳﺪ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﺗﺎ دﻟﺘﺎن‬
‫ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﺑﺬل و ﺑﺨﺸﺶ ﺧﻮاﻫﺪ ﮐﺮد‪.‬‬
‫آنﻫﺎ ﺑﻪ ﻃﻤﻊِ ﻣﺎل‪ ،‬ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ و ﻫﺪﻓﯽ ﺟﺰ دﻧﯿﺎ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻣﺪت اﻧﺪﮐﯽ‬
‫ﻧﻤﯽﮔﺬﺷﺖ ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ اﺳﻼم ﻧﺰدﺷﺎن از دﻧﯿﺎ و ﻫﺮﭼﻪ در آن اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺤﺒﻮبﺗﺮ ﻣﯽﺷﺪ‪.‬‬
‫از اﯾﻦرو ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺮاي دلﺟﻮﯾﯽ از آنﻫﺎ ﯾﺎ ﺑﺮاي اﯾﻦﮐﻪ آنﻫﺎ را ﺑﻪ اﺳﻼم ﻋﻼﻗﻪﻣﻨﺪ‬
‫ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ آﻧﺎن ﺑﺬل و ﺑﺨﺸﺶ ﻣﯽﻧﻤﻮد؛ در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺑﺮﺧﯽ از اﻓﺮاد ﺑﻪ ﻃﻤﻊ ﻣﺎل دﻧﯿﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎن‬
‫ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﭘﺲ از اﻧﺪﮐﯽ ﺧﻮﺑﯽﻫﺎي اﺳﻼم را ﻣﯽدﯾﺪﻧﺪ و ﻓﺮاﻣﯽﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن‬
‫از ﺻﻤﯿﻢ ﻗﻠﺐ‪ ،‬اﯾﻤﺎن ﻣﯽآوردﻧﺪ‪.‬‬
 ‫‪391‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺑﺨﺸﺶ و ﺳﺨﺎوت و ﺧﺮجﮐﺮدن در راهﻫﺎي ﻧﯿﮏ ﺑﻪ اﻣﯿﺪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪...‬‬

‫از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ و اﻣﺜﺎل آن‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻧﺒﺎﯾﺪ ﮐﺎﻓﺮان و ﺑﺪﮐﺎران را ﺑﻪ‬
‫ﺣﺎلِ ﺧﻮدﺷﺎن رﻫﺎ ﮐﻨﯿﻢ و اﺟﺎزه دﻫﯿﻢ ﮐﻪ ﺷﯿﻄﺎن ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ‪ ،‬ﺑﺎ آﻧﺎن ﺑﺎزي‬
‫ﮐﻨﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ از آﻧﺎن دلﺟﻮﯾﯽ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ و ﺑﺎ رﻓﺘﺎر ﻧﯿﮏ و ﺑﺬل و ﺑﺨﺸﺶ‪ ،‬آﻧﺎن را ﺟﺬب‬
‫اﺳﻼم ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﯿﻢ‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﭼﻨﯿﻦ رويﮐﺮدي داﺷﺖ و ﺑﺮاي ﺟﺬب ﮐﺎﻓﺮان ﺑﻪ‬
‫اﺳﻼم‪ ،‬ﺳﻬﻤﯽ از زﮐﺎت را ﺑﻪ آﻧﺎن ﻣﯽداد‪ .‬ﺑﻠﮑﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺳﻬﻤﯽ از زﮐﺎت را ﺑﺮاي‬
‫ﻏﯿﺮﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻗﺮار داده اﺳﺖ ﺗﺎ ﺑﻪ اﺳﻼم ﻋﻼﻗﻪﻣﻨﺪ ﺷﻮﻧﺪ و دﯾﻦ اﺳﻼم را ﺑﭙﺬﯾﺮﻧﺪ‪ .‬ﮔﺎه‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از اﻓﺮاد ﺑﺎ اﻫﺪاف دﻧﯿﻮي ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ ﻃﻌﻢ اﺳﻼم را‬
‫ﻣﯽﭼﺸﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ اﺳﻼم ﻋﻼﻗﻪﻣﻨﺪ ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ و آن را ﺑﺮ ﻫﺮ ﭼﯿﺰي ﺗﺮﺟﯿﺢ ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ .‬ﯾﮑﯽ از‬
‫ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﻋﻠﻢ را ﺑﺮاي ﻏﯿﺮاﷲ ﮐﺴﺐ ﮐﺮدﯾﻢ‪ ،‬اﻣﺎ از اﯾﻦﮐﻪ ﺟﺰ ﺑﺮاي اﷲ ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫اﻣﺘﻨﺎع ورزﯾﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ‪ ،‬اﻧﺴﺎن را ﺑﻪ ﺳﻮي اﺧﻼص ﺑﺮاي اﷲ‪ ‬و ﭘﯿﺮوي‬
‫از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺳﻮق ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ .‬از آنﺟﺎ ﮐﻪ در رﻫﻨﻤﻮدﻫﺎي دﯾﻨﯽ ﺗﻮﺟﻬﯽ ﺟﺪي ﺑﻪ اﯾﻦ‬
‫ﻣﺴﺄﻟﻪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺟﺬب ﻏﯿﺮﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺧﯿﻠﯽ ﺟﺪيﺗﺮ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﻧﮕﺎه‬
‫ﮐﻨﯿﻢ و ﺑﺎ ﺑﺬل و ﺑﺨﺸﺶ ﯾﺎ ﻫﺪﯾﻪ و اﺧﻼق ﻧﯿﮑﻮ‪ ،‬ﮐﺎﻓﺮان ﯾﺎ ﻏﯿﺮﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎﻧﯽ را ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫اﺳﻼم‪ ،‬ﻧﺰدﯾﮑﻨﺪ‪ ،‬ﺟﺬب ﻧﻤﺎﯾﯿﻢ؛ زﯾﺮا اﮔﺮ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﯾﮏ ﻧﻔﺮ را ﺑﻪوﺳﯿﻠﻪي ﻣﺎ ﻫﺪاﯾﺖ‬
‫ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي ﻣﺎ از ﺷﺘﺮان ﺳﺮخﻣﻮ ﮐﻪ ﻣﺮﻏﻮبﺗﺮﯾﻦ اﻣﻮال ﻋﺮب ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﺑﺪﮐﺎران ﻧﯿﺰ ﺑﺎﯾﺪ ﻫﺪﯾﻪ دﻫﯿﻢ و ﺑﺎ ﺳﺨﻦ ﻧﺮم و ﻣﺤﺘﺮﻣﺎﻧﻪ‪ ،‬آﻧﺎن را ﻧﺼﯿﺤﺖ ﮐﻨﯿﻢ و‬
‫ﺑﺎ ﺷﯿﻮهﻫﺎي ﻧﯿﮑﻮ ﺑﺎ آنﻫﺎ راﺑﻄﻪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ ﺗﺎ ﺗﻮﺑﻪ ﮐﻨﻨﺪ و ﺑﻪ راه ﺑﯿﺎﯾﻨﺪ؛ ﻧﮕﻮﯾﯿﻢ‪ :‬ﻣﻦ‬
‫ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ اﷲ ﺑﺎ اﯾﻦﻫﺎ ﮐﯿﻨﻪ دارم‪ .‬آري؛ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ اﷲ ﺑﺎ آﻧﺎن ﮐﯿﻨﻪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﺪ‪ ،‬اﻣﺎ آنﻫﺎ را‬
‫ﺑﻪﺳﻮي اﷲ ﻓﺮاﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺑﻐﺾ و ﮐﯿﻨﻪ ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺷﻤﺎ را از دﻋﻮت دادن آنﻫﺎ ﺑﻪ ﺳﻮي اﷲ‬
‫ﺑﺎزدارد؛ اﮔﺮﭼﻪ اﯾﻨﮏ از آنﻫﺎ ﺧﻮﺷﺘﺎن ﻧﻤﯽآﯾﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ روزي ﺟﺰو ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ‬
‫دوﺳﺘﺎن دﯾﻨﯽِ ﺷﻤﺎ ﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺣﺪﯾﺚ دﯾﮕﺮي ﻧﯿﺰ ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﺻﺪﻗﻪ ﻫﺮﮔﺰ از ﺛﺮوت اﻧﺴﺎن ﻧﻤﯽﮐﺎﻫﺪ«‪ .‬وﻗﺘﯽ اﻧﺴﺎن ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ ﺻﺪﻗﻪ‬
‫دﻫﺪ‪ ،‬ﺷﯿﻄﺎن ﺑﻪ او ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﮔﺮ ﺻﺪﻗﻪ دﻫﯽ‪ ،‬از ﺛﺮوﺗﺖ ﮐﺎﺳﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺑﯿﺴﺖ و ﭘﻨﺞ‬
‫ﻫﺰار ﺗﻮﻣﺎن داري؛ اﮔﺮ دو ﻫﺰار ﺗﻮﻣﺎن ﺻﺪﻗﻪ دﻫﯽ‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﺑﯿﺴﺖ و ﺳﻪ ﻫﺰار ﺗﻮﻣﺎن‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪392‬‬

‫ﺧﻮاﻫﯽ داﺷﺖ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن از ﭘﻮﻟَﺖ ﮐﻢ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﭘﺲ ﺻﺪﻗﻪ ﻧﺪه ﮐﻪ ﻫﺮﭼﻪ ﺻﺪﻗﻪ دﻫﯽ‪،‬‬
‫داراﯾﯽات ﮐﺎﻫﺶ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺧﻮدﺳﺮاﻧﻪ و از روي ﻫﻮاي ﻧﻔﺲ ﺳﺨﻦ ﻧﻤﯽﮔﻔﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻫﺮﭼﻪ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪،‬‬
‫وﺣﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺮ او ﻧﺎزل ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮔﺰ ﺻﺪﻗﻪ از ﺛﺮوت اﻧﺴﺎن ﻧﻤﯽﮐﺎﻫﺪ«‪ .‬آري!‬
‫ﺑﻪﻇﺎﻫﺮ و از ﻟﺤﺎظ ﮐﻤ‪‬ﯽ‪ ،‬از ﻣﻘﺪار ﺛﺮوت اﻧﺴﺎن ﮐﺎﺳﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬اﻣﺎ از ﻟﺤﺎظ ﮐﯿﻔﯽ‬
‫اﻓﺰاﯾﺶ و ﺑﺮﮐﺖ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ در ﻋﻮضِ دو ﻫﺰار ﺗﻮﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺻﺪﻗﻪ ﻣﯽدﻫﯿﺪ‪،‬‬
‫ﺑﯿﺴﺖﻫﺰار ﺗﻮﻣﺎن ﺑﻪدﺳﺖ ﻣﯽآورﯾﺪ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ ٓ َ َ ۡ ُ ّ َ ۡ َ ُۡ ُ‬
‫]ﺳﺒﺄ‪[٣٩ :‬‬ ‫�ءٖ � ُه َو �ل ِف ُه ۖۥ﴾‬ ‫﴿وما أنفقتم مِن‬
‫و ﻫﺮﭼﻪ اﻧﻔﺎق ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬اﷲ ﻋﻮﺿﺶ را ﻣﯽدﻫﺪ‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﺧﯿﻠﯽ زود ﻋﻮض را ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﺪ ﯾﺎ زﯾﺎد ﻃﻮل ﻧﻤﯽﮐﺸﺪ ﮐﻪ اﺟﺮ و ﺛﻮاﺑﺶ را‬
‫درﯾﺎﻓﺖ ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫ون أَ ۡم َ� ٰل َ ُه ۡم � َسبيل ٱ َّ�ِ َك َم َثل َح َّبة أ� َب َت ۡ‬
‫َّ َ ُ َّ َ ُ ُ َ‬
‫ت َس ۡب َع َس َنابِل ِ�‬ ‫ٍ‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِ ِ‬ ‫﴿مثل ٱ�ِين ينفِق‬
‫َ ْ َُ‬ ‫ُّ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[٢٦١ :‬‬ ‫� ُس� ُبل ٖة ّمِائة َح َّبةٖ﴾‬
‫ِ‬
‫ﻣﺜﺎل ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﻣﻮاﻟﺸﺎن را در راه اﷲ اﻧﻔﺎق ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ داﻧﻪايﺳﺖ ﮐﻪ از آن ﻫﻔﺖ‬
‫ﺧﻮﺷﻪ ﺑﻪ ﺛﻤﺮ ﻣﯽرﺳﺪ و در ﻫﺮ ﺧﻮﺷﻪ‪ ،‬ﯾﮑﺼﺪ داﻧﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺨﺸﻨﺪهﺗﺮﯾﻦ و ﺳﺨﺎوﺗﻤﻨﺪﺗﺮﯾﻦ ﻣﺮدم ﺑﻮد و در رﻣﻀﺎن‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺟﺒﺮﺋﯿﻞ‪ ‬ﻗﺮآن را ﺑﺮاﯾﺶ د‪‬و‪‬ر ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬از ﻫﺮ زﻣﺎﻧﯽ ﺑﺨﺸﻨﺪهﺗﺮ ﺑﻮد‪ .‬آري؛ ﺑﺨﺸﺶ و‬
‫ﺳﺨﺎوت رﺳﻮلاﷲ‪ ‬از ﺑﺎد وزان ﻧﯿﺰ ﺑﯿﺶﺗﺮ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﺑﺎد وزان‪ ،‬ﺑﺎديﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن اﷲ ﺑﻪﺳﺮﻋﺖ ﺟﺮﯾﺎن ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ و ﺧﯿﺮ و ﺑﺮﮐﺖ را‬
‫ﺑﺮ ﻫﺮ ﺟﺎ ﮐﻪ ﻣﯽوزد‪ ،‬ﻣﯽﮔﺴﺘﺮاﻧﺪ؛ اﻣﺎ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬در رﻣﻀﺎن از ﺑﺎد وزان ﻧﯿﺰ در ﺧﯿﺮ و‬
‫ﺑﺨﺸﺶ‪ ،‬ﺳﺮﯾﻊﺗﺮ ﺑﻮد‪ .‬ﻟﺬا ﭼﻪ ﺧﻮﺑﺴﺖ ﮐﻪ دﺳﺖ ﺧﻮد را ﺑﺮاي ﺻﺪﻗﻪ و ﻧﯿﮑﯽ‪ ،‬ﺑﻪوﯾﮋه‬
‫در ﻣﺎه رﻣﻀﺎن‪ ،‬ﺑﺎز ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ و زﮐﺎت و ﺻﺪﻗﻪي ﺑﯿﺶﺗﺮي ﺑﺪﻫﯿﻢ و ﺑﯿﺶ از ﺳﺎﯾﺮ اوﻗﺎت‪،‬‬
‫ﺑﺬل و ﺑﺨﺸﺶ ﮐﻨﯿﻢ و دﺳﺖ ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪان را ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ و ﺑﻪ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪان ﺧﻮد ﻧﯿﮑﯽ ﻧﻤﺎﯾﯿﻢ‬
‫و ﺑﻪ ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ ﺑﭙﺮدازﯾﻢ‪.‬‬
‫ﻋﻤﻮم ﻣﺮدم ﻋﺒﺎرﺗﯽ ﺑﺮ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ اﻓﺰودهاﻧﺪ ﮐﻪ درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪» :‬ﺻﺪﻗﻪ‬
‫ﻫﺮﮔﺰ از ﺛﺮوت اﻧﺴﺎن ﻧﻤﯽﮐﺎﻫﺪ«‪ ، ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺮ آن ﻣﯽاﻓﺰاﯾﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻋﺒﺎرت از رﺳﻮلاﷲ‪‬‬
 ‫‪393‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺑﺨﺸﺶ و ﺳﺨﺎوت و ﺧﺮجﮐﺮدن در راهﻫﺎي ﻧﯿﮏ ﺑﻪ اﻣﯿﺪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪...‬‬

‫ﺛﺎﺑﺖ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ .‬آنﭼﻪ ﺛﺎﺑﺖ اﺳﺖ‪ ،‬اﯾﻦﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺻﺪﻗﻪ ﻫﺮﮔﺰ از ﺛﺮوت اﻧﺴﺎن‬
‫ﻧﻤﯽﮐﺎﻫﺪ«‪.‬‬
‫اﻓﺰاﯾﺸﯽ ﮐﻪ در ﻋﻮضِ ﺻﺪﻗﻪ ﻧﺼﯿﺐ ﺑﻨﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﯾﺎ ﮐﻤ‪‬ﯽﺳﺖ و ﯾﺎ ﮐﯿﻔﯽ‪.‬‬
‫ﻣﺜﺎل ﮐﻤﯽ‪ :‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل دروازهاي از روزي را ﮐﻪ ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﺑﻨﺪهي ﺑﺨﺸﻨﺪهاش ﺑﻮده‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ روﯾﺶ ﻣﯽﮔﺸﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫و ﻣﺜﺎل ﮐﯿﻔﯽ‪ :‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در ﺑﺎﻗﯽﻣﺎﻧﺪهي ﺛﺮوﺗﺶ ﺑﺮﮐﺖ ﻣﯽﻧﻬﺪ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻪﯾﻘﯿﻦ اﷲ در ﺑﺮاﺑﺮ ﮔﺬﺷﺖ ﺑﻨﺪهاش‪ ،‬ﻋﺰت او را زﯾﺎد‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﺳﺘﻢ ﻧﻤﻮد‪ ،‬آﺳﯿﺒﯽ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﯾﺎ ﺧﺎﻧﻮادهي ﺷﻤﺎ رﺳﺎﻧﺪ و ﯾﺎ‬
‫ﺣﻖ ﺷﻤﺎ را ﺧﻮرد و ﻣﺎﻟﺘﺎن را ﺗﺼﺎﺣﺐ و ﻏﺼﺐ ﮐﺮد ﯾﺎ ﺣﻘﯽ از ﺷﻤﺎ را ﭘﺎﯾﻤﺎل ﻧﻤﻮد‪ ،‬و‬
‫ﺷﻤﺎ از ﺣﻖ ﺧﻮد ﮔﺬﺷﺘﯿﺪ‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺮ ﻋﺰت ﺷﻤﺎ ﻣﯽاﻓﺰاﯾﺪ؛ اﮔﺮﭼﻪ ﻧﻔﺲ اﻧﺴﺎن‪،‬‬
‫ﺑﻪﺳﺎدﮔﯽ ﻧﻤﯽﮔﺬرد و دوﺳﺖ دارد اﻧﺘﻘﺎم ﺑﮕﯿﺮد و ﺑﻪ ﺣﻘﺶ ﺑﺮﺳﺪ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺣﻖّ ﻫﺮ‬
‫ﻣﻈﻠﻮﻣﯽﺳﺖ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ۡ َ ََۡ ٰ ََ ُ‬ ‫ََ ََۡ ٰ ََ ُ َ ۡ ْ ََ‬
‫ى عل ۡي� ۡم﴾ ]اﻟﺒﻘﺮة‪[١٩٤ :‬‬ ‫ى عل ۡي� ۡم فٱ� َت ُدوا عل ۡيهِ ب ِ ِمث ِل ما ٱ�تد‬ ‫﴿�م ِن ٱ�تد‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﺗﺠﺎوز و ﺗﻌﺪي ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺷﻤﺎ ﻧﯿﺰ ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﺗﻌﺪي ﮐﺮده‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫او ﺗﻌﺪي )ﯾﻌﻨﯽ ﻗﺼﺎص( ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ۡ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ۡ َ‬
‫]اﻟﻨﺤﻞ‪[١٢٦ :‬‬ ‫﴿�ن َ�� ۡب ُت ۡم � َعاق ُِبوا ب ِ ِمث ِل َما ُعوق ِۡب ُتم بِهِۦ﴾‬
‫و اﮔﺮ ﻣﺠﺎزات ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﺷﮑﻠﯽ ﻣﺠﺎزات ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺷﻤﺎ رﻓﺘﺎر ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻫﯿﭻ ﺳﺮزﻧﺸﯽ ﺑﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻗﺼﺎص ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬ﻧﯿﺴﺖ؛ وﻟﯽ اﮔﺮ ﺑﺒﺨﺸﺪ و ﻋﻔﻮ ﻧﻤﺎﯾﺪ‬
‫ﯾﺎ ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﻪ ﮔﺬﺷﺘﻦ و ﺑﺨﺸﯿﺪن وادار ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻔﺲ اﻣﺎره ﺑﻪ او ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﯾﻦ‪ ،‬ﻧﺸﺎﻧﻪي‬
‫ﺿﻌﻒ و ذﻟﺖ اﺳﺖ؛ ﭼﮕﻮﻧﻪ از ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﻮ ﺳﺘﻢ و ﺗﻌﺪي ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﯽﮔﺬري؟!‬
‫اﯾﻦﺟﺎﺳﺖ ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﺑﻪﯾﻘﯿﻦ اﷲ در ﺑﺮاﺑﺮ ﮔﺬﺷﺖ ﺑﻨﺪهاش‪ ،‬ﻋﺰت‬
‫او را زﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ«‪ .‬ﻋﺰت‪ ،‬ﻣﺘﻀﺎد ذﻟﺖ اﺳﺖ و اﯾﻦﮐﻪ ﻧﻔﺲ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ او ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬اﮔﺮ‬
‫ﺑﺒﺨﺸﯽ ﯾﺎ ﻋﻔﻮ ﻧﻤﺎﯾﯽ‪ ،‬در ﺑﺮاﺑﺮ ﻇﺎﻟﻢ‪ ،‬ﺧﻮار و زﺑﻮن ﮔﺸﺘﻪاي«‪ ،‬ﻧﯿﺮﻧﮓ ﻧﻔﺲ اﻣﺎره و‬
‫ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي از ﮐﺎر ﻧﯿﮏ اﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در ﺑﺮاﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻔﻮ و ﮔﺬﺷﺖ‪ ،‬ﺑﺮ ﻋﺰت و‬
‫ﺟﺎﯾﮕﺎﻫﺖ در دﻧﯿﺎ و آﺧﺮت ﻣﯽاﻓﺰاﯾﺪ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪394‬‬

‫ﺳﭙﺲ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬و ﻫﺮﮐﺲ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮِ اﷲ ﺗﻮاﺿﻊ و ﻓﺮوﺗﻨﯽ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬اﷲ‪ ‬او را‬
‫ﺑﻠﻨﺪﻣﺮﺗﺒﻪ ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ«‪ .‬ﺗﻮاﺿﻊ ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ از اﻓﺮاد ﻣﺘﮑﺒﺮ‪ ،‬ﮔﻤﺎن ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‬
‫ﮐﻪ اﮔﺮ ﻣﺘﻮاﺿﻊ و ﻓﺮوﺗﻦ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ذﻟﺖ و ﺧﻮاري ﺗﻦ دادهاﻧﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺗﻮاﺿﻊ را ﮐﺴﺮ‬
‫ﺷﺄن ﺧﻮد ﻣﯽﭘﻨﺪارﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﺑﻪﻃﻮر ﮐﺎﻣﻞ‪ ،‬ﺑﺮﻋﮑﺲ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي‬
‫ﻣﺮدم ﻣﺘﻮاﺿﻊ اﺳﺖ‪ ،‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺑﺮاي اﷲ‪ ‬ﻓﺮوﺗﻦ و ﻣﺘﻮاﺿﻊ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻫﺮﮐﺲ‬
‫ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ اﷲ ﺗﻮاﺿﻊ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺷﺄن و ﻣﻘﺎم او را ﺑﺎﻻ ﻣﯽﺑﺮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺗﻮاﺿﻊ و‬
‫ﻓﺮوﺗﻨﯽ ﺑﺮاي اﷲ‪ ،‬دو ﻣﻌﻨﺎ دارد‪:‬‬
‫اول‪ :‬اﯾﻦﮐﻪ ﺑﻨﺪه ﺑﺎ ﻋﺒﺎدت و ﭘﺮﺳﺘﺶ اﷲ‪ ،‬در ﺑﺮاﺑﺮش ﺗﻮاﺿﻊ و ﻓﺮوﺗﻨﯽ ﻧﻤﺎﯾﺪ و از‬
‫ﻓﺮﻣﺎنﻫﺎي اﷲ‪ ،‬اﻃﺎﻋﺖ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫دوم‪ :‬اﯾﻦﮐﻪ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ اﷲ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺮدم‪ ،‬ﻣﺘﻮاﺿﻊ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻫﺮ دو ﻧﻮع ﺗﻮاﺿﻊ‪ ،‬ﻋﺰت و‬
‫ﺟﺎﯾﮕﺎه اﻧﺴﺎن را ﺑﺎﻻ ﻣﯽﺑﺮد‪ .‬ﭼﻪ ﺑﺎ ﻋﺒﺎدت اﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﺎنﺑﺮداري از او و دوري از‬
‫ﮐﺎرﻫﺎي ﺣﺮام و ﻣﻤﻨﻮع ﺑﺎﺷﺪ و ﭼﻪ ﺑﺎ ﻓﺮوﺗﻨﯽ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺮدم ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻧﻪ از‬
‫ﺗﺮس آنﻫﺎ ﯾﺎ ﺑﺮاي ﮐﻨﺎر آﻣﺪن ﺑﺎ آنﻫﺎ ﺑﻪﻗﺼﺪ دﺳﺖﯾﺎﺑﯽ ﺑﻪ ﻧﺎن و ﻧﻮا ﯾﺎ اﻣﺜﺎل آن؛ ﺑﻠﮑﻪ‬
‫ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ اﷲ‪ .‬آري! اﮔﺮ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﺑﺮاي اﷲ ﺗﻮاﺿﻊ و ﻓﺮوﺗﻨﯽ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در دﻧﯿﺎ‬
‫و آﺧﺮت‪ ،‬ﺷﻤﺎ را ﺑﻠﻨﺪﻣﺮﺗﺒﻪ ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ ﻧﺸﺎنﮔﺮ ﻓﻀﯿﻠﺖ ﺻﺪﻗﻪ و ﺑﺨﺸﺶ ﯾﺎ ﻧﯿﮑﯽ ﮐﺮدن ﺑﻪ دﯾﮕﺮان اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﯾﮑﯽ از وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﺑﺎرز ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻮد‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪ -61‬ﺑﺎب‪ :‬ﻧﻬﯽ از ﺑﺨﻞ و ﺣﺮص‬

‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫ى ‪َ ١٠‬و َما‬ ‫�هُۥ ل ِۡل ُع ۡ َ‬
‫� ٰ‬ ‫� ‪ ٩‬فَ َس ُنيَ ّ ِ ُ‬ ‫� ‪َ ٨‬و َ� َّذ َب بٱ ۡ ُ‬
‫� ۡس َ ٰ‬ ‫ٰ‬ ‫﴿ َوأَ َّما َم ۢن َ� َِل َوٱ ۡس َت ۡغ َ‬
‫ِ‬
‫]اﻟﻠﻴﻞ‪[١١ ،٨ :‬‬ ‫ى ‪﴾١١‬‬ ‫ُ� ۡغ� َ� ۡن ُه َم ُ ُ‬
‫ا� ٓۥ إ ِ َذا تَ َر َّد ٰٓ‬
‫ِ‬
‫وﻟﯽ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺨﻞ ورزﯾﺪ و ﺧﻮد را )از ﭘﺎداﺷﯽ اﻟﻬﯽ( ﺑﯽﻧﯿﺎز داﻧﺴﺖ و آﯾﯿﻦ و وﻋﺪهي ﻧﯿﮏ‬
‫اﻟﻬﯽ را ﺗﮑﺬﯾﺐ ﮐﺮد‪ ،‬ﭘﺲ او را در ﻣﺴﯿﺮ دﺷﻮاري )ﮐﻪ ﻫﻤﺎن ﮔﻤﺮاﻫﯽ و در ﻧﺘﯿﺠﻪ دوزخ اﺳﺖ‪(،‬‬
‫ﻗﺮار ﺧﻮاﻫﯿﻢ داد‪ .‬و آنﮔﺎه ﮐﻪ )در دوزخ( ﺳﻘﻮط ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺎل و ﺛﺮوﺗﺶ‪ ،‬ﺳﻮدي ﺑﻪ ﺣﺎﻟﺶ ﻧﺪارد‪.‬‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ َ َ ُ ۡ ۡ‬ ‫ُ‬ ‫َ ُ َۡ‬
‫]اﻟﺘﻐﺎﺑﻦ ‪[١٦ :‬‬ ‫سهِۦ فأ ْو ٰٓ��ِك ه ُم ٱل ُمفل ُِحون ‪﴾١٦‬‬
‫﴿ َو َمن يُوق ش َّح �ف ِ‬
‫و ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ از ﺑﺨﻞِ ﻧﻔﺲ ﺧﻮﯾﺶ ﻣﺼﻮن ﺑﻤﺎﻧﻨﺪ‪ ،‬رﺳﺘﮕﺎرﻧﺪ‪.‬‬
‫و اﻣﺎ ﺗﻌﺪادي از اﺣﺎدﯾﺜﯽ در اﯾﻦﺑﺎره‪ ،‬در ﺑﺎب ﭘﯿﺸﯿﻦ ذﮐﺮ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬در ﮐﺘﺎب »رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ« ﺑﺎﺑﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻋﻨﻮان ﮔﺸﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻧﻬﯽ از‬
‫ﺑﺨﻞ و ﺣﺮص«‪.‬‬
‫ﺑﺨﻞ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺧﺴﯿﺴﯽ و ﺧﻮدداري از ﺑﺬل و ﺑﺨﺸﺶ ﭼﯿﺰي ﮐﻪ واﺟﺐ ﯾﺎ ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫و ﺣﺮص و آز‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﭼﺸﻢ داﺷﺘﻦ ﯾﺎ ﻃﻤﻊ ورزﯾﺪن ﺑﻪ ﭼﯿﺰيﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‬
‫ﻧﺪارد و از ﺑﺨﻞ‪ ،‬ﺑﺪﺗﺮ وﺷﺪﯾﺪﺗﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬زﯾﺮا آدمِ ﺣﺮﯾﺺ ﯾﺎ آزﻣﻨﺪ‪ ،‬ﻫﻢ ﺑﻪ ﻣﺎل دﯾﮕﺮان‬
‫ﭼﺸﻢ ﻣﯽدوزد و ﻫﻢ آنﭼﻪ ﺧﻮد دارد‪ ،‬ﺑﺬل و ﺑﺨﺸﺶ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ .‬آدم ﺑﺨﯿﻞ ﯾﺎ ﺧﺴﯿﺲ‪،‬‬
‫از اداي زﮐﺎت واﺟﺐ ﺧﻮد و دﯾﮕﺮ وﻇﺎﯾﻒ ﻣﺎﻟﯽ ﺧﻮد ﺳﺮ ﺑﺎز ﻣﯽزﻧﺪ و از ﺑﺬل و‬
‫ﺑﺨﺸﺶ آنﭼﻪ اﻗﺘﻀﺎي ﻣﺮداﻧﮕﯽﺳﺖ‪ ،‬درﯾﻎ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺨﻞ و ﺣﺮص‪ ،‬ﻫﺮدو اﺧﻼق ﻧﮑﻮﻫﯿﺪه و زﺷﺘﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﮐﺴﺎﻧﯽ را ﮐﻪ‬
‫ﺑﺨﻞ ﻣﯽورزﻧﺪ و دﯾﮕﺮان را ﺑﻪ ﺑﺨﻞ ﻓﺮاﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ‪ ،‬ﻧﮑﻮﻫﺶ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ ُ ْ َ ٰٓ َ ُ ُ ۡ ُ ۡ ُ َ‬ ‫َ ُ َۡ‬
‫]اﻟﺘﻐﺎﺑﻦ ‪[١٦ :‬‬ ‫سهِۦ فأو��ِك هم ٱلمفل ِحون ‪﴾١٦‬‬ ‫﴿ َو َمن يُوق ش َّح �ف ِ‬
‫و ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ از ﺑﺨﻞِ ﻧﻔﺲ ﺧﻮﯾﺶ ﻣﺼﻮن ﺑﻤﺎﻧﻨﺪ‪ ،‬رﺳﺘﮕﺎرﻧﺪ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪396‬‬

‫ﺳﭙﺲ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺑﻪ دو آﯾﻪ از ﮐﺘﺎباﷲ اﺳﺘﺪﻻل ﮐﺮده اﺳﺖ؛ آﯾﻪي ﻧﺨﺴﺖ درﺑﺎرهي‬
‫ﺑﺨﻞ اﺳﺖ و اﯾﻦﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ى ‪َ ١٠‬وماَ‬ ‫ۡ‬
‫�هُۥ ل ِل ُع ۡ َ‬
‫� ٰ‬ ‫َ‬
‫� ‪ ٩‬ف َس ُنيَ ّ ِ ُ‬
‫� ۡس َ ٰ‬
‫ۡ‬
‫� ‪َ ٨‬و َ�ذ َب بٱ ُ‬
‫َّ‬ ‫ٰ‬ ‫﴿ َوأَ َّما َم ۢن َ� َِل َوٱ ۡس َت ۡغ َ‬
‫ِ‬
‫]اﻟﻠﻴﻞ‪[١١ ،٨ :‬‬ ‫ى ‪﴾١١‬‬ ‫ُ� ۡغ� َ� ۡن ُه َم ُ ُ‬
‫ا� ٓۥ إ ِ َذا تَ َر َّد ٰٓ‬
‫ِ‬
‫وﻟﯽ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺨﻞ ورزﯾﺪ و ﺧﻮد را )از ﭘﺎداﺷﯽ اﻟﻬﯽ( ﺑﯽﻧﯿﺎز داﻧﺴﺖ و آﯾﯿﻦ و وﻋﺪهي ﻧﯿﮏ‬
‫اﻟﻬﯽ را ﺗﮑﺬﯾﺐ ﮐﺮد‪ ،‬ﭘﺲ او را در ﻣﺴﯿﺮ دﺷﻮاري )ﮐﻪ ﻫﻤﺎن ﮔﻤﺮاﻫﯽ و در ﻧﺘﯿﺠﻪ دوزخ اﺳﺖ‪(،‬‬
‫ﻗﺮار ﺧﻮاﻫﯿﻢ داد‪ .‬و آنﮔﺎه ﮐﻪ )در دوزخ( ﺳﻘﻮط ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺎل و ﺛﺮوﺗﺶ‪ ،‬ﺳﻮدي ﺑﻪ ﺣﺎﻟﺶ ﻧﺪارد‪.‬‬
‫اﯾﻦ آﯾﺎت‪ ،‬ﻣﺸﺎﺑﻪ ي آﯾﺎت ﭘﯿﺸﯿﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ٰ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫ُ‬ ‫ۡ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ٰ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َّ َ ۡ‬
‫ٰ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َّ َ ۢ َ َ َ ۡ َ ۡ‬
‫﴿وأما من �ِل وٱستغ� ‪ ٨‬و�ذب ب ِٱ�س� ‪ ٩‬فسني ِ�هۥ ل ِلع�ى ‪﴾١٠‬‬
‫]اﻟﻠﻴﻞ‪[١٠ ،٨ :‬‬
‫اﻣﺎ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ )ﻣﺎﻟﺶ را در راه اﷲ( ﺑﺨﺸﯿﺪ و ﺗﻘﻮا ﭘﯿﺸﻪ ﮐﺮد و )آﯾﯿﻦ و وﻋﺪهي( ﻧﯿﮏ اﻟﻬﯽ را‬
‫ﺗﺼﺪﯾﻖ ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﭘﺲ او را در ﻣﺴﯿﺮي آﺳﺎن )ﮐﻪ اﻧﺠﺎم اﻋﻤﺎلِ ﻧﯿﮏ و در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺑﻬﺸﺖ اﺳﺖ(‬
‫ﻗﺮار ﺧﻮاﻫﯿﻢ داد‪.‬‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺣﻘﯿﻘﺖ را ﺗﺼﺪﯾﻖ ﻣﯽﮐﻨﺪ و از ﺑﺬل و ﺑﺨﺸﺶ ﻣﺎل‪ ،‬ﺧﺪﻣﺖ و ﻋﻠﻤﯽ ﮐﻪ‬
‫واﺟﺐ اﺳﺖ‪ ،‬درﯾﻎ ﻧﻤﯽﻧﻤﺎﯾﺪ و ﻣﺘﻘﯽ و ﭘﺮﻫﯿﺰﮔﺎر اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻟﻄﻒ ﭘﺮوردﮔﺎر در ﻣﺴﯿﺮِ‬
‫آﺳﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻫﻤﺎن اﻧﺠﺎمِ ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ و در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺑﻬﺸﺖ اﺳﺖ‪ ،‬ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد؛ ﯾﻌﻨﯽ‬
‫اﷲ‪ ‬او را در دﻧﯿﺎ و آﺧﺮت در آﺳﺎنﺗﺮﯾﻦ ﻣﺴﯿﺮ ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﺪ‪.‬‬
‫ْ‬ ‫َّ‬ ‫ْ‬ ‫َّ َ َ ُ َ ْ‬
‫ﺐ َﻣﻘ َﻌﺪه ِﻣ َﻦ اﺠﻟَﻨﺔ َو َﻣﻘ َﻌﺪه ِﻣ َﻦ‬ ‫َ ْ ُ ْ ْ َ َ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﺎ ِﻣﻨ�ﻢ ِﻣﻦ أﺣﺪ إِﻻ وﻗﺪ ﻛﺘِ‬
‫اﻨﻟَّﺎر«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻫﯿﭻﯾﮏ از ﺷﻤﺎ )و ﻫﯿﭻ اﻧﺴﺎﻧﯽ( وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ ،‬ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ ﺟﺎﯾﮕﺎﻫﺶ در‬
‫ﺑﻬﺸﺖ ﯾﺎ دوزخ‪ ،‬ﻣﺸﺨﺺ ﺷﺪه اﺳﺖ«‪ .‬ﻋﺮض ﮐﺮدﻧﺪ‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﭘﺲ ﭼﺮا ﻋﻤﻞ را‬
‫َ ْ َ ُ َ ُ ٌّ‬
‫ﻞﻜ ُﻣيَ َّ ٌ‬
‫ﺮﺴ ل ِ َﻤﺎ‬ ‫ﮐﻨﺎر ﻧﮕﺬارﯾﻢ و ﺑﻪ ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ﺧﻮد‪ ،‬راﺿﯽ ﻧﺸﻮﯾﻢ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻻ‪ ،‬ا�ﻤﻠﻮا ﻓ‬
‫َّ َ َ َ َ َّ َ ْ ُ َّ َ َ َ ُ َ َّ ُ َ‬ ‫َْ‬ ‫ُ َ َ ُ َ َّ َ ْ ُ َّ َ َ َ ُ َ َّ ُ َ‬
‫ﺮﺴون ِﻟ َﻌ َﻤ ِﻞ‬ ‫ﺮﺴون ِﻟ َﻌ َﻤ ِﻞ أﻫ ِﻞ الﺴﻌﺎد ِة وأﻣﺎ أﻫﻞ الﺸﻘﺎو ِة �ﻴي‬ ‫ﺧ ِﻠﻖ ﻪﻟ أﻣﺎ أﻫﻞ الﺴﻌﺎد ِة �ﻴي‬
‫الﺸ َﻘ َ‬
‫َّ‬ ‫َْ‬
‫ﺎو ِة«‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺧﯿﺮ؛ ﻋﻤﻞ ﮐﻨﯿﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬در ﻣﺴﯿﺮي ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد ﮐﻪ‬ ‫أﻫ ِﻞ‬
‫ﺑﺮاي آن ﺧﻠﻖ ﺷﺪه اﺳﺖ؛ اﮔﺮ از اﻫﻞ ﺳﻌﺎدت و رﺳﺘﮕﺎري ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻋﻤﻞِ اﻫﻞ ﺳﻌﺎدت را‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(7552 6605 ،6217 ،4949 ،4947 ،4946 ،4945) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪:‬‬
‫)‪.(2648 ،2647‬‬
 ‫‪397‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻧﻬﯽ از ﺑﺨﻞ و ﺣﺮص‬

‫در ﭘﯿﺶ ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬و اﮔﺮ اﻫﻞ ﺷﻘﺎوت ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﻮي ﻋﻤﻞ اﻫﻞ ﺷﻘﺎوت ﻣﯽرود«‪ .‬ﺳﭙﺲ‬
‫اﯾﻦ آﯾﺎت را ﻗﺮاﺋﺖ ﻧﻤﻮد ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫ى ‪َ ١٠‬و َما‬ ‫�هُۥ ل ِۡل ُع ۡ َ‬
‫� ٰ‬ ‫� ‪ ٩‬فَ َس ُنيَ ّ ِ ُ‬ ‫� ‪َ ٨‬و َ� َّذ َب بٱ ۡ ُ‬
‫� ۡس َ ٰ‬ ‫ٰ‬ ‫﴿ َوأَ َّما َم ۢن َ� َِل َوٱ ۡس َت ۡغ َ‬
‫ِ‬
‫]اﻟﻠﻴﻞ‪[١١ ،٨ :‬‬ ‫ى ‪﴾١١‬‬ ‫ُ� ۡغ� َ� ۡن ُه َم ُ ُ‬
‫ا� ٓۥ إ ِ َذا تَ َر َّد ٰٓ‬
‫ِ‬
‫اﻣﺎ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ )ﻣﺎﻟﺶ را در راه اﷲ( ﺑﺨﺸﯿﺪ و ﺗﻘﻮا ﭘﯿﺸﻪ ﮐﺮد و )آﯾﯿﻦ و وﻋﺪهي( ﻧﯿﮏ اﻟﻬﯽ را‬
‫ﺗﺼﺪﯾﻖ ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﭘﺲ او را در ﻣﺴﯿﺮي آﺳﺎن )ﮐﻪ اﻧﺠﺎم اﻋﻤﺎلِ ﻧﯿﮏ و در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺑﻬﺸﺖ اﺳﺖ(‬
‫ﻗﺮار ﺧﻮاﻫﯿﻢ داد‪ .‬وﻟﯽ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺨﻞ ورزﯾﺪ و ﺧﻮد را )از ﭘﺎداﺷﯽ اﻟﻬﯽ( ﺑﯽﻧﯿﺎز داﻧﺴﺖ و آﯾﯿﻦ‬
‫و وﻋﺪهي ﻧﯿﮏ اﻟﻬﯽ را ﺗﮑﺬﯾﺐ ﮐﺮد‪ ،‬ﭘﺲ او را در ﻣﺴﯿﺮ دﺷﻮاري )ﮐﻪ ﻫﻤﺎن ﮔﻤﺮاﻫﯽ و در‬
‫ﻧﺘﯿﺠﻪ دوزخ اﺳﺖ‪ (،‬ﻗﺮار ﺧﻮاﻫﯿﻢ داد‪.‬‬
‫ﻫﺮ ﯾﮏ از ﻣﺎ در ﺧﻮد ﺑﯿﻨﺪﯾﺸﺪ و ﺑﻨﮕﺮد ﮐﻪ آﯾﺎ اﻫﻞ ﺗﺼﺪﯾﻖ و ﺑﺬل و ﺑﺨﺸﺶ اﺳﺖ‬
‫و ﺗﻘﻮاي اﻟﻬﯽ ﭘﯿﺸﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ و آنﭼﻪ را ﮐﻪ اﷲ دﺳﺘﻮر داده‪ ،‬ﺑﺬل و ﺑﺨﺸﺶ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ؛ اﮔﺮ‬
‫ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ در ﻣﺴﯿﺮ ﺳﻌﺎدت ﻗﺮار دارد و اﮔﺮ اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﻧﺘﯿﺠﻪاش ﺑﺮﻋﮑﺲ‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﺷﺎﻫﺪ ﻣﻮﺿﻮع از اﯾﻦ آﯾﺎت‪ ،‬اﯾﻦﺟﺎﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬
‫]اﻟﻠﻴﻞ‪[٨ :‬‬ ‫� ‪﴾٨‬‬ ‫﴿ َوأ َّما َم ۢن َ� َِل َوٱ ۡس َت ۡغ َ ٰ‬
‫وﻟﯽ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺨﻞ ورزﯾﺪ و ﺧﻮد را )از ﭘﺎداﺷﯽ اﻟﻬﯽ( ﺑﯽﻧﯿﺎز داﻧﺴﺖ‪...‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻧﺘﻘﺎل داﻧﺶ‪ ،‬ﺛﺮوت و ﺧﺪﻣﺖ واﺟﺐ ﺑﻪ دﯾﮕﺮان‪ ،‬ﺑﺨﻞ ورزﯾﺪ؛ ﻟﺬا‬
‫در ﻣﺴﯿﺮ دﺷﻮار ﺗﯿﺮهروزي ﻗﺮار دارد‪.‬‬
‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬
‫اﺒﻟ ِﺨﻴﻞ َﻣ ْﻦ ذ ِﻛ ْﺮت‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﯾﮑﯽ از وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﺑﺨﯿﻞ را ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮﺷﻤﺮده اﺳﺖ‪َ » :‬‬

‫ﻰﻠﻋ«‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺑﺨﯿﻞ‪ ،‬ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ در ﺣﻀﻮرش از ﻣﻦ ﯾﺎد ﺷﻮد و ﺑﺮ‬ ‫ِﻋﻨْﺪه ﻓَﻠَ ْﻢ ﻳُ َﺼ ِّﻞ َ َ َّ‬
‫ﻣﻦ ﺻﻠﻮات ﻧﻔﺮﺳﺘﺪ«‪ .‬وﻗﺘﯽ ﻧﺎم ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺮده ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬درود ﻓﺮﺳﺘﺎدن ﺑﺮ اﯾﺸﺎن واﺟﺐ‬
‫اﺳﺖ و اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺨﻞ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﮐﺴﯽ ﺑﻪ اﯾﻦ وﻇﯿﻔﻪي ﺷﺮﻋﯽاش ﻋﻤﻞ ﻧﮑﻨﺪ و ﺑﺮ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﮐﻪ ﻣﺎﯾﻪي ﻫﺪاﯾﺘﺶ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬درود ﻧﻔﺮﺳﺘﺪ‪ .‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﻬﺘﺮ و اﻓﻀﻞ‬
‫اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺧﻮد ﺑﻪ ﺻﻠﻮات ﻓﺮﺳﺘﺎدن ﺑﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﮔﺮاﻣﯽ‪ ‬ﻣﺒﺎدرت ورزد‪ ،‬ﻧﻪ‬

‫)‪ (1‬آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬در ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪ ،2878 :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪398‬‬
‫) ‪(1‬‬
‫اﯾﻦﮐﻪ ﻫﺮﮔﺎه ﻧﺎﻣﺶ ﺑﺮده ﺷﻮد‪ ،‬ﺻﻠﻮات ﺑﻔﺮﺳﺘﺪ و ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ‪ ،‬ﺑﺴﻨﺪه ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫� ‪ ،﴾٨‬ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﺧﻮد را از رﺣﻤﺖ و ﭘﺎداش اﻟﻬﯽ ﺑﯽﻧﯿﺎز ﻣﯽداﻧﺪ و ﮔﻤﺎن ﻣﯽﺑﺮد‬ ‫﴿ َوٱ ۡس َت ۡغ َ ٰ‬
‫ﮐﻪ از رﺣﻤﺖ اﷲ‪ ،‬ﺑﯽﻧﯿﺎز اﺳﺖ! ﻟﺬا ﻧﻪ ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻧﻪ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻓﺮﻣﺎن اﷲ‪ ،‬راه درﺳﺖ و‬
‫ﻧﯿﮑﻮ را در ﭘﯿﺶ ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫� ‪ ،﴾٩‬ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﺣﻘﯿﻘﺖ و آﯾﯿﻦ و وﻋﺪهي ﻧﯿﮏ اﻟﻬﯽ را دروغ‬ ‫� ۡس َ ٰ‬ ‫﴿ َو َ� َّذ َب بٱ ۡ ُ‬
‫ِ‬
‫ﻣﯽﺷﻤﺎرد؛ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ آنﭼﻪ را در ﮐﺘﺎباﷲ و ﺳﻨﺖ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﺗﮑﺬﯾﺐ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﻣﺴﯿﺮِ ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺨﺼﯽ‪ ،‬دﺷﻮار اﺳﺖ و ﺑﻪ دوزخ ﻣﻨﺘﻬﯽ ﻣﯽﺷﻮد‪َ ﴿ .‬و َما‬
‫ى ‪» :﴾١١‬و آنﮔﺎه ﮐﻪ در دوزخ ﺳﻘﻮط ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺎل و ﺛﺮوﺗﺶ‬ ‫ُ� ۡغ� َ� ۡن ُه َم ُ ُ‬
‫ا� ٓۥ إ ِ َذا تَ َر َّد ٰٓ‬
‫ِ‬
‫ﺳﻮدي ﺑﻪ ﺣﺎﻟﺶ ﻧﺪارد«‪ .‬و ﺑﻪراﺳﺘﯽ آﯾﺎ ﭼﯿﺰي ﻫﺴﺖ ﮐﻪ او را از ﻫﻼﮐﺖ و ﻋﺬاب اﻟﻬﯽ‬
‫ﻧﺠﺎت دﻫﺪ؟ ﭘﺎﺳﺦ‪ ،‬روﺷﻦ اﺳﺖ؛ ﻫﯿﭻ ﭼﯿﺰي ﻧﺪارد ﮐﻪ او را از ﻋﺬاب اﻟﻬﯽ ﻧﺠﺎت دﻫﺪ‬
‫و ﺛﺮوﺗﯽ ﮐﻪ از ﺑﺬل و ﺑﺨﺸﺶ آن‪ ،‬ﺑﺨﻞ ﻣﯽورزﯾﺪ‪ ،‬ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ از او در ﺑﺮاﺑﺮ ﻋﺬاب اﻟﻬﯽ‬
‫دﻓﺎع ﮐﻨﺪ و ﺳﻮدي ﺑﻪ او ﻧﻤﯽﺑﺨﺸﺪ‪.‬‬
‫و اﻣﺎ آﯾﻪي دوم درﺑﺎرهي ﺣﺮص و آز اﺳﺖ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫َُ َ َ ُ ۡ ۡ‬ ‫َ ُ َۡ‬
‫]اﻟﺘﻐﺎﺑﻦ ‪[١٦ :‬‬ ‫سهِۦ فأ ْو ٰٓ��ِك ه ُم ٱل ُمفل ُِحون ‪﴾١٦‬‬
‫﴿ َو َمن يُوق ش َّح �ف ِ‬
‫و ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ از ﺑﺨﻞِ ﻧﻔﺲ ﺧﻮﯾﺶ ﻣﺼﻮن ﺑﻤﺎﻧﻨﺪ‪ ،‬رﺳﺘﮕﺎرﻧﺪ‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﻫﺮﮐﺲ ﺑﻪ ﻟﻄﻒ ﭘﺮوردﮔﺎر از ﺣﺮص و آزِ ﻧﻔﺲ ﻧﺠﺎت ﯾﺎﺑﺪ و ﺑﻪ ﻣﺎل و‬
‫داراﯾﯽ دﯾﮕﺮان ﭼﺸﻢ ﻧﺪوزد‪ ،‬رﺳﺘﮕﺎر ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫***‬
‫ُّ ْ َ َ َّ ُّ ْ َ ُ َ ٌ ْ َ‬ ‫َّ ُ‬ ‫َ َّ ُ َ‬
‫ﻳﻮم‬ ‫‪ -٥٦٨‬وﻋﻦ ﺟﺎﺑﺮ‪ ‬أن َرﺳﻮل اﷲِ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ا�ﻘﻮا اﻟﻈﻠﻢ‪ ،‬ﻓﺈِن اﻟﻈﻠﻢ ﻇﻠﻤﺎت‬
‫َ‬ ‫ُّ َّ َ َّ ُّ َّ َ ْ َ َ ْ َ َ ْ َ ُ‬
‫�ﻢ‪َ ،‬ﻤﺣَﻠَ ُﻬﻢ ﻰﻠﻋ أن َﺳ َﻔ ُﻜﻮا د َِﻣ َ‬
‫ﺎءﻫﻢ‬
‫َّ ُ‬ ‫َ‬
‫اﻟ ِﻘﻴﺎﻣﺔ‪ ،‬وا�ﻘﻮا الﺸﺢ‪ ،‬ﻓﺈِن الﺸﺢ أﻫﻠﻚ ﻣﻦ ﺎﻛن �ﺒﻠ‬
‫) ‪(2‬‬ ‫َ ُّ َ َ َ ُ‬
‫ﺎرمﻬﻢ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫واﺳﺘﺤﻠﻮا � ِ‬

‫)‪ (1‬ﻣﻨﻈﻮر‪ ،‬اﯾﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﻧﺎم ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬را ﻣﯽﺷﻨﻮﯾﻢ‪ ،‬ﺻﺪا ﺑﻪ ﺳﺮ ﺑﯿﻨﺪازﯾﻢ و ﺑﺎ ﺻﺪاي ﺑﻠﻨﺪ‪ ،‬ﺻﻠﻮات‬
‫ﺑﮕﻮﯾﯿﻢ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪآراﻣﯽ و ﺑﺎ اﻟﻔﺎﻇﯽ ﮐﻪ در ﺳﻨﺖ‪ ،‬ﺛﺎﺑﺖ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬درود ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﯿﻢ‪] .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪] .2578 :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ذﮐﺮ ﺷﺪ‪[.‬‬
 ‫‪399‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻧﻬﯽ از ﺑﺨﻞ و ﺣﺮص‬

‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺟﺎﺑﺮ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬از ﻇﻠﻢ و ﺳﺘﻢ ﺑﭙﺮﻫﯿﺰﯾﺪ؛ زﯾﺮا ﻇﻠﻢ و‬
‫ﺳﺘﻢ‪ ،‬ﺗﺎرﯾﮑﯽﻫﺎي ﻓﺮاواﻧﯽ در روز ﻗﯿﺎﻣﺖ‪ ،‬در ﭘﯽ ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ‪ .‬و از ﺣﺮص و آز دوري‬
‫ﮐﻨﯿﺪ؛ زﯾﺮا اﻣﺖﻫﺎي ﭘﯿﺶ از ﺷﻤﺎ را ﺑﻪ ﻫﻼﮐﺖ و ﻧﺎﺑﻮدي رﺳﺎﻧﺪ و آﻧﺎن را ﺑﺮ آن داﺷﺖ‬
‫ﮐﻪ ﺧﻮنِ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ را ﺑﺮﯾﺰﻧﺪ و ﺣﺮﻣﺖ‪ ‬ﻧﺎﻣﻮس و اﻣﻮال و آﺑﺮوي ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ را ﺑﺸﮑﻨﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬در ﮐﺘﺎب »رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ« در ﺑﺎبِ ﻧﻬﯽ از ﺑﺨﻞ و ﺣﺮص‪ ،‬ﺣﺪﯾﺜﯽ‬
‫ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﺟﺎﺑﺮ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬از ﻇﻠﻢ و ﺳﺘﻢ‬
‫ﺑﭙﺮﻫﯿﺰﯾﺪ؛ زﯾﺮا ﻇﻠﻢ و ﺳﺘﻢ‪ ،‬ﺗﺎرﯾﮑﯽﻫﺎي ﻓﺮاواﻧﯽ در روز ﻗﯿﺎﻣﺖ‪ ،‬در ﭘﯽ ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ«‪.‬‬
‫ﻇﻠﻢ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺗﺠﺎوز و ﺗﻌﺪي ﺑﻪ دﯾﮕﺮان اﺳﺖ و ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ و ﺷﺪﯾﺪﺗﺮﯾﻦ ﻇﻠﻢ‪،‬‬
‫ﺷﺮك ﺑﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫ل� َك لَ ُظ ۡل ٌم َع ِظ ‪ٞ‬‬
‫يم ‪﴾١٣‬‬ ‫﴿إ َّن ٱ ّ ِ ۡ‬
‫]ﻟﻘﲈن‪[١٣ :‬‬ ‫ِ‬
‫ﺑﯽﮔﻤﺎن ﺷﺮك‪ ،‬ﺳﺘﻢ ﺑﺰرﮔﯽﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻇﻠﻢ‪ ،‬ﺷﺎﻣﻞ ﺳﺘﻢ ﮐﺮدن ﺑﻪ ﺑﻨﺪﮔﺎن و آﻓﺮﯾﺪهﻫﺎي اﻟﻬﯽ ﻧﯿﺰ ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﺮ دو ﻧﻮع‬
‫اﺳﺖ‪ :‬ﻋﺪم اداي ﺣﻘﻮق آنﻫﺎ و ﻧﯿﺰ ﺷﮑﺴﺘﻦ ﺣﺮﻣﺖ ﯾﺎ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺣﻖّ آﻧﺎن‪.‬‬
‫َ ْ ُ ْ َ ِّ ُ ْ‬
‫� ﻇﻠ ٌﻢ«‪» (1 ).‬ﺗﺄﺧﯿﺮ ﻧﻤﻮدن‬ ‫ﻣﺜﺎﻟﯽ ﺑﺮاي ﻧﻮع اول‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻣﻄﻞ اﻟﻐ ِ‬
‫ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ ﺑﺮاي اداي ﺑﺪﻫﯽاش‪ ،‬ﻇﻠﻢ اﺳﺖ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ ﭘﺮداﺧﺖ ﺑﺪﻫﯽاش را‬
‫دارد و آن را ﭘﺮداﺧﺖ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺳﺘﻢﮐﺎر اﺳﺖ؛ زﯾﺮا در اﻧﺠﺎم وﻇﯿﻔﻪ ﯾﺎ ﺣﻘﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ‬
‫ﮔﺮدن اوﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ اداي دﯾﻦ ﺑﺮ او واﺟﺐ اﺳﺖ و ﺑﺎ‬
‫اﯾﻦﮐﻪ ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ ﭘﺮداﺧﺘﺶ را دارد‪ ،‬آن را ﺑﻪﺗﺄﺧﯿﺮ ﻣﯽاﻧﺪازد و اﯾﻦ‪ ،‬ﻇﻠﻢِ آﺷﮑﺎريﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺗﺎرﯾﮑﯽﻫﺎي ﻓﺮاواﻧﯽ در ﭘﯽ ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ؛ ﻫﺮ ﺳﺎﻋﺖ ﯾﺎ ﻫﺮ ﻟﺤﻈﻪاي ﮐﻪ ﺑﺮ‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺪﻫﮑﺎري ﺳﭙﺮي ﻣﯽﺷﻮد و او‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﭘﺮداﺧﺖ ﺑﺪﻫﯽاش اﻗﺪام ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬در‬
‫ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺑﺮ ﺑﺎرِ ﮔﻨﺎﻫﺶ ﻣﯽاﻓﺰاﯾﺪ و ﻫﺮ آن اﻣﮑﺎن دارد ﺗﻨﮓدﺳﺖ ﺷﻮد و از اداي‬
‫ﺑﺪﻫﯽاش ﺑﺎزﺑﻤﺎﻧﺪ ﯾﺎ ﺑﺨﻠﺶ او را ﺑﻪﮐﻠﯽ از اداي ﺑﺪﻫﯽاش ﺑﺎزدارد؛ زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪ ((2400 ،2288 ،2287) :‬و ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 1564 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪400‬‬

‫]اﻟﻄﻼق‪[٤ :‬‬ ‫� َعل َّ ُ�ۥ م ِۡن أَ ۡمره ِۦ � ُ ۡ ٗ‬

‫�� ‪﴾٤‬‬
‫َ َ َ َّ َّ َ َ ۡ‬
‫﴿ومن �ت ِق ٱ�‬
‫ِ‬
‫و ﻫﺮ ﮐﺲ ﺗﻘﻮاي اﷲ ﭘﯿﺸﻪ ﺳﺎزد‪) ،‬اﷲ( ﺑﺮاي او در ﮐﺎرش آﺳﺎﻧﯽ ﭘﺪﯾﺪ ﻣﯽآورد‪.‬‬
‫از اﯾﻦ آﯾﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻫﺮﮐﺲ ﺗﻘﻮا ﭘﯿﺸﻪ ﻧﮑﻨﺪ‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺮاي او‬
‫در ﮐﺎرش‪ ،‬ﮔﺸﺎﯾﺸﯽ ﭘﺪﯾﺪ ﻧﻤﯽآورد‪ .‬از اﯾﻦرو ﺑﺮ اﻧﺴﺎن واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻨﮕﺎم‬
‫ﺳﺮرﺳﯿﺪ ﺑﺪﻫﯽ ﯾﺎ وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﺴﺘﺎنﮐﺎر ﺣﻖّ ﺧﻮد را ﻣﻄﺎﻟﺒﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﯽدرﻧﮓ ﻃﻠﺒﺶ را‬
‫ﺑﭙﺮدازد‪.‬‬
‫ﺗﺼﺎﺣﺐ وﺟﺒﯽ از زﻣﯿﻦ دﯾﮕﺮان ﻧﯿﺰ ﯾﮑﯽ از ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي آﺷﮑﺎر ﻇﻠﻢ و ﺳﺘﻢ‬
‫ﻠﻤﺎ ُﻃ ِّﻮﻗَ ُﻪ ﻳَ َ‬
‫ﻮم اﻟﻘﻴَ َ‬ ‫ﺮﺒا ﻣ َﻦ اﻷرض ُﻇ ً‬ ‫َ ََْ َ‬
‫ﺎﻣ ِﺔ ِﻣﻦ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻣ ِﻦ ا�ﺘﻄﻊ ِﺷ ً ِ‬
‫أرﺿ�«‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﯾﮏ وﺟﺐ از زﻣﯿﻦ را ﺑﻪﻧﺎﺣﻖ ﺗﺼﺎﺣﺐ ﮐﻨﺪ‪ ،‬روز‬ ‫َ‬ ‫ﺒﻊ‬ ‫َ‬
‫ﺳ ِ‬
‫ﻗﯿﺎﻣﺖ‪ ،‬ﻫﻤﯿﻦ ﯾﮏ وﺟﺐ از ﻫﻔﺖ زﻣﯿﻦ‪ ،‬ﺑﻪ دور ﮔﺮدﻧﺶ ﭘﯿﭽﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد«‪.‬‬
‫ﺑﺎزي ﺑﺎ آﺑﺮوي دﯾﮕﺮان ﺑﺎ ﻏﯿﺒﺖ و ﺗﻬﻤﺖ و اﻣﺜﺎل آن‪ ،‬ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮ از ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي ﻇﻠﻢ‬
‫و ﺳﺘﻢ اﺳﺖ‪ .‬ﻏﯿﺒﺖ اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ درﺑﺎرهي ﺑﺮادرت ﺳﺨﻨﺎﻧﯽ ﺑﮕﻮﯾﯽ ﮐﻪ ﺧﻮﺷَﺶ ﻧﻤﯽآﯾﺪ؛‬
‫اﮔﺮ در ﺣﻀﻮرش ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬دﺷﻨﺎم و ﻧﺎﺳﺰاﮔﻮﯾﯽﺳﺖ و اﮔﺮ ﭘﺸﺖ‪ ‬ﺳﺮش ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻏﯿﺒﺖ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻟﺬا اﮔﺮ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﺑﺮدار ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ ﺳﺘﻢ ﮐﻨﺪ و در ﻧﺒﻮدش ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ﻓﻼﻧﯽ‪،‬‬
‫ﺑﻠﻨﺪﻗﺎﻣﺖ ﯾﺎ ﺑﺪاﺧﻼق اﺳﺖ ﯾﺎ ﭼﻨﯿﻦ ﺧﺼﻠﺘﯽ دارد‪ ،‬اﯾﻦ‪ ،‬ﻏﯿﺒﺖ و ﺳﺘﻢ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ و‬
‫روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺑﺪﯾﻦﺧﺎﻃﺮ ﺑﺎزﺧﻮاﺳﺖ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫اذﻋﺎن ﺑﻪ ﺣﻘﯿﻘﺖ واﺟﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﻟﺬا اﻧﮑﺎرِ آن ﻧﻤﻮﻧﻪاي از ﻇﻠﻢ و ﺳﺘﻢ اﺳﺖ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ ﮐﺴﯽ از او ﺑﺴﺘﺎنﮐﺎر اﺳﺖ ﯾﺎ ﺣﻘﯽ ﺑﺮ ﮔﺮدﻧﺶ دارد‪ ،‬وﻟﯽ او اﻧﮑﺎر ﻣﯽﮐﻨﺪ و‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻓﻼنﮐﺲ ﻫﯿﭻ ﻃﻠﺒﯽ از ﻣﻦ ﻧﺪارد‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﻇﻠﻢ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا وﻗﺘﯽ ﺗﺄﺧﯿﺮ ﮐﺮدن در‬
‫ﭘﺮداﺧﺖ ﻃﻠﺐِ دﯾﮕﺮان‪ ،‬ﻇﻠﻢ و ﺳﺘﻢ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﭘﺲ ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﭘﯿﺪاﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﮑﺎر‬
‫ﺣﻖ ﯾﺎ ﻃﻠﺐ دﯾﮕﺮان‪ ،‬ﺳﺘﻢِ ﺑﺰرگﺗﺮيﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﻨﮑﺮ وﻇﯿﻔﻪ ﯾﺎ ﻣﺴﺆوﻟﯿﺘﺶ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد؛ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﯽ ﻧﯿﺰ ﻇﺎﻟﻢ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻪﻫﺮﺣﺎل از اﻧﻮاع ﻇﻠﻢ و ﺳﺘﻢ دوري ﮐﻨﯿﺪ؛ زﯾﺮا ﻇﻠﻢ‪ ،‬ﺗﺎرﯾﮑﯽﻫﺎي ﻓﺮاواﻧﯽ در روز‬
‫ﻗﯿﺎﻣﺖ در ﭘﯽ ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ ﮐﻪ داﻣﻦﮔﯿﺮ ﺳﺘﻢﮐﺎر ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﯾﻦ ﺗﺎرﯾﮑﯽﻫﺎ‪ ،‬ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1610 :‬‬

 ‫‪401‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻧﻬﯽ از ﺑﺨﻞ و ﺣﺮص‬

‫ﺳﺘﻤﯽ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﮐﻪ از ﻇﺎﻟﻢ ﺳﺮ زده اﺳﺖ؛ ﺳﺘﻢ ﺑﺰرگ‪ ،‬ﺗﺎرﯾﮑﯽﻫﺎي ﺑﺰرﮔﯽ در ﭘﯽ‬
‫دارد و ﺳﺘﻢﻫﺎي ﻓﺮاوان‪ ،‬ﺗﺎرﯾﮑﯽﻫﺎي ﻓﺮاوان‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ َۡ َ‬ ‫َ َ َ ُ ۡ َ َٰ َ ۡ ۡ َ َ ۡ ِ ۡ َٰ َ َ َ ُ ۡ َ ُ َ ۡ ‪ٗ ۡ َ ٞ‬‬
‫س ش�ٔاۖ �ن �ن مِثقال‬ ‫﴿ونضع ٱلم�زِ�ن ٱلقِسط ِ�وم ٱلقِ�مةِ ف� �ظلم �ف‬
‫� ب َنا َ‬
‫� ٰسِ ب َ‬ ‫ٰ‬ ‫َ َّ ّ ۡ َ ۡ َ َ َ ۡ َ َ َ َ َ‬
‫]اﻷﻧﺒﻴﺎء‪[٤٧ :‬‬ ‫� ‪﴾٤٧‬‬ ‫ِ‬ ‫حب ٖة مِن خرد ٍل �تينا بِهاۗ و� ِ‬
‫و روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺗﺮازوﻫﺎي ﻋﺪاﻟﺖ را )در ﻣﯿﺎن( ﻣﯽﻧﻬﯿﻢ و ﺑﻪ ﻫﯿﭻﮐﺲ ﻫﯿﭻ ﺳﺘﻤﯽ ﻧﻤﯽﺷﻮد و اﮔﺮ‬
‫ﻋﻤﻠﯽ ﻫﻢﺳﻨﮓ‪ ‬داﻧﻪي ﺧﺮدﻟﯽ ﻫﻢ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎز ﻫﻢ آن را )ﺑﻪ ﺣﺴﺎب( ﻣﯽآورﯾﻢ‪ .‬و ﻫﻤﯿﻦ ﺑﺲ ﮐﻪ‬
‫ﻣﺎ ﺣﺴﺎﺑﺮﺳﯿﻢ‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﻇﻠﻢ و ﺳﺘﻢ‪ ،‬ﺟﺰو ﮔﻨﺎﻫﺎن ﺑﺰرگ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا دادهﻫﺎ ﯾﺎ آﻣﻮزهﻫﺎي دﯾﻨﯽ‪ -‬ﻣﺘﻮن‬
‫ﮐﺘﺎب و ﺳﻨﺖ‪ -‬ﺗﻨﻬﺎ درﺑﺎرهي ﮔﻨﺎﻫﺎن ﮐﺒﯿﺮه‪ ،‬ﺗﻬﺪﯾﺪ ﮐﺮدهاﻧﺪ و ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺪﻫﺎي آن‪،‬‬
‫ﻫﺸﺪار دادهاﻧﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﺳﺘﻢ ﺑﻪ ﺑﻨﺪﮔﺎن اﷲ و ﻧﯿﺰ ﺳﺘﻢ ﺑﻪ ﭘﺮوردﮔﺎر ﺟﻬﺎﻧﯿﺎن‪ ،‬ﺟﺰو ﮔﻨﺎﻫﺎن‬
‫ﮐﺒﯿﺮه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬و از ﺣﺮص و آز دوري ﮐﻨﯿﺪ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ از ﭼﺸﻢ دوﺧﺘﻦ ﺑﻪ ﺣﻘﻮق‬
‫دﯾﮕﺮان ﺑﭙﺮﻫﯿﺰﯾﺪ‪» .‬زﯾﺮا اﻣﺖﻫﺎي ﭘﯿﺶ از ﺷﻤﺎ را ﺑﻪ ﻫﻼﮐﺖ و ﻧﺎﺑﻮدي رﺳﺎﻧﺪ و آﻧﺎن را‬
‫ﺑﺮ آن داﺷﺖ ﮐﻪ ﺧﻮ ِن ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ را ﺑﺮﯾﺰﻧﺪ و ﺣﺮﻣﺖ‪ ‬ﻧﺎﻣﻮس و اﻣﻮال و آﺑﺮوي ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ‬
‫را ﺑﺸﮑﻨﻨﺪ«‪ .‬ﭘﻨﺎه ﺑﺮ اﷲ‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪ -62‬ﺑﺎب‪ :‬اﯾﺜﺎر و ﻫﻢدردي ﺑﺎ دﯾﮕﺮان‬

‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫َ ُ ۡ ُ َ َ َ ٰٓ َ ُ ۡ َ َ ۡ َ َ ۡ َ َ َ ‪ٞ‬‬
‫]اﳊﴩ‪[٩ :‬‬ ‫اصة﴾‬ ‫س ِهم ولو �ن ب ِ ِهم خص‬
‫﴿و�ؤث ِرون � أنف ِ‬
‫و )ﻣﻬﺎﺟﺮان را( ﺑﺮ ﺧﻮد ﺗﺮﺟﯿﺢ ﻣﯽدﻫﻨﺪ؛ ﮔﺮﭼﻪ ﺧﻮدﺷﺎن ﺳﺨﺖ ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ ُ ۡ ُ َ َّ َ َ َ َ‬
‫� ُح ّبهِۦ م ِۡسك ٗ‬
‫ِينا َو�َت ِ ٗ‬
‫يما َوأس ً‬
‫]اﻻﻧﺴﺎن‪[٨ :‬‬ ‫ِ�ا ‪﴾٨‬‬ ‫﴿و�ط ِعمون ٱلطعام ٰ ِ‬
‫و ﺑﺎ وﺟﻮد ﻧﯿﺎزي ﮐﻪ ﺑﻪ ﻏﺬا دارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﯿﻨﻮا و ﯾﺘﯿﻢ و اﺳﯿﺮ ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺷﺮح‬
‫»ﺑﺎب‪ :‬اﯾﺜﺎر و ﻫﻢدردي ﺑﺎ دﯾﮕﺮان«‪ .‬ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬اﯾﻦ ﺑﺎب را ﭘﺲ از ﺑﺎبِ ﻧﻬﯽ از ﺑﺨﻞ‬
‫و ﺣﺮص‪ ،‬ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﻣﺘﻀﺎد ﯾﮑﺪﯾﮕﺮﻧﺪ‪ .‬اﯾﺜﺎر‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن دﯾﮕﺮان را‬
‫ﺑﺮ ﺧﻮد ﺗﺮﺟﯿﺢ دﻫﺪ‪ .‬و ﻫﻢدردي ﺑﺎ دﯾﮕﺮان )ﮐﻤﮏ ﺑﻪ آنﻫﺎ(‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺎ‬
‫دﯾﮕﺮان ﻏﻢﺧﻮاري ﯾﺎ ﻫﻤﺮاﻫﯽ ﻧﻤﺎﯾﺪ و در ﻫﺮ ﺣﺎل‪ ،‬آنﻫﺎ را ﺑﺎ ﺧﻮد ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺪاﻧﺪ‪ .‬روﺷﻦ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﺜﺎر‪ ،‬ﺑﺮﺗﺮ از ﻫﻢدرديﺳﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﺎﻧﺪ ﮐﻪ اﯾﺜﺎر ﺑﺮ ﺳﻪ ﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ‪ :‬اول‪:‬‬
‫ﻣﻤﻨﻮع؛ دوم‪ :‬ﻣﮑﺮوه ﯾﺎ ﻣﺒﺎح؛ و ﺳﻮم‪ :‬ﻣﺒﺎح‪.‬‬
‫ﻧﻮع اول )ﻣﻤﻨﻮع(‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن در اﻧﺠﺎم واﺟﺒﺎت ﺷﺮﻋﯽ‪ ،‬دﯾﮕﺮان را ﺑﺮ ﺧﻮد‬
‫ﺗﺮﺟﯿﺢ دﻫﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل‪ :‬ﺑﻪاﻧﺪازهاي آب ﺑﺎ ﺷﻤﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي وﺿﻮي ﯾﮏ ﻧﻔﺮ‬
‫ﮐﺎﻓﯽﺳﺖ و وﺿﻮ ﻫﻢ ﻧﺪارﯾﺪ‪ .‬دوﺳﺘﯽ ﺑﺎ ﺷﻤﺎﺳﺖ ﮐﻪ او ﻧﯿﺰ ﺑﯽوﺿﻮﺳﺖ‪ .‬دو راه وﺟﻮد‬
‫دارد‪ :‬اﯾﻦﮐﻪ دوﺳﺘﺘﺎن وﺿﻮ ﺑﮕﯿﺮد و ﺷﻤﺎ ﺗﯿﻤﻢ ﺑﺰﻧﯿﺪ ﯾﺎ ﺷﻤﺎ وﺿﻮ ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ و دوﺳﺘﺘﺎن‪،‬‬
‫ﺗﯿﻤﻢ ﮐﻨﺪ‪ .‬در ﭼﻨﯿﻦ وﺿﻌﯿﺘﯽ ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ آب را در اﺧﺘﯿﺎر دوﺳﺘﺘﺎن ﻗﺮار‬
‫دﻫﯿﺪ و ﺧﻮد ﺗﯿﻤﻢ ﮐﻨﯿﺪ؛ زﯾﺮا آب در ﻣﻠﮏ ﺷﻤﺎﺳﺖ و ﺗﯿﻤﻢ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺮاي ﮐﺴﯽ ﺟﺎﯾﺰ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ آب دﺳﺖرﺳﯽ ﻧﺪارد‪ .‬از اﯾﻦرو ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ از آبِ ﻣﻮﺟﻮد‬
‫ﮐﻪ ﻣﺎلِ ﺷﻤﺎﺳﺖ‪ ،‬ﺑﮕﺬرﯾﺪ و ﺑﻪ ﺗﯿﻤﻢ روي ﺑﯿﺎورﯾﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ اﯾﺜﺎر ﯾﺎ ﺗﺮﺟﯿﺢ دﯾﮕﺮان ﺑﺮ ﺧﻮد در واﺟﺒﺎت ﺷﺮﻋﯽ‪ ،‬ﺣﺮام ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا‬
‫ﻣﺴﺘﻠﺰم ﺗﺮك واﺟﺐ اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪403‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﯾﺜﺎر و ﻫﻢدردي ﺑﺎ دﯾﮕﺮان‬

‫ﻧﻮع دوم )ﻣﮑﺮوه ﯾﺎ ﻣﺒﺎح(‪ ،‬در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﺗﺮﺟﯿﺢ دﯾﮕﺮان در ﻣﺴﺘﺤﺒﺎت ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ‪ ،‬اﯾﻦ ﻧﻮع اﯾﺜﺎر را ﻣﮑﺮوه و ﻋﺪه اي دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﻣﺒﺎح داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺑﺪون ﺷﮏ‪،‬‬
‫ﺗﺮك آن ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ ﻣﺼﻠﺤﺘﯽ در ﮐﺎر ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺜﺎﻟﺶ‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﻤﺎ در‬
‫ﺻﻒ اول ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻗﺮار دارﯾﺪ؛ ﺷﺨﺼﯽ وارد ﻣﯽﺷﻮد و ﺷﻤﺎ ﻋﻘﺐ ﻣﯽروﯾﺪ ﺗﺎ او در‬
‫ﺟﺎي ﺷﻤﺎ ﻗﺮار ﺑﮕﯿﺮد و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن او را ﺑﺮاي ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻦ در ﺻﻒ اول ﺑﺮ ﺧﻮد ﺗﺮﺟﯿﺢ‬
‫ﻣﯽدﻫﯿﺪ‪ .‬ﻋﻠﻤﺎ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺎري را ﻣﮑﺮوه و ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ داﻧﺴﺘﻪ و ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي‬
‫ﺑﯽرﻏﺒﺘﯽ ﯾﺎ رويﮔﺮداﻧﯽ اﻧﺴﺎن‪ ،‬از ﯾﮏ ﮐﺎر ﻧﯿﮏ و ﭘﺮﻓﻀﯿﻠﺖ ﻣﺜﻞ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻦ در ﺻﻒ‬
‫اول اﺳﺖ و رويﮔﺮداﻧﯽ از ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ‪ ،‬ﻣﮑﺮوه ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و دﻟﯿﻞ ﻧﺪارد ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‬
‫دﯾﮕﺮان را در ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﺧﻮد ﺑﻪ آن ﻣﺴﺘﺤﻖﺗﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺮﺟﯿﺢ دﻫﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﺗﺮﮐﺶ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ ﻣﺼﻠﺤﺘﯽ در ﮐﺎر ﺑﺎﺷﺪ؛ ﻣﺜﻼً‬
‫ﭘﺪرﺗﺎن ﭘﺸﺖ ﺳﺮِ ﺷﻤﺎ ﺑﺎﺷﺪ و اﺣﺴﺎس ﮐﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﭼﯿﺰي در ﻗﻠﺒﺶ ﺑﯿﺎﯾﺪ‪ .‬در‬
‫اﯾﻦ ﺻﻮرت اﯾﺮادي ﻧﺪارد ﮐﻪ او را ﺑﺮ ﺧﻮد ﺗﺮﺟﯿﺢ دﻫﯿﺪ‪ ،‬ﻋﻘﺐ ﺑﺮوﯾﺪ ﺗﺎ او در ﺟﺎي‬
‫ﺷﻤﺎ در ﺻﻒ اول ﻗﺮار ﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫ﻧﻮع ﺳﻮم اﯾﺜﺎر‪ ،‬ﻣﺒﺎح و ﮔﺎه ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﮐﻪ دﯾﮕﺮان را در ﮐﺎرﻫﺎي‬
‫ﻏﯿﺮﻋﺒﺎدي ﺑﺮ ﺧﻮد ﺗﺮﺟﯿﺢ دﻫﯿﺪ‪ .‬ﻣﺜﻼً ﻏﺬا دارﯾﺪ و ﮔﺮﺳﻨﻪ ﻫﻢ ﻫﺴﺘﯿﺪ؛ دوﺳﺖ ﺷﻤﺎ ﻧﯿﺰ‬
‫ﮔﺮﺳﻨﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ در اﯾﻦ وﺿﻌﯿﺖ ﮐﺎر ﭘﺴﻨﺪﯾﺪهايﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﺜﺎر ﮐﻨﯿﺪ و ﻏﺬاي ﺧﻮد را ﺑﻪ‬
‫او ﺑﺪﻫﯿﺪ‪ .‬زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در وﺻﻒ اﻧﺼﺎر‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫َ‬
‫� ُدون ِ�‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫َ ۡ ۡ ُ ُّ َ َ ۡ َ َ َ ۡ ۡ َ َ‬ ‫َ َّ َ َ َ َّ ُ َّ َ َ ۡ َ َ‬
‫﴿وٱ�ِين �بوءو ٱ�ار وٱ ِ�ي� ٰن مِن �بل ِ ِهم �ِبون من هاجر إِ� ِهم و� ِ‬
‫ۡ َ َ ٗ ّ َّ ٓ ُ ُ ْ َ ُ ۡ ُ َ َ َ ٰٓ َ ُ ۡ َ َ ۡ َ َ ۡ َ َ َ ‪ٞ‬‬
‫س ِهم ولو �ن ب ِ ِهم خصاصة﴾‬ ‫ُص ُدورِهِم حاجة مِما أوتوا و�ؤث ِرون � أنف ِ‬
‫]اﳊﴩ‪[٩ :‬‬
‫)اﻣﻮال ﻓﯽء ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ از آن( ﮐﺴﺎﻧﯽ )اﺳﺖ( ﮐﻪ ﭘﯿﺶ از ﻣﻬﺎﺟﺮان در ﺳﺮاي ﻫﺠﺮت ﺟﺎي‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و راه اﯾﻤﺎن را ﺑﺮﮔﺰﯾﺪﻧﺪ؛ ﮐﺴﺎﻧﯽ را ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﻮﯾﺸﺎن ﻫﺠﺮت ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬دوﺳﺖ دارﻧﺪ و در‬
‫دلﻫﺎﯾﺸﺎن دﻏﺪﻏﻪ و ﻧﯿﺎزي ﺑﻪ آنﭼﻪ ﺑﻪ ﻣﻬﺎﺟﺮان داده ﺷﺪه‪ ،‬اﺣﺴﺎس ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ و )آﻧﺎن را( ﺑﺮ‬
‫ﺧﻮد ﺗﺮﺟﯿﺢ ﻣﯽدﻫﻨﺪ؛ ﮔﺮﭼﻪ ﺧﻮدﺷﺎن ﺳﺨﺖ ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﻬﺎﺟﺮان‪ ‬وارد ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬اﻧﺼﺎر‪ ‬ﺑﻪﮔﺮﻣﯽ و ﺑﺎ اﺣﺘﺮام و اﯾﺜﺎر از‬
‫آﻧﺎن اﺳﺘﻘﺒﺎل ﮐﺮدﻧﺪ و آنﭼﻪ داﺷﺘﻨﺪ در اﺧﺘﯿﺎرﺷﺎن ﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن آﻧﺎن را ﺑﺮ ﺧﻮد‬
‫ﺗﺮﺟﯿﺢ دادﻧﺪ؛ ﭼﻪﺑﺴﺎ ﯾﮑﯽ از اﻧﺼﺎر ﮐﻪ دو زن داﺷﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﺮادرِ ﻣﻬﺎﺟﺮش ﮔﻔﺖ‪ :‬اﮔﺮ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪404‬‬

‫ﺑﺨﻮاﻫﯽ از ﯾﮑﯽ از آنﻫﺎ ﺟﺪا ﻣﯽﺷﻮم ﺗﺎ ﺗﻮ ﺑﺎ او ازدواج ﮐﻨﯽ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﭘﺲ از ﮔﺬراﻧﺪن‬

‫ﻋﺪهاش در ازدواج ﺗﻮ درآﯾﺪ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﻧﺸﺎنﮔﺮ اوج اﯾﺜﺎرﺷﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮادران ﻣﻬﺎﺟﺮﺷﺎن‬
‫را ﺑﺮ ﺧﻮد ﺗﺮﺟﯿﺢ دادﻧﺪ‪.‬‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ ُ ۡ ُ َ َّ َ َ َ َ‬
‫� ُح ّبهِۦ م ِۡسك ٗ‬
‫ِينا َو�َت ِ ٗ‬
‫يما َوأس ً‬
‫]اﻻﻧﺴﺎن‪[٨ :‬‬ ‫ِ�ا ‪﴾٨‬‬ ‫﴿و�طعِمون ٱلطعام ٰ ِ‬
‫و ﺑﺎ وﺟﻮد ﻧﯿﺎزي ﮐﻪ ﺑﻪ ﻏﺬا دارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﯿﻨﻮا و ﯾﺘﯿﻢ و اﺳﯿﺮ ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﺧﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﻏﺬا ﻧﯿﺎز دارﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ از ﻏﺬاي اﻧﺪﮐﯽ ﮐﻪ دارﻧﺪ‪ ،‬ﻣﯽﮔﺬرﻧﺪ و آن را ﺑﻪ‬
‫ﺑﯿﻨﻮا‪ ،‬ﯾﺘﯿﻢ و اﺳﯿﺮ ﻣﯽدﻫﻨﺪ! اﯾﻦ ﻫﻢ‪ ،‬ﻧﺸﺎنﮔﺮ اﯾﺜﺎر و ازﺧﻮدﮔﺬﺷﺘﮕﯽﺳﺖ‪.‬‬
‫***‬
‫َ‬ ‫ّ َُْ ٌ َ َ َ‬ ‫ﺎء َر ُﺟ ٌﻞ إﻰﻟ اﻨﻟَّ ِّ‬ ‫‪ -٥٦٩‬وﻋﻦ أﻲﺑ ُﻫﺮ�ﺮة‪ ‬ﻗﺎل‪َ :‬ﺟ َ‬
‫ﻌﺾ‬ ‫ﻲﺒ‪ ‬ﻓﻘﺎل‪ :‬إ� �ﻬﻮد‪ ،‬ﻓﺄرﺳﻞ إِﻰﻟ ﺑ ِ‬ ‫ِ‬
‫ََ َ ْ َْ‬ ‫ُ ْ‬ ‫َّ َ ُ َ َ َ‬ ‫َ ِّ‬ ‫َََ َ‬ ‫َّ‬ ‫ََ‬
‫ﺎﺤﻟﻖ ﻣﺎ ﻋِﻨﺪِي إِﻻ ﻣﺎء‪َّ � ،‬ﻢ أ ْرﺳﻞ إِﻰﻟ أﺧ َﺮى‪� .‬ﻘﺎﻟﺖ ﻣِﺜﻞ‬ ‫� ِﺴﺎﺋ ِﻪ‪� ،‬ﻘﺎﻟﺖ‪ :‬واﺬﻟِي �ﻌﺜﻚ ﺑ ِ‬
‫ﻲﺒ‪:‬‬
‫َّ‬
‫ﺎﺤﻟ ِّﻖ ﻣﺎ ﻋِﻨﺪِي إِﻻ َﻣﺎء‪ .‬ﻓﻘﺎل اﻨﻟَّ ُّ‬ ‫ﻚﺑ َ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ ُ ْ َ ُ ُّ َّ‬ ‫َ‬
‫ذل ِﻚ‪ ،‬ﺣﻰﺘ ﻗﻠﻦ ﻠﻛﻬﻦ ﻣِﺜﻞ ذل ِﻚ‪ :‬ﻻ واﺬﻟِي َﺑﻌﺜ َِ‬
‫ْ‬ ‫َ َْ ََ‬ ‫َ َ ُ َ‬ ‫ْ‬ ‫ٌُ‬ ‫َّ ْ َ‬ ‫َ ُ ُ َ‬
‫»ﻣﻦ ﻳ ِﻀﻴﻒ ﻫﺬا الﻠﻴﻠﺔ؟« ﻓﻘﺎل َرﺟﻞ ﻣِﻦ اﻷﻧﺼﺎر‪ :‬أﻧﺎ ﻳﺎ َرﺳﻮل اﷲِ‪ ،‬ﻓﺎ�ﻄﻠﻖ ﺑ ِ ِﻪ إِﻰﻟ رﺣﻠِﻪ‪،‬‬
‫َّ‬ ‫َ َْ‬ ‫ْ ََ َ‬ ‫ََ‬
‫رﺳﻮل ا�ِ‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫ﻒ‬ ‫ﻴ‬‫ﺿ‬ ‫�‬‫ِ‬ ‫�ﺮ‬
‫ِ‬ ‫أ‬ ‫�ﻘﺎل ﻻمﺮأﺗ ِﻪ‪:‬‬
‫ﻮت ﺻﺒﻴﺎ� ﻗﺎل‪َ :‬ﻋﻠِّ ْ‬ ‫َّ ُ َ‬ ‫ََ َ‬ ‫َْ َ‬ ‫ََ‬
‫ﻠﻴﻬﻢ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ﻻمﺮأﺗ ِﻪ‪ :‬ﻫﻞ ﻋِﻨﺪكِ ﻲﺷء؟ �ﻘﺎﻟﺖ‪ :‬ﻻ‪ ،‬إِﻻ ﻗ‬ ‫و� رواﻳ ٍﺔ‪ :‬ﻗﺎل‬ ‫ِ‬
‫َ َّ َ ْ ُ‬ ‫َ‬
‫َ‬ ‫ِّ‬ ‫َ َ َ َ َ ُْ َ ََ‬ ‫ِّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ََ ُ‬ ‫َ‬
‫ﻣﻴﻬﻢ‪ ،‬و�ِذا دﺧﻞ ﺿﻴﻔﻨﺎ‪ ،‬ﻓﺄﻃ ِﻔﻲﺌ الﺮﺴاج‪ ،‬وأر� ِ ِﻪ �ﻧﺎ ﻧﺄ�ﻞ‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫�ِﻲﺸ ٍء و� ِذا أرادوا اﻟﻌﺸﺎء‪� ،‬ﻨﻮ‬
‫َ َ َ َ َّ ُ‬ ‫ِّ‬ ‫َّ‬ ‫ََ‬ ‫َ َ َ ُ َ َ َ َّ ُ َ َ َ ْ َ َ َّ َ ْ‬
‫ﺠﺐ ا�‬ ‫�ﻘﻌﺪوا وأ�ﻞ الﻀﻴﻒ و�ﺎﺗﺎ ﻃﺎوِ��‪ ،‬ﻓﻠﻤﺎ أﺻﺒﺢ‪ ،‬ﻏﺪا ﻰﻠﻋ اﻨﻟ ِﻲﺒ‪ :‬ﻓﻘﺎل‪» :‬ﻟﻘﺪ ﻋ ِ‬
‫ُ َ َ ُ َ َّ ْ َ َ‬ ‫َ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬ ‫ﻣِﻦ ﺻﻨِﻴﻌِﻜﻤﺎ ﺑِﻀﻴ ِﻔﻜﻤﺎ الﻠﻴﻠﺔ«‪ ] .‬ﹲ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺷﺨﺼﯽ ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬آﻣﺪ و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ‪ ،‬ﺳﺨﺖ‬
‫ﮔﺮﺳﻨﻪ و ﻧﺎﺗﻮاﻧﻢ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪي ﯾﮑﯽ از ﻫﻤﺴﺮاﻧﺶ ﭘﯿﻐﺎم ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ -‬ﮐﻪ آﯾﺎ ﻏﺬاﯾﯽ‬
‫ﻫﺴﺖ؟‪ -‬ﻫﻤﺴﺮش ﭘﺎﺳﺦ داد‪ :‬ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ ذاﺗﯽ ﮐﻪ ﺗﻮ را ﺑﻪﺣﻖ ﻣﺒﻌﻮث ﮐﺮده اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﭼﯿﺰي ﺟﺰ آب ﻧﺪارم‪ .‬ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮ از ﻫﻤﺴﺮاﻧﺶ ﭘﯿﻐﺎم ﻓﺮﺳﺘﺎد و او ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦ‬
‫ﭘﺎﺳﺦ را داد ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﻫﻤﻪي ﻫﻤﺴﺮان ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻫﻤﯿﻦ ﺟﻮاب را دادﻧﺪ و ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺳﻮﮔﻨﺪ‬
‫ﺑﻪ ذاﺗﯽ ﮐﻪ ﺗﻮ را ﺑﻪﺣﻖ ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﯿﺰي ﺟﺰ آب ﻧﺪارﯾﻢ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﭼﻪ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(4889 ،3798) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2054 :‬‬
 ‫‪405‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﯾﺜﺎر و ﻫﻢدردي ﺑﺎ دﯾﮕﺮان‬

‫ﮐﺴﯽ‪ ،‬اﯾﻦ ﺷﺨﺺ را اﻣﺸﺐ ﻣﻬﻤﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ؟« ﯾﮑﯽ از اﻧﺼﺎر‪ ‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ‪ ،‬اي‬
‫رﺳﻮلﺧﺪا! و او را ﺑﺎ ﺧﻮد ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪاش ﺑﺮد و ﺑﻪ ﻫﻤﺴﺮش ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻬﻤﺎن رﺳﻮلاﷲ‪ ‬را‬
‫ﮔﺮاﻣﯽ ﺑﺪار‪)-‬و از او ﺑﻪﺧﻮﺑﯽ ﭘﺬﯾﺮاﯾﯽ ﮐﻦ(‪.‬‬
‫و در رواﯾﺘﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﺑﻪ ﻫﻤﺴﺮش ﮔﻔﺖ‪ :‬آﯾﺎ ﻧﺰد ﺗﻮ ﭼﯿﺰي ﻫﺴﺖ؟ ﭘﺎﺳﺦ داد‪:‬‬
‫ﻏﺬاﯾﯽ ﺟﺰ ﺧﻮراك ﺑﭽﻪﻫﺎﯾﻢ ﻧﺪارم‪ .‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﭽﻪﻫﺎ را ﺑﺎ ﭼﯿﺰي ﺳﺮﮔﺮم ﮐﻦ و وﻗﺘﯽ ﺷﺎم‬
‫ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ‪ ،‬آنﻫﺎ را ﺑﺨﻮاﺑﺎن و ﻫﺮ وﻗﺖ ﻣﻬﻤﺎﻧﻤﺎن‪ -‬ﺑﺮاي ﺻﺮف ﻏﺬا‪ -‬آﻣﺪ‪ ،‬ﭼﺮاغ را‬
‫ﺧﺎﻣﻮش و ﺑﻪ او واﻧﻤﻮد ﮐﻦ ﮐﻪ ﻣﺎ ﻧﯿﺰ ﻏﺬا ﻣﯽﺧﻮرﯾﻢ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﺑﺮاي ﺧﻮردن ﻏﺬا ﻧﺸﺴﺘﻨﺪ‬
‫و ﻣﻬﻤﺎن‪ ،‬ﻏﺬا ﺧﻮرد و آن دو ‪ -‬زن و ﻣﺮد اﻧﺼﺎري‪ -‬ﮔﺮﺳﻨﻪ ﺧﻮاﺑﯿﺪﻧﺪ؛ وﻗﺘﯽ ﺻﺒﺢ ﺷﺪ‪،‬‬
‫ﻣﺮد اﻧﺼﺎري‪ ‬ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬رﻓﺖ؛ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﷲ از رﻓﺘﺎر ﺷﺐ ﮔﺬﺷﺘﻪي ﺷﻤﺎ ﺑﺎ‬
‫ﻣﻬﻤﺎﻧﺘﺎن ﺧﺸﻨﻮد ﮔﺮدﯾﺪ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬در ﺑﺎب اﯾﺜﺎر و ﮐﻤﮏ ﺑﻪ دﯾﮕﺮان‪ ،‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺷﮕﻔﺖآور و ﺑﺰرگ را‬
‫ذﮐﺮ ﮐﺮده ﮐﻪ ﻧﺸﺎنﮔﺮ وﺿﻌﯿﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬و ﯾﺎران اوﺳﺖ‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺷﺨﺼﯽ ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫آﻣﺪ و اﻇﻬﺎر داﺷﺖ ﮐﻪ ﺗﻨﮓدﺳﺖ و ﮔﺮﺳﻨﻪ اﺳﺖ‪ .‬او ﻣﻬﻤﺎن رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻮد؛ از اﯾﻦرو‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺷﺨﺼﯽ را ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪي ﯾﮑﺎﯾﮏ ﻫﻤﺴﺮاﻧﺶ ﻓﺮﺳﺘﺎد ﺗﺎ ﺑﭙﺮﺳﺪ ﮐﻪ آﯾﺎ ﻏﺬاﯾﯽ در‬
‫ﺧﺎﻧﻪ ﻫﺴﺖ؟ و ﻫﺮ ﯾﮏ از ﻫﻤﺴﺮان ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﭘﺎﺳﺦ داد‪» :‬ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ ذاﺗﯽ ﮐﻪ ﺷﻤﺎ را‬
‫ﺑﻪﺣﻖ ﻣﺒﻌﻮث ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﯿﺰي در ﺧﺎﻧﻪ ﻧﺪارﯾﻢ«‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧُﻪ ﺧﺎﻧﻪ داﺷﺖ و در‬
‫ﻫﯿﭻﯾﮏ از آنﻫﺎ ﭼﯿﺰي ﺟﺰ آب ﻧﺒﻮد؛ در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ اﮔﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ‪ ،‬اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل ﮐﻮهﻫﺎ را ﺑﺮاﯾﺶ ﺑﻪ ﻃﻼ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬وﻟﯽ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﭘﺎرﺳﺎﺗﺮﯾﻦ ﺷﺨﺺ در‬
‫دﻧﯿﺎ ﺑﻮد و ﻫﯿﭻ ﻋﻼﻗﻪاي ﺑﻪ دﻧﯿﺎ ﻧﺪاﺷﺖ و در ﻧُﻪ ﺧﺎﻧﻪاش ﭼﯿﺰي ﺟﺰ آب‪ ،‬ﯾﺎﻓﺖ‬
‫ﻧﻤﯽﺷﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو از ﯾﺎراﻧﺶ ﭘﺮﺳﯿﺪ‪» :‬ﭼﻪ ﮐﺴﯽ اﯾﻦ ﺷﺨﺺ را اﻣﺸﺐ ﻣﻬﻤﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ؟«‬
‫ﻣﺮدي از اﻧﺼﺎر‪ ‬ﭘﺎﺳﺦ داد‪» :‬ﻣﻦ‪ ،‬اي رﺳﻮلﺧﺪا!« و آنﮔﺎه آن ﻣﺮد را ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪاش ﺑﺮد و‬
‫ﺑﻪ ﻫﻤﺴﺮش ﮔﻔﺖ‪» :‬آﯾﺎ ﭼﯿﺰي در ﺧﺎﻧﻪ ﻫﺴﺖ؟« ﻫﻤﺴﺮش ﺟﻮاب داد‪» :‬ﻏﺬاﯾﯽ ﺟﺰ‬
‫ﺧﻮراك ﺑﭽﻪﻫﺎﯾﻢ ﻧﺪارم«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﺗﻨﻬﺎ ﻏﺬاﯾﯽ ﮐﻪ در ﺧﺎﻧﻪ ﻫﺴﺖ‪ ،‬ﺑﺮاي ﺷﺎمِ ﺑﭽﻪﻫﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺮد اﻧﺼﺎري ﺑﻪ ﻫﻤﺴﺮش ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣﻬﻤﺎن رﺳﻮلاﷲ‪ ‬را ﮔﺮاﻣﯽ ﺑﺪار«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ از او‬
‫ﺑﻪﺧﻮﺑﯽ ﭘﺬﯾﺮاﯾﯽ ﮐﻦ‪ .‬او ﺑﭽﻪﻫﺎ را ﺳﺮﮔﺮم ﮐﺮد و وﻗﺘﯽ ﻏﺬا ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ‪ ،‬آنﻫﺎ را ﺧﻮاﺑﺎﻧﺪ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪406‬‬

‫و ﺳﭙﺲ ﺷﺎم را آورد و ﺑﻪ ﺑﻬﺎﻧﻪي درﺳﺖ ﮐﺮدن ﭼﺮاغ‪ ،‬آن را ﺧﺎﻣﻮش ﻧﻤﻮد و ﭼﻨﯿﻦ‬
‫واﻧﻤﻮد ﮐﺮد ﮐﻪ او و ﺷﻮﻫﺮش ﻧﯿﺰ ﻏﺬا ﻣﯽﺧﻮرﻧﺪ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﻣﻬﻤﺎن ﻏﺬا ﺧﻮرد و اﯾﻦ‬
‫ﺧﺎﻧﻮاده‪ ،‬ﺑﺮاي ﭘﺬﯾﺮاﯾﯽ از ﻣﻬﻤﺎن رﺳﻮلاﷲ‪ ،‬ﺑﺪون ﺷﺎم و ﮔﺮﺳﻨﻪ ﺧﻮاﺑﯿﺪﻧﺪ‪ .‬ﺻﺒﺢ روز‬
‫ﺑﻌﺪ‪ ،‬ﻣﺮد اﻧﺼﺎري‪ ‬ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬رﻓﺖ؛ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ او ﺧﺒﺮ دادﻧﺪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﭘﺬﯾﺮاﯾﯽ‬
‫ﺷﺐِ ﮔﺬﺷﺘﻪي آﻧﺎن را ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه و از اﯾﻦﮐﻪ رﻓﺘﺎر ﻧﯿﮑﯽ ﺑﺎ ﻣﻬﻤﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬داﺷﺘﻪاﻧﺪ‪،‬‬
‫ﺧﺸﻨﻮد ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭼﻨﺪ ﻧﮑﺘﻪ از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﺷﻮد؛ از ﺟﻤﻠﻪ‪:‬‬
‫اول‪ :‬وﺿﻌﯿﺖ ﺳﺨﺖ و دﺷﻮار زﻧﺪﮔﯽ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬و اﯾﻦﮐﻪ ﺗﻨﮓدﺳﺖ ﺑﻮدﻧﺪ؛ در‬
‫ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ آن ﺑﺰرﮔﻮار‪ ،‬ﺑﺮﮔﺰﯾﺪهﺗﺮﯾﻦ ﺑﻨﺪهي اﷲ ﺑﻮد و اﮔﺮ دﻧﯿﺎ ارزﺷﯽ داﺷﺖ‪،‬‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﯿﺶ از ﻫﻤﻪ‪ ،‬از آن ﺑﺮﺧﻮردار ﻣﯽﺷﺪ و ﺳﺰاوارِ اﯾﻦ ﺑﺮﺧﻮرداري ﺑﻮد‪ ،‬اﻣﺎ‬
‫دﻧﯿﺎ ﻧﺰد اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻫﯿﭻ ارزﺷﯽ ﻧﺪارد‪ .‬اﺑﻦاﻟﻘﯿﻢ‪ /‬اﯾﻦﭼﻨﯿﻦ ﺳﺮوده اﺳﺖ‪:‬‬
‫ُّ‬
‫لﻢ �ﺴﻖ ﻣﻨﻬﺎ الﺮب ذا اﻟ�ﻔﺮان‬ ‫لﻮ ﺳﺎوت اﺪﻟﻧﻴﺎ ﺟﻨﺎح ﺑﻌﻮﺿﺔ‬
‫ﻣـﻦ ذا اﺠﻟﻨﺎح اﻟﻘﺎﺮﺻ اﻟﻄ�ان‬ ‫لﻜﻨـﻬــﺎ واﷲ أﺣﻘـﺮ ﻋﻨــﺪه‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪» :‬اﮔﺮ دﻧﯿﺎ ﺑﻪاﻧﺪازهي ﺑﺎلِ ﭘﺸﻪاي ارزش داﺷﺖ‪ ،‬ﭘﺮوردﮔﺎر ﺑﻪ ﻫﯿﭻ ﮐﺎﻓﺮ و‬
‫ﻧﺎﺳﭙﺎﺳﯽ‪ ،‬ﯾﮏ ﺟﺮﻋﻪ آب ﻧﻤﯽداد؛ اﻣﺎ دﻧﯿﺎ ﻧﺰد اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪاﻧﺪازهي ﺑﺎل اﯾﻦ ﺣﺸﺮهي‬
‫ﮐﻮﭼﮏ ﻧﯿﺰ ارزش ﻧﺪارد«‪.‬‬
‫دوم‪ :‬ﺑﺎادب ﺑﻮدن اﺻﺤﺎب‪ ‬درﺑﺎرهي رﺳﻮلاﷲ‪‬؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ اﯾﻦ اﻧﺼﺎري‪ ‬ﺑﻪ‬
‫ﻫﻤﺴﺮش ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣﻬﻤﺎن رﺳﻮلاﷲ‪ ‬را ﮔﺮاﻣﯽ ﺑﺪار« و ﻧﮕﻔﺖ‪ :‬ﻣﻬﻤﺎن ﺧﻮدﻣﺎن را؛ در‬
‫ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ آن ﺷﺨﺺ‪ ،‬ﻣﻬﻤﺎن آنﻫﺎ ﺑﻮد‪ ،‬اﻣﺎ از او ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﻬﻤﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﯾﺎد ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﺳﻮم‪ :‬ﺣﻮاﻟﻪ دادن ﻣﻬﻤﺎن ﺑﻪ دﯾﮕﺮان‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ و اﯾﻦ ﮐﺎر‪ ،‬ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﭘﺬﯾﺮاﯾﯽ از ﻣﻬﻤﺎن ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺷﺨﺺ ﻣﻌﯿﻨﯽ واﮔﺬار ﻧﮑﺮد و ﻧﮕﻔﺖ‪ :‬ﻓﻼﻧﯽ! اﯾﻦ‬
‫ﻣﺮد را ﻣﻬﻤﺎن ﮐﻦ‪ .‬ﻟﺬا ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ ﺑﮕﻮﯾﯿﻢ‪ :‬اﯾﻦ ﮐﺎر‪ ،‬ﻣﯿﺰﺑﺎن را ﺑﻪ زﺣﻤﺖ ﻣﯽاﻧﺪازد؛ ﺑﻠﮑﻪ‬
‫ﺧﻮد‪ ،‬ﺑﻪ اﻧﺘﺨﺎب و اﺧﺘﯿﺎر ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬از اﯾﻦ ﭘﯿﺸﻨﻬﺎد ﻋﻤﻮﻣﯽ اﺳﺘﻘﺒﺎل ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان‬
‫ﻣﺜﺎل‪ :‬ﺑﺮاي اﻧﺴﺎن ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﻣﻬﻤﺎن دارد و ﺧﻮد ﺳﺮﮔﺮم اﺳﺖ ﯾﺎ اﻣﮑﺎنِ‬
‫ﭘﺬﯾﺮاﯾﯽ از ﻣﻬﻤﺎن ﺑﺮاي او ﻓﺮاﻫﻢ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬از اﻃﺮاﻓﯿﺎﻧﺶ ﺑﭙﺮﺳﺪ‪» :‬ﭼﻪ ﮐﺴﯽ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ اﯾﻦ‬
‫ﺷﺨﺺ را ﻣﻬﻤﺎن ﮐﻨﺪ؟« و اﯾﺮادي ﻧﺪارد‪.‬‬
 ‫‪407‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﯾﺜﺎر و ﻫﻢدردي ﺑﺎ دﯾﮕﺮان‬

‫ﭼﻬﺎرم‪ :‬ﺑﻪ اﯾﺜﺎر و ازﺧﻮدﮔﺬﺷﺘﮕﯽ اﯾﻦ ﻣﺮد اﻧﺼﺎري‪ ‬ﭘﯽ ﻣﯽﺑﺮﯾﻢ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻫﻢ‬
‫ﺧﻮدش و ﻫﻢ ﻫﻤﺴﺮ و ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺶ‪ ،‬ﺑﺪون ﺷﺎم و ﮔﺮﺳﻨﻪ ﺧﻮاﺑﯿﺪﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ از ﻣﻬﻤﺎن‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪﺧﻮﺑﯽ ﭘﺬﯾﺮاﯾﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﭘﻨﺠﻢ‪ :‬اﻧﺴﺎن ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي رﻓﺘﺎر ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﻬﻤﺎن اﺣﺴﺎس ﻧﮑﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﯿﺰﺑﺎﻧﺶ را ﺑﻪ‬
‫زﺣﻤﺖ اﻧﺪاﺧﺘﻪ ﯾﺎ ﺑﺮاي او ﺑﺎﻋﺚ دردﺳﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ اﯾﻦ ﻣﺮد اﻧﺼﺎري‪ ،‬از‬
‫ﻫﻤﺴﺮش ﺧﻮاﺳﺖ ﺗﺎ ﺑﻪ ﺑﻬﺎﻧﻪاي ﭼﺮاغ را ﺧﺎﻣﻮش ﮐﻨﺪ ﺗﺎ ﻣﻬﻤﺎن ﻣﺘﻮﺟﻪ ﻧﺸﻮد ﮐﻪ‬
‫ﺣﻀﻮرِ او‪ ،‬آنﻫﺎ را از ﺷﺎمِ ﺷﺐ اﻧﺪاﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬و اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ از رﻓﺘﺎر و ﻣﻨﺶِ زﯾﺒﺎي‬
‫اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﺧﻠﯿﻞ‪ ‬ﺑﺎ ﻣﻬﻤﺎﻧﺎﻧﺶ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬آنﮔﺎه ﮐﻪ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن در ﺻﻮرت ﻣﺮداﻧﯽ ﺑﻪ‬
‫ﺧﺎﻧﻪاش آﻣﺪﻧﺪ‪:‬‬
‫َ ََٓ ۡ َ‬ ‫َ‬
‫َ َ َ َ ٰٓ ۡ‬
‫]اﻟﺬارﻳﺎت‪[٢٦ :‬‬ ‫� ‪﴾٢٦‬‬‫� أهلِهِۦ فجاء بِعِج ٖل س ِم ٖ‬ ‫﴿فراغ إ ِ‬
‫ﺳﭙﺲ ﺑﻪﺳﺮﻋﺖ ﭘﻨﻬﺎﻧﯽ ﻧﺰد ﺧﺎﻧﻮادهاش رﻓﺖ و ﺑﺮاﯾﺸﺎن ﮔﻮﺳﺎﻟﻪاي ﻓﺮﺑﻪ )و ﺑﺮﯾﺎن( آورد‪.‬‬
‫اﺑﺮاﻫﯿﻢ‪ ‬ﺑﻪﺳﺮﻋﺖ و ﭘﻨﻬﺎﻧﯽ اﯾﻦ ﮐﺎر را اﻧﺠﺎم داد ﺗﺎ ﻣﻬﻤﺎﻧﺎﻧﺶ ﺷﺮﻣﻨﺪه ﻧﺸﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺷﺸﻢ‪ :‬ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﻣﻬﻤﺎﻧﺶ را ﺑﺮ ﺧﻮد و ﺧﺎﻧﻮادهاش ﺗﺮﺟﯿﺢ دﻫﺪ و اﯾﻦ‬
‫ُ‬ ‫ْ ْ‬
‫در ﺷﺮاﯾﻂ ﺧﺎص ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ و ﮔﺮﻧﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪ِ » :‬اﺑْ َﺪأ ِﺑﻨَﻔ ِﺴﻚ � َّﻢ ِﺑ َﻤ ْﻦ‬
‫َ‬
‫� ُﻌﻮل«‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬اﺑﺘﺪا از ﺧﻮد آﻏﺎز ﮐﻦ و ﺳﭙﺲ از ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺗﺤﺖ ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﯽ ﺗﻮ‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﻟﺬا اﮔﺮ ﺷﺮاﯾﻂ ﺧﺎﺻﯽ ﻣﺜﻞ وﺿﻌﯿﺖ ﻣﺬﮐﻮر ﭘﯿﺶ آﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي اﻧﺴﺎن اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد‬
‫ﮐﻪ ﻣﻬﻤﺎﻧﺶ ﯾﺎ ﻫﺮﮐﺴﯽ را ﮐﻪ اﮐﺮاﻣﺶ واﺟﺐ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮ ﺧﻮد ﺗﺮﺟﯿﺢ دﻫﺪ‪.‬‬
‫ﻫﺮﮐﺲ ﺑﻪ روش ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬و اﺻﺤﺎﺑﺶ‪ ‬ﺗﻮﺟﻪ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ارزشﻫﺎي اﺧﻼﻗﯽ و ﻣﻨﺶﻫﺎ‬
‫ﯾﺎ رﻓﺘﺎرﻫﺎي واﻻﯾﯽ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﻣﺮدم ﻧﯿﺰ ﺑﻪ آن ﻋﻤﻞ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﺎﯾﮕﺎه واﻻﯾﯽ‬
‫در دﻧﯿﺎ و آﺧﺮت دﺳﺖ ﻣﯽﯾﺎﺑﻨﺪ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻫﻤﻪي ﻣﺎ را ﺑﻪ آنﭼﻪ ﺑﻪ ﻧﻔﻊ دﻧﯿﺎ و آﺧﺮت‬
‫ﻣﺎﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻮﻓﻖ ﺑﺪارد‪.‬‬
‫***‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.997 :‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪408‬‬
‫َ ُ َّ َ‬ ‫َّ َ‬ ‫َ َ ُ َْ‬ ‫َ َ َ ُ ُ‬
‫� ﺎﻛﻲﻓ اﺜﻟﻼﺛﺔِ‪ ،‬وﻃﻌﺎم اﺜﻟﻼﺛ ِﺔ ﺎﻛﻲﻓ‬‫‪ -٥٧٠‬وﻋﻨﻪ ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲِ‪» :‬ﻃﻌﺎم اﻻﺛن ِ‬
‫َ ََ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬
‫اﻷر�ﻌ ِﺔ«‪ ] .‬ﹲ‬
‫َ َ ُ‬ ‫َْْ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ُ َ‬ ‫ﻤﻟﺴﻠﻢ َﻋﻦ َﺟﺎﺑِﺮ‪َ ‬ﻋ ِﻦ اﻨﻟَّ ِّ‬
‫�‪ ،‬وﻃﻌﺎم‬ ‫ﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﻃﻌﺎم الﻮاﺣِﺪ ﻳ�ﻲﻔ اﻻﺛن ِ‬ ‫ٍ‬ ‫ٍ‬ ‫و� رواﻳﺔ‬
‫َّ َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َََ َ َ ُ ْ‬ ‫َْْ َ ْ‬
‫� ﻳ�ﻲﻔ اﻷر�ﻌﺔ وﻃﻌﺎم اﻷر�ﻌ ِﺔ ﻳ�ﻲﻔ اﺜﻟﻤﺎ�ِﻴﺔ«‪.‬‬ ‫اﻻﺛن ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺧﻮراك‪ ‬دو ﻧﻔﺮ ﺑﺮاي ﺳﻪ ﻧﻔﺮ‬
‫ﮐﺎﻓﯽﺳﺖ و ﺧﻮراك ﺳﻪ ﻧﻔﺮ‪ ،‬ﺑﺮاي ﭼﻬﺎر ﻧﻔﺮ«‪.‬‬
‫و در رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ‪ /‬از ﺟﺎﺑﺮ‪ ‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺧﻮراك ﯾﮏ ﻧﻔﺮ‪،‬‬
‫ﺑﺮاي دو ﻧﻔﺮ و ﺧﻮراك دو ﻧﻔﺮ‪ ،‬ﺑﺮاي ﭼﻬﺎر ﻧﻔﺮ و ﺧﻮراك ﭼﻬﺎر ﻧﻔﺮ‪ ،‬ﺑﺮاي ﻫﺸﺖ ﻧﻔﺮ‬
‫ﮐﺎﻓﯽﺳﺖ«‪.‬‬
‫َ َ ٌُ‬ ‫َ َ‬
‫ﺎء َرﺟﻞ ﻰﻠﻋ‬ ‫ﻲﺒ‪ ‬إِذ ﺟ‬‫ﺑيﻨ َﻤﺎ �ْ ُﻦ ﻲﻓ َﺳ َﻔﺮ َﻣ َﻊ اﻨﻟَّ ِّ‬ ‫ﺪري‪ ‬ﻗﺎل‪:‬‬ ‫‪ -٥٧١‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﺳﻌﻴﺪ اﺨﻟُ ِّ‬
‫ٍ‬
‫ِ‬ ‫ٍ‬
‫َ ْ َ َ ََُ َ ْ ُ َ‬ ‫َ َ َ َ َ َ َ َ ْ ُ َ َ َُ َ ً َ َ ً ََ َ َ ُ ُ‬
‫راﺣِﻠ ٍﺔ ﻪﻟ‪ ،‬ﻓﺠﻌﻞ ﻳﺮﺼف ﺑﺮﺼه ﻳ ِﻤﻴﻨﺎ و ِﺷﻤﺎﻻ‪� ،‬ﻘﺎل رﺳﻮل اﷲِ‪» :‬ﻣﻦ ﺎﻛن ﻣﻌﻪ ﻓﻀﻞ ﻇ ٍ‬
‫ﻬﺮ‬
‫َ َ َ ََ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َُْ‬ ‫َ َ َ ْ ٌ‬ ‫َ َ ْ َ ْ َ َ‬ ‫َ َُْ‬
‫ﻓﻠﻴﻌﺪ ﺑ ِ ِﻪ ﻰﻠﻋ ﻣﻦ ﻻ ﻇﻬ َﺮ ﻪﻟ‪َ ،‬وﻣﻦ ﺎﻛن ﻪﻟُ ﻓﻀﻞ ﻣِﻦ زاد‪ ،‬ﻓﻠﻴﻌﺪ ﺑ ِ ِﻪ ﻰﻠﻋ ﻣﻦ ﻻ زاد ﻪﻟُ« ﻓﺬﻛ َﺮ‬
‫) ‪(2‬‬ ‫َ ْ‬ ‫َّ‬ ‫َ َّ‬ ‫َ َ َ َ َ َ َّ َ َ ْ َ َ َّ ُ‬ ‫َ ْ َ‬
‫ﻷﺣﺪ ﻣِﻨﺎ ﻲﻓ ﻓﻀ ٍﻞ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬ ‫ٍ‬ ‫ﻖ‬ ‫ﺣ‬ ‫ﻻ‬ ‫ﻪ‬ ‫ﻧ‬‫�‬ ‫ﺎ‬‫ﻨ‬ ‫�‬ ‫أ‬‫ر‬ ‫ﻰﺘ‬ ‫ﺣ‬ ‫ﺮ‬‫ﻛ‬‫ذ‬ ‫ﺎ‬‫ﻣ‬ ‫ﺎل‬
‫ِ‬ ‫الﻤ‬ ‫ﺎف‬
‫ﻣِﻦ أﺻ ِ‬
‫ﻨ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﺧﺪري‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬در ﺳﻔﺮي ﺑﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻫﻤﺮاه ﺑﻮدﯾﻢ؛ در اﯾﻦ‬
‫ﻣﯿﺎن‪ ،‬ﻣﺮدي ﮐﻪ ﺑﺮ ﺷﺘﺮش ﺳﻮار ﺑﻮد‪ ،‬آﻣﺪ و ﺑﻪ ﭼﭗ و راﺳﺖ ﻧﮕﺎه ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪- ‬‬
‫از ﻧﮕﺎﻫﺶ درﯾﺎﻓﺖ ﮐﻪ ﻣﺤﺘﺎج اﺳﺖ و‪ -‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ ﺳﻮاريِ اﺿﺎﻓﻪاي دارد‪ ،‬آن را‬
‫ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﺑﺪﻫﺪ ﮐﻪ ﻣﺮﮐﺒﯽ ﻧﺪارد؛ و ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬آذوﻗﻪ )ﺗﻮﺷﻪي( اﺿﺎﻓﯽ دارد‪ ،‬آن را ﺑﻪ ﮐﺴﯽ‬
‫ﺑﺪﻫﺪ ﮐﻪ ﺑﯽﺗﻮﺷﻪ اﺳﺖ«‪ .‬و اﻧﻮاع ﻣﺎلﻫﺎ را ذﮐﺮ ﮐﺮد؛ در ﻧﺘﯿﺠﻪ اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﺑﺮداﺷﺖ ﮐﺮدﯾﻢ‬
‫ﮐﻪ ﻫﯿﭻﯾﮏ از ﻣﺎ ﺣﻘّﯽ در اﻣﻮال ﻣﺎزاد ﺑﺮ ﻧﯿﺎزش ﻧﺪارد«‪.‬‬
‫َ َّ َ َ‬
‫َ ُ َ‬ ‫َّ‬
‫ﺎءت إِﻰﻟ رﺳﻮل ا�‪ ‬ﺑ ِ ُﺮﺒد ٍة ﻣنﺴﻮﺟ ٍﺔ‪ ،‬ﻓﻘﺎﻟﺖ‪:‬‬ ‫امﺮأةً َﺟ َ‬ ‫ﺳﻌﺪ‪ ‬أن‬
‫َ‬
‫ﺑﻦ ٍ‬ ‫ِ‬ ‫ﻬﻞ‬
‫ِ‬ ‫‪ -٥٧٢‬وﻋﻦ ﺳ‬
‫َ َ ُ َ َ َّ ْ ُ َ َ َ َ َ َ َ َ َّ ُّ ُ َ ً َ َ َ َ َ َ َ َ َّ َ َ‬
‫ﻹز ُ‬
‫اره‪ ،‬ﻓﻘﺎل‬ ‫�ﺴﺠﺘﻬﺎ �ِﻴﺪي ﻷ�ﺴﻮ�ﻬﺎ‪ ،‬ﻓﺄﺧﺬﻫﺎ اﻨﻟ ِﻲﺒ‪� ‬ﺘﺎﺟﺎ إِﻴﻟﻬﺎ‪ ،‬ﻓﺨﺮج إِﻴﻟﻨﺎ و�ِ�ﻬﺎ‬
‫ُ َّ َ َ َ َ َ َ َُّ‬ ‫َ َ‬ ‫ُ ٌ ُ َ َ َ َ َ ََ َ‬
‫ﺎل‪َ �َ » :‬ﻌ ْﻢ«‪ .‬ﻓﺠﻠﺲ اﻨﻟَّ ُّ‬
‫ﻲﺒ‪ ‬ﻲﻓ اﻤﻟﺠﻠ ِِﺲ‪� ،‬ﻢ رﺟﻊ �ﻄﻮاﻫﺎ‪� ،‬ﻢ‬ ‫ِ‬ ‫ﻓﻼن اﻛﺴنِﻴﻬﺎ ﻣﺎ أﺣﺴﻨﻬﺎ‪� ،‬ﻘ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪5392 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.(2059 ،2058) :‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1728 :‬‬
 ‫‪409‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﯾﺜﺎر و ﻫﻢدردي ﺑﺎ دﯾﮕﺮان‬
‫َ‬ ‫ُ ََ‬ ‫َُْ ً َ‬ ‫َ َ ْ َ َ‬ ‫َ َ َ َ َْ َ َ َ َُ َ‬
‫ﺖ‪ ،‬ﻟبِ َﺴ َﻬﺎ اﻨﻟَّ ُّ‬
‫ﻲﺒ‪� ‬ﺘﺎﺟﺎ إِﻴﻟﻬﺎ‪َّ � ،‬ﻢ ﺳﺄﺘﻟَﻪ‪َ ،‬وﻋﻠِﻤﺖ‬ ‫ﻨ‬‫ﺣﺴ‬ ‫أ‬ ‫ﻣﺎ‬ ‫م‪:‬‬‫اﻟﻘ ْ‬
‫ﻮ‬ ‫أرﺳﻞ ﺑِﻬﺎ إِﻴﻟﻪ؛ �ﻘﺎل ﻪﻟ‬
‫ِ‬
‫َ ْ‬ ‫َّ َ َ َ ْ ُ ُ ُ َ َ َ‬ ‫َ َُْ ُ َْ َ‬ ‫ّ َ َّ‬ ‫َ َّ ُ َ ُّ َ ً َ‬
‫�ﻧﻪ ﻻ ﻳ ُﺮد ﺳﺎﺋ ِﻼ‪ ،‬ﻓﻘﺎل‪ :‬إ� وا�ِ ﻣﺎ ﺳﺄﺘﻟﻪ ﻷﻟبﺴﻬﺎ‪ ،‬إِ�ﻤﺎ ﺳﺄﺘﻟﻪ ِﺘﻟﻜﻮن ﻛﻔ ِ�‪ .‬ﻗﺎل ﺳﻬﻞ‪:‬‬
‫) ‪(1‬‬ ‫َََُ‬ ‫َ‬
‫ﻓﺎﻜﻧﺖ ﻛﻔﻨﻪ‪] .‬رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺳﻬﻞ ﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬زﻧﯽ‪ ،‬ﭘﺎرﭼﻪي ﺑﺎﻓﺘﻪﺷﺪهاي ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬آورد و‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬اﯾﻦ را ﺑﺎ دﺳﺘﺎن ﺧﻮد ﺑﺎﻓﺘﻪام ﮐﻪ ﺷﻤﺎ ﺑﭙﻮﺷﯿﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﮐﻪ ﺑﻪ آن ﻧﯿﺎز داﺷﺖ‪ ،‬آن‬
‫را ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ‪ .‬ﭘﺲ از ﻣﺪﺗﯽ در ﺣﺎﻟﯽ ﻧﺰدﻣﺎن آﻣﺪ ﮐﻪ آن ﭘﺎرﭼﻪ‪ ،‬ازارش ﺑﻮد‪ .‬ﺷﺨﺼﯽ‬
‫ﻋﺮض ﮐﺮد‪ :‬ﭼﻘﺪر ﺧﻮب و زﯾﺒﺎﺳﺖ! آن را ﺑﻪ ﻣﻦ ﺑﺪﻫﯿﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻠﻪ« و در‬
‫ﻣﺠﻠﺲ ﻧﺸﺴﺖ؛ آنﮔﺎه ‪ -‬ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪ‪ -‬ﺑﺮﮔﺸﺖ و آن را ﺗﺎ ﮐﺮد و ﭘﯿﭽﯿﺪ و ﺑﺮاي آن ﺷﺨﺺ‬
‫ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ .‬ﻣﺮدم ﺑﻪ آن ﺷﺨﺺ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﮐﺎرِ ﺧﻮﺑﯽ ﻧﮑﺮدي! ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬آن را ﭘﻮﺷﯿﺪه ﺑﻮد وﺑﻪ‬
‫آن ﻧﯿﺎز داﺷﺖ و ﺑﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﻣﯽداﻧﺴﺘﯽ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬درﺧﻮاﺳﺖ ﻫﯿﭻﮐﺲ را رد ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬آن را‬
‫از اﯾﺸﺎن ﻃﻠﺐ ﮐﺮدي‪ .‬آن ﻣﺮد ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻪ اﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻦ آن را ﺑﺮاي ﭘﻮﺷﯿﺪن درﺧﻮاﺳﺖ‬
‫ﻧﮑﺮدم؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﻢ ﮐﻔﻨﻢ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺳﻬﻞ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم اﯾﻦ ﭘﺎرﭼﻪ ﮐﻔﻦِ آن‬
‫ﺷﺨﺺ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ،‬ﺟﺎﺑﺮ و اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ‪ ‬را در ﺑﺎب‬
‫اﯾﺜﺎر ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫در دو ﺣﺪﯾﺚ اول‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻏﺬاي ﯾﮏ ﻧﻔﺮ را ﺑﺮاي دو ﻧﻔﺮ ﮐﺎﻓﯽ داﻧﺴﺘﻪ و ﺧﻮراك‬
‫دو ﻧﻔﺮ را ﺑﺮاي ﭼﻬﺎر ﻧﻔﺮ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮده ﮐﻪ ﻏﺬاي ﭼﻬﺎر ﻧﻔﺮ‪ ،‬ﺑﺮاي ﻫﺸﺖ ﻧﻔﺮ‬
‫ﮐﺎﻓﯽﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﻏﺬاﯾﯽ داﺷﺘﯿﺪ و ﻓﺮد دﯾﮕﺮي ﺳﺮ ﺳﻔﺮهي ﺷﻤﺎ‬
‫ﺣﺎﺿﺮ ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺨﻞ ﻧﻮرزﯾﺪ و ﻧﮕﻮﯾﯿﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻏﺬا‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﺑﺮاي ﻣﻦ ﮐﺎﻓﯽﺳﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ اﯾﺜﺎر ﮐﻨﯿﺪ‬
‫و ﺑﻪ آن ﺷﺨﺺ ﻧﯿﺰ ﻏﺬا ﺑﺪﻫﯿﺪ ﺗﺎ ﺑﺮاي دو ﻧﻔﺮ ﮐﺎﻓﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﮔﺮ دو ﻧﻔﺮ ﻏﺬا‬
‫داﺷﺘﻨﺪ و دو ﻧﻔﺮ دﯾﮕﺮ ﻧﯿﺰ آﻣﺪﻧﺪ‪ ،‬دو ﻧﻔﺮ اول ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﺨﻞ ﺑﻮرزﻧﺪ و ﻧﺎراﺣﺖ ﺷﻮﻧﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ‬
‫ﻏﺬا‪ ،‬ﮐﺎﻓﯽ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ دو ﻧﻔﺮ ﺗﺎزهوارد ﻧﯿﺰ ﻏﺬا ﺑﺪﻫﻨﺪ و ﺑﺪاﻧﻨﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻏﺬا‪ ،‬ﺑﺮاي‬
‫ﻫﻤﻪي آنﻫﺎ ﮐﺎﻓﯽﺳﺖ‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻏﺬاي ﭼﻬﺎر ﻧﻔﺮ ﺑﺮاي ﻫﺸﺖ ﻧﻔﺮ ﮐﺎﻓﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﯾﻦ را‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬از آن ﺟﻬﺖ ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻏﺬاي اﺿﺎﻓﯽاش را ﺑﻪ ﺑﺮادرش ﺑﺒﺨﺸﺪ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.1277 :‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪410‬‬

‫در ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ‪ ‬ﺑﻪ داﺳﺘﺎن ﻣﺮدي اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﻮار ﺑﺮ ﺷﺘﺮش ﻧﺰد‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬آﻣﺪ و ﺑﻪ ﭼﭗ و راﺳﺖ‪ ،‬ﻧﮕﺎه ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از ﻧﮕﺎﻫﺶ درﯾﺎﻓﺖ ﮐﻪ ﻣﺤﺘﺎج‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ ﺳﻮاريِ اﺿﺎﻓﻪاي دارد‪ ،‬آن را ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﺑﺪﻫﺪ ﮐﻪ ﻣﺮﮐﺒﯽ ﻧﺪارد؛ و‬
‫ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬آذوﻗﻪ )ﺗﻮﺷﻪي( اﺿﺎﻓﯽ دارد‪ ،‬آن را ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﺑﺪﻫﺪ ﮐﻪ ﺑﯽﺗﻮﺷﻪ اﺳﺖ«‪ .‬و اﻧﻮاع‬
‫ﻣﺎلﻫﺎ را ذﮐﺮ ﮐﺮد؛ ﺑﺪون اﯾﻦﮐﻪ ﭼﯿﺰِ ﺧﺎﺻﯽ را ﻧﺎم ﺑﺒﺮد ﺗﺎ آن ﻣﺮد ﺷﺮﻣﻨﺪه ﻧﺸﻮد؛ ﺑﻠﮑﻪ‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ ﺳﻮاريِ اﺿﺎﻓﻪاي دارد‪ ،‬آن را ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﺑﺪﻫﺪ ﮐﻪ ﻣﺮﮐﺒﯽ ﻧﺪارد«‪ .‬زﯾﺮا آن‬
‫ﻣﺮد‪ ،‬ﻣﺮﮐﺒﯽ ﺑﺮاي ﺳﻮار ﺷﺪن داﺷﺖ و اﯾﻦ‪ ،‬از ﺧﻮب ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻮد‪.‬‬
‫راوي ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﻟﺬا ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮداﺷﺖ ﮐﺮدﯾﻢ ﮐﻪ ﻫﯿﭻﯾﮏ از ﻣﺎ ﺣﻘّﯽ در اﻣﻮال ﻣﺎزاد‬
‫ﺑﺮ ﻧﯿﺎزش ﻧﺪارد«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺮداﺷﺖ‪ ‬ﻣﺎ‪ ،‬اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬ﻏﺬا‪ ،‬آﺷﺎﻣﯿﺪﻧﯽ و دﯾﮕﺮ‬
‫ﭼﯿﺰﻫﺎي ﻣﺎزاد ﺑﺮ ﻧﯿﺎز ﺧﻮد را ﺑﺬل و ﺑﺨﺸﺶ ﮐﻨﺪ و ﭼﯿﺰي ﺑﺎ ﺧﻮد ﻧﮕﻪ ﻧﺪارد‪ .‬ﻫﻤﻪي‬
‫اﯾﻦﻫﺎ‪ ،‬ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ اﯾﺜﺎر و ازﺧﻮدﮔﺬﺷﺘﮕﯽ ﺑﻮد‪.‬‬
‫و اﻣﺎ ﺣﺪﯾﺚ ﭼﻬﺎرم‪ ،‬ﺣﺪﯾﺚ ﺳﻬﻞ ﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪‬؛ در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬زﻧﯽ‪،‬‬
‫ﭘﺎرﭼﻪي آورد و ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻫﺪﯾﻪ داد‪ .‬ﻋﺎدت ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻫﺪﯾﻪ را رد ﻧﻤﯽﮐﺮد؛‬
‫ﺑﻠﮑﻪ ﻣﯽﭘﺬﯾﺮﻓﺖ و ﺟﺒﺮان ﻣﯽﻧﻤﻮد و اﯾﻦ‪ ،‬از ﺑﺨﺸﻨﺪﮔﯽ و اﺧﻼقِ واﻻ و ﺳﺘﺮگ‪ ‬آن‬
‫ﺑﺰرﮔﻮار ﺑﻮد‪ .‬ﻣﺮدي ﺟﻠﻮ آﻣﺪ و ﻋﺮض ﮐﺮد‪ :‬ﭼﻪ ﻟﺒﺎس ﺧﻮب و زﯾﺒﺎﯾﯽ! و آن را از‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬درﺧﻮاﺳﺖ ﮐﺮد‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﯿﺰ آن را ﺗﺎ ﮐﺮد‪ ،‬ﭘﯿﭽﯿﺪ و ﺑﻪ آن ﻣﺮد داد‪ .‬ﻣﺮدم‬
‫ﺑﻪ آن ﺷﺨﺺ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﭼﮕﻮﻧﻪ اﯾﻦ ﻟﺒﺎس را از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻃﻠﺐ ﮐﺮدي‪ ،‬ﺣﺎل آنﮐﻪ ﺧﻮد‬
‫ﻣﯽداﻧﯽ ﻫﺮ ﭼﻪ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬درﺧﻮاﺳﺖ ﺷﻮد‪ ،‬درﯾﻎ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ؟ وي‪ ،‬در ﭘﺎﺳﺦ ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺑﻪ‬
‫اﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻦ آن را ﺑﺮاي ﭘﻮﺷﯿﺪن درﺧﻮاﺳﺖ ﻧﮑﺮدم؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﻢ ﮐﻔﻨﻢ ﺑﺎﺷﺪ«‪ .‬و‬
‫آن را ﻧﺰد ﺧﻮد ﻧﮕﻪ داﺷﺖ و زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ از دﻧﯿﺎ رﻓﺖ‪ ،‬او را در ﻫﻤﯿﻦ ﭘﺎرﭼﻪ ﮐﻔﻦ ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﻪ اﯾﺜﺎر ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﭘﯽ ﻣﯽﺑﺮﯾﻢ؛ زﯾﺮا ﺑﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻟﺒﺎس ﻧﯿﺎز داﺷﺖ‪،‬‬
‫آن را ﺑﻪ آن ﻣﺮد ﺑﺨﺸﯿﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪاﻧﺪازهاي ﺑﻪ آن ﻟﺒﺎس ﻧﯿﺎز داﺷﺖ ﮐﻪ آن را ﭘﻮﺷﯿﺪه‬
‫ﺑﻮد و اﯾﻦ‪ ،‬ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﻧﯿﺎز ﺷﺪﯾﺪي ﺑﻪ آن داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪411‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﯾﺜﺎر و ﻫﻢدردي ﺑﺎ دﯾﮕﺮان‬
‫َْ‬ ‫َ َ َ َ ُ‬ ‫َّ‬ ‫َ َ ُ ُ‬
‫�� إِذا أرمﻠﻮا ﻲﻓ اﻟﻐ ْﺰوِ‪،‬‬ ‫‪ -٥٧٣‬وﻋﻦ أﻲﺑ مﻮﻰﺳ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل َرﺳﻮل اﷲِ‪» :‬إِن اﻷﺷﻌ ِﺮ‬
‫َ‬ ‫ُ َ َ ُ ََُْ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ ُ‬ ‫َ َ ََُ‬ ‫َ َ َّ َ َ ُ َ‬
‫ﻮب َواﺣﺪ � َّﻢ اﻗتﺴﻤﻮهُ ﺑيﻨﻬﻢ ﻲﻓ إِﻧﺎ ٍء‬ ‫ٍ‬ ‫ﺛ‬ ‫ﻲﻓ‬ ‫ﻢ‬‫ﻫ‬ ‫ِﻨﺪ‬ ‫ﻋ‬ ‫ن‬ ‫ﺎﻛ‬ ‫ﻣﺎ‬ ‫ﻮا‬ ‫ﻌ‬ ‫ﻤﺟ‬ ‫ﺔ‬
‫ِ‬ ‫ِﻳﻨ‬‫ﺪ‬ ‫ﺑﺎلﻤ‬ ‫ﻢ‬‫ِﻬ‬
‫أو ﻗﻞ ﻃﻌﺎم � ِ‬
‫ﺎل‬‫ِﻴ‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ َّ َ ُ ِّ‬
‫) ‪(1‬‬
‫َواﺣ ٍِﺪ ﺑﺎلﺴﻮ� ِﺔ �ﻬﻢ ﻣِ� َوأﻧﺎ ﻣِﻨﻬﻢ«‪ ] .‬ﹲ‬
‫ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺗﻮﺷﻪي اﺷﻌﺮيﻫﺎ‬
‫در ﺟﻨﮓ ﺗﻤﺎم ﻣﯽﺷﻮد ﯾﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻏﺬاﯾﺸﺎن در ﻣﺪﯾﻨﻪ ﮐﺎﻫﺶ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪ ،‬ﻫﺮﭼﻪ دارﻧﺪ‪ ،‬در‬
‫ﭘﺎرﭼﻪاي ﺟﻤﻊ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺳﭙﺲ آن را ﺑﺎ ﭘﯿﻤﺎﻧﻪاي‪ ،‬ﺑﻪﻃﻮر ﻣﺴﺎوي در ﻣﯿﺎن ﺧﻮد ﺗﻘﺴﯿﻢ‬
‫ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪ .‬آنﻫﺎ از ﻣﻦ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﻣﻦ از آنﻫﺎ ﻫﺴﺘﻢ«‪.‬‬
‫***‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪2486 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2500 :‬‬

 ‫‪ -63‬ﺑﺎب‪ :‬رﻗﺎﺑﺖ در اﻣﻮر آﺧﺮت و رﻏﺒﺖ ﻓﺮاوان ﺑﻪ ﭼﯿﺰﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺗﺒﺮك ﺟﺴﺘﻦ ﺑﻪ آنﻫﺎ درﺳﺖ اﺳﺖ‬

‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ َ َۡ َ َ‬
‫]اﳌﻄﻔﻔﲔ‪[٢٦ :‬‬ ‫﴿ َو ِ� � ٰل ِك فل َيت َناف ِس ٱل ُم َت َ�ٰفِ ُسون ‪﴾٢٦‬‬
‫ﻣﺸﺘﺎﻗﺎنِ ﭼﻨﯿﻦ ﻧﻌﻤﺖﻫﺎﯾﯽ ﺑﺎﯾﺪ در ﻃﻠﺒﺶ ﺑﺮ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﭘﯿﺸﯽ ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫ُ َ َ‬ ‫َ َ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َّ َ ُ َ‬
‫ﺮﺸب ﻣِﻨﻪ َوﻋﻦ ﻳ ِﻤﻴﻨِ ِﻪ‬ ‫ﻓ‬ ‫‪،‬‬ ‫اب‬ ‫ﻲﺗ � َ َ‬
‫ﺮﺸ‬ ‫َ‬ ‫أ‬ ‫ﷲ‬ ‫ا‬ ‫ﻮل‬ ‫ﺳﻌﺪ‪ ‬أن رﺳ‬ ‫ﺑﻦ‬
‫ِ‬ ‫ِ ٍ‬ ‫ِ‬ ‫‪‬‬ ‫ِ‬ ‫ٍ‬ ‫ﺳﻬﻞ ِ‬ ‫ِ‬ ‫‪ -٥٧٤‬وﻋﻦ‬
‫ََ َ ُ‬ ‫ََْ َ ُ َ ُ ْ َ ُ‬ ‫ُْ‬ ‫َْ َ‬ ‫ُ ٌ َ‬
‫�ﺴﺎره ِ اﻷﺷﻴﺎخ‪ ،‬ﻓﻘﺎل ل ِﻠﻐﻼم‪» :‬أﺗﺄذن ﻲﻟ أن أﻋ ِﻄﻲ ﻫﺆﻻءِ؟« �ﻘﺎل اﻟﻐﻼم‪ :‬ﻻ‬ ‫ِ‬ ‫ﻏﻼم‪َ ،‬وﻋﻦ‬
‫َ‬ ‫ُ َّ‬ ‫َ َ َ ً َ َ َّ ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َّ َ ُ َ‬
‫) ‪(1‬‬
‫َوا�ِ ﻳﺎ َرﺳﻮل اﷲِ ﻻ أوﺛ ُِﺮ ﺑِﻨﺼﻴﻲﺒ ﻣِﻨﻚ أﺣﺪا‪� ،‬ﺘﻠﻪ رﺳﻮل ا�‪ ‬ﻲﻓ ﻳﺪِه‪ ] .‬ﹲ‬
‫ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺳﻬﻞ ﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﺮاي رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻧﻮﺷﯿﺪﻧﯽ آوردﻧﺪ؛ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از‬
‫آن ﻧﻮﺷﯿﺪ و ﺳﻤﺖ راﺳﺘﺶ ﭘﺴﺮﺑﭽﻪاي ﺑﻮد و ﺳﻤﺖ ﭼﭙﺶ ﺗﻌﺪادي ﺑﺰرگﺳﺎل ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ آن ﭘﺴﺮﺑﭽﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آﯾﺎ ﺑﻪ ﻣﻦ اﺟﺎزه ﻣﯽدﻫﯽ ﮐﻪ اﺑﺘﺪا ﺑﻪ اﯾﻦﻫﺎ ﺑﺪﻫﻢ؟«‬
‫ﭘﺴﺮﺑﭽﻪ ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺧﯿﺮ؛ اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﺑﻪ اﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﻫﯿﭻﮐﺲ را در ﺳﻬﻤﯽ ﮐﻪ از ﺷﻤﺎ‬
‫ﻧﺼﯿﺒﻢ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮ ﺧﻮد ﺗﺮﺟﯿﺢ ﻧﻤﯽدﻫﻢ«‪ .‬ﻟﺬا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻇﺮف را در دﺳﺖ آن ﭘﺴﺮ‬
‫ﻧﻬﺎد‪.‬‬
‫]اﯾﻦ ﭘﺴﺮﺑﭽﻪ‪ ،‬ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﺒﺎس‪ $‬ﺑﻮده اﺳﺖ‪[.‬‬
‫َ َ ُ ُ َ َ َ َ َْ‬ ‫ْ َ َ ُّ ُ‬ ‫‪ -٥٧٥‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪َ ‬ﻋ ِﻦ اﻨﻟَّ َّ‬
‫ﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﺑيﻨﺎ �ﻳﻮب‪ ‬ﻳﻐت ِﺴﻞ ﻋﺮ�ﺎﻧﺎ‪ ،‬ﻓﺨ َّﺮ ﻋﻠﻴ ِﻪ‬
‫َ َ َ ُ ْ َ ْ َ ْ ُ َ َّ‬ ‫َ َ ُّ‬ ‫َ َ َ ُ َ ُّ ُ‬ ‫َِ‬ ‫َ َ َ َ َ ُّ ُ َ‬ ‫َ َ‬ ‫َ َ ٌ‬
‫ﺐ‪ ،‬ﻓﺠﻌﻞ �ﻳﻮب �ِﻲﺜ ﻲﻓ ﺛﻮ� ِ ِﻪ‪� ،‬ﻨﺎداه ر�ﻪ‪ :‬ﻳﺎ �ﻳﻮب‪ ،‬ألﻢ أ�ﻦ أ�ﻨيﺘﻚ ﻋﻤﺎ‬ ‫ﺟﺮاد ﻣِﻦ ذﻫ ٍ‬
‫َ َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َّ َ‬ ‫ََ‬ ‫َ‬
‫) ‪(2‬‬
‫�ﻦ ﻻ ﻏِ� ِﻲﺑ ﻋﻦ ﺑ َﺮ�ﺘِﻚ«‪] .‬رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[‬ ‫ﺗ َﺮى؟ ﻗﺎل‪ :‬ﺑ� َوﻋِﺰﺗ ِﻚ‪َ ،‬وﻟ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﯾﻮب‪ ‬ﺑﺮﻫﻨﻪ در ﺣﺎلِ ﻏﺴﻞ ﺑﻮد‬
‫) ‪(3‬‬
‫اﯾﻮب ﺷﺮوع ﺑﻪ ﺟﻤﻊآوري ﻃﻼﻫﺎ در‬ ‫ﮐﻪ دﺳﺘﻪاي ﻣﻠﺦِ ﻃﻼ ﺑﺮ ﺳﺮش ﻓﺮو رﯾﺨﺖ؛‬
‫ﻟﺒﺎﺳﺶ ﮐﺮد‪ .‬ﭘﺮوردﮔﺎرش‪ ‬ﺑﻪ او ﻧﺪا داد‪ :‬اي اﯾﻮب! ﻣﮕﺮ ﻣﻦ‪ ،‬ﺗﻮ را از ﭼﯿﺰﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪2351 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪] .2030:‬ر‪.‬ك‪ :‬ﻣﻘﺪﻣﻪ )ﭘﯿﺶدرآﻣﺪي ﺑﺮ ﮐﺘﺎب([‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.3391 ،279 :‬‬
‫)‪ (3‬ﯾﻌﻨﯽ ﻃﻼي ﻓﺮاواﻧﯽ ﭼﻮن دﺳﺘﻪاي ﻣﻠﺦ ﺑﺮ ﺳﺮش رﯾﺨﺖ‪.‬‬
 ‫‪413‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬رﻗﺎﺑﺖ در اﻣﻮر آﺧﺮت و رﻏﺒﺖ ﻓﺮاوان ﺑﻪ ﭼﯿﺰﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺗﺒﺮكﺟﺴﺘﻦ‪...‬‬

‫ﻣﯽﺑﯿﻨﯽ‪ ،‬ﺑﯽﻧﯿﺎز ﻧﺴﺎﺧﺘﻪام؟ ﭘﺎﺳﺦ داد‪ :‬ﺑﻠﻪ‪ ،‬ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ ﻋﺰت و ﺑﺰرﮔﯽ ﺗﻮ )ﮐﻪ ﻣﺮا ﺑﯽﻧﯿﺎز‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻪاي(‪ ،‬اﻣﺎ از ﺑﺮﮐﺖﻫﺎي ﺗﻮ ﺑﯽﻧﯿﺎز ﻧﯿﺴﺘﻢ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬در ﭘﺎﯾﺎن ﺑﺎب اﯾﺜﺎر‪ ،‬ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ اﺷﻌﺮي‪ ‬و ﻫﻢﺳﻔﺮانِ ﯾﻤﻨﯽاش‬
‫از ﻃﺎﯾﻔﻪي اﺷﻌﺮيﻫﺎ را ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ در ﮐﺎرﻫﺎ و ﺗﻨﮕﻨﺎﻫﺎي زﻧﺪﮔﯽ ﺑﺎ ﻫﻢ‬
‫ﻣﺸﺎرﮐﺖ و ﻫﻤﮑﺎري ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ وﻗﺘﯽ در ﺗﻨﮕﻨﺎ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﺮﻓﺘﻨﺪ ﯾﺎ ﺑﻪ ﻣﺎل و‬
‫ﺛﺮوﺗﯽ دﺳﺖ ﻣﯽﯾﺎﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻫﺮﭼﻪ داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﯾﮏﺟﺎ ﺟﻤﻊ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و ﺳﭙﺲ آن را ﺑﻪﻃﻮر‬
‫ﻣﺴﺎوي در ﻣﯿﺎن ﺧﻮد ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در ﺗﺄﯾﯿﺪ و ﺗﺸﻮﯾﻖ آﻧﺎن ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آنﻫﺎ‬
‫از ﻣﻦ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﻣﻦ از آنﻫﺎ ﻫﺴﺘﻢ«‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﭘﺎﯾﻪ و اﺳﺎس ﺗﻌﺎوﻧﯽﻫﺎ ﯾﺎ ﺷﺮﮐﺖﻫﺎي ﺗﻌﺎوﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﻣﺮوزه در ﻣﯿﺎن‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم رواج ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ؛ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﮐﻪ ﯾﮏ ﻃﺎﯾﻔﻪ ﺑﺎ ﻣﻮاﻓﻘﺖ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺻﻨﺪوﻗﯽ‬
‫ﺗﺸﮑﯿﻞ ﻣﯽدﻫﻨﺪ و ﺑﺎ ﻋﻀﻮﯾﺖ در آن‪ ،‬در ﺣ ‪‬ﺪ ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ ﺧﻮد ‪ -‬ﭼﻪ ﺑﺎ ﯾﮏ ﻧﺴﺒﺖ‬
‫ﻣﺸﺨﺺ از ﺣﻘﻮق ﯾﺎ درآﻣﺪ ﺧﻮد و ﭼﻪ ﺑﺎ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻣﻘﺪارِ ﭘﻮل‪ -‬ﺳﺮﻣﺎﯾﻪﮔﺬاري ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و‬
‫از ﻣﻮﺟﻮديِ اﯾﻦ ﺻﻨﺪوق‪ ،‬در ﺷﺮاﯾﻂ اﺿﻄﺮاي و ﺣﻮادث‪ ،‬ﺑﻪ اﻋﻀﺎي ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪي ﮐﻪ در‬
‫ﺗﻨﮕﻨﺎي ﻣﺎد‪‬ي ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪ ،‬ﮐﻤﮏ ﻣﯽﺷﻮد؛ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل‪ :‬ﻫﺮ ﯾﮏ از اﻋﻀﺎ ‪ %2‬ﺣﻘﻮق‬
‫ﻣﺎﻫﯿﺎﻧﻪ ﯾﺎ درآﻣﺪش را ﺑﻪ اﯾﻦ ﺻﻨﺪوق اﺧﺘﺼﺎص ﻣﯽدﻫﺪ ﺗﺎ از اﯾﻦ ﻣﺤﻞ ﺑﻪ اﻋﻀﺎﯾﯽ ﮐﻪ‬
‫دﭼﺎر ﻣﺸﮑﻞ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﮐﻤﮏ ﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺗﺸﮑﯿﻞ ﺗﻌﺎوﻧﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﺷﮑﻞ‪ ،‬اﺻﻠﯽ ﺷﺮﻋﯽ در ﺳﻨﺖ و آﻣﻮزهﻫﺎي ﻧﺒﻮي‬
‫دارد و ﮐﺎري ﺷﺮﻋﯽ و ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ ﮐﻪ ﮔﺎه ﺣﻤﺎﯾﺖﻫﺎي اﯾﻦ‬
‫ﺻﻨﺪوق ﺷﺎﻣﻞ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺧﻮد دﭼﺎر آﺳﯿﺐ ﯾﺎ ﻣﺸﮑﻞ ﺷﺪهاﻧﺪ و ﮔﺎه ﺷﺎﻣﻞ‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻣﯽﮔﺮدد ﮐﻪ ﺧﻮد‪ ،‬ﻋﺎﻣﻞ ﺑﺮوز ﺣﺎدﺛﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬در ﺣﺎﻟﺖ‪ ‬ﻧﺨﺴﺖ‪ ،‬ﺗﺸﮑﯿﻞ ﺻﻨﺪوق‬
‫ﺑﺮاي ﮐﻤﮏ ﺑﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ در ﺣﻮادﺛﯽ ﭼﻮن ﺧﺸﮏﺳﺎﻟﯽ‪ ،‬ﻣﺤﺼﻮﻻت ﮐﺸﺎورزي و‬
‫دامﻫﺎي ﺧﻮد را از دﺳﺖ ﻣﯽدﻫﻨﺪ ﯾﺎ در ﻧﺘﯿﺠﻪي ﺑﺎرانﻫﺎي ﺳﯿﻞآﺳﺎ‪ ،‬ﺑﯽﺧﺎﻧﻤﺎن‬
‫ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ﯾﺎ در ﺣﻮادث راﻧﻨﺪﮔﯽ ﺑﺪون اﯾﻦﮐﻪ ﻣﻘﺼﺮ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬آﺳﯿﺐ ﻣﯽﺑﯿﻨﻨﺪ و ﺑﻪ ﮐﻤﮏ‬
‫و ﺣﻤﺎﯾﺖ‪ ،‬ﻧﯿﺎز ﭘﯿﺪا ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬روﺷﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺸﮑﯿﻞ ﺗﻌﺎوﻧﯽ ﺑﺎ ﻫﺪف ﺣﻤﺎﯾﺖ از ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻧﯿﮏ و ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه اﺳﺖ و ﻫﯿﭻ اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪414‬‬

‫اﻣﺎ ﺣﺎﻟﺖ دوم در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﻮد‪ ،‬ﻋﺎﻣﻞ ﺑﺮوز ﺣﺎدﺛﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺧﻮدرو‪ ،‬رﻫﮕﺬري را زﯾﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬اﯾﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ‪ ،‬ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ دﻗﺖ ﻧﻈﺮ و ﺑﺮرﺳﯽ‬
‫ﺟﺪيﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﺗﺸﮑﯿﻞ ﭼﻨﯿﻦ ﺻﻨﺪوقﻫﺎ ﯾﺎ ﺗﻌﺎوﻧﯽﻫﺎﯾﯽ ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﮔﺴﺘﺎﺧﯽ و ﺑﯽﻓﮑﺮي‬
‫ﯾﺎ ﺑﯽﺧﯿﺎﻟﯽ اﻋﻀﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺑﺮوز ﺣﻮادث ﺑﯿﻨﺠﺎﻣﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ ﺻﻨﺪوق ﺗﻌﺎوﻧﯽ‪ ،‬در‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻮاردي ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎ دﻗﺖ ﻧﻈﺮ و ﺑﺮرﺳﯽﻫﺎي ﻋﻤﯿﻖ‪ ،‬ﻋﻤﻞ ﮐﻨﺪ؛ و ﮔﺮﻧﻪ‪ ،‬راهاﻧﺪازي‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﺻﻨﺪوقﻫﺎﯾﯽ ﺑﺮاي ﺣﻤﺎﯾﺖ از اﻓﺮاد‪ ‬ﻧﺎداﻧﯽ ﮐﻪ در ﻧﺘﯿﺠﻪي ﺑﯽﻓﮑﺮي و رﻓﺘﺎرﻫﺎي‬
‫ﺧﻄﺮﺳﺎز ﺧﻮﯾﺶ ﻣﺎﻧﻨﺪ راﻧﻨﺪﮔﯽ در ﺣﺎﻟﺖ ﻣﺴﺘﯽ و ﺧﻮابآﻟﻮدﮔﯽ و اﻣﺜﺎل آن ﺷﺨﺼﯽ‬
‫را زﯾﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ و روزي دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺗﺼﺎدﻓﯽ دﯾﮕﺮ اﯾﺠﺎد ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﮐﺎر ﻧﯿﮏ و ﭘﺴﻨﺪﯾﺪهاي‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﺗﺸﮑﯿﻞ ﺗﻌﺎوﻧﯽﻫﺎ ﯾﺎ ﭼﻨﯿﻦ ﺻﻨﺪوقﻫﺎﯾﯽ دو ﺣﺎﻟﺖ دارد‪:‬‬
‫ﺣﺎﻟﺖ ﻧﺨﺴﺖ‪ :‬ﮐﻤﮏ ﺑﻪ آﺳﯿﺐدﯾﺪﮔﺎن ﯾﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ دﭼﺎر ﺣﺎدﺛﻪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ‪،‬‬
‫ﮐﺎري ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه اﺳﺖ و اﯾﺮادي ﻧﺪارد‪.‬‬
‫ﺣﺎﻟﺖ دوم‪ :‬ﮐﻤﮏ ﺑﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺧﻮد‪ ،‬ﻣﺴﺒ‪‬ﺐ ﺣﺎدﺛﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬در اﺻﻞ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﺗﺸﮑﯿﻞ ﺗﻌﺎوﻧﯽ ﯾﺎ ﺻﻨﺪوق‪ ،‬ﺑﺎ ﻫﺪف ﺣﻤﺎﯾﺖ از ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻣﺎ اﮔﺮ‬
‫ﺻﻨﺪوﻗﯽ راهاﻧﺪازي ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ دﻗﺖ ﺷﻮد ﮐﻪ ﮐﻤﮏ ﺑﻪ ﻣﺴﺒ‪‬ﺒﺎن ﺣﻮادث‪ ،‬ﻣﻨﻮط و ﻣﺸﺮوط‬
‫ﺑﻪ اﯾﻦ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﺮوز ﺣﺎدﺛﻪ‪ ،‬ﻧﺘﯿﺠﻪي ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ ﯾﺎ ﺗﻌﺪ‪‬ي آنﻫﺎ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪ‪ :‬ﺑﻪ ﭘﻮﻟﯽ ﮐﻪ اﻋﻀﺎ در اﯾﻦ ﺻﻨﺪوق ﻣﯽﮔﺬارﻧﺪ‪ -‬ﻫﺮ ﭼﻘﺪر ﮐﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ -‬زﮐﺎت‬
‫ﺗﻌﻠﻖ ﻧﻤﯽﮔﯿﺮد‪ .‬زﯾﺮا ﻋﻀﻮي ﮐﻪ اﯾﻦ ﭘﻮل را در ﺻﻨﺪوق ﻣﯽﮔﺬارد‪ ،‬ﻣﺎﻟﮑﺶ ﻣﺤﺴﻮب‬
‫ﻧﻤﯽﺷﻮد و ﯾﮑﯽ از ﺷﺮاﯾﻂ وﺟﻮب زﮐﺎت‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺎل ﯾﺎ ﺛﺮوت‪ ‬ﻣﻮﺟﻮد‪ ،‬ﻣﺎﻟﮑﯽ‬
‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﺻﻨﺪوقِ ﺗﻌﺎوﻧﯽ‪ ،‬ﻣﺎلِ ﺷﺨﺼﯽِ ﮐﺴﯽ ﻧﯿﺴﺖ و از ﻣﻮﺟﻮديِ آن ﺑﺮاي‬

‫)‪ (1‬اﯾﻦ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﺑﺎرزﺗﺮﯾﻦ ﭘﯿﺎﻣﺪﻫﺎي ﺷﺮﮐﺖﻫﺎﯾﯽﺳﺖ ﮐﻪ در ﻗﺎﻟﺐِ ﺷﺮﮐﺖﻫﺎي ﺑﯿﻤﻪ‪ ،‬ﻣﺪﻋﯽ اراﺋﻪي‬
‫ﺧﺪﻣﺖ ﺑﻪ ﺑﯿﻤﻪﮔﺬاران ﺧﻮد ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﮐﻪ ﺑﺎ ﻗﺮاردادي ﻗﻤﺎرﮔﻮﻧﻪ‪ ،‬از ﺑﯿﻤﻪﮔﺬاران ﺧﺎﻃﯽ ﺣﻤﺎﯾﺖ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ! ﯾﻌﻨﯽ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ در ﺑﯿﻤﻪﻧﺎﻣﻪﻫﺎ و ﻗﺮاردادﻫﺎي ﻣﺆﺳﺴﺎت ﺑﯿﻤﻪﮔﺮ ﻗﯿﺪ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﯿﺶﺗﺮ ﺗﻌﻬﺪات‬
‫ﺑﯿﻤﻪﮔﺮ ﺑﻪ راﻧﻨﺪهي ﻣﺴﺒ‪‬ﺐ ﺣﺎدﺛﻪ اﺧﺘﺼﺎص دارد! آﯾﺎ اﯾﻦ اﻣﺮ‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﯽﺧﯿﺎﻟﯽ و ﺑﯽﻓﮑﺮي ﺑﺴﯿﺎري از‬
‫راﻧﻨﺪﮔﺎن‪ ،‬ﻣﻨﺠﺮ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ؛ ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﮐﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ رﻓﺘﺎرﻫﺎي ﺧﻄﺮﺳﺎز در راﻧﻨﺪﮔﯽ‪ ،‬ﺑﯽﺗﻮﺟﻪ ﺷﺪه‪،‬‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬اﮔﺮ ﺗﺼﺎدف ﮐﺮدﯾﻢ‪ ،‬ﺧﯿﺎﻟﯽ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﯿﻤﻪ ﻣﯽدﻫﺪ؟! ]ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬
 ‫‪415‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬رﻗﺎﺑﺖ در اﻣﻮر آﺧﺮت و رﻏﺒﺖ ﻓﺮاوان ﺑﻪ ﭼﯿﺰﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺗﺒﺮكﺟﺴﺘﻦ‪...‬‬

‫ﮐﻤﮏ ﺑﻪ آﺳﯿﺐدﯾﺪﮔﺎن ﺣﻮادث ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﺷﻮد و اﻋﻀﺎي ﺻﻨﺪوق ﮐﻪ در آن‪ ،‬ﭘﻮل‬

‫ﻣﯽﮔﺬارﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻟﮏ‪ ‬اﯾﻦ ﭘﻮل ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ؛ زﯾﺮا آن را ﺑﺮاي ﮐﻤﮏ و ﻫﻢﯾﺎري از ﺛﺮوت‪ ‬ﺧﻮد‬
‫ﺟﺪا ﮐﺮدهاﻧﺪ؛ ﻟﺬا ﭘﻮلِ ﺻﻨﺪوق‪ ،‬زﮐﺎت ﻧﺪارد‪.‬‬
‫ﻣﺴﺄﻟﻪ‪ :‬اﯾﻦﺟﺎ ﭘﺮﺳﺸﯽ ﭘﯿﺶ ﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ ﻣﻮرد ﺳﺆال ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﺮدم اﺳﺖ‪ :‬اﮔﺮ‬
‫ﭼﻨﺪ ﻧﻔﺮ ﯾﺎ ﭼﻨﺪ ﮐﺎرﻣﻨﺪ ﺟﻤﻊ ﺷﻮﻧﺪ و ﺑﺎ ﺗﻮاﻓﻖ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ‪ ،‬درﺻﺪي از ﺣﻘﻮق ﺧﻮد ﯾﺎ‬
‫ﻣﺒﻠﻎ ﻣﺸﺨﺼﯽ از آن را ‪ -‬ﻣﺜﻼً ﻣﺎﻫﯿﺎﻧﻪ ده ﻫﺰار ﺗﻮﻣﺎن ﯾﺎ ‪ %10‬ﺣﻘﻮﻗﺸﺎن را‪ -‬ﺟﻤﻊ ﮐﻨﻨﺪ‬
‫و ﺑﻪ ﯾﮑﯽ از اﻋﻀﺎي اﯾﻦ ﮔﺮوه ﺑﺪﻫﻨﺪ و ﻣﺎه‪ ‬ﺑﻌﺪ ﺑﻪ ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮ و در ﻣﺎه ﺳﻮم ﺑﻪ ﻧﻔﺮ‬
‫ﺳﻮم و ﻫﻤﯿﻦﻃﻮر در ﻣﺎه ﭼﻬﺎرم ﺑﻪ ﻧﻔﺮِ ﭼﻬﺎرم و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﺑﺎ ﺗﺸﮑﯿﻞ اﯾﻦ ﮔﺮوه‪،‬‬
‫ﭼﺮﺧﻪاي اﯾﺠﺎد ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﭘﻮل‪ ،‬در ﻣﯿﺎن آنﻫﺎ ﺑﻪﻧﻮﺑﺖ ﺑﻪ ﮔﺮدش درآﯾﺪ‪ ،‬آﯾﺎ ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﮐﺎري درﺳﺖ اﺳﺖ؟‬
‫ﭘﺎﺳﺦ‪ :‬ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪ :‬اﯾﺮادي ﻧﺪارد و درﺳﺖ اﺳﺖ؛ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬اﯾﻦ ﻗﺮض‪،‬‬
‫ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ ﺑﻬﺮه ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬در اﺷﺘﺒﺎهاﻧﺪ؛ زﯾﺮا اﮔﺮ ﻣﻦ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻋﻀﻮ اﯾﻦ ﮔﺮوه‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﺮادران‬
‫ﺧﻮد‪ ،‬ﻗﺮض )وام( ﻣﯽدﻫﻢ‪ ،‬ﭘﻮلِ ﺑﯿﺶﺗﺮي درﯾﺎﻓﺖ ﻧﻤﯽﮐﻨﻢ و در ﻗﺒﺎل واﻣﯽ ﮐﻪ دادهام‪،‬‬
‫ﺳﻮد ﻧﻤﯽﮔﯿﺮم‪ .‬ﻣﺨﺎﻟﻔﺎنِ ﭼﻨﯿﻦ ﺗﻌﺎوﻧﯽﻫﺎﯾﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﻣﺎلِ ﻓﺮاواﻧﯽ ﻧﺼﯿﺐ ﻫﺮ ﯾﮏ از‬
‫اﻋﻀﺎ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪ :‬ﺑﻠﻪ‪ ،‬اﻣﺎ در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺑﻪ ﻫﯿﭻﯾﮏ از اﻋﻀﺎ‪ ،‬ﭘﻮﻟﯽ ﺑﯿﺶ از اﺻﻞِ‬
‫ﭘﻮﻟﯽ ﮐﻪ در ﺻﻨﺪوق ﮔﺬاﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻤﯽرﺳﺪ و اﯾﻦ‪ ،‬واﻣﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺪون ﻫﯿﭻ ﺑﻬﺮهاي‪،‬‬
‫ﻣﺸﺮوط ﺑﻪ ﭘﺮداﺧﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻫﯿﭻ اﯾﺮادي در آن ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از ﻃﻼب‪ ،‬ﮔﻤﺎن ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ‪ ،‬رﺑﺎﺳﺖ؛ در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻫﯿﭻ‬
‫ﻋﻨﻮان رﺑﺎ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺗﻌﺎون و ﻫﻢﯾﺎريﺳﺖ و ﮐﺎرِ ﻧﯿﮏ و ﭘﺴﻨﺪﯾﺪهاي ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ؛‬
‫ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻣﺸﮑﻼت ﻣﺎﻟﯽِ ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﺮدم‪ ،‬از اﯾﻦ ﻃﺮﯾﻖ ﺣﻞ ﻣﯽﺷﻮد و از ﺧﻄﺮ روي‬
‫آوردن ﺑﻪ وامﻫﺎي رﺑﻮي ﺳﺎﻟﻢ ﻣﯽﻣﺎﻧﻨﺪ و دﯾﮕﺮ ﺑﺮاي ﮔﺮﻓﺘﻦ وام‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺮاغ اﻓﺮاد رﺑﺎﺧﻮار‬
‫ﯾﺎ ﺑﺎﻧﮏﻫﺎي رﺑﻮي ﻧﻤﯽروﻧﺪ و اﯾﻦ‪ ،‬ﺧﻮد اﻣﺘﯿﺎز و ﻣﺼﻠﺤﺘﯽ ﻧﻤﺎﯾﺎن در ﺗﺸﮑﯿﻞ ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﺗﻌﺎوﻧﯽﻫﺎﯾﯽﺳﺖ و ﺑﻪ ﻫﯿﭻ وﺟﻪ‪ ،‬ﻫﯿﭻ اﯾﺮادي ﻧﺪارد‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪ -64‬ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ و ﺑﺮﺗﺮي ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ ﺷﺎﮐﺮ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺛﺮوﺗﺶ را از راه درﺳﺖ و ﺷﺮﻋﯽ ﺑﻪدﺳﺖ ﻣﯽآورد و در راهﻫﺎي‬
‫ﻣﺸﺮوع‪ ،‬ﺧﺮج ﻣﯽﮐﻨﺪ‬

‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫�هُۥ ل ِۡليُ ۡ َ‬
‫� ٰ‬ ‫� ‪ ٦‬فَ َس ُنيَ ّ ِ ُ‬ ‫ۡ‬
‫� ‪َ ٥‬و َص َّد َق بٱ ُ‬
‫� ۡس َ ٰ‬ ‫ٰ‬ ‫َ َ َّ َ ۡ َ ۡ َ ٰ َ َّ َ‬
‫ى ‪﴾٧‬‬ ‫ِ‬ ‫﴿فأما من أ�طي وٱ�‬
‫]اﻟﻠﻴﻞ‪[٧ ،٥ :‬‬
‫اﻣﺎ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ )ﻣﺎﻟﺶ را در راه اﷲ( ﺑﺨﺸﯿﺪ و ﺗﻘﻮا ﭘﯿﺸﻪ ﮐﺮد و )آﯾﯿﻦ و وﻋﺪهي( ﻧﯿﮏ اﻻﻫﯽ را‬
‫ﺗﺼﺪﯾﻖ ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﭘﺲ او را در ﻣﺴﯿﺮي آﺳﺎن )ﮐﻪ اﻧﺠﺎم اﻋﻤﺎلِ ﻧﯿﮏ و در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺑﻬﺸﺖ اﺳﺖ(‬
‫ﻗﺮار ﺧﻮاﻫﯿﻢ داد‪.‬‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ّ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬
‫ا�ۥ َ� َ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬
‫ج َّن ُب َها ٱ� ۡ� َ� ‪ ١٧‬ٱ�ِي يُ ۡؤ� َم ُ‬
‫ِندهُۥ مِن � ِۡع َم ٖة‬
‫� ‪َ ١٨‬و َما ِ� َحد ع َ‬
‫ٍ‬ ‫� ٰ‬ ‫ِ‬
‫﴿ َو َس ُي َ‬
‫ٰ‬ ‫َ َ َ ۡ َ َۡ َ‬ ‫ٰ‬ ‫َّ ۡ َ ٓ َ َ ۡ َ ّ ۡ َ ۡ َ‬ ‫� َز ٰٓ‬‫ُۡ‬
‫ى ‪ ١٩‬إِ� ٱبتِغاء وجهِ ر�ِهِ ٱ�� ‪ ٢٠‬ولسوف ير� ‪] ﴾٢١‬اﻟﻠﻴﻞ‪[٢١ ،١٧ :‬‬
‫وﻟﯽ ﭘﺮﻫﯿﺰﮔﺎرﺗﺮﯾﻦ اﻧﺴﺎنﻫﺎ از آن آﺗﺶ ﺷﻌﻠﻪور‪ ،‬دور داﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد؛ ﻫﻤﺎن ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﺎﻟﺶ را‬
‫)در راه اﷲ( ﻣﯽدﻫﺪ ﺗﺎ ﭘﺎك ﺷﻮد‪ .‬و ﻫﯿﭻﮐﺲ ﻧﺰد او ﻧﻌﻤﺘﯽ ﻧﺪارد ﮐﻪ )ﺑﻪ ﭘﺎس اﯾﻦ ﺣﻖ( ﺑﻪ وي‬
‫ﭘﺎداش دﻫﺪ‪ .‬و ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ رﺿﺎي ﭘﺮوردﮔﺎر ﺑﻠﻨﺪﻣﺮﺗﺒﻪاش )اﻧﻔﺎق ﻣﯽﮐﻨﺪ(‪ .‬و ﺑﻪ زودي )ﺑﺎ ﮐﺴﺐ‬
‫رﺿﺎﯾﺖ ﭘﺮوردﮔﺎر و ورود ﺑﻪ ﺑﻬﺸﺖ( راﺿﯽ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ُ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ٓ‬ ‫ۡ‬
‫ُۡ َ ُۡ ُ َ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫ت فَنِعِ َّما ِ َ‬ ‫ُ ۡ ُ ْ َّ َ‬
‫�ۖ �ن �فوها َوتؤتوها ٱلفق َرا َء � ُه َو خ ۡ�‪ ٞ‬ل� ۡ ۚم‬ ‫﴿إِن �بدوا ٱلص َد� ٰ ِ‬
‫َ ُ َ َ‬ ‫ُ َّ َ ُ ّ َ َّ ُ‬
‫ِ� ۡم َوٱ َّ ُ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[٢٧١ :‬‬ ‫� ب ِ َما � ۡع َملون خبِ�‪﴾٢٧١ ٞ‬‬ ‫َو�� ِف ُر عن�م مِن س ِ�ٔات ۗ‬
‫اﮔﺮ آﺷﮑﺎرا ﺻﺪﻗﻪ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ‪ ،‬ﮐﺎرِ ﺧﻮﺑﯽﺳﺖ و اﮔﺮ در ﻧﻬﺎن ﺻﺪﻗﻪ دﻫﯿﺪ و ﺑﻪ ﻓﻘﯿﺮان ﺑﺬل و‬
‫ﺑﺨﺸﺶ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ‪ ،‬ﺑﺮاﯾﺘﺎن ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ‪ .‬و ﺑﺮﺧﯽ از ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﺘﺎن را از ﻣﯿﺎن ﻣﯽﺑﺮد‪ .‬و اﷲ ﺑﻪ اﻋﻤﺎﻟﺘﺎن‬
‫آﮔﺎه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫� بهِۦ َعل ‪ٞ‬‬ ‫ْ‬
‫ون َو َما تُنفِ ُقوا مِن َ ۡ‬
‫� ٖء فَإ َّن ٱ َّ َ‬ ‫ُ‬
‫َّ ُّ َ‬ ‫ْ‬ ‫َ َ َ ُ ْ ۡ َّ َ َّ ٰ ُ ُ‬
‫ِيم‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ۚ‬ ‫ِب‬ ‫�‬ ‫ا‬ ‫ِم‬
‫م‬ ‫وا‬ ‫ق‬‫﴿لن �نالوا ٱل ِ� ح� تنفِ‬
‫]آل ﻋﻤﺮان‪[٩٢ :‬‬ ‫‪﴾٩٢‬‬
‫ﻫﺮﮔﺰ ﺑﻪ ﻧﯿﮑﯽ دﺳﺖ ﻧﻤﯽﯾﺎﺑﯿﺪ ﻣﮕﺮ آنﮐﻪ از آنﭼﻪ دوﺳﺖ دارﯾﺪ‪ ،‬اﻧﻔﺎق ﮐﻨﯿﺪ؛ اﷲ از آنﭼﻪ‬
‫اﻧﻔﺎق ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬آﮔﺎه اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪417‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ و ﺑﺮﺗﺮي ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ ﺷﺎﮐﺮ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺛﺮوﺗﺶ را از راه ‪...‬‬

‫آﯾﻪﻫﺎ‪ ،‬درﺑﺎرهي ﻓﻀﯿﻠﺖ اﻧﻔﺎق ﯾﺎ ﺧﺮج ﮐﺮدن در ﻃﺎﻋﺎت و ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ‪ ،‬ﻓﺮاوان و‬
‫روﺷﻦ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ‪ ‬ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ‪ ‬ﺷﮑﺮﮔﺰار‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺛﺮوﺗﺶ را‬
‫از راه درﺳﺖ و ﺷﺮﻋﯽ ﺑﻪدﺳﺖ ﻣﯽآورد و در راهﻫﺎي ﻣﺸﺮوع‪ ،‬ﺧﺮج ﻣﯽﮐﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻣﺎل و ﺛﺮوت‪ ،‬داﻧﺶ‪ ،‬ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ و‬
‫ﺟﺎﯾﮕﺎﻫﯽ داده اﺳﺖ ﮐﻪ او را از دﯾﮕﺮان‪ ،‬ﺑﯽﻧﯿﺎز ﻣﯽﺳﺎزد؛ ﮔﺮﭼﻪ ﺑﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪ ﮐﺴﯽ‬
‫ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ ﻣﺎل و ﺛﺮوت ﻣﺎدي ﻋﻄﺎ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﷲ‪ ‬ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ را ﺑﺎ ﻣﺎل‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎ ﺛﺮوت و ﻓﻘﺮ ﻣﯽآزﻣﺎﯾﺪ‪ .‬در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم‪ ،‬ﮐﺴﺎﻧﯽ‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ آنﻫﺎ ﺛﺮوﺗﯽ ﺑﺒﺨﺸﺪ‪ ،‬ﺛﺮوت و ﺑﯽﻧﯿﺎزي‪ ،‬آﻧﺎن را ﺑﻪ ﻓﺴﺎد و‬
‫ﺗﺒﺎﻫﯽ ﻣﯽﮐﺸﺎﻧﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺳﺮ ﺑﻪ ﻃﻐﯿﺎن ﻣﯽﻧﻬﻨﺪ و ﮔﻤﺮاه ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬و ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﯽ ﻫﻢ ﻫﺴﺘﻨﺪ‬
‫ﮐﻪ اﮔﺮ آنﻫﺎ را ﻓﻘﯿﺮ ﺑﮕﺮداﻧﺪ‪ ،‬ﻓﻘﺮ و ﺗﻨﮓدﺳﺘﯽ‪ ،‬ﻣﺎﯾﻪي ﻓﺴﺎد و ﺗﺒﻬﮑﺎري آﻧﺎن ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﻟﺬا اﷲ‪ ‬ﺑﻪ ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ ﺑﻪاﻧﺪازهاي ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﻻزﻣﻪ ﯾﺎ درﺧﻮرِ ﺣﮑﻤﺖ‪ ‬اوﺳﺖ‪:‬‬
‫َ‬ ‫َّ ّ َ ۡ َ ۡ ۡ َ ٗ ۖ َ ۡ ُ‬ ‫َٓ َ ُ َۡ ۡ َ َۡ ُ ُ‬ ‫ُ ُّ َ ۡ‬
‫�� َنا ت ۡر َج ُعون ‪﴾٣٥‬‬ ‫ل� وٱ� ِ‬
‫� ف ِتنة‬ ‫ت و�بلو�م ب ِٱ ِ‬‫﴿� �ف ٖس ذا�ِقة ٱلمو ِ �‬
‫]اﻷﻧﺒﻴﺎء‪[٣٥ :‬‬
‫ﻫﺮ ﺟﺎنداري‪) ،‬ﻃﻌﻢ( ﻣﺮگ را ﻣﯽﭼﺸﺪ و ﺷﻤﺎ را ﺑﺮاي آزﻣﺎﯾﺶ ﺑﺎ اﻧﻮاع ﻧﯿﮏ و ﺑﺪ ﻣﯽآزﻣﺎﯾﯿﻢ و‬
‫ﺑﻪﺳﻮي ﻣﺎ ﺑﺎزﮔﺮداﻧﺪه ﻣﯽﺷﻮﯾﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺎل و ﺛﺮوﺗﯽ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ اﻧﺴﺎن ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ‪ ،‬دو ﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻧﻮع اول‪ :‬ﺛﺮوﺗﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬آن را از راه ﺣﺮام ﺑﻪدﺳﺖ ﻣﯽآورد؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ رﺑﺎﺧﻮار‪،‬‬
‫دروغﮔﻮ و ﮐﻼهﺑﺮداري ﮐﻪ در داد و ﺳﺘﺪ‪ ،‬ﺣﻘﻪﺑﺎزي ﻣﯽﮐﻨﺪ ﯾﺎ اﻣﻮال دﯾﮕﺮان را ﺑﻪﻧﺎﺣﻖ‬
‫ﻣﯽﺧﻮرد‪ .‬ﺛﺮوت‪ ‬ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﯽ‪ ،‬ﺳﻮدي ﺑﻪ او ﻧﻤﯽﺑﺨﺸﺪ؛ زﯾﺮا ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺨﺼﯽ در دﻧﯿﺎ‬
‫ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ ﺑﻪﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ‪ ،‬اﻣﺎ در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻫﻢ در دﻧﯿﺎ ﻓﻘﯿﺮ اﺳﺖ و ﻫﻢ در آﺧﺮت‪ .‬ﺛﺮوﺗﯽ‬
‫ﮐﻪ از راه ﻏﯿﺮﺷﺮﻋﯽ ﺑﻪدﺳﺖ آﯾﺪ‪ ،‬روز ﻗﯿﺎﻣﺖ وﺑﺎلِ ﮔﺮدن اﺳﺖ و اﻧﺴﺎن ﺑﻪﺧﺎﻃﺮِ آن‪،‬‬
‫ﻣﺠﺎزات ﻣﯽﺷﻮد و در اﯾﻦ ﻣﯿﺎن‪ ،‬ﺑﺪﺗﺮﯾﻦ ﺛﺮوت‪ ،‬ﺛﺮوﺗﯽﺳﺖ ﮐﻪ از ﻃﺮﯾﻖ رﺑﺎﺧﻮاري‬
‫ﺑﻪدﺳﺖ ﻣﯽآﯾﺪ‪ .‬اﷲ‪ ‬در ﮐﺘﺎﺑﺶ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪418‬‬
‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َّ َ َ ۡ ُ ُ َ ّ َ ٰ ْ َ َ ُ ُ َ َّ َ َ َ ُ ُ َّ‬
‫وم ٱ�ِي َ� َتخ َّب ُط ُه ٱلش ۡي َ�ٰ ُن م َِن‬ ‫لر�وا � �قومون إِ� كما �ق‬ ‫﴿ٱ�ِين يأ� َلون ٱ ِ‬
‫ْ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ۡ‬
‫ۡ َ ّ َ ٰ َ َّ ُ ۡ َ ٓ َّ َ َ ۡ ُ ۡ ُ ّ َ ٰ َ َ َّ َّ ُ َ ۡ َ َ َ َّ َ ّ َ‬
‫ْ‬ ‫ُ‬
‫لر�َ ٰۚوا � َمن‬
‫لر� ۗوا وأحل ٱ� ٱ�يع وحرم ٱ ِ‬ ‫س �ل ِك بِ��هم قالوا إِ�ما ٱ�يع مِثل ٱ ِ‬‫ٱ لم ِ ۚ‬
‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ ٓ َ ُ َ ۡ َ ّ َّ ّ َ َ َ ٰ َ‬
‫‪ٞ‬‬
‫� فل ُهۥ َما َسلف َوأ ۡم ُرهُ ٓۥ إِ� ٱ�ِۖ َو َم ۡن َ�د‬ ‫جاءهۥ موعِظة مِن ر�ِهِۦ فٱنت‬
‫َ ُ ْ َ ٰٓ َ َ ۡ َ ٰ ُ َّ ُ ۡ َ َ ٰ ُ َ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[٢٧٥ :‬‬ ‫فأو��ِك أص�ب ٱ�ارِ� هم �ِيها � ِ�ون ‪﴾٢٧٥‬‬
‫آﻧﺎن ﮐﻪ رﺑﺎ ﻣﯽﺧﻮرﻧﺪ‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﮐﺴﯽ )از ﻗﺒﺮﺷﺎن( ﺑﺮ ﻣﯽﺧﯿﺰﻧﺪ ﮐﻪ ﺷﯿﻄﺎن‪ ،‬او را ﺑﻪﺷﺪت دﭼﺎر‬
‫ﺟﻨﻮن و اﺧﺘﻼل ﺣﻮاس ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪» :‬داد و ﺳﺘﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ رﺑﺎﺳﺖ«؛ ﺣﺎل آنﮐﻪ اﷲ‬
‫ﺧﺮﯾﺪ و ﻓﺮوش را ﺣﻼل‪ ،‬و رﺑﺎ را ﺣﺮام ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﭘﺲ از رﺳﯿﺪن ﻓﺮﻣﺎن‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎرش )درﺑﺎرهي رﺑﺎ( از اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﺑﺎز آﯾﺪ‪ ،‬آنﭼﻪ ﭘﯿﺸﺘﺮ ﮐﺴﺐ ﮐﺮده‪ ،‬از اوﺳﺖ و ﮐﺴﺎﻧﯽ‬
‫ﮐﻪ دوﺑﺎره ﺑﻪ رﺑﺎﺧﻮاري ﺑﭙﺮدازﻧﺪ‪ ،‬دوزﺧﯽاﻧﺪ و ﺑﺮاي ﻫﻤﯿﺸﻪ در دوزخ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﻣﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ‬
‫نتم ُّم ۡؤ ِمن َ‬
‫ِ� ‪٢٧٨‬‬
‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬
‫� َو َذ ُروا َما بَ ِ َ‬
‫� م َِن ٱ ّلر�َ ٰٓوا إن ك ُ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬
‫ام ُنوا ٱ َّ� ُقوا ٱ َّ َ‬‫ِين َء َ‬‫�� ُّ� َها ٱ َّ� َ‬ ‫﴿ ٰٓ‬
‫ِ ِ‬
‫ُ‬ ‫ُُۡ ۡ ََ ُ ۡ ُ ُ َ‬ ‫ۡ‬
‫فَإن َّل ۡم َ� ۡف َعلُوا ْ فَأ َذنُوا ْ َ‬
‫وس أ ۡم َ� ٰل ِ� ۡم‬ ‫و�ِۖۦ �ن تبتم فل�م ر ُء‬ ‫ب ّم َِن ٱ َّ�ِ َو َر ُس ِ‬ ‫ر‬
‫ِ ٖ‬
‫�ۡ‬
‫ِ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُۡ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َۡ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[٢٧٩ ،٢٧٨ :‬‬ ‫� �ظل ُِمون َو� �ظل ُمون ‪﴾٢٧٩‬‬
‫اي ﻣﺆﻣﻨﺎن! ﺗﻘﻮاي اﻻﻫﯽ ﭘﯿﺸﻪ ﮐﻨﯿﺪ و اﮔﺮ ﺑﻪراﺳﺘﯽ اﯾﻤﺎن دارﯾﺪ‪ ،‬آنﭼﻪ را ﮐﻪ از اﻣﻮال رﺑﺎ‬
‫)ﻧﺰد ﻣﺮدم( ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪه‪ ،‬رﻫﺎ ﮐﻨﯿﺪ‪ .‬ﭘﺲ اﮔﺮ ﭼﻨﯿﻦ ﻧﮑﺮدﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺪاﻧﯿﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺟﻨﮓ ﺑﺎ اﷲ و رﺳﻮﻟﺶ‬
‫ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪاﯾﺪ؛ و اﮔﺮ ﺗﻮﺑﻪ ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬اﺻﻞِ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪﻫﺎﯾﺘﺎن از ﺷﻤﺎﺳﺖ و ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻧﻪ )ﺑﺎ ﮔﺮﻓﺘﻦ رﺑﺎ(‬
‫ﺳﺘﻢ ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ و ﻧﻪ )ﺑﺎ از دﺳﺖ دادن ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ( ﻣﻮرد ﺳﺘﻢ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﺪ‪.‬‬
‫ﻧﻮع دوم از ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪان‪ ،‬ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺛﺮوﺗﺶ را از راه ﺣﻼل ﺑﻪدﺳﺖ ﻣﯽآورد و‬
‫در ﻣﻌﺎﻣﻠﻪي ﺧﻮد ﺻﺪاﻗﺖ دارد و ﻫﯿﭻ دروغ و ﻓﺮﯾﺒﯽ در داد و ﺳﺘﺪش ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻟﺬا‬
‫ﺛﺮوﺗﺶ ﺑﻪ او ﻓﺎﯾﺪه ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ؛ زﯾﺮا ﻏﺎﻟﺒﺎً اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ اﯾﻦﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﻮﻓﯿﻖ‬
‫ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﺛﺮوﺗﺶ را در راهﻫﺎي درﺳﺖ و ﻣﻔﯿﺪ ﺧﺮج ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ‪ ‬ﺷﺎﮐﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺛﺮوﺗﺶ را از راه درﺳﺖ و ﺷﺮﻋﯽ ﺑﻪدﺳﺖ‬
‫ﻣﯽآورد و در راه درﺳﺘﯽ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﺸﺮوع ﻗﺮار داده اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﺰﯾﻨﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﭼﻨﺪ آﯾﻪ در اﯾﻦﺑﺎره ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ از ﺟﻤﻠﻪ اﯾﻦ آﯾﻪ ﮐﻪ اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
 ‫‪419‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ و ﺑﺮﺗﺮي ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ ﺷﺎﮐﺮ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺛﺮوﺗﺶ را از راه ‪...‬‬

‫�هُۥ ل ِۡليُ ۡ َ‬
‫� ٰ‬ ‫� ‪ ٦‬فَ َس ُنيَ ّ ِ ُ‬ ‫� ‪َ ٥‬و َص َّد َق بٱ ۡ ُ‬
‫� ۡس َ ٰ‬ ‫ٰ‬ ‫َ َ َّ َ ۡ َ ۡ َ ٰ َ َّ َ‬
‫ى ‪﴾٧‬‬ ‫ِ‬ ‫﴿فأما من أ�طي وٱ�‬
‫]اﻟﻠﻴﻞ‪[٧ ،٥ :‬‬
‫اﻣﺎ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ )ﻣﺎﻟﺶ را در راه اﷲ( ﺑﺨﺸﯿﺪ و ﺗﻘﻮا ﭘﯿﺸﻪ ﮐﺮد و )آﯾﯿﻦ و وﻋﺪهي( ﻧﯿﮏ اﻻﻫﯽ را‬
‫ﺗﺼﺪﯾﻖ ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﭘﺲ او را در ﻣﺴﯿﺮي آﺳﺎن )ﮐﻪ اﻧﺠﺎم اﻋﻤﺎلِ ﻧﯿﮏ و در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺑﻬﺸﺖ اﺳﺖ(‬
‫ﻗﺮار ﺧﻮاﻫﯿﻢ داد‪.‬‬
‫َ ۡ‬
‫﴿أ� َط ٰي﴾ ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺎل و ﺛﺮوﺗﺶ را در راه درﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺬل و ﺑﺨﺸﺶ ﯾﺎ ﻫﺰﯾﻨﻪ ﮐﺮد و‬
‫در ﮐﺴﺐ و ﺧﺮج آن‪ ،‬ﺗﻘﻮاي اﻟﻬﯽ ﭘﯿﺸﻪ ﻧﻤﻮد‪ .‬ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﯽ در ﻣﺴﯿﺮي آﺳﺎن ﮐﻪ اﻧﺠﺎمِ‬
‫اﻋﻤﺎل ﻧﯿﮏ و در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺑﻬﺸﺖ اﺳﺖ‪ ،‬ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ى ‪َ ١٠‬و َما‬ ‫� ‪ ٩‬فَ َس ُنيَ ّ ِ ُ‬
‫�هُۥ ل ِل ُع ۡ َ‬
‫� ٰ‬ ‫� ۡس َ ٰ‬‫� ‪َ ٨‬و� َّذ َب بٱ ُ‬ ‫﴿ َوأ َّما َم ۢن َ� َِل َوٱ ۡس َت ۡغ َ ٰ‬
‫ِ‬
‫]اﻟﻠﻴﻞ‪[١٢ ،٨ :‬‬ ‫ى ‪﴾١٢‬‬‫ى ‪ ١١‬إ ِ َّن َعلَ ۡي َنا ل َ ۡل ُه َد ٰ‬ ‫ُ� ۡغ� َ� ۡن ُه َم ُ ُ‬
‫ا� ٓۥ إ ِ َذا تَ َر َّد ٰٓ‬
‫ِ‬
‫وﻟﯽ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺨﻞ ورزﯾﺪ و ﺧﻮد را )از ﭘﺎداﺷﯽ اﻟﻬﯽ( ﺑﯽﻧﯿﺎز داﻧﺴﺖ و آﯾﯿﻦ و وﻋﺪهي ﻧﯿﮏ‬
‫اﻟﻬﯽ را ﺗﮑﺬﯾﺐ ﮐﺮد‪ ،‬ﭘﺲ او را در ﻣﺴﯿﺮ دﺷﻮاري )ﮐﻪ ﻫﻤﺎن ﮔﻤﺮاﻫﯽ و در ﻧﺘﯿﺠﻪ دوزخ اﺳﺖ‪(،‬‬
‫ﻗﺮار ﺧﻮاﻫﯿﻢ داد‪ .‬و آنﮔﺎه ﮐﻪ )در دوزخ( ﺳﻘﻮط ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺎل و ﺛﺮوﺗﺶ‪ ،‬ﺳﻮدي ﺑﻪ ﺣﺎﻟﺶ ﻧﺪارد‪.‬‬
‫ﺑﯽﮔﻤﺎن راﻫﻨﻤﺎﯾﯽ ﮐﺮدن )و ﻧﺸﺎن دادن راه ﺣﻖ( ﺑﺎ ﻣﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ّ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ا�ۥ َ� َ َ‬ ‫َّ‬
‫ج َّن ُب َها ٱ� ۡ� َ� ‪ ١٧‬ٱ�ِي يُ ۡؤ� َم َ ُ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬
‫ِندهُۥ مِن � ِۡع َم ٖة‬
‫� ‪َ ١٨‬و َما ِ� َحد ع َ‬
‫ٍ‬ ‫� ٰ‬ ‫ِ‬
‫﴿ َو َس ُي َ‬
‫َ‬
‫� ‪] ﴾٢١‬اﻟﻠﻴﻞ‪[٢٢ ،١٧ :‬‬ ‫� ‪َ ٢٠‬ول َ َس ۡو َف يَ ۡر َ ٰ‬ ‫ى ‪ ١٩‬إ ِ َّ� ٱبۡت ِ َغا ٓ َء َو ۡجهِ َر ّ�هِ ٱ ۡ� ۡ َ ٰ‬ ‫� َز ٰٓ‬‫ُۡ‬
‫ِ‬
‫وﻟﯽ ﭘﺮﻫﯿﺰﮔﺎرﺗﺮﯾﻦ اﻧﺴﺎنﻫﺎ از آن آﺗﺶ ﺷﻌﻠﻪور‪ ،‬دور داﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد؛ ﻫﻤﺎن ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﺎﻟﺶ را‬
‫)در راه اﷲ( ﻣﯽدﻫﺪ ﺗﺎ ﭘﺎك ﺷﻮد‪ .‬و ﻫﯿﭻﮐﺲ ﻧﺰد او ﻧﻌﻤﺘﯽ ﻧﺪارد ﮐﻪ )ﺑﻪ ﭘﺎس اﯾﻦ ﺣﻖ( ﺑﻪ وي‬
‫ﭘﺎداش دﻫﺪ‪ .‬و ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ رﺿﺎي ﭘﺮوردﮔﺎر ﺑﻠﻨﺪﻣﺮﺗﺒﻪاش )اﻧﻔﺎق ﻣﯽﮐﻨﺪ(‪ .‬و ﺑﻪ زودي )ﺑﺎ ﮐﺴﺐ‬
‫رﺿﺎﯾﺖ ﭘﺮوردﮔﺎر و ورود ﺑﻪ ﺑﻬﺸﺖ( راﺿﯽ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﺎﻟﺶ را در راه اﷲ ﯾﺎ ﺑﻪ ﺻﻮرﺗﯽ ﺧﺮج ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ او را ﺑﻪ اﷲ‪‬‬
‫ﻧﺰدﯾﮏ ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ ﯾﺎ ﻣﺎﯾﻪي ﺗﺰﮐﯿﻪ و ﭘﺎﮐﯽ اوﺳﺖ‪ ،‬از آﺗﺶ دوزخ دور ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺬل‬
‫و ﺑﺨﺸﺶ او ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﺷﺨﺼﯽ و ﺟﺒﺮان ﺣﻘﻮﻗﯽ ﮐﻪ دﯾﮕﺮان ﺑﺮ او دارﻧﺪ‪ ،‬ﻧﯿﺴﺖ؛‬
‫َٓ‬ ‫َّ‬
‫ﺑﻠﮑﻪ ﻓﻘﻂ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ اﷲ‪ ‬ﺑﺬل و ﺑﺨﺸﺶ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو ﻓﺮﻣﻮد‪﴿ :‬إِ� ٱبۡتِغا َء َو ۡجهِ َر ّ�ِهِ‬
‫َ‬
‫� ‪ ﴾٢١‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ رﺿﺎي ﭘﺮوردﮔﺎر ﺑﻠﻨﺪﻣﺮﺗﺒﻪاش اﻧﻔﺎق‬ ‫ٱ ۡ� ۡ َ ٰ‬
‫� ‪َ ٢٠‬ول َ َس ۡو َف يَ ۡر َ ٰ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪420‬‬

‫ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﻪزودي ﺑﺎ ﮐﺴﺐ رﺿﺎﯾﺖ ﭘﺮوردﮔﺎر و ﭘﺎداﺷﯽ ﮐﻪ اﷲ ﺑﻪ او ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬راﺿﯽ‬

‫ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ«‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑﺮ ﻫﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ اﷲ‪ ‬ﺑﻪ او ﺛﺮوﺗﯽ ﻣﯽدﻫﺪ‪،‬‬
‫ﺳﭙﺎسﮔﺰارش ﺑﺎﺷﺪ و ﻣﻄﺎﺑﻖ دﺳﺘﻮر اﻟﻬﯽ ﺑﻪدرﺳﺘﯽ و ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﺑﻪ وﻇﯿﻔﻪاش در ﻗﺒﺎل‬
‫ﺑﺬل و ﺑﺨﺸﺶ اﯾﻦ ﺛﺮوت ﻋﻤﻞ ﻧﻤﺎﯾﺪ ﮐﻪ ﻣﺎﯾﻪي رﺿﺎﯾﺖ و ﺧﺸﻨﻮدي اﷲ‪ ‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫***‬
‫َََْ‬ ‫َ َ َ َّ‬ ‫َ َ ُ ُ‬ ‫َّ‬
‫ﺑﻦ مﺴﻌﻮ ٍد‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل َرﺳﻮل اﷲِ‪» :‬ﻻ ﺣﺴﺪ إِﻻ ﻲﻓ اﺛنﺘ�‪:‬‬ ‫‪ -٥٧٦‬وﻋﻦ ﻋﺒ ِﺪ ا�ِ ِ‬
‫َ ِّ َ ُ ٌ َ َّ ُ ْ َ ً ُ َ‬ ‫َ َ‬ ‫ُ ٌ َ َّ ُ َ ً َ َ َّ َ ُ‬
‫ﻘﻲﻀ ﺑِﻬﺎ‬ ‫اﺤﻟﻖ‪ .‬ورﺟﻞ آﺗﺎه ا� ﺣِﻜﻤﺔ ﻓﻬﻮ ﻳ ِ‬ ‫َرﺟﻞ آﺗﺎهُ ا� ﻣﺎﻻ‪ ،‬ﻓﺴﻠﻄﻪ ﻰﻠﻋ ﻫﻠﻜﺘِ ِﻪ ﻲﻓ‬
‫ُ َ ِّ ُ َ‬
‫) ‪(1‬‬
‫َو�ﻌﻠﻤﻬﺎ«‪ ] .‬ﹲ‬
‫ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬رﺷﮏ ﺑﺮدن )ﻏﺒﻄﻪ‬
‫ﺧﻮردن( ﻓﻘﻂ در دو ﻣﻮرد‪ ،‬درﺳﺖ اﺳﺖ‪ :‬ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ اﷲ ﺑﻪ او ﻣﺎﻟﯽ داده و ﺑﻪ او ﻫﻤﺖ‬
‫ﺧﺮج ﮐﺮدن در راه اﷲ را ﻋﻨﺎﯾﺖ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ؛ و ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ اﷲ ﺑﻪ او ﺣﮑﻤﺖ و‬
‫ﻣﻌﺎرف دﯾﻨﯽ داده و او ﺑﻪ آن‪ ،‬ﺣﮑﻢ و ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ‪ -‬ﺑﻪ دﯾﮕﺮان ﻧﯿﺰ‪ -‬آﻣﻮزش‬
‫ﻣﯽدﻫﺪ«‪.‬‬
‫ُ ٌ َ َّ‬ ‫ََ‬ ‫َّ‬ ‫َ َ‬
‫ﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﻻ ﺣﺴﺪ إِﻻ ﻲﻓ اﺛنﺘ�‪َ :‬رﺟﻞ آﺗﺎهُ ا�‬ ‫‪ -٥٧٧‬وﻋﻦ اﺑْ ِﻦ ﻋﻤﺮ‪َ $‬ﻋ ِﻦ اﻨﻟَّ ِّ‬
‫َ َ ُ ٌ َ ُ َّ َ ً َ ُ ْ ُ َ َ َّ ْ‬ ‫ﺎء الﻠَّﻴﻞ وآﻧَ َ‬‫ﻮم ﺑ ِﻪ آﻧَ َ‬
‫َُ ُ‬ ‫ُ‬
‫ﺎء الﻠﻴ ِﻞ‬ ‫ﺎء اﻨﻟَّﻬﺎر‪ .‬ورﺟﻞ آﺗﺎه ا� ﻣﺎﻻ‪ ،‬ﻓﻬﻮ �ﻨ ِﻔﻘﻪ آﻧ‬ ‫اﻟﻘﺮآن‪ ،‬ﻓﻬﻮ �ﻘ ِ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬ ‫وآﻧَ َ‬
‫ﺎء اﻨﻟَّﻬﺎرِ«‪ ] .‬ﹲ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬رﺷﮏ ﺑﺮدن )ﻏﺒﻄﻪ ﺧﻮردن( ﻓﻘﻂ‬
‫در دو ﻣﻮرد‪ ،‬درﺳﺖ اﺳﺖ‪ :‬ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ اﷲ ﺑﻪ او ﻗﺮآن )و ﻣﻌﺎرف ﻗﺮآﻧﯽ( را ﯾﺎد داده و‬
‫او در ﺳﺎﻋﺖﻫﺎي ﺷﺐ و روز‪ ،‬ﺑﻪ آن ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ) ‪ (3‬و ﻧﯿﺰ ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ اﷲ ﺑﻪ او ﻣﺎﻟﯽ‬
‫داده و او در ﺳﺎﻋﺖﻫﺎي ﺷﺐ و روز‪ ،‬آن را اﻧﻔﺎق ﻣﯽﮐﻨﺪ«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪73 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪816 :‬؛ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎره ‪ 549‬ذﮐﺮ ﺷﺪ‪.‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪5025 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.815 :‬‬
‫)‪ (3‬ﻋﻤﻞ ﺑﻪ ﻗﺮآن ﻣﻔﻬﻮﻣﯽ ﻓﺮاﮔﯿﺮ دارد ﮐﻪ ﺷﺎﻣﻞ ﺗﻼوت در ﻧﻤﺎز و ﺧﺎرج از ﻧﻤﺎز‪ ،‬و ﻧﯿﺰ ﺗﻌﻠﯿﻢ و آﻣﻮزش‬
‫آن ﺑﻪ دﯾﮕﺮان و ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻓﺘﻮا دادن ﯾﺎ ﺻﺪور ﺣﮑﻢ ﺑﻪ ﻣﻘﺘﻀﺎي ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ﻗﺮآﻧﯽﺳﺖ‪] .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬
 ‫‪421‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ و ﺑﺮﺗﺮي ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ ﺷﺎﮐﺮ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺛﺮوﺗﺶ را از راه ‪...‬‬
‫َ َ َُْ‬ ‫َ َّ‬ ‫َ ََ‬ ‫َ َّ ُ َ َ َ ْ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫�ﻦ أﺗ ْﻮا رﺳﻮل ا�‪ ‬ﻓﻘﺎلﻮا‪ :‬ذﻫ َﺐ أﻫﻞ‬ ‫ﺟ ِﺮ‬
‫‪ -٥٧٨‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬أن �ﻘﺮاء الﻤﻬﺎ ِ‬
‫َ َ ُ ُ َ ُّ َ َ ُ َ ِّ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ َ‬ ‫َّ َ‬ ‫ُّ ُ‬
‫ﻴﻢ الﻤ ِﻘﻴﻢ‪ .‬ﻓﻘﺎل‪» :‬وﻣﺎ ذاك؟« �ﻘﺎلﻮا‪ :‬ﻳﺼﻠﻮن ﻛﻤﺎ ﻧﺼ�‪،‬‬ ‫ﺟﺎت اﻟﻌ� واﻨﻟَّ ِﻌ ِ‬ ‫ﻮر ﺑِﺎﺪﻟر ِ‬ ‫اﺪﻟﺛ ِ‬
‫َ ُ َ َ ُ ُ‬ ‫َ ُ َ‬ ‫َ َ َ َّ‬ ‫َ َ َ َّ ُ َ‬ ‫َ ُ ُ َ َ َ ُ‬
‫و�ﺼﻮمﻮن ﻛﻤﺎ ﻧﺼﻮم َو�ﺘﺼﺪﻗﻮن وﻻ �ﺘﺼﺪق‪ ،‬و�ﻌﺘِﻘﻮن وﻻ ﻧﻌﺘﻖ‪ .‬ﻓﻘﺎل َرﺳﻮل اﷲِ‪:‬‬
‫َ َ ُ ُ َ َ ٌ‬ ‫َ ْ َْ َ ُ‬ ‫َْ ُ َ‬ ‫َ ْ ََ ُ‬ ‫َ َ ُ َ ِّ ُ ُ ْ َ ً ُ ُ َ‬
‫ﺪر�ﻮن ﺑ ِ ِﻪ ﻣﻦ ﺳﺒﻘ�ﻢ‪ ،‬و�ﺴﺒِﻘﻮن ﺑ ِ ِﻪ ﻣﻦ �ﻌﺪ� ْﻢ َوﻻ ﻳ�ﻮن أﺣﺪ‬ ‫َ»أﻓﻼ أﻋﻠﻤ�ﻢ ﺷيﺌﺎ ﺗ ِ‬
‫ُ َ ِّ ُ َ‬ ‫ََ َ َ ُ َ‬ ‫َ َُْ‬ ‫َّ َ ْ َ َ َ َ‬ ‫ْ َ َ ْ ُ‬
‫أﻓﻀﻞ ﻣِﻨ�ﻢ إِﻻ ﻣﻦ ﺻﻨﻊ ﻣِﺜﻞ ﻣﺎ ﺻﻨﻌﺘﻢ؟« ﻗﺎلﻮا‪ :‬ﺑ� ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲِ‪ ،‬ﻗﺎل‪�» :‬ﺴﺒﺤﻮن‪،‬‬
‫َ َ َّ ً َ َ َ َ ُ َ َ ُ ُ‬
‫الﻤ َﻬﺎﺟﺮ َ‬ ‫َ ً َ‬ ‫ُ ُ ُ ِّ َ‬ ‫� ِّ ُ‬‫َ َُ َ ُ َ‬
‫رﺳﻮل‬
‫ِ‬ ‫�ﻦ إِﻰﻟ‬ ‫ِِ‬ ‫ﺮﺒون دﺑ َﺮ ﻞﻛ ﺻﻼ ٍة ﺛﻼﺛﺎ وﺛﻼ� ِ� مﺮة«‪ .‬ﻓﺮﺟﻊ �ﻘﺮاء‬ ‫وﺤﺗﻤﺪون وﺗ‬
‫َْ ََ َ َ ُ ُ‬ ‫َ َ َْ َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ََ ُ‬ ‫َّ‬
‫ال ﺑِﻤﺎ ﻓﻌﻠﻨﺎ‪� ،‬ﻔﻌﻠﻮا ﻣِﺜﻠﻪ؟ �ﻘﺎل رﺳﻮل اﷲِ‪:‬‬ ‫ا�‪� ‬ﻘﺎلﻮا‪ :‬ﺳ ِﻤﻊ إِﺧﻮا�ﻨﺎ أﻫﻞ اﻷمﻮ ِ‬
‫َ ٓ‬ ‫َ َ َ ۡ ُ َّ ۡ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ؛ اﯾﻦ‪ ،‬ﻟﻔﻆ رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ اﺳﺖ‪[.‬‬ ‫﴿� ٰل ِك فضل ٱ�ِ يُؤ�ِيهِ َمن �َشا ُء﴾ ] ﹲ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻓﻘﺮاي ﻣﻬﺎﺟﺮان ﻧﺰد رﺳﻮلاﷲ‪ ‬آﻣﺪﻧﺪ و ﮔﻔﺘﻨﺪ‪:‬‬
‫ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪان‪ ،‬درﺟﺎت واﻻ و ﻧﻌﻤﺖﻫﺎي ﺟﺎوﯾﺪان را از آنِ ﺧﻮد ﺳﺎﺧﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﭼﮕﻮﻧﻪ؟« ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬آنﻫﺎ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻣﺎ ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ و روزه ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪ ،‬و ﻧﯿﺰ ﺻﺪﻗﻪ‬
‫ﻣﯽدﻫﻨﺪ و ﻣﺎ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ ﺻﺪﻗﻪ ﺑﺪﻫﯿﻢ و ﺑﺮده آزاد ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﻣﺎ ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ آزاد ﮐﺮدن ﺑﺮده‬
‫ﻧﺪارﯾﻢ‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آﯾﺎ ﻋﻤﻠﯽ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﺑﯿﺎﻣﻮزم ﮐﻪ ﺑﻪوﺳﯿﻠﻪي آن ﺑﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ از‬
‫ﺷﻤﺎ ﭘﯿﺸﯽ ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮﺳﯿﺪ و از آﯾﻨﺪﮔﺎن ﺧﻮد ﺳﺒﻘﺖ ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ و ﮐﺴﯽ ﺑﺮﺗﺮ از ﺷﻤﺎ‬
‫ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ ‬ﺷﻤﺎ ﻋﻤﻞ ﮐﻨﺪ؟« ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺑﻠﻪ‪ ،‬اي رﺳﻮلﺧﺪا!« ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﭘﺲ از‬
‫ﻫﺮ ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﺳﯽ و ﺳﻪ ﺑﺎر "ﺳﺒﺤﺎناﷲ" ﺳﯽ و ﺳﻪ ﺑﺎر "اﺤﻟﻤﺪ�" و ﺳﯽ و ﺳﻪ ﺑﺎر "اﷲ‬
‫اﻛﺮﺒ" ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ«‪ .‬ﭘﺲ از ﻣﺪﺗﯽ ﻓﻘﺮاي ﻣﻬﺎﺟﺮان ﻧﺰد رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﺎزﮔﺸﺘﻨﺪ و ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬اي‬
‫رﺳﻮلﺧﺪا! ﺑﺮادران ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪﻣﺎن ﺷﻨﯿﺪهاﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﺎ ﭼﻪﮐﺎر ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ؛ آنﻫﺎ ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦ ﻋﻤﻞ را‬
‫اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﯾﻦ‪ ،‬ﻓﻀﻞِ اﷲ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻫﺮﮐﺲ ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪،‬‬
‫ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬اﺣﺎدﯾﺜﯽ درﺑﺎرهي ﮐﺴﺎﻧﯽ ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ اﻣﻮاﻟﺸﺎن را اﻧﻔﺎق ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‬
‫و ﺑﺎ ﺑﺬل و ﺑﺨﺸﺶ آنﻫﺎ در راه اﷲ‪ ‬ﻧﯿﮑﯽ و اﺣﺴﺎن ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪ .‬در ﺣﺪﯾﺚ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪843 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.595 :‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪422‬‬

‫ﻣﺴﻌﻮد و ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ‪ ‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬رﺷﮏ و ﻏﺒﻄﻪي درﺳﺖ و ﺣﻘﯿﻘﯽ ﻓﻘﻂ ﺑﻪ دو‬
‫ﻧﻔﺮ ﺑﺮده ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬
‫ﻧﺨﺴﺖ‪ :‬ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ اﷲ ﺑﻪ او ﻋﻠﻢ و ﺣﮑﻤﺖ داده اﺳﺖ و او ﺑﻪ آن ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ و‬
‫ﺑﻪ دﯾﮕﺮان ﻧﯿﺰ آﻣﻮزش ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺨﺼﯽ را ﺑﺎ ﻓﺮدي ﺟﺎﻫﻞ و ﺑﯽﻋﻠﻢ ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ‬
‫ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻔﺎوت ﻓﺮاواﻧﯽ ﮐﻪ در ﻣﯿﺎن آنﻫﺎ وﺟﻮد دارد‪ ،‬ﭘﯽ ﻣﯽﺑﺮﯾﺪ‪ .‬ﺟﺎﻫﻞ‪ ،‬اﷲ را از‬
‫روي ﺟﻬﻞ و ﺑﯽﻋﻠﻤﯽ ﻋﺒﺎدت ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﭼﯿﺰي ﺟﺰ آنﭼﻪ از ﻣﺮدم ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ‪ ،‬از ﺷﺮﯾﻌﺖ‬
‫اﻟﻬﯽ ﻧﻤﯽداﻧﺪ؛ از اﯾﻦرو در ﻫﻤﻪي ﻣﻮارد‪ ،‬ﭼﻪ درﺳﺖ و ﭼﻪ ﻧﺎدرﺳﺖ‪ ،‬از ﻣﺮدم ﭘﯿﺮوي‬
‫ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ و اﯾﻦ‪ ،‬ﻧﻘﺺ و ﺧﻠﻞ ﺑﺰرﮔﯽ در ﻋﺒﺎدت ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ؛ زﯾﺮا ﻋﺒﺎدﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﺪون‬
‫ﺑﺼﯿﺮت و آﮔﺎﻫﯽ اﻧﺠﺎم ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻋﺒﺎدﺗﯽ ﻧﺎﻗﺺ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻣﻘﺎﯾﺴﻪي ﻋﺎﻟ‪‬ﻢ ﺑﯽﻋﻤﻞ ﺑﺎ ﻋﺎﻟ‪‬ﻢ ﺑﺎﻋﻤﻠﯽ ﮐﻪ ﻋﻠﻤﺶ را ﺑﻪ دﯾﮕﺮان ﻣﻨﺘﻘﻞ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﺗﻔﺎوت ﻓﺮاواﻧﯽ ﺑﺎ ﻫﻢ دارﻧﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﻋﺎﻟ‪‬ﻤﯽ ﻗﺎﺑﻞ رﺷﮏ و ﻏﺒﻄﻪ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﻠﻤﺶ ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ و آن را ﺑﻪ دﯾﮕﺮان ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻣﯽﺳﺎزد‪.‬‬
‫دوم‪ :‬ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ اﷲ ﺑﻪ او ﻣﺎل و ﺛﺮوت داده و او ﺷﺐ و روز‪ ،‬آن را در راه اﷲ و‬
‫در راهﻫﺎﯾﯽ اﻧﻔﺎق ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﭘﺴﻨﺪد‪ .‬ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺨﺼﯽ ﻧﯿﺰ ﻗﺎﺑﻞ رﺷﮏ اﺳﺖ‪.‬‬
‫وﻟﯽ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ اﷲ ﺑﻪ او ﻣﺎل و ﺛﺮوت ﺑﺨﺸﯿﺪه و او آن را ﺑﺮاي ﺧﺸﻨﻮدي اﷲ اﻧﻔﺎق‬
‫ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﺧﻮدش ﻗﺎﺑﻞ رﺷﮏ اﺳﺖ و ﻧﻪ ﻣﺎل و ﺛﺮوﺗﯽ ﮐﻪ دارد؛ زﯾﺮا اﮔﺮ اﯾﻦ ﺷﺨﺺ‬
‫از ﺛﺮوﺗﺶ ﺑﻬﺮهاي ﺑﺒﺮد‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻬﺮهاي دﻧﯿﻮيﺳﺖ و در آﺧﺮت‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﻧﻔﻌﯽ ﺑﺮاﯾﺶ ﻧﺪارد؛‬
‫ﭼﺮاﮐﻪ آن را ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ اﷲ و در راه او اﻧﻔﺎق ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﻓﻘﯿﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫او رﺷﮏ ﻧﻤﯽﺑﺮﻧﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪي ﻗﺎﺑﻞ رﺷﮏ اﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ او ﺛﺮوت داده و‬
‫ﻫﻤﺖ ﺧﺮج ﮐﺮدن در راهﻫﺎي درﺳﺘﯽ را ﮐﻪ ﻣﺎﯾﻪي ﺧﺸﻨﻮدي اﷲ‪ ‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ او‬
‫ﻋﻨﺎﯾﺖ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬را ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﻘﺮاي ﻣﻬﺎﺟﺮان ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫آﻣﺪﻧﺪ و ﮔﻔﺘﻨﺪ‪» :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪان‪ ،‬ﻫﻤﻪي اﺟﺮ و ﭘﺎداش‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ درﺟﺎت واﻻ و‬
‫ﻧﻌﻤﺖ ﻫﺎي ﺟﺎوﯾﺪان را از آنِ ﺧﻮد ﺳﺎﺧﺘﻪاﻧﺪ«‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﭼﮕﻮﻧﻪ؟« ﻋﺮض ﮐﺮدﻧﺪ‪» :‬آنﻫﺎ‬
‫ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻣﺎ ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ و روزه ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪ ،‬و ﻧﯿﺰ ﺻﺪﻗﻪ ﻣﯽدﻫﻨﺪ و ﻣﺎ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ‬
‫ﺻﺪﻗﻪ ﺑﺪﻫﯿﻢ و ﺑﺮده آزاد ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﻣﺎ ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ آزاد ﮐﺮدن ﺑﺮده ﻧﺪارﯾﻢ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ آنﻫﺎ از ﻣﺎ‬
 ‫‪423‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ و ﺑﺮﺗﺮي ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ ﺷﺎﮐﺮ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺛﺮوﺗﺶ را از راه ‪...‬‬

‫ﺑﺮﺗﺮﻧﺪ؛ زﯾﺮا اﷲ ﺑﺎ ﻣﺎل و ﺛﺮوﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ آﻧﺎن ﺑﺨﺸﯿﺪه ﺑﺮ آنﻫﺎ ﻣﻨﺖ ﻧﻬﺎده و اﯾﻦ اﻣﮑﺎن‬
‫ﺑﺮاﯾﺸﺎن وﺟﻮد دارد ﮐﻪ اﻣﻮاﻟﺸﺎن را ﺑﺮاي اﻃﺎﻋﺖ از اﷲ و ﮐﺴﺐ رﺿﺎﯾﺖ او ﺑﺬل و‬
‫ﺑﺨﺸﺶ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آﯾﺎ ﻋﻤﻠﯽ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﺑﯿﺎﻣﻮزم ﮐﻪ ﺑﻪوﺳﯿﻠﻪي آن ﺑﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ از ﺷﻤﺎ‬
‫ﭘﯿﺸﯽ ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮﺳﯿﺪ و از آﯾﻨﺪﮔﺎن ﺧﻮد ﺳﺒﻘﺖ ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ و ﮐﺴﯽ ﺑﺮﺗﺮ از ﺷﻤﺎ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ‬
‫آنﮐﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ ‬ﺷﻤﺎ ﻋﻤﻞ ﮐﻨﺪ؟« ﮔﻔﺘﻨﺪ‪» :‬ﺑﻠﻪ‪ ،‬اي رﺳﻮلﺧﺪا!« ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﭘﺲ از ﻫﺮ ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﺳﯽ و‬
‫ﺳﻪ ﺑﺎر "ﺳﺒﺤﺎناﷲ" ﺳﯽ و ﺳﻪ ﺑﺎر "اﺤﻟﻤﺪ�" و ﺳﯽ و ﺳﻪ ﺑﺎر "اﷲ اﻛﺮﺒ" ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ«‪ .‬ﭘﺲ از‬
‫ﻣﺪﺗﯽ ﻓﻘﺮاي ﻣﻬﺎﺟﺮان دوﺑﺎره ﻧﺰد رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﺎزﮔﺸﺘﻨﺪ و ﮔﻔﺘﻨﺪ‪» :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﺑﺮادران‬
‫ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪﻣﺎن ﺷﻨﯿﺪهاﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﺎ ﭼﻪﮐﺎر ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ؛ آنﻫﺎ ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦ ﻋﻤﻞ را اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﻨﺪ«‪.‬‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﯾﻦ‪ ،‬ﻓﻀﻞِ اﷲ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻫﺮﮐﺲ ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل آﻧﺎن را ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ ﺳﺎﺧﺘﻪ و ﺑﻪ آنﻫﺎ ﻣﺎل و ﺛﺮوت داده اﺳﺖ و آﻧﺎن‪ ،‬اﯾﻦ ﺛﺮوت را‬
‫ﺑﺮاي اﻃﺎﻋﺖ اﷲ‪ ،‬ﺑﺬل و ﺑﺨﺸﺶ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و اﯾﻦ‪ ،‬ﻟُﻄﻒ‪ ‬ﺧﺪاﺳﺖ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﻧﺸﺎنﮔﺮ اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ ‬در ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ ﺑﺮ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﭘﯿﺸﯽ‬
‫ﻣﯽﺟﺴﺘﻨﺪ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪان از اﯾﻦ رﻫﻨﻤﻮد رﺳﻮلاﷲ‪ ‬اﻃﻼع ﯾﺎﻓﺘﻨﺪ‪،‬‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻓﻘﺮا ﺑﻪ اﻧﺠﺎم آن ﻣﺒﺎدرت ورزﯾﺪﻧﺪ و اﻧﺠﺎﻣﺶ دادﻧﺪ‪ .‬ﻓﻘﺮا ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬آﻣﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‬
‫و ﺷﮑﺎﯾﺖ داﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻓﻘﺮ و ﺗﻨﮓدﺳﺘﯽ‪ ،‬از اﻧﺠﺎم ﭘﺎرهاي از ﻋﺒﺎدتﻫﺎي ﻣﺎﻟﯽ‪،‬‬
‫ﻋﺎﺟﺰﻧﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬آنﻫﺎ را ﺑﻪ اﻧﺠﺎمِ ﻋﻤﻠﯽ راﻫﻨﻤﺎﯾﯽ ﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪي آن ﺑﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ‬
‫ﮐﻪ از آنﻫﺎ ﭘﯿﺸﯽ ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮﺳﻨﺪ و از آﯾﻨﺪﮔﺎن ﺧﻮد‪ ،‬ﺳﺒﻘﺖ ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫آﻧﺎن ﺑﻪ رﻫﻨﻤﻮد رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻋﻤﻞ ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﭘﺲ از ﻣﺪﺗﯽ ﺑﺎزﮔﺸﺘﻨﺪ و ﺷﮑﺎﯾﺖ‬
‫داﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺮادران ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪﺷﺎن ﻧﯿﺰ ﺑﺎ ﺷﻨﯿﺪن اﯾﻦ رﻫﻨﻤﻮد‪ ،‬ﻫﻤﯿﻦ ﻋﻤﻞ را اﻧﺠﺎم‬
‫َ ٓ‬ ‫َ َ َ ۡ ُ َّ ۡ‬
‫ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪ٰ �﴿ :‬ل ِك فضل ٱ�ِ يُؤ�ِيهِ َمن �َشا ُء ۚ﴾ ]اﳉﻤﻌﺔ‪ ، [٤ :‬ﯾﻌﻨﯽ‪:‬‬
‫»اﯾﻦ‪ ،‬ﻓﻀﻞِ اﷲ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻫﺮﮐﺲ ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ«‪.‬‬
‫ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﺑﺮ اﻧﺴﺎن واﺟﺐ اﺳﺖ ﻣﺎل و ﺛﺮوﺗﯽ را ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﺑﻪ او ﺑﺨﺸﯿﺪه‪ ،‬در‬
‫ﺟﻬﺖ ﮐﺴﺐ ﺧﺸﻨﻮدي اﷲ اﻧﻔﺎق ﻧﻤﺎﯾﺪ و ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺨﺼﯽ‪ ،‬ﻗﺎﺑﻞ رﺷﮏ اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ‬
‫ﻣﺎل و ﺛﺮوت‪ ‬ﻣﻔﯿﺪي ﮐﻪ اﷲ ﺑﻪ او داده اﺳﺖ‪ ،‬رﺷﮏ ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪ -65‬ﺑﺎب‪ :‬ﯾﺎد ﻣﺮگ و ﮐﻮﺗﺎه ﮐﺮدن آرزو‬

‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫َّ َ ُ َ َّ ۡ َ ُ َ ُ ۡ َ ۡ َ ۡ َ َ َ َ ُ ۡ َ َ‬ ‫ُ‬ ‫َٓ َ ُ َۡ ۡ‬ ‫ُ ُّ َ ۡ‬
‫َّ‬
‫ت ��ما توفون أجور�م يوم ٱلقِ�ٰمةِ� �من زح ِزح ع ِن ٱ� ِ‬
‫ار‬ ‫﴿� �ف ٖس ذا�ِقة ٱلمو ِ �‬
‫ُ‬
‫ور ‪] ﴾١٨٥‬آل ﻋﻤﺮان‪[١٨٥ :‬‬ ‫ر‬ ‫از ۗ َو َما ٱ ۡ َ‬
‫� َي ٰوةُ ٱ ُّ� ۡ� َيا ٓ إ ِ َّ� َم َ�ٰ ُع ٱ ۡل ُغ ُ‬ ‫َوأ ۡدخ َِل ٱ ۡ َ‬
‫� َّن َة َ� َق ۡد َف َ‬
‫ِ‬
‫ﻫﺮ ﺟﺎنداري ﻃﻌﻢ ﻣﺮگ را ﻣﯽﭼﺸﺪ و روز رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ ﭘﺎداﺷﺘﺎن را ﺑﻪﻃﻮر ﮐﺎﻣﻞ ﺧﻮاﻫﯿﺪ ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫ﭘﺲ ﻫﺮ ﮐﺲ از آﺗﺶ ﺟﻬﻨﻢ دور ﮔﺮدد و وارد ﺑﻬﺸﺖ ﺷﻮد‪ ،‬رﺳﺘﮕﺎر اﺳﺖ‪ .‬زﻧﺪﮔﯽ دﻧﯿﺎ ﺗﻨﻬﺎ‬
‫ﺑﻬﺮهاي ﻓﺮﯾﺒﻨﺪه اﺳﺖ و ﺑﺲ‪.‬‬

‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ ،‬ﻧﻮوي‪ /‬در رﯾﺎض اﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‪ ،‬ﺑﺎﺑﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻋﻨﻮان ﮔﺸﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﯾﺎد ﻣﺮگ‬
‫و ﮐﻮﺗﺎه ﮐﺮدن آرزو«‪ .‬ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬در اﯾﻦ ﺑﺎب ﯾﺎدآور ﻣﯽﺷﻮد ﺑﺮ ﻫﺮ ﺧﺮدﻣﻨﺪي واﺟﺐ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﻮاره ﺑﻪ ﯾﺎد ﻣﺮگ ﺑﺎﺷﺪ و آرزوﻫﺎي دﻧﯿﻮياش را ﮐﻮﺗﺎه ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﻣﻨﻈﻮر‪ ،‬اﻣﯿﺪ‬
‫ﺑﻪ اﺟﺮ اﻟﻬﯽ ﯾﺎ دﺳﺖﯾﺎﺑﯽ ﺑﻪ ﭘﺎداﺷﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﺑﺮاي ﻧﯿﮑﻮﮐﺎران ﻓﺮاﻫﻢ ﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻣﻨﻈﻮر‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ در دﻧﯿﺎ‪ ،‬آروزﻫﺎي دور و دراز ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﺪ‪ .‬ﭼﻪ ﺑﺴﯿﺎر‬
‫اﻧﺴﺎنﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ آرزوﻫﺎي دور و دراز دارﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻣﺮگ‪ ،‬آنﻫﺎ را ﻏﺎﻓﻞﮔﯿﺮ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ! ﭼﻪ‬
‫ﺑﺴﯿﺎرﻧﺪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺣﺴﺎب و ﮐﺘﺎب ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺧﯿﺎل در ﺳﺮ ﻣﯽﭘﺮوراﻧﻨﺪ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ و‬
‫ﭼﻨﺎن ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﮐﺮد‪ ،‬اﻣﺎ ﻧﺎﮔﻬﺎن اﺟﻞ ﺳﺮﻣﯽرﺳﺪ و ﻫﻤﻪي آرزوﻫﺎ را ﺗﺮك ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و‬
‫رﺷﺘﻪﻫﺎي آرزوﻫﺎﯾﺸﺎن ﮔﺴﺴﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد!‬
‫ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﻫﺮ ﺧﺮدﻣﻨﺪي ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ اﺣﺴﺎس ﮐﺮد دل ﺑﻪ دﻧﯿﺎ ﺑﺴﺘﻪ ﯾﺎ ﺑﻪ آن ﻓﺮﯾﻔﺘﻪ‬
‫و ﻣﺸﻐﻮل ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺮگ و آﺧﺮت را ﯾﺎد ﮐﻨﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﻣﺮگ‪ ،‬ﺳﺮﻧﻮﺷﺘﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﯿﭻ‬
‫ﺷﮏ و ﺗﺮدﯾﺪي در آن ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬اﻣﺎ آرزوﻫﺎي اﻧﺴﺎن در دﻧﯿﺎ‪ ،‬ﺑﻪﮔﻮﻧﻪايﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﺎه ﺑﻪ آن‬
‫دﺳﺖ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ و ﮔﺎه ﺑﻪ آرزوﻫﺎﯾﺶ ﻧﻤﯽرﺳﺪ‪:‬‬
‫]اﻹﴎاء‪[١٨ :‬‬ ‫�د﴾‬
‫ٓ‬ ‫�د ٱ ۡل َعاجلَ َة َع َّج ۡل َنا َ ُ�ۥ � َ‬
‫ِيها َما � َ َشا ُء ل َِمن نُّر ُ‬ ‫﴿ َّمن َ� َن يُر ُ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ﻫﺮ ﮐﺲ ﺧﻮاﻫﺎن دﻧﯿﺎي زودﮔﺬر ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺧﯿﻠﯽ زود در ﻫﻤﯿﻦ دﻧﯿﺎ آنﭼﻪ ﺑﺨﻮاﻫﯿﻢ‪ ،‬ﺑﻪ او‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ‬
‫ﻫﺮﮐﻪ ﺑﺨﻮاﻫﯿﻢ‪ ،‬ﻋﻄﺎ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬
 ‫‪425‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﯾﺎد ﻣﺮگ و ﮐﻮﺗﺎهﮐﺮدن آرزو‬
‫ََ ٓ‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪َ ﴿:‬ما �شا ُء﴾‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ آنﭼﻪ ﺑﺨﻮاﻫﯿﻢ‪ ،‬ﺑﻪ او ﻣﯽدﻫﯿﻢ و ﻧﻔﺮﻣﻮد‪ :‬آنﭼﻪ او‪ ،‬ﺧﻮد‬
‫ﺑﺨﻮاﻫﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ آنﭼﻪ اﷲ‪ ‬ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬ﺑﻪ او ﻋﻄﺎ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ َ َ َ ٓ ُ َ ُّ ُ ُ‬ ‫َّ َ َ ُ ُ ۡ َ َ َ َ ۡ َ‬
‫�د � َّم َج َعل َنا ُ�ۥ َج َه َّن َم‬ ‫جلة ع َّجل َنا ُ�ۥ �ِيها ما �شاء ل ِمن ن ِر‬ ‫﴿من �ن ي ِر�د ٱلعا ِ‬
‫ۡ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ََ ۡ َ َ‬ ‫يَ ۡصلَٮ ٰ َها َم ۡذ ُم ٗ‬
‫� ل َها َس ۡع َي َها َوه َو ُمؤم ‪ِٞ‬ن‬ ‫اد ٱ�خ َِر َة َو َس َ ٰ‬‫ور� ‪ ١٨‬ومن أر‬ ‫وما َّم ۡد ُح ٗ‬
‫ٗ‬ ‫َ ُ ْ َ َ َ َ َ ۡ ُ ُ َّ ۡ ُ‬
‫]اﻹﴎاء‪[١٩ ،١٨ :‬‬ ‫فأو ٰٓ��ِك �ن سعيهم مشكور� ‪﴾١٩‬‬
‫ﻫﺮ ﮐﺲ ﺧﻮاﻫﺎن دﻧﯿﺎي زودﮔﺬر ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺧﯿﻠﯽ زود در ﻫﻤﯿﻦ دﻧﯿﺎ آنﭼﻪ ﺑﺨﻮاﻫﯿﻢ‪ ،‬ﺑﻪ او‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ‬
‫ﻫﺮ ﮐﻪ ﺑﺨﻮاﻫﯿﻢ‪ ،‬ﻋﻄﺎ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ و آنﮔﺎه دوزخ را ﺟﺎﯾﮕﺎﻫﺶ ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﯿﻢ ﮐﻪ ﻧﮑﻮﻫﯿﺪه و ﺑﺪور‬
‫از رﺣﻤﺖ اﻟﻬﯽ وارد آن ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬و ﻫﺮ ﮐﺲ آﺧﺮت را ﺑﺨﻮاﻫﺪ و ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺮاي آن ﺗﻼش‬
‫ﻧﻤﺎﯾﺪ و ﻣﺆﻣﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬از ﺳﻌﯽ و ﺗﻼش ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻗﺪرداﻧﯽ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬آﯾﺎﺗﯽ از ﻗﺮآن را ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ از ﺟﻤﻠﻪ اﯾﻦ آﯾﻪ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫�� َما تُ َو َّف ۡو َن أُ ُج َ ُ َ َ ۡ َ‬
‫ور� ۡم ي ۡوم ٱلقِ� ٰ َمةِ�﴾ ]آل ﻋﻤﺮان‪[١٨٥ :‬‬
‫َّ‬
‫ت‬ ‫َٓ َ ُ َۡ ۡ‬ ‫ُ ُّ َ ۡ‬
‫﴿� �ف ٖس ذا�ِقة ٱلمو ِ �‬
‫ﻫﺮ ﺟﺎنداري ﻃﻌﻢ ﻣﺮگ را ﻣﯽﭼﺸﺪ و روز رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ ﭘﺎداﺷﺘﺎن را ﺑﻪﻃﻮر ﮐﺎﻣﻞ ﺧﻮاﻫﯿﺪ ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﻫﺮ ﺟﺎنداري‪ ،‬ﭼﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺎﺷﺪ و ﭼﻪ ﻫﺮ ﻣﻮﺟﻮد زﻧﺪهي دﯾﮕﺮي ﻃﻌﻢ ﻣﺮگ را‬
‫ﺑﻪﻃﻮر ﻗﻄﻊ ﻣﯽﭼﺸﺪ‪ .‬در اﯾﻦ آﯾﻪ از ﻣﺮدن ﺑﻪ ﭼﺸﯿﺪن ﻃﻌﻢ ﻣﺮگ‪ ،‬ﺗﻌﺒﯿﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ؛ زﯾﺮا‬
‫ﻣﺮگ‪ ،‬ﺗﻠﺦ اﺳﺖ و اﻧﺴﺎن‪ ،‬آن را ﻧﺎﺧﻮﺷﺎﯾﻨﺪ ﻣﯽداﻧﺪ‪.‬‬
‫وﻟﯽ ﻣﺆﻣﻦ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻣﺮﮔﺶ ﻓﺮاﻣﯽرﺳﺪ و ﻣﮋدهي ﻧﻌﻤﺖﻫﺎﯾﯽ را ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ ﮐﻪ ﻧﺰد‬
‫ﺧﺪاﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺸﺘﺎق دﯾﺪار اﷲ‪ ‬ﻣﯽﺷﻮد و در آن ﻫﻨﮕﺎم‪ ،‬ﻣﺮگ را ﻧﺎﺧﻮﺷﺎﯾﻨﺪ ﻧﻤﯽداﻧﺪ‪ .‬اﷲ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ َ ُ َ َّ ۡ َ ُ ُ َ ُ ۡ َ ۡ َ ۡ‬ ‫َٓ َ ُ َۡ ۡ‬ ‫ُ ُّ َ ۡ‬
‫ٰ‬
‫ت ��ما توفون أجور�م يوم ٱلقِ�مةِ�﴾‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬و‬ ‫ﻣﺘﻌﺎل ﻓﺮﻣﻮد‪� �﴿ :‬ف ٖس ذا�ِقة ٱلمو ِ �‬
‫روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﭘﺎداﺷﺘﺎن را ﺑﻪﻃﻮر ﮐﺎﻣﻞ درﯾﺎﻓﺖ ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ«‪ .‬اﮔﺮ اﻧﺴﺎن در دﻧﯿﺎ‪ ،‬ﻧﺘﯿﺠﻪي‬
‫ﻋﻤﻠﺶ را ﺑﺒﯿﻨﺪ‪ ،‬اﯾﻦ‪ ،‬ﻫﻤﻪي اﺟﺮ و ﭘﺎداش او ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻧﻤﯽآﯾﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﭘﺎداش ﮐﺎﻣﻞ‪،‬‬
‫ﭘﺎداﺷﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن آن را ﺑﻪﻃﻮر ﮐﺎﻣﻞ در ﻗﯿﺎﻣﺖ درﯾﺎﻓﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﮔﺎه ﻣﺆﻣﻦ در‬
‫دﻧﯿﺎ ﻧﺘﯿﺠﻪي اﻋﻤﺎل ﻧﯿﮑﺶ را ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ اﯾﻦ‪ ،‬ﻏﯿﺮ از ﭘﺎداش ﮐﺎﻣﻠﯽﺳﺖ ﮐﻪ در آﺧﺮت‬
‫َّ ُ ۡ َ‬ ‫ََ ُ ۡ َ َ‬
‫ار َوأدخِل‬
‫ﺑﻪ او ﻣﯽدﻫﻨﺪ و ﭘﺎداش ﮐﺎﻣﻞ‪ ،‬در ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪�﴿ .‬من زح ِزح ع ِن ٱ� ِ‬
‫از﴾‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﭘﺲ ﻫﺮﮐﺲ از آﺗﺶ دوزخ دور ﮔﺮدد و وارد ﺑﻬﺸﺖ ﺷﻮد‪،‬‬ ‫ٱ َۡ‬
‫� َّن َة َ� َق ۡد فَ َ‬

‫رﺳﺘﮕﺎر اﺳﺖ«‪ .‬ﻟﺬا رﺳﺘﮕﺎري دو ﺟﻨﺒﻪ دارد‪ :‬رﻫﺎﯾﯽ از ﯾﮏ اﻣﺮ ﻧﺎﺧﻮﺷﺎﯾﻨﺪ و رﺳﯿﺪن ﺑﻪ‬
‫ﯾﮏ ﺧﻮاﺳﺘﻪ؛ ﯾﻌﻨﯽ رﻫﺎﯾﯽ از دوزخ ﮐﻪ ﺑﺴﯿﺎر ﺳﺨﺖ و ﻧﺎﮔﻮار اﺳﺖ و ﻧﯿﺰ ورود ﺑﻪ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪426‬‬

‫ﺑﻬﺸﺖ ﮐﻪ ﺧﻮاﺳﺘﻪ و اﻣﯿﺪ‪ ‬ﻫﺮ ﮐﺴﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬رﺳﺘﮕﺎري ﺑﺰرگ و ﺑﯽﻧﻈﯿﺮيﺳﺖ‪.‬‬
‫ۡ ٓ َّ َ ۡ ُ‬ ‫﴿ َو َما ٱ ۡ َ‬
‫� َي ٰوةُ ٱ ُّ�� َيا إِ� َم�ٰ ُع ٱلغ ُرورِ ‪ ،﴾١٨٥‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬زﻧﺪﮔﯽ دﻧﯿﺎ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻬﺮهاي ﻓﺮﯾﺒﻨﺪه اﺳﺖ‬
‫و ﺑﺲ«‪ .‬اﷲ‪ ‬راﺳﺖ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ؛ دﻧﯿﺎ‪ ،‬ﮐﺎﻻ و ﺑﻬﺮهاي ﻓﺮﯾﺒﻨﺪه و ﻓﺎﻧﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺑﻘﺎﯾﯽ ﻧﺪارد و ﻣﺎﻧﻨﺪ رهﺗﻮﺷﻪايﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺴﺎﻓﺮ از آن اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﻣﻘﺼﺪش‬
‫ﺑﺮﺳﺪ‪ .‬ﺑﺎ اﯾﻦ ﺣﺎل‪ ،‬ﻓﺮﯾﺒﻨﺪه اﺳﺖ و اﻧﺴﺎن را ﻣﯽﻓﺮﯾﺒﺪ و زﯾﺒﺎ و آراﺳﺘﻪ در ﻧﻈﺮ ﻣﯽآﯾﺪ‪.‬‬
‫ﻫﺮﭼﻪ دﻧﯿﺎ ﺑﯿﺶﺗﺮ ﺷﻮد و اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺑﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪ آن درآوﯾﺰد‪ ،‬از آﺧﺮت دورﺗﺮ ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫َْ ُْ‬ ‫ْ َ َ ْ َ َ َْ ُ َ ّ َ ْ‬ ‫َ َّ‬
‫لﻜ� أﺧﻰﺸ أن �ﻔﺘَ َﺢ‬ ‫ا� ﻣﺎ اﻟﻔﻘﺮ أﺧﻰﺸ ﻋﻠﻴ�ﻢ‪ ،‬و‬ ‫از اﯾﻦرو ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬و ِ‬
‫َ َ َ َ ُ َ َ َ َ َ َ َ َ ْ َ ُ‬ ‫ُ َ ْ َ‬ ‫َ َ ْ ُ ُّ ْ‬
‫ﺖ َﻰﻠﻋ َﻣ ْﻦ ﺎﻛن �ﺒْﻠ�ﻢ ‪�،‬ﺘَﻨَﺎﻓ ُﺴﻮﻫﺎ ﻛ َﻤﺎ �ﻨَﺎﻓ ُﺴﻮﻫﺎ‪� ،‬ﺘَﻬ ِﻠﻜ� ْﻢ‬ ‫اﺪﻟ�ﻴَﺎ ﻛﻤﺎ ﻓ ِﺘﺤ‬ ‫ﻋﻠﻴ�ﻢ‬
‫ْ َ َ ْ ُ ْ ) ‪(1‬‬
‫َ َ‬
‫ﻛ َﻤﺎ أﻫﻠﻜﺘﻬﻢ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺑﻪ اﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻦ ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ از ﺑﺎﺑﺖ ﻓﻘﺮ ﻧﮕﺮان ﻧﯿﺴﺘﻢ؛ ﺑﻠﮑﻪ‬
‫از اﯾﻦ ﻣﯽﺗﺮﺳﻢ ﮐﻪ دروازهي دﻧﯿﺎ ﺑﻪ روي ﺷﻤﺎ ﮔﺸﻮده ﺷﻮد و ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮔﺬﺷﺘﮕﺎن ﮐﻪ ﺑﺮ‬
‫ﺳﺮ دﻧﯿﺎ‪ ،‬ﺑﺎ ﻫﻢ رﻗﺎﺑﺖ ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺷﻤﺎ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ رﻗﺎﺑﺖ ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺑﭙﺮدازﯾﺪ و دﻧﯿﺎ‪ ،‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ‬
‫ﮐﻪ آﻧﺎن را ﺑﻪ ﻫﻼﮐﺖ ﮐﺸﺎﻧﺪ‪ ،‬ﺷﻤﺎ را ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻫﻼﮐﺖ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ«‪.‬‬
‫از اﯾﻦرو ﮔﺎه ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ ﮐﻪ اﮔﺮ اﻧﺴﺎن در ﺗﻨﮕﻨﺎ ﯾﺎ در وﺿﻌﯿﺖ ﻣﺘﻮﺳﻄﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺮاﯾﺶ‬
‫ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﺛﺮوت‪ ،‬او را ﻣﯽﻓﺮﯾﺒﺪ و ﺑﺎﻋﺚ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺳﺮ ﺑﻪ ﻃﻐﯿﺎن ﺑﮕﺬارد‪ .‬ﻟﺬا اﷲ‬
‫ۡ ٓ َّ َ ۡ ُ‬ ‫ﻣﺘﻌﺎل ﻓﺮﻣﻮد‪َ ﴿ :‬و َما ٱ ۡ َ‬
‫� َي ٰوةُ ٱ ُّ�� َيا إِ� َم� ٰ ُع ٱلغ ُرورِ ‪ ،﴾١٨٥‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬زﻧﺪﮔﯽ دﻧﯿﺎ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻬﺮهاي‬
‫ﻓﺮﯾﺒﻨﺪه اﺳﺖ و ﺑﺲ«‪ .‬ﭘﺲ ﺑﻪ دﻧﯿﺎ ﻓﺮﯾﻔﺘﻪ ﻧﺸﻮﯾﺪ و ﺑﻪ آﺧﺮت ﺗﻮﺟﻪ ﮐﻨﯿﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ اﻧﺴﺎن‬
‫در آن‪ ،‬از آﺗﺶ دوزخ دور ﮔﺮدد و ﺑﻪ ﺑﻬﺸﺖ ﺑﺮود‪ ،‬ﺑﻪ رﺳﺘﮕﺎري ﺑﺰرگ و ﺑﯽﻧﻈﯿﺮي‬
‫دﺳﺖ ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫***‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ِيم َخب ُ‬ ‫وتۚ إ َّن ٱ َّ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫س بأ ّي أ�ض َ� ُم ُ‬ ‫َۡ‬ ‫َ َۡ‬
‫� ۢ ‪﴾٣٤‬‬ ‫� َعل ٌ‬ ‫﴿ َوما تدرِي �ف ُ ۢ ِ ِ ٖ‬
‫]ﻟﻘﲈن‪[٣٤ :‬‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫و ﻫﯿﭻﮐﺲ ﻧﻤﯽداﻧﺪ ﻓﺮدا ﭼﻪ دﺳﺘﺎوردي ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ و ﻫﯿﭻﮐﺲ ﻧﻤﯽداﻧﺪ در ﮐﺪاﻣﯿﻦ‬
‫ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﻣﯽﻣﯿﺮد‪.‬‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪3158 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ .2961 :‬ر‪.‬ك‪ :‬ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻤﺎرهي ‪] .461‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬
 ‫‪427‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﯾﺎد ﻣﺮگ و ﮐﻮﺗﺎهﮐﺮدن آرزو‬
‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ َ َ َٓ َ َ ُُ ۡ َ َۡ َۡ ُ َ َ َٗ َ‬
‫]اﻟﻨﺤﻞ‪[٦١ :‬‬ ‫اعة َو� � َ ۡس َتقد ُِمون ‪﴾٦١‬‬‫خرون س‬
‫﴿فإِذا جاء أجلهم � �س�ٔ ِ‬
‫و ﭼﻮن اﺟﻠﺸﺎن ﻓﺮا رﺳﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﻟﺤﻈﻪاي ﺗﺄﺧﯿﺮ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﻧﻪ ﻟﺤﻈﻪاي ﭘﯿﺶ ﻣﯽاﻓﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ ،/‬در ﺑﺎب ﯾﺎد ﻣﺮگ و ﮐﻮﺗﺎه ﮐﺮدن آرزو‪ ،‬ﺿﻤﻦِ آﯾﺎﺗﯽ ﮐﻪ ذﮐﺮ ﮐﺮده‪ ،‬اﯾﻦ‬
‫آﯾﻪ را ﯾﺎدآور ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ ُ ُ َّ َّ َ َ ٌ َ‬ ‫َۡ ُ َ ّ َ‬
‫]ﻟﻘﲈن‪[٣٤ :‬‬ ‫ۢ‬ ‫ُ‬ ‫﴿ َو َما تَ ۡدري �ف ۢ‬
‫س بِأ ِي أ� ٖض �موتۚ إِن ٱ� عل ِيم خبِ� ‪﴾٣٤‬‬ ‫ِ‬
‫و ﻫﯿﭻﮐﺲ ﻧﻤﯽداﻧﺪ ﮐﻪ ﻓﺮدا ﭼﻪ دﺳﺖآوردي ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ و ﻫﯿﭻﮐﺲ ﻧﻤﯽداﻧﺪ در ﮐﺪاﻣﯿﻦ‬
‫ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﻣﯽﻣﯿﺮد‪ .‬ﺑﻪراﺳﺘﯽ ﮐﻪ اﷲ‪ ،‬داﻧﺎي آﮔﺎه اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﮐﻠﯿﺪﻫﺎي ﻏﯿﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺴﯽ ﺟﺰ اﷲ‪ ‬آن را ﻧﻤﯽداﻧﺪ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ُ‬ ‫َّ‬ ‫َ ٓ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬
‫َ َُ ََ ُ َۡ‬
‫]اﻷﻧﻌﺎم‪[٥٩ :‬‬ ‫ب � َ� ۡعل ُم َها إِ� ه َوۚ﴾‬‫﴿۞وعِندهۥ مفات ِح ٱلغي ِ‬
‫و ﮐﻠﯿﺪﻫﺎي ﻏﯿﺐ ﻧﺰد اوﺳﺖ و ﮐﺴﯽ ﺟﺰ او از آن آﮔﺎه ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﮐﻠﯿﺪﻫﺎي ﻏﯿﺐ‪ ،‬ﻫﻤﯿﻦ ﭘﻨﺞ ﻣﻮرديﺳﺖ ﮐﻪ در اﯾﻦ آﯾﻪ ذﮐﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫َ‬ ‫َۡ‬ ‫َ‬ ‫َ ُ ۡ ُ َّ َ َ ُ َ ّ ُ ۡ َ ۡ َ‬ ‫َّ َّ َ‬
‫ام� َو َما ت ۡدرِي‬
‫ث َو�َ ۡعل ُم َما ِ� ٱ� ۡر َح ِ‬ ‫�ل ٱلغي‬ ‫﴿إِن ٱ� عِندهۥ عِلم ٱلساع ِة و� ِ‬
‫س بأَ ّي أَ�ض َ� ُم ُ‬ ‫َۡ‬ ‫�س ُ َ ٗ َ َ ۡ‬ ‫َ ۡ ‪ۡ َ َ َّ ٞ‬‬
‫]ﻟﻘﲈن‪[٣٤ :‬‬ ‫وتۚ﴾‬ ‫ِب غد�ۖ َوما تدرِي �ف ُ ۢ ِ ِ ٖ‬ ‫�فس ماذا ت‬
‫ﻫﻤﺎﻧﺎ داﻧﺶ )ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ زﻣﺎن( ﻗﯿﺎﻣﺖ‪ ،‬ﻧﺰد اﷲ اﺳﺖ؛ )و اوﺳﺖ ﮐﻪ( ﺑﺎران را ﻓﺮو ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﺪ و‬
‫آﻧﭽﻪ را ﮐﻪ در رﺣﻢﻫﺎﺳﺖ‪ ،‬ﻣﯽداﻧﺪ و ﻫﯿﭻﮐﺲ ﻧﻤﯽداﻧﺪ ﮐﻪ ﻓﺮدا ﭼﻪ دﺳﺘﺎوردي ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ‬
‫و ﻫﯿﭻﮐﺲ ﻧﻤﯽداﻧﺪ در ﮐﺪاﻣﯿﻦ ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﻣﯽﻣﯿﺮد‪.‬‬
‫ﮐﺴﯽ ﺟﺰ اﷲ‪ ‬از اﯾﻦ ﭘﻨﺞ ﻣﻮرد‪ ،‬آﮔﺎه ﻧﯿﺴﺖ؛ ﻟﺬا ﻫﯿﭻﮐﺲ زﻣﺎن ﺑﺮﭘﺎ ﺷﺪن ﻗﯿﺎﻣﺖ‬
‫را ﻧﻤﯽداﻧﺪ‪ .‬ﺣﺘﯽ ﺟﺒﺮﺋﯿﻞ‪ ‬ﮐﻪ ﺑﺮﺗﺮﯾﻦ ﻓﺮﺷﺘﻪي اﻟﻬﯽﺳﺖ از داﻧﺎﺗﺮﯾﻦ ﺷﺨﺺِ ﺑﺸﺮ‪،‬‬
‫الﺴﺎﻋ ِﺔ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺑﻪ ﻣﻦ درﺑﺎرهي )زﻣﺎنِ(‬ ‫ﺮﺒ� َﻋﻦ َّ‬ ‫ﯾﻌﻨﯽ از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﭘﺮﺳﯿﺪ‪» :‬ﻓَﺄَ ْﺧ ْ‬
‫ِ‬ ‫ِ ِ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬
‫اﻤﻟﺴ ُﺆول َ�ﻨْ َﻬﺎ ﺑﺄ ْﻋﻠ َﻢ ﻣﻦ َّ‬
‫ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺧﺒﺮ ﺑﺪه«‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪َ » :‬ﻣﺎ ْ‬
‫الﺴﺎﺋِﻞ«) ‪» :(1‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ از‬ ‫ِ‬
‫او ﻣﯽﭘﺮﺳﯽ )ﯾﻌﻨﯽ ﺧﻮد رﺳﻮلﺧﺪا( از ﺳﺆالﮐﻨﻨﺪه‪ ،‬داﻧﺎﺗﺮ ﻧﯿﺴﺖ«‪ .‬ﻟﺬا ﺗﻨﻬﺎ اﷲ‪ ‬زﻣﺎن‬
‫ﺑﺮﭘﺎ ﺷﺪن ﻗﯿﺎﻣﺖ را ﻣﯽداﻧﺪ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.8 :‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪428‬‬
‫ََُُّ ۡ َ َ‬
‫�ل ٱلغ ۡيث﴾ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬و اوﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎران را ﻓﺮوﻣﯽﻓﺮﺳﺘﺪ«‪ .‬ﻧﺎزلﮐﻨﻨﺪهي ﺑﺎران‪،‬‬
‫﴿و� ِ‬
‫ﺧﻮد ﻣﯽداﻧﺪ ﮐﻪ ﭼﻪ زﻣﺎﻧﯽ ﺑﺎران را ﻓﺮو ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﺪ؛ ﭘﺲ اﷲ‪ ‬ﻫﻤﺎن ذاﺗﯽﺳﺖ ﮐﻪ از‬
‫زﻣﺎن ﻧﺰول ﺑﺎران‪ ،‬آﮔﺎه ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺧﻮد‪ ،‬آن را ﻧﺎزل ﻣﯽﮐﻨﺪ‪» .‬ﻏﯿﺚ« ﺑﻪ ﺑﺎراﻧﯽ ﮔﻔﺘﻪ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﺎ ﻧﺰول آن‪ ،‬ﮔﯿﺎه ﻣﯽروﯾﺪ و ﺳﺨﺘﯽ و ﺧﺸﮑﯽ ﺑﺮﻃﺮف ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬از اﯾﻦرو‬
‫ﻫﺮ ﺑﺎراﻧﯽ‪» ،‬ﻏﯿﺚ« ﻧﯿﺴﺖ؛ زﯾﺮا ﮔﺎه اﷲ‪ ‬در ﺑﺎران‪ ،‬ﺑﺮﮐﺖ ﻧﻤﯽﮔﺬارد و در ﻧﺘﯿﺠﻪي‬
‫َّ ُ‬ ‫َْ‬
‫الﺴﻨَﺔ‬ ‫ﺑﺎران‪ ،‬ﮔﯿﺎﻫﯽ از زﻣﯿﻦ ﻧﻤﯽروﯾﺪ‪ .‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻟي َﺴ ِﺖ‬
‫َّ َ ُ َ ْ ُ ْ َ ُ َ ُ ْ ُ َ ُ َ‬ ‫ُْ‬ ‫َْ‬
‫ﺖ اﻷ ْرض ﺷيْﺌًﺎ«‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻗﺤﻄﯽ و‬ ‫أن ﻻ �ﻤ َﻄ ُﺮوا ﺑَ ِﻞ الﺴﻨﺔ أن �ﻤﻄﺮوا وﻻ ﺗن ِﺒ‬
‫ﺧﺸﮑﺴﺎﻟﯽ‪ ،‬اﯾﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﺑﺎران ﻧﺒﺎرد؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻗﺤﻄﯽ‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎرﻫﺎ ﺑﺎران‬
‫ﺑﺒﺎرد‪ ،‬اﻣﺎ ﮔﯿﺎﻫﯽ از زﻣﯿﻦ ﻧﺮوﯾﺪ«‪.‬‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻮاردي‪ ،‬زﯾﺎد روي ﻣﯽدﻫﺪ؛ ﮔﺎه ﺑﺎرﻫﺎ ﺑﺎران ﻣﯽﺑﺎرد‪ ،‬اﻣﺎ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻫﯿﭻ‬
‫ﺑﺮﮐﺘﯽ در آن ﻧﻤﯽﮔﺬارد و از اﯾﻦرو ﮔﯿﺎﻫﯽ از زﻣﯿﻦ ﻧﻤﯽروﯾﺪ و زﻣﯿﻦ‪ ،‬زﻧﺪه و ﺳﺮﺳﺒﺰ‬
‫ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬ﭘﺲ ذاﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﺎران ﺑﺎﺑﺮﮐﺖ را ﻧﺎزل ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل اﺳﺖ و ﻓﺮوﻓﺮﺳﺘﻨﺪهي‬
‫ﺑﺎران‪ ،‬ﺧﻮد از زﻣﺎن رﯾﺰشِ آن آﮔﺎه ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و اﻣﺎ ﮔﺰارشﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ درﺑﺎرهي وﺿﻊ ﻫﻮا‬
‫و اﻧﺘﻈﺎر ﻧﺰول ﺑﺎران در ﻓﻼن ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻣﯽﺷﻨﻮﯾﻢ‪ ،‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻧﺘﯿﺠﻪي ﻣﺤﺎﺳﺒﺎت‬
‫ﻫﻮاﺷﻨﺎﺳﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻮاﺷﻨﺎﺳﺎن‪ ،‬ﺑﺮ ﭘﺎﯾﻪي ﻣﺤﺎﺳﺒﺎت ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اﯾﻦ داﻧﺶ‪ ،‬درﻣﯽﯾﺎﺑﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫آﯾﺎ ﻫﻮا‪ ،‬ﺑﺮاي ﻧﺰول ﺑﺎران‪ ،‬ﻣﺴﺎﻋﺪ اﺳﺖ ﯾﺎ ﺧﯿﺮ؛ ﺑﺎ اﯾﻦ ﺣﺎل‪ ،‬در ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﻮارد‪،‬‬
‫اﺷﺘﺒﺎه ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﮐﺴﯽ ﺟﺰ اﷲ‪ ‬از زﻣﺎن ﻧﺰول ﺑﺎران آﮔﺎه ﻧﯿﺴﺖ و ﻧﯿﺰ ﻧﻤﯽداﻧﺪ‬
‫ﮐﻪ آﯾﺎ ﺑﺎراﻧﯽ ﮐﻪ اﻧﺘﻈﺎرِ ﺑﺎرشِ آن وﺟﻮد دارد‪ ،‬ﺑﺎﺑﺮﮐﺖ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﯾﺎ ﺧﯿﺮ‪.‬‬
‫َۡ‬ ‫َ‬
‫ام﴾‪» :‬و آنﭼﻪ را در رﺣﻢﻫﺎﺳﺖ‪ ،‬ﻣﯽداﻧﺪ« و ﮐﺴﯽ ﺟﺰ اﷲ از‬ ‫﴿ َو�َ ۡعل ُم َما ِ� ٱ� ۡر َح ِ‬
‫آنﭼﻪ در رﺣﻢﻫﺎﺳﺖ‪ ،‬آﮔﺎه ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺟﻨﯿﻦﻫﺎ ﻣﻮﺟﻮد در رﺣﻢﻫﺎ‪ ،‬وﺿﻌﯿﺖﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﯽ‬
‫دارﻧﺪ ﮐﻪ ﭘﺎرهاي از اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖﻫﺎ‪ ،‬ﺣﺘﯽ در ﺷﮑﻢِ ﻣﺎدر ﻧﯿﺰ ﻗﺎﺑﻞ درك و ﺷﻨﺎﺳﺎﯾﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ‬
‫و ﭘﺎرهاي از آنﻫﺎ ﻫﯿﭻ وﻗﺖ‪ ،‬ﻗﺎﺑﻞ ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل ﻣﯽﺗﻮان درﯾﺎﻓﺖ ﮐﻪ‬
‫آﯾﺎ ﺟﻨﯿﻦ‪ ،‬ﭘﺴﺮ اﺳﺖ ﯾﺎ دﺧﺘﺮ؟ اﻟﺒﺘﻪ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﺟﻨﺲ ﺟﻨﯿﻦ را‬
‫ﻣﯽآﻓﺮﯾﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ اﯾﻦﮐﻪ اﯾﻦ ﺟﻨﯿﻦ‪ ،‬ﺑﻪﻃﻮر دﻗﯿﻖ ﭼﻪ زﻣﺎﻧﯽ ﻣﺘﻮﻟﺪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ و زﻧﺪه ﺑﻪ دﻧﯿﺎ‬

‫)‪ (1‬ر‪.‬ك‪ :‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2904 :‬‬

 ‫‪429‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﯾﺎد ﻣﺮگ و ﮐﻮﺗﺎهﮐﺮدن آرزو‬

‫ﺧﻮاﻫﺪ آﻣﺪ ﯾﺎ ﻣﺮده و ﻧﯿﺰ آﯾﺎ ﻣﺪﺗﯽ ﻃﻮﻻﻧﯽ زﻧﺪه ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﯾﺎ ﻣﺪﺗﯽ اﻧﺪك‪ ،‬و اﯾﻦﮐﻪ‬
‫ﻋﻤﻞِ ﻧﯿﮑﯽ ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ ﯾﺎ ﮐﺮدارِ ﺑﺪي و ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻓﺮﺟﺎﻣﺶ ﻧﯿﮏ و ﺳﻌﺎدﺗﻤﻨﺪاﻧﻪ‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﯾﺎ ﺑﺪ و ﺗﯿﺮهروز‪ ،‬ﯾﺎ از رزق و روزيِ ﻓﺮاواﻧﯽ ﺑﺮﺧﻮردار ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ ﯾﺎ‬
‫روزيِ اﻧﺪﮐﯽ ﺧﻮاﻫﺪ ﯾﺎﻓﺖ‪ ،‬ﺑﺮ ﻫﻤﻪ ﭘﻮﺷﯿﺪه اﺳﺖ و ﮐﺴﯽ ﺟﺰ اﷲ‪ ‬از آن‪ ،‬آﮔﺎه‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫َ ۡ ‪ٗ َ ُ ۡ َ َ َّ ٞ‬‬ ‫َ‬
‫سِب غدا﴾‪» :‬ﻫﯿﭻﮐﺲ ﻧﻤﯽداﻧﺪ ﮐﻪ ﻓﺮدا ﭼﻪ‬ ‫﴿ َو َما ت ۡدرِي �فس ماذا ت�‬
‫دﺳﺖآوردي ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﻫﯿﭻﮐﺲ ﻧﻤﯽداﻧﺪ ﮐﻪ در آﯾﻨﺪه‪ ،‬دﺳﺖآورد ﻧﯿﮑﯽ‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ ﯾﺎ دﺳﺖآورد‪ ‬ﺑﺪي؛ ﺷﺎﯾﺪ ﻫﻢ ﭘﯿﺶ از ﻓﺮارﺳﯿﺪنِ ﻓﺮدا ﺑﻤﯿﺮد ﯾﺎ ﻓﺮدا از‬
‫ﮐﺎر و ﺗﻼش‪ ،‬ﺑﺎز ﺑﻤﺎﻧﺪ؛ ﮐﺴﯽ ﭼﻪ ﻣﯽداﻧﺪ؟ اﻧﺴﺎن ﻫﻤﻮاره ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻓﺮدا ﭼﻨﯿﻦ ﺧﻮاﻫﻢ‬
‫ﮐﺮد‪ ،‬ﻓﺮدا ﭼﻨﺎن ﺧﻮاﻫﻢ ﮐﺮد‪ ،‬اﻣﺎ ﻫﯿﭻ ﮐﺎري اﻧﺠﺎم ﻧﻤﯽدﻫﺪ! از اﯾﻦرو ﻫﯿﭻﮐﺲ ﺑﻪﯾﻘﯿﻦ‬
‫ﻧﻤﯽداﻧﺪ ﮐﻪ ﻓﺮدا ﭼﻪ ﻋﻤﻞﮐﺮدي ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ؛ ﮔﺮﭼﻪ ﺗﺼﻤﯿﻢ ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﺣﺴﺎب و‬
‫ﮐﺘﺎب ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺷﺮاﯾﻂ‪ ،‬ﻃﻮرِ دﯾﮕﺮي رﻗﻢ ﻣﯽﺧﻮرد‪.‬‬
‫َ‬ ‫َۡ ُ َ ّ َ‬
‫ُ‬
‫�ض �موت﴾‪» :‬و ﻫﯿﭻﮐﺲ ﻧﻤﯽداﻧﺪ در ﮐﺪاﻣﯿﻦ ﺳﺮزﻣﯿﻦ‬‫ُ‬ ‫﴿ َو َما تَ ۡدري �ف ۢ‬
‫س بِأ ِي أ ٖ‬ ‫ِ‬
‫ﻣﯽﻣﯿﺮد«‪ .‬آﯾﺎ در ﺷﻬﺮ و دﯾﺎر ﺧﻮدش ﻣﯽﻣﯿﺮد ﯾﺎ در ﻧﺰدﯾﮑﯽِ آن ﯾﺎ در ﻏﺮﺑﺖ؟ آﯾﺎ در‬
‫درﯾﺎ ﻣﯽﻣﯿﺮد ﯾﺎ در آﺳﻤﺎن و ﺳﻮار ﺑﺮ ﻫﻮاﭘﯿﻤﺎ؟ ﻧﻤﯽداﻧﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺗﻨﻬﺎ اﷲ‪ ‬ﻣﯽداﻧﺪ‪.‬‬
‫وﻗﺘﯽ ﺑﺎ وﺟﻮدي ﮐﻪ اﯾﻦﺳﻮ و آنﺳﻮ و ﻫﺮﺟﺎ ﮐﻪ ﺑﺨﻮاﻫﯿﻢ‪ ،‬ﻣﯽروﯾﻢ و ﻧﻤﯽداﻧﯿﻢ ﮐﻪ‬
‫در ﮐﺪاﻣﯿﻦ ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﯾﺎ در ﮐﺠﺎ ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﻣ‪‬ﺮد‪ ،‬ﭘﺲ از زﻣﺎنِ ﻣﺮگ ﺧﻮد ﻧﯿﺰ ﺑﯽاﻃﻼﻋﯿﻢ و‬
‫ﻧﻤﯽداﻧﯿﻢ ﮐﻪ ﺻﺒﺢ ﻣﯽﻣﯿﺮﯾﻢ ﯾﺎ ﻋﺼﺮ‪ ،‬ﺷﺐ ﻣﯽﻣﯿﺮﯾﻢ ﯾﺎ ﻫﻨﮕﺎمِ ﻧﯿﻢروز‪ ،‬ﻣﺎﻫﯽ ﮐﻪ در آن‬
‫ﻣﯽﻣﯿﺮﯾﻢ‪ ،‬دور اﺳﺖ ﯾﺎ ﻧﺰدﯾﮏ؟ ﻧﻤﯽداﻧﯿﻢ ﮐﻪ ﻣﺮﮔﻤﺎن در ﭼﻪ زﻣﺎﻧﯽ و در ﮐﺪاﻣﯿﻦ‬
‫ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد؟ ﺣﺎل ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ آرزوﻫﺎﯾﻤﺎن را ﮐﻮﺗﺎه ﮐﻨﯿﻢ و آرزوﻫﺎي‬
‫دور و درازي ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ؛ ﻫﯿﭻ ﮔﺎه ﻧﮕﻮ‪ :‬ﻣﻦ ﮐﻪ ﺟﻮاﻧﻢ و ﻫﻨﻮز‪ ،‬ﻓﺮﺻﺖ زﯾﺎدي دارم‪.‬‬
‫ﭼﻪ ﯾﺴﺎر ﺟﻮاﻧﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﺟﻮاﻧﯽ‪ ،‬از دﻧﯿﺎ رﻓﺘﻪ و ﻣﺮدهاﻧﺪ! و ﭼﻪ ﺑﺴﯿﺎر ﮐﻬﻦﺳﺎﻻﻧﯽ ﮐﻪ از‬
‫ﻋﻤﺮي ﻃﻮﻻﻧﯽ ﺑﺮﺧﻮردار ﺷﺪهاﻧﺪ! ﻧﮕﻮ‪ :‬ﻣﻦ ﮐﻪ ﺻﺤﯿﺢ و ﺳﺎﻟﻢ ﻫﺴﺘﻢ و ﻣﺮگ‪ ،‬دور‬
‫اﺳﺖ؛ ﭼﻪ ﺑﺴﯿﺎر اﻓﺮادي ﮐﻪ ﺑﻪ ﺑﯿﻤﺎريﻫﺎي ﻣﺮگﺑﺎر و ﻏﯿﺮﻗﺎﺑﻞ درﻣﺎن دﭼﺎر ﺷﺪهاﻧﺪ و‬
‫ﺧﯿﻠﯽ زود ﻣﺮدهاﻧﺪ! ﭼﻪ ﺑﺴﯿﺎر ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﯾﮏ ﭼﺸﻢ ﺑﻪﻫﻢ زدن‪ ،‬در اﺛﺮ ﯾﮏ ﺣﺎدﺛﻪ از‬
‫دﻧﯿﺎ رﻓﺘﻪاﻧﺪ! و ﭼﻪ ﺑﺴﯿﺎر اﻓﺮادي ﮐﻪ ﻧﺎﮔﻬﺎن ﭼﺸﻢ از دﻧﯿﺎ ﻓﺮوﺑﺴﺘﻪاﻧﺪ! ﻟﺬا ﺷﺎﯾﺴﺘﻪي‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪430‬‬

‫ﻫﯿﭻﮐﺲ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ آرزوﻫﺎي ﻃﻮﻻﻧﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﻋﻤﻞ ﮐﻨﯿﻢ‪ :‬دﻧﯿﺎ ﮐﺎر و‬
‫ﺗﻼش ﺧﻮد را ﻣﯽﻃﻠﺒﺪ و آﺧﺮت‪ ،‬ﮐﺎر و ﺗﻼﺷﯽ درﺧﻮرِ ﺧﻮد ﻣﯽﺟﻮﯾﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﺑﺮاي‬
‫آﺧﺮت‪ ،‬ﺑﺎ اﯾﻤﺎن ﺑﻪ اﷲ‪ ‬و ﺗﻮﮐﻞ ﺑﺮ او ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﺗﻼش ﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ درﺧﻮرِ آن اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ َ َ َٓ َ َ ُُ ۡ َ َۡ َۡ ُ َ َ َٗ َ‬
‫]اﻟﻨﺤﻞ‪[٦١ :‬‬ ‫اعة َو� � َ ۡس َتقد ُِمون ‪﴾٦١‬‬‫خرون س‬
‫﴿فإِذا جاء أجلهم � �س�ٔ ِ‬
‫و ﭼﻮن اﺟﻠﺸﺎن ﻓﺮا رﺳﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﻟﺤﻈﻪاي ﺗﺄﺧﯿﺮ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﻧﻪ ﻟﺤﻈﻪاي ﭘﯿﺶ ﻣﯽاﻓﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫وﻗﺘﯽ اﺟﻞ اﻧﺴﺎن ﻓﺮارﺳﺪ‪ ،‬اﻣﮑﺎن ﻧﺪارد ﮐﻪ ﯾﮏ دﻗﯿﻘﻪ ﺗﺄﺧﯿﺮ ﮐﻨﺪ ﯾﺎ دﻗﯿﻘﻪاي ﭘﯿﺶ‬
‫ﺑﯿﻔﺘﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ اﺟﻞِ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻣﺸﺨﺺ و ﻣﺤﺪود اﺳﺖ و ﻟﺤﻈﻪ اي ﭘﺲ و ﭘﯿﺶ ﻧﻤﯽﺷﻮد؛‬
‫ﭘﺲ ﭼﺮا آروزﻫﺎي ﻃﻮﻻﻧﯽ در ﺳﺮ ﺑﭙﺮوراﻧﯿﻢ؟‬
‫اﻧﺴﺎن ﻧﻤﯽداﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﺮﮔﺶ ﭼﻪ زﻣﺎﻧﯽ ﻓﺮاﻣﯽرﺳﺪ و ﻧﻤﯽداﻧﺪ ﮐﻪ در ﭼﻪ ﺳﺮزﻣﯿﻨﯽ‬
‫ﻣﯽﻣﯿﺮد‪ .‬ﯾﮑﯽ از ﺑﺮادران ﻗﺎﺑﻞ اﻋﺘﻤﺎد‪ ،‬ﺑﺮاﯾﻢ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﯽﮐﺮد‪ :‬در ﺳﻔﺮ ﺣﺞ‪ ،‬ﺳﻮار ﺑﺮ ﺷﺘﺮ‬
‫ﺑﻮدﯾﻢ و ﻫﻢﺳﻔﺮي داﺷﺘﯿﻢ ﮐﻪ ﻣﺎدرِ ﺑﯿﻤﺎرش ﺑﺎ او ﺑﻮد و او از ﻣﺎدرش ﻧﮕﻬﺪاري و‬
‫ﭘﺮﺳﺘﺎري ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬ﮐﺎروان ﻫﻨﮕﺎم ﺑﺎزﮔﺸﺖ از ﻣﮑﻪ‪ ،‬در ﭘﺎﯾﺎن ﺷﺐ ﺑﻪراه اﻓﺘﺎد؛ او ﮐﻪ از‬
‫ﻣﺎدرش ﻣﺮاﻗﺒﺖ ﻣﯽﻧﻤﻮد‪ ،‬ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ ﺑﺎ ﮐﺎروان ﺣﺮﮐﺖ ﮐﻨﺪ؛ ﻟﺬا از ﮐﺎروان ﻋﻘﺐ ﻣﺎﻧﺪ و‬
‫ﺻﺒﺢ ﮐﻪ ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ راه اﻓﺘﺎد‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﻪ آنﻫﺎ ﻧﺮﺳﯿﺪ و راه را ﮔﻢ ﮐﺮد‪ .‬ﻣﺴﯿﺮي در ﻣﯿﺎن ﮐﻮهﻫﺎ‬
‫در ﭘﯿﺶ ﮔﺮﻓﺖ ﺗﺎ ﺑﻪ ﺧﯿﻤﻪاي رﺳﯿﺪ ﮐﻪ ﭼﻨﺪ ﻧﻔﺮ در آن ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬از آنﻫﺎ ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬راه‪‬‬
‫"ﻧﺠﺪ" ﮐﺠﺎﺳﺖ؟ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺗﻮ از راه ﻧﺠﺪ‪ ،‬ﺧﯿﻠﯽ دور ﺷﺪهاي‪ .‬ﺷﺘﺮ را ﺑﺨﻮاﺑﺎن و‬
‫اﺳﺘﺮاﺣﺖ ﮐﻦ؛ ﻣﺎ ﺧﻮد‪ ،‬ﺗﻮ را ﻣﯽرﺳﺎﻧﯿﻢ‪ .‬آن ﻣﺮد‪ ،‬ﺷﺘﺮ را ﺧﻮاﺑﺎﻧﺪ و ﻣﺎدرش را ﭘﺎﯾﯿﻦ‬
‫آورد‪ .‬ﻫﻨﻮز ﻣﺎدرش ﺑﻪ زﻣﯿﻦ ﺗﮑﯿﻪ ﻧﺰده ﺑﻮد ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﺟﺎﻧﺶ را ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﺎ‬
‫ﺣﺎﺟﯿﺎن از "ﻗﺼﯿﻢ" ﺑﻪ "ﻣﮑﻪ" آﻣﺪه ﺑﻮد؛ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻘﺪ‪‬ر ﮐﺮد ﮐﻪ اﯾﻦ ﻣﺮد‪ ،‬راﻫﺶ‬
‫را ﮔﻢ ﮐﻨﺪ و ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﮑﺎن ﺑﺮﺳﺪ‪ .‬ﮐﺴﯽ ﺟﺰ اﷲ‪ ،‬اﯾﻦ را ﻧﻤﯽداﻧﺪ‪.‬‬
‫زﻣﺎنِ ﻣﺮگ ﺧﻮد را ﻧﯿﺰ ﻧﻤﯽداﻧﯿﻢ‪ .‬ﭼﻪ ﻫﻤﻪ ﺷﻨﯿﺪهاﯾﻢ ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم‪ ،‬اﻧﺪﮐﯽ‬
‫درﻧﮓ ﮐﺮده ﯾﺎ ﻋﻘﺐ ﻣﺎﻧﺪهاﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺣﺎدﺛﻪاي ﺑﺮاي آنﻫﺎ ﭘﯿﺶ آﻣﺪه اﺳﺖ و ﺟﺎن ﺑﺎﺧﺘﻪاﻧﺪ؛‬
‫وﻟﯽ اﮔﺮ ﻣﯽرﺳﯿﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺟﺎنِ ﺳﺎﻟﻢ ﺑﻪد‪‬ر ﻣﯽﺑﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻫﻤﻪي اﯾﻦﻫﺎ ﺑﺪﯾﻦ ﺧﺎﻃﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫اﷲ‪ ‬اﺟﻞ و ﺳﺮآﻣﺪ‪ ‬ﻫﺮ ﭼﯿﺰي را ﻣﺸﺨﺺ و ﻣﺤﺪود ﻗﺮار داده اﺳﺖ‪ .‬از اﯾﻦرو اﻧﺴﺎن‬
‫ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪﻫﻮش ﺑﺎﺷﺪ و آرزوﻫﺎي ﻃﻮﻻﻧﯽ را از ﺳﺮ ﺑﺒﺮد و ﺑﺮاي آﺧﺮت ﺧﻮﯾﺶ ﺗﻼش ﮐﻨﺪ‬
 ‫‪431‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﯾﺎد ﻣﺮگ و ﮐﻮﺗﺎهﮐﺮدن آرزو‬

‫و در اﯾﻦ ﻓﮑﺮ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺧﯿﻠﯽ زود ﺧﻮاﻫﺪ ﻣ‪‬ﺮد و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﺑﺮاي آﺧﺮﺗﺶ آﻣﺎده ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻤﻪي اﯾﻦ آﯾﺎت‪ ،‬ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺎﯾﺪ آروزﻫﺎﯾﺶ را ﮐﻮﺗﺎه ﻧﻤﺎﯾﺪ و ﺑﺮاي‬
‫آﺧﺮت‪ ،‬آﻣﺎده ﺷﻮد‪.‬‬
‫***‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ۡ َّ‬ ‫� ۡم َ‬ ‫َ ٰٓ َ ُّ َ َّ َ َ َ ُ ْ َ ُ ۡ ُ ۡ ۡ َ ٰ ُ ُ ۡ َ َ ٓ ۡ َ ٰ ُ ُ‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫�ِ َو َمن‬‫ِ ۚ‬ ‫ٱ‬ ‫ر‬ ‫ِك‬ ‫ذ‬ ‫ن‬ ‫ع‬ ‫﴿���ها ٱ�ِين ءامنوا � تل ِه�م أم�ل�م و� أو�د‬
‫َّ َ َ ۡ َ ُ ّ َ ۡ َ‬ ‫َ ُ ْ‬ ‫َ ۡ َ ۡ َ ٰ َ َ ُ ْ َ ٰٓ َ ُ ُ ۡ َ ٰ ُ َ‬
‫�ون ‪َ ٩‬وأنفِقوا مِن ما رزق�ٰ�م مِن �ب ِل أن‬ ‫�فعل �ل ِك فأو��ِك هم ٱل� ِ‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ ۡ َ َ َ َ ُ ُ ۡ َ ۡ ُ َ َ ُ َ َ ّ َ ۡ ٓ َّ ۡ َ ٓ ٰٓ َ َ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫�ب فأ َّص َّدق َوأ�ن‬ ‫ب لو� أخرت ِ� إِ� أج ٖل ق ِ ٖ‬
‫ر‬ ‫يأ ِ� أحد�م ٱلموت �يقول ر ِ‬
‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫� َخب ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫� ‪َ ١٠‬ولَن يُ َؤ ّخ َِر ٱ َّ ُ‬
‫� َ� ۡف ًسا إ َذا َجا ٓ َء أ َجل َها ۚ َوٱ َّ ُ‬ ‫َّ‬
‫� ۢ ب ِ َما � ۡع َملون‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ح َ‬ ‫ّ‬
‫م َِن ٱل� ٰل ِ ِ‬
‫]اﳌﻨﺎﻓﻘﻮن‪[١١ ،٩ :‬‬ ‫‪﴾١١‬‬
‫اي ﻣﺆﻣﻨﺎن! اﻣﻮال و ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺘﺎن‪ ،‬ﺷﻤﺎ را از ﯾﺎد اﷲ ﻏﺎﻓﻞ ﻧﮑﻨﻨﺪ‪ .‬و ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ رويﮐﺮدي‬
‫دارﻧﺪ‪ ،‬زﯾﺎنﮐﺎرﻧﺪ‪ .‬و از آنﭼﻪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ دادهاﯾﻢ‪ ،‬اﻧﻔﺎق ﮐﻨﯿﺪ؛ ﭘﯿﺶ از آنﮐﻪ ﻣﺮگ ﻫﺮ ﯾﮏ از ﺷﻤﺎ‬
‫ﻓﺮا رﺳﺪ و ﺑﮕﻮﯾﺪ‪» :‬اي ﭘﺮوردﮔﺎرم! اي ﮐﺎش )ﻣﺮگ( ﻣﺮا اﻧﺪﮐﯽ ﺑﻪ ﺗﺄﺧﯿﺮ ﻣﯽاﻧﺪاﺧﺘﯽ ﺗﺎ ﺻﺪﻗﻪ‬
‫دﻫﻢ و از ﻧﯿﮑﻮﮐﺎران ﺑﺎﺷﻢ‪ .‬و اﷲ‪ ،‬ﻫﺮﮔﺰ ﻣﺮگ ﮐﺴﯽ را ﮐﻪ اﺟﻠﺶ ﻓﺮا رﺳﯿﺪه‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺄﺧﯿﺮ‬
‫ﻧﻤﯽاﻧﺪازد‪ .‬و اﷲ‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﺮدارﺗﺎن آﮔﺎه اﺳﺖ‪.‬‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ت قَ َال َر ّب ٱ ۡر ُ‬ ‫َ‬
‫� إ َذا َجا ٓ َء أ َح َد ُه ُم ٱل ۡ َم ۡو ُ‬
‫ِيما‬‫� أ ۡ� َم ُل َ� ٰل ِٗحا � َ‬ ‫ون ‪ ٩٩‬ل َع ِّ ٓ‬ ‫جع ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫﴿ح ٰٓ ِ‬
‫َ َّ‬
‫َ َ ُ َ‬ ‫ُ َ‬ ‫ٌ َ‬ ‫ٓ‬ ‫َ َ ۡ ُ َ َّ ٓ َّ َ ٌ ُ َ ٓ ُ‬
‫ت � ۚ إِ� َها � َِمة ه َو قا�ِل َهاۖ َومِن َو َرا� ِ ِهم بَ ۡر َزخ إ ِ ٰ� يَ ۡو ِم ُ� ۡب َعثون ‪ ١٠٠‬فإِذا نفِخ‬ ‫تر� ۚ‬
‫ت َم َ� ٰز ُ‬ ‫َ‬
‫ون ‪َ �َ ١٠١‬من َ� ُقل ۡ‬ ‫ُ‬ ‫ٓ‬ ‫َ‬
‫َ َ ََُۡ ۡ َۡ َ َ ََ َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫ٓ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُّ‬
‫�ن ُهۥ‬ ‫ِ‬ ‫ور ف� أ�ساب بينهم يوم� ِ ٖذ و� يتساءل‬ ‫ِ� ٱلص ِ‬
‫َ َ ۡ َ َّ ۡ َ َ ُ ُ َ ُ ْ َ َ َّ َ َ ُ ٓ ْ‬ ‫َ‬ ‫َُ َ َ ُ ۡ ۡ‬
‫فأ ْو ٰٓ��ِك ه ُم ٱل ُمفل ُِحون ‪ ١٠٢‬ومن خفت م� ٰزِ�نهۥ فأو ٰٓ��ِك ٱ�ِين خ ِ�وا‬
‫ون ‪�َ ١٠٤‬لَمۡ‬ ‫َ ۡ َ ُ ُ ُ َ ُ ُ َّ ُ َ ُ ۡ َ َ ٰ ُ َ‬
‫أنفسهم ِ� جهنم � ِ�ون ‪ ١٠٣‬تلفح وجوههم ٱ�ار وهم �ِيها �ل ِح‬
‫َ َ َّ َ َ ٰ ُ َ‬ ‫ۡ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ ُ‬
‫َ‬
‫ت َعل ۡي َنا‬ ‫ون ‪ ١٠٥‬قَالُوا ْ َر َّ� َنا َغل َب ۡ‬
‫َ‬ ‫َ ُ ۡ َ َٰ ُ ۡ َٰ َ َ ۡ ُ ۡ َ ُ ُ َ ُ َ ّ ُ َ‬
‫ت�ن ءا� ِ� �ت� علي�م فكنتم بِها ت�ذِب‬
‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َّ َ‬ ‫َ ۡ‬ ‫ٓ َ ۡ‬ ‫ش ِۡق َو ُ� َنا َو ُ� َّنا قَ ۡو ٗما َضآ ّل َ‬
‫ِ� ‪َ ١٠٦‬ر َّ� َنا أخ ِر ۡج َنا م ِۡن َها فإِن ُع ۡدنا فإِنا �ٰل ُِمون ‪ ١٠٧‬قال‬
‫ون َر َّ� َنا ٓ َء َ‬ ‫َُ ُ َ‬ ‫� ّل ُِمون ‪ ١٠٨‬إنَّ ُهۥ َ� َن َفر ‪ٞ‬‬ ‫ۡ َ ُ ْ َ ََ ُ َ‬
‫ام َّنا‬ ‫�ق ّم ِۡن ع َِبادِي �قول‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ٱخ�ٔوا �ِيها و� ت‬
‫َ‬
‫َ َ ۡ ُ ُ ُ ۡ ۡ ًّ َ َّ ٰٓ َ ُ‬ ‫َّ‬ ‫ل� ٰ ِ� َ‬ ‫� ٱ َّ‬‫نت َخ ۡ ُ‬ ‫َ‬
‫� َنا َوأ َ‬ ‫َ ۡ ۡ ََ َ ۡ َۡ‬
‫�س ۡو� ۡم‬ ‫ِ� ‪ ١٠٩‬فٱ�ذ�موهم سِخ ِر�ا ح� أ‬ ‫فٱغفِر �ا وٱر‬
‫ُ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ۡ‬
‫ون ‪ ١١٠‬إ� َج َز ۡ� ُت ُه ُم ٱ�َ ۡو َم ب َما َص َ ُ‬‫ّ‬ ‫َُ ُ ُّۡ ۡ َ ۡ َ َ‬
‫ُ‬ ‫ۡ‬
‫� ٓوا �� ُه ۡم ه ُم‬ ‫ِ‬ ‫ِِ‬ ‫ذِك ِري و�نتم مِنهم تضحك‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪432‬‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ ُ ْ َ ۡ‬ ‫� ۡم َ� ۡث ُت ۡم � ٱ ۡ�َ� ِض َع َد َد ِسن ِ َ‬
‫ََٰ َ‬ ‫َۡٓ ُ َ‬
‫� ‪ ١١٢‬قالوا �ِث َنا يَ ۡو ًما أ ۡو َ� ۡعض‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ل‬ ‫�‬ ‫‪١١١‬‬ ‫ون‬ ‫ٱلفا�ِز‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ َّ ُ ۡ ُ َ‬‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ٗ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ۡ‬ ‫َّ‬ ‫ََ‬ ‫ٓ‬ ‫ۡ‬
‫�ٔل ٱل َعا ّد َ‬‫َۡ َ ۡ َ‬
‫نت ۡم � ۡعل ُمون ‪١١٤‬‬ ‫ِين ‪ٰ � ١١٣‬ل إِن �ِث ُت ۡم إِ� قل ِي� ۖ لو �ن�م ك‬ ‫يو ٖ� ف ِ‬
‫َ‬ ‫ُ َ ٗ َ َّ ُ َ َ ُ‬ ‫َ َّ َ َ ۡ‬ ‫أَفَ َ‬
‫حسِ ۡب ُت ۡم �� َما خلق َ�ٰ� ۡم � َبثا َو�ن� ۡم إ ِ ۡ� َنا � ت ۡر َج ُعون ‪﴾١١٥‬‬
‫]اﳌﺆﻣﻨﻮن ‪[١١٥ ،٩٩ :‬‬
‫و ﭼﻮن ﻣﺮگ ﻫﺮ ﯾﮏ از اﯾﺸﺎن ﻓﺮا رﺳﺪ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اي ﭘﺮوردﮔﺎرم! ﻣﺮا ﺑﺎزﮔﺮدان ﺗﺎ در ﺳﺮاﯾﯽ‬
‫ﮐﻪ )ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ را( رﻫﺎ ﮐﺮدم‪ ،‬ﺑﻪ اﻧﺠﺎم اﻋﻤﺎل ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﺑﭙﺮدازم‪ .‬ﻫﺮﮔﺰ؛ اﯾﻦ‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﺳﺨﻨﯽﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ او ﺑﺮ زﺑﺎن ﻣﯽآورد و ﺗﺎ روزي ﮐﻪ ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮزﺧﯽ ﻓﺮاروﯾﺸﺎن اﺳﺖ‪ .‬آنروز ﮐﻪ‬
‫در ﺻﻮر دﻣﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬آنروز ﭘﯿﻮﻧﺪ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪي در ﻣﯿﺎﻧﺸﺎن ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد و از )ﺣﺎلِ( ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ‬
‫ﻧﻤﯽﭘﺮﺳﻨﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺗﺮازوي ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮑﺸﺎن ﺳﻨﮕﯿﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬رﺳﺘﮕﺎرﻧﺪ‪ .‬و آﻧﺎن ﮐﻪ‬
‫ﻣﯿﺰان ﻧﯿﮑﯽﻫﺎﯾﺸﺎن ﺳﺒﮏ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﻮﯾﺶ زﯾﺎن زدهاﻧﺪ و ﺟﺎوداﻧﻪ در دوزخ ﻣﯽﻣﺎﻧﻨﺪ‪ .‬آﺗﺶ‪،‬‬
‫ﭼﻬﺮهﻫﺎﯾﺸﺎن را ﻣﯽﺳﻮزاﻧﺪ و آﻧﺎن در آن‪ ،‬ﭼﻬﺮهﻫﺎي زﺷﺖ و در ﻫﻢ ﮐﺸﯿﺪهاي دارﻧﺪ‪ .‬آﯾﺎ‬
‫آﯾﻪﻫﺎي ﻣﻦ ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﺧﻮاﻧﺪه ﻧﻤﯽﺷﺪ و ﺷﻤﺎ آنرا دروغ ﻣﯽﺷﻤﺮدﯾﺪ؟ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﺑﺪﺑﺨﺘﯽ و‬
‫ﺷﻘﺎوﺗﻤﺎن ﺑﺮ ﻣﺎ ﭼﯿﺮه ﺷﺪ و ﻣﺎ ﻣﺮدم ﮔﻤﺮاﻫﯽ ﺑﻮدﯾﻢ‪ .‬اي ﭘﺮوردﮔﺎرﻣﺎن! ﻣﺎ را از اﯾﻦﺟﺎ ﺑﯿﺮون‬
‫ﺑﯿﺎور و اﮔﺮ دوﺑﺎره )ﺑﻪﺳﻮي ﮐﻔﺮ و ﮔﻨﺎه( ﺑﺎزﮔﺸﺘﯿﻢ‪ ،‬واﻗﻌﺎ ﺳﺘﻤﮑﺎرﯾﻢ‪) .‬ﭘﺮوردﮔﺎر( ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬در‬
‫آن ﺧﻮار و ﺳﺎﮐﺖ ﺑﺎﺷﯿﺪ و ﺑﺎ ﻣﻦ ﺳﺨﻦ ﻧﮕﻮﯾﯿﺪ‪ .‬ﻫﻤﺎﻧﺎ ﮔﺮوﻫﯽ از ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﻢ ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬اي‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎرﻣﺎن! اﯾﻤﺎن آوردﯾﻢ؛ ﭘﺲ ﻣﺎ را ﺑﯿﺎﻣﺮز و ﺑﺮ ﻣﺎ ﺑﺒﺨﺸﺎي ﮐﻪ ﺗﻮ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﺑﺨﺸﺎﯾﻨﺪهاي‪.‬‬
‫وﻟﯽ ﺷﻤﺎ‪ ،‬آﻧﺎن را ﺑﻪ رﯾﺸﺨﻨﺪ ﮔﺮﻓﺘﯿﺪ؛ ﺗﺎ آنﺟﺎ ﮐﻪ ﻣﺮا از ﺧﺎﻃﺮﺗﺎن ﺑﺮدﻧﺪ و ﺷﻤﺎ ﺑﻪ آﻧﺎن‬
‫ﻣﯽﺧﻨﺪﯾﺪﯾﺪ‪ .‬ﻣﻦ اﻣﺮوز ﺑﻪ ﭘﺎس ﺷﮑﯿﺒﺎﯾﯽ و ﺻﺒﺮﺷﺎن ﺑﻪ آﻧﺎن ﭘﺎداش دادم ﮐﻪ ﺑﻪراﺳﺘﯽ اﯾﺸﺎن‬
‫رﺳﺘﮕﺎرﻧﺪ‪) .‬ﭘﺮوردﮔﺎر( ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﻪ ﺷﻤﺎرش ﺳﺎلﻫﺎ‪ ،‬ﭼﻘﺪر در زﻣﯿﻦ ﻣﺎﻧﺪﯾﺪ؟ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﯾﮏ‬
‫روز ﯾﺎ ﺑﺨﺸﯽ از ﯾﮏ روز؛ ﭘﺲ از ﺷﻤﺎرﺷﮕﺮان ﺑﭙﺮس‪ .‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬ﭼﻪ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﺑﻮد ﮐﻪ‬
‫ﻣﯽداﻧﺴﺘﯿﺪ ﺗﻨﻬﺎ اﻧﺪﮐﯽ )در زﻣﯿﻦ( ﻣﺎﻧﺪﯾﺪ؛ آﯾﺎ ﮔﻤﺎن ﺑﺮدﯾﺪ ﮐﻪ ﻣﺎ ﺷﻤﺎ را ﺑﯿﻬﻮده آﻓﺮﯾﺪﯾﻢ و ﺷﻤﺎ‬
‫ﺑﻪﺳﻮي ﻣﺎ ﺑﺎزﮔﺮداﻧﺪه ﻧﻤﯽﺷﻮﯾﺪ؟‬

‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬در ﮐﺘﺎﺑﺶ »رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ« در ﺑﺎب »ﯾﺎد ﻣﺮگ و ﮐﻮﺗﺎه ﮐﺮدن آرزوﻫﺎ«‬
‫اﯾﻦ ﻓﺮﻣﻮدهي اﷲ ﻣﺘﻌﺎ را ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫�ِ َو َمن‬
‫َّ‬ ‫ۡ‬ ‫� َ� ُّ� َها ٱ َّ� َ َ ُ ْ َ ُ ۡ ُ ۡ َ ۡ َ ُ ُ ۡ َ َ ٓ َ ۡ ُ ُ ۡ َ‬
‫َ‬ ‫﴿ َ ٰٓ‬
‫ِين َءامنوا � تل ِه�م أم� ٰل�م و� أو� ٰد�م عن ذِك ِر ٱ ۚ‬
‫َّ َ َ ۡ َ ُ ّ َ ۡ َ‬ ‫ََ ُ ْ‬ ‫َ ۡ َ ۡ َ ٰ َ َ ُ ْ َ ٰٓ َ ُ ُ ۡ َ ٰ ُ َ‬
‫ٰ‬
‫�فعل �ل ِك فأو��ِك هم ٱل� ِ�ون ‪ ٩‬وأنفِقوا مِن ما رزق��م مِن �ب ِل أن‬
‫ََ َ َ ُ‬ ‫َ ۡ َ َ َ َ ُ ُ ۡ َ ۡ ُ َ َ ُ َ َ ّ َ ۡ َ ٓ َ َّ ۡ َ ٓ َ ٰٓ َ َ َ‬
‫�ب فأ َّص َّدق َوأ�ن‬ ‫ب لو� أخرت ِ� إِ� أج ٖل ق ِ ٖ‬
‫ر‬ ‫يأ ِ� أحد�م ٱلموت �يقول ر ِ‬
 ‫‪433‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﯾﺎد ﻣﺮگ و ﮐﻮﺗﺎهﮐﺮدن آرزو‬
‫َ ُ َ‬ ‫� َ� ۡف ًسا إ َذا َجا ٓ َء أَ َجلُ َها ۚ َوٱ َّ ُ‬
‫� َخب ُ‬
‫� ۢ ب ِ َما � ۡع َملون‬ ‫� ‪َ ١٠‬ولَن يُ َؤ ّخ َِر ٱ َّ ُ‬
‫ح َ‬ ‫َّ‬ ‫ّ‬
‫م َِن ٱل� ٰل ِ ِ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫]اﳌﻨﺎﻓﻘﻮن‪[١١ ،٩ :‬‬ ‫‪﴾١١‬‬
‫اي ﻣﺆﻣﻨﺎن! اﻣﻮال و ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺘﺎن‪ ،‬ﺷﻤﺎ را از ﯾﺎد اﷲ ﻏﺎﻓﻞ ﻧﮑﻨﻨﺪ‪ .‬و ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ رويﮐﺮدي‬
‫دارﻧﺪ‪ ،‬زﯾﺎنﮐﺎرﻧﺪ‪ .‬و از آنﭼﻪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ دادهاﯾﻢ‪ ،‬اﻧﻔﺎق ﮐﻨﯿﺪ؛ ﭘﯿﺶ از آنﮐﻪ ﻣﺮگ ﻫﺮ ﯾﮏ از ﺷﻤﺎ‬
‫ﻓﺮا رﺳﺪ و ﺑﮕﻮﯾﺪ‪» :‬اي ﭘﺮوردﮔﺎرم! اي ﮐﺎش )ﻣﺮگ( ﻣﺮا اﻧﺪﮐﯽ ﺑﻪ ﺗﺄﺧﯿﺮ ﻣﯽاﻧﺪاﺧﺘﯽ ﺗﺎ ﺻﺪﻗﻪ‬
‫دﻫﻢ و از ﻧﯿﮑﻮﮐﺎران ﺑﺎﺷﻢ‪.‬‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ اﻧﻔﺎق ﮐﺮدن آنﭼﻪ ﺑﻪ ﻣﺎ ﺑﺨﺸﯿﺪه‪ ،‬اﻣﺮ ﻧﻤﻮده و ﺑﻪ ﻣﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﭼﯿﺰي ﮐﻪ‬
‫ُ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫ّ َۡ َ َۡ َ َ َ َ ُ ُ ۡ‬
‫ﻗﻄﻌﯽ و ﮔﺮﯾﺰﻧﺎﭘﺬﯾﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻫﺸﺪار داده اﺳﺖ‪﴿ :‬مِن �ب ِل أن يأ ِ� أحد�م ٱلموت﴾‪:‬‬
‫»ﭘﯿﺶ از آنﮐﻪ ﻣﺮگ ﻫﺮ ﯾﮏ از ﺷﻤﺎ ﻓﺮا رﺳﺪ«‪ .‬در آن ﻫﻨﮕﺎم اﻧﺴﺎن اﻓﺴﻮس ﻣﯽﺧﻮرد ﮐﻪ‬
‫َ ّ َ ۡ َ ٓ َ َّ ۡ َ ٓ َ ٰٓ َ َ َ‬
‫�ب﴾‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ آرزو ﻣﯽﮐﻨﺪ‬ ‫ب لو� أخرت ِ� إِ� أج ٖل ِ ٖ‬
‫ر‬‫ق‬ ‫ﭼﺮا اﻧﻔﺎق ﻧﮑﺮده اﺳﺖ و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪﴿ :‬ر ِ‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ﮐﻪ اي ﮐﺎش ﭘﺮوردﮔﺎر‪ ،‬اﻧﺪﮐﯽ ﻣﺮﮔﺶ را ﺑﻪﺗﺄﺧﯿﺮ ﻣﯽاﻧﺪاﺧﺖ؛ ﴿فأ َّص َّدق َوأ�ن ّم َِن‬
‫ح َ‬ ‫َّ‬
‫�﴾ ﺗﺎ ﻓﺮﺻﺘﯽ دوﺑﺎره ﺑﯿﺎﺑﺪ و ﺻﺪﻗﻪ دﻫﺪ و از ﻧﯿﮑﻮﮐﺎران ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫ٱل� ٰل ِ ِ‬
‫� ۢ ب ِ َما‬ ‫� َخب ُ‬ ‫� َ� ۡف ًسا إ َذا َجا ٓ َء أَ َجلُ َها ۚ َوٱ َّ ُ‬
‫اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ ﴿ :‬ولَن يُ َؤ ّخ َِر ٱ َّ ُ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َ ُ َ‬
‫� ۡع َملون‪» :﴾١١‬و اﷲ‪ ،‬ﻫﺮﮔﺰ ﻣﺮگ ﮐﺴﯽ را ﮐﻪ اﺟﻠﺶ ﻓﺮا رﺳﯿﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺄﺧﯿﺮ‬
‫ﻧﻤﯽاﻧﺪازد‪ .‬و اﷲ‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﺮدارﺗﺎن آﮔﺎه اﺳﺖ«‪ .‬ﻟﺬا وﻗﺘﯽ اﺟﻞ ﻓﺮا رﺳﺪ‪ ،‬اﻣﮑﺎن ﻧﺪارد ﮐﻪ‬
‫اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻟﺤﻈﻪاي درﻧﮓ ﮐﻨﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻧﺎﮔﺰﯾﺮ در ﺳﺮآﻣﺪي ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﺣﮑﻤﺖ ﺧﻮﯾﺶ‬
‫ﻣﺸﺨّﺺ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﯽﻣﯿﺮد‪ .‬از اﯾﻦرو ﻋﻤﺮ ﺑﺮﺧﯽ از اﻧﺴﺎنﻫﺎ ﻃﻮﻻﻧﯽﺳﺖ و ﺑﺮﺧﯽ‬
‫ﻧﯿﺰ ﻋﻤﺮ ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ دارﻧﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻋﺪهاي از اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ‪ ،‬از روزيِ ﮔﺴﺘﺮده و ﻓﺮاﺧﯽ‬
‫ﺑﺮﺧﻮردار ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و ﻋﺪهاي دﯾﮕﺮ ﺗﻨﮓدﺳﺖ و ﻓﻘﯿﺮﻧﺪ؛ ﺑﺮﺧﯽ از آنﻫﺎ ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ‬
‫ﻓﺮاواﻧﯽ ﺑﻪدﺳﺖ ﻣﯽآورﻧﺪ و ﺑﺮﺧﯽ ﻫﻢ داﻧﺶ اﻧﺪﮐﯽ ﻣﯽﯾﺎﺑﻨﺪ‪ .‬ﮔﺮوﻫﯽ از اﻧﺴﺎنﻫﺎ ﻓﻬﻢ و‬
‫درﮐﯽ ﻗﻮي دارﻧﺪ و درك و ﻓﻬﻢِ دﺳﺘﻪاي دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺿﻌﯿﻒ اﺳﺖ؛ ﺑﺮﺧﯽ ﺑﻠﻨﺪﻗﺎﻣﺖاﻧﺪ و‬
‫ﻋﺪهاي ﮐﻮﺗﺎهﻗﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ ،‬اﷲ‪ ‬ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ را در ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ‪ ،‬ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن آﻓﺮﯾﺪه‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪434‬‬
‫ۡ َّ‬ ‫َۡ َ ُ ُ ۡ َ‬ ‫َ َ ُّ َ َّ َ َ َ ُ ْ َ ُ ۡ ُ ۡ َ ۡ َ ُ ُ ۡ َ َ ٓ‬
‫�ِ َو َمن‬
‫أو� ٰد�م عن ذِك ِر ٱ ۚ‬ ‫���ها ٱ�ِين ءامنوا � تل ِه�م أم� ٰل�م و�‬ ‫﴿ ٰٓ‬
‫َ ۡ َ ۡ َ ٰ َ َ ُ ْ َ ٰٓ َ ُ ُ ۡ َ ٰ ُ َ‬
‫]اﳌﻨﺎﻓﻘﻮن‪[٩ :‬‬ ‫�ون ‪﴾٩‬‬ ‫�فعل �ل ِك فأو��ِك هم ٱل� ِ‬
‫اي ﻣﺆﻣﻨﺎن! اﻣﻮال و ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺘﺎن‪ ،‬ﺷﻤﺎ را از ﯾﺎد اﷲ ﻏﺎﻓﻞ ﻧﮑﻨﻨﺪ‪ .‬و ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ رويﮐﺮدي‬
‫دارﻧﺪ‪ ،‬زﯾﺎنﮐﺎرﻧﺪ‪.‬‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل از اﯾﻦﮐﻪ اﻣﻮال و ﻓﺮزﻧﺪاﻧﻤﺎن‪ ،‬ﻣﺎ را از ﯾﺎد‪ ‬او ﻏﺎﻓﻞ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻬﯽ ﻓﺮﻣﻮده و‬
‫ﺑﯿﺎن ﻧﻤﻮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮﮐﺲ ﭼﻨﯿﻦ رويﮐﺮدي داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و اﻣﻮال و ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺶ‪ ،‬او را‬
‫از ﯾﺎ ‪‬د اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻏﺎﻓﻞ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬زﯾﺎنﮐﺎر اﺳﺖ؛ ﻫﺮﭼﻨﺪ ﻓﺮزﻧﺪان و اﻣﻮال ﻓﺮاواﻧﯽ داﺷﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻣﺎ از آنرو ﮐﻪ از ﯾﺎد اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻏﺎﻓﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺎنﮐﺎر ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﮐﺴﯽ ﺳﻮد ﻣﯽﺑﺮد ﮐﻪ ﺑﻪ ذﮐﺮ و ﯾﺎد اﷲ‪ ‬ﻣﺸﻐﻮل ﺷﻮد‪ .‬ذﮐﺮ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻓﻘﻂ‬
‫ﮔﻔﺘﻦ »ﻻ�إﻻاﷲ« ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺷﺎﻣﻞ ﻫﺮ ﺳﺨﻨﯽ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻣﺎﯾﻪي ﺗﻘﺮب و ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﺑﻪ‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل اﺳﺖ؛ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻫﺮ ﻋﻤﻠﯽ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن را ﺑﻪ اﷲ‪ ‬ﻧﺰدﯾﮏ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ذﮐﺮ او ﺑﻪﺷﻤﺎر‬
‫ﻣﯽآﯾﺪ‪ .‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫ۡ َ َ ٓ ۡ َ َ ۡ َّ‬ ‫﴿ َوأَقِم ٱ َّ‬
‫� ۗ َوٱ َّ ُ‬
‫�‬
‫ۡ‬
‫�َُ‬ ‫لصلَ ٰو َة َ� ۡن َ ٰ‬
‫� َع ِن ٱلف ۡحشاءِ َوٱل ُمنك ِر� َو�ِ� ُر ٱ�ِ أ‬ ‫لصلَ ٰوةَ ۖ إ َّن ٱ َّ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ََُۡ َ َ ۡ َُ َ‬
‫]اﻟﻌﻨﻜﺒﻮت‪[٤٥ :‬‬ ‫�علم ما تصنعون ‪﴾٤٥‬‬
‫و ﻧﻤﺎز را ﺑﺮﭘﺎ دار؛ ﺑﯽﮔﻤﺎن ﻧﻤﺎز از ﮐﺎرﻫﺎي زﺷﺖ و ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ ﺑﺎز ﻣﯽدارد‪ .‬و ذﮐﺮ و ﯾﺎد اﷲ‪،‬‬
‫ﺑﺰرگﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬و اﷲ ﻣﯽداﻧﺪ ﭼﻪ اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﯿﺪ‪.‬‬
‫اﻧﺴﺎن ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ ﺳﺨﻨﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ اﷲ‪ ‬ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﺑﺠﻮﯾﺪ ﯾﺎ ﻋﻤﻠﯽ اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ‬
‫ﺗﺎ ﺑﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻧﺰدﯾﮏ ﺷﻮد‪ ،‬در آن ﻫﻨﮕﺎم ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﻧﯿﺘﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ذاﮐﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ و‬
‫در ﺣﻘﯿﻘﺖ‪ ،‬در ذﮐﺮ و ﯾﺎد اﷲ ﻣﺘﻌﺎل اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا ذﮐﺮ‪ ،‬ﺷﺎﻣﻞِ ﻫﺮ ﺳﺨﻦ ﯾﺎ ﮐﺮداريﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻣﺎﯾﻪي ﺗﻘﺮب و ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﺑﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫� إ َذا َجا ٓ َء أَ َح َد ُه ُم ٱل ۡ َم ۡو ُ‬
‫ت قَ َال َر ّب ٱ ۡرج ُ‬
‫ِيما‬ ‫ون ‪ ٩٩‬ل َع ِّ ٓ‬
‫� أ ۡ� َم ُل َ� ٰل ِٗحا � َ‬
‫ِ ِ‬‫ع‬ ‫ِ‬
‫َ َّ‬
‫﴿ح ٰٓ ِ‬
‫َ ۡ ُ‬
‫]اﳌﺆﻣﻨﻮن ‪[١٠٠ ،٩٩ :‬‬ ‫ت﴾‬ ‫ت َر� ۚ‬
‫و ﭼﻮن ﻣﺮگ ﻫﺮ ﯾﮏ از اﯾﺸﺎن ﻓﺮا رﺳﺪ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اي ﭘﺮوردﮔﺎرم! ﻣﺮا ﺑﺎزﮔﺮداﻧﯿﺪ ﺗﺎ در ﺳﺮاﯾﯽ‬
‫ﮐﻪ )ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ را( رﻫﺎ ﮐﺮدم‪ ،‬ﺑﻪ اﻧﺠﺎم اﻋﻤﺎل ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﺑﭙﺮدازم‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ آنﮔﺎه ﻣﺮگ‪ ‬ﻫﺮ ﯾﮏ از ﻣﻨﮑ‪‬ﺮان ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان ﻓﺮا ﻣﯽرﺳﺪ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﺮا ﺑﻪ دﻧﯿﺎ‬
‫ﺑﺎزﮔﺮداﻧﯿﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ اﻧﺠﺎمِ ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮑﯽ ﺑﭙﺮدازم ﮐﻪ در آنﺟﺎ ﺗﺮك ﮐﺮدم‪ .‬ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺗﺎ ﺑﻪ‬
 ‫‪435‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﯾﺎد ﻣﺮگ و ﮐﻮﺗﺎهﮐﺮدن آرزو‬
‫َ َ ّٓ َ ۡ ُ َ‬
‫� أ� َمل �ٰل ِٗحا‬‫ﻟﺬتﻫﺎ‪ ،‬ﮐﺎخﻫﺎ و ﮐﺎمﺟﻮﯾﯽ از زﻧﺎن دﻧﯿﺎ ﺑﭙﺮدازم؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪﴿ :‬لع ِ‬
‫ت﴾‪» :‬ﺗﺎ در ﺳﺮاﯾﯽ ﮐﻪ ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ را رﻫﺎ ﮐﺮدم‪ ،‬ﺑﻪ اﻧﺠﺎمِ اﻋﻤﺎل ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ‬ ‫ِيما تَ َر ۡ� ُ‬
‫� َ‬

‫ﺑﭙﺮدازم« و ﺑﻪ ﺑﺬل و ﺑﺨﺸﺶ اﻣﻮاﻟﯽ ﻣﺸﻐﻮل ﺷﻮم ﮐﻪ از اﻧﻔﺎق آن در راه اﷲ‪ ‬درﯾﻎ‬
‫َ َّ ٓ‬
‫ﻧﻤﻮدم‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴾�﴿ :‬؛ ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﻫﺮﮔﺰ؛ ﻫﯿﭻ رﺟﻮﻋﯽ در ﮐﺎر ﻧﯿﺴﺖ و‬
‫ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ دﻧﯿﺎ‪ ،‬اﻣﮑﺎن ﻧﺪارد‪ .‬زﯾﺮا‪:‬‬
‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫ٗ‬ ‫َ ََٓ َ َ ُُ ۡ ََ َۡ َۡ ُ َ‬
‫ون َس َ‬
‫]ﻳﻮﻧﺲ ‪[٤٩ :‬‬ ‫اعة َو� � َ ۡس َتقد ُِمون ‪﴾٤٩‬‬ ‫خر‬
‫﴿إِذا جاء أجلهم ف� �س�ٔ ِ‬
‫وﻗﺘﯽ اﺟﻠﺸﺎن ﻓﺮا رﺳﺪ‪ ،‬ﻟﺤﻈﻪاي ﺗﺄﺧﯿﺮ ﯾﺎ ﺗﻌﺠﯿﻞ ﻧﺨﻮاﻫﻨﺪ داﺷﺖ‪.‬‬
‫َّ َ ٌ ُ َ ٓ ُ‬
‫ﺳﭙﺲ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬إِ� َها � َِمة ه َو قا�ِل َها﴾؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬اﯾﻦ‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﺳﺨﻨﯽﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ او ﺑﺮ زﺑﺎن ﻣﯽآورد«‪ .‬ﻣﻨﻈﻮر‪ ،‬ﻫﻤﺎن درﺧﻮاﺳﺘﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ اﻧﺴﺎﻧﯽ در ﻫﻨﮕﺎم‬
‫َ‬
‫ون ‪ ٩٩‬ل َع ِّ ٓ‬
‫�‬ ‫جع ِ‬
‫ﻣﺮﮔﺶ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ و آرزوي ﺑﺎزﮔﺸﺖ دوﺑﺎره ﺑﻪ دﻧﯿﺎ را ﻣﯽﮐﻨﺪ‪َ ﴿ :‬ر ّب ٱ ۡر ُ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ت﴾‪» :‬اي ﭘﺮوردﮔﺎرم! ﻣﺮا ﺑﺎزﮔﺮداﻧﯿﺪ ﺗﺎ در ﺳﺮاﯾﯽ ﮐﻪ ﮐﺎرﻫﺎي‬ ‫أَ ۡ� َم ُل َ� ٰل ِٗحا � َ‬
‫ِيما تَ َر ۡ� ُ‬
‫ٌ َ‬ ‫ٓ‬
‫ﻧﯿﮏ را رﻫﺎ ﮐﺮدم‪ ،‬ﺑﻪ اﻧﺠﺎمِ اﻋﻤﺎل ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﺑﭙﺮدازم«‪َ ﴿ .‬ومِن َو َرا� ِ ِهم بَ ۡر َزخ إ ِ ٰ� يَ ۡو ِم‬
‫ُ َ‬
‫ُ� ۡب َعثون ‪» :﴾١٠٠‬و ﺗﺎ روزي ﮐﻪ ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮزﺧﯽ ﻓﺮاروﯾﺸﺎن اﺳﺖ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪:‬‬
‫ﭘﯿﺶِ روي اﯾﻦﻫﺎ ﮐﻪ ﻣﺮﮔﺸﺎن ﻓﺮارﺳﯿﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮزخ‪ ،‬ﺣﺪ‪ ‬ﻓﺎﺻﻞ ﻣﯿﺎن دﻧﯿﺎ و ﻗﯿﺎﻣﺖ‬
‫اﺳﺖ؛ ﻓﺮﻗﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن در زﻣﯿﻦ دﻓﻦ ﮔﺮدد ﯾﺎ روي زﻣﯿﻦ‪ ،‬ﺧﻮراك درﻧﺪﮔﺎن‬
‫ﺷﻮد و ﺑﺎد‪ ،‬او را ﺑﻪ ﻫﺮ ﺳﻮ ﭘﺮاﮐﻨﺪه ﮐﻨﺪ ﯾﺎ در ﻗﻌﺮ درﯾﺎ ﻧﺎﭘﺪﯾﺪ ﮔﺮدد‪ .‬ﻫﻤﻪي اﯾﻦﻫﺎ‬
‫ﺑﺮزخ ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬و ﻫﻤﻪ ﺗﺎ روزِ ﻗﯿﺎﻣﺖ ﮐﻪ از ﻗﺒﺮﻫﺎﯾﺸﺎن ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬اﯾﻦ‬
‫ﻋﺎﻟَﻢ را ﺗﺠﺮﺑﻪ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﮐﺮد‪.‬‬
‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ٓ‬ ‫ََ‬ ‫َ‬ ‫�س َ َ ۡ َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫ٓ‬ ‫َ‬
‫لصور فَ� أ َ‬ ‫﴿فَإ َذا نُف َخ � ٱ ُّ‬
‫اب بين ُه ۡم ي ۡوم� ِ ٖذ َو� يت َسا َءلون ‪] ﴾١٠١‬اﳌﺆﻣﻨﻮن ‪[١٠١ :‬‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِ ِ‬
‫‪» :‬آنﮔﺎه ﮐﻪ ‪ -‬روز ﻗﯿﺎﻣﺖ‪ -‬در ﺻﻮر دﻣﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬آنروز ﭘﯿﻮﻧﺪ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪي در ﻣﯿﺎﻧﺸﺎن ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد و‬
‫از )ﺣﺎلِ( ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻧﻤﯽﭘﺮﺳﻨﺪ«‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ‪ :‬دو ﺑﺎر در ﺻﻮر دﻣﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬
‫ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺑﺎر ﮐﻪ در ﺻﻮر دﻣﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻫﻤﻪ وﺣﺸﺖزده و ﻫﺮاﺳﺎن ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ و‬
‫ﻣﯽﻣﯿﺮﻧﺪ؛ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﮐﻪ اﺳﺮاﻓﯿﻞ‪ ‬در ﺻﻮر ﻣﯽدﻫﺪ و ﺻﺪاي وﺣﺸﺘﻨﺎﮐﯽ از آن‪ ،‬ﺑﻠﻨﺪ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻫﻤﻪي ﻣﺮدم ﺑﻪ وﺣﺸﺖ ﻣﯽاﻓﺘﻨﺪ و ﻣﯽﻣﯿﺮﻧﺪ‪ ،‬ﺟﺰ آنﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪436‬‬

‫وﻗﺘﯽ ﺑﺮاي دوﻣﯿﻦ ﺑﺎر در ﺻﻮر دﻣﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ارواح از ﺻﻮر ﺧﺎرج ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و ﺑﻪ‬
‫ﭘﯿﮑﺮﻫﺎﯾﺸﺎن ﺑﺎزﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ‪ .‬و اﯾﻦ‪ ،‬ﺳﺮآﻏﺎز زﻧﺪﮔﯽِ ﻫﻤﯿﺸﮕﯽ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد و ﭘﺲ از آن‪،‬‬
‫ﻫﯿﭻ ﻣﺮﮔﯽ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪» .‬آنروز ﭘﯿﻮﻧﺪ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪي در ﻣﯿﺎﻧﺸﺎن ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد و از‬
‫َ‬
‫اب بَ ۡي َن ُه ۡم يَ ۡو َم� ِ ٖذ َو�‬ ‫لصور فَ َ�ٓ أَ َ‬
‫�س َ‬ ‫)ﺣﺎلِ( ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻧﻤﯽﭘﺮﺳﻨﺪ«‪﴿ :‬فَإ َذا نُف َخ � ٱ ُّ‬
‫ِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِ‬
‫َ ٓ ُ َ‬
‫يَت َسا َءلون ‪] ﴾١٠١‬اﻤﻟﺆﻣﻨﻮن ‪[١٠١ :‬؛ ﯾﻌﻨﯽ ﭘﺲ از اﯾﻦﮐﻪ از ﻗﺒﺮﻫﺎﯾﺸﺎن ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪،‬‬
‫ﻧﺴﺒﺖﻫﺎي ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪي‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﺳﻮدي ﺑﻪ ﺣﺎﻟﺸﺎن ﻧﺨﻮاﻫﺪ داﺷﺖ و ﺟﻮﯾﺎي ﺣﺎ ِل‬
‫ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻧﺨﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻠﮑﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫ِ� ٱ ۡم ِر ٖٕي‬
‫ُّ‬
‫ل‬ ‫‪٣٦‬‬ ‫ِ‬ ‫ه‬‫ي‬‫ِ‬ ‫ن‬ ‫ح َبتِهِۦ َو�َ‬
‫ِ‬ ‫﴿يَ ۡو َم يَفِ ُّر ٱل ۡ َم ۡر ُء م ِۡن أخِيهِ ‪َ ٣٤‬وأ ّ ِمهِۦ َوأ�ِيهِ ‪َ ٣٥‬و َ� ٰ‬
‫ِ‬
‫َ ۡ ‪ۡ ٞ‬‬
‫]ﻋﺒﺲ ‪[٣٧ ،٣٤ :‬‬ ‫ّم ِۡن ُه ۡم يَ ۡو َم� ِ ٖذ شأن ُ�غن ِيهِ ‪﴾٣٧‬‬
‫روزي ﮐﻪ آدﻣﯽ از ﺑﺮادرش ﻓﺮار ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬و از ﻣﺎدر و ﭘﺪرش ﻣﯽﮔﺮﯾﺰد‪ .‬و ﻧﯿﺰ از ﻫﻤﺴﺮ و‬
‫ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺶ‪ .‬در آن روز ﻫﺮ ﮐﺴﯽ ﮔﺮﻓﺘﺎري و ﮐﺎري دارد ﮐﻪ او را ﺑﻪ ﺧﻮد ﻣﺸﻐﻮل ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ در دﻧﯿﺎ ﺟﻮﯾﺎي ﺣﺎلِ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮﻧﺪ و ﻣﯽﭘﺮﺳﻨﺪ‪ :‬ﻓﻼﻧﯽ ﭼﻄﻮر اﺳﺖ و‬
‫ﭼﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ؟ ﭼﻪ اﺗﻔﺎﻗﯽ ﺑﺮاﯾﺶ اﻓﺘﺎده اﺳﺖ؛ اﻣﺎ در آﺧﺮت‪ ،‬ﻫﺮ ﮐﺴﯽ ﮔﺮﻓﺘﺎر ﺧﻮﯾﺶ‬
‫ّۡ َ َ َ ۡ ‪ۡ ٞ‬‬ ‫اﺳﺖ و ﺑﻪ ﺧﻮد ﻣﺸﻐﻮل ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪﴿ :‬ل ُ ّ ۡ‬
‫ِ� ٱم ِر ٖٕي مِن ُه ۡم ي ۡوم� ِ ٖذ شأن ُ�غن ِيهِ ‪] ﴾٣٧‬ﻋﺒﺲ‪[٣٧:‬‬
‫ِ‬
‫َ َ َ ُ َ ۡ َ َ ٰ ُ ُ َ ُ ْ َ ٰٓ َ ُ ُ ۡ ُ ۡ ُ َ‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪�﴿ :‬من �قلت م�زِ�نهۥ فأو��ِك هم ٱلمفل ِحون ‪ ﴾١٠٢‬؛ ﯾﻌﻨﯽ‪:‬‬
‫»ﭘﺲ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺗﺮازوي ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮑﺸﺎن ﺳﻨﮕﯿﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬رﺳﺘﮕﺎرﻧﺪ«‪ .‬ﻟﺬا ﻣﺮدم در آن‬
‫روز دو دﺳﺘﻪ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻮد‪ :‬ﮔﺮوﻫﯽ ﮐﻪ ﺗﺮازوي ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮑﺸﺎن ﺳﻨﮕﯿﻦ اﺳﺖ؛ ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽ رﺳﺘﮕﺎرﻧﺪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ آنﭼﻪ دوﺳﺖ دارﻧﺪ‪ ،‬ﻣﯽرﺳﻨﺪ و از آنﭼﻪ ﺑﺮاﯾﺸﺎن ﻧﺎﮔﻮار‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬رﻫﺎﯾﯽ ﻣﯽﯾﺎﺑﻨﺪ‪....‬‬
‫ﺑﻪ ﺻﻮرت‬ ‫ﻣﻮازﯾﻦ‪ ،‬ﺟﻤﻊ ﻣﯿﺰان و ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺗﺮازوﺳﺖ و در ﮐﺘﺎب و ﺳﻨﺖ‪ ،‬ﻫﻢ‬
‫َمن َ� ُقلَ ۡ‬ ‫ََ‬
‫ت‬ ‫ﺟﻤﻊ آﻣﺪه و ﻫﻢ ﺑﻪﺻﻮرت ﻓﺮد‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در اﯾﻦﺟﺎ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬فأ َّما‬
‫ﺎن‪،‬‬ ‫َ َ ِّ َ‬ ‫َ ََ‬ ‫�ن ُهۥ ‪] ﴾٦‬اﻟﻘﺎرﻋﺔ‪ . [٦ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪َ َ َ » :‬‬ ‫َم َ� ٰز ُ‬
‫ﺎن ﻰﻠﻋ الﻠﺴ ِ‬ ‫ﺎن ﺧ ِﻔﻴﻔﺘ ِ‬‫ﻠﻛﻤﺘ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ْ‬
‫ﺎن َّ َ‬ ‫ُ ْ َ َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬
‫َّ َ ُ ْ َ َ َّ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ ََ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻴﻢ«‪.‬‬
‫ا� اﻟﻌ ِﻈ ِ‬
‫ِ‬ ‫ا� َو ِﺤﺑَﻤ ِﺪ ِه‪ ،‬ﺳﺒﺤ‬
‫ﺎن ِإﻰﻟ الﺮﻤﺣ ِﻦ‪ :‬ﺳﺒﺤﺎن ِ‬
‫َ ََ‬ ‫َ‬
‫ﺎن ِﻲﻓ ال ِﻤ� ِ‬
‫ان‪ ،‬ﺣ ِﺒيﺒﺘ ِ‬ ‫ﺛ ِﻘﻴﻠﺘ ِ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(7563 ،6682 ،6406) :‬؛ و ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2694 :‬‬
 ‫‪437‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﯾﺎد ﻣﺮگ و ﮐﻮﺗﺎهﮐﺮدن آرزو‬

‫ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬دو ﮐﻠﻤﻪ وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ﺑﺮ زﺑﺎن ﺳﺒﮏ اﺳﺖ؛ وﻟﯽ در ﺗﺮازوي اﻋﻤﺎل ﺳﻨﮕﯿﻦ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻣﺤﺒﻮب ﭘﺮوردﮔﺎر رﺣﻤﺎن اﺳﺖ‪ :‬ﺳﺒﺤﺎناﷲ وﺤﺑﻤﺪه‪ ،‬ﺳﺒﺤﺎناﷲ اﻟﻌﻈﻴﻢ«‪.‬‬
‫ﻮاز�ﻦ«‪ .‬ﻟﺬا اﯾﻦ واژه ﯾﮏ ﺑﺎر ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺟﻤﻊ ذﮐﺮ‬ ‫َْ‬ ‫ْ َ‬
‫ان« و ﻧﮕﻔﺖ‪ِ » :‬ﻲﻓ الﻤ ِ‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪ِ » :‬ﻲﻓ ال ِﻤ� ِ‬
‫ﺷﺪ و ﺑﺎري دﯾﮕﺮ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﻔﺮد‪ .‬ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻓﺮاواﻧﯽِ ﭼﯿﺰﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ وزن ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﺻﻮرت‪ ‬ﺟﻤﻊ ذﮐﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ و ﭼﻮن ﻓﻘﻂ ﯾﮏ ﺗﺮازوي دﻗﯿﻖ وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ﻇﻠﻤﯽ در‬
‫وزن ﮐﺮدن در ﮐﺎر ﻧﯿﺴﺖ و ﺣﻖّ ﮐﺴﯽ ﺿﺎﯾﻊ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﺻﻮرت‪ ‬ﻣﻔﺮد آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﭼﻪ ﭼﯿﺰي وزن ﯾﺎ ﺳﻨﺠﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد؟ ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬اﻋﻤﺎل و ﺑﺮﺧﯽ‬
‫دﯾﮕﺮ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﮐﺎرﻧﺎﻣﻪ ﯾﺎ ﻧﺎﻣﻪﻫﺎي اﻋﻤﺎل‪ .‬ﻋﺪهاي دﯾﮕﺮ ﺑﺮ اﯾﻦ ﺑﺎورﻧﺪ ﮐﻪ ﺧﻮد‪‬‬
‫ﻋﻤﻞﮐﻨﻨﺪﮔﺎن وزن ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬زﯾﺮا اﺣﺎدﯾﺜﯽ درﺑﺎرهي ﻫﺮ ﯾﮏ از اﯾﻦ دﯾﺪﮔﺎهﻫﺎ وﺟﻮد دارد‪.‬‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬آنﭼﻪ وزن ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬اﻋﻤﺎل اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﻓﺮﻣﻮدهي اﻻﻫﯽ‬
‫اﺳﺘﺪﻻل ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫�� يَ َرهُۥ ‪َ ٧‬و َمن َ� ۡع َم ۡل م ِۡث َق َال َذ َّر� ٖ َ ّٗ‬
‫�� يَ َرهُۥ ‪﴾٨‬‬ ‫﴿ َ� َمن َ� ۡع َم ۡل م ِۡث َق َال َذ َّر ٍ� َخ ۡ ٗ‬
‫]اﻟﺰﻟﺰﻟﺔ‪[٨ ،٧ :‬‬
‫ﭘﺲ ﻫﺮﮐﺲ ﻫﻢوزن ذرهاي ﻧﯿﮑﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬آن را ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ‪ .‬و ﻫﺮ ﮐﺲ ﻫﻢوزن ذرهاي ﺑﺪي ﻧﻤﺎﯾﺪ‪،‬‬
‫آنرا ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ‪.‬‬
‫در اﯾﻦ آﯾﻪ ﺑﻪ ﺳﻨﺠﺶ ﻋﻤﻞ اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺣﺪﯾﺜﯽ ذﮐﺮ ﺷﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫�ان‪َ ،‬ﺣﺒيﺒَﺘَﺎن إ َﻰﻟ َّ‬
‫الﺮ ْ َ‬
‫ﻤﺣ ِﻦ‪:‬‬ ‫ﻰﻠﻋ الﻠِّ َﺴﺎن‪ ،‬ﺛَﻘﻴﻠَﺘَﺎن ﻲﻓ الْﻤ َ‬
‫َ ََ ََ‬
‫ﺎن‬ ‫ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪َ َ َ » :‬‬
‫ِ ِ ِ‬ ‫ِ ِ ِ ِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ﺎن ﺧ ِﻔﻴﻔﺘ ِ‬
‫ﻠﻛﻤﺘ ِ‬ ‫ِ‬
‫ُ ْ َ َ َّ َْ‬ ‫ُ ْ َ َ َّ َ َ ْ‬
‫ﻴﻢ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬دو ﮐﻠﻤﻪ وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ﺑﺮ زﺑﺎن ﺳﺒﮏ‬ ‫ا� اﻟﻌ ِﻈ ِ‬
‫ا� و ِﺤﺑﻤ ِﺪهِ‪ ،‬ﺳﺒﺤﺎن ِ‬ ‫ﺳﺒﺤﺎن ِ‬
‫اﺳﺖ؛ وﻟﯽ در ﺗﺮازوي اﻋﻤﺎل ﺳﻨﮕﯿﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻣﺤﺒﻮب ﭘﺮوردﮔﺎر رﺣﻤﺎن اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺳﺒﺤﺎناﷲ وﺤﺑﻤﺪه‪ ،‬ﺳﺒﺤﺎناﷲ اﻟﻌﻈﻴﻢ«‪ .‬در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﻪ ﺳﻨﮕﯿﻦ ﺑﻮدن اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﯾﺎ‬
‫اﯾﻦ دو ﮐﻠﻤﻪ در ﺗﺮازوي اﻋﻤﺎل ﺗﺼﺮﯾﺢ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺳﺘﺪﻻلِ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﮐﺎرﻧﺎﻣﻪﻫﺎ ﯾﺎ ﻧﺎﻣﻪﻫﺎي اﻋﻤﺎل ﺳﻨﺠﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﺣﺪﯾﺜﯽﺳﺖ ﮐﻪ در آن آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﮐﺎرﻧﺎﻣﻪﻫﺎي ﺑﻨﺪهاي را ﻣﯽﮔﺸﺎﯾﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫ﻫﻤﻪي آنﻫﺎ آﮐﻨﺪه از ﺑﺪيﻫﺎﺳﺖ‪ .‬اﷲ‪ ‬از او ﻣﯽﭘﺮﺳﺪ‪ :‬اي ﺑﻨﺪهي ﻣﻦ! آﯾﺎ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎﻧﻢ‬
‫ﺑﻪ ﺗﻮ ﺳﺘﻢ ﮐﺮدهاﻧﺪ؟ ﭘﺎﺳﺦ ﻣﯽدﻫﺪ‪ :‬ﺧﯿﺮ؛ ﺑﻠﮑﻪ اﯾﻦﻫﺎ‪ ،‬اﻋﻤﺎﻟﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﻮدم اﻧﺠﺎم‬
‫دادهام‪ .‬آنﺟﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻨﺪه‪ ،‬ﻫﻼﮐﺖ ﺧﻮد را ﻗﻄﻌﯽ ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ‪ .‬در آن ﻫﻨﮕﺎم اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ او‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪438‬‬

‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬ﺗﻮ‪ ،‬ﻧﺰد ﻣﺎ ﻧﯿﮑﯽ و اﻣﺎﻧﺘﯽ داري«‪ .‬و ﺳﭙﺲ ﺑﺮﮔﻪاي ﻣﯽآورﻧﺪ ﮐﻪ در آن‬
‫ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﻻ�إﻻاﷲ«‪ (1 ).‬وي‪ ،‬اﯾﻦ ﮐﻠﻤﻪ را ﺑﺎ اﺧﻼص و از ﺻﻤﯿﻢ ﻗﻠﺐ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺑﺮﮔﻪ را در ﮐﻔﻪي ﺗﺮازو ﻣﯽﮔﺬارﻧﺪ و ﺑﺮﮔﻪﻫﺎ ﯾﺎ ﮐﺎرﻧﺎﻣﻪﻫﺎﯾﯽ را ﮐﻪ ﭘ‪‬ﺮ از‬
‫ﺑﺪيﻫﺎﺳﺖ‪ ،‬در ﮐﻔﻪي دﯾﮕﺮ؛ ﮐﻔﻪي آن ﯾﮏ ﺑﺮﮔﻪ‪ ،‬ﺳﻨﮕﯿﻦﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪،‬‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ آنﭼﻪ ﺳﻨﺠﯿﺪه ﯾﺎ وزن ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﮐﺎرﻧﺎﻣﻪﻫﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﺧﻮد‪ ‬ﻋﻤﻞﮐﻨﻨﺪﮔﺎن وزن ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ اﯾﻦ آﯾﻪ اﺳﺘﺪﻻل ﮐﺮدهاﻧﺪ‬
‫ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ٗ‬ ‫ۡ‬ ‫ََ ُ ُ َ‬
‫]اﻟﻜﻬﻒ‪[١٠٥ :‬‬ ‫يم ل ُه ۡم يَ ۡو َم ٱلقِ َ�ٰ َمةِ َو ۡزنا ‪﴾١٠٥‬‬ ‫﴿ف� نقِ‬
‫ﭘﺲ ﺗﺮازوﯾﯽ ﺑﺮاي آﻧﺎن ﺑﺮﭘﺎ ﻧﺨﻮاﻫﯿﻢ ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ اﺳﺘﺪﻻل ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ‪ :‬ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد‪ ‬ﺑﺴﯿﺎر ﻻﻏﺮ ﺑﻮد‬
‫) ‪(2‬‬
‫رﻓﺘﻪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺎد‬ ‫و ﭘﺎﻫﺎي ﺑﺎرﯾﮏ و ﺿﻌﯿﻔﯽ داﺷﺖ؛ ﺑﺎري ﺑﺎﻻي درﺧﺖ‪» ‬اراك«‬
‫ﺷﺪﯾﺪي وزﯾﺪ و او را ﺗﮑﺎن داد‪ .‬ﻣﺮدم ﺑﻪ او ﺧﻨﺪﯾﺪﻧﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬ﭼﺮا ﻣﯽﺧﻨﺪﯾﺪ؟‬
‫َ ََْ ُ‬ ‫َْ‬ ‫َّ‬
‫اﺬﻟي �ﻔ ِﻲﺴ ِ�ﻴَ ِﺪهِ ل ُﻬ َﻤﺎ أ�ﻘﻞ ِﻲﻓ‬
‫ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺳﺎقﻫﺎي ﺑﺎرﯾﮑﺶ‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪َ » :‬و ِ‬
‫ُ‬ ‫الْﻤ َ‬
‫ان ِﻣ ْﻦ أ ُﺣ ٍﺪ«‪ (3 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ ذاﺗﯽ ﮐﻪ ﺟﺎﻧﻢ در دﺳﺖ اوﺳﺖ‪ ،‬ﺳﺎقﻫﺎﯾﺶ در‬ ‫�‬
‫ِ ِ‬
‫ﺗﺮازو‪ ،‬از اُﺣ‪‬ﺪ ﺳﻨﮕﯿﻦﺗﺮ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻮد«‪ .‬و اﯾﻦ‪ ،‬ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ آنﭼﻪ ﺳﻨﺠﯿﺪه ﯾﺎ وزن‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺧﻮد‪ ‬ﻋﻤﻞﮐﻨﻨﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻟﺬا روز ﻗﯿﺎﻣﺖ‪ ،‬اﻋﻤﺎل ﯾﺎ ﻧﺎﻣﻪﻫﺎي اﻋﻤﺎل و ﯾﺎ ﺧﻮد ﻋﻤﻞﮐﻨﻨﺪﮔﺎن‪ ،‬ﺳﻨﺠﯿﺪه‬
‫ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪:‬‬

‫)‪ (1‬رواﯾﺖ‪ :‬ﺗﺮﻣﺬي‪ ،‬ش‪2639 :‬؛ اﺑﻦﻣﺎﺟﻪ‪ ،‬ش‪4300 :‬؛ آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬در ﻣﺸﮑﺎة‪ ،‬ش‪ ،5559 :‬و اﻟﺴﻠﺴﻠﺔ‬
‫اﻟﺼﺤﻴﺤﺔ‪ ،‬ش‪ ،135 :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ (2‬درﺧﺘﯽﺳﺖ ﮐﻪ از ﭼﻮب آن ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺴﻮاك اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪] .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬
‫)‪ (3‬ﺣﺴﻦ اﺳﺖ؛ رواﯾﺖ‪ :‬اﺣﻤﺪ در ﻣﺴﻨﺪش )‪(420/1‬؛ اﺑﻦﺣﺒﺎن )‪(7069‬؛ ﻃﺒﺮاﻧﯽ )‪ (8452‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از‬
‫ﻋﺎﺻﻢ ﺑﻦ ﺑﻬﺪﻟﻪ از اﺑﻦﻣﺴﻌﻮد ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺮﻓﻮع‪ .‬و ﻧﯿﺰ رواﯾﺖ‪ :‬اﺑﻦﻣﻌﯿﻦ در ﺗﺎرﯾﺨﺶ )‪ (59/3‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از‬
‫ﺷﻌﺒﻪ از ﻣﻌﺎوﯾﻪ ﺑﻦ ﻗﺮه از ﭘﺪرش ﺑﻪﺻﻮرت ﻣﺮﻓﻮع‪.‬‬
 ‫‪439‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﯾﺎد ﻣﺮگ و ﮐﻮﺗﺎهﮐﺮدن آرزو‬
‫َ َ َ ُ َ ۡ َ َ ٰ ُ ُ َ ُ ْ َ ٰٓ َ ُ ُ ۡ ُ ۡ ُ َ‬
‫ون ‪َ ١٠٢‬و َم ۡن َخ َّف ۡ‬
‫ت َم َ� ٰز ُ‬
‫�ن ُهۥ‬‫ِ‬ ‫﴿�من �قلت م�زِ�نهۥ فأو��ِك هم ٱلمفل ِح‬
‫َ َ َّ َ َ ٰ ُ َ‬ ‫َ ُ ْ َ ٰٓ َ َّ َ َ ُ ْ َ ُ‬
‫�ون ‪] ﴾١٠٣‬اﳌﺆﻣﻨﻮن ‪[١٠٣ ،١٠٢ :‬‬ ‫� ٓوا أنف َس ُه ۡم ِ� جهنم � ِ‬‫فأو��ِك ٱ�ِين خ ِ‬
‫ﭘﺲ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺗﺮازوي ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮑﺸﺎن ﺳﻨﮕﯿﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬رﺳﺘﮕﺎرﻧﺪ‪ .‬و آﻧﺎن ﮐﻪ ﻣﯿﺰان‬
‫ﻧﯿﮑﯽﻫﺎﯾﺸﺎن ﺳﺒﮏ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﻮﯾﺶ زﯾﺎن زدهاﻧﺪ و ﺟﺎوداﻧﻪ در دوزخ ﻣﯽﻣﺎﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫َ َ َّ َ َ ٰ ُ َ‬ ‫ۡ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ ُ ْ َ ٰٓ َ َّ َ َ ُ ٓ ْ َ ُ‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪﴿ :‬فأو��ِك ٱ�ِين خ ِ�وا أنفسهم ِ� جهنم � ِ�ون ‪» :﴾ ١٠٣‬ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺑﻪ‬
‫ﺧﻮد زﯾﺎن زدهاﻧﺪ«‪ .‬زﯾﺮا وﻗﺘﯽ ﭘﺎ ﺑﻪ ﻫﺴﺘﯽ ﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﭘﯿﺎمآوران اﻟﻬﯽ‪ ،‬ﭘﯿﺎم ﺣﻖ را ﺑﺮاﯾﺸﺎن‬
‫آوردﻧﺪ و ﺣﻘﯿﻘﺖ را ﺑﺮاي آنﻫﺎ روﺷﻦ ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ آنﻫﺎ از ﺣﻖ روي ﮔﺮداﻧﺪﻧﺪ و از‬
‫ﭘﺬﯾﺮش آن ﺳﺮﭘﯿﭽﯽ ﮐﺮدﻧﺪ و از وﺟﻮدﺷﺎن در دﻧﯿﺎ‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﺑﻬﺮهاي ﻧﺒﺮدﻧﺪ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َّ‬ ‫ۡ‬ ‫ُ‬ ‫ۡ‬ ‫ْ‬ ‫َ ۡ‬
‫ِين َخ ِ ُ‬
‫� ٓوا أنف َس ُه ۡم‬ ‫�ن ٱ� َ‬ ‫�ٰ ِ� َ‬ ‫ُ‬
‫﴿فٱ� ُب ُدوا َما شِئ ُتم ّمِن دونِهِۗۦ قل إِن ٱل‬
‫ِ‬
‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ ۡ ۡ َ ۡ َ ۡ َ َ َ َ َ َ ُ َ ُۡ ۡ َ ُ ۡ‬
‫]اﻟﺰﻣﺮ‪[١٥ :‬‬ ‫وأهل ِي ِهم يوم ٱلقِ�ٰمةِ� �� � ٰل ِك هو ٱ��ان ٱلمبِ� ‪﴾١٥‬‬
‫ﺑﮕﻮ‪ :‬زﯾﺎنﮐﺎران‪ ،‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺑﻪ ﺧﻮد و ﺧﺎﻧﻮادهي ﺧﻮﯾﺶ زﯾﺎن ﻣﯽزﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻫﺎن! اﯾﻦ‪ ،‬ﻫﻤﺎن زﯾﺎن آﺷﮑﺎر اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﯿﺎن ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ ﮐﻪ آنﻫﺎ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﻋﺬاب و ﺷﮑﻨﺠﻪي ﺟﺴﻤﯽ‬
‫ﻣﯽﺑﯿﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻋﺬاب روﺣﯽ و ﻗﻠﺒﯽ ﻧﯿﺰ ﻣﯽﺑﯿﻨﻨﺪ و ﺳﺮزﻧﺶ ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ و ﺑﻪ آنﻫﺎ ﮔﻔﺘﻪ‬
‫َ َ ۡ َ ُ ۡ َ َٰ ُ ۡ َٰ َ َ ۡ ُ ۡ َ ُ ُ َ ُ َ ّ ُ َ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪�﴿ :‬لم ت�ن ءا� ِ� �ت� علي�م فكنتم بِها ت�ذِبون ‪] ﴾١٠٥‬اﳌﺆﻣﻨﻮن ‪[١٠٥ :‬؛‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬آﯾﺎ آﯾﻪﻫﺎي ﻣﻦ ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﺧﻮاﻧﺪه ﻧﻤﯽﺷﺪ و ﺷﻤﺎ آنرا دروغ ﻣﯽﺷﻤﺮدﯾﺪ؟« آري؛ آﯾﻪﻫﺎي‬
‫اﻻﻫﯽ ﺑﺮ آﻧﺎن ﺧﻮاﻧﺪه و ﺗﺒﺒﯿﻦ ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان ﭘﯿﺎم ﺣﻖ را ﺑﺮاﯾﺸﺎن آوردﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ آنﻫﺎ‬
‫ت‬‫ﮐﻔﺮ ورزﯾﺪﻧﺪ و اﯾﻦ آﯾﺎت را ﺗﮑﺬﯾﺐ ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻟﺬا در ﭘﺎﺳﺦ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪﴿ :‬قَالُوا ْ َر َّ� َنا َغلَ َب ۡ‬
‫َ‬ ‫َ َ َّ َ‬ ‫َ ۡ‬ ‫ٓ َ ۡ‬ ‫َعلَ ۡي َنا ش ِۡق َو ُ� َنا َو ُ� َّنا قَ ۡو ٗما َضآ ّل َ‬
‫ِ� ‪َ ١٠٦‬ر َّ� َنا أخ ِر ۡج َنا م ِۡن َها فإِن ُع ۡدنا فإِنا �ٰل ُِمون ‪﴾١٠٧‬‬
‫]اﳌﺆﻣﻨﻮن ‪[١٠٧ ،١٠٦ :‬؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺑﺪﺑﺨﺘﯽ و ﺷﻘﺎوﺗﻤﺎن ﺑﺮ ﻣﺎ ﭼﯿﺮه ﺷﺪ و ﻣﺎ ﻣﺮدم ﮔﻤﺮاﻫﯽ ﺑﻮدﯾﻢ‪ .‬اي‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎرﻣﺎن! ﻣﺎ را از اﯾﻦﺟﺎ ﺑﯿﺮون ﺑﯿﺎور و اﮔﺮ دوﺑﺎره ‪ -‬ﺑﻪﺳﻮي ﮐﻔﺮ و ﮔﻨﺎه‪ -‬ﺑﺎزﮔﺸﺘﯿﻢ‪ ،‬واﻗﻌﺎ‬
‫ﺳﺘﻤﮑﺎرﯾﻢ«‪ .‬ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن اﻋﺘﺮاف ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﺷﻘﺎوﺗﺸﺎن ﺑﺮ آﻧﺎن ﭼﯿﺮه ﺷﺪه و ﺑﻪ ﮔﻤﺮاﻫﯽ‬
‫آﺷﮑﺎري دﭼﺎر ﮔﺸﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ آنﻫﺎ را ﺑﻪ دوزخ ﮐﺸﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﷲ‪ ،‬ﻣﺎ و ﺷﻤﺎ را در ﭘﻨﺎه‪‬‬
‫ﺧﻮﯾﺶ ﻗﺮار دﻫﺪ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪440‬‬
‫َ َ ۡ َ ُ ْ َ ََ ُ َ‬
‫� ّل ُ‬
‫ون ‪] ﴾١٠٨‬اﳌﺆﻣﻨﻮن‪ [١٠٨ :‬؛‬
‫ِ‬ ‫ِم‬ ‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬قال ٱخ�ٔوا �ِيها و� ت‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬در آن ﺧﻮار و ﺳﺎﮐﺖ ﺑﺎﺷﯿﺪ و ﺑﺎ ﻣﻦ ﺳﺨﻦ ﻧﮕﻮﯾﯿﺪ«‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺷﺪﯾﺪﺗﺮﯾﻦ‬
‫ون‬ ‫َ َ ۡ َ ُ ْ َ ََ ُ َُّ‬
‫ﺳﺮزﻧﺶ و ﺳﺨﻨﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﺑﻪ آنﻫﺎ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪﴿ :‬قال ٱخ�ٔوا �ِيها و� ت�ل ِم ِ‬
‫‪.﴾١٠٨‬و اﮔﺮ ﺑﺎرﻫﺎ ﺑﺎ اﷲ ﺳﺨﻦ ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺎﺳﺨﺸﺎن را ﻧﻤﯽدﻫﺪ و درﺧﻮاﺳﺘﺸﺎن را‬
‫ﻧﻤﯽﭘﺬﯾﺮد؛ زﯾﺮا ﭼﻨﯿﻦ ﺣﮑﻢ ﻓﺮﻣﻮده ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺟﺎوداﻧﻪ در دوزخ ﺑﻤﺎﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ ﺑﯿﺎن ﺑﺮﺧﻮرد‪ ‬اﯾﻦﻫﺎ ﺑﺎ دوﺳﺘﺎن اﻻﻫﯽ ﭘﺮداﺧﺘﻪ و ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫� ٱ َّ‬
‫ل� ٰ ِ� َ‬
‫ِ�‬ ‫� َنا َوأَ َ‬
‫نت َخ ۡ ُ‬ ‫َ ُ ُ َ َ َّ َ ٓ َ َ َّ َ ۡ ۡ َ َ َ ۡ َ ۡ‬ ‫﴿إنَّ ُهۥ َ� َن َفر ‪ٞ‬‬
‫�ق ّم ِۡن ع َِبادِي �قولون ر�نا ءامنا فٱغفِر �ا وٱر‬‫ِ‬ ‫ِ‬
‫‪] ﴾١٠٩‬اﻤﻟﺆﻣﻨﻮن ‪ [١٠٩ :‬؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻫﻤﺎﻧﺎ ﮔﺮوﻫﯽ از ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﻢ ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬اي ﭘﺮوردﮔﺎرﻣﺎن! اﯾﻤﺎن آوردﯾﻢ؛‬
‫ﭘﺲ ﻣﺎ را ﺑﯿﺎﻣﺮز و ﺑﺮ ﻣﺎ ﺑﺒﺨﺸﺎي ﮐﻪ ﺗﻮ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﺑﺨﺸﺎﯾﻨﺪهاي«‪ .‬اﯾﻦﻫﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ اﷲ و‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮﺷﺎن اﯾﻤﺎن آورده‪ ،‬ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﭘﺮوردﮔﺎرا! ﺑﻪ ﺗﻮ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮاﻧﺖ و ﺣﻘﯿﻘﺘﯽ ﮐﻪ از ﺳﻮي‬
‫ﺗﻮ آوردهاﻧﺪ‪ ،‬اﯾﻤﺎن دارﯾﻢ‪ .‬ﭘﺲ ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﻤﺎن را ﺑﯿﺎﻣﺮز ﺗﺎ وارد دوزخ ﻧﺸﻮﯾﻢ و ﺑﺮ ﻣﺎ‬
‫ﺑﺒﺨﺸﺎي ﺗﺎ ﺑﻪ ﺑﻬﺸﺖ ﺑﺮوﯾﻢ‪.‬‬
‫َُ ُ ُّۡ ۡ َ ۡ َ ُ َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬
‫ۡ ًّ َ َّ ٰٓ َ ُ‬ ‫َ َّ َ ۡ ُ ُ‬
‫حكون ‪﴾١١٠‬‬ ‫�س ۡو� ۡم ذِكرِي و�نتم مِنهم تض‬ ‫﴿فٱ�ذ� ُموه ۡم سِخ ِر�ا ح� أ‬
‫]اﳌﺆﻣﻨﻮن‪» : [١١٠ :‬وﻟﯽ ﺷﻤﺎ‪ ،‬آﻧﺎن را ﺑﻪ رﯾﺸﺨﻨﺪ ﮔﺮﻓﺘﯿﺪ؛ ﺗﺎ آنﺟﺎ ﮐﻪ ﻣﺮا از ﺧﺎﻃﺮﺗﺎن ﺑﺮدﻧﺪ و ﺷﻤﺎ ﺑﻪ‬
‫آﻧﺎن ﻣﯽﺧﻨﺪﯾﺪﯾﺪ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪاﻧﺪازهاي اﯾﻦ ﻣﺆﻣﻨﺎن را ﺑﻪرﯾﺸﺨﻨﺪ ﮔﺮﻓﺘﯿﺪ ﮐﻪ ﻣﺮا از ﯾﺎد ﺑﺮدﯾﺪ‬
‫و اﯾﻦ ﻣﺴﺨﺮهﮐﺮدنﻫﺎ‪ ،‬ﺷﻤﺎ را آنﻗﺪر ﻣﺸﻐﻮل ﻧﻤﻮد ﮐﻪ ﻣﺮا ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﺮدﯾﺪ‪َ ﴿ .‬و ُ� ُ‬
‫نتم‬
‫ُّۡ ۡ َ ۡ َ ُ َ‬
‫حكون ‪﴾١١٠‬؛ ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬در دﻧﯿﺎ ﺑﻪ ﻣﺆﻣﻨﺎن ﻣﯽﺧﻨﺪﯾﺪﻧﺪ و آﻧﺎن را ﻣﺴﺨﺮه‬ ‫مِنهم تض‬
‫ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در ﺳﻮرهي »ﻣﻄﻔﻔﯿﻦ« ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ ۡ َ ۡ َ َّ َ َ َ ُ ْ َ ۡ ُ َّ َ ۡ َ ُ َ‬
‫]اﳌﻄﻔﻔﲔ‪[٣٤ :‬‬ ‫حكون ‪﴾٣٤‬‬ ‫ار يض‬
‫﴿فٱ�وم ٱ�ِين ءامنوا مِن ٱلكف ِ‬
‫ﭘﺲ اﻣﺮوز ﻣﺆﻣﻨﺎن ﺑﻪ ﮐﺎﻓﺮان ﻣﯽﺧﻨﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺧﻨﺪﯾﺪن ﻣﺆﻣﻨﺎن ﺑﻪ ﮐﺎﻓﺮان در آﺧﺮت‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﮔﺮﯾﻪ ﯾﺎ ﭘﯿﺎﻣﺪي ﻣﻨﻔﯽ ﺑﺮاي ﻣﺆﻣﻨﺎن در‬
‫ﭘﯽ ﻧﺪارد؛ اﻣﺎ ﻧﺘﯿﺠﻪي ﺧﻨﺪﯾﺪن ﮐﺎﻓﺮان ﺑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در دﻧﯿﺎ‪ ،‬ﮔﺮﯾﻪاي ﻫﻤﯿﺸﮕﯽ در‬
‫آﺧﺮت اﺳﺖ‪ .‬ﭘﻨﺎه ﺑﺮ اﷲ‪.‬‬
 ‫‪441‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﯾﺎد ﻣﺮگ و ﮐﻮﺗﺎهﮐﺮدن آرزو‬
‫ّ َ َ ۡ ُ ُ ُ ۡ َ ۡ َ َ َ َ ُ ْ َ َّ ُ ۡ َ ٓ َ‬
‫� ٓوا �� ُه ۡم ه ُم ٱلفا� ِ ُزون ‪] ﴾١١١‬اﳌﺆﻣﻨﻮن‪» :[١١١ :‬ﻣﻦ اﻣﺮوز‬ ‫﴿إ ِ ِ� جز�تهم ٱ�وم بِما ص‬
‫ﺑﻪ ﭘﺎس ﺷﮑﯿﺒﺎﯾﯽ و ﺻﺒﺮﺷﺎن ﺑﻪ آﻧﺎن ﭘﺎداش دادم ﮐﻪ ﺑﻪراﺳﺘﯽ اﯾﺸﺎن رﺳﺘﮕﺎرﻧﺪ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪:‬‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻣﺆﻣﻨﺎن را ﺑﻪ ﭘﺎس ﺻﺒﺮ و ﺷﮑﯿﺒﺎﯾﯽ ﺑﺮ اﻃﺎﻋﺖ اﷲ و ﺧﻮﯾﺸﺘﻦداري در ﺑﺮاﺑﺮ‬
‫ﻣﻌﺼﺖ و ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ از او‪ ،‬رﺳﺘﮕﺎر ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ و ﻣﺆﻣﻨﺎن را ﺑﻪ ﻧﻌﻤﺖﻫﺎي ﺧﻮﺷﺎﯾﻨﺪ‬
‫ﺧﻮﯾﺶ ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ و آنﻫﺎ را از ﻋﺬابﻫﺎي ﺗﺮﺳﻨﺎﮐﺶ ﻧﺠﺎت ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬اﷲ‪ ‬از آن‬
‫ﺟﻬﺖ در اﯾﻦ آﯾﻪ ﺑﻪ رﺳﺘﮕﺎري ﻣﺆﻣﻨﺎن ﺗﺼﺮﯾﺢ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺧﺒﺮ‪ ،‬ﺑﺮ اﻓﺴﻮس و‬
‫ﭘﺸﯿﻤﺎﻧﯽ ﻣﻨﮑ‪‬ﺮان ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان ﺑﯿﻔﺰاﯾﺪ؛ ﮔﻮﯾﺎ اﷲ‪ ‬ﺑﻪ ﺗﮑﺬﯾﺐﮐﻨﻨﺪﮔﺎن ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬اﮔﺮ ﺷﻤﺎ‬
‫ﻧﯿﺰ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻣﺆﻣﻨﺎن ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﺮدﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﭘﺎداش ﺑﺰرگ دﺳﺖ ﻣﯽﯾﺎﻓﺘﯿﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو ﺑﺮ‬
‫ﺣﺴﺮت و اﻓﺴﻮس ﺗﮑﺬﯾﺐﮐﻨﻨﺪﮔﺎن اﻓﺰوده ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻣﺆﻣﻨﺎﻧﯽ ﮐﻪ در دﻧﯿﺎ ﺑﻪرﯾﺸﺨﻨﺪ‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪﻧﺪ و ﺑﺮ آنﻫﺎ ﺧﻨﺪﯾﺪﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻪ وﺿﻌﯿﺘﯽ ﭘﯿﺪا ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و اﯾﻦﻫﺎ ﮐﻪ ﻣﺆﻣﻨﺎن را‬
‫ﻣﺴﺨﺮه ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬در دوزخ ﭼﻪ ﺣﺎﻟﯽ دارﻧﺪ؟‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫� ۡم َ� ۡث ُت ۡم � ٱ ۡ�َ� ِض َع َد َد ِسن ِ َ‬
‫� ‪ ١١٢‬قَالوا � ۡث َنا يَ ۡو ًما أ ۡو َ� ۡع َض يَ ۡو� فَ ۡ َ‬ ‫ََٰ َ‬
‫�ٔ ِل‬ ‫ٖ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫﴿�ل‬
‫ِين ‪] ﴾١١٣‬اﳌﺆﻣﻨﻮن‪ -» :[١١٣ ،١١٢ :‬ﭘﺮوردﮔﺎر‪ -‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﻪ ﺷﻤﺎرش ﺳﺎلﻫﺎ‪،‬‬ ‫ٱ ۡل َعا ٓ ّد َ‬

‫ﭼﻘﺪر در زﻣﯿﻦ ﻣﺎﻧﺪﯾﺪ؟ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﯾﮏ روز ﯾﺎ ﺑﺨﺸﯽ از ﯾﮏ روز؛ ﭘﺲ از‬

‫ﺷﻤﺎرشﮔﺮان ﺑﭙﺮس«‪ .‬ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ؛ ﺑﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان اﻻﻫﯽ ﻧﺰدﺷﺎن آﻣﺪﻧﺪ و ﭼﻨﺪان ﻋﻤﺮ‬
‫ﯾﺎﻓﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ در آن ﭘﻨﺪ ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻫﯿﭻ ﺑﻬﺮهاي از آن ﻧﺒﺮدﻧﺪ؛ از اﯾﻦرو در‬
‫ََ َ‬
‫آﺧﺮت‪ ،‬ﮔﻤﺎن ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﻓﻘﻂ ﯾﮏ روز ﯾﺎ ﺑﺨﺸﯽ از آن در دﻧﯿﺎ ﺑﻮدهاﻧﺪ! ﴿� ٰل � ۡم‬
‫� ‪َ ١١٢‬قالُوا ْ َ� ۡث َنا يَ ۡو ًما أَ ۡو َ� ۡع َض يَ ۡو� فَ ۡ َ‬
‫�ٔل ٱ ۡل َعا ٓ ّد َ‬
‫ِين ‪:﴾١١٣‬‬ ‫َ� ۡث ُت ۡم � ٱ ۡ�َ� ِض َع َد َد ِسن ِ َ‬
‫ِ‬ ‫ٖ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫»ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﯾﮏ روز ﯾﺎ ﺑﺨﺸﯽ از ﯾﮏ روز ‪-‬در زﻣﯿﻦ ﺑﻮدهاﯾﻢ‪ -.‬ﭘﺲ از ﺷﻤﺎرشﮔﺮان‬
‫ﺑﭙﺮس«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ از ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺑﭙﺮس ﮐﻪ ﺣﺴﺎبِ ﻣﺎﻧﺪﻧﺸﺎن را در دﻧﯿﺎ داﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﻪ ﮔﻤﺎن‬
‫ﻣﺎ‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﯾﮏ روز ﯾﺎ ﺑﺨﺸﯽ از آن در دﻧﯿﺎ ﺑﻮدهاﯾﻢ‪.‬‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫َّ ُ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ٗ‬ ‫َّ َ‬ ‫َّ ۡ‬ ‫ََ‬
‫نت ۡم � ۡعل ُمون ‪﴾١١٤‬‬ ‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ٰ �﴿ :‬ل إِن �ِث ُت ۡم إِ� قلِي� ۖ ل ۡو �ن� ۡم ك‬
‫]اﳌﺆﻣﻨﻮن‪» : [١١٤ :‬ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭼﻪ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﯽداﻧﺴﺘﯿﺪ ﺗﻨﻬﺎ اﻧﺪﮐﯽ )در‬
‫زﻣﯿﻦ( ﻣﺎﻧﺪﯾﺪ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﺗﻨﻬﺎ اﻧﺪﮐﯽ در دﻧﯿﺎ ﺑﻮده و اﯾﻨﮏ ﺑﻪ آﺧﺮت ﮐﻮچ ﮐﺮدهاﯾﺪ و ﺟﺎوداﻧﻪ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪442‬‬

‫در آن ﻋﺬاب ﻣﯽﺷﻮﯾﺪ‪ .‬ﻟﺬا اﮔﺮ از اﻓﺮاد‪ ‬آﮔﺎه ﺑﻮدﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﯿﺰانِ اﻧﮑﺎري ﮐﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان‬
‫داﺷﺘﯿﺪ و ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﺣﺪ و اﻧﺪازهي اﻋﻤﺎﻟﯽ ﮐﻪ درﺑﺎرهاش زﯾﺎن ﮐﺮدهاﯾﺪ‪ ،‬ﭘﯽ ﻣﯽﺑﺮدﯾﺪ‪.‬‬
‫َ‬ ‫ُ َ ٗ َ َّ ُ َ َ ُ‬ ‫َ َّ َ َ ۡ‬ ‫﴿أَفَ َ‬
‫حسِ ۡب ُت ۡم �� َما خلق َ�ٰ� ۡم � َبثا َو�ن� ۡم إ ِ ۡ� َنا � ت ۡر َج ُعون ‪] ﴾١١٥‬اﳌﺆﻣﻨﻮن ‪: [١١٥ :‬‬
‫»آﯾﺎ ﭘﻨﺪاﺷﺘﯿﺪ ﮐﻪ ﻣﺎ ﺷﻤﺎ را ﺑﯿﻬﻮده آﻓﺮﯾﺪﯾﻢ و ﺷﻤﺎ ﺑﻪﺳﻮي ﻣﺎ ﺑﺎزﮔﺮداﻧﺪه ﻧﻤﯽﺷﻮﯾﺪ؟«‬
‫آنﻫﺎ‪ ،‬ﮔﻤﺎن ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﻮي اﷲ ﺑﺎزﻧﻤﯽﮔﺮدﻧﺪ؛ ﻟﺬا در آﺧﺮت ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ اﯾﻦ ﮔﻤﺎن‬
‫ﻧﺎدرﺳﺖ‪ ،‬ﺗﻮﺑﯿﺦ و ﺳﺮزﻧﺶ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬آﯾﺎ از ﺣﮑﻤﺖ ﺧﺪاﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻣﻮﺟﻮد را‬
‫ﺑﯿﺎﻓﺮﯾﻨﺪ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮاﻧﯽ ﺑﻪ ﺳﻮﯾﺶ ﺑﻔﺮﺳﺘﺪ و ﮐﺘﺎبﻫﺎﯾﯽ ﺑﺮ او ﻓﺮوﻓﺮﺳﺘﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ ﺑﺎ‬
‫ﻣﺮگ ﭘﺎﯾﺎن ﯾﺎﺑﺪ و از ﻣﯿﺎن ﺑﺮود و ﻫﯿﭻ ﺑﺎزﮔﺸﺖ و ﺑﻌﺜﺘﯽ در ﮐﺎر ﻧﺒﺎﺷﺪ؟ اﻣﮑﺎن ﻧﺪارد؛‬
‫ﺑﻠﮑﻪ اﯾﻦ‪ ،‬ﮔﻤﺎن و ﭘﻨﺪارِ ﮐﺎﻓﺮان اﺳﺖ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ ٰ َ َ ُّ َّ َ َ َ ُ ۚ ْ َ َ ۡ ‪َ َ َّ ّ ٞ‬‬
‫� َف ُروا ْ م َِن ٱ�َّ‬
‫]ص ‪[٢٧ :‬‬ ‫ار ‪﴾٢٧‬‬
‫ِ‬ ‫﴿�ل ِك ظن ٱ�ِين �فروا فو�ل ل ِ�ِين‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﭘﻨﺪار ﮐﺎﻓﺮان اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ واي ﺑﻪ ﺣﺎل ﮐﺎﻓﺮان از آﺗﺶ )دوزخ(!‬
‫ﺳﭙﺲ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫ُ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ٓ‬ ‫َ َ َ َ َّ ُ ۡ َ ُ ۡ َ ُّ َ‬
‫�ق ۖ� إِ� ٰ َه إِ� ه َو َر ُّب ٱل َع ۡر ِش ٱلك ِر ِ‬
‫�م ‪] ﴾١١٦‬اﳌﺆﻣﻨﻮن ‪[١١٦ :‬‬ ‫﴿�ت� ٰ� ٱ� ٱلمل ِك ٱ‬
‫اﷲ‪ ،‬ﻓﺮﻣﺎنرواي ﺣﻖ و راﺳﺘﯿﻦ‪ ،‬ﺑﺲ ﺑﺮﺗﺮ و ﻓﺮاﺗﺮ اﺳﺖ؛ ﻫﯿﭻ ﻣﻌﺒﻮد راﺳﺘﯿﻨﯽ ﺟﺰ او ﮐﻪ‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎر ﻋﺮش ﮔﺮاﻧﻘﺪر اﺳﺖ‪ ،‬وﺟﻮد ﻧﺪارد‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ اﷲ‪ ‬از ﻫﺮ ﻧﻘﺺ‪ ،‬ﺑﺪي و ﻋﯿﺒﯽ ﺑﺮﺗﺮ و ﻓﺮاﺗﺮ اﺳﺖ و ﺑﻪ ذات ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺎﻻي‬
‫� ُّق ۖ﴾‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ‬ ‫ﻋﺮش ﺧﻮد ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪﴿ .‬ٱل ۡ َمل ُِك﴾ ﯾﻌﻨﯽ ﻓﺮﻣﺎنرواي ﺑﺰرگ و ﻗﺪرﺗﻤﻨﺪ‪﴿ .‬ٱ ۡ َ‬
‫َ ٓ َ َّ ُ‬
‫ذاﺗﯽ ﮐﻪ ﻗﺪرت و ﻓﺮﻣﺎنرواﯾﯽاش‪ ،‬ﺣﻖ و راﺳﺘﯿﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﺎﻃﻞ‪ �﴿ .‬إِ� ٰ َه إِ� ه َو﴾‪:‬‬
‫َّ َ‬ ‫ُ‬ ‫ۡ َ‬ ‫ۡ‬
‫�م ‪َ ١١٦‬و َمن يَ ۡدع َم َع ٱ�ِ إِ� ٰ ًها‬
‫»ﻣﻌﺒﻮد ﺑﺮﺣﻘﯽ ﺟﺰ او وﺟﻮد ﻧﺪارد«‪َ ﴿ .‬ر ُّب ٱل َع ۡر ِش ٱلك ِر ِ‬
‫ِند َر ّ�ِهِۦٓ﴾ ﺗﺎ ﭘﺎﯾﺎن ﺳﻮره؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﭘﺮوردﮔﺎر‬ ‫اخ َر َ� بُ ۡر َ�ٰ َن َ ُ�ۥ بهِۦ فَإ َّ� َما ح َِسابُ ُهۥ ع َ‬
‫َ َ‬
‫ء‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ﻋﺮش ﮔﺮانﻗﺪر؛ و ﻫﺮﮐﺲ ﻣﻌﺒﻮد دﯾﮕﺮي ﺑﺎ اﷲ ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﻫﯿﭻ دﻟﯿﻞ و ﺑﺮﻫﺎﻧﯽ ﻧﺪارد«‪.‬‬
‫از اﯾﻦ آﯾﺎن ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﺮ اﻧﺴﺎن واﺟﺐ اﺳﺖ ﻗﺪرِ ﻟﺤﻈﻪﻟﺤﻈﻪي ﻋﻤﺮش را‬
‫ﺑﺪاﻧﺪ و ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ ‬اﯾﻦﻫﺎ ﻧﺒﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻋﻤﺮ ﺧﻮد را ﺗَﻠَﻒ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و زﯾﺎن ﻣﯽﺑﯿﻨﻨﺪ‪.‬؛ زﯾﺮا ﺳﺮاﻧﺠﺎم‬
‫ﻫﺮ اﻧﺴﺎﻧﯽ ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد و ﻣﺠﺎزات ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﺎﯾﺪ ﭘﺎﺳﺦﮔﻮي اﻋﻤﺎﻟﺶ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪443‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﯾﺎد ﻣﺮگ و ﮐﻮﺗﺎهﮐﺮدن آرزو‬

‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫َ‬ ‫� َش َع قُلُو�ُ ُه ۡم ِ� ِۡ�ر ٱ َّ�ِ َو َما نَ َز َل م َِن ٱ ۡ َ‬
‫َۡ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ۡ َ ۡ َّ َ َ َ ُ ٓ ْ‬
‫� ّ ِق َو�‬ ‫ِ‬ ‫ن‬ ‫أ‬ ‫﴿�لم يأ ِن ل ِ�ِين ءامنوا‬
‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫ِين أُوتُوا ْ ٱ ۡلك َِ�ٰ َ‬
‫َ ُ ََ ۡ ُُ ُ‬ ‫َُۡ َ َ ََ‬
‫ب مِن �بل � َطال عل ۡي ِه ُم ٱ�مد �ق َست قلو� ُه ۡمۖ‬ ‫�ونُوا ْ َكٱ َّ� َ‬
‫َ ُ‬
‫ي‬
‫َ ُ َ‬ ‫َ‬
‫]اﳊﺪﻳﺪ‪[١٦ :‬‬ ‫َو�ثِ�‪ّ ٞ‬م ِۡن ُه ۡم � ٰسِقون ‪﴾١٦‬‬
‫آﯾﺎ ﺑﺮاي ﻣﺆﻣﻨﺎن‪ ،‬آن زﻣﺎن ﻧﺮﺳﯿﺪه ﮐﻪ دلﻫﺎﯾﺸﺎن ﺑﺮاي ﯾﺎد اﷲ و آنﭼﻪ از ﺣﻖ ﻧﺎزل ﺷﺪه‪ ،‬ﻧﺮم‬
‫ﺷﻮد و ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻧﺒﺎﺷﻨﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪ آﻧﺎن ﮐﺘﺎب داده ﺷﺪ و زﻣﺎن ﺑﺮ آﻧﺎن ﻃﻮﻻﻧﯽ ﮔﺬﺷﺖ‬
‫و دلﻫﺎﯾﺸﺎن ﺳﺨﺖ ﮔﺸﺖ؟ و ﺑﺴﯿﺎري از آﻧﺎن ﻓﺎﺳﻖ و ﺑﺪﮐﺎر ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫آﯾﻪﻫﺎي روﺷﻦ و ﻓﺮاواﻧﯽ در اﯾﻦﺑﺎره وﺟﻮد دارد‪.‬‬
‫ُ ْ‬ ‫ُ َّ‬
‫ا�‪ ‬ﺑ ِ َﻤ ْﻨﻜ َ َّ‬ ‫َ َ‬ ‫‪ -٥٧٩‬وﻋﻦ اﺑﻦ ﻋﻤﺮ رﻲﺿ ُ‬
‫ِﻲﺒ‪ ،‬ﻓﻘﺎل‪�» :‬ﻦ‬ ‫اﷲ ﻋﻨﻬﻤﺎ ﻗﺎل‪ :‬أﺧﺬ رﺳﻮل‬
‫َ‬
‫َ ْ ْ َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ََ َ‬ ‫ُ‬ ‫ٌ َْ َ‬ ‫ُّ ْ َ َّ َ‬
‫ﺳبﻴﻞ«‪ .‬و�ن اﺑﻦ ﻋﻤﺮ رﻲﺿ اﷲ ﻋﻨﻬﻤﺎ ﻳﻘﻮل‪ :‬إِذا أمﺴﻴﺖ‪،‬‬ ‫ﻲﻓ اﺪﻟﻧﻴﺎ ﻛ�ﻧﻚ ﻏﺮ�ﺐ‪ ،‬أو ﺎﻋﺑِﺮ‬
‫ْ‬ ‫َّ َ َ َ َ‬ ‫َْ َ ُ ْ ْ‬ ‫َْ‬ ‫َّ َ َ َ ْ ْ َ ٍ َ‬ ‫َ َْ‬
‫ﺿﻚ وﻣِﻦ‬ ‫ﺘﻈ ِﺮ الﺼﺒﺎح و�ِذا أﺻﺒﺤﺖ‪ ،‬ﻓﻼ ﺗنﺘ ِﻈ ِﺮ الﻤﺴﺎء‪ ،‬وﺧﺬ ﻣﻦ ِﺻﺤﺘِﻚ ل ِﻤﺮ ِ‬ ‫ﻓ ﻼ ﺗن ِ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫َ‬
‫ﺣﻴﺎﺗ ِﻚ ﻤﻟِﻮﺗﻚ‪] .‬رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺷﺎﻧﻪﻫﺎﯾﻢ را ﮔﺮﻓﺖ و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬در دﻧﯿﺎ‬
‫ﭼﻨﺎن ﺑﺎش ﮐﻪ ﮔﻮﯾﯽ ﻣﺴﺎﻓﺮ ﯾﺎ رﻫﮕﺬري ﻫﺴﺘﯽ«‪.‬‬
‫اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ $‬ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬ﺷﺐﻫﻨﮕﺎم ﻣﻨﺘﻈﺮ ﺻﺒﺢ ﻧﺒﺎش و ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺻﺒﺢ ﺷﺪ‪ ،‬در‬
‫اﻧﺘﻈﺎر ﺷﺐ ﻧﺒﺎش؛ ﻫﻨﮕﺎم ﺗﻦدرﺳﺘﯽ ﺑﺮاي دوران ﺑﯿﻤﺎريات ﺑﻬﺮهﺑﺮداري ﻧﻤﺎ و ﺑﺎ‬
‫اﺳﺘﻔﺎده از ﺣﯿﺎت ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺮاي ﻣﺮگ ﺧﻮد‪ ،‬آﻣﺎده ﺷﻮ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬در ﺑﺎب ﯾﺎد ﻣﺮگ و ﮐﻮﺗﺎه ﮐﺮدن آرزو‪ ،‬اﯾﻦ ﻓﺮﻣﻮدهي اﻟﻬﯽ را ذﮐﺮ ﮐﺮده‬
‫ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫َ‬ ‫ۡ‬
‫]اﳊﺪﻳﺪ‪[١٦ :‬‬
‫َّ‬ ‫ۡ‬ ‫ۡ َ ُُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫ام ُن ٓوا أن �ش َع قلو�ُ ُه ۡم ِ�ِ� ِر ٱ�ِ﴾‬ ‫﴿ َ�ل َ ۡم يَأن ل َِّ� َ‬
‫ِين َء َ‬
‫ِ‬
‫آﯾﺎ ﺑﺮاي ﻣﺆﻣﻨﺎن‪ ،‬آن زﻣﺎن ﻧﺮﺳﯿﺪه ﮐﻪ دلﻫﺎﯾﺸﺎن ﺑﺮاي ﯾﺎد اﷲ ﻧﺮم ﺷﻮد؟‬
‫ۡ َّ‬
‫ﻣﻨﻈﻮر از ﺧﺸﻮع در اﯾﻦﺟﺎ‪ ،‬ﺧﻀﻮع و ﻧﺮم ﺷﺪن دلﻫﺎﺳﺖ‪ِ �ِ�ِ ﴿ .‬ر ٱ�ِ﴾‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﺑﺮاي ﯾﺎد اﷲ ﯾﺎ ﻫﻨﮕﺎم ﯾﺎد‪ ‬اﷲ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در وﺻﻒ ﻣﺆﻣﻨﺎن ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪ .6416 :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 475‬ذﮐﺮ ﺷﺪ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪444‬‬
‫َ‬ ‫َّ َ ۡ ُ ۡ ُ َ َّ َ َ ُ َ َّ ُ َ َ ۡ ُ ُ ُ ُ ۡ َ ُ َ ۡ َ‬
‫ت َعل ۡي ِه ۡم َءا� ٰ ُت ُهۥ‬ ‫جلت قلو�هم �ذا تل ِي‬
‫﴿إِ�ما ٱلمؤمِنون ٱ�ِين إِذا ذكِر ٱ� و ِ‬
‫]اﻷﻧﻔﺎل‪[٢ :‬‬
‫َّ ُ َ‬ ‫ي� ٰ ٗنا َو َ َ ٰ‬
‫� َر ّ� ِ ِه ۡم َ� َت َو�ون ‪﴾٢‬‬ ‫اد ۡ� ُه ۡم إ َ‬
‫ِ‬
‫َ َ‬
‫ز‬
‫ﻣﺆﻣﻨﺎن‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﭼﻮن اﷲ ﯾﺎد ﺷﻮد‪ ،‬دلﻫﺎﯾﺸﺎن ﺗﺮﺳﺎن ﻣﯽﮔﺮدد و ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ‬
‫آﯾﺎﺗﺶ ﺑﺮ آﻧﺎن ﺗﻼوت ﺷﻮد‪ ،‬اﯾﻤﺎﻧﺸﺎن اﻓﺰاﯾﺶ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ و ﺑﺮ ﭘﺮوردﮔﺎرﺷﺎن ﺗﻮﮐﻞ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ۡ َّ‬
‫ﻟﺬا ﴿ ِ�ِ� ِر ٱ�ِ﴾ ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ دلﻫﺎﯾﺸﺎن‪ ،‬اﷲ و ﻋﻈﻤﺘﺶ را ﺑﻪﯾﺎد ﺑﯿﺎورﻧﺪ؛‬
‫﴿ َو َما نَ َز َل م َِن ٱ ۡ َ‬
‫� ّ ِق﴾ و ﺑﺮاي آنﭼﻪ از ﺣﻖ ﻧﺎزل ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﺮم ﺷﻮﻧﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻫﻤﺎن‬
‫ﭼﯿﺰﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ در ﮐﺘﺎباﷲ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا اﯾﻦ ﮐﺘﺎب‪ ،‬ﺣﻖ را آورده و ﺣﺎويِ ﺣﻘﯿﻘﺖ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﮐﻪ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﺑﺮ او ﻧﺎزل ﺷﺪه‪ ،‬ﺣﻖ و ﺣﻘﯿﻘﺖ را آورده اﺳﺖ؛ از‬
‫اﯾﻦرو ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ و ﺳﺰاوار ﻫﺮ ﻣﺆﻣﻨﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﻠﺒﺶ ﻫﻨﮕﺎم ﯾﺎد اﷲ و ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺣﻘﺎﯾﻘﯽ ﮐﻪ‬
‫ﻧﺎزل ﺷﺪه‪ ،‬ﺧﺎﺷﻊ و ﻧﺮم ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ُ‬
‫َ ُ َ َ َ‬
‫ب مِن � ۡبل � َطال َعل ۡي ِه ُم‬ ‫�ونُوا ْ َكٱ َّ� َ‬
‫ِين أوتُوا ْ ٱ ۡلك َِ�ٰ َ‬ ‫ََ َ ُ‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬و� ي‬
‫ۡ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ۡ ََ ُ ََ َ ۡ ُُ‬
‫ٱ�مد �قست قلو�همۖ﴾ ]اﳊﺪﻳﺪ‪[١٦ :‬؛ ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬و ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻫﻞ ﮐﺘﺎب – ﯾﻬﻮد و ﻧﺼﺎرا‪-‬‬
‫ﻧﺒﺎﺷﻨﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪ آﻧﺎن ﮐﺘﺎب داده ﺷﺪ و زﻣﺎن ﺑﺮ آﻧﺎن ﻃﻮﻻﻧﯽ ﮔﺬﺷﺖ و دلﻫﺎﯾﺸﺎن‬
‫ﺳﺨﺖ ﮔﺸﺖ‪ .‬ﮐﺘﺎﺑﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﺼﺎرا داده ﺷﺪ‪ ،‬اﻧﺠﯿﻞ ﺑﻮد و ﮐﺘﺎبِ ﯾﻬﻮدﯾﺎن‪ ،‬ﺗﻮرات‪.‬‬
‫ﯾﻬﻮدﯾﺎن‪ ،‬ﺑﻪ اﻧﺠﯿﻞ ﮐﻔﺮ ورزﯾﺪﻧﺪ و ﻧﺼﺎرا ﻗﺮآن را اﻧﮑﺎر ﮐﺮدﻧﺪ؛ از اﯾﻦرو ﻫﻤﮕﯽ ﮐﺎﻓﺮ‬
‫ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﯾﻬﻮدﯾﺎن ﭘﯿﺶ از ﺑﻌﺜﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﻮرد ﺧﺸﻢ ﭘﺮوردﮔﺎر ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ؛ زﯾﺮا ﺣﻖ و‬
‫ﺣﻘﯿﻘﺘﯽ را ﮐﻪ ﻋﯿﺴﯽ‪ ‬آورده ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ از آن ﺳﺮﭘﯿﭽﯽ و رويﮔﺮداﻧﯽ‬
‫ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﭘﺲ از ﺑﻌﺜﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬ﯾﻬﻮد و ﻧﺼﺎرا‪ ،‬ﻫﻤﻪ ﻣﻮرد ﺧﺸﻢ اﻟﻬﯽ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ؛ زﯾﺮا‬
‫ﻧﺼﺎرا ﺣﻖ را ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬را ﻣﯽﺷﻨﺎﺧﺘﻨﺪ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﻓﺮزﻧﺪان ﺧﻮد را‬
‫ﻣﯽﺷﻨﺎﺧﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﺎ اﯾﻦ ﺣﺎل‪ ،‬از او ﺳﺮﭘﯿﭽﯽ و رويﮔﺮداﻧﯽ ﮐﺮدﻧﺪ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﻫﻤﻪي اﻫﻞ‬
‫ﮐﺘﺎب ﻣﻮرد ﺧﺸﻢ ﭘﺮوردﮔﺎر ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬زﯾﺮا اﺻﻞ ﺑﺮ اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻨﻈﻮر از ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ‬
‫ﻣﻮرد ﺧﺸﻢ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺣﻘﯿﻘﺖ را درﯾﺎﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﻪ آن ﻋﻤﻞ ﻧﮑﺮدﻧﺪ؛‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ آن دﺳﺘﻪ از ﯾﻬﻮد و ﻧﺼﺎرا ﮐﻪ ﭘﺲ از ﺑﻌﺜﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺣﻘﯿﻘﺖ را اﻧﮑﺎر ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪.‬‬
 ‫‪445‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﯾﺎد ﻣﺮگ و ﮐﻮﺗﺎهﮐﺮدن آرزو‬
‫َۡ‬ ‫َ َ َ‬
‫﴿� َطال َعل ۡي ِه ُم ٱ� َم ُد﴾؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬زﻣﺎن‪ ،‬ﺑﺮ آﻧﺎن ﻃﻮﻻﻧﯽ ﮔﺬﺷﺖ«؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ََ َ ۡ ُُ‬
‫ت قلو�ُ ُه ۡم﴾ از اﯾﻦرو ﺑﺴﯿﺎري از‬ ‫ﺷﺸﺼﺪ ﺳﺎل ﭘﺲ از ﻋﯿﺴﯽ‪ ‬ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺘﻪ ﺷﺪ‪�﴿ .‬قس‬
‫اﻫﻞ ﮐﺘﺎب در اﯾﻦ ﻣﺪت ﻃﻮﻻﻧﯽ دﭼﺎر اﻧﺤﺮاف ﺷﺪﻧﺪ و دلﻫﺎﯾﺸﺎن ﺳﺨﺖ ﮔﺸﺖ‪ .‬ﻟﺬا‬
‫َ ُ َ‬ ‫َ‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ ﴿ :‬و�ثِ�‪ّ ٞ‬م ِۡن ُه ۡم �ٰسِقون ‪» :﴾١٦‬و ﺑﺴﯿﺎري از آﻧﺎن ﻓﺎﺳﻖ ﺑﻮدﻧﺪ«‪.‬‬
‫ﻧﻔﺮﻣﻮد‪ :‬ﺑﯿﺶﺗﺮﺷﺎن ﯾﺎ ﻫﻤﻪي آنﻫﺎ ﻓﺎﺳﻖ و ﻣﻨﺤﺮف ﺑﻮدﻧﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺴﯿﺎري از آنﻫﺎ از‬
‫ﺣﻖ و ﺣﻘﯿﻘﺖ‪ ،‬دور و ﻣﻨﺤﺮف ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬اﷲ‪ ‬ﻣﺎ را از اﯾﻦﮐﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﯾﻦ دﺳﺘﻪ از اﻫﻞ‬
‫ﮐﺘﺎب ﺑﺎﺷﯿﻢ‪ ،‬ﺑﺮﺣﺬر داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﺑﻪ اﻣﺖ اﺳﻼﻣﯽ ﻧﮕﺎﻫﯽ ﺑﯿﻨﺪازﯾﻢ‪ ،‬ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ ﮐﻪ‬
‫ﻣﺮﺗﮑﺐ ﻫﻤﺎن اﻋﻤﺎﻟﯽ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ اﻫﻞ ﮐﺘﺎب ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬اﯾﻨﮏ دوراﻧﯽ‬
‫ﻃﻮﻻﻧﯽ از زﻣﺎن ﺑﻌﺜﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﮔﺬﺷﺘﻪ و دلﻫﺎي ﺑﺴﯿﺎري از اﻓﺮاد اﯾﻦ اﻣﺖ‪ ،‬ﺳﺨﺖ‬
‫ﺷﺪه و ﺑﺴﯿﺎري از آنﻫﺎ ﻣﻨﺤﺮف ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺑﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺗﺴﻠﻂ ﯾﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺷﺎﯾﺴﺘﮕﯽ ﺣﮑﻢراﻧﯽ ﺑﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﻧﺪارﻧﺪ؛ ﯾﺎ ﻓﺎﺳﻘﻨﺪ و ﯾﺎ از داﯾﺮهي اﺳﻼم‪ ،‬ﺧﺎرج‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﮐﺘﺎباﷲ و ﺳﻨﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش ﺣﮑﻢ ﻧﻤﯽراﻧﻨﺪ و ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ‬
‫ﮐﻪ ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﺧﻮدﺳﺎﺧﺘﻪي ﺑﺸﺮ‪ ،‬از ﺣﮑﻢِ اﷲ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺪون ﺷﮏ ﮐﺎﻓﺮﻧﺪ و‬
‫از داﯾﺮهي اﺳﻼم ﺧﺎرج ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﺮدم را ﺑﻪوﺳﯿﻠﻪي ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻣﯽآزﻣﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫ﻟﺬا اﮔﺮ ﻣﺆﻣﻦ‪ ،‬ﺻﺒﺮ و ﺷﮑﯿﺒﺎﯾﯽ ﭘﯿﺸﻪ ﮐﻨﺪ و ﻣﻨﺘﻈﺮ ﮔﺸﺎﯾﺸﯽ از ﺳﻮي اﷲ‪ ‬ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻪ‬
‫اﺳﺒﺎﺑﯽ روي ﺑﯿﺎورد ﮐﻪ او را ﺑﻪ ﻣﻘﺼﻮد ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﺸﮑﻼت ﻓﺮاروﯾﺶ را‬
‫آﺳﺎن ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ‪ .‬ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻦﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﺎ را از اﯾﻦﮐﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻫﻞ ﮐﺘﺎب ﺑﺎﺷﯿﻢ ﮐﻪ‬
‫دلﻫﺎﯾﺸﺎن ﺳﺨﺖ ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺮﺣﺬر داﺷﺘﻪ اﺳﺖ؛ اﻣﺎ ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﺎ در ﻋﺼﺮِ ﺣﺎﺿﺮ‪،‬‬
‫ﺧﻮد را ﺑﻪ اﯾﻦ ﺳﻨﮓدﻻن ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻣﯽﺳﺎزﯾﻢ و ﺑﺴﯿﺎري از اﯾﻦﻫﺎ از ﻓﺮﻣﺎن اﻟﻬﯽ و اﻃﺎﻋﺖ‬
‫از او ﻣﻨﺤﺮف و دور ﺷﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬آﯾﻪﻫﺎي ﻓﺮاوان و روﺷﻨﯽ در اﯾﻦﺑﺎره وﺟﻮد دارد‪.‬‬
‫و اﻣﺎ اﺣﺎدﯾﺚ؛ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺷﺎﻧﻪﻫﺎﯾﻢ را ﮔﺮﻓﺖ«‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از آن ﺟﻬﺖ ﺷﺎﻧﻪﻫﺎي اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ $‬را ﮔﺮﻓﺖ ﮐﻪ ﺗﻮﺟﻬﺶ را ﺑﻪ ﻓﺮﻣﻮدهاش‬
‫ﺑﯿﺶﺗﺮ ﮐﻨﺪ و اﯾﻦ‪ ،‬روش آﻣﻮزﺷﯽ ﻧﯿﮏ و ﭘﺴﻨﺪﯾﺪهاي ﺑﻮد ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬داﺷﺖ؛‬
‫ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ اﺳﻠﻮب و ﺷﯿﻮهاي ﺑﻪﮐﺎر ﻣﯽﺑﺮد ﮐﻪ ﺗﻮﺟﻪ ﺷﻨﻮﻧﺪه را ﺑﯿﺶﺗﺮ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪446‬‬

‫ﻣﯽﮐﺮد؛ ﮔﺎه ﺑﺎ ﯾﮏ ﻋﻤﻞ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ اﯾﻦﺟﺎ و ﮔﺎه ﺑﺎ ﺳﺨﻦ‪ .‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ از اﺻﺤﺎﺑﺶ‬

‫َ ُ َ ِّ ُ ُ ْ َ ْ َ ْ َ‬
‫ﺮﺒ اﻟﻜﺒَﺎ ِﺋ ِﺮ؟« ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬آﯾﺎ ﺷﻤﺎ را از ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ ﮔﻨﺎﻫﺎن ﮐﺒﯿﺮه آﮔﺎه‬
‫ﭘﺮﺳﯿﺪ‪» :‬أﻻ أﻧبﺌ�ﻢ ِﺑﺄ� ِ‬
‫ﻧﺴﺎزم؟«‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪» :‬ﺑﻠﻪ‪ ،‬اي رﺳﻮلﺧﺪا!«‬
‫ﺳﭙﺲ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪ اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ $‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬در دﻧﯿﺎ ﭼﻨﺎن ﺑﺎش ﮐﻪ ﮔﻮﯾﯽ ﻣﺴﺎﻓﺮ ﯾﺎ‬
‫رﻫﮕﺬري ﻫﺴﺘﯽ«‪ .‬ﺳﺒﺤﺎناﷲ! اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش‪ ،‬ﺳﺨﻨﺎن ﺟﺎﻣﻊ‪ ،‬ﮐﺎﻣﻞ و ﺷﯿﻮا ﻋﻄﺎ‬
‫ﮐﺮد‪ .‬ﻟﺬا اﯾﻦ دو ﺟﻤﻠﻪ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﭼﺮاﻏﯽ ﻓﺮاروي اﻧﺴﺎن در ﻣﺴﯿﺮ زﻧﺪﮔﯽاش ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺴﺎﻓﺮ و رﻫﮕﺬر ﺑﺎ ﻫﻢ ﺗﻔﺎوت دارﻧﺪ؛ رﻫﮕﺬر از آﺑﺎدي ﯾﺎ ﻣﺴﯿﺮي ﻣﯽﮔﺬرد و آنﺟﺎ‬
‫ﺗﻮﻗﻒ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻣﺴﺎﻓﺮ‪ ،‬ﺑﺮاي ﻣﺪﺗﯽ ﮐﻮﺗﺎه‪ ،‬ﻣﺜﻼً دو ﯾﺎ ﺳﻪ ﯾﺎ ده روز و ﯾﺎ ﯾﮏ ﻣﺎه در‬
‫ﺟﺎﯾﯽ اﻗﺎﻣﺖ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ و ﺳﭙﺲ از آنﺟﺎ ﮐﻮچ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ رﻫﮕﺬر و ﻣﺴﺎﻓﺮ‪ ،‬ﻣﺤﻞّ ﮔﺬر ﯾﺎ‬
‫اﻗﺎﻣﺖﮔﺎه ﻣﻮﻗّﺖ ﺧﻮد را ﻣﺤﻞ اﻗﺎﻣﺖ داﯾﻤﯽ ﯾﺎ ﻣﺤﻞ ﺳﮑﻮﻧﺖ ﻫﻤﯿﺸﮕﯽ ﻗﺮار ﻧﻤﯽدﻫﻨﺪ‪.‬‬
‫از اﯾﻦرو رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬در دﻧﯿﺎ ﭼﻨﺎن ﺑﺎش ﮐﻪ ﮔﻮﯾﯽ ﻣﺴﺎﻓﺮ ﯾﺎ رﻫﮕﺬري ﻫﺴﺘﯽ«‪.‬‬
‫ﻫﺮ ﻣﺴﺎﻓﺮ و رﻫﮕﺬري ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻪ وﻃﻦ ﯾﺎ ﻧﺰد ﺧﺎﻧﻮادهي ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺎزﮔﺮدد‪ .‬ﻟﺬا اﮔﺮ‬
‫اﻧﺴﺎن در دﻧﯿﺎ ﭼﻨﯿﻦ رويﮐﺮدي داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺧﻮد را در ﺟﺎﯾﮕﺎه ﯾﮏ ﻣﺴﺎﻓﺮ ﯾﺎ‬
‫رﻫﮕﺬر ﺑﺪاﻧﺪ‪ ،‬ﭼﯿﺰي ﺟﺰ آﺧﺮت ﻧﻤﯽﺧﻮاﻫﺪ و ﻫﻤﻮاره ﺑﺮاي آﺧﺮت ﺧﻮد ﺗﻼش‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﭼﯿﺰي ﺟﺰ آﺧﺮت در ﺑﺮاﺑﺮ دﯾﺪﮔﺎﻧﺶ ﻧﯿﺴﺖ؛ از اﯾﻦرو ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﺑﻪ ﺳﻮي‬
‫آﺧﺮت ﺣﺮﮐﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺧﻮاﺳﺘﻪﻫﺎي ارزﺷﻤﻨﺪ اﺧﺮوي و ﺳﻌﺎدت ﻫﻤﯿﺸﮕﯽ آن‬
‫ﻣﯽرﺳﺪ‪.‬‬
‫اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ $‬ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬ﺷﺐﻫﻨﮕﺎم ﻣﻨﺘﻈﺮ ﺻﺒﺢ ﻧﺒﺎش و ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺻﺒﺢ ﺷﺪ‪ ،‬در‬
‫اﻧﺘﻈﺎر ﺷﺐ ﻧﺒﺎش«‪ .‬ﭼﻪ ﺑﺴﯿﺎر اﻧﺴﺎنﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺳﭙﯿﺪهدم‪ ،‬ﺳﺎﻟﻢ ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺻﺒﺢ را ﺑﻪ‬
‫ﺷﺐ ﻧﺮﺳﺎﻧﺪه و ﻣﺮدهاﻧﺪ! ﭼﻪ ﺑﺴﯿﺎر ﻣﺮدﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺷﺐ را ﺑﻪ ﺻﺒﺢ ﻧﺮﺳﺎﻧﺪهاﻧﺪ! ﭼﻪ ﺑﺴﯿﺎر‬
‫اﻓﺮادي ﮐﻪ ﻟﺒﺎس ﭘﻮﺷﯿﺪﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻣ‪‬ﺮدهﺷﻮ ﻟﺒﺎﺳﺸﺎن را درآورد! ﭼﻪ ﺑﺴﯿﺎر ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ از‬
‫ﺧﺎﻧﻪ ﺑﯿﺮون رﻓﺘﻨﺪ و ﻫﺮﮔﺰ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪ ﺑﺎزﻧﮕﺸﺘﻨﺪ و از ﻧﻬﺎر ﯾﺎ ﺷﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي آنﻫﺎ ﺗﺪارك‬
‫دﯾﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻧﺨﻮردﻧﺪ! ﭼﻪ ﺑﺴﯿﺎر اﻧﺴﺎنﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺧﻮاﺑﯿﺪﻧﺪ و ﻫﯿﭻﮔﺎه از رﺧﺘﺨﻮاب‬
‫ﺑﺮﻧﺨﺎﺳﺘﻨﺪ! ﻟﺬا ﺷﺎﯾﺴﺘﻪي ﻫﯿﭻ اﻧﺴﺎﻧﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ آرزوﻫﺎي ﻃﻮﻻﻧﯽ در ﺳﺮ ﺑﭙﺮوراﻧﺪ؛‬
‫ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﻫﻤﻮاره ﻫﻮﺷﯿﺎر‪ ،‬آﮔﺎه و زﯾﺮك ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎي ﺳﺨﻦِ اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ $‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ ‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬ﻫﻨﮕﺎم ﺗﻦدرﺳﺘﯽ ﺑﺮاي دوران ﺑﯿﻤﺎريات ﺑﻬﺮهﺑﺮداري‬
 ‫‪447‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﯾﺎد ﻣﺮگ و ﮐﻮﺗﺎهﮐﺮدن آرزو‬

‫ﻧﻤﺎ و ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﺣﯿﺎت ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺮاي ﻣﺮگ ﺧﻮد‪ ،‬آﻣﺎده ﺷﻮ«‪ .‬آدمِ ﺳﺎﻟﻢ‪ ،‬آﺳﻮدهﺧﺎﻃﺮ‬
‫و راﺣﺖ و ﺑﯽﺧﯿﺎل اﺳﺖ و ﻓﺮﺻﺖ و ﺳﻼﻣﺘﯽ دارد؛ اﻣﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻗﺪر ﺳﻼﻣﺘﯽ و‬
‫ﻓﺮاﻏﺖ را ﻧﻤﯽداﻧﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺴﯿﺎرﻧﺪ! زﯾﺮا ﮔﻤﺎن ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ اﯾﻦ ﺳﻼﻣﺘﯽ‪ ،‬ﻣﺎﻧﺪﮔﺎر اﺳﺖ و دﻧﯿﺎ‬
‫ﺑﺮاﯾﺸﺎن ﺑﻘﺎ دارد ﯾﺎ ﺑﻪ ﮐﺎﻣﺸﺎن ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد؛ از اﯾﻦرو ﻗﺪر اﯾﻦ ﻧﻌﻤﺖ را ﻧﻤﯽداﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ $‬ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬ﻫﻨﮕﺎم ﺗﻦدرﺳﺘﯽ ﺑﺮاي دوران ﺑﯿﻤﺎريات ﺑﻬﺮهﺑﺮداري ﻧﻤﺎ«‪.‬‬
‫آدمِ ﺑﯿﻤﺎر‪ ،‬ﺟﺴﻤﯽ رﻧﺠﻮر و رواﻧﯽ ﺧﺴﺘﻪ دارد و دﻧﯿﺎ ﺑﺮ او ﺗﻨﮓ ﻣﯽﮔﺮدد و ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ‬
‫ﮐﺎرﻫﺎﯾﯽ را اﻧﺠﺎم دﻫﺪ ﮐﻪ در ﺻﺤﺘﺶ اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ؛ از اﯾﻦرو ﺑﺎﯾﺪ ﻫﻨﮕﺎم ﺗﻦدرﺳﺘﯽ‬
‫ﺑﺮاي ﻟﺤﻈﺎت ﺑﯿﻤﺎرياش ﺑﻬﺮهﺑﺮداري ﮐﻨﺪ و از زﻧﺪﮔﯽ ﺧﻮد‪ ،‬ﮐﻤﺎل اﺳﺘﻔﺎده را ﺑﺮاي‬
‫ﻣﺮگ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺒﺮد‪ .‬ﺧﻮد ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﮐﻨﯿﺪ و ﺑﺒﯿﻨﯿﺪ ﮐﻪ آﯾﺎ زﻧﺪﮔﯽ ﻃﻮﻻﻧﯽﺗﺮ اﺳﺖ ﯾﺎ ﻣﺮگ؟‬
‫ﺑﺪون ﺷﮏ زﻧﺪﮔﯽ ﺑﺎ ﻣﺮگ‪ ،‬ﻗﺎﺑﻞ ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻟﺬا اﻧﺴﺎنِ ﻋﺎﻗﻞ ﺗﺎ زﻧﺪه اﺳﺖ‪ ،‬از‬
‫زﻧﺪﮔﯽاش ﺑﺮاي ﻣﺮگ ﺧﻮﯾﺶ ﯾﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻓﺮﺻﺖ و ﺗﻮان ﻋﻤﻞ ﻧﺪارد‪ ،‬اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﮐﻨﺪ؛‬
‫َّ‬ ‫َ َ‬ ‫َ ْ ُ َ ُ ُ َّ‬ ‫ْ ُ َْ‬ ‫َ َ َ‬
‫اﻹ� َﺴﺎن ا�ﻘ َﻄ َﻊ �ﻨﻪ � َﻤﻠﻪ إِﻻ ِﻣ ْﻦ ﺛﻼﺛ ٍﺔ‪ :‬إِﻻ ِﻣ ْﻦ‬
‫زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪ِ » :‬إذا ﻣﺎت ِ‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ َ‬ ‫ْ ْ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ َ‬
‫ﺎر َ� ٍﺔ أ ْو ِﻋﻠ ٍﻢ ﻳُنﺘَﻔ ُﻊ ِﺑ ِﻪ أ ْو َو ٍﺪﻟ َﺻﺎ ِﻟ ٍﺢ ﻳَﺪ ُﻋﻮ ُﻪﻟ«‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‬
‫ﺻﺪﻗ ٍﺔ ﺟ ِ‬
‫ﻣﯽﻣﯿﺮد‪ ،‬ﭘﺎداش اﻋﻤﺎﻟﺶ ﻗﻄﻊ ﻣﯽﮔﺮدد‪ ،‬ﻣﮕﺮ از ﺳﻪ ﻋﻤﻞ‪ :‬ﺻﺪﻗﻪي ﺟﺎري‪ ،‬ﯾﺎ ﻋﻠﻢ و‬
‫داﻧﺶ ﺳﻮدﻣﻨﺪي ﮐﻪ از آن اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﯾﺎ ﻓﺮزﻧﺪ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪاي ﮐﻪ ﺑﺮاﯾﺶ دﻋﺎ ﻣﯽﮐﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﭘﺲ از زﻧﺪﮔﯽ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺮاي آﺧﺮت ﺧﻮد‪ ،‬اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫***‬
‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ ُّ ْ‬ ‫َ ْ َ َّ ُ َ‬
‫‪َ -٥٨٠‬و�ﻨﻪ أن َرﺳﻮل اﷲِ‪ ‬ﻗﺎل‪َ » :‬ﻣﺎ ﺣﻖ ام ِﺮی ٍء مﺴﻠ ٍِﻢ ﻪﻟُ ﻲﺷ ٌء ﻳ ِ‬
‫ﻮﻲﺻ �ِﻴﻪ‪ ،‬ﻳبِﻴﺖ‬
‫َّ ُ ُ َ ْ ُ َ ٌ ْ َ‬ ‫َّ‬ ‫َْ ََ ْ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ؛ اﯾﻦ‪ ،‬ﻟﻔﻆ ﺑﺨﺎري اﺳﺖ‪[.‬‬ ‫� إِﻻ َو َو ِﺻﻴﺘﻪ ﻣﻜﺘﻮ�ﺔ ﻋِﻨﺪهُ«‪ ] .‬ﹲ‬ ‫ﻴﻟﻠﺘ ِ‬
‫َ َ َّ ْ َ َ َّ َ َ ٌ ُ ُ َ ُ‬ ‫ﻼث َﻴﻟَﺎل«‪ .‬ﻗﺎل ُ‬ ‫َ ُ َ َ‬
‫ﻲﻠﻋ ﻴﻟْﻠﺔ ﻣﻨﺬ ﺳ ِﻤﻌﺖ‬ ‫اﺑﻦ ﻋﻤﺮ‪ :‬ﻣﺎ مﺮت‬ ‫ٍ‬ ‫رواﻳﺔ ﻤﻟﺴﻠﻢ‪» :‬ﻳبِﻴﺖ ﺛ‬
‫ٍ‬ ‫و�‬
‫َّ‬ ‫ْ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ َّ‬
‫رﺳﻮل ا�‪ ‬ﻗﺎل ذل ِﻚ إِﻻ َوﻋِﻨﺪِي َو ِﺻﻴ ِﻲﺘ‪.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﺮاي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﭼﯿﺰي ﺑﺮاي‬
‫وﺻﯿﺖ دارد‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ دو ﺷﺐ ﺑﺮ او ﺑﮕﺬرد و وﺻﯿﺖﻧﺎﻣﻪاش را ﻧﻨﻮﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺗﺮﻣﺬي‪ ،‬ش‪1376 :‬؛ و ﻧﺴﺎﺋﯽ‪ ،‬ش‪ 3651 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از ﻋﻼﻣﻪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ از ﭘﺪرش از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪.‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪2738 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1627 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪448‬‬

‫در رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﺳﻪ ﺷﺐ را ﺳﭙﺮي ﮐﻨﺪ«‪ .‬اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از‬
‫زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺳﺨﻦ را از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺷﻨﯿﺪهام‪ ،‬ﯾﮏ ﺷﺐ ﻧﯿﺰ ﺑﺮ ﻣﻦ ﻧﮕﺬﺷﺘﻪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ‬
‫اﯾﻦﮐﻪ وﺻﯿﺖﻧﺎﻣﻪام ﻧﺰدم ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫َ ُ َ َ َ ُ َََْ‬ ‫َ‬ ‫ُ ُ ً‬ ‫‪ -٥٨١‬وﻋﻦ أَ�ﺲ‪ ‬ﻗﺎل‪َ :‬ﺧ َّﻂ اﻨﻟَّ‬
‫اﻹ�ﺴﺎن َوﻫﺬا أﺟﻠﻪ‪� ،‬ﺒيﻨﻤﺎ‬
‫ِ‬ ‫ﺬا‬ ‫ﻫ‬ ‫»‬ ‫ﻓﻘﺎل‪:‬‬ ‫ﻮﻃﺎ‬‫ﻄ‬ ‫ﺧ‬ ‫‪‬‬ ‫ُّ‬
‫ﻲﺒ‬ ‫ِ‬
‫َ َ َ ُّ َ ْ ُ‬ ‫َ َ َ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺎء اﺨﻟﻂ اﻷﻗ َﺮب«‪] .‬رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[‬ ‫ﻫﻮ ﻛﺬل ِﻚ إِذ ﺟ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﻧﺲ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﭼﻨﺪ ﺧﻂ رﺳﻢ ﮐﺮد و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﯾﻦ‪ ،‬اﻧﺴﺎن و‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬اﺟﻞِ اوﺳﺖ؛ در اﯾﻦ ﻣﯿﺎن ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ زﻧﺪﮔﯽ و آرزوﻫﺎي ﺧﻮﯾﺶ ﺳﺮﮔﺮم اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﻧﺎﮔﻬﺎن ﺧﻂّ ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮ – ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺮﮔﺶ‪ -‬ﻓﺮا ﻣﯽرﺳﺪ«‪.‬‬
‫ْ َ‬ ‫َ َّ َ ًّ‬ ‫َ ًّ ُ َّ ً‬ ‫مﺴﻌﻮ ٍد‪ ‬ﻗﺎل‪َ :‬ﺧ َّﻂ اﻨﻟَّ ُّ‬ ‫ُ‬
‫ﻲﺒ‪ ‬ﺧﻄﺎ م َﺮ�ﻌﺎ‪ ،‬وﺧﻂ ﺧﻄﺎ ﻲﻓ ال َﻮﺳ ِﻂ‬ ‫ِ‬ ‫‪ -٥٨٢‬وﻋﻦ اﺑﻦ‬
‫َ‬ ‫َ َ‬ ‫َّ‬ ‫ْ َ‬ ‫َ َ‬ ‫َ َ َّ‬ ‫ً‬
‫َﺧﺎر ًﺟﺎ ﻣ ْﻨ ُﻪ‪َ ،‬و َﺧ َّﻂ ُﺧﻄﻄﺎ ﺻﻐ ً‬
‫َ‬
‫ﺎرا إِﻰﻟ ﻫﺬا اﺬﻟِي ﻲﻓ الﻮﺳ ِﻂ ﻣِﻦ ﺟﺎﻧِﺒِ ِﻪ اﺬﻟِي ﻲﻓ الﻮﺳﻂ‪ ،‬ﻓﻘﺎل‪:‬‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِ‬
‫ُ‬ ‫َ‬
‫َُ َ ٌ َ ُ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ََ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ً‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬
‫َ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ََ‬ ‫َ‬ ‫َ َ‬
‫ﺎرج أمﻠﻪ َوﻫ ِﺬه ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﺧ‬ ‫ﻮ‬ ‫ﻫ‬ ‫ِي‬
‫اﺬﻟ‬ ‫ا‬‫ﺬ‬ ‫ﻫ‬‫و‬ ‫ﻪ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﺑ‬ ‫ﺎط‬ ‫ﺣ‬ ‫أ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻗ‬ ‫أو‬ ‫ﻪ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﺑ‬ ‫ِﻴﻄﺎ‬ ‫�‬ ‫ﻪ‬ ‫ﻠ‬ ‫ﺟ‬‫أ‬ ‫ا‬‫ﺬ‬ ‫ﻫ‬‫و‬ ‫ﺎن‪،‬‬‫�ﺴ‬ ‫اﻹ‬
‫ِ‬ ‫ا‬‫ﺬ‬ ‫»ﻫ‬
‫َ ْ َ ْ َ َُ َ َ َ َ ُ َ‬ ‫َ ْ َ ْ َ َُ َ َ َ َ َ ُ َ‬ ‫ِّ َ ُ َ ْ‬ ‫ُ َ ُ‬
‫اﺨﻟﻄﻂ الﺼﻐﺎر اﻷﻋﺮاض‪ ،‬ﻓﺈِن أﺧﻄﺄه ﻫﺬا‪� ،‬ﻬﺸﻪ ﻫﺬا‪ ،‬و�ِن أﺧﻄﺄه ﻫﺬا �ﻬﺸﻪ ﻫﺬا«‪.‬‬
‫) ‪(2‬‬
‫]رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻣﺴﻌﻮد‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﺮﺑ‪‬ﻌﯽ رﺳﻢ ﮐﺮد و ﯾﮏ ﺧﻂ در وﺳﻂ آن‬
‫ﮐﺸﯿﺪ ﮐﻪ از ﻣﺮﺑﻊ‪ ،‬ﺧﺎرج ﻣﯽﺷﺪ و اﻃﺮاف اﯾﻦ ﺧﻂ ﮐﻪ داﺧﻞ ﻣﺮﺑﻊ ﻗﺮار داﺷﺖ‪،‬‬
‫ﺧﻂﻫﺎي ﮐﻮﭼﮑﯽ رﺳﻢ ﻧﻤﻮد و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﯾﻦ ‪ -‬ﺧﻂ ﮐﻪ داﺧﻞ ﻣﺮﺑ‪‬ﻊ ﻗﺮار دارد‪ -‬اﻧﺴﺎن‬
‫اﺳﺖ و اﯾﻦ ﻣﺮﺑ‪‬ﻊ‪ ،‬اﺟﻞ اوﺳﺖ ﮐﻪ او را اﺣﺎﻃﻪ ﮐﺮده و اﯾﻦ ﺧﻂ ﮐﻪ ﺑﯿﺮونِ ﻣﺮﺑ‪‬ﻊ اﺳﺖ‪،‬‬
‫اﺟﻞِ اوﺳﺖ و اﯾﻦ ﺧﻂﻫﺎي ﮐﻮﭼﮏ‪ ،‬ﺣﻮادث و ﻣﺸﮑﻼت ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ از ﯾﮑﯽ از‬
‫آنﻫﺎ ﻧﺠﺎت ﯾﺎﺑﺪ‪ ،‬ﮔﺮﻓﺘﺎرِ آن ﯾﮑﯽ ﻣﯽﺷﻮد«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﺮاي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﭼﯿﺰي ﺑﺮاي وﺻﯿﺖ دارد‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ دو ﺷﺐ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.6418 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.6417 :‬‬
 ‫‪449‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﯾﺎد ﻣﺮگ و ﮐﻮﺗﺎهﮐﺮدن آرزو‬

‫ﺑﺮ او ﺑﮕﺬرد و وﺻﯿﺖﻧﺎﻣﻪاش را ﻧﻨﻮﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ«‪ .‬اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ‬
‫ﺳﺨﻦ را از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺷﻨﯿﺪهام‪ ،‬ﯾﮏ ﺷﺐ ﻧﯿﺰ ﺑﺪون وﺻﯿﺖﻧﺎﻣﻪ ﺑﺮ ﻣﻦ ﻧﮕﺬﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻨﻈﻮر از وﺻﯿﺖ‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن درﺑﺎرهي ﺑﺨﺸﯽ از ﺛﺮوﺗﺶ ﺑﺮاي ﮐﺴﯽ‬
‫ﺳﻔﺎرش ﮐﻨﺪ ﯾﺎ ﻓﺮزﻧﺪان ﮐﻮﭼﮑﺶ را ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﺑﺴﭙﺎرد ﯾﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﮐﺎري ﮐﻪ در اﺧﺘﯿﺎر‬
‫اوﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ از ﻣﺮگ ﺧﻮد ﺑﻪ ﺷﺨﺼﯽ ﺳﻔﺎرش ﻧﻤﺎﯾﺪ ﮐﻪ آن را ﺑﻪ اﻧﺠﺎم ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ ﯾﺎ از آن‬
‫ﺑﻬﺮهﺑﺮداري ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻣﺜﻼً ﺷﺨﺼﯽ ﺑﻨﻮﯾﺴﺪ‪ :‬وﺻﯿﺖ ﻣﻦ ﺑﻪ ﻓﻼﻧﯽ اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻓﺮزﻧﺪان‬
‫ﺧﺮدﺳﺎﻟﻢ ﺗﻮﺟﻪ و رﺳﯿﺪﮔﯽ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫وﺻﯿﺘﻢ ﺑﻪ ﻓﻼﻧﯽ‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ ﯾﮏﺳﻮم ﯾﺎ ﯾﮏ ﭼﻬﺎرم و ﯾﺎ ﯾﮏﭘﻨﺠﻢ ﺛﺮوﺗﻢ را ﺟﺪا‬
‫ﻧﻤﺎﯾﺪ و در راه اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺒﺨﺸﺪ‪ .‬ﺳﻔﺎرﺷﻢ ﺑﻪ ﻓﻼﻧﯽ اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ از ﺧﺎﻧﻪ ﯾﺎ ﻣﻠﮑﯽ ﮐﻪ‬
‫ﭘﺲ از ﺧﻮد ﺑﻪﺟﺎ ﻣﯽﮔﺬارم‪ ،‬اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻦﮐﻪ وﺻﯿﺖ‪ ،‬ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از اﯾﻦﮐﻪ اﻧﺴﺎن در ﺣﯿﺎت ﺧﻮد درﺑﺎرهي‬
‫ﭼﯿﺰﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ در اﺧﺘﯿﺎر اوﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﺳﻔﺎرش ﮐﻨﺪ ﺗﺎ ﭘﺲ از ﻣﺮگ وي ﺑﻪ آن‬
‫رﺳﯿﺪﮔﯽ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬وﺻﯿﺖ ﭼﻨﺪ ﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫اﻧﻮاع وﺻﯿﺖ‪ :‬واﺟﺐ‪ ،‬ﺣﺮام‪ ،‬و ﺟﺎﯾﺰ‪.‬‬
‫ﯾﮑﻢ‪ :‬وﺻﯿﺖ واﺟﺐ‪ :‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﻋﻬﺪهي اوﺳﺖ‪،‬‬
‫ﺳﻔﺎرش ﻧﻤﺎﯾﺪ ﺗﺎ وارﺛﺎﻧﺶ آن را اﻧﮑﺎر ﻧﮑﻨﻨﺪ؛ ﺑﻪوﯾﮋه در ﺷﺮاﯾﻄﯽ ﮐﻪ دﻟﯿﻞ ﯾﺎ ﺳﻨﺪي‬
‫درﺑﺎرهي اﯾﻦ ﺣﻘﻮق وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬ﻣﺜﻼً ﮐﺴﯽ از او ﺑﺴﺘﺎنﮐﺎر اﺳﺖ؛ اﮔﺮ ﺳﻨﺪي در‬
‫اﯾﻦﺑﺎره وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ ،‬ﺑﺮ اﻧﺴﺎن واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺑﺪﻫﯽاش وﺻﯿﺖ ﮐﻨﺪ؛ زﯾﺮا‬
‫اﮔﺮ وﺻﯿﺖ ﻧﮑﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ وارﺛﺎﻧﺶ‪ ،‬اﯾﻦ ﺑﺪﻫﯽ را اﻧﮑﺎر ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ؛ ﺑﻪوﯾﮋه اﯾﻦﮐﻪ‬
‫وارﺛﺎن ﻣﻠﺰَم ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻫﺮ ادﻋﺎﯾﯽ ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ ﻃﻠﺐ ﯾﺎ ﺑﺴﺘﺎنﮐﺎري از ﻣﺮدهي ﺧﻮﯾﺶ را‬
‫ﺑﭙﺬﯾﺮﻧﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو اﮔﺮ ﻣﯿ‪‬ﺖ‪ ،‬در ﺣﯿﺎت ﺧﻮد ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺑﺪﻫﯽﻫﺎﯾﺶ ﺳﻔﺎرش ﻧﮑﻨﺪ‪،‬‬
‫ﭼﻪﺑﺴﺎ ﺣﻖّ ﮐﺴﯽ ﺑﺮ ﮔﺮدﻧﺶ ﺑﻤﺎﻧﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو در ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻮاردي وﺻﯿﺖ‪ ،‬واﺟﺐ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪان و ﻧﺰدﯾﮑﺎﻧﯽ ﮐﻪ از او ارث ﻧﻤﯽﺑﺮﻧﺪ‪،‬‬
‫وﺻﯿﺖ ﮐﻨﺪ؛ زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ََ َ َ ًۡ َۡ ُ ۡ‬ ‫� ۡم إ َذا َح َ َ َ َ َ ُ ۡ ُ‬ ‫ُ َ َ َۡ ُ‬
‫ص َّية ل ِل َ� ٰ ِ َ�يۡ ِن‬
‫� أحد� ُم ٱل َم ۡوت إِن ترك خ�ا ٱلو ِ‬ ‫ِ‬ ‫﴿كتِب علي‬
‫َ ًّ َ َ‬
‫� ٱل ۡ ُم َّتقِ َ‬ ‫َ ۡ َۡ َ َ ۡ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[١٨٠ :‬‬ ‫� ‪﴾١٨٠‬‬ ‫� ب ِٱل َم ۡع ُر �ِ‬
‫وف حقا‬ ‫وٱ�قر� ِ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪450‬‬

‫ﺑﺮ ﺷﻤﺎ اﯾﻦ ﺣﮑﻢ ﻣﻘﺮر ﺷﺪه ﮐﻪ ﭼﻮن ﻣﺮگ ﻫﺮ ﯾﮏ از ﺷﻤﺎ ﻓﺮا رﺳﺪ‪ ،‬اﮔﺮ ﻣﺎﻟﯽ از ﺧﻮد ﺑﻪﺟﺎ‬
‫ﻣﯽﮔﺬارد‪ ،‬ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻋﺎدﻻﻧﻪ ﺑﺮاي ﭘﺪر و ﻣﺎدر و ﻧﺰدﯾﮑﺎن وﺻﯿﺖ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﺣﮑﻢ وﺻﯿﺖ ﺑﺮاي ﭘﺪر و ﻣﺎدر و ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪاﻧﯽ ﮐﻪ ارث ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎ آﯾﻪﻫﺎي‬
‫ﻣﯿﺮاث‪ ،‬ﻣﻨﺴﻮخ ﺷﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ وﺻﯿﺖ ﺑﺮاي وارﺛﺎن‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ و اﯾﻦ آﯾﻪ‪ ،‬درﺑﺎرهي‬
‫ﻧﺰدﯾﮑﺎﻧﯽ ﮐﻪ ارث ﻧﻤﯽﺑﺮﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻗﻮت ﺧﻮد ﺑﺎﻗﯽﺳﺖ‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ اﺑﻦﻋﺒﺎس‪ $‬و ﺑﺴﯿﺎري از‬
‫ﻋﻠﻤﺎ‪ ،‬ﻫﻤﯿﻦ دﯾﺪﮔﺎه را دارﻧﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺮ اﻧﺴﺎن واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﻣﺎل و ﺛﺮوت‬
‫ﻓﺮاواﻧﯽ دارد‪ ،‬ﺑﺨﺸﯽ از ﺛﺮوﺗﺶ را ﮐﻪ ﺑﺮاﯾﺶ ﻣﯿﺴ‪‬ﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮاي آن دﺳﺘﻪ از ﻧﺰدﯾﮑﺎﻧﺶ‬
‫وﺻﯿﺖ ﻧﻤﺎﯾﺪ ﮐﻪ از او ارث ﻧﻤﯽﺑﺮﻧﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ وﺻﯿﺖ ﺑﺮاي وارث‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ؛ زﯾﺮا ﺳﻬﻢ‬
‫ارﺛﺶ ﺑﺮاي او ﮐﺎﻓﯽﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا وﺻﯿﺖ در دو ﻣﻮردي ﮐﻪ ذﮐﺮ ﺷﺪ‪ ،‬واﺟﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫‪ -1‬وﻗﺘﯽ ﺑﺪﻫﯽ داﺷﺖ ﯾﺎ ﺣﻖّ ﻣﺮدم ﺑﺮ ﮔﺮدﻧﺶ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ -2‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺛﺮوت ﻓﺮاواﻧﯽ دارد؛ در ﭼﻨﯿﻦ ﺣﺎﻟﺘﯽ ﺑﺮ او واﺟﺐ اﺳﺖ ﺑﺮاي آن‬
‫دﺳﺘﻪ از ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪاﻧﺶ ﮐﻪ از او ارث ﻧﻤﯽﺑﺮﻧﺪ‪ ،‬درﺑﺎرهي ﺑﺨﺸﯽ از اﻣﻮاﻟﺶ‬
‫وﺻﯿﺖ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫دوم‪ :‬وﺻﯿﺖ ﺣﺮام‪ :‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ ‬اﯾﻦﮐﻪ ﺑﺮاي ﯾﮑﯽ از وارﺛﺎﻧﺶ وﺻﯿﺖ ﮐﻨﺪ؛ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان‬
‫ﻣﺜﺎل ﺑﺮاي ﻓﺮزﻧﺪ ﺑﺰرﮔﺶ ﺳﻔﺎرش ﮐﻨﺪ و در ﻣﯿﺎن وارﺛﺎﻧﺶ‪ ،‬ﺳﻬﻢ ﺑﯿﺶﺗﺮي ﺑﻪ او ﺑﺪﻫﺪ‬
‫ﯾﺎ ﺑﺮاي ﻫﻤﺴﺮش وﺻﯿﺖ ﻧﻤﺎﯾﺪ و ﺑﯿﺶ از ﺳﻬﻢِ وي ﺑﻪ او اﺧﺘﺼﺎص دﻫﺪ‪ .‬ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺎري‬
‫ﺣﺮام اﺳﺖ؛ اﮔﺮﭼﻪ از ﻫﻤﺴﺮش راﺿﯽ ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺨﻮاﻫﺪ ﻧﯿﮑﯽﻫﺎﯾﺶ را ﺟﺒﺮان ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎز‬
‫ﻫﻢ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي او ﺑﻪ ﭼﯿﺰي ﺑﯿﺶ از ﺳﻬﻤﺶ وﺻﯿﺖ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﮔﺮ ﯾﮑﯽ‬
‫از ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺶ‪ ،‬ﺑﻪ او ﺧﺪﻣﺖ و ﻧﯿﮑﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﭼﻨﯿﻦ ﻓﺮزﻧﺪي ﺑﻪ‬
‫ﭼﯿﺰي ﺑﯿﺶ از ﺳﻬﻢ ارﺛﺶ وﺻﯿﺖ ﻧﻤﺎﯾﺪ و اﯾﻦ‪ ،‬ﺣﺮام اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﮔﺎه ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم‪ ،‬ﭼﻨﺪﯾﻦ ﻓﺮزﻧﺪ دارﻧﺪ و ﭼﻮن ﻓﺮزﻧﺪ‪‬‬
‫ﺑﺰرﮔﺸﺎن را داﻣﺎد ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﮔﻤﺎن ﺧﻮد ﺑﺮاي اﯾﻦﮐﻪ ﺣﻘّﯽ از ﻓﺮزﻧﺪان ﮐﻮﭼﮏﺗﺮ ﺿﺎﯾﻊ‬
‫ﻧﺸﻮد‪ ،‬ﺑﻪاﻧﺪازهي ﻣﺨﺎرﺟﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻓﺮزﻧﺪ ﺑﺰرﮔﺸﺎن ﭘﺮداﺧﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻔﻊ ﻓﺮزﻧﺪان‬
‫ﮐﻮﭼﮏ ﺧﻮد وﺻﯿﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ اﯾﻦ ﻫﻢ ﺣﺮام اﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا ازدواج دادن ﻓﺮزﻧﺪ‪ ،‬ﯾﮏ‬
‫ﺿﺮورت و ﻧﯿﺎز ﻣﻘﻄﻌﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺧﻮردن و آﺷﺎﻣﯿﺪن اﺳﺖ؛ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ ﻓﺮزﻧﺪي ﮐﻪ‬
‫ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ ازدواج اﺳﺖ و ﭘﺪرش ﻗﺪرت ﻣﺎﻟﯽ دارد‪ ،‬ﺑﺮ او واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ازدواج‬
 ‫‪451‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﯾﺎد ﻣﺮگ و ﮐﻮﺗﺎهﮐﺮدن آرزو‬

‫ﻓﺮزﻧﺪش ﮐﻤﮏ ﮐﻨﺪ؛ اﻣﺎ ﺑﺮاي ﭘﺪر ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺘﺪﻻﻟﯽ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ ﮔﻤﺎن‬
‫اﯾﻦﮐﻪ ﻓﺮزﻧﺪ ﺑﺎﻟﻐﺶ را ازدواج داده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﭘﺲ از ﻣﺮگ ﺧﻮد‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻣﺒﻠﻎ ﯾﺎ ﮐﻤﮏ‬
‫را از ﻃﺮﯾﻖ وﺻﯿﺖ ﺑﻪ ﻓﺮزﻧﺪ ﺧﺮدﺳﺎﻟﺶ اﺧﺘﺼﺎص دﻫﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﻣﺴﺄﻟﻪايﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺑﺴﯿﺎري از ﻃﻼب ﭘﻮﺷﯿﺪه ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﮔﻤﺎن ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫اﮔﺮ ﻓﺮزﻧﺪ ﺧﻮد را داﻣﺎد ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬ﺑﺮ ﺷﻤﺎ واﺟﺐ اﺳﺖ ﺑﻪاﻧﺪازهاي ﮐﻪ ﺑﺮاي داﻣﺎد ﮐﺮدن‬
‫ﻓﺮزﻧﺪ ﺑﺰرگ ﺧﻮد ﻫﺰﯾﻨﻪ ﮐﺮدهاﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي ﻓﺮزﻧﺪان ﺧﺮدﺳﺎل ﺧﻮد ﻧﯿﺰ وﺻﯿﺖ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ‪ .‬اﯾﻦ‪،‬‬
‫درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ وﺻﯿﺖ ﺑﺮاي وارث‪ ،‬ﺑﻪﻃﻮر ﻣﻄﻠﻖ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻟﺬا اﮔﺮ ﮐﺴﯽ از‬
‫روي ﺑﯽاﻃﻼﻋﯽ از اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻔﻊ ﯾﮑﯽ از وارﺛﺎﻧﺶ وﺻﯿﺖ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻗﺒﻮل ﯾﺎ رد‪ ‬اﯾﻦ‬
‫وﺻﯿﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺎﯾﺮ وارﺛﺎن ﺑﺴﺘﮕﯽ دارد؛ اﮔﺮ ﺑﺨﻮاﻫﻨﺪ اﯾﻦ وﺻﯿﺖ را ﻣﯽﭘﺬﯾﺮﻧﺪ و ﮔﺮﻧﻪ‪،‬‬
‫آن را رد ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺳﻮم‪ :‬وﺻﯿﺖ ﺟﺎﯾﺰ‪ :‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﺑﺨﺸﯽ از اﻣﻮاﻟﺶ ﮐﻪ از ﯾﮏﺳﻮم ﮐﻞ آن‬
‫ﺗﺠﺎوز ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬وﺻﯿﺖ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬زﯾﺮا وﺻﯿﺖ ﮐﺮدن ﺑﻪ ﺑﯿﺶ از ﯾﮏﺳﻮم اﻣﻮال‪ ،‬ﻣﻤﻨﻮع‬
‫اﺳﺖ و ﻫﺮﮐﺲ ﺑﻪ ﮐﻢﺗﺮ از آن‪ ،‬آزاد ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺮاي ﻫﺮﮐﺲ ﺟﺰ وارﺛﺎﻧﺶ‪،‬‬
‫وﺻﯿﺖ ﮐﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ آﯾﺎ ﯾﮏﺳﻮم ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﯾﺎ ﯾﮏﭼﻬﺎرم و ﯾﺎ ﯾﮏﭘﻨﺠﻢ؟ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪:‬‬
‫ﯾﮏﺳﻮم‪ ،‬ﺑﯿﺶﺗﺮﯾﻦ ﻣﻘﺪاريﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﺪ وﺻﯿﺖ ﮐﻨﯿﺪ و ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﻢﺗﺮ از‬
‫ﯾﮏﺳﻮم ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو اﺑﻦﻋﺒﺎس‪ $‬ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اي ﮐﺎش ﻣﺮدم ﺑﻪ ﺟﺎي ﯾﮏﺳﻮم‪،‬‬
‫ﯾﮏﭼﻬﺎرم اﻣﻮاﻟﺸﺎن را وﺻﯿﺖ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﺳﻌﺪ ﺑﻦ اﺑﯽوﻗﺎص‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫ُّ ُ ُ‬ ‫ُ‬
‫�«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﯾﮏﺳﻮم‪ ،‬و ﯾﮏﺳﻮم ﻧﯿﺰ زﯾﺎد اﺳﺖ«‪ .‬اﺑﻮﺑﮑﺮ‪ ‬ﯾﮏﭘﻨﺞ‬ ‫ﺚ ﻛﺜ ٌ‬
‫ِ‬ ‫»اﺜﻟُّﻠﺚ واﺜﻟﻠ‬
‫اﻣﻮاﻟﺶ را ﺻﺪﻗﻪ داد و ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻣﻦ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﭼﯿﺰي را ﻣﯽﭘﺴﻨﺪم ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﺑﺮاي ﺧﻮد‬
‫ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا ﺑﻪ ﯾﮏﭘﻨﺠﻢ )ﺧﻤﺲ( اﻣﻮاﻟﺶ وﺻﯿﺖ ﻧﻤﻮد و اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﻣﻘﺪار‬
‫ﺑﺮاي ﺻﺪﻗﻪ دادن اﻣﻮال ﯾﺎ وﺻﯿﺖ ﮐﺮدن درﺑﺎرهي آن اﺳﺖ‪.‬‬
‫اي ﮐﺎش ﻃﻼب ﻋﻠﻢ و ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ وﺻﯿﺖﻧﺎﻣﻪﻫﺎ را ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ وﺻﯿﺖﮐﻨﻨﺪﮔﺎن‬
‫ﯾﺎدآوري ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ وﺻﯿﺖ‪ ،‬وﺻﯿﺖ ﺑﻪ ﯾﮏﭘﻨﺠﻢ اﻣﻮال اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ ﯾﮏﺳﻮم آن‪.‬‬
‫و ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ وﺻﯿﺖ ﺑﻪ ﯾﮏﺳﻮم اﻣﻮال در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم‪ ،‬راﯾﺞ ﺷﺪه و اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﯿﺶﺗﺮﯾﻦ ﺣﺪ و‬
‫اﻧﺪازهايﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪ ،‬و ﮔﺮﻧﻪ‪ ،‬وﺻﯿﺖ ﺑﻪ ﮐﻢﺗﺮ از آن‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﯾﮏﭼﻬﺎرم از ﯾﮏﺳﻮم ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ و ﯾﮏﭘﻨﺠﻢ از ﯾﮏﭼﻬﺎرم‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪452‬‬

‫ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﺎﻧﺪ‪ :‬اﮔﺮ وارﺛﺎن‪ ،‬ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺮك وﺻﯿﺖ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا وارﺛﺎن‪،‬‬
‫ًَ‬ ‫َْ َُ‬ ‫ﻴﺎء َﺧ ْ ٌ‬ ‫ﻚ إ ْن ﺗَ َ‬
‫ﺬر َورﺛﺘَﻚ أﻏ ِﻨ َ‬ ‫َّ َ‬
‫ﺗﺬرﻫ ْﻢ ﺎﻋﻟﺔ‬ ‫� ِﻣﻦ أن‬ ‫ﻣﺴﺘﺤﻖﺗﺮﻧﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪ِ » :‬إﻧ ِ‬
‫َّ ُ َ‬
‫ﻳَﺘﻜﻔﻔﻮن اﻨﻟَّﺎس«‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬اﮔﺮ وارﺛﺎﻧﺖ را ﭘﺲ از ﺧﻮد‪ ،‬ﺑﯽﻧﯿﺎز ﺗﺮك ﮔﻮﯾﯽ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ‬
‫از اﯾﻦﮐﻪ آنﻫﺎ را ﻓﻘﯿﺮ و ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ رﻫﺎ ﮐﻨﯽ ﺗﺎ دﺳﺖ ﮔﺪاﯾﯽ ﭘﯿﺶ اﯾﻦ و آن دراز ﮐﻨﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﻟﺬا اﮔﺮ از وﺿﻌﯿﺖ وارﺛﺎن ﺧﻮد آﮔﺎﻫﯿﺪ و ﻣﯽداﻧﯿﺪ ﮐﻪ وﺿﻌﯿﺖ ﻣﺘﻮﺳﻄﯽ دارﻧﺪ و ﺑﻪ ﻓﻘﺮ‬
‫ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮﻧﺪ و از ﻋﻼﻗﻪ و ﻧﯿﺎزﺷﺎن ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﺎل آﮔﺎﻫﯽ دارﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﺑﻪ ﺻﺪﻗﻪ دادن‬
‫ﻫﯿﭻ ﺑﺨﺸﯽ از اﻣﻮال ﺧﻮد وﺻﯿﺖ ﻧﮑﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫در ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ $‬ﺑﻪ وﺻﯿﺖ ﮐﺮدن ﯾﺎ ﻧﻮﺷﺘﻦ وﺻﯿﺖﻧﺎﻣﻪ اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ و‬
‫ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ اﺷﺎره ﮐﺮدﯾﻢ‪ ،‬وﺻﯿﺖ ﺑﺮ ﺳﻪ ﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ‪ :‬وﺻﯿﺖ واﺟﺐ‪ ،‬وﺻﯿﺖ‬
‫ﺣﺮام و وﺻﯿﺖ ﻣﺒﺎح )ﺟﺎﯾﺰ(‪.‬‬
‫وﺻﯿﺖ واﺟﺐ‪ :‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺑﺪﻫﯽﻫﺎ و ﺣﻘﻮﻗﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﻋﻬﺪهي‬
‫اوﺳﺖ‪ ،‬وﺻﯿﺖ ﻧﻤﺎﯾﺪ ﺗﺎ وارﺛﺎﻧﺶ‪ ،‬آن را اﻧﮑﺎر ﻧﮑﻨﻨﺪ و ﺣﻖّ ﮐﺴﯽ ﺿﺎﯾﻊ ﻧﺸﻮد؛ ﺑﻪوﯾﮋه‬
‫اﮔﺮ دﻟﯿﻞ ﯾﺎ ﺳﻨﺪي درﺑﺎرهي اﯾﻦ ﺣﻘﻮق وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﺎل‬
‫و ﺛﺮوت ﻓﺮاواﻧﯽ از ﺧﻮد ﺑﻪﺟﺎ ﻣﯽﮔﺬارد‪ ،‬واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺪون ﺳﻬﻢﺑﻨﺪي و ﮐﻢﺗﺮ از‬
‫ﯾﮏﺳﻮم اﻣﻮاﻟﺶ ﺑﺮاي آن دﺳﺘﻪ از ﻧﺰدﯾﮑﺎن ﺧﻮد ﮐﻪ از او ارث ﻧﻤﯽﺑﺮﻧﺪ‪ ،‬وﺻﯿﺖ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫وﺻﯿﺖ ﺣﺮام ﺧﻮد ﺑﺮ دو ﻧﻮع اﺳﺖ‪ :‬ﯾﮑﯽ اﯾﻦﮐﻪ ﺑﺮاي ﯾﮏ از وارﺛﺎن وﺻﯿﺖ ﺷﻮد؛‬
‫و دﯾﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ اﻓﺰون ﺑﺮ ﯾﮏﺳﻮم ﮐﻞ اﻣﻮال ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫وﺻﯿﺖ ﻣﺒﺎح ﻏﯿﺮ از ﻣﻮارد ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﺑﻬﺘﺮ و اﻓﻀﻞ‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫ﯾﮏﭘﻨﺠﻢ و ﮐﻢﺗﺮ از آن وﺻﯿﺖ ﺷﻮد و اﮔﺮ ﺗﺎ ﯾﮏﭼﻬﺎرم و ﯾﮏﺳﻮم ﻧﯿﺰ وﺻﯿﺖ ﮔﺮدد‪،‬‬
‫اﯾﺮادي ﻧﺪارد؛ وﻟﯽ وﺻﯿﺖ ﮐﺮدن ﺑﻪ ﺑﯿﺶ از ﯾﮏﺳﻮم‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫در ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ $‬ﺑﻪ ﻧﻮﺷﺘﻦ وﺻﯿﺖﻧﺎﻣﻪ اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ وﺻﯿﺖﻧﺎﻣﻪاش‪ ،‬ﻧﺰدش ﻣﮑﺘﻮب )ﻧﻮﺷﺘﻪﺷﺪه( ﺑﺎﺷﺪ«‪ .‬و اﯾﻦ‪ ،‬ﻧﺸﺎن‬
‫ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﻧﻮﺷﺘﻦ وﺻﯿﺖﻧﺎﻣﻪ واﺟﺐ اﺳﺖ‪» .‬ﻣﮑﺘﻮب« اﺳﻢ ﻣﻔﻌﻮل اﺳﺖ؛ ﻟﺬا‬
‫وﺻﯿﺖﻧﺎﻣﻪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﻣﮑﺘﻮب ﺑﺎﺷﺪ و ﻓﺮﻗﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ وﺻﯿﺖﮐﻨﻨﺪه‪ ،‬ﺧﻮد آن را ﺑﻨﻮﯾﺴﺪ ﯾﺎ‬

‫)‪ (1‬ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(6373 ،4409 ،3936 ،1296) :‬؛ و ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ .1628 :‬ر‪.‬ك‪ :‬ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻤﺎرهي ‪.7‬‬
 ‫‪453‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﯾﺎد ﻣﺮگ و ﮐﻮﺗﺎهﮐﺮدن آرزو‬

‫دﯾﮑﺘﻪ ﮐﻨﺪ و دﯾﮕﺮي ﺑﻨﻮﯾﺴﺪ؛ ﻣﻬﻢ‪ ،‬ﺛﺒﻮت‪ ‬وﺻﯿﺖﻧﺎﻣﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻪ ﺑﻪ ﺧﻂّ وﺻﯿﺖﮐﻨﻨﺪه‬
‫ﺑﺎﺷﺪ و ﭼﻪ ﺑﻪ ﺧﻂ ﺷﺨﺼﯽ ﻗﺎﺑﻞ اﻋﺘﻤﺎد؛ اﻣﺎ اﮔﺮ ﺑﻪ ﺧﻄﯽ ﻣﺠﻬﻮل ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻋﺘﺒﺎر ﻧﺪارد و‬
‫ﺑﻪ آن‪ ،‬ﻋﻤﻞ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫اﯾﻦﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬وﺻﯿﺖﻧﺎﻣﻪاش‪ ،‬ﻧﺰدش ﻣﮑﺘﻮب )ﻧﻮﺷﺘﻪﺷﺪه( ﺑﺎﺷﺪ«‪ ،‬ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ‬
‫ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﻣﺮاﻗﺐِ ﺳﻨﺪﻫﺎﯾﺶ ﺑﺎﺷﺪ و آن را در دﺳﺖرسِ ﮐﺴﯽ ﻗﺮار ﻧﺪﻫﺪ؛ ﻣﺜﻼً در‬
‫ﮔﺎوﺻﻨﺪوق ﯾﺎ اﻣﺜﺎل آن ﺑﮕﺬارد ﺗﺎ از ﻣﯿﺎن ﻧﺮود ﯾﺎ ﮐﺴﯽ در آن‪ ،‬دﺳﺖﮐﺎري ﻧﮑﻨﺪ ﯾﺎ ﺑﻪ‬
‫آن‪ ،‬دﺳﺖﺑﺮد ﻧﺰﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻦﮐﻪ از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﻪ اﻫﻤﯿﺖ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻧﻮﺷﺘﻦ وﺻﯿﺖﻧﺎﻣﻪ ﭘﯽ ﻣﯽﺑﺮﯾﻢ و‬
‫درﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺎﯾﺪ ﻣﺮاﻗﺐ وﺻﯿﺖﻧﺎﻣﻪاش ﺑﺎﺷﺪ ﺗﺎ از ﻣﯿﺎن ﻧﺮود‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﭘﯽ‬
‫ﻣﯽﺑﺮﯾﻢ ﮐﻪ ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ ‬ﺑﻪﺳﺮﻋﺖ ﺑﻪ دﺳﺘﻮرﻫﺎ و رﻫﻨﻤﻮدﻫﺎي رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﭼﻨﺎنﮐﻪ اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ $‬ﭘﺲ از ﺷﻨﯿﺪن اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬از زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺳﺨﻦ را از‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺷﻨﯿﺪهام‪ ،‬ﯾﮏ ﺷﺐ ﻧﯿﺰ ﺑﺮ ﻣﻦ ﻧﮕﺬﺷﺘﻪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ وﺻﯿﺖﻧﺎﻣﻪام ﻧﺰدم ﺑﻮده‬
‫اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ و ﺑﺎﯾﺴﺘﻪي ﻫﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع‪ ،‬اﻫﻤﯿﺖ دﻫﺪ؛ زﯾﺮا‬
‫ﻖ‬
‫ﻣﺮگ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺑﯽﺧﺒﺮ ﻣﯽرﺳﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت‪ ،‬اﻧﺴﺎن ﻧﻪ ﺑﻪ ﺧﻮد ﺳﺘﻢ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻧﻪ ﺣ ّ‬
‫ﮐﺴﯽ ﺿﺎﯾﻊ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫***‬
‫َ‬ ‫َ َ‬ ‫ً‬ ‫َْ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫َ ْ‬
‫‪َ -٥٨٣‬و�ﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬أن َرﺳﻮل اﷲِ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﺑﺎدروا ﺑﺎﻷﻋﻤﺎل ﺳﺒﻌﺎ‪ ،‬ﻫﻞ ﺗنﺘﻈﺮون‬
‫ً ُ ً َ َّ َّ‬ ‫ً ُْ ً َ‬ ‫ً َ‬ ‫ً ُ‬ ‫ﻏ� ُﻣ ْﻄﻐﻴﺎً‪َ ،‬أ ْ‬‫ٌ‬ ‫إﻻَّ ﻓﻘﺮاً ُﻣنﺴﻴﺎً‪َ ،‬أ ْ‬
‫اﺪﻟﺟﺎل‬ ‫ﻔﺴﺪا‪ ،‬أو ﻫﺮﻣﺎ ﻣﻔﻨﺪا أو مﻮﺗﺎ �ﻬﺰا أ ِو‬‫ِ‬ ‫ﻣ‬ ‫مﺮﺿﺎ‬ ‫و‬ ‫و‬
‫َ‬ ‫َّ ُ َ ْ‬ ‫ُ َ َ َ َّ‬ ‫ُّ َ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻓﺮﺸ ﺎﻏﺋﺐ ﻳنﺘﻈ ُﺮ‪ ،‬أ ِو الﺴﺎﻋﺔ ﻓﺎلﺴﺎﻋﺔ أد� وأمﺮ«‪] .‬رواﯾﺖ ﺗﺮﻣﺬي[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﭘﯿﺶ از ﻓﺮارﺳﯿﺪن ﻫﻔﺖ ﭼﯿﺰ‪،‬‬
‫ﺑﻪ ﺳﻮي اﻋﻤﺎل ﻧﯿﮏ ﺑﺸﺘﺎﺑﯿﺪ؛ آﯾﺎ ﺟﺰ اﯾﻦ ﻫﻔﺖ ﻣﻮرد‪ ،‬اﻧﺘﻈﺎر ﯾﺎ ﺗﻮﻗﻊ دﯾﮕﺮي دارﯾﺪ؟‬
‫ﻓﻘﺮي ﻧﺴﯿﺎنآور‪ ،‬ﯾﺎ ﺛﺮوﺗﯽ ﻃﻐﯿﺎنﮔﺮ‪ ،‬ﯾﺎ ﺑﯿﻤﺎري و ﻣﺮﺿﯽ ﺗﺒﺎهﮐﻨﻨﺪه‪ ،‬ﯾﺎ ﭘﯿﺮياي ﮐﻪ‬

‫)‪ (1‬ﺿﻌﯿﻒ اﺳﺖ؛ ﻧﮏ‪ :‬ﺿﻌﯿﻒ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪2315 :‬؛ و اﻟﺴﻠﺴﻠﺔ اﻟﻀﻌﻴﻔﺔ‪ ،‬ش‪1666 :‬؛ و ﺿﻌﯿﻒ اﻟﺘﺮﻣﺬي‪،‬‬
‫ش‪ ،400 :‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪/‬؛ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 94‬ﮔﺬﺷﺖ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪454‬‬

‫ﺑﺎﻋﺚ زوال ﻋﻘﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﯾﺎ ﻣﺮﮔﯽ ﻧﺎﮔﻬﺎﻧﯽ‪ ،‬ﯾﺎ دﺟﺎل ﮐﻪ ﺑﺪﺗﺮﯾﻦ ﻏﺎﯾﺐ ﻣﻮرد اﻧﺘﻈﺎر‬
‫اﺳﺖ ﯾﺎ رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ ﮐﻪ ﺳﺨﺖﺗﺮ و ﺗﻠﺦﺗﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ«‪.‬‬
‫ْ‬ ‫َْ‬ ‫َ‬ ‫َّ َّ‬ ‫َْ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ ْ‬ ‫َ َ َ ُ ُ‬
‫ات«‪ ،‬ﻳﻌ� الﻤﻮت‪] .‬ﺗﺮﻣﺬي‬ ‫ِ‬
‫‪ -٥٨٤‬وﻋﻨﻪ ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲِ‪» :‬أ� ِﺮﺜوا ذِﻛﺮ ﻫﺎذِم ال� ِ‬
‫) ‪(1‬‬
‫رواﯾﺖ ﮐﺮده و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺣﺴﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻗﻄﻊﮐﻨﻨﺪه و ازﻣﯿﺎنﺑﺮﻧﺪهي‬
‫ﻟﺬتﻫﺎ را ﻓﺮاوان ﯾﺎد ﮐﻨﯿﺪ«؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺮگ را‪.‬‬
‫َ‬ ‫َ َ‬ ‫َ َ ُ ُ َّ ْ‬ ‫ُ َّ‬ ‫َ‬
‫‪ -٥٨٥‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﺑﻦ ﻛﻌﺐ‪ ‬ﺎﻛن َرﺳﻮل ا�ِ‪ ‬إِذا ذﻫ َﺐ ﺛﻠﺚ الﻠﻴ ِﻞ‪ ،‬ﻗﺎم ﻓﻘﺎل‪» :‬ﻳﺎ أﻳﻬﺎ‬
‫َ َْْ ُ َ‬ ‫َ َْْ ُ‬ ‫َ َ ُ َ ْ َ ُ ُ َّ َ ُ‬ ‫ا� َﺟ َ‬‫َّ ُ ْ ُ ُ َّ‬
‫ﺟﺎء الﻤﻮت ﺑِﻤﺎ �ِﻴ ِﻪ«‪.‬‬ ‫ﺟﺎء الﻤﻮت ﺑﻤﺎ �ِﻴ ِﻪ‪،‬‬ ‫الﺮادِﻓﺔ‪،‬‬ ‫ﺟﻔﺔ ﺗتﺒﻌﻬﺎ‬ ‫ِ‬ ‫ت الﺮا‬ ‫ﺎء ِ‬ ‫اﻨﻟﺎس اذﻛﺮوا‬
‫ْ َ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ ْ َُ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ُ َّ َ َ ْ َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ِّ‬ ‫ُ َ َ ُ َ‬
‫ﻼﻲﺗ؟ ﻗﺎل‪» :‬ﻣﺎ ِﺷﺌﺖ«؛‬ ‫ﻗﻠﺖ‪ :‬ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲِ إ� أ� ِﺮﺜ الﺼﻼة ﻋﻠﻴﻚ‪ ،‬ﻓ�ﻢ أﺟﻌﻞ لﻚ ﻣِﻦ ﺻ ِ‬
‫ْ‬ ‫ْ َ‬ ‫َ‬ ‫َ ََُ ٌَْ َ ُُ ُ َ ْ َ‬ ‫ْ َ َ ْ‬ ‫ُ ْ ُ ُّ ُ َ‬
‫� لﻚ«‪ .‬ﻗﻠﺖ‪ :‬ﻓﺎﻨﻟِّﺼﻒ؟ ﻗﺎل »ﻣﺎ ِﺷﺌﺖ‪ ،‬ﻓﺈِن‬ ‫الﺮ�ﻊ؟ ﻗﺎل‪» :‬ﻣﺎ ﺷﺌﺖ‪ ،‬ﻓﺈِن ِزدت �ﻬﻮ ﺧ‬ ‫ﻗﻠﺖ‬
‫َ ٌ َ ُْ ُ َ ْ َُ‬ ‫ْ ْ َ‬ ‫ْ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ ٌ َ‬ ‫ْ َ‬
‫�؟ ﻗﺎل‪» :‬ﻣﺎ ِﺷﺌﺖ‪ ،‬ﻓﺈِن ِزدت ﻓﻬﻮ ﺧ� لﻚ«‪ .‬ﻗﻠﺖ‪ :‬أﺟﻌﻞ‬ ‫ِزدت ﻓﻬﻮ ﺧ� لﻚ«‪ .‬ﻗﻠﺖ‪ :‬ﻓﺎﺜﻟﻠﺜ ِ‬
‫ً ُ ْ َ َّ َ ُ ُ َ َ َ ْ ُ َ‬ ‫ُ َّ‬ ‫َ َ‬
‫ﻼﻲﺗ ﻠﻛﻬﺎ؟ ﻗﺎل‪» :‬إذا ﺗ�ﻰﻔ ﻫﻤﻚ‪ ،‬و�ﻐﻔ ُﺮ لﻚ ذ�ﺒﻚ«‪] .‬ﺗﺮﻣﺬي رواﯾﺖ ﮐﺮده و ﮔﻔﺘﻪ‬ ‫لﻚ ﺻ ِ‬
‫) ‪(2‬‬
‫اﺳﺖ‪ :‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺣﺴﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﯽ ﺑﻦ ﮐﻌﺐ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﭘﺲ از ﮔﺬﺷﺖ‪ ‬ﯾﮏﺳﻮم ﺷﺐ‬
‫ﺑﺮﻣﯽﺧﺎﺳﺖ و ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اي ﻣﺮدم! اﷲ را ﯾﺎد ﮐﻨﯿﺪ؛ ﺑﻪﻃﻮر ﻗﻄﻊ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ دﻣﯿﺪن‪ -‬در‬
‫ﺻﻮر‪ -‬ﻓﺮاﻣﯽرﺳﺪ و ﭘﺲ از آن‪ ،‬دوﻣﯿﻦ دﻣﯿﺪن روي ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬ﺑﻪﯾﻘﯿﻦ ﻣﺮگ ﺑﺎ آنﭼﻪ در‬
‫ﺧﻮد دارد‪ ،‬ﻣﯽآﯾﺪ؛ ﻣﺮگ ﺑﺎ ﺳﺨﺘﯽﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ در ﺧﻮد دارد‪ ،‬ﻣﯽآﯾﺪ«‪ .‬ﻋﺮض ﮐﺮدم‪ :‬اي‬
‫رﺳﻮلﺧﺪا! ﻣﻦ ﺑﺮ ﺷﻤﺎ زﯾﺎد درود ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﻢ؛ ﭼﻘﺪر از دﻋﺎﻫﺎﯾﻢ را ﺑﻪ درود و ﺻﻠﻮات‬
‫ﺑﺮ ﺷﻤﺎ اﺧﺘﺼﺎص دﻫﻢ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮ ﭼﻪ ﺧﻮاﺳﺘﯽ«‪ .‬ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﯾﮏﭼﻬﺎرم آن را؟ ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»ﻫﺮ ﭼﻪ ﺧﻮاﺳﺘﯽ؛ و اﮔﺮ ﺑﺮ آن ﺑﯿﻔﺰاﯾﯽ ﺑﺮاي ﺗﻮ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ«‪ .‬ﭘﺮﺳﯿﺪم‪ :‬ﻧﺼﻒ‪ ‬آن را؟‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮ ﭼﻪ ﺧﻮاﺳﺘﯽ؛ و اﮔﺮ ﺑﺮ آن ﺑﯿﻔﺰاﯾﯽ ﺑﺮاي ﺗﻮ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ«‪ .‬ﺳﺆال ﮐﺮدم‪ :‬ﭘﺲ‬
‫دوﺳﻮم آن را؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮ ﭼﻪ ﺧﻮاﺳﺘﯽ؛ و اﮔﺮ ﺑﺮ آن ﺑﯿﻔﺰاﯾﯽ ﺑﺮاي ﺗﻮ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪1210 :‬؛ ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺘﺮﻣﺬي‪ ،‬آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪1877 :‬؛ و إرواء اﻟﻐﻠﯿﻞ‪ ،‬ش‪.682 :‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪7863 :‬؛ اﻟﺴﻠﺴﺔاﻟﺼﺤﻴﺤﺔ‪ ،‬ش‪952 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺘﺮﻣﺬي‪ ،‬آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪.999 :‬‬
 ‫‪455‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﯾﺎد ﻣﺮگ و ﮐﻮﺗﺎهﮐﺮدن آرزو‬

‫ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﻫﻤﻪي دﻋﺎﻫﺎﯾﻢ را ﺑﻪ درود و ﺻﻠﻮات ﺑﺮ ﺷﻤﺎ اﺧﺘﺼﺎص ﻣﯽدﻫﻢ‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬در اﯾﻦ‬
‫ﺻﻮرت‪ ،‬ﻫﻤﻪي ﻏﻢﻫﺎ و ﺧﻮاﺳﺘﻪﻫﺎﯾﺖ ﺑﺮﻃﺮف و ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﺖ آﻣﺮزﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬در ﺑﺎب ﯾﺎد ﻣﺮگ و ﮐﻮﺗﺎه ﮐﺮدن آرزو ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﻧﻘﻞ ﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﭘﯿﺶ از ﻓﺮارﺳﯿﺪن ﻫﻔﺖ ﭼﯿﺰ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﺳﻮي اﻋﻤﺎل ﻧﯿﮏ ﺑﺸﺘﺎﺑﯿﺪ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﭘﯿﺶ از اﯾﻦﮐﻪ ﮔﺮﻓﺘﺎر اﯾﻦ ﻫﻔﺖ ﻣﻮرد ﺷﻮﯾﺪ‪ ،‬ﮐﺎرﻫﺎي‬
‫ﻧﯿﮏ اﻧﺠﺎم دﻫﯿﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﻫﻔﺖ ﻣﻮرد را ذﮐﺮ ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»ﻓﻘﺮي ﻧﺴﯿﺎنآور«؛ ﯾﻌﻨﯽ اﻧﺴﺎن ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﻓﻘﯿﺮ ﺷﻮد ﮐﻪ ﭘﺮوردﮔﺎرش را از ﯾﺎد ﺑﺒﺮد‪.‬‬
‫زﯾﺮا ﻟﺒﺎس ﻓﻘﺮ ﺑﺪﺗﺮﯾﻦ ﻟﺒﺎﺳﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻨﺪه ﻣﯽﭘﻮﺷﺪ؛ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ آدم ﻓﻘﯿﺮ ﻫﻢ ﺑﻪ‬
‫ﺧﻮردن و آﺷﺎﻣﯿﺪن‪ ،‬ﻟﺒﺎس‪ ،‬ﻫﻤﺴﺮ و ﻣﺴﮑﻦ ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﭼﯿﺰي ﺑﺮاي رﻓﻊ‬
‫ﻧﯿﺎزﻫﺎﯾﺶ ﻧﺪارد؛ ﻟﺬا زﻣﯿﻦ ﺑﺎ ﺗﻤﺎم ﮔﺴﺘﺮدﮔﯽاش ﺑﺮ ﺗﻮ ﺗﻨﮓ ﻣﯽﺷﻮد و آنﻗﺪر ﺑﺮاي رﻓﻊ‬
‫ﻧﯿﺎزﻫﺎﯾﺶ ﺗﻼش و ﺗﮑﺎﭘﻮ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬را از ﯾﺎد ﻣﯽﺑﺮد و ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ آنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ‬
‫و ﺷﺎﯾﺪ او را ﻋﺒﺎدت ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ از ﺑﺴﯿﺎري از ﻋﺒﺎدتﻫﺎ ﻣﺎﻧﻨﺪ زﮐﺎت‪ ،‬ﺻﺪﻗﻪ‪ ،‬آزاد‬
‫ﮐﺮدن ﺑﺮده‪ ،‬ﺣﺞ‪ ،‬اﻧﻔﺎق در راه اﷲ و دﯾﮕﺮ ﻋﺒﺎدتﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻣﺴﺘﻠﺰم ﺛﺮوت اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﺑﺎزﻣﯽﻣﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫»ﯾﺎ ﺛﺮوﺗﯽ ﻃﻐﯿﺎنﮔﺮ«؛ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﮐﻪ اﷲ‪ ‬دﻧﯿﺎ را ﺑﻪ روي اﻧﺴﺎن ﺑﮕﺸﺎﯾﺪ و او را‬
‫ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ ﺑﮕﺮداﻧﺪ؛ اﻣﺎ اﻧﺴﺎن ﺧﻮد را از ﭘﺮوردﮔﺎرش ﺑﯽﻧﯿﺎز ﺑﺪاﻧﺪ و ﺑﻪ ﺳﺮﮐﺸﯽ روي‬
‫ﺑﯿﺎورد و واﺟﺒﺎت اﻻﻫﯽ را اﻧﺠﺎم ﻧﺪﻫﺪ و از ﮐﺎرﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻧﻬﯽ ﮐﺮده‪،‬‬
‫ﺧﻮدداري ﻧﮑﻨﺪ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ َّ ٓ َّ ۡ َ ٰ َ‬
‫]اﻟﻌﻠﻖ‪[٧ ،٦ :‬‬ ‫� ‪ ٦‬أن َّر َءاهُ ٱ ۡس َت ۡغ َ ٰٓ‬
‫� ‪﴾٧‬‬ ‫�� َن َ� ۡط َ ٰٓ‬‫﴿� إِن ٱ ِ�‬
‫ﺣﻘﺎ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن )ﻋﺠﯿﺐ اﺳﺖ و( ﺳﺮ ﺑﻪ ﻃﻐﯿﺎن ﻣﯽﻧﻬﺪ‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺧﻮد را ﺑﯽﻧﯿﺎز ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ‪.‬‬
‫»ﯾﺎ ﺑﯿﻤﺎري و ﻣﺮﺿﯽ ﺗﺒﺎهﮐﻨﻨﺪه«؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﯿﻤﺎرياي ﮐﻪ زﻧﺪﮔﯽ اﻧﺴﺎن را ﻓﻠﺞ و ﺗﺒﺎه‬
‫ﮐﻨﺪ‪ .‬زﯾﺮا اﻧﺴﺎن ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺳﺎﻟﻢ و ﺗﻦدرﺳﺖ اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺮﻧﺸﺎط و آﺳﻮدهﺧﺎﻃﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و‬
‫دﻧﯿﺎش ﺑﻪ روﯾﺶ ﮔﺸﻮده اﺳﺖ؛ اﻣﺎ ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ ﺑﯿﻤﺎر ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬از ﻟﺤﻆ ﺟﺴﻤﯽ و روﺣﯽ‬
‫ﺿﻌﯿﻒ ﻣﯽﮔﺮدد و ﻫﻤﻮاره در ﻏﻢ و اﻧﺪوه ﺑﻪﺳﺮ ﻣﯽﺑﺮد و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن زﻧﺪﮔﯽاش ﺧﺮاب‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪456‬‬

‫»ﯾﺎ ﭘﯿﺮياي ﮐﻪ ﺑﺎﻋﺚ ﺿﻌﻒ و زوال ﻋﻘﻞ ﻣﯽﮔﺮدد«؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‬

‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ٗ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ُ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫﴿ٱ َّ ُ‬
‫� ٱ�ِي خلق�م ّمِن ض ۡع ٖف � َّم َج َعل ِم ۢن َ� ۡع ِد ض ۡع ٖف ق َّوة � َّم َج َعل ِم ۢن‬
‫]اﻟﺮوم‪[٥٤ :‬‬ ‫ِير ‪﴾٥٤‬‬ ‫ِيم ٱ ۡل َقد ُ‬
‫�لُ ُق َما � َ َشا ٓ ُء ۚ َو ُه َو ٱ ۡل َعل ُ‬
‫َ ۡ ُ َّ َ ۡ ٗ َ َ ۡ َ ٗ َ ۡ‬
‫�ع ِد قو� ٖ ضعفا وشيبة ۚ‬
‫اﷲ ذاﺗﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﻤﺎ را از ﻧﻄﻔﻪاي ﺿﻌﯿﻒ آﻓﺮﯾﺪ؛ ﺳﭙﺲ ﺑﻌﺪ از ﻧﺎﺗﻮاﻧﯽ‪ ،‬ﻗﺪرت و ﻧﯿﺮو ﺑﺨﺸﯿﺪ و‬
‫آنﮔﺎه ﭘﺲ از ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ‪ ،‬ﭘﯿﺮي و ﻧﺎﺗﻮاﻧﯽ ﻗﺮار داد‪ .‬ﻫﺮ ﭼﻪ ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬ﻣﯽآﻓﺮﯾﻨﺪ؛ و او‪ ،‬داﻧﺎي‬
‫ﺗﻮاﻧﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻧﺴﺎن ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺟﻮان اﺳﺖ و ﻧﯿﺮو دارد‪ ،‬در ﻋﺒﺎدت‪ ،‬ﭼﺎﻻك ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ راﺣﺖ‬
‫وﺿﻮ ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬ﺑﺎ ﻧﺸﺎط ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و ﺑﺎ ﺗﻮان و ﻧﯿﺮو ﺑﻪ ﮐﺴﺐ ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ‬
‫ﻣﯽﭘﺮدازد؛ اﻣﺎ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺮ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﻣﯽﮔﺮدد ﮐﻪ اﷲ‪ ‬از زﺑﺎن زﮐﺮﯾﺎ‪‬‬
‫ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫َ َ َ ّ ّ َ‬
‫]ﻣﺮﻳﻢ‪[٤ :‬‬ ‫ب إ ِ ِ� َوه َن ٱل َعظ ُم م ِِّ� َوٱش َت َعل ٱ َّلرأ ُس ش ۡي ٗبا﴾‬
‫﴿قال ر ِ‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬اي ﭘﺮوردﮔﺎرم! ﺑﻪراﺳﺘﯽﺳﺘﺨﻮاﻧﻢ ﺳﺴﺖ ﺷﺪه و ﺳﺮم از ﭘﯿﺮي‪ ،‬ﺳﻔﯿﺪ ﮔﺸﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻨﻈﻮر از ﺳﺴﺖ ﺷﺪن اﺳﺘﺨﻮان‪ ،‬ﺿﻌﯿﻒ ﺷﺪن اﺳﮑﻠﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻤﺎم ﺑﺪن ﺑﺮ روي‬
‫آن ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد؛ وﻗﺘﯽ اﺳﮑﻠﺖ ﺿﻌﯿﻒ ﺷﻮد‪ ،‬ﺗﻤﺎم ﺑﺪن ﺿﻌﯿﻒ ﻣﯽﮔﺮدد و اﻧﺴﺎن‬
‫ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﮐﺎرﻫﺎﯾﯽ را ﮐﻪ در ﺟﻮاﻧﯽ اﻧﺠﺎم ﻣﯽداده‪ ،‬اﻧﺠﺎم دﻫﺪ‪.‬‬
‫»ﯾﺎ ﻣﺮﮔﯽ ﺳﺮﯾﻊ و ﻧﺎﮔﻬﺎﻧﯽ«؛ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﻣﯽﻣﯿﺮد‪ ،‬ﻓﺮﺻﺖ ﻋﻤﻞ ﮐﺮدن ﭘﺎﯾﺎن‬
‫ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪ .‬ﭼﻪ ﺑﺴﯿﺎر اﻧﺴﺎنﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻣﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﮔﻤﺎن ﻧﻤﯽﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺪﯾﻦ زودي ﺑﻤﯿﺮﻧﺪ!‬
‫ﭼﻪ ﺑﺴﯿﺎر ﺟﻮاﻧﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﮐﺎم ﻣﺮگ ﻓﺮو رﻓﺘﻪاﻧﺪ! ﭼﻪ ﺑﺴﯿﺎر ﺟﻮاﻧﺎن ﺳﺎﻟﻢ و ﺗﻨﻮﻣﻨﺪي ﮐﻪ‬
‫در ﺣﻮداﺛﯽ از ﻗﺒﯿﻞ آﺗﺶﺳﻮزي‪ ،‬واژﮔﻮﻧﯽ ﻣﺎﺷﯿﻦ‪ ،‬ﻓﺮورﯾﺨﺘﻦ دﯾﻮار ﯾﺎ در اﺛﺮ ﺳﮑﺘﻪي‬
‫ﻗﻠﺒﯽ ﻣﺮدهاﻧﺪ!‬
‫ﭘﺲ ﺑﻪ ﺳﻮي اﻋﻤﺎل ﻧﯿﮏ ﺑﺸﺘﺎﺑﯿﺪ؛ ﭼﻪﺑﺴﺎ در ﺣﺎلِ ﮔﻔﺘﮕﻮ ﺑﺎ ﺧﺎﻧﻮاده ﺑﺎﺷﯿﺪ و ﻣﺮگ‬
‫ﺑﻪ ﺳﺮاﻏﺘﺎن ﺑﯿﺎﯾﺪ؛ ﭼﻪ ﺑﺴﺎ در رﺧﺘﺨﻮاب ﺑﺎﺷﯿﺪ و ﺑﻤﯿﺮﯾﺪ؛ ﭼﻪ ﺑﺴﺎ ﻣﺸﻐﻮل ﺧﻮردن ﻏﺬا‬
‫ﺑﺎﺷﯿﺪ و ﻫﯿﭻﮔﺎه از ﺳﺮِ ﺳﻔﺮه ﺑﻠﻨﺪ ﻧﺸﻮﯾﺪ؛ ﺷﺎﯾﺪ ﻫﻢ در ﺧﻮدرو ﯾﺎ در ﺳﻔﺮ‪ ،‬رﻫﺴﭙﺎر‬
‫آﺧﺮت ﺷﻮﯾﺪ؛ ﭘﺲ ﺑﻪ ﺳﻮي ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ ﺑﺸﺘﺎﺑﯿﺪ‪.‬‬
 ‫‪457‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﯾﺎد ﻣﺮگ و ﮐﻮﺗﺎهﮐﺮدن آرزو‬

‫و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﯾﺎ دﺟﺎل ﮐﻪ ﺑﺪﺗﺮﯾﻦ ﻏﺎﯾﺐ ﻣﻮرد اﻧﺘﻈﺎر اﺳﺖ«‪ .‬دﺟﺎل‪ ،‬ﻣﺮدي ﺑﺪﻃﯿﻨﺖ‪،‬‬
‫دروغﮔﻮ و ﭘﻠﯿﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ در آﺧﺮ زﻣﺎن ﻇﻬﻮر ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻣﺮدم را ﺑﻪ ﮔﻤﺮاﻫﯽ ﻣﯽﮐﺸﺎﻧﺪ و‬
‫آنﻫﺎ را ﺑﻪ ﭘﺮﺳﺘﺶ و ﻋﺒﺎدت ﺧﻮﯾﺶ ﻓﺮا ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﺮدم‪ ،‬اﻻ ﻣﺎﺷﺎءاﷲ ﺑﻪ‬
‫او ﻣﯽﮔﺮوﻧﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﻫﻤﺎن واﻗﻌﻪي ﺧﻄﺮﻧﺎﮐﯽﺳﺖ ﮐﻪ در ﻫﺮ ﻧﻤﺎزي از آن ﺑﻪ اﷲ‪ ‬ﭘﻨﺎه ﻣﯽﺑﺮﯾﻢ‪.‬‬
‫َّ ُ َّ ِّ َ ُ ُ َ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬در ﭘﺎﯾﺎن آﺧﺮﯾﻦ ﺗﺸﻬﺪ‪ ،‬اﯾﻦ دﻋﺎ را ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ‪ :‬الﻠﻬﻢ إِ� أﻋﻮذ ﺑِﻚ‬
‫ْ َْ َْ‬ ‫ْ َْ َْ ْ َ َْ َ‬ ‫َْْ‬ ‫َ َ َّ َ َ ْ َ َ‬ ‫ْ َ َ‬
‫ﺎت‪َ ،‬و ِﻣﻦ ِﻓﺘﻨ ِﺔ الﻤ ِﺴ ِ‬
‫ﻴﺢ‬ ‫ﺮﺒ‪َ ،‬و ِﻣﻦ ِﻓﺘﻨ ِﺔ الﻤﺤﻴﺎ َوالﻤﻤ ِ‬
‫اب اﻟﻘ ِ‬
‫اب ﺟﻬﻨﻢ و ِﻣﻦ ﻋﺬ ِ‬ ‫ِﻣﻦ ﻋﺬ ِ‬
‫ﺎل«‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﯾﺎ اﷲ! از ﻋﺬاب دوزخ‪ ،‬ﻋﺬاب ﻗﺒﺮ‪ ،‬از ﻓﺘﻨﻪي زﻧﺪﮔﯽ و ﻣﺮگ‪ ،‬و از‬ ‫َّ َّ‬
‫اﺪﻟﺟ ِ‬
‫ﻓﺘﻨﻪي دﺟﺎل ﺑﻪ ﺗﻮ ﭘﻨﺎه ﻣﯽﺑﺮم«‪.‬‬
‫دﺟﺎل‪ ،‬ﻣﺮدي از ﺑﻨﯽآدم و از ﺟﻨﺲ ﺑﺸﺮ اﺳﺖ؛ اﯾﻦ دروغﮔﻮي ﮐﺎﻓﺮ‪ ،‬ﻟﻮچ و ﮐﻮر‬
‫اﺳﺖ و ﭼﺸﻤﺶ ﻣﺎﻧﻨﺪ داﻧﻪي اﻧﮕﻮر‪ ،‬ﺑﺮآﻣﺪه ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻣﯿﺎن دو ﭼﺸﻤﺶ‪ ،‬ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ‪» :‬ﮐﺎﻓﺮ« )ك‪ ،‬ف‪ ،‬ر(؛ و ﻫﺮ ﻣﺆﻣﻨﯽ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ آن را ﺑﺨﻮاﻧﺪ؛ ﭼﻪ ﺑﺎﺳﻮاد ﺑﺎﺷﺪ و ﭼﻪ‬
‫ﺑﯽﺳﻮاد‪ .‬اﻣﺎ ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن و ﮐﺎﻓﺮان‪ ،‬ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﮐﻠﻤﻪي ﮐﺎﻓﺮ را ﮐﻪ در ﻣﯿﺎن ﭼﺸﻤﺎن دﺟﺎل‬
‫ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺨﻮاﻧﻨﺪ؛ اﮔﺮﭼﻪ ﺑﺎﺳﻮاد ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي اﻻﻫﯽﺳﺖ‪.‬‬
‫دﺟﺎل‪ ،‬ﻣﺮدم را ﺑﻪ ﭘﺮﺳﺘﺶ ﺧﻮﯾﺶ ﻓﺮاﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﻦ‪ ،‬ﭘﺮوردﮔﺎر ﺷﻤﺎ‬
‫ﻫﺴﺘﻢ‪ .‬ﺑﻮﺳﺘﺎن و آﺗﺸﯽ ﺑﺎ اوﺳﺖ؛ ﺑﻮﺳﺘﺎن ﯾﺎ ﺑﻬﺸﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺧﻮد دارد‪ ،‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ‪ ،‬دوزخ‬
‫) ‪(2‬‬
‫اﺳﺖ؛ و ﺑﺮﻋﮑﺲ‪ ،‬آﺗﺸﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ اوﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻬﺸﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺮدم دﭼﺎر ﺗﻮﻫﻢ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و ﮔﻤﺎن ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﻫﺮﮐﺲ از او اﻃﺎﻋﺖ ﮐﻨﺪ‪ ،‬او را ﺑﻪ‬
‫ﺑﻬﺸﺖ ﻣﯽﺑﺮد و ﻫﺮﮐﺲ از او ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬او را در دوزخ ﻣﯽاﻓﮑﻨﺪ؛ اﻣﺎ ﺣﻘﯿﻘﺖ‪ ،‬ﻏﯿﺮ‬
‫از اﯾﻦﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ وارد ﺑﻬﺸﺖ دﺟﺎل ﺷﻮد‪ ،‬وارد دوزخ ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﯽﮔﺮدد و‬
‫ﻫﺮﮐﺲ از او ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﮐﻨﺪ و در آﺗﺶ دﺟﺎل ﺑﯿﻔﺘﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﻬﺸﺖ اﻟﻬﯽ ﻣﯽرود‪.‬‬
‫دﺟﺎل ﻧﺰد ﮔﺮوﻫﯽ از ﺻﺤﺮاﻧﺸﯿﻨﺎن ﻣﯽرود ﮐﻪ در ﺻﺤﺮاﯾﯽ ﺧﺸﮏ و ﺑﯽﻋﻠﻒ‬
‫زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ ﭘﺴﺘﺎنﻫﺎي دامﻫﺎﯾﺸﺎن ﺧﺸﮑﯿﺪه و ﺷﯿﺮي در آن ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬وي‪ ،‬آنﻫﺎ را‬

‫)‪(1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 588 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪‬؛ در ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري ﻧﯿﺰ ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻀﻤﻮن آﻣﺪه‬
‫اﺳﺖ؛ ر‪.‬ك‪ :‬ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.1377 :‬‬
‫)‪ (2‬ر‪.‬ك‪ :‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪338 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2963 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪458‬‬

‫ﺑﻪ ﭘﺮﺳﺘﺶ ﺧﻮﯾﺶ ﻓﺮاﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و آنﻫﺎ ﻧﯿﺰ ﻣﯽﭘﺬﯾﺮﻧﺪ‪ .‬آنﮔﺎه دﺟﺎل ﺑﻪ آﺳﻤﺎن دﺳﺘﻮر‬
‫ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﺑﺒﺎرد و ﺑﻪ زﻣﯿﻦ ﻓﺮﻣﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﮔﯿﺎه ﺑﺮوﯾﺎﻧﺪ و ﻫﻤﯿﻦﻃﻮر ﻧﯿﺰ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬در‬
‫ﻧﺘﯿﺠﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ دﺟﺎل را ﻋﺒﺎدت ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬در رﻓﺎه و آﺳﺎﯾﺶ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ و‬
‫دامﻫﺎﯾﺸﺎن در ﺣﺎﻟﯽ از ﺻﺤﺮا ﺑﺎز ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﭘﺴﺘﺎنﻫﺎﯾﯽ آﮐﻨﺪه از ﺷﯿﺮ دارﻧﺪ و ﭼﺎق‬
‫و ﻓﺮﺑﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻟﺬا اﯾﻦﻫﺎ ﺑﻪ ﻋﺒﺎدت دﺟﺎل اداﻣﻪ ﻣﯽدﻫﻨﺪ و ﻣﺪﺗﯽ ﮐﻮﺗﺎه از رﻓﺎه و‬
‫آﺳﺎﯾﺶ دﻧﯿﺎ اﺣﺴﺎس ﺳﻌﺎدت ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ در ﺣﻘﯿﻘﺖ دﻧﯿﺎ و آﺧﺮت ﺧﻮﯾﺶ را ﺗﺒﺎه‬
‫ﻣﯽﮔﺮداﻧﻨﺪ؛ زﯾﺮا دﺟﺎل را ﺑﻪ ﺟﺎي اﷲ‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﺪاﯾﯽ ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬درﺑﺎرهي دﺟﺎل‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬او‪ ،‬ﺑﺪﺗﺮﯾﻦ ﻏﺎﯾﺐ ﻣﻮرد اﻧﺘﻈﺎر اﺳﺖ«‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻣﺎ و ﺷﻤﺎ را از ﻓﺘﻨﻪاش در ﭘﻨﺎ ‪‬ه‬
‫ﺧﻮﯾﺶ ﻗﺮار دﻫﺪ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﯾﺎ رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ ﮐﻪ ﺳﺨﺖﺗﺮ و ﺗﻠﺦﺗﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ«؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺮﭘﺎ ﺷﺪن ﻗﯿﺎﻣﺖ‪.‬‬
‫ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َّ َ ُ َ ۡ ُ ُ ۡ َ َّ َ ُ َ ۡ َ َ ََ‬
‫]اﻟﻘﻤﺮ‪[٤٦ :‬‬ ‫� وأم ُّر ‪﴾٤٦‬‬‫﴿بَل ٱلساعة موعِدهم وٱلساعة أد ٰ‬
‫ِ‬
‫ﺑﻠﮑﻪ رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ‪ ،‬وﻋﺪهﮔﺎه آﻧﺎن اﺳﺖ و رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ‪ ،‬ﺳﺨﺖﺗﺮ و ﺗﻠﺦﺗﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﻫﺮ آن اﻣﮑﺎن دارد ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﮔﺮﻓﺘﺎر اﯾﻦ ﻫﻔﺖ ﻣﻮرد ﺷﻮد و از ﻋﻤﻞ ﺑﺎز ﺑﻤﺎﻧﺪ؛‬
‫از اﯾﻦرو ﻫﺮﮐﺲ ﺑﺎﯾﺪ ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺳﺎﻟﻢ‪ ،‬ﺟﻮان و ﺑﺎﻧﺸﺎط اﺳﺖ و ﻓﺮاﻏﺖ و اﻣﻨﯿﺖ دارد‪،‬‬
‫ﻓﺮﺻﺖ را ﻏﻨﯿﻤﺖ ﺑﺪاﻧﺪ و ﭘﯿﺶ از آنﮐﻪ اﯾﻦ ﻧﻌﻤﺖﻫﺎ را از دﺳﺖ ﺑﺪﻫﺪ و ﭘﺸﯿﻤﺎن‬
‫ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻪ اﻧﺠﺎم ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ ﺑﭙﺮدازد؛ و ﮔﺮﻧﻪ‪ ،‬ﭘﺸﯿﻤﺎﻧﯽ ﺳﻮدي ﻧﺨﻮاﻫﺪ داﺷﺖ‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪ -66‬ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺴﺘﺤﺐ ﺑﻮدن زﯾﺎرت ﻗﺒﻮر )رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﻗﺒﺮﺳﺘﺎن( ﺑﺮاي‬
‫ﻣﺮدان و آنﭼﻪ زﯾﺎرتﮐﻨﻨﺪه ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‬

‫ُُ‬ ‫َ‬ ‫ُْ ُ ََُْ ُ ْ َ ْ‬ ‫َ َ َ َ َ ُ ُ‬ ‫ََُْ َ‬

‫‪ -٥٨٦‬ﻋﻦ ﺑﺮ�ﺪة‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲِ‪» :‬ﻛﻨﺖ �ﻬﻴﺘ�ﻢ �ﻦ ِز�ﺎرة اﻟﻘﺒﻮرِ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫َُ ُ ُ‬
‫وروﻫﺎ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬ ‫ﻓﺰ‬
‫َ‬ ‫ِّ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬
‫ور اﻟﻘ ُﺒ َ‬ ‫َ‬
‫اد أن ﻳَ ُﺰ َ‬ ‫َ‬
‫َ ْ َ َ‬ ‫َ‬
‫� ْر ﻓﺈِ�ﻬﺎ ﺗﺬﻛ ُﺮﻧﺎ ﺑِﺎﻵﺧ َِﺮة ِ«‪.‬‬
‫ﻮر ﻓﻠ َ ُ‬ ‫و� رواﻳﺔ‪�» :‬ﻤﻦ أر‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺑﺮﯾﺪه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺷﻤﺎ را از زﯾﺎرت ﻗﺒﻮر‪،‬‬
‫ﻧﻬﯽ ﻣﯽﮐﺮدم؛ اﻣﺎ اﯾﻨﮏ ﺑﻪ زﯾﺎرت ﻗﺒﻮر‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ ﻗﺒﺮﺳﺘﺎن‪ -‬ﺑﺮوﯾﺪ«‪.‬‬
‫و در رواﯾﺘﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ ﻗﺒﻮر را زﯾﺎرت ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺲ زﯾﺎرت‬
‫ﻧﻤﺎﯾﺪ؛ زﯾﺮا رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﻗﺒﺮﺳﺘﺎن‪ ،‬ﻣﺎ را ﺑﻪ ﯾﺎد‪ ‬آﺧﺮت ﻣﯽاﻧﺪازد«‪.‬‬
‫ْ‬ ‫َ َُ‬ ‫ُ َّ‬ ‫ُ ُ َّ‬ ‫َ َ َ َ ُ َْ‬
‫اﷲ �ﻨﻬﺎ ﻗﺎﻟﺖ‪ :‬ﺎﻛن رﺳﻮل ا�‪ ‬ﻠﻛﻤﺎ ﺎﻛن ﻴﻟْﻠﺘﻬﺎ ﻣﻦ رﺳﻮل‬ ‫‪ -٥٨٧‬وﻋﻦ ﺎﻋ�ﺸﺔ ر ِﻲﺿ‬
‫َ َ ُ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َّ ُ َ ْ ُ ْ َ َ ْ ُ‬ ‫ََُ ُ‬ ‫َّ ْ‬ ‫َْ ُ ْ‬ ‫َّ‬
‫ِﻨ� ‪ ،‬وأﺗﺎ�ﻢ‬ ‫ار ﻗﻮمٍ مﺆﻣ‬ ‫ا�‪ُ � ‬ﺮج ﻣِﻦ آﺧ ِِﺮ الﻠﻴ ِﻞ إِﻰﻟ اﺒﻟَ ِﻘﻴﻊ‪� ،‬ﻴﻘﻮل‪» :‬الﺴﻼم ﻋﻠﻴ�ﻢ د‬
‫َْ َ‬ ‫ُ َ َّ ُ َّ ْ‬ ‫ُ ْ‬ ‫َّ ْ َ َ َّ ُ‬ ‫ُ َ ُ َ َ ً ُ َ َّ ُ َ‬
‫ﺎء ا� ﺑِ�ﻢ ﻻﺣِﻘﻮن‪ ،‬الﻠﻬﻢ اﻏ ِﻔ ْﺮ ﻷﻫ ِﻞ ﺑﻘِﻴﻊِ‬ ‫ﻣﺎ ﺗﻮﻋﺪون‪ ،‬ﻏﺪا مﺆﺟﻠﻮن‪ ،‬و�ِﻧﺎ إِن ﺷ‬
‫َ َ‬
‫) ‪(2‬‬
‫اﻟﻐ ْﺮﻗ ِﺪ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬از ﻋﺎﯾﺸﻪ& رواﯾﺖ اﺳﺖ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺷﺐﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻧﻮﺑﺖ ﻋﺎﯾﺸﻪ ﺑﻮد‪ ،‬در‬
‫َ ََ ُ‬ ‫َّ ُ َ َ ْ ُ ْ َ َ َ‬
‫ﻨ�‪ ،‬وأﺗﺎ� ْﻢ‬ ‫ار ﻗ ْﻮمٍ ُمﺆ ِﻣ‬ ‫ﭘﺎﯾﺎن ﺷﺐ ﺑﻪ ﻗﺒﺮﺳﺘﺎن ﺑﻘﯿﻊ ﻣﯽرﻓﺖ و ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬الﺴﻼم ﻋﻠﻴ�ﻢ د‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ َ َّ‬ ‫ﻮن‪ ،‬و�ﻧَّﺎ إ ْن َﺷ َ َّ ُ ُ ْ‬ ‫ُ َ ُ َ َ ً ُ َ َّ ُ َ‬
‫) ‪(3‬‬
‫ﻻﺣﻘﻮن‪ ،‬الﻠ ُﻬ َّﻢ اﻏ ِﻔ ْﺮ ﻷﻫ ِﻞ ﺑَ ِﻘ ِﻴﻊ اﻟﻐ ْﺮﻗ ِﺪ«‪.‬‬
‫ﺎء ا� ِﺑ�ﻢ ِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ﻣﺎ ﺗﻮﻋﺪون‪ ،‬ﻏﺪا مﺆﺟﻠ‬
‫َ ْ َُ َ َ ُُ‬ ‫َْ‬ ‫َ ُ‬ ‫َ َ َّ ُّ ُ َ ِّ ُ ُ‬ ‫ََُْ َ‬
‫ﻲﺒ‪� ‬ﻌﻠﻤﻬ ْﻢ إِذا ﺧ َﺮﺟﻮا إِﻰﻟ الﻤﻘﺎﺑ ِ ِﺮ أن �ﻘﻮل ﻗﺎﺋ ِﻠﻬﻢ‪:‬‬ ‫اﻨﻟ‬
‫ْ ِ‬ ‫ن‬ ‫ﺎﻛ‬ ‫ﻗﺎل‪:‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪ -٥٨٨‬ﻋﻦ ﺑﺮ�ﺪة‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َّ ْ َ َ َّ ُ ُ‬
‫ﺎء ا� ﺑِ� ْﻢ ﻻﺣِﻘﻮن‪،‬‬
‫ْ‬
‫َ ُْ َ ُ ْ‬
‫� والﻤﺴﻠِ ِﻤ� و�ِﻧﺎ إِن ﺷ‬ ‫ﻴ� ْﻢ َأ ْﻫﻞ ِّ‬
‫َّ ُ َ َ ُ‬
‫ﻳﺎر ﻣِﻦ الﻤﺆﻣِﻨ ِ‬
‫ِ‬ ‫اﺪﻟ‬ ‫»الﺴﻼم ﻋﻠ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ َ ُ َّ َ‬
‫) ‪(4‬‬
‫أﺳﺄل ا� ﻨﻟَﺎ َوﻟ� ُﻢ اﻟﻌﺎ�ِﻴﺔ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.977 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.974 :‬‬
‫)‪ (3‬ﺗﺮﺟﻤﻪ‪» :‬ﺳﻼم ﺑﺮ ﺷﻤﺎ اي ﻣﺆﻣﻨﺎن ﺳﺎﮐﻦ در اﯾﻦ ﺳﺮا! وﻋﺪهاي ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻓﺮدا در ﻣﻮﻋﺪي ﻣﻘﺮّر ﺑﻪ ﺷﻤﺎ داده‬
‫ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﻤﺎ رﺳﯿﺪ و ﻣﺎ ﻫﺮ زﻣﺎن ﮐﻪ اﷲ ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﭘﯿﻮﺳﺖ‪ .‬ﯾﺎ اﷲ! ﺳﺎﮐﻨﺎن ﺑﻘﯿﻊ ﻏﺮﻗﺪ را ﺑﯿﺎﻣﺮز«‪.‬‬
‫)‪ (4‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.975 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪460‬‬

‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺑﺮﯾﺪه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ آنﻫﺎ آﻣﻮزش ﻣﯽداد ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﺑﻪ ﻗﺒﺮﺳﺘﺎن‬
‫َ ْ ُ ْ َ ْ ُ ْ َ َّ‬
‫� َو ِ�ﻧﺎ‬ ‫ﻳﺎر ِﻣﻦ الﻤﺆ ِﻣ ِﻨ� والﻤﺴ ِﻠ ِﻤ‬ ‫ﻴ� ْﻢ أَ ْﻫﻞ ِّ‬
‫اﺪﻟ‬
‫َّ ُ َ َ ُ‬
‫ﻣﯽروﻧﺪ‪ ،‬اﯾﻦ دﻋﺎ را ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ‪» :‬الﺴﻼم ﻋﻠ‬
‫ِ‬
‫َ َ ) ‪(1‬‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ َ ُ َّ َ‬ ‫ْ َ َ َّ ُ ُ َ ُ‬
‫ا� ﻨﻟَﺎ َوﻟ� ُﻢ اﻟﻌﺎ ِ�ﻴﺔ«‪.‬‬ ‫ا� ِﺑ� ْﻢ ﻻ ِﺣﻘﻮن‪ ،‬أﺳﺄل‬ ‫إِن ﺷﺎء‬
‫َْ َ ََََْ‬ ‫ُ‬ ‫َ َّ ُ ُ َّ‬ ‫‪ -٥٨٩‬وﻋﻦ اﺑﻦ َ� َّﺒﺎس رﻲﺿ ُ‬
‫ﺒﻮر ﺑﺎلﻤﺪِﻳﻨ ِﺔ ﻓﺄ�ﺒﻞ‬ ‫ٍ‬ ‫ﻘ‬ ‫ِ‬ ‫ﺑ‬ ‫‪‬‬‫ِ‬ ‫ا�‬ ‫اﷲ ﻋﻨﻬﻤﺎ ﻗﺎل‪ :‬مﺮ رﺳﻮل‬ ‫ٍ‬
‫َ ْ ُ َّ ُ َ َ َ ُ ْ َ ْ ُ َ َ ُ‬ ‫َّ ُ َ َ ْ ُ ْ َ ْ َ ُ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ َْ ْ َ ْ‬
‫ﻮر‪� ،‬ﻐ ِﻔﺮ ا� ﻨﻟﺎ وﻟ�ﻢ‪ ،‬أ�ﺘﻢ ﺳﻠﻔﻨﺎ‬ ‫ﻋﻠﻴ ِﻬﻢ ﺑﻮَﺟ ِﻬ ِﻪ ﻓﻘﺎل‪» :‬الﺴﻼم ﻋﻠﻴ�ﻢ ﻳﺎ أﻫﻞ اﻟﻘﺒ ِ‬
‫َ‬ ‫ْ‬
‫) ‪(2‬‬
‫و� ُﻦ ﺑﺎﻷﺛ ِﺮ«‪] .‬ﺗﺮﻣﺬي رواﯾﺘﺶ ﮐﺮده و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺣﺴﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻋﺒﺎس‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬از ﮐﻨﺎر ﻗﺒﺮﺳﺘﺎﻧﯽ در ﻣﺪﯾﻨﻪ ﻋﺒﻮر ﮐﺮد؛‬
‫َّ ُ َ َ ْ ُ ْ َ ْ َ ُ ُ َ ْ ُ َّ ُ َ َ ُ‬
‫ا� ﻨﻟﺎ َوﻟ� ْﻢ‪،‬‬ ‫ﻮر‪� ،‬ﻐ ِﻔﺮ‬
‫آنﮔﺎه رو ﺑﻪ ﻗﺒﺮﻫﺎ ﻧﻤﻮد و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬الﺴﻼم ﻋﻠﻴ�ﻢ ﻳﺎ أﻫﻞ اﻟﻘﺒ ِ‬
‫َ ) ‪(3‬‬
‫َ‬ ‫َُ‬ ‫َْ‬
‫أ�ﺘُﻢ َﺳﻠﻔﻨﺎ و�ْ ُﻦ ﺑﺎﻷﺛ ِﺮ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬در ﮐﺘﺎب »رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ« ﺑﺎﺑﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻋﻨﻮان ﮔﺸﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻣﺴﺘﺤﺐ‬
‫ﺑﻮدن زﯾﺎرت ﻗﺒﻮر )رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﻗﺒﺮﺳﺘﺎن( ﺑﺮاي ﻣﺮدان و آنﭼﻪ زﯾﺎرتﮐﻨﻨﺪه ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ«‪.‬‬
‫ﻣﻨﻈﻮر از زﯾﺎرت ﻗﺒﻮر‪ ،‬رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﻗﺒﺮﺳﺘﺎن ﺑﻪﭘﯿﺮوي از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬اﺳﺖ‪ .‬اﻧﺴﺎن‪،‬‬
‫ﭼﻬﺎر ﻣﻨﺰل دارد‪:‬‬
‫ﻣﻨﺰل ﻧﺨﺴﺖ‪ :‬ﺷﮑﻢ ﻣﺎدر‪.‬‬
‫دوﻣﯿﻦ ﻣﻨﺰل‪ :‬دﻧﯿﺎ‪.‬‬
‫ﺳﻮﻣﯿﻦ ﻣﻨﺰل‪ :‬ﻗﺒﺮ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺗﺮﺟﻤﻪ‪» :‬ﺳﻼم ﺑﺮ ﺷﻤﺎ اي ﻣﺆﻣﻨﺎن و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎﻧﯽ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺳﺮا ﺳﮑﻮﻧﺖ دارﯾﺪ! و ﻣﺎ ﻫﺮ زﻣﺎن ﮐﻪ اﷲ ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪،‬‬
‫ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﭘﯿﻮﺳﺖ؛ از اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺮاي ﺧﻮدﻣﺎن و ﺷﻤﺎ‪ ،‬ﻋﺎﻓﯿﺖ و رﺳﺘﮕﺎري را درﺧﻮاﺳﺖ ﻣﯽﮐﻨﻢ«‪.‬‬
‫)‪ (2‬ﺿﻌﯿﻒ اﺳﺖ؛ ر‪.‬ك‪ :‬ﺿﻌﯿﻒ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪3372 :‬؛ و ﺿﻌﯿﻒ اﻟﺘﺮﻣﺬي‪ ،‬آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪176 :‬؛ آﻟﺒﺎﻧﯽ در‬
‫اﺣﮑﺎم اﻟﺠﻨﺎﺋﺰ ﻧﯿﺰ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺿﻌﯿﻒ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ (3‬ﺗﺮﺟﻤﻪ‪» :‬ﺳﻼم ﺑﺮ ﺷﻤﺎ اي اﻫﻞ ﻗﺒﻮر! اﷲ‪ ،‬ﻣﺎ و ﺷﻤﺎ را ﺑﯿﺎﻣﺮزد؛ ﺷﻤﺎ ﮔﺬﺷﺘﮕﺎن ﻣﺎ ﻫﺴﺘﯿﺪ و ﻣﺎ ﻧﯿﺰ ﭘﺲ‬
‫از ﺷﻤﺎ ﺧﻮاﻫﯿﻢ آﻣﺪ«‪.‬‬
 ‫‪461‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺴﺘﺤﺐﺑﻮدن زﯾﺎرت ﻗﺒﻮر )رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﻗﺒﺮﺳﺘﺎن( ﺑﺮاي ﻣﺮدان و آﻧﭽﻪ ‪...‬‬

‫و ﭼﻬﺎرم‪ :‬ﺳﺮاي آﺧﺮت اﺳﺖ ﮐﻪ آﺧﺮﯾﻦ ﻣﻨﺰل اﻧﺴﺎن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺟﺎوادﻧﻪ در آن‬
‫ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﺎ را در ﺟﺮﮔﻪي ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻗﺮار دﻫﺪ ﮐﻪ در آﺧﺮت‪ ،‬رﺳﺘﮕﺎر ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﺑﺘﺪا از زﯾﺎرت ﻗﺒﺮﻫﺎ‪ ،‬ﻧﻬﯽ ﻣﯽﮐﺮد؛ زﯾﺮا ﻣﺮدم‪ ،‬ﺗﺎزهﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﻮدﻧﺪ و ﺑﯿﻢ آن‬
‫ﻣﯽرﻓﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻗﺒﺮﭘﺮﺳﺘﯽ دﭼﺎر ﺷﻮﻧﺪ ﯾﺎ ﻣﺮدﮔﺎن را ﺑﺎ اﷲ‪ ،‬ﺷﺮﯾﮏ ﻗﺮار دﻫﻨﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﺮاي ﭘﯿﺶﮔﯿﺮي از اﯾﻦ ﺷﺮك‪ ،‬از زﯾﺎرت ﻗﺒﻮر ﻣﻨﻊ ﮐﺮد و اﯾﻦ‪ ،‬روشِ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻮد ﮐﻪ ﻫﻤﻪي راهﻫﺎ و درﻫﺎي ﻣﻨﺘﻬﯽ ﺑﻪ ﺷﺮك را ﻣﯽﺑﺴﺖ‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﮔﻨﺎه‪ ،‬ﻫﺮﭼﻪ ﺑﺰرگﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭘﯿﺶﮔﯿﺮي از آن ﻧﯿﺰ ﻣﻬﻢﺗﺮ و ﺟﺪيﺗﺮ اﺳﺖ‬
‫و ﺑﻪﺷﺪت از راهﻫﺎي ﻣﻨﺘﻬﯽ ﺑﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﯽ ﻣﻨﻊ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ زﻧﺎ ﮐﻪ ﮔﻨﺎه‬
‫ﺑﺰرﮔﯽﺳﺖ؛ از اﯾﻦرو اﺳﺒﺎب و زﻣﯿﻨﻪﻫﺎي زﻧﺎ از ﻗﺒﯿﻞ ﻧﮕﺎه ﺑﻪ ﻧﺎﻣﺤﺮم ﯾﺎ ﺧﻠﻮت ﮐﺮدن و‬
‫اﻣﺜﺎل آن‪ ،‬ﺣﺮام اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺷﺮك‪ ،‬ﺑﺪﺗﺮﯾﻦ و ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ ﻇﻠﻢ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺳﺆال ﺷﺪ‪:‬‬
‫َ ْ َ ْ َ َ َّ ًّ ُ َ َ َ َ‬
‫� ِﻧﺪا َوﻫ َﻮ ﺧﻠﻘﻚ«‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ‬
‫ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ ﮔﻨﺎه ﭼﯿﺴﺖ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬أن ﺠﺗﻌﻞ ِ ِ‬
‫ﮔﻨﺎه‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي اﷲ ﺷﺮﯾﮑﯽ ﻗﺮار دﻫﯽ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ او ﺗﻮ را آﻓﺮﯾﺪه اﺳﺖ«‪.‬‬
‫زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺮدم‪ ،‬ﻗﺒﺮﻫﺎ را ﺗﻌﻈﯿﻢ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از زﯾﺎرت ﻗﺒﻮر ﻣﻨﻊ ﻧﻤﻮد و‬
‫آنﮔﺎه ﮐﻪ اﯾﻤﺎن در دلﻫﺎﯾﺸﺎن ﺟﺎي ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﺑﻪ آنﻫﺎ اﺟﺎزه داد ﮐﻪ ﺑﻪ زﯾﺎرت ﻗﺒﺮﻫﺎ‪،‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ ﻗﺒﺮﺳﺘﺎن ﺑﺮوﻧﺪ؛ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺷﻤﺎ را از زﯾﺎرت ﻗﺒﻮر‪ ،‬ﻧﻬﯽ ﻣﯽﮐﺮدم؛ اﻣﺎ اﯾﻨﮏ‬
‫ﺑﻪ زﯾﺎرت ﻗﺒﻮر ﺑﺮوﯾﺪ«‪ .‬ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻣﻤﻨﻮﻋﯿﺖ زﯾﺎرت ﻗﺒﻮر را ﻟﻐﻮ ﮐﺮد و‬
‫زﯾﺎرت ﻗﺒﻮر را ﺟﺎﯾﺰ ﻗﺮار داد و ﺑﻪ آن‪ ،‬ﺗﺸﻮﯾﻖ ﻧﻤﻮد؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬زﯾﺎرت ﻗﺒﻮر‪ ،‬ﻣﺎ‬
‫را ﺑﻪ ﯾﺎد‪ ‬آﺧﺮت ﻣﯽاﻧﺪازد« و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﻋﻤﻠﯽ ﮐﻪ ﯾﺎدآورِ آﺧﺮت اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﮐﻨﺪ؛ زﯾﺮا وﻗﺘﯽ ﻗﻠﺐ اﻧﺴﺎن‪ ،‬آﺧﺮت را ﻓﺮاﻣﻮش ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﻏﺎﻓﻞ ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﻪ دﻧﯿﺎ‬
‫ﻣﺸﻐﻮل ﻣﯽﮔﺮدد و ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ دﻧﯿﺎ و آﺧﺮﺗﺶ را ﺑﻪ ﺗﺒﺎﻫﯽ ﻣﯽﮐﺸﺎﻧﺪ‪ .‬ﭼﺮاﮐﻪ ﺗﺒﺎه‬
‫ﮐﺮدن آﺧﺮت‪ ،‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺿﺎﯾﻊ ﮐﺮدن دﻧﯿﺎ و آﺧﺮت اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﻫﺮ از ﭼﻨﺪ ﮔﺎﻫﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﻗﺒﺮﺳﺘﺎن ﺑﺮوﯾﻢ ﺗﺎ از زﯾﺎرت ﻗﺒﻮر‪ ،‬ﻧﻔﻊ‬
‫ﺑﺒﺮﯾﻢ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ ﯾﺎد‪ ‬آﺧﺮت ﺑﯿﻔﺘﯿﻢ و ﺑﺮاي ﻣﺮدﮔﺎن‪ ،‬دﻋﺎ ﮐﻨﯿﻢ؛ ﻧﻪ اﯾﻦﮐﻪ از ﻣﺮدﮔﺎن دﻋﺎ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(7520 ،6811 ،6001 ،4761 ،4477) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 86 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از‬
‫ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪462‬‬

‫ﺑﺨﻮاﻫﯿﻢ ﯾﺎ ﻣﺮدﮔﺎن را ﺑﺨﻮاﻧﯿﻢ‪ .‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻗﺒﺮﺳﺘﺎن ﻣﯽرود‪ ،‬ﻣﻄﺎﺑﻖ روش ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺮ‬
‫ﻣﺮدﮔﺎن درود ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﺪ‪ .‬ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺷﺐﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻧﺰد ﻣﻦ ﺑﻮد‪ ،‬در‬
‫ار ﻗَ ْﻮمٍ ُمﺆﻣ َ‬
‫� ْﻢ َد َ‬‫َّ ُ َ َ ْ ُ‬
‫ﻨ�‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫ﭘﺎﯾﺎن ﺷﺐ ﺑﻪ ﻗﺒﺮﺳﺘﺎن ﺑﻘﯿﻊ ﻣﯽرﻓﺖ و ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬الﺴﻼم ﻋﻠﻴ‬
‫ُ َ‬ ‫ُ ْ‬ ‫ُ َ ُ َ َ ً ُ َ َّ ُ َ‬
‫ﻮن‪ ،‬و�ﻧَّﺎ إ ْن َﺷ َ َّ ُ‬ ‫ََ ُ‬
‫ﻻﺣﻘﻮن«‪ .‬ﺳﭙﺲ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪:‬‬ ‫ﺎء ا� ِﺑ�ﻢ ِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫وأﺗﺎ� ْﻢ ﻣﺎ ﺗﻮﻋﺪون‪ ،‬ﻏﺪا مﺆﺟﻠ‬
‫ﻴﻊ اﻟﻐ ْﺮﻗ ِﺪ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﯾﺎ اﷲ! ﻣﺮدﮔﺎن ﻗﺒﺮﺳﺘﺎن ﺑﻘﯿﻊ را ﺑﯿﺎﻣﺮز«‪.‬‬
‫َ َ‬ ‫َّ ُ َّ ْ ْ َ ْ َ‬
‫»الﻠﻬﻢ اﻏ ِﻔﺮ ﻷﻫ ِﻞ ﺑ ِﻘ ِ‬
‫ﺑﻘﯿﻊاﻟﻐﺮﻗﺪ‪ ،‬ﻧﺎمِ ﻗﺒﺮﺳﺘﺎن ﻣﺪﯾﻨﻪ اﺳﺖ و اﯾﻦ اﻣﯿﺪ وﺟﻮد دارد ﮐﻪ اﯾﻦ دﻋﺎ‪ ،‬ﺷﺎﻣﻞ ﺣﺎلِ‬
‫ﻫﻤﻪي ﻣﺮدﮔﺎﻧﯽ ﮔﺮدد ﮐﻪ ﺗﺎ ﻗﯿﺎﻣﺖ‪ ،‬در اﯾﻦ ﮔﻮرﺳﺘﺎن ﺑﻪﺧﺎك ﺳﭙﺮده ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و ﺷﺎﯾﺪ‬
‫ﻣﻨﻈﻮر‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﻣﺮدﮔﺎﻧﯽ ﺑﻮده ﮐﻪ در زﻣﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در اﯾﻦ ﻗﺒﺮﺳﺘﺎن ﻣﺪﻓﻮن ﺷﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
‫در ﻫﺮ ﺻﻮرت‪ ،‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪي ﺑﺮﺧﻮرداري از رﺣﻤﺖ اﻟﻬﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭼﻪ اﯾﻦ‬
‫دﻋﺎ ﺷﺎﻣﻞ ﺣﺎﻟﺶ ﺷﻮد و ﭼﻪ ﻧﺸﻮد‪ ،‬از رﺣﻤﺖ اﻟﻬﯽ ﺑﺮﺧﻮردار ﻣﯽﺷﻮد و ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در‬
‫ﺟﺮﮔﻪي اﻫﻞ ﺳﻌﺎدت ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬اﯾﻦ دﻋﺎ ﺷﺎﻣﻞ ﺣﺎﻟﺶ ﻧﻤﯽﮔﺮدد و ﺳﻮدي از آن ﻧﻤﯽﺑﺮد‪.‬‬
‫ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻦﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺎﯾﺪ ﻫﺮ از ﭼﻨﺪﮔﺎﻫﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﻗﺒﺮﺳﺘﺎن ﺑﺮود؛ ﺷﺐ ﯾﺎ روز‪ ،‬ﺻﺒﺢ‬
‫ﯾﺎ ﻋﺼﺮ‪ ،‬ﺟﻤﻌﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ روزِ دﯾﮕﺮي؛ وﻗﺖ‪ ‬ﻣﺸﺨّﺼﯽ ﻧﺪارد‪ .‬ﻫﺮ ﮔﺎه اﺣﺴﺎس ﮐﺮدﯾﺪ ﮐﻪ‬
‫ﻗﻠﺒﺘﺎن ﻏﺎﻓﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ ﯾﺎ ﺑﻪ دﻧﯿﺎ دلﺑﺴﺘﮕﯽ ﭘﯿﺪا ﮐﺮدهاﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻗﺒﺮﺳﺘﺎن ﺑﺮوﯾﺪ و در‬
‫ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺑﯿﻨﺪﯾﺸﯿﺪ ﮐﻪ دﯾﺮوز‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺷﻤﺎ روي زﻣﯿﻦ ﻣﯽﺧﻮردﻧﺪ و‬
‫ﻣﯽﻧﻮﺷﯿﺪﻧﺪ و از زﻧﺪﮔﯽ ﻟﺬت ﻣﯽﺑﺮدﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ اﯾﻨﮏ ﮐﺠﺎ رﻓﺘﻪاﻧﺪ؟ اﮐﻨﻮن در ﮔﺮوِ اﻋﻤﺎل‬
‫ﺧﻮﯾﺶ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﺗﻨﻬﺎ ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﺑﻪ آنﻫﺎ ﻓﺎﯾﺪه ﻣﯽ رﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬اﻋﻤﺎﻟﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺸﺎﭘﯿﺶ‬
‫َ ْ َ ُ ْ َ ِّ َ َ َ ٌ َ ْ ُ ُ َ ُ ُ َ ُ‬
‫ﻣﺎﻪﻟ َو� َﻤﻠﻪ‪:‬‬ ‫ﻓﺮﺳﺘﺎدهاﻧﺪ‪ .‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻳتﺒﻊ الﻤﻴﺖ ﺛﻼﺛﺔ‪ :‬أﻫﻠﻪ و‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫�ﺟ ُﻊ ْا�ﻨَﺎن َو َ�ﺒْ َﻰﻘ َواﺣﺪ‪ :‬ﻳَ ْﺮﺟ ُﻊ أَ ْﻫﻠُ ُﻪ َو َﻣ ُ ُ‬
‫ﺎﻪﻟ َو َ�ﺒْﻰﻘ َ� َﻤﻠ ُﻪ«‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺳﻪ ﭼﯿﺰ‪ ،‬ﻣﺮده را‬ ‫ََْ‬
‫ِ‬ ‫� ِ‬
‫ﻫﻤﺮاﻫﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ :‬ﺧﺎﻧﻮاده‪ ،‬و ﻣﺎل و ﻋﻤﻞ او‪ .‬دو ﺗﺎ از اﯾﻦﻫﺎ ﺑﺎزﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ و ﯾﮑﯽ ﺑﺎ او‬
‫ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ‪ :‬ﺧﺎﻧﻮاده و ﻣﺎﻟﺶ ﺑﺮﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ و ﻋﻤﻠﺶ ﺑﺎ او ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪6514 :‬؛ ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪] .2960 :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪ ﺷﻤﺎرهي ‪ 106‬ذﮐﺮ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪[.‬‬
 ‫‪463‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺴﺘﺤﺐﺑﻮدن زﯾﺎرت ﻗﺒﻮر )رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﻗﺒﺮﺳﺘﺎن( ﺑﺮاي ﻣﺮدان و آﻧﭽﻪ ‪...‬‬
‫َّ ُ َ َ ْ ُ‬
‫� ْﻢ َد َ‬
‫ار‬ ‫ﭘﺲ در ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ اﯾﻦﻫﺎ ﺑﯿﻨﺪﯾﺶ و ﺑﻪ آنﻫﺎ ﺳﻼم ﮐﻦ و ﺑﮕﻮ‪» :‬الﺴﻼم ﻋﻠﻴ‬
‫ﻨ�«‪ .‬اﷲ داﻧﺎﺗﺮ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﻪﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ ﮐﻪ آنﻫﺎ‪ ،‬اﯾﻦ ﺳﻼم را ﭘﺎﺳﺦ‬ ‫ﻗَ ْﻮمٍ ُمﺆﻣ َ‬
‫ِ‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ؛ زﯾﺮا ﺑﺎ ﺻﯿﻐﻪي ﻣﺨﺎﻃﺐ ﺑﻪ آنﻫﺎ ﺳﻼم ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬و اﺣﺘﻤﺎل دارد ﻣﻨﻈﻮر از‬
‫درود و ﺳﻼم ﺑﺮ ﻣﺮدﮔﺎن‪ ،‬ﻓﻘﻂ دﻋﺎ در ﺣﻖّ آنﻫﺎ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﭼﻪ ﺑﺸﻨﻮد و ﭼﻪ ﻧﺸﻨﻮﻧﺪ‪ ،‬ﭘﺎﺳﺦ‬
‫دﻫﻨﺪ ﯾﺎ ﭘﺎﺳﺦ ﻧﺪﻫﻨﺪ‪.‬‬
‫در ﻫﺮ ﺣﺎل اﻧﺴﺎن ﺑﺎﯾﺪ در ﺣﻘّﺸﺎن دﻋﺎ ﮐﻨﺪ و ﺑﻪ ﻣﺴﯿﺮ و ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ﻗﻄﻌﯽ ﺧﻮد‬
‫ُ َ‬ ‫اﻗﺮار ﻧﻤﺎﯾﺪ و ﺑﮕﻮﯾﺪ‪» :‬و�ﻧَّﺎ إ ْن َﺷ َ َّ ُ ُ ْ‬
‫ﻻﺣﻘﻮن«‪» .‬انﺷﺎءاﷲ« در اﯾﻦﺟﺎ ﺑﻪ زﻣﺎنِ‬
‫ﺎء ا� ﺑِ�ﻢ ِ‬ ‫ِ ِ‬
‫ﭘﯿﻮﺳﺘﻦ ﺑﻪ ﮔﺬﺷﺘﮕﺎن ﯾﺎ ﻣﺮدﮔﺎن ﺑﺮﻣﯽﮔﺮدد‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﻪ اﺻﻞِ ﭘﯿﻮﺳﺘﻦ ﺑﻪ ﻣﺮدﮔﺎن ﯾﺎ ﻣﺮدن؛‬
‫زﯾﺮا ﻣ‪‬ﺮدن و ﺗﺮك دﻧﯿﺎ‪ ،‬ﻗﻄﻌﯽﺳﺖ و ﺑﺮاي ﻣﺴﺎﯾﻞ ﻗﻄﻌﯽ‪» ،‬انﺷﺎءاﷲ« ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ .‬ﻟﺬا‬
‫اﯾﻦ ﻗﯿﺪ در اﯾﻦﺟﺎ‪ ،‬ﺑﻪ زﻣﺎنِ ﻣﺮگ ﻣﺮﺑﻮط ﻣﯽﺷﻮد؛ ﭼﺮاﮐﻪ ﻫﯿﭻﯾﮏ از ﻣﺎ‪ ،‬زﻣﺎن ﻣﺮﮔﺶ را‬
‫ﻧﻤﯽداﻧﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻋﺒﺎرت ﻣﺬﮐﻮر ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ‪» :‬و ﻣﺎ ﻫﺮ زﻣﺎن ﮐﻪ اﷲ ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﻤﺎ‬
‫ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﭘﯿﻮﺳﺖ«‪ .‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ٓ َ‬ ‫َ َّ َ ۡ‬ ‫َ‬
‫]ﻋﺒﺲ ‪[٢٣ ،٢٢ :‬‬ ‫﴿ ُ� َّم إ ِ َذا َشا ٓ َء أ َ َ‬
‫��هُۥ ‪ � ٢٢‬ل َّما َ�ق ِض َما أ َم َرهُۥ ‪﴾٢٣‬‬
‫و ﻫﺮﮔﺎه ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬زﻧﺪهاش ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﭼﻨﯿﻦ ﻧﯿﺴﺖ )ﮐﻪ او ﻣﯽﭘﻨﺪارد(؛ آنﭼﻪ را ﮐﻪ )ﭘﺮوردﮔﺎر( ﺑﻪ‬
‫او ﻓﺮﻣﺎن داده‪ ،‬ﺑﻪﺟﺎ ﻧﯿﺎورده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﻄﺎﺑﻖ آﻣﻮزهﻫﺎي ﺳﻨﺖ‪ ،‬ﺑﺮاي ﻣﺮدﮔﺎن‪ ،‬دﻋﺎ ﻣﯽﮐﻨﺪ و اﮔﺮ ﭼﻨﯿﻦ دﻋﺎﻫﺎﯾﯽ را‬
‫ﯾﺎد ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬ﺑﺎ اﻟﻔﺎﻇﯽ از اﯾﻦ ﻗﺒﯿﻞ دﻋﺎ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪» :‬ﭘﺮوردﮔﺎرا! آنﻫﺎ را ﺑﯿﺎﻣﺮز؛ ﭘﺮوردﮔﺎرا!‬
‫ﺑﺮ آنﻫﺎ رﺣﻢ ﻓﺮﻣﺎ؛ ﯾﺎ اﷲ! ﻣﺎ را از اﺟﺮِ آنﻫﺎ ﻣﺤﺮوم ﻣﮕﺮدان و ﻣﺎ را ﭘﺲ از آنﻫﺎ ﺑﻪ‬
‫ﻓﺘﻨﻪ دﭼﺎر ﻣﮑﻦ‪ .‬ﭘﺮوردﮔﺎرا! ﻣﺎ و آنﻫﺎ را ﺑﺒﺨﺶ‪ .‬و ﺳﭙﺲ از ﻗﺒﺮﺳﺘﺎن ﺑﺎزﮔﺮدد‪ .‬اﯾﻦ‪،‬‬
‫روش ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در زﯾﺎرت ﻗﺒﻮر ﺑﻮد‪.‬‬
‫اﻣﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از اﻓﺮاد ﺟﺎﻫﻞ در ﻗﺒﺮﺳﺘﺎن ﻣﯽﻣﺎﻧﻨﺪ و ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺧﺎك ﻣﯽاﻧﺪازﻧﺪ‬
‫و ﻗﺒﺮﻫﺎ را ﻃﻮاف ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﮐﺎرﻫﺎﯾﯽ از اﯾﻦ ﻗﺒﯿﻞ اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ ،‬ﻫﻤﻪ‪ ،‬ﺑﺪﻋﺖ و‬
‫ﻧﺎﺷﺎﯾﺴﺖ اﺳﺖ و اﮔﺮ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺮدﮔﺎن‪ ،‬ﻧﻔﻊ و ﺿﺮر ﻣﯽرﺳﺎﻧﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺸﺮك و از‬
‫داﯾﺮهي اﺳﻼم ﺧﺎرج ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﻫﯿﭻ ﻧﻔﻊ و ﺿﺮري در دﺳﺖ ﻣﺮدﮔﺎن ﻧﯿﺴﺖ و‬
‫ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ دﻋﺎ ﮐﺮدن ﺑﺮاي ﻫﯿﭻﮐﺲ را ﻧﺪارﻧﺪ و ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﺮاي ﮐﺴﯽ ﺷﻔﺎﻋﺖ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬زﯾﺮا‬
‫اﯾﻨﮏ‪ ،‬وﻗﺖ‪ ‬ﺷﻔﺎﻋﺖ ﻧﯿﺴﺖ؛ وﻗﺖ‪ ‬ﺷﻔﺎﻋﺖ‪ ،‬روز ﻗﯿﺎﻣﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ آنﺟﺎ ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﺘﻌﺎل‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪464‬‬

‫ﺑﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ اذن ﺷﻔﺎﻋﺖ ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬اﮔﺮ ﻣﺮدﮔﺎن را ﺑﺨﻮاﻧﯿﻢ ﯾﺎ از آنﻫﺎ‬
‫درﺧﻮاﺳﺖ ﺷﻔﺎﻋﺖ ﮐﻨﯿﻢ ﯾﺎ رﻓﻊ ﺣﺎﺟﺎت و ﺣﻞّ ﻣﺸﮑﻼت ﺧﻮد را ﺑﺨﻮاﻫﯿﻢ‪ ،‬ﻫﯿﭻ‬
‫ﻧﻔﻌﯽ ﺑﻪ ﻣﺎ ﻧﻤﯽرﺳﺎﻧﻨﺪ‪ .‬ﻟﺬا آن دﺳﺘﻪ از ﺑﺮادران ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﻤﺎن ﮐﻪ ﺷﺎﻫﺪ ﭼﻨﯿﻦ اﻋﻤﺎﻟﯽ در‬
‫ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺧﻮد ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ اﯾﻦ اﻓﺮاد ﺟﺎﻫﻞ را ارﺷﺎد و ﻧﺼﯿﺤﺖ ﮐﻨﻨﺪ و ﺑﺮاﯾﺸﺎن ﺗﻮﺿﯿﺢ‬
‫دﻫﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺮدﮔﺎن‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﻧﻔﻌﯽ ﺑﻪ آﻧﺎن ﻧﻤﯽرﺳﺎﻧﻨﺪ؛ ﺣﺘﯽ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﮐﻪ در ﮔﺬﺷﺘﻪ و دار‬
‫ﻓﺎﻧﯽ را ﺗﺮك ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﻧﻔﻌﯽ ﺑﻪ ﻣﺮدم ﻧﻤﯽرﺳﺎﻧﺪ‪ .‬درﺳﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ ‬در‬
‫زﻣﺎن ﺣﯿﺎت ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﮔﺮﻓﺘﺎر ﻗﺤﻄﯽ و ﺧﺸﮏﺳﺎﻟﯽ ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻧﺰدش‬
‫ﻣﯽآﻣﺪﻧﺪ و از او ﻣﯽﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﮐﻪ دﻋﺎ ﮐﻨﺪ و از اﷲ‪ ،‬ﺑﺮاﯾﺸﺎن ﻃﻠﺐ ﺑﺎران ﻧﻤﺎﯾﺪ و اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل ﻧﯿﺰ ﺑﺮاﯾﺸﺎن ﺑﺎران ﻓﺮوﻣﯽﻓﺮﺳﺘﺎد؛ وﻟﯽ ﭘﺲ از وﻓﺎت ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ ‬ﺳﺮِ‬
‫ﻗﺒﺮش ﻧﺮﻓﺘﻨﺪ و از او ﻧﺨﻮاﺳﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺮاﯾﺸﺎن درﺧﻮاﺳﺖ ﺑﺎران ﮐﻨﺪ؛ ﺑﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﻗﺒﺮِ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫دور ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻧﺰدﯾﮏ‪ ‬ﻣﺴﺠﺪ ﻗﺮار داﺷﺖ‪ .‬در زﻣﺎن ﻋﻤﺮ‪ ‬ﮐﻪ ﻗﺤﻄﯽ آﻣﺪ‪ ،‬ﻋﻤﺮ‪‬‬
‫دﻋﺎ ﮐﺮد و ﮔﻔﺖ‪» :‬ﭘﺮوردﮔﺎرا! ﻣﺎ ﺑﻪوﺳﯿﻠﻪي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮت از ﺗﻮ درﺧﻮاﺳﺖ ﺑﺎران ﻣﯽﮐﺮدﯾﻢ‬
‫و ﺗﻮ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺎ ﺑﺎران ﻣﯽدادي«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﯽﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺮاﯾﺸﺎن ﻃﻠﺐ ﺑﺎران‬
‫ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﻋﻤﺮ‪ ‬در اداﻣﻪي دﻋﺎﯾﺶ ﭼﻨﯿﻦ ﮔﻔﺖ‪» :‬و اﯾﻨﮏ ﺑﻪ ﻋﻤﻮي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮت ﻣﺘﻮﺳﻞ‬
‫ﻣﯽﺷﻮﯾﻢ؛ ﭘﺲ ﺑﻪ ﻣﺎ ﺑﺎران ﺑﺪه« و ﺳﭙﺲ ﻋﺒﺎس‪ ‬ﺑﺮﻣﯽﺧﺎﺳﺖ و ﻃﻠﺐ ﺑﺎران ﻣﯽﮐﺮد‪.‬‬
‫ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﻋﺒﺎس و ﻫﯿﭻﯾﮏ از ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ ‬ﭘﺲ از ﻣﺮگ‪ ‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﮕﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﯾﺎ رﺳﻮلاﷲ! از اﷲ‬
‫ﺑﺨﻮاه ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺎ ﺑﺎران دﻫﺪ و ﺧﺸﮏﺳﺎﻟﯽ را از ﻣﺎ ﺑﺮﻃﺮف ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﭼﯿﺰي ﻏﯿﺮﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ و وﻗﺘﯽ اﻧﺴﺎن ﻣﯽﻣﯿﺮد‪ ،‬ﻋﻤﻠﺶ ﭘﺎﯾﺎن ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ و ﻗﺪرت‬
‫ْ ُ‬ ‫َ َ َ‬
‫اﻹ� َﺴﺎن‬
‫اﻧﺠﺎمِ ﻫﯿﭻ ﻋﻤﻠﯽ را ﻧﺪارد‪ .‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪ِ » :‬إذا ﻣﺎت ِ‬
‫ْ‬ ‫ْ َ َ َ َ ْ ُ َ َ ُ ُ َّ ْ َ َ َ َّ ْ َ َ َ َ َ َ ْ ُ ْ َ َ ُ َ َ‬
‫ﺪﻟ َﺻﺎ ِﻟ ٍﺢ ﻳَﺪ ُﻋﻮ‬
‫ﺎر� ٍﺔ أ ْو ِﻋﻠ ٍﻢ ﻳنﺘﻔﻊ ِﺑ ِﻪ أ ْو َو ٍ‬
‫ا�ﻘﻄﻊ �ﻨﻪ �ﻤﻠﻪ ِإﻻ ِﻣﻦ ﺛﻼﺛ ٍﺔ إِﻻ ِﻣﻦ ﺻﺪﻗ ٍﺔ ﺟ ِ‬
‫َ‬
‫ُﻪﻟ«‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﻣﯽﻣﯿﺮد‪ ،‬ﭘﺎداش اﻋﻤﺎﻟﺶ ﻗﻄﻊ ﻣﯽﮔﺮدد‪ ،‬ﻣﮕﺮ از ﺳﻪ‬
‫ﻋﻤﻞ‪ :‬ﺻﺪﻗﻪي ﺟﺎري‪ ،‬ﯾﺎ ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ ﺳﻮدﻣﻨﺪي ﮐﻪ از آن اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﯾﺎ ﻓﺮزﻧﺪ‬
‫ﺷﺎﯾﺴﺘﻪاي ﮐﻪ ﺑﺮاﯾﺶ دﻋﺎ ﻣﯽﮐﻨﺪ«‪ .‬ﭘﺲ ﻫﯿﭻ ﻣﺮدهاي ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺮاي ﻣﺎ دﻋﺎ و‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ ،3084 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪.‬‬

 ‫‪465‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺴﺘﺤﺐﺑﻮدن زﯾﺎرت ﻗﺒﻮر )رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﻗﺒﺮﺳﺘﺎن( ﺑﺮاي ﻣﺮدان و آﻧﭽﻪ ‪...‬‬

‫درﺧﻮاﺳﺖ آﻣﺮزش ﻧﻤﺎﯾﺪ؛ زﯾﺮا دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﻗﺪرت‪ ‬اﻧﺠﺎم ﻫﯿﭻ ﻋﻤﻠﯽ را ﻧﺪارد و دورهي‬
‫ﻋﻤﻞ‪ ،‬ﺑﺮاي او ﭘﺎﯾﺎن ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻦﮐﻪ زﯾﺎرت ﻗﺒﻮر ﺑﺮاي ﻣﻨﻔﻌﺖ ﻣﺮدﮔﺎن‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ دﻋﺎ ﺑﺮاي آنﻫﺎﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ‬
‫ﺑﺮاي ﻣﻨﻔﻌﺖ زﯾﺎرتﮐﻨﻨﺪه؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻧﻔﻌﯽ ﮐﻪ زﯾﺎرتﮐﻨﻨﺪه ﻣﯽﺑﺮد‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻓﮑﺮ‬
‫آﺧﺮت ﻣﯽاﻓﺘﺪ و ﺑﻪ و اﺟﺮ و ﭘﺎداش اﷲ‪ ‬دﺳﺖ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪ ،‬اﻣﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﻧﻔﻌﯽ از ﺳﻮي‬
‫ﻣﺮده‪ ،‬ﻣﺘﻮﺟﻪ او ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻫﺮﮔﺰ‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪ -67‬ﺑﺎب‪ :‬ﻧﺎدرﺳﺖ ﺑﻮدن آروزي ﻣﺮگ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ زﯾﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫اﻧﺴﺎن ﻣﯽرﺳﺪ‪ ،‬اﻣﺎ اﮔﺮ اﯾﻦ آرزو از ﺗﺮس اﺑﺘﻼ ﺑﻪ ﻓﺘﻨﻪ و اﻧﺤﺮاف‬
‫از دﯾﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد‬

‫َََ َ َ ُ ُ َْ َ َ ُ ً‬ ‫َ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬

‫‪ -٥٩٠‬ﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬أن َرﺳﻮل اﷲِ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﻻ �ﺘﻤ َّﻦ أﺣﺪ� ُﻢ الﻤ ْﻮت إِﻣﺎ � ِﺴﻨﺎ‪،‬‬
‫َّ ُ ً َ َ َ َّ ُ َ ْ َ ْ‬ ‫َ َ َ َّ ُ َ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻓﻠﻌﻠﻪ ﻳ ْﺰداد‪َ ،‬و�ِﻣﺎ م ِﺴيﺌﺎ ﻓﻠﻌﻠﻪ �ﺴﺘﻌﺘ ِ ُﺐ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ؛ اﯾﻦ‪ ،‬ﻟﻔﻆ ﺑﺨﺎري اﺳﺖ‪[.‬‬
‫َََ َ َ ُ ُ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ ْ ُ‬ ‫ُ ْ َ‬
‫ﻮل ا�ِ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﻻ �ﺘﻤ َّﻦ أﺣﺪ� ُﻢ الﻤ ْﻮت‪،‬‬ ‫رواﻳﺔ ﻤﻟﺴﻠﻢ َﻋﻦ ْأﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪� ‬ﻦ رﺳ ِ‬ ‫ٍ‬ ‫و�‬
‫َ ْ َ َ َ َ َ ُ َ َّ ُ َ ُ ُ ْ َ ُ ْ ُ ُ َّ‬ ‫ْ َ ْ ْ َ َ َّ ُ‬ ‫َ َْ ُ‬
‫وﻻ ﻳﺪع ﺑ ِ ِﻪ ﻣِﻦ �ﺒ ِﻞ أن ﻳﺄ�ِﻴﻪ‪ ،‬إِﻧﻪ إِذا ﻣﺎت ا�ﻘﻄﻊ �ﻤﻠﻪ‪ ،‬و�ِﻧﻪ ﻻ ﻳﺰ�ﺪ الﻤﺆﻣِﻦ �ﻤﺮه إِﻻ‬
‫َ ً‬
‫ﺧ�ا«‪.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﯿﭻﯾﮏ از ﺷﻤﺎ‪ ،‬ﻫﺮﮔﺰ آرزوي‬
‫ﻣﺮگ ﻧﮑﻨﺪ؛ اﮔﺮ ﻧﯿﮑﻮﮐﺎر اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻪﺑﺴﺎ ﺑﺮ ﻧﯿﮑﯽﻫﺎﯾﺶ ﺑﯿﻔﺰاﯾﺪ و اﮔﺮ ﮔﻨﻪﮐﺎر اﺳﺖ‪ ،‬ﺷﺎﯾﺪ‬
‫ﺗﻮﻓﯿﻖ ﺗﻮﺑﻪ ﺑﯿﺎﺑﺪ«‪.‬‬
‫و در رواﯾﺘﯽ از ﻣﺴﻠﻢ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»ﻫﯿﭻﯾﮏ از ﺷﻤﺎ ﻫﺮﮔﺰ آرزوي ﻣﺮگ ﻧﮑﻨﺪ و ﭘﯿﺶ از آنﮐﻪ ﻣﺮﮔﺶ ﻓﺮا رﺳﺪ‪ ،‬ﺧﻮاﻫﺎن‬
‫ﻣﺮگ ﻧﺒﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا وﻗﺘﯽ ﺑﻤﯿﺮد‪ ،‬ﻋﻤﻠﺶ ﻗﻄﻊ ﻣﯽﺷﻮد و ﻃﻮلِ ﻋﻤﺮ ﺑﺮاي ﻣﺆﻣﻦ‪ ،‬ﭼﯿﺰي‬
‫ﺟﺰ ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ ﻧﻤﯽاﻓﺰاﯾﺪ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﺑﺎب‪ :‬ﻧﺎدرﺳﺖ ﺑﻮدن آروزي ﻣﺮگ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ زﯾﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫اﻧﺴﺎن ﻣﯽرﺳﺪ«؛ ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﺑﯿﻤﺎري ﯾﺎ اﻣﺜﺎل آن ﻣﺒﺘﻼ ﺷﺪ‪ ،‬ﻧﺒﺎﯾﺪ آروزي ﻣﺮگ‬
‫ﮐﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ اﮔﺮ ﻧﮕﺮانِ اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ در دﯾﻨﺶ دﭼﺎر ﻓﺘﻨﻪ ﯾﺎ اﻧﺤﺮاف ﺷﻮد‪ ،‬آرزوي ﻣﺮگ‪،‬‬
‫اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد‪ .‬ﻣﺆﻟﻒ‪ ،/‬اﯾﻦﭼﻨﯿﻦ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در ﺳﺨﺘﯽﻫﺎ و ﻣﺸﮑﻼت‬
‫زﻧﺪﮔﯽ‪ ،‬آرزوي ﻣﺮگ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺳﺨﺖ در اﺷﺘﺒﺎه اﺳﺖ و اﯾﻦ‪ ،‬ﻧﺸﺎنﮔﺮ ﺳﺒﮏﺳﺮي‪،‬‬
‫ﮐﻢﺧﺮدي و ﺿﻼﻟﺖ و ﮔﻤﺮاﻫﯽﺳﺖ‪.‬‬
‫از آن ﺟﻬﺖ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺨﺼﯽ را ﺳﺒﮏﺳﺮ ﻣﯽداﻧﯿﻢ ﮐﻪ اﮔﺮ زﻧﺪه ﺑﻤﺎﻧﺪ و ﻧﯿﮑﻮﮐﺎر‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺷﺎﯾﺪ ﺑﺮ ﻧﯿﮑﯽﻫﺎﯾﺶ ﺑﯿﻔﺰاﯾﺪ و اﮔﺮ ﮔﻨﻪﮐﺎر اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻪﺑﺴﺎ ﺑﻪ ﺳﻮي اﷲ‪ ‬ﺗﻮﺑﻪ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(7235 ،5673) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2682 :‬‬
 ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻧﺎدرﺳﺖﺑﻮدن آرزوي ﻣﺮگ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ زﯾﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ اﻧﺴﺎن ﻣﯽرﺳﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ‪467 ...‬‬

‫ﮐﻨﺪ‪ .‬ﭼﻪ ﻣﯽداﻧﺪ‪ ،‬ﺷﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﺑﺪﺗﺮﯾﻦ ﺷﮑﻞ ﺑﻤﯿﺮد و ﻓﺮﺟﺎمِ ﺑﺴﯿﺎر ﺑﺪي داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ! ﭘﻨﺎه ﺑﺮ‬
‫اﷲ‪ .‬از اﯾﻦرو ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪ :‬ﻫﯿﭻ ﮔﺎه آرزوي ﻣﺮگ ﻧﮑﻨﯿﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ‪ ،‬ﮐﻢﺧﺮدي و‬
‫ﺳﺒﮏﺳﺮيﺳﺖ‪.‬‬
‫و اﻣﺎ از آن ﺟﻬﺖ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﺗﻤﻨﺎﯾﯽ را ﺿﻼﻟﺖ و ﮔﻤﺮاﻫﯽ ﻣﯽداﻧﯿﻢ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از‬
‫آرزوي ﻣﺮگ‪ ،‬ﻧﻬﯽ ﻧﻤﻮده و ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻫﯿﭻﯾﮏ از ﺷﻤﺎ‪ ،‬ﻫﺮﮔﺰ آرزوي ﻣﺮگ ﻧﮑﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﻧﻬﯽ در اﯾﻦﺟﺎ‪ ،‬ﻧﻬﯽ ﺗﺤﺮﯾﻤﯽﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻧﺸﺎنﮔﺮ ﺣﺮام ﺑﻮدن ﭼﻨﯿﻦ ﺗﻤﻨﺎﯾﯽﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا‬
‫آرزوي ﻣﺮگ‪ ،‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻧﺎﺧﺮﺳﻨﺪي از ﻗﻀﺎي اﻟﻬﯽﺳﺖ و ﺑﺮ ﻣﺆﻣﻦ واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫در ﺑﺮاﺑﺮ ﺳﺨﺘﯽﻫﺎ و ﻣﺸﮑﻼت‪ ،‬ﺷﮑﯿﺒﺎ ﺑﺎﺷﺪ؛ در اﯾﻦ ﺻﻮرت‪ ،‬ﺑﻪ دو ﻧﺘﯿﺠﻪي ﻣﻬﻢ و‬
‫ارزﻧﺪه دﺳﺖ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪:‬‬
‫ﻧﺨﺴﺖ‪ :‬آﻣﺮزش ﮔﻨﺎﻫﺎن؛ ﻫﺮ ﻏﻢ و اﻧﺪوه‪ ،‬ﻣﺼﯿﺒﺖ ﯾﺎ اذﯾﺖ و آزاري ﺑﻪ اﻧﺴﺎن‬
‫ﻣﯽرﺳﺪ‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪواﺳﻄﻪي آن ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﺶ را ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ؛ ﺣﺘﯽ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺧﺎري ﮐﻪ در‬
‫ﭘﺎي ﻣﺆﻣﻦ ﻣﯽﺧَﻠَﺪ‪.‬‬
‫دوم‪ :‬ﻫﺮﮔﺎه اﻧﺴﺎن ﺗﻮﻓﯿﻖ ﯾﺎﺑﺪ ﮐﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻫﺮ ﻣﺼﯿﺒﺘﯽ ﺑﻪ اﺟﺮ و ﭘﺎداش اﻟﻬﯽ دل‬
‫ﺑﺒﻨﺪد و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن رﺿﺎﯾﺖ و ﺧﺸﻨﻮدي اﷲ را ﻃﻠﺐ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﭘﺎداﺷﯽ ﺑﺰرگ دﺳﺖ‬
‫ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪ .‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫]اﻟﺰﻣﺮ‪[١٠ :‬‬ ‫اب ‪﴾١٠‬‬‫ِس‬‫ون أَ ۡج َر ُهم ب َغ ۡ� ح َ‬
‫َّ َ ُ َ َّ َّ ٰ ُ َ‬
‫﴿إِ�ما يو� ٱل� ِ�‬
‫ٖ‬ ‫ِ ِ‬
‫ﺟﺰ اﯾﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺮدﺑﺎران‪ ،‬ﭘﺎداش ﺧﻮﯾﺶ را ﮐﺎﻣﻞ و ﺑﺪون ﺣﺴﺎب درﯾﺎﻓﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫آرزوي ﻣﺮگ‪ ،‬ﻧﺸﺎنﮔﺮ ﻧﺎﺧﺮﺳﻨﺪي ﺑﻨﺪه از ﺗﻘﺪﯾﺮ اﻟﻬﯽ و ﺑﯽﺻﺒﺮي او در ﺑﺮاﺑﺮ‬
‫ﻣﺸﮑﻼت و ﻧﺎﻣﻼﯾﻤﺎﺗﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاﯾﺶ رﻗﻢ ﺧﻮرده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪﻓﺮﻣﻮدهي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در‬
‫ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﻨﺪه‪ ،‬ﺟﺰو ﻧﯿﮑﻮﮐﺎران ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻫﺮﭼﻪ ﺑﯿﺶﺗﺮ ﻋﻤﺮ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮ ﻧﯿﮑﯽﻫﺎﯾﺶ اﻓﺰوده‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﭘﯿﺪاﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻦ ﯾﮏ »ﺳﺒﺤﺎناﷲ« در ﻧﺎﻣﻪي اﻋﻤﺎل اﻧﺴﺎن‪ ،‬از دﻧﯿﺎ و‬
‫آنﭼﻪ در آن اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا دﻧﯿﺎ ﮔﺬرا و ﻓﺎﻧﯽﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ » ﺳﺒﺤﺎناﷲ« و دﯾﮕﺮ‬
‫ﻧﯿﮑﯽﻫﺎ‪ ،‬ﻣﺎﻧﺪﮔﺎر ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪468‬‬
‫َ َ‬ ‫ت َخ ۡ ٌ‬ ‫ۡ َ ُ َ ۡ َ ُ َ َ ُ ۡ َ َ ٰ ُّ ۡ َ َ ۡ َ ٰ َ ٰ ُ َّ‬
‫ل� ٰل َِ�ٰ ُ‬
‫ِند َر ّ�ِك ث َو ٗابا‬
‫�ع َ‬ ‫﴿ٱلمال وٱ�نون زِ�نة ٱ�يوة ِ ٱ��ياۖ وٱل�قِ�ت ٱ‬
‫َ ٌَۡ َ ٗ‬
‫]اﻟﻜﻬﻒ‪[٤٦ :‬‬ ‫� أ َم� ‪﴾٤٦‬‬ ‫وخ‬
‫ﻣﺎل و ﻓﺮزﻧﺪان‪ ،‬زﯾﻮر زﻧﺪﮔﯽ دﻧﯿﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ‪ ‬ﭘﺎﯾﺪار‪ ،‬ﻧﺰد ﭘﺮوردﮔﺎرت از ﻧﻈﺮ ﭘﺎداش‪،‬‬
‫ﺑﻬﺘﺮ و اﻣﯿﺪﺑﺨﺶﺗﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻟﺬا اﮔﺮ زﻧﺪه ﺑﻤﺎﻧﯿﺪ و ﻋﻤﺮﺗﺎن ﻃﻮﻻﻧﯽﺗﺮ ﮔﺮدد‪ ،‬ﭼﻪﺑﺴﺎ ﺑﺮ ﻧﯿﮑﯽﻫﺎي ﺧﻮد ﺑﻔﺰاﯾﯿﺪ؛‬
‫ﮔﺮﭼﻪ زﻧﺪﮔﯽ ﺳﺨﺘﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﮔﺮ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﮔﻨﻪﮐﺎر ﺑﺎﺷﺪ و زﻧﺪه ﺑﻤﺎﻧﺪ‪ ،‬ﺷﺎﯾﺪ ﺗﻮﺑﻪ ﮐﻨﺪ و از اﷲ‪،‬‬
‫ﻋﺬرﺧﻮاﻫﯽ و درﺧﻮاﺳﺖ رﺿﺎﯾﺖ ﻧﻤﺎﯾﺪ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن در ﺣﺎﻟﯽ ﺑﻤﯿﺮد ﮐﻪ از ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﺶ‬
‫ﺗﻮﺑﻪ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ اﯾﻦ ﻫﻢ ﺑﻪ ﻧﻔﻊ اوﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﻫﺮﮔﺰ آرزوي ﻣﺮگ ﻧﮑﻨﯿﺪ؛ زﯾﺮا ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ‬
‫رﻗﻢ ﺧﻮرده اﺳﺖ و ﺷﺎﯾﺪ ﺑﻘﺎي زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻔﻊ ﺷﻤﺎ و ﺣﺘﯽ دﯾﮕﺮان ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭘﺲ‬
‫ﻫﯿﭻﮔﺎه ﺧﻮاﻫﺎن ﻣﺮگ‪ ‬زودرس ﻧﺒﺎﺷﯿﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺻﺒﺮ ﮐﻨﯿﺪ و اﺟﺮ و ﭘﺎداش ﺳﺨﺘﯽﻫﺎ را از‬
‫اﷲ ﺑﺨﻮاﻫﯿﺪ‪ .‬اﻣﯿﺪ اﺳﺖ اﷲ‪ ‬ﮔﺸﺎﯾﺸﯽ ﻓﺮاﻫﻢ ﺳﺎزد‪.‬‬
‫***‬
‫َ َ َ َّ َ َّ َ َ ُ ُ ُ ْ َ ْ َ ُ ٍّ َ َ َ ُ‬ ‫َ َ ُ ُ‬
‫ِﺮﻀ أﺻﺎﺑﻪ؛‬ ‫أ�ﺲ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل َرﺳﻮل اﷲِ‪ :‬ﻻ �ﺘﻤﻨ� أﺣﺪ�ﻢ الﻤﻮت ل‬ ‫‪ -٥٩١‬وﻋﻦ ٍ‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ََ‬ ‫ً‬ ‫َ ُ َْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ُ َّ ْ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ َ ُ َّ‬
‫ﺖ الﻮﻓﺎة‬‫اﺤﻟﻴﺎة ﺧ�ا ِﻲﻟ‪ ،‬وﺗﻮﻓ ِ� إِذا ﺎﻛﻧ ِ‬ ‫ﺖ‬
‫ﻓﺈِن ﺎﻛن ﻻﺑﺪ ﻓﺎﻋِﻼ‪ ،‬ﻓﻠﻴﻘﻞ‪ :‬الﻠﻬﻢ أﺣﻴِ ِ� ﻣﺎ ﺎﻛﻧ ِ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬ ‫َﺧ ً‬
‫�ا ِﻲﻟ«‪ ] .‬ﹲ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﻧﺲ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﯿﭻﯾﮏ از ﺷﻤﺎ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﻣﺼﯿﺒﺖ ﯾﺎ‬
‫زﯾﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ او ﻣﯽرﺳﺪ‪ ،‬آرزوي ﻣﺮگ ﻧﮑﻨﺪ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ ﭼﺎرهي دﯾﮕﺮي ﻧﺪارد‪ ،‬ﺑﮕﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎرا! اﮔﺮ ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ زﻧﺪﮔﯽ ﺑﻪ ﻧﻔﻊِ ﻣﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺮا زﻧﺪه ﻧﮕﻪ دار و آنﮔﺎه ﮐﻪ‬
‫ﻣﺮگ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻔﻊِ ﻣﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺮا ﺑﻤﯿﺮان«‪.‬‬
‫َُ ُ َ َْ‬ ‫َ ِّ‬ ‫َ َ َْ َ َ‬ ‫َ ْ َ‬
‫ﺑﻦ اﻷ َرت‪� ‬ﻌﻮدهُ َوﻗ ِﺪ اﻛﺘﻮى‬ ‫ِ‬ ‫ﺒﺎب‬‫ﺧ‬ ‫ﺑﻦ أﻲﺑ ﺣﺎزمٍ ﻗﺎل‪ :‬دﺧﻠﻨﺎ ﻰﻠﻋ‬‫ِ‬ ‫يﺲ‬
‫‪ -٥٩٢‬و�ﻦ ﻗ ِ‬
‫َّ َ َ ْ َ‬ ‫َّ َ ْ َ َ َّ َ َ َ ُ َ َ ْ َ َ ْ ُ ْ ُ ُ ُّ ْ َ‬ ‫َ ْ َ َ َّ‬
‫اﺪﻟ�ﻴﺎ‪ ،‬و�ِﻧﺎ أﺻﺒﻨﺎ ﻣﺎ ﻻ‬ ‫ﺎت ﻓﻘﺎل‪ :‬إِن أﺻﺤﺎ�ﻨﺎ اﺬﻟِﻳﻦ ﺳﻠﻔﻮا مﻀﻮا‪ ،‬ولﻢ �ﻨﻘﺼﻬﻢ‬ ‫ﺳﺒﻊ ﻛﻴ ٍ‬
‫ُ َّ َ َ ْ َ ُ َ َّ ً‬ ‫َ َ ْ َ َ َّ َّ َّ َ َ َ َ ْ َ ْ ُ َ ْ َ ْ َ َ َ ْ ُ‬ ‫َ ُ َ ُ َ ْ ً َّ‬
‫ﺪﻟﻋﻮت ﺑ ِ ِﻪ �ﻢ أﺗيﻨﺎه مﺮة‬ ‫ت‬ ‫�ﺪ ﻪﻟ مﻮ ِﺿﻌﺎ إِﻻ اﻟﺮﺘاب ولﻮﻻ أن اﻨﻟ ِﻲﺒ‪� ‬ﻬﺎﻧﺎ أن ﻧﺪﻋﻮ ﺑﺎلﻤﻮ ِ‬ ‫ِ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪5671 :‬؛ ‪ .‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2680 :‬‬

 ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻧﺎدرﺳﺖﺑﻮدن آرزوي ﻣﺮگ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ زﯾﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ اﻧﺴﺎن ﻣﯽرﺳﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ‪469 ...‬‬
‫ََْ ُُ‬ ‫ُ ِّ َ ُ ْ ُ ُ َّ َ‬ ‫َّ ْ ُ ْ َ ْ َ‬ ‫ً َ‬ ‫ُ َْ‬ ‫ُ ْ‬
‫أﺧ َﺮى وﻫ َﻮ ﻳب ِ� ﺣﺎﺋﻄﺎ ﻪﻟ‪ ،‬ﻓﻘﺎل‪ :‬إِن الﻤﺴﻠ َِﻢ ﻴﻟُﺆﺟ ُﺮ ﻲﻓ ﻞﻛ ﻲﺷ ٍء �ﻨ ِﻔﻘﻪ إِﻻ ﻲﻓ ﻲﺷ ٍء �ﻌﻠﻪ ﻲﻓ‬
‫ُّ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ؛ اﯾﻦ‪ ،‬ﻟﻔﻆ‪ ‬رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري اﺳﺖ‪[.‬‬ ‫اب‪ ] .‬ﹲ‬ ‫ﻫﺬا اﻟﺮﺘ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻗﯿﺲ ﺑﻦ اﺑﯽﺣﺎزم ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﻪ ﻋﯿﺎدت ﺧﺒ‪‬ﺎب ﺑﻦ اَر‪‬ت‪ ‬رﻓﺘﯿﻢ و ‪ -‬ﺑﺮاي‬
‫درﻣﺎنِ ﺑﯿﻤﺎرياش‪ -‬ﻫﻔﺖ ﻧﻘﻄﻪ از ﺑﺪﻧﺶ را داغ ﮐﺮده ﺑﻮد‪ .‬ﮔﻔﺖ‪» :‬ﯾﺎرانِ ﻣﺎ رﻓﺘﻨﺪ و در‬
‫ﺣﺎﻟﯽ درﮔﺬﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ دﻧﯿﺎ‪ ،‬ﭼﯿﺰي از اﺟﺮ و ﭘﺎداش آنﻫﺎ ﻧﮑﺎﺳﺖ و ﻣﺎ ﺑﻪ ﻣﺎل و ﺛﺮوﺗﯽ‬
‫دﺳﺖ ﯾﺎﻓﺘﻪاﯾﻢ ﮐﻪ ﺟﺎﯾﯽ ﺑﺮاي آن‪ ،‬ﺟﺰ ﺧﺎك ﻧﻤﯽﯾﺎﺑﯿﻢ – و ﺑﯿﺶ از ﻧﯿﺎزِ ﻣﺎﺳﺖ وﺗﻨﻬﺎ در‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻤﺎنﺳﺎزي از آن اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ -.‬اﮔﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﺎ را از ﺗﻤﻨﺎي ﻣﺮگ ﺑﺎز‬
‫ﻧﻤﯽداﺷﺖ‪ ،‬ﺣﺘﻤﺎً آروزي ﻣﺮگ ﻣﯽﮐﺮدم«‪ - .‬ﻗﯿﺲ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ -:‬دوﺑﺎره ﻧﺰد‪ ‬ﺧﺒ‪‬ﺎب‪‬‬
‫رﻓﺘﯿﻢ و دﯾﺪﯾﻢ ﮐﻪ ﻣﺸﻐﻮل ﺳﺎﺧﺘﻦ ﺧﺎﻧﻪاي ﺑﺮاي ﺧﻮد ﺑﻮد‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ‬
‫ﻫﺮ ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﺧﺮج ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺎداش ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﺑﻪﺧﺎﻃ ِﺮ ﭼﯿﺰي ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺧﺎك‬
‫ﻣﯽﮔﺬارد )و در ﺳﺎﺧﺘﻤﺎنﺳﺎزي ﮐﻪ ﻣﺎزاد ﺑﺮ ﻧﯿﺎز اوﺳﺖ‪ ،‬ﻫﺰﯾﻨﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ(«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬در ﺑﺎب ﻧﺎدرﺳﺖ ﺑﻮدن آرزوي ﻣﺮگ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺳﺨﺘﯽﻫﺎ و ﻣﺼﯿﺒﺖﻫﺎﯾﯽ‬
‫ﮐﻪ ﺑﻪ اﻧﺴﺎن ﻣﯽرﺳﺪ‪ ،‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﻧﻘﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺲ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ‪‬‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﯿﭻﯾﮏ از ﺷﻤﺎ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﻣﺼﯿﺒﺖ ﯾﺎ زﯾﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ او‬
‫ﻣﯽرﺳﺪ‪ ،‬آرزوي ﻣﺮگ ﻧﮑﻨﺪ«؛ ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﻪ ﺑﯿﻤﺎري ﺳﺨﺖ ﯾﺎ ﻓﻘﺮ ﺷﺪﯾﺪي دﭼﺎر‬
‫ﺷﺪ ﯾﺎ ﺳﺨﺖ ﺑﺪﻫﮑﺎر ﮔﺮدﯾﺪ‪ ،‬ﺣﺮام اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ﺧﺪاﯾﺎ ﻣﺮا ﺑِﮑُﺶ ﺗﺎ از اﯾﻦ زﻧﺪﮔﯽ‬
‫راﺣﺖ ﺷﻮم‪ .‬اﯾﻦ ﺗﻤﻨﺎ ﯾﺎ ﮔﻔﺘﻦ ﭼﻨﯿﻦ ﻋﺒﺎرﺗﯽ‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ؛ زﯾﺮا اﮔﺮ ﺑﻤﯿﺮد‪ ،‬ﺑﺎز ﻫﻢ‬
‫راﺣﺖ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺷﺪ و ﺷﺎﯾﺪ از ﻋﺬاب دﻧﯿﺎ ﺑﻪ ﻋﺬاب آﺧﺮت اﻧﺘﻘﺎل ﯾﺎﺑﺪ ﮐﻪ ﺑﻪﻣﺮاﺗﺐ‬
‫ﺳﺨﺖﺗﺮ و ﺷﺪﯾﺪﺗﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫از اﯾﻦرو ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از آرزوي ﻣﺮگ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺳﺨﺘﯽﻫﺎ و ﻣﺼﯿﺒﺖﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ اﻧﺴﺎن‬
‫ﻣﯽرﺳﺪ‪ ،‬ﻧﻬﯽ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪوﺳﯿﻠﻪي ﺻﺒﺮ و ﺑﺎ اﻣﯿﺪ ﺑﻪ اﺟﺮ اﻟﻬﯽ و ﻧﯿﺰ‬
‫اﻧﺘﻈﺎر ﮔﺸﺎﯾﺸﯽ از ﺳﻮي اﷲ‪ ،‬ﺑﺎ ﺳﺨﺘﯽﻫﺎ ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﮐﻨﯿﻢ و ﺑﺪاﻧﯿﻢ ﮐﻪ ﻫﯿﭻ وﺿﻌﯿﺘﯽ ﻣﺎﻧﺪﮔﺎر‬
‫ﻧﯿﺴﺖ و اﷲ‪ ‬ﺷﺐ و روز را ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ و اوﺿﺎع و اﺣﻮال را ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﮐﻪ ﺧﺎرج از‬
‫ﮔﻤﺎن و ﺗﺼﻮر اﻧﺴﺎن اﺳﺖ‪ ،‬دﮔﺮﮔﻮن ﻣﯽﺳﺎزد؛ زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻫﺮﭼﻪ ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬ﻓﻘﻂ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪5672 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2681 :‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪470‬‬

‫ﮐﺎﻓﯽﺳﺖ اراده ﮐﻨﺪ و ﺑﮕﻮﯾﺪ‪» :‬ﺑﺸﻮ«‪ ،‬ﭘﺲ ﻫﻤﺎن ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﷲ‪ ‬اراده ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا‬
‫ﻫﯿﭻﮔﺎه ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﻣﺼﯿﺒﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻣﯽرﺳﺪ‪ ،‬آرزوي ﻣﺮگ ﻧﮑﻨﯿﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ از‬
‫اﻧﺤﺮاف و ﮔﻤﺮاﻫﯽ ﺑﺘﺮﺳﺪ و ﻧﮕﺮانِ اﯾﻦ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺷﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﻇﻮاﻫﺮ ﻓﺮﯾﺒﻨﺪهي دﻧﯿﺎ و ﯾﺎ ﺑﺎ‬
‫اﻓﮑﺎر و اﻧﺪﯾﺸﻪﻫﺎي ﺑﺎﻃﻞ‪ ،‬ﻓﺮﯾﻔﺘﻪ ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺎز ﻫﻢ ﻧﺒﺎﯾﺪ آرزوي ﻣﺮگ ﮐﻨﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫»ﭘﺮوردﮔﺎرا! ﻣﺮا ﭘﯿﺶ از آنﮐﻪ دﭼﺎر ﻓﺘﻨﻪ ﺷﻮم‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﻮي ﺧﻮد ﺑﺎزﮔﺮدان« ﯾﺎ از اﷲ‪‬‬
‫درﺧﻮاﺳﺖ اﺳﺘﻘﺎﻣﺖ و ﭘﺎﯾﺪاري ﻧﻤﺎﯾﺪ؛ زﯾﺮا ﺷﺎﯾﺪ ﺑﻘﺎﯾﺶ ﺑﻪ ﻧﻔﻊ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺎﺷﺪ و‬
‫ﺑﺘﻮاﻧﺪ از آنﻫﺎ دﻓﺎع و ﭘﺸﺘﯿﺒﺎﻧﯽ ﮐﻨﺪ ﯾﺎ ﺑﻪ ﯾﺎريِ آﻧﺎن ﺑﺮﺧﯿﺰد‪ .‬از اﯾﻦرو دﻋﺎ ﮐﻨﺪ و‬
‫ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﺮوردﮔﺎرا! اﮔﺮ ﺑﺮاي ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺖ‪ ،‬ﻓﺘﻨﻪاي ﻣﻘﺪ‪‬ر ﻧﻤﻮدي‪ ،‬ﻣﺮا ﭘﯿﺶ از اﺑﺘﻼ ﺑﻪ اﯾﻦ‬
‫ﻓﺘﻨﻪ‪ ،‬ﺑﻤﯿﺮان‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﻣﺎ اﮔﺮ ﭼﺎرهي دﯾﮕﺮي ﻧﺪارد‪ ،‬ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﺮوردﮔﺎرا! اﮔﺮ ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ‬
‫زﻧﺪﮔﯽ ﺑﻪ ﻧﻔﻊِ ﻣﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺮا زﻧﺪه ﻧﮕﻪدار و آنﮔﺎه ﮐﻪ ﻣﺮگ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻔﻊِ ﻣﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺮا‬
‫ﺑﻤﯿﺮان«‪ .‬ﻫﯿﭻﮐﺲ‪ ،‬ﺧﯿﺮش را ﻧﻤﯽداﻧﺪ؛ ﭘﺲ ﺑﺎﯾﺪ ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ را ﺑﻪ اﷲ ﺑﺴﭙﺎرد و ﺑﮕﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫»ﭘﺮوردﮔﺎرا! اﮔﺮ ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ زﻧﺪﮔﯽ ﺑﻪ ﻧﻔﻊِ ﻣﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺮا زﻧﺪه ﻧﮕﻪ دار و آنﮔﺎه ﮐﻪ‬
‫ﺖ‬
‫ﻣﺮگ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻔﻊِ ﻣﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺮا ﺑﻤﯿﺮان«‪ .‬وﻗﺘﯽ ﺑﺪﯾﻦﺻﻮرت دﻋﺎ ﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل درﺧﻮاﺳ ‪‬‬
‫ﻣﺎ را ﻣﯽﭘﺬﯾﺮد‪.‬‬
‫از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﻪ ﺟﺎﯾﺰ ﺑﻮدن دﻋﺎي ﻣﺸﺮوط‪ ،‬ﭘﯽ ﻣﯽﺑﺮﯾﻢ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫اﻧﺴﺎن در دﻋﺎ ﺑﺮاي اﷲ‪ ‬ﺷﺮط ﺑﮕﺬارد‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ در ﺳﺎﯾﺮ ﻣﺘﻮن دﯾﻨﯽ ﻧﯿﺰ ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎﯾﯽ از‬
‫دﻋﺎي ﻣﺸﺮوط وﺟﻮد دارد؛ ﻣﺎﻧﻨﺪي آﯾﻪي »ﻟﻌﺎن«) ‪ (1‬ﮐﻪ ﺷﻮﻫﺮ در ﭘﻨﺠﻤﯿﻦ ﺑﺎر ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫»ﻟﻌﻨﺖ اﷲ ﺑﺮ او ﺑﺎد اﮔﺮ از دروغﮔﻮﯾﺎن ﺑﺎﺷﺪ« و زن ﻧﯿﺰ در ﭘﻨﺠﻤﯿﻦ ﻣﺮﺣﻠﻪ از‬

‫)‪ (1‬ﻟﻌﺎن‪ ،‬ﻧﻮﻋﯽ ﮔﻮاﻫﯽ ﯾﺎ ﻧﻔﺮﯾﻦ دوﺳﻮﯾﻪ در ﻣﯿﺎن زن و ﺷﻮﻫﺮيﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺮد‪ ،‬ﻫﻤﺴﺮش را ﺑﻪ زﻧﺎ ﻣﺘﻬﻢ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻫﯿﭻ ﮔﻮاﻫﯽ ﺟﺰ ﺧﻮد ﻧﺪارد؛ ﺑﺪﯾﻦ ﺻﻮرت ﮐﻪ اد‪‬ﻋﺎﮐﻨﻨﺪه‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺷﻮﻫﺮ‪ ،‬ﭼﻬﺎر ﺑﺎر ﺑﻪ ﻧﺎم اﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ‬
‫ﻣﯽﺧﻮرد ﮐﻪ از راﺳﺖﮔﻮﯾﺎن اﺳﺖ و ﭘﻨﺠﻤﯿﻦ ﺑﺎر‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﮔﻮاﻫﯽ ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﻟﻌﻨﺖ اﷲ ﺑﺮ او ﺑﺎد اﮔﺮ از‬
‫دروغﮔﻮﯾﺎن ﺑﺎﺷﺪ و زن ﻧﯿﺰ ﺑﺮاي دﻓﺎع از ﺧﻮد و دﻓﻊ ﻣﺠﺎزات زﻧﺎ‪ ،‬ﭼﻬﺎر ﺑﺎر ﺑﻪ ﻧﺎم اﷲ ﮔﻮاﻫﯽ ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺷﻮﻫﺮش دروغ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ و ﭘﻨﺠﻤﯿﻦ ﺑﺎر ﮔﻮاﻫﯽ ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﺧﺸﻢ اﷲ ﺑﺮ ﺧﻮد‪ ‬او ﺑﺎد‪ ،‬اﮔﺮ ﺷﻮﻫﺮش‬
‫راﺳﺖﮔﻮﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﺣﮑﻢ‪ ،‬در آﯾﻪﻫﺎي ‪ 9-6‬ﺳﻮرهي »ﻧﻮر« آﻣﺪه اﺳﺖ‪] .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬
 ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻧﺎدرﺳﺖﺑﻮدن آرزوي ﻣﺮگ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ زﯾﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ اﻧﺴﺎن ﻣﯽرﺳﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ‪471 ...‬‬

‫ﮔﻮاﻫﯽاش‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﺧﺸﻢ اﷲ ﺑﺮ ﺧﻮد‪ ‬او ﺑﺎد‪ ،‬اﮔﺮ ﺷﻮﻫﺮش راﺳﺖﮔﻮﺳﺖ«‪ .‬و‬
‫ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺸﺮوط دﻋﺎ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ ﻟﺬا ﺷﺮط ﮔﺬاﺷﺘﻦ در دﻋﺎ‪ ،‬اﯾﺮادي ﻧﺪارد‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﺆﻟﻒ‪ ،/‬ﺣﺪﯾﺚ ﻗﯿﺲ ﺑﻦ اﺑﯽﺣﺎزم را ﻧﻘﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﯿﺎدت‪ ‬ﯾﮑﯽ‬
‫از ﺑﺰرﮔﺎن ﺻﺤﺎﺑﻪ ﺑﻪ ﻧﺎمِ ﺧﺒ‪‬ﺎب ﺑﻦ اَر‪‬ت‪ ‬رﻓﺘﻨﺪ؛ اﯾﻦ‪ ،‬زﻣﺎﻧﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ دﻧﯿﺎ ﺑﻪ رو ِ‬
‫ي‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﮔﺸﻮده ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬اﺑﺘﺪا ﻓﻘﯿﺮ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺎ ﻏﻨﺎﯾﻢ ﻓﺮاواﻧﯽ‬
‫ﮐﻪ از ﮐﺎﻓﺮان ﺑﻪدﺳﺖ آوردﻧﺪ‪ ،‬آﻧﺎن را ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ ﺑﻪ آنﻫﺎ ﻧﻮﯾﺪ داده‬
‫ﺑﻮد‪:‬‬
‫َ َ َ ُ ُ َّ ُ َ َ َ َ َ ٗ َ ۡ ُ ُ َ‬
‫]اﻟﻔﺘﺢ‪[٢٠ :‬‬ ‫�ة تأخذو� َها﴾‬ ‫﴿وعد�م ٱ� مغان ِم كث ِ‬
‫اﷲ‪ ،‬ﻏﻨﯿﻤﺖﻫﺎي ﻓﺮاواﻧﯽ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻧﻮﯾﺪ داده اﺳﺖ ﮐﻪ آن را ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽآورﯾﺪ‪.‬‬
‫در آﯾﻪي ﻗﺒﻞ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻏﻨﺎﯾﻢ اﺷﺎره ﻧﻤﻮده و ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫َ َ َ َ َ َٗ ۡ ُ ُ َ‬
‫]اﻟﻔﺘﺢ‪[١٩ :‬‬ ‫�ة يَأخذو� َها﴾‬ ‫﴿ومغان ِم كث ِ‬
‫و ﻧﯿﺰ ﻏﻨﯿﻤﺖﻫﺎي ﻓﺮاواﻧﯽ ﮐﻪ آن را ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽآورﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﭘﺲ از آنﮐﻪ ﺑﻪ ﺧﻮاﺳﺖ‪ ‬اﷲ‪ ‬ﺑﻪ ﭘﯿﺮوزي رﺳﯿﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺛﺮوتﻫﺎي ﻓﺮاواﻧﯽ‬
‫ﺑﻪدﺳﺖ آوردﻧﺪ و ﺛﺮوات ﻫﺎﯾﺸﺎن اﻓﺰاﯾﺶ ﭼﺸﻢﮔﯿﺮي ﯾﺎﻓﺖ؛ از اﯾﻦرو ﺑﺴﯿﺎري از آنﻫﺎ‬
‫در رﻓﺎه و آﺳﺎﯾﺶ ﻣﺎد‪‬ي ﮐﻢﻧﻈﯿﺮي ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از آنﻫﺎ‪ ،‬ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ ﺑﺮاي‬
‫ﺻﺮف ﻏﺬا ﺳﺮِ ﺳﻔﺮهي ﻧﻬﺎر ﯾﺎ ﺷﺎم ﻣﯽﻧﺸﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﯾﺎد‪ ‬روزﮔﺎري ﻣﯽاﻓﺘﺎدﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺗﻨﮓدﺳﺖ ﺑﻮدﻧﺪ و زﻧﺪﮔﯽ ﺳﺨﺘﯽ داﺷﺘﻨﺪ و ﺑﺎ ﯾﺎد و ﺧﺎﻃﺮهي آن اﯾﺎم‪ ،‬ﻣﯽﮔﺮﯾﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻗﯿﺲ و ﻫﻤﺮاﻫﺎﻧﺶ ﺑﻪ ﻋﯿﺎدت‪ ‬ﺧﺒ‪‬ﺎب‪ ‬رﻓﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺮاي درﻣﺎن ﺑﯿﻤﺎرياش ﻫﻔﺖ‬
‫ﺟﺎي ﺑﺪﻧﺶ را داغ ﮐﺮده ﺑﻮد‪ .‬داغ ﮐﺮدن‪ ،‬ﺑﻪ اذن ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﺘﻌﺎل ﯾﮑﯽ از روشﻫﺎي‬
‫ﻣﻔﯿﺪ در درﻣﺎن ﺑﯿﻤﺎريﻫﺎﺳﺖ و ﺟﺰو ﯾﮑﯽ از ﻣﻮارد ﺳﻪﮔﺎﻧﻪايﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ‬
‫ﺷﻔﺎﺑﺨﺶ ﺑﻮدن آنﻫﺎ ﺑﻪ اذن اﻟﻬﯽ ﺗﺼﺮﯾﺢ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪» :‬داغ ﮐﺮدن‪ ،‬ﺣﺠﺎﻣﺖ و‬
‫ﻋﺴﻞ«‪ (1 ).‬اﯾﻦ ﺳﻪ ﻣﻮرد‪ ،‬ﺑﻪ اذن اﷲ‪ ‬ﺗﺄﺛﯿﺮ ﺷﮕﺮﻓﯽ در درﻣﺎن ﺑﯿﻤﺎريﻫﺎ دارﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ‬
‫از ﺑﯿﻤﺎريﻫﺎ ﺟﺰ ﺑﺎ داغ ﮐﺮدن‪ ،‬درﻣﺎن ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ؛ ﻣﺎﻧﺪ ﺑﯿﻤﺎريِ »ﺳﯿﻨﻪﭘﻬﻠﻮ« ﮐﻪ ﻧﻮﻋﯽ‬
‫اﻟﺘﻬﺎب رﯾﻮيﺳﺖ و در اﺛﺮ آن‪ ،‬ﺷُﺶﻫﺎ ﺑﻪ ﺳﯿﻨﻪ ﻣﯽﭼﺴﺒﻨﺪ و ﺑﺎﻋﺚ ﻣﺮگ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ؛ ﻣﮕﺮ‬
‫اﯾﻦﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﺑﯿﻤﺎر را ﺷﻔﺎ دﻫﺪ و اﺳﺒﺎب درﻣﺎن ﺑﻪ ﺧﻮاﺳﺖ او اﺛﺮﺑﺨﺶ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.(5681 ،5680) :‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪472‬‬

‫ﭼﻨﯿﻦ ﺑﯿﻤﺎريﻫﺎﯾﯽ ﺑﺎ داغ ﮐﺮدن درﻣﺎن ﻣﯽﺷﻮد؛ ﭼﻪ ﺑﺴﯿﺎر ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﯿﻨﻪﭘﻬﻠﻮ‬

‫ﻣﺒﺘﻼ ﺷﺪه و از ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺑﻪ ﭘﺰﺷﮏ و ﻣﺼﺮف داروﻫﺎي ﺷﯿﻤﯿﺎﯾﯽ ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻧﮕﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﺎ‬
‫داغ ﮐﺮدن ﺑﻪ اذن ﭘﺮوردﮔﺎر ﺑﻬﺒﻮد ﯾﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫داغ ﮐﺮدن در درﻣﺎن ﻧﻮﻋﯽ ﺑﯿﻤﺎري ﮔﻮارﺷﯽ و رودهاي ﮐﻪ ﻋﺮبﻫﺎ آن را »ﻃﯿﺮ«‬
‫ﻣﯽﻧﺎﻣﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ اذن اﷲ‪ ‬ﻣﺆﺛﺮ اﺳﺖ؛ در اﯾﻦ ﺑﯿﻤﺎري‪ ،‬رودهﻫﺎ در درون ﺣﻔﺮهي ﺷﮑﻤﯽ‪،‬‬
‫ﺟﺎﺑﻪﺟﺎ و ﭘﺮاﮐﻨﺪه ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻫﺮ داروﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺑﯿﻤﺎر ﺑﺪﻫﯿﺪ‪ ،‬ﺑﻬﺒﻮد ﻧﻤﯽﯾﺎﺑﺪ و ﻓﻘﻂ ﺑﺎ داغ‬
‫ﮐﺮدن‪ ،‬ﺧﻮب ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺑﯿﻤﺎريِ دﯾﮕﺮي ﻧﯿﺰ وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ﺑﺎ اﻟﺘﻬﺎب و ورم دﻫﺎن و ﺣﻠﻖ‪ ،‬ﺑﺮوز ﻣﯽﮐﻨﺪ و‬
‫ﻣﺮدم‪ ،‬آن را »ﺣﺒﻪ« ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ و در واﻗﻊ ﻧﻮﻋﯽ ﺗﺎو‪‬ل ﯾﺎ ﺗﺐﺧﺎل ﺑﺰرگ دروندﻫﺎﻧﯽﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ اﮔﺮ ﺑﺘﺮﮐﺪ‪ ،‬ﭼﻪﺑﺴﺎ ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ ﻣﺮگ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﯾﻦ ﺑﯿﻤﺎري ﻧﯿﺰ ﻣﻌﻤﻮﻻً از ﻃﺮﯾﻖ داغ‬
‫ﮐﺮدن ﻗﺎﺑﻞ درﻣﺎن اﺳﺖ و ﺷﯿﻮهﻫﺎي دﯾﮕﺮ‪ ،‬در ﻣﻌﺎﻟﺠﻪي آن‪ ،‬ﮐﻢاﺛﺮ ﯾﺎ ﺑﯽاﺛﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﺑﺴﯿﺎري از ﺑﯿﻤﺎريﻫﺎ ﻓﻘﻂ ﺑﺎ داغ ﮐﺮدن‪ ،‬از ﻣﯿﺎن ﻣﯽروﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺧﺒ‪‬ﺎب ﺑﻦ اَر‪‬ت‪ ‬ﻫﻔﺖ ﻧﻘﻄﻪ از ﺑﺪﻧﺶ را داغ ﮐﺮده ﺑﻮد؛ دوﺳﺘﺎﻧﺶ ﺑﻪ ﻋﯿﺎدﺗﺶ‬
‫ُ ِّ َ‬ ‫َ ْ‬ ‫َّ ْ‬
‫رﻓﺘﻨﺪ‪ .‬وي ﺑﻪ آنﻫﺎ ﺧﺒﺮ داد ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬إِن ال ُﻤ ْﺴ ِﻠ َﻢ ﻴﻟُﺆ َﺟ ُﺮ ﻲﻓ ﻞﻛ ﻲﺷ ٍء‬
‫ُّ‬ ‫ََْ ُُ‬ ‫ُ ْ ُ ُ َّ َ‬
‫اب«‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﻫﺮ ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﺧﺮج‬ ‫�ﻨ ِﻔﻘﻪ إِﻻ ﻲﻓ ﻲﺷ ٍء �ﻌﻠﻪ ﻲﻓ ﻫﺬا اﻟﺮﺘ ِ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺎداش ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮِ ﭼﯿﺰي ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺧﺎك ﻣﯽﮔﺬارد )و در‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻤﺎنﺳﺎزي ﮐﻪ ﻣﺎزاد ﺑﺮ ﻧﯿﺎز اوﺳﺖ‪ ،‬ﻫﺰﯾﻨﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ(«‪ .‬زﯾﺮا اﮔﺮ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﺣﺪ‪ ‬ﻧﯿﺎز‬
‫ﺧﻮد ﺑﺴﻨﺪه ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬دﯾﮕﺮ ﻧﯿﺎزي ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻫﺰﯾﻨﻪﻫﺎي زﯾﺎدي را ﻣﺘﺤﻤﻞ ﺷﻮد؛ ﻟﺬا ﻣﺎﻧﻨﺪ‪‬‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﮐﻪ ﺑﺮﮔﺰﯾﺪهﺗﺮﯾﻦ ﺑﻨﺪهي اﷲ ﻣﺘﻌﺎل اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪاي ﮐﻪ ﺧﻮد و ﺧﺎﻧﻮادهاش‬
‫در آن زﻧﺪﮔﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬اﮐﺘﻔﺎ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬ﺑﺮاي ﻫﺮ ﯾﮏ از ﻫﻤﺴﺮاﻧﺶ اﺗﺎﻗﮏ‬
‫ﯾﺎ ﺣﺠﺮهاي داﺷﺖ ﮐﻪ در آن زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و ﭼﯿﺰِ دﯾﮕﺮي در اﯾﻦ اﺗﺎﻗﮏﻫﺎ ﻧﺒﻮد؛‬
‫ﺣﺘﯽ ﺑﺮاي ﻗﻀﺎي ﺣﺎﺟﺖ ﺑﻪ ﻣﺤﻞّ ﺧﻠﻮﺗﯽ ﻣﯽرﻓﺘﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺣﺎﻻ ﻣﺮدم ﭘﯿﺶرﻓﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ و‬
‫َ َّ‬ ‫َ َ ْ َ ْ ََ‬ ‫َْ َ‬
‫ﺎﻋء الﺸﺎ ِء‬‫اﯾﻦ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﻗﯿﺎﻣﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‪َ » :‬وأن ﺗﺮى اﺤﻟُﻔﺎة اﻟ ُﻌﺮاة اﻟﻌﺎﻟﺔ ِر‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪5672 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2681 :‬‬

 ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻧﺎدرﺳﺖﺑﻮدن آرزوي ﻣﺮگ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ زﯾﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ اﻧﺴﺎن ﻣﯽرﺳﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ‪473 ...‬‬
‫) ‪(1‬‬
‫نﻴﺎن«‪.‬‬ ‫ُْ‬ ‫َ ُ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬و ﭘﺎﺑﺮﻫﻨﮕﺎن‪ ،‬ﺑﺮﻫﻨﻪﻫﺎي ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ و ﭼﻮﭘﺎنﻫﺎ را ﻣﯽﺑﯿﻨﯽ‬ ‫ﻳﺘﻄﺎولﻮن ﻲﻓ اﺒﻟ ِ‬
‫ﮐﻪ در ﺳﺎﺧﺘﻤﺎنﺳﺎزي ﺑﺮ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺳﺒﻘﺖ ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ«‪ .‬آﺳﻤﺎنﺧﺮاشﻫﺎ و ﺳﺎﺧﺘﻤﺎنﻫﺎي‬
‫ﺑﻠﻨﺪ ﯾﺎ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎنﻫﺎي ﻣﺠﻠّﻞ و زﯾﺒﺎ ﻣﯽﺳﺎزﻧﺪ؛ ﻫﺰﯾﻨﻪﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺳﺎﺧﺘﻦ ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻤﺎنﻫﺎﯾﯽ ﺻﺮف ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬اﺟﺮ و ﭘﺎداﺷﯽ ﺑﺮاي اﻧﺴﺎن ﻧﺪارد‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎنﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺮاي ﺳﮑﻮﻧﺖ ﻓﻘﺮا ﺑﻨﺎ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﯾﺎ درآﻣﺪ‪ ‬آن را در راه اﷲ‪ ‬اﻧﻔﺎق ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ‬
‫ﺧﺎﻧﻪﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻫﺰﯾﻨﻪﻫﺎي ﻫﻨﮕﻔﺖ ﺑﺮاي ﺳﮑﻮﻧﺖ ﻣﯽﺳﺎزﻧﺪ‪ ،‬ﺑﯽاﺟﺮ اﺳﺖ و ﮔﺎه ﮔﻨﺎه و‬
‫ﻣﻌﺼﯿﺖ ﻧﯿﺰ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ ‬آنﭼﻪ اﻣﺮوزه ﺑﺮﺧﯽ از ﻓﻘﺮا اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﻨﺪ؛ اﯾﻨﮏ‬
‫ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﻓﻘﺮا وامﻫﺎي ده‪ ،‬ﭘﺎﻧﺰده و ﺑﯿﺴﺖﺳﺎﻟﻪ ﺑﺮ ﻋﻬﺪهي آنﻫﺎﺳﺖ‬
‫و از اداي آن ﻋﺎﺟﺰﻧﺪ؛ آنﻫﺎ ﻗﺮض ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ ﺗﺎ ﻧﻤﺎيِ ﺧﺎﻧﻪي ﺧﻮد را ﺑﺎ ﺳﻨﮓﻫﺎي زﯾﻨﺘﯽ‬
‫و ﮔﺮانﺑﻬﺎ‪ ،‬ﺑﯿﺎراﯾﻨﺪ ﯾﺎ ﺧﺎﻧﻪي ﺧﻮد را ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻗﺼﺮ و ﺑﺎرو‪ ،‬ﺑﺴﺎزﻧﺪ و ﻃﺎقﻫﺎ و ﮐﻨﮕﺮهﻫﺎﯾﯽ‬
‫ﺑﺮاي آن ﺑﻨﺎ ﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﻫﺰﯾﻨﻪﻫﺎي ﻫﻨﮕﻔﺘﯽ درﺑﺮدارد و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﺑﺎ ﺟﯿﺐ و دﺳﺖ‪ ‬ﺧﺎﻟﯽ‪،‬‬
‫ف ﺛﺮوت ﻣﯽزﻧﻨﺪ و اﯾﻦ ﻋﻤﻞِ ﻣﻤﻨﻮع را اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﻨﺪ و ﺧﻮد را زﯾﺮِ ﺑﺎرِ ﻗﺮض‬
‫ﻻ ‪‬‬
‫ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ!‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﺳﺎﺧﺘﻦِ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﯽ ﻋﺎدي ﮐﻪ در آن‪ ،‬اﺳﺮاف‪ ،‬ﻓﺨﺮﻓﺮوﺷﯽ و ﻗﺮض ﮔﺮﻓﺘﻦ از‬
‫ﮐﺴﯽ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬اﯾﺮادي ﻧﺪارد و ﮔﻨﺎﻫﯽ در آن ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫***‬

‫)‪ (1‬ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.(10 ،8) :‬‬

 ‫‪ -68‬ﺑﺎب‪ :‬و‪‬ر‪‬ع و ﺗﺮك ﺷﺒﻬﺎت‬

‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫َ َۡ‬
‫� َس ُبونَ ُهۥ َه ّي ٗنا َو ُه َو ع َ‬
‫ِند ٱ َّ�ِ َع ِظ ‪ٞ‬‬
‫]اﻟﻨﻮر ‪[١٥ :‬‬ ‫يم ‪﴾١٥‬‬ ‫ِ‬ ‫﴿و‬
‫و آن را ﺳﺨﻨﯽ ﻣﻌﻤﻮﻟﯽ ﻣﯽﭘﻨﺪاﺷﺘﯿﺪ‪ ،‬ﺣﺎل آنﮐﻪ اﯾﻦ ﺑﻬﺘﺎن‪ ،‬ﻧﺰد اﷲ ﺑﺲ ﺑﺰرگ ﺑﻮد‪.‬‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ ۡ‬ ‫َّ‬
‫]اﻟﻔﺠﺮ‪[١٤ :‬‬ ‫﴿إِن َر َّ�ك � ِٱل ِم ۡر َصادِ ‪﴾١٤‬‬
‫ﺑﯽﮔﻤﺎن ﭘﺮوردﮔﺎرت در ﮐﻤﯿﻦﮔﺎه اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﺑﺎب ورع و ﺗﺮك ﺷﺒﻬﺎت«‪.‬‬
‫ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﺮدم‪ ،‬و‪‬ر‪‬ع )ﭘﺮﻫﯿﺰﮔﺎري( را ﻫﻢﻣﻌﻨﺎي زﻫﺪ )ﭘﺎرﺳﺎﯾﯽ( ﻣﯽداﻧﻨﺪ؛ اﻣﺎ‬
‫ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﺑﻦاﻟﻘﯿﻢ‪ /‬در ﮐﺘﺎبِ »اﻟﺮوح« ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ورع‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﭘﺮﻫﯿﺰ از ﭼﯿﺰﻫﺎي‬
‫زﯾﺎنﺑﺎر ﺑﺮاي آﺧﺮت و زﻫﺪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﮐﻨﺎر ﮔﺬاﺷﺘﻦ ﭼﯿﺰﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻣﻔﯿﺪ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﭘﺲ زﻫﺪ‪،‬‬
‫از و‪‬رع‪ ،‬ﺑﺮﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا ورع‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن از ﭼﯿﺰﻫﺎي زﯾﺎنﺑﺎر ﺑﭙﺮﻫﯿﺰد و‬
‫زﻫﺪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﮐﻨﺎر ﮔﺬاﺷﺘﻦ ﭼﯿﺰﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻣﻔﯿﺪ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﭼﺮاﮐﻪ اﺷﯿﺎ‪ ،‬ﺑﺮ ﺳﻪ دﺳﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﺑﺮﺧﯽ‬
‫از آنﻫﺎ زﯾﺎنﺑﺎرﻧﺪ و ﺑﺮﺧﯽ ﻫﻢ ﻣﻔﯿﺪ و ﭘﺎرهاي از آنﻫﺎ‪ ،‬ﻧﻪ ﻣﻔﯿﺪﻧﺪ و زﯾﺎنﺑﺎر‪ .‬ﻟﺬا زاﻫﺪ‬
‫)ﭘﺎرﺳﺎ( دو ﭼﯿﺰ را ﺗﺮك ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ :‬ﻫﻢ ﭼﯿﺰﻫﺎي زﯾﺎنﺑﺎر و ﻫﻢ ﭼﯿﺰﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﮐﻪ ﻧﻪ ﻣﻔﯿﺪﻧﺪ‬
‫و ﻧﻪ زﯾﺎنﺑﺎر و ﺑﻪ ﭼﯿﺰﻫﺎ ﯾﺎ ﮐﺎرﻫﺎي ﻣﻔﯿﺪ و ﺳﻮدﻣﻨﺪ روي ﻣﯽآورد؛ اﻣﺎ ﮐﺴﯽ ﻻزﻣﻪي‬
‫ورع‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﺗﺮك ﮐﺮدن ﮐﺎرﻫﺎ و اﺷﯿﺎي ﺣﺮام و روي آوردن ﺑﻪ اﺷﯿﺎ و اﻋﻤﺎل ﺳﻮدﻣﻨﺪ‬
‫اﺳﺖ و ﻧﯿﺰ اﺷﯿﺎ و ﮐﺎرﻫﺎﯾﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻪ ﻣﻔﯿﺪﻧﺪ و ﻧﻪ زﯾﺎنﺑﺎر‪ .‬از اﯾﻦرو ﺟﺎﯾﮕﺎه زﻫﺪ از‬
‫ﺟﺎﯾﮕﺎه ورع‪ ،‬ﺑﺮﺗﺮ اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻫﺮ ﭘﺎرﺳﺎﯾﯽ‪ ،‬ﭘﺮﻫﯿﺰﮔﺎر اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﻫﺮ ﭘﺮﻫﯿﺰﮔﺎري‪ ،‬زاﻫﺪ‬
‫)ﭘﺎرﺳﺎ( ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ورع ﯾﺎ ﭘﺮﻫﯿﺰﮔﺎري‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﮐﺎرﻫﺎ ﯾﺎ اﺷﯿﺎي ﺷﺒﻬﻪدار را رﻫﺎ‬
‫ﮐﻨﺪ؛ ﭼﻪ در اﺻﻞِ ﺣﮑﻢ آن ﺷﺒﻬﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﭼﻪ در ﺷﺮاﯾﻂ و وﺿﻌﯿﺘﺶ ﮐﻪ آﯾﺎ درﺳﺖ‬
‫اﺳﺖ ﯾﺎ ﺧﯿﺮ؟‬
 ‫‪475‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬و‪‬ر‪‬ع و ﺗﺮك ﺷﺒﻬﺎت‬

‫آدمِ ﭘﺮﻫﯿﺰﮔﺎر‪ ،‬ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ ﮐﺎري ﺑﺮ او ﻣﺸﺘﺒﻪ ﮔﺮدد‪ ،‬اﮔﺮ ﺷﺒﻬﻪاش درﺑﺎرهي ﺣﺮﻣﺖ آن‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬رﻫﺎﯾﺶ ﻣﯽﮐﻨﺪ و اﮔﺮ ﺷﺒﻬﻪاش درﺑﺎرهي وﺟﻮب آن ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻧﺠﺎﻣﺶ ﻣﯽدﻫﺪ ﺗﺎ‬
‫ﮔﻨﻪﮐﺎر ﻧﺸﻮد‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬دو آﯾﻪ در اﯾﻦ ﺑﺎب ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ از ﺟﻤﻠﻪ اﯾﻦ ﻓﺮﻣﻮدهي‬
‫اﷲ‪ ‬ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َۡ‬
‫� َس ُبونَ ُهۥ َه ّي ٗنا َو ُه َو ع َ‬
‫ِند ٱ َّ�ِ َع ِظ ‪ٞ‬‬
‫]اﻟﻨﻮر ‪[١٥ :‬‬ ‫يم ‪﴾١٥‬‬ ‫ِ‬ ‫﴿و‬
‫و آن را ﺳﺨﻨﯽ ﻣﻌﻤﻮﻟﯽ ﻣﯽﭘﻨﺪاﺷﺘﯿﺪ‪ ،‬ﺣﺎل آنﮐﻪ اﯾﻦ ﺑﻬﺘﺎن‪ ،‬ﻧﺰد اﷲ ﺑﺲ ﺑﺰرگ ﺑﻮد‪.‬‬
‫اﯾﻦ آﯾﻪ‪ ،‬ﺟﺰو ﻣﺠﻤﻮﻋﻪي آﯾﺎﺗﯽﺳﺖ ﮐﻪ در ﻣﺎﺟﺮاي »اﻓﮏ« ﻧﺎزل ﺷﺪ‪ .‬اﻓﮏ‪ ،‬ﻫﻤﺎن‬
‫ﺗﻬﻤﺖ و دروغِ ﺷﺎخداري ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن و دﺷﻤﻨﺎنِ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪﻗﺼﺪ ﺑﺪﻧﺎم ﮐﺮدن اﻧﯿﺲ‬
‫و ﻣﻮﻧﺲ رﺳﻮلﺧﺪا‪ ،‬ﺳﺮِ ﻫﻢ ﮐﺮدﻧﺪ ﺗﺎ از ﻃﺮﯾﻖِ ﺑﺪﻧﺎم ﮐﺮدن ﺧﺎﻧﻮادهي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬زﻫﺮِ‬
‫ﺧﻮد را ﺑﺮﯾﺰﻧﺪ و از اﺳﻼم و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮِ اﺳﻼم‪ ،‬اﻧﺘﻘﺎم ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫داﺳﺘﺎن »اﻓﮏ«‪ ،‬ﻣﺸﻬﻮر اﺳﺖ؛ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻫﺮﮔﺎه ﻗﺼﺪ‪ ‬ﺳﻔﺮ ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﻣﯿﺎنِ ﻫﻤﺴﺮاﻧﺶ‬
‫ﻗﺮﻋﻪﮐﺸﯽ ﻣﯽﻧﻤﻮد و ﻗﺮﻋﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻫﺮ ﯾﮏ از ﻫﻤﺴﺮاﻧﺶ ﮐﻪ ﻣﯽاﻓﺘﺎد‪ ،‬او را ﺑﺎ ﺧﻮد‬
‫ﻣﯽﺑﺮد‪ .‬و اﯾﻦ‪ ،‬از ﻋﺪاﻟﺖ‪ ‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻮد‪ .‬در ﯾﮑﯽ از اﯾﻦ ﺳﻔﺮﻫﺎ‪ ،‬ﻗﺮﻋﻪ ﺑﻪ ﻧﺎمِ ﻋﺎﯾﺸﻪ&‬
‫اﻓﺘﺎد‪.‬‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ از ﺳﻔﺮ ﺑﺎزﻣﯽﮔﺸﺘﻨﺪ‪ ،‬در ﭘﺎﯾﺎنِ ﺷﺐ‪ ،‬در ﻣﯿﺎن راه‪ ،‬اﺗﺮاق ﮐﺮدﻧﺪ و‬
‫ﺧﻮاﺑﯿﺪﻧﺪ‪ .‬ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﺑﺮاي ﻗﻀﺎي ﺣﺎﺟﺖ‪ ،‬ﻣﺤﻞّ ﺧﻮد را ﺗﺮك ﮐﺮد‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﺎ ِن‬
‫ﺣﺮﮐﺖ داد‪ .‬ﻣﺄﻣﻮرانِ ﺣﻤﻞِ ﮐﺠﺎوهي ﻋﺎﯾﺸﻪ&‪ ،‬ﮐﺠﺎوه را ﺑﺮداﺷﺘﻨﺪ و ﻣﺘﻮﺟﻪ ﻧﺸﺪﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫ﻋﺎﯾﺸﻪ& در ﮐﺠﺎوه ﻧﯿﺴﺖ؛ زﯾﺮا آن ﺑﺰرﮔﻮار‪ ،‬وزن و ﺳﻦّ ﭼﻨﺪاﻧﯽ ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬آنﻫﺎ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﮔﻤﺎنِ اﯾﻦﮐﻪ ﻋﺎﯾﺸﻪ& در ﮐﺠﺎوه اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﺠﺎوه را ﺑﺮداﺷﺘﻨﺪ و ﺑﻪ راه اﻓﺘﺎدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻋﺎﯾﺸﻪ&‪ ،‬ﭘﺲ از اﯾﻦﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺤﻞّ ﺑﺎراﻧﺪازِ ﺧﻮد ﺑﺎزﮔﺸﺖ‪ ،‬درﯾﺎﻓﺖ ﮐﻪ ﮐﺎروان‪،‬‬
‫ﺣﺮﮐﺖ ﮐﺮده و آنﺟﺎ را ﺗﺮك ﻧﻤﻮده اﺳﺖ؛ وﻟﯽ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ زﯾﺮﮐﯽ و ﻓﺮاﺳﺘﺶ‪ ،‬آنﺟﺎ را‬
‫ﺗﺮك ﻧﮑﺮد و ﻫﻤﺎنﺟﺎ ﻣﺎﻧﺪ و ﺑﺎ ﺧﻮد ﮔﻔﺖ‪ :‬وﻗﺘﯽ ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺷﻮﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﺮا ﺑﺎ ﺧﻮد ﻧﺒﺮدهاﻧﺪ‪،‬‬
‫ﺑﺎزﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺧﻮرﺷﯿﺪ‪ ،‬ﻃﻠﻮع ﮐﺮد‪ .‬ﺷﺨﺼﯽ ﺑﻪ ﻧﺎمِ »ﺻﻔﻮان ﺑﻦ ﻣﻌﻄّﻞ« ﮐﻪ ﺳﻨﮕﯿﻦﺧﻮاب ﺑﻮد‪ ،‬از‬
‫ﺧﻮاب ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ‪ .‬ﺻﻔﻮان‪ ،‬ﺑﻪاﻧﺪازهاي ﺳﻨﮕﯿﻦﺧﻮاب ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﺘﻮﺟﻪ‪ ‬ﺣﺮﮐﺖ ﮐﺎروان‬
‫ﻧﺸﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻌﻀﯽ از ﻣﺮدم‪ ،‬ﺧﻮابِ ﺳﻨﮕﯿﻨﯽ دارﻧﺪ و وﻗﺘﯽ ﻣﯽﺧﻮاﺑﻨﺪ‪ ،‬ﺳﺮ و ﺻﺪاي‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪476‬‬

‫اﻃﺮاف‪ ،‬ﺑﯿﺪارﺷﺎن ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﺻﻔﻮان ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦﮔﻮﻧﻪ ﺑﻮد و وﻗﺘﯽ ﻣﯽﺧﻮاﺑﯿﺪ‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ‪ ‬ﯾﮏ‬
‫ﻣ‪‬ﺮده ﺳﻨﮕﯿﻦ و ﺑﯽﺣﺮﮐﺖ ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬ﺻﻔﻮان از ﺧﻮاب ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ؛ ﺳﯿﺎﻫﯽ و ﺷﺒﺤﯽ دﯾﺪ؛‬
‫ﺑﻪ ﺳﻮﯾﺶ رﻓﺖ و درﯾﺎﻓﺖ ﮐﻪ اماﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ ﻋﺎﯾﺸﻪ& اﺳﺖ‪ .‬او ﻋﺎﯾﺸﻪ& را ﭘﯿﺶ از‬
‫ﻧﺰول ﺣﮑﻢِ ﺣﺠﺎب ﻣﯽﺷﻨﺎﺧﺖ‪ .‬ﻟﺬا ﺑﻪاﺣﺘﺮامِ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در ﻏﯿﺎبِ اﯾﺸﺎن‪ ،‬ﯾﮏ ﮐﻠﻤﻪ ﻧﯿﺰ ﺑﺎ‬
‫ﻫﻤﺴﺮِ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺳﺨﻦ ﻧﮕﻔﺖ؛ ﺷﺘﺮ را ﺧﻮاﺑﺎﻧﺪ و ﺑﺎ دﺳﺘﺶ‪ ،‬ﺑﺎ اﺷﺎره ﺑﻪ ﺳﻮي رﮐﺎب‪ ،‬از‬
‫اماﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ ﺧﻮاﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﻮارِ ﺷﺘﺮ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬آنﮔﺎه اﻓﺴﺎرِ ﺷﺘﺮ را در دﺳﺖ ﮔﺮﻓﺖ و ﺑﺪون‬
‫اﯾﻦﮐﻪ ﮐﻠﻤﻪاي ﺣﺮف ﺑﺰﻧﺪ ﯾﺎ ﺑﻪ ﻫﻤﺴﺮِ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﮕﺎه ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﻮي ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺑﻪ راه اﻓﺘﺎد‪.‬‬
‫روز‪ ،‬ﺑﺎﻻ آﻣﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ ﮐﺎروان رﺳﯿﺪﻧﺪ؛ ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن ﮐﻪ ﺑﻬﺎﻧﻪاي ﺑﺮاي ﻃﻌﻨﻪ زدن ﺑﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﯾﺎﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺧﻮﺷﺤﺎل ﺷﺪﻧﺪ و از اﯾﻦ ﻓﺮﺻﺖ‪ ،‬ﺳﻮءاﺳﺘﻔﺎده ﻧﻤﻮدﻧﺪ و آن ﻣﺮد را ﺑﻪ‬
‫ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ ﻫﻤﺴﺮِ ﭘﺎك‪ ‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﺘﻬﻢ ﮐﺮدﻧﺪ و ﺑﻪ ﺷﺎﯾﻌﻪﭘﺮاﮐﻨﯽ در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫در اﯾﻦ ﻣﯿﺎن‪ ،‬ﺳﻪ ﺗﻦ از ﺻﺤﺎﺑﻪي ﻣﺨﻠﺺ ﺑﻪ ﺷﺎﯾﻌﻪي ﺑﯽاﺳﺎﺳﯽ ﮐﻪ ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن ﺳﺮِ ﻫﻢ‬
‫ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬دﭼﺎر ﺷﺪﻧﺪ‪ :‬ﻣﺴﻄﺢ ﺑﻦ اﺛﺎﺛﻪ ﮐﻪ ﭘﺴﺮﺧﺎﻟﻪي اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺻﺪﯾﻖ ﺑﻮد‪ ،‬ﺣﺴﺎن ﺑﻦ‬
‫ﺛﺎﺑﺖ‪ ،‬و ﺣﻤﻨﻪ ﺑﻨﺖ ﺟﺤﺶ‪.‬‬
‫ﻫﻤﻬﻤﻪ ﺑﺎﻻ ﮔﺮﻓﺖ و ﻣﺮدم‪ ،‬در اﯾﻦﺑﺎره ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ؛ ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻣﮕﺮ ﻣﯽﺷﻮد؟‬
‫ﭼﻄﻮر ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ؟ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم‪ ،‬دﭼﺎرِ ﺗﺮدﯾﺪ ﺷﺪﻧﺪ و ﺑﺮﺧﯽ ﻫﻢ ﺑﻪﺷﺪت اﻧﮑﺎر‬
‫ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬اﺻﻼً اﻣﮑﺎن ﻧﺪارد ﮐﻪ ﻫﻤﺴﺮ و ﻫﻢﺑﺴﺘﺮِ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬آﻟﻮده ﺷﻮد؛‬
‫ﭼﻮن او‪ ،‬ﭘﺎكﺗﺮﯾﻦ ﺑﺎﻧﻮي روي زﻣﯿﻦ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﷲ ﺑﻪ ﺣﮑﻤﺖ و ﻗﺪرت ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ اراده ﮐﺮد ﮐﻪ ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﺑﯿﻤﺎر ﺷﻮد و در‬
‫ﺧﺎﻧﻪ‪ ،‬ﺑﺴﺘﺮي ﮔﺮدد‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻋﺎدت داﺷﺖ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﻋﺎﯾﺸﻪ ﺑﯿﻤﺎر ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎمِ‬
‫ﻋﯿﺎدﺗﺶ‪ ،‬ﺑﺎ او ﮔﺮم ﺑﮕﯿﺮد و ﺑﻪﮔﺮﻣﯽ از او اﺣﻮالﭘﺮﺳﯽ ﻧﻤﺎﯾﺪ؛ وﻟﯽ ﻋﺎﯾﺸﻪ& در اﯾﻦ‬
‫ﺑﯿﻤﺎري‪ ،‬آن ﺗﻮﺟﻪ و ﻣﻬﺮﺑﺎﻧﯽ ﮔﺬﺷﺘﻪ را ﺣﺲ ﻧﻤﯽﮐﺮد؛ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪ ﻣﯽآﻣﺪ و‬
‫ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﯿﻤﺎرِ ﺷﻤﺎ‪ ،‬ﭼﻄﻮر اﺳﺖ؟) ‪ (1‬ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﮔﺮﭼﻪ ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺗﻐﯿﯿﺮ رﻓﺘﺎرِ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺷﺪه‬
‫ﺑﻮد‪ ،‬اﻣﺎ ﻫﺮﮔﺰ ﺑﻪ ﺧﯿﺎﻟﺶ ﻧﻤﯽرﺳﯿﺪ و ﺗﺼﻮرش را ﻧﻤﯽﮐﺮد ﮐﻪ ﮐﺴﯽ‪ ،‬درﺑﺎرهي آﺑﺮوﯾﺶ‬
‫ﺳﺨﻨﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(4750 ،4141 ،2661) :‬؛ و ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 2770 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اماﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ ﻋﺎﯾﺸﻪ&‪.‬‬
 ‫‪477‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬و‪‬ر‪‬ع و ﺗﺮك ﺷﺒﻬﺎت‬

‫اﯾﻦ ﺳﺨﻦ در ﻣﯿﺎن ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن‪ ،‬زﺑﺎن ﺑﻪ زﺑﺎن ﻣﯽﮔﺸﺖ و ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺆﻣﻨﺎن ﻧﯿﺰ دﭼﺎر‬
‫ﺗﺮدﯾﺪ ﺷﺪﻧﺪ؛ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻫﯿﭻ ﺷﮏ و ﺗﺮدﯾﺪي ﺑﻪ ﻫﻤﺴﺮش ﻧﺪاﺷﺖ و ﺑﻪﺧﻮﺑﯽ ﻣﯽداﻧﺴﺖ‬
‫ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﺑﻪﺣﮑﻤﺖ ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬ﻫﺮﮔﺰ داﻣﺎنِ ﻫﻤﺴﺮ و ﻫﻤﺪم ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش را آﻟﻮده ﻧﻤﯽﮔﺮداﻧﺪ؛‬
‫از اﯾﻦرو ﻫﺮﮔﺰ اﯾﻦ ﺷﺎﯾﻌﻪ را ﺗﺼﺪﯾﻖ ﻧﮑﺮد‪ ،‬اﻣﺎ زﯾﺎدهﮔﻮﯾﯽﻫﺎي ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن و ﺑﺎﻻ ﮔﺮﻓﺘﻦ‬
‫ﻫﻤﻬﻤﻪ در اﯾﻦﺑﺎره‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬را در ﻧﺤﻮهي ﺑﺮﺧﻮرد ﺑﺎ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع‪ ،‬دﭼﺎر ﺗﺮدﯾﺪ ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﯾﮏ ﻣﺎه از ﺷﺮوع اﯾﻦ ﺗﻬﻤﺖ ﮔﺬﺷﺖ و ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻫﻢﭼﻨﺎن ﺑﯽﺧﺒﺮ ﺑﻮد ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﺑﺮاي‬
‫ﻗﻀﺎي ﺣﺎﺟﺖ ﺑﺎ ﺧﺎﻟﻪاش‪] ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎ ﺧﺎﻟﻪي ﭘﺪرش[ امﻣﺴﻄﺢ ﺑﯿﺮون رﻓﺖ‪ .‬در آن زﻣﺎن‬
‫در ﺧﺎﻧﻪﻫﺎ‪ ،‬دﺳﺘﺸﻮﯾﯽ ﻧﺒﻮد؛ ﻟﺬا ﺑﺮاي ﻗﻀﺎي ﺣﺎﺟﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺤﻠﯽ ﺧﻠﻮت و ﻣﻄﻤﺌﻦ‬
‫ﻣﯽرﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻋﺎﯾﺸﻪ و ﺧﺎﻟﻪاش‪ ،‬ﺑﯿﺮون ﻣﯽرﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺎي امﻣﺴﻄﺢ‪ ،‬ﻟﻐﺰﯾﺪ و‬
‫ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻮد ﺑﻪ زﻣﯿﻦ ﺑﯿﻔﺘﺪ؛ ﺑﺮاي ﭘﺴﺮش ﺑﺪدﻋﺎﯾﯽ ﮐﺮد و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺴﻄﺢ‪ ،‬ﻫﻼك ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻋﺎﯾﺸﻪ& از اﯾﻦ ﺳﺨﻦِ امﻣﺴﻄﺢ‪ $‬ﺗﻌﺠﺐ ﮐﺮد؛ ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬ﭼﺮا درﺑﺎرهي ﻣﻬﺎﺟﺮي ﮐﻪ در‬
‫ﺑﺪر ﻧﯿﺰ ﺣﻀﻮر داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﯽ؟ او‪ ،‬ﭘﺴﺮِ ﺗﻮﺳﺖ! آنﺟﺎ ﺑﻮد ﮐﻪ امﻣﺴﻄﺢ‪،‬‬
‫ﺟﺮﯾﺎن اﻓﮏ را ﺑﺮاي ﻋﺎﯾﺸﻪ ﺑﺎزﮔﻮ ﮐﺮد؛ زﯾﺮا ﻣﺴﻄﺢ ﻧﯿﺰ ﯾﮑﯽ از اﺻﺤﺎﺑﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ‬
‫ﺗﻬﻤﺖ و ﮔﻨﺎه‪ ‬ﺑﺰرگ دﭼﺎر ﺷﺪ و آن را ﺗﺼﺪﯾﻖ ﮐﺮد‪ .‬ﺑﯿﻤﺎري ﻋﺎﯾﺸﻪ ﺷﺪت ﮔﺮﻓﺖ و از‬
‫آن ﭘﺲ‪ ،‬ﺷﺐ و روز ﻣﯽﮔﺮﯾﺴﺖ و اﺷﮑﺶ ﺑﻨﺪ ﻧﻤﯽآﻣﺪ و زﻧﺪﮔﯽ ﺑﺮ او ﺳﺨﺖ ﺷﺪه‬
‫ﺑﻮد‪ .‬ﻧﻔﺎقِ ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن ﺑﺎﻻ ﮔﺮﻓﺖ ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ اﷲ‪ ‬ده آﯾﻪ در اﯾﻦﺑﺎره ﻧﺎزل ﮐﺮد ﮐﻪ ﺑﺎ اﯾﻦ آﯾﻪ‬
‫آﻏﺎز ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬
‫ۡ‬
‫�م بَل ُه َو َخ ۡ�‪ٞ‬‬
‫ُ‬ ‫َّ‬ ‫ۡ َ ُ ُ َ ّٗ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫‪ٞ‬‬ ‫ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫ٓ‬
‫ِين َجا ُءو بٱ�ف ِ ُ ۡ َ ّ ُ ۡ‬ ‫﴿إ َّن ٱ َّ� َ‬
‫ك عصبة مِن� ۚم � �سبوه �� ل �‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِ‬
‫َ َ َّ ۡ َ ُ ۡ ُ ۡ َُ‬ ‫ۡ َ َ َ َ ۡ ۡ َ َّ‬ ‫ۡ‬ ‫ّ‬ ‫ُ‬ ‫َّ ُ ۡ‬
‫ِ� ٱ ۡم ِر ٖٕي ّمِن ُهم َّما ٱ�تسب مِن ٱ ِ�ث ِ �م وٱ�ِي تو ٰ� كِ�هۥ مِنهم �ۥ‬‫ل� ۚم ل ِ‬
‫]اﻟﻨﻮر ‪[١١ :‬‬ ‫يم ‪﴾١١‬‬ ‫اب َع ِظ ‪ٞ‬‬ ‫َع َذ ٌ‬
‫ﺑﻪراﺳﺘﯽ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ آن ﺗﻬﻤﺖ ﺑﺰرگ را )درﺑﺎرهي اماﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ ﻋﺎﯾﺸﻪ( ﺑﻪ ﻣﯿﺎن آوردﻧﺪ‪ ،‬ﮔﺮوﻫﯽ‬
‫از ﺷﻤﺎ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺗﻬﻤﺖ را ﺷﺮ و زﯾﺎﻧﯽ ﺑﺮاي ﺧﻮد ﻣﭙﻨﺪارﯾﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ اﯾﻦ ﺗﻬﻤﺖ‪ ،‬ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ‬
‫ﺳﺮاﺳﺮ ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮاي ﻫﺮ ﯾﮏ از آﻧﺎن ﺳﻬﻤﯽ از ﮔﻨﺎﻫﯽ ﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺷﺪهاﻧﺪ‪) ،‬ﻣﺤﻔﻮظ(‬
‫اﺳﺖ‪ .‬و ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ ﺑﯿﺶﺗﺮﯾﻦ ﺳﻬﻢ را در اﯾﻦ ﺗﻬﻤﺖ داﺷﺖ‪ ،‬ﻣﺠﺎزات ﺑﺰرﮔﯽ )در ﭘﯿﺶ( دارد‪.‬‬
‫ﺳﺒﺤﺎناﷲ! ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬اﯾﻦ ﺗﻬﻤﺖ را ﺷﺮ و زﯾﺎﻧﯽ ﺑﺮاي ﺧﻮد ﻣﭙﻨﺪارﯾﺪ! از اﯾﻦرو ﻣﺎ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬آن را زﯾﺎﻧﯽ ﺑﺮاي ﺧﻮد ﻧﻤﯽداﻧﯿﻢ؛ ﺑﻠﮑﻪ اﯾﻦ ﺗﻬﻤﺖ‪ ،‬ﺑﺮاي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬و‬
‫ﻫﻤﺴﺮش و ﺑﺮاي ﻫﻤﻪي ﻣﺆﻣﻨﺎن‪ ،‬ﺳﺮاﺳﺮ ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ ﺑﻮد؛ زﯾﺮا اﷲ‪ ‬اﯾﻦ را وﺳﯿﻠﻪاي‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪478‬‬

‫ﺑﺮاي آﻣﺮزش ﮔﻨﺎﻫﺎن و رﻓﻊ درﺟﺎت و دﻓﺎع از آﺑﺮوي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬و ﻫﻤﺴﺮش ﻗﺮار داد‪.‬‬
‫ۡ ۡ‬ ‫�تَ َس َ‬
‫ۡ‬ ‫ُّ‬
‫ب م َِن ٱ ِ�ث ِ �م﴾؛ ﻫﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در اﯾﻦﺑﺎره ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺖ‪،‬‬ ‫ِ� ٱ ۡم ِر ٖٕي ّم ِۡن ُهم َّما ٱ‬
‫﴿ل ِ‬
‫َ‬
‫ِ�هُۥ م ِۡن ُه ۡم ُ�ۥ َع َذ ٌ‬
‫اب َع ِظ ‪ٞ‬‬ ‫َّ‬ ‫َّ‬
‫ﺳﻬﻤﯽ از اﯾﻦ ﮔﻨﺎه ﺑﺰرگ دارد‪َ ﴿ .‬وٱ�ِي تَ َو ٰ� ك ۡ َ‬
‫يم ‪» :﴾١١‬و‬
‫ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ ﺑﯿﺶﺗﺮﯾﻦ ﺳﻬﻢ را در اﯾﻦ ﺗﻬﻤﺖ داﺷﺖ‪ ،‬ﻣﺠﺎزات ﺳﺨﺖ و ﺑﺰرﮔﯽ دارد«‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در اداﻣﻪي اﯾﻦ آﯾﺎت ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ۡٞ‬‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َُ ُ َ َۡ‬ ‫ۡ َ َ َّ ۡ َ ُ َ ۡ َ ُ‬
‫سنتِ� ۡم َو�قولون بِأف َواهِ�م َّما ل ۡي َس ل�م بِهِۦ عِلم‬ ‫﴿إِذ تلقونهۥ بِ�ل ِ‬
‫َ َۡ‬
‫� َس ُبونَ ُهۥ َه ّي ٗنا َو ُه َو ع َ‬
‫ِند ٱ َّ�ِ َع ِظ ‪ٞ‬‬
‫]اﻟﻨﻮر ‪[١٥ :‬‬ ‫يم ‪﴾١٥‬‬ ‫ِ‬ ‫و‬
‫آنﮔﺎه ﮐﻪ آن را ﺑﻪ زﺑﺎن ﻣﯽﮔﺮﻓﺘﯿﺪ و دﻫﺎنﻫﺎﯾﺘﺎن ﺑﻪ ﺳﺨﻨﺎﻧﯽ ﮔﺸﻮده ﻣﯽﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ آن ﻋﻠﻢ و‬
‫داﻧﺸﯽ ﻧﺪاﺷﺘﯿﺪ و آن را ﺳﺨﻦ ﻣﻌﻤﻮﻟﯽ و آﺳﺎﻧﯽ ﻣﯽﭘﻨﺪاﺷﺘﯿﺪ و ﺣﺎل آنﮐﻪ اﯾﻦ ﺑﻬﺘﺎن ﻧﺰد اﷲ‬
‫ﺑﺲ ﺑﺰرگ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ورع و ﺗﻘﻮا‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ اﯾﺠﺎب ﻣﯽﮐﺮد ﮐﻪ در اﯾﻦﺑﺎره ﺳﺨﻦ ﻧﮕﻮﯾﻨﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎﯾﺪ از ﺧﻮد‬
‫ﻣﯽﭘﺮﺳﯿﺪﻧﺪ ﮐﻪ‪ :‬اﯾﻦ ﺳﺨﻦ از ﮐﺠﺎ ﺷﮑﻞ ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﻣﻨﺒﻊ و ﻣﺼﺪر آن‪ ،‬ﮐﺠﺎﺳﺖ؟ آري؛‬
‫ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن ﮐﻪ دروغﮔﻮﺗﺮﯾﻦ ﻣﺮدم ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺼﺪر اﯾﻦ ﺗﻬﻤﺖ ﺑﻮدﻧﺪ! ﻟﺬا دروغ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از‬
‫ﺑﺎرزﺗﺮﯾﻦ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن اﺳﺖ؛ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻓﺮﻣﻮدهي اﷲ‪ ‬ﺗﻮﺟﻪ ﮐﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َّ َ َ ُ َّ‬ ‫ُ َ َ ُ ْ َۡ‬ ‫ۡ‬ ‫َ ٓ‬
‫]اﳌﻨﺎﻓﻘﻮن‪[١ :‬‬ ‫﴿إِذا َجا َء َك ٱل ُم َ�ٰفِقون قالوا �ش َه ُد إِنك ل َر ُسول ٱ�ِۗ﴾‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن ﻧﺰدت ﻣﯽآﯾﻨﺪ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪» :‬ﮔﻮاﻫﯽ ﻣﯽدﻫﯿﻢ ﮐﻪ ﺗﻮ‪ ،‬ﻓﺮﺳﺘﺎدهي اﷲ‬
‫ﻫﺴﺘﯽ«‪.‬‬
‫َّ َ َ ُ َّ‬ ‫َۡ‬
‫آنﻫﺎ ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﯽآﻣﺪﻧﺪ و ﺑﻪ اﯾﺸﺎن ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪�﴿ :‬ش َه ُد إِنك ل َر ُسول ٱ�ِ﴾؛ ﺳﻪ‬
‫ّ‬
‫ﺗﺄﮐﯿﺪ در اﯾﻦ ﻋﺒﺎرت وﺟﻮد دارد‪�» :‬ﺸﻬﺪ«‪» ،‬إن« و ﺣﺮف »ﻻم« در »لﺮﺳﻮلاﷲ«‪ .‬ﻟﺬا ادﻋﺎ‬
‫ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻣﺎ‪ ،‬ﮔﻮاﻫﯽ ﻣﯽدﻫﯿﻢ ﮐﻪ ﺑﻪﻃﻮر ﻗﻄﻊ‪ ،‬و ﺑﻪﯾﻘﯿﻦ‪ ،‬ﺗﻮ‪ ،‬ﻓﺮﺳﺘﺎدهي‬
‫ﺧﺪا ﻫﺴﺘﯽ‪ .‬وﻟﯽ ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﺘﻌﺎل ﮐﻪ از راز ﺳﯿﻨﻪﻫﺎ‪ ،‬آﮔﺎه اﺳﺖ‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫َ َ َ ُ َ‬ ‫و�ۥ َوٱ َّ ُ َ ۡ ُ َّ ۡ َ‬
‫� �ش َهد إِن ٱل ُم� ٰفِقِ� ل� ٰذِبون ‪] ﴾١‬اﳌﻨﺎﻓﻘﻮن‪[١ :‬‬ ‫ك ل َ َر ُس ُ ُ‬
‫َ َّ ُ َ ۡ َ ُ َّ َ‬
‫﴿وٱ� �علم إِن‬
‫و اﷲ‪ ،‬ﻣﯽداﻧﺪ ﮐﻪ ﺗﻮ ﻓﺮﺳﺘﺎدهي او ﻫﺴﺘﯽ‪ .‬و اﷲ‪ ،‬ﮔﻮاﻫﯽ ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن‪ ،‬دروغﮔﻮﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫َّ َ‬ ‫َۡ‬
‫دو ﮔﻮاﻫﯽ در ﺑﺮاﺑﺮِ ﻫﻢ ﻗﺮار دارد؛ ﯾﮑﯽ ﺳﺨﻦِ ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪�﴿ :‬ش َه ُد إِنك‬
‫� � َ ۡش َه ُد إ َّن ٱل ۡ ُم َ�ٰفِقِ َ‬
‫�‬
‫ََ ُ ُ‬
‫ول ٱ َّ�ِ﴾ و دﯾﮕﺮي‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮدهي اﷲ‪ ‬ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ ﴿ :‬وٱ َّ ُ‬ ‫لرس‬
‫ِ‬
 ‫‪479‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬و‪‬ر‪‬ع و ﺗﺮك ﺷﺒﻬﺎت‬
‫َ‬ ‫َ َ‬
‫ل� ٰذِبُون﴾‪ .‬ﺑﻪﯾﻘﯿﻦ‪ ،‬ﺳﺨﻦ ﭘﺮوردﮔﺎر‪ ،‬راﺳﺖ و درﺳﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻮاﻫﯽ ﻣﯽدﻫﺪ‬
‫ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن در اﯾﻦ ادﻋﺎ ﮐﻪ »ﺷﻬﺎدت ﻣﯽدﻫﯿﻢ‪ :‬ﻣﺤﻤﺪ‪ ،‬ﻓﺮﺳﺘﺎدهي ﺧﺪاﺳﺖ«‪ ،‬دروغ‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ؛ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ ،‬اﮔﺮ ﭼﻪ در رﺳﺎﻟﺖ و ﺣﻘﺎﻧﯿﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺷﮑﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬اﻣﺎ‬
‫آنﭼﻪ ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺎ رﺳﺎﻟﺘﺶ را ﻗﺒﻮل دارﯾﻢ‪ ،‬دروغ و ادﻋﺎﯾﯽ ﺑﯿﺶ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺼﺪر اﯾﻦ ﺷﺎﯾﻌﻪ و دروغ ﺑﺰرگ‪ ،‬ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ در رأﺳﺸﺎن ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ اﺑﯽ ﻗﺮار‬
‫داﺷﺖ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﺑﻪﻗﺪري ﺧﺒﯿﺚ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺎ اﻟﻔﺎظ ﺻﺮﯾﺢ در اﯾﻦﺑﺎره ﺳﺨﻦ ﻧﻤﯽﮔﻔﺖ و ﺑﺎ‬
‫اﺷﺎره و ﮐﻨﺎﯾﻪ و اﻟﻔﺎظ ﻏﯿﺮﺻﺮﯾﺢ‪ ،‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﺷﺎﯾﻌﻪ‪ ،‬داﻣﻦ ﻣﯽزد‪ .‬زﯾﺮا ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن‪ ،‬ﺗﺮﺳﻮ و‬
‫ﺑﺰدل ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﻣﻌﻤﻮﻻً دوﭘﻬﻠﻮ ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ و ﺻﺮاﺣﺖ ﻟﻬﺠﻪ ﻧﺪارﻧﺪ‪ .‬او ﻧﺰد‪ ‬ﻣﺮدم‬
‫ﻣﯽرﻓﺖ و ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ :‬آﯾﺎ ﺷﻨﯿﺪهاﯾﺪ ﮐﻪ درﺑﺎرهي ﻋﺎﯾﺸﻪ ﭼﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ؟! درﺑﺎرهاش ﭼﻨﯿﻦ و‬
‫ﭼﻨﺎن ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ!‬
‫ﺑﺮﺧﯽ ﻣﺆﻣﻨﺎن ﻣﺨﻠﺺ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ اﯾﻦ ﮔﻨﺎه ﺑﺰرگ دﭼﺎر ﺷﺪﻧﺪ و آﺷﮑﺎرا در اﯾﻦﺑﺎره‬
‫ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻨﺪ؛ از ﺟﻤﻠﻪ ﻣﺴﻄﺢ ﺑﻦ اﺛﺎﺛﻪ ﮐﻪ ﭘﺴﺮﺧﺎﻟﻪي اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺻﺪﯾﻖ ﺑﻮد‪ ،‬ﺣﺴﺎن ﺑﻦ‬
‫ﺛﺎﺑﺖ‪ ،‬و ﺣﻤﻨﻪ ﺑﻨﺖ ﺟﺤﺶ‪‬؛ زﯾﺮا ﺑﺸﺮ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﭘﺲ از اﯾﻦ ﻣﺎﺟﺮا اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺻﺪﯾﻖ‪‬‬
‫ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﮐﺮد ﮐﻪ دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﻫﺰﯾﻨﻪﻫﺎي ﭘﺴﺮﺧﺎﻟﻪاش ﻣﺴﻄﺢ را ﻧﺪﻫﺪ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺶﺗﺮ اﺑﻮﺑﮑﺮ‬
‫ﺻﺪﯾﻖ‪ ‬ﻧﻔﻘﻪاش را ﻣﯽداد‪ .‬اﺑﻮﺑﮑﺮ‪ ‬ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ دﺧﺘﺮش‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﺳﻮﮔﻨﺪي ﻧﺨﻮرد؛ ﺑﻠﮑﻪ‬
‫ﺑﺪﯾﻦﺧﺎﻃﺮ ﺗﺼﻤﯿﻢ ﮔﺮﻓﺖ از ﮐﻤﮏ ﺑﻪ ﻣﺴﻄﺢ‪ ،‬ﺧﻮدداري ﮐﻨﺪ ﮐﻪ او ﺑﺎ ﮔﻔﺘﻦ ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﺳﺨﻨﺎﻧﯽ ﯾﺎ ﺗﺄﯾﯿﺪ اﯾﻦ ﺗﻬﻤﺖ‪ ،‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ درﺑﺎرهي رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺳﺨﻨﺎﻧﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﺑﻮد ﮐﻪ‬
‫ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﻧﺒﻮد‪ .‬ﻟﺬا اﷲ‪ ‬اﯾﻦ آﯾﻪ را ﻧﺎزل ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫�كِ�َ‬ ‫ۡ‬
‫� َوٱل َم َ ٰ‬ ‫ۡ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫لس َعةِ أن يُ ۡؤتُ ٓوا أ ْو ِ� ٱل ُق ۡر َ ٰ‬ ‫ُ‬
‫ِن� ۡم َوٱ َّ‬ ‫َ َ َۡ َ ُْ ُ ْ ۡ َ ۡ‬
‫﴿و� ي�ت ِل أولوا ٱلفض ِل م‬
‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫ۡ‬
‫ُ‬ ‫َ‬
‫� ل� ۡ ۚم‬ ‫ون أن َ� ۡغفِ َر ٱ َّ ُ‬ ‫ُّ َ‬
‫ح ٓۗوا �� �ِب‬
‫ْ‬ ‫ْ‬
‫�ن � َسبيل ٱ َّ�ِ َو�َ ۡع ُفوا َو�َ ۡص َف ُ‬
‫ۖ‬ ‫َوٱل ۡ ُم َ� ٰجر َ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِ‬
‫]اﻟﻨﻮر ‪[٢٢ :‬‬ ‫� َ� ُفور‪َّ ٞ‬رح ٌ‬
‫ِيم ‪﴾٢٢‬‬ ‫َوٱ َّ ُ‬
‫آن دﺳﺘﻪ از ﺷﻤﺎ ﮐﻪ ﺻﺎﺣﺐ ﻓﻀﻞ و ﺛﺮوﺗﻨﺪ‪ ،‬ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﺰدﯾﮑﺎن و ﺑﯿﻨﻮاﯾﺎن و‬
‫ﻣﻬﺎﺟﺮان راه اﷲ ﭼﯿﺰي ﻧﺪﻫﻨﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻋﻔﻮ و ﮔﺬﺷﺖ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪ .‬آﯾﺎ دوﺳﺖ ﻧﺪارﯾﺪ ﮐﻪ اﷲ ﺷﻤﺎ را‬
‫ﺑﺒﺨﺸﺪ؟ و اﷲ آﻣﺮزﻧﺪهي ﻣﻬﺮورز اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در اﯾﻦ آﯾﻪ‪ ،‬ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﭼﻮن اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺻﺪﯾﻖ‪ ‬ﮐﻪ داراي ﻓﻀﻞ‬
‫و ﺛﺮوﺗﻨﺪ‪ ،‬ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﺰدﯾﮑﺎن ﺧﻮد و ﻣﻬﺎﺟﺮان و ﺑﯿﻨﻮاﯾﺎﻧﯽ ﭼﻮن‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪480‬‬

‫ﻣﺴﻄﺢ‪ ‬ﭼﯿﺰي ﻧﺪﻫﻨﺪ؛ ﮔﺮﭼﻪ اﯾﻦﻫﺎ در ﭘﺎرهاي از اﻣﻮر‪ ،‬اﺷﺘﺒﺎه ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫� َ� ُفور‪َّ ٞ‬رح ٌ‬ ‫َّ ُ َ ُ‬
‫� ۡم َوٱ َّ ُ‬ ‫َ َ ُ ُّ َ َ َ ۡ‬
‫ِيم ‪» :﴾٢٢‬آﯾﺎ دوﺳﺖ ﻧﺪارﯾﺪ ﮐﻪ اﷲ ﺷﻤﺎ‬ ‫﴿�� �ِبون أن �غفِ َر ٱ� ل ۚ‬
‫را ﺑﺒﺸﺨﺪ؟ و اﷲ‪ ،‬آﻣﺮزﻧﺪهي ﻣﻬﺮورز اﺳﺖ«‪ .‬وﻗﺘﯽ اﯾﻦ آﯾﻪ ﻧﺎزل ﺷﺪ‪ ،‬اﺑﻮﺑﮑﺮ‪ ‬ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫»آري؛ ﺑﻪ اﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺸﺘﺎق اﯾﻦ ﻫﺴﺘﯿﻢ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺎ را ﺑﺒﺨﺸﺪ« و آنﮔﺎه ﮐﻤﮏ و ﺣﻤﺎﯾﺖ‬
‫ﻣﺎﻟﯽِ ﺧﻮد از ﻣﺴﻄﺢ را از ﺳﺮ ﮔﺮﻓﺖ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن‪ ،‬از ﻓﺮﻣﺎن اﷲ‪ ‬اﻃﺎﻋﺖ ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ اﷲ‪ ‬ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬دﺳﺘﻮر داد ﮐﻪ ﻣﺠﺎزات ﯾﺎ ﺣﺪ‪ ‬ﺗﻬﻤﺖ را ﺑﺮ اﯾﻦ ﺳﻪ ﻧﻔﺮ‬
‫)ﻣﺴﻄﺢ‪ ،‬ﺣﺴﺎن و ﺣﻤﻨﻪ( اﺟﺮا ﮐﻨﺪ؛ از اﯾﻦرو ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﺳﻪ ﻧﻔﺮ ﻫﺸﺘﺎد ﺗﺎزﯾﺎﻧﻪ زد‪،‬‬
‫وﻟﯽ اﯾﻦ ﻣﺠﺎزات را ﺑﺮ ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن از ﺟﻤﻠﻪ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ اﺑﯽ‪ ،‬اﺟﺮا ﻧﮑﺮد؛ زﯾﺮا ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن‪،‬‬
‫ﺑﻪﺻﺮاﺣﺖ‪ ،‬در اﯾﻦﺑﺎره ﺳﺨﻦ ﻧﻤﯽﮔﻔﺘﻨﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎ ﻋﺒﺎراﺗﯽ از اﯾﻦ ﻗﺒﯿﻞ ﮐﻪ ﺷﻨﯿﺪهاﯾﻢ‪ ،‬ﯾﺎ‬
‫ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد و اﻣﺜﺎل آن‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺎﺟﺮاي اﻓﮏ داﻣﻦ ﻣﯽزدﻧﺪ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﺟﺮاي ﻣﺠﺎزاتﻫﺎي‬
‫ﺷﺮﻋﯽ ﺑﺮاي ﭘﺎك ﮐﺮدن ﮔﻨﺎﻫﺎنِ ﻣﺠﺮﻣﺎن اﺳﺖ؛ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﮐﯿﻔﺮيِ اﺳﻼم‪،‬‬
‫ﮐﻔﺎرهي ﮔﻨﺎﻫﺎنِ ﻣﺆﻣﻨﺎن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻫﯿﭻ ﻣﻨﺎﻓﻘﯽ‪ ،‬ﺷﺎﯾﺴﺘﻪي ﭘﺎك ﺷﺪن ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬از اﯾﻦرو‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن‪ ،‬ﺗﺎزﯾﺎﻧﻪ ﻧﺰد و آﻧﺎن را ﺑﺎ ﮔﻨﺎه‪ ‬ﺗﻬﻤﺖ‪ ،‬رﻫﺎ ﮐﺮد‪ .‬و ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن‪ ،‬در‬
‫ﭘﺎﯾﯿﻦﺗﺮﯾﻦ ردهي دوزخ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ و ﻫﯿﭻ ﺧﯿﺮي در آنﻫﺎ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﻻزﻣﻪي ﺗﻘﻮا و ورع‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﻧﻤﯽداﻧﺪ‪ ،‬ﻧﮕﻮﯾﺪ‪.‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪاي ﮐﻪ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺑﻪ آن اﺷﺎره ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪﻃﻮر ﮐﺎﻣﻞ ﺑﺮ دوران ﻣﺎ‪ ،‬ﻣﻨﻄﺒﻖ‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد؛ ﭼﻪ ﺑﺴﯿﺎرﻧﺪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﯽﺧﺒﺮ از ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ و ﺑﺪون ﻋﻠﻢ و آﮔﺎﻫﯽ‪ ،‬درﺑﺎرهي‬
‫ﻣﺴﺆوﻻن ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ! ﭼﻪ ﺑﺴﯿﺎرﻧﺪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻋﻠﻤﺎ و ﻃﻼب ﻋﻠﻢ ﺣﺮف‬
‫درﻣﯽآورﻧﺪ! ﭼﻪ ﺑﺴﯿﺎرﻧﺪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﯽﺧﺒﺮ از ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ و ﺑﺪون ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ‪ ،‬درﺑﺎرهي‬
‫ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪانِ ﺧﯿ‪‬ﺮ و ﻧﯿﮑﻮﮐﺎر‪ ،‬ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ!‬
‫ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﺮدم‪ ،‬از ﺧﺪا ﻧﻤﯽﺗﺮﺳﻨﺪ و ﺑﺪون ﺗﺤﻘﯿﻖ‪ ،‬ﻫﺮ ﭼﻪ ﺑﺮ زﺑﺎﻧﺸﺎن‬
‫ﺑﯿﺎﯾﺪ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ! اﯾﻦ‪ ،‬ﺳﺘﻤﯽ آﺷﮑﺎر ﺑﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ درﺑﺎرهي آﻧﻬﺎ ﯾﺎ ﭘﺸﺖ‪ ‬ﺳﺮﺷﺎن‬
‫ْ‬ ‫ﻛﺮ َك أَ َﺧ َ‬
‫ﺎك ﺑﻤﺎ ﻳ� َﺮ ُه«‪.‬‬ ‫ﺣﺮف ﻣﯽزﻧﻨﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻏﯿﺒﺖ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪ِ » :‬ذ ُ‬

‫ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬درﺑﺎرهي ﺑﺮادرت ﺳﺨﻨﺎﻧﯽ ﺑﮕﻮﯾﯽ ﮐﻪ ﺧﻮﺷَﺶ ﻧﻤﯽآﯾﺪ«‪ .‬ﺳﺆالﮐﻨﻨﺪه‪ ،‬ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬اﮔﺮ‬
‫ُ ُ ََ ْ ْ‬ ‫ْ َ‬
‫آنﭼﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻢ‪ ،‬در او وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭼﻪ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬إن ﺎﻛن ِ�ﻴ ِﻪ ﻣﺎ ﺗﻘﻮل �ﻘ ِﺪ ا�ﺘَبﺘﻪ‪،‬‬
 ‫‪481‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬و‪‬ر‪‬ع و ﺗﺮك ﺷﺒﻬﺎت‬
‫ُ‬ ‫َُ ُ ََ ْ‬ ‫ُ‬ ‫ْ َ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬اﮔﺮ آنﭼﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﯽ در او وﺟﻮد دارد‪،‬‬ ‫) ‪(1‬‬
‫و�ن ل ْﻢ ﻳ�ﻦ ِ�ﻴ ِﻪ ﻣﺎ �ﻘﻮل �ﻘﺪ َ� َﻬﺘَّﻪ«‪.‬‬
‫ﻏﯿﺒﺘﺶ را ﮐﺮدهاي؛ و اﮔﺮ آن ﺻﻔﺖ در او ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺮ او ﺑﻬﺘﺎن ﺑﺴﺘﻪاي«‪.‬‬
‫***‬
‫َّ‬ ‫َُ‬ ‫ْ ُ ُ َ َّ‬ ‫‪ -٥٩٣‬وﻋﻦ اﻨﻟُّﻌﻤﺎن ﺑﻦ �َﺸ� رﻲﺿ ُ‬
‫اﷲ ﻋﻨﻬﻤﺎ ﻗﺎل‪ :‬ﺳ ِﻤﻌﺖ رﺳﻮل ا�ِ‪� ‬ﻘﻮل‪» :‬إِن‬ ‫ٍ‬ ‫ِ‬
‫َ َ َّ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ٌ‬ ‫ُ ْ َ ٌ َ َ ْ َ ُ ُ َّ َ‬ ‫َّ َ َ َ ِّ ٌ َ َ ْ َ‬ ‫اﺤﻟﻼَ َل َ� ِّ ٌ‬
‫َ‬
‫ﺎس‪� ،‬ﻤﻦ ا�ﻰﻘ‬ ‫�‪ ،‬و�ِن اﺤﻟﺮام ��‪ ،‬و�يﻨﻬﻤﺎ مﺸتﺒِﻬﺎت ﻻ �ﻌﻠﻤﻬﻦ ﻛﺜِ� ﻣِﻦ اﻨﻟ ِ‬
‫ََْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ ْ َََ‬ ‫َ‬ ‫ُّ ُ‬
‫ﺎﻛلﺮاﻲﻋ ﻳ ْﺮﻰﻋ ﺣﻮل‬ ‫اﺤﻟﺮام‪َّ ،‬‬ ‫و� َﻊ ﻲﻓ َ‬ ‫ﻬﺎت‪،‬‬
‫ﺮﺒأ ِﺪﻟِﻳﻨ ِ ِﻪ وﻋِﺮ ِﺿﻪ‪ ،‬وﻣﻦ و�ﻊ ﻲﻓ الﺸﺒ ِ‬
‫ْ‬ ‫اﺳتَ ْ َ‬
‫ْ‬
‫ﻬﺎت‪،‬‬
‫الﺸﺒ ِ‬
‫ً َ َ َ َّ َ َّ َ َ ُ ُ َ َ َّ‬ ‫َ َ َّ ُ ِّ َ‬ ‫ُ ُ َ ْ َْ ََ‬
‫ﺎرﻣﻪ‪ ،‬أﻻ و�ِن ﻲﻓ‬ ‫ِ‬ ‫�‬ ‫ِ‬ ‫ا�‬ ‫ِ�‬ ‫ﺣ‬ ‫ن‬ ‫ِ‬ ‫�‬ ‫و‬ ‫ﻻ‬ ‫أ‬ ‫‪،‬‬ ‫ِ�‬ ‫ﺣ‬ ‫ِﻚ‬ ‫ٍ‬ ‫ﻠ‬ ‫م‬ ‫ِﻞﻜ‬ ‫ﻟ‬ ‫ن‬ ‫ِ‬ ‫و�‬ ‫ﻻ‬‫أ‬ ‫ِﻴﻪ‪،‬‬ ‫�‬ ‫ﻊ‬‫اﺤﻟ ِ� ﻳﻮ ِﺷﻚ أن ﻳﺮ�‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫اﺠﻟﺴﺪ ﻠﻛﻪ؛ أﻻ َو ِ�‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ﻀﻐ ًﺔ إذا ﺻﻠﺤﺖ ﺻﻠﺢ اﺠﻟﺴﺪ ﻠﻛﻪ‪َ ،‬و�ذا ﻓﺴﺪت ﻓﺴﺪ َ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ ُ َ‬
‫اﺠﻟﺴ ِﺪ م‬
‫ِ‬
‫َ ْ‬
‫ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ؛ ﺑﺨﺎري و ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را از ﻃُﺮُﻗﯽ دﯾﮕﺮ ﺑﺎ ﻟﻔﻆﻫﺎي ﻧﺰدﯾﮏ‬ ‫اﻟﻘﻠ ُﺐ«‪ ] .‬ﹲ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﺑﻪ ﻫﻢ رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻧﻌﻤﺎن ﺑﻦ ﺑﺸﯿﺮ‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺣﻼل و‬
‫ﺣﺮام‪ ،‬ﻫﺮ دو واﺿﺢ و ﻣﺸﺨّﺺ ﻫﺴﺘﻨﺪ و در ﻣﯿﺎن ﺣﻼل و ﺣﺮام‪ ،‬اﻣﻮر ﻣﺸﺘﺒﻪ و‬
‫ﻣﺸﮑﻮﮐﯽ وﺟﻮد دارﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﺮدم‪ ،‬آنﻫﺎ را ﻧﻤﯽداﻧﻨﺪ‪ .‬ﻫﺮﮐﺲ از آنﻫﺎ ﺑﭙﺮﻫﯿﺰد‪،‬‬
‫دﯾﻦ و آﺑﺮوﯾﺶ را ﺣﻔﺎﻇﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ و ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در ﺷﺒﻬﺎت و ﮐﺎرﻫﺎي ﻣﺸﮑﻮك‬
‫ﺑﯿﻔﺘﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺣﺮام ﻧﯿﺰ آﻟﻮده ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ ‬ﭼﻮﭘﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﮔﻮﺳﻔﻨﺪاﻧﺶ را در اﻃﺮاف‬
‫ﭼﺮاﮔﺎه‪ ‬ﻗُﺮُقﺷﺪهي ﺳﻠﻄﺎن ﻣﯽﭼﺮاﻧﺪ و ﻫﺮ ﻟﺤﻈﻪ اﻣﮑﺎن دارد وارد ﻣﻨﻄﻘﻪي ﻣﻤﻨﻮﻋﻪ‬
‫ﺷﻮد؛ آﮔﺎه ﺑﺎﺷﯿﺪ ﮐﻪ ﻫﺮ ﭘﺎدﺷﺎﻫﯽ‪ ،‬ﺣﺮﯾﻤﯽ دارد و ﺣﺮﯾ ِﻢ اﷲ‪ ،‬ﻣﺤﺮّﻣﺎت‪ ‬اوﺳﺖ‪ .‬ﻫﺎن!‬
‫ﭘﺎرهﮔﻮﺷﺘﯽ در ﺑﺪن وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ﺻﻼح و ﻓﺴﺎد ﻫﻤﻪي ﺑﺪن واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ آن اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺪاﻧﯿﺪ ﮐﻪ آن ﻋﻀﻮ‪ ،‬ﻗﻠﺐ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫َ َ َ َ ِّ َ ُ َ ْ‬ ‫َّ‬ ‫َ َ َْ ً‬ ‫َ‬
‫�ﺲ‪ ‬أ َّن اﻨﻟَّ َّ‬
‫َ َ ْ َ‬
‫ﻲﺒ‪َ ‬وﺟﺪ �ﻤ َﺮة ﻲﻓ اﻟﻄ ِﺮ�ﻖ‪ ،‬ﻓﻘﺎل‪» :‬ل ْﻮﻻ �� أﺧﺎف أن‬ ‫ِ‬ ‫ٍ‬ ‫أ‬ ‫‪ -٥٩٤‬و�ﻦ‬
‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ َ‬ ‫َ ُ َ‬
‫) ‪(3‬‬
‫ﺗ�ﻮن ﻣ َِﻦ الﺼﺪﻗ ِﺔ ﻷ�ﻠﺘﻬﺎ«‪ ] .‬ﹲ‬
‫ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬

‫)‪ (1‬ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2589 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪52 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1599 :‬‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(2431 ،2055) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1071 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪482‬‬

‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﻧﺲ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در راه‪ ،‬ﯾﮏ داﻧﻪ ﺧﺮﻣﺎ دﯾﺪ و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﮔﺮ‬
‫ﻧﻤﯽﺗﺮﺳﯿﺪم ﮐﻪ از ﺻﺪﻗﻪ )زﮐﺎت( ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺣﺘﻤﺎً آن را ﻣﯽﺧﻮردم«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﻧﻘﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻌﻤﺎن ﺑﻦ ﺑﺸﯿﺮ‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺣﻼل و ﺣﺮام‪ ،‬ﻫﺮ دو واﺿﺢ و ﻣﺸﺨّﺺ ﻫﺴﺘﻨﺪ و در ﻣﯿﺎن ﺣﻼل و‬
‫ﺣﺮام‪ ،‬اﻣﻮر ﻣﺸﺘﺒﻪ و ﻣﺸﮑﻮﮐﯽ وﺟﻮد دارﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﺮدم‪ ،‬آنﻫﺎ را ﻧﻤﯽداﻧﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ را در ﺳﻪ دﺳﺘﻪ ﺗﻘﺴﯿﻢﺑﻨﺪي ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪ :‬ﺣﻼلِ آﺷﮑﺎر‪،‬‬
‫ﺣﺮامِ آﺷﮑﺎر‪ ،‬و اﻣﻮر ﻣﺸﺘﺒﻪ و ﻣﺸﮑﻮك‪.‬‬
‫ﺣﻼلِ واﺿﺢ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺣﻼل ﺑﻮدن ﮔﻮﺷﺖ ﭼﻬﺎرﭘﺎﯾﺎن و ﺣﺮام ِ واﺿﺢ و آﺷﮑﺎر‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫ﺣﺮام ﺑﻮدنِ ﻣﺮدار‪ ،‬ﺧﻮن و ﮔﻮﺷﺖ ﺧﻮك‪ .‬آنﭼﻪ در ﻗﺮآن‪ ،‬ﺑﻪ ﺣﻼل ﺑﻮدن آن ﺗﺼﺮﯾﺢ‬
‫ﺷﺪه‪ ،‬ﺣﻼل اﺳﺖ و آنﭼﻪ ﻗﺮآن ﺑﻪ ﺣﺮام ﺑﻮدن آن ﺗﺼﺮﯾﺢ ﮐﺮده‪ ،‬ﺣﺮام ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ َ َّ َّ ُ ۡ َ ۡ َ َ َ َّ َ ّ َ ٰ ْ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[٢٧٥ :‬‬ ‫﴿وأحل ٱ� ٱ�يع وحرم ٱلرِ�وا﴾‬
‫اﷲ ﺧﺮﯾﺪ و ﻓﺮوش را ﺣﻼل‪ ،‬و رﺑﺎ را ﺣﺮام ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﺧﺮﯾﺪ و ﻓﺮوش ﯾﺎ داد و ﺳﺘﺪ‪ ،‬ﺣﻼلِ واﺿﺢ و آﺷﮑﺎريﺳﺖ؛ و رﺑﺎ‪ ،‬ﺣﺮامِ‬
‫آﺷﮑﺎري ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ در اﯾﻦ ﻣﯿﺎن‪ ،‬ﭘﺎرهاي از اﻣﻮر‪ ،‬روﺷﻦ و واﺿﺢ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻣﺸﮑﻮك اﺳﺖ و‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﻋﻮاﻣﻞ ﻓﺮاواﻧﯽ دارد؛ از ﺟﻤﻠﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﻧﺺ ﯾﺎ ﻣﺘﻦ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ آن‪ ،‬ﻧﺰد اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﺛﺒﻮت ﻧﺮﺳﯿﺪه اﺳﺖ و از اﯾﻦرو اﯾﻦ ﺗﺮدﯾﺪ وﺟﻮد دارد ﮐﻪ آﯾﺎ اﯾﻦ ﻧﺺ‪ ،‬از رﺳﻮلاﷲ‪‬‬
‫ﺛﺎﺑﺖ اﺳﺖ ﯾﺎ ﺧﯿﺮ؟ آنﮔﺎه اﮔﺮ ﺻﺤﺖ ﯾﮏ ﻣﺘﻦ ﺑﻪﺛﺒﻮت ﺑﺮﺳﺪ‪ ،‬ﺑﺤﺚ ﺑﺮداﺷﺖ از آن‬
‫ﭘﯿﺶ ﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ آﯾﺎ از اﯾﻦ رواﯾﺖ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻔﻬﻮﻣﯽ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﺷﻮد ﯾﺎ ﺧﯿﺮ؟ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ‬
‫اﮔﺮ ﻣﻔﻬﻮم روﺷﻦ و ﺛﺎﺑﺘﯽ از آن ﺑﺮداﺷﺖ ﺷﻮد‪ ،‬اﯾﻦ ﺷﺒﻬﻪ ﻣﻄﺮح ﻣﯽﮔﺮدد ﮐﻪ آﯾﺎ اﮔﺮ‬
‫ﻣﻔﻬﻮﻣﺶ ﻋﺎم اﺳﺖ‪ ،‬دﻟﯿﻠﯽ ﺑﺮ ﺗﺨﺼﯿﺺ آن وﺟﻮد دارد ﯾﺎ ﺧﯿﺮ ﯾﺎ اﮔﺮ ﻣﻄﻠﻖ اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﻗﯿﺪي ﺑﺮاي آن ﻫﺴﺖ ﯾﺎ ﺧﯿﺮ؟ ﭘﺲ از ﻫﻤﻪي اﯾﻦ ﻣﺮاﺣﻞ اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﻧﯿﺰ درﺧﻮرِ ﺗﻮﺟﻪ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ آﯾﺎ ﺣﮑﻤﺶ ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪه ﯾﺎ ﻣﻨﺴﻮخ ﺷﺪه اﺳﺖ؟‬
 ‫‪483‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬و‪‬ر‪‬ع و ﺗﺮك ﺷﺒﻬﺎت‬

‫ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻦﮐﻪ اﺳﺒﺎب ﻓﺮاواﻧﯽ وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ﺧﺎﺳﺘﮕﺎه اﺑﻬﺎم ﯾﺎ ﺷﺒﻬﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ اﻣﺎ‬
‫ﭼﻪ راهﮐﺎري ﺑﺮاي رﻓﻊ اﯾﻦ ﺷﺒﻬﺎت وﺟﻮد دارد؟ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬راﻫﺶ را ﺑﯿﺎن ﻧﻤﻮده و‬
‫ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ از ﺷﺒﻬﺎت ﺑﭙﺮﻫﯿﺰد‪ ،‬دﯾﻦ و آﺑﺮوﯾﺶ را ﺣﻔﺎﻇﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﻫﺮﮐﺲ از ﺷﺒﻬﺎت دوري ﻧﻤﺎﯾﺪ و ﺑﻪ ﻣﺴﺎﯾﻞ واﺿﺢ و روﺷﻦ روي ﺑﯿﺎورد‪ ،‬دﯾﻦ و‬
‫آﺑﺮوﯾﺶ ﻣﺤﻔﻮظ ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ؛ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ در ﺣﺮام ﻧﻤﯽاﻓﺘﺪ و ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺣﺮام ﻧﻤﯽﺷﻮد‬
‫و ﺧﻮد را در ﻣﻌﺮض ﺳﺨﻦ ﻣﺮدم ﻗﺮار ﻧﻤﯽدﻫﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﺎ ذﮐﺮ ﻣﺜﺎﻟﯽ‪ ،‬اﯾﻦ‬
‫ﻣﻮﺿﻮع را ﺑﯿﺶﺗﺮ ﺷﺮح داد و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در ﺷﺒﻬﺎت و ﮐﺎرﻫﺎي ﻣﺸﮑﻮك ﺑﯿﻔﺘﺪ‪،‬‬
‫ﺑﻪ ﺣﺮام ﻧﯿﺰ آﻟﻮده ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ ‬ﭼﻮﭘﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﮔﻠﻪاش را در اﻃﺮاف ﭼﺮاﮔﺎه‪‬‬
‫ﻗُﺮُقﺷﺪهي ﺳﻠﻄﺎن ﻣﯽﭼﺮاﻧﺪ و ﻫﺮ آن اﻣﮑﺎن دارد وارد ﻣﻨﻄﻘﻪي ﻣﻤﻨﻮﻋﻪ ﺷﻮد«‪ .‬ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ‬
‫ﭘﯿﺪاﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ‪ ،‬ﮔﻠﻪي ﮔﺎو‪ ،‬ﺷﺘﺮ ﯾﺎ ﮔﻮﺳﻔﻨﺪش را در اﻃﺮاف ﻣﻨﻄﻘﻪي ﻗُﺮُق‬
‫ﺑﭽﺮاﻧﺪ‪ ،‬ﻫﺮ آن اﻣﮑﺎن دارد وارد ﻣﻨﻄﻘﻪي ﻣﻤﻨﻮﻋﻪ ﺷﻮد؛ زﯾﺮا وﻗﺘﯽ ﻣﻨﻄﻘﻪاي را ﻗُﺮق‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﮔﯿﺎﻫﺎﻧﺶ رﺷﺪ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﻨﺪ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن اﯾﻦ ﻣﻨﻄﻘﻪي ﺑﻪ ﭼﺮاﮔﺎﻫﯽ ﻏﻨﯽ ﺗﺒﺪﯾﻞ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد و دامﻫﺎ را ﺑﻪﺳﻮي ﺧﻮد ﻣﯽﮐﺸﺎﻧﺪ؛ از اﯾﻦرو ﺑﺮاي اﯾﻦﮐﻪ دامﻫﺎ وارد ﻣﺤﺪودهي‬
‫ﻣﻤﻨﻮﻋﻪ ﻧﺸﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺮاﻗﺒﺖ و ﺗﻮﺟﻪي ﺑﯿﺶﺗﺮي ﻧﯿﺎز اﺳﺖ و اﻧﺴﺎن ﻫﺮ ﭼﻘﺪر ﻣﺮاﻗﺒﺖ‬
‫ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﻏﺎﻓﻞ ﻣﯽﺷﻮد و ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ دامﻫﺎ را آنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ‪ ،‬ﮐﻨﺘﺮل ﮐﻨﺪ؛ در‬
‫ﻧﺘﯿﺠﻪ اﻧﺘﻈﺎري ﺟﺰ اﯾﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ دامﻫﺎ وارد ﻣﺤﺪودهي ﻗُﺮُق ﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آﮔﺎه ﺑﺎﺷﯿﺪ ﮐﻪ ﻫﺮ ﭘﺎدﺷﺎﻫﯽ‪ ،‬ﺣﺮﯾﻤﯽ دارد«‪ .‬ﺷﺎﯾﺪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫اﯾﻦ را از روي ﺗﺄﯾﯿﺪ ﮔﻔﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻣﻨﻄﻘﻪي ﻗُﺮُق ﯾﺎ ﻣﻤﻨﻮﻋﻪ از ﺳﻮي ﭘﺎدﺷﺎه را‬
‫ﺗﺄﯾﯿﺪ ﮐﺮده و اﯾﻦ اﺟﺎزه را ﺑﻪ ﺣﺎﮐﻢ و ﻓﺮﻣﺎنرواي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن داده اﺳﺖ ﺗﺎ ﻣﻨﻄﻘﻪاي را‬
‫ﺑﺮاي ﭼﺎرﭘﺎﯾﺎنِ ﺑﯿﺖاﻟﻤﺎل‪ ،‬ﻫﻢﭼﻮن ﺷﺘﺮان ﺻﺪﻗﻪ ﯾﺎ اﺳﺐﻫﺎي ﺟﻬﺎد و اﻣﺜﺎل آن‪ ،‬ﺗﻌﯿﯿﻦ‬
‫ﮐﻨﺪ و ﭼﺮاﻧﺪان ﺳﺎﯾﺮ دامﻫﺎ را در اﯾﻦ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻣﻤﻨﻮع ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﺎﻧﺪ ﻗُﺮُق ﮐﺮدن ﯾﮏ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺑﺮاي ﺧﻮد و ﻣﻨﺎﻓﻊ ﺷﺨﺼﯽ‪ ،‬ﺣﺮام اﺳﺖ و‬
‫ﺑﺮاي ﻫﯿﭻﮐﺲ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺨﺸﯽ از زﻣﯿﻦ ﺧﺪا را ﺑﻪ ﺧﻮد اﺧﺘﺼﺎص دﻫﺪ؛ زﯾﺮا‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪484‬‬

‫ﯾﻌﻨﯽ‪:‬‬ ‫) ‪(1‬‬
‫ﺎر«‪.‬‬ ‫ﺮﺷ َ� ُء ﻲﻓ ﺛَﻼ ٍث‪ :‬ﻲﻓ ال ْ َﻤﺎ ِء َواﻟْ َﺄﻠﻜ ِ َواﻨﻟَّ‬ ‫ُْ ْ ُ َ‬
‫ﻮن ُ َ‬‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬الﻤﺴ ِﻠﻤ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫»ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬در ﺳﻪ ﭼﯿﺰ ﺷﺮﯾﮏاﻧﺪ‪ :‬در آب‪ ،‬در ﻣﺮاﺗﻊ ﻃﺒﯿﻌﯽ‪ ،‬و در آﺗﺶ«‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﺑﺮاي ﻫﯿﭻ ﮐﺲ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺮاﻣﻮن ﻣﺮاﺗﻊ ﻃﺒﯿﻌﯽ‪ ،‬ﺣﺼﺎرﮐﺸﯽ ﻧﻤﺎﯾﺪ ﯾﺎ‬
‫اﻓﺮادي را ﺑﺮ آن ﺑﮕﻤﺎرد و ﻣﺎﻧﻊ ورود ﻣﺮدم ﺑﻪ آن ﺷﻮد‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﻏﺼﺐِ اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ و‬
‫ﺧﺪاداديﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﻣﺮدم را از ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﺑﻪ ﻫﻤﻪي آنﻫﺎ ﺗﻌﻠﻖ دارد‪ ،‬ﻣﺤﺮوم ﮐﺮده و‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﺣﺮام اﺳﺖ‪ .‬از اﯾﻦرو ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﺣﺎﮐﻢ ﯾﺎ ﻓﺮﻣﺎنرواي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪،‬‬
‫ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻣﻨﻄﻘﻪاي را ﺑﺮاي دامﻫﺎ و ﺣﯿﻮاﻧﺎت ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬ﻗُﺮُق ﮐﻨﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﮐﺎر زﯾﺎﻧﯽ ﺑﻪ‬
‫آنﻫﺎ ﻧﺮﺳﺎﻧﺪ‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آﮔﺎه ﺑﺎﺷﯿﺪ ﮐﻪ ﻫﺮ ﭘﺎدﺷﺎﻫﯽ‪ ،‬ﺣﺮﯾﻤﯽ دارد«‪ .‬ﻟﺬا اﯾﻦ‬
‫اﺣﺘﻤﺎل وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﯾﻦ ﮐﺎر را ﺑﺮاي ﻓﺮﻣﺎنرواي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻗﺮار داده‬
‫و اﯾﻦ ﺣﻖ را ﺑﻪ او داده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻨﻄﻘﻪاي را ﺑﺮاي ﺣﯿﻮاﻧﺎت ﺑﯿﺖاﻟﻤﺎل و ﭼﺎرﭘﺎﯾﺎن‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ اﺳﺐﻫﺎي ﻟﺸﮑﺮ اﺳﻼم و ﻧﯿﺰ ﺷﺘﺮان ﺻﺪﻗﻪ و اﻣﺜﺎل آن‪ ،‬ﻗُﺮُق ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﺣﺘﻤﺎل دارد رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﻘﻂ از ﯾﮏ واﻗﻌﯿﺖ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﻣﻌﻨﺎي ﺗﺄﯾﯿﺪ اﯾﻦ ﮐﺎر ﻧﯿﺴﺖ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﮔﺎه از ﯾﮏ ﻣﻮﺿﻮع ﺧﺒﺮ داده‪ ،‬اﻣﺎ آن‬
‫َ‬ ‫را ﺗﺄﯾﯿﺪ ﻧﮑﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺜﯽ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻟَ َﺮﺘ َ� ُ َّ‬
‫ﻦﺒ ُﺳ َ َ‬
‫ن َﻣ ْﻦ ﺎﻛن‬
‫ﻮه«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻣﻮ ﺑﻪ ﻣﻮ و‬ ‫ﺐ َ َﺪﻟ َﺧﻠﺘُ ُﻤ ُ‬
‫ﺤ َﺮ َﺿ ٍّ‬ ‫َ َّ َ َ‬
‫دﺧﻠﻮا ُﺟ ْ‬ ‫ُ‬ ‫ََْ ُ َ َ ُ‬
‫ﺬو اﻟﻘﺬ ِة ﺑﺎﻟﻘﺬة ﺣﻰﺘ لﻮ‬‫�ﺒﻠ�ﻢ ﺣ‬
‫ﺑﻪﻃﻮر ﮐﺎﻣﻞ‪ ،‬از روش ﭘﯿﺸﻨﯿﺎن ﺧﻮد‪ ،‬ﭘﯿﺮوي ﺧﻮاﻫﯿﺪ ﮐﺮد؛ ﺣﺘﯽ اﮔﺮ وارد‪ ‬ﺳﻮراخِ‬
‫ﺳﻮﺳﻤﺎري ﺷﺪه ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺷﻤﺎ ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦ ﮐﺎر را ﺧﻮاﻫﯿﺪ ﮐﺮد!«‪ .‬ﭘﺮﺳﯿﺪﻧﺪ‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا!‬
‫َ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ از ﯾﻬﻮد و ﻧﺼﺎرا؟ ﻓﺮﻣﻮد‪َ �» :‬ﻤﻦ؟«) ‪ (2‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﭘﺲ ﭼﻪ ﮐﺴﯽ؟« اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺗﺄﯾﯿﺪ‬
‫ﭼﻨﯿﻦ رويﮐﺮدي ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﯾﮏ ﻫﺸﺪار اﺳﺖ و رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪ اﻣﺘﺶ ﯾﺎدآوري‬
‫ﻧﻤﻮده ﮐﻪ از روش ﯾﻬﻮد و ﻧﺼﺎرا ﭘﯿﺮوي ﻧﮑﻨﻨﺪ‪ .‬در ﻫﺮ ﺣﺎل ﻫﺮ ﭘﺎدﺷﺎﻫﯽ‪ ،‬ﺣﺮﯾﻢ ﯾﺎ‬
‫ﻣﻨﻄﻘﻪاي ﻣﻤﻨﻮﻋﻪ دارد؛ ﭼﻪ ﺑﻪﺣﻖ و ﭼﻪ ﺑﻪﻧﺎﺣﻖ‪ .‬وﻗﺘﯽ ﻣﺮدم‪ ،‬ﺣﯿﻮاﻧﺎت ﺧﻮد را اﻃﺮاف‬
‫اﯾﻦ ﻣﻨﻄﻘﻪي ﺳﺮﺳﺒﺰ و ﭘﺮ از ﮔﯿﺎه و ﻋﻠﻒ ﺑﯿﺎورﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ آنﻫﺎ را ﮐﻨﺘﺮل ﮐﻨﻨﺪ؛ در‬

‫)‪ (1‬رواﯾﺖ‪ :‬اﺑﻮداود‪ ،‬ش‪3477 :‬؛ اﺑﻦﻣﺎﺟﻪ‪ ،‬ﺷﮏ ‪2472‬؛ آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬در إرواء اﻟﻐﻠﯿﻞ‪ ،‬ش‪ 1552:‬و‬
‫اﻟﻤﺸﮑﺎة‪ ،‬ش‪ ،3001 :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(7320 ،3456) :‬؛ و ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2669 :‬‬
 ‫‪485‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬و‪‬ر‪‬ع و ﺗﺮك ﺷﺒﻬﺎت‬

‫ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺣﯿﻮاﻧﺎت‪ ،‬وارد ﻣﻨﻄﻘﻪي ﻗُﺮُق ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬و ﺣﺮﯾﻢِ اﷲ‪،‬‬
‫ﻣﺤﺮّﻣﺎت‪ ‬اوﺳﺖ«‪ .‬اﷲ‪ ‬ﺣﺼﺎرِ ﻣﺤﮑﻤﯽ ﭘﯿﺮاﻣﻮن ﺷﺮﯾﻌﺘﺶ ﮐﺸﯿﺪه اﺳﺖ و ﻫﺮ ﭼﯿﺰِ‬
‫ﺣﺮاﻣﯽ را ﮐﻪ ﺑﻪ زﯾﺎنِ دﻧﯿﺎ و آﺧﺮت اﻧﺴﺎنﻫﺎﺳﺖ‪ ،‬ﻗُﺮُق ﮐﺮده و در ﻣﻨﻄﻘﻪي ﻣﻤﻨﻮﻋﻪ ﻗﺮار‬
‫داده اﺳﺖ؛ ﻟﺬا ﻫﺮﭼﻪ ﻋﻼﻗﻪ و رﻏﺒﺖ ﻧﻔﺲ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﺤﺮّﻣﺎت‪ ،‬ﺑﯿﺶﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺣﺼﺎرِ‬
‫ﭘﯿﺮاﻣﻮﻧﺶ ﻧﯿﺰ ﻣﺤﮑﻢﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬دﻗﺖ ﮐﻨﯿﺪ؛ ﮔﻨﺎﻫﯽ ﻣﺜﻞ زﻧﺎ‪ ،‬ﻧﺘﯿﺠﻪي ﻣﯿﻞِ ﺟﻨﺴﯽ و ﺿﻌﻒ‬
‫اﯾﻤﺎن اﺳﺖ و ﭼﻮن‪ ،‬ﻧﻔﺲ ﺳﺮﮐﺶ ﺑﻪ آن ﻋﻼﻗﻪ دارد‪ ،‬اﷲ‪ ‬ﺣﺼﺎرِ اﺳﺘﻮاري‪ ،‬ﭘﯿﺮاﻣﻮنِ‬
‫آن ﮐﺸﯿﺪه و ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪َ ﴿ :‬و َ� َ� ۡق َر�ُوا ْ ٱ ّلز َ ٰٓ‬
‫�﴾؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺑﻪ زﻧﺎ ﻧﺰدﯾﮏ ﻧﺸﻮﯾﺪ«‪.‬‬ ‫ِ‬
‫ﻧﻔﺮﻣﻮد‪ :‬زﻧﺎ ﻧﮑﻨﯿﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ از ﻧﺰدﯾﮏ ﺷﺪن ﺑﻪ زﻧﺎ ﻣﻨﻊ ﻧﻤﻮد و اﯾﻦ‪ ،‬ﺷﺎﻣﻞ ﻫﺮ رﻓﺘﺎري‬
‫ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ زﻣﯿﻨﻪﺳﺎز اﻧﺠﺎمِ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ اﺳﺖ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬ﻧﮕﺎه ﮐﺮدن‪ ،‬دﺳﺖ زدن‪ ،‬ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ‬
‫و اﻣﺜﺎل آن‪.‬‬
‫اﷲ‪ ‬رﺑﺎ را ﻧﯿﺰ ﺣﺮام ﮐﺮده اﺳﺖ و از آنﺟﺎ ﮐﻪ ﻧﻔﺲ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺑﻪﺧﺎﻃﺮِ ﺳﻮد‪ ‬ﻇﺎﻫﺮيِ‬
‫رﺑﺎ ﺑﻪ آن ﻋﻼﻗﻪ دارد‪ ،‬اﷲ‪ ‬ﻫﻤﻪي زﻣﯿﻨﻪﻫﺎي رﺑﺎ و ﺣﯿﻠﻪﻫﺎي رﺑﺎﺧﻮاري را ﺣﺮام و‬
‫ﻣﻤﻨﻮع ﮔﺮداﻧﯿﺪه اﺳﺖ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﺑﺮاي ﻫﻤﻪي ﮐﺎرﻫﺎي ﺣﺮام‪ ،‬ﻣﺤﺪودهاي ﻗُﺮُقﺷﺪه و‬
‫ﻣﻤﻨﻮع ﻗﺮار داده ﺗﺎ اﯾﻦ ﻣﺤﺪودﯾﺖﻫﺎ‪ ،‬ﻣﺮدم را از آﻟﻮده ﺷﺪن ﺑﻪ ﺣﺮام‪ ،‬ﺑﺎز دارد‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺎن! ﭘﺎرهﮔﻮﺷﺘﯽ در ﺑﺪن وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ﺻﻼح و ﻓﺴﺎد ﻫﻤﻪي ﺑﺪن‬
‫واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ آن اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺪاﻧﯿﺪ ﮐﻪ آن ﻋﻀﻮ‪ ،‬ﻗﻠﺐ اﺳﺖ«‪ .‬ﻗﻠﺐ‪ ،‬ﭘﺎرهﮔﻮﺷﺘﯽ ﮐﻮﭼﮏ و‬
‫ﺑﻪاﻧﺪازهي ﺗﮑﻪﮔﻮﺷﺘﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬آن را ﻣﯽﺟ‪‬ﻮ‪‬د‪ ،‬وﻟﯽ داراي اﻫﻤﯿﺖ ﻓﺮاواﻧﯽﺳﺖ و‬
‫ﻣﺮﮐﺰ ﺗﺪﺑﯿﺮ ﺑﺪن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و »ﺻﻼح و ﻓﺴﺎد ﻫﻤﻪي ﺑﺪن واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ آن اﺳﺖ«‪ .‬اﯾﻦ‪،‬‬
‫ﭘﺎرهﮔﻮﺷﺖ ﮐﻪ ﺻﻼح و ﻓﺴﺎد ﻫﻤﻪي ﺑﺪن ﺑﻪ آن واﺑﺴﺘﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﭼﺸﻢ اﺳﺖ و ﻧﻪ‬
‫ﺑﯿﻨﯽ و زﺑﺎن‪ ،‬و ﻧﻪ دﺳﺖ و ﭘﺎ و ﺟﮕﺮ ﯾﺎ ﺳﺎﯾﺮ اﻋﻀﺎي ﺑﺪن؛ ﺑﻠﮑﻪ اﯾﻦ ﻋﻀﻮ ﻣﻬﻢ‪ ،‬ﻗﻠﺐ‬
‫َّ ُ َّ َ ُ َ ِّ َ ُ‬
‫اﻟﻘﻠُﻮب َ�ﺒِّ ْ‬
‫ﺖ‬ ‫ِ‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬از اﯾﻦرو رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻫﻤﻮاره اﯾﻦ دﻋﺎ را ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬الﻠﻬﻢ ﻳﺎ ﻣﻘﻠﺐ‬
‫ِّ َ ْ‬ ‫َ َّ‬ ‫َ‬ ‫َْ‬
‫ﺮﺻف ﻗﻠ ِﻲﺒ إﻰﻟ ﻃﺎﻋﺘﻚ«‪ (2 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﯾﺎ اﷲ! اي‬ ‫ِّ‬
‫مﺮﺼف اﻟﻘﻠﻮب‪،‬‬ ‫ﻗﻠ ِﻲﺒ َﻰﻠﻋ ِدﻳﻨِﻚ الﻠ ُﻬ َّﻢ‬

‫)‪ (1‬ﺳﻮرهي إﺳﺮاء؛ آﯾﻪي ‪.32‬‬

‫)‪ (2‬ﺣﺴﻦ اﺳﺖ؛ رواﯾﺖ‪ :‬ﺗﺮﻣﺬي )‪(3522 ،2140‬؛ اﺑﻦﻣﺎﺟﻪ )‪(3834‬؛ آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬در ﻇﻼل اﳉﻨﺔ )‪ (223‬و‬
‫در ﺗﺨﺮﯾﺞ اﻹﯾﻤﺎن از اﺑﻦ اﺑﯽﺷﯿﺒﻪ )‪ (58-55‬اﯾﻦ رواﯾﺖ را ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪486‬‬

‫دﮔﺮﮔﻮنﮐﻨﻨﺪهي دلﻫﺎ! ﻗﻠﺒﻢ را ﺑﺮ دﯾﻦ ﺧﻮد اﺳﺘﻮار ﺑﮕﺮدان؛ ﯾﺎ اﷲ! اي ﺗﻐﯿﯿﺮدﻫﻨﺪهي‬

‫دلﻫﺎ! ﻗﻠﺒﻢ را ﺑﻪ ﺳﻮي اﻃﺎﻋﺖ ﺧﻮﯾﺶ ﻣﺘﻤﺎﯾﻞ ﺑﮕﺮدان«‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﻗﻠﺐ‪ ،‬ﻣﺤﻮرِ ﺻﻼح و ﻓﺴﺎد اﻧﺴﺎن اﺳﺖ؛ ﭘﺲ اي ﺑﺮادر و ﺧﻮاﻫﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن! ﭼﻪ‬
‫ﺧﻮب اﺳﺖ ﺑﻪ اﺻﻼح ﻗﻠﺐ ﺧﻮﯾﺶ اﻫﻤﯿﺖ دﻫﯽ‪ .‬آري؛ ﺧﻮب ﺑﻮدنِ ﻇﺎﻫﺮ و اﻋﻤﺎ ِل‬
‫ﻇﺎﻫﺮي‪ ،‬ﺑﺴﯿﺎر ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ از ﻫﻤﻪ ﻣﻬﻢﺗﺮ ﺧﻮب ﺑﻮدنِ ﻗﻠﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‬
‫درﺑﺎرهي ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫�ذا َر َ� ۡ� َت ُه ۡم ُ� ۡع َ ۡ ُ‬
‫ام ُه ۡم �ن َ� ُقولُوا ْ � َ ۡس َم ۡع ل َِق ۡولِه ۡم َك� َّ� ُه ۡم ُخ ُش ‪ٞ‬‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ب‬ ‫ِ ۖ‬ ‫ج ُبك أج َس ۖ‬ ‫ِ‬ ‫﴿‬
‫‪ٞ‬‬
‫]اﳌﻨﺎﻓﻘﻮن‪[٤ :‬‬ ‫ُّم َس َّن َدة﴾‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ آﻧﺎن را ﻣﯽﺑﯿﻨﯽ‪ ،‬ﺟﺴﻢ )و ﻇﺎﻫﺮ( آﻧﺎن‪ ،‬ﺗﻮ را ﺑﻪ ﺷﮕﻔﺖ ﻣﯽآورد و اﮔﺮ ﺳﺨﻦ‬
‫ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺨﻨﺎﻧﺸﺎن ﮔﻮش ﻓﺮا ﻣﯽدﻫﯽ؛ )وﻟﯽ( ﮔﻮﯾﺎ ﭼﻮبﻫﺎي ﺧﺸﮑﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ دﯾﻮار‬
‫ﺗﮑﯿﻪ داده ﺷﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﻇﺎﻫﺮي ﻧﯿﮏ و اﻋﻤﺎﻟﯽ ﺑﻪﻇﺎﻫﺮ ﺧﻮب و ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه دارﻧﺪ و ﺧﯿﻠﯽ ﺧﻮب‬
‫ﺣﺮف ﻣﯽزﻧﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ دلﻫﺎﯾﺸﺎن ﺧﺮاب اﺳﺖ و ﻫﯿﭻ ﺧﯿﺮي در دلﻫﺎﯾﺸﺎن وﺟﻮد ﻧﺪارد؛‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ﭼﻮبﻫﺎي ﺧﺸﮏ و ﺑﯽﻓﺎﯾﺪهاي ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ دﯾﻮار ﺗﮑﯿﻪ داده ﺷﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﭘﺲ اي ﺑﻨﺪهي ﺧﺪا! ﺑﻪ اﺻﻼح ﻗﻠﺐ ﺧﻮﯾﺶ اﻫﻤﯿﺖ ﺑﺪه و دﻗﺖ ﮐﻦ ﮐﻪ ﻣﺒﺎدا‬
‫ذرهاي ﺑﺪي ﯾﺎ ﺑﯽرﻏﺒﺘﯽ ﺑﻪ آﯾﺎت اﻟﻬﯽ در ﻗﻠﺒﺖ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﻣﺒﺎدا در آن ﮐﺪورﺗﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ‬
‫ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺷﺎﯾﺴﺘﻪي اﷲ‪ ،‬وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﻣﺒﺎدا در آن‪ ،‬ﻣﯿﻞ و رﻏﺒﺘﯽ ﺑﻪ ﮐﻔﺎر ﯾﺎﻓﺖ‬
‫ﺷﻮد؛ ﻣﺒﺎد در دل‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﻔﺎر ﻋﻼﻗﻪ و ﻣﺤﺒﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯽ؛ آن را از ﺣﺴﺎدت‪ ،‬ﮐﯿﻨﻪ و‬
‫دﺷﻤﻨﯽ‪ ،‬ﭘﺎك ﮐﻦ و ﺑﻨﮕﺮ ﮐﻪ ﻫﯿﭻﯾﮏ از ﭼﻨﯿﻦ ﺑﯿﻤﺎريﻫﺎﯾﯽ در ﻗﻠﺒﺖ وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا ﻗﻠﺐ‪ ،‬ﻣﺤﻮر و اﺳﺎس ﺗﻤﺎم رﻓﺘﺎرﻫﺎﺳﺖ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ُ‬ ‫ُّ‬ ‫َ‬ ‫َ ُ ّ َ‬ ‫ُ‬ ‫ُۡ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫ُ‬ ‫َََ َ ۡ َ ُ َ‬
‫صل ما ِ� ٱلصدورِ ‪] ﴾١٠‬اﻟﻌﺎدﻳﺎت‪[١٠ ،٩ :‬‬‫﴿أف� �علم إِذا �ع ِ� ما ِ� ٱلقبورِ ‪ ٩‬وح ِ‬
‫آﯾﺎ ﻧﻤﯽداﻧﺪ آنﮔﺎه ﮐﻪ آنﭼﻪ در ﮔﻮرﻫﺎﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺮ و رو و ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺘﻪ ﺷﻮد و آنﭼﻪ در‬
‫ﺳﯿﻨﻪﻫﺎﺳﺖ‪ ،‬آﺷﮑﺎر ﮔﺮدد؟‬
‫اﯾﻦ اﺗﻔﺎق‪ ،‬روز ﻗﯿﺎﻣﺖ روي ﺧﻮاﻫﺪ داد؛ ﯾﻌﻨﯽ در آﺧﺮت‪ ،‬ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﺎﻃﻦ اﻧﺴﺎن ﺑﺎ او‬
‫رﻓﺘﺎر ﻣﯽﺷﻮد و در دﻧﯿﺎ‪ ،‬ﺑﺮ اﺳﺎس ﻇﺎﻫﺮ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ ﻣﺎ ﺑﺮ اﺳﺎسِ ﻇﺎﻫﺮ ﻣﺮدم‪،‬‬
 ‫‪487‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬و‪‬ر‪‬ع و ﺗﺮك ﺷﺒﻬﺎت‬

‫ﻗﻀﺎوت ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬اﻣﺎ روز ﻗﯿﺎﻣﺖ‪ ،‬ﻣﺒﻨﺎي ﻋﻤﻞ و ﻗﻀﺎوت ‪ ،‬ﺑﺎﻃﻦ اﺳﺖ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‬
‫دلﻫﺎي ﻣﺎ و ﺷﻤﺎ را اﺻﻼح ﺑﮕﺮداﻧﺪ‪.‬‬
‫اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ ۡ َ ُ ۡ َ َّ َ ٓ‬
‫]اﻟﻄﺎرق‪[٩ :‬‬ ‫ل�ا� ِ ُر ‪﴾٩‬‬ ‫﴿يوم �ب� ٱ‬
‫روزي ﮐﻪ رازﻫﺎ ﻓﺎش ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬ﺑﻪراﺳﺘﯽ ﺟﺰو ﻣﺆﻣﻨﺎن ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬اﯾﻤﺎﻧﺶ ﻧﻤﺎﯾﺎن ﻣﯽﮔﺮدد و ﻫﺮﮐﺲ‬
‫ﺟﺰو ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن ﺑﻮده‪ ،‬ﻧﻔﺎﻗﺶ آﺷﮑﺎر ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﭘﻨﺎه ﺑﺮ اﷲ‪.‬‬
‫ﭘﺲ اي ﺑﺮادر و ﺧﻮاﻫﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن! ﻗﻠﺐ ﺧﻮﯾﺶ را اﺻﻼح ﮐﻦ؛ ﺷﺮﯾﻌﺖ اﻟﻬﯽ را‬
‫ﻧﺎﮔﻮار ﻣﭙﻨﺪار؛ از ﺑﻨﺪﮔﺎن ﻧﯿﮏ‪ ‬اﷲ‪ ،‬ﺑﺪ ﻣ‪‬ﺒ‪‬ﺮ؛ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻫﯿﭻﯾﮏ از آﯾﺎت اﻟﻬﯽ و آنﭼﻪ‬
‫ﻧﺎزل ﻓﺮﻣﻮده‪ ،‬ﺑﯽرﻏﺒﺖ ﻣﺒﺎش ﮐﻪ اﯾﻦ‪ ،‬ﮐﻔﺮِ ﺑﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل و ﻧﺸﺎنﮔﺮِ ﺑﯽاﯾﻤﺎﻧﯽﺳﺖ و‬
‫ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ اﯾﻤﺎن در ﻗﻠﺒﺖ ﺟﺎي ﻧﮕﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫***‬
‫َ‬ ‫ﺴﻦ اﺨﻟُﻠُﻖ َواﻹ ُ‬
‫ﺛﻢ ﻣﺎ ﺣﺎك‬ ‫اﻟﺮﺒ ُﺣ ُ‬
‫ﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪ُّ » :‬‬‫ﻤﻌﺎن‪َ ‬ﻋ ِﻦ اﻨﻟَّ ِّ‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫ﺑﻦ ﺳ‬ ‫‪ -٥٩٥‬وﻋﻦ اﻨﻟَّ َّﻮ ِ‬
‫ِ ِ‬ ‫اس ِ‬
‫ُ‬ ‫َ ْ َ َ ْ َ َّ َ َ َ َ ْ‬ ‫ْ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ِﻲﻓ ﻧﻔ ِﺴﻚ و� ِﺮﻫﺖ أن �ﻄﻠﻊ ﻋﻠﻴ ِﻪ اﻨﻟَّﺎس«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻧﻮ‪‬اس ﺑﻦ ﺳﻤﻌﺎن‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻧﯿﮑﯽ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺧﻮشﺧُﻠﻘﯽ؛‬
‫و ﺑﺪي‪ ،‬ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﭼﯿﺰي ﮐﻪ در درون اﻧﺴﺎن ﺗﺮدﯾﺪ اﯾﺠﺎد ﻧﻤﺎﯾﺪ و دوﺳﺖ ﻧﺪاﺷﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﯽ ﮐﻪ ﻣﺮدم از آن اﻃﻼع ﭘﯿﺪا ﮐﻨﻨﺪ«‪.‬‬
‫َُ‬ ‫ْ َ‬ ‫َ َّ‬ ‫ََْ ُ‬ ‫َْ‬ ‫َ‬
‫ﻋﻦ‬
‫ِ‬ ‫ل‬ ‫�ﺴﺄ‬ ‫ﺖ‬ ‫ﺌ‬ ‫َِ‬‫ﺟ‬‫»‬ ‫ﻓﻘﺎل‪:‬‬ ‫‪‬‬‫ا�‬ ‫رﺳﻮل‬ ‫ﺖ‬ ‫ﺑﻦ ﻣﻌﺒِ ٍﺪ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬أ�ﻴ‬ ‫ِ‬ ‫‪ -٥٩٦‬وﻋﻦ واﺑﺼﺔ‬
‫َ ْ‬ ‫ْ َ َّ َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ َ َ َّ ْ َ‬ ‫ْ َْ ََْ َ‬ ‫ُ ُ‬
‫اﻟﺮﺒ‪ :‬ﻣﺎ اﻃﻤ�ﻧﺖ إ ِ ْﻴﻟ ِﻪ اﻨﻟَّﻔﺲ‪ ،‬واﻃﻤﺄن إ ِ ْﻴﻟ ِﻪ اﻟﻘﻠﺐ‪،‬‬ ‫ﻚ‪ُّ ،‬‬
‫ِ‬ ‫ﺖ ﻗﻠﺒ‬‫اﻟﺮﺒ؟« ﻗﻠﺖ‪ :‬ﻧﻌﻢ‪ ،‬ﻓﻘﺎل‪» :‬اﺳﺘﻔ ِ‬
‫ِ‬
‫ْ َ ْ َ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ‬ ‫َّ ْ‬ ‫َ َ َّ َ‬ ‫َّ ْ‬ ‫َ‬ ‫واﻹ ُ‬
‫ﺛﻢ ﻣﺎ ﺣﺎك ِﻲﻓ اﻨﻟﻔ ِﺲ وﺗﺮدد ﻲﻓ الﺼﺪ ِر‪ ،‬و�ِن أ�ﺘﺎك اﻨﻟﺎس وأ�ﺘﻮك«‪] .‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺣﺴﻦ‬ ‫ِ‬
‫) ‪(2‬‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ اﺣﻤﺪ ودار‪‬ﻣﯽ در ﻣﺴﻨﺪﻫﺎي ﺧﻮد رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬واﺑﺼﻪ ﺑﻦ ﻣﻌﺒﺪ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻧﺰد‪ ‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬رﻓﺘﻢ؛ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آﻣﺪهاي ﺗﺎ‬
‫درﺑﺎرهي ﻧﯿﮑﯽ و اﺣﺴﺎن ﺑﭙﺮﺳﯽ؟« ﻋﺮض ﮐﺮدم‪ :‬ﺑﻠﻪ‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬از ﻗﻠﺐ ﺧﻮد ﺑﭙﺮس؛‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2553 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬آﻟﺒﺎﻧﯽ‪/‬؛ ش‪.948 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪488‬‬

‫ﻧﯿﮑﯽ‪ ،‬ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﭼﯿﺰي ﮐﻪ درون و ﻗﻠﺐ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ آن ﻣﻄﻤﺌﻦ و آرام ﺑﺎﺷﺪ؛ و‬
‫ﺑﺪي‪ ،‬ﭼﯿﺰيﺳﺖ ﮐﻪ در درون و ﻗﻠﺐِ اﻧﺴﺎن ﺗﺮدﯾﺪ اﯾﺠﺎد ﮐﻨﺪ؛ ﻫﺮﭼﻨﺪ ﻣﺮدم‪ ،‬ﺑﺎرﻫﺎ‪-‬‬
‫درﺑﺎرهي ﺻﺤﺘﺶ‪ -‬اﻇﻬﺎر ﻧﻈﺮ ﮐﻨﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ ،‬ﺣﺎﻓﻆ ﻧﻮوي‪ /‬در ﮐﺘﺎب رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‪ ،‬ﺑﺎﺑﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻋﻨﻮان ﮔﺸﻮده‬
‫اﺳﺖ‪» :‬و‪‬ر‪‬ع و ﺗﺮك‪ ‬ﺷﺒﻬﺎت«‪ .‬در اﯾﻦ ﺑﺎب ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ذﮐﺮ ﺷﺪه ﮐﻪ ﻧﻮاس‬
‫ﺑﻦ ﺳﻤﻌﺎن‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻧﯿﮑﯽ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺧﻮشﺧُﻠﻘﯽ؛ و ﺑﺪي‪ ،‬ﻋﺒﺎرت‬
‫اﺳﺖ از ﭼﯿﺰي ﮐﻪ در درون اﻧﺴﺎن ﺗﺮدﯾﺪ اﯾﺠﺎد ﻧﻤﺎﯾﺪ و دوﺳﺖ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯽ ﮐﻪ ﻣﺮدم‬
‫از آن اﻃﻼع ﭘﯿﺪا ﮐﻨﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﻦ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻧﯿﮑﯽ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺧﻮشﺧُﻠﻘﯽ«‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ‬ ‫اﯾﻦ ﺳﺨ ِ‬
‫ﺧﻮشﺧُﻠﻘﯽ‪ ،‬ﺟﺰو ﻧﯿﮑﯽﺳﺖ و در ﻣﻔﻬﻮم اﯾﻦ آﯾﻪ ﻣﯽﮔﻨﺠﺪ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ ََ َُ ْ ََ‬
‫� ٱ ۡل ّ‬
‫� َوٱ َّ� ۡق َو ٰ‬
‫]اﳌﺎﺋﺪة‪[٢ :‬‬ ‫ىۖ﴾‬ ‫ِِ‬ ‫﴿و�عاونوا‬
‫و ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺑﺮ ﻧﯿﮑﯽ و ﭘﺮﻫﯿﺰﮔﺎري ﻫﻤﮑﺎري ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ‪.‬‬
‫ﺧﻮشﺧُﻠﻘﯽ‪ ،‬دو ﺟﻨﺒﻪ دارد‪ :‬ﯾﮑﯽ ﺑ‪‬ﻌﺪ‪ ‬ﻋﺒﺎدي‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣﻨﺶِ ﻧﯿﮑﻮ در ﻋﺒﺎدت اﷲ‪ ‬و‬
‫دﯾﮕﺮي‪ ،‬ﺧﻮشﺧُﻠﻘﯽ در ﺗﻌﺎﻣﻞ ﺑﺎ ﺑﻨﺪﮔﺎن اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪.‬‬
‫ﺧﻮشﺧُﻠﻘﯽ ﯾﺎ ﻣﻨﺶِ ﻧﯿﮑﻮ در ﻋﺒﺎدت اﷲ‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﻓﺮﻣﺎنﻫﺎي اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‬
‫را ﺑﺎ ﺳﯿﻨﻪاي ﺑﺎز و ﻗﻠﺒﯽ ﻣﻄﻤﺌﻦ و آرام ﺑﭙﺬﯾﺮد و ﺑﻪﻃﻮر ﮐﺎﻣﻞ و ﺑﺪون ﻫﯿﭻ ﺑﯽرﻏﺒﺘﯽ ﯾﺎ‬
‫ﺷﮏ و ﺗﺮدﯾﺪي ﺑﻪ اﻧﺠﺎمِ آن ﺑﭙﺮدازد؛ ﺑﺎ ﻣﯿﻞ و رﻏﺒﺖ‪ ‬ﮐﺎﻣﻞ‪ ،‬ﻧﻤﺎز را ﺑﺎ ﺟﻤﺎﻋﺖ ادا ﮐﻨﺪ؛‬
‫و در روزﻫﺎي ﺳﺮد‪ ،‬ﺑﺎ رﻏﺒﺖ ﮐﺎﻣﻞ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن اﷲ‪ ‬درﺑﺎرهي وﺿﻮ ﮔﺮدن ﻧﻬﺪ؛ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﺑﺎ ﻣﯿﻞ و رﻏﺒﺖ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن اﻟﻬﯽ‪ ،‬زﮐﺎت اﻣﻮاﻟﺶ را ﺑﺪﻫﺪ و در رﻣﻀﺎن‪ ،‬روزه ﺑﮕﯿﺮد و در‬
‫ﺻﻮرت ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ‪ ،‬ﺣﮑﻢِ اﷲ‪ ‬درﺑﺎرهي ﺣﺞ را ﺑﻪﺟﺎ ﺑﯿﺎورد‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﺧﻮشﺧﻠﻘﯽ در ﺗﻌﺎﻣﻞ ﺑﺎ ﺑﻨﺪﮔﺎن اﷲ‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﭘﺪر و ﻣﺎدرش ﻧﯿﮑﯽ‬
‫ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺻﻠﻪي رﺣﻢ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬از ﻧﯿﮑﯽ ﮐﺮدن ﺑﻪ ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﺎﻧﺶ درﯾﻎ ﻧﮑﻨﺪ و در ﻣﻌﺎﻣﻼﺗﺶ‬
‫ﺻﺪاﻗﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺎ رويﮐﺮد‪ ‬ﻣﺜﺒﺖ و ﻧﯿﮑﯽ ﮐﻪ در ﺑﺮﺧﻮرد ﺑﺎ دﯾﮕﺮان دارد‪،‬‬
‫آﺳﻮدهﺧﺎﻃﺮ‪ ،‬ﺧﺮﺳﻨﺪ و آرام ﺑﺎﺷﺪ و ذرهاي اﺣﺴﺎس دلﺗﻨﮕﯽ ﻧﮑﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ اﯾﻦﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﻫﺴﺘﯿﺪ‪ ،‬ﺑﺪاﻧﯿﺪ ﮐﻪ در ﺟﺮﮔﻪي ﻧﯿﮑﻮﮐﺎران‪ ،‬ﺟﺎي دارﯾﺪ‪.‬‬
 ‫‪489‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬و‪‬ر‪‬ع و ﺗﺮك ﺷﺒﻬﺎت‬

‫اﻣﺎ ﮔﻨﺎه‪ ،‬ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﭼﯿﺰي ﮐﻪ اﻧﺴﺎن درﺑﺎرهاش ﺗﺮدﯾﺪ دارد و ﻗﻠﺒﺶ ﻧﺴﺒﺖ‬
‫ﺑﻪ آن‪ ،‬آرام و ﻣﻄﻤﺌﻦ ﻧﯿﺴﺖ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﮐﺴﯽ داراي ﭼﻨﯿﻦ وﺿﻌﯿﺘﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻔﺴﯽ آرام‪،‬‬
‫ﻣﻄﻤﺌﻦ و ﺧﺮﺳﻨﺪ ﺑﻪ ﺷﺮﯾﻌﺖ اﷲ‪ ‬دارد‪ .‬زﯾﺮا ﺑﺪﮐﺎران‪ ،‬ﻓﺎﺳﻘﺎن و اﻫﻞ ﻓﺴﻖ و ﻓﺠﻮر‪،‬‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﮔﻨﺎه و ﻣﻌﺼﯿﺖ‪ ،‬ﺑﯽﭘﺮوا ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﺑﻪﺳﺎدﮔﯽ و ﺑﺪون ﻫﯿﭻ ﻋﺬاب وﺟﺪان ﯾﺎ‬
‫ﺷﮏ و ﺗﺮدﯾﺪي‪ ،‬ﺑﻪ ﮔﻨﺎه و ﻣﻌﺼﯿﺖ ﻣﯽﭘﺮدازﻧﺪ و ﮐَﮑ‪‬ﺸﺎن ﻫﻢ ﻧﻤﯽﮔﺰد؛ اﻣﺎ ﻧﯿﮑﻮﮐﺎراﻧﯽ‬
‫ﮐﻪ ﺗﻮﻓﯿﻖ ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ ﭘﯿﺪا ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ درﺑﺎرهي ﭼﯿﺰي دﭼﺎر‬
‫ﺷﮏ و ﺗﺮدﯾﺪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و ﻗﻠﺐ و درون آنﻫﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آن‪ ،‬ﺑﯽﻗﺮار ﻣﯽﮔﺮدد‪ ،‬ﺑﻪ ﮔﻨﺎه‬
‫ﺑﻮدنِ آن ﻋﻤﻞ ﭘﯽ ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ و درﻣﯽﯾﺎﺑﻨﺪ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺎري‪ ،‬ﮔﻨﺎه و ﻣﻌﺼﯿﺖ اﺳﺖ‪ .‬در‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻮﻗﻌﯿﺘﯽ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ از ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺎري دوري ﮐﺮد و ﺑﻪ ﮐﺎري ﭘﺮداﺧﺖ ﮐﻪ ﻗﻠﺐ و درون‬
‫اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺑﻪ آن آرام و ﻣﻄﻤﺌﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ اﯾﻦ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ و‪‬ر‪‬ع و ﭘﺮﻫﯿﺰﮔﺎري‪ .‬از اﯾﻦرو‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﭼﻨﺪ ﻣﺮدم‪ ،‬ﺑﺎرﻫﺎ درﺑﺎرهي ﺻﺤﺘﺶ ﺑﻪ ﺗﻮ ﻓﺘﻮا دﻫﻨﺪ«‪ ،‬اﻣﺎ از‬
‫آنﺟﺎ ﮐﻪ ﻗﻠﺒﺖ ﺑﻪ درﺳﺖ ﺑﻮدن ﭼﻨﯿﻦ ﻋﻤﻠﯽ ﮔﻮاﻫﯽ ﻧﻤﯽدﻫﺪ‪ ،‬از آن دوري ﮐﻦ‪ .‬اﯾﻦ‪،‬‬
‫ﺟﺰو ﻧﯿﮑﯽﺳﺖ؛ ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آن ﭼﻪ اﷲ‪ ‬ﺣﻼل ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬وﺳﻮاس و ﺷﮏ‬
‫و ﺗﺮدﯾﺪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯽ؛ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﻪ اﯾﻦ ﺷﮏ و ﺗﺮدﯾﺪ ﺗﻮﺟﻪ ﻧﮑﻦ‪ .‬زﯾﺮا ﺳﺨﻦِ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺎ ﻣﺮدم‪ ،‬ﮐﺎﻣﻼً روﺷﻦ و واﺿﺢ و ﺑﻪ ﺻﻮرﺗﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﻣﺮاﺿﯽ ﭼﻮن وﺳﻮاس‪،‬‬
‫ﻫﯿﭻ ﺟﺎﯾﯽ در آن ﻧﺪارد؛ ﯾﻌﻨﯽ اﯾﻦ ﺳﺨﻦ‪ ،‬رو ﺑﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ در ﻗﻠﺒﺸﺎن ﭼﻨﯿﻦ‬
‫اﻣﺮاﺿﯽ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬ﭘﺲ ﻧﯿﮑﯽ‪ ،‬ﭼﯿﺰيﺳﺖ ﮐﻪ ﺻﺎﺣﺐ ﭼﻨﯿﻦ ﻗﻠﺒﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آن‪ ،‬آرام‬
‫و ﻣﻄﻤﺌﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﮔﻨﺎه‪ ،‬ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﭼﯿﺰي ﮐﻪ در ﻗﻠﺐ ﭼﻨﯿﻦ اﻧﺴﺎﻧﯽ ﺷﮏ و‬
‫ﺗﺮدﯾﺪ اﯾﺠﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ و دوﺳﺖ ﻧﺪارد ﮐﻪ ﻣﺮدم از آن ﻣﻄﻠﻊ ﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫***‬
‫َ َّ ُ َ َ َّ َ‬ ‫ََُْ‬ ‫ْ َ َ‬
‫ث‪� ‬ﻧﻪ ﺗﺰوج‬ ‫ﺑﻦ اﺤﻟﺎرِ ِ‬‫وﻓﺘﺤﻬﺎ �ﻘﺒﺔ ِ‬ ‫ﺮﺳ َوﻋﺔ ﺑ�ﺮﺴ الﺴ� اﻤﻟﻬﻤﻠﺔ‬ ‫‪ -٥٩٧‬وﻋﻦ أﻲﺑ ِ‬
‫ِّ َ َ ْ َ ْ ُ ُ ْ َ َ َ َّ َ ْ َ َ َّ َ َ‬ ‫َ َ َ ْ ُ ْ ََ ٌ‬ ‫َ‬ ‫ًَْ‬
‫ﺑﻦ ﻋ ِﺰ�ﺰ‪ ،‬ﻓﺄ�ﺘﻪ امﺮأة ﻓﻘﺎﻟﺖ‪ :‬إِ� ﻗﺪ أرﺿﻌﺖ �ﻘﺒﺔ واﻟﻲﺘ ﻗﺪ ﺗﺰوج ﺑِﻬﺎ‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫ﻷﻲﺑ إِﻫﺎب‬
‫ِ‬ ‫ا�ﻨﺔ‬
‫َ َ‬
‫ﻮل ا�ِ‪ ‬ﺑﺎلﻤﺪِﻳﻨ ِﺔ‬
‫َّ‬ ‫ُ‬
‫رﺳ‬ ‫ﻰﻟ‬ ‫إ‬ ‫رﺿ ْﻌﺘ� َوﻻَ َأ ْﺧ َﺮﺒﺗ ِ�‪ ،‬ﻓَ َﺮ َ� َ‬
‫ﺐ‬
‫َ ْ َ ُ َ َّ َ َ‬
‫ﻚأ‬
‫َ ُ ُ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِِ‬ ‫ﻓﻘﺎل ﻬﻟﺎ ﻋﻘﺒﺔ‪ :‬ﻣﺎ أﻋﻠﻢ �ﻧ ِ‬
‫وﻧ� َﺤ ْﺖ َز ْوﺟﺎً َ‬ ‫َ‬ ‫َ ََ َُُْ‬ ‫َْ‬ ‫ََْ‬ ‫َ َ ََ َ َ ُ ُ‬
‫ﻏ�ه‪.‬‬ ‫ﻓﺴﺄﻪﻟ ‪،‬ﻓﻘﺎل َرﺳﻮل اﷲِ‪» :‬ﻛﻴﻒ ‪َ ،‬وﻗﺪ �ِﻴﻞ؟« ﻓﻔﺎر�ﻬﺎ �ﻘﺒﺔ‬
‫) ‪(1‬‬
‫]رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.(2640 ،88) :‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪490‬‬

‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬از اﺑﻮﺳ‪‬ﺮو‪‬ﻋ‪‬ﻪ‪ ،‬ﻋﻘﺒﻪ ﺑﻦ ﺣﺎرث‪ ‬رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ وي ﺑﺎ دﺧﺘﺮِ اﺑﻮاﻫﺎب‬

‫ﺑﻦ ﻋﺰﯾﺰ ازدواج ﮐﺮده ﺑﻮد؛ زﻧﯽ ﻧﺰدش آﻣﺪ و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻮ و زﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ او ازدواج‬
‫ﮐﺮدهاي‪ ،‬ﺷﯿﺮ دادهام‪ -.‬ﯾﻌﻨﯽ ﺷﻤﺎ ﺑﺮادر و ﺧﻮاﻫﺮِ رﺿﺎﻋﯽ ﻫﺴﺘﯿﺪ‪ -.‬ﻋﻘﺒﻪ ﺑﻪ آن زن‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ ﻧﻤﯽداﻧﺴﺘﻢ ﮐﻪ ﺗﻮ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻦ ﺷﯿﺮ دادهاي و ﺗﺎ ﮐﻨﻮن ﺑﻪ ﻣﻦ ﻧﮕﻔﺘﻪ ﺑﻮدي‪ .‬ﻟﺬا‬
‫ﺳﻮار ‪ -‬ﺑﺮ ﺷﺘﺮ‪ -‬ﺷﺪ و ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ‪ ،‬ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬رﻓﺖ و در اﯾﻦﺑﺎره از اﯾﺸﺎن ﺳﺆال ﮐﺮد‪.‬‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﯽ ﺑﺎ او زﻧﺪﮔﯽ ﮐﻨﯽ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﺳﺨﻨﯽ‬
‫ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ؟« ﻟﺬا ﻋﻘﺒﻪ از او ﺟﺪا ﺷﺪ و آن زن‪ ،‬ﺑﺎ ﻣﺮدي دﯾﮕﺮ ازدواج ﮐﺮد‪.‬‬
‫َ ْ‬ ‫َّ‬ ‫َ ْ ُ ْ ُ‬ ‫َ ٍّ َ َ ُ َ ْ‬ ‫َ َ‬
‫اﷲ �ﻨﻬﻤﺎ‪ ،‬ﻗﺎل‪ :‬ﺣ ِﻔﻈﺖ ﻣِﻦ َرﺳﻮل ا�ِ‪» :‬دع ﻣﺎ‬ ‫اﺤﻟﺴ ِﻦ ﺑﻦ ﻲﻠﻋ ر ِﻲﺿ‬ ‫‪ -٥٩٨‬وﻋﻦ‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ ُ َ‬
‫ﻳﺮ�ﺒﻚ«‪] .‬ﺗﺮﻣﺬي‪ ،‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را رواﯾﺖ ﮐﺮده و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺣﺴﻦ‬ ‫ﻳ ِﺮ�ﺒﻚ إِﻰﻟ ﻣﺎ ﻻ ِ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺻﺤﯿﺢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯽﻃﺎﻟﺐ‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﻪﯾﺎد دارم ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آنﭼﻪ را ﮐﻪ درﺑﺎرهي )درﺳﺖ ﺑﻮدن( آن ﺷﮏ داري‪ ،‬رﻫﺎ ﮐﻦ و ﺑﻪ ﮐﺎري ﺑﭙﺮداز‬
‫ﯾﺎ ﺑﻪ ﭼﯿﺰي روي ﺑﯿﺎور ﮐﻪ درﺑﺎرهاش ﺷﮏ ﻧﺪاري«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﺣﺪﯾﺚ ﻧﺨﺴﺖ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺣﺪﯾﺚ ﻋﻘﺒﻪ‪ ‬درﺑﺎرهي »رﺿﺎع« ﯾﺎ ﻫﻢﺷﯿﺮيﺳﺖ و‬
‫ﺣﺪﯾﺚ دوم‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺣﺪﯾﺚ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯽﻃﺎﻟﺐ‪ $‬درﺑﺎرهي دوري از ﭼﯿﺰي ﮐﻪ‬
‫اﻧﺴﺎن درﺑﺎرهي درﺳﺖ ﺑﻮدن آن ﺷﮏ دارد‪.‬‬
‫در ﺣﺪﯾﺚ ﻧﺨﺴﺖ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﻋﻘﺒﻪ‪ ‬ﺑﺎ دﺧﺘﺮِ اﺑﻮاﻫﺎب ﺑﻦ ﻋﺰﯾﺰ ازدواج ﮐﺮده‬
‫ﺑﻮد؛ زﻧﯽ ﻧﺰدش آﻣﺪ و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻮ و زﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ او ازدواج ﮐﺮدهاي‪ ،‬ﺷﯿﺮ دادهام‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﺗﻮ‪ ،‬ﺑﺮادرِ رﺿﺎﻋﯽ اﯾﻦ زن ﻫﺴﺘﯽ و ﺑﺮادرِ رﺿﺎﻋﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﺮادر ﻧَﺴ‪‬ﺒﯽ ﺑﺮ ﺧﻮاﻫﺮش‬
‫َّ‬ ‫َْ‬ ‫ﺣﺮام ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪ُ ْ �َ » :‬ﺮم ِﻣ ْﻦ َّ‬
‫الﺮ َﺿﺎع َﻣﺎ � ُﺮم ِﻣ ْﻦ اﻟن َﺴﺐ«‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬آنﭼﻪ از ﻧَﺴ‪‬ﺐ ﺣﺮام اﺳﺖ‪ ،‬از ﺷﯿﺮ ﺧﻮردن ﻧﯿﺰ ﺣﺮام ﻣﯽﺷﻮد«‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﭼﻨﺪ ﺷﺮط‬
‫دارد‪:‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪3377 :‬؛ ﻏﺎﻳﺔ اﳌﺮام‪ ،‬ش‪179 :‬؛ إرواء اﻟﻐﻠﯿﻞ‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪.2074 :‬‬
 ‫‪491‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬و‪‬ر‪‬ع و ﺗﺮك ﺷﺒﻬﺎت‬

‫ﺷﺮط ﻧﺨﺴﺖ‪ :‬اﯾﻦﮐﻪ ﺷﯿﺮِ اﻧﺴﺎن ﺑﺎﺷﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ دو ﮐﻮدك ﺑﻪﻃﻮر ﻣﺸﺘﺮك از ﺷﯿﺮِ‬
‫ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ‪ ،‬ﮔﺎو ﯾﺎ ﺷﺘﺮ ﺑﺨﻮرﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﻫﻢ ﺑﺮادر رﺿﺎﻋﯽ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ؛ زﯾﺮا ﺷﯿﺮي ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮرﻧﺪ‪،‬‬
‫ﺑﺎﯾﺪ ﺷﯿﺮِ اﻧﺴﺎن ﺑﺎﺷﺪ و اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫ُ‬ ‫َ ُ َّ َ ٰ ُ ُ ُ َّ ٰ ٓ َ َ‬
‫]اﻟﻨﺴﺎء ‪[٢٣ :‬‬ ‫� أ�ض ۡع َن� ۡم﴾‬‫﴿وأم�ت�م ٱ� ِ‬
‫و ﻣﺎدران رﺿﺎﻋﯽِ ﺷﻤﺎ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﺷﯿﺮ دادهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺷﺮط دوم‪ :‬ﺷﯿﺮ ﺧﻮردن ﺑﺎﯾﺪ ﭘﻨﺞ ﺑﺎر و ﯾﺎ ﺑﯿﺶﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﻟﺬا اﮔﺮ ﯾﮏ ﯾﺎ دو ﯾﺎ ﺳﻪ ﯾﺎ‬
‫ﭼﻬﺎر ﻣﺮﺗﺒﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻋﺘﺒﺎر ﻧﺪارد‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ زﻧﯽ‪ ،‬ﮐﻮدﮐﯽ را ﭼﻬﺎر ﻣﺮﺗﺒﻪ در ﭼﻬﺎر روز‬
‫ﺷﯿﺮ دﻫﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﮐﻮدك ﻓﺮزﻧﺪ‪ ‬رﺿﺎﻋﯽ او ﻣﺤﺴﻮب ﻧﻤﯽﺷﻮد؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺣﺘﻤﺎ ﺑﺎﯾﺪ ﭘﻨﺞ ﻣﺮﺗﺒﻪ‬
‫او را ﺷﯿﺮ دﻫﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اﮔﺮ ﭘﻨﺞ ﻣﺮﺗﺒﻪ او را ﺷﯿﺮ دﻫﺪ‪ ،‬ﻫﺮﭼﻨﺪ ﮐﻮدك ﺳﯿﺮ ﻧﺸﻮد‪ ،‬اﯾﻦ زن‬
‫ﻣﺎدرِ رﺿﺎﻋﯽِ او ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ و ﺑﺮ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺣﺮام ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺷﺮط ﺳﻮم‪ :‬ﺷﯿﺮ ﺧﻮردن ﺑﺎﯾﺪ در دوران ﺷﯿﺮﺧﻮارﮔﯽ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﭘﯿﺶ از دو ﺳﺎﻟﯽ ﺑﺎﺷﺪ‬
‫ﮐﻪ ﮐﻮدك را از ﺷﯿﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ در اﯾﻦ دوران ﻧﺒﺎﺷﺪ و ﯾﮏ زن‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﺷﯿﺮ‬
‫دﻫﺪ ﮐﻪ دوران ﺷﯿﺮﺧﻮارﮔﯽاش را ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ﮔﺬاﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬اﯾﻦ‪ ،‬اﻋﺘﺒﺎر ﻧﺪارد؛ ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ‬
‫ﯾﮏ ﮐﻮدك ﭘﻨﺞ ﺳﺎﻟﻪ‪ ،‬ﭘﻨﺞ ﯾﺎ ده ﻣﺮﺗﺒﻪ از زﻧﯽ ﺷﯿﺮ ﺑﺨﻮرد‪ ،‬ﻓﺮزﻧ ‪‬ﺪ رﺿﺎﻋﯽِ اﯾﻦ زن‬
‫ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻧﻤﯽآﯾﺪ؛ زﯾﺮا ﺷﯿﺮ ﺧﻮردن در دوران ﺷﯿﺮﺧﻮاري ﻧﺒﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﯾﻦﻫﺎ‪ ،‬ﺷﺮوط ﺳﻪﮔﺎﻧﻪي ﺷﯿﺮﺧﻮارﮔﯽﺳﺖ و وﻗﺘﯽ ﺛﺎﺑﺖ ﺷﻮد‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﺷﯿﺮﺧﻮار –‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺷﯿﺮ ﺧﻮرده‪ -‬و ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺶ‪ ،‬ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻣﯽﮔﺮدد‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﻪ ﺑﺮادران‪ ،‬ﭘﺪرﻫﺎ و‬
‫ﻣﺎدراﻧﺶ‪ (1 ).‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑﺮاي ﺑﺮادرِ ﻃﻔﻞِ ﺷﯿﺮﺧﻮار‪ ،‬ازدواج ﺑﺎ ﺧﻮاﻫﺮِ رﺿﺎﻋﯽِ ﺑﺮادرش‪ ،‬ﯾﺎ‬
‫ازدواج ﺑﺎ ﻣﺎدرِ رﺿﺎﻋﯽِ ﺑﺮادرش ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﺗﺄﺛﯿﺮ و اﻋﺘﺒﺎر رﺿﺎﻋﺖ و ﻫﻢﺷﯿﺮ‬
‫ﺑﻮدن‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﺑﺮ ﺷﯿﺮﺧﻮار و ﻓﺮزﻧﺪانِ اوﺳﺖ و ﺑﺮ رﯾﺸﻪ و اﺻﻞِ وي‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﭘﺪرﻫﺎ و‬
‫ﻣﺎدرﻫﺎﯾﺶ و ﺑﺮ ﻧﺰدﯾﮑﺎنِ ﺧﺎﻧﻮادﮔﯽاش از ﺟﻤﻠﻪ ﺑﺮادرﻫﺎ‪ ،‬ﻋﻤﻮﻫﺎ و ﻓﺮزﻧﺪانِ اﯾﺸﺎن ﺗﺄﺛﯿﺮ‬
‫ﻧﺪارد؛ ﭼﻪ از او ﺑﺰرگﺗﺮ ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﭼﻪ ﮐﻮﭼﮏﺗﺮ و اﯾﻦ ﭘﻨﺪار ﻋﻤﻮمِ ﻣﺮدم ﮐﻪ ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ‬
‫ﺣﮑﻢِ ﻫﻢﺷﯿﺮ ﺑﻮدن ﺑﻪ ﺑﺮادرانِ ﮐﻮﭼﮏﺗﺮ از او ﺗﻌﻠﻖ ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬ﻧﺎدرﺳﺖ و ﺑﯽاﻋﺘﺒﺎر‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻤﻮمِ ﻣﺮدم ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﻫﺮﮔﺎه ﮐﻮدﮐﯽ از ﯾﮏ زن ﺷﯿﺮ ﺑﺨﻮرد‪ ،‬آن ﮐﻮدك‬
‫و ﺑﺮادرانِ ﮐﻮﭼﮏﺗﺮش‪ ،‬ﻓﺮزﻧﺪانِ رﺿﺎﻋﯽِ آن زن ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﻨﺪ؛ اﯾﻦ‪ ،‬درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ‪،‬‬

‫)‪ (1‬ﭘﺪرﻫﺎ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﭘﺪر و ﭘﺪرﺑﺰرگ ﺗﺎ آﺧ‪‬ﺮ و ﻣﺎدرﻫﺎ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺎدر و ﻣﺎدرﺑﺰرگ ﺗﺎ آﺧﺮ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪492‬‬

‫ﺑﻠﮑﻪ ﻫﯿﭻﯾﮏ از ﺑﺮادران اﯾﻦ ﮐﻮدك‪ ،‬ﻧﻪ آنﻫﺎ ﮐﻪ ﻗﺒﻞ از او ﺑﻪدﻧﯿﺎ آﻣﺪهاﻧﺪ و ﻧﻪ آنﻫﺎ ﮐﻪ‬
‫ﭘﺲ از او زاده ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﻓﺮزﻧﺪانِ رﺿﺎﻋﯽِ اﯾﻦ زن ﻣﺤﺴﻮب ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫و اﻣﺎ ﺣﺪﯾﺚ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯽﻃﺎﻟﺐ‪$‬؛ ﺣﺴﻦ‪ ‬اﯾﻦ ﺟﻤﻠﻪي ﻣﻬﻢ و ﺑﺰرگ را‬
‫ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از اﺻﻮل و ﻗﻮاﻋﺪ‪ ‬و‪‬ر‪‬ع و ﭘﺮﻫﯿﺰﮔﺎري ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ‪ ،‬از ﺟﺪ‪ ‬ﺑﺰرﮔﻮارش‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺷﻨﯿﺪه و ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺳﭙﺮده اﺳﺖ؛ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آنﭼﻪ را ﮐﻪ درﺑﺎرهي‬
‫)درﺳﺖ ﺑﻮدن( آن ﺷﮏ داري‪ ،‬رﻫﺎ ﮐﻦ و ﺑﻪ ﮐﺎري ﺑﭙﺮداز ﯾﺎ ﺑﻪ ﭼﯿﺰي روي ﺑﯿﺎور ﮐﻪ‬
‫درﺑﺎرهاش ﺷﮏ ﻧﺪاري«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ اﻧﺠﺎمِ ﮐﺎرﻫﺎﯾﯽ ﺑﭙﺮداز ﮐﻪ ﺑﻪ درﺳﺖ ﺑﻮدن آن‪،‬‬
‫اﻃﻤﯿﻨﺎن داري ﯾﺎ ﮔﻤﺎن ﻏﺎﻟﺐ ﺗﻮ‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ درﺳﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ درﺑﺎرهي درﺳﺖ‬
‫ﺑﻮدنِ ﮐﺎري ﺷﮏ داﺷﺘﯽ‪ ،‬رﻫﺎﯾﺶ ﮐﻦ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از اﺻﻮل ﭘﺮﻫﯿﺰﮔﺎريﺳﺖ‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ‬
‫َ ْ َ َ ِّ َ ُ َ ْ َ ُ َ َ َّ َ‬
‫الﺼ َﺪﻗ ِﺔ‬ ‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در راه‪ ،‬ﯾﮏ داﻧﻪ ﺧﺮﻣﺎ دﯾﺪ و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬لﻮﻻ �� أﺧﺎف أن ﺗ�ﻮن ِﻣﻦ‬
‫َ َْ‬
‫ﻷ�ﻠﺘُﻬﺎ«‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬اﮔﺮ ﻧﻤﯽﺗﺮﺳﯿﺪم ﮐﻪ از ﺻﺪﻗﻪ )زﮐﺎت( ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺣﺘﻤﺎً آن را ﻣﯽﺧﻮردم«‪.‬‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﻣﺼﺪاق و ﻧﻤﻮﻧﻪاي ﻋﯿﻨﯽ و ﻧﻤﺎﯾﺎن از رﻫﻨﻤﻮد‪ ‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺚ‪‬‬
‫ﺣﺴﻦ‪ ‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﮔﺮ ﻣﯿﺎن ﺷﻤﺎ و ﺷﺨﺼﯽ دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺣﺴﺎب و ﮐﺘﺎﺑﯽ ﺑﻮد و در‬
‫ﻧﺘﯿﺠﻪي اﯾﻦ ﺣﺴﺎب و ﮐﺘﺎب‪ ،‬ﭼﯿﺰي ﺑﻪ ﻧﻔﻊ ﺷﻤﺎ ﺑﻪ ﺳﻮي ﺷﻤﺎ آﻣﺪ ﮐﻪ ﺷﻤﺎ ﺷﮏ داﺷﺘﯿﺪ‬
‫آﯾﺎ ﺣﻖّ ﺷﻤﺎﺳﺖ ﯾﺎ ﺧﯿﺮ‪ ،‬از آن ﺑﮕﺬرﯾﺪ و اﮔﺮ ﻃﺮف‪ ‬ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺷﮑﻞ ﺷﮏ ﮐﺮد‬
‫و از اﯾﻦ ﺳﻮد ﮔﺬﺷﺖ‪ ،‬ﺷﻤﺎ ﻫﻢ رﻫﺎﯾﺶ ﮐﻨﯿﺪ و آن را ﺻﺪﻗﻪاي ﻣﻌﻠّﻖ ﻗﺮار دﻫﯿﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ‬
‫اﯾﻦ ﻧﯿﺖ ﺻﺪﻗﻪ دﻫﯿﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﺣﻖّ ﺷﻤﺎ ﺑﻮده‪ ،‬آن را ﺑﺮاي ﺗﻘﺮب ﺑﻪ اﷲ ﺻﺪﻗﻪ دادهاﯾﺪ و‬
‫اﮔﺮ ﺣﻖّ ﺷﻤﺎ ﻧﺒﻮده‪ ،‬از اﯾﻦ ﻃﺮﯾﻖ ﺧﻮد را از ﻋﺬاﺑﺶ‪ ،‬ﺧﻼص ﮐﺮدهاﯾﺪ‪.‬‬
‫َ ْ‬
‫ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﺣﺪﯾﺚ ﺣﺴﻦ‪ ‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﻣﻬﻢ در ﺑﺎب ورع و ﭘﺮﻫﯿﺰﮔﺎريﺳﺖ‪» :‬دع‬
‫َ‬ ‫َ ُ َ‬
‫ﻳﺮ�ﺒُﻚ«‪ .‬ﻟﺬا آنﭼﻪ را ﮐﻪ درﺑﺎرهي درﺳﺖ ﺑﻮدن آن ﺷﮏ داري‪ ،‬رﻫﺎ‬
‫ﻣﺎ ﻳ ِﺮ�ﺒﻚ ِإﻰﻟ ﻣﺎ ﻻ ِ‬
‫ﮐﻦ و ﺑﻪ ﮐﺎري ﺑﭙﺮداز ﮐﻪ درﺑﺎرهاش ﺷﮏ ﻧﺪاري و ﺑﺎ اﻧﺠﺎمِ آن‪ ،‬ﻧﺎآرام‪ ،‬ﻣﻀﻄﺮب و‬
‫ﭘﺮﯾﺸﺎن ﻧﻤﯽﺷﻮي‪.‬‬
‫***‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(2431 ،2055) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1071 :‬‬
 ‫‪493‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬و‪‬ر‪‬ع و ﺗﺮك ﺷﺒﻬﺎت‬
‫َ‬ ‫ُ ٌ ُْ ُ َ َ َ‬ ‫َّ ِّ‬ ‫َ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫‪ -٥٩٩‬وﻋﻦ ﺎﻋ�ﺸﺔ& ﻗﺎﻟﺖ‪ :‬ﺎﻛن ﻷﻲﺑ ﺑ� ٍﺮ الﺼﺪﻳﻖ‪ ‬ﻏﻼم � ِﺮج ﻪﻟُ اﺨﻟﺮاج و�ن‬
‫ََ َ َ ْ ُ َُ َ ْ ََ َ َ ُ‬ ‫َ َ َ َ ً َ‬ ‫َ َ ْ ْ‬
‫َْ‬
‫ﺎء ﻳﻮﻣﺎ �ِﻲﺸ ٍء‪ ،‬ﻓﺄ�ﻞ ﻣِﻨﻪ أﺑﻮ ﺑ�ﺮ‪� ،‬ﻘﺎل ﻪﻟُ اﻟﻐﻼم‪ :‬ﺗﺪرِي‬ ‫ﺟﻪ‪ ،‬ﻓﺠ‬ ‫ا‬ ‫�ﺮ ﻳَﺄ ُ� ُﻞ ﻣ ِْﻦ َﺧ َ‬
‫ﺮ‬
‫َّ َ ُْ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫أﺑﻮ ﺑ ٍ‬
‫َْ‬ ‫َ ُ‬ ‫ْ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ ُ‬ ‫ُ َ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ‬
‫ﺎن ﻲﻓ اﺠﻟﺎﻫِﻠِﻴ ِﺔ وﻣﺎ أﺣ ِﺴﻦ‬
‫ٍ‬ ‫ﻣﺎ ﻫﺬا؟ �ﻘﺎل أﺑﻮ ﺑ� ٍﺮ‪ :‬وﻣﺎ ﻫﻮ؟ ﻗﺎل‪ :‬ﻛﻨﺖ ﺗ�ﻬﻨﺖ ِﻹ�ﺴ‬
‫َ َ َ َّ َ َ ْ َ ْ َ َ ْ َ َ َ ُ َ ْ‬ ‫ََ ْ َ‬ ‫َ َ َ َ َّ َ ِّ َ َ ْ ُ ُ َ َ‬
‫ﻴ�‪ ،‬ﻓﺄ�ﻄﺎ� ﺑِﺬلﻚ ﻫﺬا اﺬﻟي أ�ﻠﺖ ﻣِﻨﻪ‪ ،‬ﻓﺄدﺧﻞ أﺑﻮ ﺑ� ٍﺮ‬ ‫الﻜﻬﺎﻧﺔ إِﻻ �� ﺧﺪ�ﺘﻪ ‪،‬ﻓﻠ ِ‬
‫ﻘ‬
‫ِ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫َْ‬ ‫َ َ َ َ َ ُ َّ َ‬
‫ﺎء ﻞﻛ ﻲﺷ ٍء ﻲﻓ �ﻄﻨِ ِﻪ‪] .‬رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[‬ ‫ﻳﺪه �ﻘ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺻﺪﯾﻖ‪ ‬ﻏﻼﻣﯽ داﺷﺖ ﮐﻪ ‪ -‬ﺑﺎ دﺳﺘﻮر و‬
‫رﺿﺎﯾﺖ اﺑﻮﺑﮑﺮ‪ -‬ﮐﺎر ﻣﯽﮐﺮد و ﺑﺨﺸﯽ از درآﻣ ‪‬ﺪ روزاﻧﻪاش را ﺑﺮاي اﺑﻮﺑﮑﺮ‪ ‬ﻣﯽآورد‬
‫و اﯾﺸﺎن از آن ﻣﯽﺧﻮرد ‪ -‬و ﺑﺎﻗﯽﻣﺎﻧﺪهي اﯾﻦ درآﻣﺪ از آنِ ﺧﻮد‪ ‬ﻏﻼم ﺑﻮد‪ -.‬ﻏﻼم‪،‬‬
‫روزي ﭼﯿﺰي آورد و اﺑﻮﺑﮑﺮ‪ ‬از آن ﺧﻮرد‪ .‬ﻏﻼم ﺑﻪ اﺑﻮﺑﮑﺮ ﮔﻔﺖ‪ :‬آﯾﺎ ﻣﯽداﻧﯽ اﯾﻦ‬
‫ﭼﯿﺴﺖ؟ اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺻﺪﯾﻖ‪ ‬ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬ﭼﯿﺴﺖ؟ ﭘﺎﺳﺦ داد‪ :‬ﻣﻦ در ﺟﺎﻫﻠﯿﺖ ﺑﺮاي ﺷﺨﺼﯽ‬
‫ﭘﯿﺶﮔﻮﯾﯽ ﮐﺮدم؛ اﻟﺒﺘﻪ ﮐﻬﺎﻧﺖ و ﭘﯿﺶﮔﻮﯾﯽ را ﺧﻮب ﯾﺎد ﻧﺪاﺷﺘﻢ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ او را ﻓﺮﯾﺐ‬
‫دادم‪ - .‬اﻣﺮوز‪ -‬ﻣﺮا دﯾﺪ و اﯾﻦ را ﮐﻪ از آن ﺧﻮردﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻦ داد‪ .‬ﻟﺬا اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺻﺪﯾﻖ‪‬‬
‫اﻧﮕﺸﺖ در دﻫﺎن ﻓﺮو ﺑﺮد و ﻫﺮﭼﻪ ﺧﻮرده ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺎﻻ آورد‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﺣﺎﻓﻆ ﻧﻮوي‪ /‬در ﺑﺎب ورع و ﺗﺮك ﺷﺒﻬﺎت از ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻧﻘﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ :‬اﺑﻮﺑﮑﺮ‬
‫ﺻﺪﯾﻖ‪ ‬ﻏﻼﻣﯽ داﺷﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ او اﺟﺎزه داده ﮐﺎر ﮐﻨﺪ و ﺑﺨﺸﯽ از درآﻣﺪ‪ ‬روزاﻧﻪاش را‬
‫ﺑﺮاي اﺑﻮﺑﮑﺮ‪ ‬ﺑﯿﺎورد؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ او ﮔﻔﺘﻪ ﺑﻮد‪ :‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﯽ ﮐﺎرﮐﻨﯽ و روزاﻧﻪ اﯾﻦ ﻣﻘﺪار ﺑﺮاي‬
‫ﻣﻦ ﺑﯿﺎوري و ﺑﺎﻗﯽﻣﺎﻧﺪهاش از آنِ ﺧﻮدت ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻋﻤﻞ در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﻏﻼﻣﺎن‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ‬
‫اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ‪ ،‬ﻏﻼﻣﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ او ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ﮐﺎر ﮐﻦ و روزاﻧﻪ اﯾﻦ‬
‫ﻣﻘﺪار ﭘﻮل ﺑﯿﺎور؛ ﻫﺮﭼﻪ ﻣﺎﻧﺪ‪ ،‬از ﺧﻮد‪‬ت‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا ﻏﻼﻣﺎن‪ ،‬ﻣﻠﮏ‪‬‬
‫ﺻﺎﺣﺐ ﺧﻮد ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﻫﺮﭼﻪ ﮐﺴﺐ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬از آنِ ﻣﺎﻟﮏ‪ ‬آنﻫﺎﺳﺖ؛ ﭼﻪ ﺳﻬﻤﯽ ﺑﻪ آنﻫﺎ‬
‫ﺑﺪﻫﺪ و ﭼﻪ ﻧﺪﻫﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻓﺎﯾﺪهي اﯾﻦ ﮐﺎر‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺮاﯾﻄﯽ ﺑﺮاي ﻏﻼم ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﯽﺷﻮد‬
‫ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﺗﻮاﻓﻖ آﻗﺎﯾﺶ‪ ،‬ﭘﺲ از ﮐﺴﺐِ ﻣﺒﻠﻐﯽ ﭘﻮل‪ ،‬اﺳﺘﺮاﺣﺖ ﻧﻤﺎﯾﺪ ﯾﺎ ﺑﻪ ﮐﺴﺐِ‬
‫ﻋﻠﻢ ﺑﭙﺮدازد ﯾﺎ ﻫﻢﭼﻨﺎن ﮐﺎر ﮐﻨﺪ و ﻣﺎزاد‪ ‬درآﻣﺪ را ﺑﺮاي ﺧﻮد ﺑﺮدارد‪ .‬در ﺑﺮﺧﯽ از‬
‫ﮐﺸﻮرﻫﺎ ﺑﺮاي ﺟﺬب ﮐﺎرﮔﺮ از ﮐﺸﻮرﻫﺎي دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﮐﻔﺎﻟﺖ‪ ‬اﻗﺎﻣﺖ ﺑﺮﺧﯽ از اﻓﺮاد را ﻗﺒﻮل‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.3842 :‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪494‬‬

‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺑﻪ آنﻫﺎ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﺑﺮوﯾﺪ ﮐﺎر ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﻣﺎﻫﯿﺎﻧﻪ اﯾﻦ ﻣﺒﻠﻎ را ﺑﻪ ﻣﺎ ﺑﺪﻫﯿﺪ؛‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﻋﻤﻠﯽ‪ ،‬ﻇﻠﻢ اﺳﺖ و ﺣﺮام و ﺑﺎ آﯾﯿﻦﻧﺎﻣﻪﻫﺎي ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﮐﻔﺎﻟﺖ و اﻗﺎﻣﺖ‪ ،‬ﻣﻐﺎﯾﺮت‬
‫دارد و ﭼﻨﯿﻦ ﻗﺮاردادﻫﺎﯾﯽ از اﺳﺎس‪ ،‬ﺑﺎﻃﻞ اﺳﺖ و ﺻﺎﺣﺐِ ﮐﺎر‪ ،‬ﺣﻖ ﻧﺪارد‪ ،‬ﮐﺎري ﺑﯿﺶ‬
‫از آنﭼﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺷﺮح وﻇﺎﯾﻒ ﮐﺎرﮔﺮ در ﻗﺮارداد آﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻄﺎﻟﺒﻪ ﻧﻤﺎﯾﺪ؛ زﯾﺮا‬
‫ﭼﻪﺑﺴﺎ ﮐﺎرﮔﺮ‪ ،‬ﺧﺴﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﯾﺎ ﺑﻪ ﻫﺮ دﻟﯿﻠﯽ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ آنﭼﻪ را ﮐﻔﯿﻠﺶ ﺑﺮ او ﺗﺤﻤﯿﻞ‬
‫ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪدﺳﺖ ﺑﯿﺎورد و اﯾﻦ‪ ،‬ﻇﻠﻢ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻣﺎ وﺿﻌﯿﺖ‪ ‬ﻏﻼﻣﺎن‪ ،‬ﻓﺮق ﻣﯽﮐﻨﺪ وﺧﻮدﺷﺎن و ﻫﺮﭼﻪ دارﻧﺪ‪ ،‬از آنِ ﻣﺎﻟﮏ ﯾﺎ‬
‫ﺻﺎﺣﺐِ آنﻫﺎﺳﺖ‪ .‬ﻏﻼمِ اﺑﻮﺑﮑﺮ‪ ‬ﻧﯿﺰ ﮐﺎر ﻣﯽﮐﺮد و ﺑﺨﺸﯽ از درآﻣﺪ‪ ‬روزاﻧﻪاش را ﺑﻪ‬
‫اﺑﻮﺑﮑﺮ ﻣﯽداد؛ روزي ﻏﺬاﯾﯽ آورد و اﺑﻮﺑﮑﺮ‪ ‬از آن ﺧﻮرد‪ .‬آنﮔﺎه از اﺑﻮﺑﮑﺮ ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬آﯾﺎ‬
‫ﻣﯽداﻧﯽ اﯾﻦ ﭼﯿﺴﺖ؟ اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺻﺪﯾﻖ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﭼﯿﺴﺖ؟ ﭘﺎﺳﺦ داد‪ :‬اﯾﻦ‪ ،‬ﻣﺰد‪‬‬
‫ﮐﻬﺎﻧﺘﯽﺳﺖ ﮐﻪ در ﺟﺎﻫﻠﯿﺖ ﺑﺮاي ﯾﮏ ﻧﻔﺮ ﻏﯿﺐﮔﻮﯾﯽ ﮐﺮده ﺑﻮدم؛ اﻟﺒﺘﻪ ﮐﻬﺎﻧﺖ و‬
‫ﭘﯿﺶﮔﻮﯾﯽ را ﺧﻮب ﯾﺎد ﻧﺪاﺷﺘﻢ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ او را ﻓﺮﯾﺐ دادم‪ .‬آن ﺷﺨﺺ‪ ،‬اﻣﺮوز ﻣﺮا دﯾﺪ و‬
‫اﯾﻦ را ﮐﻪ از آن ﺧﻮردﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻦ داد‪ .‬ﻟﺬا اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺻﺪﯾﻖ‪ ‬اﻧﮕﺸﺖ در دﻫﺎن ﻓﺮو ﺑﺮد و‬
‫ﻫﺮﭼﻪ ﺧﻮرده ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺎﻻ آورد‪ .‬زﯾﺮا ﻣﺰد‪ ‬ﮐﻬﺎﻧﺖ و ﭘﯿﺶﮔﻮﯾﯽ‪ ،‬ﺣﺮام اﺳﺖ؛ ﻓﺮﻗﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‬
‫ﮐﻪ ﮐﺎﻫﻦ‪ ،‬در ﮐﺎرش ﻣﺎﻫﺮ ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﺧﯿﺮ‪ .‬ﭼﺮاﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬دﺳﺖﻣﺰد ﮐﺎﻫﻦ را ﺣﺮام‬
‫داﻧﺴﺘﻪ و از آن ﻧﻬﯽ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬اﺑﻮﺑﮑﺮ‪ ‬ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ ﭘﺲ از ﺷﻨﯿﺪن ﺳﺨﻦِ ﻏﻼﻣﺶ‪،‬‬
‫اﻧﮕﺸﺖ زد و ﻫﺮﭼﻪ ﺧﻮرده ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺎﻻ آورد ﺗﺎ ﺷﮑﻤﺶ از ﻏﺬاي ﺣﺮام‪ ،‬ﺧﺎﻟﯽ ﮔﺮدد؛ زﯾﺮا‬
‫إن َ‬‫َّ‬
‫اﷲ إذا‬ ‫آنﭼﻪ ﻏﻼﻣﺶ ﺑﻪ او داده ﺑﻮد‪ ،‬ﮐﺴﺐ ﺣﺮام ﺑﻮد و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬‬
‫َّ َ‬
‫ﺣﺮ َم � َﻤﻨَ ُﻪ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻫﺮﭼﻪ اﷲ‪ ،‬ﺣﺮاﻣﺶ ﮐﺮده‪ ،‬داد و ﺳﺘﺪ )و درآﻣﺪ‪ ‬ﺣﺎﺻﻞ‬ ‫ﺣﺮ َم ﺷيﺌًﺎ‪،‬‬
‫َّ‬

‫از( آن را ﻧﯿﺰ ﺣﺮام ﮔﺮداﻧﯿﺪه اﺳﺖ«‪ .‬ﻟﺬا دﺳﺖﻣ‪‬ﺰد ﻋﻤﻞ ﺣﺮام‪ ،‬ﺣﺮام اﺳﺖ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺟﺎره‬
‫دادن ﻣﻐﺎزهﻫﺎ ﺑﻪ آراﯾﺶﮔﺮاﻧﯽ ﮐﻪ رﯾﺶ ﻣﺮاﺟﻌﻪﮐﻨﻨﺪﮔﺎن ﺧﻮد را ﻣﯽﺗﺮاﺷﻨﺪ‪ .‬درآﻣﺪ‪‬‬
‫ﺣﺎﺻﻞ از اﯾﻦ اﺟﺎره ﺣﺮام اﺳﺖ و ﺑﺮاي ﺻﺎﺣﺐ ﻣﻐﺎزه‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا ﻣﻐﺎزه را‬
‫ﺑﺮاي اﻧﺠﺎمِ ﻋﻤﻞ ﺣﺮاﻣﯽ از او اﺟﺎره ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﺟﺎره دادن ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﺑﻪ ﺑﺎﻧﮏﻫﺎ‪ ،‬ﺣﺮام اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﻫﻤﻪ ﯾﺎ ﺑﯿﺶﺗﺮِ‬
‫ﻣﻌﺎﻣﻼت ﺑﺎﻧﮑﯽ‪ ،‬رﺑﻮي و ﺣﺮام ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ اﯾﻦ ﺑﺎﻧﮏﻫﺎ‪ ،‬از اﺳﺎس ﺑﺮاي اﻧﺠﺎم ﻣﻌﺎﻣﻼت‬
 ‫‪495‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬و‪‬ر‪‬ع و ﺗﺮك ﺷﺒﻬﺎت‬

‫رﺑﻮي و ﺣﺮام‪ ،‬ﺗﺄﺳﯿﺲ ﺷﺪهاﻧﺪ؛ ﻟﺬا درآﻣﺪ‪ ‬ﺣﺎﺻﻞ از اﺟﺎرهي ﻣﻐﺎزه ﯾﺎ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﺑﻪ‬
‫ﺑﺎﻧﮏﻫﺎي رﺑﻮي‪ ،‬ﺣﺮام اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﺟﺎره دادن ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﺑﻪ ﻧﺸﺮﯾﻪﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻣﺮو‪‬ج‬
‫ﻫﺮزﮔﯽ و ﻓﺴﺎد اﺧﻼﻗﯽ ﯾﺎ اﻓﮑﺎر و اﻧﺪﯾﺸﻪﻫﺎي اﻧﺤﺮاﻓﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ و درآﻣﺪ‬
‫ﺣﺎﺻﻞ از اﯾﻦ اﺟﺎره‪ ،‬ﺣﺮام اﺳﺖ؛ زﯾﺮا در ﺣﻘﯿﻘﺖ‪ ،‬ﻧﻮﻋﯽ ﺗﻌﺎون و ﻫﻤﮑﺎري در زﻣﯿﻨﻪي‬
‫ﮔﻨﺎه و ﻣﻌﺼﯿﺖ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ و اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ََ ََ َُ ْ ََ ۡ ۡ ۡ‬
‫]اﳌﺎﺋﺪة‪[٢ :‬‬ ‫اونوا � ٱ ِ�ث ِم َوٱل ُع ۡد َ� ٰ ِن﴾‬‫﴿و� �ع‬
‫و ﻫﻢدﯾﮕﺮ را ﺑﺮ اﻧﺠﺎم ﮔﻨﺎه و ﺗﺠﺎوز ﯾﺎري ﻧﮑﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫َّ َ ُ‬ ‫َّ‬
‫ﺣﺮ َم � َﻤﻨَﻪ«‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬اﷲ‪،‬‬ ‫ﺣﺮ َم ﺷيﺌًﺎ‪،‬‬ ‫إن َ‬
‫اﷲ إذا َّ‬ ‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻧﯿﺰ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬‬
‫ﻫﺮﭼﻪ را ﺣﺮام ﮐﺮده‪ ،‬داد و ﺳﺘﺪ )و درآﻣﺪ‪ ‬ﺣﺎﺻﻞ از( آن را ﻧﯿﺰ ﺣﺮام ﮔﺮداﻧﯿﺪه اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﺣﺪﯾﺚ ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻧﺸﺎنﮔﺮ ورع و ﭘﺮﻫﯿﺰﮔﺎري اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺻﺪﯾﻖ‪ ‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و‬
‫ﺑﻪراﺳﺘﯽ اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺑﻪ ﻋﻨﻮانِ ﺟﺎﻧﺸﯿﻦ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬و ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﭘﯿﺸﻮاي اﯾﻦ اﻣﺖ ﭘﺲ از‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش‪ ،‬ﺷﺎﯾﺴﺘﻪي ﭼﻨﯿﻦ ﺗﻘﻮاﯾﯽﺳﺖ؛ از اﯾﻦرو اﻫﻞﺳﻨﺖ و ﺟﻤﺎﻋﺖ‪ ،‬اﺑﻮﺑﮑﺮ‬
‫َّ َ َ‬
‫ﺎس‬ ‫ﺻﺪﯾﻖ‪ ‬را ﺑﺮﺗﺮﯾﻦ ﻓﺮد‪ ‬اﯾﻦ اﻣﺖ ﻣﯽداﻧﻨﺪ؛ ﭼﺮاﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬إِن أﻣ َّﻦ اﻨﻟَّ ِ‬
‫َ َّ َ ْ ُ َ َ َ ْ َ‬ ‫ﺤﺒَﺘﻪ َو َﻣ َ ُ َ ْ َ ْ ُ ْ ُ ُ َّ ً َ ً ْ ُ َّ‬ ‫ُ ْ‬ ‫َ َ َّ‬
‫� ْﻦ‬‫ﺎﻪﻟ أﺑﻮ ﺑ� ٍﺮ َولﻮ ﻛﻨﺖ ﻣﺘ ِﺨﺬا ﺧ ِﻠﻴﻼ ِﻣﻦ أﻣ ِﻲﺘ ﻻﺨﺗﺬت أﺑﺎ ﺑ� ٍﺮ َوﻟ ِ‬
‫ﻲﻠﻋ ِﻲﻓ ﺻ ِ ِ ِ ِ‬
‫َ‬ ‫ُ ُ َّ ُ‬
‫اﻹ ْﺳﻼمِ «‪ (2 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﯿﺶ از ﻫﻤﻪي ﻣﺮدم ﻣﺮا ﺑﺎ ﺟﺎن و ﻣﺎﻟﺶ ﻫﻤﺮاﻫﯽ‬ ‫أﺧﻮ ِ‬
‫ة‬
‫ﻧﻤﻮد‪ ،‬اﺑﻮﺑﮑﺮ‪ ‬اﺳﺖ و اﮔﺮ ﻣﯽﺧﻮاﺳﺘﻢ ﮐﺴﯽ از اﻣﺘﻢ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان دوﺳﺖ‪ ‬وﯾﮋه و‬
‫ﺧﺎص‪ ‬ﺧﻮد ﺑﺮﮔﺰﯾﻨﻢ‪ ،‬اﺑﻮﺑﮑﺮ‪ ‬را ﺑﻪ دوﺳﺘﯽ ﺑﺮﻣﯽﮔﺰﯾﺪم؛ وﻟﯽ ﺑﺮادري اﺳﻼﻣﯽ ﮐﺎﻓﯽ‬
‫اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﻣﺘﻮن دﯾﻨﯽ در اﯾﻦﺑﺎره‪ ،‬ﻓﺮاوان و ﻣﺘﻮاﺗﺮ اﺳﺖ؛ ﺣﺘﯽ اﻣﯿﺮﻣﺆﻣﻨﺎن ﻋﻠﯽ ﺑﻦ‬
‫اﺑﯽﻃﺎﻟﺐ‪ ‬ﮐﻪ ﺑﻪ راﺳﺖﮔﻮﯾﯽ و ﻋﺪاﻟﺖ‪ ،‬ﺷﻬﺮهي آﻓﺎق اﺳﺖ‪ ،‬روي ﻣﻨﺒﺮ ﮐﻮﻓﻪ‬
‫ْ ُ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ ُْ َ‬
‫� ﻫ ِﺬهِ اﻷ َّﻣ ِﺔ َ� ْﻌ َﺪ ﻧ ِبﻴِّ َﻬﺎ أﺑُﻮ ﺑَ� ٍﺮ � َّﻢ � َﻤ ُﺮ«‪ (3 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺑﻬﺘﺮﯾﻦﻫﺎي اﯾﻦ اﻣﺖ‬ ‫ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺧ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ؛ رواﯾﺖ‪ :‬اﺣﻤﺪ )‪(293/1‬؛ اﺑﻦﻣﺎﺟﻪ‪ ،‬ش‪4938 :‬؛ دارﻗﻄﻨﯽ )‪(7/3‬؛ و اﺑﻮداود‪ ،‬ش‪:‬‬
‫‪.3488‬‬
‫)‪ (2‬ر‪.‬ك‪ :‬ﺑﺨﺎري‪ ،‬ﮐﺘﺎب ﻓﻀﺎﺋﻞ اﻟﺼﺤﺎﺑﻪ‪ ،‬ﺷﻤﺎرهي‪] .3654‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬
‫)‪ (3‬رواﯾﺖ اﺣﻤﺪ )‪.(128 ،127 ،126 ،125 ،115 ،114 ،113 ،110 ،106/1‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪496‬‬

‫ﭘﺲ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬ﺑﻪﺗﺮﺗﯿﺐ اﺑﻮﺑﮑﺮ و ﻋﻤﺮ ﻫﺴﺘﻨﺪ«‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺳﺨﻦِ ﻋﻠﯽ‪ ‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ‬
‫َ َ ُ َ ِّ ُ َ َ َ َ ْ َ ُ َ َ َّ َ َ ْ ُ ُ َ َّ ْ ُ ْ َ‬
‫ﺮﺘي«‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪:‬‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻻ أو� ِﺑﺄﺣ ٍﺪ �ﻔﻀﻠ ِ� ﻰﻠﻋ أ ِﻲﺑ ﺑ� ٍﺮ و�ﻤﺮ إﻻ ﺟ�ﺗﻪ ﺣﺪ الﻤﻔ ِ‬
‫ﻫﺮﮐﺲ را ﻧﺰدم ﺑﯿﺎورﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﺮا ﺑﺮ اﺑﻮﺑﮑﺮ و ﻋﻤﺮ ﺗﺮﺟﯿﺢ ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬ﺣﺪ‪ ‬اﻓﺘﺮا را ﺑﺮ او اﺟﺮا‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻢ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ او را ﺗﺎزﯾﺎﻧﻪ ﻣﯽزﻧﻢ و اﯾﻦ از ﺗﻮاﺿﻊ و ﻓﺮوﺗﻨﯽ ﻋﻠﯽ ﻣﺮﺗﻀﯽ‪ ‬در ﺑﺮاﺑﺮ‬
‫ﺣﻖ ﺑﻮد و ﺳﺨﻨﺶ ﺑﻪﺟﺎ و درﺳﺖ اﺳﺖ؛ اﯾﻦ ﺳﺨﻦ‪ ،‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ رد‪‬ي آﺷﮑﺎر ﺑﺮ‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﻠﯽ را ﺑﺮﺗﺮ از اﺑﻮﺑﮑﺮ و ﻋﻤﺮ ﻣﯽﭘﻨﺪارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺮﺧﯽ از آنﻫﺎ‪ ،‬ﻋﻠﯽ را‬
‫از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻧﯿﺰ ﺑﺮﺗﺮ ﻣﯽداﻧﻨﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﻋﻠﯽ از ﻣﺤﻤﺪ)‪ (‬ﺑﺮﺗﺮ ﺑﻮد! ﺣﺘﯽ رﺳﺎﻟﺖ‬
‫را ﺣﻖّ ﻋﻠﯽ ﻣﯽداﻧﻨﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﺟﺒﺮﺋﯿﻞ‪ ،‬در اﻣﺎﻧﺖ ﺧﯿﺎﻧﺖ ﮐﺮد و رﺳﺎﻟﺖ را از ﻋﻠﯽ‬
‫ﺑﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻧﻤﻮد! ﺷﮑﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ اﯾﻦﻫﺎ‪ ،‬ﮔﻤﺮاهاﻧﺪ‪ .‬از اﯾﻦ ﮔﻤﺮاﻫﯽ ﺑﻪ اﷲ ﭘﻨﺎه‬
‫ﻣﯽﺑﺮﯾﻢ و ﺑﺮاي ﺧﻮد و اﯾﺸﺎن‪ ،‬درﺧﻮاﺳﺖ ﻫﺪاﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬
‫ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻦﮐﻪ اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺻﺪﯾﻖ‪ ‬ﭘﺎرﺳﺎ و ﭘﺮﻫﯿﺰﮔﺎر ﺑﻮد و از ﺷﺒﻬﺎت دوري ﻣﯽﮐﺮد؛‬
‫ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺳﺒﺐ ﻧﯿﺰ اﻧﮕﺸﺖ زد ﺗﺎ ﻫﺮﭼﻪ ﺧﻮرده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎﻻ ﺑﯿﺎﯾﺪ و ﺷﮑﻤﺶ از ﺣﺮام ﯾﺎ‬
‫ﭼﯿﺰي ﮐﻪ در آن ﺷﺒﻬﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﺗﻐﺬﯾﻪ ﻧﺸﻮد‪.‬‬
‫***‬
‫َ َ َّ َ َ َ َ َ‬ ‫َ َ ََ َ ُْ‬ ‫َ َّ ُ َ َ َ َ َّ‬
‫ِ� أر�ﻌﺔ آﻻف‪،‬‬ ‫ﺟ ِﺮ�ﻦ اﻷوﻟ‬ ‫ِ‬ ‫ﻬﺎ‬‫ﻤ‬ ‫ِﻠ‬ ‫ل‬ ‫ض‬ ‫ﺮ‬‫ﻓ‬ ‫ن‬ ‫ﺎﻛ‬ ‫‪‬‬ ‫ﺎب‬
‫‪ -٦٠٠‬وﻋﻦ ﻧﺎﻓ ٍِﻊ أن �ﻤﺮ ﺑﻦ اﺨﻟ ِ‬
‫ﻄ‬
‫َّ‬ ‫ْ َُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫الﻤﻬﺎﺟﺮ َ‬ ‫َُ َ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َْ َ‬ ‫َ‬ ‫ََ َ ْ‬
‫�ﻦ ﻓﻠِﻢ �ﻘﺼﺘﻪ؟ ﻓﻘﺎل‪ :‬إِﻧﻤﺎ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ﻤﺎﺋﺔ‪ ،‬ﻓ ِﻘﻴﻞ ﻪﻟ‪ :‬ﻫﻮ ﻣِﻦ‬ ‫آﻻف وﻤﺧﺴ ٍ‬
‫وﻓﺮض ﻻﺑﻨِ ِﻪ ﺛﻼﺛﺔ ٍ‬
‫َْ َ ُ َ َ ْ َ َ َْ‬ ‫َُ َُ‬ ‫َ َ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﻫﺎﺟﺮ ﺑ ِ ِﻪ أﺑﻮه �ﻘﻮل‪ :‬ﻟيﺲ ﻫ َﻮ ﻛﻤﻦ ﻫﺎﺟ َﺮ ﺑِﻨﻔ ِﺴﻪ‪] .‬رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻧﺎﻓﻊ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب‪ ‬ﺑﺮاي ﻣﻬﺎﺟﺮانِ ﭘﯿﺶﮔﺎم ﭼﻬﺎر ﻫﺰار ﻣﻘﺮّر‬
‫ﻧﻤﻮد و ﺑﺮاي ﭘﺴﺮش ﺳﻪﻫﺰار و ﭘﺎﻧﺼﺪ )درﻫﻢ(؛ ﺑﻪ ﻋﻤﺮ‪ ‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﭘﺴﺮت ﻧﯿﺰ از‬
‫ﻣﻬﺎﺟﺮان اﺳﺖ؛ ﭘﺲ ﭼﺮا ﺣﻘﻮق ﮐﻢﺗﺮي ﺑﺮاي او ﻣﻘﺮّر ﮐﺮدهاي؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﭘﺪرش او را ﺑﺎ‬
‫ﺧﻮد ﺑﻪ ﻫﺠﺮت ﺑﺮد«؛ و ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬او ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ ‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺧﻮدش ﻫﺠﺮت ﮐﺮده‪ ،‬ﻧﯿﺴﺖ«‪.‬‬

‫)‪ (1‬اﻟﺴﻨﺔ از اﺑﻦ اﺑﯽﻋﺎﺻﻢ )‪(575/2‬؛ اﻟﺴﻨﺔ‪ ،‬از ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ )‪(1312‬؛ و رواﯾﺖ اﺣﻤﺪ در ﻓﻀﺎﺋﻞ‬
‫اﻟﺼﺤﺎﺑﻪ )‪(387 ،49‬؛ ﻣﺪار اﯾﻦ رواﯾﺖ ﺑﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻃﻠﺤﻪ اﻟﯿﺎﻣﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺿﻌﯿﻒ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.3912 :‬‬
 ‫‪497‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬و‪‬ر‪‬ع و ﺗﺮك ﺷﺒﻬﺎت‬
‫َ َُُْ‬ ‫َ َ ُ ُ‬ ‫ُ ْ َ َّ ْ ِّ َّ‬
‫الﺼ َﺤ ِّ‬ ‫َّ َ‬
‫ﺎﻲﺑ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل َرﺳﻮل اﷲِ‪» :‬ﻻ �ﺒﻠﻎ‬ ‫ِ‬ ‫ﺑﻦ ﻋﺮوة الﺴﻌﺪِي‬ ‫ِ‬ ‫‪ -٦٠١‬وﻋﻦ ﻋ ِﻄﻴﺔ‬
‫َْ ٌ‬ ‫َ ً َّ‬ ‫َْ َ‬ ‫َ َ ْ ُ ِّ َ َ َّ َ َ َ‬ ‫َُْ َ ْ َ‬
‫ﺬرا مِﻤﺎ ﺑ ِ ِﻪ ﺑﺄس«‪] .‬ﺗﺮﻣﺬي‬ ‫� ﺣﻰﺘ ﻳﺪع ﻣﺎ ﻻ ﺑﺄس ﺑ ِ ِﻪ ﺣ‬ ‫اﻟﻌﺒﺪ أن ﻳ�ﻮن ﻣِﻦ الﻤﺘ ِﻘ‬
‫) ‪(1‬‬
‫رواﯾﺘﺶ ﮐﺮده و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺣﺴﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﻄﯿﻪ ﺑﻦ ﻋﺮوهي ﺳﻌﺪي‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻨﺪه‪ ،‬در‬
‫ﺻﻮرﺗﯽ ﺑﻪ درﺟﻪي ﭘﺮﻫﯿﺰﮔﺎران ﻣﯽرﺳﺪ ﮐﻪ از ﺗﺮس اﺑﺘﻼ ﺑﻪ ﭼﯿﺰﻫﺎي ﻧﺎروا‪ ،‬ﭼﯿﺰﻫﺎﯾﯽ‬
‫را ﮐﻪ رواﺳﺖ و اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد‪ ،‬رﻫﺎ ﮐﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬در ﺑﺎب ورع و ﺗﺮك ﺷﺒﻬﺎت‪ ،‬رواﯾﺘﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﻧﻘﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ‪:‬‬
‫ﻧﺎﻓﻊ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﻣﯿﺮﻣﺆﻣﻨﺎن‪ ،‬ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب‪ ‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺣﻘﻮق ﻣﺮدم از ﺑﯿﺖ اﻟﻤﺎل را‬
‫ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﺑﺮاي ﻣﻬﺎﺟﺮان‪ ،‬ﭼﻬﺎر ﻫﺰار ﻣﻘﺮر ﮐﺮد و ﺑﺮاي ﭘﺴﺮش ﻋﺒﺪاﷲ‪ ،‬ﺳﻪﻫﺰار و‬
‫ﭘﺎﻧﺼﺪ درﻫﻢ؛ در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﭘﺴﺮش ﻋﺒﺪاﷲ ﻧﯿﺰ ﺟﺰو ﻣﻬﺎﺟﺮان ﺑﻮد؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﮐﻪ‬
‫ﻋﻤﺮ‪ ‬ﺑﺮاي ﭘﺴﺮش ﻣﻘﺮر ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﭘﺎﻧﺼﺪ درﻫﻢ ﮐﻢﺗﺮ از ﺣﻘﻮقِ ﺳﺎﯾﺮ ﻣﻬﺎﺟﺮان ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﻋﻠﺘﺶ را از او ﭘﺮﺳﯿﺪﻧﺪ؛ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﭘﺪرش او را ﺑﺎ ﺧﻮد ﺑﻪ ﻫﺠﺮت ﺑﺮد؛ ﻟﺬا او ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ ‬ﮐﺴﯽ‬
‫ﮐﻪ ﺧﻮدش ﻫﺠﺮت ﮐﺮده‪ ،‬ﻧﯿﺴﺖ«‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﻧﺸﺎنﮔﺮ ﮐﻤﺎل ﺗﻘﻮا و ﭘﺮﻫﯿﺰﮔﺎريِ ﻋﻤﺮ‪‬‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﺑﺮ ﻫﻤﻪي ﻣﺴﺆوﻻن واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺰدﯾﮑﺎن ﺧﻮد را ﺑﺮ ﺳﺎﯾﺮ ﻣﺮدم‪،‬‬
‫ﺗﺮﺟﯿﺢ ﻧﺪﻫﻨﺪ و از ﺗﺒﻌﯿﺾ‪ ،‬دوري ﮐﻨﻨﺪ و ﻣﯿﺎن ﻓﻘﯿﺮ و ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ‪ ،‬ﻓﺮﻗﯽ ﻧﮕﺬارﻧﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ‬
‫ﻫﺮﮐﺲ ﻫﻤﺎن ﺟﺎﯾﮕﺎﻫﯽ را ﺑﺪﻫﻨﺪ ﮐﻪ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪي اوﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﻻزﻣﻪي ورع و‬
‫ﭘﺮﻫﯿﺰﮔﺎريﺳﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ‪ $‬ﻧﯿﺰ اﻋﺘﺮاض ﻧﮑﺮد و ﺑﻪ ﭘﺪرش ﻧﮕﻔﺖ‪ :‬ﭘﺪر!‬
‫ﻣﻦ ﻧﯿﺰ ﺟﺰو ﻣﻬﺎﺟﺮان ﻫﺴﺘﻢ و اﮔﺮ ﻣﯽﺧﻮاﺳﺘﻢ‪ ،‬در ﻣﮑﻪ ﻣﯽﻣﺎﻧﺪم و ﻫﺠﺮت ﻧﻤﯽﮐﺮدم؛‬
‫ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ ﺗﺼﻤﯿﻢِ ﭘﺪرش اﺣﺘﺮام ﮔﺬاﺷﺖ و آن را ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫و اﻣﺎ ﺣﺪﯾﺚ ﻋﻄﯿﻪ‪‬؛ در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻨﺪه‪ ،‬در‬
‫ﺻﻮرﺗﯽ ﺑﻪ درﺟﻪي ﭘﺮﻫﯿﺰﮔﺎران ﻣﯽرﺳﺪ ﮐﻪ از ﺗﺮس اﺑﺘﻼ ﺑﻪ ﭼﯿﺰﻫﺎي ﻧﺎروا‪ ،‬ﭼﯿﺰﻫﺎﯾﯽ‬
‫را ﮐﻪ رواﺳﺖ و اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد‪ ،‬رﻫﺎ ﮐﻨﺪ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ وﻗﺘﯽ در ﯾﮏ ﭼﯿﺰِ ﻣﺒﺎح‪ ،‬ﺷﺒﻬﻪي ﺣﺮام‬
‫وارد ﺷﻮد و ﺗﺸﺨﯿﺺِ ﺣﻼل و ﺣﺮام ﻏﯿﺮﻣﻤﮑﻦ ﯾﺎ دﺷﻮار ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺗﻘﻮا و ﮐﻤﺎل اﯾﻤﺎن‪،‬‬

‫)‪ (1‬ﺿﻌﯿﻒ اﺳﺖ؛ ر‪.‬ك‪ :‬ﺿﻌﯿﻒ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪6320 :‬؛ ﺿﻌﯿﻒ اﻟﺘﺮﻣﺬي‪ ،‬ش‪435 :‬؛ و ﻏﺎﻳﺔ اﳌﺮام‪ ،‬از‬
‫آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪.178 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪498‬‬

‫ﭼﻨﯿﻦ اﯾﺠﺎب ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬از آن روزيِ ﺣﻼل دوري ﻧﻤﺎﯾﺪ ﺗﺎ ﻣﺮﺗﮑﺐِ ﺣﺮام ﻧﺸﻮد‪.‬‬
‫آنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬در ﭘﯿﺶ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﭼﻨﯿﻦ رويﮐﺮدي‪ ،‬واﺟﺐ اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ وﻗﺘﯽ‬
‫در ﯾﮏ ﮐﺎر ﯾﺎ روزيِ ﺣﻼل‪ ،‬ﺷﺒﻬﻪي ﺣﺮام وارد ﺷﻮد‪ ،‬اﺟﺘﻨﺎب از ﻫﻤﻪي آن واﺟﺐ‬
‫اﺳﺖ؛ زﯾﺮا اﺟﺘﻨﺎب از ﺣﺮام‪ ،‬واﺟﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و در ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻮاردي‪ ،‬اﺟﺘﻨﺎب از ﺣﺮام در‬
‫ﺻﻮرﺗﯽ ﺗﺤﻘﻖ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬از ﮐﺎر ﯾﺎ روزيِ ﺣﻼﻟﯽ ﮐﻪ در آن ﺷﺒﻬﻪ اﺳﺖ‪ ،‬دوري‬
‫ﮐﻨﺪ‪ .‬ﭼﻮن »ﻫﺮﭼﯿﺰي ﮐﻪ اﻧﺠﺎمِ واﺟﺐ ﺟﺰ ﺑﻪوﺳﯿﻠﻪي آن ﻣﻤﮑﻦ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺧﻮد‪ ،‬واﺟﺐ‬
‫اﺳﺖ«‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اﮔﺮ ﭼﺎرهاي ﺟﺰ اﻧﺘﺨﺎب ﯾﮑﯽ از اﯾﻦ دو ﮔﺰﯾﻨﻪ را ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎ‬
‫ﺟﺴﺘﺠﻮ و دﻗﺖ ﻧﻈﺮ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﮔﺰﯾﻨﻪﻫﺎ را ﮐﻪ ﺑﻪ ﮔﻤﺎنِ ﻏﺎﻟﺒﺶ درﺳﺖ اﺳﺖ‪ ،‬اﻧﺘﺨﺎب‬
‫ﻧﻤﺎﯾﺪ؛ ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل‪ :‬وﻗﺘﯽ ﻏﺬاي ﮐﺴﯽ ﺑﺎ ﻏﺬاي ﺷﺨﺼﯽ دﯾﮕﺮ‪ ،‬اﺷﺘﺒﺎه ﺷﻮد و ﺑﻪ اﯾﻦ‬
‫ﻋﺬا‪ ،‬ﻧﯿﺎز ﺷﺪﯾﺪي داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﭘﺲ از ﺑﺮرﺳﯽ و دﻗﺖ ﻧﻈﺮ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ‬
‫ﻏﺬاﯾﯽ را ﮐﻪ ﺑﻪ ﮔﻤﺎنِ ﻏﺎﻟﺒﺶ‪ ،‬ﻏﺬاي ﺧﻮد‪ ‬اوﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮدارد و اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪ -69‬ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺴﺘﺤﺐ ﺑﻮدن ﻋﺰﻟﺖ در دوران ﻓﺘﻨﻪ و ﻓﺴﺎد و ﻫﻨﮕﺎ ِم‬
‫ﺗﺮس از اﺑﺘﻼ ﺑﻪ ﻓﺘﻨﻪ در دﯾﻦ )اﻧﺤﺮاف( و ﻧﮕﺮاﻧﯽ از آﻟﻮده ﺷﺪن‬
‫ﺑﻪ ﺣﺮام و ﺷﺒﻬﺎت و اﻣﺜﺎل آن‬

‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫َ ُّ ٓ ْ َ َّ ّ َ ُ‬
‫�م ّم ِۡن ُه نَذ ‪ٞ‬‬
‫ِير ُّمب ‪ٞ‬‬
‫]اﻟﺬارﻳﺎت‪[٥٠ :‬‬ ‫� ‪﴾٥٠‬‬ ‫ِ‬ ‫﴿ففِروا إِ� ٱ�ِۖ إ ِ ِ� ل‬
‫ﭘﺲ ﺑﻪ ﺳﻮي اﷲ ﺑﮕﺮﯾﺰﯾﺪ‪ .‬ﻫﻤﺎﻧﺎ ﻣﻦ ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﻫﺸﺪاردﻫﻨﺪهي آﺷﮑﺎري از ﺳﻮي او ﻫﺴﺘﻢ‪.‬‬
‫َ‬
‫رﺳﻮل اﷲ‪ُ �َ ‬ﻘﻮل‪» :‬إ َّن َ‬ ‫َ ْ ُ‬ ‫َّ‬
‫اﷲ �ِ ُّﺐ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫‪ -٦٠٢‬وﻋﻦ ﺳﻌﺪ ﺑﻦ أﻲﺑ وﻗﺎص‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﺳ ِﻤﻌﺖ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫َ ْ َ َّ َّ َ َّ َ‬
‫اﻟﻐ ِ َّ‬
‫�«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬ ‫اﻟﻌﺒﺪ اﺘﻟ ِﻲﻘ اﺨﻟ ِﻲﻔ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺳﻌﺪ ﺑﻦ اﺑﯽوﻗﺎص‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»ﻫﻤﺎﻧﺎ اﷲ‪ ،‬ﺑﻨﺪهي ﭘﺮﻫﯿﺰﮔﺎر‪ ،‬ﻏﻨﯽ )ﺑﯽﻧﯿﺎز( و ﻋﺰﻟﺖﮔﺰﯾﺪه )ﻧﺎﺷﻨﺎﺧﺘﻪ( را دوﺳﺖ دارد«‪.‬‬
‫]ﻧﻮوي ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﻨﻈﻮر از ﻏﻨﯽ )ﺑﯽﻧﯿﺎز( ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﺰت ﻧﻔﺲ و ﻏﻨﺎي درون‬
‫دارد‪[.‬‬
‫َ َّ‬ ‫َ ُ‬ ‫َّ‬ ‫ﺪري‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل َر ُﺟ ٌﻞ‪ :‬أَ ُّ‬ ‫‪ -٦٠٣‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﺳﻌﻴﺪ اﺨﻟُ ِّ‬
‫ﺎس أﻓﻀﻞ ﻳﺎرﺳﻮل ا�؟ ﻗﺎل‪:‬‬ ‫ِ‬ ‫اﻨﻟ‬ ‫ي‬
‫ْ‬ ‫ُ َّ َ ُ ٌ ُ َ ٌ‬ ‫ا�«‪ .‬ﻗﺎل‪َّ �ُ :‬‬ ‫َّ‬ ‫ُْ ٌ َ ٌ َ‬
‫ﺐ‬‫ٍ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﺷ‬
‫ِ‬ ‫ﻲﻓ‬ ‫ل‬‫ﻌﺰﺘ‬
‫ِ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻞ‬‫ﺟ‬ ‫ر‬ ‫ﻢ‬ ‫�‬ ‫»‬ ‫ﻗﺎل‪:‬‬ ‫ﻣﻦ؟‬ ‫ﻢ‬ ‫ﺎﻪﻟِ ﻲﻓ ﺳبﻴﻞ‬ ‫ﻔﺴ ِﻪ َو َﻣ ِ‬ ‫»مﺆﻣِﻦ �ﺎﻫِﺪ ﺑِﻨ ِ‬
‫ِّ َ َ ُ ُ َّ ُ‬
‫ﻣِﻦ الﺸﻌﺎب ﻳﻌﺒﺪ َر�ﻪ«‪.‬‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬ ‫ﺮﺷه ِ«‪ ] .‬ﹲ‬ ‫ﺎس ﻣِﻦ َ ِّ‬‫َّ َ‬ ‫َّ َ َ َ‬ ‫َّ‬
‫و� رواﻳ ٍﺔ‪ » :‬ﻳﺘ ِﻲﻘ ا� و�ﺪع اﻨﻟ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﺧﺪري‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﺮدي از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا!‬
‫ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﻣﺮدم‪ ،‬ﮐﯿﺴﺖ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﺆﻣﻨﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺟﺎن و ﻣﺎﻟﺶ در راه اﷲ ﺟﻬﺎد ﮐﻨﺪ«‪ .‬ﺳﺆال‬
‫ﮐﺮد‪ :‬ﺳﭙﺲ ﭼﻪ ﮐﺴﯽ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺳﭙﺲ ﻣﺮدي ﮐﻪ در ﯾﮑﯽ از درهﻫﺎ ﻋﺰﻟﺖ ﻣﯽﮔﺰﯾﻨﺪ و‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎرش را ﻋﺒﺎدت ﻣﯽﮐﻨﺪ«‪.‬‬
‫و در رواﯾﺘﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﻣﺮدي ﮐﻪ ﺗﻘﻮاي اﷲ ﭘﯿﺸﻪ ﻣﯽﺳﺎزد و ﻣﺮدم را ﺗﺮك‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺗﺎ از ﺷﺮﱠش‪ ،‬در اﻣﺎن ﺑﺎﺷﻨﺪ«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2965 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪2786 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1888 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪500‬‬
‫َ َ ٌ َ َّ ُ‬ ‫ُ َ َ ْ َ ُ َ َ َْ َ ُْ ْ‬ ‫َ َ َ ُ ُ‬
‫ﺘﺐع‬
‫ﺎل الﻤﺴﻠِﻢ �ﻨﻢ ﻳ �ِ‬‫‪ -٦٠٤‬وﻋﻨﻪ ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲِ‪» :‬ﻳﻮ ِﺷﻚ أن ﻳ�ﻮن ﺧ� ﻣ ِ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻦﺘ«‪] .‬رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[‬
‫َ‬ ‫َ َ ْ َ ْ َ ُّ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ََ‬
‫ﺠﻟﺒﺎل ومﻮاﻗ ِﻊ اﻟﻘﻄ ِﺮ ﻳ ِﻔﺮ ﺑِﺪﻳﻨِ ِﻪ ﻣﻦ اﻟ ِﻔ ِ‬
‫ﺑِﻬﺎ ﺷﻌﻒ ا ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﺧﺪري‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻪزودي‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﺛﺮوت‬
‫و داراﯾﯽِ ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬ﮔﻮﺳﻔﻨﺪاﻧﺶ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻮد ﮐﻪ او ﺑﻪ دﻧﺒﺎلِ آنﻫﺎ ﺑﻪ ﻗﻠﻪي ﮐﻮهﻫﺎ و‬
‫ﻣﺤﻞﻫﺎي ﺑﺎرش ﺑﺎران ﻣﯽرود ﺗﺎ دﯾﻨﺶ را از ﻓﺘﻨﻪﻫﺎ ﻣﺤﻔﻮظ ﺑﺪارد«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺑﺎﺑﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻋﻨﻮان ﮔﺸﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻣﺴﺘﺤﺐ ﺑﻮدن ﻋﺰﻟﺖ در دوران ﻓﺘﻨﻪ و‬
‫ﻓﺴﺎد و ﻫﻨﮕﺎمِ ﺗﺮس از اﺑﺘﻼ ﺑﻪ ﻓﺘﻨﻪ‪.«...‬‬
‫ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ‪ :‬ﻣﺆﻣﻨﯽ ﮐﻪ در ﻣﯿﺎنِ ﻣﺮدم ﻣﯽﻣﺎﻧﺪو در ﺑﺮاﺑﺮ اذﯾﺖ و آزار آﻧﺎن ﺷﮑﯿﺒﺎﯾﯽ‬
‫ﻣﯽورزد‪ ،‬از ﻣﺆﻣﻨﯽ ﮐﻪ ﻋﻨﺎنِ ﺻﺒﺮ از دﺳﺖ ﻣﯽدﻫﺪ و از ﻣﺮدم؛ ﮐﻨﺎرهﮔﯿﺮي ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ‬
‫اﺳﺖ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﮔﺎه ﺷﺮاﯾﻄﯽ ﭘﯿﺶ ﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ ﻋﺰﻟﺖ و ﮔﻮﺷﻪﻧﺸﯿﻨﯽ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ ‬زﻣﺎﻧﯽ‬
‫ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﻧﮕﺮانِ ﻣﻨﺤﺮف ﺷﺪن از دﯾﻦ ﺧﻮد ﺑﺎﺷﺪ؛ ﻣﺜﻼً در ﺳﺮزﻣﯿﻨﯽ زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫او را ﺑﻪ ﺳﻮي ﺑﺪﻋﺖ ﯾﺎ اﻧﺤﺮاف از دﯾﻦ‪ ،‬ﻓﺮا ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ ﯾﺎ در ﺳﺮزﻣﯿﻨﯽ آﮐﻨﺪه از ﻓﺴﻖ و‬
‫ﻓﺠﻮر زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻧﮕﺮانِ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﮐﺎرﻫﺎي زﺷﺖ‪ ،‬دﭼﺎر ﺷﻮد‪ .‬در ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﺷﺮاﯾﻄﯽ‪ ،‬ﻋﺰﻟﺖ و ﮔﻮﺷﻪﻧﺸﯿﻨﯽ ﯾﺎ دوري از اﺟﺘﻤﺎع‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺧﺎﻃﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬وﻇﯿﻔﻪ دارد از ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﺷﺮك ﺑﻪ ﺳﺮزﻣﯿﻦ اﺳﻼم و‬
‫از ﻣﻨﺎﻃﻖ ﭘﺮﻓﺴﺎد ﺑﻪ ﻣﻨﺎﻃﻖِ ﺳﺎﻟﻢ‪ ،‬ﻫﺠﺮت ﮐﻨﺪ؛ ﻫﺠﺮت ﺑﺎ ﻋﻮض ﺷﺪن ﻣﺮدم و زﻣﺎﻧﻪ ﻧﯿﺰ‬
‫ﯾﮏ وﻇﯿﻔﻪي ﺷﺮﻋﯽﺳﺖ‪ .‬از اﯾﻦرو در ﺣﺪﯾﺚ ﺻﺤﯿﺢ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﺑﻪزودي‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ‬
‫ﺛﺮوت و داراﯾﯽِ ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬ﮔﻮﺳﻔﻨﺪاﻧﺶ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻮد ﮐﻪ او ﺑﻪ دﻧﺒﺎلِ آنﻫﺎ ﺑﻪ ﻗﻠﻪي ﮐﻮهﻫﺎ‬
‫و ﻣﺤﻞﻫﺎي ﺑﺎرش ﺑﺎران ﻣﯽرود ﺗﺎ دﯾﻨﺶ را از ﻓﺘﻨﻪﻫﺎ ﻣﺤﻔﻮظ ﺑﺪارد«‪.‬‬
‫ﻟﺬا در ﺟﻤﻊﺑﻨﺪي اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪ :‬زﻣﺎﻧﯽ ﻋﺰﻟﺖ و ﮔﻮﺷﻪﻧﺸﯿﻨﯽ از ﺣﻀﻮر‬
‫در اﺟﺘﻤﺎع ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺮارت و ﻓﺘﻨﻪ ﻫﻤﻪﮔﯿﺮ ﺷﻮد؛ و ﮔﺮﻧﻪ‪ ،‬در اﺻﻞ ﺣﻀﻮر در‬
‫اﺟﺘﻤﺎع ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ و ﺑﺎﯾﺪ در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم ﺑﺎﺷﯿﻢ و ﺑﻪ ارﺷﺎد‪ ‬ﻣﺮدم و اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﯽ‬
‫از ﻣﻨﮑﺮ ﺑﭙﺮدازﯾﻢ و آنﻫﺎ را ﺑﻪ ﺳﻮي ﺣﻖ و ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻓﺮا ﺑﺨﻮاﻧﯿﻢ و ﺳﻨﺖ را ﺑﺮاﯾﺸﺎن‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.19 :‬‬

 ‫‪501‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺴﺘﺤﺐﺑﻮدن ﻋﺰﻟﺖ در دوران ﻓﺘﻨﻪ و ﻓﺴﺎد و ﻫﻨﮕﺎمِ ﺗﺮس از اﺑﺘﻼ ‪...‬‬

‫ﺑﯿﺎن ﮐﻨﯿﻢ‪ .‬اﻣﺎ اﮔﺮ ﺗﺤﻤﻞ اﯾﻦ ﺷﺮاﯾﻂ ﻣﻤﮑﻦ ﻧﺒﻮد و ﻓﺘﻨﻪﻫﺎ‪ ،‬اﻓﺰاﯾﺶ ﯾﺎﻓﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﻋﺰﻟﺖ و‬
‫ﮔﻮﺷﻪﻧﺸﯿﻨﯽ در ﺑﻠﻨﺪاي ﮐﻮهﻫﺎ ﯾﺎ در ژرﻓﺎي درهﻫﺎ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ وﯾﮋﮔﯽ‬
‫اﻟﻌﺒْ َﺪ‬
‫ﺐ َ‬ ‫ﺷﺨﺼﯽ را ﺑﯿﺎن ﻧﻤﻮد ﮐﻪ اﷲ‪ ‬او را دوﺳﺖ دارد؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬إ َّن َ‬
‫اﷲ � ُّ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َّ َّ َ َّ َ‬
‫اﻟﻐ َّ‬
‫�«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻫﻤﺎﻧﺎ اﷲ‪ ،‬ﺑﻨﺪهي ﭘﺮﻫﯿﺰﮔﺎر‪ ،‬ﻏﻨﯽ )ﺑﯽﻧﯿﺎز( و ﻋﺰﻟﺖﮔﺰﯾﺪه‬ ‫اﺘﻟ ِﻲﻘ اﺨﻟ ِﻲﻔ ِ‬
‫)ﻧﺎﺷﻨﺎﺧﺘﻪ( را دوﺳﺖ دارد«‪.‬‬
‫ﭘﺮﻫﯿﺰﮔﺎر‪ ،‬ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻘﻮاي اﻟﻬﯽ ﭘﯿﺸﻪ ﻣﯽﺳﺎزد‪ ،‬ﻓﺮﻣﺎنﻫﺎي اﷲ‪ ‬را اﻧﺠﺎم‬
‫ﻣﯽدﻫﺪ و از آنﭼﻪ ﻧﻬﯽ ﻓﺮﻣﻮده‪ ،‬دوري ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﻧﻤﺎزش را ﺑﻪﻣﻮﻗﻊ و ﺑﺎ ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺑﻪﺟﺎ‬
‫ﻣﯽآورد‪ ،‬زﮐﺎﺗﺶ را ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬ﻣﺎه رﻣﻀﺎن‪ ،‬روزه ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬ﺣﺞ ﻣﯽﮔﺰارد‪ ،‬ﺑﻪ ﭘﺪر و‬
‫ﻣﺎدرش ﻧﯿﮑﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪاﻧﺶ ارﺗﺒﺎط دارد‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﺎﻧﺶ ﻧﯿﮑﯽ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬از‬
‫ﻧﯿﮑﯽ ﮐﺮدن ﺑﻪ ﯾﺘﯿﻤﺎن‪ ،‬درﯾﻎ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ و ﻫﻤﻮاره ﺑﻪ ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ و ﭘﺴﻨﺪﯾﺪهاي‬
‫ﻣﯽﭘﺮدازد ﮐﻪ ﻧﺸﺎﻧﻪي ﺗﻘﻮا و ﭘﺮﻫﯿﺰﮔﺎريﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻨﻈﻮر از ﻏﻨﯽ ﯾﺎ ﺑﯽﻧﯿﺎز در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ اﯾﻤﺎن و اﻋﺘﻤﺎد ﺑﻪ اﷲ‪‬‬
‫از ﻏﯿﺮِ او ﺑﯽﻧﯿﺎزي ﻣﯽﺟﻮﯾﺪ و ﻋﺰت ﻧﻔﺲ دارد و دﺳﺖ ﻧﯿﺎز‪ ،‬ﭘﯿﺶِ ﻣﺮدم دراز ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‬
‫و ﺧﻮدش را ﻧﺰدﺷﺎن ﺧﻮار و ذﻟﯿﻞ ﻧﻤﯽﮔﺮداﻧﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎ اﯾﻤﺎن ﺑﻪ اﷲ‪ ،‬از ﻣﺮدم ﺑﯽﻧﯿﺎزي‬
‫ﻣﯽﺟﻮﯾﺪ و ﺑﻪ ﻏﯿﺮاﷲ روي ﻧﻤﯽآورد‪.‬‬
‫ﻋﺰﻟﺖﮔﺰﯾﺪه ﯾﺎ ﻧﺎﺷﻨﺎﺧﺘﻪ‪ ،‬ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﻇﻬﺎرِ وﺟﻮد ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ و ﭘﯿﺶِ دﯾﮕﺮان‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﺧﻮدﻧﻤﺎﯾﯽ و اﻇﻬﺎرِ ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ ﻧﻤﯽﭘﺮدازد و ﺑﻪ اﯾﻦ ﻓﮑﺮ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ اﻧﮕﺸﺖﻧﻤﺎي ﻣﺮدم‬
‫ﺷﻮد ﯾﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﻣﺮدم را ﺑﻪﺧﻮد ﺟﻠﺐ ﻧﻤﺎﯾﺪ ﺗﺎ ﻫﻤﻪ از او ﺳﺨﻦ ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ از ﺧﺎﻧﻪ ﺑﻪ‬
‫ﻣﺴﺠﺪ و از ﻣﺴﺠﺪ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪ ﻣﯽرود و ﺧﯿﻠﯽ ﻋﺎدي ﺑﺎ ﻧﺰدﯾﮑﺎن و ﺑﺮادران ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ‬
‫دﯾﺪار ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﻣﻨﻈﻮر‪ ،‬اﯾﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ اﷲ‪ ‬ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ داده‪ ،‬در‬
‫ﺧﺎﻧﻪاش ﺑﻨﺸﯿﻨﺪ و اﯾﻦ داﻧﺶ را ﺑﻪ دﯾﮕﺮان آﻣﻮزش ﻧﺪﻫﺪ؛ اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﻘﻮا ﻣﻐﺎﯾﺮت دارد؛ ﻟﺬا‬
‫ﺑﻪ ﺟﺎي اﯾﻦﮐﻪ در ﺧﺎﻧﻪ ﺑﻨﺸﯿﻨﺪ و دﯾﮕﺮان را از اﯾﻦ داﻧﺶ‪ ،‬ﻣﺤﺮوم ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ اﯾﻦ‬
‫ﻋﻠﻢ را ﺑﻪ ﻣﺮدم ﻣﻨﺘﻘﻞ ﮐﻨﺪ و اﮔﺮ ﺛﺮوﺗﯽ دارد‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﺎي ﻧﺸﺴﺘﻦ در ﺧﺎﻧﻪ‪ ،‬دﯾﮕﺮان را از‬
‫آن ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪ ﺳﺎزد‪ .‬اﮔﺮ دو ﮔﺰﯾﻨﻪي ﺷﻬﺮت و ﮔﻢﻧﺎﻣﯽ ﭘﯿﺶِ روﯾﺶ ﺑﻮد و ﻫﺮ دو ﻧﺘﺎﯾﺞ‬
‫ﯾﮑﺴﺎﻧﯽ داﺷﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﮔﺰﯾﻨﻪي دوم را اﻧﺘﺨﺎب ﮐﻨﺪ؛ وﻟﯽ اﮔﺮ ﻧﺎﮔﺰﯾﺮ‪ ،‬ﻧﺸﺮ ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ و‬
‫ي ﮐﻼسﻫﺎي ﻋﻠﻤﯽ و ﺣﻠﻘﻪﻫﺎي درس ﯾﺎ اﯾﺮاد‪ ‬ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ در ﺟﻤﻌﻪ و اﻋﯿﺎد‬
‫ﺑﺮﮔﺰار ِ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪502‬‬

‫ﺷﺮﻋﯽ ‪ -‬ﻓﻄﺮ و ﻗﺮﺑﺎن‪ -‬ﺑﻪ ﺷﻬﺮﺗﺶ ﻣﻨﺠﺮ ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬اﯾﺮادي ﻧﺪارد و وﻇﯿﻔﻪاش را اﻧﺠﺎم‬
‫دﻫﺪ؛ اﯾﻦ ﻫﻢ ﺟﺰو ﭼﯿﺰﻫﺎﯾﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﭘﺴﻨﺪد‪.‬‬
‫***‬
‫ََ‬ ‫َ َ َ َ َّ ُ َ ًّ َّ َ ْ َ َ‬ ‫وﻋﻦ أﻲﺑ ُﻫﺮ�ﺮة‪َ ‬ﻋ ِﻦ اﻨﻟَّ ِّ‬ ‫ْ‬
‫ﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﻣﺎ �ﻌﺚ ا� ﻧبِﻴﺎ إِﻻ َرﻰﻋ اﻟﻐﻨ َﻢ«؛ �ﻘﺎل‬ ‫ِ‬ ‫‪-٦٠٥‬‬
‫) ‪(1‬‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ُ ْ َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َأ ْﺻﺤﺎﺑُﻪ‪َ :‬‬
‫ﺮار�ﻂ ﻷﻫ ِﻞ ﻣﻜﺔ«‪] .‬رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[‬ ‫ِ‬ ‫ﻗ‬ ‫ﻰﻠﻋ‬ ‫ﺎ‬ ‫ﻫ‬ ‫ﺎﻋ‬ ‫ر‬ ‫أ‬ ‫ﺖ‬ ‫ﻨ‬ ‫ﻛ‬ ‫ﻢ‪،‬‬‫ﻌ‬ ‫�‬ ‫»‬ ‫ﻗﺎل‪:‬‬ ‫ﺖ؟‬ ‫ﻧ‬‫أ‬ ‫و‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﷲ‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮي ﻣﺒﻌﻮث ﻧﮑﺮد‬
‫ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ ﭼﻮﭘﺎﻧﯽ ﮐﺮده ﺑﻮد«‪ .‬اﺻﺤﺎﺑﺶ ﭘﺮﺳﯿﺪﻧﺪ‪ :‬آﯾﺎ ﺷﻤﺎ ﻫﻢ ﭼﻮﭘﺎﻧﯽ ﮐﺮدهاﯾﺪ؟‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻠﻪ‪ ،‬ﻣﻦ ﻧﯿﺰ ﮔﻮﺳﻔﻨﺪان اﻫﺎﻟﯽ ﻣﮑﻪ را در ﺑﺮاﺑﺮ ﭼﻨﺪ ﻗﯿﺮاط ‪ -‬ﻣ‪‬ﺰدي ﻧﺎﭼﯿﺰ‪-‬‬
‫ﻣﯽﭼﺮاﻧﺪم«‪.‬‬
‫َ ٌُ ُْ ٌ َ َ‬ ‫ْ َ ََ‬ ‫َ َّ ُ‬ ‫َّ‬ ‫َ ْ‬
‫ﺴﻚ ﻋِﻨﺎن‬ ‫ﺎس رﺟﻞ مﻤ ِ‬ ‫ﺎش اﻨﻟَّ ِ‬ ‫رﺳﻮل ا�‪� ‬ﻧﻪ ﻗﺎل‪» :‬ﻣِﻦ ﺧ� ﻣﻌ ِ‬ ‫ِ‬ ‫‪ -٦٠٦‬وﻋﻨﻪ �ﻦ‬
‫َْ َ َ‬ ‫َ َ َْ ََْ‬ ‫ُ َّ َ َ َ َ ْ َ ً َ َ َ ً‬ ‫َّ َ ُ َ َ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ﻃﺎر ﻋﻠﻴ ِﻪ ﻳبﺘ ِﻲﻐ اﻟﻘﺘﻞ أو‬ ‫ﻄ� ﻰﻠﻋ ﻣﺘﻨِ ِﻪ‪ ،‬ﻠﻛﻤﺎ ﺳ ِﻤﻊ ﻫﻴﻌﺔ أ ْو ﻓ ْﺰﻋﺔ‪،‬‬ ‫ﻴﻞ ا�‪ ،‬ﻳ‬‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﻓﺮ ِﺳ ِﻪ ِﻲﻓ ﺳب‬
‫َ‬ ‫َْ َ‬ ‫َّ َ‬ ‫َ‬ ‫َ ََ‬ ‫َْ‬ ‫َُ َ‬ ‫ْ َ ْ َ َ َّ َ ْ َ ُ ٌ‬
‫ﻄﻦ وا ٍد ﻣِﻦ ﻫ ِﺬه ِ‬‫ال َﻤﻮت ﻣﻈﺎﻧ ٍﻪ‪ ،‬أو رﺟﻞ ﻲﻓ �ﻨﻴﻤ ٍﺔ ﻲﻓ رأ ِس ﺷﻌﻔ ٍﺔ ﻣِﻦ ْﻫ ِﺬه ِ الﺸﻌﻒ‪ ،‬أو ﺑ ِ‬
‫َّ‬ ‫َّ َ َ ْ ُ ُ َ َّ ُ َّ َ َ ُ َ ُ َ َ‬ ‫َّ َ ُ‬ ‫َ ُ‬
‫ﺎس إِﻻ ﻲﻓ‬ ‫� ﻟيﺲ ﻣ َِﻦ اﻨﻟ ِ‬
‫َّ‬ ‫اﻷودﻳﺔِ‪ ،‬ﻳ ِﻘﻴﻢ الﺼﻼة و�ﺆ� الﺰﺎﻛة و�ﻌﺒﺪ ر�ﻪ ﺣﻰﺘ ﻳﺄ�ِﻴﻪ اﻴﻟ ِﻘ‬
‫) ‪(2‬‬ ‫َْ‬
‫�«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬ ‫ﺧ ٍ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﯾﮑﯽ از ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي‬
‫زﻧﺪﮔﯽ ﻣﺮدم‪ ،‬زﻧﺪﮔﯽ ﻣﺮديﺳﺖ ﮐﻪ ﻟﮕﺎم اﺳﺒﺶ را در راه اﷲ ﮔﺮﻓﺘﻪ‪ ،‬ﺑﺮ ﭘﺸﺖ آن‬
‫ﺟﻮﻻن ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻫﺮ ﺑﺎر ﺻﺪاي ﺣﻀﻮر دﺷﻤﻦ ﯾﺎ ﺑﺎﻧﮓ‪ ‬ﺟﻨﮓ را ﻣﯽﺷﻨﻮد‪ ،‬ﺑﯽﭘﺮوا ﺑﻪ‬
‫اﻣﯿﺪ ﮐﺸﺘﻦ دﺷﻤﻦ ﯾﺎ ﺑﻪ اﻣﯿﺪ ﺷﻬﺎدت در راه اﷲ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﻮي ﻣﻨﺎﻃﻘﯽ ﻣﯽﺷﺘﺎﺑﺪ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﻣﻮﻗﻌﯿﺘﯽ دارﻧﺪ‪ .‬ﯾﺎ ‪ -‬ﻧﻤﻮﻧﻪي دﯾﮕﺮ‪ -‬زﻧﺪﮔﯽِ ﻣﺮديﺳﺖ ﮐﻪ در ﻣﯿﺎن ﺗﻌﺪادي ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ در‬
‫ارﺗﻔﺎع ﯾﮑﯽ از اﯾﻦ ﮐﻮهﻫﺎ ﯾﺎ در ﻋﻤﻖ ﯾﮑﯽ از اﯾﻦ درهﻫﺎ ﺑﻪﺳﺮ ﻣﯽﺑﺮد‪ ،‬ﻧﻤﺎزش را ﺑﺮﭘﺎ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬زﮐﺎت ﻣﯽدﻫﺪ و ﭘﺮوردﮔﺎرش را ﻋﺒﺎدت ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ ﺗﺎ آنﮐﻪ ﻣﺮﮔﺶ ﻓﺮا رﺳﺪ و‬
‫ﺟﺰ در ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ و ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه‪ - ،‬ﻣﺮدم را ﺗﺮك ﻣﯽﮐﻨﺪ و‪ -‬در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم ﻧﯿﺴﺖ«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.2262 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1889 :‬‬
 ‫‪503‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺴﺘﺤﺐﺑﻮدن ﻋﺰﻟﺖ در دوران ﻓﺘﻨﻪ و ﻓﺴﺎد و ﻫﻨﮕﺎمِ ﺗﺮس از اﺑﺘﻼ ‪...‬‬

‫ﺷﺮح‬
‫در اﯾﻦ ﺑﺎب ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ذﮐﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﷲ‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮي ﻣﺒﻌﻮث ﻧﮑﺮد ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ ﭼﻮﭘﺎﻧﯽ ﮐﺮده ﺑﻮد«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﻫﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮي ﭘﯿﺶ از آنﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﺒﻮت ﻣﺒﻌﻮث ﺷﻮد‪ ،‬ﭼﻮﭘﺎن ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬اﺻﺤﺎب‪‬‬
‫ﭘﺮﺳﯿﺪﻧﺪ‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! آﯾﺎ ﺷﻤﺎ ﻫﻢ ﭼﻮﭘﺎﻧﯽ ﮐﺮدهاﯾﺪ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻠﻪ‪ ،‬ﻣﻦ ﻧﯿﺰ ﮔﻮﺳﻔﻨﺪان‬
‫اﻫﺎﻟﯽ ﻣﮑﻪ را در ﺑﺮاﺑﺮ ﭼﻨﺪ ﻗﯿﺮاط ‪ -‬ﻣ‪‬ﺰدي ﻧﺎﭼﯿﺰ‪ -‬ﻣﯽﭼﺮاﻧﺪم«‪ .‬ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﺣﮑﻤﺘﺶ‬
‫اﯾﻦ ﺑﻮد ﺗﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان‪ ،‬ﭘﯿﺶ از ﺑﻌﺜﺘﺸﺎن اﻓﺮادي ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖﭘﺬﯾﺮ ﭘﺮورش ﯾﺎﺑﻨﺪ و ﺑﯿﺎﻣﻮزﻧﺪ‬
‫ﮐﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﺴﺆوﻟﯿﺘﯽ را ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﻬﺪه ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪﺧﻮﺑﯽ ادا ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ و ﺑﺎ ﻧﮕﻬﺪاري از‬
‫ﮔﻮﺳﻔﻨﺪان‪ ،‬وﯾﮋﮔﯽﻫﺎﯾﯽ ﭼﻮن ﺻﺒﺮ‪ ،‬آراﻣﺶ‪ ،‬ﻋﻄﻮﻓﺖ و ﻣﻬﺮﺑﺎﻧﯽ در آﻧﺎن ﺗﻘﻮﯾﺖ ﺷﻮد‪.‬‬
‫زﯾﺮا ﭼﻮﭘﺎن‪ ،‬ﮔﺎه ﮔﻮﺳﻔﻨﺪان را ﺑﻪ ﭼﺮاﮔﺎﻫﯽ ﺳﺮﺳﺒﺰ و ﭘﺮﮔﯿﺎه ﻣﯽﺑﺮد و ﮔﺎه ﮔﻮﺳﻔﻨﺪان ﺑﻪ‬
‫ﺟﺎﯾﯽ ﻣﯽروﻧﺪ ﮐﻪ ﺧﺸﮏ و ﺑﯽﮔﯿﺎه اﺳﺖ و ﮔﺎه ﭼﻮﭘﺎن‪ ،‬ﮔﻮﺳﻔﻨﺪان را در ﺟﺎﯾﯽ ﻧﮕﻪ‬
‫ﻣﯽدارد‪ .‬ﻣﻨﻈﻮرم‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻧﯿﺰ اﻣﺘﺶ را ﺑﻪ ﺳﻮي ﻋﻠﻢ‪ ،‬ﻫﺪاﯾﺖ و ﺑﺼﯿﺮت ﺳﻮق‬
‫ﻣﯽدﻫﺪ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﭼﻮﭘﺎن ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﮕﻬﺪاري و ﻣﺮاﻗﺒﺖ از ﮔﻮﺳﻔﻨﺪﻫﺎ ﻣﯽﭘﺮدازد و آنﻫﺎ را ﺑﻪ‬
‫ﻣﻨﺎﻃﻖ و ﭼﺮاﮔﺎهﻫﺎي ﭘﺮﮔﯿﺎه ﻣﯽﺑﺮد؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ ﺟﺎﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻫﻢ ﺑﻪ ﻏﺬاي ﮐﺎﻓﯽ ﻣﯽرﺳﻨﺪ و‬
‫ﻫﻢ ﺑﻪ آب ﺧﻮب و ﺳﺎﻟﻢ‪ .‬از آنﺟﺎ ﮐﻪ ﮔﻮﺳﻔﻨﺪان‪ ،‬ﺣﯿﻮاﻧﺎت ﺿﻌﯿﻔﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﺑﻪ‬
‫ﻧﮕﻬﺪاري ﻧﯿﺎز دارﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻌﻤﻮﻻً ﭼﻮﭘﺎنﻫﺎ و ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ از ﮔﻮﺳﻔﻨﺪان ﻧﮕﻬﺪاري ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪،‬‬
‫آدمﻫﺎي ﻣﻬﺮﺑﺎن‪ ،‬آرام و رﻗﯿﻖاﻟﻘﻠﺒﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﭼﻮﭘﺎﻧﯽ ﯾﺎ ﻧﮕﻬﺪاري از‬
‫ﮔﻮﺳﻔﻨﺪان را ﺑﺮاي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮاﻧﺶ اﻧﺘﺨﺎب ﮐﺮد‪ ،‬ﻧﻪ ﻧﮕﻬﺪاري از ﺷﺘﺮﻫﺎ را؛ زﯾﺮا ﺳﺎرﺑﺎنﻫﺎ و‬
‫ﭘﺮورشدﻫﻨﺪﮔﺎن ﺷﺘﺮ‪ ،‬ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺳﺮﺳﺨﺖ و ﺳﻨﮕﺪلاﻧﺪ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ ‬وﯾﮋﮔﯽﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺷﺘﺮﻫﺎ‬
‫دارﻧﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان‪ ،‬اﺑﺘﺪا ﭼﻮﭘﺎن ﺑﻮدﻧﺪ ﺗﺎ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﺧﻮﺑﯽ ﮐﻪ ﯾﮏ ﭼﻮﭘﺎن دارد‪ ،‬در‬
‫آنﻫﺎ ﺗﻘﻮﯾﺖ ﺷﻮد و ﺑﯿﺶﺗﺮ و ﺑﻬﺘﺮ ﺑﻪ اﻧﺴﺎنﻫﺎ‪ ،‬رﺳﯿﺪﮔﯽ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺰدي اﻧﺪك ﺑﺮاي اﻫﻞ ﻣﮑﻪ ﭼﻮﭘﺎﻧﯽ ﮐﺮد؛ ﻣﻮﺳﯽ‪ ‬ﻧﯿﺰ ﺑﺮاي‬
‫ﭘﺮداﺧﺖ‪ ‬ﻣﻬﺮﯾﻪي ﻫﻤﺴﺮش‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ دﺧﺘﺮ ﺷﻌﯿﺐ‪ ،‬ﭼﻮﭘﺎﻧﯽ ﻧﻤﻮد و ﮔﻮﺳﻔﻨﺪان ﺷﻌﯿﺐ‬
‫را ﭼﺮاﻧﺪ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪504‬‬

‫ج‬ ‫�ح َ‬
‫ِج‬ ‫َ‬ ‫ٰ‬ ‫� أَن تَأۡ ُج َر� ثَ َ‬
‫�‬ ‫ٰٓ‬ ‫ََۡ َ َۡ ََ‬
‫�‬ ‫ت‬‫ٰ‬ ‫�‬ ‫َّ‬
‫�‬ ‫ن‬ ‫ب‬ ‫ٱ‬ ‫ى‬ ‫د‬
‫َ َ‬
‫ك إ ۡح َ‬ ‫ح‬ ‫�‬ ‫ن‬
‫َ َ ّ ُ ُ َۡ ُ‬
‫� أرِ�د أن أ‬ ‫﴿قال إ ِ ِ ٓ‬
‫ٖ�‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫� إن َشا ٓ َء ٱ َّ ُ‬ ‫ك َس َت ُ‬ ‫َ َ َ ٓ ُ ُ َ ۡ َ ُ َّ َ َ ۡ َ‬ ‫َ ۡ ََۡۡ َ َ ۡ ٗ َ ۡ‬
‫�‬ ‫جد ِ ٓ ِ‬‫ِ‬ ‫فإِن ��ممت ع�� ف ِمن عِندِك ۖ وما أرِ�د أن أشق علي ۚ‬
‫ح َ‬ ‫َّ‬
‫]اﻟﻘﺼﺺ‪[٢٧ :‬‬ ‫� ‪﴾٢٧‬‬ ‫م َِن ٱل� ٰل ِ ِ‬
‫)ﺷﻌﯿﺐ ﺑﻪ ﻣﻮﺳﯽ( ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ ﻣﯽﺧﻮاﻫﻢ ﯾﮑﯽ از اﯾﻦ دو دﺧﺘﺮم را ﺑﻪ ازدواج ﺗﻮ در آورم؛ ﺑﻪ‬
‫ﺷﺮط آنﮐﻪ ﻫﺸﺖ ﺳﺎل در اﺳﺘﺨﺪام ﻣﻦ ﺑﺎﺷﯽ و اﮔﺮ اﯾﻦ ﻣﺪت را ﺑﻪ ده ﺳﺎل ﺑﺮﺳﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺑﺎ ﺧﻮد‬
‫ﺗﻮﺳﺖ‪.‬‬
‫دوﻣﯿﻦ ﺣﺪﯾﺜﯽ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺑﺨﺶ ذﮐﺮ ﺷﺪه‪ ،‬ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﮔﺎه ﻋﺰﻟﺖ و‬
‫ﮔﻮﺷﻪﻧﺸﯿﻨﯽ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ؛ »و ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﻧﻤﻮﻧﻪ‪ ،‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻟﮕﺎم اﺳﺒﺶ را در راه اﷲ‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ‪ ،‬ﺑﺮ ﭘﺸﺖ آن ﺟﻮﻻن ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻫﺮ ﺑﺎر ﺻﺪاي ﺣﻀﻮر دﺷﻤﻦ ﯾﺎ ﺑﺎﻧﮓ‪ ‬ﺟﻨﮓ را‬
‫ﻣﯽﺷﻨﻮد‪ ،‬ﺑﯽﭘﺮوا ﺑﻪ اﻣﯿﺪ ﮐﺸﺘﻦ دﺷﻤﻦ ﯾﺎ ﺑﻪ اﻣﯿﺪ ﺷﻬﺎدت در راه اﷲ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﻮي ﻣﻨﺎﻃﻘﯽ‬
‫ﻣﯽﺷﺘﺎﺑﺪ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻮﻗﻌﯿﺘﯽ دارﻧﺪ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ در ارﺗﻔﺎع ﯾﮑﯽ از ﮐﻮهﻫﺎ‬
‫ﯾﺎ در ﻋﻤﻖ ﯾﮑﯽ از درهﻫﺎ ﺑﻪﺳﺮ ﻣﯽﺑﺮد‪ ،‬و اﷲ‪ ‬را ﻋﺒﺎدت ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺟﺰ در ﮐﺎرﻫﺎي‬
‫ﻧﯿﮏ و ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه‪ ،‬ﻣﺮدم را ﺗﺮك ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ و در ﻣﯿﺎن آنﻫﺎ ﻧﯿﺴﺖ«‪.‬‬
‫ﭘﯿﺶﺗﺮ اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ را ﺑﯿﺎن ﮐﺮدﯾﻢ ﮐﻪ اﯾﻦ دﺳﺘﻪ از ﻣﺘﻮن دﯾﻨﯽ ﮐﻪ ﻧﺸﺎنﮔﺮ ﻋﺰﻟﺖ و‬
‫ﮔﻮﺷﻪﻧﺸﯿﻨﯽﺳﺖ‪ ،‬ﺣﻤﻞ ﺑﺮ اﯾﻦ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺣﻀﻮر در اﺟﺘﻤﺎع و ﺟﻤﻊ ﻣﺮدم‪ ،‬زﯾﺎنﺑﺎر‬
‫ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻪ دﯾﻦ و اﯾﻤﺎن اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺿﺮر ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ ﺑﻪ دﯾﻦ و اﯾﻤﺎن ﺷﺨﺺ ﺿﺮري‬
‫ﻧﺮﺳﺪ‪ ،‬ﻣﺆﻣﻨﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﺮدم و در ﻣﯿﺎن آنﻫﺎﺳﺖ و در ﺑﺮاﺑﺮ اذﯾﺖ و آزارﺷﺎن ﺷﮑﯿﺒﺎﯾﯽ‬
‫ﻣﯽورزد‪ ،‬از ﻣﺆﻣﻨﯽ ﮐﻪ از آنﻫﺎ دوري ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻋﻨﺎن ﺻﺒﺮ از دﺳﺖ ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪ -70‬ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﻫﻢﻧﺸﯿﻨﯽ ﺑﺎ ﻣﺮدم و ﺣﻀﻮر در ﺟﻤﻊ آنﻫﺎ و‬
‫ﺷﺮﮐﺖ در ﮔﺮدﻫﻤﺎﯾﯽﻫﺎ‪ ،‬ﺟﻤﻌﻪﻫﺎ و ﺟﻤﺎﻋﺖﻫﺎ و دﯾﮕﺮ ﻣﺠﺎﻟﺲ ﺧﯿﺮ‬
‫از ﺟﻤﻠﻪ ﻣﺠﺎﻟﺲ ﻋﻠﻢ و ذﮐﺮ‪ ،‬و ﻋﯿﺎدت ﺑﯿﻤﺎران‪ ،‬و ﺣﺎﺿﺮ ﺷﺪن در‬
‫ﺗﺸﯿﯿﻊ ﺟﻨﺎزهﻫﺎ و ﻫﻢدردي ﺑﺎ ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪان‪ ،‬و ارﺷﺎد اﻓﺮاد‪ ‬ﺑﯽﻋﻠﻢ و‬
‫ﻣﺸﺎرﮐﺖ در دﯾﮕﺮ ﮐﺎرﻫﺎي ﻣﻔﯿﺪ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺑﺮاي ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽِ‬
‫اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﯽ ازﻣﻨﮑﺮ و ﺧﻮدداري از آزار رﺳﺎﻧﺪن ﺑﻪ‬
‫دﯾﮕﺮان را دارﻧﺪ و ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺳﺨﺘﯽﻫﺎ و اذﯾﺖ و آزار‬
‫دﯾﮕﺮان‪ ،‬ﺷﮑﯿﺒﺎﯾﯽ ورزﻧﺪ‬

‫ﺑﺎﯾﺪ داﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﻫﻢﻧﺸﯿﻨﯽ ﺑﺎ ﻣﺮدم و ﺣﻀﻮر در اﺟﺘﻤﺎع ﺑﻪ روﺷﯽ ﮐﻪ ذﮐﺮ ﮐﺮدم‪،‬‬

‫روش ﺑﺮﮔﺰﯾﺪهايﺳﺖ ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬و ﺳﺎﯾﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان‪ -‬ﺻﻠﻮاتاﷲ وﺳﻼﻣﻪ ﻋﻠﯿﻬﻢ‪ -‬و‬
‫ﻧﯿﺰ ﺧﻠﻔﺎي راﺷﺪﯾﻦ و دﯾﮕﺮ ﺻﺤﺎﺑﻪ و ﺗﺎﺑﻌﯿﻦ و ﺳﺎﯾﺮ ﻋﻠﻤﺎي اﺳﻼم و ﺳﻠﻒ ﺻﺎﻟﺢ ﺑﺮ‬
‫آن ﺑﻮدهاﻧﺪ و اﯾﻦ‪ ،‬روشِ ﺑﯿﺶﺗﺮ ﺗﺎﺑﻌﯿﻦ و ﮐﺴﺎﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﺲ از اﯾﺸﺎن ﺑﻮدهاﻧﺪ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ‬
‫ﺷﺎﻓﻌﯽ و اﺣﻤﺪ و ﺑﯿﺶﺗﺮِ ﻓﻘﻬﺎ‪ ‬ﻫﻤﯿﻦ دﯾﺪﮔﺎه را داﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ ََ َُ ْ ََ‬
‫� ٱ ۡل ّ‬
‫� َوٱ َّ� ۡق َو ٰ‬
‫]اﳌﺎﺋﺪة‪[٢ :‬‬ ‫ىۖ﴾‬ ‫ِِ‬ ‫﴿و�عاونوا‬
‫و ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺑﺮ ﻧﯿﮑﯽ و ﭘﺮﻫﯿﺰﮔﺎري ﻫﻤﮑﺎري ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ‪.‬‬
‫آﯾﻪﻫﺎي ﻓﺮاوان و روﺷﻨﯽ در اﯾﻦﺑﺎره وﺟﻮد دارد‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪ -71‬ﺑﺎب‪ :‬ﺗﻮاﺿﻊ و ﻓﺮوﺗﻨﯽ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺆﻣﻨﺎن‬

‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫]اﻟﺸﻌﺮاء ‪[٢١٥ :‬‬
‫ك م َِن ٱل ۡ ُم ۡؤ ِمن َ‬
‫ِ� ‪﴾٢١٥‬‬
‫َ ۡ ۡ َ َ َ َ َ َّ َ َ َ‬
‫﴿وٱخ ِفض جناحك ل ِم ِن ٱ�بع‬
‫و ﺑﺎل )ﻣﻬﺮ و ﺗﻮاﺿﻊ( ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﺮاى ﻣﺆﻣﻨﺎﻧﻰ ﮐﻪ از ﺗﻮ ﭘﯿﺮوى ﻣﻰﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﮕﺴﺘﺮان‪.‬‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َّ ُ َ ُ‬ ‫ۡ‬ ‫َ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ُّ َ َّ َ َ َ ْ‬
‫� بِق ۡو ٖ� � ُِّب ُه ۡم‬ ‫ام ُنوا َمن يَ ۡرت َّد مِن� ۡم َعن دِينِهِۦ ف َس ۡوف يَأ ِ� ٱ‬ ‫﴿ ٰٓ‬
‫���ها ٱ�ِين ء‬
‫َ‬
‫َ ُ ُّ َ ُ ٓ َّ َ َ ۡ ُ ۡ َ َّ َ َ ۡ َ‬ ‫َ‬
‫]اﳌﺎﺋﺪة‪[٥٤ :‬‬ ‫�ن﴾‬‫� ٰفِر َ‬ ‫حبونهۥ أذِل ٍة � ٱلمؤ ِمن ِ� أعِز ٍ� � ٱل‬ ‫و� ِ‬
‫ِ‬
‫اي ﻣﺆﻣﻨﺎن! آن دﺳﺘﻪ از ﺷﻤﺎ ﮐﻪ از دﯾﻨﺸﺎن ﺑﺮﮔﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺪاﻧﻨﺪ ﮐﻪ اﷲ ﮔﺮوﻫﯽ ﺧﻮاﻫﺪ آورد ﮐﻪ‬
‫آﻧﺎن را دوﺳﺖ دارد و آنﻫﺎ ﻧﯿﺰ اﷲ را دوﺳﺖ دارﻧﺪ و در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺆﻣﻨﺎن‪ ،‬ﻓﺮوﺗﻦ ﻫﺴﺘﻨﺪ و در ﺑﺮاﺑﺮ‬
‫ﮐﺎﻓﺮان ﺳﺨﺖ و ﺷﺪﯾﺪ‪.‬‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ ٰٓ َ ُّ َ َّ ُ َّ َ َ ۡ َ ٰ ُ ّ َ َ َ ُ َ ٰ َ َ َ ۡ َ ٰ ُ ۡ ُ ُ ٗ َ َ َ ٓ َ‬
‫﴿���ها ٱ�اس إِنا خلق��م مِن ذك ٖر وأن� وجعل��م شعو�ا و�با�ِل‬
‫َ َ َ ُ ۚ ٓ ْ َّ َ ۡ َ َ ُ ۡ َ َّ َ ۡ َ ُ‬
‫]اﳊﺠﺮات‪[١٣ :‬‬ ‫ِند ٱ�ِ ��قٮ ٰ� ۡ ۚم﴾‬
‫ِ�عارفوا إِن أ�رم�م ع‬
‫اي ﻣﺮدم! ﻣﺎ‪ ،‬ﺷﻤﺎ را از ﻣﺮد و زﻧﯽ آﻓﺮﯾﺪهاﯾﻢ و ﺷﻤﺎ را ﻣﻠﺖﻫﺎ و ﻗﺒﯿﻠﻪﻫﺎﯾﯽ ﻗﺮار دادهاﯾﻢ ﺗﺎ‬
‫ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ را ﺑﺸﻨﺎﺳﯿﺪ‪ .‬ﺑﯽﮔﻤﺎن ﮔﺮاﻣﯽﺗﺮﯾﻦ ﺷﻤﺎ ﻧﺰد اﷲ ﺑﺎﺗﻘﻮاﺗﺮﯾﻦ ﺷﻤﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ُ َ ُّ ٓ ْ َ ُ َ ُ‬
‫]اﻟﻨﺠﻢ ‪[٣٢ :‬‬ ‫� ۡمۖ ُه َو أ ۡعل ُم ب ِ َم ِن ٱ َّ� َ ٰٓ‬
‫� ‪﴾٣٢‬‬ ‫﴿ف� تز�وا أنفس‬
‫ﭘﺲ ﺧﻮدﺳﺘﺎﯾﯽ ﻧﮑﻨﯿﺪ‪ .‬او ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺗﻘﻮا ﭘﯿﺸﻪ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪﻃﻮر ﮐﺎﻣﻞ آﮔﺎﻫﯽ دارد‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ُ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫ٓ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬
‫َۡ َ‬ ‫ٗ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫ََ َ َ‬
‫� َعن� ۡم‬ ‫يمٮ ٰ ُه ۡم قالوا َما أ� َ ٰ‬
‫و� ُهم �سِ َ‬
‫ِ‬ ‫ف‬‫ر‬
‫ِ‬ ‫ع‬ ‫�‬ ‫ا�‬ ‫اف ر َ‬
‫ج‬ ‫ِ ِ‬
‫َ‬
‫ر‬ ‫ع‬ ‫�‬ ‫ٱ‬ ‫ب‬‫ُ‬ ‫ٰ‬ ‫َ‬
‫�‬ ‫ۡ‬
‫ص‬ ‫﴿وناد ٰٓ‬
‫ىأ‬
‫َ‬
‫ون ‪ ٤٨‬أ َ ٰٓ ُ َ ٓ َّ َ ۡ َ ۡ ُ ۡ َ َ َ ُ ُ ُ َّ ُ‬
‫� ب َر ۡ َ‬ ‫َ‬ ‫َُۡ ُ ۡ ََ ُ ُۡ َۡ َ ۡ ُ َ‬
‫� ٍ �ة‬ ‫�ؤ� ِء ٱ�ِين أقسمتم � �نالهم ٱ ِ‬ ‫�ع�م وما كنتم �ستك ِ�‬
‫َ‬
‫ۡ ُ ُ ْ ۡ َ َّ َ َ َ ۡ ٌ َ َ ۡ ُ ۡ َ َ ٓ ُ َ ۡ ُ َ‬
‫]اﻷﻋﺮاف‪[٤٩ ،٤٨ :‬‬ ‫نت ۡم � َزنون ‪﴾٤٩‬‬ ‫ٱدخلوا ٱ�نة � خوف علي�م و� أ‬
‫و ﺳﺎﮐﻨﺎن اﻋﺮاف‪ ،‬ﻣﺮدﻣﯽ را ﮐﻪ از ﺳﯿﻤﺎﯾﺸﺎن ﻣﯽﺷﻨﺎﺳﻨﺪ‪ ،‬ﺻﺪا ﻣﯽزﻧﻨﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﻓﺮاواﻧﯽ و‬
‫ﺗﮑﺒﺮﺗﺎن‪ ،‬ﺳﻮدي ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻧﺒﺨﺸﯿﺪ‪ .‬آﯾﺎ اﯾﻦ ﺑﻬﺸﺘﯿﺎن‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺷﻤﺎ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد‬
‫ﻣﯽﮐﺮدﯾﺪ اﷲ‪ ،‬رﺣﻤﺘﺶ را ﺑﻪ آﻧﺎن ﻧﻤﯽرﺳﺎﻧﺪ‪ - ،‬و ﺑﻪ ﺑﻬﺸﺘﯿﺎن ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ -:‬وارد ﺑﻬﺸﺖ‬
‫ﺷﻮﯾﺪ ﮐﻪ ﻧﻪ ﺗﺮس و ﻫﺮاﺳﯽ ﺑﺮ ﺷﻤﺎﺳﺖ و ﻧﻪ اﻧﺪوﻫﮕﯿﻦ ﻣﯽﺷﻮﯾﺪ‪.‬‬
 ‫‪507‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺗﻮاﺿﻊ و ﻓﺮوﺗﻨﯽ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺆﻣﻨﺎن‬

‫ﺷﺮح‬
‫ﻧﻮوي‪ /‬در ﮐﺘﺎب رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‪ ،‬ﺑﺎﺑﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم »ﺗﻮاﺿﻊ و ﻓﺮوﺗﻨﯽ در ﺑﺮاﺑﺮ‬
‫ﻣﺆﻣﻨﺎن« ﮔﺸﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺗﻮاﺿﻊ‪ ،‬ﻣﺘﻀﺎد ﺑﺮﺗﺮيﺟﻮﯾﯽ و ﺗﮑﺒﺮ اﺳﺖ؛ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺗﻮاﺿﻊ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ ﯾﺎ ﺛﺮوت و ﻣﻮﻗﻌﯿﺘﯽ ﮐﻪ دارد‪ ،‬ﺳﺮ و ﮔﺮدﻧﺶ را در‬
‫ﺑﺮاﺑﺮ دﯾﮕﺮان ﺑﺎﻻ ﻧﮕﯿﺮد؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺮ اﻧﺴﺎن واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ دﯾﮕﺮان‪ ،‬ﻓﺮوﺗﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺑﺮﺗﺮﯾﻦ ﻣﺨﻠﻮق اﷲ و واﻻﺗﺮﯾﻦ و ﺑﺮﮔﺰﯾﺪهﺗﺮﯾﻦ ﺑﻨﺪهاش‪ ،‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬در‬
‫ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺆﻣﻨﺎن‪ ،‬ﻓﺮوﺗﻦ ﺑﻮد؛ ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﮐﻪ ﮔﺎه ﯾﮏ دﺧﺘﺮﺑﭽﻪ دﺳﺖ آن ﺑﺰرﮔﻮار را‬
‫ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ و او را ﺑﺮاي اﻧﺠﺎم ﮐﺎرِ ﺧﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﺎﯾﯽ دﯾﮕﺮ ﻣﯽﺑ‪‬ﺮد و رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻧﯿﺰ ﺑﺎ او‬
‫ﻣﯽرﻓﺖ‪.‬‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ۡ‬ ‫َ ۡ ۡ ََ َ َ‬
‫ك ل ِل ُم ۡؤ ِمن َ‬
‫]اﳊﺠﺮ‪[٨٨ :‬‬ ‫ِ� ‪﴾٨٨‬‬ ‫﴿وٱخفِض جناح‬
‫ﺑﺎلِ )ﻣﻬﺮ و ﺗﻮاﺿﻊ( ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﺮاي ﻣﺆﻣﻨﺎن ﻓﺮود آور‪.‬‬
‫و در آﯾﻪاي دﯾﮕﺮ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ۡ‬ ‫َ ۡ ۡ َ َ َ َ َ َّ َ َ َ‬
‫ك م َِن ٱل ُم ۡؤ ِمن َ‬
‫]اﻟﺸﻌﺮاء ‪[٢١٥ :‬‬ ‫ِ� ‪﴾٢١٥‬‬ ‫﴿وٱخفِض جناحك ل ِم ِن ٱ�بع‬
‫و ﺑﺎل )ﻣﻬﺮ و ﺗﻮاﺿﻊ( ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﺮاى ﻣﺆﻣﻨﺎﻧﻰ ﮐﻪ از ﺗﻮ ﭘﯿﺮوى ﻣﻰﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﮕﺴﺘﺮان‪.‬‬
‫َ ۡ ۡ ََ َ َ‬
‫احك﴾‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺘﻮاﺿﻊ ﺑﺎش‪ .‬زﯾﺮا آدمِ ﻣﺘﮑﺒﺮ و ﺳﺮﮐﺶ‪ ،‬ﺧﻮدﺑﯿﻦ‬ ‫ﻟﺬا ﴿وٱخفِض جن‬
‫اﺳﺖ و ﺧﻮد را ﺑﻪﺳﺎن ﭘﺮﻧﺪهاي ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ ﮐﻪ در آﺳﻤﺎن ﭘﺮواز ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ از اﯾﻦرو اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‬
‫دﺳﺘﻮر داد ﮐﻪ ﺑﺎلِ ﺧﻮد را ﺑﺮاي ﻣﺆﻣﻨﺎﻧﯽ ﮐﻪ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﭘﯿﺮوي ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻓﺮود آور‪‬د و‬
‫در ﺑﺮاﺑﺮﺷﺎن ﻣﺘﻮاﺿﻊ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻟﺬا درﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ ﮐﻪ ﮔﺸﻮدن ﺑﺎلِ ﻣﻬﺮ و ﺗﻮاﺿﻊ ﺑﺮاي ﮐﺎﻓﺮان‪،‬‬
‫درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ در ﺑﺮاﺑﺮِ ﮐﺎﻓﺮان‪ ،‬ﺳﺮِ ﺧﻮد را ﺑﺎﻻ ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ و ﺧﻮد را در ﻣﻮﻗﻌﯿﺘﯽ‬
‫ﻓﺮاﺗﺮ از آنﻫﺎ ﻗﺮار دﻫﯿﺪ؛ زﯾﺮا ﺷﻤﺎ ﺑﻪ دﯾﻦ و ﺷﺮﯾﻌﺖ اﻟﻬﯽ ﭼﻨﮓزده و ﺳﺨﻦ و‬
‫ﺷﺮﯾﻌﺖ اﷲ‪ ‬را ﮐﻪ ﻓﺮاﺗﺮ از ﻫﺮ ﭼﯿﺰيﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪاﯾﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو اﷲ‪ ‬در وﺻﻒ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬و ﯾﺎراﻧﺶ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ۡ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ٓ‬ ‫َ‬ ‫َ َّ ٓ ُ َ َ ۡ ُ َّ ُ َ‬
‫]اﻟﻔﺘﺢ‪[٢٩ :‬‬ ‫﴿أشِداء � ٱلكفارِ ر�اء بينهم﴾‬
‫در ﺑﺮاﺑﺮ ﮐﺎﻓﺮان ﺳﺮﺳﺨﺘﻨﺪ و ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻣﻬﺮﺑﺎن‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪508‬‬

‫ﺳﭙﺲ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬آﯾﻪي دﯾﮕﺮي ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ اﯾﻦ آﯾﻪ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َّ ُ َ ُ‬ ‫َ َ ۡ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ُّ َ َّ َ َ َ ْ‬
‫� بِق ۡو ٖ� � ُِّب ُه ۡم‬ ‫ام ُنوا َمن يَ ۡرت َّد مِن� ۡم َعن دِينِهِۦ ف َس ۡوف يَأ ِ� ٱ‬ ‫﴿ ٰٓ‬
‫���ها ٱ�ِين ء‬
‫َ‬
‫َ ُ ُّ َ ُ ٓ َّ َ َ ۡ ُ ۡ َ َّ َ َ ۡ َ‬ ‫َ‬
‫]اﳌﺎﺋﺪة‪[٥٤ :‬‬ ‫�ن﴾‬‫� ٰفِر َ‬ ‫حبونهۥ أذِل ٍة � ٱلمؤ ِمن ِ� أعِز ٍ� � ٱل‬ ‫و� ِ‬
‫ِ‬
‫اي ﻣﺆﻣﻨﺎن! آن دﺳﺘﻪ از ﺷﻤﺎ ﮐﻪ از دﯾﻨﺸﺎن ﺑﺮﮔﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺪاﻧﻨﺪ ﮐﻪ اﷲ ﮔﺮوﻫﯽ – از ﻣﺆﻣﻨﺎن را‪-‬‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ آورد ﮐﻪ آﻧﺎن را دوﺳﺖ دارد و آنﻫﺎ ﻧﯿﺰ اﷲ را دوﺳﺖ دارﻧﺪ و در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺆﻣﻨﺎن‪ ،‬ﻓﺮوﺗﻦ‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ و در ﺑﺮاﺑﺮ ﮐﺎﻓﺮان ﺳﺨﺖ و ﺷﺪﯾﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ دﺳﺘﻪ از ﻣﺆﻣﻨﺎن‪ ،‬در ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺮادرانِ اﯾﻤﺎﻧﯽ ﺧﻮد ﻓﺮوﺗﻦ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﻣﺘﮑﺒﺮ و‬
‫ﻣﻐﺮور؛ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺮﺧﻮرد ﺷﺪﯾﺪي ﺑﺎ آنﻫﺎ ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ در ﺑﺮاﺑﺮﺷﺎن ﺗﻮاﺿﻊ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺑﺮ‬
‫ﻋﮑﺲ‪ ،‬در ﺑﺮاﺑﺮِ ﮐﺎﻓﺮان ﺳﺨﺖ و ﺷﺪﯾﺪ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬از اﯾﻦروﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻻ‬
‫َ ْ َ ُّ ُ َ َ ْ‬ ‫َ َ َ ُُ ُ‬ ‫َْ َ ُ َُْ َ‬
‫) ‪(1‬‬
‫وﻫ ْﻢ إﻰﻟ أﺿﻴَ ِﻘﻪ«‪.‬‬‫�ﻖ ﻓﺎﺿﻄﺮ‬
‫ِ ٍ‬‫ﺮ‬‫ﻃ‬‫ﻮﻫ ْﻢ ﻲﻓ َ‬
‫ِ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﻴﺘ‬ ‫ﻘ‬
‫ِ‬ ‫ﻟ‬ ‫ا‬‫ذ‬ ‫�‬
‫ِ‬ ‫و‬ ‫‪،‬‬ ‫ﻼمِ‬‫ﺎلﺴ‬ ‫ِ‬
‫ﻮد َواﻨﻟَّ َﺼ َ‬
‫ﺎرى ﺑ َّ‬ ‫�ﺒﺪءوا اﻴﻟﻬ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺷﻤﺎ‪ ،‬اﺑﺘﺪا ﺑﻪ ﯾﻬﻮد و ﻧﺼﺎرا ﺳﻼم ﻧﮑﻨﯿﺪ و اﮔﺮ در راﻫﯽ ﺑﺎ آنﻫﺎ روﺑﻪرو ﺷﺪﯾﺪ‪،‬‬
‫آﻧﺎن را ﻧﺎﮔﺰﯾﺮ ﮐﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﻨﮓﺗﺮﯾﻦ ﻗﺴﻤﺖ‪ ‬راه ﺑﺮوﻧﺪ«‪ .‬و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﺧﻮار و زﺑﻮن‬
‫ﺷﻮﻧﺪ؛ زﯾﺮا آنﻫﺎ دﺷﻤﻦِ اﺳﻼم و ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬و دﺷﻤﻦِ اﷲ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﺑﺎ ﮐﺘﺎباﷲ‬
‫و ﺳﻨﺖ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﮐﯿﻨﻪ و دﺷﻤﻨﯽ دارﻧﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ آﯾﻪ‪ ،‬دﻟﯿﻠﯽ ﺑﺮ ﺛﺒﻮت ﻣﺤﺒﺖ اﻟﻬﯽﺳﺖ و ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬دوﺳﺖ دارد و‬
‫َ‬ ‫ُ ُّ‬ ‫َّ ُ َ‬ ‫َ َ ۡ‬
‫ح ُّبون ُه ٓۥ﴾‪» :‬اﷲ ﮔﺮوﻫﯽ – از‬
‫� بِق ۡو ٖ� �ِب ُه ۡم َو�ُ ِ‬ ‫دوﺳﺘﺶ ﻣﯽدارﻧﺪ‪﴿ .‬ف َس ۡوف يَأ ِ� ٱ‬
‫ﻣﺆﻣﻨﺎن را‪ -‬ﺧﻮاﻫﺪ آورد ﮐﻪ آﻧﺎن را دوﺳﺖ دارد و آنﻫﺎ ﻧﯿﺰ اﷲ را دوﺳﺖ دارﻧﺪ«‪ .‬اﯾﻦ‬
‫ﻣﺤﺒﺖ‪ ،‬ﻣﺤﺒﺖ ﺑﺰرگ و ﺑﯽﻧﻈﯿﺮيﺳﺖ؛ ﻟﺬا ﮐﺴﯽ ﮐﻪ اﷲ را دوﺳﺖ ﺑﺪارد‪ ،‬دﻧﯿﺎ‪ ،‬ﺧﺎﻧﻮاده‪،‬‬
‫ﻣﺎل و ﺛﺮوت و ﺑﻠﮑﻪ ﺟﺎﻧﺶ را در راه اﷲ‪ ‬ﻧﺜﺎر ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﻣﺤﺒﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ اﷲ‪‬‬
‫و ﻧﺼﺮت و ﯾﺎريِ دﯾﻨﺶ دارد‪ ،‬ﺟﺎﻧﺶ را ﺑﺮاي روﯾﺎروﯾﯽ ﺑﺎ دﺷﻤﻨﺎنِ اﷲ در ﻣﻌﺮض‬
‫ﺧﻄﺮ ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﺪ و ﺑﻪ اﺳﺘﻘﺒﺎل ﺷﻬﺎدت ﻣﯽرود؛ و اﯾﻦ‪ ،‬ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬آنﭼﻪ‬
‫را ﮐﻪ اﷲ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش دوﺳﺖ دارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮ ﺧﻮاﺳﺘﻪﻫﺎي ﺧﻮﯾﺶ ﻣﻘﺪ‪‬م ﻣﯽداﻧﺪ‪.‬‬
‫ﯾﮑﯽ از ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﻣﺤﺒﺖ ﺑﺎ اﷲ‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﻫﻤﻮاره اﷲ را ﺑﺎ ﻗﻠﺐ‪ ،‬زﺑﺎن‬
‫و اﻋﻀﺎي ﺑﺪﻧﺶ ﯾﺎد ﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2167:‬‬

 ‫‪509‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺗﻮاﺿﻊ و ﻓﺮوﺗﻨﯽ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺆﻣﻨﺎن‬

‫و از دﯾﮕﺮ ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي اﯾﻦ ﻣﺤﺒﺖ‪ ،‬دوﺳﺘﯽ ﺑﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬آنﻫﺎ را دوﺳﺖ‬

‫دارد؛ ﻟﺬا دوﺳﺖدار اﷲ‪ ،‬دوﺳﺖدارِ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬و ﺧﻠﻔﺎي راﺷﺪﯾﻦ‪ ‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و اﺋﻤﻪ و ﻧﯿﺰ‬
‫ﻋﻠﻤﺎ و ﻧﯿﮑﻮﮐﺎرانِ ﻫﻢﻋﺼﺮِ ﺧﻮﯾﺶ را دوﺳﺖ دارد‪.‬‬
‫از ﺟﻤﻠﻪ ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﻣﺤﺒﺖ اﷲ‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ اﻃﺎﻋﺖ و ﺑﻨﺪﮔﯽِ اﷲ‪‬‬
‫ﺑﭙﺮدازد و ﻋﺒﺎدت اﷲ را ﺑﺮ ﺧﻮاﺳﺘﻪﻫﺎي ﺧﻮﯾﺶ ﺗﺮﺟﯿﺢ دﻫﺪ؛ ﻟﺬا وﻗﺘﯽ ﻣﺆذن‪ ،‬ﺑﺎﻧﮓ‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ و ﺑﻪ ﺳﻮي ﻧﻤﺎز ﻓﺮا ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﺷﺨﺺ ﮐﺎر‪‬ش را رﻫﺎ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﻪ ﺳﻮي‬
‫ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺷﺘﺎﯾﺪ؛ زﯾﺮا ﻋﻤﻠﯽ را ﮐﻪ اﷲ ﻣﯽﭘﺴﻨﺪد‪ ،‬ﺑﯿﺶ از ﮐﺎرِ ﻣﻮرد ﻋﻼﻗﻪي ﺧﻮد‪ ،‬دوﺳﺖ‬
‫دارد‪ .‬ﺑﻨﺪهاي ﮐﻪ ﭘﺮوردﮔﺎرش را دوﺳﺖ دارد‪ ،‬ﺑﺪاﻧﺪ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﺑﺎ ﺳﺮﻋﺖ و ﺷﺘﺎبِ‬
‫ﺑﯿﺶﺗﺮي‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﻮﯾﺶ ﻣﯽرود و ﻣﺤﺒﺖ ﺧﻮد را ﻧﺜﺎرش ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در ﺣﺪﯾﺚ‬
‫ََ ُ َ ًَ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ﻗﺪﺳﯽ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪َ » :‬و َﻣ ْﻦ أﺗﺎ� � ْﻤ ِﻲﺸ أ‪�،‬ﻴْـﺘُﻪ ﻫ ْﺮ َوﻟﺔ«‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ ﻗﺪمزﻧﺎن ﺑﻪ‬
‫ﺳﻮي ﻣﻦ ﺑﯿﺎﯾﺪ‪ ،‬ﻣﻦ دواندوان ﺑﻪ ﺳﻮﯾﺶ ﻣﯽروم«‪ .‬و ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ ﻫﺪف‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﻣﺤﺒﺖ اﻻﻫﯽ دﺳﺖ ﯾﺎﺑﺪ و اﷲ‪ ‬دوﺳﺘﺶ ﺑﺪارد‪ .‬از اﯾﻦرو اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ُۡ ۡ ُ‬
‫� ُم ٱ َّ ُ‬ ‫ُ‬
‫ُ ُ ۡ ُّ َ َّ َ َ َّ ُ‬ ‫ُۡ‬
‫]آل ﻋﻤﺮان‪[٣١ :‬‬ ‫�﴾‬ ‫﴿قل إِن كنتم �ِبون ٱ� فٱتبِع ِ‬
‫و� �بِب‬
‫ﺑﮕﻮ‪ :‬اﮔﺮ اﷲ را دوﺳﺖ دارﯾﺪ‪ ،‬از ﻣﻦ ﭘﯿﺮوي ﮐﻨﯿﺪ ﺗﺎ اﷲ ﺷﻤﺎ را دوﺳﺖ ﺑﺪارد‪.‬‬
‫ُۡ ُ‬
‫ﻧﻔﺮﻣﻮد‪ :‬از ﻣﻦ ﭘﯿﺮوي ﮐﻨﯿﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ اﷲ راﺳﺖ ﮔﻔﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪�﴿ :‬ب ِ ۡب� ُم‬
‫ٱ َّ ُ‬
‫�﴾‪» :‬ﺗﺎ اﷲ‪ ،‬ﺷﻤﺎ را دوﺳﺖ ﺑﺪارد«؛ زﯾﺮا ﻧﺘﯿﺠﻪي ﻣﺤﺒﺖ ﺑﺎ اﷲ و ﭘﯿﺮوي از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪،‬‬
‫اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﭼﻨﯿﻦ ﺑﻨﺪهاي را دوﺳﺖ ﻣﯽدارد و وﻗﺘﯽ اﷲ ﺑﻨﺪهاش را دوﺳﺖ‬
‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻨﺪه ﺑﻪ ﺧﯿﺮِ دﻧﯿﺎ و آﺧﺮت دﺳﺖ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﻦ و ﺷﻤﺎ را ﺟﺰو‬
‫دوﺳﺘﺎنِ ﺧﻮد ﻗﺮار دﻫﺪ‪.‬‬
‫َ‬
‫ح ُّبون ُه ٓۥ﴾‪» :‬و او را دوﺳﺖ دارﻧﺪ«‪ ،‬ﻣﺤﺒﺖ ﺑﻨﺪه ﺑﺎ‬
‫و از اﯾﻦﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪َ ﴿ :‬و�ُ ِ‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎرش ﺛﺎﺑﺖ ﻣﯽﮔﺮدد؛ و اﯾﻦ‪ ،‬اﻣﺮي واﺿﺢ‪ ،‬روﺷﻦ و واﻗﻌﯽﺳﺖ؛ از اﯾﻦروﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬اﺣﺴﺎس ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺑﻪ ﭼﯿﺰﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﭘﺴﻨﺪد‪ ،‬ﻋﻼﻗﻪﻣﻨﺪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و اﯾﻦ‪،‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ .2687:‬ر‪.‬ك‪ :‬ﻫﻤﯿﻦ ﮐﺘﺎب‪ ،‬ﺗﻌﻠﯿﻖ ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻤﺎرهي‪.445‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪510‬‬

‫ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬را دوﺳﺖ دارد‪ .‬ﻟﺬا ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ ﻣﺆﻣﻨﯽ ﮐﻪ از ﭼﻨﯿﻦ ﺻﻔﺘﯽ‬
‫ﺑﺮﺧﻮردار ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل را از ﺧﻮد و از ﻫﻤﻪي ﻋﺰﯾﺰاﻧﺶ ‪ -‬ﻓﺮزﻧﺪان‪ ،‬ﭘﺪر و‬
‫ﻣﺎدرش‪ -‬و ﺑﻠﮑﻪ از ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ‪ ،‬ﺑﯿﺶﺗﺮ دوﺳﺖ دارد و دوﺳﺖدارِ ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫دوﺳﺖدار ﺧﺪاﺳﺖ؛ ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﭘﯿﺪاﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬دوﺳﺘﺎنِ دوﺳﺖ‪ ‬ﺧﻮد را ﻧﯿﺰ دوﺳﺖ‬
‫دارد‪ .‬از اﯾﻦرو دوﺳﺖدارِ اﷲ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮِ ﻣﺤﺒﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﭘﺮوردﮔﺎرش دارد‪ ،‬دوﺳﺖدارِ‬
‫اﻋﻤﺎل‪ ،‬اﻗﻮال و اﻓﺮاديﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺤﺒﻮبِ اﷲ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬اﯾﻦ ﻓﺮﻣﻮدهي اﷲ‪ ‬را ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫َ ٰٓ َ ُّ َ َّ ُ َّ َ َ ۡ َ ُ ّ َ َ َ ُ َ َ َ َ ۡ َ ُ ۡ ُ ُ ٗ َ َ َ َٓ‬
‫ن� وجعل�ٰ�م شعو�ا و�با�ِل‬ ‫﴿���ها ٱ�اس إِنا خلق�ٰ�م مِن ذك ٖر وأ ٰ‬
‫‪ٞ‬‬ ‫َ َ َ ُ ۚ ٓ ْ َّ َ ۡ َ َ ُ ۡ َ َّ َ ۡ َ ٰ ُ ۡ َّ َّ َ َ ٌ َ‬
‫ِ�عارفوا إِن أ�رم�م عِند ٱ�ِ ��قٮ� ۚم إِن ٱ� عل ِيم خبِ� ‪﴾١٣‬‬
‫]اﳊﺠﺮات‪[١٣ :‬‬
‫اي ﻣﺮدم! ﻣﺎ‪ ،‬ﺷﻤﺎ را از ﻣﺮد و زﻧﯽ آﻓﺮﯾﺪهاﯾﻢ و ﺷﻤﺎ را ﺗﯿﺮهﻫﺎ و ﻗﺒﯿﻠﻪﻫﺎﯾﯽ ﻗﺮار دادهاﯾﻢ ﺗﺎ‬
‫ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ را ﺑﺸﻨﺎﺳﯿﺪ‪ .‬ﺑﯽﮔﻤﺎن ﮔﺮاﻣﯽﺗﺮﯾﻦ ﺷﻤﺎ ﻧﺰد اﷲ ﺑﺎﺗﻘﻮاﺗﺮﯾﻦ ﺷﻤﺎﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﺎﻧﺎ اﷲ‪ ،‬داﻧﺎي‬
‫آﮔﺎه اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﷲ‪ ‬در اﯾﻦ آﯾﻪ ﺑﺎ ﻫﻤﻪي ﻣﺮدم ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ و ﺑﯿﺎن ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ ﮐﻪ آنﻫﺎ را از‬
‫ﯾﮏ ﻣﺮد و زن آﻓﺮﯾﺪه اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻏﺎﻟﺒﺎً آﻓﺮﯾﻨﺶ اﻧﺴﺎنﻫﺎ ﺑﺪﯾﻦ ﺻﻮرت ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ و‬
‫ﮔﺮﻧﻪ‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل آدم‪ ‬را ﺑﺪون ﭘﺪر و ﻣﺎدر‪ ،‬و از ﺧﺎك‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ از ﮔ‪‬ﻠﯽ ﺧﺸﮑﯿﺪه و‬
‫ﺳﻔﺎلﮔﻮﻧﻪ ﺧﻠﻖ ﮐﺮد و ﺳﭙﺲ از روﺣﯽ ﮐﻪ ﺧﻮد آﻓﺮﯾﺪ‪ ،‬در او دﻣﯿﺪ و او را ﺑﻪﺻﻮرت‪‬‬
‫اﻧﺴﺎﻧﯽ ﺧﻮشاﻧﺪام درآورد‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺣﻮاء را از ﭘﺪر‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ از اﺑﻮاﻟﺒﺸﺮ و ﺑﺪون ﻣﺎدر ﺧﻠﻖ ﮐﺮد و ﻋﯿﺴﯽ‪ ‬را‬
‫از ﻣﺎدر و ﺑﺪون ﭘﺪر آﻓﺮﯾﺪ و ﺧﻠﻘﺖ ﺳﺎﯾﺮ اﻧﺴﺎنﻫﺎ را از ﭘﺪر و ﻣﺎدر ﻗﺮار داد‪.‬‬
‫ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﻣﺎد‪‬ه ﯾﺎ ﺷﯿﻮهي آﻓﺮﯾﻨﺶ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﭼﻬﺎر ﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺟﻨﺲِ اﻧﺴﺎن ﻧﯿﺰ ﺑﺮ‬
‫ﭼﻬﺎر ﻧﻮع ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫�لُ ُق َما � َ َشا ٓ ُء َ� َه ُ‬
‫ب ل َِمن � َ َشا ٓ ُء إ َ�ٰ ٗثا َو�َ َه ُ‬ ‫َۡ‬ ‫ّ َّ ُ ۡ ُ َّ َ َ َ ۡ َ‬
‫ب ل َِمن‬ ‫ِ‬ ‫ۚ‬ ‫ض‬‫�‬ ‫ِ‬ ‫�‬ ‫ت وٱ�‬‫﴿ ِ�ِ ملك ٱلس� ٰ� ٰ ِ‬
‫َۡ َُ ّ ُ ُ ۡ ُ ۡ ٗ َ ٗ َ َ ۡ َُ َ ََ ٓ َ ً‬
‫يما ۚ إنَّ ُهۥ َعل ‪ٞ‬‬ ‫َ َ ٓ ُ ُّ ُ َ‬
‫ِيم‬ ‫�شاء ٱ�كور ‪ ٤٩‬أو يزوِجهم ذك َرانا ��ٰثاۖ و�جعل من �شا ُء عقِ ِ‬
‫]اﻟﺸﻮر￯‪[٥٠ ،٤٩ :‬‬ ‫قَد ‪ٞ‬‬
‫ِير ‪﴾٥٠‬‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﯾﯽ آﺳﻤﺎنﻫﺎ و زﻣﯿﻦ از آنِ اﷲ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﺮ ﭼﻪ ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬ﻣﯽآﻓﺮﯾﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﺮ ﮐﺲ ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪،‬‬
 ‫‪511‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺗﻮاﺿﻊ و ﻓﺮوﺗﻨﯽ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺆﻣﻨﺎن‬

‫دﺧﺘﺮ ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ و ﺑﻪ ﻫﺮ ﮐﺲ ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬ﭘﺴﺮ ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬ﯾﺎ ﻫﻢ ﭘﺴﺮ و ﻫﻢ دﺧﺘﺮ ﺑﻪ آﻧﺎن ﻋﻄﺎ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬و ﻫﺮ ﮐﻪ را ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬ﻋﻘﯿﻢ و ﻧﺎﺑﺎرور ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ‪.‬‬
‫در اﯾﻦ آﯾﻪ ﺑﻪ ﭼﻬﺎر ﺟﻨﺲِ اﻧﺴﺎن اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫َ ٓ َ ٗ‬
‫ب ل َِمن �َشا ُء إِ�ٰثا﴾؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم‪ ،‬ﻓﻘﻂ‬
‫ﻧﺨﺴﺖ‪ :‬ﻣﺆﻧﺚ )دﺧﺘﺮ(‪َ �َ ﴿ :‬ه ُ‬

‫ﺻﺎﺣﺐِ ﻓﺮزﻧﺪ‪ ‬دﺧﺘﺮ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و ﻫﯿﭻﮔﺎه ﺻﺎﺣﺐ ﭘﺴﺮ ﻧﻤﯽﮔﺮدﻧﺪ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﻧﺴﻠﺸﺎن‬
‫از ﻃﺮﯾﻖ ﻓﺮزﻧﺪان دﺧﺘﺮ‪ ،‬ﺗﺪاوم ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪.‬‬
‫ب ل َِمن � َ َشا ٓ ُء ٱ ُّ� ُك َ‬
‫ور﴾؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم ﻓﻘﻂ ﺻﺎﺣﺐ‬ ‫دوم‪ :‬ﻣﺬﮐّﺮ )ﭘﺴﺮ(‪َ ﴿ :‬و�َ َه ُ‬

‫ﭘﺴﺮ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻪ دﺧﺘﺮ‪.‬‬

‫َ ٗ‬ ‫ُ ۡ ٗ‬ ‫َ‬
‫ﺳﻮم‪ :‬دو ﺟﻨﺴﻪ‪﴿ :‬أ ۡو يُ َز ّوِ ُج ُه ۡم ذك َرانا ��ٰثا﴾؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻫﻢ ﺻﺎﺣﺐ ﭘﺴﺮ و ﻫﻢ‬
‫ﺻﺎﺣﺐ دﺧﺘﺮ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اﯾﻦﺟﺎ ﺑﻪ اﻓﺮاد‪ ‬دوﺟﻨﺴﻪ ﻧﯿﺰ اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا واژهي‬
‫»زوج«‪ ،‬در ﻣﻔﺎﻫﯿﻤﯽ ﭼﻮن ﻟﻨﮕﻪ‪ ،‬ﮔﻮﻧﻪ‪ ،‬ﺟﻨﺲ و ﻫﻢﮔﻮن و ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻧﯿﺰ ﺑﻪﮐﺎر ﻣﯽرود‪.‬‬
‫ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ ۡ َ‬ ‫َ‬
‫]ص ‪[٥٨ :‬‬ ‫﴿ َو َءاخ ُر مِن ش� ِهِ ٓۦ أ ۡز َ� ٰ ٌج ‪﴾٥٨‬‬
‫و ﻫﻢﺳﺎن اﯾﻦ‪ ،‬ﻋﺬابﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن دﯾﮕﺮي ﻧﯿﺰ دارﻧﺪ‪.‬‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ۡ ُ ُ ْ َّ َ َ‬
‫]اﻟﺼﺎﻓﺎت ‪[٢٢ :‬‬ ‫ِين ظل ُموا َوأ ۡز َ� ٰ َج ُه ۡم﴾‬‫﴿ٱح�وا ٱ�‬
‫ﺳﺘﻤﮑﺎران و اﻣﺜﺎﻟﺸﺎن را ﺑﺮاﻧﮕﯿﺰﯾﺪ‪.‬‬
‫ُ ۡ ٗ َٗ‬ ‫َ‬
‫ﻟﺬا از ﴿أ ۡو يُ َز ّوِ ُج ُه ۡم ذك َرانا ��ٰثا﴾‪ ،‬اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﻧﯿﺰ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﺑﺮﺧﯽ‬
‫از اﻧﺴﺎنﻫﺎ را دوﺟﻨﺴﻪ ﻣﯽآﻓﺮﯾﻨﺪ‪ .‬ﺗﺎ اﯾﻦﺟﺎ ﺳﻪ ﺟﻨﺲ ﺷﺪ‪.‬‬
‫و اﻣﺎ ﺟﻨﺲِ ﭼﻬﺎرم‪َ ﴿ :‬و�َ ۡج َع ُل َمن � َ َشا ٓ ُء َعقِ ً‬
‫يما﴾ ‪» :‬و ﻫﺮﮐﺲ را ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬ﻋﻘﯿﻢ ﯾﺎ‬
‫ﻧﺎﺑﺎرور ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ«‪ .‬ﻋﻘﯿﻢ ﯾﺎ ﻧﺎﺑﺎرور‪ ،‬زن ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﻣﺮد‪ ،‬ﺻﺎﺣﺐِ ﻓﺮزﻧﺪ ﻧﻤﯽﮔﺮدد؛ و اﯾﻦ‪،‬‬
‫از ﺣﮑﻤﺖ و ﻗﺪرت‪ ‬ﺧﺪاﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﻓﺮﻣﺎنرواﯾﯽِ آﺳﻤﺎنﻫﺎ و زﻣﯿﻦ از آنِ اوﺳﺖ و‬
‫ﻫﺮﭼﻪ ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬ﻣﯽآﻓﺮﯾﻨﺪ و ﻫﯿﭻﮐﺲ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎ ﺧﻮاﺳﺖ و ارادهي او ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﮐﻨﺪ و‬
‫او‪ ،‬ﺷﻨﻮا و داﻧﺎﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪512‬‬
‫َ َ ََۡ ُ ۡ ُ ُ ٗ َََٓ َ ََ َُ ْ‬
‫ارف ٓوا﴾ ]اﳊﺠﺮات‪[١٣ :‬؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬و‬‫اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬وجعل�ٰ�م شعو�ا و�با�ِل ِ�ع‬
‫ﺷﻤﺎ را ﺑﻪ ﺻﻮرت‪ ‬ﻣﻠﺖﻫﺎ و ﻗﺒﯿﻠﻪﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﻗﺮار دادهاﯾﻢ«‪ .‬ﻣﻠﺖ ﺑﻪ ﺗﯿﺮهﻫﺎي ﺑﺰرﮔﯽ‬
‫ﭼﻮن ﻋﺮب و ﻋﺠﻢ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد و ﻗﺒﯿﻠﻪ‪ ،‬ﺑﻪ دﺳﺘﻪ ﯾﺎ ﮔﺮوﻫﯽ از اﻧﺴﺎنﻫﺎ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫از ﻣﻠﺖ‪،‬ﮐﻮﭼﮏﺗﺮ اﺳﺖ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ ‬ﻗﺒﯿﻠﻪي ﻗﺮﯾﺶ‪ ،‬ﺑﻨﯽﺗﻤﯿﻢ و دﯾﮕﺮ ﻗﺒﺎﯾﻞ‪.‬‬
‫ََ َُ ْ‬
‫ارف ٓوا﴾‪» :‬ﺗﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ را ﺑﺸﻨﺎﺳﯿﺪ«‪ .‬و اﯾﻦ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﺣﮑﻤﺘﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﺎ را ﺑﻪ‬ ‫﴿ ِ�ع‬
‫ﺻﻮرت ﻣﻠﺖﻫﺎ و ﻗﺒﺎﯾﻞ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن‪ ،‬آﻓﺮﯾﺪه اﺳﺖ؛ ﺑﺮﺧﯽ ﻋﺮب ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﺑﺮﺧﯽ‪،‬‬
‫ﻏﯿﺮﻋﺮب؛ ﻋﺪهاي از ﻓﻼن ﻃﺎﯾﻔﻪاﻧﺪ و ﻋﺪهاي دﯾﮕﺮ از ﻓﻼن ﻗﺒﯿﻠﻪ‪ .‬اﯾﻦ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﯽ و‬
‫ﺗﻔﺎوت‪ ،‬ﺑﺮاي اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ را ﺑﺸﻨﺎﺳﯿﻢ‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﺮاي اﯾﻦﮐﻪ ﺑﺮ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻓﺨﺮ‬
‫ﺑﻔﺮوﺷﯿﻢ ﯾﺎ ﻧﮋادي را ﺑﺮﺗﺮ از ﻧﮋاد‪ ‬دﯾﮕﺮ ﺑﺪاﻧﯿﻢ؛ ﻟﺬا ﻓﺨﺮﻓﺮوﺷﯽ ﺑﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﻣﻦ از ﻓﻼن‬
‫ﻧﮋاد ﻫﺴﺘﻢ ﯾﺎ اﻓﺘﺨﺎر ﺑﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﻣﻦ ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪم و ﻫﺮ ادﻋﺎﯾﯽ ﮐﻪ اﯾﻦﭼﻨﯿﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ادﻋﺎﯾﯽ‬
‫ﺟﺎﻫﻠﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ارزش و اﻋﺘﺒﺎري ﻧﺪارد‪ .‬ﻟﺬا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل اﯾﻦ ﺗﻔﺎوتﻫﺎ را ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺮاي‬
‫ﺷﻨﺎﺧﺘﻦ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻗﺮار داده اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﺮاي ﻓﺨﺮﻓﺮوﺷﯽ ﺑﺮ ﻫﻤﺪﯾﮕﺮ؛ از اﯾﻦرو ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫َ ُ ْ ٌ َ ٌّ َ َ‬ ‫َّ َ َ ْ َ ْ َ َ َ ْ ُ ْ ُ ِّ َّ َ ْ َ َّ َ َ ْ َ َ‬
‫ﺎﺟ ٌﺮ‬
‫ِ‬ ‫ﻓ‬‫و‬ ‫ﻰﻘ‬ ‫ِ‬ ‫ﺗ‬ ‫ﻦ‬‫ﻣ‬‫ِ‬ ‫ﺆ‬‫م‬ ‫ِ‪،‬‬
‫ء‬ ‫ﺎ‬ ‫ﺎﻵﺑ‬ ‫ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪ِ » :‬إن اﷲ ﻗﺪ أذﻫﺐ �ﻨ�ﻢ �ﺒﻴﺔ اﺠﻟﺎ ِﻫ ِﻠﻴ ِﺔ وﻓﺨﺮ ِ‬
‫ﺑ‬ ‫ﺎ‬‫ﻫ‬
‫َ ٌّ َ ْ ُ ْ َ ُ َ َ َ َ‬
‫آد ُم ِﻣ ْﻦ ﺗُ َ‬
‫اب«‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬اﷲ‪ ‬ﻓﺨﺮﻓﺮوﺷﯽ و ﺗﮑﺒﺮ دوران ﺟﺎﻫﻠﯿﺖ‬ ‫ٍ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺷ ِﻰﻘ أ‪�،‬ﺘﻢ �ﻨﻮ آدم و‬
‫ﻦ‬
‫و ﺑﺎﻟﯿﺪن ﺑﻪ آﺑﺎ و اﺟﺪاد را از ﺷﻤﺎ ﺳﺎﻗﻂ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ اﻧﺴﺎنﻫﺎ‪ ،‬دو دﺳﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﻣﺆﻣ ِ‬
‫ﭘﺮﻫﯿﺰﮔﺎر‪ ،‬و ﺑﺪﮐﺎر و ﮔﻤﺮاه‪ .‬ﺷﻤﺎ‪ ،‬ﻓﺮزﻧﺪان آدم ﻫﺴﺘﯿﺪ و آدم از ﺧﺎك آﻓﺮﯾﺪه ﺷﺪ«‪ .‬ﻟﺬا‬
‫ﻓﻀﯿﻠﺖ و ارﺟﻤﻨﺪي در اﺳﻼم‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻘﻮا و ﭘﺮﻫﯿﺰﮔﺎريﺳﺖ و ﮐﺴﯽ ﻧﺰد ﻣﺎ ﮔﺮاﻣﯽﺗﺮ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎﺗﻘﻮاﺗﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻫﺮﮐﺲ ﺗﻘﻮاﯾﺶ ﺑﯿﺶﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﺰد‪ ‬اﷲ‪ ‬ﻣﺤﺒﻮبﺗﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺎ اﯾﻦ ﺣﺎل‪ ،‬ﺑﺮﺧﯽ از ﻗﺒﺎﯾﻞ و ﻣﻠﺖﻫﺎ‪ ،‬ﺑﺮ ﻗﺒﯿﻠﻪﻫﺎ و ﻣﻠﺖﻫﺎي دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺑﺮﺗﺮي‬
‫دارﻧﺪ؛ ﻣﺜﻼً ﻣﻠﺘﯽ ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬در آن ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺘﻪ ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺮﺗﺮﯾﻦ ﻣﻠﺖ اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻣﻠﺖ‪‬‬
‫ﻋﺮب‪ .‬زﯾﺮا اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫)‪ (1‬ﺗﺮﻣﺬي‪ ،‬ش‪(3956 ،2370) :‬؛ اﺑﻮداود‪ ،‬ش‪5116 :‬؛ آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬در اﻟﺴﻠﺴﻠﺔ اﻟﺼﺤﻴﺤﺔ‪ ،‬ش‪2700 :‬‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺻﺤﯿﺢ‪ ،‬و رواﯾﺖ اﺑﻮداود را ﺣﺴﻦ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪513‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺗﻮاﺿﻊ و ﻓﺮوﺗﻨﯽ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺆﻣﻨﺎن‬

‫َّ ُ َ ۡ َ ُ َ ۡ ُ َ ۡ‬
‫� َع ُل ر َس َ َ‬
‫]اﻷﻧﻌﺎم‪[١٢٤ :‬‬ ‫ا� ُه ۗۥ﴾‬ ‫ِ‬ ‫﴿ٱ� أعلم حيث‬
‫اﷲ‪ ،‬ﺧﻮد ﻣﯽداﻧﺪ رﺳﺎﻟﺘﺶ را ﺑﻪ ﭼﻪ ﮐﺴﯽ ﺑﺪﻫﺪ‪.‬‬
‫َ ُُ‬ ‫ْ َّ‬ ‫َّ َ‬ ‫َ ُ َََ‬ ‫َّ ُ‬
‫ﺎرﻫ ْﻢ ﻲﻓ‬ ‫ﺐ َواﻟ ِﻔﻀ ِﺔ ‪ِ ،‬ﺧﻴ‬
‫و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬اﻨﻟﺎس ﻣﻌﺎ ِدن ﻛﻤﻌﺎ ِد ِن اﺬﻟﻫ ِ‬
‫ﻘﻬﻮا«‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻣﺮدم‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﻌﺎدن ﻃﻼ و ﻧﻘﺮه ﻫﺴﺘﻨﺪ؛‬ ‫ﻴﺎر ُﻫ ْﻢ ﻲﻓ اﻹ ْﺳﻼمِ إ َذا ﻓَ ُ‬
‫اﺠﻟَﺎﻫﻠﻴَّﺔ ﺧ ُ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِِ ِ ِ‬
‫آﻧﺎن ﮐﻪ در ﺟﺎﻫﻠﯿﺖ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﻣﺮدم ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬در اﺳﻼم ﻧﯿﺰ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﻣﺮدم ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬اﻟﺒﺘﻪ‬
‫ﺑﻪﺷﺮﻃﯽ ﮐﻪ ﺷﻨﺎﺧﺖ و داﻧﺶ دﯾﻨﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ«‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﻪﮐﻠﯽ‬
‫ارزش ﺟﻨﺲ ﺑﺸﺮ را ﻧﺎدﯾﺪه ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ؛ ﺧﯿﺮ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻓﺨﺮﻓﺮوﺷﯽ ﺑﺮ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ‪ ،‬ﻣﻤﻨﻮع اﺳﺖ؛‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﺗﻔﺎوتﻫﺎﯾﯽ وﺟﻮد دارد و اﷲ‪ ‬ﺑﺮﺧﯽ را ﺑﺮ ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺑﺮﺗﺮي داده اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ‬
‫ﻋﺮبﻫﺎ از ﺳﺎﯾﺮ ﻣﻠﺖﻫﺎ ﺑﺮﺗﺮﻧﺪ؛ اﻣﺎ ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﭘﯿﺪاﺳﺖ ﮐﻪ ﻏﯿﺮﻋﺮبِ ﭘﺮﻫﯿﺰﮔﺎر‪ ،‬ﻧﺰد‪ ‬اﷲ‪‬‬
‫از ﻋﺮﺑﯽ ﮐﻪ ﺗﻘﻮا ﻧﺪارد‪ ،‬ﮔﺮاﻣﯽﺗﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬در اداﻣﻪي آﯾﺎﺗﯽ ﮐﻪ ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬اﯾﻦ آﯾﻪ را ﯾﺎدآور ﺷﺪه ﮐﻪ‬
‫اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َ َ ُ َ ُّ ٓ ْ ُ َ ُ‬
‫]اﻟﻨﺠﻢ ‪[٣٢ :‬‬ ‫� ۡمۖ ُه َو أ ۡعل ُم ب ِ َم ِن ٱ َّ� َ ٰٓ‬
‫� ‪﴾٣٢‬‬ ‫﴿ف� تز�وا أنفس‬
‫ﭘﺲ ﺧﻮدﺳﺘﺎﯾﯽ ﻧﮑﻨﯿﺪ‪ .‬او ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺗﻘﻮا ﭘﯿﺸﻪ ﮐﺮده‪ ،‬ﺑﻪﻃﻮر ﮐﺎﻣﻞ آﮔﺎﻫﯽ دارد‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎ اﻓﺘﺨﺎر از ﺧﻮﺑﯽﻫﺎي ﺧﻮد ﺳﺨﻦ ﻧﮕﻮﯾﯿﺪ؛ اﻟﺒﺘﻪ اﯾﺮادي ﻧﺪارد ﮐﻪ از‬
‫ﻧﻌﻤﺖﻫﺎي اﷲ‪ ‬ﺑﺮ ﺑﻨﺪهاش ﺳﺨﻦ ﺑﮕﻮﯾﺪ؛ ﻣﺜﻼً اذﻋﺎن ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﮔﻨﻪﮐﺎر و ﻣﻨﺤﺮف ﺑﻮده‪،‬‬
‫اﻣﺎ اﷲ‪ ‬ﻫﺪاﯾﺘﺶ ﮐﺮده و ﺑﻪ او ﺗﻮﻓﯿﻖ داده اﺳﺖ ﮐﻪ راه درﺳﺖ را در ﭘﯿﺶ ﺑﮕﯿﺮد و‬
‫اﺳﺘﻘﺎﻣﺖ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ ﻗﺼﺪش ﺑﯿﺎنِ ﻟﻄﻒ و ﻧﻌﻤﺖ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﺧﻮدﺳﺘﺎﯾﯽ‪،‬‬
‫اﯾﺮادي ﻧﺪارد؛ ﻣﺜﻞِ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ اذﻋﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ اﷲ‪ ‬ﻫﺪاﯾﺘﺶ ﮐﺮده و ﺑﻪ او ﺗﻮﻓﯿﻖ ﻋﻤﻞ‬
‫داده اﺳﺖ؛ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﯾﺮادي ﻧﺪارد ﮐﻪ ﮐﺴﯽ ﻟﻄﻒ‪ ‬اﷲ‪ ‬درﺑﺎرهي ﺧﻮد را ﯾﺎدآوري ﮐﻨﺪ‬
‫َ َ‬
‫� ‪﴾٣٢‬؛‬ ‫و ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ﻓﻘﯿﺮ ﺑﻮدم و اﷲ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻦ ﺛﺮوت ﺑﺨﺸﯿﺪ‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪ُ ﴿ :‬ه َو أ ۡعل ُم ب ِ َم ِن ٱ َّ� َ ٰٓ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬اﷲ‪ ‬ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺗﻘﻮا ﭘﯿﺸﻪ ﮐﺮده‪ ،‬ﺑﻪﻃﻮر ﮐﺎﻣﻞ آﮔﺎﻫﯽ دارد«‪ .‬ﭼﻪﺑﺴﺎ دو اﻧﺴﺎن‪،‬‬
‫ﻫﺮ دو ﯾﮏ ﻋﻤﻞ را اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﻨﺪ ﯾﺎ ﻫﺮ دو از ﯾﮏ ﻋﻤﻞِ ﺑﺪ دوري ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ از‬
‫ﻟﺤﺎظ ﺗﻘﻮا ﺑﻪاﻧﺪازهي ﻓﺎﺻﻠﻪي ﻣﯿﺎن زﻣﯿﻦ و آﺳﻤﺎن ﺑﺎ ﻫﻢ ﺗﻔﺎوت دارﻧﺪ؛ ﭼﻪﺑﺴﺎ دو‬

‫)‪ (1‬رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻀﻤﻮن‪ ،‬ش‪3493 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2638 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪514‬‬

‫اﻧﺴﺎن در ﮐﻨﺎرِ ﻫﻢ ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺗﻘﻮاي ﻫﺮﯾﮏ ﺑﺎ ﺗﻘﻮاي آن ﯾﮑﯽ‪ ،‬ﺑﻪاﻧﺪازهي‬
‫ﻓﺎﺻﻠﻪي ﻣﯿﺎن زﻣﯿﻦ و آﺳﻤﺎن ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ دو ﻧﻔﺮ از ﻓﺤﺸﺎ و ﺑﺪﮐﺎري‬
‫دوري ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺗﻘﻮاﯾﺸﺎن ﯾﮑﺴﺎن ﻧﯿﺴﺖ و ﺗﻘﻮاﯾﺸﺎن ﺑﻪﺳﺎن زﻣﯿﻦ و آﺳﻤﺎن‪ ،‬ﺑﺎ ﻫﻢ‬
‫ﻓﺎﺻﻠﻪ و ﺗﻔﺎوت دارد‪ .‬از اﯾﻦرو اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ‬ ‫َ َ ُ َ ُّ ٓ ْ َ ُ َ ُ‬
‫]اﻟﻨﺠﻢ ‪[٣٢ :‬‬ ‫� ‪﴾٣٢‬‬‫� ۡمۖ ُه َو أ ۡعل ُم ب ِ َم ِن ٱ َّ� َ ٰٓ‬ ‫﴿ف� تز�وا أنفس‬
‫ﭘﺲ ﺧﻮدﺳﺘﺎﯾﯽ ﻧﮑﻨﯿﺪ‪ .‬او ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺗﻘﻮا ﭘﯿﺸﻪ ﮐﺮده‪ ،‬ﺑﻪﻃﻮرﮐﺎﻣﻞ آﮔﺎﻫﯽ دارد‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﺆﻟﻒ‪ ،/‬آﯾﻪاي دﯾﮕﺮ ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫ََ َ َ ۡ َ ُ َ‬
‫ُ‬
‫� َعن� ۡم‬
‫ُ ْ ٓ‬
‫يمٮ ٰ ُه ۡم قَالوا َما أ ۡ� َ ٰ‬ ‫َ ٗ َۡ ُ َ‬
‫و� ُهم �سِ َ‬ ‫ف‬‫ر‬ ‫ع‬ ‫�‬ ‫ا�‬‫ج‬ ‫ر‬ ‫اف‬
‫ِ‬ ‫ب ٱ ۡ� ۡع َ‬
‫ر‬ ‫﴿وناد ٰٓ‬
‫ى أص � ٰ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َُۡ ُ ۡ ََ ُ ُۡ َۡ َ ۡ ُ َ‬
‫]اﻷﻋﺮاف‪[٤٨ :‬‬ ‫�ون ‪﴾٤٨‬‬ ‫�ع�م وما كنتم �ستك ِ‬
‫و ﺳﺎﮐﻨﺎن اﻋﺮاف‪ ،‬ﻣﺮدﻣﯽ را ﮐﻪ از ﺳﯿﻤﺎﯾﺸﺎن ﻣﯽﺷﻨﺎﺳﻨﺪ‪ ،‬ﺻﺪا ﻣﯽزﻧﻨﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﻓﺮاواﻧﯽ و‬
‫ﺗﮑﺒﺮﺗﺎن‪ ،‬ﺳﻮدي ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻧﺒﺨﺸﯿﺪ‪.‬‬
‫ﺳﺎﮐﻨﺎنِ اﻋﺮاف‪ ،‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻧﯿﮑﯽﻫﺎ و ﺑﺪيﻫﺎﯾﺸﺎن ﻣﺴﺎويﺳﺖ؛ ﻟﺬا ﻧﻪ ﺑﻪ‬
‫ﺑﻬﺸﺖ ﻣﯽروﻧﺪ و ﻧﻪ ﺑﻪ دوزخ‪ .‬دوزﺧﯽﻫﺎ ﺑﻪ ﺳﻮي دوزخ راﻧﺪه ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و ﺑﻬﺸﺘﯽﻫﺎ‪،‬‬
‫دﺳﺘﻪدﺳﺘﻪ ﺑﻪ ﺳﻮي ﺑﻬﺸﺖ ﻣﯽروﻧﺪ و ﺑﺮاي ﻣﻬﻤﺎﻧﯽ و دﯾﺪارِ ﭘﺮوردﮔﺎر رﺣﻤﺎن‪ ،‬ﮔﺮد ﻫﻢ‬
‫ﻣﯽآﯾﻨﺪ؛ اﻣﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻧﯿﮑﯽﻫﺎ و ﺑﺪيﻫﺎﯾﺸﺎن ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ‪ ،‬در ﻣﮑﺎﻧﯽ ﺑﻠﻨﺪ ﻣﯽﻣﺎﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫»اﻋﺮاف«‪ ،‬ﺟﻤﻊِ ﻋﺮف و ﻣﮑﺎﻧﯽ ﻣﺮﺗﻔﻊ در ﻣﯿﺎن ﺑﻬﺸﺖ و ﺟﻬﻨﻢ اﺳﺖ؛ ﻟﺬا ﺳﺎﮐﻨﺎن‬
‫اﻋﺮاف‪ ،‬ﮔﺎه ﺑﻪ ﺳﻮي ﺑﻬﺸﺘﯿﺎن ﺳ‪‬ﺮَك ﻣﯽﮐﺸﻨﺪ و ﮔﺎه ﺑﻪ ﺳﻮي دوزﺧﯿﺎن و در ﻧﻬﺎﯾﺖ‬
‫وارد‪ ‬ﺑﻬﺸﺖ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ؛ زﯾﺮا در آﺧﺮت‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﺟﺎﯾﯽ ﺟﺰ ﺑﻬﺸﺖ و دوزخ‪ ،‬ﻣﺎﻧﺪﮔﺎر ﻧﯿﺴﺖ‬
‫و ﻫﻤﻪ ﺟﺎ ﺟﺰ ﺑﻬﺸﺖ و ﺟﻬﻨﻢ از ﻣﯿﺎن ﻣﯽرود‪.‬‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ن�مۡ‬ ‫َٰ َ ُ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫ٓ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬
‫َۡ َ‬ ‫ٗ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫ََ َ َ‬
‫ٰ‬
‫اف رِجا� �عرِفو�هم �ِسِ يمٮهم قالوا ما أ�� ع‬ ‫َ‬
‫ى أص�ب ٱ�عر ِ‬ ‫ٰ‬ ‫﴿وناد ٰٓ‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫ون ‪ ٤٨‬أ َ ٰٓ ُ َ ٓ َّ َ ۡ َ ۡ ُ ۡ َ َ َ ُ ُ ُ َّ ُ‬
‫� ب َر ۡ َ‬ ‫َُۡ ُ ۡ ََ ُ ُۡ َۡ َ ۡ ُ َ‬
‫� ٍ �ة‬ ‫�ؤ� ِء ٱ�ِين أقسمتم � �نالهم ٱ ِ‬ ‫�ع�م وما كنتم �ستك ِ�‬
‫َ‬
‫ۡ ُ ُ ْ ۡ َ َّ َ َ َ ۡ ٌ َ َ ۡ ُ ۡ َ َ ٓ ُ َ ۡ ُ َ‬
‫]اﻷﻋﺮاف‪[٤٩ ،٤٨ :‬‬ ‫نت ۡم � َزنون ‪﴾٤٩‬‬ ‫ٱدخلوا ٱ�نة � خوف علي�م و� أ‬
‫و ﺳﺎﮐﻨﺎن اﻋﺮاف‪ ،‬ﻣﺮدﻣﯽ را ﮐﻪ از ﺳﯿﻤﺎﯾﺸﺎن ﻣﯽﺷﻨﺎﺳﻨﺪ‪ ،‬ﺻﺪا ﻣﯽزﻧﻨﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﻓﺮاواﻧﯽ و‬
‫ﺗﮑﺒﺮﺗﺎن‪ ،‬ﺳﻮدي ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻧﺒﺨﺸﯿﺪ‪ .‬آﯾﺎ اﯾﻦ ﺑﻬﺸﺘﯿﺎن‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺷﻤﺎ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد‬
 ‫‪515‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺗﻮاﺿﻊ و ﻓﺮوﺗﻨﯽ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺆﻣﻨﺎن‬

‫ﻣﯽﮐﺮدﯾﺪ اﷲ‪ ،‬رﺣﻤﺘﺶ را ﺑﻪ آﻧﺎن ﻧﻤﯽرﺳﺎﻧﺪ‪ - ،‬و ﺑﻪ ﺑﻬﺸﺘﯿﺎن ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ -:‬وارد ﺑﻬﺸﺖ‬
‫ﺷﻮﯾﺪ ﮐﻪ ﻧﻪ ﺗﺮس و ﻫﺮاﺳﯽ ﺑﺮ ﺷﻤﺎﺳﺖ و ﻧﻪ اﻧﺪوﻫﮕﯿﻦ ﻣﯽﺷﻮﯾﺪ‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﺳﺎﮐﻨﺎنِ اﻋﺮاف‪ ،‬ﺑﺮﺧﯽ از دوزﺧﯿﺎن را ﺑﻪﻃﻮر ﮐﺎﻣﻞ ﻣﯽﺷﻨﺎﺳﻨﺪ و ﺑﻪ آنﻫﺎ‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬آنﻫﻤﻪ ﻣﺎل و ﺛﺮوﺗﯽ ﮐﻪ ﺟﻤﻊ ﮐﺮدﯾﺪ و ﻧﯿﺰ ﻓﺮزﻧﺪان‪ ،‬ﻫﻤﺴﺮان و ﻧﺰدﯾﮑﺎنِ ﺷﻤﺎ‬
‫ﺳﻮدي ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻧﺒﺨﺸﯿﺪﻧﺪ؛ آنﻫﻤﻪ ﺣﺸﻢ و ﺧﺪم ﭼﻪ ﺷﺪ؟ ﭼﻘﺪر ﺳﺮﮐﺸﯽ ﮐﺮدﯾﺪ و ﺣﻖ و‬
‫ﺣﻘﯿﻘﺖ را ﻧﭙﺬﯾﺮﻓﺘﯿﺪ! اﯾﻨﮏ آن ﺗﮑﺒﺮ و ﮔﺮدنﮐﺸﯽ ﭼﻪ ﺳﻮدي ﺑﻪ ﺣﺎل ِ ﺷﻤﺎ دارد؟‬
‫ِين أَ ۡق َس ۡم ُت ۡم َ� َ� َنال ُ ُه ُم ٱ َّ ُ‬
‫� ب َر ۡ َ‬
‫� ٍة﴾ ]اﻷﻋﺮاف‪[٤٩ :‬؛ »آﯾﺎ اﯾﻦ ﺑﻬﺸﺘﯿﺎن‪ ،‬ﻫﻤﺎن‬
‫َ َ ٰٓ ُ َ ٓ‬
‫�ءِ ٱ َّ� َ‬ ‫﴿أ�ؤ‬
‫ِ‬
‫ﻣﺴﺘﻀﻌﻔﺎﻧﯽ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺷﻤﺎ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎ ﻣﯽﮐﺮدﯾﺪ ﮐﻪ اﷲ‪ ،‬رﺣﻤﺘﺶ را ﺑﻪ آﻧﺎن ﻧﻤﯽرﺳﺎﻧﺪ؟«‬
‫اﻣﺎ اﯾﻨﮏ ﻣﺴﺘﻀﻌﻔﺎن‪ ،‬وارد ﺑﻬﺸﺖ ﺷﺪه و از رﺣﻤﺖ اﷲ‪ ‬ﺑﺮﺧﻮردار ﮔﺸﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫� ُؤ َ�ٓ ِء َم َّن ٱ َّ ُ‬ ‫َ‬
‫�‬ ‫آري؛ ﻣﻨﮑ‪‬ﺮان ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان‪ ،‬ﻣﺆﻣﻨﺎن را ﻣﺴﺨﺮه ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪﴿ :‬أ َ ٰٓ‬
‫ٓ‬ ‫َ‬
‫َعل ۡي ِهم ّ ِم ۢن بَ ۡين َِنا﴾ ]اﻷﻧﻌﺎم‪[٥٣ :‬؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻋﺠﺐ! آﯾﺎ اﯾﻦﻫﺎ ﻫﻤﺎن ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ اﷲ از‬
‫ﻣﯿﺎن ﻣﺎ‪ ،‬ﺑﺮ آﻧﺎن ﻣﻨﺖ ﻧﻬﺎده اﺳﺖ؟!« و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﻣﺆﻣﻨﺎن را ﺑﻪرﯾﺸﺨﻨﺪ ﻣﯽﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و‬
‫ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬آﯾﺎ اﯾﻦﻫﺎ از رﺣﻤﺖ اﻻﻫﯽ ﺑﺮﺧﻮردار ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ؟! آﯾﺎ اﯾﻦﻫﺎ ﺑﻪ ﺑﻬﺸﺖ ﻣﯽروﻧﺪ؟‬
‫اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َُ ْ َ ۡ َ ُ َ‬ ‫َّ‬ ‫ْ َ ُ ْ‬ ‫َّ َّ َ َ‬
‫حكون ‪� ٢٩‬ذا َم ُّروا ب ِ ِه ۡم‬ ‫ِين أ ۡج َر ُموا �نوا م َِن ٱ�ِين ءامنوا يض‬ ‫﴿إِن ٱ�‬
‫ْ‬
‫نقلَ ُبوا فَ ِ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َ َ َ ُ ٓ ٰٓ ۡ ُ َ‬ ‫ْ‬ ‫َََ َ َ‬
‫ك ِه� ‪] ﴾٣١‬اﳌﻄﻔﻔﲔ‪[٣١ ،٢٩ :‬‬ ‫ام ُزون ‪� ٣٠‬ذا ٱنقلبوا إِ� أهل ِ ِهم ٱ‬ ‫�ت غ‬
‫ﺑﺪﮐﺎران )و ﻣﺸﺮﮐﺎن( ﻫﻤﻮاره ﺑﻪ ﻣﺆﻣﻨﺎن ﻣﯽﺧﻨﺪﯾﺪﻧﺪ و ﭼﻮن از ﮐﻨﺎرﺷﺎن ﻣﯽﮔﺬﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬آﻧﺎن را ﺑﺎ‬
‫اﺷﺎرهي ﭼﺸﻢ و اﺑﺮو ﺑﻪﻣﺴﺨﺮه ﻣﯽﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬و آنﮔﺎه ﮐﻪ ﻧﺰد ﺧﺎﻧﻮادهي ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺎز ﻣﯽﮔﺸﺘﻨﺪ‪،‬‬
‫ﺑﻪ ﻧﺎز و ﻧﻌﻤﺘﯽ ﮐﻪ داﺷﺘﻨﺪ )و ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻣﺴﺨﺮه ﮐﺮدن ﻣﺆﻣﻨﺎن( ﺷﺎدﻣﺎن ﻣﯽﮔﺸﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺳﺎﮐﻨﺎن اﻋﺮاف ﺑﻪ ﻣﺸﺮﮐﺎن و ﺑﺪﮐﺎران ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪:‬‬
‫َ َ ٰٓ ُ َ ٓ ِ َّ َ َ ۡ َ ۡ ُ ۡ َ َ َ ُ ُ ُ َّ ُ َ ۡ َ ۡ ُ ُ ْ َ َ َ َ ٌ َ َ ُ‬
‫ۡ‬
‫� َّنة � خ ۡوف عل ۡي� ۡم‬ ‫﴿أ�ؤ�ء ٱ�ِين أقسمتم � �نالهم ٱ� بِر� ٍ �ة ٱدخلوا ٱ‬
‫َ َ ٓ َ ُ َۡ ُ َ‬
‫]اﻷﻋﺮاف‪[٤٩ :‬‬ ‫نت ۡم � َزنون ‪﴾٤٩‬‬ ‫و� أ‬
‫آﯾﺎ اﯾﻦ ﺑﻬﺸﺘﯿﺎن‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺷﻤﺎ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﻣﯽﮐﺮدﯾﺪ اﷲ‪ ،‬رﺣﻤﺘﺶ را ﺑﻪ آﻧﺎن‬
‫ﻧﻤﯽرﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬ﺣﺎل آنﮐﻪ ﺑﻪ اﯾﻦﻫﺎ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ :‬وارد ﺑﻬﺸﺖ ﺷﻮﯾﺪ ﮐﻪ ﻧﻪ ﺗﺮس و ﻫﺮاﺳﯽ ﺑﺮ‬
‫ﺷﻤﺎﺳﺖ و ﻧﻪ اﻧﺪوﻫﮕﯿﻦ ﻣﯽﺷﻮﯾﺪ؟‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪516‬‬

‫ﭘﺬﯾﺮش ﺣﻖ و ﺗﻮاﺿﻊ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺣﻘﯿﻘﺖ و ﭘﯿﺮوي از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﭼﯿﺰيﺳﺖ ﮐﻪ‬

‫اﯾﻦﻫﺎ را ﺑﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﺟﺎﯾﮕﺎﻫﯽ ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ؛ اﻣﺎ ﻣﺴﺘﮑﺒﺮانِ ﺳﺮﮐﺸﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺎل و ﻣﻨﺎلِ ﺧﻮﯾﺶ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﻟﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ دوزخ ﻣﯽروﻧﺪ‪ ،‬و ﺣﺸﻢ و ﺧﺪم و ﻣﺎل و ﺛﺮوﺗﺸﺎن‪ ،‬ﻋﺬاب اﻟﻬﯽ را از آﻧﺎن‬
‫دور ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﺑﻪ اﻫﻤﯿﺖ ﺣﻖﭘﺬﯾﺮي و ﺗﻮاﺿﻊ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺣﻘﯿﻘﺖ ﭘﯽ ﻣﯽﺑﺮﯾﻢ‪.‬‬
‫***‬
‫َّ َ ْ‬ ‫َّ َ َ َ‬ ‫َ َ ُ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ﻰﻟ أن‬ ‫ﺎر‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل َرﺳﻮل اﷲِ‪» :‬إِن ا� ﺗﻌﺎﻰﻟ أوﻰﺣ ِإ‬ ‫ٍَ‬ ‫ِ‬
‫ﻤﺣ‬ ‫ﺑﻦ‬
‫ِ‬ ‫ﺎض‬‫ِ‬ ‫ِﻴ‬‫‪ -٦٠٧‬وﻋﻦ �‬
‫) ‪(1‬‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َ َ َ ٌ‬ ‫َ‬
‫َْ َ َ َ ٌ َ َ‬ ‫َ َ ُ َ َّ‬
‫ﺒﻲﻐ أﺣﺪ ﻰﻠﻋ أﺣ ٍﺪ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﻮاﺿﻌﻮا ﺣﻰﺘ ﻻ �ﻔﺨﺮ أﺣﺪ ﻰﻠﻋ أﺣ ٍﺪ وﻻ ﻳ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﯿﺎض ﺑﻦ ﺣﻤﺎر‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﻤﺎﻧﺎ اﷲ ﺑﻪ ﻣﻦ وﺣﯽ‬
‫ﻧﻤﻮد ﮐﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﻓﺮوﺗﻦ ﺑﺎﺷﯿﺪ ﺗﺎ ﻫﯿﭻﮐﺲ ﺑﻪ دﯾﮕﺮي ﻧﻪ ﻓﺨﺮ ﺑﻔﺮوﺷﺪ و ﻧﻪ‬
‫ﺳﺘﻢ و ﮔﺮدنﮐﺸﯽ ﮐﻨﺪ«‪.‬‬
‫َ َ َ‬ ‫َ ََ َ ْ َ َ ٌَ ْ َ‬ ‫َ َّ َ ُ َ‬ ‫ُ‬
‫ﺎل‪َ ،‬وﻣﺎ زاد‬
‫ٍ‬ ‫ﻣ‬ ‫ِﻦ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺔ‬ ‫ﻗ‬ ‫ﺪ‬‫ﺻ‬ ‫ﺖ‬ ‫ﺼ‬‫ﻘ‬‫�‬ ‫ﺎ‬ ‫ﻣ‬ ‫»‬ ‫ﻗﺎل‪:‬‬ ‫‪‬‬ ‫ِ‬ ‫ﷲ‬‫ا‬ ‫ﻮل‬ ‫‪ -٦٠٨‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬أن رﺳ‬
‫َ َ َ َ َ َ ٌ َّ َّ َ َ ُ َّ ُ‬ ‫َّ ُ َ ْ ً َ ْ َّ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ا� �ﺒﺪا ﺑ ِﻌﻔ ٍﻮ إِﻻ ﻋ ًِّﺰا‪َ ،‬وﻣﺎ ﺗ َﻮاﺿﻊ أﺣﺪ ِ�ِ إِﻻ َر�ﻌﻪ ا�«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮔﺰ ﺻﺪﻗﻪ‪ ،‬از ﺛﺮوت اﻧﺴﺎن‬
‫ﻧﻤﯽﮐﺎﻫﺪ و ﺑﻪﯾﻘﯿﻦ اﷲ در ﺑﺮاﺑﺮ ﮔﺬﺷﺖ ﺑﻨﺪهاش‪ ،‬ﻋﺰت او را زﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻫﺮﮐﺲ‬
‫ﺑﻪﺧﺎﻃﺮِ اﷲ ﺗﻮاﺿﻊ و ﻓﺮوﺗﻨﯽ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬اﷲ‪ ‬او را ﺑﻠﻨﺪﻣﺮﺗﺒﻪ ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ«‪.‬‬
‫َ َ َ َ ْ ُ ُ َ َّ ِّ َ َ ْ َ ُ‬ ‫َ‬ ‫ََ ُ‬ ‫ْ َ َ‬ ‫َ‬
‫ﻲﺒ‪� ‬ﺘﻨﻄﻠِﻖ‬ ‫ِ‬ ‫اﻨﻟ‬ ‫ﺪ‬
‫ِ‬ ‫ﻴ‬‫ِ‬ ‫�‬ ‫ﺬ‬ ‫ﺧ‬‫ﺄ‬‫ﺘﻟ‬ ‫ﺔ‬
‫ِ‬ ‫ِﻳﻨ‬
‫ﺪ‬ ‫الﻤ‬ ‫ِ‬ ‫ء‬ ‫ﺎ‬‫ﻣ‬ ‫ِ‬ ‫إ‬ ‫ِﻦ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺔ‬ ‫ﻣ‬ ‫اﻷ‬ ‫ﺖ‬
‫ِ‬ ‫ﻧ‬‫ﺎﻛ‬ ‫ن‬‫ِ‬ ‫إ‬ ‫ﻗﺎل‪:‬‬ ‫‪‬‬‫�ﺲ‬ ‫أ‬ ‫‪ -٦٠٩‬وﻋﻦ‬
‫) ‪(3‬‬
‫ﺎءت‪] .‬رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[‬ ‫ﻴﺚ َﺷ َ‬
‫َ ُ‬
‫ﺑ ِ ِﻪ ﺣ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﻧﺲ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﭼﻪﺑﺴﺎ ﮐﻨﯿﺰي از ﮐﻨﯿﺰان ﻣﺪﯾﻨﻪ‪ ،‬دﺳﺖ‪ ‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬را‬
‫ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ و او را ﺑﻪ ﻫﺮ ﺟﺎ ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ‪ ،‬ﻣﯽﺑ‪‬ﺮد«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2865 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪] .2588 :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 561‬ذﮐﺮ ﺷﺪ‪[.‬‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪ 6072 :‬ﺑﻪﺻﻮرت‪ ‬ﻣﻌﻠّﻖ؛ آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬در ﻣﺨﺘﺼﺮ اﻟﺸﻤﺎﺋﻞ‪ ،‬ذﯾﻞ ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻤﺎرهي‬
‫‪ 285‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را در ﮐﺘﺎب اﻟﻔﻀﺎﺋﻞ‪ ،‬ش‪ ،76 :‬ﺑﻪﺻﻮرت ﻣﺘﺼﻞ ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ«‪.‬‬
 ‫‪517‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺗﻮاﺿﻊ و ﻓﺮوﺗﻨﯽ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺆﻣﻨﺎن‬

‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ را در ﮐﺘﺎب رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ در ﺑﺎب ﺗﻮاﺿﻊ و ﻓﺮوﺗﻨﯽ‬
‫ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ از ﺟﻤﻠﻪ ﺣﺪﯾﺚ ﻋﯿﺎض ﺑﻦ ﺣﻤﺎر‪ ‬ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»اﷲ ﺑﻪ ﻣﻦ وﺣﯽ ﻧﻤﻮد ﮐﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻓﺮوﺗﻦ ﺑﺎﺷﯿﺪ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬دﯾﮕﺮي را‬
‫ﻣﺜﻞِ ﺧﻮد ﺑﺪاﻧﺪ و در ﺑﺮاﺑﺮش ﮔﺮدنﮐﺸﯽ و ﺗﮑﺒﺮ ﻧﮑﻨﺪ‪ .‬ﻋﺎدت‪ ‬ﺳﻠﻒ رﺣﻤﻬﻢاﷲ‪ ،‬اﯾﻦ‬
‫ﺑﻮد ﮐﻪ ﮐﻮﭼﮏﺗﺮ از ﺧﻮد را ﭼﻮن ﻓﺮزﻧﺪ‪ ‬ﺧﻮﯾﺶ ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ و ﺑﺰرگﺗﺮ از ﺧﻮد را‬
‫ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﭘﺪرﺷﺎن‪ ،‬و ﻫﻢﺳﺎﻻن ﺧﻮد را ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺧﻮﯾﺶ ﻗﻠﻤﺪاد ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ؛ از اﯾﻦرو ﺑﻪ‬
‫ﺑﺰرگﺗﺮ از ﺧﻮد ﺑﺎ دﯾﺪهي اﺣﺘﺮام ﻣﯽﻧﮕﺮﯾﺴﺘﻨﺪ و ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﭘﺎﯾﯿﻦﺗﺮ ﯾﺎ ﮐﻮﭼﮏﺗﺮ از‬
‫آنﻫﺎ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺎ ﻧﻈﺮ رﺣﻤﺖ و ﻣﻬﺮﺑﺎﻧﯽ ﻧﮕﺎه ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و ﺑﻪ ﻫﻢﺳﺎﻻن ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬ﺑﻪﺳﺎن ﺧﻮد‬
‫ﻧﻈﺮ ﻣﯽﻧﻤﻮدﻧﺪ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﻫﯿﭻﮐﺲ ﺑﻪ دﯾﮕﺮي ﺳﺘﻢ ﻧﻤﯽﮐﺮد‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺟﺰو‬
‫وﯾﮋﮔﯽﻫﺎﯾﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺧﻮد را ﺑﻪ آن آراﺳﺘﻪ ﺳﺎزﻧﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺮ ﻫﻤﻪ واﺟﺐ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ اﷲ‪ ‬و ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺑﺮادران ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺧﻮد ﻣﺘﻮاﺿﻊ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ اﷲ‪ ‬در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﮐﺎﻓﺮ‪ ،‬دﺳﺘﻮر داده ﮐﻪ ﺑﺎ او ﺳﺨﺖ و ﺷﺪﯾﺪ ﺑﺮﺧﻮرد ﮐﻨﯿﻢ و‬
‫ﺗﺎ ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ او را ﺧﻮار و زﺑﻮن ﺑﮕﺮداﻧﯿﻢ؛ اﻣﺎ ﺑﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﮐﺎﻓﺮانِ‬
‫ذﻣﯽ و ﻫﻢﭘﯿﻤﺎن‪ ،‬ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺣﻘﻮقِ ﺷﻬﺮوﻧﺪيِ ﺗﻌﺮﯾﻒﺷﺪه ﺑﺮاي آنﻫﺎ در ﻧﻈﺎمِ اﺳﻼﻣﯽ ﯾﺎ‬
‫ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻗﺮاردادي ﮐﻪ ﻣﯿﺎن آنﻫﺎ و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺴﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬رﻓﺘﺎر ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ و ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ‬
‫در ذﻣﻪ و ﭘﯿﻤﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬اذﯾﺖ و آزاري ﺑﻪ آﻧﺎن ﻧﺮﺳﺎﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺳﭙﺲ ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬را ذﮐﺮ ﮐﺮده ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪َ » :‬ﻣﺎ‬
‫ﺎل«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﺑﺮ ﺧﻼف‪ ‬ﺗﺼﻮرِ اﻧﺴﺎن و ﺑﺮ ﺧﻼف‪ ‬وﺳﻮﺳﻪي ﺷﯿﻄﺎن‪،‬‬ ‫ََ َ ْ َ َ ٌَ ْ َ‬
‫�ﻘﺼﺖ ﺻﺪﻗﺔ ِﻣﻦ ﻣ ٍ‬
‫»ﺻﺪﻗﻪ ﻫﺮﮔﺰ از ﺛﺮوت‪ ‬اﻧﺴﺎن ﻧﻤﯽﮐﺎﻫﺪ«‪ .‬ﺷﯿﻄﺎن ﻫﻤﻮاره اﻧﺴﺎن را از ﻓﻘﺮ و ﺗﻨﮓدﺳﺘﯽ‬
‫ﻣﯽﺗﺮﺳﺎﻧﺪ؛ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ُ َۡ َ ٓ‬ ‫ۡ‬ ‫ُ َۡۡ‬ ‫َّ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[٢٦٨ :‬‬ ‫﴿ٱلش ۡي َ�ٰ ُن يَ ِع ُد� ُم ٱلفق َر َو َ�أ ُم ُر�م ب ِٱلف ۡحشاءِ﴾‬
‫ﺷﯿﻄﺎن‪ ،‬ﺷﻤﺎ را از ﻓﻘﺮ و ﺗﻨﮕﺪﺳﺘﯽ ﻣﯽﺗﺮﺳﺎﻧﺪ و ﺷﻤﺎ را ﺑﻪ ﮐﺎرﻫﺎي زﺷﺖ و ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ دﺳﺘﻮر‬
‫ﻣﯽدﻫﺪ‪.‬‬
‫ﻓﺤﺸﺎ ﺑﻪ ﻫﺮ ﮐﺎرِ زﺷﺖ و ﻧﺎﭘﺴﻨﺪي ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ ‬ﺑ‪‬ﺨﻞ‪ .‬ﺷﯿﻄﺎن‪ ،‬اﻧﺴﺎن را از‬
‫ﻓﻘﺮ ﻣﯽﺗﺮﺳﺎﻧﺪ و ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺗﺼﻤﯿﻢ ﻣﯽﮔﯿﺮد ﺻﺪﻗﻪ دﻫﺪ‪ ،‬ﺷﯿﻄﺎن ﺑﻪ او ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪518‬‬

‫اﯾﻦ ﮐﺎر را ﻧﮑﻦ؛ زﯾﺮا ﺻﺪﻗﻪ‪ ،‬از ﺛﺮوت ﺗﻮ ﻣﯽﮐﺎﻫﺪ و ﺗﻮ را ﻓﻘﯿﺮ و ﺗﻨﮓدﺳﺖ‬
‫ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ؛ دﺳﺖ ﻧﮕﻪ دارد‪ ،‬ﺻﺪﻗﻪ ﻧﺪه‪ .‬اﻣﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﻣﺎ ﻧﻮﯾﺪ داده اﺳﺖ ﮐﻪ ﺻﺪﻗﻪ‪،‬‬
‫ﻫﺮﮔﺰ از ﺛﺮوت‪ ‬اﻧﺴﺎن ﻧﻤﯽﮐﺎﻫﺪ‪ .‬ﺷﺎﯾﺪ ﮐﺴﯽ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬اﮔﺮ ﺑﯿﺴﺖ و ﭘﻨﺞ ﻫﺰار ﺗﻮﻣﺎن‬
‫ي ﻣﺎ‬‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ و دو ﻫﺰار ﺗﻮﻣﺎن ﺻﺪﻗﻪ دﻫﯿﻢ‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﺑﯿﺴﺖ و ﺳﻪ ﻫﺰار ﺗﻮﻣﺎن ﺑﺮا ِ‬
‫ﻣﯽﻣﺎﻧَﺪ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن از ﭘﻮﻟ‪‬ﻤﺎن ﮐﻢ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪ :‬آري؛ ﺑﻪﻇﺎﻫﺮ و از ﻟﺤﺎظ ﮐﻤ‪‬ﯽ‪ ،‬از‬
‫ﺛﺮوت اﻧﺴﺎن ﮐﺎﺳﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬اﻣﺎ از ﻟﺤﺎظ ﮐﯿﻔﯽ اﻓﺰاﯾﺶ و ﺑﺮﮐﺖ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ و اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در‬
‫ﻋﻮض‪ ،‬دروازهي ﺧﯿﺮ و ﺑﺮﮐﺖ را ﺑﻪ رويِ اﻧﺴﺎن ﻣﯽﮔﺸﺎﯾﺪ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ ٓ َ َ ۡ ُ ّ َ ۡ َ ُۡ ُ‬
‫]ﺳﺒﺄ‪[٣٩ :‬‬ ‫�ءٖ � ُه َو �ل ِف ُه ۖۥ﴾‬ ‫﴿وما أنفقتم مِن‬
‫و ﻫﺮﭼﻪ اﻧﻔﺎق ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬اﷲ ﻋﻮﺿﺶ را ﻣﯽدﻫﺪ‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ زﯾﺎد ﻃﻮل ﻧﻤﯽﮐﺸﺪ ﮐﻪ اﺟﺮ و ﺛﻮاﺑﺶ را درﯾﺎﻓﺖ ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ ﯾﺎ از آنﺟﺎ ﮐﻪ‬
‫ﻓﮑﺮش را ﻧﻤﯽﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬ﺧﯿﺮ و ﺑﺮﮐﺘﺶ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻣﯽرﺳﺪ و از روزيِ ﭘﺮﺧﯿﺮ و ﺑﺮﮐﺘﯽ‬
‫ﺑﺮﺧﻮردار ﻣﯽﺷﻮﯾﺪ‪.‬‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻪﯾﻘﯿﻦ اﷲ در ﺑﺮاﺑﺮ ﮔﺬﺷﺖ‪ ‬ﺑﻨﺪهاش‪ ،‬ﻋﺰت او را زﯾﺎد‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ وﻗﺘﯽ اﻧﺴﺎن از ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ او ﺳﺘﻢ ﮐﺮده‪ ،‬ﺑﮕﺬرد و او را ﺑﺒﺨﺸﺪ‪ ،‬از درون‬
‫وﺳﻮﺳﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﻧﮕﺎر ﺗﻦ ﺑﻪ ذﻟﺖ داده اﺳﺖ! اﻣﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﺑﺮ‬
‫ﻋﺰت‪ ‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻋﻔﻮ و ﮔﺬﺷﺖ ﭘﯿﺸﻪ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﻣﯽاﻓﺰاﯾﺪ‪ .‬ﻟﺬا اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﻪ ﻋﻔﻮ و ﮔﺬﺷﺖ‬
‫ﺗﺸﻮﯾﻖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬وﻟﯽ ﺑﺎﯾﺪ داﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺨﺸﯿﺪنِ ﺑﺪيﻫﺎي دﯾﮕﺮان‪ ،‬ﺑﻪﻃﻮر ﻣﻄﻠﻖ و در ﻫﻤﻪ‬
‫ﺣﺎل‪ ،‬ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺑﺨﺸﺸﯽ ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ اﺻﻼح ﻫﻤﺮاه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ اﷲ‪‬‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ََ‬ ‫َ‬
‫]اﻟﺸﻮر￯‪[٤٠ :‬‬ ‫﴿� َم ۡن �فا َوأ ۡصل َح فأ ۡج ُرهُۥ � ٱ�ِ﴾‬
‫ﻫﺮ ﮐﺲ ﮔﺬﺷﺖ ﻧﻤﺎﯾﺪ و اﺻﻼح ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺎداش او ﺑﺎ اﷲ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﭘﯿﺎﻣﺪ ﺑﺨﺸﯿﺪن اﺻﻼح ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﺨﺸﯿﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل‪ :‬ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫ﺷﻤﺎ ﺑﺪي ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬آدم ﺷﺮوريﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺷﺮارت ﻣﺸﻬﻮر ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و اﮔﺮ ﺷﻤﺎ او را‬
‫ﺑﺒﺨﺸﯿﺪ‪ ،‬ﺷﺮارﺗﺶ ﺑﯿﺶﺗﺮ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬در ﭼﻨﯿﻦ ﺣﺎﻟﺘﯽ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ او را ﻧﺒﺨﺸﯿﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ‬
‫ﺣﻘﺘﺎن را ﺑﻪﻗﺼﺪ اﺻﻼح از او ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ‪ .‬وﻟﯽ اﮔﺮ ﺑﺨﺸﯿﺪن‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺪي ﻣﻨﻔﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
 ‫‪519‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺗﻮاﺿﻊ و ﻓﺮوﺗﻨﯽ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺆﻣﻨﺎن‬

‫ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﻔﻮ و ﮔﺬﺷﺖ ﭘﯿﺸﻪ ﮐﻨﯿﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﭼﻪﺑﺴﺎ آن ﺷﺨﺺ در ﻧﺘﯿﺠﻪي ﻋﻔﻮ و‬
‫ﮔﺬﺷﺖ‪ ‬ﺷﻤﺎ‪ ،‬ﺷﺮﻣﻨﺪه ﺷﻮد و دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﺳﺘﻢ ﮐﻨﺪ و ﻧﻪ ﺑﻪ ﺳﺎﯾﺮ ﻣﺮدم‪.‬‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬و ﻫﺮﮐﺲ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮِ اﷲ ﺗﻮاﺿﻊ و ﻓﺮوﺗﻨﯽ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬اﷲ‪ ‬او را‬
‫ﺑﻠﻨﺪﻣﺮﺗﺒﻪ ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ«‪ .‬ﺷﺎﻫﺪ ﻣﻮﺿﻮع‪ ،‬ﻫﻤﯿﻦ ﻗﺴﻤﺖ‪ ‬ﺣﺪﯾﺚ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻮاﺿﻊ دو ﻣﻌﻨﺎ دارد‪:‬‬
‫ﻣﻌﻨﺎي ﻧﺨﺴﺖ‪ :‬ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﻣﻔﻬﻮم ﺗﻮاﺿﻊ‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ دﯾﻦِ اﷲ‪ ‬ﻓﺮوﺗﻦ و‬
‫ﻓﺮﻣﺎنﺑﺮدار ﺑﺎﺷﯽ؛ ﯾﻌﻨﯽ از دﯾﻦِ اﻻﻫﯽ و اﺟﺮاي اﺣﮑﺎم و آﻣﻮزهﻫﺎي دﯾﻨﯽ ﺳﺮﭘﯿﭽﯽ‬
‫ﻧﮑﻨﯽ‪.‬‬
‫ﻣﻌﻨﺎي دوم‪ :‬دوﻣﯿﻦ ﻣﻔﻬﻮم ﺗﻮاﺿﻊ‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ اﷲ‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ‬
‫ﻓﺮوﺗﻦ ﺑﺎﺷﯽ؛ ﻧﻪ اﯾﻦﮐﻪ اﯾﻦ ﺗﻮاﺿﻊ‪ ،‬از روي ﺗﺮس ﯾﺎ از روي ﻃﻤﻊ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﺧﯿﺮ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ‬
‫ﻓﻘﻄﻪ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ اﷲ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ ﻣﺘﻮاﺿﻊ ﺑﺎش‪.‬‬
‫و ﻫﺮ دو ﻣﻌﻨﺎ درﺳﺖ اﺳﺖ؛ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي اﷲ‪ ،‬ﺗﻮاﺿﻊ و ﻓﺮوﺗﻨﯽ ﭘﯿﺸﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪،‬‬
‫اﷲ‪ ‬او را در دﻧﯿﺎ و آﺧﺮت‪ ،‬ﺑﻠﻨﺪﻣﺮﺗﺒﻪ ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ و اﯾﻦ ﺑﻪﺗﺠﺮﺑﻪ ﺛﺎﺑﺖ و ﻣﺸﺎﻫﺪه ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻫﻤﻪي ﻣﺮدم‪ ،‬از آدمِ ﻣﺘﻮاﺿﻊ ﺑﻪﻧﯿﮑﯽ ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺑﻪ او اﺣﺘﺮام‬
‫ﻣﯽﮔﺬارﻧﺪ و دوﺳﺘﺶ دارﻧﺪ‪ .‬ﺗﻮاﺿﻊ و ﻓﺮوﺗﻨﯽ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬را ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ ﮐﻪ ﭼﻪﺑﺴﺎ ﮐﻨﯿﺰي‬
‫دﺳﺖ آن ﺑﺰرﮔﻮار را ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ و او را ﺑﻪ ﻫﺮ ﺟﺎ ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ‪ ،‬ﻣﯽﺑ‪‬ﺮد؛ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﯿﺰ ﺑﺎ‬
‫او ﻣﯽرﻓﺖ و از اﯾﻦ ﮐﺎر‪ ،‬ﻫﯿﭻ اﺑﺎﯾﯽ ﻧﺪاﺷﺖ؛ ﺣﺘﯽ از او ﻧﻤﯽﭘﺮﺳﯿﺪ ﮐﻪ ﻣﺮا ﮐﺠﺎ‬
‫ﻣﯽﺑ‪‬ﺮي؟ ﯾﺎ ﻧﻤﯽﮔﻔﺖ‪ :‬از ﮐﺴﯽ دﯾﮕﺮ ﮐﻤﮏ ﺑﺨﻮاه؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎ او ﻣﯽرﻓﺖ و ﺑﻪ او ﮐﻤﮏ‬
‫ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬ﻟﺬا ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﺑﺮ ﻋﺰت و ﺟﺎﯾﮕﺎه ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﻓﺰود‪.‬‬
‫***‬
‫َْ َ ُ‬ ‫َ َّ َ‬
‫ﺒﻴﺎن ﻓ َﺴﻠﻢ َﻋﻠ ْﻴ ِﻬﻢ وﻗﺎل‪ :‬ﺎﻛن اﻨﻟَّ ُّ‬ ‫َ َّ ُ َ َّ َ َ‬ ‫َ‬
‫ﻣﺘﻔﻖ‬
‫ﻲﺒ‪� ‬ﻔﻌﻠﻪ‪ ] .‬ﹲ‬ ‫ِ‬ ‫ٍ‬ ‫ﺻ‬‫ِ‬ ‫ﻰﻠﻋ‬ ‫ﺮ‬ ‫م‬ ‫ﻪ‬ ‫ﻧ‬‫�‬ ‫‪‬‬‫�ﺲ‬ ‫‪ -٦١٠‬وﻋﻦ أ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻋﻠﻴﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬از اﻧﺲ‪ ‬رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﮐﻨﺎرِ ﺗﻌﺪادي ﮐﻮدك ﮔﺬﺷﺖ و ﺑﻪ آنﻫﺎ‬
‫ﺳﻼم ﻧﻤﻮد و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﮐﺮد‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪6247 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2168 :‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪520‬‬
‫َ َّ ُّ َ ُ‬ ‫َ َّ‬ ‫ُ َ ْ َ َ ُ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬
‫ﻲﺒ‪ ‬ﻳﺼﻨﻊ‬
‫ِ‬ ‫اﻨﻟ‬ ‫ﺎﻛن‬ ‫ﻣﺎ‬ ‫ﻋﻨﻬﺎ‪:‬‬ ‫ا�‬ ‫رﻲﺿ‬ ‫ﺔ‬ ‫ﺑﻦ ﻳﺰ�ﺪ ﻗﺎل‪ :‬ﺳﺌِﻠﺖ ﺎﻋ� ِﺸ‬ ‫ِ‬ ‫اﻷﺳﻮد‬ ‫‪ -٦١١‬ﻋﻦ‬
‫َ َ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ ََ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫َْ َْ‬ ‫َ ُ‬ ‫َْ‬
‫ت الﺼﻼة‪ ،‬ﺧﺮج‬ ‫ﻲﻓ ﺑيﺘِ ِﻪ؟ ﻗﺎﻟﺖ‪ :‬ﺎﻛن ﻳ�ﻮن ﻲﻓ مِﻬﻨ ِﺔ أﻫﻠِ ِﻪ ‪-‬ﻳﻌ�‪ :‬ﺧِﺪﻣ ِﺔ أﻫﻠِﻪ‪ -‬ﻓﺈِذا ﺣﺮﻀ ِ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫َّ‬
‫إِﻰﻟ الﺼﻼة ِ‪] .‬رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺳﻮد ﺑﻦ ﯾﺰﯾﺪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﺳﺆال ﺷﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در ﺧﺎﻧﻪاش‬
‫ﭼﻪﮐﺎر ﻣﯽﮐﺮد؟ ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬در ﺧﺪﻣﺖ‪ ‬ﺧﺎﻧﻮادهاش ﺑﻮد – و ﺑﻪ آنﻫﺎ ﮐﻤﮏ‬
‫ﻣﯽﮐﺮد‪ -.‬و ﭼﻮن وﻗﺖ‪ ‬ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﻣﯽرﻓﺖ«‪.‬‬
‫ُ َُْ‬ ‫َّ‬ ‫ََْْ ُ‬ ‫ُ َ‬ ‫َ َ َ َ‬
‫ﻴﺪ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ا�ﺘﻬﻴﺖ إِﻰﻟ رﺳﻮل ا�‪َ ‬وﻫ َﻮ �ﻄ ُﺐ‪،‬‬ ‫‪ -٦١٢‬وﻋﻦ أﻲﺑ ِرﻓﺎﻋﺔ ﺗﻤﻴﻢ ﺑﻦ أﺳ ٍ‬
‫ُ‬ ‫ََْ‬ ‫َ‬ ‫رﺟ ٌﻞ َﻏﺮ ٌ‬ ‫َُ ْ ُ َ ُ َ‬
‫ﻲﻠﻋ رﺳﻮل‬ ‫ﺎء � َ ْﺴﺄ ُل ﻋﻦ دِﻳﻨِ ِﻪ ﻻ ﻳَﺪري َﻣﺎ دِﻳﻨُﻪ؟ ﻓﺄ� َﺒ َﻞ َ َّ‬
‫�ﺐ َﺟ َ‬
‫ِ‬
‫ُ‬
‫�ﻘﻠﺖ‪ :‬ﻳﺎ َرﺳﻮل اﷲِ‪،‬‬
‫َّ َ َّ َ‬ ‫َ َ َ ُ َ ِّ ُ‬ ‫َ َ َّ َ ُ َ ُ ٍّ َ َ َ َ َ َ‬ ‫ُ ََ‬ ‫َ‬
‫ﺮﻲﺳ‪� ،‬ﻘﻌﺪ ﻋﻠﻴﻪ‪ ،‬وﺟﻌﻞ �ﻌﻠﻤ ِ� مِﻤﺎ ﻋﻠﻤﻪ‬ ‫ا�‪ ‬وﺗ َﺮ َك ﺧ ْﻄﺒﺘ ُﻪ ﺣﻰﺘ اﻧﺘ� إِﻰﻟ‪ ،‬ﻓﺄ ِﻲﺗ ﺑِ� ِ‬ ‫َّ‬
‫) ‪(2‬‬ ‫َ‬
‫ﺗﻢ آﺧ َِﺮﻫﺎ‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬ ‫ث�َم َأ َﻰﺗ ُﺧ ْﻄ َﺒ َﺘﻪ‪ ،‬ﻓﺄَ َّ‬
‫َّ ُّ‬
‫ا�‪،‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮرﻓﺎع‪ ،‬ﺗﻤﯿﻢ ﺑﻦ اُﺳ‪‬ﯿﺪ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻧﺰد‪ ‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬رﻓﺘﻢ و اﯾﺸﺎن‪ ،‬در‬
‫ﺣﺎلِ ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ ﺑﻮد؛ ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﻣﺮدي ﻏﺮﯾﺐ اﺳﺖ و از دﯾﻨﺶ ﭼﯿﺰي‬
‫ﻧﻤﯽداﻧﺪ؛ آﻣﺪه ﺗﺎ درﺑﺎرهي دﯾﻨﺶ ﺑﭙﺮﺳﺪ‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬رو ﺑﻪ ﻣﻦ ﮐﺮد‪ ،‬ﺧﻄﺒﻪاش را رﻫﺎ‬
‫ﻧﻤﻮد و ﻧﺰد‪ ‬ﻣﻦ آﻣﺪ‪ .‬ﺑﺮاﯾﺶ ﺻﻨﺪﻟﯽ آوردﻧﺪ‪ ،‬روي آن ﻧﺸﺴﺖ و از آنﭼﻪ اﷲ ﺑﻪ او‬
‫آﻣﻮﺧﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻦ آﻣﻮزش داد؛ ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﺧﻄﺒﻪاش ﭘﺮداﺧﺖ و آن را ﮐﺎﻣﻞ ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﺣﺎﻓﻆ ﻧﻮوي‪ /‬اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ را درﺑﺎرهي ﺗﻮاﺿﻊ و ﻓﺮوﺗﻨﯽ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ذﮐﺮ ﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ؛ از ﺟﻤﻠﻪ اﯾﻦ رواﯾﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ از ﮐﻨﺎرِ ﺑﭽﻪﻫﺎ ﻣﯽﮔﺬﺷﺖ‪ ،‬ﺑﻪ آنﻫﺎ‬
‫ﺳﻼم ﻣﯽﮐﺮد؛ اﮔﺮﭼﻪ آنﻫﺎ‪ ،‬ﺧﺮدﺳﺎل و ﻏﯿﺮﻣﮑﻠﻒ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬اﺻﺤﺎب‪ ‬ﻧﯿﺰ ﺑﻪﭘﯿﺮوي از‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﺑﭽﻪﻫﺎ ﺳﻼم ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ اﻧﺲ‪ ‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ از ﮐﻨﺎ ِر ﺑﭽﻪﻫﺎ‬
‫ﻣﯽﮔﺬﺷﺖ‪ ،‬ﺑﻪ آنﻫﺎ ﺳﻼم ﻣﯽﻧﻤﻮد و ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﮐﺮد؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ ﺑﭽﻪﻫﺎ‬
‫ﺳﻼم ﻣﯽﮔﻔﺖ و اﯾﻦ‪ ،‬از ﺗﻮاﺿﻊ و ﺧﻮشﺧُﻠﻘﯽ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻮد و ﭼﻪ زﯾﺒﺎ ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ را‬
‫ﺑﻪ ﺑﭽﻪﻫﺎ آﻣﻮزش ﻣﯽداد؛ زﯾﺮا اﮔﺮ ﺑﻪ ﺑﭽﻪﻫﺎ ﺳﻼم ﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬آنﻫﺎ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﺳﻼم ﮐﺮدن ﻋﺎدت‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.676 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.876:‬‬
 ‫‪521‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺗﻮاﺿﻊ و ﻓﺮوﺗﻨﯽ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺆﻣﻨﺎن‬

‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و اﯾﻦ رﻓﺘﺎرِ ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه‪ ،‬در ﺳﺮﺷﺖ‪ ‬آنﻫﺎ ﻧﻬﺎدﯾﻨﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﺑﭽﻪﻫﺎ‬
‫ﺳﻼم ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﺮاي ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ از ﮐﻨﺎرِ اﻓﺮاد ﺑﺎﻟﻎ ﻣﯽﮔﺬرﻧﺪ و ﺑﻪ آنﻫﺎ ﺳﻼم‬
‫ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺘﺄﺳﻔﯿﻢ‪ .‬و اﯾﻦ‪ ،‬ﻣﻌﻤﻮﻻً از روي ﺑﯽﺗﻮﺟﻬﯽﺳﺖ و ﻫﯿﭻ ﻣﺸﮑﻠﯽ در ﻣﯿﺎنِ آنﻫﺎ‬
‫وﺟﻮد ﻧﺪارد و ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻗﻬﺮ ﻫﻢ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻏﻔﻠﺖ‪ ،‬ﺟﻬﻞ‪ ،‬ﺑﯽﺗﻮﺟﻬﯽ ﯾﺎ ﻋﺪمِ ﭘﯿﺮوي‬
‫از ﺳﻨﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺑﺰرگﺗﺮﻫﺎ ﺳﻼم ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬و ﭼﻮن ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻗﻬﺮ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﮔﻨﻪﮐﺎر‬
‫ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽِ ﻓﺮاواﻧﯽ را از دﺳﺖ ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺳﻨﺖ اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮ ﮐﻪ را دﯾﺪﯾﻢ‪ ،‬ﺑﻪ او ﺳﻼم ﮐﻨﯿﻢ و در ﺳﻼم ﮔﻔﺘﻦ‪ ،‬ﭘﯿﺶدﺳﺘﯽ‬
‫ﻧﻤﺎﯾﯿﻢ؛ ﮔﺮﭼﻪ از ﻣﺎ ﮐﻮﭼﮏﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺎ آن ﺟﺎﯾﮕﺎه‪ ‬واﻻﯾﺶ ﻫﺮ ﮐﻪ را‬
‫ﻣﯽدﯾﺪ‪ ،‬در ﺳﻼم ﮐﺮدن ﭘﯿﺶدﺳﺘﯽ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪ .‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ اﺑﺘﺪا ﺳﻼم ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺑﻪ ﺧﯿﺮ و‬
‫ﻧﯿﮑﯽِ ﻓﺮاواﻧﯽ دﺳﺖ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ؛ زﯾﺮا از ﯾﮏﺳﻮ از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﭘﯿﺮوي ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ و از ﺳﻮي‬
‫دﯾﮕﺮ‪ ،‬اﯾﻦ ﺳﻨﺖ‪ ‬ﻓﺮاﻣﻮشﺷﺪه را ﺗﺮوﯾﺞ ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﭘﯿﺪاﺳﺖ ﮐﻪ زﻧﺪه ﮐﺮدنِ ﺳﻨﺖ‪،‬‬
‫دو ﭘﺎداش دارد‪ :‬ﯾﮑﯽ ﺛﻮاب اﺣﯿﺎي ﺳﻨﺖ و دﯾﮕﺮي‪ ،‬ﭘﺎداش ﻋﻤﻞ ﺑﻪ آن؛ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﻧﺴﺎن‬
‫در ﺛﻮاب ﻓﺮض ﮐﻔﺎﯾﻪ ﮐﻪ ﻫﻤﺎن ﺟﻮاب ﺳﻼم اﺳﺖ‪ ،‬ﺷﺮﯾﮏ ﻣﯽﺷﻮد؛ زﯾﺮا ﺑﺎ ﺳﻼم‬
‫ﮐﺮدن‪ ،‬ﺑﺎﻋﺚ‪ ‬ﺷﮑﻞﮔﯿﺮي ﭼﻨﯿﻦ ﻋﻤﻞ واﺟﺒﯽ ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺳﻼم ﮐﺮدن از ﺟﻮابِ‬
‫ﺳﻼم‪ ،‬ﺑﺮﺗﺮ اﺳﺖ؛ ﮔﺮﭼﻪ ﺳﻼم ﮐﺮدن‪ ،‬ﺳﻨﺖ و ﺟﻮابِ ﺳﻼم‪ ،‬واﺟﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬زﯾﺮا اﯾﻦ‬
‫واﺟﺐ‪ ،‬ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ ﺳﻨﺖ اﺳﺖ و در ﺣﺎﻟﺘﯽ ﮐﻪ ﺳﻨﺖ‪ ،‬ﻣﺒﻨﺎي واﺟﺐ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬از واﺟﺐ ﺑﺮﺗﺮ‬
‫ﻣﯽ ﮔﺮدد‪ .‬ﻟﺬا ﮔﺎه ﺑﻪ ﺻﻮرت‪ ‬ﭼﯿﺴﺘﺎن ﯾﺎ ﻣﻌﻤﺎ ﻣﯽﭘﺮﺳﻨﺪ‪ :‬ﮐﺪاﻣﯿﻦ ﺳﻨﺖ‪ ،‬ﺑﺮﺗﺮ از واﺟﺐ‬
‫اﺳﺖ؟ ﺑﻪﻇﺎﻫﺮ ﺗﻌﺠﺐآور ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا ﻫﻤﻪ اﺗﻔﺎق ﻧﻈﺮ دارﻧﺪ ﮐﻪ ﻓﺮض ﯾﺎ واﺟﺐ‪ ،‬ﺑﺮﺗﺮ‬
‫از ﺳﻨﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل‪ :‬دو رﮐﻌﺖ ﻓﺮضِ ﺻﺒﺢ ﺑﺮ ﺳﻨﺖ ﺻﺒﺢ ﺑﺮﺗﺮي دارد‪ .‬اﻣﺎ‬
‫ﺳﻼم ﮐﺮدن ﮐﻪ ﺳﻨﺖ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮ ﺟﻮابِ ﺳﻼم ﮐﻪ واﺟﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻓﻀﯿﻠﺖ دارد؛ زﯾﺮا‬
‫ﺟﻮابِ ﺳﻼم‪ ،‬ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ ﺳﻼم ﮐﺮدن اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﭼﻪ ﺧﻮب اﺳﺖ اﯾﻦ ﺳﻨﺖ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺗﺮوﯾﺞ دادن ﺳﻼم را زﻧﺪه ﮐﻨﯿﻢ؛‬
‫زﯾﺮا ﺑﺎﻋﺚ اﻓﺰاﯾﺶ ﻣﺤﺒﺖ و دوﺳﺘﯽ در ﻣﯿﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﯽﺷﻮد و از ﮐﻤﺎل اﯾﻤﺎن و از‬
‫َّ َ‬ ‫َْ ُ ُ َ‬
‫اﺳﺒﺎب ورود ﺑﻪ ﺑﻬﺸﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻻ ﺗﺪﺧﻠﻮن اﺠﻟَﻨﺔ َﺣ َّﻰﺘ‬
‫الﺴ َ‬
‫ﻼم‬ ‫ﻰﻠﻋ َﻲﺷ ٍء إ َذا َ� َﻌﻠْﺘُ ُﻤﻮه َﺤﺗَﺎﺑَبْﺘُﻢ؟ أَﻓْ ُﺸﻮا َّ‬
‫ُ ْ ُ َ َّ َ َ ُّ َ َ َ ُ ُّ ُ ْ َ َ‬ ‫ُْ ُ‬
‫ﺗﺆ ِﻣﻨﻮا‪ ،‬وﻻ ﺗﺆ ِﻣﻨﻮا ﺣﻰﺘ ﺤﺗﺎﺑﻮا‪ ،‬أو ﻻ أدﻟ�ﻢ‬
‫ِ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪522‬‬

‫ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬وارد ﺑﻬﺸﺖ ﻧﻤﯽﺷﻮﯾﺪ ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ اﯾﻤﺎن داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﺪ و اﯾﻤﺎن ﻧﺪارﯾﺪ‬ ‫ﺑيﻨَ�ﻢ«‪.‬‬
‫) ‪(1‬‬

‫ﻣﮕﺮ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ را دوﺳﺖ ﺑﺪارﯾﺪ؛ آﯾﺎ ﺷﻤﺎ را ﺑﻪ ﮐﺎري راﻫﻨﻤﺎﯾﯽ ﻧﻤﺎﯾﻢ ﮐﻪ اﮔﺮ‬
‫اﻧﺠﺎﻣﺶ دﻫﯿﺪ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ را دوﺳﺖ ﺧﻮاﻫﯿﺪ داﺷﺖ؟ ﺳﻼم ﮔﻔﺘﻦ ﺑﻪ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ را در ﻣﯿﺎن‬
‫ﺧﻮد رواج دﻫﯿﺪ«‪.‬‬
‫ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮ از ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي ﺗﻮاﺿﻊِ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ در ﺧﺎﻧﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﺧﺎﻧﻮادهاش ﮐﻤﮏ ﻣﯽﮐﺮد؛ ﺷﯿﺮ ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ را ﻣﯽدوﺷﯿﺪ‪ ،‬ﮐﻔﺶﻫﺎ را ﻣﯽدوﺧﺖ ﯾﺎ ﭘﯿﻨﻪ‬
‫ﻣﯽزد و در ﺧﺪﻣﺖ‪ ‬ﺧﺎﻧﻮادهاش ﺑﻮد‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ از ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﺳﺆال ﺷﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در ﺧﺎﻧﻪ‬
‫ﭼﻪﮐﺎر ﻣﯽﮐﺮد؟ ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﭘﺎﺳﺦ داد‪» :‬در ﺧﺪﻣﺖ‪ ‬ﺧﺎﻧﻮادهاش ﺑﻮد«‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﺳﻨﺖ‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ در ﺧﺎﻧﻪ ﻫﺴﺘﯿﻢ‪ ،‬ﺑﺮاي ﺧﻮد ﭼﺎي درﺳﺖ ﮐﻨﯿﻢ و اﮔﺮ‬
‫آﺷﭙﺰي ﯾﺎد دارﯾﻢ‪ ،‬ﻏﺬا ﺑﭙﺰﯾﻢ و در ﺷﺴﺘﻦِ ﻇﺮف و ﻟﺒﺎس ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻮاده ﮐﻤﮏ ﻧﻤﺎﯾﯿﻢ؛ اﯾﻦ‬
‫ﮐﺎرﻫﺎ‪ ،‬ﻧﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﺑﺮاي ﻣﺮدان ﻋﺎر ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺳﻨﺖ اﺳﺖ و ﻫﺮﮐﺲ ﺑﻪ اﻧﺠﺎمِ اﯾﻦ ﮐﺎرﻫﺎ‬
‫ﺑﭙﺮدازد‪ ،‬ﭘﺎداش ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ؛ زﯾﺮا ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮِ اﷲ‪ ‬ﺗﻮاﺿﻊ ﻧﻤﻮده و ﺑﻪ ﺳﻨﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻋﻤﻞ‬
‫ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬روﺷﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﻤﮏ ﮐﺮدن ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻮاده‪ ،‬ﻣﻬﺮ و ﻣﺤﺒﺖ آنﻫﺎ ﺑﻪ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ را‬
‫اﻓﺰاﯾﺶ ﻣﯽدﻫﺪ و ﺑﺎﻋﺚ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ زن‪ ،‬اﺣﺴﺎسِ ﺧﻮﺑﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻫﻤﺴﺮش داﺷﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ و او را ﺑﯿﺶﺗﺮ دوﺳﺖ ﺑﺪارد‪ .‬ﺧُﺐ؛ ﻓﺎﯾﺪهي ﺑﺰرﮔﯽﺳﺖ!‬
‫و اﻣﺎ ﻧﻤﻮﻧﻪاي دﯾﮕﺮ از ﺗﻮاﺿﻊ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬؛ اﯾﺸﺎن در ﺣﺎلِ ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺷﺨﺼﯽ‬
‫آﻣﺪ و ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣﺮدي ﻏﺮﯾﺒﻢ؛ آﻣﺪهام ﺗﺎ درﺑﺎرهي دﯾﻨﻢ ﺑﭙﺮﺳﻢ«‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺧﻄﺒﻪاش را ﻗﻄﻊ‬
‫ﮐﺮد و ﻧﺰد‪ ‬آن ﻣﺮد رﻓﺖ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﺑﺮاﯾﺶ ﺻﻨﺪﻟﯽ آوردﻧﺪ‪ .‬آنﮔﺎه رﺳﻮلاﷲ‪ ‬از ﺗﻌﺎﻟﯿﻢ‬
‫دﯾﻨﯽ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﺮد آﻣﻮزش داد‪ .‬زﯾﺮا اﯾﻦ ﻣﺮد‪ ،‬ﺑﺎ اﺷﺘﯿﺎق ﮐﺴﺐِ ﻋﻠﻢ‪ ،‬ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬آﻣﺪه‬
‫ﺑﻮد و ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ دﯾﻨﺶ را ﯾﺎد ﺑﮕﯿﺮد ﺗﺎ ﺑﻪ آن ﻋﻤﻞ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﯿﺰ ﺑﺎ رويِ ﺑﺎز‪،‬‬
‫ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽاش را ﻗﻄﻊ ﮐﺮد و ﭘﺲ از آﻣﻮزش ﻣﺴﺎﯾﻞ و ﻣﻌﺎرف دﯾﻨﯽ ﺑﻪ آن ﻣﺮد‪،‬‬
‫ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽاش را اداﻣﻪ داد و آن را ﮐﺎﻣﻞ ﻓﺮﻣﻮد‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬از ﺗﻮاﺿﻊ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺪﯾﻦ‬
‫زﯾﺒﺎﯾﯽ ﺑﻪ اﻣﺘﺶ رﺳﯿﺪﮔﯽ و ﺗﻮﺟﻪ ﻣﯽﮐﺮد‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.54:‬‬

 ‫‪523‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺗﻮاﺿﻊ و ﻓﺮوﺗﻨﯽ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺆﻣﻨﺎن‬

‫ﺷﺎﯾﺪ اﯾﻦ ﭘﺮﺳﺶ ﻣﻄﺮح ﺷﻮد ﮐﻪ آﯾﺎ ﻧﺒﺎﯾﺪ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽ را ﺑﺮ ﻣﺴﺎﯾﻞ ﺷﺨﺼﯽ و‬
‫ﺧﺼﻮﺻﯽ ﺗﺮﺟﯿﺢ داد؟ درﺧﻮاﺳﺖ اﯾﻦ ﻣﺮد ﻧﯿﺰ‪ ،‬ﯾﮏ درﺧﻮاﺳﺖ ﺷﺨﺼﯽ ﺑﻮد و‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺮاي ﯾﮏ ﺟﻤﻊ ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ ﻣﯽﮐﺮد؟ ﭘﺲ ﭼﺮا ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽاش را ﻗﻄﻊ ﻧﻤﻮد؟‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪ :‬ﻣﺮاﻋﺎت‪ ‬ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽ در ﺻﻮرﺗﯽ اوﻟﻮﯾﺖ دارد ﮐﻪ ﭘﺮداﺧﺘﻦ ﺑﻪ ﻣﺴﺎﯾﻞ‬
‫ﺷﺨﺼﯽ و ﻓﺮديِ دﯾﮕﺮان‪ ،‬ﺑﻪ از دﺳﺖ رﻓﺘﻦِ ﻓﺮﺻﺖﻫﺎ و از ﻣﯿﺎن رﻓﺘﻦ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽ‬
‫ﻣﻨﺠﺮ ﺷﻮد؛ اﻣﺎ در اﯾﻦ ﻣﺎﺟﺮا ﺣﺎﺿﺮان ﻧﯿﺰ از درسﻫﺎي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ آن ﻣﺮد اﺳﺘﻔﺎده‬
‫ﮐﺮدﻧﺪ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬رﻋﺎﯾﺖ ﺷﺪ‪ .‬ﺿﻤﻨﺎً اﯾﻦ ﻣﺮد‪ ‬ﻏﺮﯾﺐ آﻣﺪه ﺑﻮد ﺗﺎ‬
‫اﻃﻼﻋﺎﺗﯽ درﺑﺎرهي دﯾﻨﺶ ﮐﺴﺐ ﮐﻨﺪ و ﭼﻮن ﺑﺎ اﺳﺘﻘﺒﺎلِ ﮔﺮم ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬روﺑﻪرو ﺷﺪ‪،‬‬
‫ﮔﺮاﯾﺶ و ﻣﺤﺒﺘﺶ ﺑﻪ اﺳﻼم اﻓﺰاﯾﺶ ﯾﺎﻓﺖ و ﻣﻬﺮِ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در دﻟﺶ ﻧﺸﺴﺖ و اﯾﻦ‪ ،‬از‬
‫ﺣﮑﻤﺖ و ﻓﺮزاﻧﮕﯽ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺎ آن ﻏﺮﯾﺒﻪ اﯾﻦﻗﺪر ﺧﻮب ﺑﺮﺧﻮرد ﮐﺮد‪.‬‬
‫***‬
‫َ ُ َّ َ‬ ‫َ َ ََ َ َ ً َ َ َ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫َ‬
‫�ﺲ‪ ‬أن َرﺳﻮل اﷲِ‪ ‬ﺎﻛن إِذا أ�ﻞ ﻃﻌﺎﻣﺎ ﻟ ِﻌﻖ أﺻﺎﺑِﻌﻪ اﺜﻟﻼث؛ ﻗﺎل‪:‬‬ ‫‪ -٦١٢‬وﻋﻦ أ ٍ‬
‫َّ ْ َ‬ ‫ْ ْ ُ ْ َ ََ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ ْ ُْ َ ُ َ َ ُ َُْ ْ َ ْ‬
‫ﺎن«‬
‫ِ‬ ‫ﻄ‬ ‫ﻴ‬ ‫لﻠﺸ‬ ‫ﻬﺎ‬ ‫ﻋ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻳ‬ ‫ﻻ‬ ‫و‬ ‫ﻬﺎ‪،‬‬‫ﻠ‬ ‫�‬ ‫ﺄ‬‫وﻴﻟ‬ ‫ذى‬ ‫اﻷ‬ ‫ﻬﺎ‬‫ﻨ‬ ‫وﻗﺎل‪» :‬إِذا ﺳﻘﻄﺖ ﻟﻘﻤﺔ أﺣﺪِ�ﻢ‪ ،‬ﻓﻠﻴ ِﻤﻂ �‬
‫ُ ُ َ َُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َْ َ‬ ‫َ َّ ُ‬ ‫ََ َ ْ ُْ َ َ َ ْ َ ُ‬
‫َوأمﺮ أن �ﺴﻠﺖ اﻟﻘﺼﻌﺔ ﻗﺎل‪» :‬ﻓﺈِﻧ� ْﻢ ﻻ ﺗﺪ ُرون ﻲﻓ أ ِّي ﻃﻌﺎﻣِ�ﻢ اﻟﺮﺒ�ﺔ«‪] .‬رواﯾﺖ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﻧﺲ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻏﺬاﯾﯽ ﻣﯽﺧﻮرد‪ ،‬ﺳﻪ اﻧﮕﺸﺖ‬
‫ﺧﻮد را ﻣﯽﻟﯿﺴﯿﺪ؛ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮔﺎه ﻟﻘﻤﻪي ﯾﮑﯽ از ﺷﻤﺎ اﻓﺘﺎد‪ ،‬آن را ﺑﺮدارد و‬
‫از ﺧﺎك و ﺧﺎﺷﺎك‪ ،‬ﭘﺎﮐﺶ ﻧﻤﺎﯾﺪ و ﺳﭙﺲ ﺑﺨﻮرد و آن را ﺑﺮاي ﺷﯿﻄﺎن‪ ،‬ﻧﮕﺬارد«‪ .‬و ﻧﯿﺰ‬
‫ﺑﻪ ﭘﺎك ﮐﺮدنِ ﻇﺮف ﻏﺬا ﺑﺎ اﻧﮕﺸﺘﺎن دﺳﺘﻮر داد و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺷﻤﺎ ﻧﻤﯽداﻧﯿﺪ ﮐﻪ ﺑﺮﮐﺖ در‬
‫ﮐﺪاﻣﯿﻦ ﻗﺴﻤﺖ از ﻏﺬاي ﺷﻤﺎﺳﺖ«‪.‬‬
‫َ َ َ َ َّ َ ًّ َّ َ ْ َ َ َ َ‬ ‫وﻋﻦ أﻲﺑ ُﻫﺮ�ﺮة‪َ ‬ﻋ ِﻦ اﻨﻟَّ ِّ‬ ‫ْ‬
‫ﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﻣﺎ �ﻌﺚ ا� ﻧبِﻴﺎ إِﻻ َرﻰﻋ اﻟﻐﻨ َﻢ«؛ �ﻘﺎل‬ ‫ُ َ ِ‬ ‫‪-٦١٤‬‬
‫) ‪(2‬‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬
‫َ ْ َ‬ ‫َ‬ ‫ْ ُ ْ َ َ َ‬ ‫ََ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َأ ْﺻﺤﺎﺑُﻪ‪َ :‬‬
‫ﺮار�ﻂ ﻷﻫ ِﻞ ﻣﻜﺔ«‪] .‬رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[‬ ‫ِ‬ ‫ﻗ‬ ‫ﻰﻠﻋ‬ ‫ﺎ‬ ‫ﻫ‬ ‫ﺎﻋ‬ ‫ر‬ ‫أ‬ ‫ﺖ‬ ‫ﻨ‬‫ﻛ‬ ‫ﻢ‪،‬‬‫ﻌ‬ ‫�‬ ‫»‬ ‫ﻗﺎل‪:‬‬ ‫ﺖ؟‬ ‫ﻧ‬‫أ‬ ‫و‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2034 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪2262 :‬؛ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 605‬ذﮐﺮ ﺷﺪ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪524‬‬

‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﷲ‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮي ﻣﺒﻌﻮث ﻧﮑﺮد‬
‫ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ ﭼﻮﭘﺎﻧﯽ ﮐﺮده ﺑﻮد«‪ .‬اﺻﺤﺎﺑﺶ ﭘﺮﺳﯿﺪﻧﺪ‪ :‬آﯾﺎ ﺷﻤﺎ ﻫﻢ ﭼﻮﭘﺎﻧﯽ ﮐﺮدهاﯾﺪ؟‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻠﻪ‪ ،‬ﻣﻦ ﻧﯿﺰ ﮔﻮﺳﻔﻨﺪان اﻫﺎﻟﯽ ﻣﮑﻪ را در ﺑﺮاﺑﺮ ﭼﻨﺪ ﻗﯿﺮاط ‪ -‬ﻣ‪‬ﺰدي ﻧﺎﭼﯿﺰ‪-‬‬
‫ﻣﯽﭼﺮاﻧﺪم«‪.‬‬

‫ﻰﻟ‬ ‫ﺖ؛ َول َ ْﻮ أُ ْﻫﺪ َ‬

‫ِي إ ِ َ َّ‬ ‫ُ ٍ َْ َ ٍ ََ ْ ُ‬ ‫َ ُ ُ‬ ‫وﻋﻨﻪ َﻋ ِﻦ اﻨﻟَّ ِّ‬
‫ﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ل ْﻮ د�ِﻴﺖ إِﻰﻟ ﻛﺮاع أو ذِراع ﻟﻘﺒِﻠ‬
‫ُ‬
‫‪-٦١٥‬‬
‫ِ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫ٌ َ ُ ٌ َ ُ‬
‫ْ‬ ‫َ‬
‫ذِراع أو ﻛﺮاع ﻟﻘﺒِﻠﺖ«‪] .‬رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﮔﺮ ﻣﺮا ﺑﻪ ﺻﺮف‪ ‬ﭘﺎﭼﻪ ﯾﺎ ﺳﺎقِ‬
‫دﺳﺖ‪) ‬ﮔﻮﺳﻔﻨﺪي( دﻋﻮت ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻣﯽﭘﺬﯾﺮم؛ و اﮔﺮ ﺑﻪ ﻣﻦ ﺳﺎقِ دﺳﺖ ﯾﺎ ﭘﺎﭼﻪي‬
‫ﮔﻮﺳﻔﻨﺪي اﻫﺪا ﺷﻮد‪ ،‬ﻗﺒﻮل ﻣﯽﮐﻨﻢ«‪.‬‬
‫َ ُ ُْ َُ‬ ‫َ ْ َ ُ َ ُ َُ‬ ‫َ َ ْ َ َُ َ ُ‬ ‫َ‬
‫ﺎء ﻻ �ﺴﺒﻖ‪ ،‬أو ﻻ ﺗ�ﺎد �ﺴﺒﻖ‪،‬‬ ‫ﻮل اﷲِ‪ ‬اﻟﻌﻀﺒ‬ ‫ِ‬ ‫ﺳ‬ ‫ر‬ ‫ﺔ‬ ‫ﺎﻗ‬‫ﻧ‬ ‫ﺖ‬ ‫ﻧ‬‫ﺎﻛ‬ ‫ﻗﺎل‪:‬‬ ‫‪‬‬ ‫�ﺲ‬‫‪ -٦١٦‬ﻋﻦ ٍ‬
‫أ‬
‫َ َ َّ َ َ ُ َّ ُّ َ َ َ‬ ‫ُ ْ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ َ ْ ٌّ َ‬
‫ﺮاﻲﺑ ﻰﻠﻋ �ﻌﻮ ٍد ﻪﻟ‪ ،‬ﻓﺴﺒﻘﻬﺎ‪ ،‬ﻓﺸﻖ ذلﻚ ﻰﻠﻋ الﻤﺴﻠ ِﻤ� ﺣﻰﺘ ﻋﺮﻓﻪ اﻨﻟ ِﻲﺒ‪� ‬ﻘﺎل‪:‬‬ ‫ﻓﺠﺎء أﻋ ِ‬
‫) ‪(2‬‬ ‫َ ٌّ َ َّ َ ْ َ َ ْ َ َ َ ٌ َ ُّ ْ َ َّ َ َ َ ُ‬
‫»ﺣﻖ ﻰﻠﻋ ا�ِ أن ﻻ ﻳﺮﺗ ِﻔﻊ ﻲﺷء ﻣِﻦ اﺪﻟ�ﻴﺎ إِﻻ وﺿﻌﻪ«‪] .‬رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﻧﺲ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻫﯿﭻ ﺷﺘﺮي ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ از ﺷﺘﺮِ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﮐﻪ ﻋﻀﺒﺎء ﻧﺎم‬
‫داﺷﺖ‪ ،‬ﺳﺒﻘﺖ ﺑﮕﯿﺮد ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﺻﺤﺮاﻧﺸﯿﻨﯽ ﺳﻮار ﺑﺮ ﺷﺘﺮش آﻣﺪ و از ﻋﻀﺒﺎء ﺳﺒﻘﺖ ﮔﺮﻓﺖ‬
‫و اﯾﻦ ﺑﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن دﺷﻮار ﺗﻤﺎم ﺷﺪ؛ ﺣﺘﯽ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﯿﺰ ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺷﺪ‪ ،‬ﻟﺬا ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺳﻨﺖ‪ ‬اﷲ‬
‫اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﭼﯿﺰي از دﻧﯿﺎ اوج ﻧﻤﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ اﷲ آن را ﭘﺎﯾﯿﻦ ﻣﯽآورد«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﺣﺎﻓﻆ ﻧﻮوي‪ /‬اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ را در ﺑﺎب ﺗﻮاﺿﻊ ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ از ﺟﻤﻠﻪ ﺣﺪﯾﺜﯽ‬
‫ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﮐﻪ اﻧﺲ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﭘﺲ از ﺻﺮف‪ ‬ﻏﺬا‪ ،‬ﺳﻪ اﻧﮕﺸﺘﺶ‬
‫را ﻣﯽﻟﯿﺴﯿﺪ‪ .‬از ﺑﺮﺧﯽ از ﭘﺰﺷﮑﺎن ﻧﻘﻞ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻟﯿﺴﯿﺪن اﻧﮕﺸﺘﺎن ﭘﺲ از ﺻﺮف ﻏﺬا‪،‬‬
‫ﻣﻔﯿﺪ اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻫﻀﻢ ﻏﺬا ﮐﻤﮏ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﻟﺬا دو ﻓﺎﯾﺪهي ﺑﺰرگ در اﯾﻦ ﻋﻤﻞ وﺟﻮد دارد‪:‬‬
‫ﻓﺎﯾﺪهي ﺷﺮﻋﯽ‪ :‬ﮐﻪ ﻫﻤﺎن ﭘﯿﺮوي از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﺳﺖ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.2568 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.2872 :‬‬
 ‫‪525‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺗﻮاﺿﻊ و ﻓﺮوﺗﻨﯽ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺆﻣﻨﺎن‬

‫و ﻓﺎﯾﺪهي ﺟﺴﻤﯽ )ﺑﻬﺪاﺷﺘﯽ(‪ :‬ﯾﻌﻨﯽ ﻟﯿﺴﯿﺪن اﻧﮕﺸﺘﺎن ﭘﺲ از ﺻﺮف‪ ‬ﻏﺬا ﻣﻔﯿﺪ‬

‫اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻫﻀﻢِ ﻏﺬا ﮐﻤﮏ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﻣﺆﻣﻦ‪ ،‬از اﻧﺠﺎمِ اﯾﻦ ﮐﺎر ﻫﻤﻪي ﻓﮑﺮ و ﺧﯿﺎﻟﺶ را ﻣﻌﻄﻮف ﺑﻪ ﺳﻼﻣﺘﯽِ ﺧﻮﯾﺶ‬
‫ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎ ﻫﺪف ﻓﺎﯾﺪهي ﺑﻬﺪاﺷﺘﯽ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ‪ ،‬ﺑﻪ اﻧﺠﺎمِ آن ﻧﻤﯽﭘﺮدازد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ‬
‫ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ ﭼﯿﺰ ﻧﺰد ﻣﺆﻣﻦ‪ ،‬ﭘﯿﺮوي از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺮوي از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﺎﯾﻪي‬
‫ﺳﻼﻣﺖ ﻗﻠﺐ اﺳﺖ و ﻫﺮﭼﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺗﻮﺟﻪ ﺑﯿﺶﺗﺮي ﺑﻪ ﭘﯿﺮوي از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫اﯾﻤﺎﻧﺶ ﻗﻮيﺗﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮔﺎه ﻟﻘﻤﻪي ﯾﮑﯽ از ﺷﻤﺎ اﻓﺘﺎد«؛ ﯾﻌﻨﯽ روي زﻣﯿﻦ ﯾﺎ‬
‫روي ﺳﻔﺮه‪» ،‬ﺑﺎﯾﺪ آن را ﺑﺮدارد و از ﺧﺎك و ﺧﺎﺷﺎك‪ ،‬ﭘﺎﮐﺶ ﻧﻤﺎﯾﺪ و ﺳﭙﺲ ﺑﺨﻮرد و‬
‫آن را ﺑﺮاي ﺷﯿﻄﺎن‪ ،‬ﻧﮕﺬارد«‪ .‬ﻟﺬا ﻫﺮﮔﺎه ﻟﻘﻤﻪي ﻏﺬا ﯾﺎ ﺧﺮﻣﺎ و ﻫﺮ ﭼﯿﺰي ﮐﻪ‬
‫ﻣﯽﺧﻮردﯾﺪ‪ ،‬روي ﺳﻔﺮه اﻓﺘﺎد‪ ،‬اﺑﺘﺪا اﮔﺮ ﺧﺎك و ﺧﺎﺷﺎﮐﯽ ﺑﻪ آن ﭼﺴﺒﯿﺪه‪ ،‬ﭘﺎﮐﺶ ﮐﻨﯿﺪ و‬
‫ﺳﭙﺲ آن را از رويِ ﺗﻮاﺿﻊ در ﺑﺮاﺑﺮ اﷲ‪ ‬و ﭘﯿﺮوي از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬ﺑﺨﻮرﯾﺪ ﺗﺎ ﺷﯿﻄﺎن را‬
‫از آن ﻣﺤﺮوم ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ‪ .‬زﯾﺮا اﮔﺮ ﺷﻤﺎ‪ ،‬آن را ﻧﺨﻮرﯾﺪ‪ ،‬ﻧﺼﯿﺐِ ﺷﯿﻄﺎن ﻣﯽﺷﻮد و ﺷﯿﻄﺎن آن‬
‫را ﻣﯽﺧﻮر‪‬د‪.‬‬
‫ﺷﯿﻄﺎن در ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻮاردي‪ ،‬ﻫﻢﺳﻔﺮهي اﻧﺴﺎن ﻣﯽﺷﻮد؛ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪،‬‬
‫ﺑﺪون ﮔﻔﺘﻦ »ﺑﺴﻢاﷲ« ﺷﺮوع ﺑﻪ ﺧﻮردن ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻋﻼوه ﺑﺮ اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﻪ ﭘﺎك ﮐﺮدنِ ﻇﺮف ﻏﺬا ﺑﺎ اﻧﮕﺸﺘﺎن دﺳﺘﻮر داد اﯾﻦ ﻫﻢ‬
‫ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮ از ﺳﻨﺖﻫﺎﯾﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﺮدم‪ ،‬ﺣﺘﯽ ﺑﺮﺧﯽ از ﻃﻼب ﻋﻠﻢ‬
‫از آن ﻏﺎﻓﻞ ﺷﺪهاﻧﺪ و وﻗﺘﯽ از ﺳﺮِ ﺳﻔﺮه ﮐﻨﺎر ﻣﯽروﻧﺪ‪ ،‬ﻇﺮف‪ ‬ﻏﺬاﯾﺸﺎن‪ ،‬آﻏﺸﺘﻪ ﺑﻪ‬
‫ﻏﺬاﺳﺖ و آن را ﺑﺎ اﻧﮕﺸﺘﺎن ﺧﻮد ﭘﺎك ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺮ ﺧﻼف دﺳﺘﻮرِ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺣﮑﻤﺖ‪ ‬اﯾﻦ ﮐﺎر را ﺑﯿﺎن ﻧﻤﻮد و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺷﻤﺎ ﻧﻤﯽداﻧﯿﺪ ﮐﻪ ﺑﺮﮐﺖ در ﮐﺪاﻣﯿﻦ‬
‫ﻗﺴﻤﺖ از ﻏﺬاي ﺷﻤﺎﺳﺖ«‪ .‬ﺷﺎﯾﺪ ﺑﺮﮐﺖ در ﻫﻤﺎن ﻗﺴﻤﺘﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺷﻤﺎ ﺑﺎ اﻧﮕﺸﺘﺎن‬
‫ﺧﻮد ﻣﯽﻟﯿﺴﯿﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﺷﯿﻮهي آﻣﻮزﺷﯽِ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺷﯿﻮهي ﺑﺴﯿﺎر ﺧﻮﺑﯽ ﺑﻮده‬
‫اﺳﺖ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻫﻢ ﺣﮑﻢ را ﺑﯿﺎن ﮐﺮد و ﻫﻢ ﺣﮑﻤﺘﺶ را و اﯾﻦ‪ ،‬ﻋﺎدت‪ ‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻮد ﮐﻪ‬
‫ﻫﺮﮔﺎه ﺣ‪‬ﮑﻤﯽ ذﮐﺮ ﻣﯽﻧﻤﻮد‪ ،‬ﺣﮑﻤﺘﺶ را ﻧﯿﺰ ﺑﯿﺎن ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪ .‬ﭼﻨﯿﻦ روﺷﯽ دو ﻓﺎﯾﺪهي‬
‫ﺑﺰرگ دارد‪:‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪526‬‬

‫ﻓﺎﯾﺪهي ﻧﺨﺴﺖ‪ :‬ﻋﻈﻤﺖ و ﺑﺰرﮔ‪‬ﯽ دﯾﻦ ﻧﻤﺎﯾﺎن ﻣﯽﮔﺮدد و روﺷﻦ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ‬
‫ﺷﺮﯾﻌﺖ‪ ،‬ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ ﺣﮑﻤﺖﻫﺎ و ﻣﺼﺎﻟﺢ اﺳﺖ و ﻫﯿﭻﯾﮏ از ﻓﺮﻣﺎنﻫﺎي اﻟﻬﯽ و‬
‫رﻫﻨﻤﻮدﻫﺎي ﻧﺒﻮي‪ ،‬ﺑﯽﺣﮑﻤﺖ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ در ﭘﺮﻫﯿﺰ از ﻫﺮ ﭼﯿﺰي ﮐﻪ اﷲ و‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش از آن ﻧﻬﯽ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﺣﮑﻤﺘﯽ ﻧﻬﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻓﺎﯾﺪهي دوم‪ :‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬اﻃﻤﯿﻨﺎن ﺑﯿﺶﺗﺮي ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ؛ زﯾﺮا اﮔﺮﭼﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن‬
‫ﺑﺪون داﻧﺴﺘﻦ ﺣﮑﻤﺖ ﻧﯿﺰ ﺗﺎﺑﻊِ ﻓﺮﻣﺎنِ اﷲ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اوﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ اﮔﺮ ﺣﮑﻤﺖ‪ ،‬ﺑﯿﺎن ﮔﺮدد‪،‬‬
‫ﺑﺮاﯾﻤﺎن و ﯾﻘﯿﻦِ ﻣﺴﻠﻤﺎن اﻓﺰوده ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﺎ ﺗﻮان و ﻧﺸﺎط‪ ‬ﺑﯿﺶﺗﺮي ﺑﻪ اﻧﺠﺎمِ دﺳﺘﻮر‬
‫اﻟﻬﯽ ﻣﯽﭘﺮدازد ﯾﺎ از آنﭼﻪ ﮐﻪ ﻧﻬﯽ ﺷﺪه‪ ،‬ﻣﯽﭘﺮﻫﯿﺰد‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺣﺪﯾﺚ اﻧﺲ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ‪ ‬را درﺑﺎرهي ﺻﺤﺮاﻧﺸﯿﻨﯽ ذﮐﺮ ﮐﺮده ﮐﻪ‬
‫ﺳﻮار ﺑﺮ ﺷﺘﺮش ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ آﻣﺪ و ﺑﺎ ﺷﺘﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﻧﺎم ﻋﻀﺒﺎء ﻣﺴﺎﺑﻘﻪ داد؛ ﻋﻀﺒﺎء‪ ،‬ﻏﯿﺮ‬
‫از ﻗﺼﻮاء ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺳﻮارِ ﺑﺮ آن ﺑﻪ ﺣﺞ رﻓﺖ‪ .‬ﻗﺼﻮاء‪ ،‬ﺷﺘﺮي دﯾﮕﺮ ﺑﻮد‪.‬‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬رويِ وﺳﺎﯾﻞِ ﺷﺨﺼﯽِ ﺧﻮد‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺳﻠﺤﻪ و ﭼﺎرﭘﺎﯾﺎﻧﺶ اﺳﻢ ﻣﯽﮔﺬاﺷﺖ‪.‬‬
‫ﻋﻀﺒﺎء ﺷﺘﺮي ﺑﻮد ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﺷﺘﺮي ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ از آن ﺳﺒﻘﺖ ﺑﮕﯿﺮد ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ‬
‫ﺻﺤﺮاﻧﺸﯿﻨﯽ ﺳﻮار ﺑﺮ ﺷﺘﺮش آﻣﺪ و از ﻋﻀﺒﺎء ﺳﺒﻘﺖ ﮔﺮﻓﺖ و اﯾﻦ ﺑﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن دﺷﻮار‬
‫ﺗﻤﺎم ﺷﺪ؛ ﺣﺘﯽ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﯿﺰ ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺷﺪ‪ ،‬ﻟﺬا ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺳﻨﺖ‪ ‬اﷲ اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﭼﯿﺰي‬
‫از دﻧﯿﺎ اوج ﻧﻤﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ اﷲ آن را ﭘﺎﯾﯿﻦ ﻣﯽآورد«‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﻫﺮ ﭼﯿﺰي در دﻧﯿﺎ اوج ﺑﮕﯿﺮد‪ ،‬رو ﺑﻪ ﺳﻘﻮط ﻣﯽﻧﻬﺪ و وﻗﺘﯽ اﯾﻦ اوج ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺑﺎ‬
‫ﻏﺮور و ﺗﮑﺒﺮ ﻫﻤﺮاه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺳﺮﻋﺖ‪ ‬ﺳﻘﻮط ﺑﯿﺶﺗﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد؛ زﯾﺮا ﺳﻘﻮط‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺪي‬
‫روﺷﻦ ﺑﺮاي ﭼﻨﯿﻦ رويﮐﺮديﺳﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اﮔﺮ اوج ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺑﺎ ﻏﺮور و ﺗﮑﺒﺮ ﻫﻤﺮاه ﻧﺒﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫ﺑﺎز ﻫﻢ ﺳﻨﺖ اﷲ‪ ‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮﭼﻪ ﺑﻪ اوج ﺑﺮﺳﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺮﮔﺮدد و ﭘﺎﯾﯿﻦ ﺑﯿﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ََ ُ َۡ‬ ‫َّ َ َ َ ُ ۡ َ َ ٰ ُّ ۡ َ َ َ ٓ َ َ ۡ َ ُ َ َّ َ ٓ َ ۡ َ ََ‬
‫﴿إِ�ما مثل ٱ�يوة ِ ٱ��يا كما ٍء أنزل�ٰه مِن ٱلسماءِ فٱختلط بِهِۦ �بات ٱ�� ِض‬
‫ۡ َ ُ ُ ۡ ُ َ َ َ َّ َّ َ ۡ َ َ َّ َ ۡ ُ َ ٓ‬ ‫َّ َ ۡ ُ ُ َّ ُ َ ۡ َ ۡ َ ٰ ُ َ َّ ٰٓ َ ٓ َ َ َ‬
‫ت ٱ��ض زخر�ها وٱز�نت وظن أهلها‬ ‫� إِذا أخذ ِ‬ ‫مِما يأ�ل ٱ�اس وٱ�ن�م ح‬
‫َ َّ ُ ۡ َ ٰ ُ َ َ َ ۡ َ ٓ َ َ ٰ َ ٓ َ ۡ ُ َ َ ۡ ً ۡ َ َ ٗ َ َ َ ۡ َ ٰ َ َ ٗ َ َّ َ ۡ‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫صيدا كأن ل ۡم �غ َن‬ ‫��هم �دِرون عليها �تٮها أمرنا �� أو �هار� فجعل�ها ح ِ‬
‫َۡ‬
‫]ﻳﻮﻧﺲ ‪[٢٤ :‬‬ ‫ب ِٱ� ۡم ِس﴾‬
 ‫‪527‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺗﻮاﺿﻊ و ﻓﺮوﺗﻨﯽ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺆﻣﻨﺎن‬

‫زﻧﺪﮔﯽ دﻧﯿﺎ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ آﺑﯽﺳﺖ ﮐﻪ از آﺳﻤﺎن ﻧﺎزل ﮐﺮدهاﯾﻢ و اﻧﻮاع ﮔﯿﺎﻫﺎن زﻣﯿﻦ ـ ﮐﻪ ﻣﺮدم و‬
‫ﭼﺎرﭘﺎﯾﺎن ﻣﯽﺧﻮرﻧﺪ ـ ﺑﺎ آن درآﻣﯿﺨﺖ )و روﯾﯿﺪ( ﺗﺎ آنﮐﻪ زﻣﯿﻦ آراﺳﺘﻪ ﺷﺪ و ﮐﺸﺎورزان ﮔﻤﺎن‬
‫ﺑﺮدﻧﺪ ﺑﺮ اﺳﺘﻔﺎده از ﮔﯿﺎﻫﺎن ﺗﻮاﻧﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ وﻟﯽ ﻓﺮﻣﺎن ﻣﺎ در ﺷﺐ ﯾﺎ روز ﺑﻪ آن رﺳﯿﺪ و ﺑﺪﯾﻦ‬
‫ﺗﺮﺗﯿﺐ ﮔﯿﺎﻫﺎن را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﮔﯿﺎﻫﺎن ﺧﺸﮏ و دروﺷﺪهاي درآوردﯾﻢ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﮔﻮﯾﺎ دﯾﺮوز ﻫﯿﭻ‬
‫ﮔﯿﺎﻫﯽ وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫دﻧﯿﺎ ﻧﯿﺰ ﺑﻪﺳﺎنِ اﯾﻦﻫﻤﻪ ﮔﯿﺎه‪ ‬زﯾﺒﺎ و ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﮐﻪ ﺑﻪﯾﮏﺑﺎره از ﻣﯿﺎن ﻣﯽروﻧﺪ‪ ،‬ﻧﺎﺑﻮد‬
‫ﻣﯽﺷﻮد و اﺛﺮي از آن ﻧﻤﯽﻣﺎﻧَﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﺧﻮد‪ ‬اﻧﺴﺎن ﺗﻮﺟﻪ ﮐﻨﯿﺪ ﮐﻪ اﺑﺘﺪا ﺿﻌﯿﻒ و ﮐﻮﭼﮏ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ رﺷﺪ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﺰرگ و ﻗﻮي ﻣﯽﺷﻮد و وﻗﺘﯽ ﻗﻮﺗﺶ ﺑﻪ اوج ﻣﯽرﺳﺪ‪ ،‬ﺿﻌﻒ‬
‫و ﭘﯿﺮي آﻏﺎز ﻣﯽﮔﺮدد ﺗﺎ آنﺟﺎ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬از ﻣﯿﺎن ﻣﯽرود و ﻣﯽﻣﯿﺮد‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺳﻨﺖ‪‬‬
‫اﻟﻬﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮ ﭼﯿﺰي از دﻧﯿﺎ ﺑﻪ اوج ﺑﺮﺳﺪ و ﺑﻠﻨﺪ ﺷﻮد‪ ،‬اﷲ‪ ‬آن را ﭘﺎﯾﯿﻦ ﻣﯽآورد‪.‬‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬اوج ﮔﺮﻓﺘﻦ ﯾﺎ ﺑﻠﻨﺪ ﺷﺪنِ ﻫﺮ ﭼﯿﺰِ دﻧﯿﻮي را ﺳﺮآﻏﺎز ﭘﺎﯾﯿﻦ آﻣﺪن داﻧﺴﺖ؛ ﻟﺬا‬
‫روﺷﻦ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﻣﻮر اﺧﺮوي ﻫﺮﭼﻪ اوج ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ‪ ،‬اﷲ‪ ‬آنﻫﺎ را ﭘﺎﯾﯿﻦ ﻧﻤﯽآورد؛‬
‫ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ُ‬
‫ُ ۡ َ َّ َ ُ ْ ۡ ۡ َ َ َ َ‬ ‫َ ۡ َ َّ ُ َّ َ َ ُ ْ‬
‫]اﳌﺠﺎدﻟﺔ‪[١١ :‬‬ ‫﴿يرفعِ ٱ� ٱ�ِين َءامنوا مِن�م وٱ�ِين أوتوا ٱلعِلم در� ٰ ٖ‬
‫ت﴾‬
‫اﷲ )ﺟﺎﯾﮕﺎه( ﻣﺆﻣﻨﺎﻧﺘﺎن و ﮐﺴﺎﻧﯽ را ﮐﻪ ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ ﯾﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ درﺟﺎت ﺑﺰرﮔﯽ ﺑﺎﻻ ﺑﺒﺮد‪.‬‬
‫اﷲ‪ ‬اﻫﻞ ﻋﻠﻢ و اﯾﻤﺎن را ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ دو ﺻﻔﺖ ﺑﺰرگ آراﺳﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪،‬‬
‫ﺧﻮار و زﺑﻮن ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻧﺎم و ﺟﺎﯾﮕﺎه آنﻫﺎ را در آﺧﺮت‪ ،‬ﺑﻠﻨﺪ و ﺑﺎﻻ ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪ -72‬ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮام ﺑﻮدن ﮐﺒﺮ و ﺧﻮدﭘﺴﻨﺪي‬

‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫َ َ ٗ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ ُ َ ۡ َ ُ َ َّ َ َ ُ ُ َ ُ ٗ‬ ‫ۡ َ‬
‫�دون ُعل ّو� ِ� ٱ�� ِض َو� ف َساد ۚ�‬ ‫﴿ت ِلك ٱ َّ� ُار ٱ�خِرة �علها ل ِ�ِين � ي ِر‬
‫]اﻟﻘﺼﺺ‪[٨٣ :‬‬ ‫� ‪﴾٨٣‬‬ ‫َوٱ ۡل َ� ٰقِ َب ُة ل ِۡل ُم َّتقِ َ‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﺳﺮاي آﺧﺮت اﺳﺖ ﮐﻪ آن را ﺑﺮاي ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﯿﻢ ﮐﻪ ﺧﻮاﻫﺎن ﻓﺴﺎد و ﺑﺮﺗﺮي در‬
‫زﻣﯿﻦ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪ .‬و ﻓﺮﺟﺎم ﻧﯿﮏ از آنِ ﭘﺮﻫﯿﺰﮔﺎران اﺳﺖ‪.‬‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ َ‬
‫]اﻹﴎاء‪[٣٧ :‬‬ ‫﴿ َو� � ۡم ِش ِ� ٱ�� ِض َم َر ًحاۖ﴾‬
‫و در زﻣﯿﻦ‪ ،‬ﺧﺮاﻣﺎن و ﺑﺎ ﺗﮑﺒﺮ راه ﻣﺮو‪.‬‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ ً َّ َّ َ َ ُ ُّ ُ َّ ُ ۡ َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫﴿ َو َ� تُ َص ّ ِع ۡر َخ َّد َك ل َِّلن ِ َ َ َ ۡ‬
‫اس و� �م ِش ِ� ٱ�� ِض مرحاۖ إِن ٱ� � �ِب � �ت ٖ‬
‫ال‬
‫َ ُ‬
‫]ﻟﻘﲈن‪[١٨ :‬‬ ‫فخورٖ ‪﴾١٨‬‬
‫ﻣﺘﮑﺒﺮاﻧﻪ از ﻣﺮدم روي ﺑﺮﻧﮕﺮدان و در زﻣﯿﻦ ﺧﺮاﻣﺎن و ﺑﺎﻏﺮور راه ﻣﺮو ﮐﻪ ﺑﻪراﺳﺘﯽ اﷲ‪ ،‬ﻫﯿﭻ‬
‫ﻣﺘﮑﺒﺮ ﻓﺨﺮﻓﺮوﺷﯽ را دوﺳﺖ ﻧﺪارد‪.‬‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ٓ َّ‬ ‫ۡ ُ‬ ‫َ‬ ‫َۡ ُ َ ٰ َََٰ ََ‬ ‫َّ َ َ َ َ‬
‫� عل ۡي ِه ۡمۖ َو َءا� ۡي َ�ٰ ُه م َِن ٱلك ُنوزِ َما إِن‬ ‫﴿إِن � ٰ ُرون �ن مِن قو ِم مو� �ب‬
‫َ َ َ ُ َ َ ُ ٓ ُ ۡ ُ ۡ َ ُ ْ ۡ ُ َّ ۡ َ َ َ ُ َ ۡ ُ ُ َ َ ۡ َ ۡ َّ َّ َ َ ُ‬
‫� � � ُِّب‬ ‫ا�هۥ �نوأ ب ِٱلعصبةِ أو ِ� ٱلقوة ِ إِذ قال �ۥ قومهۥ � �فرح ۖ إِن ٱ‬ ‫مف ِ‬
‫]اﻟﻘﺼﺺ‪[٧٦ :‬‬ ‫ِ� ‪﴾٧٦‬‬‫ٱ ۡل َفرح َ‬
‫ِ‬
‫ﻗﺎرون از ﻗﻮم ﻣﻮﺳﯽ ﺑﻮد؛ ﭘﺲ ﺑﺮ آﻧﺎن ﺳﺘﻢ ﮐﺮد و ﺑﻪ اﻧﺪازهاي ﺑﻪ او ﮔﻨﺞ دادﯾﻢ ﮐﻪ ﮐﻠﯿﺪﻫﺎﯾﺶ‬
‫ﺑﺮ ﮔﺮوﻫﯽ ﺗﻮاﻧﻤﻨﺪ و ﻗﻮي‪ ،‬ﺳﻨﮕﯿﻨﯽ ﻣﯽﮐﺮد؛ زﻣﺎﻧﯽ )را ﯾﺎد ﮐﻦ( ﮐﻪ ﻗﻮﻣﺶ ﺑﻪ او ﮔﻔﺘﻨﺪ‪) :‬ﺑﻪ‬
‫دﻧﯿﺎ دل ﻣﺒﻨﺪ و( ﺷﺎدي ﻣﮑﻦ؛ ﺑﯽﮔﻤﺎن اﷲ‪ ،‬اﻓﺮاد ﺳﺮﻣﺴﺖ و ﻣﻐﺮور )و دلﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ دﻧﯿﺎ( را‬
‫دوﺳﺖ ﻧﺪارد‪.‬‬
‫ﺗﺎ آنﺟﺎ ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬
‫ۡ َ‬ ‫َ َ ۡ‬
‫]اﻟﻘﺼﺺ‪[٨١ :‬‬ ‫﴿فخ َسف َنا بِهِۦ َو� ِ َدارِه ِ ٱ��ض﴾‬
‫ﭘﺲ ﻗﺎرون و ﺧﺎﻧﻪاش را ﺑﻪ زﻣﯿﻦ ﻓﺮو ﺑﺮدﯾﻢ‪.‬‬
 ‫‪529‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮامﺑﻮدن ﮐﺒﺮ و ﺧﻮدﭘﺴﻨﺪي‬

‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﺑﺎب ﺣﺮام ﺑﻮدن ﮐﺒﺮ و ﺧﻮدﭘﺴﻨﺪي«‪.‬‬
‫ﮐﺒﺮ‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺧﻮد را ﺳﺮ و ﮔﺮدﻧﯽ از دﯾﮕﺮان ﺑﺮﺗﺮ ﺑﺪاﻧﺪ و ﮔﻤﺎن ﮐﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺮ ﺳﺎﯾﺮ ﻣﺮدم ﺑﺮﺗﺮي دارد‪.‬‬
‫ﺧﻮدﭘﺴﻨﺪي‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻋﻤﻠﺶ را ﺑﺰرگ و ﻓﺮاوان ﺑﭙﻨﺪارد و ﺑﻪ آن‪ ،‬ﻣﻐﺮور‬
‫ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﺧﻮدﭘﺴﻨﺪي ﺑﻪ ﻋﻤﻞِ اﻧﺴﺎن ﺑﺮﻣﯽﮔﺮدد و ﮐﺒﺮ ﺑﻪ ﺧﻮد‪ ‬او؛ و ﻫﺮ دو‪ ،‬ﺧُﻠﻖ و‬
‫ﺧﻮي زﺷﺖ و ﻧﺎﭘﺴﻨﺪي ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﮐﺒﺮ ﺑﺮ دو ﻧﻮع اﺳﺖ‪ :‬ﮐﺒﺮ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺣﻖ؛ و ﮐﺒﺮ در ﺑﺮاﺑﺮِ ﺧﻠﻖ ﺧﺪا‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ِّ َ ْ ُ‬ ‫ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬الﻜ ْ ُ َ َ‬
‫ﺎس«‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﮐﺒﺮ‪ ،‬ﺳﺮﮐﺸﯽ از ﺣﻖ و ﺗﺤﻘﯿﺮ‬ ‫ﺮﺒ �ﻄ ُﺮ اﺤﻟَﻖ و�ﻤﻂ اﻨﻟَّ ِ‬ ‫ِ‬
‫ﻣﺮدم اﺳﺖ«‪ .‬ﻟﺬا آدمِ ﻣﺘﮑﺒﺮ‪ ،‬در ذات ﺧﻮد‪ ،‬آدمِ ﺳﺮﮐﺸﯽﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻫﻢ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺣﻖ‬
‫ﮔﺮدنﮐﺸﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻫﻢ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺮدم‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ ،‬از ﺣﻖ‪ ،‬رويﮔﺮدان اﺳﺖ و‬
‫ﺣﻖ را ﻧﻤﯽﭘﺬﯾﺮد و ﻣﺮدم را ﻋﺪدي ﺣﺴﺎب ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ و ﺧﻮد را ﺑﺮﺗﺮ از آنﻫﺎ ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﺷﺨﺼﯽ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻣﺮدم را ﭼﻪ ﻣﯽﺑﯿﻨﯽ؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻪ ﮔﻤﺎﻧﻢ ﻗﺪرِ ﭘﺸﻪاﻧﺪ! در ﺟﻮاﺑﺶ‬
‫ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬آنﻫﺎ ﻧﯿﺰ ﺗﻮ را ﻫﻤﯿﻦﮔﻮﻧﻪ ﻣﯽﺑﯿﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫و از دﯾﮕﺮي ﭘﺮﺳﯿﺪﻧﺪ‪ :‬ﻣﺮدم را ﭼﻪ ﻣﯽﺑﯿﻨﯽ؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬آنﻫﺎ را از ﺧﻮد ﺑﺰرگﺗﺮ‬
‫ﻣﯽﺑﯿﻨﻢ و ﺑﺲ ارﺟﻤﻨﺪ و ﻣﺤﺘﺮم ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ او ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬آنﻫﺎ ﻧﯿﺰ ﺗﻮ را ﺑﺰرگﺗﺮ از ﺧﻮد‬
‫ﻣﯽﺑﯿﻨﻨﺪ و ﻧﺰدﺷﺎن ﻣﺤﺘﺮم و ﮔﺮاﻣﯽ ﻫﺴﺘﯽ‪.‬‬
‫ﻣﺮدم را ﻫﺮ ﻃﻮر ﺑﺒﯿﻨﯽ‪ ،‬آنﻫﺎ ﻧﯿﺰ ﺗﻮ را ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﻣﯽﺑﯿﻨﻨﺪ؛ اﮔﺮ ﺑﻪ دﯾﺪهي اﺣﺘﺮام‬
‫ﺑﻪ آنﻫﺎ ﺑﻨﮕﺮي‪ ،‬آﻧﺎن ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﺗﻮ اﺣﺘﺮام ﻣﯽﮔﺬارﻧﺪ و ﻧﺰدﺷﺎن ﮔﺮاﻣﯽ و ارﺟﻤﻨﺪ ﺧﻮاﻫﯽ‬
‫ﺑﻮد؛ و ﺑﺮﻋﮑﺲ‪ ،‬اﮔﺮ ﺑﻪ دﯾﺪهي ﺗﺤﻘﯿﺮ ﺑﻪ آنﻫﺎ ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯽ‪ ،‬ﺧﻮد از ﭼﺸﻢِ آنﻫﺎ ﻣﯽاﻓﺘﯽ و‬
‫ﻧﺰدﺷﺎن ﺣﺮﻣﺖ و ﺟﺎﯾﮕﺎﻫﯽ ﻧﺨﻮاﻫﯽ داﺷﺖ‪.‬‬
‫ﺳﺮﮐﺸﯽ از ﺣﻖ‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺣﻖ و ﺣﻘﯿﻘﺖ را ﻗﺒﻮل ﻧﮑﻨﺪ و ﺑﻪ ﭼﯿﺰي ﺟﺰ‬
‫ﺧﻮد و ﻧﻈﺮ ﺧﻮﯾﺶ اﻫﻤﯿﺖ ﻧﺪﻫﺪ و ﺧﻮد را از ﺣﻖ و ﺣﻘﯿﻘﺖ‪ ‬ﺑﺮﺗﺮ و ﺑﺰرگﺗﺮ ﺑﭙﻨﺪارد!‬
‫ﻧﺸﺎﻧﻪاش‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ دﻻﯾﻞ ﮐﺘﺎب و ﺳﻨﺖ ﺑﻪ او ﻋﺮﺿﻪ ﺷﻮد‪ ،‬ﻗﺒﻮل ﻧﮑﻨﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.91 :‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪530‬‬

‫ﺑﺮ رأي ﺧﻮد ﭘﺎﻓﺸﺎري ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬رويﮔﺮداﻧﯽ از ﺣﻖ و ﺣﻘﯿﻘﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﻨﺎه ﺑﺮ اﷲ‪.‬‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم‪ ،‬از ﺧﻮد دﻓﺎع ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ وﻗﺘﯽ ﺳﺨﻨﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ ،‬اﻣﮑﺎن ﻧﺪارد از‬
‫آن ﺑﺮﮔﺮدﻧﺪ ﯾﺎ آن را ﭘﺲ ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺣﺘﯽ ﺑﺎ اﯾﻦﮐﻪ دﯾﺪﮔﺎه درﺳﺖ را درﻣﯽﯾﺎﺑﻨﺪ و‬
‫ف ﻋﻘﻞ و ﺷﺮع اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎز ﻫﻢ ﺑﺮ آن ﭘﺎﻓﺸﺎري‬ ‫ﻣﯽﻓﻬﻤﻨﺪ ﺣﺮﻓﯽ ﮐﻪ زدهاﻧﺪ ﺑﺮ ﺧﻼ ‪‬‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ! در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ اﻧﺴﺎن‪ ،‬واﺟﺐ اﺳﺖ ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ ﺣﻖ را درﯾﺎﻓﺖ‪ ،‬از ﺳﺨﻦ‬
‫ﺧﻮﯾﺶ ﺑﻪ ﺳﻮي ﺣﻖ ﺑﺎزﮔﺮدد؛ اﮔﺮﭼﻪ ﺑﺮ ﺧﻼف‪ ‬ﭘﻨﺪار ﯾﺎ ﺳﺨﻦِ وي ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﻋﺰﺗﺶ‬
‫را ﻧﺰد‪ ‬اﷲ‪ ‬ﺑﯿﺶﺗﺮ ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ و ﺑﺮ ﻋﺰﺗﺶ در ﻧﺰد ﻣﺮدم ﻣﯽاﻓﺰاﯾﺪ‪ .‬ﻫﯿﭻﮔﺎه ﮔﻤﺎن ﻧﮑﻨﯿﺪ‬
‫ﮐﻪ اﮔﺮ از ﺳﺨﻦ ﯾﺎ دﯾﺪﮔﺎه ﺧﻮد ﺑﻪ ﺳﻮي ﺣﻖ و ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺑﺎزﮔﺮدﯾﺪ‪ ،‬ﺣﺮﻣﺖ و ﺟﺎﯾﮕﺎه‬
‫ﺧﻮد را از دﺳﺖ ﺧﻮاﻫﯿﺪ داد؛ اﯾﻦ را ﮐﺴﺮِ ﺷﺄن ﻣﭙﻨﺪارﯾﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ اﯾﻦ را ﻋﺰت ﺑﺪاﻧﯿﺪ و‬
‫ﻣﻄﻤﺌﻦ ﺑﺎﺷﯿﺪ ﮐﻪ ﻣﺮدم درك ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﻣﯽﻓﻬﻤﻨﺪ ﮐﻪ ﺷﻤﺎ‪ ،‬ﺗﺎﺑﻊِ ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻫﺴﺘﯿﺪ‪ .‬اﻣﺎ‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺣﻘﯿﻘﺖ‪ ،‬ﺳﺮﺳﺨﺘﯽ و ﻟﺠﺎﺟﺖ ﻣﯽورزد و ﺑﺮ دﯾﺪﮔﺎه‪ ‬ﻧﺎدرﺳﺖ‪ ‬ﺧﻮﯾﺶ‬
‫ﭘﺎﻓﺸﺎري ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺣﻖ را ﻧﻤﯽﭘﺬﯾﺮد‪ ،‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ‪ ،‬ﻣﺘﮑﺒﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﻨﺎه ﺑﺮ اﷲ‪.‬‬
‫ﭼﻨﯿﻦ روﯾﮑﺮدي در ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم‪ ،‬ﺣﺘﯽ در ﻃﻼب ﻋﻠﻢ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﯽﺷﻮد؛ ﮔﺎه ﭘﺲ‬
‫از ﺑﺤﺚ و ﺑﺮرﺳﯽ‪ ،‬دﯾﺪﮔﺎه درﺳﺖ ﺑﺮاي ﯾﮏ ﺷﺨﺺ روﺷﻦ ﻣﯽﮔﺮدد و ﭼﻮن ﺑﺎ ﮔﻔﺘﺎرِ‬
‫دﯾﺮوزش ﻣﻐﺎﯾﺮت دارد‪ ،‬ﺑﺮ ﻧﻈﺮِ ﺧﻮد ﭘﺎﻓﺸﺎري ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺷﯿﻄﺎن وﺳﻮﺳﻪاش ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‬
‫ﮐﻪ اﮔﺮ از رأي ﺧﻮد ﺑﺮﮔﺮدد‪ ،‬ﻣﺮدم او را ﺳﺮزﻧﺶ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﮐﺮد ﯾﺎ درﺑﺎرهاش ﺧﻮاﻫﻨﺪ‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻋﺠﺐ آدمِ ﺳﺴﺖرأي و ﺑﯽﺛﺒﺎﺗﯽﺳﺖ! ﻫﺮ روز ﻓﮑﺮ و ﻧﻈﺮش ﻋﻮض ﻣﯽﺷﻮد!‬
‫ﻣﮕﺮ ﭼﻪ اﺷﮑﺎﻟﯽ دارد؟ اﻣﺎم اﺣﻤﺪ‪ /‬ﮐﻪ ﺑﻪ اﻣﺎم اﻫﻞ ﺳﻨﺖ‪ ،‬ﻣﺸﻬﻮر اﺳﺖ‪ ،‬ﮔﺎه در‬
‫ﯾﮏ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﭼﻬﺎر دﯾﺪﮔﺎه از او ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ؛ ﭼﺮا؟ ﺑﺮاي اﯾﻦﮐﻪ او ﺗﺎﺑﻊِ ﺳﻨﺖ ﺑﻮد و‬
‫ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﮔﺴﺘﺮدﮔﯽِ اﻃﻼﻋﺎﺗﺶ‪ ،‬ﻫﺮ زﻣﺎن ﮐﻪ در ﻣﺘﻮن ﺳﻨﺖ‪ ،‬دﻟﯿﻞِ ﺟﺪﯾﺪي ﻣﯽﯾﺎﻓﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺮ ﺧﻼف‪ ‬دﯾﺪﮔﺎه‪ ‬ﮔﺬﺷﺘﻪاش ﺑﻮد‪ ،‬از آن ﺑﺮﻣﯽﮔﺸﺖ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬رويﮐﺮد ﻫﺮ اﻧﺴﺎنِ ﺑﺎاﻧﺼﺎﻓﯽ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺗﺎﺑﻊِ دﻟﯿﻞ اﺳﺖ؛ ﻫﺮﮐﺲ و در ﻫﺮ ﻣﻮﻗﻌﯿﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﭼﻨﺪ آﯾﻪ ذﮐﺮ ﮐﺮده ﮐﻪ در ﻧﮑﻮﻫﺶ ﺗﮑﺒﺮ اﺳﺖ؛ آﺧﺮﯾﻦ آﯾﺎت‬
‫ﻣﺬﮐﻮر‪ ،‬درﺑﺎرهي ﻗﺎرون اﺳﺖ‪ .‬ﻗﺎرون از ﺑﻨﯽاﺳﺮاﺋﯿﻞ و از ﻗﻮم ﻣﻮﺳﯽ‪ ‬ﺑﻮد و اﷲ‪‬‬
‫ﻣﺎل و ﺛﺮوت ﻓﺮاواﻧﯽ ﺑﻪ او داده ﺑﻮد؛ ﺑﻪاﻧﺪازهاي ﮐﻠﯿﺪﻫﺎي اﻧﺒﺎرﻫﺎ و ﺧﺰاﻧﻪﻫﺎي ﮔﻨﺠﺶ‬
‫� َ� ُ� ُِّب ٱ ۡل َفرح َ‬
‫ِ� ‪» :﴾٧٦‬زﻣﺎﻧﯽ‬ ‫ﺑﺮ ﮔﺮوﻫﯽ ﺗﻮاﻧﻤﻨﺪ و ﻗﻮي ﺳﻨﮕﯿﻨﯽ ﻣﯽﮐﺮد‪﴿ .‬إ َّن ٱ َّ َ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
 ‫‪531‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮامﺑﻮدن ﮐﺒﺮ و ﺧﻮدﭘﺴﻨﺪي‬

‫)را ﯾﺎد ﮐﻦ( ﮐﻪ ﻗﻮﻣﺶ ﺑﻪ او ﮔﻔﺘﻨﺪ‪) :‬ﺑﻪ دﻧﯿﺎ دل ﻣﺒﻨﺪ و( ﺷﺎدي ﻣﮑﻦ؛ ﺑﯽﮔﻤﺎن اﷲ‪ ،‬اﻓﺮاد‬
‫ﺳﺮﻣﺴﺖ و ﻣﻐﺮور )و دلﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ دﻧﯿﺎ( را دوﺳﺖ ﻧﺪارد«‪ .‬اﻣﺎ اﯾﻦ ﻣﺮد‪ ،‬ﺣﻖ را ﻗﺒﻮل‬
‫ﻧﮑﺮد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺗﮑﺒﺮ ورزﯾﺪ و ﺳﺮﮐﺸﯽ ﻧﻤﻮد؛ ﻫﺮ زﻣﺎن ﮐﻪ آﯾﺎت اﻻﻫﯽ را ﺑﺮاﯾﺶ ﯾﺎدآوري‬
‫َ َ َّ َ ٓ ُ ُ ُ َ َ ٰ ۡ‬
‫� عِل ٍ� عِند ٓ �‬
‫ِي﴾‪:‬‬ ‫ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬آنﻫﺎ را رد ﻣﯽﮐﺮد و ﺗﮑﺒﺮ ﻣﯽورزﯾﺪ‪﴿ .‬قال إِ�ما أوت ِيتهۥ‬
‫»ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﻋﻠﻢ و داﻧﺸﯽ ﮐﻪ دارم‪ ،‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﺎل و ﺛﺮوت دﺳﺖ ﯾﺎﻓﺘﻪام«‪ .‬و‬
‫ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﻟﻄﻒ اﷲ‪ ‬را ﺑﺮ ﺧﻮد اﻧﮑﺎر ﮐﺮد؛ ادﻋﺎ ﻣﯽﮐﺮد ﮐﻪ آنﻫﻤﻪ ﺛﺮوت را ﺑﺎ داﻧﺶ‬
‫و ﻗﺪرت ﺧﻮد ﺑﻪدﺳﺖ آورده اﺳﺖ‪ .‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ اﷲ‪ ‬او و ﺧﺎﻧﻪاش را در زﻣﯿﻦ ﻓﺮور‬
‫َ َ ُ ُ َ‬ ‫َ َ َ َ‬
‫ن�ون ُهۥ‬ ‫ﺑ‪‬ﺮد و ﺧﻮدش و آنﻫﻤﻪ ﻣﺎل و ﺛﺮوﺗﺶ را ﻧﺎﺑﻮد ﮐﺮد‪َ �﴿ .‬ما �ن ُ�ۥ مِن ف ِئةٖ ي‬
‫ۡ َ‬ ‫َ َ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬
‫�ن ‪» :﴾٨١‬ﭘﺲ ﻗﺎرون و ﺧﺎﻧﻪاش را ﺑﻪ زﻣﯿﻦ ﻓﺮو‬ ‫ون ٱ�ِ َو َما �ن م َِن ٱل ُمنت ِِ‬
‫� َ‬
‫مِن د ِ‬
‫ﺑﺮدﯾﻢ؛ و ﻫﯿﭻ ﮔﺮوﻫﯽ ﻧﺪاﺷﺖ ﮐﻪ او را در ﺑﺮاﺑﺮ اﷲ ﯾﺎري دﻫﻨﺪ و ﺧﻮد ﻧﯿﺰ ﯾﺎراي ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﮐﺎري ﻧﺪاﺷﺖ«‪ .‬اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫َ ُ ُ َ َ ۡ َ َّ َّ َ َ ۡ ُ ُ ّ َ‬
‫لر ۡزق ل َِمن‬ ‫ٱ‬ ‫ط‬ ‫س‬ ‫ب‬ ‫ي‬ ‫�‬ ‫ٱ‬ ‫ن‬ ‫أ‬‫�‬ ‫�‬ ‫و‬ ‫ون‬ ‫ول‬ ‫ق‬‫�‬ ‫س‬‫ِ‬ ‫م‬
‫ۡ‬ ‫﴿ َوأَ ۡص َب َح ٱ َّ� َ‬
‫ِين َ� َم َّن ۡوا ْ َم َ�نَ ُهۥ بٱ� ۡ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َ َ ۡ ُ َ ۡ َ ٓ َ َّ َّ َّ ُ َ َ ۡ َ َ َ َ َ‬ ‫َ ٓ‬
‫]اﻟﻘﺼﺺ‪[٨٢ :‬‬ ‫�َشا ُء م ِۡن ع َِبادِه ِۦ و�قدِر ۖ لو� أن من ٱ� علينا �سف بِناۖ﴾‬
‫َ‬
‫و آﻧﺎن ﮐﻪ دﯾﺮوز ﺟﺎﯾﮕﺎه او را آرزو ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻣﺪادان ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺷﮕﻔﺘﺎ ﮐﻪ اﷲ‪ ،‬روزي ﻫﺮ‬
‫ﮐﺲ از ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ را ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬ﻓﺮاخ و ﯾﺎ ﺗﻨﮓ ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ‪ .‬و اﮔﺮ اﷲ ﺑﺮ ﻣﺎ ﻣﻨﺖ ﻧﻤﯽﮔﺬاﺷﺖ‪ ،‬ﻣﺎ‬
‫را ﻧﯿﺰ در زﻣﯿﻦ ﻓﺮو ﻣﯽﺑ‪‬ﺮد‪.‬‬
‫دﻗﺖ ﮐﻨﯿﺪ؛ در ﭘﯿﺎﻣﺪ ﺗﮑﺒﺮ و ﺧﻮدﭘﺴﻨﺪي ﺑﯿﻨﺪﯾﺸﯿﺪ؛ آري! ﭘﯿﺎﻣﺪش ﻧﺎﺑﻮدي و ذﻟﺖ‬
‫و ﺧﻮاريﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬آﯾﻪﻫﺎي دﯾﮕﺮي ﻧﯿﺰ در اﯾﻦ ﺑﺎب ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ از ﺟﻤﻠﻪ اﯾﻦﮐﻪ اﷲ‪‬‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ ٗ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ ُ ُ َ ُٗ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ۡ ُ‬ ‫َ‬ ‫ۡ َ‬
‫�دون ُعل ّو� ِ� ٱ�� ِض َو� ف َسادا﴾‬ ‫﴿ت ِلك ٱ َّ� ُار ٱ�خ َِرةُ � َعل َها ل ِ�ِين � ي ِر‬
‫]اﻟﻘﺼﺺ‪[٨٣ :‬‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﺳﺮاي آﺧﺮت اﺳﺖ ﮐﻪ آن را ﺑﺮاي ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﯿﻢ ﮐﻪ ﺧﻮاﻫﺎن ﻓﺴﺎد و ﺑﺮﺗﺮي در‬
‫زﻣﯿﻦ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫آﺧﺮت‪ ،‬واﭘﺴﯿﻦ ﺳﺮاي اﻧﺴﺎن اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﻫﺮ اﻧﺴﺎﻧﯽ ﭼﻬﺎر ﻣﻨﺰل دارد ﮐﻪ آﺧﺮﯾﻨﺶ‪،‬‬
‫ﻣﻨﺰل آﺧﺮت اﺳﺖ‪:‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪532‬‬

‫ﻣﻨﺰل ﻧﺨﺴﺖ‪ :‬ﺷﮑﻢ ﻣﺎدر‪.‬‬

‫دوﻣﯿﻦ ﻣﻨﺰل‪ :‬دﻧﯿﺎ‪.‬‬
‫ﺳﻮﻣﯿﻦ ﻣﻨﺰل‪ :‬ﻋﺎﻟَﻢ ﺑﺮزخ ﮐﻪ از زﻣﺎن ﻣﺮگ آﻏﺎز ﻣﯽﺷﻮد و ﺗﺎ ﺑﺮﭘﺎ ﺷﺪن ﻗﯿﺎﻣﺖ‬
‫اداﻣﻪ دارد‪.‬‬
‫و ﭼﻬﺎرم‪ :‬ﺳﺮاي آﺧﺮت اﺳﺖ ﮐﻪ آﺧﺮﯾﻦ ﻣﻨﺰل اﻧﺴﺎن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺟﺎوادﻧﻪ در آن‬
‫ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﺳﺮا ﯾﺎ ﻣﻨﺰﻟﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬درﺑﺎرهاش ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ ٗ‬ ‫َۡ‬ ‫َ ُ َ ۡ َ ُ َ َّ َ َ ُ ُ َ ُ ٗ‬ ‫ۡ َ‬
‫�دون ُعل ّو� ِ� ٱ�� ِض َو� ف َسادا﴾‬ ‫﴿ت ِلك ٱ َّ� ُار ٱ�خِرة �علها ل ِ�ِين � ي ِر‬
‫]اﻟﻘﺼﺺ‪[٨٣ :‬‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﺳﺮاي آﺧﺮت اﺳﺖ ﮐﻪ آن را ﺑﺮاي ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﯿﻢ ﮐﻪ ﺧﻮاﻫﺎن ﻓﺴﺎد و ﺑﺮﺗﺮي در‬
‫زﻣﯿﻦ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﻧﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺣﻖ‪ ،‬ﮔﺮدنﮐﺸﯽ و ﺗﮑﺒﺮ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﻧﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺧﻠﻖ؛ ﺑﻠﮑﻪ در‬
‫ﺑﺮاﺑﺮ ﺣﻖ و ﺧﻠﻖ ﻣﺘﻮاﺿﻊ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬روﺷﻦ اﺳﺖ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﺎﻧﯽ وﻗﺘﯽ ارادهي ﻓﺴﺎد و‬
‫ﺑﺮﺗﺮيﺟﻮﯾﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺲ از ﺑﺎب اوﻟﯽ‪ ،‬در ﻋﻤﻞ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﺗﺒﻬﮑﺎري و ﺑﺮﺗﺮيﺟﻮﯾﯽ‬
‫ﻧﻤﯽﭘﺮدازﻧﺪ؛ ﻟﺬا ﻧﻪ ﻓﺴﺎد ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﻧﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺣﻖ و ﺧﻠﻖ ﺧﺪا‪ ،‬ﺗﮑﺒﺮ ﻣﯽورزﻧﺪ و‬
‫ﺧﻮاﻫﺎن ﻓﺴﺎد و ﺑﺮﺗﺮي ﻧﯿﺰ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﺮدم ﺑﺮ ﺳﻪ دﺳﺘﻪاﻧﺪ‪:‬‬
‫‪ -1‬ﮔﺮوﻫﯽ ﮐﻪ ﺗﮑﺒﺮ ﻣﯽورزﻧﺪ‪ ،‬ﻓﺴﺎد ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و دﯾﮕﺮان را ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻓﺴﺎد و ﺗﺒﺎﻫﯽ‬
‫ﻣﯽﮐﺸﺎﻧﻨﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻫﻢ ﺧﻮاﻫﺎن ﻓﺴﺎد و ﺑﺮﺗﺮي در زﻣﯿﻦ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﻫﻢ در ﻋﻤﻞ ﺑﻪ‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺎرﻫﺎﯾﯽ ﻣﯽﭘﺮدازﻧﺪ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ارادهي ﺑﺪي و ﮐﺮدار ﺑﺪ‪ ،‬ﻫﺮ دو را دارﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -2‬ﮔﺮوﻫﯽ ﮐﻪ ﺧﻮاﻫﺎن ﻓﺴﺎد و ﺑﺮﺗﺮي ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻪ رﺳﺪ ﺑﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﺗﺒﻬﮑﺎر و ﻣﺘﮑﺒﺮ‬
‫ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -3‬دﺳﺘﻪاي دﯾﮕﺮ ﺧﻮاﻫﺎن ﻓﺴﺎد و ﺑﺮﺗﺮي ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽاش را ﻧﺪارﻧﺪ؛ اﻟﺒﺘﻪ‬
‫ﮔﻨﺎه‪ ‬اﯾﻦ ﺑﺪاﻧﺪﯾﺸﯽ و ارادهي ﺑﺪ ﺑﺮ آﻧﺎن ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﺳﺮاي آﺧﺮت‪ ،‬از آنِ ﮐﺴﺎﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﻮاﻫﺎن ﻓﺴﺎد و ﺑﺮﺗﺮي در زﻣﯿﻦ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ در‬
‫ﺑﺮاﺑﺮ ﺣﻖ و ﺧﻠﻖ ﺧﺪا‪ ،‬ﺗﮑﺒﺮ ﻧﻤﯽورزﻧﺪ و ﺑﻪ ﻓﺴﺎد و ﺗﺒﻬﮑﺎري ﻧﻤﯽﭘﺮدازﻧﺪ‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻣﻨﻈﻮر از ﻓﺴﺎد و ﺗﺒﻬﮑﺎري در زﻣﯿﻦ‪ ،‬وﯾﺮان ﮐﺮدن ﺧﺎﻧﻪﻫﺎ و ﺑﻪ آﺗﺶ ﮐﺸﯿﺪن ﻣﺰارع و‬
‫ﮐﺸﺘﺰارﻫﺎ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻣﻨﻈﻮر‪ ،‬ﺗﺒﺎه ﮐﺮدنِ زﻣﯿﻦ ﺑﺎ ﮔﻨﺎه و ﻣﻌﺼﯿﺖ اﺳﺖ‪ .‬اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
 ‫‪533‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮامﺑﻮدن ﮐﺒﺮ و ﺧﻮدﭘﺴﻨﺪي‬
‫ۡ ۡ َ‬ ‫ْ َۡ‬ ‫َ ُۡ‬
‫]اﻷﻋﺮاف‪[٥٦ :‬‬ ‫﴿ َو� �فس ُِدوا ِ� ٱ�� ِض َ�ع َد إِص� ٰ ِ‬
‫ح َها﴾‬
‫و در زﻣﯿﻦ ﭘﺲ از اﺻﻼح آن‪ ،‬ﺑﻪ ﻓﺴﺎد و ﺗﺒﻬﮑﺎري ﻧﭙﺮدازﯾﺪ‪.‬‬
‫ﻋﻠﻤﺎ در ﺗﻔﺴﯿﺮ اﯾﻦ آﯾﻪ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﯾﻌﻨﯽ از اﷲ‪ ،‬ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ و ﻣﻌﺼﯿﺖ ﻧﮑﻨﯿﺪ؛ زﯾﺮا‬
‫ﻣﻌﺼﯿﺖ‪ ،‬ﺧﺎﺳﺘﮕﺎه‪ ‬ﻓﺴﺎد و ﺗﺒﺎﻫﯽﺳﺖ‪.‬‬
‫اﷲ ﺗﺒﺎرك و ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ّ َ َّ َ ٓ َ ۡ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ۡ َ َّ َ ۡ َ ۡ ُ َ ٰٓ َ َ ُ ْ َ َّ َ ۡ َ‬
‫َ‬ ‫ْ‬
‫ت مِن ٱلسماءِ وٱ�� ِض‬ ‫ٰ‬ ‫َ‬
‫﴿ولو أن أهل ٱلقرى ءامنوا وٱ�قوا لفتحنا علي ِهم بر� ٖ‬
‫َ َّ ُ ْ َ َ َ ۡ َ ٰ ُ َ َ ُ ْ َ ۡ ُ َ‬ ‫َ‬
‫]اﻷﻋﺮاف‪[٩٦ :‬‬ ‫سبون ‪﴾٩٦‬‬ ‫�ن كذبوا فأخذ�هم بِما �نوا ي� ِ‬ ‫َو� ٰ ِ‬
‫و اﮔﺮ ﻣﺮدم ﺷﻬﺮﻫﺎ و آﺑﺎديﻫﺎ اﯾﻤﺎن ﻣﯽآوردﻧﺪ و ﺗﻘﻮا ﭘﯿﺸﻪ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮﮐﺖﻫﺎي آﺳﻤﺎن و‬
‫زﻣﯿﻦ را ﺑﺮ آﻧﺎن ﻣﯽﮔﺸﻮدﯾﻢ؛ وﻟﯽ اﻧﮑﺎر ﻧﻤﻮدﻧﺪ و ﻣﺎ‪ ،‬آﻧﺎن را ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﮐﺮدارﺷﺎن ﮔﺮﻓﺘﯿﻢ‪.‬‬
‫و اﷲ‪ ‬در ﻧﺘﯿﺠﻪي اﯾﻦ اﻧﮑﺎر‪ ،‬ﺑﺮﮐﺖﻫﺎي آﺳﻤﺎن و زﻣﯿﻦ را ﺑﺮ آﻧﺎن ﻧﮕﺸﻮد؛ ﻟﺬا‬
‫زﻣﯿﻦ ﺑﻪوﺳﯿﻠﻪي ﮔﻨﺎه و ﻣﻌﺼﯿﺖ‪ ،‬ﺗﺒﺎه ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َۡ‬ ‫َ َ‬
‫]اﻹﴎاء‪[٣٧ :‬‬ ‫﴿ َو� � ۡم ِش ِ� ٱ�� ِض َم َر ًحا﴾‬
‫و در زﻣﯿﻦ ﺧﺮاﻣﺎن و ﺑﺎ ﻏﺮور راه ﻣﺮو‪.‬‬
‫و در اداﻣﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ٗ‬ ‫َّ َ َ َ ۡ َ ۡ َ َ َ َ َ ۡ ُ َ ۡ َ‬
‫]اﻹﴎاء‪[٣٧ :‬‬ ‫� َبال ُطو� ‪﴾٣٧‬‬
‫﴿إِنك لن � ِرق ٱ��ض ولن �بلغ ٱ ِ‬
‫ﺑﻪراﺳﺘﯽ ﺗﻮ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﯽ زﻣﯿﻦ را ﺑﺸﮑﺎﻓﯽ و ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﯽ در ﺑﻠﻨﺪي ﺑﻪ ﮐﻮه ﺑﺮﺳﯽ‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﻫﺮﻃﻮر ﮐﻪ ﺑﺎﺷﯽ‪ ،‬ﺑﺎز ﻫﻢ اﻧﺴﺎنِ ﺿﻌﯿﻒ و ﮐﻮﭼﮑﯽ ﻫﺴﺘﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﯽ ﺑﺎ‬
‫ﺗﮑﺒﺮ و ﻏﺮورِ ﺧﻮد ‪ -‬ﺑﺎ ﮐﻮﺑﯿﺪنِ ﭘﺎيِ ﺧﻮد ‪ -‬زﻣﯿﻦ را ﺑﺸﮑﺎﻓﯽ ﯾﺎ ﺑﺎ ﺑﺎﻻ ﮔﺮﻓﺘﻦِ ﺳﺮ و‬
‫ﮔﺮدن ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬ﻫﻢﺳﺎن ﮐﻮهﻫﺎ ﺷﻮي و ﺑﻪ ﺑﻠﻨﺪاي ﮐﻮهﻫﺎ ﺑﺮﺳﯽ‪.‬‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ ً َّ َّ َ َ ُ ُّ ُ َّ ُ ۡ َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫﴿ َو َ� تُ َص ّ ِع ۡر َخ َّد َك ل َِّلن ِ َ َ َ ۡ‬
‫اس و� �م ِش ِ� ٱ�� ِض مرحاۖ إِن ٱ� � �ِب � �ت ٖ‬
‫ال‬
‫َ ُ‬
‫]ﻟﻘﲈن‪[١٨ :‬‬ ‫فخورٖ ‪﴾١٨‬‬
‫ﻣﺘﮑﺒﺮاﻧﻪ از ﻣﺮدم روي ﺑﺮﻧﮕﺮدان و در زﻣﯿﻦ ﺧﺮاﻣﺎن و ﺑﺎﻏﺮور راه ﻣﺮو ﮐﻪ ﺑﻪراﺳﺘﯽ اﷲ‪ ،‬ﻫﯿﭻ‬
‫ﻣﺘﮑﺒﺮ ﻓﺨﺮﻓﺮوﺷﯽ را دوﺳﺖ ﻧﺪارد‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪534‬‬

‫ﻟﺬا ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ ﮐﻪ اﻧﺴﺎنﻫﺎي ﻣﺘﮑﺒﺮ‪ ،‬از ﺣﻖ و ﺣﻘﯿﻘﺖ رويﮔﺮدان ﻫﺴﺘﻨﺪ و از ﻗﺒﻮلِ‬

‫ي ﺧﻮد را ﻣﯽﮔﺮداﻧﻨﺪ و‬ ‫آن ﺳﺮﭘﯿﭽﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ ﺣﺘﯽ وﻗﺘﯽ ﺑﺎ آنﻫﺎ ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪ ،‬رو ِ‬
‫ﮔﺮدنِ ﺧﻮﯾﺶ را ﻣﯽﭘﯿﭽﺎﻧﻨﺪ و ژﺳﺖ‪ ‬ﻋﺠﯿﺒﯽ ﺑﻪ ﺧﻮد ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ!‬
‫ُ َّ‬ ‫َ‬
‫َّ َّ َ ُ‬ ‫َۡ‬ ‫َ َ‬
‫� � � ُِّب �‬ ‫﴿ َو� � ۡم ِش ِ� ٱ�� ِض َم َر ًحا﴾؛ ﯾﻌﻨﯽ در زﻣﯿﻦ ﺑﺎ ﺗﮑﺒﺮ راه ﻣﺮو‪﴿ .‬إِن ٱ‬
‫َُۡ َ ُ‬
‫ال فخورٖ ‪﴾١٨‬؛ اﷲ‪ ‬ﮐﺴﯽ را ﮐﻪ ژﺳﺖ ﻣﺘﮑﺒﺮاﻧﻪاي ﺑﻪ ﺧﻮد ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﺑﺎ ﮔﻔﺘﺎرش‬ ‫�ت ٖ‬
‫ﻓﺨﺮﻓﺮوﺷﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬دوﺳﺖ ﻧﺪارد؛ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در رﻓﺘﺎرش‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ در ﻇﺎﻫﺮ‬
‫و ﭘﻮﺷﺶِ او و ﻧﯿﺰ در ﻧﺤﻮهي راه رﻓﺘﻨﺶ‪ ،‬ﮐﺒﺮ و ﻏﺮور ﻧﻤﺎﯾﺎن اﺳﺖ و ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻫﻨﮕﺎمِ‬
‫ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ‪ ،‬ﻓﺨﺮﻓﺮوﺷﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل دوﺳﺘﺶ ﻧﺪارد؛ ﺑﻠﮑﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻨﺪهي‬
‫ﭘﺮﻫﯿﺰﮔﺎر و ﻣﺘﻮاﺿﻌﯽ را دوﺳﺖ دارد ﮐﻪ ﻧﺎﺷﻨﺎﺧﺘﻪ و داراي ﻋﺰت ﻧﻔﺲ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫***‬
‫َ ْ ُ ُ َ َّ َ َ ْ َ َ َ ْ‬
‫اﺠﻟﻨﺔ ﻣﻦ ﺎﻛن ﻲﻓ ﻗﻠﺒ ِ ِﻪ‬ ‫ﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﻻ ﻳﺪﺧﻞ‬ ‫مﺴﻌﻮ ٍد‪َ ‬ﻋ ِﻦ اﻨﻟَّ ِّ‬
‫ُ‬ ‫َّ‬
‫‪ -٦١٧‬ﻋﻦ ﻋﺒ ِﺪ ا�ِ ﺑﻦ‬
‫ِ‬
‫ُ َ َ ًَ‬ ‫َ ْ َ ُ َ َ ُُ َ َ ً‬ ‫َ ُ ٌ َّ َّ ُ َ ُ‬ ‫ْ َ ُ َ َّ َ ْ‬
‫الﺮﺟﻞ �ِ ُّﺐ أن ﻳ�ﻮن ﺛ ْﻮ�ﻪ ﺣﺴﻨﺎ‪ ،‬وﻧﻌﻠﻪ ﺣﺴﻨﺔ؟‬ ‫ِﺮﺒ«‪ .‬ﻓﻘﺎل رﺟﻞ‪ :‬إِن‬
‫ﻣﺜﻘﺎل ذر ٍة ﻣﻦ ﻛ ٍ‬
‫ْ ُ َ َ ُ َ ِّ َ ْ ُ‬ ‫َّ َ َ ٌ ُ ُّ َ َ‬
‫اﺤﻟﻖ و�ﻤﻂ اﻨﻟَّ ِ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺎس«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬ ‫اﺠﻟﻤﺎل؛ الﻜِﺮﺒ �ﻄﺮ‬ ‫ﻗﺎل‪» :‬إِن اﷲ ﻤﺟِﻴﻞ �ِﺐ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در ﻗﻠﺒﺶ‬
‫ﺑﻪاﻧﺪازهي ذرهاي ﮐﺒﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬وارد ﺑﻬﺸﺖ ﻧﻤﯽﺷﻮد«‪ .‬ﺷﺨﺼﯽ ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬آﯾﺎ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ‬
‫دوﺳﺖ دارد ﻟﺒﺎس و ﮐﻔﺶ زﯾﺒﺎ ﺑﭙﻮﺷﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﻫﻢ ﺗﮑﺒﺮ اﺳﺖ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﻤﺎﻧﺎ اﷲ زﯾﺒﺎﺳﺖ‬
‫و زﯾﺒﺎﯾﯽ را دوﺳﺖ دارد؛ ﮐﺒﺮ‪ ،‬ﺳﺮﭘﯿﭽﯽ از ﺣﻖ و ﺗﺤﻘﯿﺮ ﻣﺮدم اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ُْ‬ ‫َّ‬ ‫َْ‬ ‫َ َّ َ ُ ً َ َ‬ ‫َ ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫رﺳﻮل ا�‪ِ ِ � ‬ﺸ ِ‬
‫ﻤﺎﻪﻟ ِ ﻓﻘﺎل‪» :‬ﻞﻛ‬ ‫ِ‬ ‫ﺪ‬ ‫ِﻨ‬‫ﻋ‬ ‫ﻞ‬ ‫�‬ ‫أ‬ ‫ﻼ‬ ‫ﺟ‬‫ر‬ ‫ن‬ ‫أ‬ ‫‪‬‬‫ﻮع‬‫�‬ ‫ﺑﻦ اﻷ‬
‫‪ -٦١٨‬وﻋﻦ َﺳﻠﻤﺔ ِ‬
‫َ‬ ‫ﺖ«؛ َﻣﺎ َﻣ َﻨ َﻌ ُﻪ إﻻَّ ْ‬‫ْ ََ ْ َ‬ ‫َ ْ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫الﻜﺮﺒ‪ .‬ﻗﺎل‪ :‬ﻓﻤﺎ َرﻓﻌﻬﺎ إِﻰﻟ �ِﻴﻪ‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫�ِﻴ ِﻤﻴﻨِﻚ«‪ .‬ﻗﺎل‪ :‬ﻻ أﺳﺘ ِﻄﻴﻊ‪ .‬ﻗﺎل‪» :‬ﻻ اﺳﺘﻄﻌ‬
‫) ‪(2‬‬
‫]رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺳﻠﻤﻪ ﺑﻦ اﮐﻮع‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺷﺨﺼﯽ ﻧﺰد رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﺎ دﺳﺖ ﭼﭗ ﺧﻮد‪،‬‬
‫ﻏﺬا ﺧﻮرد؛ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ او ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﺎ دﺳﺖ راﺳ ‪‬‬
‫ﺖ ﺧﻮد ﺑﺨﻮر«‪ .‬آن ﻣﺮد ﮔﻔﺖ‪:‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.91 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪] .2021 :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 163‬ذﮐﺮ ﺷﺪ‪[.‬‬
 ‫‪535‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮامﺑﻮدن ﮐﺒﺮ و ﺧﻮدﭘﺴﻨﺪي‬

‫ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻢ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﯿﭻﮔﺎه ﻧﺘﻮاﻧﯽ«‪ .‬ﭼﯿﺰي ﺟﺰ ﮐﺒﺮ‪ ،‬آن ﻣﺮد را از اﻃﺎﻋﺖ‬
‫ﺑﺎزﻧﺪاﺷﺖ؛ وي از آن ﭘﺲ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ دﺳﺖ راﺳﺘﺶ را ﺑﻪ ﺳﻮي دﻫﺎﻧﺶ ﺑﻠﻨﺪ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﺣﺎﻓﻆ ﻧﻮوي‪ /‬در ﺑﺎب ﺣﺮام ﺑﻮدن ﮐﺒﺮ و ﺧﻮدﭘﺴﻨﺪي‪ ،‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن‬
‫ﻧﻘﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﻦﻣﺴﻌﻮد‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در ﻗﻠﺒﺶ‬
‫ﺑﻪاﻧﺪازهي ذرهاي ﮐﺒﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬وارد ﺑﻬﺸﺖ ﻧﻤﯽﺷﻮد«‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از اﺣﺎدﯾﺚ وﻋﯿﺪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬در آن ﺑﻪﺻﻮرت ﻣﻄﻠﻖ‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﯾﮏ ﮐﺎر ﻫﺸﺪار داده اﺳﺖ و اﻟﺒﺘﻪ ﺑﻨﺎ ﺑﺮ آﻣﻮزهﻫﺎي دﯾﻨﯽ ﺑﻪ ﺷﺮح و ﺗﻔﺼﯿﻞِ‬
‫ﺑﯿﺶﺗﺮي ﻧﯿﺎز دارد‪.‬‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در ﻗﻠﺒﺶ ﮐﺒﺮ وﺟﻮد دارد‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺣﻖ را ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ ﻣﯽداﻧﺪ و از آن ﺳﺮﭘﯿﭽﯽ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﮐﺎﻓﺮ اﺳﺖ و ﺟﺎوداﻧﻪ در دوزخ ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ و ﻫﯿﭻﮔﺎه وارد ﺑﻬﺸﺖ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬زﯾﺮا‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ۡ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ ٰ َ َ َّ ُ ۡ َ ُ ْ َ ٓ َ َ َّ ُ َ‬
‫َ‬
‫]ﳏﻤﺪ ‪[٩ :‬‬ ‫� فأ ۡح َب َط أع َ� ٰل ُه ۡم ‪﴾٩‬‬ ‫﴿�ل ِك بِ��هم ك ِرهوا ما أنزل ٱ‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺪانﺳﺒﺐ ﺑﻮد ﮐﻪ آﻧﺎن آنﭼﻪ را اﷲ ﻧﺎزل ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﺎﮔﻮار داﻧﺴﺘﻨﺪ؛ ﭘﺲ )اﷲ( اﻋﻤﺎﻟﺸﺎن‬
‫را ﺗﺒﺎه ﮐﺮد‪.‬‬
‫و اﷲ ﻋﻤﻞ ﻫﯿﭻﮐﺲ ﺟﺰ ﮐﺎﻓﺮ را ﺗﺒﺎه ﻧﻤﯽﮔﺮداﻧﺪ؛ زﯾﺮا اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ََُ ۡ َ ُ َ َ ‪ُ ۡ َ ۡ َ َ َ ََُْ ٞ‬‬ ‫ُ‬ ‫َ ۡ‬
‫ت أع َ� ٰل ُه ۡم ِ�‬ ‫﴿ َو َمن يَ ۡرتدِد مِن� ۡم َعن دِينِهِۦ �يمت وهو �ف ِر فأو ٰٓ��ِك حبِط‬
‫َ َ ُ ْ َ ٰٓ َ َ ۡ َ ٰ ُ َّ ُ ۡ َ َ ٰ ُ َ‬ ‫ُّ ۡ َ َ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[٢١٧ :‬‬ ‫�ون ‪﴾٢١٧‬‬ ‫ٱ��يا وٱ�خِرةِ� وأو��ِك أص�ب ٱ� ِ‬
‫ار� هم �ِيها � ِ‬
‫و اﻋﻤﺎلِ آن دﺳﺘﻪ از ﺷﻤﺎ ﮐﻪ از دﯾﻨﺸﺎن ﺑﺮﮔﺮدﻧﺪ و در ﺣﺎل ﮐﻔﺮ ﺑﻤﯿﺮﻧﺪ‪ ،‬در دﻧﯿﺎ و آﺧﺮت ﺑﺮ ﺑﺎد‬
‫ﻣﯽﺷﻮد و ﭼﻨﯿﻦ اﻓﺮادي دوزﺧﯽاﻧﺪ و ﺑﺮاي ﻫﻤﯿﺸﻪ در دوزخ ﻣﯽﻣﺎﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺮدم ﯾﺎ ﺧﻠﻖ ﺧﺪا ﺗﮑﺒﺮ ورزد‪ ،‬اﻣﺎ از ﻋﺒﺎدت اﷲ ﺳﺮﭘﯿﭽﯽ‬
‫ﻧﮑﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪﻃﻮر ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ وارد ﺑﻬﺸﺖ ﻧﻤﯽﺷﻮد؛ ﺑﻠﮑﻪ اﺑﺘﺪا ﻣﺠﺎزات ﻋﻤﻠﺶ را ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ ﺗﺎ از‬
‫آﻟﻮدﮔﯽ اﯾﻦ ﮔﻨﺎه ﭘﺎك ﮔﺮدد و در ﺣﺎﻟﯽ ﺑﻪ ﺑﻬﺸﺖ ﺑﺮود ﮐﻪ ﭘﺎك و ﭘﺎﮐﯿﺰه اﺳﺖ‪ .‬از‬
‫اﯾﻦرو وﻗﺘﯽ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮد‪ ،‬ﺷﺨﺼﯽ ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬آﯾﺎ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ‬
‫دوﺳﺖ دارد ﻟﺒﺎس و ﮐﻔﺶ زﯾﺒﺎ ﺑﭙﻮﺷﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﻫﻢ ﺗﮑﺒﺮ اﺳﺖ؟ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﻤﺎﻧﺎ‬
‫اﷲ زﯾﺒﺎﺳﺖ و زﯾﺒﺎﯾﯽ را دوﺳﺖ دارد؛ ﮐﺒﺮ‪ ،‬ﺳﺮﭘﯿﭽﯽ از ﺣﻖ و ﺗﺤﻘﯿﺮ ﻣﺮدم اﺳﺖ«‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪536‬‬

‫آري؛ اﷲ در ذات‪ ،‬ﺻﻔﺎت و اﻓﻌﺎل ﺧﻮد زﯾﺒﺎﺳﺖ و ﻫﺮﭼﻪ از او ﺳﺮ ﻣﯽزﻧﺪ‪ ،‬ﻧﯿﮏ و زﯾﺒﺎ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻪ زﺷﺖ و اﻧﺪﯾﺸﻪﻫﺎي ﭘﺎك و ﺳﺎﻟﻢ‪ ،‬آن را ﺧﻮب و زﯾﺒﺎ ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦﮐﻪ‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬زﯾﺒﺎﯾﯽ را دوﺳﺖ دارد«‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ دوﺳﺖ دارد ﺑﻨﺪهاش ﻇﺎﻫﺮي زﯾﺒﺎ و‬
‫آراﺳﺘﻪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﮐﻔﺶ و ﻟﺒﺎسِ ﺧﻮب و زﯾﺒﺎ ﺑﭙﻮﺷﺪ و در ﻫﻤﻪ ﺣﺎل آراﺳﺘﻪ و ﻧﯿﮏ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا زﯾﺒﺎﯾﯽ و آراﺳﺘﮕﯽ‪ ،‬ﻗﻠﺐﻫﺎ را ﺑﻪ ﺳﻮي اﻧﺴﺎن ﺟﺬب ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻣﺮدم‪ ،‬آدمِ‬
‫آراﺳﺘﻪ را دوﺳﺖ دارﻧﺪ؛ ﺑﺮ ﺧﻼف زﺷﺘﯽ؛ ﻣﺜﻞِ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﺮ و وﺿﻌﺶ ﻧﻤﯽرﺳﺪ و‬
‫ﻣﻮﻫﺎي ژوﻟﯿﺪه و ﻟﺒﺎسﻫﺎي ﻧﺎﻣﺮﺗﺒﯽ دارد‪ .‬از اﯾﻦرو رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﷲ زﯾﺒﺎﺳﺖ و‬
‫زﯾﺒﺎﯾﯽ را دوﺳﺖ دارد«؛ ﯾﻌﻨﯽ دوﺳﺖ دارد ﮐﻪ ﺑﻨﺪهاش زﯾﺒﺎ و آراﺳﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ زﯾﺒﺎﯾﯽِ‬
‫ﻃﺒﯿﻌﯽ و ﺧﺪادادي‪ ،‬دﺳﺖ اﻧﺴﺎن ﻧﯿﺴﺖ و اﻧﺴﺎن در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ دﺧﻞ و ﺗﺼﺮﻓﯽ ﻧﺪارد‪.‬‬
‫ﻟﺬا رﺳﻮلاﷲ‪ ‬در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﻪ زﯾﺒﺎﯾﯽ و ﺟﻤﺎﻟﯽ اﺷﺎره ﮐﺮده ﮐﻪ در دﺳﺖ‪ ‬اﻧﺴﺎن‬
‫اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺗﺠﻤﻞ و ﺧﻮدآراﯾﯽِ ﻣﺸﺮوع‪.‬‬
‫و اﻣﺎ ﺣﺪﯾﺚ دوم؛ ﺳﻠﻤﻪ ﺑﻦ اﮐﻮع‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺷﺨﺼﯽ‪ ،‬ﻧﺰد رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﺎ دﺳﺖ‬
‫ﭼﭗ ﺧﻮد‪ ،‬ﻏﺬا ﺧﻮرد؛ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ او ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﺎ دﺳﺖ راﺳﺖ‪ ‬ﺧﻮد ﺑﺨﻮر«‪ .‬آن ﻣﺮد‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻢ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﯿﭻﮔﺎه ﻧﺘﻮاﻧﯽ«‪ .‬ﭼﯿﺰي ﺟﺰ ﮐﺒﺮ‪ ،‬آن ﻣﺮد را از‬
‫اﻃﺎﻋﺖ ﺑﺎزﻧﺪاﺷﺖ؛ از آن ﭘﺲ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ دﺳﺖ راﺳﺘﺶ را ﺑﻪ ﺳﻮي دﻫﺎﻧﺶ ﺑﻠﻨﺪ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ درﯾﺎﻓﺖ اﯾﻦ ﻣﺮد‪ ،‬آدمِ ﻣﺘﮑﺒﺮيﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮاﯾﺶ ﺑﺪدﻋﺎﯾﯽ ﮐﺮد و از‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺧﻮاﺳﺖ ﮐﻪ دﺳﺖ راﺳﺘﺶ را ﻓﻠﺞ ﯾﺎ ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﺑﮕﺮداﻧﺪ ﮐﻪ ﻧﺘﻮاﻧﺪ آن را ﺑﻪ‬
‫ﺳﻮي دﻫﺎﻧﺶ ﺑﺎﻻ ﺑﺒﺮد‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻧﯿﺰ دﻋﺎي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬را ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ و از آن ﭘﺲ‪ ،‬آن ﻣﺮد‬
‫ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ دﺳﺖ راﺳﺘﺶ را ﺑﻪ ﺳﻮي دﻫﺎﻧﺶ ﺑﺎﻻ ﺑﺒﺮد؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺜﻞِ ﻋﺼﺎ راﺳﺖ ﺷﺪ‪.‬‬
‫زﯾﺮا در ﺑﺮاﺑﺮ دﯾﻦِ اﷲ‪ ‬ﺗﮑﺒﺮ ورزﯾﺪ و از ﺣﮑﻢِ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺳﺮﭘﯿﭽﯽ ﮐﺮد‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﺧﻮردن و آﺷﺎﻣﯿﺪن ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎ دﺳﺖ راﺳﺖ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ‬
‫اﺳﺘﻔﺎده از دﺳﺖ راﺳﺖ در ﺧﻮردن و آﺷﺎﻣﯿﺪن واﺟﺐ اﺳﺖ و ﺧﻮردن ﺑﺎ دﺳﺖ‪ ‬ﭼﭗ‪،‬‬
‫ﺣﺮام ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻫﺮﮐﺲ ﺑﺎ دﺳﺖ ﭼﭙﺶ ﭼﯿﺰي ﺑﺨﻮرد ﯾﺎ ﺑﯿﺎﺷﺎﻣﺪ‪ ،‬ﮔﻨﻪﮐﺎر ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬زﯾﺮا‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ دﺳﺖ ﭼﭗ ﻣﯽﺧﻮرد و ﻣﯽآﺷﺎﻣﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ ‬ﺷﯿﻄﺎن و دوﺳﺘﺎن او ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫َ ُُْ‬ ‫َ َّ َّ‬ ‫ﺎﻪﻟ َوﻻ � َ ْ َ‬ ‫َْ ُ ْ َ َ ُ ُ‬
‫ﺎﻪﻟ‪ ،‬ﻓ ِﺈن الﺸﻴْ َﻄﺎن ﻳَﺄ�ﻞ‬ ‫َ‬
‫ﺮﺸب � ِ ِﺸﻤ ِ ِ‬
‫َ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻻ ﻳﺄ�ﻞ أﺣﺪ� ْﻢ � ِ ِﺸﻤ ِ ِ‬
 ‫‪537‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮامﺑﻮدن ﮐﺒﺮ و ﺧﻮدﭘﺴﻨﺪي‬

‫ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻫﯿﭻﯾﮏ از ﺷﻤﺎ ﺑﺎ دﺳﺖ‪ ‬ﭼﭙﺶ ﻧﺨﻮرد و ﻧﯿﺎﺷﺎﻣﺪ؛‬ ‫) ‪(1‬‬

‫ﺎﻪﻟ«‪.‬‬ ‫َ‬ ‫ﺎﻪﻟ َو� َ ْ َ‬
‫ﺮﺸب � ِ ِﺸﻤ ِ ِ‬
‫َ‬
‫� ِ ِﺸﻤ ِ ِ‬
‫زﯾﺮا ﺷﯿﻄﺎن ﺑﺎ دﺳﺖ ﭼﭙﺶ ﻣﯽﺧﻮرد و ﻣﯽآﺷﺎﻣﺪ«‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﺑﻪ ﮐﻔﺎر ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﺑﺎ دﺳﺖ‪ ‬ﭼﭙﺸﺎن ﻣﯽﺧﻮردﻧﺪ و ﻣﯽآﺷﺎﻣﻨﺪ؛‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ دﺳﺖ‪ ‬ﭼﭙﺶ ﻣﯽﺧﻮرد و ﻣﯽآﺷﺎﻣﺪ‪ ،‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷﯿﻄﺎن و‬
‫دوﺳﺘﺎنِ ﺷﯿﻄﺎن‪ ،‬ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﺒﯿﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ ﺑﺎ دﺳﺖ ﭼﭙﺶ ﻣﯽﺧﻮرد و ﻣﯽآﺷﺎﻣﺪ‪ ،‬ﺑﺮ او‬
‫واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ ﺗﺬﮐﺮ دﻫﺪ و ﺑﻪ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﺷﮑﻞ ﺑﻪ او ﯾﺎدآوري ﮐﻨﺪ‬
‫ﮐﻪ ﺧﻮردن و آﺷﺎﻣﯿﺪن ﺑﺎ دﺳﺖ ﭼﭗ درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ؛ اﻟﺒﺘﻪ اﮔﺮ ﻧﮕﺮان ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺮادر‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ ﺷﺮﻣﻨﺪه ﺷﻮد ﯾﺎ ﻗﺒﻮل ﻧﮑﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪﻃﻮر ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ﭼﯿﺰي ﺑﻪ او ﻧﮕﻮﯾﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎ اﺷﺎره‬
‫و ﮐﻨﺎﯾﻪ و ﺧﯿﻠﯽ ﻣﺤﺘﺮﻣﺎﻧﻪ او را ﻣﺘﻮﺟﻪ اﺷﺘﺒﺎﻫﺶ ﻧﻤﺎﯾﺪ؛ ﻣﺜﻼً ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم ﺑﺎ‬
‫دﺳﺖ ﭼﭗ ﻏﺬا ﻣﯽﺧﻮرﻧﺪ؛ اﯾﻦ‪ ،‬ﺣﺮام اﺳﺖ‪ .‬و اﮔﺮ ﻋﺎﻟﻤﯽ ﺑﺎ او ﺑﻮد‪ ،‬اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ را در‬
‫ﻗﺎﻟﺐ ﯾﮏ ﺳﺆال ﻣﻄﺮح ﮐﻨﺪ و ﺑﭙﺮﺳﺪ‪ :‬ﻧﻈﺮِ ﺷﻤﺎ درﺑﺎرهي ﺧﻮردن و آﺷﺎﻣﯿﺪن ﺑﺎ دﺳﺖ‬
‫ﭼﭗ ﭼﯿﺴﺖ؟ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﺑﺮادرِ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ را ﻣﺘﻮﺟﻪ اﺷﺘﺒﺎﻫﺶ ﺑﮕﺮداﻧﺪ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ ﻣﺘﻮﺟﻪ‬
‫ﻧﺸﺪ‪ ،‬در ﺗﻨﻬﺎﯾﯽ ﺑﻪ او ﺗﺬﮐﺮ دﻫﺪ ﺗﺎ ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ اﯾﻦ آﻣﻮزهي دﯾﻨﯽ را ﻓﺮاﺑﮕﯿﺮد‪.‬‬
‫ﮔﺎه دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از اﻓﺮاد‪ ،‬در ﻏﺬا ﺧﻮردن رﻋﺎﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺑﺎ دﺳﺖ‬
‫راﺳﺖ ﻏﺬا ﻣﯽﺧﻮرﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻟﯿﻮان را در دﺳﺖ‪ ‬ﭼﭗ ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ و ﺑﺎ دﺳﺖ ﭼﭗ آب‬
‫ﻣﯽﻧﻮﺷﻨﺪ؛ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬دﺳﺖ راﺳﺖ‪ ‬ﻣﺎ ﭼﺮب اﺳﺖ و ﻧﺎﭼﺎرﯾﻢ ﻟﯿﻮان را در دﺳﺖ‪ ‬ﭼﭗ‬
‫ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ ﺗﺎ آﻟﻮده ﻧﺸﻮد؛ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪ :‬اﯾﻦ‪ ،‬ﯾﮏ ﻣﺴﺄﻟﻪي ﺳﺎده و ﻣﺴﺘﺤﺐ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ از ﮐﻨﺎرِ آن‬
‫ﺑﻪﺳﺎدﮔﯽ ﺑﮕﺬرﯾﻢ؛ زﯾﺮا آﺷﺎﻣﯿﺪن ﺑﺎ دﺳﺖ ﭼﭗ‪ ،‬ﺣﺮام اﺳﺖ و آنﭼﻪ ﺣﺮام ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻓﻘﻂ‬
‫در ﺿﺮورت ﺷﺪﯾﺪ و ﺷﺮاﯾﻂ ﺧﺎص و ﮔﺮﯾﺰﻧﺎﭘﺬﯾﺮ ﺟﺎﯾﺰ ﻣﯽﮔﺮدد و آﻟﻮده ﺷﺪن ﯾﺎ ﭼﺮب‬
‫ﺷﺪن ﻟﯿﻮان‪ ،‬ﺿﺮورت ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ اﻣﮑﺎنِ ﺷﺴﺘﻦِ ﻟﯿﻮان وﺟﻮد دارد؛ ﻋﻼوه ﺑﺮ اﯾﻦ‪،‬‬
‫ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ ﻟﯿﻮان را از ﭘﺎﯾﯿﻦ در ﻣﯿﺎنِ اﻧﮕﺸﺖ‪ ‬ﺷَﺴﺖ و ﻣﯿﺎﻧﻪ ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ‪ .‬رﻋﺎﯾﺖ اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ‬
‫ﺑﺮاي ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ ﺗﺎﺑﻊِ ﺳﻨﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬آﺳﺎن اﺳﺖ؛ اﻣﺎ وﺿﻌﯿﺖ‪ ‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻟﺠﺒﺎزي‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ ﯾﺎ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ از دﺷﻤﻨﺎن ﺧﺪا‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ از ﺷﯿﻄﺎن و ﮐﻔﺎر ﺗﻘﻠﯿﺪ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﻓﺮق ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫***‬

‫)‪ (1‬ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2020 :‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪538‬‬
‫َ َ ُ ْ ُ ُ َْ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ ََ‬
‫ﺮﺒ� ْﻢ ﺑِﺄﻫ ِﻞ‬
‫ﺐ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﺳ ِﻤﻌﺖ رﺳﻮل اﷲِ‪ ‬ﻳﻘﻮل‪» :‬أﻻ أﺧ ِ‬ ‫ٍ‬ ‫وﻫ‬ ‫ﺑﻦ‬
‫‪ -٦١٩‬وﻋﻦ ﺣﺎرﺛ ِ‬
‫ﺔ‬
‫ْ‬ ‫َّ ُ ُّ ُ ُ ٍّ َ َّ ُ ْ َ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬
‫ﺮﺒ«‪ ] .‬ﹲ‬
‫اظ مﺴﺘﻜ ِ ٍ‬ ‫اﻨﻟﺎر؟ ﻞﻛ �ﺘﻞ ﺟﻮ ٍ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺣﺎرﺛﻪ ﺑﻦ وﻫﺐ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آﯾﺎ‬
‫دوزﺧﯿﺎن را ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻣﻌﺮﻓﯽ ﻧﮑﻨﻢ؟ ﻫﺮ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺗﻨﺪﺧﻮ و ﺳﻨﮓدل و ﺛﺮوتاﻧﺪوزي ﮐﻪ‬
‫ﺑﺬل و ﺑﺨﺸﺶ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ و ﺑﺮﺗﺮيﻃﻠﺐ و ﻣﺘﮑﺒﺮ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ُ ََ َ‬ ‫َ َّ ُ‬ ‫ْ َ َّ‬
‫ﺖ‬‫اﺠﻟﻨﺔ واﻨﻟَّﺎر ‪� ،‬ﻘﺎﻟ ِ‬ ‫ﺖ‬
‫ﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬اﺣﺘﺠ ِ‬ ‫ﺪري‪َ ‬ﻋ ِﻦ اﻨﻟَّ ِّ‬ ‫‪ -٦٢٠‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﺳﻌﻴﺪ اﺨﻟُ ِّ‬
‫ٍ‬
‫ِ‬
‫َّ‬ ‫ُُ ََ َ‬
‫ﺎس ومﺴﺎﻛ ِﻴﻨﻬﻢ‪� .‬ﻘﻰﻀ ا�‬
‫َ َ‬
‫ﻔﺎء اﻨﻟَّ ِ‬
‫َ‬ ‫ُ‬
‫ﻲﻓ ﺿﻌ ُ‬ ‫ُ‬ ‫َّ‬
‫ﺖ اﺠﻟﻨﺔ‪َّ ِ :‬‬ ‫َ‬
‫ﺮﺒون‪ ،‬وﻗﺎﻟ ِ‬ ‫ون وال ْ ُﻤ َﺘ َﻜ ِّ ُ‬‫َّ ُ َّ َ َّ ُ َ‬
‫اﻨﻟﺎر‪ِ :‬ﻲﻓ اﺠﻟﺒﺎر‬
‫َ ْ ََ‬ ‫ِّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ْ َ ُ َ َّ‬
‫ﻚ ﻣﻦ أﺷﺎء‪،‬‬
‫َ ُ‬
‫ﻚ اﻨﻟﺎر ﻋﺬ ِاﻲﺑ‪ ،‬أﻋﺬب ﺑ ِ ِ‬
‫َّ ُ‬
‫ﺎء و�ِﻧ ِ‬ ‫ﻚ َﻣ ْﻦ أ َﺷ ُ‬ ‫ْ َ ُ‬
‫اﺠﻟﻨﺔ رﻤﺣﻲﺘ‪ ،‬أرﺣﻢ ﺑ ِ ِ‬
‫َ َّ َ َ‬
‫ﻚ‬
‫ﺑيﻨﻬﻤﺎ‪ :‬إِﻧ ِ‬
‫) ‪(2‬‬ ‫َّ ْ ُ‬ ‫َْ ُ‬
‫ﻲﻠﻋ مِﻠﺆﻫﺎ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬ ‫وﻟ ِِﻠﻜﻴﻜﻤﺎ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﺧﺪري‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻬﺸﺖ و دوزخ ﺑﺎ ﻫﻢ‬
‫ﺑﮕﻮﻣﮕﻮ ﮐﺮدﻧﺪ؛ دوزخ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺳﺘﻤﮕﺮان و ﻣﺴﺘﮑﺒﺮان در ﻣﻦ ﺟﺎي دارﻧﺪ‪ .‬و ﺑﻬﺸﺖ‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺮدم ﻣﺴﺘﻀﻌﻒ و ﻣﺴﺘﻤﻨﺪ در ﻣﻦ ﺟﺎي دارﻧﺪ‪ .‬اﷲ در ﻣﯿﺎن ﺑﻬﺸﺖ و دوزخ‪،‬‬
‫داوري ﮐﺮد و ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺗﻮ‪ ،‬ﺑﻬﺸﺖ‪ ،‬رﺣﻤﺖ ﻣﻦ ﻫﺴﺘﯽ و ﺑﺎ ﺗﻮ ﺑﻪ ﻫﺮﮐﺲ ﮐﻪ ﺑﺨﻮاﻫﻢ‪،‬‬
‫رﺣﻢ ﻣﯽﮐﻨﻢ‪ .‬و ﺗﻮ‪ ،‬دوزخ‪ ،‬ﻋﺬاب ﻣﻦ ﻫﺴﺘﯽ؛ و ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪي ﺗﻮ ﻫﺮﮐﻪ را ﺑﺨﻮاﻫﻢ‪ ،‬ﻋﺬاب‬
‫ﻣﯽدﻫﻢ‪ .‬و ﭘ‪‬ﺮ ﮐﺮدن ﻫﺮ دوي ﺷﻤﺎ‪ ،‬ﺑﺎ ﻣﻦ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫َ ْ َ‬ ‫َ ْ ُ َّ ُ َ‬ ‫ُ َ َ َّ ُ َ‬
‫‪ -٦٢١‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬أن َرﺳﻮل اﷲِ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﻻ �ﻨﻈ ُﺮ ا� ﻳ ْﻮم اﻟ ِﻘﻴﺎﻣ ِﺔ إِﻰﻟ ﻣﻦ ﺟ َّﺮ‬
‫َ ََ‬
‫) ‪(3‬‬
‫زاره �ﻄ ًﺮا«‪ ] .‬ﹲ‬
‫ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬ ‫إِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﷲ‪ ،‬روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ از‬
‫روي ﺗﮑﺒﺮ ﻟﺒﺎﺳﺶ را ﺑﺮ زﻣﯿﻦ ﺑﮑﺸﺎﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻈﺮ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪4918 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ .2853 :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 257‬ذﮐﺮ ﺷﺪ‪.‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪] .2847 :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 259‬ذﮐﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪[.‬‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪5788 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2087 :‬‬
 ‫‪539‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮامﺑﻮدن ﮐﺒﺮ و ﺧﻮدﭘﺴﻨﺪي‬

‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ را در ﺑﺎب ﺣﺮام ﺑﻮدن ﮐﺒﺮ و ﺧﻮدﭘﺴﻨﺪي ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ؛‬
‫ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪ ﺷﺮح آﯾﺎت و ﺑﺮﺧﯽ از اﺣﺎدﯾﺜﯽ ﭘﺮداﺧﺘﯿﻢ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺑﺎب آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ذﮐﺮ ﮐﺮده ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آﯾﺎ‬
‫دوزﺧﯿﺎن را ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻣﻌﺮﻓﯽ ﻧﮑﻨﻢ؟« ﺷﯿﻮهي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺪﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﻮد ﮐﻪ ﮔﺎه ﺑﺮﺧﯽ از‬
‫ﻣﻮﺿﻮعﻫﺎ را در ﻗﺎﻟﺐ ﺳﺆال ﻣﻄﺮح ﻣﯽﮐﺮد ﺗﺎ ﻣﺨﺎﻃﺐ ﺑﺎ دﻗﺖ و ﺗﻮﺟﻪ ﺑﯿﺶﺗﺮي‬
‫ﻣﻮﺿﻮع را دﻧﺒﺎل ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آﯾﺎ دوزﺧﯿﺎن را ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻣﻌﺮﻓﯽ ﻧﮑﻨﻢ؟« ﻫﻤﻪ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺑﻠﻪ‬
‫ُ ُّ ُ ُ ٍّ َ َّ ُ ْ َ ْ‬
‫ﺮﺒ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻫﺮ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺗﻨﺪﺧﻮ و‬
‫اظ مﺴﺘﻜ ٍِ‬ ‫اي رﺳﻮلﺧﺪا! و ﺳﭙﺲ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻞﻛ �ﺘﻞ ﺟﻮ ٍ‬
‫ﺳﻨﮓدل و ﺛﺮوتاﻧﺪوزي ﮐﻪ ﺑﺬل و ﺑﺨﺸﺶ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ و ﺑﺮﺗﺮيﻃﻠﺐ و ﻣﺘﮑﺒﺮ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫َ‬ ‫ُُ‬
‫»�ﺘﻞ«‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺗﻨﺪﺧﻮ و ﺳﻨﮓدل؛ و »ﺟ َّﻮاظ«‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﺮ دﻧﯿﺎدوﺳﺖ‪ ‬ﺛﺮوتاﻧﺪوزي ﮔﻔﺘﻪ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺣﻘﻮق و واﺟﺒﺎت اﻣﻮاﻟﺶ را ادا ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ و آدمِ ﺑﯽﺻﺒﺮ و ﮐﻢﺗﺤﻤﻠﯽﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫در ﺑﺮاﺑﺮ ﻫﺮ ﻣﺸﮑﻠﯽ ﺳﺮ ﻓﺮو ﻣﯽآورد و رﺷﺘﻪي ﺻﺒﺮ از دﺳﺘﺶ ﺧﺎرج ﻣﯽﺷﻮد و‬
‫ﻫﻤﻮاره ﺧﻮد را در ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ و ﺟﺎﯾﮕﺎﻫﯽ ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ ﮐﻪ ﮔﻮﯾﺎ ﻫﯿﭻﮔﺎه ﮔﺮﻓﺘﺎر ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺷﺪ!‬
‫ﻟﺬا »ﺟﻮ‪‬اظ«‪ ،‬ﻫﺮ آدمِ ﮐﻢﺗﺤﻤﻠﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﻮاره ﻧ‪‬ﻖ ﻣﯽزﻧﺪ و از زﻧﺪﮔﯽاش ﻣﯽﻧﺎﻟﺪ و‬
‫ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ در ﻏﻢ و اﻧﺪوه‪ ،‬و ﺣﺴﺮت و اﻓﺴﻮس ﺑﻪﺳﺮ ﻣﯽﺑﺮد و ﻫﯿﭻﮔﺎه از زﻧﺪﮔﯽاش‬
‫راﺿﯽ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻫﻤﻮاره از ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ﺧﻮد و ﺗﻘﺪﯾﺮي ﮐﻪ ﺑﺮاي او رﻗﻢ ﺧﻮرده اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﺷﮑﺎﯾﺖ دارد؛ ﮔﻮﯾﺎ ﺑﻪ اﯾﻦﮐﻪ اﷲ‪ ،‬ﭘﺮوردﮔﺎر اوﺳﺖ‪ ،‬راﺿﯽ ﻧﯿﺴﺖ!‬
‫و اﻣﺎ ﻣﺘﮑﺒﺮ‪ ،‬داراي دو وﯾﮋﮔﯽﺳﺖ‪ :‬ﻣﺮدم را ﺗﺤﻘﯿﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺣﻖ را ﻧﻤﯽﭘﺬﯾﺮد‪.‬‬
‫ِّ َ ْ‬ ‫زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬الﻜ ْ ُ َ‬
‫ﺮﺒ � َﻄ ُﺮ اﺤﻟَﻖ و�ﻤ ُﻂ اﻨﻟَّ ِ‬
‫ﺎس«‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﮐﺒﺮ‪ ،‬ﺳﺮﮐﺸﯽ از‬ ‫ِ‬
‫ﺣﻖ و ﺗﺤﻘﯿﺮ ﻣﺮدم اﺳﺖ«‪ .‬ﻟﺬا آدمِ ﻣﺘﮑﺒﺮ‪ ،‬در ذات ﺧﻮد‪ ،‬آدمِ ﺳﺮﮐﺸﯽﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻫﻢ در‬
‫ﺑﺮاﺑﺮ ﺣﻖ ﮔﺮدنﮐﺸﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻫﻢ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺮدم‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ ،‬از ﺣﻖ‪ ،‬رويﮔﺮدان‬
‫اﺳﺖ و ﺣﻖ را ﻧﻤﯽﭘﺬﯾﺮد و ﺑﻪ ﺧﻠﻖ ﺧﺪا ﻧﯿﺰ رﺣﻢ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦﻫﺎ‪ ،‬ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي دوزﺧﯿﺎن‬
‫اﺳﺖ‪ .‬و ﺑﺮ ﻋﮑﺲ‪ ،‬اﻫﻞ ﺑﻬﺸﺖ‪ ،‬ﺑﯿﺶﺗﺮ از ﻣﯿﺎنِ ﻣﺴﺘﻀﻌﻔﺎن و ﻣﺴﺘﻤﻨﺪاﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.91 :‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪540‬‬

‫دﻟﯿﻠﯽ ﺑﺮاي ﺗﮑﺒﺮ ﻧﺪارﻧﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻫﻤﻮاره ﻣﺘﻮاﺿﻊ و ﻧﺮمﺧﻮ ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ زﯾﺮا ﻣﺎل و ﺛﺮوت‪ ،‬ﮔﺎه‬
‫اﻧﺴﺎن را ﺑﻪ ﺳﺮﮐﺸﯽ و ﻃﻐﯿﺎن وا ﻣﯽدارد‪ .‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ َّ ٓ َّ ۡ َ ٰ َ‬
‫]اﻟﻌﻠﻖ‪[٧ ،٦ :‬‬ ‫� ‪﴾٧‬‬ ‫� ‪ ٦‬أن َّر َءاهُ ٱ ۡس َت ۡغ َ ٰٓ‬
‫�� َن َ� ۡط َ ٰٓ‬‫﴿� إِن ٱ ِ�‬
‫ﺣﻘﺎ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن )ﻋﺠﯿﺐ اﺳﺖ و( ﺳﺮ ﺑﻪ ﻃﻐﯿﺎن ﻣﯽﻧﻬﺪ‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺧﻮد را ﺑﯽﻧﯿﺎز ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﻧﻘﻞ ﮐﺮده ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻬﺸﺖ و دوزخ‬
‫ﺑﺎ ﻫﻢ ﺑﮕﻮﻣﮕﻮ ﮐﺮدﻧﺪ«‪ .‬و ﻫﺮ ﯾﮏ از آنﻫﺎ‪ ،‬در ﻓﻀﻞ ﺧﻮد دﻻﯾﻠﯽ ﻣﻄﺮح ﮐﺮد‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺟﺰو‬
‫اﻣﻮرِ ﻏﯿﺒﯽﺳﺖ و ﺑﺮ ﻣﺎ واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ آن اﯾﻤﺎن داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ؛ اﮔﺮﭼﻪ درك آن ﺑﺮاي‬
‫ﻋﻘﻞ و اﻧﺪﯾﺸﻪي ﻣﺎ‪ ،‬دﺷﻮار ﺑﺎﺷﺪ و ﻧﺘﻮاﻧﯿﻢ اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ را درك ﯾﺎ ﻫﻀﻢ ﻧﻤﺎﯾﯿﻢ ﮐﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ‬
‫دو ﻣﻮﺟﻮد ﺑﯽﺟﺎن‪ ،‬ﺑﮕﻮﻣﮕﻮ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؟! در ﻫﺮﺣﺎل‪ ،‬ﻣﺎ ﺑﺮ اﯾﻦ ﺑﺎورﯾﻢ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﺑﺮ‬
‫ﻫﺮ ﮐﺎري ﺗﻮاﻧﺎﺳﺖ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬در ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ ﺧﺒﺮ داده اﺳﺖ ﮐﻪ روز ﻗﯿﺎﻣﺖ‪ ،‬زﻣﯿﻦ‪،‬‬
‫ﺧﺒﺮﻫﺎﯾﺶ را ﺑﻪﺣﮑﻢ ﭘﺮوردﮔﺎر‪ ،‬ﺑﺎزﮔﻮ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬وﻗﺘﯽ اﷲ ﺑﻪ ﭼﯿﺰي دﺳﺘﻮري دﻫﺪ‪ ،‬آن‬
‫ﭼﯿﺰ ﺑﯽدرﻧﮓ و در ﻫﺮ ﺣﺎﻟﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺣﮑﻢ اﷲ را اﺟﺎﺑﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ روز‬
‫ﻗﯿﺎﻣﺖ‪ ،‬دﺳﺖﻫﺎ‪ ،‬ﭘﺎﻫﺎ‪ ،‬زﺑﺎنﻫﺎ و ﭘﻮﺳﺖ و دﯾﮕﺮ اﻧﺪام اﻧﺴﺎنﻫﺎ‪ ،‬در ﺑﺮاﺑﺮ اﷲ ﺑﻪ ﺳﺨﻦ‬
‫ﻣﯽآﯾﻨﺪ و ﮔﻮاﻫﯽ ﻣﯽدﻫﻨﺪ ﮐﻪ ﭼﻪ ﮐﺎرﻫﺎﯾﯽ اﻧﺠﺎم دادهاﻧﺪ؛ ﻫﺮﭼﻨﺪ ﮐﻪ زﺑﺎﻧﯽ ﺑﺮاي ﺳﺨﻦ‬
‫ﮔﻔﺘﻦ ﻧﺪارﻧﺪ! زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬آنﻫﺎ را ﺑﻪ ﺳﺨﻦ ﻣﯽآورد و او‪ ،‬ﺑﺮ ﻫﺮ ﮐﺎري ﺗﻮاﻧﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻬﺸﺖ و دوزخ ﻧﯿﺰ ﺑﺎ ﻫﻢ ﺑﮕﻮﻣﮕﻮ ﮐﺮدﻧﺪ؛ ﺑﻬﺸﺖ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺳﺘﻤﮕﺮان ﺳﻨﮓدل و‬
‫ﻣﺴﺘﮑﺒﺮان‪ ،‬در ﻣﻦ ﺟﺎي دارﻧﺪ‪ .‬ﻫﻤﺎن ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺳﻨﮓدل ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬و ﺑﺎ ﮐﺒﺮ و ﻏﺮور‬
‫ﺧﻮد‪ ،‬ﺑﺮ دﯾﮕﺮان‪ ،‬ﺑﺮﺗﺮي ﻣﯽﺟﻮﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫اﷲ‪ ‬در ﻣﯿﺎن ﺑﻬﺸﺖ و دوزخ‪ ،‬داوري ﮐﺮد و ﺑﻪ ﺑﻬﺸﺖ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺗﻮ‪ ،‬رﺣﻤﺖ‪ ‬ﻣﻦ‬
‫ﻫﺴﺘﯽ و ﺑﻪوﺳﯿﻠﻪي ﺗﻮ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﺮﮐﺲ ﮐﻪ ﺑﺨﻮاﻫﻢ‪ ،‬رﺣﻢ ﻣﯽﮐﻨﻢ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪ ،‬ﺑﻬﺸﺖ از رﺣﻤﺖ‬
‫اﻟﻬﯽ ﻧﺸﺄت ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬از اﯾﻦرو ﺑﻬﺸﺖ‪ ،‬ﺻﻔﺖ‪ ‬رﺣﻤﺖ او ﻧﯿﺴﺖ؛ و از آن ﺟﻬﺖ از‬
‫ﺑﻬﺸﺖ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان رﺣﻤﺖ اﻟﻬﯽ ﯾﺎد ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ از رﺣﻤﺖ ﺑﯽﮐﺮان او‪ ،‬ﻧﺸﺄت ﮔﺮﻓﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺻﻔﺖ رﺣﻤﺖ‪ ،‬ﺻﻔﺘﯽ ﺣﻘﯿﻘﯽ ﺑﺮاي اﷲ‪ ‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺟﺪا از ذات او ﻧﯿﺴﺖ؛‬
‫وﻟﯽ ﺑﻬﺸﺖ‪ ،‬ﮔﺮﭼﻪ از رﺣﻤﺖ او ﭘﺪﯾﺪ آﻣﺪه‪ ،‬وﻟﯽ ﻣﺨﻠﻮق و آﻓﺮﯾﺪهي اوﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا اﯾﻦﮐﻪ‬
‫اﷲ‪ ‬از ﺑﻬﺸﺖ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان رﺣﻤﺖ ﺧﻮد ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ آن را ﺑﻪرﺣﻤﺖ‬
‫ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬آﻓﺮﯾﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا ﺑﻬﺸﺖ‪ ،‬ﺳﺮاي رﺣﻤﺖ اﺳﺖ و ﺑﻨﺪﮔﺎن ﻣﻬﺮﺑﺎن اﷲ‪ ‬در آن‬
 ‫‪541‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮامﺑﻮدن ﮐﺒﺮ و ﺧﻮدﭘﺴﻨﺪي‬
‫َّ ُ ْ َ‬ ‫َّ َ َ َ‬
‫ﺟﺎي ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪ .‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪َ » :‬و ِ��ﻤﺎ ﻳ ْﺮﺣ ُﻢ ا� ﻣﻦ ِﻋﺒﺎ ِدهِ‬
‫الﺮ َ َ‬
‫ﻤﺣ َ‬
‫ﺎء«‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬اﷲ ﺑﻪ ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﯽ رﺣﻢ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ رﺣﻢ و ﺷﻔﻘﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ«‪.‬‬ ‫ُّ‬

‫در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬اﷲ ﺑﻪ دوزخ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺗﻮ‪ ،‬ﻋﺬاب ﻣﻦ ﻫﺴﺘﯽ و ﺑﺎ ﺗﻮ‬
‫ﻫﺮﮐﻪ را ﺑﺨﻮاﻫﻢ‪ ،‬ﻋﺬاب ﻣﯽدﻫﻢ«‪ .‬ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ ٓ‬ ‫َ ٓ‬ ‫﴿ ُ� َع ّذ ُ‬
‫]اﻟﻌﻨﻜﺒﻮت‪[٢١ :‬‬ ‫ِب َمن �َشا ُء َو�َ ۡر َح ُم َمن �َشا ُء ۖ﴾‬
‫ﻫﺮﮐﻪ را ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬ﻋﺬاب ﻣﯽدﻫﺪ و ﺑﻪ ﻫﺮﮐﺲ ﮐﻪ ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬رﺣﻢ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﺑﻬﺸﺘﯿﺎن‪ ،‬ﻣﺸﻤﻮل رﺣﻤﺖ اﷲ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و دوزﺧﯿﺎن‪ ،‬ﮔﺮﻓﺘﺎر ﻋﺬاب اﻟﻬﯽ‪ .‬ﺳﭙﺲ‬
‫اﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﭘ‪‬ﺮ ﮐﺮدن ﻫﺮ دوي ﺷﻤﺎ‪ ،‬ﺑﺎ ﻣﻦ اﺳﺖ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ اﷲ‪ ‬ﺧﻮد‪ ،‬ﻋﻬﺪه دار ﭘﺮ‬
‫ﮐﺮدن ﺑﻬﺸﺖ و دوزخ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﺎﻧﺪ ﮐﻪ ﻓﻀﻞ و رﺣﻤﺖ اﻟﻬﯽ‪ ،‬از ﺧﺸﻢ و‬
‫ﻏﻀﺒﺶ‪ ،‬ﮔﺴﺘﺮدهﺗﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬روز ﻗﯿﺎﻣﺖ‪ ،‬اﷲ‪ ‬ﻫﺮﮐﻪ راﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬در دوزخ ﻣﯽاﻧﺪازد و‬
‫دوزخ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬آﯾﺎ اﻓﺰون ﺑﺮ اﯾﻦ ﻫﻢ ﻫﺴﺖ؟ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎز ﻫﻢ ﺑﻪ ﻣﻦ ﺑﺪﻫﯿﺪ؛ ﺑﯿﺶﺗﺮ ﺑﺪﻫﯿﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺎز ﻫﻢ ﺑﯿﺶﺗﺮ! آنﮔﺎه اﷲ‪ ،‬ﭘﺎﯾﺶ را در دوزخ ﻣﯽﻧﻬﺪ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﺑﺨﺸﯽ از دوزخ ﺑﻪ‬
‫ﺑﺨﺸﯽ دﯾﮕﺮ از آن‪ ،‬ﻣﯽﭼﺴﺒﺪ و دوزخ‪ ،‬ﻣﭽﺎﻟﻪ ﻣﯽﺷﻮد و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﺲ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺲ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﻣﻔﻬﻮم ﭘﺮ ﮐﺮدن دوزخ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺑﻬﺸﺖ اﻟﻬﯽ‪ ،‬ﺑﺴﯿﺎر ﮔﺴﺘﺮده و ﺑﻪ ﭘﻬﻨﺎي‬
‫) ‪(2‬‬
‫و ﺑﻬﺸﺘﯿﺎن‪ ،‬وارد آن ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و ﺑﺨﺶ ﻓﺮاواﻧﯽ از آن ﺑﺮاي‬ ‫آﺳﻤﺎنﻫﺎ و زﻣﯿﻦ اﺳﺖ‬
‫اﻫﻞ ﺑﻬﺸﺖ‪ ،‬ﺧﺎﻟﯽ ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﮐﺴﺎﻧﯽ را ﭘﺪﯾﺪ ﻣﯽآورد ﺗﺎ ﺑﻪ ﺑﻬﺸﺖ‬
‫ﺑﺮوﻧﺪ و از ﻓﻀﻞ و رﺣﻤﺖ اﷲ ﺑﺮﺧﻮردار ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﭘﺮ ﮐﺮدن ﺑﻬﺸﺖ را ﺑﺮ‬
‫ﺧﻮد ﻻزم ﻗﺮار داده اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا دوزخ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﺪلِ اﷲ ﭘِﺮ ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﻬﺸﺖ ﺑﻪ ﻟﻄﻒ و‬
‫رﺣﻤﺖ او‪.‬‬
‫ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬وﻋﯿﺪ و زﻧﻬﺎر ﺷﺪﯾﺪي درﺑﺎرهي ﮐﺴﺎﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻟﺒﺎس ﺧﻮد را‬
‫ﺑﻠﻨﺪ ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ؛ ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﮐﻪ ﻟﺒﺎﺳﺸﺎن روي زﻣﯿﻦ ﮐﺸﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد ﯾﺎ ﺷﻠﻮارﺷﺎن‪ ،‬ﭘﺎﯾﯿﻦﺗﺮ‬
‫از دو ﻗﻮزك ﭘﺎﻫﺎﯾﺸﺎن ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﷲ‪ ،‬روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ‬
‫از روي ﺗﮑﺒﺮ ﻟﺒﺎﺳﺶ را ﺑﺮ زﻣﯿﻦ ﺑﮑﺸﺎﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻈﺮ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(7377 ،5655 ،1284) :‬؛ و ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.923 :‬‬

‫)‪ (2‬ر‪.‬ك‪ :‬ﺳﻮرهي آلﻋﻤﺮان‪ ،‬آﯾﻪي ‪.133‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪542‬‬

‫اﯾﻦ‪ ،‬ﻣﺴﺄﻟﻪي ﺑﺴﯿﺎر ﻣﻬﻤﯽﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻟﺒﺎسِ ﯾﺎ ﺷﻠﻮار ﻣﺮد‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎﻻﺗﺮ از دو ﻗﻮزك‬
‫ﭘﺎﯾﺶ ﺑﺎﺷﺪ و اﯾﻦﮐﻪ ﺷﻠﻮار ﯾﺎ ﻟﺒﺎسِ ﻣﺮد‪ ،‬ﭘﺎﯾﯿﻦﺗﺮ از ﻗﻮزك‪ ‬ﭘﺎ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﮔﻨﺎه ﮐﺒﯿﺮه اﺳﺖ و‬
‫اﮔﺮ ﮐﺴﯽ اﯾﻦ ﮐﺎر را از روي ﺗﮑﺒﺮ اﻧﺠﺎم دﻫﺪ‪ ،‬اﷲ‪ ‬روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺑﻪ او ﻧﮕﺎه ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎ‬
‫او ﺳﺨﻦ ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﺪ و او را ﭘﺎﮐﯿﺰه ﻧﻤﯽﮔﺮداﻧﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﭼﻨﯿﻦ اﻓﺮادي‪ ،‬ﻋﺬاﺑﯽ دردﻧﺎك در‬
‫ﭘﯿﺶ دارﻧﺪ‪ .‬اﮔﺮﭼﻪ اﯾﻦ ﻋﻤﻠﺸﺎن از روي ﺗﮑﺒﺮ ﻧﺒﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا اﺻﻞ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ و‬
‫ْ ْ َ َْْ َ َ َ‬ ‫َ َْ َ‬
‫ار ﻓ ِﻲﻔ اﻨﻟَّﺎر«) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﭘﺎﯾﯿﻦﺗﺮ از دو‬
‫ِ‬ ‫اﻹز‬ ‫ﻦ‬‫ﻣ‬‫ِ‬ ‫�‬
‫ِ‬ ‫ﺒ‬‫ﻌ‬‫ﻜ‬‫اﻟ‬ ‫ﻦ‬‫ﻣ‬‫ِ‬ ‫ﻞ‬‫ﻔ‬ ‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻣﺎ أﺳ‬
‫ﻗﻮزك ﭘﺎي ﻣﺮداﻧﯽ ﮐﻪ اﺳﺒﺎل ازار ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ (2 )،‬در آﺗﺶ اﺳﺖ«‪ .‬ﻟﺬا در ﻫﺮ دو ﺻﻮرت‪ ،‬اﯾﻦ‬
‫ﻋﻤﻞ‪ ،‬ﻣﺠﺎزات دارد؛ ﭼﻪ از روي ﺗﮑﺒﺮ ﺑﺎﺷﺪ و ﭼﻪ از روي ﺑﯽﺗﻮﺟﻬﯽ‪ ،‬اﻣﺎ اﮔﺮ از روي‬
‫ﺗﮑﺒﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺣﮑﻤﺶ ﺷﺪﯾﺪﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﺳﻨﺖ در اﯾﻦﺑﺎره ﭼﯿﺴﺖ؟ ﺳﻨﺖ‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺷﻠﻮار ﻣﺮدﻫﺎ‪ ،‬از ﺑﺎﻻي ﻗﻮزك ﭘﺎ ﺗﺎ ﻧﺼﻒ‪ ‬ﺳﺎق ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻟﺒﺎس ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬و اﺻﺤﺎب‪‬‬
‫اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﺑﻮد؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻟﺒﺎﺳﺸﺎن از دو ﻗﻮزك ﭘﺎ‪ ،‬رد ﻧﻤﯽﺷﺪ ﯾﺎ ﭘﺎﯾﯿﻦﺗﺮ ﻗﻮزك ﭘﺎ ﻧﺒﻮد‪.‬‬
‫***‬
‫َ َ‬ ‫َ َ ُ َ ِّ‬ ‫َ ٌ َ ُ َ ِّ ُ ُ ُ َّ َ ْ َ‬ ‫َ َ َُ ُ‬
‫ﻴﻬﻢ وﻻ‬ ‫ِ‬ ‫�‬ ‫ﺰ‬ ‫ﻳ‬ ‫ﻻ‬‫و‬ ‫ﺔ‬
‫ِ‬ ‫ﻴﺎﻣ‬‫ﻘ‬‫ِ‬ ‫اﻟ‬ ‫م‬ ‫ﻮ‬ ‫ﻳ‬ ‫ا�‬ ‫ﻢ‬ ‫ﻬ‬‫ﻤ‬ ‫ﻠ‬‫�‬ ‫ﻳ‬ ‫ﻻ‬ ‫ﻼﺛﺔ‬‫ﺛ‬ ‫»‬ ‫‪:‬‬‫‪‬‬ ‫ِ‬ ‫ﷲ‬‫ا‬ ‫ﻮل‬ ‫‪ -٦٢٢‬وﻋﻨﻪ ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳ‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ٌ‬ ‫ٌ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ٌ‬ ‫َ‬ ‫ٌ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ ُْ َ َ ٌ َ‬ ‫َُْ َ‬
‫) ‪(3‬‬
‫ﺮﺒ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬ ‫اب أ ِﻴﻟﻢ‪ :‬ﺷﻴﺦ زان‪ ،‬ومﻠِﻚ ﻛﺬاب‪ ،‬وﺎﻋﺋﻞ مﺴﺘﻜ ٌ‬
‫ِ‬ ‫ٍ‬ ‫�ﻨﻈ ُﺮ إ ِ ْﻴﻟ ِﻬﻢ‪ ،‬ولﻬﻢ ﻋﺬ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺳﻪ ﻧﻔﺮ ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺳﻪ ﮔﺮوه‪-‬‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ اﷲ روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺑﺎ آنﻫﺎ ﺳﺨﻦ ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﺪ‪ ،‬آنﻫﺎ را ﭘﺎﮐﯿﺰه ﻧﻤﯽﮔﺮداﻧﺪ و ﺑﻪ‬
‫آنﻫﺎ ﻧﻈﺮ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ و ﻋﺬاب دردﻧﺎﮐﯽ در اﻧﺘﻈﺎر اﯾﻦﻫﺎﺳﺖ‪ :‬ﭘﯿﺮدﻣﺮد زﻧﺎﮐﺎر‪ ،‬ﭘﺎدﺷﺎه و‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواي ﺑﺴﯿﺎر دروغﮔﻮ‪ ،‬و ﻓﻘﯿﺮِ ﻣﺘﮑﺒﺮ«‪.‬‬
‫ََ ْ‬ ‫ْ ُ َ‬ ‫َّ ُ‬ ‫َ َ ُ ُ‬
‫�ﺎء ِرد ِاﻲﺋ‪� ،‬ﻤﻦ‬ ‫‪ -٦٢٣‬وﻋﻨﻪ ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل َرﺳﻮل اﷲِ‪» :‬ﻗﺎل ا�‪ :‬اﻟ ِﻌ ُّﺰ إِزاري‪ ،‬والﻜِﺮﺒ‬
‫) ‪(4‬‬ ‫ْ َّ ُ ُ‬ ‫ُ‬ ‫َُ ُ‬
‫واﺣﺪ ﻣِﻨﻬﻤﺎ ﻓﻘﺪ ﻋﺬﺑﺘﻪ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ٍ‬ ‫�ﻨﺎزﻋ ِ� ﻲﻓ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪ 5787 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪.‬‬

‫)‪ (2‬اﺳﺒﺎل ازار‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻠﻨﺪ ﺑﻮدن ﺷﻠﻮار ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي دو ﻗﻮزك ﭘﺎ را ﺑﭙﻮﺷﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.107 :‬‬
‫)‪ (4‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2620:‬‬
 ‫‪543‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮامﺑﻮدن ﮐﺒﺮ و ﺧﻮدﭘﺴﻨﺪي‬

‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬ﻋﺰت‪ ،‬ازارِ‬

‫ﻣﻦ اﺳﺖ و ﺑﺰرﮔﯽ و ﮐﺒﺮﯾﺎﯾﯽ‪ ،‬رداي ﻣﻦ؛ و ﮐﺴﯽ ﮐﻪ درﺑﺎرهي ﯾﮑﯽ از اﯾﻦ دو ﺑﺎ ﻣﻦ‬
‫ﻧﺰاع ﮐﻨﺪ‪ ،‬او را ﻋﺬاب ﻣﯽدﻫﻢ«‪.‬‬
‫َ ِّ ٌ‬ ‫ُ َّ ُ ْ ُ ْ ُ‬ ‫َََْ َ ُ ٌ َْ‬ ‫ْ َ َّ َ ُ َ‬
‫مﺮﺟﻞ‬ ‫ﺠﺒﻪ ﻧﻔﺴﻪ‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫ﻌ‬‫�‬ ‫ﺔ‬
‫ٍ‬ ‫ﻠ‬‫ﺣ‬ ‫ﻲﻓ‬ ‫ﻲﺸ‬
‫ِ‬ ‫ﻤ‬ ‫�‬ ‫ﻞ‬ ‫ﺟ‬‫ر‬ ‫ﺎ‬‫ﻤ‬‫ﻨ‬‫ي‬ ‫ﺑ‬‫»‬ ‫ﻗﺎل‪:‬‬ ‫‪‬‬ ‫ِ‬ ‫ﷲ‬ ‫ا‬ ‫ﻮل‬ ‫‪ -٦٢٤‬وﻋﻨﻪ أن رﺳ‬
‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬
‫ََ َ َ‬ ‫َّ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ َ‬ ‫ْ‬ ‫َ ْ َ‬ ‫َ ُ ََْ ُ‬
‫ﻣﺘﻔﻖ‬
‫رأﺳﻪ‪� ،‬ﺘﺎل ﻲﻓ مﺸيﺘِﻪ‪ ،‬إِذ ﺧﺴﻒ ا� ﺑِﻪ‪ ،‬ﻓﻬﻮ �ﺘﺠﻠﺠﻞ ﻲﻓ اﻷر ِض إﻰﻟ ﻳﻮ ِم اﻟ ِﻘﻴﺎﻣ ِﺔ«‪ ] .‬ﹲ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻋﻠﻴﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﺮدي در ﻟﺒﺎﺳﯽ ﻓﺎﺧﺮ‪ ،‬در‬
‫ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﻣﻮﻫﺎﯾﺶ را ﺷﺎﻧﻪ زده و ﺑﻪ ﺧﻮد ﻓﺮﯾﻔﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﺧﺮاﻣﺎن و ﻣﺘﮑﺒﺮاﻧﻪ راه‬
‫ﻣﯽرﻓﺖ؛ ﻧﺎﮔﻬﺎن اﷲ او را در زﻣﯿﻦ ﻓﺮو ﺑ‪‬ﺮد و ﺗﺎ روز ﻗﯿﺎﻣﺖ در زﻣﯿﻦ ﻓﺮو ﻣﯽرود«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ را در ﺑﺎب ﺣﺮام ﺑﻮدن ﮐﺒﺮ و ﺧﻮدﭘﺴﻨﺪي ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ؛‬
‫از ﺟﻤﻠﻪ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺳﻪ ﮔﺮوه ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ اﷲ روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺑﺎ آنﻫﺎ‬
‫ﺳﺨﻦ ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﺪ‪ ،‬آنﻫﺎ را ﭘﺎﮐﯿﺰه ﻧﻤﯽﮔﺮداﻧﺪ و ﺑﻪ آنﻫﺎ ﻧﻈﺮ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ و ﻋﺬاب دردﻧﺎﮐﯽ‬
‫در اﻧﺘﻈﺎر اﯾﻦﻫﺎﺳﺖ‪ :‬ﭘﯿﺮدﻣﺮد زﻧﺎﮐﺎر‪ ،‬ﭘﺎدﺷﺎه و ﻓﺮﻣﺎنرواي ﺑﺴﯿﺎر دروغﮔﻮ‪ ،‬و ﻓﻘﯿﺮِ‬
‫ﻣﺘﮑﺒﺮ«‪ .‬ﻣﻨﻈﻮر‪ ،‬ﺳﻪ ﮔﺮوه اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ ﺳﻪ ﻧﻔﺮ؛ زﯾﺮا ﭼﻪﺑﺴﺎ ﻫﺰاران ﻧﻔﺮ اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﻟﺬا‬
‫ﻣﻨﻈﻮر از ﺳﻪ ﯾﺎ ﻫﻔﺖ و دﯾﮕﺮ اﻋﺪادي ﮐﻪ در ﺑﺮﺧﯽ از اﺣﺎدﯾﺚ ﺑﻪﻃﻮر ﻣﻄﻠﻖ آﻣﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺳﻪ ﮔﺮوه ﯾﺎ ﺳﻪ دﺳﺘﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺑﺎ اﯾﻦ ﺳﻪ دﺳﺘﻪ ﺳﺨﻦ‬
‫ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻪ آنﻫﺎ ﻧﻈﺮ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬آﻧﺎن را ﭘﺎﮐﯿﺰه ﻧﻤﯽﮔﺮداﻧﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ اﯾﻦ ﺳﻪ ﮔﺮوه‪ ،‬ﻋﺬاب‬
‫دردﻧﺎﮐﯽ ﺧﻮاﻫﻨﺪ داﺷﺖ‪.‬‬
‫ﻧﺨﺴﺖ‪ :‬ﭘﯿﺮﻣﺮد زﻧﺎﮐﺎر ﯾﺎ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺳﻦ و ﺳﺎﻟﯽ از او ﮔﺬﺷﺘﻪ‪ ،‬اﻣﺎ زﻧﺎ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺎ ﭼﻨﯿﻦ اﻓﺮادي ﺳﺨﻦ ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻪ آنﻫﺎ ﻧﻈﺮ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬آﻧﺎن را ﭘﺎﮐﯿﺰه ﻧﻤﯽﮔﺮداﻧﺪ‬
‫و ﻋﺬاب دردﻧﺎﮐﯽ ﺑﻪ آنﻫﺎ ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ؛ زﯾﺮا ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﭘﺎ ﺑﻪ ﺳﻦ ﻣﯽﮔﺬارد‪ ،‬ﺷﻬﻮﺗﺶ‬
‫ﻓﺮوﮐﺶ ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﺑﺮ ﺧﻼف‪ ‬ﺟﻮان ﮐﻪ ﺷﻬﻮﺗﺶ ﻗﻮيﺳﺖ و ﺧﻮﯾﺸﺘﻦداري در دورا ِن‬
‫ﺟﻮاﻧﯽ‪ ،‬دﺷﻮارﺗﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﻟﺬا ﺧﯿﻠﯽ زﺷﺖﺗﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﯾﮏ ﭘﯿﺮﻣﺮد زﻧﺎ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﭼﻮن‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪5789 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2088 :‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪544‬‬

‫اﻧﮕﯿﺰهي ﭼﻨﯿﻦ ﮔﻨﺎﻫﯽ در او ﮐﻢﺗﺮ و ﺿﻌﯿﻒﺗﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮﭼﻪ زﻧﺎ ﻫﻢ ﺑﺮاي ﺟﻮان‪،‬‬
‫ﺑﺪ اﺳﺖ و ﻫﻢ ﺑﺮاي ﭘﯿﺮﻣﺮد؛ اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺮاي ﭘﯿﺮﻣﺮد ﺧﯿﻠﯽ زﺷﺖﺗﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪،‬‬
‫ﻣﻘﯿ‪‬ﺪ ﺑﻪ ﺣﺪﯾﺜﯽﺳﺖ ﮐﻪ در »ﺻﺤﯿﺤﯿﻦ« آﻣﺪه؛ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﭼﻨﯿﻦ ﻋﻤﻞِ زﺷﺘﯽ اﻧﺠﺎم دﻫﺪ و‬
‫در دﻧﯿﺎ ﻣﺠﺎزات ﺷﻮد‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺣﺪ‪ ‬ﺷﺮﻋﯽ ﺑﺮ او اﺟﺮا ﮔﺮدد‪ ،‬دﯾﮕﺮ‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل او را در‬
‫آﺧﺮت ﻣﺠﺎزات ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ؛ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ ﻣﺠﺎزات دﻧﯿﺎ‪ ،‬ﻋﺬاب آﺧﺮت را از او ﺳﺎﻗﻂ‬
‫ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ و اﯾﻦ ﺑﻨﺪه‪ ،‬دو ﺑﺎر ﻣﺠﺎزات ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬زﯾﺮا اﺟﺮاي ﻣﺠﺎزات ﺷﺮﻋﯽ‪ ،‬او را‬
‫ﭘﺎك ﻣﯽﺳﺎزد‪.‬‬
‫دوم‪ :‬ﭘﺎدﺷﺎه ﯾﺎ ﻓﺮﻣﺎنرواي ﺑﺴﯿﺎر دروغﮔﻮ؛ زﯾﺮا ﭘﺎدﺷﺎه‪ ،‬ﻧﯿﺎزي ﺑﻪ دروغ ﻧﺪارد‪.‬‬
‫ﺳﺨﻨﺶ‪ ،‬ﻓﺮاﺗﺮ از ﺳﺨﻦ ﻫﻤﻪي ﻣﺮدم اﺳﺖ؛ ﭘﺲ ﺑﺎﯾﺪ راﺳﺖﮔﻮ ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﯽﭘﺮده ﺳﺨﻦ‬
‫ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ .‬وﻗﺘﯽ ﭘﺎدﺷﺎه در ﻣﻮﻗﻌﯿﺘﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮ ﭼﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ و اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ‪،‬‬
‫ﭘﺲ دﻟﯿﻠﯽ ﻧﺪارد ﮐﻪ دروغ ﺑﮕﻮﯾﺪ؛ اﻣﺎ ﺑﻪ ﻣﺮدم وﻋﺪه ﻣﯽدﻫﺪ و ﺑﻪ وﻋﺪهاش ﻋﻤﻞ‬
‫ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ؛ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭼﻨﯿﻦ و ﭼﻨﺎن ﺧﻮاﻫﻢ ﮐﺮد‪ ،‬اﻣﺎ آنﭼﻪ را ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻪ اﻧﺠﺎم‬
‫ﻧﻤﯽرﺳﺎﻧﺪ؛ ﺑﺎ ﻣﺮدم ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ و ﺑﺎ ﻓﮑﺮ و آرﻣﺎن آنﻫﺎ ﺑﺎزي ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﻪ آﻧﺎن دروغ‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ .‬روﺷﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﺣﺎﮐﻢ ﯾﺎ ﻓﺮﻣﺎنرواﯾﯽ‪ ،‬ﻣﺸﻤﻮل اﯾﻦ وﻋﯿﺪ ﻣﯽﮔﺮدد؛ در‬
‫ﻧﺘﯿﺠﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺑﺎ او ﺳﺨﻦ ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻪ او ﻧﻈﺮ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ و ﭘﺎﮐﺶ‬
‫ﻧﻤﯽﺳﺎزد؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻋﺬاب دردﻧﺎﮐﯽ ﺑﻪ او ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫دروغ ﺑﺮاي ﺣﺎﮐﻢ و ﻣﺮدم ﻋﺎدي‪ ،‬ﺣﺮام اﺳﺖ؛ اﻣﺎ ﺑﺮاي ﻓﺮﻣﺎنروا‪ ،‬ﺑﺪﺗﺮ و ﺷﺪﯾﺪﺗﺮ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا ﭘﺎدﺷﺎه در ﻣﻮﻗﻌﯿﺘﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﯿﺎزي ﺑﻪ دروغ ﮔﻔﺘﻦ ﻧﺪارد و ﻫﺮ ﮐﺎري ﮐﻪ‬
‫ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ و ﻓﺮﻣﺎﻧﺶ در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم ﻧﺎﻓﺬ اﺳﺖ؛ از اﯾﻦرو ﺑﺎﯾﺪ روراﺳﺖ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ دروغ ﮔﻔﺘﻦ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺗﻮﺟﯿﻪﭘﺬﯾﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺷﺎﯾﺪ ﯾﮏ‬
‫ﻓﺮد‪ ‬ﻋﺎدي ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ اﯾﻦﮐﻪ در ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ﻗﺪرت ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺳﻌﯽ ﮐﻨﺪ دروﻏﺶ را ﺗﻮﺟﯿﻪ‬
‫ﻧﻤﺎﯾﺪ و ﺧﻮد را ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ دروغ ﺑﺪاﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﭘﺎدﺷﺎه ﮐﻪ ﻧﯿﺎزي ﺑﻪ دروغ ﻧﺪارد‪.‬‬
‫دروغ‪ ،‬ﺣﺮام اﺳﺖ و ﯾﮑﯽ از وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ‪ .‬ﻣﻨﺎﻓﻖ ﻫﺮ ﺑﺎر ﮐﻪ‬
‫ﻟﺐ ﺑﻪ ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﺸﺎﯾﺪ‪ ،‬دروغ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ و دروغ ﮔﻔﺘﻦ ﺑﻪﻃﻮر ﻣﻄﻠﻖ ﺑﺮاي ﻫﯿﭻﮐﺲ‬
‫ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬اﯾﻦﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم‪ ،‬دروغ ﻣﺼﻠﺤﺘﯽ را ﺟﺎﯾﺰ ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪ ،‬ﯾﮏ ﭘﻨﺪارِ‬
‫ﺷﯿﻄﺎﻧﯽﺳﺖ و ﻫﯿﭻ ﭘﺎﯾﻪ و اﺳﺎﺳﯽ ﻧﺪارد‪ .‬زﯾﺮا دروغ در ﻫﺮ ﺣﺎل‪ ،‬ﺣﺮام اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪545‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮامﺑﻮدن ﮐﺒﺮ و ﺧﻮدﭘﺴﻨﺪي‬

‫ﺳﻮم‪ :‬ﻓﻘﯿﺮ ﻣﺘﮑﺒﺮ؛ ﺷﺎﻫﺪ ﻣﻮﺿﻮع ﻫﻤﯿﻦ ﺑﺨﺶ ﺣﺪﯾﺚ اﺳﺖ‪ .‬ﻓﻘﯿﺮ‪ ،‬ﭼﯿﺰي ﻧﺪارد ﮐﻪ‬
‫ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ آن در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺮدم‪ ،‬ﺳﺮ و ﮔﺮدﻧﺶ را ﺑﺎﻻ ﺑﮕﯿﺮد و ﺗﮑﺒﺮ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺷﺎﯾﺪ ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ ﺑﻪ‬
‫ﻣﺎل و ﺛﺮوت‪ ‬ﺧﻮﯾﺶ ﻓﺮﯾﻔﺘﻪ ﺷﻮد و در ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﻨﺪﮔﺎن اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺗﮑﺒﺮ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻓﻘﯿﺮ‪ ،‬ﭼﻪ‬
‫دﻟﯿﻠﯽ ﺑﺮاي ﺗﮑﺒﺮ دارد؟ ﻟﺬا اﷲ‪ ‬روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺑﻪ ﻓﻘﯿﺮاﻧﯽ ﮐﻪ ﺗﮑﺒﺮ ﻣﯽورزﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻈﺮ‬
‫ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎ آنﻫﺎ ﺳﺨﻦ ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﺪ و آﻧﺎن را ﭘﺎﮐﯿﺰه ﻧﻤﯽﮔﺮداﻧﺪ‪ .‬ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﺎﻧﺪ ﮐﻪ ﺗﮑﺒﺮ‪،‬‬
‫ﻫﻢ ﺑﺮاي ﻓﻘﺮا ﺣﺮام اﺳﺖ و ﻫﻢ ﺑﺮاي ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪان؛ اﻣﺎ ﺑﺮاي ﻓﻘﺮا ﺑﺪﺗﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو‬
‫ﻣﺮدم ﺑﺎ دﯾﺪنِ ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪانِ ﻣﺘﻮاﺿﻊ‪ ،‬ﺗﻌﺠﺐ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺗﻮاﺿﻌﺶ را ﻣﯽﺳﺘﺎﯾﻨﺪ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ‬
‫ﻓﻘﯿﺮي‪ ،‬ﻓﺮوﺗﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺮاﯾﺸﺎن ﺗﻌﺠﺐآور ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬زﯾﺮا ﻓﻘﺮ اﻧﺴﺎن را ﻣﺘﻮاﺿﻊ ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ‬
‫و آدمِ ﻓﻘﯿﺮ اﻧﮕﯿﺰهاي ﺑﺮاي ﺗﮑﺒﺮ ﻧﺪارد‪ .‬ﺣﺎل اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﻓﻘﯿﺮ ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺎ وﺟﻮد‪ ‬ﻓﻘﺮ در‬
‫ﺑﺮاﺑﺮ ﺣﻖ ﯾﺎ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺧﻠﻖ ﺧﺪا ﺗﮑﺒﺮ ﮐﻨﺪ‪ ،‬وﻋﯿﺪ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﺷﺎﻣﻞ ﺣﺎﻟﺶ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﭘﻨﺎه‬
‫ﺑﺮ اﷲ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬در اداﻣﻪي دﻻﯾﻠﯽ ﮐﻪ درﺑﺎرهي ﺣﺮام ﺑﻮدن ﮐﺒﺮ و ﺧﻮدﭘﺴﻨﺪي ذﮐﺮ‬
‫ﮐﺮده‪ ،‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻗﺪﺳﯽ را آورده اﺳﺖ ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ﻋﺰت‪ ،‬ازارِ ﻣﻦ اﺳﺖ و ﺑﺰرﮔﯽ و ﮐﺒﺮﯾﺎﯾﯽ‪ ،‬رداي ﻣﻦ؛ و ﮐﺴﯽ ﮐﻪ درﺑﺎرهي ﯾﮑﯽ از اﯾﻦ‬
‫دو ﺑﺎ ﻣﻦ ﻧﺰاع ﮐﻨﺪ‪ ،‬او را ﻋﺬاب ﻣﯽدﻫﻢ«‪.‬‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از اﺣﺎدﯾﺚ ﻗﺪﺳﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از اﷲ‪ ‬ﻧﻘﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ؛‬
‫اﺣﺎدﯾﺚ ﻗﺪﺳﯽ‪ ،‬ﮔﺮﭼﻪ از اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻧﻘﻞ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ در ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻗﺮآن‪،‬‬
‫اﺣﮑﺎم ﺧﺎص ﺧﻮش را دارد؛ ﻣﺜﻼً ﻣﻌﺠﺰه اﺳﺖ و ﻫﯿﭻﯾﮏ از اﻧﺴﺎنﻫﺎ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ده‬
‫ﺳﻮره‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﯾﮏ ﺳﻮره ﺑﯿﺎورد ﮐﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻗﺮآن ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺗﻼوت ﻗﺮآن ﺑﺮاي ﮐﺴﯽ‬
‫ﮐﻪ ﺟﻨﺐ اﺳﺖ‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻧﻤﺎزﮔﺰار ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ در ﻧﻤﺎزش از ﻫﺮ ﺟﺎي ﻗﺮآن ﮐﻪ‬
‫ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬ﻗﺮاﺋﺖ ﮐﻨﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺧﻮاﻧﺪن ﺳﻮرهي ﻓﺎﺗﺤﻪ در ﻧﻤﺎز‪ ،‬واﺟﺐ اﺳﺖ؛ در ﺻﻮرﺗﯽ‬
‫ﮐﻪ اﺣﺎدﯾﺚ ﻗﺪﺳﯽ اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﻋﻼوه ﺑﺮ اﯾﻦ‪ ،‬ﻗﺮآن از ﻫﺮ ﮔﻮﻧﻪ ﺗﺤﺮﯾﻔﯽ ﻣﺤﻔﻮظ اﺳﺖ و ﮐﻢ و زﯾﺎد ﻧﻤﯽﺷﻮد و ﺑﻪ‬
‫ﻣﻌﻨﺎ رواﯾﺖ ﻧﻤﯽﮔﺮدد و ﻫﯿﭻ ﺿﻌﻔﯽ در آن وﺟﻮد ﻧﺪارد؛ اﻣﺎ اﺣﺎدﯾﺚ ﻗﺪﺳﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎ‬
‫رواﯾﺖ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و ﭘﺎرهاي از آنﻫﺎ ﺿﻌﯿﻒ و ﺣﺘﯽ ﻣﻮﺿﻮع و ﺳﺎﺧﺘﮕﯽﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا‬
‫اﺣﺎدﯾﺚ ﻗﺪﺳﯽ اﮔﺮﭼﻪ رواﯾﺖ‪ ‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از اﷲ‪ ‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻣﺎ در ﺟﺎﯾﮕﺎه و ﻣﻨﺰﻟﺖ ﻗﺮآن‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪546‬‬

‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬ﻋﺰت‪ ،‬ازارِ ﻣﻦ اﺳﺖ و ﺑﺰرﮔﯽ و ﮐﺒﺮﯾﺎﯾﯽ‪ ،‬رداي ﻣﻦ؛ و ﮐﺴﯽ‬
‫ﮐﻪ درﺑﺎرهي ﯾﮑﯽ از اﯾﻦ دو ﺑﺎ ﻣﻦ ﻧﺰاع ﮐﻨﺪ‪ ،‬او را ﻋﺬاب ﻣﯽدﻫﻢ«‪.‬‬
‫ﻣﺎ‪ ،‬اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ را ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﮔﻮﻧﻪاي ﻣﯽﭘﺬﯾﺮﯾﻢ ﮐﻪ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺛﺎﺑﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ؛‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﻣﻌﻨﺎ و ﻣﻔﻬﻮم آن را ﺗﺤﺮﯾﻒ ﻧﻤﯽﮐﻨﯿﻢ و ﭘﯿﺮاﻣﻮن ﮐﯿﻔﯿﺘﺶ ﺳﺨﻦ ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪ .‬ﻟﺬا‬
‫ﻋﺰت را رداي اﻟﻬﯽ ﻣﯽداﻧﯿﻢ و از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ درﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ ﮐﻪ ﻫﺮﮐﺲ در ﻋﺰت و ﻗﺪرت‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎر‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺰاع ﺑﺮﺧﯿﺰد و در ﭘﯽِ ﻗﺪرﺗﯽ ﭼﻮن ﻗﺪرت اﷲ ﺑﺮآﯾﺪ ﯾﺎ در ﺑﺰرﮔﯽِ‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎر ﮐﺸﻤﮑﺶ ﻧﻤﺎﯾﺪ و ﺑﺮ ﺑﻨﺪﮔﺎنِ اﷲ ﺗﮑﺒﺮ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﮔﺮﻓﺘﺎر ﻋﺬاب اﻟﻬﯽ ﻣﯽﺷﻮد و‬
‫اﷲ‪ ‬او را ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ اﯾﻦ ﮔﺴﺘﺎﺧﯽ ﻋﺬاب ﻣﯽدﻫﺪ؛ زﯾﺮا ﺑﺮ ﺳﺮِ ﭼﯿﺰي ﮐﻪ وﯾﮋهي اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎ اﷲ ﻧﺰاع ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺣﺪﯾﺚ دﯾﮕﺮي از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﺮدي در ﻟﺒﺎﺳﯽ ﻓﺎﺧﺮ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﻣﻮﻫﺎﯾﺶ را ﺷﺎﻧﻪ زده و ﺑﻪ ﺧﻮد ﻓﺮﯾﻔﺘﻪ‬
‫ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﺧﺮاﻣﺎن و ﻣﺘﮑﺒﺮاﻧﻪ راه ﻣﯽرﻓﺖ؛ ﻧﺎﮔﻬﺎن اﷲ او را در زﻣﯿﻦ ﻓﺮو ﺑ‪‬ﺮد و ﺗﺎ روز‬
‫ﻗﯿﺎﻣﺖ در زﻣﯿﻦ ﻓﺮو ﻣﯽرود«‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﻣﺮد‪ ‬ﻣﺘﮑﺒﺮ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ﻗﺎرون ﮔﺮﻓﺘﺎر ﺷﺪ ﮐﻪ در اﺑﺘﺪاي اﯾﻦ ﺑﺎب ذﮐﺮ‬
‫ﮔﺮدﯾﺪ‪ .‬ﻗﺎرون ﺑﺎ ﮐﺒﮑﺒﻪ و آراﯾﺶ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﻪ ﻣﯿﺎن ﻗﻮﻣﺶ رﻓﺖ؛ ﺑﺒﯿﻨﯿﻢ اﷲ‪ ‬ﭼﻪ‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫َ َ َّ َ ُ ُ َ ۡ َ َ ٰ َ ُّ ۡ َ َ ٰ َ ۡ َ َ ۡ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ َ َ َٰ َ‬
‫ت �َا مِثل‬ ‫� ق ۡو ِمهِۦ ِ� زِ�نتِهِۖۦ قال ٱ�ِين ي ِر�دون ٱ�يوة ٱ��يا �لي‬ ‫﴿فخرج‬
‫ُ‬
‫َ َ َ َّ َ ُ ْ ۡ ۡ َ َ ۡ َ ُ‬
‫� ۡم ثَ َو ُ‬ ‫�و َح ّظ َ‬ ‫َ ٓ ُ َ َ ٰ ُ ُ َّ ُ َ ُ‬
‫اب‬ ‫ي� ‪ ٧٩‬وقال ٱ�ِين أوتوا ٱلعِلم و�ل‬ ‫ٖ‬ ‫ظ‬
‫ِ‬ ‫ع‬ ‫ٍ‬ ‫و� �رون إِنهۥ‬ ‫ما أ ِ‬
‫َ َ ۡ‬ ‫َّ ٰ ُ َ‬ ‫َّ‬ ‫َّ َ ۡ ‪ٓ َ َّ َ ُ َ َ ٗ َ َ َ َ َ َ َ ۡ َ ّ ٞ‬‬
‫�ون ‪ ٨٠‬فخ َسف َنا بِهِۦ‬ ‫ٱ�ِ خ� ل ِمن ءامن وع ِمل �ٰل ِحا ۚ و� يلقٮ ٰها إِ� ٱل� ِ‬
‫َ َ‬
‫ون ٱ�ِ َو َما �ن م َِن‬
‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ ُ ُ َُ‬ ‫ۡ َ َ َ َ َ َ َُ‬ ‫َ َ‬
‫و�ِدارِه ِ ٱ��ض �ما �ن �ۥ مِن ف ِئةٖ ين�ونهۥ مِن د ِ‬
‫ۡ َ‬
‫]اﻟﻘﺼﺺ‪[٨١ ،٧٩ :‬‬ ‫�ن ‪﴾٨١‬‬ ‫ٱل ُمنت ِِ‬
‫� َ‬
‫)ﻗﺎرون( ﺑﺎ ﮐﺒﮑﺒﻪ و آراﯾﺶ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﻪ ﻣﯿﺎن ﻗﻮﻣﺶ رﻓﺖ‪ .‬ﮐﺴﺎﻧﻰ ﮐﻪ ﺧﻮاﺳﺘﺎر زﻧﺪﮔﻰ دﻧﯿﺎ‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬اى ﮐﺎش ﻣﺜﻞ آنﭼﻪ ﺑﻪ ﻗﺎرون داده ﺷﺪه‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺎ ﻫﻢ داده ﻣﻰﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪراﺳﺘﯽ او‪،‬‬
‫داراي ﺑﻬﺮه )و ﺛﺮوت( ﺑﺰرﮔﯽﺳﺖ‪ .‬و آﻧﺎن ﮐﻪ از ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪ ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬واي‬
‫ﺑﺮ ﺷﻤﺎ! ﺛﻮاب و ﭘﺎداش اﻟﻬﯽ ﺑﺮاي ﮐﺴﯽ ﮐﻪ اﯾﻤﺎن ﺑﯿﺎورد و ﮐﺎر ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﻧﺠﺎم دﻫﺪ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ‬
‫و ﺗﻨﻬﺎ اﻓﺮاد ﺻﺎﺑﺮ و ﺷﮑﯿﺒﺎ آن را درﻣﯽﯾﺎﺑﻨﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﻗﺎرون و ﺧﺎﻧﻪاش را ﺑﻪ زﻣﯿﻦ ﻓﺮو ﺑﺮدﯾﻢ؛ و‬
‫ﻫﯿﭻ ﮔﺮوﻫﯽ ﻧﺪاﺷﺖ ﮐﻪ او را در ﺑﺮاﺑﺮ اﷲ ﯾﺎري دﻫﻨﺪ و ﺧﻮد ﻧﯿﺰ ﯾﺎراي ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺎري ﻧﺪاﺷﺖ‪.‬‬
 ‫‪547‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺣﺮامﺑﻮدن ﮐﺒﺮ و ﺧﻮدﭘﺴﻨﺪي‬

‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬درﺑﺎرهي آن ﻣﺮد‪ ‬ﻣﺘﮑﺒﺮ و ﺧﻮدﭘﺴﻨﺪ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺗﺎ روز ﻗﯿﺎﻣﺖ در زﻣﯿﻦ‬
‫ﻓﺮو ﻣﯽرود«‪ .‬دو اﺣﺘﻤﺎل دارد؛ ﯾﮑﯽ اﯾﻦﮐﻪ آن ﻣﺮد زﻧﺪه اﺳﺖ و ﻫﻢﭼﻨﺎن در زﻣﯿﻦ ﻓﺮو‬
‫ﻣﯽرود و ﺗﺎ روز ﻗﯿﺎﻣﺖ در درون زﻣﯿﻦ ﻋﺬاب ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬و اﺣﺘﻤﺎل دوم‪ ،‬اﯾﻦﮐﻪ ﻣﻄﺎﺑﻖ‬
‫ﺳﻨﺖ اﻟﻬﯽ ﺑﻪ ﻣﺤﺾ ﻓﺮو رﻓﺘﻦ در زﻣﯿﻦ‪ ،‬ﻣﺮده اﺳﺖ؛ اﻣﺎ ﻫﻢﭼﻨﺎن در زﻣﯿﻦ ﻓﺮو ﻣﯽرود‬
‫و اﯾﻦ ﻓﺮو رﻓﺘﻦ‪ ،‬ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺑﺰرخ اوﺳﺖ و ﮐﯿﻔﯿﺘﺶ ﻣﻌﻠﻮم ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺑﻪﯾﻘﯿﻦ اﷲ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ‬
‫ﻣﯽداﻧﺪ‪ .‬ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻦﮐﻪ اﯾﻦ‪ ،‬ﻣﺠﺎزات‪ ‬اوﺳﺖ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ و اﺣﺎدﯾﺚ ﻗﺒﻞ و ﺑﻌﺪش‪ ،‬ﻧﺸﺎنﮔﺮ ﺣﺮام ﺑﻮدن ﮐﺒﺮ و ﺧﻮدﭘﺴﻨﺪيﺳﺖ‬
‫و ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺎﯾﺪ ﺣﺪ و اﻧﺪازهي ﺧﻮد را ﺑﺪاﻧﺪ‪.‬‬
‫***‬
‫الﺮ ُﺟ ُﻞ ﻳَ ْﺬ َﻫﺐُ‬ ‫ا�‪» :‬ﻻَ َ‬
‫ﻳﺰ ُال َّ‬ ‫ُ ُ ِّ‬ ‫َ ْ‬ ‫َ ََ‬
‫ﺑﻦ اﻷ�ﻮع‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل‬ ‫ِ‬ ‫‪ -٦٢٥‬وﻋﻦ ﺳﻠﻤﺔ‬
‫ﻬﻢ«‪] .‬ﺗﺮﻣﺬي رواﯾﺘﺶ ﮐﺮده و ﮔﻔﺘﻪ‬ ‫ﻴﺒ ُﻪ ﻣﺎ أَﺻﺎﺑَ ْ‬
‫َ َّ َ َ ُ ُ‬ ‫َ َّ ُ ْ َ‬ ‫ْ‬
‫ﺑِﻨﻔ ِﺴ ِﻪ ﺣﻰﺘ ﻳ�ﺘ َﺐ ﻲﻓ اﺠﻟﺒﺎرِ�ﻦ‪� ،‬ﻴ ِﺼ‬
‫) ‪(1‬‬
‫اﺳﺖ‪ :‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺣﺴﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬از ﺳﻠﻤﻪ ﺑﻦ اﮐﻮع‪ ‬رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺷﺨﺺ‪،‬‬
‫ﻫﻤﻮاره ﺑﻪ ﺧﻮدﭘﺴﻨﺪي و ﺗﮑﺒﺮ اداﻣﻪ ﻣﯽدﻫﺪ ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ در ﺟﺮﮔﻪي اﻓﺮاد ﻣﺘﮑﺒﺮ ﻧﻮﺷﺘﻪ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد و آنﮔﺎه ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﻓﺮﺟﺎﻣﯽ ﮔﺮﻓﺘﺎر ﻣﯽﮔﺮدد ﮐﻪ ﺑﻪ اﻓﺮاد ﻣﺘﮑﺒﺮ ﻣﯽرﺳﺪ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از ﺧﻮدﭘﺴﻨﺪي ﺑﺮﺣﺬر داﺷﺘﻪ اﺳﺖ؛ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺗﮑﺒﺮ‬
‫ﻣﯽورزد و ﺑﻪ ﺧﻮدﭘﺴﻨﺪي اداﻣﻪ ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم در ﺟﺮﮔﻪي اﻓﺮاد ﻣﺘﮑﺒﺮ ﻗﺮار‬
‫ﻣﯽﮔﯿﺮد؛ در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻫﻤﺎن ﭼﯿﺰي داﻣﻦﮔﯿﺮش ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ داﻣﻦﮔﯿﺮِ ﻣﺘﮑﺒﺮان ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ك ّ� َج َّ‬‫َُ َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬
‫َ َ ٰ َ َ ۡ َ ُ َّ ُ َ ٰ ُ ّ َ‬
‫]ﻏﺎﻓﺮ‪[٣٥ :‬‬ ‫ار ‪﴾٣٥‬‬
‫ٖ‬ ‫ب‬ ‫ٖ‬ ‫ِ‬ ‫ت‬ ‫م‬ ‫ب‬
‫�ق ِ‬
‫ل‬ ‫﴿ك�ل ِك �طبع ٱ� � ِ‬
‫ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن اﷲ ﺑﺮ ﻫﺮ دل ﻣﺘﮑﺒﺮ و ﺳﺮﮐﺸﯽ ﻣ‪‬ﻬﺮ ﻣﯽزﻧﺪ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺿﻌﯿﻒ اﺳﺖ؛ ﺿﻌﯿﻒ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪6344 :‬؛ اﻟﺴﻠﺴﻠﺔ اﻟﻀﻌﻴﻔﺔ‪ ،‬ش‪1914 :‬؛ و ﺿﻌﯿﻒ اﻟﺘﺮﻣﺬي از‬
‫آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪.343 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪548‬‬

‫اﮔﺮ آدمِ ﻣﺘﮑﺒﺮ‪ ،‬ﻣﺠﺎزات‪ ‬دﯾﮕﺮي ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬ﻫﻤﯿﻦ ﯾﮏ ﻋﻘﻮﺑﺖ ﺑﺮاﯾﺶ ﮐﺎﻓﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ‬
‫اﷲ‪ ‬ﺑﺮ ﻗﻠﺒﺶ ﻣ‪‬ﻬﺮ ﻣﯽزﻧﺪ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ ﺑﻪ آن راه ﻧﺪارد‪.‬‬
‫ﭼﮑﯿﺪهي اﯾﻦ ﺑﺎب‪ ،‬ﺑﺮ دو ﻣﺤﻮر اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻧﺨﺴﺖ‪ :‬ﺣﺮام ﺑﻮدن ﮐﺒﺮ؛ ﺗﮑﺒﺮ‪ ،‬ﺟﺰو ﮔﻨﺎﻫﺎن ﮐﺒﯿﺮه اﺳﺖ‪.‬‬
‫دوم‪ :‬ﺣﺮام ﺑﻮدن ﺧﻮدﭘﺴﻨﺪي؛ اﯾﻦ ﻫﻢ ﺣﺮام ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﮔﺎه ﺳﺒﺐ ﺗﺒﺎه ﺷﺪنِ اﻋﻤﺎل‬
‫ﻧﯿﮏ اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﻋﺒﺎدﺗﺶ ﯾﺎ ﺑﻪ ﻗﺮآن ﺧﻮاﻧﺪﻧﺶ و اﻣﺜﺎل آن‪ ،‬ﻣﻐﺮور ﺷﻮد‪،‬‬
‫ﺑﯽآنﮐﻪ درﯾﺎﺑﺪ‪ ،‬از اﺟﺮ و ﭘﺎداش آن ﻣﺤﺮوم ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪ -73‬ﺑﺎب‪ :‬ﺧﻮشﺧُﻠﻘﯽ )اﺧﻼق و رﻓﺘﺎرِ ﻧﯿﮏ و ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه(‬

‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫َّ َ لَ َع َ ٰ ُ ُ َ‬
‫]اﻟﻘﻠﻢ‪[٤ :‬‬ ‫ي� ‪﴾٤‬‬
‫� خل ٍق ع ِظ ٖ‬ ‫﴿�نك‬
‫و ﺑﯽﮔﻤﺎن ﺗﻮ‪ ،‬ﺑﺮ اﺧﻼق ﺑﺰرﮔﯽ ﻗﺮار داري‪.‬‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َّ‬ ‫َ ََۡۡ َ َۡ َ َ‬ ‫َ ۡ َ‬
‫]آل ﻋﻤﺮان‪[١٣٤ :‬‬ ‫﴿وٱل� ٰ ِظ ِم� ٱلغيظ وٱلعا�ِ� ع ِن ٱ� ِ �‬
‫اس﴾‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺧﺸﻤﺸﺎن را ﻓﺮو ﻣﯽﺧﻮرﻧﺪ و از ﺧﻄﺎي ﻣﺮدم ﮔﺬﺷﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬
‫ُ ًُ‬
‫ﺎس ﺧﻠﻘﺎ‪ ] .‬ﹲ‬ ‫ا�‪َ ‬أ ْﺣ َ‬
‫ﺴﻦ اﻨﻟَّ ِ‬
‫َ َ ُ ُ َّ‬ ‫َ‬
‫�ﺲ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﺎﻛن رﺳﻮل ِ‬ ‫‪ -٦٢٦‬وﻋﻦ أ ٍ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﻧﺲ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺧﻮشاﺧﻼقﺗﺮﯾﻦ ﻣﺮدم ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﺣﺎﻓﻆ ﻧﻮوي‪ /‬ﺑﺎﺑﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم ﺧﻮشﺧﻠﻘﯽ ﮔﺸﻮده اﺳﺖ؛ اﯾﻦ ﺑﺎب ﺑﻪ اﺧﻼق و رﻓﺘﺎر‬
‫ﻧﯿﮏ ﺗﺸﻮﯾﻖ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻧﺸﺎنﮔﺮ ﻓﻀﯿﻠﺖ و ﺑﺮﺗﺮي ﺧﻮشﺧﻠﻘﯽ و ﻧﯿﺰ ﻓﻀﻞِ ﮐﺴﺎﻧﯽﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﺑﻪ اﺧﻼقِ ﻧﯿﮏ و ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه آراﺳﺘﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺧﻮشﺧﻠﻘﯽ دو ﺟﻨﺒﻪ دارد‪ :‬رﻓﺘﺎرِ ﻧﯿﮏ و‬
‫ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه ﺑﺎ اﷲ‪ ،‬و رﻓﺘﺎر ﻧﯿﮏ ﺑﺎ ﺧﻠﻖ ﺧﺪا‪.‬‬
‫ﺗﻌﺎﻣﻞ ﯾﺎ رﻓﺘﺎر ﻧﯿﮑﻮ ﺑﺎ اﷲ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﺣﮑﻢ ﺷﺮﻋﯽ و ﺗﻘﺪﯾﺮ ِ‬
‫ي‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎر راﺿﯽ ﺑﺎﺷﺪ و آن را ﺑﺎ ﺳﯿﻨﻪاي ﺑﺎز و ﺑﺪور از ﻧﺎراﺣﺘﯽ و دلﺗﻨﮕﯽ ﺑﭙﺬﯾﺮد‪ .‬اﮔﺮ‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﭼﯿﺰي رﻗﻢ ﻣﯽزﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺑﻨﺪهاش ﻧﺎﮔﻮار اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻨﺪه ﺑﺎ ﮐﻤﺎلِ ﺧﺮﺳﻨﺪي و‬
‫رﺿﺎﯾﺖ‪ ،‬آن را ﺑﭙﺬﯾﺮد و ﺑﻪ ﺗﻘﺪﯾﺮ اﻟﻬﯽ راﺿﯽ ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺎ ﻗﻠﺐ و زﺑﺎﻧﺶ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬از‬
‫اﯾﻦﮐﻪ اﷲ‪ ،‬ﭘﺮوردﮔﺎرِ ﻣﻦ اﺳﺖ‪ ،‬راﺿﯽ و ﺧﺸﻨﻮدم‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﮔﺮ اﷲ‪ ‬ﺣﮑﻤﯽ ﺷﺮﻋﯽ‬
‫ﺑﺮاﯾﺶ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬آن را ﺑﺎ ﮐﻤﺎل رﺿﺎﯾﺖ و ﺧﺮﺳﻨﺪي ﺑﭙﺬﯾﺮد و ﺑﺎ اﻃﻤﯿﻨﺎن ﺧﺎﻃﺮ‬
‫و ﺳﯿﻨﻪاي ﺑﺎز در ﺑﺮاﺑﺮ ﺷﺮﯾﻌﺖ اﻟﻬﯽ ﺗﺴﻠﯿﻢ ﺷﻮد‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﻣﻔﻬﻮمِ ﺧﻮشﺧﻠﻘﯽ و رﻓﺘﺎر ﻧﯿﮑﻮ‬
‫ﺑﺎ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪6203 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2150 :‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪550‬‬

‫و اﻣﺎ ﺧﻮشرﻓﺘﺎري ﯾﺎ ﺧﻮشاﺧﻼﻗﯽ ﺑﺎ ﺧﻠﻖ‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮﺧﻮرد‪ ‬ﻧﯿﮏ و‬

‫ﭘﺴﻨﺪﯾﺪهاي ﺑﺎ آﻧﺎن داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﺑﻪﮔﻔﺘﻪي ﯾﮑﯽ از ﻋﻠﻤﺎ‪ ،‬از اذﯾﺖ و آزارﺷﺎن ﺑﭙﺮﻫﯿﺰد‪،‬‬
‫ﻣﻬﺮ و ﺑﺨﺸﺶ ﺧﻮﯾﺶ را از آﻧﺎن درﯾﻎ ﻧﮑﻨﺪ و ﺑﺎ ﮔﺸﺎدهروﯾﯽ از آﻧﺎن اﺳﺘﻘﺒﺎل ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫ﭘﺮﻫﯿﺰ از اذﯾﺖ و آزار‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ دﺳﺖ و زﺑﺎنِ ﺧﻮﯾﺶ آزاري ﺑﻪ آنﻫﺎ ﻧﺮﺳﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺬل و ﺑﺨﺸﺶ‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻬﺮ‪ ،‬ﻋﻠﻢ و ﺛﺮوت و دﯾﮕﺮ داﺷﺘﻪﻫﺎﯾﺶ را از آﻧﺎن درﯾﻎ‬
‫ﻧﮑﻨﺪ‪ .‬و ﮔﺸﺎدهروﯾﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻏﺮور و ﺗﮑﺒﺮ ﯾﺎ ﺑﺎ ﭼﻬﺮهاي اﺧﻤﻮ و در‬
‫ﻫﻢﮐﺸﯿﺪه‪ ،‬ﺑﺎ آﻧﺎن روﺑﻪرو ﻧﺸﻮد‪.‬‬
‫روﺷﻦ اﺳﺖ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در ﺑﺮﺧﻮرد ﺑﺎ دﯾﮕﺮان‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ رويﮐﺮدي دارد‪ ،‬در ﺑﺮاﺑﺮ‬
‫ﻧﺎﻣﻼﯾﻤﺎت و ﺑﺪيﻫﺎي دﯾﮕﺮان‪ ،‬ﺷﮑﯿﺒﺎﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا ﺻﺒﺮ و ﺧﻮﯾﺸﺘﻦداري ﻧﯿﺰ ﯾﮑﯽ از‬
‫وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﻧﯿﮏ و ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه اﺳﺖ؛ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم ﻫﻢﻧﻮﻋﺎن و ﺑﺮادران ﺧﻮد را‬
‫ﻣﯽآزارﻧﺪ و ﮔﺎه ﺑﻪ ﺣﻘﻮق آنﻫﺎ ﺗﺠﺎوز ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﮐﻪ ﻣﺎلِ ﮐﺴﯽ را ﻣﯽﺧﻮرﻧﺪ ﯾﺎ‬
‫ﺣﻖّ ﮐﺴﯽ را اﻧﮑﺎر ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ در ﻣﻘﺎﺑﻞ‪ ،‬آدمﻫﺎي ﺧﻮشاﺧﻼق ﺻﺒﺮ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺑﻪ‬
‫اﺟﺮ و ﺛﻮاب اﻟﻬﯽ اﻣﯿﺪوارﻧﺪ و از آنﺟﺎ ﮐﻪ ﻓﺮﺟﺎم ﻧﯿﮏ از آنِ ﭘﺮﻫﯿﺰﮔﺎران اﺳﺖ‪ ،‬اﯾﻦﻫﺎ‬
‫ﻧﺘﯿﺠﻪي ﺻﺒﺮﺷﺎن را ﻣﯽﺑﯿﻨﻨﺪ‪ .‬آنﭼﻪ ذﮐﺮ ﺷﺪه‪ ،‬ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎﯾﯽ از ﺧﻮشرﻓﺘﺎري ﺑﺎ ﻣﺮدم‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬در اﺑﺘﺪاي اﯾﻦ ﺑﺎب ﻓﺮﻣﻮدهي اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش را ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫َّ َ لَ َع َ ٰ ُ ُ َ‬
‫ي� ‪ ﴾٤‬؛ اﯾﻦ آﯾﻪ ﻣﻌﻄﻮف ﺑﻪ ﺟﻮابِ ﻗﺴﻢ اﺳﺖ‪:‬‬ ‫� خل ٍق ع ِظ ٖ‬ ‫﴿�نك‬
‫َّ َ َ َ َۡ‬ ‫َ َۡ َّ َ َ ُۡ‬ ‫َ‬ ‫ٓ‬ ‫َ‬ ‫ٓ َ َ ََ َۡ ُ ُ َ‬‫َ‬ ‫ۡ‬
‫ون ‪� ٢‬ن لك �ج ًرا‬ ‫ن وٱلقل ِم وما �سطرون ‪ ١‬ما أنت بِن ِعمةِ ر�ِك بِمجن ٖ‬ ‫﴿ ۚ‬
‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫َّ َ َ َ ٰ ُ‬ ‫ََۡ َ ُۡ‬
‫]اﻟﻘﻠﻢ‪[٤ ،١ :‬‬ ‫ي� ‪﴾٤‬‬ ‫� خل ٍق ع ِظ ٖ‬ ‫ون ‪� ٣‬نك لع‬ ‫� � ممن ٖ‬
‫ﻧﻮن؛ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ ﻗﻠﻢ و آﻧﭽﻪ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﻨﺪ ﮐﻪ ﺗﻮ ﺑﻪ ﻓﻀﻞ ﭘﺮوردﮔﺎرت دﯾﻮاﻧﻪ ﻧﯿﺴﺘﯽ و ﺑﻪراﺳﺘﯽ‬
‫ﺗﻮ‪ ،‬ﭘﺎداش ﺑﯽﭘﺎﯾﺎﻧﯽ داري؛ و ﺑﯽﮔﻤﺎن ﺗﻮ‪ ،‬ﺑﺮ اﺧﻼق ﺑﺰرﮔﯽ ﻗﺮار داري‪.‬‬
‫لَ َع َ ٰ ُ ُ َ‬ ‫َّ َ‬
‫ي� ‪﴾٤‬؛ ﻫﯿﭻﮐﺲ ﺑﻪ اﺧﻼق‬ ‫� خل ٍق ع ِظ ٖ‬ ‫﴿�نك﴾‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺗﻮ اي ﻣﺤﻤﺪ! ﴿‬
‫ﺳﺘﺮگ ﺗﻮ‪ ،‬ﻧﺮﺳﯿﺪه اﺳﺖ؛ ﻧﻪ در ﺗﻌﺎﻣﻞ ﺑﺎ اﷲ و ﻧﻪ در ﺗﻌﺎﻣﻞ ﺑﺎ ﻣﺮدم‪ .‬وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي‬
‫اﺧﻼﻗﯽ ﺗﻮ از ﻗﺒﯿﻞ ﺷﺠﺎﻋﺖ‪ ،‬ﺑﺨﺸﻨﺪﮔﯽ‪ ،‬ﺧﻮشرﻓﺘﺎري و دﯾﮕﺮ ارزشﻫﺎي اﺧﻼﻗﯽ‪،‬‬
‫ﺑﯽﻧﻈﯿﺮ اﺳﺖ‪ .‬آري؛ ﺧﻠﻖ و ﺧﻮي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ از آﻣﻮزهﻫﺎ و رﻫﻨﻤﻮدﻫﺎي ﻗﺮآن‬
‫ﺑﻮد؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎنﻫﺎي ﻗﺮآن ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﺮد و از ﻧﻮاﻫﯽِ ﻗﺮآن‪ ،‬دوري ﻣﯽﻧﻤﻮد‪.‬‬
 ‫‪551‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺧﻮشﺧُﻠﻘﯽ )اﺧﻼق و رﻓﺘﺎرِ ﻧﯿﮏ و ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه(‬

‫ﺳﭙﺲ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺑﺨﺸﯽ از آﯾﻪي ‪ 134‬ﺳﻮرهي »آلﻋﻤﺮان« را ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ۡ‬ ‫ۡ‬
‫� ٱل َغ ۡي َظ َوٱل َعا� َ‬ ‫َ ۡ َ‬
‫]آل ﻋﻤﺮان‪[١٣٤ :‬‬ ‫ِ� َع ِن ٱ�َّ ِ‬
‫اس﴾‬ ‫� ٰ ِظم َ‬
‫ِ‬ ‫﴿وٱل‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺧﺸﻤﺸﺎن را ﻓﺮو ﻣﯽﺧﻮرﻧﺪ و از ﺧﻄﺎي ﻣﺮدم ﮔﺬﺷﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬از ﺻﻔﺎت ﭘﺮﻫﯿﺰﮔﺎران ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﺑﻬﺸﺖ را ﺑﺮاي آﻧﺎن آﻣﺎده ﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ۡ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ َ ُ ٓ ْ َ ٰ َ ۡ َ ّ َّ ّ ُ‬
‫� ۡم َو َج َّنة َع ۡر ُض َها ٱ َّ‬
‫لس َ� ٰ َ� ٰ ُت َوٱ��ض أع َِّدت‬ ‫ٍ‬ ‫﴿وسارِعوا إِ� مغفِر�ٖ مِن ر� ِ‬
‫ۡ‬ ‫ۡ‬
‫� ٱل َغ ۡي َظ َوٱل َعا� َ‬
‫ِ� َع ِن‬
‫ۡ‬ ‫ٓ‬
‫َّ َّ َ َّ َّ َ َ‬
‫� ٰ ِظم َ‬
‫ِ‬
‫ٓ‬
‫ِين يُنفِقون ِ� ٱل�اءِ وٱل�اءِ وٱل‬
‫ُ َ‬ ‫� ‪ ١٣٣‬ٱ َّ� َ‬ ‫ل ِۡل ُم َّتقِ َ‬
‫ۡ ۡ‬ ‫َ َّ ُ ُ‬
‫]آل ﻋﻤﺮان‪[١٣٤ ،١٣٣ :‬‬ ‫� ‪﴾١٣٤‬‬ ‫� � ُِّب ٱل ُمح ِ‬
‫سن ِ َ‬
‫ٱ� ِ �‬
‫اس وٱ‬ ‫َّ‬
‫ﺑﻪ ﺳﻮي آﻣﺮزش ﭘﺮوردﮔﺎرﺗﺎن و ﺑﻬﺸﺘﯽ ﺑﺸﺘﺎﺑﯿﺪ ﮐﻪ ﭘﻬﻨﺎﯾﺶ‪ ،‬ﺑﻪ ﮔﺴﺘﺮدﮔﯽ آﺳﻤﺎنﻫﺎ و زﻣﯿﻦ‬
‫اﺳﺖ و ﺑﺮاي ﭘﺮﻫﯿﺰﮔﺎران آﻣﺎده ﺷﺪه اﺳﺖ؛ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﺗﻮانﮔﺮي و ﺗﻨﮓدﺳﺘﯽ اﻧﻔﺎق‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺧﺸﻤﺸﺎن را ﻓﺮو ﻣﯽﺧﻮرﻧﺪ و از ﺧﻄﺎي ﻣﺮدم ﮔﺬﺷﺖ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪ .‬و اﷲ ﻧﯿﮑﻮﮐﺎران را‬
‫دوﺳﺖ دارد‪.‬‬
‫َ ۡ َٰ َ َۡ َ‬
‫� ٱلغ ۡيظ﴾‪» :‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺧﺸﻢِ ﺧﻮد را ﻓﺮو ﻣﯽﺧﻮرﻧﺪ«؛ ﯾﻌﻨﯽ وﻗﺘﯽ‬ ‫﴿وٱل� ِظ ِم‬
‫ﺧﺸﻤﮕﯿﻦ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺧﻮد را ﮐﻨﺘﺮل ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﻨﺪ و در ﻧﺘﯿﺠﻪي ﺧﺸﻢ و ﻋﺼﺒﺎﻧﯿﺖ ﺑﻪ ﮐﺴﯽ‬
‫ﺗﻌﺪ‪‬ي و ﺗﺠﺎوز ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﻪ آنﻫﺎ ﺑﺪ ﮐﻨﺪ‪ ،‬از او ﻣﯽﮔﺬرﻧﺪ‪:‬‬
‫اس﴾‪.‬‬ ‫ِ� َع ِن ٱ�َّ ِ‬ ‫﴿ َوٱ ۡل َعا� َ‬
‫� ُ� ُِّب ٱل ۡ ُم ۡحسِ ن ِ َ‬
‫� ‪» :﴾١٣٤‬و اﷲ‪ ،‬ﻧﯿﮑﻮﮐﺎران را دوﺳﺖ دارد«‪ .‬ﯾﮑﯽ از ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي‬ ‫﴿ َوٱ َّ ُ‬

‫اﺣﺴﺎن و ﻧﯿﮑﻮﮐﺎري‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﺳﺘﻢ ﮐﺮد‪ ،‬او را ﺑﺒﺨﺸﯿﺪ و از او‬
‫ﺑﮕﺬرﯾﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻋﻔﻮ و ﮔﺬﺷﺖ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪﺟﺎ و در ﻣﺤﻠﺶ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺨﺸﺶ ﺑﺪيﻫﺎي‬
‫دﯾﮕﺮان‪ ،‬ﺑﻪﻃﻮر ﻣﻄﻠﻖ و در ﻫﻤﻪ ﺣﺎل‪ ،‬ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺑﺨﺸﺸﯽ ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ‬
‫اﺻﻼح ﻫﻤﺮاه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬زﯾﺮا اﷲ‪ ‬در ﮐﺘﺎﺑﺶ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ ۡ َ َ َ َ ۡ َ َ َ َ ۡ ُ ُ َ َ َّ‬
‫]اﻟﺸﻮر￯‪[٤٠ :‬‬ ‫﴿�من �فا وأصلح فأجرهۥ � ٱ�ِ﴾‬
‫ﻫﺮ ﮐﺲ ﮔﺬﺷﺖ ﻧﻤﺎﯾﺪ و اﺻﻼح ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺎداش او ﺑﺎ اﷲ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﭘﯿﺎﻣﺪ ﺑﺨﺸﯿﺪن‪ ،‬اﺻﻼح ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﺨﺸﯿﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل‪ :‬ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫ﺷﻤﺎ ﺑﺪي ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬آدم ﺷﺮوريﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺷﺮارت ﻣﺸﻬﻮر ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و اﮔﺮ ﺷﻤﺎ‪ ،‬او را‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪552‬‬

‫ﺑﺒﺨﺸﯿﺪ‪ ،‬ﺷﺮارﺗﺶ ﺑﯿﺶﺗﺮ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬در ﭼﻨﯿﻦ ﺣﺎﻟﺘﯽ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ او را ﻧﺒﺨﺸﯿﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ‬
‫ﺣﻘﺘﺎن را ﺑﻪﻗﺼﺪ اﺻﻼح از او ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ ﯾﺎ ﺑﺮاي ﮔﺮﻓﺘﻦِ ﺣﻖّ ﺧﻮد ﺑﻪ ﻣﺮاﺟﻊ ﻗﻀﺎﯾﯽ ﻣﺮاﺟﻌﻪ‬
‫ﮐﻨﯿﺪ‪ .‬وﻟﯽ اﮔﺮ ﺑﺨﺸﯿﺪن‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺪي ﻣﻨﻔﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﻔﻮ و ﮔﺬﺷﺖ ﭘﯿﺸﻪ‬
‫ﮐﻨﯿﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﭼﻪﺑﺴﺎ آن ﺷﺨﺺ در ﻧﺘﯿﺠﻪي ﻋﻔﻮ و ﮔﺬﺷﺖ‪ ‬ﺷﻤﺎ‪ ،‬ﺷﺮﻣﻨﺪه ﺷﻮد و دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﻪ‬
‫ﺷﻤﺎ ﺳﺘﻢ ﮐﻨﺪ و ﻧﻪ ﺑﻪ ﺳﺎﯾﺮ ﻣﺮدم‪ .‬اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ َّ‬ ‫ََ َ َ ََ‬ ‫َ‬
‫]اﻟﺸﻮر￯‪[٤٠ :‬‬ ‫﴿� َم ۡن �فا َوأ ۡصل َح فأ ۡج ُرهُۥ � ٱ�ِ﴾‬
‫ﻫﺮ ﮐﺲ ﮔﺬﺷﺖ ﻧﻤﺎﯾﺪ و اﺻﻼح ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺎداش او ﺑﺎ اﷲ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﮔﺎه اﻧﺴﺎن از درون‪ ،‬وﺳﻮﺳﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺣﻘﺶ را ﺑﮕﯿﺮد؛ ﻟﺬا ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻢ‪،‬‬
‫اﮔﺮ ﻃﺮف‪ ‬ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪي ﻋﻔﻮ و ﮔﺬﺷﺖ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ او را ﺑﺒﺨﺸﯿﺪ و ﮔﺮﻧﻪ‪،‬‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺣﻖ ﺑﺮﺗﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫***‬
‫َ َ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ ً َ ْ َ َ ْ َ ِّ‬ ‫ً‬ ‫َ َ ْ ُ‬
‫ﻮل ا�ِ‪ ،‬وﻻ‬ ‫ِ‬ ‫رﺳ‬ ‫ﻒ‬ ‫‪ -٦٢٧‬وﻋﻨﻪ ﻗﺎل‪ :‬ﻣﺎ مﺴﺴﺖ دِﻳﺒﺎﺟﺎ وﻻ ﺣ ِﺮ�ﺮا أﻟ� ﻣِﻦ ﻛ‬
‫َ َ‬ ‫َ َ َ ْ َ َ ْ ُ َ ُ َ َّ‬
‫ا�ِ‪َ ‬ﻋ ْ َ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫ً َ ُّ َ ْ َ‬ ‫َ َْ ُ‬
‫ن� ‪،‬ﻓﻤﺎ‬ ‫ﺮﺸ ِﺳ‬ ‫ﻮل ا�‪ ،‬وﻟﻘﺪ ﺧﺪﻣﺖ رﺳﻮل‬ ‫ِ‬ ‫ﺷﻤﻤﺖ راﺤﺋَﺔ �ﻂ أﻃﻴ َﺐ ﻣِﻦ َرﺳ‬
‫َ َْ َ َ ََْ َ َ‬ ‫َ َ َُْ‬ ‫َ َ ْ َ ُْ‬ ‫َ ُ ٍّ‬ ‫َ‬
‫ِﻲﺸ ٍء ﻓﻌﻠﺘﻪ‪ :‬ل َِﻢ �ﻌﻠﺘﻪ؟ وﻻ لﻲﺸ ٍء ل ْﻢ اﻓﻌﻠﻪ‪ :‬أﻻ �ﻌﻠﺖ ﻛﺬا؟‬ ‫ﻗﺎل ِﻲﻟ ﻗﻂ‪ :‬أف‪َ ،‬وﻻ ﻗﺎل ل‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬
‫] ﹲ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﻧﺲ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻫﯿﭻ دﯾﺒﺎ و ﺣﺮﯾﺮي ﻟﻤﺲ ﻧﮑﺮدم ﮐﻪ از ﮐﻒ دﺳﺖ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﺮمﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ و ﻫﯿﭻ ﺑﻮﯾﯽ ﺧﻮشﺗﺮ از ﺑﻮي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﺸﻨﯿﺪم‪ .‬ده ﺳﺎل ﺧﺪﻣﺖﮐﺎرِ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻮدم و ﻫﯿﭻﮔﺎه ﮐﻮﭼﮏﺗﺮﯾﻦ ﺳﺨﻦِ ﻧﺎﺧﻮﺷﺎﯾﻨﺪي ﺑﻪ ﻣﻦ ﻧﮕﻔﺖ؛ اﮔﺮ ﮐﺎري‬
‫ﮐﺮدم ﮐﻪ ﻧﺒﺎﯾﺪ اﻧﺠﺎم ﻣﯽدادم‪ ،‬ﻧﻔﺮﻣﻮد‪ :‬ﭼﺮا اﯾﻦ ﮐﺎر را اﻧﺠﺎم دادي؟ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮِ‬
‫ﮐﺎري ﮐﻪ اﻧﺠﺎم ﻧﺪادم ‪ -‬و ﺑﺎﯾﺪ اﻧﺠﺎم ﻣﯽدادم‪ -‬ﻣﺮا ﺳﺮزﻧﺶ ﻧﮑﺮد‪.‬‬
‫َ‬
‫ﺎرا َو ْﺣ ِﺸ ًّﻴﺎ‪ ،‬ﻓ َﺮ َّدهُ َّ‬ ‫َ ْ َ ْ ُ ُ َ َّ‬
‫ا�ِ‪ِ ‬ﻤﺣَ ً‬ ‫َ َّ َ َ‬ ‫َّ‬
‫ﻰﻠﻋ‪،‬‬ ‫ﺑﻦ ﺟﺜﺎﻣﺔ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬أﻫﺪﻳﺖ رﺳﻮل‬ ‫ِ‬ ‫ﻌﺐ‬
‫‪ -٦٢٨‬وﻋﻦ الﺼ ِ‬
‫َّ َ ْ َ َّ َ َ ْ َ َّ َ َّ ُ ٌ‬ ‫ْ‬ ‫ّ َ َ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﻓﻠﻤﺎ رأى ﻣﺎ ﻲﻓ َوﺟ� ﻗﺎل‪» :‬إِﻧﺎ لﻢ ﻧ ُﺮدهُ ﻋﻠﻴﻚ إِﻻ ﻷﻧﺎ ﺣ ُﺮم«‪ ] .‬ﹲ‬
‫ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪3561 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2330 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪1825 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1193 :‬‬
 ‫‪553‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺧﻮشﺧُﻠﻘﯽ )اﺧﻼق و رﻓﺘﺎرِ ﻧﯿﮏ و ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه(‬

‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺻﻌﺐ ﺑﻦ ﺟﺜّﺎﻣﻪ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﮔﻮرﺧﺮي ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﻫﺪا ﮐﺮدم؛ اﻣﺎ‬

‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬آن را ﺑﻪ ﻣﻦ ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪ و ﭼﻮن از ﭼﻬﺮهام درﯾﺎﻓﺖ ﮐﻪ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﻗﺒﻮل ﻧﮑﺮدنِ‬
‫ﻫﺪﯾﻪام ﻧﺎراﺣﺖ ﺷﺪهام‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﺎ ﻓﻘﻂ ﺑﺪﯾﻦﺧﺎﻃﺮ اﯾﻦ ﻫﺪﯾﻪ را از ﺗﻮ ﻗﺒﻮل ﻧﮑﺮدﯾﻢ ﮐﻪ‬
‫در اﺣﺮام ﻫﺴﺘﯿﻢ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﺣﺎﻓﻆ ﻧﻮوي‪ ،/‬رواﯾﺘﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﻧﻘﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺲ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ‪‬‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﻫﯿﭻ دﯾﺒﺎ و ﺣﺮﯾﺮي ﻟﻤﺲ ﻧﮑﺮدم ﮐﻪ از ﮐﻒ دﺳﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﺮمﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ و‬
‫ﻫﯿﭻ ﺑﻮﯾﯽ ﺧﻮشﺗﺮ از ﺑﻮي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﺸﻨﯿﺪم«‪ .‬اﻧﺲ‪ ‬ده ﺳﺎل در ﺧﺪﻣﺖ‪ ‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻮد‬
‫و ﺑﻪ اﯾﺸﺎن ﺧﺪﻣﺖ ﮐﺮد؛ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬وارد‪ ‬ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺎدرِ اﻧﺲ‪ ،‬ﻓﺮزﻧﺪش را ﻧﺰد‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬آورد و ﮔﻔﺖ‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! اﯾﻦ‪ ،‬ﻓﺮزﻧﺪم اﻧﺲ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺧﺪﻣﺖ‪‬‬
‫ﺷﻤﺎ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﺗﺎ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﺧﺪﻣﺖ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﯿﺰ ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ و ﺑﺮاي اﻧﺲ‪ ‬دﻋﺎ ﮐﺮد‬
‫ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﺎل و ﻧﺴﻞ او را ﭘﺮﺧﯿﺮ و ﺑﺮﮐﺖ ﺑﮕﺮداﻧﺪ‪ .‬ﺣﺘﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ :‬اﻧﺲ‪ ‬ﺑﺎﻏﯽ‬
‫داﺷﺖ ﮐﻪ دو ﺑﺎر در ﺳﺎل ﺛﻤﺮ ﻣﯽداد و اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﺮﮐﺖ‪ ‬دﻋﺎي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻮد‪ .‬ﺷﻤﺎر‬
‫ﻓﺮزﻧﺪان اﻧﺲ‪ ‬ﮐﻪ از ﭘﺸﺖ‪ ‬او ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﯾﮏﺻﺪ و ﺑﯿﺴﺖ ﺗﻦ رﺳﯿﺪ‪ .‬ﻫﻤﻪي اﯾﻦﻫﺎ ﺑﻪ‬
‫ﺑﺮﮐﺖ دﻋﺎي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻮد‪.‬‬
‫اﻧﺲ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﻫﯿﭻ دﯾﺒﺎ و ﺣﺮﯾﺮي ﻟﻤﺲ ﻧﮑﺮدم ﮐﻪ از ﮐﻒ دﺳﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﻧﺮمﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ«‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻗﻠﺐِ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬را ﻧﯿﺰ ﻧﺮم ﮐﺮده ﺑﻮد؛ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ ُ ۡ َ َ ۡ ُ َ َ ًّ َ َ ۡ َ ۡ َ َ ُّ ْ ۡ َ َ‬ ‫َ َ َ ۡ َ ّ َ َّ‬
‫ب �نفضوا مِن ح ۡول ِك ۖ‬ ‫﴿فبِما ر�ةٖ مِن ٱ�ِ ِ�ت لهمۖ ولو كنت �ظا غل ِيظ ٱلقل ِ‬
‫ۡ َ ۡ َ َ َ َ ۡ َ َ َّ ۡ َ َ َّ‬ ‫َ ُ‬ ‫ۡ َ‬ ‫َ ۡ ُ َ‬
‫ت � َت َو� � ٱ�ِ﴾‬ ‫فٱ�ف � ۡن ُه ۡم َوٱ ۡس َتغفِ ۡر ل ُه ۡم َوشاوِ ۡره ۡم ِ� ٱ�م ِر� فإِذا عزم‬
‫]آل ﻋﻤﺮان‪[١٥٩ :‬‬
‫از رﺣﻤﺖ اﷲ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ آﻧﺎن ﻧﺮم ﮔﺸﺘﻪاي؛ و اﮔﺮ ﺧﺸﻦ و ﺳﻨﮓدل ﺑﻮدي‪ ،‬از اﻃﺮاﻓﺖ‬
‫ﭘﺮاﮐﻨﺪه ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﭘﺲ آﻧﺎن را ﺑﺒﺨﺶ و ﺑﺮاﯾﺸﺎن آﻣﺮزش ﺑﺨﻮاه و در ﮐﺎرﻫﺎ ﺑﺎ آنﻫﺎ ﻣﺸﻮرت‬
‫ﻧﻤﺎ و ﭼﻮن ﺗﺼﻤﯿﻤﺖ را ﮔﺮﻓﺘﯽ‪ ،‬ﺑﺮ اﷲ ﺗﻮﮐﻞ ﮐﻦ‪.‬‬
‫اﻧﺲ‪ ‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﻫﯿﭻ ﺑﻮﯾﯽ ﺧﻮشﺗﺮ از ﺑﻮي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﺸﻨﯿﺪم«‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﮔﺬﺷﺘﻪ از اﯾﻦﮐﻪ ﺧﻮد‪ ،‬ﺧﻮشﺑﻮ ﺑﻮد‪ ،‬از ﻋﻄﺮ و دﯾﮕﺮ ﺧﻮشﺑﻮﮐﻨﻨﺪهﻫﺎ‪ ،‬ﺑﻪﮐﺜﺮت اﺳﺘﻔﺎده‬
‫ُ َ ْ َّ ُ‬ ‫واﻟﻄ ُ‬
‫ﺴﺎء ِّ‬ ‫ٌ‬
‫ﺛﻼث‪ :‬اﻟنِّ ُ‬ ‫ُ‬ ‫ﺐ َّ‬‫ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪ُ » :‬ﺣﺒِّ َ‬
‫ﻗﺮة‬ ‫ﻴﺐ‪ ،‬وﺟ ِﻌﻠﺖ‬ ‫إﻰﻟ ِﻣﻦ دﻧﻴﺎ�ﻢ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪554‬‬

‫ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺳﻪ ﭼﯿﺰ را از دﻧﯿﺎي ﺷﻤﺎ دوﺳﺖ دارم‪ :‬زﻧﺎن‪ ،‬ﺑﻮي ﺧﻮش‬ ‫) ‪(1‬‬ ‫َﻋﻴ� ﻲﻓ َّ‬
‫الﺼﻼ ِة«‪.‬‬ ‫ِ‬
‫)ﻫﺮ ﭼﯿﺰ ﺧﻮشﺑﻮﮐﻨﻨﺪه(؛ و روﺷﻨﯽِ ﭼﺸﻢ ﻣﻦ در ﻧﻤﺎز اﺳﺖ«‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺧﻮد‪،‬‬
‫ﺧﻮشﺑﻮ ﺑﻮد؛ از اﯾﻦرو ﻣﺮدم ﺳﻌﯽ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ ﻋﺮق آن ﺑﺰرﮔﻮار را ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﻋﻄﺮ و ﺑﻮي‬
‫ﺧﻮﺷﯽ ﮐﻪ در آن ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪدﺳﺖ آورﻧﺪ و ﺑﻪ ﻋﺮق اﯾﺸﺎن ﺗﺒﺮك ﻣﯽﺟﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺟﺰو‬
‫وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ ﻓﺮد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﺮق‪ ،‬آب دﻫﺎن و ﻟﺒﺎس وي ﺗﺒﺮك‬
‫ﻣﯽﺟﺴﺘﻨﺪ و ﺗﺒﺮك ﺟﺴﺘﻦ ﺑﻪ ﻋﺮق‪ ،‬آب دﻫﺎن و ﻟﺒﺎس ﮐﺴﯽ دﯾﮕﺮ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﻦ‬
‫اﻧﺲ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ده ﺳﺎل ﺧﺪﻣﺖﮐﺎرِ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻮدم و ﻫﯿﭻﮔﺎه ﮐﻮﭼﮏﺗﺮﯾﻦ ﺳﺨ ِ‬
‫ﻧﺎﺧﻮﺷﺎﯾﻨﺪي ﺑﻪ ﻣﻦ ﻧﮕﻔﺖ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﻫﯿﭻﮔﺎه ﻣﺮا ﺳﺮزﻧﺶ ﻧﮑﺮد‪ .‬وﻟﯽ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﻪ ﻣﺎ‬
‫ﺧﺪﻣﺖ ﮐﻨﺪ ﯾﺎ ﯾﮏ ﻫﻔﺘﻪ در ﺧﺪﻣﺖ‪ ‬ﻣﺎ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻣﮑﺎن ﻧﺪارد ﺑﻪ او ﺣﺮﻓﯽ ﻧﮕﻮﯾﯿﻢ ﯾﺎ او را‬
‫ﺳﺮزﻧﺶ ﻧﮑﻨﯿﻢ‪ .‬اﻣﺎ اﯾﻦ ﻣﺮد‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ اﻧﺲ‪ ‬ده ﺳﺎل ﺧﺪﻣﺖﮐﺎرِ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻮد و ﻫﯿﭻ‬
‫ﺳﺮزﻧﺸﯽ از اﯾﺸﺎن ﻧﺸﻨﯿﺪ‪ .‬اﻧﺲ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬اﮔﺮ ﮐﺎري ﮐﺮدم ﮐﻪ ﻧﺒﺎﯾﺪ اﻧﺠﺎم ﻣﯽدادم‪،‬‬
‫ﻧﻔﺮﻣﻮد‪ :‬ﭼﺮا اﯾﻦ ﮐﺎر را اﻧﺠﺎم دادي؟« ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ اﻧﺲ‪ ‬ﺧﻮدﺳﺮاﻧﻪ ﮐﺎري اﻧﺠﺎم ﻣﯽداد‪،‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬او را ﺳﺮزﻧﺶ ﻧﻤﯽﮐﺮد‪ .‬اﻧﺲ‪ ‬در اداﻣﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬و ﻧﯿﺰ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮِ ﮐﺎري ﮐﻪ‬
‫اﻧﺠﺎم ﻧﺪادم ‪ -‬و ﺑﺎﯾﺪ اﻧﺠﺎم ﻣﯽدادم‪ -‬ﻣﺮا ﺳﺮزﻧﺶ ﻧﮑﺮد«‪ .‬ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن رﻓﺘﺎرِ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺎ‬
‫ﺧﺪﻣﺖﮐﺎرش ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻓﺮﻣﺎن و رﻫﻨﻤﻮد اﷲ‪ ‬ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫﴿ ُخذ ٱ ۡل َع ۡف َو َوأۡ ُم ۡر بٱ ۡل ُع ۡر ِف َوأَ ۡعر ۡض َعن ٱ ۡل َ‬
‫�ٰهل َ‬
‫ِ� ‪﴾١٩٩‬‬
‫]اﻷﻋﺮاف‪[١٩٩ :‬‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ﻋﻔﻮ و ﮔﺬﺷﺖ )در ﭘﯿﺶ( ﺑﮕﯿﺮ و ﺑﻪ ﮐﺎر ﻧﯿﮏ و ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه ﻓﺮﻣﺎن ﺑﺪه و از ﺟﺎﻫﻼن روي ﺑﮕﺮدان‪.‬‬
‫آﯾﺎ ﻣﯽداﻧﯿﺪ ﻋﻔﻮ ﭼﯿﺴﺖ؟ ﻋﻔﻮ ﯾﻌﻨﯽ ﭼﺸﻢﭘﻮﺷﯽ از اﺧﻼق و رﻓﺘﺎرِ ﺑﺪ دﯾﮕﺮان‪.‬‬
‫ﻋﻔﻮ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺘﻈﺎر ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ ﻣﺮدم در ﻫﻤﻪ ﺣﺎل ﯾﺎ در ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ‬
‫ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻣﯿﻞ ﻣﺎ رﻓﺘﺎر ﮐﻨﻨﺪ؛ ﻟﺬا ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ ﻣﺮدم در ﻫﻤﻪي ﻣﻮارد ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻣﯿﻞ او‬
‫رﻓﺘﺎر ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪ ،‬از ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ ﻣﺤﺮوم ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﯾﮏ ﻣﻔﻬﻮمِ ﻋﻔﻮ‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ آنﭼﻪ‬
‫ﻣﯿﺴﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﭙﺬﯾﺮﯾﻢ و ﺑﺎ ﻣﺮدم ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي رﻓﺘﺎر ﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ دوﺳﺖ دارﯾﻢ ﺑﺎ ﻣﺎ رﻓﺘﺎر‬
‫ﺷﻮد؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﯽﺗﻮﻗﻊ‪ .‬ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﮐﻪ اﮔﺮ ﺑﻪ ﻣﺎ ﻧﯿﮑﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﭙﺬﯾﺮﯾﻢ و اﮔﺮ از آنﻫﺎ ﻧﯿﮑﯽ‬

‫)‪ (1‬رواﯾﺖ ﻧﺴﺎﺋﯽ )‪(3940 ،3939‬؛ اﺣﻤﺪ )‪(199 ،128/3‬؛ آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬در ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪ 3124 :‬اﯾﻦ‬
‫ﺣﺪﯾﺚ را ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪555‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺧﻮشﺧُﻠﻘﯽ )اﺧﻼق و رﻓﺘﺎرِ ﻧﯿﮏ و ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه(‬

‫ﻧﺪﯾﺪﯾﻢ‪ ،‬ﺧﺸﻤﮕﯿﻦ ﻧﺸﻮﯾﻢ‪ .‬از اﯾﻦرو اﻧﺲ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬اﮔﺮ ﮐﺎري ﮐﺮدم ﮐﻪ ﻧﺒﺎﯾﺪ اﻧﺠﺎم‬
‫ﻣﯽدادم‪ ،‬ﻧﻔﺮﻣﻮد‪ :‬ﭼﺮا اﯾﻦ ﮐﺎر را اﻧﺠﺎم دادي؟ و ﻧﯿﺰ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮِ ﮐﺎري ﮐﻪ اﻧﺠﺎم ﻧﺪادم ‪ -‬و‬
‫ﺑﺎﯾﺪ اﻧﺠﺎم ﻣﯽدادم‪ -‬ﻣﺮا ﺳﺮزﻧﺶ ﻧﮑﺮد«‪.‬‬
‫ﯾﮑﯽ از وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي اﺧﻼﻗﯽِ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮِ ﺟﻠﺐ رﺿﺎﯾﺖ دﯾﮕﺮان‪،‬‬
‫درﺑﺎرهي دﯾﻦِ اﷲ‪ ‬ﮐﻮﺗﺎه ﻧﻤﯽآﻣﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل‪ :‬ﺻﻌﺐ ﺑﻦ ﺟﺜّﺎﻣﻪ‪ ‬ﮔﻮرﺧﺮي ﺑﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﻫﺪا ﮐﺮد؛ اﻣﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﮐﻪ در اﺣﺮام ﺑﻮد‪ ،‬اﯾﻦ ﻫﺪﯾﻪ را ﻗﺒﻮل ﻧﮑﺮد‪ .‬ﺻﻌﺐ‪‬‬
‫ﺗﯿﺮاﻧﺪاز و ﺷﮑﺎرﭼﯽِ ﻣﺎﻫﺮي ﺑﻮد‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬در ﻣﺴﯿﺮِ ﺣﺞ‪ ،‬ﻣﻬﻤﺎﻧﺶ ﺷﺪ‪،‬‬
‫ﺻﻌﺐ‪ ‬درﯾﺎﻓﺖ ﮐﻪ ﻫﯿﭻﮔﺎه ﻣﻬﻤﺎﻧﯽ ﮔﺮاﻣﯽﺗﺮ از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻧﺨﻮاﻫﺪ داﺷﺖ؛ ﻟﺬا ﺑﻪ‬
‫ﺷﮑﺎر رﻓﺖ و ﮔﻮرﺧﺮي ﺷﮑﺎر ﮐﺮد ﺗﺎ ﺑﻪ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﺷﮑﻞ‪ ،‬از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﭘﺬﯾﺮاﯾﯽ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬در‬
‫آن زﻣﺎن ﺟﺎﻧﻮران زﯾﺎدي ﺑﺮاي ﺷﮑﺎر ﯾﺎﻓﺖ ﻣﯽﺷﺪ؛ ﻟﺬا ﺻﻌﺐ‪ ‬ﮔﻮرﺧﺮي ﺷﮑﺎر ﮐﺮد‬
‫و آن را ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬آورد‪ .‬اﻣﺎ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻫﺪﯾﻪي ﺻﻌﺐ‪ ‬را ﻧﭙﺬﯾﺮﻓﺖ‪ .‬اﯾﻦ اﻣﺮ ﺑﺮ‬
‫ﺻﻌﺐ‪ ‬دﺷﻮار ﺗﻤﺎم ﺷﺪ؛ ﭼﻄﻮر ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻫﺪﯾﻪام را ﻗﺒﻮل ﻧﮑﺮد؟! ﭼﻬﺮهاش ﻋﻮض‬
‫ﺷﺪ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬درﯾﺎﻓﺖ ﮐﻪ ﺻﻌﺐ‪ ‬از اﯾﻦ ﺑﺎﺑﺖ ﻧﺎراﺣﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﺎ ﻓﻘﻂ‬
‫ﺑﺪﯾﻦﺧﺎﻃﺮ اﯾﻦ ﻫﺪﯾﻪ را از ﺗﻮ ﻗﺒﻮل ﻧﮑﺮدﯾﻢ ﮐﻪ در اﺣﺮام ﻫﺴﺘﯿﻢ«‪ .‬و ﻣ‪‬ﺤﺮِم‪ ،‬ﻧﺒﺎﯾﺪ از‬
‫آنﭼﻪ ﺑﺮاي او ﺷﮑﺎر ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺨﻮرد‪.‬‬
‫ﻟﺬا اﮔﺮ در اﺣﺮام ﺑﻮدﯾﺪ و ﯾﮑﯽ از ﺳﺎﮐﻨﺎن ﻣﮑﻪ‪ ،‬ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﭼﯿﺰي ﺷﮑﺎر ﮐﺮد‪ ،‬ﯾﺎ‬
‫ﭼﯿﺰي ﺷﮑﺎر ﮐﺮده ﺑﻮد و آن را ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﺳﺮ ﺑﺮﯾﺪ‪ ،‬ﻧﺒﺎﯾﺪ از ﮔﻮﺷﺖ‪ ‬آن ﺑﺨﻮرﯾﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﺧﻮردن از ﮔﻮﺷﺖ‪ ‬آن ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﮐﻪ در اﺣﺮام ﻫﺴﺘﯿﺪ‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬زﯾﺮا اﯾﻦ اﯾﻦ ﺟﺎﻧﻮر‬
‫ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺷﻤﺎ ﺻﯿﺪ ﺷﺪه اﺳﺖ ﯾﺎ اﯾﻦ ﺻﯿﺪ را ﺑﻪﺧﺎﻃﺮِ ﺷﻤﺎ ذﺑﺢ ﮐﺮدهاﻧﺪ؛ ﻟﺬا اﮔﺮ آن را‬
‫ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺷﻤﺎ ﺻﯿﺪ ﻧﮑﺮده ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﺷﮑﺎرش ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﻗﻮلِ ﺻﺤﯿﺢ‬
‫ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﺪ از ﮔﻮﺷﺖ‪ ‬آن ﺑﺨﻮرﯾﺪ و اﯾﻦ‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از ﺻﯿﺪي ﮐﻪ‬
‫اﺑﻮﻗﺘﺎده‪ ‬ﺷﮑﺎر ﮐﺮده ﺑﻮد‪ ،‬ﺧﻮرد؛ ﭼﺮاﮐﻪ اﺑﻮﻗﺘﺎده‪ ‬آن را ﺑﻪﺧﺎﻃﺮِ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺷﮑﺎر‬
‫ﻧﮑﺮده ﺑﻮد‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ دﯾﺪﮔﺎه در اﯾﻦﺑﺎره اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ ﺻﯿﺪ را ﺑﻪﺧﺎﻃﺮِ ﻣ‪‬ﺤﺮِم‬
‫ﺷﮑﺎر ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﺻﯿﺪ ﺑﺮ ﻣﺤﺮِم‪ ،‬ﺣﺮام اﺳﺖ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ آن را ﺑﺮاي ﺧﻮد ﺻﯿﺪ ﮐﻨﺪ و‬
‫از آن ﺑﻪ ﻣﺤﺮم ﻧﯿﺰ ﺑﺪﻫﺪ‪ ،‬اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﺑﻪﻃﻮر ﻣﻄﻠﻖ ﺧﻮردن ﮔﻮﺷﺖ ﺻﯿﺪ ﺑﺮاي ﻣﺤﺮم ﺟﺎﯾﺰ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ؛ ﭼﻪ آن را ﺑﻪﺧﺎﻃﺮِ ﻣ‪‬ﺤﺮِم ﺷﮑﺎر ﮐﺮده ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﭼﻪ ﺑﺮاي ﺧﻮد‪ .‬اﯾﻦ دﺳﺘﻪ از ﻋﻠﻤﺎ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪556‬‬

‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﻣﺎﺟﺮاي ﺻﻌﺐ ﺑﻦ ﺟﺜّﺎﻣﻪ‪ ‬ﭘﺲ از ﻣﺎﺟﺮاي اﺑﻮﻗﺘﺎده‪ ‬ﺑﻮده اﺳﺖ؛ زﯾﺮا‬
‫ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻮﻗﺘﺎده‪ ‬ﺑﻪ ﺻﻠﺢ ﺣﺪﯾﺒﯿﻪ در ﺳﺎل ﺷﺸﻢ ﻫﺠﺮي ﺑﺮﻣﯽﮔﺮدد و ﺣﺪﯾﺚ ﺻﻌﺐ‬
‫ﺑﻦ ﺟﺜّﺎﻣﻪ‪ ‬در ﺣﺞ وداع‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ در ﺳﺎل دﻫﻢ ﻫﺠﺮي ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا ﺑﻪ ﺣﺪﯾﺚ ﺻﻌﺐ‬
‫ﺑﻦ ﺟﺜّﺎﻣﻪ‪ ‬ﻋﻤﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ‪ :‬ﻗﺎﻋﺪهاي اﺻﻮﻟﯽ‪ -‬ﺣﺪﯾﺜﯽ وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﻣﯽﺗﻮان‬
‫ﺑﻪ ﻧﺴﺦ روي آورد ﮐﻪ اﻣﮑﺎن ﺟﻤﻊﺑﻨﺪي در ﻣﯿﺎن دو رواﯾﺖ وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و از‬
‫آنﺟﺎ ﮐﻪ اﯾﻦ دو رواﯾﺖ‪ ،‬ﻗﺎﺑﻞ ﺟﻤﻊﺑﻨﺪيﺳﺖ‪ ،‬ﻟﺬا دﯾﺪﮔﺎه ﻣﺬﮐﻮر رد ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺟﻤﻊﺑﻨﺪي‬
‫اﯾﻦ دو رواﯾﺖ‪ ،‬ﻫﻤﺎن دﯾﺪﮔﺎﻫﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻗﻮل ﺻﺤﯿﺢ ذﮐﺮ ﮐﺮدﯾﻢ؛ ﺑﻪوﯾﮋه اﯾﻦﮐﻪ‬
‫ﺣﺪﯾﺚ ﺟﺎﺑﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ‪ ‬اﯾﻦ دﯾﺪﮔﺎه را ﺗﺄﯾﯿﺪ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫َ ُ َ ِّ َ ٌ َ ُ‬
‫�ﻢ َﻣﺎ لَﻢ ﺗَ ُ‬
‫وه أو ﻳُ َﺼﺪ ﻟ�ﻢ«‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪) :‬در ﺣﺎلِ‬
‫ﺼﻴﺪ ُ‬ ‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺻﻴﺪ اﻟﺮﺒ ﺣﻼل ﻟ‬
‫اﺣﺮام( ﺷﮑﺎرِ ﺧﺸﮑﯽ ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﺣﻼل اﺳﺖ؛ در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﺧﻮد آن را ﺻﯿﺪ ﻧﮑﻨﯿﺪ ﯾﺎ‬
‫ص ﺷﻤﺎ ﺷﮑﺎر ﻧﮑﻨﻨﺪ«‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺗﻮﺿﯿﺤﯽ آﺷﮑﺎر درﺑﺎرهي ﻣﺴﺄﻟﻪي ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ‪.‬‬
‫آن را ﺧﺎ ‪‬‬
‫ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻦﮐﻪ دو ﻧﮑﺘﻪي ﻫﻢ در ﺣﺪﯾﺚ ﺻﻌﺐ ﺑﻦ ﺟﺜّﺎﻣﻪ‪ ‬وﺟﻮد دارد‪:‬‬
‫ﻧﺨﺴﺖ‪ :‬اﯾﻦﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪﺧﺎﻃﺮِ ﺟﻠﺐ رﺿﺎﯾﺖ دﯾﮕﺮان‪ ،‬درﺑﺎرهي دﯾﻦِ اﷲ‪ ‬ﮐﻮﺗﺎه‬
‫ﻧﻤﯽآﻣﺪ؛ وﮔﺮﻧﻪ‪ ،‬ﻫﺪﯾﻪي ﺻﻌﺐ‪ ‬را ﻗﺒﻮل ﻣﯽﮐﺮد و ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺻﻌﺐ‪ ،‬ﺳﮑﻮت ﻣﯽﻧﻤﻮد‬
‫و ﻫﯿﭻ ﻧﻤﯽﮔﻔﺖ‪ .‬اﻣﺎ اﻣﮑﺎن ﻧﺪاﺷﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﭼﻨﯿﻦ ﻋﻤﻠﯽ اﻧﺠﺎم دﻫﺪ‪.‬‬
‫دوم‪ :‬اﮔﺮ در ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺮاﯾﻄﯽ ﮐﺴﯽ از ﻣﺎ آزردهﺧﺎﻃﺮ ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ از او دلﺟﻮﯾﯽ ﮐﻨﯿﻢ‬
‫و ﻋﻠﺘﺶ را ﺑﺮاي او ﺑﯿﺎن ﻧﻤﺎﯾﯿﻢ ﺗﺎ ﺧﺮﺳﻨﺪ ﺷﻮد؛ زﯾﺮا اﯾﻦ‪ ،‬روشِ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫***‬
‫َ‬ ‫َ ُ ُ َ َّ‬ ‫َ‬
‫ﻓﻘﺎل‪» :‬اﻟﺮﺒُّ‬
‫ِ‬ ‫ﺛﻢ؛‬
‫واﻹ ِ‬ ‫ِّ‬
‫اﻟﺮﺒ ِ‬‫ﻋﻦ ِ‬‫ا�‪ِ ‬‬ ‫ﺑﻦ ﺳﻤﻌﺎن‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﺳﺄﻟﺖ رﺳﻮل ِ‬ ‫ِ‬ ‫اس‬‫‪ -٦٢٩‬وﻋﻦ اﻨﻟَّ َّﻮ ِ‬
‫ُ‬ ‫َ َ ْ َ َ ْ َ ْ َ َّ َ َ َ ْ‬ ‫ﺴﻦ اﺨﻟُﻠُﻖ‪ ،‬واﻹ ُ‬
‫ُﺣ ُ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﺛﻢ‪ :‬ﻣﺎ ﺣﺎك ﻲﻓ �ﻔ ِﺴﻚ‪ ،‬و� ِﺮﻫ َﺖ أن �ﻄﻠِﻊ ﻋﻠﻴ ِﻪ اﻨﻟَّﺎس«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬

‫)‪ (1‬ﺗﺮﻣﺬي‪ ،‬ش‪846 :‬؛ ﻧﺴﺎﺋﯽ‪ ،‬ش‪2827 :‬؛ اﺑﻮداود‪ ،‬ش‪1851 :‬؛ ﻣﺪار اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﺮ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ اﺑﯽﻋﻤﺮ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻧﺴﺎﺋﯽ درﺑﺎرهاش ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬در ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﻗﻮي ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪2553 :‬؛ ]اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 595‬ذﮐﺮ ﺷﺪ‪[.‬‬
 ‫‪557‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺧﻮشﺧُﻠﻘﯽ )اﺧﻼق و رﻓﺘﺎرِ ﻧﯿﮏ و ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه(‬

‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻧﻮ‪‬اس ﺑﻦ ﺳﻤﻌﺎن‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻧﯿﮑﯽ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺧﻮشﺧُﻠﻘﯽ؛‬

‫و ﺑﺪي‪ ،‬ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﭼﯿﺰي ﮐﻪ در درون اﻧﺴﺎن ﺗﺮدﯾﺪ اﯾﺠﺎد ﻧﻤﺎﯾﺪ و دوﺳﺖ ﻧﺪاﺷﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﯽ ﮐﻪ ﻣﺮدم از آن اﻃﻼع ﭘﯿﺪا ﮐﻨﻨﺪ«‪.‬‬
‫ُ‬ ‫ا� ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ اﻟﻌﺎص رﻲﺿ ُ‬ ‫َّ‬
‫اﷲ ﻋﻨﻬﻤﺎ ﻗﺎل‪ :‬لﻢ ﻳ�ﻦ رﺳﻮل اﷲِ‪‬‬ ‫‪ -٦٣٠‬وﻋﻦ ﻋﺒﺪ ِ‬
‫ُ َ ْ َ َ ُ َ ْ ً‬ ‫َّ‬ ‫َ َُ‬ ‫ُ َ َ ِّ ً‬ ‫َ ً‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬
‫ِﻴﺎر�ﻢ أﺣﺴﻨ�ﻢ أﺧﻼﻗﺎ«‪ ] .‬ﹲ‬
‫ِ‬ ‫ﺧ‬ ‫ِﻦ‬
‫ﻣ‬ ‫ن‬ ‫ِ‬ ‫إ‬‫»‬ ‫ﻮل‪:‬‬‫ﻘ‬ ‫�‬ ‫و�ن‬ ‫ﺎ‪،‬‬‫ﺸ‬ ‫ﺤ‬ ‫ﻔ‬ ‫ﺘ‬ ‫ﻣ‬ ‫وﻻ‬ ‫ﺎ‬‫ِﺸ‬‫ﻓﺎﺣ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺎص‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬در ذات و در‬
‫رﻓﺘﺎرش ﺑﺪاﺧﻼق ﻧﺒﻮد و ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﺷﻤﺎ‪ ،‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺧﻮشاﺧﻼقﺗﺮﻧﺪ«‪.‬‬
‫َ َ‬ ‫ُ‬
‫ان الﻤﺆﻣ ِِﻦ ﻳﻮم‬‫ﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪َ » :‬ﻣﺎ ﻣِﻦ َﻲﺷء َأ ْ� َﻘ ُﻞ ﻲﻓ َ‬
‫ﻣ�‬ ‫َّ‬ ‫اﺪﻟرداءِ‪َ :‬أ َّن اﻨﻟَّ‬
‫‪ -٦٣١‬وﻋﻦ أﻲﺑ ّ‬
‫ِ‬ ‫ٍ‬ ‫ِ‬
‫َّ َ ُ ُ َ‬
‫اﻟﻔﺎﺣ َِﺶ اﺒﻟَﺬ ِّ‬ ‫ُُ‬ ‫ُ ْ‬
‫ِي«‪] .‬ﺗﺮﻣﺬي رواﯾﺘﺶ ﮐﺮده و‬ ‫اﻟ ِﻘﻴﺎﻣ ِﺔ ﻣِﻦ ﺣﺴ ِﻦ اﺨﻟﻠﻖ‪ ،‬و�ِن اﷲ ﻳﺒ ِﻐﺾ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺣﺴﻦ ﺻﺤﯿﺢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮدرداء‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﻫﯿﭻ ﭼﯿﺰي در ﺗﺮازوي‬
‫ﻣﺆﻣﻦ‪ ،‬ﺳﻨﮕﯿﻦﺗﺮ از اﺧﻼقِ ﺧﻮش ﻧﯿﺴﺖ؛ و ﺑﻪﯾﻘﯿﻦ اﷲ از اﻧﺴﺎن ﺑﺪاﺧﻼق و ﺑﺪدﻫﻦ‬
‫)ﺑﯽﺷﺮم( ﺑﺪش ﻣﯽآﯾﺪ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻧﻮ‪‬اس ﺑﻦ ﺳﻤﻌﺎن‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻧﯿﮑﯽ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺧﻮشﺧُﻠﻘﯽ«‪ .‬ﭘﯿﺶﺗﺮ‬
‫اﯾﻦ ﺟﻤﻠﻪ را ﺗﻮﺿﯿﺢ دادﯾﻢ) ‪ (3‬و ﺑﯿﺎن ﮐﺮدﯾﻢ ﮐﻪ ﺧﻮشﺧﻠﻘﯽ‪ ،‬ﺧﯿﺮِ ﮐﺜﯿﺮي در ﭘﯽ دارد ؛‬
‫زﯾﺮا ﻧﯿﮑﯽ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﺧﯿﺮ ﮐﺜﯿﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫»و ﺑﺪي‪ ،‬ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﭼﯿﺰي ﮐﻪ در درون اﻧﺴﺎن ﺗﺮدﯾﺪ اﯾﺠﺎد ﻧﻤﺎﯾﺪ و دوﺳﺖ‬
‫ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯽ ﮐﻪ ﻣﺮدم از آن اﻃﻼع ﭘﯿﺪا ﮐﻨﻨﺪ«‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺧﻄﺎب ﺑﻪ ﻣﺆﻣﻦ اﺳﺖ؛ و ﮔﺮﻧﻪ‪ ،‬آدمِ‬
‫ﻓﺎﺳﻖ و ﺑﺪﮐﺎر‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﮔﻨﺎه و ﻣﻌﺼﯿﺖ‪ ،‬ﺑﯽﭘﺮواﺳﺖ و اﺻﻼً ﺑﺮاﯾﺶ ﻣﻬﻢ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻣﺮدم از ﮔﻨﺎﻫﯽ ﮐﻪ اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬اﻃﻼع ﯾﺎﺑﻨﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ آﺷﮑﺎرا و ﺑﯽﭘﺮوا ﻣﺮﺗﮑﺐ ﮔﻨﺎه و‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(6035 ،03559 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2321 :‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪5721 :‬؛ اﻟﺴﻠﺴﻠﺔ اﻟﺼﺤﻴﺤﺔ‪ ،‬ش‪867 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺘﺮﻣﺬي‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪:‬‬
‫‪.1628‬‬
‫)‪ (3‬ر‪.‬ك‪ :‬ﺷﺮح ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻤﺎرهي ‪.595‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪558‬‬

‫ﺐ ﻣﺆﻣﻦ ﮔﺬاﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ‬

‫ﻣﻌﺼﯿﺖ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬در ﻣﻘﺎﺑﻞ‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻧﻮري در ﻗﻠ ِ‬
‫ﻣﺆﻣﻦ ارادهي ﮔﻨﺎه ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻓﺮوغ اﯾﻦ ﻧﻮر ﮐﺎﻫﺶ ﻣﯽ ﯾﺎﺑﺪ و ﻣﺆﻣﻦ دلﺗﻨﮓ و ﻣﺘﺮدد‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد و ﻧﮕﺮان ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺷﺎﯾﺪ ﻣﺮدم از ﮔﻨﺎﻫﺶ اﻃﻼع ﯾﺎﺑﻨﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﻣﻌﯿﺎرِ ﻣﺬﮐﻮر در‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬درﺑﺎرهي ﻣﺆﻣﻨﺎن اﺳﺖ و ﺑﺮاي ﻓﺎﺳﻘﺎن و ﺑﺪﮐﺎران‪ ،‬اﺻﻼً ﻣﻬﻢ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻣﺮدم ﺑﻪ اﻋﻤﺎلِ زﺷﺖ‪ ‬آﻧﺎن ﭘﯽ ﺑﺒﺮﻧﺪ و از ﺑﺎﺑﺖ ﮔﻨﺎه و ﻣﻌﺼﯿﺖ‪ ،‬دلﺗﻨﮓ و ﻣﺘﺮدد ﯾﺎ‬
‫ﻧﮕﺮان ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ و ﺑﺪون ﻧﮕﺮاﻧﯽ ﯾﺎ ﻋﺬابِ وﺟﺪان ﺑﻪ ﮔﻨﺎه و ﻣﻌﺼﯿﺖ ﻣﯽﭘﺮدازﻧﺪ و‬
‫ﮐَﮑ‪‬ﺸﺎن ﻫﻢ ﻧﻤﯽﮔﺰد‪ .‬زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ ٓ‬ ‫َ َ َ ُ َ َ ٗ َ َّ َّ َ ُ ُّ‬ ‫َ‬ ‫ُّ َ‬ ‫ََ‬
‫ضل َمن �َشا ُء َو�َ ۡهدِي َمن‬‫﴿أ� َمن ز� ِ َن ُ�ۥ ُس ٓو ُء � َملِهِۦ فرءاه حسناۖ فإِن ٱ� ي ِ‬
‫َ ٓ‬
‫]ﻓﺎﻃﺮ‪[٨ :‬‬ ‫�َشا ُء﴾‬
‫آﯾﺎ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﮐﺮدار زﺷﺘﺶ در ﻧﻈﺮش آراﺳﺘﻪ ﺷﺪه و آن را ﻧﯿﮏ ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ )ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺆﻣﻦ ﻧﯿﮑﻮﮐﺎر‬
‫اﺳﺖ(؟ ﺑﻪﯾﻘﯿﻦ اﷲ ﻫﺮ ﮐﻪ را ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬ﮔﻤﺮاه ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻫﺮﮐﻪ را ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬ﻫﺪاﯾﺖ ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ‪.‬‬
‫ﮔﺎه ﻋﻤﻞ زﺷﺖ ﺑﺮاي اﻧﺴﺎن زﯾﺒﺎ و آراﺳﺘﻪ ﺑﻪﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ و از اﯾﻦرو ﺑﻪﺳﺎدﮔﯽ‬
‫ﻣﺮﺗﮑﺐ ﮐﺎرﻫﺎي زﺷﺖ ﻣﯽﺷﻮد؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﻓﺎﺳﻘﺎن ﺷﺮاب ﻣﯽﻧﻮﺷﻨﺪ و ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ‬
‫ﮐﻪ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﭘﺮوا ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ از اﯾﻦ ﮐﺎر ﻟﺬت ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ رﺑﺎﺧﻮاران از ﺧﻮردن‬
‫رﺑﺎ و داد و ﺳﺘﺪ رﺑﻮي‪ ،‬ﻧﻪﺗﻨﻬﺎ ﺑﺪﺷﺎن ﻧﻤﯽآﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪﺳﺎدﮔﯽ و ﺑﺎ ﺧﺎﻃﺮي آﺳﻮده رﺑﺎ‬
‫ﻣﯽﺧﻮرﻧﺪ و ﻧﯿﺰ زﻧﺎﮐﺎران‪ ،‬ﺑﯽﭘﺮوا زﻧﺎ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﮐﮑﺸﺎن ﻫﻢ ﻧﻤﯽﮔﺰد؛ ﺑﻠﮑﻪ ﮔﺎه در ﺧﻔﺎ‬
‫ﻣﺮﺗﮑﺐ ﭼﻨﯿﻦ ﻋﻤﻠﯽ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و ﭼﻮن ﺑﻪ آن ﻋﺎدت ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﭘﯿﺶ دوﺳﺘﺎن ﺧﻮد ﺑﺎ‬
‫ﮐﻤﺎلِ اﻓﺘﺨﺎر ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﭼﻪﻫﺎ ﮐﺮدهاﻧﺪ! ﻣﺜﻞِ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺗﻔﺮﯾﺢ و‬
‫ﻫﻮسﺑﺎزي ﺑﻪ ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﺑﻪاﺻﻄﻼح آزاد ﻣﯽروﻧﺪ و وﻗﺘﯽ ﺑﺮﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﮐﻤﺎلِ‬
‫ﺑﯽﺷﺮﻣﯽ‪ ،‬ﺑﯽﺷﺮﻣﯽﻫﺎي ﺧﻮد را ﺑﺎزﮔﻮ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و از ﺑﺪﮐﺎريﻫﺎ و ﺷﺮابﺧﻮاريﻫﺎ ﺧﻮد‬
‫ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ! ﭘﻨﺎه ﺑﺮ اﷲ‪.‬‬
‫در ﺣﺪﯾﺚ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو‪ $‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در ذات و در رﻓﺘﺎرش‬
‫ﺑﺪاﺧﻼق ﻧﺒﻮد«؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻫﻢ در ذات و ﻧﻬﺎدش از ﺑﺪي دور ﺑﻮد و ﻫﻢ در رﻓﺘﺎر‪ ،‬ﻣﻨﺶ و‬
‫اﺧﻼق ﺧﻮﯾﺶ‪ .‬ﻟﺬا ﻧﻪ ﺑﺪرﻓﺘﺎر ﺑﻮد و ﻧﻪ ﺑﺪدﻫﻦ‪.‬‬
‫آﺧﺮﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﺑﻪ اﺧﻼق ﻧﯿﮏ و ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه ﺗﺸﻮﯾﻖ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ روز‬
‫ﻗﯿﺎﻣﺖ‪ ،‬اﺧﻼق ﻧﯿﮏ ﺑﯿﺶﺗﺮﯾﻦ وزن را در ﺗﺮازوي ﻣﺆﻣﻦ دارد و اﯾﻦ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺗﺸﻮﯾﻖ ﺑﻪ‬
 ‫‪559‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺧﻮشﺧُﻠﻘﯽ )اﺧﻼق و رﻓﺘﺎرِ ﻧﯿﮏ و ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه(‬

‫ﺧﻮشﺧﻠﻘﯽ ﯾﺎ ﺧﻮشرﻓﺘﺎري‪ .‬ﭘﺲ اي ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎن! رﻓﺘﺎر ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺎ ﭘﺮوردﮔﺎرت را‬

‫در ﺗﻌﺎﻣﻞ ﺑﺎ اﺣﮑﺎم ﺷﺮﻋﯽ و ﺗﻘﺪﯾﺮي او ﻧﯿﮏ ﺑﮕﺮدان؛ ﺑﺎ ﺳﯿﻨﻪاي ﺑﺎز از ﺗﻘﺪﯾﺮ و اﺣﮑﺎم‬
‫ﺷﺮﻋﯽ اﺳﺘﻘﺒﺎل ﮐﻦ و از اﻣﺮ اﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﺎن ﺑﺒﺮ؛ و ﺑﺎ ﺑﻨﺪﮔﺎن اﷲ ﻧﯿﺰ رﻓﺘﺎرِ ﻧﯿﮏ و‬
‫ﭘﺴﻨﺪﯾﺪهاي داﺷﺘﻪ ﺑﺎش‪ .‬زﯾﺮا اﷲ ﻧﯿﮑﻮﮐﺎران را دوﺳﺖ دارد‪.‬‬
‫***‬
‫َ َّ‬ ‫َ‬ ‫َ ُْ ُ‬ ‫َ ْ َ‬ ‫ُ َّ‬ ‫ُ َ‬ ‫ُ‬
‫اﺠﻟﻨﺔ؟‬ ‫�ﺮﺜ ﻣﺎ ﻳﺪﺧِﻞ اﻨﻟَّﺎس‬
‫ِ‬ ‫أ‬ ‫‪ -٦٣٢‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﺳﺌِﻞ رﺳﻮل ا�‪� ‬ﻦ‬
‫َ‬ ‫َ ُ ْ ُ َّ َ َّ َ َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َُ َ‬ ‫َّ َ ُ ُ ُ ُ‬ ‫َْ‬
‫ﺎر؟ �ﻘﺎل‪» :‬اﻟﻔ ُﻢ‬ ‫�ﺮﺜ ﻣﺎ ﻳﺪﺧِﻞ اﻨﻟﺎس اﻨﻟ‬
‫ِ‬ ‫أ‬ ‫ﻋﻦ‬ ‫ﻞ‬ ‫ِ‬ ‫ﺌ‬‫ﺳ‬‫و‬ ‫؛‬ ‫«‬‫ﻖ‬ ‫ﻗﺎل‪�» :‬ﻘﻮى ا�ِ وﺣﺴﻦ اﺨﻟﻠ‬
‫َ ُ‬
‫) ‪(1‬‬
‫َواﻟﻔ ْﺮج«‪] .‬ﺗﺮﻣﺬي رواﯾﺘﺶ ﮐﺮده و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺣﺴﻦ ﺻﺤﯿﺢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ« از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺳﺆال ﺷﺪ‪ :‬ﭼﻪ ﭼﯿﺰي ﺑﯿﺶ از ﻫﻤﻪ‬
‫ﻣﺮدم را وارد‪ ‬ﺑﻬﺸﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺗﻘﻮاي اﻻﻫﯽ و ﺧﻮشﺧﻠﻘﯽ«‪ .‬ﭘﺮﺳﯿﺪﻧﺪ‪ :‬ﭼﻪ‬
‫ﭼﯿﺰي ﺑﯿﺒﺶ از ﻫﻤﻪ ﻣﺮدم را وارد دوزخ ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬دﻫﺎن و ﺷﺮﻣﮕﺎه«‪.‬‬
‫ُ‬ ‫َ ًَ ْ ُُ ُ ُ ً‬ ‫َ ْ َُ ُْ‬ ‫َ َ ُ ُ‬ ‫َُْ‬
‫‪َ -٦٣٣‬و�ﻨﻪ ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل َرﺳﻮل اﷲِ‪» :‬أ�ﻤﻞ الﻤﺆﻣﻨ� إِﻳﻤﺎﻧﺎ أﺣﺴﻨﻬ ْﻢ ﺧﻠﻘﺎ‪َ ،‬وﺧِﻴﺎر� ْﻢ‬
‫َ‬ ‫ُ‬
‫ﺧﻴﺎر�ﻢ ﻟِنِﺴﺎﺋ ِِﻬﻢ«‪] .‬ﺗﺮﻣﺬي‪ ،‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را رواﯾﺖ ﮐﺮده و آن را ﺣﺴﻦ ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪ‬
‫) ‪(2‬‬
‫اﺳﺖ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﺆﻣﻨﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺧﻮشاﺧﻼقﺗﺮﻧﺪ‪،‬‬
‫اﯾﻤﺎﻧﺸﺎن‪ ،‬ﮐﺎﻣﻞﺗﺮ اﺳﺖ و ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﺷﻤﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻫﻤﺴﺮاﻧﺸﺎن‪ ،‬رﻓﺘﺎرِ‬
‫ﺑﻬﺘﺮي دارﻧﺪ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ درﺑﺎرهي ﻓﻀﯿﻠﺖ ﺧﻮشﺧﻠﻘﯽﺳﺖ؛ در ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬آﻣﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ :‬از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺳﺆال ﺷﺪ‪» :‬ﭼﻪ ﭼﯿﺰي ﺑﯿﺶ از ﻫﻤﻪ ﻣﺮدم را وارد‪ ‬ﺑﻬﺸﺖ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ؟« ﯾﻌﻨﯽ ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ ﻋﺎﻣﻞِ ورود ﻣﺮدم ﺑﻪ ﺑﻬﺸﺖ ﭼﯿﺴﺖ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺗﻘﻮاي اﻻﻫﯽ و‬
‫ﺧﻮشﺧﻠﻘﯽ«‪.‬‬

‫)‪ (1‬اﻟﺴﻠﺴﻠﺔ اﻟﺼﺤﻴﺤﺔ‪ ،‬ش‪977 :‬؛ ﺻﺤﯿﺢ اﺑﻦﻣﺎﺟﻪ‪ ،‬ش‪ ،3224 :‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪./‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ اﻟﺼﻐﯿﺮ‪ ،‬ش‪1232 :‬؛ و اﻟﺴﻠﺴﻠﺔ اﻟﺼﺤﻴﺤﺔ‪ ،‬ش‪284 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺘﺮﻣﺬي‪ ،‬ش‪928 :‬‬
‫از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪/‬؛ و ﻣﺸﮑﺎة اﻟﻤﺼﺎﺑﯿﺢ‪ ،‬ش‪ .3264 :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ش‪ 283 :‬ذﮐﺮ ﺷﺪ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪560‬‬

‫ﺗﻘﻮا‪ ،‬واژهايﺳﺖ ﺟﺎﻣﻊ ﮐﻪ ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ﮔﺴﺘﺮده و ﻓﺮاواﻧﯽ در آن ﻣﯽﮔﻨﺠﺪ؛ ﺗﻘﻮا‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ‬

‫ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﻓﺮﻣﺎنﻫﺎي اﻻﻫﯽ را اﻧﺠﺎم دﻫﺪ و از آنﭼﻪ اﷲ‪ ‬ﻧﻬﯽ ﮐﺮده‪ ،‬ﭘﺮﻫﯿﺰ‬
‫ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﺗﻘﻮا ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﭘﺮﻫﯿﺰ ﯾﺎ دوريﺳﺖ و ﺑﻪ ﻋﻤﻞ ﯾﺎ رويﮐﺮدي ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ‬
‫اﻧﺴﺎن را از ﻋﺬاب اﻻﻫﯽ دور ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ و ﺗﻨﻬﺎ ﭼﯿﺰي ﮐﻪ اﻧﺴﺎن را از ﻋﺬاب ﭘﺮوردﮔﺎر‬
‫ﻧﺠﺎت ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﺎنﻫﺎي اﻻﻫﯽ را اﺟﺮا ﮐﻨﺪ و از ﻧﻮاﻫﯽِ او ﺑﭙﺮﻫﯿﺰد‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ ﻋﺎﻣﻠﯽ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن را دوزﺧﯽ ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ‪ ،‬دﻫﺎن و ﺷﺮمﮔﺎه‪ ‬اوﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻨﻈﻮر از دﻫﺎن‪ ،‬ﺳﺨﻨﺎﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ؛ زﯾﺮا ﮔﺎه اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺑﯽﭘﺮوا و از روي‬
‫ﺑﯽﺗﻮﺟﻬﯽ ﺳﺨﻨﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﮐﻪ او را ﻫﻔﺘﺎد ﺳﺎل در آﺗﺶ دوزخ ﻏﻮﻃﻪ ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو‬
‫َ ُ ِّ‬
‫ﻼك ذلﻚ ﻠﻛ ِﻪ؟« ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬آﯾﺎ ﺗﻮ را از اﺳﺎس و‬ ‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪ ﻣﻌﺎذ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬أﻻ أُ ْﺧ ُ َ‬
‫ﺮﺒك ِﺑ ِﻤ ِ‬ ‫ِ‬
‫زﯾﺮﺳﺎﺧﺖ‪ ‬ﻫﻤﻪي اﯾﻦ اﻣﻮر‪ ،‬آﮔﺎه ﺳﺎزم؟« ﻣﻌﺎذ‪ ‬ﻋﺮض ﮐﺮد‪ :‬ﺑﻠﻪ‪ ،‬اي رﺳﻮلﺧﺪا!‬
‫َ َ‬ ‫ُ َّ‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬زﺑﺎﻧﺶ را ﮔﺮﻓﺖ و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻛﻒ ﻋﻠﻴْﻚ ﻫﺬا«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻣﻮاﻇﺐِ اﯾﻦ ﺑﺎش«‪.‬‬
‫ﻣﻌﺎذ‪ ‬ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﻣﮕﺮ ﻣﺎ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺳﺨﻨﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪ ،‬ﺑﺎزﺧﻮاﺳﺖ‬
‫َ‬ ‫َْ َ ُ‬ ‫ﻚ أُ ُّ‬
‫ْ َ‬ ‫َ‬
‫ﺎر ﻰﻠﻋ َو ُﺟﻮ ِﻫ ِﻬﻢ أ ْو‬
‫ِ‬
‫ﺐ اﻨﻟَّ َ‬
‫ﺎس ﻲﻓ اﻨﻟَّ‬ ‫� ُّ‬ ‫ﻳ‬ ‫ﻞ‬‫وﻫ‬ ‫ﻚ‪،‬‬ ‫ﻣ‬ ‫�ﻠﺘ‬
‫ﻣﯽﺷﻮﯾﻢ؟ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺛ ِ‬
‫ْ َ‬ ‫ْ َّ‬ ‫ََ ََ‬
‫ﺣﺼﺎﺋِ ُﺪ أل ِﺴن ِﺘ ِﻬﻢ؟«) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻣﺎدرت‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﻮﮔَﺖ ﺑﻨﺸﯿﻨﺪ! ﻣﮕﺮ ﻣﺮدم را‬ ‫إﻻ َ‬ ‫ﺎﺧ ِﺮ ِﻫﻢ‬
‫ﻰﻠﻋ ﻣﻨ ِ‬
‫ﭼﯿﺰي ﺟﺰ ﺳﺨﻨﺎﻧﺸﺎن ﺑﺮ ﭼﻬﺮه در دوزخ‪ ،‬واژﮔﻮن ﻣﯽﮐﻨﺪ؟«‬
‫از آنﺟﺎ ﮐﻪ ﮐﺎرِ زﺑﺎن ﺳﺎده اﺳﺖ‪ ،‬زﺑﺎن اﻧﺴﺎن ﻧﯿﺰ ﺳﺴﺖﺗﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا ﺣﺮف‬
‫زدن ﮐﻪ زﺣﻤﺘﯽ ﻧﺪارد و ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﺎرِ دﺳﺖ و ﭘﺎ ﺧﺴﺘﻪﮐﻨﻨﺪه ﻧﯿﺴﺖ؛ از اﯾﻦرو زﺑﺎن اﻧﺴﺎن‬
‫ﻫﻤﻮاره ﻣﯽﺟﻨﺒﺪ‪ ،‬اﻧﺴﺎن در ﮐﻤﺎلِ ﺑﯽﺗﻮﺟﻬﯽ ﻏﯿﺒﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻔﺮﯾﻦ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﺗﻬﻤﺖ‬
‫ﻣﯽزﻧﺪ و ﻧﺎﺳﺰا ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ و و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﮔﻨﺎﻫﺎن ﻓﺮاواﻧﯽ ﺟﻤﻊ ﻣﯽﮐﻨﺪ!‬
‫و ﻣﻨﻈﻮر از ﺷﺮﻣﮕﺎه‪ ،‬زﻧﺎ و ﺑﺪﺗﺮ از آن‪ ،‬ﻫﻢﺟﻨﺲﺑﺎزيﺳﺖ‪ .‬ﻧﻔﺲ اﻣﺎره ﺑﻪ ﺳﻮي اﯾﻦ‬
‫ﻋﻤﻞ زﺷﺖ ﻓﺮا ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ؛ ﺑﻪوﯾﮋه در ﺟﻮاﻧﺎن‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اﻣﯿﺎل ﺟﻨﺴﯽ‪ ،‬ﺑﻪﺗﺪرﯾﺞ اﻧﺴﺎن را در‬
‫اﯾﻦ ورﻃﻪ ﻣﯽاﻧﺪازد و اﻧﺴﺎن ﺑﯽآنﮐﻪ درﯾﺎﺑﺪ‪ ،‬ﻣﺮﺗﮑﺐ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ زﺷﺖ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬از‬
‫اﯾﻦرو رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻫﻤﻪي راهﻫﺎي ﻣﻨﺘﻬﯽ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ زﺷﺖ را ﻣﺴﺪود ﮐﺮده اﺳﺖ؛ از‬
‫ﺟﻤﻠﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﻣﺮد را از ﺧﻠﻮت ﮐﺮدن ﺑﺎ زن ﺑﯿﮕﺎﻧﻪ و زن را از ﻧﻤﺎﯾﺎن ﺳﺎﺧﺘﻦ ﭼﻬﺮهاش‬

‫)‪ (1‬ﺣﺴﻦ اﺳﺖ؛ رواﯾﺖ ﺗﺮﻣﺬي‪ ،‬ش‪ 2616 :‬و اﺑﻦﻣﺎﺟﻪ؛ ﻣﺪارش ﺑﺮ ﻋﺎﺻﻢ ﺑﻦ اﺑﯽاﻟﻨﺠﻮد ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
 ‫‪561‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺧﻮشﺧُﻠﻘﯽ )اﺧﻼق و رﻓﺘﺎرِ ﻧﯿﮏ و ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه(‬

‫در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺮدان ﺑﯿﮕﺎﻧﻪ و ﻧﺎزك ﮐﺮدن ﺻﺪا و ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﻋﺸﻮه و ﻧﺎز ﻣﻨﻊ ﻧﻤﻮده ﺗﺎ ﻣﺒﺎدا‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﯿﻤﺎردل اﺳﺖ‪ ،‬ﻃﻤﻊ ورزد‪ .‬ﻟﺬا رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﺎ رﻫﻨﻤﻮدﻫﺎي ﺧﻮد‪ ،‬ﺣﺼﺎ ِر‬
‫ﻣﺤﮑﻤﯽ ﭘﯿﺮاﻣﻮنِ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ زﺷﺖ ﮐﺸﯿﺪه ﺗﺎ ﮐﺴﯽ ﺑﻪ آن ﻣﺒﺘﻼ ﻧﺸﻮد‪ .‬زﯾﺮا ﻧﻔﺲ اﻣﺎره ﺑﻪ‬
‫ﺳﻮي آن ﻓﺮا ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬اﻋﻤﺎلِ زﺑﺎن و اﻋﻤﺎلِ‬
‫ﺷﺮﻣﮕﺎه‪ ،‬ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ ﻋﻮاﻣﻠﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن را وارد‪ ‬دوزخ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮ از ﻓﻀﺎﯾﻞ ﺧﻮشﺧﻠﻘﯽ را ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮﺷﻤﺮد‪» :‬ﻣﺆﻣﻨﺎﻧﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺧﻮشاﺧﻼقﺗﺮﻧﺪ‪ ،‬اﯾﻤﺎﻧﺸﺎن‪ ،‬ﮐﺎﻣﻞﺗﺮ اﺳﺖ«‪ .‬ﻟﺬا درﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ ﮐﻪ ﻣﯿﺰانِ اﯾﻤﺎن‪ ،‬ﻣﺘﻔﺎوت‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ اﯾﻤﺎن ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم ﺑﻨﺎ ﺑﺮ اﻋﻤﺎﻟﯽ ﮐﻪ دارﻧﺪ‪ ،‬از اﯾﻤﺎن دﯾﮕﺮان ﮐﺎﻣﻞﺗﺮ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬اﻧﺴﺎن ﻫﺮﭼﻪ ﺧﻮشاﺧﻼقﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﯾﻤﺎﻧﺶ ﮐﺎﻣﻞﺗﺮ اﺳﺖ و اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﻪروﺷﻨﯽ‬
‫ﺗﺸﻮﯾﻖ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ زﯾﺒﻨﺪهي اﻧﺴﺎن اﺳﺖ ﺗﺎ در ﺣﺪ ﺗﻮاﻧﺶ اﺧﻼق ﻧﯿﮑﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫آنﮔﺎه رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﺷﻤﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻫﻤﺴﺮاﻧﺸﺎن‪ ،‬رﻓﺘﺎرِ‬
‫َ ُْ ُ ْ َ ُْ ُ‬
‫�� ْﻢ‬ ‫ﺑﻬﺘﺮي دارﻧﺪ«‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ در »ﺳﻨﻦ« آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺧ��ﻢ ﺧ‬
‫َْ‬ ‫َََ َ ُْ ُ‬ ‫َْ‬
‫�� ْﻢ ﻷﻫ ِ�«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﺷﻤﺎ‪ ،‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺧﺎﻧﻮاده‬ ‫ﻷﻫ ِﻠ ِﻪ‪ ،‬وأﻧﺎ ﺧ‬
‫)ﻫﻤﺴﺮان( ﺧﻮﯾﺶ ﺑﻬﺘﺮﻧﺪ؛ و ﻣﻦ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﺷﻤﺎ در ﺑﺮﺧﻮرد ﺑﺎ ﻫﻤﺴﺮان ﺧﻮد ﻫﺴﺘﻢ«‪ .‬ﻟﺬا‬
‫اﻧﺴﺎن ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﻫﻤﺪم‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ دوﺳﺖ و ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﻣﺮﺑﯽ ﺑﺮاي ﻫﻤﺴﺮ و ﺧﺎﻧﻮادهي‬
‫ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا ﺧﺎﻧﻮادهي ﻫﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﯿﺶ از دﯾﮕﺮان ﺳﺰاوارِ ﻣﻬﺮ و ﻣﺤﺒﺖ و‬
‫ﺧﻮشﺧﻠﻘﯽ او ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ در دورانِ ﻣﺎ ﻣﺮدم ﺑﺮﻋﮑﺲ ﺷﺪهاﻧﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ رﻓﺘﺎر‬
‫ﺧﻮﺑﯽ ﺑﺎ ﻣﺮدم دارﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ در ﺧﺎﻧﻪ ﺑﺮج زﻫﺮ ﻣﺎر ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﺑﺎ ﺧﺎﻧﻮادهي ﺧﻮد ﺧﯿﻠﯽ ﺑﺪ‬
‫رﻓﺘﺎر ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ! اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺮ ﺧﻼف‪ ‬رﻫﻨﻤﻮد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻠﮑﻪ درﺳﺖ اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻢ ﺑﺎ‬
‫ﺧﺎﻧﻮادهي ﺧﻮد ﺧﻮشاﺧﻼق ﺑﺎﺷﯿﻢ و ﻫﻢ ﺑﺎ دﯾﮕﺮان؛ اﻟﺒﺘﻪ ﺧﺎﻧﻮادهي اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺑﯿﺶ از ﻫﺮ‬
‫ﮐﺴﯽ ﺳﺰاوار ﺧﻮشﺧﻠﻘﯽ و رﻓﺘﺎر ﻧﯿﮏ او ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ از ﻋﺎﯾﺸﻪ&‬
‫ﺳﺆال ﺷﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬در ﺧﺎﻧﻪ ﭼﻪ ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﭘﺎﺳﺦ داد‪ :‬در ﺧﺪﻣﺖ‪ ‬ﺧﺎﻧﻮادهاش ﺑﻮد؛‬
‫ﯾﻌﻨﯽ در ﮐﺎرﻫﺎي ﺧﺎﻧﻪ ﺑﻪ آنﻫﺎ ﮐﻤﮏ ﻣﯽﮐﺮد‪ :‬ﺷﯿﺮ ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ را ﻣﯽدوﺷﯿﺪ‪ ،‬ﮐﻔﺶﻫﺎ را‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪562‬‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻟﺬا ﻫﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ دوﺳﺖ و ﻫﻤﺪم‬ ‫ﻣﯽدوﺧﺖ و ﻟﺒﺎﺳﺶ را ﭘﯿﻨﻪ ﻣﯽزد‪.‬‬
‫ﺑﺮاي ﺧﺎﻧﻮادهي ﺧﻮد ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫***‬
‫َّ ُ ْ‬ ‫َ َّ‬ ‫َ ُ‬ ‫َ َ‬ ‫َ َّ‬ ‫َ‬
‫رﻲﺿ ا� ﻋﻨﻬﺎ ﻗﺎﻟﺖ‪ :‬ﺳ ِﻤﻌﺖ رﺳﻮل ا�‪ ‬ﻳﻘﻮل‪» :‬إِن اﻤﻟﺆﻣ َِﻦ‬ ‫‪ -٦٣٤‬وﻋﻦ ﺎﻋ�ﺸﺔ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﺎﺋﻢ«‪] .‬رواﯾﺖ اﺑﻮداود[‬
‫َ‬ ‫َ َ‬ ‫ُ ُ‬ ‫َﻴﻟُ ْﺪر ُك ﺤﺑُ‬
‫الﺼﺎﺋﻢ اﻟﻘ ِ‬
‫ِ‬ ‫درﺟﺔ‬ ‫ﺴﻦ ﺧﻠ ِﻘﻪ‬
‫ِ ِ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﺆﻣﻦ ﺑﺎ اﺧﻼق‬
‫ﻧﯿﮑﻮﯾﺶ درﺟﻪي روزهدارِ ﺷﺐزﻧﺪهدار را درﻣﯽﯾﺎﺑﺪ«‪.‬‬
‫َ‬ ‫ََ َ ٌ َ‬ ‫َ َ َ ُ ُ‬ ‫َُ َ‬
‫ﻴﺖ ﻲﻓ َر� ِﺾ‬
‫�‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲِ‪» :‬أﻧﺎ ز�ِﻴﻢ ﺑِب ٍ‬ ‫ﺎﻣﺔ اﺒﻟﺎﻫِ ِّ‬ ‫‪ -٦٣٥‬وﻋﻦ أﻲﺑ أﻣ‬
‫َ َ‬ ‫َّ َ ْ َ َ َ َ‬ ‫ََ‬ ‫َ‬ ‫ًّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ َ‬ ‫َّ َ ْ َ َ َ‬
‫�بﻴﺖ ﻲﻓ وﺳ ِﻂ اﺠﻟﻨ ِﺔ ل ِﻤﻦ ﺗﺮك الﻜﺬِب و�ِن ﺎﻛن‬‫اﺠﻟﻨ ِﺔ ل ِﻤﻦ ﺗﺮك ال ِﻤﺮاء و�ِن ﺎﻛن �ِﻘﺎ‪ ،‬و ٍ‬
‫ُ ُُ ُ‬ ‫َ َّ َ َ ُ‬ ‫ً َ‬
‫اﺠﻟﻨ ِﺔ ل ِﻤﻦ ﺣﺴ َﻦ ﺧﻠﻘﻪ«‪] .‬ﺣﺪﯾﺚ ﺻﺤﯿﺤﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﻮداود ﺑﺎ‬ ‫�بﻴﺖ ﻲﻓ أﻰﻠﻋ‬
‫ﻣﺎزﺣﺎ‪ ،‬و ٍ‬ ‫ِ‬
‫) ‪(3‬‬
‫ا‪‬ﺳﻨﺎد ﺻﺤﯿﺢ رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮاﻣﺎﻣﻪي ﺑﺎﻫﻠﯽ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﻦ ﺑﺮاي ﮐﺴﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺧﺼﻮﻣﺖ و ﻗﯿﻞ و ﻗﺎل را ﺗﺮك ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﺧﺎﻧﻪاي در ﮐﻨﺎرهﻫﺎي ﺑﻬﺸﺖ ﺿﻤﺎﻧﺖ ﻣﯽﮐﻨﻢ؛‬
‫ﻫﺮﭼﻨﺪ ﺣﻖ ﺑﺎ او ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و ﺿﺎﻣﻦِ ﺧﺎﻧﻪاي در وﺳﻂ‪ ‬ﺑﻬﺸﺖ ﺑﺮاي ﮐﺴﯽ ﻫﺴﺘﻢ ﮐﻪ دروغ‬
‫را ﮐﻨﺎر ﺑﮕﺬارد؛ اﮔﺮﭼﻪ از روي ﺷﻮﺧﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و ﺿﺎﻣﻦِ ﺧﺎﻧﻪاي در ﺑﺎﻻي ﺑﻬﺸﺖ ﺑﺮاي‬
‫ﮐﺴﯽ ﻫﺴﺘﻢ ﮐﻪ اﺧﻼﻗﯽ ﻧﯿﮑﯽ دارد«‪.‬‬
‫َّ ْ َ َ ِّ ُ َّ َ ْ ُ ِّ َ ً‬ ‫َ َّ ُ َ‬
‫ﻰﻟ َوأﻗ َﺮ�ِ� ْﻢ ﻣِ� �ﻠﺴﺎ‬ ‫ﺟﺎﺑﺮ‪ ‬أن َرﺳﻮل اﷲِ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬إِن ﻣِﻦ أﺣﺒ�ﻢ ِإ‬ ‫‪ -٦٣٦‬وﻋﻦ‬
‫َّ ْ َ ُ َ‬ ‫َ ْ‬ ‫َّ َ َ َ ُ َّ َ َ ْ َ َ ُ ِّ‬ ‫ً‬ ‫َ َ َ َ َ َ َ ٍُ َ‬
‫ﻳﻮم اﻟ ِﻘﻴﺎﻣﺔِ‪ ،‬أﺣﺎ ِﺳﻨ�ﻢ أﺧﻼﻗﺎ‪ .‬و�ِن أﺑﻐﻀ�ﻢ إِﻰﻟ وأ�ﻌﺪ�ﻢ ﻣِ� ﻳﻮم اﻟ ِﻘﻴﺎﻣﺔِ‪ ،‬اﻟﺮﺜﺛﺎرون‬
‫ََ‬ ‫َّ َ ْ َ ْ َ َّ ْ َ ُ َ ُ َ َ ِّ ُ‬ ‫ُ َ َ ِّ ُ َ ُ َ َ ْ ُ َ‬
‫ﺎرون َوالﻤتﺸﺪﻗﻮن‪� ،‬ﻤﺎ‬ ‫والﻤتﺸﺪﻗﻮن َوالﻤﺘﻔﻴ ِﻬﻘﻮن«‪ .‬ﻗﺎلﻮا‪ :‬ﻳﺎ رﺳﻮل ا�! ﻗﺪ ﻋﻠِﻤﻨﺎ اﻟﺮﺜﺛ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ؛ رواﯾﺖ اﺣﻤﺪ در ﻣﺴﻨﺪ )‪(260 ،121/6‬؛ اﺑﻦﻣﺎﺟﻪ‪ ،‬ش‪.5677 :‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪1932 :‬؛ ﺻﺤﯿﺢ أﺑﯽداود‪ ،‬آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪.4013 :‬‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪1464 :‬؛ اﻟﺴﻠﺴﻠﺔ اﻟﺼﺤﻴﺤﺔ‪ ،‬ش‪273 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ أﺑﯽ داود‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪:‬‬
‫‪.4015‬‬
 ‫‪563‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺧﻮشﺧُﻠﻘﯽ )اﺧﻼق و رﻓﺘﺎرِ ﻧﯿﮏ و ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه(‬
‫َ‬ ‫َُ َ‬ ‫َُ ْ ُ‬
‫الﻤﺘﻔﻴ ِﻬﻘﻮن؟ ﻗﺎل‪» :‬الﻤﺘﻜ ِّﺮﺒ ُون«‪] .‬ﺗﺮﻣﺬي رواﯾﺘﺶ ﮐﺮده و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺣﺴﻦ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺟﺎﺑﺮ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺟﺰو ﻣﺤﺒﻮبﺗﺮﯾﻦ اﻓﺮاد ﻧﺰد ﻣﻦ و‬
‫ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮﯾﻨﺸﺎن ﺑﻪ ﻣﻦ در ﻗﯿﺎﻣﺖ از ﻧﻈﺮ ﻣﺠﻠﺲ‪ ،‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺧﻮشاﺧﻼقﺗﺮﻧﺪ؛ و‬
‫ﻣﺒﻐﻮضﺗﺮﯾﻦ ﺷﻤﺎ ﻧﺰد ﻣﻦ و دورﺗﺮﯾﻦ ﺷﻤﺎ از ﻣﻦ در ﻗﯿﺎﻣﺖ‪ ،‬اﻓﺮاد‪ ‬ﭘ‪‬ﺮﺣﺮف )ور‪‬اج( و‬
‫ﻻفزﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ دﻫﺎنِ ﭘ‪‬ﺮ و ژﺳﺖ‪ ‬اﻓﺮاد ﺳﺨﻨﻮر ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ و ﻧﯿﺰ ﻣ‪‬ﺘَﻔَﯿﻬﻘﺎن«‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! اﻓﺮاد ﭘ‪‬ﺮﺣﺮف و ﻻفزن را ﻣﯽﺷﻨﺎﺳﯿﻢ؛ اﻣﺎ ﻣ‪‬ﺘَﻔَﯿﻬﻘﺎن ﭼﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﺘﮑﺒﺮان«‪.‬‬
‫]ﺗﺮﻣﺬي‪ ،‬از ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻣﺒﺎرك‪ /‬در ﺗﻮﺿﯿﺢ ﺧﻮشﺧُﻠﻘﯽ رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺧﻮشﺧُﻠﻘﯽ )اﺧﻼق ﻧﯿﮑﻮ( ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‪ :‬ﮔﺸﺎدهروﯾﯽ‪ ،‬ﻧﯿﮑﯽ ﮐﺮدن ﺑﻪ دﯾﮕﺮان و‬
‫ﺧﻮدداري از اذﯾﺖ و آزار آﻧﺎن‪[.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﭼﻨﺪ ﺣﺪﯾﺚ درﺑﺎرهي ﺧﻮشﺧﻠﻘﯽ و اﺧﻼق ﻧﯿﮑﻮ ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ از‬
‫ﺟﻤﻠﻪ ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﮐﻪ ﻫﺮ ﮐﺲ ﺧﻮشاﺧﻼقﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا ﻫﺮﭼﻪ ﺧﻮشاﺧﻼقﺗﺮ ﺑﺎﺷﯿﺪ‪ ،‬ﺑﻪ اﷲ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮ ﺧﻮاﻫﯿﺪ ﺑﻮد و اﻓﺮاد‪‬‬
‫ﭘ‪‬ﺮﺣﺮف و ﻻفزﻧﯽ ﮐﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﺣﺮف زدن‪ ،‬ژﺳﺖ آدمﻫﺎي ﺳﺨﻨﻮر را ﺑﻪ ﺧﻮد ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‬
‫و ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﻓﺮاد ﻣﺘﮑﺒﺮ‪ ،‬ﺑﯿﺶﺗﺮﯾﻦ ﻓﺎﺻﻠﻪ را ﺑﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬دارﻧﺪ و از اﯾﺸﺎن دور‪‬ﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻓﺮاد‪ ‬ﭘ‪‬ﺮﺣﺮف‪ ،‬اﻧﺴﺎنﻫﺎي ور‪‬اﺟﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ در ﻫﺮ ﻣﺠﻠﺴﯽ ﻣﯽﻧﺸﯿﻨﻨﺪ‪ ،‬رﺷﺘﻪي‬
‫ﺳﺨﻦ را ﺑﻪدﺳﺖ ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ و ﺑﻪ دﯾﮕﺮان‪ ،‬اﺟﺎزهي ﺣﺮف زدن ﻧﻤﯽدﻫﻨﺪ! ﮔﻮﯾﺎ ﮐﺴﯽ ﺟﺰ‬
‫آنﻫﺎ در ﻣﺠﻠﺲ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺑﺪون ﺷﮏ اﯾﻦ‪ ،‬ﻧﻮﻋﯽ ﺗﮑﺒﺮ و ﺧﻮدﺑﺰرگﺑﯿﻨﯽﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ اﮔﺮ ﺣﺎﺿﺮانِ ﺟﻠﺴﻪ‪ ،‬ﺧﻮد رﺷﺘﻪي ﺳﺨﻦ را ﺑﻪ او داده و از او درﺧﻮاﺳﺖ ﭘﻨﺪ‬
‫و ﻧﺼﯿﺤﺖ ﮐﺮده ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬اﯾﺮادي ﻧﺪارد ﮐﻪ ﻣﺘﮑﻠﻢ وﺣﺪه ﺑﺎﺷﺪ؛ اﻣﺎ ﺧﯿﻠﯽ زﺷﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫در ﯾﮏ ﻧﺸﺴﺖ‪ ‬ﻋﺎدي‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻨﻬﺎﯾﯽ و ﭘﺸﺖ ﺳﺮِ ﻫﻢ ﺳﺨﻦ ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ و ﺑﻪ دﯾﮕﺮان اﺟﺎزهي‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪2201 :‬؛ اﻟﺴﻠﺴﻠﺔ اﻟﺼﺤﻴﺤﺔ‪ ،‬ش‪791 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺘﺮﻣﺬي از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪:‬‬
‫‪.1642‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪564‬‬

‫ﺣﺮف زدن ﻧﺪﻫﯿﺪ؛ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﮐﻪ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺣﺮﻓﯽ ﺑﺮاي ﮔﻔﺘﻦ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬از ﺗﺮسِ‬
‫اﯾﻦﮐﻪ ﺳﺨﻦ ﺷﻤﺎ را ﻗﻄﻊ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﻧﮕﻮﯾﺪ!‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﻓﺮاد‪ ‬ﻻفزﻧﯽ ﮐﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ‪ ،‬ﺧﻮد را ﻓﺼﯿﺢ و ﺳﺨﻨﻮر ﻧﺸﺎن‬
‫ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ ،‬از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺎﺻﻠﻪ دارﻧﺪ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ ‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻟﻔﻆ‪ ‬ﻗﻠﻢ ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ و‬
‫ﻫﺪﻓﺸﺎن‪ ،‬ﺧﻮدﻧﻤﺎﯾﯽﺳﺖ! ﺳﺨﻦ ﺑﺪﯾﻦﺷﮑﻞ در ﺟﻤﻌﯽ ﮐﻪ زﺑﺎن ﻓﺼﯿﺢ ﯾﺎ ﻟﻔﻆ ﻗﻠﻢ‬
‫ﻧﻤﯽداﻧﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻪ ﻣﻌﻨﺎﯾﯽ دارد؟ اﮔﺮ در ﺟﻤﻊ داﻧﺸﺠﻮﯾﺎن ﯾﺎ ﻃﻼب ﻋﻠﻢ ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﺪ‪،‬‬
‫ﺧﻮب اﺳﺖ ﺑﺎ زﺑﺎن ﺷﯿﻮا ﺣﺮف ﺑﺰﻧﯿﺪ ﺗﺎ آنﻫﺎ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺷﮑﻞ ﻋﺎدت ﮐﻨﻨﺪ؛ اﻣﺎ ﺑﺎ‬
‫ﺗﻮدهي ﻣﺮدم ﺑﻪ زﺑﺎن ﺧﻮدﺷﺎن‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎ ﮔﻮﯾﺶ و ﻟﻬﺠﻪاي ﮐﻪ دارﻧﺪ‪ ،‬ﺳﺨﻦ ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ و از‬
‫ﺑﻪﮐﺎر ﺑﺮدن واژهﻫﺎي ﻗﻠﻤﺒﻪﺳﻠﻤﺒﻪ ﺑﭙﺮﻫﯿﺰﯾﺪ؛ وﮔﺮﻧﻪ‪ ،‬اﺳﺘﻔﺎده از ﭼﻨﯿﻦ ﮐﻠﻤﺎﺗﯽ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎ‬
‫دﻫﺎن ﭘﺮ ﺣﺮف زدن‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ژﺳﺖ آدمﻫﺎي ﺳﺨﻨﻮر را ﺑﻪ ﺧﻮد ﮔﺮﻓﺘﻦ!‬
‫و ﺳﻮﻣﯿﻦ دﺳﺘﻪ از ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺎﺻﻠﻪ دارﻧﺪ‪ ،‬اﻓﺮاد‪ ‬ﻣﻐﺮور و ﻣﺘﮑﺒﺮ ﻫﺴﺘﻨﺪ؛‬
‫ﻣﺘﮑﺒﺮ ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺳﺮ و ﮔﺮدﻧﺶ را در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺮدم ﺑﺎﻻ ﻣﯽﮔﯿﺮد و وﻗﺘﯽ‬
‫راه ﻣﯽرود‪ ،‬ﮔﻮﯾﺎ ﮐﺴﯽ ﺟﺰ ﺧﻮد را ﻧﻤﯽﺑﯿﻨﺪ! اﯾﻦ‪ ،‬اﺧﻼﻗﯽ ﺑﺲ زﺷﺖ و ﻧﮑﻮﻫﯿﺪه اﺳﺖ‬
‫و اﻧﺴﺎن ﺑﺎﯾﺪ از آن دوري ﻧﻤﺎﯾﺪ؛ زﯾﺮا ﻫﺮ اﻧﺴﺎﻧﯽ ﺑﺎﯾﺪ ﺣﺪ و اﻧﺪازهي ﺧﻮد را ﺑﺪاﻧﺪ‪ .‬اﮔﺮ‬
‫ﺛﺮوﺗﯽ دارد ﯾﺎ اﷲ‪ ‬ﺑﻪ او ﻋﻠﻢ و ﻣﻮﻗﻌﯿﺘﯽ ﺑﺨﺸﯿﺪه اﺳﺖ‪ ،‬دﻟﯿﻠﯽ ﻧﺪارد ﮐﻪ ﺗﮑﺒﺮ ورزد؛‬
‫ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﻣﺘﻮاﺿﻊ و ﻓﺮوﺗﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭼﺮاﮐﻪ ﺗﻮاﺿﻊ و ﻓﺮوﺗﻨﯽ ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﺗﻮاﺿﻊِ‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﻣﺮاﺗﺐ ﺑﻬﺘﺮ و اﻓﻀﻞ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو در ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﻓﻘﯿﺮ‬
‫ﻣﺘﮑﺒﺮ‪ ،‬ﺟﺰو ﺳﻪ ﻧﻔﺮ ﯾﺎ ﺳﻪ ﮔﺮوﻫﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺑﺎ آنﻫﺎ ﺳﺨﻦ ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﺪ‪،‬‬
‫آنﻫﺎ را ﭘﺎﮐﯿﺰه ﻧﻤﯽﮔﺮداﻧﺪ و ﺑﻪ آنﻫﺎ ﻧﻈﺮ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ و ﻋﺬاب دردﻧﺎﮐﯽ در اﻧﺘﻈﺎر‬
‫اﯾﻦﻫﺎﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا ﻓﻘﯿﺮ ﭼﻪ اﻧﮕﯿﺰهاي ﺑﺮاي ﮐﺒﺮ و ﻏﺮور دارد؟ اﮔﺮ اﯾﻦﻫﺎ ﮐﻪ ﻋﻠﻢ‪ ،‬ﺛﺮوت ﯾﺎ‬
‫ﻗﺪرﺗﯽ دارﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺘﻮاﺿﻊ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺗﻮاﺿﻌﺸﺎن ارزش ﺑﯿﺶﺗﺮي ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺗﻮاﺿﻊ و ﻓﺮوﺗﻨﯽِ‬
‫دﯾﮕﺮان دارد‪ .‬ﻟﺬا ﻫﺮﭼﻪ ﺑﺮﺧﻮرداريﻫﺎي اﻧﺴﺎن ﺑﯿﺶﺗﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﯿﺶﺗﺮ ﺷﮑﺮ ﺑﮕﺰارد‬
‫و در ﺑﺮاﺑﺮ ﺣﻖ و ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺧﻠﻖ‪ ،‬ﺗﻮاﺿﻊ و ﻓﺮوﺗﻨﯽ ﺑﯿﺶﺗﺮي داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﺎ‬
‫را ﺑﻪ اﺧﻼق و رﻓﺘﺎر ﻧﯿﮑﻮ آراﺳﺘﻪ ﺳﺎزد و ﻣﺎ و ﻫﻤﻪي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را از اﺧﻼق و رﻓﺘﺎر‬
‫زﺷﺖ‪ ،‬دور ﺑﮕﺮداﻧﺪ؛ ﺑﻪﯾﻘﯿﻦ او ﺑﺨﺸﻨﺪهي ﺑﺰرﮔﻮار اﺳﺖ‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪ -74‬ﺑﺎب‪ :‬ﺑﺮدﺑﺎري‪ ،‬ﺗﺄﻧﯽ و درﻧﮓ در ﮐﺎرﻫﺎ و ﻧﺮمﺧﻮﯾﯽ‬

‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫ِب ٱل ۡ ُم ۡحسِ ن ِ َ‬
‫� ُ� ُّ‬
‫اس َوٱ َّ ُ‬ ‫َّ‬ ‫َ ََۡۡ َ َۡ َ َ‬ ‫َ ۡ َ‬
‫� ‪﴾١٣٤‬‬ ‫﴿وٱل� ٰ ِظ ِم� ٱلغيظ وٱلعا�ِ� ع ِن ٱ� ِ �‬
‫]آل ﻋﻤﺮان‪[١٣٤ :‬‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺧﺸﻤﺸﺎن را ﻓﺮو ﻣﯽﺧﻮرﻧﺪ و از ﺧﻄﺎي ﻣﺮدم ﮔﺬﺷﺖ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪ .‬و اﷲ ﻧﯿﮑﻮﮐﺎران‬
‫را دوﺳﺖ دارد‪.‬‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬
‫�ٰهل َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬
‫ُ َۡۡ َ َ ُۡ ُۡ َ ۡ ۡ َ‬
‫ۡ‬ ‫ۡ‬
‫]اﻷﻋﺮاف‪[١٩٩ :‬‬ ‫ِ� ‪﴾١٩٩‬‬ ‫﴿خ ِذ ٱلعفو وأمر ب ِٱلعر ِف وأع ِرض ع ِن ٱل ِ‬
‫ﻋﻔﻮ و ﮔﺬﺷﺖ )در ﭘﯿﺶ( ﺑﮕﯿﺮ و ﺑﻪ ﮐﺎر ﻧﯿﮏ و ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه ﻓﺮﻣﺎن ﺑﺪه و از ﺟﺎﻫﻼن روي ﺑﮕﺮدان‪.‬‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬
‫َ‬ ‫َ َ‬
‫� أ ۡح َس ُن فإِذا ٱ�ِي بَ ۡي َنك‬
‫َّ‬
‫لس ّيِئَ ُة ۚ ٱ ۡد َ� ۡع ب ِٱل� ِ َ‬ ‫﴿ َو َ� � َ ۡس َتوي ٱ َ‬
‫� َس َن ُة َو� ٱ َّ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َ َ ُ َ َّ ٰ َ ٓ َّ َّ َ َ َ ُ ْ َ َ ُ َ َّ ٰ َ ٓ َّ ُ‬ ‫‪ٞ‬‬ ‫َ َ ۡ َ ُ َ َ ٰ َ ‪َ ٌّ َ ُ َّ َ َ ٞ‬‬
‫و�ينهۥ ع�وة ك�نهۥ و ِ� �ِيم ‪ ٣٤‬وما يلقٮها إِ� ٱ�ِين ص�وا وما يلقٮها إِ� ذو‬
‫َ ّ َ‬
‫]ﻓﺼﻠﺖ‪[٣٥ ،٣٤ :‬‬ ‫ي� ‪﴾٣٥‬‬ ‫ح ٍظ ع ِظ ٖ‬
‫ﻧﯿﮑﯽ و ﺑﺪي ﯾﮑﺴﺎن ﻧﯿﺴﺖ‪) .‬ﺑﺪي را( ﺑﻪ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﺷﯿﻮه ﭘﺎﺳﺦ ﺑﺪه ﮐﻪ اﮔﺮ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﻨﯽ‪ ،‬ﻧﺎﮔﺎه‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﯿﺎن ﺗﻮ و او دﺷﻤﻨﯽﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻨﺎن ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﮔﻮﯾﺎ دوﺳﺘﯽ ﺻﻤﯿﻤﯽ و ﻧﺰدﯾﮏ اﺳﺖ‪ .‬و‬
‫ﺗﻨﻬﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ از اﯾﻦ وﯾﮋﮔﯽ ﺑﺮﺧﻮردار ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ﮐﻪ ﺷﮑﯿﺒﺎﯾﯽ ورزﻧﺪ و ﺗﻨﻬﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﭼﻨﯿﻦ ﺻﻔﺘﯽ‬
‫ﻣﯽﯾﺎﺑﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻬﺮهي ﺑﺰرﮔﯽ )از ﻧﯿﮑﯽ و ﺛﻮاب دﻧﯿﺎ و آﺧﺮت( دارﻧﺪ‪.‬‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ َ َ َ َ َ َ َ َّ َ َ َ ۡ َ ۡ ۡ ُُ‬
‫]اﻟﺸﻮر￯‪[٤٣ :‬‬ ‫﴿ولمن ص� و�ف َر إِن � ٰل ِك ل ِمن عز ِم ٱ�مورِ ‪﴾٤٣‬‬
‫و ﻫﺮﮐﺲ ﺑﺮدﺑﺎري ورزد و درﮔﺬرد‪ ،‬ﺑﺪاﻧﺪ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ رويﮐﺮدي از ﮐﺎرﻫﺎي ﺑﺲ ﺑﺰرگ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺑﺎﺑﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻧﺎم ﮔﺸﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﺑﺮدﺑﺎري‪ ،‬ﺗﺄﻧّﯽ و درﻧﮓ در ﮐﺎرﻫﺎ‪ ،‬و‬
‫ﻧﺮمﺧﻮﯾﯽ«‪ .‬اﯾﻦ ﺳﻪ وﯾﮋﮔﯽ ﺑﻪ ﻫﻢ ﻧﺰدﯾﮏاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮدﺑﺎري‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن در ﻫﻨﮕﺎم ﺧﺸﻢ و ﻋﺼﺒﺎﻧﯿﺖ ﺧﻮﯾﺸﺘﻦدار ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺎ اﯾﻦﮐﻪ‬
‫ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽِ ﺗﻼﻓﯽ ﯾﺎ ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﻪ ﻣﺜﻞ را دارد‪ ،‬در ﻣﺠﺎزات ﻋﺠﻠﻪ ﻧﮑﻨﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ از ﺣﻖّ ﺧﻮد ﺑﮕﺬرد‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪566‬‬

‫ﺗﺄﻧّﯽ در اﻣﻮر ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي درﻧﮓ و دوري از ﺷﺘﺎبزدﮔﯽ در اﻧﺠﺎمِ ﮐﺎرﻫﺎﺳﺖ؛‬

‫ﯾﻌﻨﯽ اﻧﺴﺎن ﻧﺒﺎﯾﺪ ﻗﺸﺮيﻧﮕﺮ و زودﺑﺎور ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﭘﯿﺶداوري ﻧﻤﺎﯾﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﭘﯿﺶ از‬
‫ﻫﺮ ﻗﻀﺎوﺗﯽ‪ ،‬دﻗﺖ و درﻧﮓ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫و اﻣﺎ رﻓﻖ ﯾﺎ ﻧﺮمﺧﻮﯾﯽ‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن در ﺗﻌﺎﻣﻞ ﺑﺎ دﯾﮕﺮان‪ ،‬ﺑﻪﻧﺮﻣﯽ رﻓﺘﺎر‬
‫ﻧﻤﺎﯾﺪ و اﮔﺮ ﺳﺰاوار ﻣﺠﺎزات ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮ آﻧﺎن ﺳﺨﺖ ﻧﮕﯿﺮد؛ ﺑﻠﮑﻪ در ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺮاﯾﻄﯽ ﻧﯿﺰ‬
‫ﺑﺎ آﻧﺎن ﺑﻪﻧﺮﻣﯽ رﻓﺘﺎر ﮐﻨﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪي اﯾﻦ ﻧﺮﻣﯽ و آﺳﺎنﮔﯿﺮي ﺑﺎﺷﻨﺪ؛‬
‫زﯾﺮا اﷲ ﺳﺒﺤﺎﻧﻪ و ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ ََۡ ‪ٞ‬‬ ‫َ ُ ُ‬ ‫ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫حد ّم ِۡن ُه َما مِائَة َج َ‬ ‫َّ َ ُ َ َّ َ ۡ ُ ْ ُ َّ َ‬
‫�ةٖ� َو� تأخذ�م ب ِ ِهما رأفة‬ ‫﴿ٱلزا�ِية وٱلز ِا� فٱج ِ�وا � � ٰ ِ ٖ‬
‫ٓ َ ‪ٞ‬‬ ‫َ‬ ‫ۡ ۡ‬ ‫َ َّ ۡ‬ ‫ُ ُ ُۡ‬ ‫َّ‬
‫نت ۡم تؤم ُِنون ب ِٱ�ِ َوٱ�َ ۡو ِم ٱ�خ ِِر� َوليَش َه ۡد َعذ َا� ُه َما َطا�ِفة ّم َِن‬ ‫ِين ٱ�ِ إِن ك‬
‫ِ� د ِ‬
‫]اﻟﻨﻮر ‪[٢ :‬‬ ‫ِ� ‪﴾٢‬‬ ‫ٱل ۡ ُم ۡؤ ِمن َ‬
‫ﻫﺮ زن و ﻣﺮد زﻧﺎﮐﺎر را ﺻﺪ ﺗﺎزﯾﺎﻧﻪ ﺑﺰﻧﯿﺪ و اﮔﺮ ﺑﻪ اﷲ و روز ﻗﯿﺎﻣﺖ اﯾﻤﺎن دارﯾﺪ‪ ،‬ﻧﺒﺎﯾﺪ در دﯾﻦ اﷲ‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آندو دﭼﺎر دﻟﺴﻮزي ﺷﻮﯾﺪ و ﺑﺎﯾﺪ در ﻣﺠﺎزاﺗﺸﺎن ﺗﻌﺪادي از ﻣﺆﻣﻨﺎن ﺣﻀﻮر داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ آﯾﻪ را در اﯾﻦ ﺑﺎب ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ اﯾﻦ آﯾﻪ ﮐﻪ اﷲ‪‬‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ۡ‬ ‫� ُ� ُّ‬
‫ِب ٱل ُم ۡحسِ ن ِ َ‬ ‫اس َوٱ َّ ُ‬ ‫َّ‬ ‫ۡ‬
‫َ ََۡ َ َ َ َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َ ۡ‬
‫� ‪﴾١٣٤‬‬ ‫﴿وٱل� ٰ ِظ ِم� ٱلغيظ وٱلعا�ِ� ع ِن ٱ� ِ �‬
‫]آل ﻋﻤﺮان‪[١٣٤ :‬‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺧﺸﻤﺸﺎن را ﻓﺮو ﻣﯽﺧﻮرﻧﺪ و از ﺧﻄﺎي ﻣﺮدم ﮔﺬﺷﺖ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪ .‬و اﷲ ﻧﯿﮑﻮﮐﺎران‬
‫را دوﺳﺖ دارد‪.‬‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬از ﺻﻔﺎت ﭘﺮﻫﯿﺰﮔﺎران ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﺑﻬﺸﺖ را ﺑﺮاي آﻧﺎن آﻣﺎده ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫َ ۡ َٰ َ َۡ َ‬
‫� ٱلغ ۡيظ﴾‪» :‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺧﺸﻢ ﺧﻮد را ﻓﺮو ﻣﯽﺧﻮرﻧﺪ«‪ .‬از اﯾﻦ ﻋﺒﺎرت ﭼﻨﯿﻦ‬ ‫﴿وٱل� ِظ ِم‬
‫ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﺧﻮﯾﺸﺘﻦداري ﯾﺎ ﮐﻨﺘﺮل ﻋﺼﺒﺎﻧﯿﺖ ﺑﺮاﯾﺸﺎن دﺷﻮار اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﺎ اﯾﻦ‬
‫ﺣﺎل ﺑﺮ ﺧﻮد ﭼﯿﺮه ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و ﺧﺸﻢ ﺧﻮد را ﻓﺮو ﻣﯽﺧﻮرﻧﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫ْ ُ َ َ ُ ْ َْ َ‬ ‫ُ َّ‬ ‫َّ‬ ‫ُ ُّ َ‬ ‫َْ َ‬
‫ﺐ«‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﭘﻬﻠﻮان‪،‬‬
‫»ﻟيﺲ الﺸﺪﻳﺪ ﺑﺎلﺮﺼﻋ ِﺔ ِإﻧﻤﺎ الﺸﺪﻳﺪ اﺬﻟي ﻳﻤ ِﻠﻚ ﻧﻔﺴﻪ ِﻋﻨﺪ اﻟﻐﻀ ِ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪6114 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2609 :‬‬

 ‫‪567‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺑﺮدﺑﺎري‪ ،‬ﺗﺄﻧﯽ و درﻧﮓ در ﮐﺎرﻫﺎ و ﻧﺮمﺧﻮﯾﯽ‬

‫ﮐﺴﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ رﻗﯿﺐ )ﻫﻤﺎوردش( را ﺑﻪ زﻣﯿﻦ ﺑﺰﻧﺪ؛ ﭘﻬﻠﻮان‪ ،‬ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻨﮕﺎم‬

‫ﺧﺸﻢ‪ ،‬ﺧﻮدش را ﮐﻨﺘﺮل ﮐﻨﺪ«‪.‬‬
‫َّ‬ ‫َ َۡ َ َ‬
‫اس﴾‪» :‬و ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ از ﺧﻄﺎي ﻣﺮدم ﮔﺬﺷﺖ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﻨﺪ«‪ .‬ﭘﯿﺶﺗﺮ‬‫﴿وٱلعا�ِ� ع ِن ٱ� ِ �‬
‫در اﯾﻦﺑﺎره ﺗﻮﺿﯿﺢ دادﯾﻢ و ﺑﻪ ﺑﯿﺎن اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﭘﺮداﺧﺘﯿﻢ ﮐﻪ اﮔﺮ ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮐﺴﯽ را‬
‫ﺑﺒﺨﺸﯿﻢ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺳﺰاوارِ ﺑﺨﺸﺶ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻧﺒﺎﯾﺪ از آدمِ ﺷﺮوري ﮐﻪ ﮔﺬﺷﺖ ﻣﺎ ﺑﺮ‬
‫ﮔﺴﺘﺎﺧﯽ و ﺷﺮارﺗﺶ ﻣﯽاﻓﺰاﯾﺪ‪ ،‬ﺑﮕﺬرﯾﻢ‪ .‬ﻟﺬا ﺑﺎﯾﺪ ﮐﺴﯽ را ﺑﺨﺸﯿﺪ ﮐﻪ ﺷﺎﯾﺴﺘﮕﯽاش را‬
‫دارد؛ زﯾﺮا اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ ۡ َ َ َ َ ۡ َ َ َ َ ۡ ُ ُ َ َّ‬
‫َ‬
‫]اﻟﺸﻮر￯‪[٤٠ :‬‬ ‫﴿�من �فا وأصلح فأجرهۥ � ٱ�ِ﴾‬
‫ﻫﺮ ﮐﺲ ﮔﺬﺷﺖ ﻧﻤﺎﯾﺪ و اﺻﻼح ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺎداش او ﺑﺎ اﷲ اﺳﺖ‪.‬‬
‫و اﻣﺎ دوﻣﯿﻦ آﯾﻪاي ﮐﻪ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ ۡ َۡ َ َُۡ ۡ ۡ ُۡ ََ ۡ ۡ َ ۡ‬
‫]اﻷﻋﺮاف‪[١٩٩ :‬‬ ‫ٰ‬
‫﴿خ ِذ ٱلعفو وأمر ب ِٱلعر ِف وأع ِرض ع ِن ٱل� ِهل ِ� ‪﴾١٩٩‬‬
‫ﻋﻔﻮ و ﮔﺬﺷﺖ )در ﭘﯿﺶ( ﺑﮕﯿﺮ و ﺑﻪ ﮐﺎر ﻧﯿﮏ و ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه ﻓﺮﻣﺎن ﺑﺪه و از ﺟﺎﻫﻼن روي ﺑﮕﺮدان‪.‬‬
‫ُ‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻋﻔﻮ و ﮔﺬﺷﺖ در ﭘﯿﺶ ﺑﮕﯿﺮ و ﻧﻔﺮﻣﻮد‪ :‬ﺑﮕﺬر؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪﴿ :‬خ ِذ‬
‫ۡ ۡ‬
‫ٱل َعف َو﴾‪ .‬ﻣﻨﻈﻮر از ﻋﻔﻮ در اﯾﻦﺟﺎ ﭼﺸﻢﭘﻮﺷﯽ از ﺳﻬﻞاﻧﮕﺎري و ﺧﻄﺎي دﯾﮕﺮان اﺳﺖ؛‬
‫زﯾﺮا ﻣﺮدم ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ در ﺗﻌﺎﻣﻞ ﻫﺴﺘﻨﺪ و اﮔﺮ ﮐﺴﯽ اﻧﺘﻈﺎر داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻣﺮدم‪ ،‬ﺑﺎ او‬
‫دﻗﯿﻘﺎً ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي رﻓﺘﺎر ﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﺧﻮد ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ‪ ،‬ﻣﺤﺎل اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ‬
‫رﻫﻨﻤﻮد ﻗﺮآﻧﯽ ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬اﮔﺮ ﻣﺮدم ﺣﻘﺶ را ادا ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪ ،‬آن را ﻣﯽﭘﺬﯾﺮد و اﮔﺮ‬
‫ﺣﻘﯽ از او را ﺿﺎﯾﻊ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬از آن ﻣﯽﮔﺬرد؛ ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ ﻓﺮﻣﺎنﻫﺎ ﯾﺎ ﻣﺤﺮّﻣﺎت اﻻﻫﯽ‬
‫ﭘﺎﯾﻤﺎل ﺷﻮد‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﻫﻤﺎن رﻫﻨﻤﻮديﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻓﺮاروي ﻣﺎ ﮔﺬاﺷﺘﻪ و ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ اﻧﺪك‬
‫رﻓﺘﺎرِ ﻧﯿﮏ دﯾﮕﺮان در ﺣﻖ ﺧﻮد راﺿﯽ ﺑﺎﺷﯿﻢ و آن را ﺑﭙﺬﯾﺮﯾﻢ و اﮔﺮ از ﺳﺎﯾﺮ ﺣﻘﻮق‬
‫ﺧﻮﯾﺶ ﺑﮕﺬرﯾﻢ‪ ،‬ﺻﺎﺣﺐِ ﻓﻀﻞ و ارﺟﻤﻨﺪ ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ۡ‬ ‫ۡ‬
‫﴿ َوأ ُم ۡر ب ِٱل ُع ۡر ِف﴾‪» :‬و ﺑﻪ ﮐﺎر ﻧﯿﮏ و ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه ﻓﺮﻣﺎن ﺑﺪه«؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ ﮐﺎرﻫﺎﯾﯽ ﻓﺮا‬
‫ﺑﺨﻮان ﮐﻪ ﻣﺮدم‪ ،‬آن را ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه ﻣﯽداﻧﻨﺪ ﯾﺎ در ﺷﺮﯾﻌﺖ‪ ،‬از آن ﺑﻪﻧﯿﮑﯽ ﯾﺎد ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫وﻗﺘﯽ ﻣﺮدم در اﻧﺠﺎم ﮐﺎر ﻧﯿﮏ ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ ﮐﺮدﻧﺪ ﯾﺎ ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽِ ﺧﻮد را از ﺗﻮ درﯾﻎ‬
‫داﺷﺘﻨﺪ و ﺣﻖّ ﺗﻮ را ﺑﻪﺟﺎ ﻧﯿﺎوردﻧﺪ‪ ،‬ﺗﻮ ﺧﻮد ﻧﯿﮑﯽ ﮐﻦ و در ﻣﺴﯿﺮِ ﻓﺮا ﺧﻮاﻧﺪن ﺑﻪ ﺧﯿﺮ و‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪568‬‬
‫ﻧﯿﮑﯽ از ﭘﺎ ﻣﻨﺸﯿﻦ‪َ ﴿ .‬وأَ ۡعر ۡض َعن ٱ ۡل َ‬
‫�ٰهل َ‬
‫ِ� ‪» :﴾١٩٩‬و از ﺟﺎﻫﻼن روي ﺑﮕﺮدان«‪ .‬ﻣﻨﻈﻮر‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫از ﺟﺎﻫﻞ در اﯾﻦﺟﺎ‪ ،‬ﮐﺴﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺣﮑﻢ را ﻧﻤﯽداﻧﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻣﻨﻈﻮر‪ ،‬ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ در‬
‫ﻋﻤﻞ‪ ،‬ﺟﻬﺎﻟﺖ ﻣﯽورزد؛ ﯾﻌﻨﯽ از روي ﻧﺎداﻧﯽ ﮐﺎرِ ﺑﺪي اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬ﻧﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﺣﮑﻤﺶ‬
‫را ﻧﻤﯽداﻧﺪ‪ .‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫َّ َ َّ ۡ َ ُ َ َ َّ َّ َ َ ۡ َ ُ َ ُّ ٓ َ َ َ ٰ ُ َّ َ ُ ُ َ‬
‫َ‬
‫�ب‬
‫ِ ٖ‬ ‫ر‬ ‫ق‬ ‫ِن‬
‫م‬ ‫ون‬ ‫﴿إِ�ما ٱ�و�ة � ٱ�ِ ل ِ�ِين �عملون ٱلسوء ِ��لةٖ �م �تو�‬
‫َ ُ ْ َ َ َ ُ ُ َّ ُ َ‬
‫]اﻟﻨﺴﺎء ‪[١٧ :‬‬ ‫� َعل ۡي ِه ۡم﴾‬ ‫فأو ٰٓ��ِك �توب ٱ‬
‫ﭘﺬﯾﺮش ﺗﻮﺑﻪ از ﺳﻮي اﷲ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺮاي ﮐﺴﺎﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ از روي ﻧﺎداﻧﯽ ﮐﺎرِ ﺑﺪي اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﻨﺪ و‬
‫ﺧﯿﻠﯽ زود ﺗﻮﺑﻪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ اﷲ ﺗﻮﺑﻪي ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﺎﻧﯽ را ﻣﯽﭘﺬﯾﺮد‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﻣﻨﻈﻮر از ﺟﺎﻫﻼن در آﯾﻪي ﻣﺬﮐﻮر‪ ،‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺣﻘﻮق دﯾﮕﺮان‬
‫ﺟﻬﺎﻟﺖ ﻣﯽورزﻧﺪ و در آن‪ ،‬ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ اﷲ‪ ‬دﺳﺘﻮر ﻣﯽدﻫﺪ از اﯾﻦﻫﺎ روي‬
‫ﺑﮕﺮدان و ﺑﻪ آنﻫﺎ اﻫﻤﯿﺖ ﻧﺪه‪ .‬وﻗﺘﯽ ﺑﻪ آنﻫﺎ اﻫﻤﯿﺖ ﻧﺪﻫﯽ‪ ،‬ﺧﻮد ﺧﺴﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و‬
‫ﭼﻪﺑﺴﺎ ﺑﻪراه ﻣﯽآﯾﻨﺪ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ ﺑﺎ آﻧﺎن ﺑﻪ ﻧﺰاع و ﮐﺸﻤﮑﺶ ﺑﭙﺮدازي ﯾﺎ از آﻧﺎن ﺣﻖّ ﺧﻮد را‬
‫ﺑﻪﻃﻮر ﮐﺎﻣﻞ ﻣﻄﺎﻟﺒﻪ ﮐﻨﯽ‪ ،‬ﺷﺎﯾﺪ ﺑﯿﺶ از ﭘﯿﺶ ﺟﻬﺎﻟﺖ ﺑﻮرزﻧﺪ و از ﺳﻮي آﻧﺎن ﺑﻪ‬
‫ﻧﺘﯿﺠﻪاي ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﯽ ﻧﺮﺳﯽ و دﯾﮕﺮ ﺣﻖّ ﺗﻮ را ادا ﻧﮑﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ َ َ َ َ َ َ َ َّ َ َ َ ۡ َ ۡ ۡ ُُ‬
‫]اﻟﺸﻮر￯‪[٤٣ :‬‬ ‫﴿ولمن ص� و�ف َر إِن � ٰل ِك ل ِمن عز ِم ٱ�مورِ ‪﴾٤٣‬‬
‫و ﻫﺮﮐﺲ ﺑﺮدﺑﺎري ورزد و درﮔﺬرد‪ ،‬ﺑﺪاﻧﺪ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ رويﮐﺮدي از ﮐﺎرﻫﺎي ﺑﺲ ﺑﺰرگ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ََ‬ ‫﴿ َص َ َ‬
‫�﴾ ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ در ﺑﺮاﺑﺮ اذﯾﺖ و آزار دﯾﮕﺮان‪ ،‬ﺑﺮدﺑﺎري ورزد ﴿ َو�ف َر﴾ و‬
‫درﮔﺬرد‪ .‬ﭼﻨﯿﻦ رويﮐﺮدي‪ ،‬از ﮐﺎرﻫﺎي ﺑﺲ ﺳﺘﺮﮔﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺸﺎنﮔﺮ ﻗﻮت ارادهي و‬
‫ﭘﺎﯾﺪاري اوﺳﺖ؛ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن روﺷﻦ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺨﺼﯽ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺮ ﻧﻔﺲ ﺧﻮد‬
‫ﭼﯿﺮه ﮔﺮدد‪ .‬زﯾﺮا ﻣﺮدم از ﻧﻈﺮِ ﭼﯿﺮﮔﯽ ﯾﺎ ﻏﻠﺒﻪ ﺑﺮ ﻧﻔﺲ ﺧﻮد ﭼﻨﺪ دﺳﺘﻪاﻧﺪ‪:‬‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از آنﻫﺎ ﻫﯿﭻﮔﺎه ﺑﺮ ﻧﻔﺲ ﺧﻮد ﭼﯿﺮه ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ؛ ﺑﺮﺧﯽ ﻫﻢ ﺑﻪﺳﺨﺘﯽ ﻋﻨﺎن‬
‫ﻧﻔﺲ در دﺳﺖ ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ و ﻋﺪهاي دﯾﮕﺮ ﺑﻪﺳﺎدﮔﯽ ﻧﻔﺲ ﺧﻮد را در ﮐﻨﺘﺮل دارﻧﺪ و‬
‫اﷲ‪ ‬آنﻫﺎ را ﺑﺮ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي اﺧﻼﻗﯽ ﻧﯿﮑﯽ ﺳﺮﺷﺘﻪ اﺳﺖ و ﺑﻪﺳﺎدﮔﯽ ﺻﺒﺮ و ﮔﺬﺷﺖ‬
‫ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪.‬‬
 ‫‪569‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺑﺮدﺑﺎري‪ ،‬ﺗﺄﻧﯽ و درﻧﮓ در ﮐﺎرﻫﺎ و ﻧﺮمﺧﻮﯾﯽ‬

‫ﻟﺬا ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ اذﯾﺖ و آزار دﯾﮕﺮان ﺻﺒﺮ و ﺗﺤﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﻪ اﺟﺮ و‬
‫ﭘﺎداش اﻟﻬﯽ اﻣﯿﺪوار اﺳﺖ و ﺑﺎ ﻫﻤﯿﻦ اﻣﯿﺪ آﻧﺎن را ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ‪ ،‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﭼﻨﯿﻦ رويﮐﺮ ‪‬د‬
‫ﻧﯿﮏ و ﺳﺘﺮﮔﯽ از ﺧﻮد ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﺷﺎﯾﺴﺘﻪي اﻧﺴﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺻﺒﺮ و ﺗﺤﻤﻞ‪ ،‬و‬
‫ﻋﻔﻮ و ﮔﺬﺷﺖ ﭘﯿﺸﻪ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ ﭘﯿﺶ ﺗﺮ ﮔﻔﺘﯿﻢ‪ ،‬ﺑﺨﺸﯿﺪن ﺟﻨﺎﯾﺖﮐﺎران و‬
‫ﺗﺠﺎوزﮐﺎران‪ ،‬ﮐﺎرِ ﻧﯿﮏ و ﭘﺴﻨﺪﯾﺪهاي ﻧﯿﺴﺖ؛ زﯾﺮا ﻋﻔﻮ و ﮔﺬﺷﺖ‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﻪﻃﻮر ﻣﻄﻠﻖ‬
‫ﺳﺘﻮده اﺳﺖ و ﻧﻪ ﺑﻪﻃﻮر ﻣﻄﻠﻖ‪ ،‬ﻧﮑﻮﻫﯿﺪه؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺪﻫﺎي آن ﺑﺴﺘﮕﯽ دارد و ﺑﺎﯾﺪ‬
‫دﻗﺖ ﮐﺮد ﮐﻪ ﻧﺘﯿﺠﻪاش‪ ،‬اﺻﻼح ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫***‬
‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ َ ِّ ْ ْ َ ْ‬ ‫َ َ ُ ُ‬ ‫َ َّ‬
‫ﺎس‪ $‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل َرﺳﻮل اﷲِ‪ ‬ﻷﺷﺞ ﻋﺒ ِﺪ اﻟﻘيﺲ‪» :‬إِن ﻓﻴﻚ‬ ‫اﺑﻦ �ﺒ ٍ‬ ‫‪ -٦٣٧‬وﻋﻦ ِ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ ْ َ َ ْ ُ ُّ ُ َ َّ‬
‫) ‪(1‬‬
‫� �ِﺒﻬﻤﺎ ا�‪ :‬اﺤﻟ ِﻠ ُﻢ َواﻷﻧﺎة«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣ‪‬ﺴﻠﻢ[‬ ‫ﺧﺼﻠﺘ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻋﺒﺎس‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪ اﺷﺞ‪ ‬ﻋﺒﺪاﻟﻘﯿﺲ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬در ﺗﻮ دو‬
‫وﯾﮋﮔﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ دوﺳﺘﺸﺎن دارد‪ :‬ﺑﺮدﺑﺎري و درﻧﮓ در ﮐﺎرﻫﺎ )ﺳﻨﺠﯿﺪه ﻋﻤﻞ ﮐﺮدن(«‪.‬‬
‫َْ‬ ‫ٌ ُ ُّ ِّ ْ َ‬ ‫َ َ َ ُ ُ‬
‫ﻮل اﷲ‪» :‬إ َّن َ‬
‫الﺮ�ﻖ ِﻲﻓ اﻷم ِﺮ‬ ‫اﷲ رﻓﻴﻖ �ِﺐ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫‪ -٦٣٨‬وﻋﻦ ﺎﻋ�ﺸﺔ& ﻗﺎﻟﺖ‪ :‬ﻗﺎل رﺳ‬
‫ُ ِّ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬
‫ﻠﻛ ِﻪ«‪ ] .‬ﹲ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﷲ ﻣﻬﺮﺑﺎن و آﺳﺎنﮔﯿﺮ اﺳﺖ و‬
‫ﻧﺮﻣﯽ و ﻣﻼﯾﻤﺖ در ﻫﻤﻪي ﮐﺎرﻫﺎ را دوﺳﺖ دارد«‪.‬‬
‫ُ‬ ‫َّ َ َ ٌ ُ ُّ ِّ َ‬
‫ﻓﻖ‪َ ،‬و�ُ ْﻌ ِﻄﻲ ﻰﻠﻋ ِّ‬ ‫َّ‬ ‫َّ‬ ‫َ َّ‬
‫ﻓﻖ ﻣﺎﻻ ﻳﻌﻄﻲ‬
‫ِ‬ ‫الﺮ‬ ‫الﺮ‬ ‫ﺐ‬ ‫ِ‬ ‫�‬ ‫ِﻴﻖ‬ ‫�‬‫ر‬ ‫اﷲ‬ ‫ن‬‫ِ‬ ‫إ‬ ‫»‬ ‫ﻗﺎل‪:‬‬ ‫‪‬‬ ‫ﻲﺒ‬ ‫ِ‬ ‫اﻨﻟ‬ ‫ن‬ ‫‪ -٦٣٩‬وﻋﻨﻬﺎ أ‬
‫َ‬ ‫ُْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫) ‪(3‬‬
‫ﻨﻒ َوﻣﺎ ﻻ �ﻌ ِﻄﻲ ﻰﻠﻋ ﻣﺎ ِﺳ َﻮاهُ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬ ‫ﻰﻠﻋ اﻟﻌ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﷲ ﻣﻬﺮﺑﺎن و آﺳﺎنﮔﯿﺮ اﺳﺖ و ﻧﺮﻣﯽ‬
‫و ﻣﻼﯾﻤﺖ را دوﺳﺖ دارد و در ﺑﺮاﺑﺮ ﻧﺮﻣﯽ و ﺧﻮشرﻓﺘﺎري‪ ،‬ﭘﺎداش ﯾﺎ ﻧﺘﺎﯾﺠﯽ ﻣﯽدﻫﺪ‬
‫ﮐﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺧﺸﻮﻧﺖ و ﭼﯿﺰﻫﺎي دﯾﮕﺮ ﻧﻤﯽدﻫﺪ«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.17 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪6927 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2165 :‬‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2593 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪570‬‬
‫َّ َ َ َ ُ ْ َ ُ ْ َ‬ ‫َّ ِّ ُ َ ُ ُ‬ ‫َ‬
‫�ع ﻣِﻦ ﻲﺷ ٍء‬ ‫الﺮﻓﻖ ﻻ ﻳ�ﻮن ﻲﻓ ﻲﺷ ٍء إِﻻ زاﻧﻪ‪ ،‬وﻻ �‬ ‫ﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬إِن‬ ‫‪ -٦٤٠‬وﻋﻨﻬﺎ أ َّن اﻨﻟَّ َّ‬
‫ِ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫َّ َ َ ُ‬
‫إِﻻ ﺷﺎﻧﻪ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻧﺮﻣﯽ و ﻟﻄﺎﻓﺖ در ﻫﺮ ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬آن‬
‫را زﯾﺒﺎ و آراﺳﺘﻪ ﻣﯽﺳﺎزد و از ﻫﺮ ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﺟﺪا ﺷﻮد‪ ،‬آن را زﺷﺖ و ﻣﻌﯿﻮب ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬در اداﻣﻪي اﺣﺎدﯾﺚ اﯾﻦ ﺑﺎب‪ ،‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ اﺷﺞ‪ ‬ﻋﺒﺪاﻟﻘﯿﺲ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬در ﺗﻮ دو وﯾﮋﮔﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ دوﺳﺘﺸﺎن دارد‪:‬‬
‫ﺑﺮدﺑﺎري و درﻧﮓ در ﮐﺎرﻫﺎ )ﺳﻨﺠﯿﺪه ﻋﻤﻞ ﮐﺮدن(«‪.‬‬
‫ﺣﻠﻢ ﯾﺎ ﺑﺮدﺑﺎري‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن در ﺑﺮاﺑﺮ ﻇﻠﻢ و ﺳﺘﻤﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ او ﻣﯽرود‪،‬‬
‫ﭘﺎﯾﺪاري ﻧﻤﺎﯾﺪ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﻧﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ ‬درازﮔﻮش ﮐﻪ ﻫﺮﭼﻪ ﺑﺎ او ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺧﯿﺎﻟﺶ ﻧﯿﺴﺖ و درك‬
‫ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻣﺘﺄﺛﺮ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺑﺮدﺑﺎري و ﺣﻠﻤﯽ ﮐﻪ دارد‪ ،‬ﺷﺘﺎبزده ﺗﻼﻓﯽ‬
‫ﻧﻤﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﻟﺬا اﮔﺮ درﯾﺎﻓﺖ ﮐﻪ ﺗﻼﻓﯽ ﯾﺎ ﻣﺠﺎزات‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ‪ ،‬آن ﮔﺎه ﻣﺠﺎزات ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺗﺄﻧّﯽ ﯾﺎ درﻧﮓ در ﮐﺎرﻫﺎ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎيِ ﺳﻨﺠﯿﺪه ﻋﻤﻞ ﮐﺮدن و دوري از‬
‫ﺷﺘﺎبزدﮔﯽﺳﺖ؛ ﯾﮑﯽ از ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ ﻋﻮاﻣﻞِ ﺷﮑﺴﺖ و ﻟﻐﺰش اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻋﺠﻠﻪ ﯾﺎ ﺷﺘﺎب در‬
‫ﮐﺎرﻫﺎﺳﺖ؛ ﭼﻪ در اﻧﺘﻘﺎل ﺧﺒﺮﻫﺎ ﺑﻪ دﯾﮕﺮان ﺑﺎﺷﺪ و ﭼﻪ در داوري ﮐﺮدن و اﻣﺜﺎل آن‪.‬‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ ﺳﺨﻨﯽ ﻣﯽﺷﻨﻮﻧﺪ‪ ،‬آن را در ﻫﻮا ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ و ﺑﻪ دﯾﮕﺮان ﻣﻨﺘﻘﻞ‬
‫ُ ِّ‬ ‫َ ْ ُ ِّ َ‬ ‫َ‬ ‫ََ ْ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﻛﻰﻔ ِﺑﺎل َﻤ ْﺮ ِء ﻛ ِﺬﺑًﺎ أن �َﺪث ﺑِ�ﻞ َﻣﺎ‬
‫َﺳ ِﻤ َﻊ«‪ (2 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺑﺮاي دروغﮔﻮ ﺑﻮدن ﺷﺨﺺ ﻫﻤﯿﻦ ﮐﺎﻓﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮﭼﻪ ﻣﯽﺷﻨﻮد‪،‬‬
‫ﺑﺎزﮔﻮ ﮐﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم در ﻗﻀﺎوت‪ ،‬ﻋﺠﻠﻪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ ﻟﺬا ﺑﻪ ﻣﺤﺾِ اﯾﻦﮐﻪ ﭼﯿﺰي درﺑﺎرهي‬
‫ﮐﺴﯽ ﻣﯽﺷﻨﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻗﺒﻞ از اﯾﻦﮐﻪ ﺑﺮرﺳﯽ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ ﮐﻪ آﯾﺎ آن ﺷﺨﺺ ﭼﻨﯿﻦ ﺳﺨﻨﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﯾﺎ‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺎري اﻧﺠﺎم داده اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﯿﺶداوري ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺑﻪ او اَﻧﮓ‪ ‬ﺧﻄﺎ‪ ،‬ﮔﻤﺮاﻫﯽ و اﻣﺜﺎل آن‬
‫ﻣﯽزﻧﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ درﻧﮓ و ﺗﺄﻧﯽ در ﻫﻤﻪي ﮐﺎرﻫﺎ‪ ،‬ﻧﯿﮏ و ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2594:‬‬

‫)‪ (2‬ﻣﺴﻠﻢ در ﻣﻘﺪﻣﻪي ﺻﺤﯿﺢ ﺧﻮد؛ و اﺑﻮداود‪ ،‬ش‪.4992 :‬‬
 ‫‪571‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺑﺮدﺑﺎري‪ ،‬ﺗﺄﻧﯽ و درﻧﮓ در ﮐﺎرﻫﺎ و ﻧﺮمﺧﻮﯾﯽ‬

‫ﺳﭙﺲ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺳﻪ ﺣﺪﯾﺚ از اماﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ ﻋﺎﯾﺸﻪ& درﺑﺎرهي ﻧﺮﻣﯽ و ﻣﻼﻃﻔﺖ‬

‫ذﮐﺮ ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ اﺣﺎدﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻔﻬﻮم ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻧﺮﻣﯽ و ﻣﻼﯾﻤﺖ را دوﺳﺖ دارد و‬
‫ﻧﺮﻣﯽ و ﻟﻄﺎﻓﺖ در ﻫﺮ ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬آن را زﯾﺒﺎ و آراﺳﺘﻪ ﻣﯽﺳﺎزد و از ﻫﺮ ﭼﯿﺰي ﮐﻪ‬
‫ﺟﺪا ﺷﻮد‪ ،‬آن را زﺷﺖ و ﻣﻌﯿﻮب ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ‪ .‬و اﯾﻦ‪ ،‬اﻧﺴﺎن را ﺗﺸﻮﯾﻖ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ در‬
‫ﻫﻤﻪي ﮐﺎرﻫﺎﯾﺶ ﺑﻪﻧﺮﻣﯽ ﻋﻤﻞ ﮐﻨﺪ؛ ﺑﺎ ﺧﺎﻧﻮادهاش‪ ،‬ﺑﺎ ﺑﺮادراﻧﺶ‪ ،‬ﺑﺎ دوﺳﺘﺎﻧﺶ و ﺑﺎ‬
‫ﻫﻤﻪي ﻣﺮدم‪ ،‬ﻣﻬﺮﺑﺎن و ﻧﺮمﺧﻮ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬زﯾﺮا اﷲ‪ ‬ﻣﻬﺮﺑﺎن و آﺳﺎنﮔﯿﺮ اﺳﺖ و ﻧﺮﻣﯽ و‬
‫ﻣﻼﻃﻔﺖ را دوﺳﺖ دارد‪.‬‬
‫وﻗﺘﯽ اﻧﺴﺎن ﺑﺎ ﻣﺮدم ﺑﻪﻧﺮﻣﯽ ﺑﺮﺧﻮرد ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻟﺬت ﻣﯽﺑﺮد و اﺣﺴﺎسِ آراﻣﺶ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ اﻣﺎ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ آنﻫﺎ ﺑﺎ ﺧﺸﻮﻧﺖ رﻓﺘﺎر ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﭘﺸﯿﻤﺎن ﻣﯽﺷﻮد و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫اي ﮐﺎش ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮﺧﻮردي ﻧﻤﯽﮐﺮدم؛ اﻣﺎ دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﮐﺎر از ﮐﺎر ﮔﺬﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬وﻟﯽ اﮔﺮ ﺑﺎ‬
‫ﻧﺮﻣﯽ و ﻣﻼﻃﻔﺖ ﺑﺎ آنﻫﺎ ﺑﺮﺧﻮرد ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬از ﮐﺎر‪‬ش ﭘﺸﯿﻤﺎن ﻧﻤﯽﺷﺪ‪.‬‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻫﻤﮕﺎن را ﺑﻪ ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ‪ ،‬ﺳﻮدﻣﻨﺪ و ﭘﺮﺧﯿﺮ ﺗﻮﻓﯿﻖ دﻫﺪ و آنﻫﺎ را ﺑﻪ‬
‫ارزشﻫﺎي اﺧﻼﻗﯽ و ﻣﻨﺶﻫﺎي ﻧﯿﮏ و ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه آراﺳﺘﻪ ﺳﺎزد‪.‬‬
‫***‬
‫َ ُ‬ ‫ُ َ‬ ‫ََ َ‬ ‫َ‬
‫ﺠﺪ‪� ،‬ﻘﺎم اﻨﻟَّﺎس إِﻴﻟْﻪ ِ َﻴﻟﻘﻌﻮا �ِﻴﻪ‪،‬‬ ‫اﻲﺑ ﻲﻓ َاﻤﻟﺴ ِ‬ ‫‪ -٦٤١‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﺑَﺎل أ ْﻋ َﺮ ٌّ‬
‫َ َ َّ ُ ُ‬
‫ﺜﺘﻢ ُﻣيَ ِّﺮﺴ َ‬ ‫ْ َُ ً‬ ‫َ ُ ُ ََ ُ َ َ ْ ِ َ ْ ً ْ َ‬ ‫ﻓﻘﺎل اﻨﻟَّ ُّ‬
‫�ﻦ‬ ‫ِ‬ ‫ﻌ‬
‫ِ‬ ‫ﺑ‬ ‫ﻤﺎ‬‫ﻧ‬‫ِ‬ ‫ﺈ‬ ‫ﻓ‬ ‫‪،‬‬‫ء‬‫ٍ‬ ‫ﺎ‬‫ﻣ‬ ‫ِﻦ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺎ‬‫ﻮ�‬ ‫ﻧ‬‫ذ‬ ‫و‬ ‫أ‬ ‫‪،‬‬‫ء‬‫ٍ‬ ‫ﺎ‬‫ﻣ‬ ‫ﻲﺒ‪ :‬دﻋﻮه وأ ِر�ﻘﻮا ﻰﻠﻋ ﺑﻮﻪﻟِ ﺳﺠﻼ ﻣِﻦ‬ ‫ِ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫َ‬ ‫ِّ‬ ‫َْ ُْ َُ ُ َ‬
‫ﺮﺴ�ﻦ«‪] .‬رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[‬
‫ولﻢ �ﺒﻌﺜﻮا ﻣﻌ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺻﺤﺮاﻧﺸﯿﻨﯽ در ﻣﺴﺠﺪ ادرار ﮐﺮد؛ ﻣﺮدم ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻨﺪ‬
‫ﺗﺎ ﺑﺎ او ﺑﺮﺧﻮرد ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬او را ﺑﻪ ﺣﺎلِ ﺧﻮد رﻫﺎ ﮐﻨﯿﺪ و ﯾﮏ ﺳﻄﻞ آب‬
‫ﺑﺮ ﻣﺤﻞ ادرارش ﺑﺮﯾﺰﯾﺪ؛ زﯾﺮا ﺷﻤﺎ ﻣﺄﻣﻮرﯾﺖ ﯾﺎﻓﺘﻪاﯾﺪ ﮐﻪ آﺳﺎن ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﺳﺨﺖ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬در ﺑﺎب »ﺑﺮدﺑﺎري‪ ،‬ﺗﺄﻧّﯽ و درﻧﮓ در ﮐﺎرﻫﺎ و ﻧﺮمﺧﻮﯾﯽ« ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ‬
‫ﻣﻀﻤﻮن ﻧﻘﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﺻﺤﺮاﻧﺸﯿﻨﯽ در ﻣﺴﺠﺪ ادرار ﮐﺮد«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.220 :‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪572‬‬

‫ﺑﯿﺶﺗﺮ ﺑﺎدﯾﻪﻧﺸﯿﻦﻫﺎ‪ ،‬از اﺣﮑﺎم و آﻣﻮزهﻫﺎي دﯾﻨﯽ‪ ،‬ﺑﯽاﻃﻼع ﺑﻮدﻧﺪ؛ زﯾﺮا در ﺻﺤﺮا‬
‫زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و ﺑﻪ ﺷﺘﺮﻫﺎ ﯾﺎ ﮔﻮﺳﻔﻨﺪان ﺧﻮد ﻣﺸﻐﻮل ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو ﺑﯿﻨﺶ و‬
‫ﺷﻨﺎﺧﺖ‪ ‬دﻗﯿﻘﯽ از دﯾﻦ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ۡ َ ۡ َ ُ َ َ ُّ ُ ۡ ٗ َ َ ٗ َ َ ۡ َ ُ َ َّ َ ۡ َ ُ ْ ُ ُ َ َ ٓ َ َ َ َّ ُ َ َٰ‬
‫﴿ٱ�عراب أشد �فر� ون ِفا�ا وأجدر �� �علموا حدود ما أنزل ٱ� �‬
‫]اﻟﺘﻮﺑﺔ‪[٩٧ :‬‬ ‫َر ُس ِ‬
‫و�ِۦ﴾‬
‫ﮐﻔﺮ و ﻧﻔﺎق ﺑﺎدﯾﻪﻧﺸﯿﻨﺎن ﺷﺪﯾﺪﺗﺮ اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻋﺪم آﮔﺎﻫﯽ از ﺣﺪودي ﮐﻪ اﷲ ﺑﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش ﻧﺎزل‬
‫ﻧﻤﻮده‪ ،‬ﺳﺰاوارﺗﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ از آنﺟﺎ ﮐﻪ در ﺻﺤﺮا و دور از ﻣﺮدم و ﻣﺤﯿﻂﻫﺎي ﻋﻠﻤﯽ و دﯾﻨﯽ ﺑﻪﺳﺮ‬
‫ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ‪ ،‬ﻓﻬﻢ و ﺷﻨﺎﺧﺖ ﮐﻢﺗﺮي ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﺣﮑﺎمِ اﻟﻬﯽ دارﻧﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺻﺤﺮاﻧﺸﯿﻦ وارد ﻣﺴﺠﺪ ﺷﺪ؛ در اﯾﻦ ﻣﯿﺎن ﺑﻪ ﮔﻮﺷﻪاي از ﻣﺴﺠﺪ رﻓﺖ و ادرار‬
‫ﮐﺮد‪ .‬ﻣﺮدم ﺗﺼﻤﯿﻢ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ ﺑﺎ او ﺑﺮﺧﻮرد ﮐﻨﻨﺪ؛ اﻣﺎ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬آنﻫﺎ را ﻧﻬﯽ ﮐﺮد و‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬او را ﺑﻪ ﺣﺎلِ ﺧﻮد رﻫﺎ ﮐﻨﯿﺪ«؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﮕﺬارﯾﺪ ﮐﺎرش را ﺑﮑﻨﺪ‪ .‬و اﻓﺰود‪» :‬ﯾﮏ‬
‫ﺳﻄﻞ آب ﺑﺮ ﻣﺤﻞ ادرارش ﺑﺮﯾﺰﯾﺪ؛ زﯾﺮا ﺷﻤﺎ ﻣﺄﻣﻮرﯾﺖ ﯾﺎﻓﺘﻪاﯾﺪ ﮐﻪ آﺳﺎن ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ‪ ،‬ﻧﻪ‬
‫ﺳﺨﺖ«‪.‬‬
‫وﻗﺘﯽ ﺻﺤﺮاﻧﺸﯿﻦ ﮐﺎرش را ﺗﻤﺎم ﮐﺮد‪ ،‬دﻟﻮي آب در ﻣﺤﻞ ادرارش رﯾﺨﺘﻨﺪ ﺗﺎ ﭘﺎك‬
‫ﺎﺟ َﺪ‬ ‫ﺷﻮد‪ .‬ﺳﭙﺲ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬آن ﺻﺤﺮاﻧﺸﯿﻦ را ﺻﺪا زد و ﺑﻪ او ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬إ َّن َﻫﺬه ال ْ َﻤ َ‬
‫ﺴ‬
‫ِ‬ ‫ِِ‬ ‫ِ‬
‫ْ‬
‫َ َ َ ُْ‬ ‫َ َّ‬ ‫ْ َ َ ْ َ ْ َ ْ َ َ َّ َ َ ْ َّ‬ ‫ﻻﺗَ ْﺼﻠُ ُﺢ ل ِ َ ْ‬
‫آن«‪.‬‬ ‫ا�‪ ‬والﺼﻼ ِة وﻗِﺮاء ِة اﻟﻘﺮ ِ‬ ‫ﻲﺸ ٍء ِﻣﻦ ﻫﺬا اﺒﻟﻮ ِل وﻻ اﻟﻘﺬ ِر إِ�ﻤﺎ ِ� ِ ِ‬
‫ﺬﻟﻛ ِﺮ ِ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﭼﯿﺰﻫﺎﯾﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ادرار و ﻧﺠﺎﺳﺖ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪي اﯾﻦ ﻣﺴﺎﺟﺪ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ اﯾﻦ ﻣﺴﺎﺟﺪ‬
‫ﺑﺮاي ذﮐﺮ اﷲ‪ ،‬ﻧﻤﺎز و ﺗﻼوت ﻗﺮآن ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪهاﻧﺪ«‪.‬‬
‫و اﻣﺎ ﻧﮑﺎﺗﯽ ﮐﻪ از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬
‫ﻋﺬر ﺑﻪ ﺟﻬﻞ ﯾﮑﯽ از ﻧﮑﺎت‪ ‬ﻗﺎﺑﻞ ﺑﺮداﺷﺖ از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺮﺧﻮردي‬
‫ﮐﻪ ﺑﺎ اﻧﺴﺎن ﺟﺎﻫﻞ ﯾﺎ ﻧﺎآﮔﺎه ﻣﯽﺷﻮد ﺑﺎ ﻧﺤﻮهي ﺑﺮﺧﻮرد ﺑﺎ ﻋﺎﻟﻢ ﯾﺎ اﻧﺴﺎنِ آﮔﺎه‪ ،‬ﻣﺘﻔﺎوت‬
‫اﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا ﮐﺴﯽ ﮐﻪ از روي آﮔﺎﻫﯽ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﻋﻤﻞِ ﺑﺪي ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻪﻣﺮاﺗﺐ ﺑﺪﺗﺮ اﺳﺖ و‬
‫ﭼﻪﺑﺴﺎ از روي ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ ﺣﻘﯿﻘﺖ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﻋﻤﻠﯽ اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ؛ اﻣﺎ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﯽداﻧﺪ‪،‬‬
‫از روي ﻧﺎآﮔﺎﻫﯽ ﻋﻤﻞ ﮐﺮده‪ ،‬ﻓﮑﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﻋﻤﻠﺶ اﯾﺮادي ﻧﺪارد‪ .‬از اﯾﻦرو رﺳﻮلاﷲ‪‬‬
‫ﻋﺬرِ اﯾﻦ ﺻﺤﺮاﻧﺸﯿﻦ را ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ و ﺑﺎ او ﺑﻪﻧﺮﻣﯽ ﺑﺮﺧﻮرد ﮐﺮد‪.‬‬
 ‫‪573‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺑﺮدﺑﺎري‪ ،‬ﺗﺄﻧﯽ و درﻧﮓ در ﮐﺎرﻫﺎ و ﻧﺮمﺧﻮﯾﯽ‬

‫از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ درﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﻧﺎﮔﺰﯾﺮ ﺑﺎﺷﯿﻢ از ﻣﯿﺎن ﺑﺪ و ﺑﺪﺗﺮ‪ ،‬ﯾﮑﯽ را‬
‫اﻧﺘﺨﺎب ﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬ﮔﺰﯾﻨﻪي ﻧﺨﺴﺖ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺪ را ﺑﺮﻣﯽﮔﺰﯾﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﻣﻔﺎﺳﺪ ﮐﻢﺗﺮي دارد‪.‬‬
‫ﭼﻨﺎنﮐﻪ در اﯾﻦ ﻣﻮرد‪ ،‬دو ﻣﻔﺴﺪه وﺟﻮد داﺷﺖ‪:‬‬
‫ﻧﺨﺴﺖ‪ :‬اﯾﻦﮐﻪ اﯾﻦ ﺻﺤﺮاﻧﺸﯿﻦ ﺑﻪ ﮐﺎر‪‬ش اداﻣﻪ دﻫﺪ و در ﻣﺴﺠﺪ‪ ،‬ادرار ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫دوم‪ :‬اﯾﻦﮐﻪ اﯾﻦ ﺻﺤﺮاﻧﺸﻨﯿﻦ را ﺑﻠﻨﺪ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و ﻧﻤﯽﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ ﮐﺎرش را ﺗﻤﺎم ﮐﻨﺪ؛‬
‫ﻣﻔﺎﺳﺪ‪ ‬اﯾﻦ ﮐﺎر ﯾﺎ ﭘﯿﺎﻣﺪﻫﺎي ﺑﺪش ﺑﯿﺶﺗﺮ و ﺷﺪﯾﺪﺗﺮ ﺑﻮد‪:‬‬
‫‪ -1‬ﺑﺮاي ﺳﻼﻣﺖ‪ ‬وي ﺿﺮر داﺷﺖ؛ زﯾﺮا ﺧﻮدداري از ﺧﺮوج ادراري ﮐﻪ آﻣﺎدهي‬
‫ﺧﺮوج اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺠﺎري ادرار آﺳﯿﺐ ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ و ﮔﺎه ﺑﺎﻋﺚ ﻋﻔﻮﻧﺖ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ -2‬ﭼﻪﺑﺴﺎ اﮔﺮ او را ﺑﻠﻨﺪ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎ دﺳﺖﭘﺎﭼﮕﯽ ﺑﺮﻣﯽﺧﺎﺳﺖ و ﻟﺒﺎسﻫﺎﯾﺶ‬
‫آﻟﻮده ﻣﯽﺷﺪ و ﻓﻀﺎي ﺑﯿﺶﺗﺮي را آﻟﻮده ﻣﯽﮐﺮد؛ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﻣﮑﺎن داﺷﺖ ﺑﺪﻧﺶ‬
‫در ﺑﺮاﺑﺮِ ﻣﺮدم ﻧﻤﺎﯾﺎن ﺷﻮد؛ ﻟﺬا ﺑﺎﯾﺪ ﻟﺒﺎﺳﺶ را ﺟﻤﻊ و ﺟﻮر ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬در‬
‫ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻫﻢ ﺑﺪﻧﺶ آﻟﻮده ﻣﯽﺷﺪ و ﻫﻢ ﻟﺒﺎﺳﺶ‪.‬‬
‫از اﯾﻦرو ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬آن ﻣﺮد را ﺑﻪ ﺣﺎلِ ﺧﻮد رﻫﺎ ﮐﺮد ﺗﺎ ﮐﺎرش را ﺗﻤﺎم ﮐﻨﺪ و ﺳﭙﺲ‬
‫دﺳﺘﻮر داد ﻣﺤﻞ ادرارش را ﺑﺎ ﯾﮏ ﺳﻄﻞ آب ﺑﺸﻮﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﺑﻪ اﯾﻦ ﻗﺎﻋﺪه ﭘﯽ ﻣﯽﺑﺮﯾﻢ ﮐﻪ از ﻣﯿﺎن دو ﻣﻔﺴﺪهي ﮔﺮﯾﺰﻧﺎﭘﺬﯾﺮ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ ﺑﺪ و‬
‫دﯾﮕﺮي ﺑﺪﺗﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺪ را اﻧﺘﺨﺎب ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ از ﻣﯿﺎنِ دو ﻣﺼﻠﺤﺖ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ ﺑﺮﺗﺮ‬
‫اﺳﺖ و ﻓﻘﻂ اﻣﮑﺎن اﻧﺘﺨﺎب و اﻧﺠﺎمِ ﯾﮑﯽ از آنﻫﺎ وﺟﻮد دارد‪ ،‬ﮔﺰﯾﻨﻪاي را ﺗﺮﺟﯿﺢ‬
‫ﻣﯽدﻫﯿﻢ ﮐﻪ ﺑﺮﺗﺮ ﯾﺎ ﺳﻮدﻣﻨﺪﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﮔﺰﯾﻨﻪي ﻣﻮرد اﻧﺘﺨﺎب از ﻣﯿﺎنِ‬
‫ﻣﻔﺎﺳﺪ ﮔﺮﯾﺰﻧﺎﭘﺬﯾﺮ‪ ،‬ﮔﺰﯾﻨﻪايﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻔﺴﺪه ﯾﺎ ﺑﺪياش ﮐﻢﺗﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﮔﺰﯾﻨﻪي‬
‫اﻧﺘﺨﺎﺑﯽ از ﻣﯿﺎن ﻣﺼﺎﻟﺢ‪ ،‬ﮔﺰﯾﻨﻪايﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺼﻠﺤﺘﺶ ﺑﺮﺗﺮ ﯾﺎ ﺑﯿﺶﺗﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫از دﯾﮕﺮ ﻧﮑﺎﺗﯽ ﮐﻪ از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﺮﻣﯽآﯾﺪ‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﺎك ﮐﺮدن ﻣﺴﺠﺪ‪ ،‬واﺟﺐ‬
‫ﮐﻔﺎﯾﯽﺳﺖ؛ زﯾﺮا رﺳﻮلاﷲ‪ ‬دﺳﺘﻮر داد ﮐﻪ ﻣﺤﻞّ ﻧﺠﺎﺳﺖ را ﺑﺎ ﯾﮏ ﺳﻄﻞ آب ﺑﺸﻮﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﻫﺮﮐﺲ در ﻣﺴﺠﺪ ﻧﺠﺎﺳﺘﯽ دﯾﺪ ﺑﺮ او واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﻮد آنﺟﺎ را ﭘﺎك ﮐﻨﺪ ﯾﺎ ﺑﻪ‬
‫ﺧﺎدم ﻣﺴﺠﺪ و ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﺴﺆول اﺳﺖ اﻃﻼع دﻫﺪ ﺗﺎ آنﺟﺎ را ﭘﺎك ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﻧﺸﺎنﮔﺮ اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﺎك ﺑﻮدن ﻣﺤﻞ ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﺷﺮاﯾﻂ ﺻﺤﺖ‬
‫ﻧﻤﺎز اﺳﺖ؛ ﻟﺬا ﺑﺮ ﻧﻤﺎزﮔﺰار واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺪن‪ ،‬ﻟﺒﺎس و ﻣﺤﻞ ﻧﻤﺎزش را ﭘﺎك ﮐﻨﺪ؛‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪574‬‬

‫ﻓﺮﻗﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺤﻞ ﻧﻤﺎزش ﻓﺮش ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ زﻣﯿﻦ ﯾﺎ ﻫﺮ ﭼﺰ دﯾﮕﺮي؛ ﻣﻬﻢ اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﭘﺎك ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ درﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﭘﺎك ﺷﺪن زﻣﯿﻦ‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﯾﮏ ﺷﺴﺘﺸﻮ ﮐﺎﻓﯽﺳﺖ و‬
‫ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ روي آن آب ﺑﺮﯾﺰﯾﻢ‪ ،‬ﭘﺎك ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اﮔﺮ ﻧﺠﺎﺳﺖ‪ ،‬داراي ﺟِﺮم ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫ﻣﺪﻓﻮع ﯾﺎ ﺳﺮﮔﯿﻦ و اﻣﺜﺎل آن‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ اﺑﺘﺪا ﻧﺠﺎﺳﺖ را از ﻣﯿﺎن ﺑﺒﺮﯾﻢ و ﭘﺲ از زدودن‬
‫ﻧﺠﺎﺳﺖ آن ﻣﮑﺎن را ﺑﺎ آب ﺑﺸﻮﯾﯿﻢ‪.‬‬
‫از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﻪﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﭘﺎك ﮐﺮدنِ ﻧﺠﺎﺳﺖ‪ ،‬آب‬
‫ﺿﺮوريﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﯾﮏ ﺳﻄﻞ آب ﺑﺮ ﻣﺤﻞ ادرارش ﺑﺮﯾﺰﯾﺪ«‪ .‬ﻟﺬا‬
‫ﺑﯿﺶﺗﺮ ﻋﻠﻤﺎ ﺑﺮ اﯾﻦ ﺑﺎورﻧﺪ ﮐﻪ ﻧﺠﺎﺳﺖ ﺑﺎ ﭼﯿﺰي ﻏﯿﺮ از آب‪ ،‬ﭘﺎك ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ دﯾﺪﮔﺎه‬
‫ﺻﺤﯿﺢ‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮ ﭼﯿﺰي ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﻨﺰﯾﻦ و اﻣﺜﺎل آن ﮐﻪ ﻧﺠﺎﺳﺖ را از ﻣﯿﺎن ﺑﺒﺮد‪،‬‬
‫ﭘﺎكﮐﻨﻨﺪه اﺳﺖ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از آن ﺟﻬﺖ دﺳﺘﻮر داد ﮐﻪ روي آن ﻣﮑﺎن آب ﺑﺮﯾﺰﻧﺪ ﮐﻪ آن‬
‫ﻣﮑﺎن ﻫﺮﭼﻪ ﺳﺮﯾﻊﺗﺮ ﭘﺎك ﺷﻮد؛ وﮔﺮﻧﻪ اﮔﺮ در آن ﻣﺤﻞ آب ﻧﻤﯽرﯾﺨﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﮔﺬﺷﺖ‬
‫زﻣﺎن و در اﺛﺮ ﺑﺎد و ﺗﺎﺑﺶ آﻓﺘﺎب‪ ،‬ﻧﺠﺎﺳﺖ از ﻣﯿﺎن ﻣﯽرﻓﺖ و آن ﻣﮑﺎن‪ ،‬ﭘﺎك ﻣﯽﺷﺪ؛ ﻟﺬا‬
‫رﯾﺨﺘﻦ آب ﺑﺮاي اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ آنﺟﺎ زودﺗﺮ ﭘﺎك ﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ در دوران ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺷﻮﯾﻨﺪهي ﺷﯿﻤﯿﺎي وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ؛ ﻟﺬا ﺑﺮاي ﺷﺴﺘﺸﻮ و‬
‫زدودن ﻧﺠﺎﺳﺖ‪ ،‬ﭼﯿﺰي ﺟﺰ آب در اﺧﺘﯿﺎر ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﯽداﻧﯿﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﻧﺠﺎﺳﺖ از ﻣﯿﺎن‬
‫ﺑﺮود‪ ،‬ﻣﺤﻞ‪ ،‬ﭘﺎك ﻣﯽﺷﻮد؛ ﻟﺬا ﻓﺮﻗﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻧﺠﺎﺳﺖ ﺑﺎ ﭼﻪ ﭼﯿﺰي زدوده ﺷﻮد‪ .‬از‬
‫اﯾﻦرو ادرار و ﻣﺪﻓﻮع‪ ،‬ﺑﺎ ﺳﻨﮓ‪ ،‬ﭘﺎك ﻣﯽﮔﺮدد؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎ ﺳﻪ ﺳﻨﮕﯽ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺮاي ﭘﺎك‬
‫ﮐﺮدن ﺧﻮد اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﻟﺒﺎس زن ﮐﻪ ﺑﻠﻨﺪ اﺳﺖ و روي زﻣﯿﻦ ﮐﺸﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺎ ﻧﺠﺎﺳﺘﯽ ﺑﺮﺧﻮرد ﮐﻨﺪ‬
‫و ﺳﭙﺲ ﻧﺠﺎﺳﺖ در اﺛﺮ ﮐﺸﯿﺪه ﺷﺪن ﺑﺮ روي زﻣﯿﻦِ ﭘﺎك‪ ،‬از ﻣﯿﺎن ﺑﺮود‪ ،‬ﻟﺒﺎس ﻧﯿﺰ ﭘﺎك‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬زﯾﺮا زﻧﺎن‪ ،‬در دوران ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻟﺒﺎسﻫﺎي ﺑﻠﻨﺪي ﻣﯽﭘﻮﺷﯿﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﯾﮏ ﯾﺎ دو‬
‫وﺟﺐ و ﺣﺘﯽ ﻧﯿﻢ ﻣﺘﺮ روزي زﻣﯿﻦ ﮐﺸﯿﺪه ﻣﯽﺷﺪ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﻧﺒﺎﯾﺪ ﻟﺒﺎس زن‪ ،‬ﺑﯿﺶ از ﻧﯿﻢ ﻣﺘﺮ‬
‫روزي زﻣﯿﻦ ﮐﺸﯿﺪه ﺷﻮد؛ اﯾﻦ‪ ،‬وﺿﯿﻌﺖ ﭘﻮﺷﺶ زﻧﺎن در دوران ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻮد ﮐﻪ‬
‫ﭘﺎكﺗﺮﯾﻦ زﻧﺎن دﻧﯿﺎ ﺑﻮدﻧﺪ؛ اﻣﺎ اﯾﻨﮏ ﭼﻪ؟!‬
 ‫‪575‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺑﺮدﺑﺎري‪ ،‬ﺗﺄﻧﯽ و درﻧﮓ در ﮐﺎرﻫﺎ و ﻧﺮمﺧﻮﯾﯽ‬

‫ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در دوران ﻣﺎ ﺑﻪ ﮔﺬﺷﺘﮕﺎن ﻧﯿﮏ اﻣﺖ ﻧﮕﺎه ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ از‬
‫واﭘﺴﯿﻦ ﻧﺴﻞﻫﺎي اﯾﻦ اﻣﺖ ﺗﻘﻠﯿﺪ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﻨﺪ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬درﺑﺎرهي آﻧﺎن ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫ۢ َ ۡ ۡ َ ۡ ٌ َ َ ُ ْ َّ َ ٰ َ َ َّ َ ُ ْ َّ َ َ ٰ َ َ ۡ َ َ ۡ َ ۡ َ‬ ‫َ َ ََ‬
‫ت� فسوف يلقون‬ ‫﴿فخلف ِمن �ع ِدهِم خلف أضاعوا ٱلصلوة وٱ�بعوا ٱلشه� ِ‬
‫َ‬
‫]ﻣﺮﻳﻢ‪[٥٩ :‬‬ ‫� ًّيا ‪﴾٥٩‬‬
‫آنﮔﺎه ﻧﺴﻠﯽ ﺟﺎﯾﮕﺰﯾﻨﺸﺎن ﺷﺪ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز را رﻫﺎ ﮐﺮدﻧﺪ و از ﺧﻮاﺳﺘﻪﻫﺎي ﻧﻔﺴﺎﻧﯽ ﭘﯿﺮوي ﻧﻤﻮدﻧﺪ؛‬
‫ﭘﺲ ﺳﺰاي ﮔﻤﺮاﻫﯽ )ﺧﻮﯾﺶ( را ﺧﻮاﻫﻨﺪ دﯾﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺑﻪ ﺟﺎي ﺧﻮد! ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬در ﭘﻮﺷﺶ و دﯾﮕﺮ ﻣﻈﺎﻫﺮ زﻧﺪﮔﯽ از‬
‫دﺷﻤﻨﺎن ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ از ﯾﻬﻮد و ﻧﺼﺎرا‪ ،‬ﻣﺠﻮﺳﯿﺎن و ﺑﺖﭘﺮﺳﺘﺎن ﺗﻘﻠﯿﺪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺑﺮﺧﯽ‬
‫از زﻧﺎنِ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻫﺮ روز ﭼﺸﻢ ﺑﻪ راه‪ ‬ﻣ‪‬ﺪﻫﺎي ﺟﺪﯾﺪي ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ رهآورد ﻏﺮب اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﻣﺴﺆوﻻن‪ ،‬وﻇﯿﻔﻪ دارﻧﺪ از ﻧﺸﺮ ﻣﺠﻠﻪﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻣﺮو‪‬ج ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻣﺒﺘﺬل ﻏﺮب ﻫﺴﺘﻨﺪ‪،‬‬
‫ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي ﮐﻨﻨﺪ و ﺗﺪاﺑﯿﺮي ﺟﺪ‪‬ي ﺑﯿﻨﺪﯾﺸﻨﺪ؛ زﯾﺮا زن‪ ،‬ﺧﯿﻠﯽ اﺣﺴﺎﺳﯽ و ﻋﺎﻃﻔﯽﺳﺖ و‬
‫از اﯾﻦ ﺟﻬﺖ‪ ،‬دﯾﻦ و ﻋﻘﻞِ ﻗﻮي و ﭘﺨﺘﻪاي ﻧﺪارد؛ ﺑﻠﮑﻪ زن‪ ،‬آنﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ُ َّ ) ‪(1‬‬ ‫ْ‬
‫ﺎزمِ ِﻣ ْﻦ ِإﺣ َﺪا�ﻦ«‪.‬‬
‫ْ‬
‫اﺤﻟَ‬ ‫ﻞ‬ ‫الﺮ ُ‬
‫ﺟ‬ ‫ﺐ َّ‬ ‫ﺖ ﻣ ْﻦ ﻧَﺎﻗ َﺼﺎت َ� ْﻘﻞ َودﻳﻦ أَ ْذ َﻫ َ‬
‫ﺐ لﻠُ ِّ‬ ‫ﻓﺮﻣﻮد‪َ » :‬ﻣﺎ َرأَﻳْ ُ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ٍ ِ ٍ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺳﺮاغ ﻧﺪارم ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﻧﺎﻗﺺِ ﻋﻘﻞ و دﯾﻨﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷﻤﺎ ﻣﺮدانِ ﻋﺎﻗﻞ و ﭘﺨﺘﻪ را ﻓﺮﯾﺐ‬
‫دﻫﺪ«‪ .‬ﻟﺬا ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎ زن ﺑﻪ ﻣﺪﻫﺎ و ﺟﻠﻮهﻫﺎي ﻓﺮﯾﺒﻨﺪهي ﻏﺮﺑﯽ‪ ،‬ﻓﺮﯾﻔﺘﻪ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬از ﺳﻮي دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﺮدان‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﺳﯿﻤﺎي ﻣﺮداﻧﻪ دارﻧﺪ و ﺗﻨﻬﺎ در ﻟﺒﺎس‬
‫ﺖ‬
‫ﻣﺮدان ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ وﮔﺮﻧﻪ‪ ،‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ‪ ،‬زن ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﺗﺪﺑﯿﺮ و ادارهي زﻧﺪﮔﯽ آنﻫﺎ ﺑﻪ دﺳ ‪‬‬
‫زﻧﺎن اﺳﺖ و زنﻫﺎ ﺑﺮ آنﻫﺎ ﺣﮑﻢ ﻣﯽراﻧﻨﺪ‪ .‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ ََ ّ ٓ‬ ‫ّ ُ َ‬
‫]اﻟﻨﺴﺎء ‪[٣٤ :‬‬ ‫لر َجال ق َّ� ٰ ُمون � ٱلن ِ َساءِ﴾‬
‫﴿ٱ ِ‬
‫ﻣﺮدان‪ ،‬ﺳﺮﭘﺮﺳﺖ زﻧﺎﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﺮدانِ اﻣﺮوزي‪ ،‬زﯾﺮِ ﺳﻠﻄﻪي زﻧﺎن ﺧﻮد ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ ﻟﺬا زن‬
‫ادارهي زﻧﺪﮔﯽ را در دﺳﺖ دارد؛ ﻫﺮﻃﻮر ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬ﻟﺒﺎس ﻣﯽﭘﻮﺷﺪ و ﻫﺮﭼﻪ ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪،‬‬
‫اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ و ﻫﯿﭻ ﭘﺮواﯾﯽ از ﻣﺮد و ﺳﺮﭘﺮﺳﺖ ﺧﻮد ﻧﺪارد!‬

‫)‪ (1‬ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.(1462 ،304) :‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪576‬‬

‫ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻦﮐﻪ زﻧﺎن در دورهي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻟﺒﺎسﻫﺎي ﺑﻠﻨﺪي ﻣﯽﭘﻮﺷﯿﺪﻧﺪ ﺗﺎ ﭘﺎﻫﺎﯾﺸﺎن‬

‫ﻧﻤﺎﯾﺎن ﻧﺸﻮد‪ .‬و در ﺧﺎﻧﻪ ﻧﯿﺰ ﭘﻮﺷﺶ ﻣﻨﺎﺳﺒﯽ داﺷﺘﻨﺪ؛ اﺑﻮاﻟﻌﺒﺎس ﺣﺮاﻧﯽ‪ /‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬زن‬
‫در دوران ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در ﺧﺎﻧﻪاش‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ در ﺣﻀﻮرِ زﻧﺎن ﯾﺎ ﻣﺮداﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺤﺮﻣﺶ ﺑﻮدﻧﺪ‪،‬‬
‫ﻟﺒﺎﺳﯽ ﻣﯽﭘﻮﺷﯿﺪ ﮐﻪ از ﮐﻒ دﺳﺖ ﺗﺎ ﻗﻮزك ﭘﺎ را ﻣﯽﭘﻮﺷﺎﻧﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو ﺑﻪ ﻧﺎدرﺳﺖ ﺑﻮدن‬
‫اﯾﻦ ﭘﻨﺪار ﭘﯽ ﻣﯽﺑﺮﯾﻢ ﮐﻪ زن‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﻟﺒﺎﺳﯽ ﮐﻪ از ﻧﺎف ﺗﺎ زاﻧﻮ را ﻣﯽﭘﻮﺷﺎﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺴﻨﺪه‬
‫ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﭼﻨﯿﻦ ﭘﻨﺪاري‪ ،‬اﺷﺘﺒﺎه و ﻧﺘﯿﺠﻪي ﮐﺞاﻧﺪﯾﺸﯽ و ﺑﺮداﺷﺖ ﻧﺎدرﺳﺖ از ﺣﺪﯾﺚ‬
‫ْ َ‬ ‫َُْ ْ َ َ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻻ �ﻨﻈﺮ ال َﻤ ْﺮأة ِإﻰﻟ َﻋ ْﻮ َرة ال َﻤ ْﺮأة«‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬زن ﺑﻪ‬
‫ﻋﻮرت‪ ‬زن ﻧﮕﺎه ﻧﮑﻨﺪ«‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ زنِ ﺑﯿﻨﻨﺪه ﯾﺎ زﻧﯽ را ﻣﺨﺎﻃﺐ ﻗﺮار‬
‫داده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﮕﺎه ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻪ زﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ او ﻧﮕﺎه ﻣﯽﺷﻮد و ﻟﺒﺎس ﭘﻮﺷﯿﺪه اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﭼﻪﺑﺴﺎ زﻧﯽ ﮐﻪ ﻟﺒﺎس ﺑﻪ ﺗﻦ دارد‪ ،‬ﺑﺮاي ﻗﻀﺎي ﺣﺎﺟﺖ‪ ،‬ﻟﺒﺎﺳﺶ را درﺑﯿﺎورد؛ و ﻫﯿﭻ زﻧﯽ‬
‫ﺣﻖ ﻧﺪارد ﺑﻪ ﻋﻮرت‪ ‬ﻫﻢﺟﻨﺲ ﺧﻮد ﻧﮕﺎه ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬اﯾﻦ را ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ؛ ﻧﻪ اﯾﻦﮐﻪ‬
‫ﻋﻮرت زن از ﻧﺎف ﺗﺎ زاﻧﻮﺳﺖ‪ .‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﭘﻨﺪاري دارد‪ ،‬ﻓﺮﯾﺐ ﺷﯿﻄﺎن را ﺧﻮرده‬
‫اﺳﺖ؛ ﻟﺬا ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺒﯿﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﻧﺤﻮهي ﭘﻮﺷﺶ زﻧﺎن در دورهي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫الﺮ ُﺟ ُﻞ إ َﻰﻟ َﻋ ْﻮ َر ِة َّ‬
‫الﺮ ُﺟ ِﻞ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻣﺮد ﻧﯿﺰ ﻧﺒﺎﯾﺪ‬ ‫در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﻻ َ�ﻨْ ُﻈﺮ َّ‬
‫ِ‬
‫ﺑﻪ ﻋﻮرت‪ ‬ﻣﺮد ﻧﮕﺎه ﮐﻨﺪ«‪ .‬ﺑﺎ اﯾﻦ ﺣﺎل ﻣﺮدﻫﺎ در دوران ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ازار و ردا‪ -‬ﭘﯿﺮاﻫﻦ و‬
‫ﺷﻠﻮار‪ -‬ﻣﯽﭘﻮﺷﯿﺪﻧﺪ و ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ازار ﯾﺎ ﺷﻠﻮار ﺑﺴﻨﺪه ﻧﻤﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺧﻮب اﺳﺖ ﺑﻪ ﺣﺪﯾﺜﯽ‬
‫در اﯾﻦﺑﺎره اﺷﺎره ﮐﻨﻢ؛ ﺳﻬﻞ ﺑﻦ ﺳﻌﺪ ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬زﻧﯽ‪ ،‬ﺧﻮدش را ﺑﻪ ﻧﺒﯽ اﮐﺮم‪‬‬
‫ﻋﺮﺿﻪ ﮐﺮد‪ .‬ﻣﺮدي ﮔﻔﺖ‪ :‬اي رﺳﻮل ﺧﺪا! او را ﺑﻪ ازدواج ﻣﻦ در ﺑﯿﺎور‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬از‬
‫آن ﻣﺮد ﭘﺮﺳﯿﺪ‪» :‬آﯾﺎ ﭼﯿﺰي ﺑﺮاي ﻣﻬﺮش داري«؟ ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺗﻨﻬﺎ ﭼﯿﺰي ﮐﻪ دارم‪ ،‬ازارِ ﻣﻦ‬
‫اﺳﺖ«‪ .‬ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ ازارش را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﻬﺮﯾﻪ ﺑﻪ آن زن ﺑﺪﻫﺪ؟ اﮔﺮ آن را ﺑﻪ آن‬
‫زن ﻣﯽداد‪ ،‬ﺧﻮد ﭼﯿﺰي ﺑﺮاي ﭘﻮﺷﯿﺪن ﻧﺪاﺷﺖ و اﮔﺮ ﺧﻮد آن را ﻣﯽﭘﻮﺷﯿﺪ‪ ،‬آن زن‬
‫ﺑﺪون ﻣﻬﺮ ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ! ﻟﺬا رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪ او ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﺮو ﭼﯿﺰي ﭘﯿﺪا ﮐﻦ؛ اﮔﺮ ﭼﻪ اﻧﮕﺸﺘﺮي‬

‫)‪ (1‬اﺑﻦﻣﺎﺟﻪ‪ ،‬ش‪661 :‬؛ آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬در ﻏﺎﻳﺔ اﳌﺮام‪ ،‬ش‪ ،185 :‬رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‪ ،‬ش‪ ،1635 :‬و إرواء‬
‫اﻟﻐﻠﯿﻞ‪ ،‬ش‪ 1808 :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪577‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺑﺮدﺑﺎري‪ ،‬ﺗﺄﻧﯽ و درﻧﮓ در ﮐﺎرﻫﺎ و ﻧﺮمﺧﻮﯾﯽ‬
‫) ‪(1‬‬
‫اﻣﺎ آن ﻣﺮد ﭼﯿﺰي ﻧﯿﺎﻓﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ درﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ ﮐﻪ آنﻫﺎ ﺑﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﻣﺮد‬ ‫آﻫﻨﯽ ﺑﺎﺷﺪ«‪.‬‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ وﺿﻌﯿﺖ ﭘﻮﺷﺶ ﺧﻮد اﻫﻤﯿﺖ ﻣﯽدادﻧﺪ و ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﭘﻮﺷﺎﻧﺪن ﻧﺎف ﺗﺎ زاﻧﻮ ﺑﺴﻨﺪه‬
‫ﻧﻤﯽﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫در ﻫﺮ ﺣﺎل‪ ،‬ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ‪ ،‬ﺑﻪ درك و ﻓﻬﻢ ﻧﯿﺎز دارد؛ ﺑﺮاي دﺳﺖﯾﺎﺑﯽ ﺑﻪ ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﺑﯿﻨﺸﯽ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ وﺿﻌﯿﺖ ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ ‬و ﻓﻬﻢ آنﻫﺎ ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﻢ و ﺑﺒﯿﻨﯿﻢ ﮐﻪ آنﻫﺎ دﯾﻦ را‬
‫ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻓﻬﻤﯿﺪﻧﺪ و ﭼﮕﻮﻧﻪ اﺟﺮاﯾﺶ ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬اﯾﻨﮏ ﺑﯿﺶﺗﺮِ ﮐﺎﻓﺮان در ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﻏﺮﺑﯽ‬
‫ﺳﯿﻨﻪﻫﺎ و رانﻫﺎي ﺧﻮد را ﻣﯽﭘﻮﺷﺎﻧﻨﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﻫﯿﭻﮐﺲ از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﺮداﺷﺖ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫زن ﻓﻘﻂ ﺑﺎﯾﺪ از ﻧﺎف ﺗﺎ زاﻧﻮ را ﺑﭙﻮﺷﺎﻧﺪ و ﺑﺮﻫﻨﻪ ﮐﺮدن ﺳﺎﯾﺮ ﻗﺴﻤﺖﻫﺎي ﺑﺪﻧﺶ اﯾﺮادي‬
‫ﻧﺪارد!‬
‫ﺑﻪ اﺻﻞ ﻣﻮﺿﻮع ﺑﺎز ﻣﯽﮔﺮدﯾﻢ؛ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻗﺴﻤﺖ‪ ‬ﭘﺎﯾﯿﻨﯽِ ﻟﺒﺎس زن را ﮐﻪ روي زﻣﯿﻦ‬
‫ﮐﺸﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﺎ ﻧﺠﺎﺳﺘﯽ ﺑﺮﺧﻮرد ﻣﯽﮐﻨﺪ وﺑﺎز روي زﻣﯿﻦِ ﭘﺎك ﮐﺸﯿﺪه ﻣﯽﮔﺮدد‪،‬‬
‫ﭘﺎك داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ؛ ﻟﺬا در ﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ ﮐﻪ اﮔﺮ آب ﯾﺎ ﻫﺮ ﭼﯿﺰِ دﯾﮕﺮي‪ ،‬ﻧﺠﺎﺳﺖ‪ ‬را از ﭼﯿﺰي‬
‫زاﯾﻞ ﮐﻨﺪ‪ ،‬آن ﭼﯿﺰ‪ ،‬ﭘﺎك ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪي دﯾﮕﺮي ﮐﻪ داﺳﺘﺎن اﯾﻦ ﺻﺤﺮاﻧﺸﯿﻦ از آن ﺧﺒﺮ ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬ﺧﻮشﺧﻠﻘﯽ و‬
‫ﻧﺮمﺧﻮﯾﯽ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﻪ زﯾﺒﺎ و ﺑﺎ ﻣﻼﻃﻔﺖ ﺑﺎ ﺻﺤﺮاﻧﺸﯿﻦ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺖ؛ اﯾﻦ‪،‬‬
‫ﻫﻤﺎن ﭼﯿﺰيﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ در دﻋﻮت ﺑﻪ ﺳﻮي اﷲ و اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ‬
‫رﻋﺎﯾﺖ ﮐﻨﯿﻢ؛ ﯾﻌﻨﯽ رﻓﺘﺎ ِر ﻧﺮم و ﻧﯿﮑﯽ ﺑﺎ ﻣﺨﺎﻃﺒﺎن ﺧﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ‪ .‬زﯾﺮا اﻧﺴﺎن در‬
‫ﻧﺘﯿﺠﻪي ﻧﺮﻣﯽ و ﻣﻼﻃﻔﺖ ﺑﻪ ﻧﺘﺎﯾﺠﯽ ﻣﯽرﺳﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺧﺸﻮﻧﺖ و ﺳﺮﺳﺨﺘﯽ ﺑﻪ آن دﺳﺖ‬
‫ﻧﻤﯽﯾﺎﺑﺪ‪ .‬ﺷﺎﯾﺪ اﮔﺮ ﺑﺮﺧﻮرد ﺗﻨﺪ و ﺷﺪﯾﺪي ﺑﺎ ﻣﺨﺎﻃﺒﺎن ﺧﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ‪ ،‬دﻋﻮت ﯾﺎ‬
‫ﺳﺨﻦِ ﻣﺎ را ﻧﭙﺬﯾﺮﻧﺪ و ﺑﻠﮑﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺎ ﺑﺎﯾﺴﺘﻨﺪ و واﮐﻨﺶ ﻣﻨﻔﯽ از ﺧﻮد ﻧﺸﺎن دﻫﻨﺪ و‬
‫ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺑﺮﺧﻮرد‪ ‬ﺗﻨﺪ ﻣﺎ‪ ،‬ﺷﺮﯾﻌﺖ را رد ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬و ﺑﺮ ﻋﮑﺲ‪ ،‬اﮔﺮ ﺑﺮﺧﻮرد ﻧﯿﮑﯽ ﺑﺎ آنﻫﺎ‬
‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ‪ ،‬اﻧﺘﻈﺎر ﻣﯽرود ﺣﻘﯿﻘﺖ را ﺑﭙﺬﯾﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ از ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺘﻪ ﺷﺪن ﯾﺎ ﻣﺄﻣﻮرﯾﺖ اﯾﻦ اﻣﺖ ﺧﺒﺮ داد؛ ﻟﺬا ﺑﺮ‬
‫اﯾﻦ اﻣﺖ واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺴﺆوﻟﯿﺘﺶ در ﻗﺒﺎلِ دﻋﻮت ﺑﻪ ﺳﻮي دﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﻫﺮ ﯾﮏ از اﻓﺮاد اﻣﺖ ﺑﺎﯾﺪ ﺧﻮد را ﻣﺄﻣﻮر ﯾﺎ ﻓﺮﺳﺘﺎدهاي ﺑﺮاي ﺗﺒﻠﯿﻎ ﺷﺮﯾﻌﺖ ﺑﺪاﻧﺪ؛ از‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪ 5087 ،5030 ،5029) :‬و‪(...‬؛ و ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1425 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪578‬‬
‫َْ‬ ‫ِّ َّ‬
‫اﯾﻦرو رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪ِ » :‬ﻴﻟُﺒﻠ ِﻎ الﺸﺎ ِﻫ ُﺪ ِﻣﻨ�ﻢ اﻟﻐﺎﺋِﺐ«‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ ﺣﻀﻮر دارد‪،‬‬
‫ﺑﺎﯾﺪ )اﯾﻦ ﺳﺨﻨﺎن را( ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻏﺎﯾﺐ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ«‪ .‬و ﻣﺎ‪ ،‬اﻣﺖ ﻣﺤﻤﺪ‪ ‬ﻫﺴﺘﯿﻢ و‬
‫َ َّ ُ ُ ُ َ ِّ َ َ‬
‫�ﻦ ول ْﻢ‬ ‫ﺮﺴ‬
‫ﺑﺎﯾﺪ ﺷﺮﯾﻌﺖ را ﺑﻪ ﺳﺎﯾﺮِ ﻣﺮدم ﺑﺮﺳﺎﻧﯿﻢ‪ .‬از اﯾﻦرو ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻓ ِﺈﻧﻤﺎ ﺑ ِﻌﺜﺘﻢ ﻣي ِ‬
‫�ﻦ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺷﻤﺎ ﻣﺄﻣﻮرﯾﺖ ﯾﺎﻓﺘﻪاﯾﺪ ﮐﻪ آﺳﺎن ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﺳﺨﺖ«‪.‬‬ ‫ُ�ﺒْ َﻌﺜُﻮا ُﻣ َﻌ ِّﺮﺴ َ‬
‫ِ‬
‫در ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬وﻗﺘﯽ ﺻﺤﺮاﻧﺸﯿﻦ ﮐﺎرش را ﺗﻤﺎم ﮐﺮد‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺻﺪاﯾﺶ زد‬
‫ﻲﺸ ٍء ِﻣ ْﻦ َﻫ َﺬا ْ َ‬
‫اﺒﻟ ْﻮ ِل َوﻻ‬ ‫ﺎﺟ َﺪ ﻻﺗَ ْﺼﻠُ ُﺢ ل ِ َ ْ‬ ‫َّ َ ْ َ َ‬
‫و ﺑﻪ ﻧﺮﻣﯽ و ﻣﻼﯾﻤﺖ ﺑﻪ او ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬إِن ﻫ ِﺬهِ الﻤﺴ ِ‬
‫آن«‪ (2 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﭼﯿﺰﻫﺎﯾﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ادرار و‬ ‫َ َ َ ُْ ْ‬ ‫َ َّ‬ ‫ْ َ َ َّ َ َ ْ َّ‬
‫ا�‪ ‬والﺼﻼ ِة و ِﻗﺮاء ِة اﻟﻘﺮ ِ‬ ‫اﻟﻘﺬ ِر ِإ�ﻤﺎ ِ� ِ ِ‬
‫ﺬﻟﻛ ِﺮ ِ‬
‫ﻧﺠﺎﺳﺖ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪي اﯾﻦ ﻣﺴﺎﺟﺪ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ اﯾﻦ ﻣﺴﺎﺟﺪ ﺑﺮاي ذﮐﺮ اﷲ‪ ،‬ﻧﻤﺎز و ﺗﻼوت‬
‫ﻗﺮآن ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪهاﻧﺪ«‪ .‬آن ﺻﺤﺮاﻧﺸﯿﻦ‪ ،‬ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺧﺪاﯾﺎ! ﻣﻦ و ﻣﺤﻤﺪ را ﻣﺸﻤﻮل رﺣﻤﺖ‬
‫ﺧﻮﯾﺶ ﺑﮕﺮدان«‪ .‬اي ﮐﺎش ﺗﺎ ﻫﻤﯿﻦﺟﺎ دﻋﺎ ﻣﯽﮐﺮد و ﺳﺎﮐﺖ ﻣﯽﺷﺪ؛ اﻣﺎ از آنﺟﺎ ﮐﻪ‬
‫ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ ‬او را ﺳﺮزﻧﺶ ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ و ﮔﻤﺎن ﻣﯽﮐﺮد ﮐﻪ رﺣﻤﺖ‪ ،‬ﮔﻨﺠﺎﯾﺶ ﻫﻤﻪ را‬
‫ﻧﺨﻮاﻫﺪ داﺷﺖ‪ ،‬در اداﻣﻪي دﻋﺎﯾﺶ ﭼﻨﯿﻦ ﮔﻔﺖ‪» :‬و ﮐﺴﯽ دﯾﮕﺮ را ﺑﺎ ﻣﺎ ﻣﺸﻤﻮل اﯾﻦ‬
‫رﺣﻤﺖ ﻣﮕﺮدان«‪ .‬ﻟﺬا رﺣﻤﺖ‪ ‬ﮔﺴﺘﺮدهي اﻟﻬﯽ را ﺗﻨﮓ و ﻣﺤﺪود داﻧﺴﺖ؛ زﯾﺮا ﺟﺎﻫﻞ‬
‫ﺑﻮد و ﺟﺎﻫﻞ‪ ،‬ﺣﮑﻢِ ﺧﻮدش را دارد‪.‬‬
‫ﻧﺘﯿﺠﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ در دﻋﻮت و در اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ‪ ،‬ﺑﺎ ﻧﺮﻣﯽ و‬
‫ﻣﻼﻃﻔﺖ رﻓﺘﺎر ﻧﻤﺎﯾﯿﻢ؛ اﻣﺘﺤﺎن و ﺗﺠﺮﺑﻪ ﮐﻨﯿﺪ ﺗﺎ ﺑﺒﯿﻨﯿﺪ ﭼﻪ روﺷﯽ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻣﺎ‬
‫ﻋﻠﻢِ ﯾﻘﯿﻦ دارﯾﻢ ﮐﻪ ﻧﺮﻣﯽ و ﻣﻼﯾﻤﺖ ﺑﻬﺘﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا رﺳﻮلاﷲ‪ ‬اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﻓﺮﻣﻮده‬
‫اﺳﺖ و ﻣﺎ از روش و رﻫﻨﻤﻮد‪ ‬او ﭘﯿﺮوي ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬
‫***‬
‫ُ َ ِّ‬ ‫َ َ ْ َ‬
‫�ﺮﺴوا َوﻻ ُ� َﻌ ِّﺮﺴوا‪َ ،‬و� َ ِّ ُ‬
‫ﺮﺸوا َوﻻ �ﻨﻔ ُﺮوا«‪ ] .‬ﹲ‬
‫ﻣﺘﻔﻖ‬ ‫�ﺲ‪َ ‬ﻋ ِﻦ اﻨﻟَّ ِّ‬
‫ﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪ُ ِّ » :‬‬ ‫أ‬ ‫‪ -٦٤٢‬و�ﻦ‬
‫ِ‬ ‫ٍ‬
‫) ‪(3‬‬
‫ﻋﻠﻴﻪ[‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬در ﭼﻨﺪﯾﻦ ﻣﻮرد‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ‪ (4406 ،105 ،67) :‬و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1679 :‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2850 :‬‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪69 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1734 :‬‬
 ‫‪579‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺑﺮدﺑﺎري‪ ،‬ﺗﺄﻧﯽ و درﻧﮓ در ﮐﺎرﻫﺎ و ﻧﺮمﺧﻮﯾﯽ‬

‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﻧﺲ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪)» :‬ﺑﺮ ﺧﻮد و دﯾﮕﺮان( آﺳﺎن ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ و‬
‫ﺳﺨﺖ ﻧﮕﯿﺮﯾﺪ؛ ﻣﮋده دﻫﯿﺪ و ﺑﯿﺰار ﻧﮑﻨﯿﺪ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻧﻮوي‪ /‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را در ﺑﺎب »ﺑﺮدﺑﺎري‪ ،‬ﺗﺄﻧﯽ و درﻧﮓ در ﮐﺎرﻫﺎ و ﻧﺮمﺧﻮﯾﯽ«‬
‫ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬اﻧﺲ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آﺳﺎن ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ و ﺳﺨﺖ‬
‫ﻧﮕﯿﺮﯾﺪ؛ ﻣﮋده دﻫﯿﺪ و ﺑﯿﺰار ﻧﮑﻨﯿﺪ«‪ .‬در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭼﻬﺎر ﺟﻤﻠﻪ آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫»آﺳﺎن ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ«؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺴﯿﺮﻫﺎ ﯾﺎ روشﻫﺎي آﺳﺎن را در ﭘﯿﺶ ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ؛ ﭼﻪ در‬
‫رﻓﺘﺎرﻫﺎ و اﻋﻤﺎلِ ﺷﺨﺼﯽ و ﭼﻪ در ﺗﻌﺎﻣﻞ ﺑﺎ دﯾﮕﺮان‪ .‬روش ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻫﺮﮔﺎه‬
‫دو ﮔﺰﯾﻨﻪ ﻓﺮاروﯾﺶ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﮔﺰﯾﻨﻪي آﺳﺎنﺗﺮ را اﻧﺘﺨﺎب ﻣﯽﮐﺮد؛ اﻟﺒﺘﻪ در‬
‫ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﮔﻨﺎه و ﻣﻌﺼﯿﺖ ﻧﺒﻮد‪ .‬و اﮔﺮ ﮔﻨﺎه و ﻣﻌﺼﯿﺖ ﺑﻮد‪ ،‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﯿﺶ از ﻫﻤﻪي‬
‫ﻣﺮدم از آن دوري ﻣﯽﮐﺮد‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﺷﻤﺎ ﻧﯿﺰ در ﺗﻤﺎم ﺷﺮاﯾﻂ در ﻋﺒﺎدتﻫﺎ و در ﺗﻌﺎﻣﻞ ﺑﺎ ﻣﺮدم‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ در ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ‪،‬‬
‫آﺳﺎنﺗﺮﯾﻦ ﮔﺰﯾﻨﻪﻫﺎ را اﻧﺘﺨﺎب ﮐﻨﯿﺪ؛ زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺮاي ﻣﺎ آﺳﺎﻧﯽ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ و اﯾﻦ‪،‬‬
‫ﻫﻤﺎن ﭼﯿﺰيﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺎ ﺑﺎﯾﺪ در ﻫﻤﻪ ﺣﺎل رﻋﺎﯾﺖ ﮐﻨﯿﻢ‪ .‬اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ُ ُ َّ ُ ُ ُ ۡ ُ ۡ َ َ َ ُ ُ ُ‬
‫� ُم ٱ ۡل ُع ۡ َ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[١٨٥ :‬‬ ‫�﴾‬ ‫﴿ي ِر�د ٱ� بِ�م ٱلي� و� ي ِر�د ب ِ‬
‫اﷲ ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ آﺳﺎﻧﯽ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﺳﺨﺘﯽ و دﺷﻮاري‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل‪ :‬اﮔﺮ دو راه ﺑﺮاي رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ دارﯾﺪ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از راهﻫﺎ ﺳﺨﺖ و‬
‫دﺷﻮار اﺳﺖ‪ -‬ﻣﺜﻼً ﭘ‪‬ﺮ از ﺳﻨﮓ و ﺧﺎر ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ -‬و دﯾﮕﺮي‪ ،‬آﺳﺎن‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ از راه‪‬‬
‫آﺳﺎن ﺑﺮوﯾﺪ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ زﻣﺴﺘﺎن اﺳﺖ و ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﺪ وﺿﻮ ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ؛ ﻫﻢ ﺑﻪ آبِ ﮔﺮم‬
‫دﺳﺘﺮﺳﯽ دارﯾﺪ و ﻫﻢ ﺑﻪ آب ﺳﺮد؛ ﺧُﺐ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﺑﺎ آب ﮔﺮم وﺿﻮ ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ‪ .‬و‬
‫ﻫﻤﯿﻦﻃﻮر ﺣﺞ؛ اﮔﺮ اﯾﻦ اﻣﮑﺎن ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﺎﺷﯿﻦ ﺑﻪ ﺣﺞ ﺑﺮوﯾﺪ ﯾﺎ ﺑﺎ‬
‫ﻫﻮاﭘﯿﻤﺎ‪ ،‬و رﻓﺘﻦ ﺑﺎ ﻫﻮاﭘﯿﻤﺎ آﺳﺎنﺗﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﺑﺎ ﻫﻮاﭘﯿﻤﺎ ﺑﺮوﯾﺪ‪.‬‬
‫ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻦﮐﻪ در ﻫﺮ ﻋﻤﻠﯽ‪ ،‬روشِ آﺳﺎنﺗﺮ ﺑﺮﺗﺮ اﺳﺖ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﺑﻪﺷﺮﻃﯽ ﮐﻪ ﻣﻌﺼﯿﺖ‬
‫ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ .‬زﯾﺮا اماﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻫﺮﮔﺎه رﺳﻮلاﷲ‪ ‬در ﻣﯿﺎنِ دو ﮐﺎر ﻗﺮار‬
‫ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﮐﺎرِ ﺳﺎدهﺗﺮ را اﻧﺘﺨﺎب ﻣﯽﮐﺮد؛ اﻟﺒﺘﻪ ﺑﻪﺷﺮﻃﯽ ﮐﻪ ﮔﻨﺎه ﻧﺒﻮد‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪580‬‬

‫اﻣﺎ اﮔﺮ اﻧﺠﺎم ﯾﮏ ﻋﺒﺎدت‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﺑﺎ ﺗﺤﻤﻞ ﻣﺸﻘﺖ و ﺳﺨﺘﯽ ﻣﻤﮑﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬روﺷﻦ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ اﺟﺮ و ﺛﻮابِ آن ﺑﯿﺶﺗﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد؛ ﻣﺜﻼً ﮐﺎﻣﻞ ﮐﺮدن وﺿﻮ در ﺳﺨﺘﯽﻫﺎ‪،‬‬
‫ﮐﻔﺎرهي ﮔﻨﺎﻫﺎن و ﻣﺎﯾﻪي رﻓﻊ درﺟﺎت اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ اﮔﺮ ﺑﺮاي اﻧﺴﺎن اﯾﻦ اﻣﮑﺎن وﺟﻮد‬
‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ روش ﯾﺎ ﻋﻤﻠﯽ آﺳﺎن را ﺑﺮﮔﺰﯾﻨﺪ و روش ﺳﺨﺖ را ﺗﺮﺟﯿﺢ دﻫﺪ‪ ،‬در‬
‫ﺣﻘﯿﻘﺖ اﻓﻀﻞ را ﺗﺮك ﮐﺮده اﺳﺖ؛ زﯾﺮا اﻓﻀﻞ‪ ،‬اﻧﺘﺨﺎبِ روشِ آﺳﺎنﺗﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪‬‬
‫ُ ْ‬ ‫َ َ ُ َّ ُ َ‬
‫ﺨﺑ ْ‬
‫� َﻣﺎ َﻋ َّﺠﻠﻮا اﻟ ِﻔ ْﻄ َﺮ«؛‬
‫روزه ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬درﺑﺎرهاش ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻻ ﻳﺰال اﻨﻟﺎس ِ ٍ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻣﺮدم در ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ ﺑﻪﺳﺮ ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ در اﻓﻄﺎر ﮐﺮدن ﻋﺠﻠﻪ ﮐﻨﻨﺪ« ﯾﺎ‬
‫َ َّ‬
‫ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ ﭘﺲ از ﻏﺮوب آﻓﺘﺎب اﻓﻄﺎر ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪ .‬و در ﺣﺪﯾﺜﯽ دﯾﮕﺮ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬وأﺧ ُﺮوا‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬و ﺧﻮردن ﺳﺤﺮي را ﺗﺎ ﭘﺎﯾﺎن وﻗﺖ ﺳﺤﺮ ﺑﻪﺗﺄﺧﯿﺮ ﺑﯿﻨﺪازﻧﺪ«‪ .‬ﭼﺮا؟‬ ‫) ‪(1‬‬ ‫الﺴ ُﺤ َ‬
‫ﻮر«؛‬ ‫ُّ‬

‫ﺑﺮاي اﯾﻦﮐﻪ اﮔﺮ ﺑﻪ ﺟﺎي ﺗﻌﺠﯿﻞ در ﺧﻮردنِ ﺳﺤﺮي‪ ،‬آن را ﺑﻪﺗﺄﺧﯿﺮ ﺑﯿﻨﺪازﯾﻢ‪ ،‬ﺗﻮان و‬
‫ﻧﯿﺮوي ﺑﯿﺶﺗﺮي در روز ﺧﻮاﻫﯿﻢ داﺷﺖ؛ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﮔﺮ اﻓﻄﺎر ﮐﺮدن را ﺑﻪﺗﺄﺧﯿﺮ ﻧﯿﻨﺪازﯾﻢ‬
‫و ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ ﭘﺲ از ﻏﺮوب آﻓﺘﺎب اﻓﻄﺎر ﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬ﺑﺮاي ﻣﺎ آﺳﺎنﺗﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد؛ ﺑﻪوﯾﮋه در‬
‫روزﻫﺎي ﮔﺮم و ﻃﻮﻻﻧﯽِ ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﺷﻮاﻫﺪ و دﻻﯾﻞ ﻓﺮاواﻧﯽ وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ اﻋﻤﺎل و روشﻫﺎي‬
‫آﺳﺎنﺗﺮ‪ ،‬ﺑﺮﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا ﺑﺮ ﺧﻮد آﺳﺎن ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ‪.‬‬
‫»و ﺳﺨﺖ ﻧﮕﯿﺮﯾﺪ«؛ ﯾﻌﻨﯽ در ﻋﺒﺎدتﻫﺎ و ﻧﯿﺰ در ﺗﻌﺎﻣﻞ ﺑﺎ دﯾﮕﺮان‪ ،‬روشﻫﺎي‬
‫ﺳﺨﺖ را اﻧﺘﺨﺎب ﻧﮑﻨﯿﺪ؛ زﯾﺮا از ﺳﺨﺖﮔﯿﺮي ﻧﻬﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎري ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﺮدي را‬
‫دﯾﺪ ﮐﻪ در آﻓﺘﺎب اﯾﺴﺘﺎده ﺑﻮد؛ ﻋﻠﺘﺶ را ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ .‬در ﭘﺎﺳﺦِ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬اي‬
‫رﺳﻮلﺧﺪا! او روزه دارد و ﻧﺬر ﮐﺮده ﮐﻪ روزه ﺑﮕﯿﺮد و زﯾﺮِ آﻓﺘﺎب ﺑﺎﯾﺴﺘﺪ‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪‬‬
‫) ‪(2‬‬
‫آن ﻣﺮد را از اﯾﻦ ﮐﺎر ﻧﻬﯽ ﮐﺮد و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬در آﻓﺘﺎب ﻧﺎﯾﺴﺖ«‪.‬‬
‫»ﻣﮋده دﻫﯿﺪ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﻫﺮﮔﺎه ﻋﻤﻞِ ﻧﯿﮑﯽ اﻧﺠﺎم دادﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﻮد ﻧﻮﯾﺪ دﻫﯿﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ در‬
‫آن ﺗﻘﻮا داﺷﺘﻪاﯾﺪ‪ ،‬از ﺷﻤﺎ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ و درﺑﺎرهي دﯾﮕﺮان ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺷﮑﻞ‬
‫ﻋﻤﻞ ﮐﻨﯿﺪ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ ﻋﻤﻞ ﻧﯿﮑﯽ اﻧﺠﺎم دادﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ آنﻫﺎ ﻣﮋده دﻫﯿﺪ ﮐﻪ ﭼﻨﺎنﭼﻪ ﺗﻘﻮا‬

‫)‪ (1‬ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪1957 :‬؛ و ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪1098 :‬؛ ﻫﺮ دو‪ ،‬ﯾﮏ ﺣﺪﯾﺚ اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ (2‬ر‪.‬ك‪ :‬ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.6704 :‬‬
 ‫‪581‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺑﺮدﺑﺎري‪ ،‬ﺗﺄﻧﯽ و درﻧﮓ در ﮐﺎرﻫﺎ و ﻧﺮمﺧﻮﯾﯽ‬

‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻋﻤﻠﺸﺎن را ﻣﯽﭘﺬﯾﺮد‪ .‬و ﺗﻘﻮا ﺷﺮﻃﯽ اﺳﺎﺳﯽ ﺑﺮاي ﭘﺬﯾﺮش‬
‫اﻋﻤﺎل اﺳﺖ؛ زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫� ‪﴾٢٧‬‬‫� م َِن ٱل ۡ ُم َّتقِ َ‬
‫﴿إ َّ� َما َ� َت َق َّب ُل ٱ َّ ُ‬
‫]اﳌﺎﺋﺪة‪[٢٧ :‬‬ ‫ِ‬
‫اﷲ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ از ﭘﺮﻫﯿﺰﮔﺎران‪ ،‬ﻣﯽﭘﺬﯾﺮد‪.‬‬
‫اﮔﺮ دﻋﺎ ﮐﺮدﯾﺪ و اﷲ را ﺧﻮاﻧﺪﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﻮد ﻧﻮﯾﺪ دﻫﯿﺪ ﮐﻪ اﷲ‪ ،‬دﻋﺎﯾﺘﺎن را ﻣﯽﭘﺬﯾﺮد؛‬
‫زﯾﺮا اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬
‫َ َ َ َ ُّ ُ ُ ۡ ُ ٓ ۡ َ ۡ َ ُ‬
‫]ﻏﺎﻓﺮ‪[٦٠ :‬‬ ‫ب ل� ۡ ۚم﴾‬ ‫ج‬‫و� أست ِ‬
‫﴿وقال ر��م ٱدع ِ‬
‫و ﭘﺮوردﮔﺎرﺗﺎن ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻣﺮا ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ ﺗﺎ دﻋﺎي ﺷﻤﺎ را ﺑﭙﺬﯾﺮم‪.‬‬
‫از اﯾﻦرو ﯾﮑﯽ از ﺑﺰرﮔﺎن ﺳﻠﻒ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﻫﺮﮐﺲ ﺗﻮﻓﯿﻖ دﻋﺎ ﭘﯿﺪا ﮐﺮد‪ ،‬ﭘﺲ او را‬
‫ب‬‫و� أَ ۡس َتج ۡ‬ ‫َ َ َ َ ُّ ُ‬
‫� ُم ٱ ۡد ُع ٓ‬ ‫ﺑﻪ ﭘﺬﯾﺮش دﻋﺎﯾﺶ ﻣﮋده ﺑﺎد؛ زﯾﺮا اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬وقال ر�‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َ ُ‬
‫ل� ۡ ۚم﴾‪» :‬و ﭘﺮوردﮔﺎرﺗﺎن ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻣﺮا ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ ﺗﺎ دﻋﺎي ﺷﻤﺎ را ﺑﭙﺬﯾﺮم«‪.‬‬
‫و اﯾﻦﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺎلِ ﺑﺪ زدن را ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ ﻣﯽداﻧﺴﺖ و ﺑﻪ ﻓﺎل ﻧﯿﮏ ﮔﺮﻓﺘﻦ را‬
‫ﻣﯽﭘﺴﻨﺪﯾﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع را ﺗﺄﯾﯿﺪ ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ زﯾﺮا اﮔﺮ اﻧﺴﺎن ﮐﺎري را ﺑﻪ ﻓﺎلِ ﻧﯿﮏ ﺑﮕﯿﺮد‪ ،‬ﺑﺎ‬
‫ﻧﺸﺎط و ﻧﯿﺮوي ﺑﯿﺶﺗﺮي آن را اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ و ﺑﻪ ﻧﺘﺎﯾﺞ ﺧﻮﺑﯽ دﺳﺖ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ‬
‫ﻓﺎلِ ﺑﺪ ﺑﺰﻧﺪ‪ ،‬دﺳﺘﺶ ﺑﻪ ﮐﺎر ﻧﻤﯽرود؛ ﺗﺎزه اﮔﺮ ﮐﺎر را ﺷﺮوع ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﺑﯽرﻏﺒﺘﯽ ﺑﻪ اﻧﺠﺎ ِم‬
‫آن ﻣﯽﭘﺮدازد‪ .‬ﻟﺬا ﺑﻪ ﺧﻮد و دﯾﮕﺮان ﻧﻮﯾﺪ دﻫﯿﺪ؛ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﻧﺰدﺗﺎن آﻣﺪ وﮔﻔﺖ‪» :‬ﭼﻨﯿﻦ و‬
‫ﭼﻨﺎن ﮐﺮدهام« و ﻧﮕﺮان ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ او ﻧﻮﯾﺪ‪ ‬ﺧﯿﺮ دﻫﯿﺪ و او را ﺷﺎدﻣﺎن ﮐﻨﯿﺪ ﺗﺎ ﻧﮕﺮاﻧﯽاش‬
‫ﺑﺮﻃﺮف ﺷﻮد‪ .‬ﺑﻪوﯾﮋه ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﯿﺎدت ﺑﯿﻤﺎر ﻣﯽروﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻪ او ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪ :‬ﻫﯿﭻ وﺿﻌﯿﺘﯽ‬
‫ﺛﺎﺑﺖ ﻧﻤﯽﻣﺎﻧﺪ؛ ﺧﻮﺷﺤﺎل ﺑﺎش ﮐﻪ انﺷﺎءاﷲ ﺑﻬﺒﻮد ﻣﯽﯾﺎﺑﯽ؛ اﻧﺴﺎن ﺑﺎﯾﺪ ﺻﺒﺮ ﮐﻨﺪ و ﺑﻪ‬
‫ﻼ ﺑﻪ او‬
‫ﭘﺎداش اﻟﻬﯽ اﻣﯿﺪوار ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺳﺨﻨﺎن اﻣﯿﺪوارﮐﻨﻨﺪهاي ﺑﻪ او ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ؛ ﻣﺜ ً‬
‫ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪ :‬اﻣﺮوز رﻧﮓ و رويِ ﺑﻬﺘﺮي داري‪ .‬زﯾﺮا ﺑﺎ ﮔﻔﺘﻦ ﭼﻨﯿﻦ ﺳﺨﻨﺎﻧﯽ او را ﺧﻮﺷﺤﺎل‬
‫ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﻫﻤﯿﺸﻪ در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﺧﻮد و دﯾﮕﺮان ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺷﮑﻞ ﻋﻤﻞ ﮐﻨﯿﺪ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن‬
‫ﺷﺎدي را ﺑﻪ ﺧﻮد و دﯾﮕﺮان ﻫﺪﯾﻪ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ‪.‬‬
‫»و ﺑﯿﺰار ﻧﮑﻨﯿﺪ«؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺮدم را از ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ و راهﻫﺎي ﺳﺎﻟﻢ و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﺑﯿﺰار و‬
‫ﮔﺮﯾﺰان ﻧﮕﺮداﻧﯿﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ آنﻫﺎ را ﺑﻪ ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ و راهﻫﺎي ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﺗﺸﻮﯾﻖ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﻋﻤﻞ ﻧﮑﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻋﺒﺎدت ﺑﯽرﻏﺒﺖ ﺷﻮﻧﺪ؛ ﻣﺜﻼ! اﻣﺎم ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻧﺒﺎﯾﺪ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪582‬‬

‫ﻧﻤﺎز را از ﺣﺪ‪ ‬ﺳﻨﺖ‪ ،‬ﻃﻮﻻﻧﯽﺗﺮ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻣﻌﺎذ ﺑﻦ ﺟﺒﻞ‪ ‬ﻧﻤﺎز ﻋﺸﺎ را ﺑﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و ﺳﭙﺲ ﻧﺰد‪ ‬ﻗﻮﻣﺶ ﻣﯽرﻓﺖ و ﻫﻤﯿﻦ ﻧﻤﺎز را ﺑﺮاي آﻧﺎن اﻣﺎﻣﺖ ﻣﯽداد‪ .‬ﺑﺎري‬
‫ﻣﻌﺎذ‪ ‬ﻧﻤﺎز را ﺧﯿﻠﯽ ﻃﻮﻻﻧﯽ ﺧﻮاﻧﺪ؛ ﻟﺬا ﻣﺮدي ﻧﻤﺎزش را ﺗﻨﻬﺎﯾﯽ ﺑﻪﺟﺎ آورد‪ .‬و اﯾﻦ‬
‫ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﺮد‪ ،‬اَﻧﮓ‪ ‬ﻧﻔﺎق ﺑﺰﻧﻨﺪ و ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﻣﻨﺎﻓﻖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬آن ﻣﺮد ﺑﺮاي‬
‫َ‬
‫َ َّ ٌ ْ َ َ ُ َ ُ ) ‪(1‬‬
‫َ‬
‫ﺷﮑﺎﯾﺖ ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬رﻓﺖ‪ .‬ﻟﺬا رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪ ﻣﻌﺎذ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬أ�ﺘﺎن أﻧﺖ ﻳﺎ ﻣﻌﺎذ؟«‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬اي ﻣﻌﺎذ! آﯾﺎ ﻣﺮدم را در ﻓﺘﻨﻪ ﻣﯽاﻧﺪازي؟«‬
‫ﺷﺨﺺِ دﯾﮕﺮي ﻧﯿﺰ ﭘﯿﺶﻧﻤﺎز ﻣﯽﺷﺪ و ﻧﻤﺎز را ﻃﻮﻻﻧﯽ ﻣﯽﮐﺮد؛ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫َ ْ َ ِّ ْ‬ ‫َّ ْ ُ ْ ُ َ ِّ َ َ َ ّ ُ ْ َ َّ‬
‫ﺎس ﻓﻠﻴُﺨﻔﻒ«‪ (2 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ از ﺷﻤﺎ ﭘﯿﺶﻧﻤﺎزِ‬ ‫�ﻦ ﻓﺄﻳ�ﻢ ﺻ� ِﺑﺎﻨﻟَّ ِ‬ ‫» ِإن ِﻣﻨ�ﻢ ﻣﻨﻔ ِﺮ‬
‫ﻣﺮدم ﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎز را ﮐﻮﺗﺎه ﺑﺨﻮاﻧﺪ«‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﮔﺮﯾﺰان ﮐﺮدن ﻣﺮدم از ﻋﺒﺎدت‪ ،‬ﮐﺎرِ ﻧﺎﭘﺴﻨﺪيﺳﺖ؛ از اﯾﻦرو ﻫﯿﭻﮔﺎه ﮐﺴﯽ را از‬
‫ﻋﺒﺎدت ﻧﺮاﻧﯿﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎ آﻧﺎن ﺑﻪﻧﺮﻣﯽ رﻓﺘﺎر ﮐﻨﯿﺪ و ﺑﺮ آنﻫﺎ آﺳﺎن ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ‪ .‬وﻗﺘﯽ آنﻫﺎ را ﺑﻪ‬
‫ﺳﻮي اﷲ‪ ‬ﻓﺮا ﻣﯽﺧﻮاﻧﯿﺪ‪ ،‬ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي دﻋﻮت دﻫﯿﺪ ﮐﻪ ﻣﺘﻨﻔﺮ و ﺑﯿﺰار ﻧﺸﻮﻧﺪ؛ ﺑﻪ‬
‫ﻫﯿﭻﮐﺲ ﻧﮕﻮﯾﯿﺪ‪ :‬ﺗﻮ‪ ،‬آدمِ ﺧﻄﺎﮐﺎري ﻫﺴﺘﯽ؛ ﻓﻼﻧﯽ! ﺗﻮ ﻣﻌﺼﯿﺖ ﮐﺮدهاي؛ ﯾﺎ اﯾﻦ وﯾﮋﮔﯽِ‬
‫ﺑﺪ در ﺗﻮﺳﺖ‪ .‬ﭼﻨﯿﻦ ﻋﺒﺎرتﻫﺎﯾﯽ آنﻫﺎ را ﮔﺮﯾﺰان ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ و ﺑﺎﻋﺚ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﯿﺶ‬
‫از ﭘﯿﺶ در ﮔﻨﺎه و ﻣﻌﺼﯿﺖ ﻏﻮﻃﻪور ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﭘﺲ آنﻫﺎ را ﺑﻪ ﻧﯿﮑﯽ و ﺑﻪ ﻧﺮﻣﯽ دﻋﻮت‬
‫دﻫﯿﺪ ﺗﺎ ﺑﺎ ﺷﻤﺎ اُﻧﺲ ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ و ﺳﺨﻦ و دﻋﻮت‪ ‬ﺷﻤﺎ را درﯾﺎﺑﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﭼﻨﯿﻦ رويﮐﺮدي‬
‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﺪ‪ ،‬ﺑﻪ رﻫﻨﻤﻮد رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻋﻤﻞ ﮐﺮدهاﯾﺪ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻣﮋده دﻫﯿﺪ و‬
‫ﺑﯿﺰار ﻧﮑﻨﯿﺪ«‪.‬‬
‫ﻟﺬا اي ﺑﺮادرِ ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺳﺮﻣﺎﯾﻪات ﻗﺮار ﺑﺪه و ﺑﺮ ﻫﻤﯿﻦ اﺳﺎس ﺑﻪ‬
‫ﺳﻮي ﭘﺮوردﮔﺎرت ﮔﺎم ﺑﺮدار و در اﯾﻦ ﻣﺴﯿﺮ ﺣﺮﮐﺖ ﮐﻦ و ﺑﺎ اﯾﻦ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ و اﺻﻞِ ﺑﺰرگ‬
‫ﺑﺎ ﺑﻨﺪﮔﺎن اﻻﻫﯽ ﻫﻤﺮاه ﺷﻮ؛ ﺑﻪﯾﻘﯿﻦ ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ ﻓﺮاواﻧﯽ ﺧﻮاﻫﯽ ﯾﺎﻓﺖ‪.‬‬
‫***‬

‫)‪ (1‬ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(6106 ،705) :‬؛ و ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.465 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(7159 ،6110 ،704 ،702) :‬؛ و ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.466 :‬‬
 ‫‪583‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺑﺮدﺑﺎري‪ ،‬ﺗﺄﻧﯽ و درﻧﮓ در ﮐﺎرﻫﺎ و ﻧﺮمﺧﻮﯾﯽ‬
‫َ ْ ُ ْ َ ِّ ْ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ ْ ُ ُ َ‬ ‫َّ‬
‫الﺮ�ﻖ‬ ‫‪ -٦٤٣‬وﻋﻦ ﺟﺮ�ﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ ا�‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﺳ ِﻤﻌﺖ َرﺳﻮل اﷲِ‪ ‬ﻳﻘﻮل‪» :‬ﻣﻦ �ﺮ ِم‬
‫ْ َ ُ َّ ُ‬ ‫ُْ‬
‫) ‪(1‬‬
‫اﺨﻟ� ﻠﻛﻪ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬ ‫� َﺮ ِم‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺟﺮﯾﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ‬
‫از ﻧﺮمﺧﻮﯾﯽ ﻣﺤﺮوم ﺷﻮد‪ ،‬از ﻫﻤﻪي ﻧﯿﮑﯽﻫﺎ ﻣﺤﺮوم ﻣﯽﮔﺮدد«‪.‬‬
‫ً‬ ‫َ َ ْ َ َّ َ‬ ‫ْ َ ُ ْ َ َ َ َّ َ ُ ً َ َ‬
‫ﺎل لﻠﻨَّ ِّ‬
‫ﻲﺒ‪ْ : ‬‬
‫أو ِﺻ�‪ ،‬ﻗﺎل‪» :‬ﻻ ﺗﻐﻀﺐ«‪ .‬ﻓﺮدد مِﺮارا‬ ‫ِ‬ ‫‪ -٦٤٤‬وﻋﻦ أ ِﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬أن رﺟﻼ ﻗ‬
‫) ‪(2‬‬ ‫َْ َ ْ‬ ‫َ‬
‫ﻗﺎل‪» :‬ﻻ �ﻐﻀﺐ«‪] .‬رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺷﺨﺼﯽ ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺮا ﻧﺼﯿﺤﺖ ﮐﻦ‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»ﺧﺸﻤﮕﯿﻦ ﻣﺸﻮ«‪ .‬او ﭼﻨﺪﯾﻦ ﺑﺎر درﺧﻮاﺳﺖ ﻧﺼﯿﺤﺖ ﮐﺮد و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»ﺧﺸﻤﮕﯿﻦ ﻣﺸﻮ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ذﮐﺮ ﮐﺮده ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ از‬
‫ﻧﺮمﺧﻮﯾﯽ ﻣﺤﺮوم ﺷﻮد‪ ،‬از ﻫﻤﻪي ﻧﯿﮑﯽﻫﺎ ﻣﺤﺮوم ﻣﯽﮔﺮدد«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ اﻧﺴﺎن در ﻫﺮ ﯾﮏ‬
‫از ﮐﺎرﻫﺎي ﺷﺨﺼﯽ و ﻧﯿﺰ در ﺗﻌﺎﻣﻞ ﺑﺎ دﯾﮕﺮان ﻣﺪارا ﻧﮑﻨﺪ و از ﻧﺮﻣﯽ و ﻣﻼﯾﻤﺖ ﻣﺤﺮوم‬
‫ﺷﻮد‪ ،‬از ﺗﻤﺎم ﺧﻮﺑﯽﻫﺎي آن ﮐﺎر ﻣﺤﺮوم ﻣﯽﮔﺮدد؛ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ اﮔﺮ ﺳﺨﺖﮔﯿﺮي ﻧﻤﺎﯾﺪ‬
‫و ﺑﺎ ﺷﺪت ﻋﻤﻞ ﮐﻨﺪ‪ ،‬از ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽِ ﻋﻤﻠﺶ ﻣﺤﺮوم ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻧﯿﺰ اﯾﻦ را ﺛﺎﺑﺖ‬
‫ﮐﺮده اﺳﺖ؛ وﻗﺘﯽ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﮐﺎري را ﺑﺎ ﺧﺸﻮﻧﺖ ﯾﺎ ﺷﺪت اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺘﯿﺠﻪي‬
‫ﻣﻄﻠﻮب ﻧﻤﯽرﺳﺪ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ ﺑﺎ ﺻﺒﺮ و ﺣﻮﺻﻠﻪ و ﻧﺮﻣﯽ و ﻣﺪارا ﺑﻪ ﮐﺎري ﺑﭙﺮدازد‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﯿﺮ و‬
‫ﻧﯿﮑﯽِ ﻓﺮاواﻧﯽ دﺳﺖ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﻫﺮﮐﺲ ﺧﻮاﻫﺎن ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﻫﻤﻮاره ﻧﺮمﺧﻮ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ و ﻣﺪارا ﮐﻨﺪ ﺗﺎ ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ ﯾﺎ ﻧﺘﺎﯾﺞ ﻣﻄﻠﻮﺑﯽ ﺑﻪدﺳﺖ آور‪‬د‪.‬‬
‫و اﻣﺎ ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪‬؛ در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﺷﺨﺼﯽ ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫ﻣﺮا ﻧﺼﯿﺤﺖ ﮐﻦ‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺧﺸﻤﮕﯿﻦ ﻣﺸﻮ«‪ .‬او ﭼﻨﺪﯾﻦ ﺑﺎر درﺧﻮاﺳﺖ ﻧﺼﯿﺤﺖ ﮐﺮد و‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺧﺸﻤﮕﯿﻦ ﻣﺸﻮ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ زودﺧﺸﻢ ﻧﺒﺎش ﮐﻪ ﺑﻪ اﻧﺪك ﭼﯿﺰي ﺑﺮاﻓﺮوﺧﺘﻪ‬
‫و ﻋﺼﺒﺎﻧﯽ ﺷﻮي؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺻﺒﺮ و ﺣﻮﺻﻠﻪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎش‪ .‬زﯾﺮا ﺧﺸﻢ و ﻋﺼﺒﺎﻧﯿﺖ‪،‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2592 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪] .6116 :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 49‬ذﮐﺮ ﺷﺪ‪[.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪584‬‬

‫اﺧﮕﺮيﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﯿﻄﺎن در ﻗﻠﺐِ اﻧﺴﺎن ﻣﯽاﻧﺪازد ﺗﺎ ﺧﻮﻧَﺶ را ﺑﻪﺟﻮش آور‪‬د‪ .‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ‬
‫رگﻫﺎي ﮔﺮدن اﻧﺴﺎن ﺑﻠﻨﺪ ﻣﯽﺷﻮد و ﭼﺸﻤﺎﻧﺶ ﺳ‪‬ﺮخ ﻣﯽﮔﺮدد و ﺑﺎﻋﺚ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ‬
‫اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻣﻨﻔﻌﻼﻧﻪ ﮐﺎري اﻧﺠﺎم دﻫﺪ ﮐﻪ ﺑﻌﺪ‪ ،‬ﭘﺸﯿﻤﺎن ﮔﺮدد‪.‬‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﯽآنﮐﻪ اﯾﻦ ﻣﺮد را ﺑﻪ ﺗﻘﻮاي اﻟﻬﯽ ﯾﺎ ﻧﻤﺎز ﯾﺎ روزه ﺳﻔﺎرش ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﭘﺮﻫﯿﺰ از ﺧﺸﻢ و ﻋﺼﺒﺎﻧﯿﺖ ﺳﻔﺎرش ﻓﺮﻣﻮد؛ زﯾﺮا اﯾﻦ ﺳﻔﺎرش‪ ،‬ﻣﻄﺎﺑﻖِ ﻧﯿﺎز و وﺿﻌﯿﺖ‪‬‬
‫آن ﻣﺮد ﺑﻮد‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻫﺮ ﮐﺴﯽ را ﻣﻄﺎﺑﻖ وﺿﻌﯿﺖ ﯾﺎ ﻧﯿﺎزش ارﺷﺎد ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬ﺑﻪ‬
‫ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل ﺑﻪ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﺳﻔﺎرش ﻧﻤﻮد ﮐﻪ ﺳﻪ روز در ﻣﺎه روزه ﺑﮕﯿﺮد و ﭘﯿﺶ از‬
‫ﺧﻮاب‪ ،‬ﻧﻤﺎز وﺗﺮش را ﺑﺨﻮاﻧﺪ؛ ﺑﻪ اﺑﻮدرداء‪ ‬ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦ ﺳﻔﺎرش را ﮐﺮد‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﻪ اﯾﻦ‬
‫ﻣﺮد ﭼﻨﺪﯾﻦ ﺑﺎر ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺧﺸﻤﮕﯿﻦ ﻣﺸﻮ«‪ .‬زﯾﺮا او را ﺧﻮب ﻣﯽﺷﻨﺎﺧﺖ و ﻣﯽداﻧﺴﺖ ﮐﻪ‬
‫آدمِ زودﺧﺸﻤﯽﺳﺖ؛ ﻟﺬا ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺧﺸﻤﮕﯿﻦ ﻣﺸﻮ«‪.‬‬
‫آنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺑﺎرﻫﺎ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﮔﺎه ﺧﺸﻢ‪ ،‬اﻧﺴﺎن را ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻦِ ﮐﻠﻤﻪاي ﮐﻔﺮآﻣﯿﺰ‬
‫ﯾﺎ ﻃﻼق دادن ﻫﻤﺴﺮش ﯾﺎ ﮐﺘﮏ زدن ﻣﺎدرش ﯾﺎ ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ از ﭘﺪرش وادار ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﻟﺬا‬
‫اﻧﺴﺎن ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ ﺳﺮد ﻣﯽﺷﻮد و ﺧﺸﻤﺶ ﻓﺮو ﻣﯽﻧﺸﯿﻨﺪ‪ ،‬از ﮐﺮدهاش ﭘﺸﯿﻤﺎن ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬از‬
‫اﯾﻦرو ﺑﺴﯿﺎرﻧﺪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﭘﺮﺳﻨﺪ‪ :‬ﻋﺼﺒﺎﻧﯽ ﺑﻮدم و ﻫﻤﺴﺮم را ﺳﻪﻃﻼﻗﻪ ﮐﺮدم‪ .‬ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﺳﺆالﻫﺎﯾﯽ زﯾﺎد ﻣﻄﺮح ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻟﺬا ﻫﯿﭻﮔﺎه ﺧﺸﻤﮕﯿﻦ ﻧﺸﻮﯾﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ از ﺧﺸﻢ و‬
‫ﻋﺼﺒﺎﻧﯿﺖ ﺑﭙﺮﻫﯿﺰﯾﺪ؛ زﯾﺮا ﺧﺸﻢ و ﻋﺼﺒﺎﻧﯿﺖ‪ ،‬ﺑﻪاﻧﺪازهاي اﻧﺴﺎن را ﻣﺘﺄﺛﺮ و دﮔﺮﮔﻮن‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﮔﺎه او را ﺗﺎ ﺣﺪ‪ ‬ﺟﻨﻮن ﭘﯿﺶ ﻣﯽﺑﺮد‪.‬‬
‫از اﯾﻦرو ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬اﮔﺮ اﻧﺴﺎن ﺑﻪاﻧﺪازهاي ﺧﺸﻤﮕﯿﻦ ﺷﻮد ﮐﻪ درك‬
‫ﻧﮑﻨﺪ ﭼﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ ،‬ﺳﺨﻨﺶ اﻋﺘﺒﺎر ﻧﺪارد؛ اﮔﺮ ﻟﻔﻆ‪ ‬ﻃﻼق ﺑﺮ زﺑﺎن ﺑﯿﺎورد‪ ،‬ﻫﻤﺴﺮش‬
‫ﻃﻼق ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬و اﮔﺮ دﻋﺎ ﮐﻨﺪ‪ ،‬دﻋﺎﯾﺶ ﺑﯽاﻋﺘﺒﺎر و ﻗﺎﺑﻞ ﻗﺒﻮل ﻧﯿﺴﺖ؛ زﯾﺮا از روي‬
‫درك و آﮔﺎﻫﯽ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫َ‬ ‫اﷲ َﻛ َﺘ َ‬
‫ا�‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬إ َّن َ‬‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َّ‬
‫اﻹﺣﺴﺎن‬‫َ ِ‬ ‫ﺐ‬ ‫ِ‬ ‫رﺳﻮل‬
‫ِ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﻋ‬ ‫‪‬‬ ‫وس‬‫ٍ‬ ‫‪ -٦٤٥‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻳﻌ� ﺷﺪاد ﺑﻦ أ‬
‫ِّ ْ َ َ ُ َّ َ ُ ُ‬ ‫ْ ََ َ َ َ ُْ ََ ْ ُ‬ ‫َ ُ ََ ُ‬ ‫َ ُ ِّ َ‬
‫ﺤﺪ أﺣﺪ�ﻢ‬ ‫ﺣﺴﻨﻮا اﻟ ِﻘﺘﻠﺔ و�ِذا ذﺤﺑﺘﻢ ﻓﺄﺣ ِﺴﻨﻮا اﺬﻟﺤﺑﺔ وﻴﻟ ِ‬‫ﻰﻠﻋ ﻞﻛ ﻲﺷ ٍء‪ ،‬ﻓﺈِذا ﻗﺘﻠﺘﻢ ﻓﺄ ِ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫َ ْ َُ َ ُ ْ َ َ َُ‬
‫ﻟ�ِح ذﺑﻴﺤﺘﻪ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬ ‫ﺷﻔﺮﺗﻪ و‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1955 :‬‬

 ‫‪585‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺑﺮدﺑﺎري‪ ،‬ﺗﺄﻧﯽ و درﻧﮓ در ﮐﺎرﻫﺎ و ﻧﺮمﺧﻮﯾﯽ‬

‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﯾﻌﻠﯽ‪ ،‬ﺷﺪاد ﺑﻦ اوس‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﷲ‪ ،‬ﻧﯿﮑﯽ و‬

‫اﺣﺴﺎن را در ﻫﺮ ﮐﺎري‪ ،‬ﻻزم ﻗﺮار داده اﺳﺖ؛ ﻟﺬا وﻗﺘﯽ‪ -‬ﮐﺎﻓﺮي ﺳﺘﯿﺰهﮔﺮ ﯾﺎ ﻣﺠﺮﻣﯽ را‬
‫ﺑﻪﻗﺼﺎص ﯾﺎ ﺟﺎﻧﻮري ﻣﻮذي را‪ -‬ﻣﯽﮐُﺸﯿﺪ‪ ،‬ﺧﻮب ﺑﮑُﺸﯿﺪ و ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺣﯿﻮاﻧﯽ را ذﺑﺢ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬ﺧﻮب ذﺑﺢ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ و ﻫﺮ ﯾﮏ از ﺷﻤﺎ ﺑﺎﯾﺪ ﭼﺎﻗﻮﯾﺶ را ﺗﯿﺰ ﮐﻨﺪ و ﺣﯿﻮاﻧﯽ را ﮐﻪ‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ ذﺑﺢ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬زود راﺣﺖ ﮐﻨﺪ«‪.‬‬
‫َّ‬ ‫َ ُّ‬ ‫َ َ َْ‬ ‫ُ َّ‬ ‫َ ُ‬ ‫َّ‬
‫ﺮ�ﻦ �ﻂ إِﻻ‬ ‫ِ‬ ‫م‬ ‫أ‬ ‫�‬ ‫ﺑ‬ ‫‪‬‬ ‫ا�‬ ‫‪ -٦٤٦‬وﻋﻦ ﺎﻋ�ﺸﺔ رﻲﺿ ا� ﻋﻨﻬﺎ ﻗﺎﻟﺖ‪ :‬ﻣﺎ ﺧ ِّ� رﺳﻮل‬
‫ُ َّ‬ ‫ُْ َ ََْ‬ ‫ْ َ ْ َ َ َ َْ َ َ‬ ‫َ َ َ ََْ َ ُ َ َ َ َ ُ ْ ً‬
‫ﺎس ﻣِﻨﻪ‪َ .‬وﻣﺎ ا�ﺘﻘ َﻢ رﺳﻮل ا�‪‬‬ ‫ﺮﺴﻫﻤﺎ‪ ،‬ﻣﺎ لﻢ ﻳ�ﻦ إِ�ﻤﺎ‪ ،‬ﻓﺈن ﺎﻛن إِ�ﻤﺎ ﺎﻛن أ�ﻌﺪ اﻨﻟَّ ِ‬ ‫أﺧﺬ أ�‬
‫َ َّ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬
‫َ َ َ ُ َ َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ُّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ِﻨﻟَﻔ ِﺴ ِﻪ ِﻲﻓ ﻲﺷ ٍء �ﻂ‪ ،‬إِﻻ أن ﺗنﺘﻬﻚ ﺣ ْﺮﻣﺔ ا�‪ ،‬ﻓﻴنﺘ ِﻘﻢ ِ�ِ ﺗﻌﺎﻰﻟ‪ ] .‬ﹲ‬
‫ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻫﺮﮔﺎه رﺳﻮلاﷲ‪ ‬در ﻣﯿﺎن دو ﮔﺰﯾﻨﻪ ﻣﺨﯿ‪‬ﺮ ﻣﯽﺷﺪ‪،‬‬
‫آﺳﺎنﺗﺮﯾﻦ آنﻫﺎ را اﻧﺘﺨﺎب ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﮔﻨﺎه ﻧﺒﻮد؛ و اﮔﺮ ﮔﻨﺎه ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﯿﺶ از‬
‫ﻫﻤﻪي ﻣﺮدم از آن دوري ﻣﯽﺟﺴﺖ‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻫﯿﭻﮔﺎه در ﻫﯿﭻ ﻣﻮردي ﺑﺮاي ﺧﻮد‬
‫اﻧﺘﻘﺎم ﻧﮕﺮﻓﺖ‪ ،‬ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ ﺣﺮﻣﺖ دﯾﻦ اﷲ ﺷﮑﺴﺘﻪ ﻣﯽﺷﺪ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ‬
‫اﷲ اﻧﺘﻘﺎم ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫َ ُ ْ ُ ُ‬
‫� ْﻢ ﺑ َﻤ ْﻦ َ�ْ ُﺮ ُم َﻰﻠﻋ اﻨﻟَّ‬ ‫َ َ َ ُ ُ‬
‫ِ‬ ‫ﺎر‬ ‫ِ‬ ‫ﺮﺒ‬‫ﺧ‬ ‫أ‬ ‫ﻻ‬ ‫أ‬ ‫»‬ ‫‪:‬‬ ‫‪‬‬‫ِ‬ ‫ﷲ‬‫ا‬ ‫ﻮل‬ ‫‪ -٦٤٧‬وﻋﻦ اﺑﻦ مﺴﻌﻮد‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳ‬
‫ﻟ� ﺳﻬ ٍﻞ«‪] .‬ﺗﺮﻣﺬي رواﯾﺘﺶ ﮐﺮده و‬
‫َ ِّ ِّ َ ْ‬
‫�‬ ‫ﻫ‬ ‫�ﺐ‬ ‫ﺮ‬
‫ُ ِّ َ‬
‫ﻗ‬ ‫ﻞﻛ‬ ‫ﻰﻠﻋ‬
‫َُُْ‬
‫م‬‫ﺮ‬‫ﺤﺗ‬ ‫ﺎر؟‬‫َأ ْو ﺑ َﻤ ْﻦ َﺤﺗْ ُﺮ ُم َﻋﻠَ ْﻴ ِﻪ اﻨﻟَّ‬
‫ٍ ٍ‬ ‫ِ ٍ‬ ‫ِ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺣﺴﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﯾﻦﻣﺴﻌﻮد‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آﯾﺎ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ از ﮐﺴﯽ ﺧﺒﺮ‬
‫ﺑﺪﻫﻢ ﮐﻪ ﺑﺮ آﺗﺶ دوزخ ﺣﺮام اﺳﺖ ﯾﺎ از ﮐﺴﯽ ﮐﻪ آﺗﺶ دوزخ ﺑﺮ او ﺣﺮام ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؟‬
‫آﺗﺶ دوزخ ﺑﺮ ﻫﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎنِ ﺧﻮشﺑﺮﺧﻮرد‪ ،‬ﺑﺎوﻗﺎر‪ ،‬ﻧﺮمﺧﻮ و آﺳﺎنﮔﯿﺮ ﺣﺮام اﺳﺖ«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪3560 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2327 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪2609 :‬؛ اﻟﺴﻠﺴﻠﺔ اﻟﺼﺤﻴﺤﺔ‪ ،‬ش‪938 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺘﺮﻣﺬي‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪:‬‬
‫‪.2022‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪586‬‬

‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬در اداﻣﻪي اﺣﺎدﯾﺚ‪ ‬اﯾﻦ ﺑﺎب‪ ،‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ‪:‬‬
‫اﺑﻮﯾﻌﻠﯽ‪ ،‬ﺷﺪ‪‬اد ﺑﻦ اوس‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﷲ‪ ،‬ﻧﯿﮑﯽ و اﺣﺴﺎن را در ﻫﺮ‬
‫ﮐﺎري‪ ،‬ﻻزم ﻗﺮار داده اﺳﺖ؛ ﻟﺬا وﻗﺘﯽ ‪ -‬ﮐﺎﻓﺮي ﺳﺘﯿﺰهﮔﺮ ﯾﺎ ﻣﺠﺮﻣﯽ را ﺑﻪﻗﺼﺎص ﯾﺎ‬
‫ﺣﯿﻮاﻧﯽ ﻣﻮذي را‪ -‬ﻣﯽﮐُﺸﯿﺪ‪ ،‬ﺧﻮب ﺑﮑُﺸﯿﺪ و ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺣﯿﻮاﻧﯽ را ذﺑﺢ ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ‪،‬‬
‫ﺧﻮب ذﺑﺢ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ«‪.‬‬
‫ذﺑﺢ و ﻧﺤﺮ‪ ،‬در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﺣﯿﻮاﻧﺎت ﺣﻼلﮔﻮﺷﺖ ﯾﺎ ﻣﻮﺟﻮدات زﻧﺪهايﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﮔﻮﺷﺖ‪ ‬آنﻫﺎ ﺣﻼل ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﺷﺘﺮ را ﻧَﺤﺮ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺳﺎﯾﺮ ﺣﯿﻮاﻧﺎت ﺣﻼلﮔﻮﺷﺖ را ﺳﺮ‬
‫ﻣﯽﺑ‪‬ﺮﻧﺪ‪ .‬ﻧﺤﺮ در ﭘﺎﯾﯿﻦِ ﮔﺮدن ﮐﻪ ﻣﺘﺼﻞ ﺑﻪ ﺳﯿﻨﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد و ذﺑﺢ در‬
‫ﻗﺴﻤﺖ‪ ‬ﺑﺎﻻي ﮔﺮدن ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﺮ ﻣﺘﺼﻞ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در ذﺑﺢ و ﻧﺤﺮ‪ ،‬ﺑﺮﯾﺪن دو ﺷﺎهرگ‪ ‬اﺻﻠﯽ‬
‫ﺿﺮوريﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻫﻤﺎن دو رﮔﯽ ﮐﻪ ﺧﻮن را ﺑﻪ ﺗﻤﺎم ﺑﺪن ﻣﯽرﺳﺎﻧﻨﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫َ َ ُُ‬
‫ﷲ َﻋﻠﻴْ ِﻪ ﻓﻠﻜﻮا«‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻫﺮ ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﺑﺎ آﻟﺖ‪‬‬ ‫ا‬ ‫اﺳ ُ‬
‫ﻢ‬ ‫ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪َ » :‬ﻣﺎ أَ ْ� َﻬ َﺮ َّ‬
‫اﺪﻟ َم َو ُذﻛ َﺮ ْ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ﺑ‪‬ﺮﻧﺪهاي ذﺑﺢ ﮔﺮدد ﮐﻪ ﺧﻮن را ﺟﺎري ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻧﺎمِ اﷲ ﺑﺮ آن ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد‪ ،‬ﺣﻼل اﺳﺖ؛‬
‫ﭘﺲ از آن ﺑﺨﻮرﯾﺪ«‪ .‬ﺧﻮن‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﺑﺎ ﺑﺮﯾﺪن دو ﺷﺎهرگ ﺟﺎري ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬ﻟﺬا ﺷﺮط ﺣﻼل‬
‫ﺑﻮدنِ ﺣﯿﻮان ذﺑﺢﺷﺪه ﯾﺎ ﺣﯿﻮان ﻧﺤﺮﺷﺪه‪ ،‬ﺑﺮﯾﺪنِ دو ﺷﺎهرگ اﺳﺖ؛ اﻣﺎ ﺑﺮﯾﺪ ِن ﺣﻠﻘﻮم‪،‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺠﺮاي ﺗﻨﻔﺲ و ﺑﺮﯾﺪن ﻣ‪‬ﺮي‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺠﺮاي ﻏﺬا‪ ،‬ﺷﺮط ﻧﯿﺴﺖ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻫﺮ دو ﺑﺮﯾﺪه ﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﻗﺘﻞ در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﻣﻮﺟﻮداﺗﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﮐﺸﺘﻦِ آنﻫﺎ اﻣﺮ ﺷﺪه ﯾﺎ ﮐﺸﺘﻦ آنﻫﺎ ﺟﺎﯾﺰ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﺧﻮردن آنﻫﺎ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬از ﺟﺎﻧﻮراﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﮐﺸﺘﻦِ آنﻫﺎ اﻣﺮ ﺷﺪه‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ‬
‫ﺑﻪ ﻣﻮش‪ ،‬ﻋﻘﺮب‪ ،‬ﻣﺎر و ﺳﮓ‪ ‬ﮔﺎزﮔﯿﺮ اﺷﺎره ﮐﻨﯿﻢ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﮐﺸﺘﻦ ﺟﺎﻧﻮران ﻣﻮذي‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻋﻠﻤﺎ ﻗﺎﻋﺪهاي دارﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺷﺮﯾﻌﺖ ﺑﻪ ﮐﺸﺘﻦ ﻫﺮ ﻣﻮﺟﻮدي ﮐﻪ ﻃﺒﻌ ًﺎ‬
‫ﻣﻮذيﺳﺖ‪ ،‬دﺳﺘﻮر داده اﺳﺖ؛ و ﻫﺮ ﺟﺎﻧﻮري ﮐﻪ ﻃﺒﯿﻌﺘﺎً ﻣﻮذي ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬اﻣﺎ اﺳﺒﺎب‬
‫زﺣﻤﺖ و اذﯾﺖ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮان او را ﮐُﺸﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻣﻮرد دوم ﻣﺸﺮوط ﺑﻪ اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ‬

‫)‪ (1‬ﺑﺨﺎري‪ ،‬در ﭼﻨﺪﯾﻦ ﻣﻮرد‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ‪(3075 ،2507 ،2488) :‬؛ و ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1968 :‬‬
 ‫‪587‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺑﺮدﺑﺎري‪ ،‬ﺗﺄﻧﯽ و درﻧﮓ در ﮐﺎرﻫﺎ و ﻧﺮمﺧﻮﯾﯽ‬

‫ﺑﺎﻋﺚ زﺣﻤﺖ و اذﯾﺖ ﺷﻮد؛ ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ ﻣﻮﺟﻮدي ﻣﺜﻞ ﻣﻮرﭼﻪ ﮐﻪ در اﺻﻞ آزاردﻫﻨﺪه‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬در ﺧﺎﻧﻪ ﻻﻧﻪ ﮐﻨﺪ و ﺧﺎﻧﻪ را ﺧﺮاب ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﮐﺸﺘﻨﺶ درﺳﺖ اﺳﺖ؛ اﮔﺮﭼﻪ در‬
‫اﺻﻞ‪ ،‬از ﮐﺸﺘﻦ ﻣﻮرﭼﻪ و اﻣﺜﺎل آن ﻧﻬﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ؛ وﻟﯽ اﮔﺮ ﺑﺮاي رﻓﻊ اﯾﻦ ﻣﺸﮑﻞ‪،‬‬
‫راﻫﯽ ﺟﺰ ﮐﺸﺘﻨﺶ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮان آن را ﮐُﺸﺖ‪ .‬و ﻫﻤﯿﻦﻃﻮر ﻫﺮ ﺣﺸﺮه ﯾﺎ ﻣﻮﺟﻮد‬
‫دﯾﮕﺮي ﭼﻮن ﻣﻮرﭼﻪ ﮐﻪ در اﺻﻞ‪ ،‬آزاردﻫﻨﺪه ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﮐﺸﺘﻦِ ﻣﻮش ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا اﮔﺮ ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﺪ ﻣﻮﺷﯽ را ﺑﮑﺸﯿﺪ‪ ،‬ﺧﻮب ﺑﮑﺸﯿﺪ؛‬
‫ﯾﻌﻨﯽ او را ﺑﺎ ﭼﯿﺰي ﺑﮑﺸﯿﺪ ﮐﻪ زود ﺑﻤﯿﺮد و اذﯾﺖ ﻧﺸﻮد‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم‪ ،‬ﺑﺮاي ﮐﺸﺘﻦ‬
‫ﻣﻮشﻫﺎي ﺧﺎﻧﮕﯽ از ﭼﺴﺐِ ﻣﺨﺼﻮص اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﮐﻪ ﻣﻮش ﺑﻪ اﯾﻦ‬
‫ﭼﺴﺐ‪ ،‬ﻣﯽﭼﺴﺒﺪ و در اﺛﺮ ﺗﺸﻨﮕﯽ و ﮔﺮﺳﻨﮕﯽ ﻣﯽﻣﯿﺮد؛ اﯾﻦ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي‬
‫ﻧﺎدرﺳﺖ در ﮐﺸﺘﻦ ﻣﻮش و دﯾﮕﺮ ﺟﺎﻧﻮران ﻣﻮذيﺳﺖ و ﺟﺎﯾﺰ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ‬
‫ﻣﺮﺗّﺐ ﺳﺮ ﺑﺰﻧﯿﺪ ﺗﺎ ﻣﻮش ﯾﺎ ﻫﺮ ﺟﺎﻧﻮري را ﮐﻪ ﺑﻪ دامِ اﯾﻦ ﭼﺴﺐ اﻓﺘﺎده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ و‬
‫آن را ﺑﮑﺸﯿﺪ‪ .‬اﻣﺎ اﮔﺮ ﺟﺎﻧﻮر ﺑﯿﭽﺎره را دو ﯾﺎ ﺳﻪ روز در اﯾﻦ ﭼﺴﺐ رﻫﺎ ﮐﻨﯿﺪ ﺗﺎ از‬
‫ﺗﺸﻨﮕﯽ و ﮔﺮﺳﻨﮕﯽ ﺑﻤﯿﺮد‪ ،‬ﺑﯿﻢ آن ﻣﯽرود ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ اﯾﻦ ﮐﺎرِ ﻧﺎﺟﺎﯾﺰ‪ ،‬ﺑﺎ آﺗﺶ دوزخ‬
‫ام َﺮأَ ٌة ﻲﻓ ﻫ َّﺮة َﺣبَ َﺴﺘْ َﻬﺎ َّ‬
‫ﺣﻰﺘ‬
‫َّ َ ْ‬ ‫َ َ‬
‫ﻣﺠﺎزات ﺷﻮﯾﺪ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬دﺧﻠﺖ اﻨﻟﺎر‬
‫ِ ِ ٍ‬
‫َ َ ْ َ َ َ َ َ َ َْ َ َ َ َْ ََْ ُ‬
‫ﺗﺄ�ﻞ ﻣ ْﻦ َﺧ َﺸﺎش ْ‬
‫اﻷر ِض«‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬زﻧﯽ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﻣﺎﺗﺖ ﻓﻼ ِ� أﻃﻌﻤﺘﻬﺎ‪ ،‬وﻻ ِ� أرﺳﻠﺘﻬﺎ‬
‫ﯾﮏ ﮔﺮﺑﻪ ﺑﻪ دوزخ رﻓﺖ؛ زﯾﺮا ﮔﺮﺑﻪ را زﻧﺪاﻧﯽ ﻧﻤﻮد و ﺑﻪ او ﻏﺬا ﻧﺪاد و آزادش ﻧﮑﺮد ﮐﻪ‬
‫از ﺟﺎﻧﻮران زﻣﯿﻦ ﺷﮑﺎر ﮐﻨﺪ و ﺑﺨﻮرد؛ در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣ‪‬ﺮد«‪.‬‬
‫ﻟﺬا اﮔﺮ ﮐﺸﺘﻦِ ﭼﯿﺰي ﺟﺎﯾﺰ ﯾﺎ ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه ﺑﻮد‪ ،‬آن را ﺑﺎ ﭼﯿﺰي ﺑﮑﺸﯿﺪ ﮐﻪ زود ﺑﻤﯿﺮد و‬
‫اذﯾﺖ ﻧﺸﻮد؛ از ﺟﻤﻠﻪ ﻣﺎرﻣﻮﻟﮏ ﮐﻪ ﺑﻪ آن ﭼﻠﭙﺎﺳﻪ ﻧﯿﺰ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ .‬ﭼﻠﭙﺎﺳﻪ را ﺑﮑﺸﯿﺪ‪ ،‬اﻣﺎ‬
‫ﺳﻌﯽ ﮐﻨﯿﺪ ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﺑﮑﺸﯿﺪ ﮐﻪ زود ﺑﻤﯿﺮد‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ وﻗﺘﯽ ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﺪ ﮐﺴﯽ را ﺑﻪ ﻗﺼﺎص ﺑﮑﺸﯿﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺷﮑﻞ ﻋﻤﻞ ﮐﻨﯿﺪ؛‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﺎﻧﺪ ﮐﻪ ﻗﺎﺗﻞ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﺷﮑﻠﯽ ﻗﺼﺎص ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻣﻘﺘﻮل را ﺑﻪﻗﺘﻞ رﺳﺎﻧﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا ﯾﮏ ﯾﻬﻮدي ﺑﺮاي دﺳﺖﺑﺮد زدن ﺑﻪ زﯾﻮرآﻻت ﯾﮏ زن‪ ،‬او را ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﺳﺮش‬
‫را روي ﯾﮏ ﺳﻨﮓ ﮔﺬاﺷﺖ و ﺑﺎ ﺳﻨﮕﯽ دﯾﮕﺮ ﺳﺮش را ﮐﻮﺑﯿﺪ و او را ﮐُﺸﺖ‪ .‬وﻗﺘﯽ ﺑﻪ‬

‫)‪ (1‬ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(3482 ،3318 ،2365) :‬؛ و ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.(2619 ،2243 ،2242 ،904) :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪588‬‬

‫ﺳﺮاغ زن رﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻫﻨﻮز ﺟﺎن داﺷﺖ؛ از او ﭘﺮﺳﯿﺪﻧﺪ‪ :‬ﭼﻪ ﮐﺴﯽ ﺗﻮ را ﺑﻪ اﯾﻦ وﺿﻊ اﻧﺪاﺧﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ؟ و ﭼﻮن آن ﯾﻬﻮدي را ﻧﺎم ﺑﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﺳﺮش اﺷﺎره ﮐﺮد؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺗﺄﯾﯿﺪ ﻧﻤﻮد ﮐﻪ‬
‫ﻓﻼنﯾﻬﻮدي ﻣﺮا ﺑﻪﻗﺘﻞ رﺳﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﯾﻬﻮدي را دﺳﺘﮕﯿﺮ ﮐﺮدﻧﺪ؛ او ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻗﺘﻞ‪ ،‬اﻋﺘﺮاف‬
‫ﮐﺮد‪ .‬ﺑﻪ دﺳﺘﻮرِ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﯾﻦ ﯾﻬﻮدي را ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺷﮑﻞ ﻗﺼﺎص ﮐﺮدﻧﺪ؛ زﯾﺮا اﷲ‪‬‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ۡ َ ََۡ ٰ َ ُ‬ ‫ََ ََۡ ٰ َ ُ َ ۡ ْ َ‬
‫ى َعل ۡي� ۡم﴾‬ ‫ى َعل ۡي� ۡم فٱ� َت ُدوا َعل ۡيهِ ب ِ ِمث ِل ما ٱ�تد‬ ‫﴿�م ِن ٱ�تد‬
‫) ‪(1‬‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[١٩٤ :‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﺗﺠﺎوز و ﺗﻌﺪي ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺷﻤﺎ ﻧﯿﺰ ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﺗﻌﺪي ﮐﺮده‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫او ﺗﻌﺪي )ﯾﻌﻨﯽ ﻗﺼﺎص( ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﺑﺮاي اﻋﺪامِ راﻫﺰﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﻗﺘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬از ﺷﻤﺸﯿﺮ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛‬
‫ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ ﻣﻘﺘﻮﻻن ﺧﻮد را ﻣ‪‬ﺜﻠﻪ ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﺷﮑﻞ‪ ،‬ﻗﺼﺎص ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﺷﺎﯾﺪ اﯾﻦ ﭘﺮﺳﺶ ﻣﻄﺮح ﺷﻮد ﮐﻪ درﺑﺎرهي زﻧﺎﮐﺎرِ ﻣﺘﺄﻫﻠﯽ ﮐﻪ ﺳﻨﮕﺴﺎر ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﭼﻪ‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﺪ؟ زﯾﺮا اﯾﻦ ﻋﻤﻞ‪ ،‬رﻧﺞآور و ﺳﺨﺖ ﻧﯿﺴﺖ؟ ﻟﺬا آﯾﺎ ﺳﻨﮕﺴﺎر ﮐﺮدن‪ ،‬ﺑﺎ ﺣﺪﯾﺚ‬
‫ﻣﺬﮐﻮر ﻣﻐﺎﯾﺮت ﻧﺪارد؟‬
‫ﭘﺎﺳﺦ‪ :‬ﺧﯿﺮ؛ ﻫﯿﭻ ﻣﻐﺎﯾﺮﺗﯽ ﻧﺪارد؛ زﯾﺮا‪:‬‬
‫اول‪ :‬اﯾﻦﮐﻪ ﻣﻨﻈﻮر از اﺣﺴﺎن و ﻧﯿﮑﯽ در ﻗﺘﻞ‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻄﺎﺑﻖِ ﺷﺮﯾﻌﺖ ﺑﺎﺷﺪ؛‬
‫ﻟﺬا ﺳﻨﮕﺴﺎر ﮐﺮدن‪ ،‬ﺧﻮد ﻧﻮﻋﯽ اﺣﺴﺎن و ﻧﯿﮑﯽ در ﻧﺤﻮهي ﮐﺸﺘﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻮن ﻣﻄﺎﺑﻖِ‬
‫ﺷﺮﯾﻌﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫دوم‪ :‬اﯾﻦﮐﻪ ﺳﻨﮕﺴﺎر ﮐﺮدن‪ ،‬ﺣﮑﻤﯽ ﻣﺴﺘﺜﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ ﺳﻨﺖ ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ و‬
‫ﺑﻠﮑﻪ از آﯾﻪاي ﮐﻪ اﻟﻔﺎظ آن ﻣﻨﺴﻮخ ﺷﺪ و ﺣﮑﻤﺶ ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪ‪ ،‬ﺛﺎﺑﺖ ﺷﺪه و ﺑﻪروﺷﻨﯽ در‬
‫ﺳﻨﺖ آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻟﺬا زﻧﺎﮐﺎرِ ﻣﺘﺄﻫﻞ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ زن دارد و ﺑﺎ زﻧﺶ ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬در‬
‫ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ زﻧﺎ ﺷﻮد‪ ،‬ﺳﻨﮕﺴﺎر ﻣﯽﮔﺮدد؛ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﮐﻪ ﺳﻨﮓﻫﺎﯾﯽ ﺑﻪ اﻧﺪازهي‬
‫ﺗﺨﻢﻣﺮغ ﯾﺎ ﺧﺮﻣﺎ و ﮐﻤﯽ ﺑﺰرگﺗﺮ از ﺧﺮﻣﺎ او را ﻣﯽزﻧﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﻤﯿﺮد؛ اﻟﺒﺘﻪ ﻗﺴﻤﺖﻫﺎﯾﯽ از‬
‫ﺑﺪﻧﺶ را ﻫﺪف ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ ﮐﻪ زود ﻧﻤﯿﺮد؛ ﻣﺜﻼً ﺑﺮ ﭘﺸﺖ و ﺷﮑﻤﺶ ﻣﯽزﻧﻨﺪ‪ .‬ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﺎﻧﺪ‬

‫)‪ (1‬ﻧﮏ‪ :‬ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1672 :‬‬

 ‫‪589‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺑﺮدﺑﺎري‪ ،‬ﺗﺄﻧﯽ و درﻧﮓ در ﮐﺎرﻫﺎ و ﻧﺮمﺧﻮﯾﯽ‬

‫ﮐﻪ رﻋﺎﯾﺖ اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ‪ ،‬واﺟﺐ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﻫﻤﻪي ﺑﺪﻧﺶ از اﯾﻦ ﻋﻤﻞِ زﺷﺖ ﻟﺬت ﺑﺮده و‬
‫ﺑﺎﯾﺪ اﯾﻦ ﻣﺠﺎزات‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻤﻪي ﺑﺪﻧﺶ ﺑﺮﺳﺪ و اﯾﻦ‪ ،‬از ﺣﮑﻤﺖ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬و ﻫﺮ ﯾﮏ از ﺷﻤﺎ ﺑﺎﯾﺪ ﭼﺎﻗﻮﯾﺶ را ﺗﯿﺰ ﮐﻨﺪ و ﺣﯿﻮاﻧﯽ را ﮐﻪ‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ ذﺑﺢ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬زود راﺣﺖ ﮐﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﻟﺬا رﻋﺎﯾﺖ دو ﻧﮑﺘﻪ در ذﺑﺢ‪ ،‬ﺿﺮوريﺳﺖ‪ :‬ﺗﯿﺰ ﮐﺮدن ﭼﺎﻗﻮ و راﺣﺖ ﮐﺮدن ﺣﯿﻮان‬
‫ﺑﺎ ذﺑﺢِ ﺳﺮﯾﻊ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎﯾﺪ ﭼﺎﻗﻮ را ﺑﺎ ﻗﻮت ﺑﺮ روي ﮔﺮدن ﺑﮕﺬارﯾﻢ و ﺑﺎ ﻗﻮت ﺑﮑﺸﯿﻢ ﺗﺎ‬
‫ﺣﯿﻮان‪ ،‬زودﺗﺮ راﺣﺖ ﺷﻮد‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم‪ ،‬ﯾﮏ ﺑﺎر ﭼﺎﻗﻮ را روي ﮔﺮدنِ ﺣﯿﻮان‬
‫ﻣﯽﮐﺸﻨﺪ و ﺷﺎﻫﺮگﻫﺎ‪ ،‬ﻣﺮي و ﺣﻠﻘﻮم ﺣﯿﻮان را در ﯾﮏ ﻣﺮﺣﻠﻪ ﻣﯽﺑ‪‬ﺮﻧﺪ؛ زﯾﺮا ﭼﺎﻗﻮ را ﺑﺎ‬
‫ﻗﻮت ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ و ﭼﺎﻗﻮ ﻧﯿﺰ ﺗﯿﺰ و ﺑﺮﻧﺪه اﺳﺖ‪ .‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺣﯿﻮان اذﯾﺖ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮاي اﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر‪ ،‬ﭘﺎي ﺧﻮد را روي ﮔﺮدن ﺣﯿﻮان ﺑﮕﺬارﯾﺪ و ﺳ‪‬ﺮَش را ﺑﺎ‬
‫دﺳﺖ ﭼﭗ ﺧﻮد ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ و ﺑﺎ دﺳﺖ راﺳﺖ‪ ،‬ذﺑﺤﺶ ﮐﻨﯿﺪ؛ در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ‪ ،‬ﺣﯿﻮان ﺑﻪ‬
‫ﺳﻤﺖ‪ ‬ﭼﭗ ﺧﻮاﺑﯿﺪه اﺳﺖ؛ دﺳﺖﻫﺎ و ﭘﺎﻫﺎﯾﺶ را آزاد ﺑﮕﺬارﯾﺪ ﺗﺎ ﺑﻪآﺳﺎﻧﯽ ﺣﺮﮐﺖ‬
‫ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬زﯾﺮا اﮔﺮ دﺳﺖ و ﭘﺎﯾﺶ را ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ‪ ،‬ﻓﺸﺎرِ زﯾﺎدي ﺑﺮ او وارد ﻣﯽﺷﻮد و اﮔﺮ دﺳﺖﻫﺎ‬
‫و ﭘﺎﻫﺎﯾﺶ را آزاد ﺑﮕﺬارﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺮاﯾﺶ ﺑﻬﺘﺮ و آﺳﺎنﺗﺮ اﺳﺖ و ﺧﻮنِ ﺑﯿﺶﺗﺮي از او در‬
‫ﻧﺘﯿﺠﻪي ﺣﺮﮐﺖ دﺳﺖ و ﭘﺎ ﺧﺎرج ﻣﯽﺷﻮد و ﻫﺮﭼﻪ ﺧﻮن ﺑﯿﺶﺗﺮي ﺧﺎرج ﮔﺮدد‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم دﺳﺖ ﭼﭗِ ﺣﯿﻮان را ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ و آن را ﺑﻪ ﮔﺮدﻧﺶ ﻣﯽﭘﯿﭽﻨﺪ و‬
‫دﺳﺖ دﯾﮕﺮ و دو ﭘﺎﯾﺶ را ﮔﺮﻓﺘﻪ‪ ،‬ﭘﺎي ﺧﻮد را روي آن ﻣﯽﮔﺬارﻧﺪ ﺗﺎ ﺣﺮﮐﺖ ﻧﮑﻨﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺮ ﺧﻼف‪ ‬ﺳﻨﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﺳﻨﺖ‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﺎي ﺧﻮد را روي ﮔﺮدﻧﺶ ﻗﺮار دﻫﯿﺪ و‬
‫دﺳﺖﻫﺎ و ﭘﺎﻫﺎﯾﺶ را آزاد ﺑﮕﺬارﯾﺪ ﺗﺎ ﺣﺮﮐﺖ ﮐﻨﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﻫﻢ ﺑﺮاي ﺣﯿﻮان‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ و‬
‫آﺳﺎنﺗﺮ اﺳﺖ و ﻫﻢ ﺧﻮنِ ﺑﯿﺶﺗﺮي از او ﺧﺎرج ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺷﺎﻫﺪ‪ ‬ﻣﻮﺿﻮع از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﷲ‪ ،‬ﻧﯿﮑﯽ و اﺣﺴﺎن را‬
‫در ﻫﺮ ﮐﺎري‪ ،‬ﻻزم ﻗﺮار داده اﺳﺖ؛ ﻟﺬا وﻗﺘﯽ‪ -‬ﮐﺎﻓﺮي ﺳﺘﯿﺰهﮔﺮ ﯾﺎ ﻣﺠﺮﻣﯽ را ﺑﻪﻗﺼﺎص‬
‫ﯾﺎ ﺟﺎﻧﻮري ﻣﻮذي را‪ -‬ﻣﯽﮐُﺸﯿﺪ‪ ،‬ﺧﻮب ﺑﮑُﺸﯿﺪ و ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺣﯿﻮاﻧﯽ را ذﺑﺢ ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ‪،‬‬
‫ﺧﻮب ذﺑﺢ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ«‪ .‬و اﯾﻦ‪ ،‬از ﻧﺮﻣﯽ و ﻣﻼﻃﻔﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪590‬‬

‫ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﺎﻧﺪ ﺑﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در ﻧﺘﯿﺠﻪي ﻣﺠﺎزات ﺷﺮﻋﯽ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺣﺪ‪ ‬زﻧﺎ ﯾﺎ ﺑﻪﻗﺼﺎص‬
‫ﮐﺸﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ و ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ ‬ﺳﺎﯾﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺮاﯾﺶ دﻋﺎي رﺣﻤﺖ و آﻣﺮزش‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ اﻣﯿﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ او را ﺑﺒﺨﺸﺪ و ﻣﺸﻤﻮل رﺣﻤﺘﺶ ﺑﮕﺮداﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﺑﺮاي ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﮐﺎﻓﺮ و ﻣﺮﺗﺪ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻧﻪ دﻋﺎي رﺣﻤﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻪ او را ﻏﺴﻞ‬
‫ﻣﯽدﻫﻨﺪ و ﻧﻪ ﺑﺎ ﺳﺎﯾﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻪ ﺧﺎك ﻣﯽﺳﭙﺎرﻧﺪ؛ ﻣﺜﻼً آدمِ ﺑﯽﻧﻤﺎز را ﮐﻪ ﮐﺎﻓﺮ و ﻣﺮﺗﺪ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﯽﮐﺸﻨﺪ و ﻏﺴﻠﺶ ﻧﻤﯽدﻫﻨﺪ‪ ،‬او را ﮐﻔﻦ ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮ او ﻧﻤﺎز ﻧﻤﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ و در‬
‫ﻗﺒﺮﺳﺘﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻧﯿﺰ دﻓﻨﺶ ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ؛ و ﻫﺮﮐﺲ ﺑﺮاي ﺑﯽﻧﻤﺎز دﻋﺎي رﺣﻤﺖ ﮐﻨﺪ‪،‬‬
‫ﮔﻨﻪﮐﺎر ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻪ روشِ ﻣﺆﻣﻨﺎن ﻋﻤﻞ ﻧﮑﺮده اﺳﺖ؛ زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ْ ُ‬ ‫َ َ‬ ‫َ َ َ َّ ّ َ َّ َ َ َ ُ ٓ ْ َ َ ۡ َ ۡ ُ ْ ۡ ُ ۡ‬
‫� ِم ۢن‬‫ِ� َول ۡو َ�نُ ٓوا أ ْو ِ� قُ ۡر َ ٰ‬ ‫��‬
‫� وٱ�ِين ءامنوا أن �ستغفِروا ل ِلم ِ‬ ‫﴿ما �ن ل ِلن ِ ِ‬
‫َ ۡ َ َ َ َّ َ َ ُ ۡ َ َّ ُ ۡ َ ۡ َ ُ َۡ‬
‫]اﻟﺘﻮﺑﺔ‪[١١٣ :‬‬ ‫�ع ِد ما تب� لهم ��هم أص�ٰب ٱ� ِ‬
‫حي ِم ‪﴾١١٣‬‬
‫ﺑﺮاي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ و ﻣﺆﻣﻨﺎن روا ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻣﺸﺮﮐﺎن‪ ،‬ﭘﺲ از آنﮐﻪ ﺑﺮاﯾﺸﺎن روﺷﻦ ﺷﺪ ﮐﻪ آﻧﺎن‬
‫دوزﺧﯽاﻧﺪ‪ ،‬آﻣﺮزش ﺑﺨﻮاﻫﻨﺪ؛ ﻫﺮﭼﻨﺪ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪ -75‬ﺑﺎب‪ :‬ﻋﻔﻮ و ﮔﺬﺷﺖ و رويﮔﺮداﻧﯽ از ﺟﺎﻫﻼن‬

‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫﴿ ُخذ ٱ ۡل َع ۡف َو َوأۡ ُم ۡر بٱ ۡل ُع ۡر ِف َوأ ۡعر ۡض َعن ٱ ۡل َ‬
‫�ٰهل َ‬
‫ِ� ‪﴾١٩٩‬‬
‫َ‬
‫]اﻷﻋﺮاف‪[١٩٩ :‬‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ﻋﻔﻮ و ﮔﺬﺷﺖ )در ﭘﯿﺶ( ﺑﮕﯿﺮ و ﺑﻪ ﮐﺎر ﻧﯿﮏ و ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه ﻓﺮﻣﺎن ﺑﺪه و از ﺟﺎﻫﻼن روي ﺑﮕﺮدان‪.‬‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َّ ۡ َ ۡ َ َ‬ ‫َ َ‬
‫]اﳊﺠﺮ‪[٨٥ :‬‬ ‫� ِميل ‪﴾٨٥‬‬ ‫﴿فٱ ۡصفحِ ٱلصفح ٱ‬
‫ﭘﺲ )در ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺪيﻫﺎﯾﺸﺎن( ﮔﺬﺷﺖ زﯾﺒﺎ و ﮐﺮﯾﻤﺎﻧﻪاي داﺷﺘﻪ ﺑﺎش‪.‬‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬
‫َ َ َّ ُ ُ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫﴿ َو ۡ�َ ۡع ُفوا ْ َو ۡ�َ ۡص َف ُ‬
‫]اﻟﻨﻮر ‪[٢٢ :‬‬ ‫� ل� ۡم﴾‬ ‫ح ٓۗوا �� � ُِّبون أن �غ ِفر ٱ‬
‫‪...‬ﺑﻠﮑﻪ ﻋﻔﻮ و ﮔﺬﺷﺖ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪ .‬آﯾﺎ دوﺳﺖ ﻧﺪارﯾﺪ ﮐﻪ اﷲ ﺷﻤﺎ را ﺑﺒﺨﺸﺪ؟‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ۡ‬ ‫ۡ‬
‫� ٱل َغ ۡي َظ َوٱل َعا� َ‬ ‫َ ۡ َ‬
‫]آل ﻋﻤﺮان‪[١٣٤ :‬‬ ‫ِ� َع ِن ٱ�َّ ِ‬
‫اس﴾‬ ‫� ٰ ِظم َ‬
‫ِ‬ ‫﴿وٱل‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺧﺸﻤﺸﺎن را ﻓﺮو ﻣﯽﺧﻮرﻧﺪ و از ﺧﻄﺎي ﻣﺮدم ﮔﺬﺷﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ َ َ َ َ َ َ َ َّ َ َ َ ۡ َ ۡ ۡ ُُ‬
‫]اﻟﺸﻮر￯‪[٤٣ :‬‬ ‫﴿ولمن ص� و�ف َر إِن � ٰل ِك ل ِمن عز ِم ٱ�مورِ ‪﴾٤٣‬‬
‫و ﻫﺮﮐﺲ ﺑﺮدﺑﺎري ورزد و درﮔﺬرد‪ ،‬ﺑﺪاﻧﺪ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ رويﮐﺮدي از ﮐﺎرﻫﺎي ﺑﺲ ﺑﺰرگ اﺳﺖ‪.‬‬
‫َ َ َ ْ َ َ ٌ َ َ َ َّ‬ ‫َ‬
‫ا� ﻋﻨﻬﺎ � َّ� َﻬﺎ ﻗﺎﻟﺖ ل ِﻠﻨَّ ِّ‬ ‫َّ‬
‫ﻲﺒ‪ :‬ﻫﻞ أﻰﺗ ﻋﻠﻴﻚ ﻳ ْﻮم ﺎﻛن أﺷﺪ‬ ‫ِ‬ ‫‪ -٦٤٨‬وﻋﻦ ﺎﻋ�ﺸﺔ رﻲﺿ‬
‫ََ ْ َ ْ ُ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ُّ‬ ‫َ‬
‫ﻴﺖ ﻣِﻦ ﻗﻮمِﻚ‪ ،‬و�ن أﺷﺪ ﻣﺎ ﻟﻘﻴﺖ ﻣِﻨﻬ ْﻢ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ََ ْ َ ُ‬ ‫ُ ُ‬ ‫ْ‬
‫ﻳﻮم اﻟﻌﻘﺒﺔِ‪ ،‬إِذ ﻋﺮﺿﺖ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﻣِﻦ ﻳﻮم أﺣ ٍﺪ؟ ﻗﺎل‪» :‬ﻟﻘﺪ ﻟ ِﻘ‬
‫َ ْ ُ َ ْ َ َْ ُ ََ َ ْ ُ ٌ‬ ‫َْ ُ ْ‬ ‫ْ ُ‬ ‫ْ َْ َ َ‬ ‫َ‬
‫�ﺒ ِ� إِﻰﻟ ﻣﺎ أردت‪ ،‬ﻓﺎ�ﻄﻠﻘﺖ َوأﻧﺎ مﻬﻤﻮم ﻰﻠﻋ‬ ‫ِ‬ ‫اﺑﻦ ﻋﺒ ِﺪ ﺎﻠﻛل‪ ،‬ﻓﻠﻢ‬ ‫َ ِ‬ ‫ﻞ‬ ‫ﺎﻴﻟ‬‫ِ‬ ‫ﻳ‬ ‫ﺪ‬
‫ِ‬ ‫ﺒ‬‫�‬ ‫ﻦ‬ ‫ِ‬ ‫اﺑ‬ ‫ﻰﻠﻋ‬ ‫ﻔﻲﺴ‬ ‫ِ‬ ‫ﻧ‬
‫َ َ َ َّ ْ‬ ‫َ ََ‬ ‫َ َْ ُ ْ‬ ‫َّ‬ ‫َّ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫ﺑﻘﺮن اﺜﻟﻌﺎﻟ ِﺐ‪ ،‬ﻓﺮ�ﻌﺖ رأ ِﻲﺳ‪ ،‬ﻓﺈِذا أﻧﺎ �ِﺴﺤﺎﺑ ٍﺔ ﻗﺪ أﻇﻠﺘ ِ�‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫َوﺟ ِ�‪ ،‬ﻓﻠﻢ أﺳﺘ ِﻔﻖ إِﻻ َوأﻧﺎ‬
‫َ َ‬ ‫َ َ‬ ‫َ َ‬ ‫ﻓﻨﺎدا�‪ ،‬ﻓﻘﺎل‪ :‬إ َّن َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ََ ُ َ‬
‫اﷲ ﺗﻌﺎﻰﻟ ﻗﺪ ﺳ ِﻤﻊ ﻗﻮل ﻗﻮمِﻚ لﻚ‪َ ،‬وﻣﺎ‬ ‫ِْ‬ ‫ِ‬ ‫ﺟﺮﺒ�ﻞ‪‬‬ ‫ﻓﻨﻈﺮت ﻓﺈِذا �ِﻴﻬﺎ ِ‬
‫َ‬ ‫َ ُ‬ ‫ََ َ‬ ‫ُ َُ َ ْ َ‬ ‫َ َ‬ ‫َ َ‬ ‫ُّ َ َ‬
‫ﺎل‪،‬‬ ‫ﺠﻟﺒ ِ‬ ‫اﺠﻟﺒﺎل ِﺘﻟﺄمﺮه ﺑِﻤﺎ ِﺷﺌﺖ �َِﻴﻬﻢ؛ �ﻨﺎد ِا� مﻠﻚ ا ِ‬ ‫ِ‬ ‫َردوا ﻋﻠﻴﻚ‪َ ،‬وﻗﺪ ﺑﻌﺚ إِﻴﻟﻚ مﻠﻚ‬
‫َْ َََ‬
‫ﺠﻟﺒﺎل‪ ،‬وﻗﺪ �ﻌﺜ�‬
‫َ َ َ ُ‬ ‫َ َ َ َ َ َ‬ ‫ُ َ َّ ُ َّ َ َ‬ ‫ﻓَﺴﻠَّ َﻢ َ َّ ُ َّ‬
‫ﻰﻠﻋ � ْﻢ ﻗﺎل‪َ :‬ﻳﺎ �ﻤﺪ إِن اﷲ ﻗﺪ ﺳﻤﻊ ﻗﻮل َ ﻗﻮمِﻚ لﻚ‪ ،‬وأﻧﺎ َمﻠﻚ ا ِ‬
‫ﺎل اﻨﻟَّ ُّ‬‫ََ َ‬ ‫َ َ ْ َ ْ ْ َ ْ َْ ُ َ َ ُ ْ َ َْ‬ ‫ْ‬ ‫ﻚ ِﺘﻟﺄ ُم َ‬ ‫َ ِّ َ ْ َ‬
‫ﻲﺒ‪:‬‬ ‫ِ‬ ‫ﻘ‬‫�‬ ‫«‪.‬‬ ‫�‬ ‫ب‬‫ﺸ‬ ‫ﺧ‬ ‫اﻷ‬ ‫ﻴﻬﻢ‬ ‫ﻠ‬ ‫ﻋ‬ ‫ﺖ‬ ‫ﻘ‬ ‫ﺒ‬‫ﻃ‬‫أ‬ ‫‪،‬‬ ‫ﺖ‬ ‫ﺷﺌ‬ ‫ن‬‫ِ‬ ‫إ‬ ‫؟‬ ‫ﺖ‬ ‫ﺌ‬ ‫ﺷ‬
‫ِ‬ ‫ﺎ‬ ‫ﻤ‬‫�‬ ‫ك‪،‬‬ ‫ﺮ‬
‫ِ‬ ‫م‬ ‫ﺄ‬‫ِ‬ ‫ﺑ‬ ‫�‬ ‫ﺮ‬ ‫ر� إِﻴﻟ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪592‬‬
‫َ ْ ً‬ ‫ُْ ُ‬ ‫ْ َ ْ ُ ُ َّ‬
‫ا� َو ْﺣ َﺪهُ‬ ‫ْ َ ْ‬ ‫ْ َ ْ ُ َ ْ ُ ْ َ َّ‬
‫ﻣﺘﻔﻖ‬
‫ﺮﺸك ﺑ ِ ِﻪ ﺷيﺌﺎ«‪ ] .‬ﹲ‬
‫ِ‬ ‫�‬ ‫ﻻ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﺒ‬‫ﻌ‬ ‫�‬ ‫ﻣﻦ‬ ‫ﻢ‬‫ﻬ‬‫ِِ‬ ‫ﻼﺑ‬ ‫ﺻ‬ ‫أ‬ ‫ِﻦ‬ ‫ﻣ‬ ‫ا�‬ ‫»ﺑﻞ أرﺟﻮ أن � ِﺮج‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻋﻠﻴﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬از ﻋﺎﯾﺸﻪ& رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬آﯾﺎ روزي ﺳﺨﺖﺗﺮ از‬
‫روز اُﺣ‪‬ﺪ ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﮔﺬﺷﺘﻪ اﺳﺖ؟ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺳﺨﺘﯽﻫﺎي ﻓﺮاواﻧﯽ از ﻗﻮمِ ﺗﻮ دﯾﺪهام‪.‬‬
‫ﺳﺨﺖﺗﺮﯾﻨﺶ روز ﻋﻘﺒﻪ ﺑﻮد؛ آنﮔﺎه ﮐﻪ ﺧﻮد را ﺑﻪ "ﻋﺒﺪ ﯾﺎﻟﯿﻞ ﺑﻦ ﮐُﻼل" ﻋﺮﺿﻪ ﮐﺮدم و‬
‫او ﺧﻮاﺳﺘﻪام را ﻧﭙﺬﯾﺮﻓﺖ‪ .‬ﻟﺬا ﻏﻤﮕﯿﻦ ﺷﺪم و ﺑﻪ رويِ ﺧﻮد رﻓﺘﻢ و ﺗﺎ "ﻗﺮناﻟﺜﻌﺎﻟﺐ" ﺑﻪ‬
‫ﺧﻮد ﻧﯿﺎﻣﺪم‪ .‬آنﺟﺎ ﺳ‪‬ﺮَم را ﺑﺎﻻ ﮔﺮﻓﺘﻢ؛ اﺑﺮي دﯾﺪم ﮐﻪ ﺑﺮ ﻣﻦ ﺳﺎﯾﻪ اﻓﮑﻨﺪه ﺑﻮد و ﭼﻮن‬
‫ﺑﻪ آن ﻧﮕﺎه ﮐﺮدم‪ ،‬ﺟﺒﺮﺋﯿﻞ‪ ‬را در آن دﯾﺪم‪ .‬ﻣﺮا ﻧﺪا داد و ﮔﻔﺖ‪ :‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﺳﺨﻦِ‬
‫ﻗﻮﻣﺖ و ﭘﺎﺳﺨﯽ را ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﻮ دادﻧﺪ‪ ،‬ﺷﻨﯿﺪ‪ .‬اﯾﻨﮏ ﻓﺮﺷﺘﻪي ﮐﻮهﻫﺎ را ﻧﺰدت ﻓﺮﺳﺘﺎده اﺳﺖ‬
‫ﺗﺎ درﺑﺎرهي آنﻫﺎ ﻫﺮﭼﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﯽ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻓﺮﺷﺘﻪ ﺣﮑﻢ ﮐﻨﯽ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﻓﺮﺷﺘﻪي ﮐﻮهﻫﺎ ﻣﺮا‬
‫ﻧﺪا داد‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻦ ﺳﻼم ﮐﺮد و ﮔﻔﺖ‪ :‬اي ﻣﺤﻤﺪ! اﷲ‪ ،‬ﺳﺨﻦِ ﻗﻮﻣﺖ و ﭘﺎﺳﺨﯽ را ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﻮ‬
‫دادﻧﺪ‪ ،‬ﺷﻨﯿﺪ‪ .‬اﯾﻨﮏ ﻣﺮا ﻧﺰدت ﻓﺮﺳﺘﺎده اﺳﺖ ﺗﺎ درﺑﺎرهي آنﻫﺎ ﻫﺮﭼﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﯽ ﺑﻪ ﻣﻦ‬
‫دﺳﺘﻮر دﻫﯽ؛ ﭼﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﯽ؟ اﮔﺮ ﺑﺨﻮاﻫﯽ‪ ،‬دو ﮐﻮه را ﺑﺮ ﺳﺮِ اﯾﺸﺎن ﻓﺮود ﻣﯽآورم‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪)» :‬ﺧﯿﺮ؛( ﺑﻠﮑﻪ اﻣﯿﺪوارم اﷲ از ﻧﺴﻞِ اﯾﻦﻫﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﭘﺪﯾﺪ آور‪‬د ﮐﻪ ﻓﻘﻂ اﷲ‬
‫ﯾﮑﺘﺎ را ﻋﺒﺎدت ﮐﻨﻨﺪ و ﭼﯿﺰي را ﺷﺮﯾﮑﺶ ﻧﺴﺎزﻧﺪ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬در ﮐﺘﺎﺑﺶ‪ ،‬رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ ﻣﻮﺿﻮﻋﯽ ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان ﻋﻔﻮ و ﮔﺬﺷﺖ و‬
‫رويﮔﺮداﻧﯽ از ﺟﺎﻫﻼن ﺑﺎب ﮐﺮده و ﺳﭙﺲ آﯾﺎﺗﯽ در اﯾﻦ ﺑﺎب ذﮐﺮ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪ ﺷﺮح و ﺗﻮﺿﯿﺢ آنﻫﺎ ﭘﺮداﺧﺘﯿﻢ‪ .‬آنﮔﺎه ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﭘﺮﺳﯿﺪم‪» :‬آﯾﺎ روزي ﺳﺨﺖﺗﺮ از اُﺣ‪‬ﺪ ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﮔﺬﺷﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ؟« زﯾﺮا روز اﺣﺪ ﯾﮑﯽ از ﺳﺨﺖﺗﺮﯾﻦ روزﻫﺎي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻮد‪ .‬در ﺟﻨﮓ ﺑﺪر ﮐﻪ در‬
‫ﺳﺎلِ دوم ﻫﺠﺮي روي داد‪ ،‬ﺗﻌﺪادي از ﺳﺮان ﻗﺮﯾﺶ ﮐﺸﺘﻨﺪ؛ از اﯾﻦرو ﻣﺸﺮﮐﺎن ﻗﺮﯾﺶ‬
‫ﺑﺮاي اﻧﺘﻘﺎمﺟﻮﯾﯽ از ﺷﮑﺴﺖ‪ ‬ﺧﻔﺖﺑﺎرﺷﺎن در ﺑﺪر‪ ،‬در ﺷﻮال ﺳﺎل ﺳﻮم ﻫﺠﺮي ﺟﻨﮓ‬
‫اﺣﺪ را ﺑﻪراه اﻧﺪاﺧﺘﻨﺪ‪ .‬آنﻫﺎ ﮔﺮد ﻫﻢ آﻣﺪﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ ﯾﻮرش ﺑﺒﺮﻧﺪ و ﺑﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪3231 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1795 :‬‬

 ‫‪593‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻋﻔﻮ و ﮔﺬﺷﺖ و رويﮔﺮداﻧﯽ از ﺟﺎﻫﻼن‬

‫ﺑﺠﻨﮕﻨﺪ‪ .‬وﻗﺘﯽ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از ﺳﺎزﻣﺎﻧﺪﻫﯽ و ﺣﺮﮐﺖ‪ ‬ﺳﭙﺎه ﻗﺮﯾﺶ ﺑﺎﺧﺒﺮ ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﯾﺎراﻧﺶ‬
‫ﻣﺸﻮرت ﮐﺮد ﮐﻪ آﯾﺎ در درون ﻣﺪﯾﻨﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻗﺮﯾﺸﯿﺎن ﺑﺎﯾﺴﺘﻨﺪ ﯾﺎ ﺑﺮاي ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ آنﻫﺎ از‬
‫ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺑﯿﺮون ﺑﺮوﻧﺪ؟ ﻧﻈﺮِ ﺟﻮاﻧﺎن ﭘﺮﺷﻮر و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﺑﺪر ﺣﻀﻮر ﻧﯿﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪،‬‬
‫اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺮاي ﭘﯿﮑﺎر ﺑﺎ ﻗﺮﯾﺸﯿﺎن ﺑﻪ ﺑﯿﺮونِ ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺑﺮوﻧﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﻫﺰار رزﻣﻨﺪه ﺑﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از‬
‫ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺧﺎرج ﺷﺪﻧﺪ؛ اﻣﺎ ﺣﺪود‪ ‬ﯾﮏﺳﻮم آنﻫﺎ ﮐﻪ ﻣﻨﺎﻓﻖ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬از ﻧﯿﻤﻪي راه ﺑﺮﮔﺸﺘﻨﺪ و‬
‫ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬اﮔﺮ ﻣﻄﻤﺌﻦ ﺑﻮدﯾﻢ ﮐﻪ ﺟﻨﮕﯽ روي ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬ﺣﺘﻤﺎً ﺑﺎ ﺷﻤﺎ ﻣﯽآﻣﺪﯾﻢ‪ .‬ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن از‬
‫ﻫﻤﺮاﻫﯽ ﺑﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬و ﯾﺎراﻧﺶ ﺷﺎﻧﻪ ﺧﺎﻟﯽ ﮐﺮدﻧﺪ و ﺷﻤﺎرِ ﻟﺸﮑﺮ اﺳﻼم ﺑﻪ ﻫﻔﺘﺼﺪ ﻧﻔﺮ‬
‫ﮐﺎﻫﺶ ﯾﺎﻓﺖ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻟﺸﮑﺮ اﺳﻼم را ﺑﻪ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﺷﮑﻞِ ﻣﻤﮑﻦ در داﻣﻨﻪي اﺣﺪ‬
‫ﺳﺎزﻣﺎﻧﺪﻫﯽ ﮐﺮد ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﺗﻨﻮر ﺟﻨﮓ داغ ﺷﺪ و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در اﺑﺘﺪاي روز‪ ،‬ﻣﺸﺮﮐﺎن را‬
‫ﺑﻪ ﻋﻘﺐ راﻧﺪﻧﺪ؛ در ﮔﺮدوﻧﻪي ﺟﻨﮓ ﺳﭙﺎه ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺮ ﻋﺮﺻﻪي ﮐﺎرزار ﻣﺴﻠﻂ ﺑﻮد‪ .‬از‬
‫اﯾﻦرو ﻣﺸﺮﮐﺎن ﮔﺮﯾﺨﺘﻨﺪ و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺷﺮوع ﺑﻪ ﺟﻤﻊآوري ﻏﻨﺎﯾﻢ ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﭘﻨﺠﺎه‬
‫ﻧﻔﺮ از ﺗﯿﺮاﻧﺪازانِ ﻣﺎﻫﺮ را ﺑﺮ ﮔﺮدﻧﻪي ﮐﻮه ﮔﻤﺎﺷﺖ ﺗﺎ از ﭘ‪‬ﺸﺖ ﻟﺸﮑﺮ‪ ،‬از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬
‫ﭘﺸﺘﯿﺒﺎﻧﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬وﻗﺘﯽ ﺗﯿﺮاﻧﺪازان دﯾﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻪ ﺟﻤﻊآوريِ ﻏﻨﺎﯾﻢ ﻣﺸﻐﻮل‬
‫ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺑﺎﯾﺪ ﭘﺎﯾﯿﻦ ﺑﺮوﯾﻢ ﺑﻪ ﺑﺮادران ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺧﻮد در ﺟﻤﻊآوري ﻏﻨﺎﯾﻢ ﮐﻤﮏ‬
‫ﻧﻤﺎﯾﯿﻢ؛ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪهي آنﻫﺎ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﺟﺒﯿﺮ‪ ‬ﺑﻪ آنﻫﺎ ﯾﺎدآوري ﮐﺮد ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫دﺳﺘﻮر داده اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺤﺖ ﻫﯿﭻ ﺷﺮاﯾﻄﯽ آنﺟﺎ را ﺗﺮك ﻧﮑﻨﻨﺪ؛ ﭼﻪ ﮔﺮدوﻧﻪي ﺟﻨﮓ ﺑﻪ‬
‫ﻧﻔﻊ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺎﺷﺪ و ﭼﻪ ﺑﻪ زﯾﺎنِ آﻧﺎن‪ .‬اﻣﺎ ﺑﯿﺶﺗﺮ آنﻫﺎ ﻋﺠﻠﻪ ﮐﺮدﻧﺪ و ﮔﺮدﻧﻪي ﮐﻮه را‬
‫رﻫﺎ ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﭘ‪‬ﺸﺖ‪ ‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺧﺎﻟﯽ ﺷﺪ و ﺳﻮارهﻧﻈﺎم ﻗﺮﯾﺶ از ﺟﻤﻠﻪ ﺧﺎﻟﺪ‬
‫ﺑﻦ وﻟﯿﺪ و ﻋﮑﺮﻣﻪ ﺑﻦ اﺑﻮﺟﻬﻞ‪ ،‬اﯾﻦ ﻓﺮﺻﺖ را ﻏﻨﯿﻤﺖ داﻧﺴﺘﻨﺪ و ﮐﻮه را دور زدﻧﺪ و‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را از ﭘﺸﺖ‪ ،‬ﻏﺎﻓﻞﮔﯿﺮ ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ‪ :‬اﯾﻦ دو‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺧﺎﻟﺪ و ﻋﮑﺮﻣﻪ‪$‬‬
‫ﺑﻌﺪﻫﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪﻧﺪ و در ﺟﺮﮔﻪي اﺳﺐﺳﻮارانِ ﻧﺎمدار اﺳﻼم در ﻣﯿﺪان ﻧﺒﺮد و ﺟﻬﺎد‬
‫ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و اﯾﻦ‪ ،‬ﻓﻀﻞ ﺧﺪاﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻫﺮ ﮐﺲ ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬ﻋﻨﺎﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺣﻤﻠﻪي ﻏﺎﻓﻠﮕﯿﺮاﻧﻪي دﺷﻤﻦ‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﻬﺎدت ﻫﻔﺘﺎد ﺗﻦ از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و در رأﺳﺸﺎن‪،‬‬
‫ﺷﯿﺮ ﺧﺪا و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش‪ ،‬ﺣﻤﺰه ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ‪ ‬ﻣﻨﺠﺮ ﺷﺪ؛ وي‪ ،‬ﻋﻤﻮي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺣﻤﺰه‪ ‬را دوﺳﺖ داﺷﺖ و ﺑﻪ او اﺣﺘﺮام ﻣﯽﮔﺬاﺷﺖ‪.‬‬
‫ﺻﻮرت‪ ‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬زﺣﻤﯽ ﺷﺪ و ﺧﻮنِ زﯾﺎدي روي ﺻﻮرﺗﺶ را ﮔﺮﻓﺖ؛ ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي‬
‫ﮐﻪ ﻓﺎﻃﻤﻪ& ﺧﻮن را از روي ﺻﻮرت ﭘﺪر ﺷُﺴﺖ و وﻗﺘﯽ ﺧﻮن ﺑﻨﺪ ﻧﻤﯽآﻣﺪ‪ ،‬ﻓﺎﻃﻤﻪ&‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪594‬‬

‫ﺷﺎﺧﻪاي از درﺧﺖ ﺧﺮﻣﺎ را آﺗﺶ ﻣﯽزد و ﺧﺎﮐﺴﺘﺮِ آن را روي ﺻﻮرت ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬

‫ﻣﯽرﯾﺨﺖ ﺗﺎ ﺧﻮن‪ ،‬ﺑﻨﺪ آﯾﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﻣﺎﺟﺮا دﻧﺪانِ ﭘﯿﺸﯿﻦِ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺷﮑﺴﺖ‪ .‬ﺧﻼﺻﻪ‬
‫اﯾﻦﮐﻪ روز اﺣﺪ ﯾﮑﯽ از ﺳﺨﺖﺗﺮﯾﻦ روزﻫﺎي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻮد‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در اﯾﻦﺑﺎره‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ َ َّ ٓ َ ٰ َ ۡ ُ ُّ َ ‪ُ ۡ ُ َ َ ٰ َّ ۡ ُ ۡ ُ َ ۡ َ ۡ ّ ُ ۡ َ ۡ َ ٞ‬‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫� �ٰذ�ۖ قل ه َو م ِۡن عِن ِد‬ ‫صيبة قد أصبتم مِثليها قلتم �‬ ‫﴿أولما أ�بت�م م ِ‬
‫ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬
‫َ َ ٓ َ َٰ ُ‬ ‫ُ ۡ َّ َّ َ َ َ ٰ ُ ّ‬ ‫َ ُ‬
‫ان‬ ‫� ۡم يَ ۡو َم ٱ�َ َ� ٱ َ ۡ َ‬
‫�م ع ِ‬
‫�ءٖ قَد ‪ٞ‬‬
‫ِير ‪ ١٦٥‬وما أ�ب‬ ‫� َ ۡ‬ ‫�‬ ‫�‬ ‫ٱ‬ ‫ن‬ ‫ِ‬ ‫إ‬ ‫ۗ‬ ‫م‬ ‫�‬ ‫س‬
‫ِ‬ ‫نف‬ ‫أ‬
‫ِ‬
‫ۡ‬ ‫َ‬
‫فَبإ ۡذن ٱ َّ�ِ َو ِ�َ ۡعل َم ٱل ُم ۡؤ ِمن َ‬
‫]آل ﻋﻤﺮان‪[١٦٦ ،١٦٥ :‬‬ ‫ِ� ‪﴾١٦٦‬‬ ‫ِِ ِ‬
‫ﭼﺮا ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ در )ﺟﻨﮓ اﺣﺪ( ﺗﻠﻔﺎﺗﯽ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ وارد ﺷﺪ ﮐﻪ ﺧﻮدﺗﺎن دو ﺑﺮاﺑﺮش را )در ﺟﻨﮓ‬
‫ﺑﺪر( ﺑﻪ دﺷﻤﻦ وارد ﮐﺮده ﺑﻮدﯾﺪ‪ ،‬ﮔﻔﺘﯿﺪ‪ :‬اﯾﻦ آﺳﯿﺐ از ﮐﺠﺎ ﺑﻪ ﻣﺎ رﺳﯿﺪ؟ ﺑﮕﻮ‪ :‬از ﻧﺎﺣﯿﻪي‬
‫ﺧﻮدﺗﺎن ﺑﻮد‪ .‬ﻫﻤﺎﻧﺎ اﷲ ﺑﺮ ﻫﺮ ﮐﺎري ﺗﻮاﻧﺎﺳﺖ‪ .‬آنﭼﻪ در روز روﯾﺎروﯾﯽ دو ﮔﺮوه ﺑﻪ ﺷﻤﺎ رﺳﯿﺪ‪،‬‬
‫ﺑﻪ ﺧﻮاﺳﺖ‪ ‬اﷲ ﺑﻮد ﺗﺎ ﻣﻮﻣﻨﺎن و ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻟﺬا اﯾﻦ اﺗﻔﺎق ﮐﻪ ﺑﻪ ﺧﻮاﺳﺖ‪ ‬اﷲ‪ ‬روي داد‪ ،‬در ﻧﻬﺎﯾﺖ ﺑﻪ ﻧﻔﻊ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻮد‪ .‬آن‬
‫روز ﺑﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬و ﯾﺎراﻧﺶ ﺳﺨﺖ و دﺷﻮار ﺗﻤﺎم ﺷﺪ‪ .‬ﺷﻬﺪا را ﺑﺎ ﺧﻮد ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ آوردﻧﺪ‪،‬‬
‫اﻣﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬دﺳﺘﻮر داد آنﻫﺎ را ﺑﻪ ﻣﺤﻞ ﺷﻬﺎدﺗﺸﺎن ﺑﺎزﮔﺮداﻧﻨﺪ ﺗﺎ روز ﻗﯿﺎﻣﺖ از ﻫﻤﺎن‬
‫ﻣﮑﺎﻧﯽ ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺘﻪ ﺷﻮﻧﺪ ﮐﻪ آنﺟﺎ ﺑﻪ ﺷﻬﺎدت رﺳﯿﺪﻧﺪ‪# .‬و أرﺿﺎﻫﻢ‪.‬‬
‫ﻋﺎﯾﺸﻪ& از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﭘﺮﺳﯿﺪ‪» :‬آﯾﺎ روزي ﺳﺨﺖﺗﺮ ازاﺣﺪ ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﮔﺬﺷﺘﻪ اﺳﺖ؟«‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺑﻠﻪ؛ و آنﮔﺎه ﺟﺮﯾﺎن ﺳﻔﺮش ﺑﻪ "ﻃﺎﺋﻒ" را ﺑﺎزﮔﻮ ﮐﺮد‪ .‬اﻧﮕﯿﺰهي اﯾﻦ‬
‫ﺳﻔﺮ اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻗﺮﯾﺸﯿﺎن )اﻫﺎﻟﯽ ﻣﮑﻪ( از دﻋﻮت‪ ‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﺳﺘﻘﺒﺎل ﻧﮑﺮدﻧﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو ﺑﻪ‬
‫ﻃﺎﺋﻒ رﻓﺖ ﺗﺎ ﭘﯿﺎم اﷲ‪ ‬را ﺑﻪ آنﻫﺎ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ؛ اﻣﺎ آنﻫﺎ از اﻫﺎﻟﯽ ﻣﮑﻪ ﻧﺎدانﺗﺮ ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫آنﻫﺎ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ دﻋﻮت ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬را ﻧﭙﺬﯾﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ اوﺑﺎش ﺷﻬﺮﺷﺎن را ﺑﺮ ﺿﺪ‪ ‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺘﻨﺪ و ﺧﻮد و دﯾﮕﺮ ﺑﯽﺧﺮدان ﺷﻬﺮ‪ ،‬دو ﺻﻒ در دو ﺳﻮي ﻣﺴﯿﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﺗﺸﮑﯿﻞ دادﻧﺪ و ﺷﺮوع ﺑﻪ ﺳﻨﮓ زدن و ﻧﺎﺳﺰاﮔﻮﯾﯽ ﮐﺮدﻧﺪ؛ آنﻗﺪر ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺳﻨﮓ‬
‫زدﻧﺪ ﮐﻪ ﭘﺎﻫﺎﯾﺶ زﺧﻤﯽ ﺷﺪ‪ .‬ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻏﻤﮕﯿﻦ و دلﺷﮑﺴﺘﻪ ﻃﺎﯾﻒ را ﺗﺮك‬
‫ﮐﺮد و ﺑﻪاﺻﻄﻼح ﺑﻪ رويِ ﺧﻮد رﻓﺖ؛ وﻗﺘﯽ ﺑﻪ "ﻗﺮناﻟﺜﻌﺎﻟﺐ" رﺳﯿﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﻮد آﻣﺪ‪ .‬اﺑﺮي‬
‫ﺑﺮ ﺳ‪‬ﺮَش ﺳﺎﯾﻪ اﻧﺪاﺧﺖ؛ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺳﺮش را ﺑﻠﻨﺪ ﮐﺮد و ﺟﺒﺮﺋﯿﻞ‪ ‬را در ﻣﯿﺎنِ اﺑﺮ‬
‫دﯾﺪ‪ .‬ﺟﺒﺮﺋﯿﻞ‪ ‬ﻋﺮض ﮐﺮد‪ :‬ﻓﺮﺷﺘﻪي ﮐﻮهﻫﺎ ﺑﺎ ﻣﻦ اﺳﺖ و ﺑﻪ ﺗﻮ ﺳﻼم ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪.‬‬
‫ﻓﺮﺷﺘﻪي ﮐﻮهﻫﺎ ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺳﻼم ﮐﺮد و ﮔﻔﺖ‪» :‬اي ﻣﺤﻤﺪ! اﷲ‪ ،‬ﺳﺨﻦِ ﻗﻮﻣﺖ و ﭘﺎﺳﺨﯽ‬
 ‫‪595‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻋﻔﻮ و ﮔﺬﺷﺖ و رويﮔﺮداﻧﯽ از ﺟﺎﻫﻼن‬

‫را ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﻮ دادﻧﺪ‪ ،‬ﺷﻨﯿﺪ‪ .‬اﯾﻨﮏ ﻣﺮا ﻧﺰدت ﻓﺮﺳﺘﺎده اﺳﺖ ﺗﺎ درﺑﺎرهي آنﻫﺎ ﻫﺮﭼﻪ‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻫﯽ ﺑﻪ ﻣﻦ دﺳﺘﻮر دﻫﯽ؛ ﭼﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﯽ؟ اﮔﺮ ﺑﺨﻮاﻫﯽ‪ ،‬دو ﮐﻮه ﻣﮑﻪ را ﺑﺮ ﺳﺮِ‬
‫اﯾﺸﺎن ﻓﺮود ﻣﯽآورم«‪ .‬اﻣﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از روي دورﻧﮕﺮي و ﺑﺮدﺑﺎرياش ﻓﺮﻣﻮد‪)» :‬ﺧﯿﺮ؛(‬
‫ﺑﻠﮑﻪ اﻣﯿﺪوارم اﷲ از ﻧﺴﻞِ اﯾﻦﻫﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﭘﺪﯾﺪ آور‪‬د ﮐﻪ ﻓﻘﻂ اﷲ ﯾﮑﺘﺎ را ﻋﺒﺎدت ﮐﻨﻨﺪ و‬
‫ﭼﯿﺰي را ﺷﺮﯾﮑﺶ ﻧﺴﺎزﻧﺪ«‪ .‬ﻫﻤﯿﻦﮔﻮﻧﻪ ﻫﻢ ﺷﺪ؛ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل از ﻧﺴﻞ اﯾﻦ ﻣﺸﺮﮐﺎن ﮐﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬را آزردﻧﺪ‪ ،‬ﻧﺴﻠﯽ ﻣﻮﺣﺪ و ﯾﮑﺘﺎﭘﺮﺳﺖ ﭘﺪﯾﺪ آورد ﮐﻪ ﺗﻨﻬﺎ او راﻋﺒﺎدت ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‬
‫و ﭼﯿﺰي را ﺷﺮﯾﮑﺶ ﻧﻤﯽﺳﺎزﻧﺪ‪.‬‬
‫از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻣﻌﻠﻮم ﻣﯽﺷﻮد ﺳﺨﺘﯽﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ در ﺳﻔﺮ ﻃﺎﺋﻒ ﺑﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﮔﺬﺷﺖ‪،‬‬
‫ﺑﯿﺶ از ﺳﺨﺘﯽﻫﺎي اﺣﺪ ﺑﻮد؛ ﺳﺨﺘﯽﻫﺎي ﻓﺮاواﻧﯽ ﺑﺮ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﮔﺬﺷﺖ‪ ،‬اﻣﺎ اﯾﺸﺎن‬
‫ﺷﮑﯿﺒﺎﯾﯽ ورزﯾﺪ‪ .‬ﯾﮑﯽ از اﯾﻦ ﺳﺨﺘﯽﻫﺎ‪ ،‬اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ روزي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در ﺳﺎﯾﻪي ﮐﻌﺒﻪ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﺳﺠﺪه رﻓﺘﻪ ﺑﻮد و ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ در ﻣﺴﺠﺪاﻟﺤﺮام ﻗﺎﺗﻞِ ﭘﺪرش را ﺑﺒﯿﻨﺪ‪ ،‬او‬
‫را ﻧﻤﯽﮐُﺸﺪ؛ اﻣﺎ ﯾﮑﯽ از ﺑﯽﺧﺮدانِ ﻗﺮﯾﺶ ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬را در ﺣﺎلِ ﺳﺠﺪه و ﻧﻤﺎز‬
‫دﯾﺪ‪ ،‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﺮوﯾﺪ و ﺷﮑﻤﺒﻪي ﮔﻮﺳﻔﻨﺪي را ﮐﻪ ﻓﻼﻧﯽﻫﺎ ﮐﺸﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﯿﺎورﯾﺪ و آنﮔﺎه ﮐﻪ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ در ﺳﺠﺪه ﺑﻮد‪ ،‬روي ﭘ‪‬ﺸﺘﺶ ﺑﮕﺬارﯾﺪ‪ .‬ﻟﺬا وﻗﺘﯽ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﺳﺠﺪه رﻓﺖ‪ ،‬ﺑﺮاي‬
‫اﻫﺎﻧﺖ ﺑﻪ وي ﺷﮑﻤﺒﻪي ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ را روي ﭘﺸﺘﺶ ﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻫﻢﭼﻨﺎن در ﺳﺠﺪه‬
‫ﻣﺎﻧﺪ ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ دﺧﺘﺮش ﻓﺎﻃﻤﻪ& آﻣﺪ و ﺷﮑﻤﺒﻪ را از روي ﭘﺸﺖ اﯾﺸﺎن ﺑﺮداﺷﺖ؛ آنﮔﺎه‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از ﺳﺠﺪه ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ و ﭼﻮن ﺳﻼم داد و ﻧﻤﺎزش را ﺗﻤﺎم ﮐﺮد‪ ،‬ﺑﺮاي اﯾﻦ دﺳﺘﻪ‬
‫از ﻗﺮﯾﺸﯿﺎن ﺑﺪدﻋﺎﯾﯽ ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫ﺷﺎﻫﺪ‪ ‬ﻣﻮﺿﻮع اﯾﻦﺟﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اذﯾﺖ و آزار ﻓﺮاواﻧﯽ ﻣﺘﺤﻤﻞ ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﺎ‬
‫اﯾﻦ ﺣﺎل از آنﻫﺎ ﻣﯽﮔﺬﺷﺖ و اﻣﯿﺪوار ﺑﻮد ﮐﻪ ﻫﺪاﯾﺖ ﺷﻮﻧﺪ؛ از اﯾﻦرو اﷲ ﻣﺘﻌﺎل او را‬
‫ﺑﻪ ﺧﻮاﺳﺘﻪاش رﺳﺎﻧﺪ و ﻣﻮﻓﻘﯿﺖ‪ ،‬و ﻓﺘﺢ و ﭘﯿﺮوزي ﻧﺼﯿﺒﺶ ﮐﺮد‪ .‬ﻟﺬا ﻫﺮ اﻧﺴﺎﻧﯽ ﺑﺎﯾﺪ در‬
‫ﺑﺮاﺑﺮ اذﯾﺖ و آزاري ﮐﻪ ﺑﻪ او ﻣﯽرﺳﺪ‪ ،‬ﺷﮑﯿﺒﺎﯾﯽ ورزد و ﻣﻨﺘﻈﺮ ﮔﺸﺎﯾﺸﯽ از ﺳﻮي اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺎﺷﺪ؛ ﺑﻪوﯾﮋه ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ در راه اﷲ‪ ‬اذﯾﺖ و آزار ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده‬
‫ْ ً‬
‫ﺮﺴ �ُﺮﺴا«‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪:‬‬ ‫ﻜ ْﺮب‪ ،‬وأَ َّن َﻣ َﻊ اﻟْ ُ‬
‫ﻌ‬
‫ْ َ ْ ّ َّ ْ َ َ َ َّ ْ َ َّ ْ َ َ َ َ َ ْ َ‬
‫اﺳﺖ‪» :‬واﻋﻠﻢ أن اﻨﻟﺮﺼ ﻣﻊ الﺼﺮﺒ‪ ،‬وأن اﻟﻔﺮج ﻣﻊ اﻟ‬
‫ِ‬

‫)‪ (1‬رواﯾﺖ اﺣﻤﺪ )‪(307/1‬؛ آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬در ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪ ،6806 :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪596‬‬

‫»ﺑﻪﯾﻘﯿﻦ ﭘﯿﺮوزي و ﻣﻮﻓﻘﯿﺖ ﺑﺎ ﺻﺒﺮ و ﺷﮑﯿﺒﺎﯾﯽﺳﺖ و ﮔﺸﺎﯾﺶ‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﺤﻤﻞ رﻧﺞ و ﺳﺨﺘﯽ؛‬
‫و در ﮐﻨﺎر ﻫﺮ ﺳﺨﺘﯽ‪ ،‬آﺳﺎﻧﯽﺳﺖ«‪.‬‬
‫***‬
‫ً َّ َ ْ‬ ‫ْ ًَ‬ ‫َ ْ ً َ ُّ َ‬ ‫ُ َّ‬ ‫َ َ‬
‫ﺮﺿب رﺳﻮل ا�‪ ‬ﺷيﺌﺎ �ﻂ �ِﻴ ِﺪه ِ‪ ،‬وﻻ امﺮأة وﻻ ﺧﺎدِﻣﺎ إِﻻ أن‬ ‫‪ -٦٤٩‬وﻋﻨﻬﺎ ﻗﺎﻟﺖ‪ :‬ﻣﺎ‬
‫َ‬ ‫ْ ُ ََ َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬
‫ٌ ُّ َ َ َ ْ‬ ‫َ‬ ‫ُْ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ُ َ‬
‫ﺣﺒِ ِﻪ إِﻻ أن ﻳنﺘﻬﻚ ﻲﺷ ٌء ﻣِﻦ‬
‫ﻲﺷء �ﻂ �ﻴنﺘ ِﻘﻢ ﻣِﻦ ﺻﺎ ِ‬ ‫�َﺎﻫِﺪ ﻲﻓ ﺳبِﻴﻞ ا�‪ ،‬وﻣﺎ �ِﻴﻞ ﻣِﻨﻪ‬
‫َ َ ْ َ َّ‬ ‫َّ‬ ‫ََ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺎر ِم ا�ِ ﺗﻌﺎﻰﻟ‪� ،‬ﻴنﺘ ِﻘ َﻢ �ِ ﺗﻌﺎﻰﻟ‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫� ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻫﺮﮔﺰ ﻫﯿﭻ ﭼﯿﺰي ﯾﺎ ﻫﯿﭻ زن ﯾﺎ‬
‫ﺧﺪﻣﺖﮐﺎري را ﺑﻪ دﺳﺖ ﺧﻮﯾﺶ ﻧﺰد؛ ﻣﮕﺮ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ در راه اﷲ ﺟﻬﺎد ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬ﻫﯿﭻﮔﺎه‬
‫در ﻫﯿﭻ ﻣﻮردي ﺑﺮاي ﺧﻮد اﻧﺘﻘﺎم ﻧﮕﺮﻓﺖ‪ ،‬ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ ﺣﺮﻣﺖ دﯾﻦ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺷﮑﺴﺘﻪ‬
‫ﻣﯽﺷﺪ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ اﷲ اﻧﺘﻘﺎم ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ«‪.‬‬
‫ُ‬ ‫ُ ٌ َ‬
‫ﺮد �ْ َﺮ ِ ٌّ‬ ‫َّ‬ ‫ََ‬ ‫ُ ُ َْ‬ ‫َ‬
‫ا� ﻏﻠِﻴﻆ‬ ‫‪ -٦٥٠‬وﻋﻦ أ�ﺲ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻛﻨﺖ أم ِﻲﺸ ﻣﻊ رﺳﻮل ا�‪ ‬وﻋﻠﻴﻪ ﺑ‬
‫ﻨﻈﺮت إﻰﻟ َﺻﻔﺤ ِﺔ ﺎﻋﺗ ِِﻖ اﻨﻟَّ ِّ‬ ‫ُ‬ ‫َْ ًَ َ َ ً َ‬ ‫َ َ ُ َ ْ َ ٌّ َ َ َ َ ُ َ‬ ‫َ‬
‫ﻲﺒ‪‬‬ ‫ِ‬ ‫ﻓ‬ ‫‪،‬‬ ‫ة‬‫ﺪﻳﺪ‬ ‫ﺷ‬ ‫ة‬ ‫ﺬ‬‫ﺒ‬‫ﺟ‬ ‫ﻪ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﺋ‬‫ا‬‫د‬ ‫اﺤﻟﺎ ِﺷﻴﺔِ‪ ،‬ﻓﺄدر�ﻪ أﻋﺮ ِاﻲﺑ‪ ،‬ﻓﺠﺒﺬه ﺑ ِ ِﺮ‬
‫َّ‬ ‫َ ُ َ َّ ُ ُ ْ‬ ‫ْ َّ َ َ ُ َّ‬ ‫َ ُ ِّ‬ ‫َ‬
‫َ َّ َ ْ‬
‫ﻣﺎل ا�ِ اﺬﻟي‬ ‫وﻗﺪ �ﺛﺮت ﺑِﻬﺎ ﺣﺎ ِﺷﻴﺔ الﺮداءِ ﻣِﻦ ِﺷﺪة ِ ﺟﺒﺬﺗ ِ ِﻪ‪� ،‬ﻢ ﻗﺎل‪ :‬ﻳﺎ �ﻤﺪ مﺮ ِﻲﻟ ﻣِﻦ ِ‬
‫ُ َ َ ََ‬ ‫َ َ َ‬ ‫َ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬‫ﻋِﻨﺪك‪ .‬ﻓﺎﺘﻟَﻔﺖ إ ِ ْﻴﻟﻪ‪ ،‬ﻓﻀ ِﺤﻚ‪َّ � ،‬ﻢ أمﺮ ﻪﻟُ ﺑﻌﻄﺎء‪ ] .‬ﹲ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﻧﺲ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﺎ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻗﺪم ﻣﯽزدم و اﯾﺸﺎن روﭘﻮﺷﯽ ﻧﺠﺮاﻧﯽ ﺑﺮ‬
‫ﺗﻦ داﺷﺖ ﮐﻪ داراي ﺣﺎﺷﯿﻪاي ﺿﺨﯿﻢ ﺑﻮد‪ .‬ﺻﺤﺮاﻧﺸﯿﻨﯽ ﺑﻪ اﯾﺸﺎن رﺳﯿﺪ و روﭘﻮش‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬را ﮔﺮﻓﺖ و آن را ﺳﺨﺖ ﮐﺸﯿﺪ؛ ﺑﻪ ﮔﺮدن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﮕﺎه ﮐﺮدم‪ ،‬اﺛﺮِ ﺣﺎﺷﯿﻪي ردا‬
‫)روﭘﻮش( را ﮐﻪ ﺑﻪﺷﺪت ﮐﺸﯿﺪه ﺷﺪه ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬روي ﮔﺮدنِ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬دﯾﺪم‪ .‬ﺳﭙﺲ آن‬
‫ﻣﺮد ﮔﻔﺖ‪ :‬اي ﻣﺤﻤﺪ! دﺳﺘﻮر ﺑﺪه از ﻣﺎلِ ﺧﺪاوﻧﺪ ﮐﻪ ﻧﺰد‪ ‬ﺗﻮﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻦ ﻫﻢ ﺑﺪﻫﻨﺪ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﮕﺎﻫﯽ ﺑﻪ او اﻧﺪاﺧﺖ‪ ،‬ﺗﺒﺴﻢ ﮐﺮد و دﺳﺘﻮر داد ﮐﻪ ﭼﯿﺰي ﺑﻪ او ﺑﺒﺨﺸﻨﺪ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ ش‪.2328 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪3149 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1057 :‬‬
 ‫‪597‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻋﻔﻮ و ﮔﺬﺷﺖ و رويﮔﺮداﻧﯽ از ﺟﺎﻫﻼن‬

‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﻧﻘﻞ ﮐﺮده ﮐﻪ ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬رﺳﻮلاﷲ‪‬‬
‫ﻫﺮﮔﺰ ﻫﯿﭻ ﭼﯿﺰي ﯾﺎ ﻫﯿﭻ زن ﯾﺎ ﺧﺪﻣﺖﮐﺎري را ﺑﻪ دﺳﺖ ﺧﻮﯾﺶ ﻧﺰد؛ ﻣﮕﺮ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ‬
‫در راه اﷲ ﺟﻬﺎد ﻣﯽﮐﺮد«‪ .‬و اﯾﻦ‪ ،‬از ﺑﺰرﮔﻮارِي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻮد ﮐﻪ »ﻫﯿﭻﮔﺎه در ﻫﯿﭻ‬
‫ﻣﻮردي ﺑﺮاي ﺧﻮد اﻧﺘﻘﺎم ﻧﮕﺮﻓﺖ«‪ .‬زﯾﺮا درﺑﺎره ﺣﻘﻮق ﺷﺨﺼﯽ‪ ،‬ﺗﺼﻤﯿﻢ ﺑﺎ ﺧﻮدش ﺑﻮد‬
‫ﮐﻪ ﺑﺒﺨﺸﺪ ﯾﺎ ﺣﻘﺶ را ﺑﮕﯿﺮد؛ اﻣﺎ اﮔﺮ ﺣﺮﻣﺖ دﯾﻦ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺷﮑﺴﺘﻪ ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﯿﭻ‬
‫ﻋﻨﻮان ﮐﻮﺗﺎه ﻧﻤﯽآﻣﺪ و ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ اﷲ اﻧﺘﻘﺎم ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ‪ .‬زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﻫﯿﭻﮐﺲ اﺟﺎزه‬
‫ﻧﻤﯽداد ﺑﻪ ﮐﺎري ﮐﻪ ﻣﺎﯾﻪي ﺧﺸﻢ ﭘﺮوردﮔﺎر اﺳﺖ‪ ،‬اداﻣﻪ ﺑﺪﻫﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫اﻧﺴﺎن در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﻣﺴﺎﯾﻞ ﺷﺨﺼﯽِ ﺧﻮد‪ ،‬ﻋﻔﻮ و ﮔﺬﺷﺖ ﭘﯿﺸﻪ ﻧﻤﺎﯾﺪ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ ﺣﺮﻣﺖ‬
‫دﯾﻦ اﷲ ﺷﮑﺴﺖ‪ ،‬ﮐﻮﺗﺎه ﻧﯿﺎﯾﺪ و ﺑﻪ ﻫﯿﭻﮐﺲ اﺟﺎزه ﻧﺪﻫﺪ ﮐﻪ در ﺷﺮﯾﻌﺖ اﻟﻬﯽ‬
‫ﻗﺎﻧﻮنﺷﮑﻨﯽ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﯾﮑﯽ از اﺣﺎدﯾﺜﯽ ﮐﻪ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬در اﯾﻦ ﺑﺎب ذﮐﺮ ﮐﺮده‪ ،‬داﺳﺘﺎن ﺻﺤﺮاﻧﺸﯿﻨﯽﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫روﭘﻮﺷﯽ ﻧﺠﺮاﻧﯽ ﺑﺮ ﺗﻦِ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬دﯾﺪ و آن را ﺑﻪﺷﺪت ﮐﺸﯿﺪ؛ ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﮐﻪ ﺣﺎﺷﯿﻪي‬
‫ﺿﺨﯿﻢ روﭘﻮش‪ ،‬ﺑﺮ ﮔﺮدن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﺛﺮ ﮔﺬاﺷﺖ‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻧﮕﺎﻫﯽ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﺮد‬
‫اﻧﺪاﺧﺖ؛ درﯾﺎﻓﺖ ﺻﺤﺮاﻧﺸﯿﻨﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﯿﺰي ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻟﺒﺨﻨﺪي زد و‬
‫دﺳﺘﻮر داد ﮐﻪ ﭼﯿﺰي ﺑﻪ او ﺑﺒﺨﺸﻨﺪ‪ .‬ﺣﺘﯽ اﺧﻢ ﻧﻔﺮﻣﻮد و ﭼﻬﺮه در ﻫﻢ ﻧﮑﺸﯿﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ‬
‫ﻟﺒﺨﻨﺪ زد و دﺳﺘﻮر داد ﮐﻪ ﭼﯿﺰي ﺑﻪ او ﺑﺒﺨﺸﻨﺪ! ﺣﺎل اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﺎ ﻣﺎ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮﺧﻮردي‬
‫ﺑﮑﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻪ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ؟ ﺣﺪاﻗﻞ ﮐﺘﮑﺶ ﻣﯽزﻧﯿﻢ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل درﺑﺎرهي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َّ َ لَ َع َ ٰ ُ ُ َ‬
‫]اﻟﻘﻠﻢ‪[٤ :‬‬ ‫ي� ‪﴾٤‬‬
‫� خل ٍق ع ِظ ٖ‬ ‫﴿�نك‬
‫و ﺑﯽﮔﻤﺎن ﺗﻮ‪ ،‬ﺑﺮ اﺧﻼق ﺑﺰرﮔﯽ ﻗﺮار داري‪.‬‬
‫اﯾﻦ از اﺧﻼق ﺳﺘﺮگ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ آن ﻣﺮد ﻧﮕﺎه ﮐﺮد‪ ،‬ﺗﺒﺴﻤﯽ ﻓﺮﻣﻮد و ﭼﯿﺰي‬
‫ﺑﻪ او ﺑﺨﺸﯿﺪ‪.‬‬
‫آري؛ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺻﺒﺮ و ﺣﻮﺻﻠﻪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و وﻗﺘﯽ ﻣﺮدم ﺧﺸﻤﮕﯿﻦ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬او ﮐﻮﺗﺎه ﺑﯿﺎﯾﺪ‪ .‬از ﻣﻌﺎوﯾﻪ‪ ‬ﭘﺮﺳﯿﺪﻧﺪ‪ :‬ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﺮدم را رﻫﺒﺮي ﻣﯽﮐﻨﯽ؟ ‪ -‬زﯾﺮا‬
‫ﻣﻌﺎوﯾﻪ‪ ‬ﺑﻪ ﺣﮑﻤﺖ و ﺳﯿﺎﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻌﺮوف ﺑﻮد‪ -.‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻗﯿﺪ و ﺑﻨﺪ‪ ‬ارﺗﺒﺎط ﻣﻦ ﺑﺎ آنﻫﺎ‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ ‬ﻣﻮ‪ ،‬ﺑﺎرﯾﮏ اﺳﺖ؛ اﮔﺮ آنﻫﺎ اﯾﻦ ﻣﻮ را ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻦ در ﭘﯽِ آنﻫﺎ ﻣﯽروم و اﮔﺮ ﻣﻦ‪،‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪598‬‬

‫اﯾﻦ ﻣﻮ را در دﺳﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻢ‪ ،‬آنﻫﺎ ﺑﻪ دﻧﺒﺎلِ ﻣﻦ ﻣﯽآﯾﻨﺪ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن اﯾﻦ ﻣﻮي‬
‫ﺑﺎرﯾﮏ‪ ،‬ﮔﺴﺴﺘﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد«‪ .‬ﻣﻨﻈﻮرش اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﻦ در ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ دﯾﮕﺮان‪ ،‬ﺳﺨﺖﮔﯿﺮ‬
‫ﻧﯿﺴﺘﻢ‪ .‬و اﯾﻦ‪ ،‬از ﺣ‪‬ﺴﻦِ ﺳﯿﺎﺳﺖ او ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﺮدم را ﺑﺪﯾﻦﺷﮑﻞ رﻫﺒﺮي ﻣﯽﻧﻤﻮد؛ وﻗﺘﯽ‬
‫ﺑﻪ او روي ﻣﯽآوردﻧﺪ‪ ،‬از آنﻫﺎ ﺑﻪﮔﺮﻣﯽ اﺳﺘﻘﺒﺎل ﻣﯽﮐﺮد و وﻗﺘﯽ ﻣﯽدﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ او ﭘﺸﺖ‬
‫ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﺧﻮد در ﭘﯽِ آﻧﺎن ﻣﯽرﻓﺖ ﺗﺎ آنﻫﺎ را از دﺳﺖ ﻧﺪﻫﺪ‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﭼﻪ ﺧﻮب اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ‪ ‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻫﻤﻮاره در رﻓﺘﺎر و ﻣﻨﺶِ ﺧﻮﯾﺶ‪،‬‬
‫ﻧﺮمﺧﻮي و ﺑﺮدﺑﺎر ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬از اﷲ ﻣﺘﻌﺎل درﺧﻮاﺳﺖ ﻣﯽﮐﻨﻢ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺎ رﻓﺘﺎر‪ ،‬اﺧﻼق و ﻣﻨﺶ‬
‫ﻧﯿﮑﻮ ﻋﻨﺎﯾﺖ ﺑﻔﺮﻣﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫***‬
‫َ‬ ‫َ ْ َ ًّ‬ ‫َّ‬ ‫َ ِّ َ ُ‬
‫‪ -٦٥١‬وﻋﻦ اﺑﻦ مﺴﻌﻮ ٍد‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻛ�� أﻧﻈ ُﺮ إﻰﻟ رﺳﻮل ا�‪ِ � ‬ﻲﻜ ﻧبِﻴﺎ ﻣِﻦ اﻷﻧبﻴﺎءِ‬
‫اﺪﻟ َم َ� ْﻦ َ‬
‫ﻤﺴ ُﺢ َّ‬‫َ َ َُ َ ُ ُ ََْ َ ُْ َ ُ َ َ َ‬ ‫َ ُ َّ َ ُ َ َ‬
‫ﺟﻬ ِﻪ‪ ،‬و�ﻘﻮل‪:‬‬
‫ِ‬ ‫و‬ ‫ﻳ‬ ‫ﻮ‬ ‫ﻫ‬‫و‬ ‫‪،‬‬ ‫ه‬‫ﻮ‬ ‫م‬‫د‬ ‫ﺄ‬‫ﻓ‬ ‫ﻪ‬ ‫ﻮﻣ‬ ‫ﻗ‬ ‫ﻪ‬ ‫�‬‫ﺮﺿ‬ ‫ﻴﻬﻢ‪،‬‬ ‫ﺻﻠﻮات ا�ِ وﺳﻼﻣﻪ ﻋﻠ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬
‫ُ َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫ﻮ� ﻓﺈِ�ﻬﻢ ﻻ �ﻌﻠﻤﻮن«‪ ] .‬ﹲ‬
‫َ َّ ُ‬ ‫ْ َ‬ ‫َّ ُ َّ‬
‫»الﻠﻬﻢ اﻏ ِﻔﺮ ﻟ ِﻘ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻣﺴﻌﻮد‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﮔﻮﯾﺎ اﯾﻨﮏ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬را ﻣﯽﺑﯿﻨﻢ ﮐﻪ داﺳﺘﺎنِ ﯾﮑﯽ‬
‫از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان را ﺑﺎزﮔﻮ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻗﻮﻣﺶ او را زده و ﺧﻮنآﻟﻮد ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ و او‪ ،‬ﺧﻮن را‬
‫از ﺻﻮرﺗﺶ ﭘﺎك ﻣﯽﻧﻤﻮد و ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬ﯾﺎ اﷲ! ﻗﻮمِ ﻣﺮا ﺑﺒﺨﺶ؛ زﯾﺮا آنﻫﺎ ﻧﻤﯽﻓﻬﻤﻨﺪ«‪.‬‬
‫ُ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫َْ َ‬ ‫َ َّ‬ ‫ْ َ ُ َ َ‬
‫الﺸﺪﻳﺪ ُّ َ‬
‫ﺑﺎلﺮﺼﻋ ِﺔ إِﻧﻤﺎ الﺸﺪﻳﺪ‬ ‫‪ -٦٥٢‬وﻋﻦ أ ِﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬أن رﺳﻮل ا�‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﻟيﺲ‬
‫ْ ُ َ َ ُ ْ َْ َ‬ ‫َّ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬
‫ﺐ«‪ ] .‬ﹲ‬‫اﺬﻟي ﻳﻤﻠِﻚ ﻧﻔﺴﻪ ﻋِﻨﺪ اﻟﻐﻀ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﭘﻬﻠﻮان‪ ،‬ﮐﺴﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ رﻗﯿﺐ‬
‫)ﻫﻤﺎوردش( را ﺑﻪ زﻣﯿﻦ ﺑﺰﻧﺪ؛ ﭘﻬﻠﻮان‪ ،‬ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﺧﺸﻢ‪ ،‬ﺧﻮدش را ﮐﻨﺘﺮل ﮐﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫از دﯾﮕﺮ اﺣﺎدﯾﺜﯽ ﮐﻪ ﻧﻮوي‪ /‬در ﺑﺎب »ﻋﻔﻮ و ﮔﺬﺷﺖ و رويﮔﺮداﻧﯽ از ﺟﺎﻫﻼن«‬
‫ذﮐﺮ ﮐﺮده‪ ،‬ﺣﺪﯾﺜﯽﺳﺖ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﮐﻪ اﺑﻦﻣﺴﻌﻮد‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﮔﻮﯾﺎ اﯾﻨﮏ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪3477 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪] .1792 :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 37‬ذﮐﺮ ﺷﺪ‪[.‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪ 6114 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪] .2609 :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 46‬ذﮐﺮ ﺷﺪ‪[.‬‬
 ‫‪599‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻋﻔﻮ و ﮔﺬﺷﺖ و رويﮔﺮداﻧﯽ از ﺟﺎﻫﻼن‬

‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬را ﻣﯽﺑﯿﻨﻢ ﮐﻪ داﺳﺘﺎنِ ﯾﮑﯽ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان را ﺑﺎزﮔﻮ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻗﻮﻣﺶ او را زده‬
‫و ﺧﻮنآﻟﻮد ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ و او‪ ،‬ﺧﻮن را از ﺻﻮرﺗﺶ ﭘﺎك ﻣﯽﻧﻤﻮد و ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬ﯾﺎ اﷲ!‬
‫ﻗﻮمِ ﻣﺮا ﺑﺒﺨﺶ؛ زﯾﺮا آنﻫﺎ ﻧﻤﯽﻓﻬﻤﻨﺪ«‪.‬‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬از ﺣﻠﻢ و ﺑﺮدﺑﺎري ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان و ﺻﺒﺮي ﺑﻮد ﮐﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ اذﯾﺖ و آزار ﻗﻮﻣﺸﺎن‬
‫داﺷﺘﻨﺪ؛ ﻣﯽداﻧﯿﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان اذﯾﺖ و آزار ﻓﺮاواﻧﯽ از ﻗﻮم ﺧﻮﯾﺶ دﯾﺪﻧﺪ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬
‫ُ َ ُ َ َّ ٰٓ َ‬ ‫ْ‬ ‫ّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ت ُر ُس ‪ٞ‬ل ّمِن َ� ۡبل َِك فَ َص َ ُ‬ ‫ّ‬ ‫ُ‬
‫﴿ َولَ َق ۡد كذِبَ ۡ‬
‫� �تٮ ٰ ُه ۡم‬ ‫�وا َ ٰ‬
‫� َما كذِبوا وأوذوا ح‬
‫َ ۡ َُ‬
‫]اﻷﻧﻌﺎم‪[٣٤ :‬‬ ‫�نا ۚ﴾‬ ‫ن‬
‫ﭘﯿﺶ از ﺗﻮ ﻧﯿﺰ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮاﻧﯽ ﺗﮑﺬﯾﺐ ﺷﺪﻧﺪ و در ﺑﺮاﺑﺮ ﺗﮑﺬﯾﺐِ دﯾﮕﺮان ﺷﮑﯿﺒﺎﯾﯽ ﻧﻤﻮدﻧﺪ و اذﯾﺖ و‬
‫آزار دﯾﺪﻧﺪ ﺗﺎ آنﮐﻪ ﯾﺎري ﻣﺎ ﺑﻪ آﻧﺎن رﺳﯿﺪ‪.‬‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬داﺳﺘﺎن ﯾﮑﯽ از اﯾﻦ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان را ﺑﺎزﮔﻮ ﻧﻤﻮد و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻗﻮﻣﺶ او را‬
‫زدﻧﺪ و ﺧﻮنآﻟﻮدش ﮐﺮدﻧﺪ و او‪ ،‬ﺧﻮن را از ﺻﻮرﺗﺶ ﭘﺎك ﻣﯽﻧﻤﻮد و ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ :‬ﯾﺎ اﷲ!‬
‫ﻗﻮمِ ﻣﺮا ﺑﺒﺨﺶ؛ زﯾﺮا آنﻫﺎ ﻧﻤﯽﻓﻬﻤﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﮔﻮﯾﺎ اﯾﻦ ﻗﻮم‪ ،‬ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﻮدهاﻧﺪ؛ و ﭼﻮن ﺑﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮﺷﺎن درﮔﯿﺮ ﺷﺪﻧﺪ و ﺧﻮنآﻟﻮدش‬
‫ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮاﯾﺸﺎن دﻋﺎي آﻣﺮزش ﮐﺮد؛ اﮔﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻧﺒﻮدﻧﺪ ﺑﺮاي آنﻫﺎ دﻋﺎي ﻫﺪاﯾﺖ‬
‫ﻣﯽﻧﻤﻮد‪ .‬اﻣﺎ دﻋﺎي ﻣﻐﻔﺮت ﮐﺮد‪ .‬ﻟﺬا ﭼﻨﯿﻦ ﺑﻪﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اﯾﻦ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺣﻖ داﺷﺖ ﮐﻪ از ﺣﻖّ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﮕﺬرد؛ از اﯾﻦرو دﯾﺪﮔﺎه ﺻﺤﯿﺢ‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ‬
‫ﮐﺴﯽ ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﺎﺳﺰا ﮔﻔﺖ و ﺳﭙﺲ ﺗﻮﺑﻪ ﮐﺮد‪ ،‬ﺗﻮﺑﻪاش ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﺎﯾﺪ‬
‫اﻋﺪام ﮔﺮدد؛ وﻟﯽ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﻪ اﷲ ﻧﺎﺳﺰا ﮔﻔﺖ و ﺳﭙﺲ ﺗﻮﺑﻪ ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﺗﻮﺑﻪاش ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد و ﻧﺒﺎﯾﺪ اﻋﺪاﻣﺶ ﮐﺮد‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺟ‪‬ﺮمِ ﻧﺎﺳﺰاﮔﻮﯾﯽ ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از‬
‫ﻧﺎﺳﺰاﮔﻮﯾﯽ ﺑﻪ اﷲ‪ ‬ﺑﯿﺶﺗﺮ اﺳﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺟ‪‬ﺮم دﺷﻨﺎم دادن ﺑﻪ اﷲ از دﺷﻨﺎمﮔﻮﯾﯽ ﺑﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺪﺗﺮ و ﺷﺪﯾﺪﺗﺮ اﺳﺖ؛ وﻟﯽ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ ﻣﺎ ﺧﺒﺮ داده ﮐﻪ از ﺣﻖّ ﺧﻮد ﻣﯽﮔﺬرد‬
‫و ﺗﻮﺑﻪي ﮐﺴﯽ را ﮐﻪ ﺗﻮﺑﻪ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﯽﭘﺬﯾﺮد‪ .‬اﻣﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬وﻓﺎت ﮐﺮده اﺳﺖ و وﻗﺘﯽ ﮐﺴﯽ‬
‫ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﺎﺳﺰا ﺑﮕﻮﯾﺪ و ﺳﭙﺲ ﺗﻮﺑﻪ ﮐﻨﺪ‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺗﻮﺑﻪاش را ﻣﯽﭘﺬﯾﺮد و ﮐﻔﺮي را‬
‫ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻧﺎﺳﺰاﮔﻮﯾﯽ ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ؛ وﻟﯽ از آنﺟﺎ ﮐﻪ ﺣﻖّ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﻗﻮ‪‬ت ﺧﻮد ﺑﺎﻗﯽﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ اﯾﻦ ﺷﺨﺺ را اﻋﺪام ﮐﺮد‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪600‬‬

‫ﺳﭙﺲ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺣﺪﯾﺜﯽ از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻧﻘﻞ ﮐﺮده ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬

‫»ﭘﻬﻠﻮان‪ ،‬ﮐﺴﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ رﻗﯿﺐ )ﻫﻤﺎوردش( را ﺑﻪ زﻣﯿﻦ ﺑﺰﻧﺪ؛ ﭘﻬﻠﻮان‪ ،‬ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻫﻨﮕﺎم ﺧﺸﻢ‪ ،‬ﺧﻮدش را ﮐﻨﺘﺮل ﮐﻨﺪ«‪ .‬ﻣﺮدم‪ ،‬ﮐﺴﯽ را ﭘﻬﻠﻮان ﻣﯽﭘﻨﺪارﻧﺪ ﮐﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﮐُﺸﺘﯽ‬
‫ﯾﺎ روﯾﺎروﯾﯽ ﺑﺎ ﺣﺮﯾﻔﺎﻧﺶ‪ ،‬آنﻫﺎ را ﻧﻘﺶ زﻣﯿﻦ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻣﺮدم‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﯽ را ﻗﻬﺮﻣﺎن ﯾﺎ‬
‫ﭘ‪‬ﺮزور ﻣﯽداﻧﻨﺪ؛ وﻟﯽ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺣﻘﯿﻘﺖ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﯽ‪ ،‬ﭘﻬﻠﻮان‬
‫ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ‪» :‬ﭘﻬﻠﻮان‪ ،‬ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﺧﺸﻢ‪ ،‬ﺧﻮﯾﺸﺘﻦدار ﺑﺎﺷﺪ«‪ .‬ﮐُﺸﺘﯽ‪ -‬ﺑﺎ‬
‫ﭘﻮﺷﺶ و ﻟﺒﺎسِ ﻣﻨﺎﺳﺐ‪ -‬ﯾﮑﯽ از ورزشﻫﺎي ﻣﺒﺎح اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﯿﺰ اﻧﺠﺎم داده‬
‫اﺳﺖ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺑﺎ رﮐﺎﻧﻪ ﺑﻦ ﯾﺰﯾﺪ ﮐﺸﺘﯽ ﮔﺮﻓﺖ و ﺷﮑﺴﺘﺶ داد؛ رﮐﺎﻧﻪ‪ ،‬ﮐﺴﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ‬
‫ﻫﯿﭻ ﮐﺲ او را در ﮐُﺸﺘﯽ ﺷﮑﺴﺖ ﻧﻤﯽداد‪ ،‬از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺷﮑﺴﺖ ﺧﻮرد‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﭘﻬﻠﻮان واﻗﻌﯽ‪ ،‬ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﻧﻔﺲ و اﻣﯿﺎل دروﻧﯽ‪ ،‬ﺑﺨﻮاﻫﻨﺪ او را ﺑﺎ ﺧﺸﻢ‬
‫و ﻋﺼﺒﺎﻧﯿﺖ‪ ،‬ﺑﻪ زﻣﯿﻦ ﺑﺰﻧﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮ ﺧﻮد ﻣﺴﻠّﻂ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﺧﺸﻢ و ﻋﺼﺒﺎﻧﯿﺖ‪ ،‬آﺗﺸﯽﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﺷﯿﻄﺎن در ﻗﻠﺐِ اﻧﺴﺎن ﻣﯽاﻧﺪازد و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﺧﻮنِ اﻧﺴﺎن ﺑﻪﺟﻮش ﻣﯽآﯾﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ‬
‫ﻗﻮي ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺮ ﺧﻮد ﭼﯿﺮه ﻣﯽﺷﻮد و اﮔﺮ ﺿﻌﯿﻒ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺧﻮد را ﮐﻨﺘﺮل ﮐﻨﺪ و‬
‫ﭼﻪﺑﺴﺎ ﺳﺨﻨﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﯾﺎ ﻋﻤﻠﯽ اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﭘﺸﯿﻤﺎﻧﯽ ﺑﻪﺑﺎر ﻣﯽآورد‪ .‬از اﯾﻦرو‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ از اﯾﺸﺎن درﺧﻮاﺳﺖ ﻧﺼﯿﺤﺖ ﮐﺮد‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺧﺸﻤﮕﯿﻦ ﻣﺸﻮ«‪.‬‬
‫آن ﺷﺨﺺ ﭼﻨﺪﯾﻦ ﺑﺎر ﺗﻘﺎﺿﺎي ﻧﺼﯿﺤﺖ ﮐﺮد و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻫﺮ ﺑﺎر ﺑﻪ او ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»ﺧﺸﻤﮕﯿﻦ ﻣﺸﻮ«‪ (1 ).‬زﯾﺮا ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺑﺎرﻫﺎ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﮔﺎه ﺧﺸﻢ‪ ،‬ﺑﺎﻋﺚ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﺧﻮد دﺷﻨﺎم دﻫﺪ ﯾﺎ ﺑﻪ دﯾﻦ و ﭘﺮوردﮔﺎرش ﻧﺎﺳﺰا ﺑﮕﻮﯾﺪ ﯾﺎ‬
‫ﻫﻤﺴﺮش را ﻃﻼق دﻫﺪ ﯾﺎ ﻇﺮﻓﯽ ﺑﺸﮑﻨﺪ ﯾﺎ ﻟﺒﺎﺳﺶ را آﺗﺶ ﺑﺰﻧﺪ؛ ﺑﺴﯿﺎري از ﺣﻮادث‪،‬‬
‫ﻧﺘﯿﺠﻪي ﺧﺸﻢ و ﻏﻀﺐ ﯾﺎ ﺟﻨﻮنِ ﻧﺎﺷﯽ از ﻋﺼﺒﺎﻧﯿﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫از اﯾﻦرو ﻗﻮلِ راﺟﺢ اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬اﮔﺮ اﻧﺴﺎن ﺑﻪاﻧﺪازهاي ﺧﺸﻤﮕﯿﻦ ﺷﻮد ﮐﻪ درك‬
‫ﻧﮑﻨﺪ ﭼﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ ،‬ﺳﺨﻨﺶ اﻋﺘﺒﺎر ﻧﺪارد؛ اﮔﺮ ﻟﻔﻆ‪ ‬ﻃﻼق ﺑﺮ زﺑﺎن ﺑﯿﺎورد‪ ،‬ﻫﻤﺴﺮش‬
‫ﻃﻼق ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬زﯾﺮا ﺑﻪاﺧﺘﯿﺎر ﺧﻮد ﻧﺒﻮده و ﻃﻼﻗﯽ ﮐﻪ ﺑﻪاﺧﺘﯿﺎر ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺣﮑﻢ ﻃﻼقِ‬
‫ﻣ‪‬ﮑﺮَه )ﻣﺠﺒﻮر( را دارد‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪] .6116 :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 49‬و ‪ 644‬ذﮐﺮ ﺷﺪ‪[.‬‬
 ‫‪ -76‬ﺑﺎب‪ :‬ﺗﺤﻤﻞ اذﯾﺖ و آزار‬

‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫ِب ٱل ۡ ُم ۡحسِ ن ِ َ‬
‫� ُ� ُّ‬
‫اس َوٱ َّ ُ‬ ‫َّ‬ ‫َ ََۡۡ َ َۡ َ َ‬ ‫َ ۡ َ‬
‫� ‪﴾١٣٤‬‬ ‫﴿وٱل� ٰ ِظ ِم� ٱلغيظ وٱلعا�ِ� ع ِن ٱ� ِ �‬
‫]آل ﻋﻤﺮان‪[١٣٤ :‬‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺧﺸﻤﺸﺎن را ﻓﺮو ﻣﯽﺧﻮرﻧﺪ و از ﺧﻄﺎي ﻣﺮدم ﮔﺬﺷﺖ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪ .‬و اﷲ ﻧﯿﮑﻮﮐﺎران‬
‫را دوﺳﺖ دارد‪.‬‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ َ َ َ َ َ َ َ َّ َ َ َ ۡ َ ۡ ۡ ُُ‬
‫]اﻟﺸﻮر￯‪[٤٣ :‬‬ ‫﴿ولمن ص� و�ف َر إِن � ٰل ِك ل ِمن عز ِم ٱ�مورِ ‪﴾٤٣‬‬
‫و ﻫﺮﮐﺲ ﺑﺮدﺑﺎري ورزد و درﮔﺬرد‪ ،‬ﺑﺪاﻧﺪ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ رويﮐﺮدي از ﮐﺎرﻫﺎي ﺑﺲ ﺑﺰرگ اﺳﺖ‪.‬‬

‫َ ًَ َ ُُ َْ َ ُ‬ ‫َّ َّ‬ ‫ً‬ ‫َ َّ‬ ‫ْ‬

‫‪ -٦٥٣‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬أن رﺟﻼ ﻗﺎل‪ :‬ﻳﺎ رﺳﻮل ا� إِن ﻲﻟ ﻗﺮاﺑﺔ أ ِﺻﻠﻬ ْﻢ َو�ﻘﻄﻌﻮ�‪،‬‬
‫ُ ْ َ َ َ َ َّ َ‬ ‫َ ْ ُْ َ‬ ‫ُ َ ْ َ ُ ُ َ َّ َ ْ ُ ُ ُ ْ َ ْ ُ َ‬
‫ﻮن َ َّ‬
‫ُ‬
‫‪،‬ﻜ��ﻤﺎ‬ ‫ﻲﻠﻋ‪ ،‬ﻓﻘﺎل‪» :‬ﻟ ِﻦﺌ ﻛﻨﺖ ﻛﻤﺎ ﻗﻠﺖ ﻓ‬ ‫ﺣﺴﻦ إِﻴﻟ ِﻬ ِﻢ و�ﺴيﺌﻮن إِﻲﻟ‪ ،‬وأﺣﻠﻢ ﻋﻨﻬﻢ و �ﻬﻠ‬ ‫َوأ ِ‬
‫ْ َ ََ َ َ‬ ‫ٌ َ َْ‬ ‫َ َ َّ‬ ‫ََ ُ‬ ‫ُ ُّ ُ ُ َ َّ‬
‫) ‪(1‬‬
‫� ﻋﻠﻴ ِﻬ ْﻢ ﻣﺎ دﻣﺖ ﻰﻠﻋ ذلﻚ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬ ‫ﻇﻬ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ا�‬ ‫ِﻦ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻣﻌﻚ‬ ‫ال‬‫ﺰ‬ ‫ﻳ‬ ‫وﻻ‬ ‫‪،‬‬ ‫ﻞ‬ ‫� ِﺴﻔﻬﻢ الﻤ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﺮدي‪ ،‬ﻋﺮض ﮐﺮد‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﻣﻦ‪،‬‬
‫ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪاﻧﯽ دارم ﮐﻪ ﺑﺎ آﻧﺎن ارﺗﺒﺎط ﺑﺮﻗﺮار ﻣﯽﮐﻨﻢ‪ ،‬وﻟﯽ آنﻫﺎ ﺑﺎ ﻣﻦ ارﺗﺒﺎط ﻧﺪارﻧﺪ؛ و‬
‫ﻣﻦ‪ ،‬ﺑﻪ آﻧﺎن ﻧﯿﮑﯽ ﻣﯽﮐﻨﻢ‪ ،‬وﻟﯽ آنﻫﺎ ﺑﻪ ﻣﻦ ﺑﺪي ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ ﻣﻦ‪ ،‬در ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺪيﻫﺎﯾﺸﺎن‬
‫ﺷﮑﯿﺒﺎﯾﯽ ﻣﯽورزم‪ ،‬وﻟﯽ آنﻫﺎ ﺑﺎز ﻫﻢ ﺑﻪ ﻣﻦ ﺑﺪي ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﮔﺮ‬
‫ﻫﻤﯿﻦﮔﻮﻧﻪ ﺑﺎﺷﯽ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﯽ‪ ،‬ﮔﻮﯾﺎ ﺧﺎﮐﺴﺘﺮ داغ ﺑﻪ آﻧﺎن ﻣﯽﺧﻮراﻧﯽ و ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫ﻫﻤﯿﻦ روش ﻋﻤﻞ ﮐﻨﯽ‪ ،‬ﭘﺸﺘﯿﺒﺎﻧﯽ از ﺳﻮي اﷲ در ﺑﺮاﺑﺮِ آﻧﺎن ﺑﺎ ﺗﻮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺑﺎﺑﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻧﺎم ﮔﺸﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﺗﺤﻤﻞ اذﯾﺖ و آزار«‪ .‬اذﯾﺖ و آزار‪ ،‬ﺷﺎﻣﻞ‬
‫ﻫﺮ ﺳﺨﻦ ﯾﺎ ﻋﻤﻞ ﯾﺎ ﻫﺮ ﭼﯿﺰِ دﯾﮕﺮي ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﻧﺴﺎن را ﻣﯽرﻧﺠﺎﻧﺪ و او را‬
‫آزردهﺧﺎﻃﺮ ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ و ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ درﺑﺎرهي ﻣﺴﺎﯾﻞ دﯾﻨﯽ ﯾﺎ دﻧﯿﻮي ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ‬
‫ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ دﯾﻨﺶ ﻣﻮرد اذﯾﺖ و آزار ﻗﺮار ﺑﮕﯿﺮد‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان ﺑﺰرﮔﻮار ﺻﻠﻮاتاﷲ وﺳﻼﻣﻪ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪2558 :‬؛ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 323‬ذﮐﺮ ﺷﺪ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪602‬‬

‫ﻋﻠﯿﻬﻢ‪ ،‬اﻟﮕﻮي ﻧﯿﮑﯽ ﺑﺮاي او ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪﭘﯿﺮوي از آﻧﺎن‪ ،‬ﺷﮑﯿﺒﺎﯾﯽ ورزد‪ .‬زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ٓ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬
‫اس َمن َ� ُقول َء َ‬
‫اب‬
‫اس كعذ ِ‬‫ام َّنا ب ِٱ َّ�ِ فإِذا أوذ َِي ِ� ٱ َّ�ِ َج َعل ف ِۡت َنة ٱ َّ� ِ‬ ‫﴿ َوم َِن ٱ�َّ ِ‬
‫َّ‬
‫]اﻟﻌﻨﻜﺒﻮت‪[١٠ :‬‬ ‫ٱ�ِۖ﴾‬
‫و از ﻣﺮدم ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪» :‬ﺑﻪ اﷲ اﯾﻤﺎن آوردﯾﻢ« و ﭼﻮن در راه اﷲ اذﯾﺖ و آزار‬
‫ﺑﺒﯿﻨﻨﺪ‪ ،‬اذﯾﺖ و آزار ﻣﺮدم را ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻋﺬاب اﷲ ﻣﯽﺷﻤﺎرﻧﺪ‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ وﻗﺘﯽ در راه اﷲ ﯾﺎ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ دﯾﻦ و اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ اذﯾﺖ و‬
‫آزاري ﺑﻪ آنﻫﺎ ﻣﯽرﺳﺪ‪ ،‬اﯾﻦ آزﻣﻮن را ﻋﺬاب ﻣﯽﭘﻨﺪارﻧﺪ و ﺟﺎ ﻣﯽزﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان اﻟﻬﯽ‪ ،‬اذﯾﺖ و آزار ﻓﺮاواﻧﯽ ﻣﺘﺤﻤﻞ ﺷﺪﻧﺪ ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﻧﺼﺮت و ﯾﺎري اﷲ‪‬‬
‫ﺑﻪ آنﻫﺎ رﺳﯿﺪ‪.‬‬
‫آد ِم دﯾﻦدار و ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪﻃﻮر‬
‫ﻗﻄﻊ ﺑﺎ ﻣﻮاﻧﻊ و اذﯾﺖ و آزار دﯾﮕﺮان روﺑﻪرو ﻣﯽﺷﻮد؛ اﻣﺎ ﺑﺎﯾﺪ ﺷﮑﯿﺒﺎ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﮔﺮ‬
‫ﺷﮑﯿﺒﺎﯾﯽ ورزد‪ ،‬ﻓﺮﺟﺎمِ ﻧﯿﮑﯽ ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ و ﺑﻪ ﻧﺘﺎﯾﺞ ﻣﻄﻠﻮﺑﯽ دﺳﺖ ﺧﻮاﻫﺪ ﯾﺎﻓﺖ؛‬
‫زﯾﺮا ﻓﺮﺟﺎم ﻧﯿﮏ از آنِ ﭘﺮﻫﯿﺰﮔﺎران اﺳﺖ‪ .‬ﻫﺮﮐﺲ ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ ﻣﯿﺰان دﯾﻦ و اﯾﻤﺎﻧﺶ ﻣﻮرد‬
‫آزﻣﺎﯾﺶ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد و اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺮاي آزﻣﺎﯾﺶ او‪ ،‬ﮐﺴﯽ را ﺑﺮ وي ﭼﯿﺮه ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ ﺗﺎ‬
‫او را ﺑﯿﺎزارد؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ۡ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫� َح ۡرف َفإ ۡن أ َصابَ ُهۥ َخ ۡ ٌ‬ ‫َ َ ۡ ُ ُ َّ َ َ َ‬
‫� ٱ ۡط َمأن بِهِۖۦ �ن‬ ‫ِ‬ ‫�‬ ‫ٖ‬ ‫ٰ‬ ‫اس من �عبد ٱ�‬ ‫﴿ َوم َِن ٱ�َّ ِ‬
‫َ َ َٰ َ ُ َ ُۡ ۡ َ ُ‬ ‫ۡ‬ ‫� َو ۡجههِۦ َخ ِ َ‬ ‫َ َ َُۡ ٌَۡ َ َ َ ََ‬
‫�ان‬ ‫� ٱ ُّ�� َيا َوٱ�خِرة ۚ �ل ِك هو ٱ�‬ ‫ِ‬ ‫ٰ‬ ‫أصا�ته ف ِتنة ٱنقلب‬
‫]اﳊﺞ ‪[١١ :‬‬ ‫�‪﴾١١‬‬ ‫ٱل ۡ ُمب ُ‬
‫ِ‬
‫و ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم اﷲ را در ﺣﺎﺷﯿﻪ و ﺑﺎ ﺷﮏ و دودﻟﯽ ﻋﺒﺎدت ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﺧﯿﺮي ﺑﻪ آﻧﺎن ﺑﺮﺳﺪ‪،‬‬
‫ﺑﻪ آن آراﻣﺶ ﻣﯽﯾﺎﺑﻨﺪ و اﮔﺮ ﺑﻼﯾﯽ ﺑﻪ آﻧﺎن ﺑﺮﺳﺪ‪ ،‬رويﮔﺮدان ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ؛ در دﻧﯿﺎ و آﺧﺮت زﯾﺎن‬
‫ﻣﯽﺑﯿﻨﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﻫﻤﺎن زﯾﺎن آﺷﮑﺎر اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم‪ ،‬ﻋﺒﺎدت ﻗﻮي و ﺛﺎﺑﺘﯽ ﻧﺪارﻧﺪ؛ ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﻋﺎﻓﯿﺖ و آراﻣﺶ‬
‫ﺑﻪﺳﺮ ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ‪ ،‬آﺳﻮدهﺧﺎﻃﺮﻧﺪ و ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ اذﯾﺖ و آزاري ﺑﻪ آنﻫﺎ ﻣﯽرﺳﺪ ﯾﺎ ﺷﺒﻬﻪاي‬
‫ﺑﺮاي آنﻫﺎ ﭘﯿﺶ ﻣﯽآﯾﺪ‪ ،‬رويﮔﺮدان ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و ﺑﻪ دﻧﯿﺎ و آﺧﺮت ﺧﻮد زﯾﺎن ﻣﯽزﻧﻨﺪ‪ .‬ﻟﺬا‬
‫ﺻﺒﺮ و ﺷﮑﯿﺒﺎﯾﯽ در راه اﷲ‪ ‬و در ﻣﺴﯿﺮ دﯾﻦ و اﯾﻤﺎن‪ ،‬واﺟﺐ اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪603‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺗﺤﻤﻞ آذار و اذﯾﺖ‬

‫و اﻣﺎ در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ اذﯾﺖ و آزاري ﮐﻪ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ دﻧﯿﺎ و ﻣﻌﺎﻣﻼت دﻧﯿﻮي ﺑﻪ اﻧﺴﺎن‬

‫ﻣﯽرﺳﺪ‪ ،‬اﺧﺘﯿﺎر ﺑﺎ اﻧﺴﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺻﺒﺮ ﻧﻤﺎﯾﺪ و از ﺣﻘّﺶ ﺑﮕﺬرد ﯾﺎ ﺣﻖّ ﺧﻮد را ﺑﮕﯿﺮد‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﺻﺒﺮ و ﺷﮑﯿﺒﺎﯾﯽ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ؛ ﻣﮕﺮ آنﮐﻪ ﺻﺒﺮ و ﺣﻮﺻﻠﻪ‪ ،‬ﺑﻪ دﺷﻤﻨﯽ و ﻋﺪاوت‬
‫ﺑﯿﻨﺠﺎﻣﺪ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻦِ ﺣﻖ ﺑﺮﺗﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻓﺮض ﮐﻨﯿﺪ ﻫﻤﺴﺎﯾﻪاي دارﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺻﺪاﺑﻠﻨﺪي ﯾﺎ ﮐﻮﺑﯿﺪن دﯾﻮار و ﺻﺪاﻫﺎي ﻧﺎﻫﻨﺠﺎر‬
‫ﯾﺎ ﭘﺎرك ﮐﺮدن ﻣﺎﺷﯿﻨﺶ در ﻣﻘﺎﺑﻞِ ﺧﺎﻧﻪي ﺷﻤﺎ‪ ،‬ﺑﺎﻋﺚ اذﯾﺖ و آزارﺗﺎن ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬ﺧُﺐ؛‬
‫ﺣﻖ ﺑﺎ ﺷﻤﺎﺳﺖ و او‪ ،‬ﺷﻤﺎ را در راه اﷲ و ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ دﯾﻦ و اﯾﻤﺎﻧﺘﺎن ﻧﯿﺎزرده اﺳﺖ‪ .‬در‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻮاردي ﺗﺼﻤﯿﻢ ﺑﺎ ﺷﻤﺎﺳﺖ؛ اﮔﺮ ﺑﺨﻮاﻫﯿﺪ‪ ،‬ﺻﺒﺮ ﮐﻨﯿﺪ و اﻣﯿﺪوار ﺑﺎﺷﯿﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ‬ﮔﺸﺎﯾﺸﯽ ﺑﺪﻫﺪ و از ﺷﺮّ ﻫﻤﺴﺎﯾﻪي ﻣﺮدمآزار راﺣﺖ ﺷﻮﯾﺪ‪ .‬و اﮔﺮ ﺑﺨﻮاﻫﯿﺪ‪،‬‬
‫ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﺪ ﺣﻘّﺘﺎن را از او ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ؛ زﯾﺮا اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ ُ ْ َ ٰٓ َ‬
‫ك َما َعلَ ۡيهم ّمِن َ‬ ‫َ َ َ َۡ َ ُ ۡ‬ ‫﴿ َول َ َ‬
‫يل ‪] ﴾٤١‬اﻟﺸﻮر￯‪[٤١ :‬‬‫ٍ‬ ‫ِ‬ ‫ب‬ ‫س‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫�‬‫�‬ ‫و‬ ‫أ‬ ‫ف‬ ‫ۦ‬‫ِ‬ ‫ه‬‫م‬‫ِ‬ ‫ل‬ ‫ظ‬ ‫د‬ ‫ع‬ ‫�‬ ‫�‬ ‫نت‬ ‫ٱ‬ ‫ن‬
‫ِ‬ ‫م‬
‫و ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﭘﺲ از ﺳﺘﻢدﯾﺪن ﺧﻮﯾﺶ اﻧﺘﻘﺎم ﺑﮕﯿﺮد‪ ،‬اﯾﺮاد و ﻋﺘﺎﺑﯽ ﺑﺮ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫و ﺻﺒﺮ و ﺷﮑﯿﺒﺎﯾﯽ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ؛ ﺑﻪﺷﺮﻃﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ اﻣﺮ ﺑﺮ ﮔﺴﺘﺎﺧﯽ و ﻇﻠﻢ و ﺗﻌﺪ‪‬ي‬
‫ﻫﻤﺴﺎﯾﻪي ﻣﺮدمآزار ﯾﺎ ﻓﺮد‪ ‬ﻇﺎﻟﻢ ﻧﯿﻔﺰاﯾﺪ‪ .‬در ﻏﯿﺮ اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﻖّ ﺧﻮد را‬
‫ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ ﺗﺎ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن او را از ﻇﻠﻢ و ﺳﺘﻢ ﺑﺎزدارﯾﺪ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬دو آﯾﻪ ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪ ﺷﺮح و ﺗﻮﺿﯿﺢ آنﻫﺎ‬
‫ﭘﺮداﺧﺘﯿﻢ؛ ﯾﻌﻨﯽ آﯾﻪي ‪ 134‬ﺳﻮرهي »آلﻋﻤﺮان« و آﯾﻪي ‪ 43‬ﺳﻮرهي »ﺷﻮري«‪.‬‬
‫و آن ﮔﺎه ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﺮدي‪،‬‬
‫ﻋﺮض ﮐﺮد‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﻣﻦ‪ ،‬ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪاﻧﯽ دارم ﮐﻪ ﺑﺎ آﻧﺎن ارﺗﺒﺎط ﺑﺮﻗﺮار ﻣﯽﮐﻨﻢ‪،‬‬
‫وﻟﯽ آنﻫﺎ ﺑﺎ ﻣﻦ ارﺗﺒﺎط ﻧﺪارﻧﺪ؛ و ﻣﻦ‪ ،‬ﺑﻪ آﻧﺎن ﻧﯿﮑﯽ ﻣﯽﮐﻨﻢ‪ ،‬وﻟﯽ آنﻫﺎ ﺑﻪ ﻣﻦ ﺑﺪي‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ ﻣﻦ‪ ،‬در ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺪيﻫﺎﯾﺸﺎن ﺷﮑﯿﺒﺎﯾﯽ ﻣﯽورزم‪ ،‬وﻟﯽ آنﻫﺎ ﺑﺎز ﻫﻢ ﺑﻪ ﻣﻦ ﺑﺪي‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﮔﺮ ﻫﻤﯿﻦﮔﻮﻧﻪ ﺑﺎﺷﯽ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﯽ‪ ،‬ﮔﻮﯾﺎ ﺧﺎﮐﺴﺘﺮ داغ ﺑﻪ آﻧﺎن‬
‫ﻣﯽﺧﻮراﻧﯽ و ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ روش ﻋﻤﻞ ﮐﻨﯽ‪ ،‬ﭘﺸﺘﯿﺒﺎﻧﯽ از ﺳﻮي اﷲ در ﺑﺮاﺑﺮِ‬
‫آﻧﺎن ﺑﺎ ﺗﻮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد«‪ .‬ﺧﺎﮐﺴﺘﺮِ داغ ﺑﻪ آﻧﺎن ﻣﯽﺧﻮراﻧﯽ‪ ،‬ﮐﻨﺎﯾﻪ از اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﻪي‬
‫اﯾﻦﻫﺎ ﺑﻪ ﻧﻔﻊ ﺗﻮﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺻﻠﻪي رﺣﻢ ﯾﺎ ﭘﯿﻮﻧﺪ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪي‪ ،‬اﯾﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬در ﭘﺎﺳﺦ ﭘﯿﻮﻧﺪي ﮐﻪ‬
‫ﺧﻮﯾﺸﺎﻧﺶ ﺑﺎ او دارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎ آنﻫﺎ ارﺗﺒﺎط داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺻﻠﻪي رﺣﻢ در ﺣﻘﯿﻘﺖ‪،‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪604‬‬

‫اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺎ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪاﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ او ارﺗﺒﺎط ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬راﺑﻄﻪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺧﻼﺻﻪ‬

‫اﯾﻦﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺎﯾﺪ در ﺑﺮاﺑﺮ اذﯾﺖ و آزار ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪان‪ ،‬ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﺎن و دوﺳﺘﺎﻧﺶ ﺷﮑﯿﺒﺎ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ و ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺷﮑﯿﺒﺎﯾﯽ ورزد‪ ،‬در ﺑﺮاﺑﺮﺷﺎن ﭘﺸﺘﯿﺒﺎﻧﯽ از ﺳﻮي اﷲ ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ؛‬
‫ﯾﻌﻨﯽ اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻔﻊ او و ﺑﻪ زﯾﺎنِ آنﻫﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪ -77‬ﺑﺎب‪ :‬ﺧﺸﻢ و ﻏﻀﺐ ﺑﺮاي دﻓﺎع از دﯾﻦ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ‬
‫ﮐﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺷﺮﯾﻌﺖ‪ ،‬ﺣﺮﻣﺖﺷﻜﻨﯽ ﺷﻮد )و اﺣﻜﺎم اﳍﯽ رﻋﺎﻳﺖ ﻧﮕﺮدد(‬

‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫﴿ َ� ٰل َِك َو َمن ُ� َع ّظ ۡم ُح ُر َ� ٰت ٱ َّ�ِ َ� ُه َو َخ ۡ�‪�ُ َّ ٞ‬ۥ ع َ‬
‫ِند َر ّ�ِهِۦ﴾‬
‫]اﳊﺞ ‪[٣٠ :‬‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ۖ‬
‫)ﺣ‪‬ﮑﻢ( اﯾﻦﺳﺖ و ﻫﺮ ﮐﺲ‪ ،‬ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎ و ﺷﻌﺎﯾﺮ اﻻﻫﯽ را ﺑﺰرگ ﺑﺪارد‪ ،‬ﺑﯽﮔﻤﺎن اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﺑﺮاﯾﺶ‬
‫ﻧﺰد ﭘﺮوردﮔﺎرش ﻧﯿﮏ اﺳﺖ‪.‬‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬
‫َ ُ ُ ْ َّ َ َ ُ ۡ ُ ۡ َ ُ َ ّ ۡ ۡ َ َ ُ‬
‫]ﳏﻤﺪ ‪[٧ :‬‬ ‫ام� ۡم ‪﴾٧‬‬ ‫﴿إِن تن�وا ٱ� ين��م و�ثبِت أقد‬
‫اﮔﺮ )دﯾﻦ( اﷲ را ﯾﺎري ﮐﻨﯿﺪ‪) ،‬اﷲ( ﺷﻤﺎ را ﯾﺎري ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬و ﮔﺎمﻫﺎﯾﺘﺎن را اﺳﺘﻮار ﻣﯽﺳﺎزد‪.‬‬
‫در اﯾﻦﺑﺎره ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﺣﺪﯾﺚ ﻋﺎﯾﺸﻪ& اﺷﺎره ﮐﺮد ﮐﻪ در ﺑﺎب »ﻋﻔﻮ و ﮔﺬﺷﺖ«‬
‫) ‪(1‬‬
‫ذﮐﺮ ﺷﺪ‪.‬‬

‫ﻲﺒ‪ ‬ﻓﻘﺎل‪:‬‬ ‫ﺎء َر ُﺟ ٌﻞ إﻰﻟ اﻨﻟَّ ِّ‬ ‫اﺒﻟﺪري‪ ‬ﻗﺎل‪َ :‬ﺟ َ‬

‫ِّ‬
‫‪ -٦٥٤‬وﻋﻦ أﻲﺑ مﺴﻌﻮد ﻋﻘﺒﺔ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو‬
‫ِ‬ ‫َ َ ََ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬
‫ﻓﻼن مِ ﺎ ﻳ ِﻄﻴﻞ ﺑِﻨﺎ‪ ،‬ﻓﻤﺎ رأﻳﺖ اﻨﻟ َّ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ُّ ْ‬ ‫ِّ َ َ َّ َ َ‬
‫ﻲﺒ‪ ‬ﻏ ِﻀﺐ ِﻲﻓ‬ ‫ِ‬ ‫ٍ‬ ‫ﻞ‬
‫ِ‬ ‫أﺟ‬ ‫ِﻦ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺢِ‬ ‫ﺒ‬ ‫الﺼ‬ ‫ِ‬ ‫ة‬ ‫ﻼ‬ ‫ﺻ‬ ‫إ� ﻷﺗﺄﺧﺮ ﻋﻦ‬
‫َ ُّ ُ ْ َ َّ‬ ‫ُ َ ِّ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َّ‬ ‫َ َ ُّ َ‬
‫مﻮﻋِﻈ ٍﺔ �ﻂ أﺷﺪ مﻤﺎ ﻏ ِﻀ َﺐ ﻳﻮﻣﺌ ِ ٍﺬ‪ ،‬ﻓﻘﺎل‪» :‬ﻳﺎ أﻳﻬﺎ اﻨﻟَّﺎس! إن ﻣِﻨ�ﻢ ﻣﻨﻔﺮ�ﻦ؛ ﻓ�ﻳ�ﻢ أم‬
‫َ َ‬ ‫َ َ َّ‬ ‫َّ ْ‬ ‫َّ َ َ ُ‬
‫) ‪(2‬‬
‫اﺤﻟﺎﺟ ِﺔ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬ ‫ﻐ� وذا‬‫والﺼ َ‬ ‫ﺟ ْﺰ‪ ،‬ﻓﺈن ﻣِﻦ وراﺋ ِ ِﻪ الﻜﺒ�‬ ‫اﻨﻟﺎس ﻓﻠﻴﻮ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻣﺴﻌﻮد‪ ،‬ﻋﻘﺒﻪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﺪري‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﺮدي ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬آﻣﺪ و‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ دﯾﺮﺗﺮ ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ ﻣﯽآﯾﻢ؛ زﯾﺮا ﻓﻼناﻣﺎم‪ ،‬ﻧﻤﺎز را ﻃﻮل ﻣﯽدﻫﺪ‪- .‬‬
‫اﺑﻮﻣﺴﻌﻮد‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ -:‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬را در ﺧﻄﺎﺑﻪي آن روز ﭼﻨﺎن ﺧﺸﻤﮕﯿﻦ دﯾﺪم ﮐﻪ‬
‫ﭘﯿﺶﺗﺮ او را در ﻫﯿﭻ ﺧﻄﺎﺑﻪاي اﯾﻦﻫﻤﻪ ﺧﺸﻤﮕﯿﻦ ﻧﺪﯾﺪه ﺑﻮدم‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اي ﻣﺮدم! ﺑﺮﺧﯽ‬
‫از ﺷﻤﺎ دﯾﮕﺮان را از دﯾﻦ ﮔﺮﯾﺰان ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﻫﺮﮐﺲ از ﺷﻤﺎ ﭘﯿﺶﻧﻤﺎزِ ﻣﺮدم ﻣﯽﺷﻮد‪،‬‬
‫ﻧﻤﺎز را ﮐﻮﺗﺎه ﺑﺨﻮاﻧﺪ؛ زﯾﺮا در ﻣﯿﺎن ﻧﻤﺎزﮔﺰاران‪ ،‬اﻓﺮاد‪ ‬ﺳﺎلﺧﻮرده‪ ،‬ﺧﺮدﺳﺎل و ﮐﺴﺎﻧﯽ‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﮐﺎرِ ﻓﻮري دارﻧﺪ«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻤﺎرهي ‪.649‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(704 ،702 ،90) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.466 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪606‬‬

‫ﺷﺮح‬
‫ﺣﺎﻓﻆ ﻧﻮوي‪ /‬در ﮐﺘﺎﺑﺶ رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﺑﺎب‪ :‬ﺧﺸﻢ و ﻏﻀﺐ ﺑﺮاي‬
‫دﻓﺎع از دﯾﻦ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺷﺮﯾﻌﺖ‪ ،‬ﺣﺮﻣﺖﺷﮑﻨﯽ ﺷﻮد )و اﺣﮑﺎم‬
‫اﻟﻬﯽ رﻋﺎﯾﺖ ﻧﮕﺮدد(«‪.‬‬
‫ﺧﺸﻢ و ﻏﻀﺐ‪ ،‬ﭼﻨﺪﯾﻦ ﺳﺒﺐ دارد؛ از ﺟﻤﻠﻪ اﻧﺘﻘﺎم ﺑﺮاي ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺴﯽ‬
‫ﮐﺎري ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺧﺸﻢ و ﻋﺼﺒﺎﻧﯿﺖ اﻧﺴﺎن را ﺑﺮﻣﯽاﻧﮕﯿﺰد و در ﻧﺘﯿﺠﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺑﺮاي ﺧﻮد‬
‫اﻧﺘﻘﺎم ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬اﯾﻦ اﯾﻦ ﺧﺸﻢ و ﻏﻀﺐ ﻧﻬﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﺷﺨﺼﯽ ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫ﻣﺮا ﻧﺼﯿﺤﺖ ﮐﻦ‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺧﺸﻤﮕﯿﻦ ﻣﺸﻮ«‪ .‬او ﭼﻨﺪﯾﻦ ﺑﺎر درﺧﻮاﺳﺖ ﻧﺼﯿﺤﺖ ﮐﺮد و‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺧﺸﻤﮕﯿﻦ ﻣﺸﻮ«‪.‬‬
‫ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮ از اﺳﺒﺎب ﺧﺸﻢ و ﻏﻀﺐ‪ ،‬ﺧﺸﻤﮕﯿﻦ ﺷﺪن ﺑﻪﺧﺎﻃﺮِ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺷﺎﻫﺪ‪ ‬ﺣﺮﻣﺖﺷﮑﻨﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ دﯾﻦِ اﷲ‪ ‬ﯾﺎ ﺷﺎﻫﺪ ﭘﺎﯾﻤﺎل ﺷﺪنِ‬
‫اﺣﮑﺎم اﻟﻬﯽ ﺑﺎﺷﺪ؛ در ﻧﺘﯿﺠﻪ از روي ﻏﯿﺮت دﯾﻨﯽاش ﯾﺎ ﺑﺮاي ﺣﻤﺎﯾﺖ از دﯾﻦ اﷲ‪،‬‬
‫ﺧﺸﻤﮕﯿﻦ ﺷﻮد‪ .‬ﭼﻨﯿﻦ ﺧﺸﻤﯽ‪ ،‬ﻧﯿﮏ و ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه اﺳﺖ و اﺟﺮ و ﺛﻮاب دارد‪ .‬زﯾﺮا اﯾﻦ‪،‬‬
‫ﺳﻨّﺖ‪ ‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﺳﺖ و در ﻣﻔﻬﻮم اﯾﻦ آﯾﻪ ﻧﯿﺰ ﻣﯽﮔﻨﺠﺪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫﴿ َ� ٰل َِك َو َمن ُ� َع ّظ ۡم ُح ُر َ� ٰت ٱ َّ�ِ َ� ُه َو َخ ۡ�‪�ُ َّ ٞ‬ۥ ع َ‬
‫ِند َر ّ�ِهِۦ﴾‬
‫]اﳊﺞ ‪[٣٠ :‬‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ۖ‬
‫)ﺣ‪‬ﮑﻢ( اﯾﻦﺳﺖ و ﻫﺮ ﮐﺲ‪ ،‬ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎ و ﺷﻌﺎﯾﺮ اﻻﻫﯽ را ﺑﺰرگ ﺑﺪارد‪ ،‬ﺑﯽﮔﻤﺎن اﯾﻦ ﻋﻤﻞ‬
‫ﺑﺮاﯾﺶ ﻧﺰد ﭘﺮوردﮔﺎرش ﻧﯿﮏ اﺳﺖ‪.‬‬
‫و ﻧﯿﺰ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َۡ َ ُۡ ُ‬ ‫﴿ َو َمن ُ� َع ّ ِظ ۡم َش َ ٰٓ َ َّ َ َّ َ‬
‫]اﳊﺞ ‪[٣٢ :‬‬ ‫وب ‪﴾٣٢‬‬
‫��ِر ٱ�ِ فإِ�ها مِن �قوى ٱلقل ِ‬
‫و ﻫﺮ ﮐﺲ‪ ،‬ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎ و ﺷﻌﺎﯾﺮ اﻻﻫﯽ را ﺑﺰرگ و ﮔﺮاﻣﯽ ﺑﺪارد‪ ،‬ﺑﯽﮔﻤﺎن اﯾﻦ اﻣﺮ از ﺗﻘﻮاي‬
‫دلﻫﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫ﮔﺮاﻣﯽداﺷﺖ ﺷﻌﺎﯾﺮ و ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي اﻟﻬﯽ‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن آنﻫﺎ را ﺑﺰرگ ﺑﺪارد و‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺗﻮﻫﯿﻦ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺷﻌﺎﯾﺮ‪ ،‬ﺑﯽﺗﻔﺎوت ﻧﺒﺎﺷﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺧﺸﻤﮕﯿﻦ ﺷﻮد و ﺑﻪ دﻓﺎع از‬
‫ﺷﻌﺎﯾﺮ اﻻﻫﯽ ﺑﺮﺧﯿﺰد و ﺑﺎ اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ و دﯾﮕﺮ روشﻫﺎي ﺷﺮﻋﯽ‪ ،‬دﯾﻦ‬
‫اﷲ‪ ‬را ﯾﺎري دﻫﺪ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬اﯾﻦ آﯾﻪ را ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
 ‫‪607‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺧﺸﻢ و ﻏﻀﺐ ﺑﺮاي دﻓﺎع دﯾﻦ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪...‬‬
‫َ ُ ُ ْ َّ َ َ ُ ۡ ُ ۡ َ ُ َ ّ ۡ َ ۡ َ َ ُ‬
‫]ﳏﻤﺪ ‪[٧ :‬‬ ‫ام� ۡم ‪﴾٧‬‬ ‫﴿إِن تن�وا ٱ� ين��م و�ثبِت أقد‬
‫اﮔﺮ )دﯾﻦ( اﷲ را ﯾﺎري ﮐﻨﯿﺪ‪) ،‬اﷲ( ﺷﻤﺎ را ﯾﺎري ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬و ﮔﺎمﻫﺎﯾﺘﺎن را اﺳﺘﻮار ﻣﯽﺳﺎزد‪.‬‬
‫ﻣﻨﻈﻮر از ﻧﺼﺮت اﷲ در اﯾﻦ آﯾﻪ‪ ،‬ﯾﺎري دﯾﻦ اوﺳﺖ؛ زﯾﺮا اﷲ‪ ‬از ﻫﻤﻪ‪ ،‬ﺑﯽﻧﯿﺎز‬
‫اﺳﺖ و ﻧﯿﺎزي ﺑﻪ ﻧﺼﺮت و ﯾﺎري ﻧﺪارد‪ .‬ﻧﺼﺮت و ﯾﺎري دﯾﻦ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي دﻓﺎع و ﺣﻤﺎﯾﺖ‬
‫از دﯾﻦ و ﺧﺸﻢ و ﻏﻀﺐ در زﻣﺎﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ دﯾﻦ ﺣﺮﻣﺖﺷﮑﻨﯽ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ‬
‫ﮔﺰﯾﻨﻪﻫﺎ ﯾﺎ ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي دﯾﮕﺮي ﻧﯿﺰ در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﻧﺼﺮت دﯾﻦ وﺟﻮد دارد؛ از ﺟﻤﻠﻪ ﺟﻬﺎد‬
‫در راه اﷲ ﻣﺘﻌﺎل؛ ﯾﻌﻨﯽ ﭘﯿﮑﺎر ﺑﺮاي اﯾﻦﮐﻪ دﯾﻦ و ﮐﻠﻤﻪي اﷲ ﺑﺮﺗﺮ و واﻻﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﯾﻦ‬
‫ﻫﻢ در ﻣﻔﻬﻮم ﻧﺼﺮت و ﯾﺎريِ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﮔﻨﺠﺪ و اﷲ ﺑﻪ ﻧﺎﺻﺮانِ دﯾﻨﺶ دو ﻧﻮﯾﺪ داده‬
‫َ ُ ۡ ُ ۡ َ َُّ ۡ َۡ َ َ ُ‬
‫ام� ۡم ‪﴾٧‬؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬اﷲ‪ ،‬ﺷﻤﺎ را ﯾﺎري ﻣﯽﮐﻨﺪ و‬ ‫اﺳﺖ‪﴿ :‬ين��م و�ثبِت أقد‬
‫ﮔﺎمﻫﺎﯾﺘﺎن را اﺳﺘﻮار ﻣﯽﺳﺎزد«‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ در ﺑﺮاﺑﺮِ دﺷﻤﻨﺎﻧﺘﺎن ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﯾﺎري‬
‫ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ و ﮔﺎمﻫﺎي ﺷﻤﺎ را ﺑﺮ دﯾﻦ ﺧﻮد اﺳﺘﻮار ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ ﺗﺎ ﻧﻠﻐﺰﯾﺪ‪ .‬ﺧﻮب دﻗﺖ‬
‫ﮐﻨﯿﺪ؛ اﮔﺮ ﯾﮏ ﺑﺎر دﯾﻦ اﷲ را ﯾﺎري ﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬اﷲ‪ ‬دو ﭘﺎداش ﺑﺰرگ ﺑﻪ ﻣﺎ ﻣﯽدﻫﺪ‪:‬‬
‫َ ُ ۡ ُ ۡ َ َُّ ۡ َۡ َ َ ُ‬
‫ام� ۡم ‪ ﴾٧‬و در اداﻣﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬ ‫﴿ين��م و�ثبِت أقد‬
‫َ‬
‫َ َّ ۡ َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ َّ َ َ َ ْ َ‬
‫]ﳏﻤﺪ ‪[٨ :‬‬ ‫ِين �ف ُروا � َت ۡع ٗسا ل ُه ۡم َوأضل أع َ� ٰل ُه ۡم ‪﴾٨‬‬
‫﴿وٱ�‬
‫و ﻫﻼﮐﺖ و ﻧﺎﺑﻮدي ﺑﺮ ﮐﺎﻓﺮان اﺳﺖ و اﷲ اﻋﻤﺎﻟﺸﺎن را ﻧﺎﺑﻮد و ﺗﺒﺎه ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺎﻓﺮان در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺆﻣﻨﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﷲ ﻧﺼﺮﺗﺸﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻧﺎﺑﻮد ﯾﺎ ﺧﻮار و زﺑﻮن‬
‫َ َ َّ َ ۡ َ‬
‫ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ؛ ﴿ َوأضل أع َ� ٰل ُه ۡم ‪ ﴾٨‬و اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﺗﺪاﺑﯿﺮ ﮐﺎﻓﺮان را ﺑﯽﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ و‬
‫ﻫﺮ ﺗﺪﺑﯿﺮي ﮐﻪ ﻣﯽاﻧﺪﯾﺸﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ زﯾﺎن آنﻫﺎ ﺗﻤﺎم ﻣﯽﺷﻮد و اﻋﻤﺎﻟﺸﺎن از ﻣﯿﺎن ﻣﯽرود و‬
‫ﻫﯿﭻ ﺳﻮدي از ﮐﺎرﻫﺎي ﺧﻮد ﻧﻤﯽﺑﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺣﺪﯾﺚ ﻋﻘﺒﻪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﺪري‪ ‬را ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ ﻋﻘﺒﻪ‪‬‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﺮدي ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬آﻣﺪ و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ دﯾﺮﺗﺮ ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ ﻣﯽآﯾﻢ؛ زﯾﺮا‬
‫ﻓﻼناﻣﺎم‪ ،‬ﻧﻤﺎز را ﻃﻮل ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺧﺸﻤﮕﯿﻦ ﺷﺪ؛ ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﮐﻪ اﺑﻮﻣﺴﻌﻮد‪‬‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬را در ﺧﻄﺎﺑﻪي آن روز ﭼﻨﺎن ﺧﺸﻤﮕﯿﻦ دﯾﺪم ﮐﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ او را در‬
‫ﻫﯿﭻ ﺧﻄﺎﺑﻪاي اﯾﻦﻫﻤﻪ ﺧﺸﻤﮕﯿﻦ ﻧﺪﯾﺪه ﺑﻮدم‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اي ﻣﺮدم! ﺑﺮﺧﯽ از ﺷﻤﺎ دﯾﮕﺮان‬
‫را از دﯾﻦ ﮔﺮﯾﺰان ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ«‪ .‬ﭘﯿﺶﻧﻤﺎزِ ﺟﻤﺎﻋﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺮدم ﻧﮕﻔﺘﻪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﻧﺨﻮاﻧﯿﺪ؛ اﻣﺎ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪608‬‬

‫از ﺑﺲ ﮐﻪ در اﻣﺎﻣﺘﺶ ﻧﻤﺎز را ﺑﯿﺶ از ﺣﺪ‪ ‬ﺳﻨﺖ ﻃﻮل ﻣﯽداد‪ ،‬در ﻋﻤﻞ ﻣﺮدم را از ﻧﻤﺎز‬
‫ﺟﻤﺎﻋﺖ ﮔﺮﯾﺰان ﮐﺮده ﺑﻮد‪ .‬از اﯾﻦرو درﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ ﮐﻪ ﮔﺮﯾﺰان ﮐﺮدن ﻣﺮدم از دﯾﻦ ﺣﺘﻤ ًﺎ‬
‫ﺑﻪزﺑﺎن ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻫﺮ ﻋﻤﻠﯽ ﮐﻪ ﻣﺮدم را از دﯾﻦ ﻣﺘﻨﻔﺮ و ﮔﺮﯾﺰان ﮐﻨﺪ‪ ،‬در اﯾﻦ روﯾﮑﺮد‬
‫ﻣﯽﮔﻨﺠﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو رﺳﻮلاﷲ‪ ‬در ﻣﺴﺎﯾﻞ ﺷﺮﻋﯽ ﻣﺪارا ﻣﯽﮐﺮد؛ ﯾﻌﻨﯽ ﮔﺎه ﺑﺮاي‬
‫ﭘﯿﺶﮔﯿﺮي از ﻓﺘﻨﻪ و زﯾﺎن‪ ،‬از اﻧﺠﺎ ِم ﭘﺎرهاي از ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ و ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه ﺧﻮدداري‬
‫ﻣﯽﻧﻤﻮد‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺗﺼﻤﯿﻢ ﮔﺮﻓﺖ ﺧﺎﻧﻪي ﮐﻌﺒﻪ را ﺑﺮ ﻫﻤﺎن ﺷﺎﻟﻮده ﯾﺎ زﯾﺮﺑﻨﺎﯾﯽ ﺑﺎزﺳﺎزي‬
‫ﮐﻨﺪ ﮐﻪ اﺑﺮاﻫﯿﻢ‪ ‬آن را ﺑﻨﺎ ﻧﻬﺎده ﺑﻮد؛ اﻣﺎ از ﺗﺮس اﯾﻦﮐﻪ ﺷﺎﯾﺪ ﻣﺮدم دﭼﺎر ﻓﺘﻨﻪ ﺷﻮﻧﺪ‪،‬‬
‫اﯾﻦ ﮐﺎر را اﻧﺠﺎم ﻧﺪاد‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬در ﺳﻔﺮ روزه ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ؛ وﻟﯽ وﻗﺘﯽ‬
‫اﺻﺤﺎﺑﺶ را دﯾﺪ ﮐﻪ در ﺳﻔﺮ روزه ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ و اذﯾﺖ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬اﻓﻄﺎر ﮐﺮد ﺗﺎ ﯾﺎراﻧﺶ‬
‫دﭼﺎر ﻣﺸﮑﻞ ﻧﺸﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﺑﺎﯾﺪ ﺳﻌﯽ ﮐﻨﯿﻢ در ﭼﺎرﭼﻮب ﺷﺮﯾﻌﺖ ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﻋﻤﻞ ﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﻣﺮدم ﺑﺎ اﻃﻤﯿﻨﺎن‬
‫و رﺿﺎﯾﺖ ﺑﻪ دﯾﻦ اﷲ‪ ‬روي ﺑﯿﺎورﻧﺪ؛ و اﯾﻦ‪ ،‬روشِ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺷﺎﻫﺪ‪ ‬ﻣﻮﺿﻮع از ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻮﻣﺴﻌﻮد‪ ‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از ﻋﻤﻞﮐﺮد آن اﻣﺎم ﮐﻪ‬
‫ﻧﻤﺎز را ﻃﻮل ﻣﯽداد و ﻣﺮدم را ﮔﺮﯾﺰان ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﺧﺸﻤﮕﯿﻦ ﺷﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﺑﺪﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ درﺑﺎرهي ﺣﺮﻣﺖﺷﮑﻨﯽ‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ دﯾﻦ اﯾﺮاد ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﺧﺸﻤﮕﯿﻦ ﻣﯽﺷﺪ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺟﺎﺑﺮ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ‬
‫ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﭼﺸﻤﺎﻧﺲ ﺳﺮخ و ﺻﺪاﯾﺶ‪ ،‬ﺑﻠﻨﺪ ﻣﯽﺷﺪ و ﺧﺸﻤﺶ‬
‫ﺷﺪﯾﺪ ﻣﯽﮔﺸﺖ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ درﺑﺎرهي ﻧﺰدﯾﮏ ﺷﺪن ﻟﺸﮑﺮ دﺷﻤﻦ ﻫﺸﺪار ﻣﯽدﻫﺪ‬
‫) ‪(1‬‬
‫و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺻﺒﺢ و ﺷﺎم ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﺣﻤﻠﻪ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻟﺬا ﻫﺮﮐﺲ از ﺷﻤﺎ ﭘﯿﺶﻧﻤﺎزِ ﻣﺮدم ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻧﻤﺎز را‬
‫ﮐﻮﺗﺎه ﺑﺨﻮاﻧﺪ«؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺳﻨﺖ‪» .‬زﯾﺮا در ﻣﯿﺎن ﻧﻤﺎزﮔﺰاران‪ ،‬اﻓﺮاد‪ ‬ﺳﺎلﺧﻮرده‪،‬‬
‫ﺧﺮدﺳﺎل و ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﮐﺎرِ ﻓﻮري دارﻧﺪ«‪ .‬ﻣﺜﻼً در ﻣﯿﺎن ﻧﻤﺎزﮔﺰاران ﮐﺴﯽ ﻫﺴﺖ‬
‫ﮐﻪ ﺑﺎ ﮐﺴﯽ دﯾﮕﺮ ﻗﺮار دارد ﮐﻪ ﻧﺰدش ﺑﺮود ﯾﺎ ﻣﻨﺘﻈﺮش ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﺑﺮاي اﻣﺎم ﺟﻤﺎﻋﺖ‬
‫ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز را ﺑﯿﺶ از ﺣﺪ‪ ‬ﺳﻨﺖ‪ ،‬ﻃﻮل دﻫﺪ‪ .‬اﺋﻤﻪي ﺟﻤﺎﻋﺎت در اﯾﻦﺑﺎره ﺳﻪ‬
‫دﺳﺘﻪاﻧﺪ‪:‬‬

‫)‪(1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪867 :‬؛ ﻧﮏ‪ :‬ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻤﺎرهي ‪.174‬‬

 ‫‪609‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺧﺸﻢ و ﻏﻀﺐ ﺑﺮاي دﻓﺎع دﯾﻦ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪...‬‬

‫ﺑﺮﺧﯽ از اﺋﻤﻪي ﺟﻤﺎﻋﺎت ﻧﻤﺎز را ﺑﻪﻗﺪري ﮐﻮﺗﺎه ﯾﺎ ﺑﻪﺳﺮﻋﺖ ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ ﮐﻪ‬

‫ﻣﻘﺘﺪيﻫﺎ ﻓﺮﺻﺖ ﻧﻤﯽﯾﺎﺑﻨﺪ ﺳﻨﺖﻫﺎي ﻧﻤﺎز را اﻧﺠﺎم دﻫﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ دﺳﺘﻪ از اﺋﻤﻪ‪ ،‬ﺧﻄﺎﮐﺎر و‬
‫ﺑﻠﮑﻪ ﮔﻨﻪﮐﺎرﻧﺪ و اﻣﺎﻧﺘﯽ را ﮐﻪ ﺑﺮ ﻋﻬﺪه دارﻧﺪ‪ ،‬درﺳﺖ اﻧﺠﺎم ﻧﻤﯽدﻫﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻋﺪهاي دﯾﮕﺮ ﻧﻤﺎز را ﻃﻮﻻﻧﯽ ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ؛ ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﮐﻪ ﮔﻮﯾﺎ ﺗﻨﻬﺎ ﻧﻤﺎز ﻣﯽﮔﺰارﻧﺪ‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﻗﯿﺎم و ﻗﺮاﺋﺖ‪ ،‬رﮐﻮع‪ ،‬ﺳﺠﺪه‪ ،‬ﻗﯿﺎمِ ﭘﺲ از رﮐﻮع و ﻧﺸﺴﺘﻦ در ﻣﯿﺎن دو ﺳﺠﺪه را‬
‫ﻃﻮل ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦﻫﺎ ﻧﯿﺰ ﺑﺮ ﺧﻄﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫و ﮔﺮوه ﺳﻮم‪ ،‬ﭘﯿﺶﻧﻤﺎزاﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﻣﺎﻣﺖ ﻣﯽدﻫﻨﺪ؛ اﯾﻦﻫﺎ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ‬
‫اﺋﻤﻪ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﻨﺪ و اﻣﺎﻧﺘﯽ را ﮐﻪ ﺑﺮ ﻋﻬﺪه دارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪﺧﻮﺑﯽ ادا ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫***‬
‫َ َ َْ ُ‬ ‫ْ َ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬
‫ﺮﺘت‬ ‫‪ -٦٥٥‬وﻋﻦ ﺎﻋ�ﺸﺔ رﻲﺿ ا� ﻋﻨﻬﺎ ﻗﺎﻟﺖ‪ :‬ﻗﺪِم رﺳﻮل اﷲِ‪ ‬ﻣِﻦ ﺳﻔ ٍﺮ‪ ،‬وﻗﺪ ﺳ‬
‫َ ُ‬ ‫َ‬ ‫ُُ‬ ‫َ ُ ََ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ َّ‬ ‫َ ََ‬ ‫َ ْ ً‬
‫ﺳﻬﻮة ِﻲﻟ ﺑﻘِﺮامٍ ﻓﻴ ِﻪ �ﻤﺎﺛﻴﻞ‪ ،‬ﻓﻠﻤﺎ رآهُ رﺳﻮل ا�‪ ‬ﻫﺘﻜﻪ وﺗﻠ َّﻮن وﺟﻬﻪ وﻗﺎل‪» :‬ﻳﺎ ﺎﻋ� ِﺸﺔ!‬
‫) ‪(1‬‬ ‫َّ‬
‫ﻠﻖ ا�ِ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫َّ َ ُ ُ َ َ‬
‫ﺨﺑ‬ ‫ﻮن‬ ‫ﻀﺎﻫ‬ ‫ﻳ‬ ‫ﻳﻦ‬ ‫اﺬﻟ‬ ‫ﺔ‬
‫ِ‬ ‫اﻟﻘﻴﺎﻣ‬ ‫ﻳﻮم‬ ‫ِ‬
‫َّ‬
‫ا�‬ ‫ِﻨﺪ‬
‫ﻋ‬ ‫ﺎ‬
‫َ َ ً‬
‫اﺑ‬‫ﺬ‬ ‫ﻋ‬ ‫ﺎس‬
‫ِ‬ ‫َأ َﺷ ُّﺪ اﻨﻟَّ‬
‫ِ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬از ﺳﻔﺮي ﺑﺮﮔﺸﺖ و ﻣﻦ‪ ،‬ﺗﺎﻗﭽﻪي ﺧﺎﻧﻪام‬
‫را ﺑﺎ ﭘﺮدهاي ﮐﻪ ﺗﺼﺎوﯾﺮي در آن ﺑﻮد‪ ،‬ﭘﻮﺷﺎﻧﺪه ﺑﻮدم‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬وﻗﺘﯽ آن را دﯾﺪ‪ ،‬آن‬
‫را ﭘﺎره ﮐﺮد‪ ،‬رﻧﮓ ﭼﻬﺮهاش ﻋﻮض ﺷﺪ و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اي ﻋﺎﯾﺸﻪ! ﺳﺨﺖﺗﺮﯾﻦ ﻋﺬاب روز‬
‫ﻗﯿﺎﻣﺖ را ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻧﺰد اﷲ دارﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ آﻓﺮﯾﻨﺶ اﷲ ﺗﺸﺒﻪ ﻣﯽﺟﻮﯾﻨﺪ«‪.‬‬
‫َ ُ ِّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ً َ َ َّ ُ َ ْ ُ‬ ‫َ َّ‬
‫ﺨﺰوﻣِﻴﺔ اﻟﻲﺘ َﺮﺳﻗﺖ ﻓﻘﺎلﻮا‪ :‬ﻣﻦ ﻳ�ﻠ ُﻢ‬ ‫الﻤ ُ‬ ‫‪ -٦٥٦‬وﻋﻨﻬﺎ أن ﻗﺮ�ﺸﺎ أﻫﻤﻬﻢ ﺷﺄن اﻤﻟﺮأة ِ‬
‫َ َ َّ َ ُ‬ ‫َّ‬ ‫ﺑﻦ ز�ﺪ ﺣ ُّ‬ ‫ُ ُ‬
‫ﺳﺎﻣﺔ ُ‬ ‫َ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ َّ‬
‫ﻞﻜًﻣﻪ‬ ‫ِﺐ رﺳﻮل ا�‪‬؟ ﻓ �‬ ‫ٍ‬ ‫�ﺮﺘئ ﻋﻠﻴ ِﻪ إﻻ أ‬ ‫ُﻓﻴﻬﺎ رﺳﻮل ا�‪‬؟ ﻓﻘﺎلﻮا‪ :‬ﻣﻦ َ ِ‬
‫ُ‬ ‫َ َ ْ ََ‬ ‫ُ‬ ‫َّ‬ ‫ُ ُ‬ ‫ٍّ‬ ‫َ َُ‬ ‫َ َ ُ ُ‬ ‫ُ‬
‫أﺳﺎﻣﺔ‪‬؛ ﻓﻘﺎل َرﺳﻮل اﷲِ‪» :‬أ�ﺸﻔﻊ ﻲﻓ ﺣﺪ ﻣِﻦ ﺣﺪودِ ا�ِ ﺗﻌﺎﻰﻟ؟« � َّﻢ ﻗﺎم ﻓﺎﺧﺘﻄ َﺐ � َّﻢ‬
‫َّ ُ َ ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ َ‬ ‫َ َ ُ َّ ُ‬ ‫َّ َ ْ َ َ‬
‫ِﻴﻬﻢ الﺮﺸ�ﻒ ﺗﺮ�ﻮه‪ ،‬و�ذا ﺮﺳق �ِﻴﻬﻢ‬ ‫ﻗﺎل‪» :‬إ�ﻤﺎ َ أﻫﻠﻚ ﻣﻦ ﻗﺒﻠ�ﻢ ��ﻬﻢ ﺎﻛﻧﻮا إذا ﺮﺳق � ِ‬
‫َ ْ َ َ ْ ُ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َّ ْ َّ‬ ‫ُ‬ ‫َّ ُ‬
‫�ﻤﺪ ﺮﺳﻗﺖ ﻟﻘﻄﻌﺖ ﻳﺪﻫﺎ«‪.‬‬ ‫ٍ‬ ‫الﻀ ِﻌﻴﻒ أﻗﺎمﻮا ﻋﻠﻴ ِﻪ اﺤﻟﺪ‪ ،‬وا� ُﻢ ا�‪ ،‬لﻮ أن ﻓﺎﻃﻤﺔ ﺑﻨﺖ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬
‫] ﹲ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(5954 ،3224) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2107 :‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(3475 ،2648) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1688 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪610‬‬

‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﺎﺟﺮاي زﻧﯽ از »ﺑﻨﯽﻣﺨﺰوم« ﮐﻪ ﺳﺮﻗﺖ ﮐﺮده ﺑﻮد‪،‬‬

‫ﺑﺎﻋﺚ‪ ‬ﻧﮕﺮاﻧﯽ ﻗﺮﯾﺶ ﺷﺪ؛ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﭼﻪ ﮐﺴﯽ در اﯾﻦﺑﺎره ﺑﺎ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺻﺤﺒﺖ ﮐﻨﺪ؟ و‬
‫ﺑﺪﯾﻦ ﻧﺘﯿﺠﻪ رﺳﯿﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﮐﺴﯽ ﺟﺰ اﺳﺎﻣﻪ ﺑﻦ زﯾﺪ‪ $‬ﮐﻪ ﻣﺤﺒﻮبِ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﺳﺖ‪ ،‬ﺟﺮأت‬
‫ﻣﯿﺎﻧﺠﯽﮔﺮي و ﺷﻔﺎﻋﺖ ﻧﺪارد‪ .‬ﻟﺬا اﺳﺎﻣﻪ‪ ‬ﺑﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺻﺤﺒﺖ ﮐﺮد‪ -‬و از اﯾﺸﺎن‬
‫درﺧﻮاﺳﺖ ﻧﻤﻮد ﮐﻪ دﺳﺖ‪ ‬اﯾﻦ زن را ﻗﻄﻊ ﻧﮑﻨﻨﺪ‪ -.‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آﯾﺎ درﺑﺎرهي‬
‫ﺣﮑﻢ و ﻗﺎﻧﻮن ﺧﺪا‪ ،‬ﺳﻔﺎرش ﻣﯽﮐﻨﯽ؟« آنﮔﺎه ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ و ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ ﻧﻤﻮد؛ ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»اﻣﺖﻫﺎي ﭘﯿﺶ از ﺷﻤﺎ )ﺑﻨﯽاﺳﺮاﺋﯿﻞ(‪ ،‬از آن ﺟﻬﺖ ﺑﻪ ﻫﻼﮐﺖ رﺳﯿﺪﻧﺪ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﻓﺮد‪‬‬
‫ﻣﺸﻬﻮر و ﻧﺎمداري در ﻣﯿﺎن آنﻫﺎ دزدي ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬او را رﻫﺎ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و ﻫﺮﮔﺎه‪ ،‬ﻓﺮد‪‬‬
‫ﺿﻌﯿﻔﯽ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺳﺮﻗﺖ ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬ﺣﺪ را ﺑﺮ او ﺟﺎري ﻣﯽﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ اﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ‪ ،‬اﮔﺮ‬
‫دﺧﺘﺮم ﻓﺎﻃﻤﻪ دزدي ﮐﻨﺪ‪ ،‬دﺳﺘﺶ را ﺣﺘﻤﺎً ﻗﻄﻊ ﻣﯽﮐﻨﻢ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬دو ﺣﺪﯾﺚ از ﻋﺎﯾﺸﻪ& ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬و اﻣﺎ ﺣﺪﯾﺚ ﻧﺨﺴﺖ؛‬
‫ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬از ﺳﻔﺮي ﺑﺮﮔﺸﺖ و ﻣﻦ‪ ،‬ﺗﺎﻗﭽﻪي ﺧﺎﻧﻪام را ﺑﺎ ﭘﺮدهاي‬
‫ﮐﻪ ﺗﺼﺎوﯾﺮي در آن ﺑﻮد‪ ،‬ﭘﻮﺷﺎﻧﺪه ﺑﻮدم‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬وﻗﺘﯽ آن را دﯾﺪ‪ ،‬رﻧﮓ ﭼﻬﺮهاش‬
‫ﻋﻮض ﺷﺪ‪ ،‬آن را ﭘﺎره ﮐﺮد و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اي ﻋﺎﯾﺸﻪ! ﺳﺨﺖﺗﺮﯾﻦ ﻋﺬاب روز ﻗﯿﺎﻣﺖ را‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻧﺰد اﷲ دارﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ آﻓﺮﯾﻨﺶ اﷲ ﺗﺸﺒﻪ ﻣﯽﺟﻮﯾﻨﺪ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ‬
‫ﺗﺼﻮﯾﺮﮔﺮان‪ ،‬ﭼﻪ آﻧﺎنﮐﻪ ﻣﺠﺴﻤﻪ ﻣﯽﺳﺎزﻧﺪ و ﭼﻪ آﻧﺎنﮐﻪ ﺟﺎنداران را ﺗﺮﺳﯿﻢ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪،‬‬
‫ﻋﺬابِ ﺳﺨﺘﯽ ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ؛ زﯾﺮا در ﺣﻘﯿﻘﺖ در آﻓﺮﯾﻨﺶ و ﺗﺼﻮﯾﺮﮔﺮي ﭘﺮوردﮔﺎر ﺑﻪ‬
‫ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ او ﺑﺮﻣﯽﺧﯿﺰﻧﺪ‪ .‬در ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺳﺎﺧﺘﻦ ﺗﺼﺎوﯾﺮ ﺑﺎ دﺳﺖ اﻧﺠﺎم ﻣﯽﺷﺪ؛ زﯾﺮا‬
‫دﺳﺘﮕﺎهﻫﺎ‪ ،‬اﻣﮑﺎﻧﺎت و وﺳﺎﯾﻞ اﻣﺮوزي وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ ﮐﻪ ﺑﺪون دﺧﺎﻟﺖ‪ ‬دﺳﺖ‪،‬‬
‫ﺗﺼﻮﯾﺮﮔﺮي ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﻠﮑﻪ ﺗﺼﺎوﯾﺮ را ﺑﺎ دﺳﺖ ﺧﻮد‪ ،‬رﺳﻢ ﯾﺎ ﺣ‪‬ﮏ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﯿﻨﻨﺪﮔﺎن ﺑﻪ‬
‫ﻣﻬﺎرت آنﻫﺎ ﮔﻮاﻫﯽ دﻫﻨﺪ؛ ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﮐﻪ ﺑﯿﻨﻨﺪﮔﺎن ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﭼﻪ ﻧﻘﺎش ﯾﺎ ﭼﻪ‬
‫ﻣﺠﺴﻤﻪﺳﺎزِ ﻣﺎﻫﺮيﺳﺖ! ﭼﻪﻗﺪر اﺛﺮش ﻃﺒﯿﻌﯽ ﺑﻪﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ! ﯾﺎ ﭼﻪﻗﺪر اﺛﺮش ﺑﻪ‬
‫آﻓﺮﯾﻨﺶ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺷﺒﺎﻫﺖ دارد! و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن در ﭘﯽِ اﯾﻦ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ در ﺻﻮرتﮔﺮي‪ ،‬ﺑﺎ اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﺷﺮﯾﮏ ﺷﻮﻧﺪ؛ در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﯾﮑﺘﺎ و ﺑﯽﺷﺮﯾﮏ اﺳﺖ‪:‬‬
 ‫‪611‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺧﺸﻢ و ﻏﻀﺐ ﺑﺮاي دﻓﺎع دﯾﻦ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪...‬‬
‫َۡۡ َ َ َ َ ٓ‬ ‫ُ َ َّ ُ َ ّ ُ ُ‬
‫]آل ﻋﻤﺮان‪[٦ :‬‬ ‫ام ك ۡيف �َشا ُء﴾‬
‫� ۡم ِ� ٱ�رح ِ‬ ‫﴿هو ٱ�ِي يصوِر‬
‫او ذاﺗﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ در رﺣﻢﻫﺎي )ﻣﺎدراﻧﺘﺎن(‪ ،‬ﻫﺮ ﺷﮑﻞ و ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ‪.‬‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ َ‬
‫]ﻏﺎﻓﺮ‪[٦٤ :‬‬ ‫﴿ َو َص َّو َر� ۡم فأ ۡح َس َن ُص َو َر� ۡم﴾‬
‫و ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﺷﮑﻞ و ﻗﯿﺎﻓﻪ ﺑﺨﺸﯿﺪ و ﺷﮑﻞﻫﺎﯾﺘﺎن را ﻧﯿﮏ و زﯾﺒﺎ ﮔﺮداﻧﯿﺪ‬
‫ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﭘﺮده را ﭘﺎره ﮐﺮد‪ .‬و اﯾﻦ‪ ،‬ﻧﺸﺎن‬
‫ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﭘﺎره ﮐﺮدن ﺗﺼﺎوﯾﺮي ﮐﻪ ﺑﺎ دﺳﺖ ﺗﺮﺳﯿﻢ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬درﺳﺖ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا‬
‫ﺗﺮﺳﯿﻢ ﺟﺎنداران‪ ،‬ﺗﺸﺒﻪ ﺟﺴﺘﻦ ﺑﻪ آﻓﺮﯾﻨﺶ اﻟﻬﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺗﺄﯾﯿﺪ اﻋﻤﺎلِ ﻧﺎدرﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﻣﻌﻨﺎي ارﺗﮑﺎب آن اﺳﺖ‪.‬‬
‫از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ درﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ ﮐﻪ ﺧﺸﻤﮕﯿﻦ ﺷﺪن در ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻋﻤﻞ ﻧﺎدرﺳﺘﯽ اﻧﺠﺎم‬
‫ﻣﯽﺷﻮد ﯾﺎ ﺣﮑﻤﯽ ﺷﺮﻋﯽ ﭘﺎﯾﻤﺎل ﻣﯽﮔﺮدد‪ ،‬ﻣﺸﺮوع اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺧﺸﻤﮕﯿﻦ ﺷﺪ‬
‫و آن ﭘﺮده را ﭘﺎره ﮐﺮد‪.‬‬
‫و اﻣﺎ دوﻣﯿﻦ ﺣﺪﯾﺚ؛ زﻧﯽ از ﺑﻨﯽﻣﺨﺰوم‪ ،‬ﮐﺎﻻﻫﺎﯾﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ دﯾﮓ و ﻣﺸﮏ را ﺑﻪﻋﺎرﯾﺖ‬
‫ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ و ﺳﭙﺲ اﻧﮑﺎرش ﻣﯽﮐﺮد؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺳﺮﻗﺖ ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬دﺳﺘﻮر‬
‫داد ﮐﻪ دﺳﺘﺶ را ﻗﻄﻊ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﻗﺮﯾﺶ از ﺑﺎﺑﺖ آﺑﺮوي ﺧﻮد‪ ،‬ﻧﮕﺮان ﺷﺪﻧﺪ؛ زﯾﺮا اﯾﻦ زن از‬
‫ﯾﮑﯽ از ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ و ﺳﺮآﻣﺪﺗﺮﯾﻦ ﻃﻮاﯾﻒ ﻋﺮب ﺑﻮد‪ .‬ﻟﺬا از اﺳﺎﻣﻪ ﺑﻦ زﯾﺪ‪ ‬درﺧﻮاﺳﺖ‬
‫ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺳﻔﺎرش ﮐﻨﺪ ﺗﺎ اﯾﻦ ﺣﮑﻢ را ﻟﻐﻮ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪ اﺳﺎﻣﻪ‪‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آﯾﺎ درﺑﺎرهي ﺣﮑﻢ و ﻗﺎﻧﻮن ﺧﺪا‪ ،‬ﺳﻔﺎرش ﻣﯽﮐﻨﯽ؟« آنﮔﺎه ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ و ﺑﺮاي‬
‫ﻣﺮدم ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ ﻧﻤﻮد و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﻣﺖﻫﺎي ﭘﯿﺶ از ﺷﻤﺎ )ﺑﻨﯽاﺳﺮاﺋﯿﻞ(‪ ،‬از آن ﺟﻬﺖ ﺑﻪ‬
‫ﻫﻼﮐﺖ رﺳﯿﺪﻧﺪ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﻓﺮد‪ ‬ﻣﺸﻬﻮر و ﻧﺎمداري در ﻣﯿﺎن آنﻫﺎ دزدي ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬او را رﻫﺎ‬
‫ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و ﻫﺮﮔﺎه‪ ،‬ﻓﺮد‪ ‬ﺿﻌﯿﻔﯽ‪ ،‬ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺳﺮﻗﺖ ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬دﺳﺘﺶ را ﻗﻄﻊ ﻣﯽﻧﻤﻮدﻧﺪ«‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﮐﺮد و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﮔﺮ دﺧﺘﺮم‪ ،‬ﻓﺎﻃﻤﻪ دزدي ﮐﻨﺪ‪ ،‬دﺳﺘﺶ را ﺣﺘﻤﺎً ﻗﻄﻊ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻢ«‪.‬‬
‫ﺷﺎﻫﺪ‪ ‬ﻣﻮﺿﻮع از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬اﯾﻦﺟﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪﺧﺎﻃﺮِ ﻣﯿﺎﻧﺠﯽﮔﺮي‬
‫ﺑﯽﻣﻮرد و ﻧﺎدرﺳﺖ اﺳﺎﻣﻪ‪ ‬درﺑﺎرهي ﻟﻐﻮ ﯾﮑﯽ از ﻣﺠﺎزاتﻫﺎي ﺷﺮﻋﯽ ﺧﺸﻤﮕﯿﻦ ﺷﺪ؛‬
‫ﻟﺬا ﺧﺸﻢ و ﻏﻀﺐ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ اﷲ‪ ‬ﻧﯿﮏ و ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺧﺸﻢ و ﻏﻀﺒﯽ‪ ،‬ﻧﮑﻮﻫﯿﺪه‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪612‬‬

‫و ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي اﻧﺘﻘﺎم ﯾﺎ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮِ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﺷﺨﺼﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﺧﺸﻢ و ﻏﻀﺒﯽ ﻧﻬﯽ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﯾﮑﯽ از ﯾﺎراﻧﺶ درﺧﻮاﺳﺖ ﻧﺼﯿﺤﺖ ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺧﺸﻤﮕﯿﻦ ﻣﺸﻮ«‪ .‬او ﭼﻨﺪﯾﻦ ﺑﺎر درﺧﻮاﺳﺖ ﻧﺼﯿﺤﺖ ﻧﻤﻮد و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺧﺸﻤﮕﯿﻦ ﻣﺸﻮ«‪ .‬ﻟﺬا ﺗﻔﺎوت آﺷﮑﺎري در ﻣﯿﺎن اﯾﻦ دو ﺧﺸﻢ وﺟﻮد دارد‪ .‬ﭘﺲ‬
‫ﺧﺸﻢ و ﻏﻀﺐ ﺑﺮاي اﷲ ﯾﺎ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺷﺮﯾﻌﺖ اﻟﻬﯽ‪ ،‬ﻧﯿﮏ و ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه اﺳﺖ و روش‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦﮔﻮﻧﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﺧﺸﻤﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي اﷲ ﯾﺎ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ دﯾﻨﺶ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﺸﺎنﮔﺮ‬
‫ﻏﯿﺮت اﻧﺴﺎن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ دﯾﻦ و اﻗﺎﻣﻪي ﺷﻌﺎﯾﺮ دﯾﻨﯽﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﭼﻪ ﺧﻮب اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪،‬‬
‫ﺧﺸﻢ ﺷﺨﺼﯽ ﺧﻮد را ﭘﻨﻬﺎن ﮐﻨﺪ ﯾﺎ ﺑﺮدﺑﺎري ورزد و وﻗﺘﯽ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﻣﻨﻔﻌﺘﯽ ﺷﺨﺼﯽ‬
‫ﺧﺸﻤﮕﯿﻦ ﺷﺪ‪ ،‬از ﺷﺮّ ﺷﯿﻄﺎنِ راﻧﺪهﺷﺪه ﺑﻪ اﷲ‪ ‬ﭘﻨﺎه ﺑﺒﺮد؛ اﮔﺮ اﯾﺴﺘﺎده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻨﺸﯿﻨﺪ و‬
‫اﮔﺮ ﻧﺸﺴﺘﻪ‪ ،‬دراز ﺑﮑﺸﺪ ﯾﺎ ﺑﺮ ﭘﻬﻠﻮ ﺗﮑﯿﻪ دﻫﺪ‪ .‬ﭼﻨﯿﻦ روﺷﯽ از ﺧﺸﻢ و ﻏﻀﺐ اﻧﺴﺎن‬
‫ﻣﯽﮐﺎﻫﺪ‪.‬‬
‫***‬
‫َّ‬ ‫َ َ َ‬ ‫َّ‬ ‫ْ‬ ‫َ ُ ًَ‬ ‫َّ‬
‫ﻲﺒ‪َ ‬رأى �ﺎﻣﺔ ﻲﻓ اﻟ ِﻘﺒﻠﺔِ‪ ،‬ﻓﺸﻖ ذلﻚ ﻋﻠﻴ ِﻪ ﺣﻰﺘ ُرؤِ َي ﻲﻓ‬ ‫أن اﻨﻟَّ َّ‬
‫ِ‬ ‫أ�ﺲ‪‬‬‫‪ -٦٥٧‬وﻋﻦ ٍ‬
‫َّ َّ ُ‬ ‫َّ ُ‬ ‫ُ َُ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ َ َ ُ‬ ‫َ َ َ َ َ َّ ُ َ‬
‫ﺎﻲﺟ ر�ﻪ‪ ،‬و�ن ر�ﻪ‬ ‫وﺟﻬ ِﻪ‪� ،‬ﻘﺎم ﻓﺤﻜﻪ ﺑﻴ ِﺪه ِ ﻓﻘﺎل‪» :‬إن أﺣﺪ�ﻢ إذا ﻗﺎم ﻲﻓ ﺻﻼﺗ ِ ِﻪ ﻓﺈﻧﻪ �ﻨ ِ‬ ‫ِ‬
‫َُّ‬ ‫ْ ْ َ َ‬ ‫َ ْ ََ‬ ‫َْ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ُ َ َ ْ َ َ َ ْ ُ َ َّ َ ُ ُ‬
‫ﺎره ِ أو ﺤﺗﺖ ﻗﺪﻣِ ِﻪ«؛ �ﻢ‬ ‫�ﻦ �ﻦ �ﺴ ِ‬ ‫ﺑيﻨﻪ و�� اﻟ ِﻘﺒﻠﺔِ‪ ،‬ﻓﻼ �ﺰﺒ�ﻦ أﺣﺪ�ﻢ ﻗ ِﺒﻞ اﻟ ِﻘﺒﻠﺔِ‪ ،‬وﻟ ِ‬
‫َ َْ َُ‬ ‫ْ‬ ‫ُ َّ َ ْ َ ُ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ‬
‫ﻣﺘﻔﻖ‬‫أﺧﺬ ﻃﺮف رِداﺋ ِ ِﻪ ﻓﺒﺼﻖ �ِﻴﻪ‪َّ � ،‬ﻢ رد �ﻌﻀﻪ ﻰﻠﻋ ﺑﻌ ٍﺾ ﻓﻘﺎل‪» :‬أو �ﻔﻌﻞ ﻫﻜﺬا«‪ ] .‬ﹲ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻋﻠﻴﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﻧﺲ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬آبِ دﻫﺎﻧﯽ را دﯾﺪ ﮐﻪ در ﺟﻬﺖ‪ ‬ﻗﺒﻠﻪ اﻧﺪاﺧﺘﻪ‬
‫ﺷﺪه ﺑﻮد و از اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﺑﻪاﻧﺪازهاي ﻧﺎراﺣﺖ ﺷﺪ ﮐﻪ آﺛﺎر ﻧﺎراﺣﺘﯽ در ﭼﻬﺮهاش ﻧﻤﺎﯾﺎن‬
‫ﮔﺸﺖ‪ .‬ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ و آن را ﺑﺎ دﺳﺖ ﺧﻮد ﭘﺎك ﮐﺮد و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬وﻗﺘﯽ ﯾﮑﯽ از ﺷﻤﺎ ﺑﻪ ﻧﻤﺎز‬
‫ﻣﯽاﯾﺴﺘﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﭘﺮوردﮔﺎرش ﻣﻨﺎﺟﺎت ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﭘﺮوردﮔﺎرش‪ ،‬ﻣﯿﺎنِ او و ﻗﺒﻠﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ‬
‫ﻫﯿﭻﮐﺲ ﺑﻪ ﺳﻮي ﻗﺒﻠﻪ آب دﻫﺎن ﻧﯿﻨﺪازد؛ ﺑﻠﮑﻪ آب دﻫﺎﻧﺶ را ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﭼﭗ ﯾﺎ زﯾﺮِ‬
‫ﭘﺎﯾﺶ ﺑﯿﻨﺪازد«‪ .‬ﺳﭙﺲ ﮔﻮﺷﻪاي از رداﯾﺶ را ﮔﺮﻓﺖ و در آن آب دﻫﺎن اﻧﺪاﺧﺖ و دو‬
‫ﺳﻮﯾﺶ را ﺑﻪ ﻫﻢ ﻣﺎﻟﯿﺪ و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﯾﺎ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﻨﺪ«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(1214 ،405) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.551 :‬‬
 ‫‪613‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺧﺸﻢ و ﻏﻀﺐ ﺑﺮاي دﻓﺎع دﯾﻦ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪...‬‬

‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬در اﯾﻦ ﺑﺎب‪ ،‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺲ‪‬‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬آبِ دﻫﺎﻧﯽ را دﯾﺪ ﮐﻪ در ﺟﻬﺖ‪ ‬ﻗﺒﻠﻪ اﻧﺪاﺧﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد و از اﯾﻦ ﻋﻤﻞ‬
‫ﺑﻪاﻧﺪازهاي ﻧﺎراﺣﺖ ﺷﺪ ﮐﻪ آﺛﺎر ﻧﺎراﺣﺘﯽ در ﭼﻬﺮهاش ﻧﻤﺎﯾﺎن ﮔﺸﺖ‪ .‬ﻟﺬا آن را ﺑﺎ دﺳﺖ‬
‫ﺧﻮد ﭘﺎك ﮐﺮد و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬وﻗﺘﯽ ﯾﮑﯽ از ﺷﻤﺎ ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﻣﯽاﯾﺴﺘﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﭘﺮوردﮔﺎرش ﻣﻨﺎﺟﺎت‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎ ﭘﺮوردﮔﺎرش راز و ﻧﯿﺎز ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ و اﷲ‪ ‬ﻧﯿﺰ ﭘﺎﺳﺨﺶ را ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬در‬
‫ﺣﺪﯾﺚ ﺻﺤﯿﺢ آﻣﺪه ﮐﻪ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫َ َ‬
‫� ‪ ﴾٢‬ﻗﺎل‪:‬‬ ‫� ۡم ُد ِ َّ�ِ َر ّب ٱ ۡل َ� ٰلَم َ‬
‫ِ‬ ‫� َ�ﺒْ ِﺪي ﻧِ ْﺼ َﻔ ْ� ﻓَﺈ َذا ﻗَ َﺎل‪﴿ :‬ٱ ۡ َ‬ ‫ﻼة ﺑَيْ� َو َ� ْ َ‬ ‫َ َ ْ ُ َّ َ‬
‫»ﻗﺴﻤﺖ الﺼ‬
‫ِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ِك يَ ۡو ِم‬
‫ﻰﻠﻋ �ﺒ ِﺪي ﻓ ِﺈذا ﻗﺎل‪ٰ �﴿ :‬ل ِ‬
‫﴿ٱ َّلر� ٱ َّلرحِيم ‪ ﴾٣‬ﻗﺎل‪ :‬أ� َ� َ َّ َ ْ‬
‫ِ‬ ‫ﻤﺣﺪ ِ� �ﺒ ِﺪي ﻓﺈِذا ﻗﺎل‪:‬‬
‫َ َ َْ‬
‫ِ‬
‫َ َ َ َ َْ‬ ‫َ‬
‫اك � ۡس َتعِ ُ‬‫اك � ۡع ُب ُد �يَّ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ٱ ّ�ِين ‪ ﴾٤‬ﻗﺎل‪َ � :‬ﺪ� �ﺒْﺪي ﻓﺈذا ﻗﺎل‪﴿ :‬إيَّ َ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫� ‪ ﴾٥‬ﻗﺎل‪ :‬ﻫﺬا ﺑي ِ�‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َ َ ُ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫ُ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َََْ‬
‫آﺧ ِﺮه ﻗﺎل اﷲ‪ :‬ﻫﺬا‬ ‫لص� ٰط ٱلمستقِيم ‪ ﴾٦‬إﻰﻟ ِ‬ ‫� ﻓ ِﺈذا ﻗﺎل‪﴿ :‬ٱهدِنا ٱ ِ‬ ‫و�� �ﺒ ِﺪي ﻧﺼﻔ ِ‬
‫ََ‬
‫ِﻟ َﻌﺒْ ِﺪي َو ِﻟ َﻌﺒْ ِﺪي َﻣﺎ َﺳﺄل«‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻣﻦ ﻧﻤﺎز را ﻣﯿﺎن ﺧﻮد و ﺑﻨﺪهام دو ﻗﺴﻤﺖ ﮐﺮدهام‪.‬‬
‫� ‪ ﴾٢‬اﷲ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬ﺑﻨﺪهام ﻣﺮا‬ ‫� ۡم ُد ِ َّ�ِ َر ّب ٱ ۡل َ� ٰلَم َ‬
‫ِ‬ ‫ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﻨﺪه ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪﴿ :‬ٱ ۡ َ‬
‫ِ‬
‫ِيم ‪ ﴾٣‬اﷲ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬ ‫ﺣﻤﺪ و ﺳﺘﺎﯾﺶ ﮐﺮد‪ .‬و آنﮔﺎه ﮐﻪ ﺑﻨﺪه ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪﴿:‬ٱ َّلر� ٱ َّلرح ِ‬
‫ّ‬ ‫َۡ‬ ‫َٰ‬
‫ِين ‪ ﴾٤‬ﺧﺪاوﻧﺪ‬ ‫ﺑﻨﺪهام ﻣﺮا ﺛﻨﺎ ﮔﻔﺖ‪ .‬و زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻨﺪه ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪�﴿ :‬ل ِِك يو ِم ٱ� ِ‬
‫اك َ� ۡع ُب ُد �يَّ َ‬
‫اك‬ ‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬ﺑﻨﺪهام ﻣﺮا ﺑﻪﺑﺰرﮔﯽ ﯾﺎد ﮐﺮد‪ .‬و ﭼﻮن ﺑﻨﺪه ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪﴿ :‬إيَّ َ‬
‫ِ‬
‫� ‪ ﴾٥‬ﺧﺪاوﻧﺪ)‪ (‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬اﯾﻦ‪ ،‬ارﺗﺒﺎط دوﻃﺮﻓﻪي ﻣﻦ و ﺑﻨﺪهام ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و‬ ‫� َ ۡس َت ِع ُ‬

‫يم ‪ ﴾٦‬را ﺗﺎ ﭘﺎﯾﺎﻧﺶ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬اﷲ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬اﯾﻦ‪،‬‬ ‫لص َ� ٰ َط ٱل ۡ ُم ۡس َتقِ َ‬

‫ۡ َ ّ‬
‫وﻗﺘﯽ ﺑﻨﺪه‪﴿،‬ٱهدِنا ٱ ِ‬
‫درﺧﻮاﺳﺖ ﺑﻨﺪهي ﻣﻦ اﺳﺖ و ﻣﻦ‪ ،‬ﺧﻮاﺳﺘﻪاش را ﺑﺮآورده ﻣﯽﺳﺎزم«‪.‬‬
‫ﻟﺬا در ﻧﻤﺎز ﺑﺎ ﭘﺮوردﮔﺎر ﺧﻮد راز و ﻧﯿﺎز ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ و ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪي ﮐﻼﻣﯽ ﮐﻪ ﻧﺎزل‬
‫ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎ او ﻣﻨﺎﺟﺎت ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﯿﺪ؛ او را ﻣﯽﺧﻮاﻧﯿﺪ‪ ،‬ﺗﺴﺒﯿﺤﺶ را ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﺪ‪ ،‬از او‬
‫ﺑﻪﺑﺰرﮔﯽ ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ وراﺑﻄﻪاي دو ﺳﻮﯾﻪ ﺑﺎ او ﺑﺮﻗﺮار ﻣﯽﺳﺎزﯾﺪ و ﭘﺮوردﮔﺎر در ﻣﯿﺎن‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.395 :‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪614‬‬

‫ﺷﻤﺎ و ﻗﺒﻠﻪ ﻗﺮار دارد و ﻫﺮﭼﻨﺪ در آﺳﻤﺎن‪ ،‬ﺑﺎﻻي ﻋﺮش ﺧﻮﯾﺶ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ در ﺑﺮاﺑ ِﺮ‬
‫ﺷﻤﺎﺳﺖ؛ زﯾﺮا او ﺑﺮ ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ اﺣﺎﻃﻪ دارد‪:‬‬
‫َ ۡ ‪ۡ ُ َّ َ ُ َ ٞ‬‬ ‫َ ۡ‬ ‫َ‬
‫]اﻟﺸﻮر￯‪[١١ :‬‬ ‫ص ُ‬
‫� ‪﴾١١‬‬ ‫يع ٱ�َ ِ‬‫﴿ل ۡي َس ك ِمثلِهِۦ �ء ۖ وهو ٱلس ِم‬
‫ﻫﯿﭻ ﭼﯿﺰي ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ او ﻧﯿﺴﺖ؛ و او‪ ،‬ﺷﻨﻮاي ﺑﯿﻨﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﭘﺲ از اﯾﻦﮐﻪ از اﻧﺪاﺧﺘﻦ آب دﻫﺎن در ﻗﺒﻠﻪي ﻣﺴﺠﺪ ﻣﻨﻊ ﮐﺮد‪ ،‬روش‬
‫درﺳﺘﺶ را ﻧﯿﺰ ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮد؛ زﯾﺮا راﻫﻨﻤﺎﯾﯽ و ﺣﮑﻤﺖ ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﯾﮏ ﭼﯿﺰ‬
‫ﻣﻤﻨﻮع را ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬درﺳﺘﺶ را ﻧﯿﺰ ﯾﺎدآوري ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ ﺗﺎ ﻫﻤﻪي راهﻫﺎ ﺑﺴﺘﻪ ﻧﺸﻮد‪ .‬از‬
‫اﯾﻦرو رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺿﻤﻦ اﯾﻦﮐﻪ از اﻧﺪاﺧﺘﻦِ آب دﻫﺎن ﺑﻪ ﺳﻮي ﻗﺒﻠﻪ ﻧﻬﯽ ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﺑﯿﺎن ﮐﺮد‬
‫ﮐﻪ اﻧﺴﺎن آبِ دﻫﺎﻧﺶ را ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﭼﭗ ﯾﺎ زﯾﺮ ﭘﺎﯾﺶ ﯾﺎ در ﻟﺒﺎﺳﺶ ﺑﯿﻨﺪازد و ﺳﭙﺲ آن‬
‫را ﺑﻪ ﻫﻢ ﺑﻤﺎﻟﺪ و ﭘﺎﮐﺶ ﮐﻨﺪ‪ .‬و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﺳﻪ ﭘﯿﺸﻨﻬﺎد اراﺋﻪ ﮐﺮد‪ :‬اﻧﺪاﺧﺘﻦ آب دﻫﺎن ﺑﻪ‬
‫ﺳﻤﺖ ﭼﭗ ﯾﺎ زﯾﺮِ ﭘﺎ ﯾﺎ در ﮔﻮﺷﻪاي از ﻟﺒﺎس و ﺑﻪ ﻫﻢ ﻣﺎﻟﯿﺪن دو ﺳﻮي ﻟﺒﺎس ﺗﺎ آب‬
‫دﻫﺎن ﭘﺎك ﺷﻮد‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ از دو ﮔﺰﯾﻨﻪي ﻧﺨﺴﺖ در زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن در ﻣﺴﺠﺪ ﺑﻪﺳﺮ‬
‫َ ٌ‬ ‫ْ‬
‫ﺎق ِﻲﻓ ال َﻤ ْﺴ ِﺠ ِﺪ ﺧ ِﻄﻴﺌَﺔ«‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪:‬‬ ‫ُْ َ‬
‫ﻣﯽﺑﺮد‪ ،‬ﻧﻬﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬اﺒﻟﺼ ِ‬
‫»اﻧﺪاﺧﺘﻦ آب دﻫﺎن در ﻣﺴﺠﺪ‪ ،‬ﺧﻄﺎﺳﺖ«‪.‬‬
‫از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ آب دﻫﺎن‪ ،‬ﻧﺠﺲ ﻧﯿﺴﺖ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪...» :‬آب دﻫﺎﻧﺶ را ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﭼﭗ ﯾﺎ زﯾﺮِ ﭘﺎﯾﺶ – ﯾﺎ در ﮔﻮﺷﻪاي از ﻟﺒﺎﺳﺶ‪-‬‬
‫ﺑﯿﻨﺪازد«‪ .‬ﻟﺬا اﮔﺮ آب دﻫﺎن‪ ،‬ﻧﺠﺲ ﺑﻮد‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬دﺳﺘﻮر ﻧﻤﯽداد ﮐﻪ اﻧﺴﺎن آب دﻫﺎﻧﺶ‬
‫را در ﮔﻮﺷﻪاي از ﻟﺒﺎﺳﺶ ﺑﯿﻨﺪازد‪ .‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﻋﻤﻞِ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در اﯾﻦﺑﺎره‪ ،‬ﯾﮏ‬
‫رﻫﻨﻤﻮد ﯾﺎ آﻣﻮزشِ ﻋﻤﻠﯽ ﺑﻮد؛ زﯾﺮا در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﮔﻮﺷﻪاي از‬
‫رداﯾﺶ را ﮔﺮﻓﺖ و در آن آب دﻫﺎن اﻧﺪاﺧﺖ و دو ﺳﻮﯾﺶ را ﺑﻪ ﻫﻢ ﻣﺎﻟﯿﺪ و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﯾﺎ‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﮐﻨﺪ«‪.‬‬
‫از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﻪﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ ﮐﻪ اﻧﺪاﺧﺘﻦ آب دﻫﺎن در ﺑﺮاﺑﺮ اﻧﻈﺎر دﯾﮕﺮان‪،‬‬
‫اﯾﺮادي ﻧﺪارد؛ ﺑﻪوﯾﮋه اﮔﺮ ﺑﺮاي ﺗﻌﻠﯿﻢ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﻧﺴﺎﺋﯽ‪ ،‬ش‪723 :‬؛ آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬در ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪ 2886 :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪615‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺧﺸﻢ و ﻏﻀﺐ ﺑﺮاي دﻓﺎع دﯾﻦ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪...‬‬

‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ در ﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ ﮐﻪ آﺛﺎر آب دﻫﺎن و دﯾﮕﺮ ﭼﯿﺰﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻣﺮدم ﺑﺪ ﻣﯽداﻧﻨﺪ ﯾﺎ‬

‫وﺟﻮد‪ ‬ﻟﮑﻪ در ﻟﺒﺎس‪ ،‬ﺷﺎﯾﺴﺘﻪي ﮐﻤﺎل و ﺷﺨﺼﯿﺖ اﻧﺴﺎن ﻧﯿﺴﺖ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬دو ﻃﺮف‬
‫ﻟﺒﺎﺳﺶ را ﺑﻪ ﻫﻢ ﻣﺎﻟﯿﺪ ﺗﺎ اﺛﺮي از آب دﻫﺎن در ﻟﺒﺎﺳﺶ ﻧﻤﺎﻧَﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﺑﺎﯾﺪ ﻇﺎﻫﺮي ﭘﺎك و‬
‫آراﺳﺘﻪ و ﻟﺒﺎسﻫﺎي ﺗﻤﯿﺰ و ﻣﺮﺗﺒﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ ﺗﺎ ﻣﺮدم از دﯾﻦِ ﻣﺎ ﯾﺎ از دﯾﺪن ﻟﮑﻪﻫﺎ و‬
‫آﺛﺎر آﻟﻮدﮔﯽ ﺑﺮ روي ﻟﺒﺎﺳﻤﺎن‪ ،‬ﻓﺮاري ﻧﺒﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺷﺎﻫﺪ ﻣﻮﺿﻮع از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از دﯾﺪنِ آبِ دﻫﺎﻧﯽ ﮐﻪ در‬
‫ﺟﻬﺖ‪ ‬ﻗﺒﻠﻪ اﻧﺪاﺧﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪاﻧﺪازهاي ﻧﺎراﺣﺖ ﺷﺪ ﮐﻪ آﺛﺎر ﻧﺎراﺣﺘﯽ در ﭼﻬﺮهاش‬
‫ﻧﻤﺎﯾﺎن ﮔﺸﺖ‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪ -78‬ﺑﺎب‪ :‬راﻫﻨﻤﺎﯾﯽ و ارﺷﺎد‪ ‬ﮐﺎرﮔﺰاران و ﻣﺴﺆوﻻن ﺑﻪ ﻣﺪارا ﺑﺎ‬
‫زﯾﺮدﺳﺘﺎﻧﺸﺎن و ﺧﯿﺮﺧﻮاﻫﯽ و دلﺳﻮزي ﺑﺮاي آﻧﺎن؛ و ﻧﻬﯽ از‬
‫ﺧﯿﺎﻧﺖ ﺑﻪ اﯾﺸﺎن و ﺳﺨﺖﮔﯿﺮي ﺑﺮ آنﻫﺎ ﯾﺎ ﺳﻬﻞاﻧﮕﺎري درﺑﺎرهي‬
‫ﮐﺎرﻫﺎ و ﻧﯿﺎزﻫﺎﯾﺸﺎن و ﻏﻔﻠﺖ از آﻧﺎن‬

‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫ۡ‬ ‫َ ۡ ۡ َ َ َ َ َ َّ َ َ َ‬
‫ك م َِن ٱل ُم ۡؤ ِمن َ‬
‫]اﻟﺸﻌﺮاء ‪[٢١٥ :‬‬ ‫ِ� ‪﴾٢١٥‬‬ ‫﴿وٱخفِض جناحك ل ِم ِن ٱ�بع‬
‫و ﺑﺎل )ﻣﻬﺮ و ﺗﻮاﺿﻊ( ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﺮاى ﻣﺆﻣﻨﺎﻧﻰ ﮐﻪ از ﺗﻮ ﭘﯿﺮوى ﻣﻰﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﮕﺴﺘﺮان‪.‬‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ۡ ُ ۡ َٰ َ َۡ َ ٰ َ ۡ َ ۡ َ ٓ‬ ‫َٓ‬ ‫ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫َّ َّ َ ۡ‬
‫� ِن �يتا ِٕي ذِي ٱلقر� و�ن� ع ِن ٱلفحشا ِء‬ ‫� يَأ ُم ُر ب ِٱل َع ۡد ِل َوٱ ِ� ۡح َ ٰ‬ ‫﴿إِن ٱ‬
‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ُ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ُ ُ‬ ‫َ ۡ‬‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َ ُۡ‬
‫]اﻟﻨﺤﻞ‪[٩٠ :‬‬ ‫� يَعِظ� ۡم ل َعل� ۡم تذك ُرون ‪﴾٩٠‬‬ ‫وٱلمنك ِر وٱ�َ ِ �‬
‫ﻫﻤﺎﻧﺎ اﷲ ﺑﻪ ﻋﺪل و اﺣﺴﺎن و ﻋﻄﺎ و ﺑﺨﺸﺶ ﺑﻪ ﺧﻮﯾﺸﺎن ﻓﺮﻣﺎن ﻣﯽدﻫﺪ و از ﮐﺎرﻫﺎي زﺷﺖ و‬
‫ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ و ﺗﺠﺎوز ﺑﺎز ﻣﯽدارد‪ .‬ﭘﻨﺪﺗﺎن ﻣﯽدﻫﺪ؛ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﭘﻨﺪ ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ‪.‬‬
‫ُ ُّ ُ‬ ‫َ َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫ﺳﻤﻌﺖ رﺳﻮل ا�‪ ‬ﻳﻘﻮل‪» :‬ﻠﻛ� ْﻢ ٍ‬
‫راع ‪،‬‬ ‫اﷲ ﻋﻨﻬﻤﺎ ﻗﺎل‪:‬‬
‫ﻋﻤﺮ رﻲﺿ ُ‬
‫‪ -٦٥٨‬وﻋﻦ اﺑﻦ‬
‫َْ‬ ‫ُ‬ ‫َّ ُ‬ ‫َّ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ٌ‬ ‫َ ُ‬ ‫َّ‬ ‫ْ‬ ‫ٌ‬ ‫ُ ُّ ُ‬
‫اع ﻲﻓ أﻫﻠِ ِﻪ‬ ‫والﺮﺟﻞ َر ٍ‬ ‫و�� ْﻢ مﺴﺌﻮل ﻋﻦ ر�ِﻴﺘِﻪ‪ ،‬واﻹﻣﺎم َراع‪ ،‬ومﺴﺌﻮل �ﻦ َر�ِﻴﺘِﻪ‪،‬‬
‫َ ُ‬ ‫َّ َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ َْ َ‬ ‫ٌ‬ ‫َْ ُ‬ ‫ٌ َ ْ َ َّ‬
‫اع ﻲﻓ‬ ‫ﻋﻦ ر�ِﻴﺘِﻬﺎ‪ ،‬واﺨﻟﺎدِم َر ٍ‬ ‫ﺟﻬﺎ ومﺴﺌﻮﻟﺔ‬ ‫ﺖ زو ِ‬‫ومﺴﺌﻮل �ﻦ ر�ِﻴﺘِﻪ‪ ،‬واﻤﻟﺮأة را�ِﻴﺔ ﻲﻓ ﺑﻴ ِ‬
‫ٌ ْ‬ ‫ُ ُّ ُ‬ ‫َّ‬ ‫ٌ َ‬ ‫ِّ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬
‫راع ومﺴﺌﻮل ﻋﻦ ر�ِﻴﺘِ ِﻪ«‪ ] .‬ﹲ‬ ‫ﻣﺎل ﺳﻴ ِﺪه ِ ومﺴﺌﻮل � ْﻦ َر�ِﻴﺘِﻪ‪ ،‬ﻓﻠﻜ� ْﻢ ٍ‬ ‫ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﻤﻪي ﺷﻤﺎ‪،‬‬
‫ﻣﺴﺆوﻟﯿﺪ و ﻫﺮ ﯾﮏ از ﺷﻤﺎ درﺑﺎرهي زﯾﺮدﺳﺘﺎﻧﺶ ﺑﺎزﺧﻮاﺳﺖ ﻣﯽﺷﻮد؛ رﻫﺒﺮ ﯾﺎ ﺣﺎﮐﻢ‪،‬‬
‫ﻣﺴﺆول رﻋﯿﺖ اﺳﺖ و ﻣﺮد‪ ،‬ﻣﺴﺆول ﺧﺎﻧﻮادهاش ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و درﺑﺎرهي ﺧﺎﻧﻮادهاش‬
‫ﺑﺎزﺧﻮاﺳﺖ ﻣﯽﺷﻮد؛ و زن‪ ،‬درﺑﺎرهي ﺧﺎﻧﻪي ﺷﻮﻫﺮش و ﻓﺮزﻧﺪان ﺧﻮد ﻣﺴﺆول اﺳﺖ و‬
‫ﺧﺪﻣﺖﮐﺎر‪ ،‬درﺑﺎرهي اﻣﻮالِ آﻗﺎي ﺧﻮد و ﻣﺴﺆوﻟﯿﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ او ﺳﭙﺮده ﺷﺪه اﺳﺖ‪،‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪ (2558 ،893) :‬و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪] .1829 :‬ر‪.‬ك‪ :‬اﺣﺎدﯾﺚ ﺷﻤﺎرهي ‪ 288‬و‬
‫‪ 300‬ﻫﻤﯿﻦ ﮐﺘﺎب‪[.‬‬
 ‫‪617‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬رﻫﻨﻤﺎﯾﯽ ﮐﺎرﮔﺰاران ﺑﻪ ﻣﺪارا ﺑﺎ زﯾﺮ دﺳﺘﺎﻧﺸﺎن‪...‬‬

‫ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖ دارد‪ .‬ﭘﺲ‪ ،‬ﻫﻤﻪي ﺷﻤﺎ ﻣﺴﺆوﻟﯿﺪ و درﺑﺎرهي ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖ و زﯾﺮدﺳﺘﺎن ﺧﻮد‪،‬‬
‫ﺑﺎزﺧﻮاﺳﺖ ﺧﻮاﻫﯿﺪ ﺷﺪ«‪.‬‬
‫َُ ُ َ‬ ‫َ َّ‬ ‫َ ُ‬ ‫ََ‬ ‫َْ َْ‬
‫ﻋﺒﺪ‬
‫ﺎر‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﺳ ِﻤﻌﺖ رﺳﻮل ا�‪� ‬ﻘﻮل‪» :‬ﻣﺎ ﻣِﻦ ٍ‬ ‫ٍ‬ ‫ﺴ‬ ‫�‬ ‫ﺑﻦ‬ ‫ﻞ‬‫ﻘ‬‫ِ‬ ‫ﻌ‬ ‫‪ -٦٥٩‬وﻋﻦ أﻲﺑ �ﻌ� ﻣ‬
‫َ َّ َ‬ ‫َّ َ َّ َ َّ َ‬ ‫َّ ً َ ُ ُ َ َ ُ ُ َ َ ٌ َ َّ‬ ‫َّ‬
‫ﻣﺘﻔﻖ‬
‫�ﺴﺮﺘ�ِﻴ ِﻪ ا� رﻋﻴﺔ‪� ،‬ﻤﻮت ﻳﻮم ﻳﻤﻮت وﻫﻮ ﺎﻏش ل ِﺮ�ِﻴﺘِﻪ‪ ،‬إﻻ ﺣﺮم ا� ﻋﻠﻴ ِﻪ اﺠﻟﻨﺔ«‪ ] .‬ﹲ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻋﻠﻴﻪ[‬
‫ْ َ َ َ َ َّ‬ ‫ََ َ َ ُ ْ‬
‫اﺠﻟﻨﺔ«‪.‬‬ ‫و� رواﻳ ٍﺔ‪» :‬ﻓﻠﻢ �ُﻄﻬﺎ ﺑِﻨﺼﺤ ِﻪ لﻢ �ِﺪ راﺤﺋﺔ‬
‫َّ َ‬ ‫َْ ُ ُ‬ ‫َ َ ُ َُ‬ ‫ُ‬ ‫َ ُ َ ُ‬ ‫َ‬
‫مﻮر الﻤﺴﻠِﻤ�‪َّ � ،‬ﻢ ﻻ �ﻬﺪ لﻬﻢ‪ ،‬و�ﻨﺼﺢ لﻬﻢ‪ ،‬إﻻ لﻢ‬ ‫ِ� ﻳ ِ� أ‬
‫رواﻳﺔ ﻤﻟﺴﻠﻢ‪» :‬ﻣﺎ ﻣِﻦ أ ٍ‬
‫ﻣ‬ ‫ٍ‬ ‫و�‬
‫َ ُ َ َ ُ ُ َ َّ َ‬
‫ﻳﺪﺧﻞ ﻣﻌﻬﻢ اﺠﻟﻨﺔ«‪.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﯾﻌﻠﯽ‪ ،‬ﻣﻌﻘﻞ ﺑﻦ ﯾﺴﺎر‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»ﻫﺮ ﺑﻨﺪهاي ﮐﻪ اﷲ‪ ،‬ﮔﺮوﻫﯽ را ﺗﺤﺖ ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﯽ او ﻗﺮار داده‪ ،‬اﮔﺮ در ﺣﺎﻟﯽ ﺑﻤﯿﺮد ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫زﯾﺮدﺳﺘﺎﻧﺶ ﺧﯿﺎﻧﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻬﺸﺖ را ﺑﺮ او ﺣﺮام ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ«‪.‬‬
‫و در رواﯾﺘﯽ دﯾﮕﺮ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬و ﺑﺎ ﺧﯿﺮﺧﻮاﻫﯽ ﺧﻮد ﺑﻪ آنﻫﺎ رﺳﯿﺪﮔﯽ ﻧﮑﻨﺪ‪،‬‬
‫ﻫﺮﮔﺰ ﺑﻮي ﺑﻬﺸﺖ را ﻧﻤﯽﺷﻨﻮد«‪.‬‬
‫و در رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﻫﺮ اﻣﯿﺮ و ﻓﺮﻣﺎنرواﯾﯽ ﮐﻪ اﻣﻮر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را‬
‫ﺑﻪدﺳﺖ ﮔﯿﺮد‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﺮاي ﺧﯿﺮ و ﺻﻼح آنﻫﺎ ﻧﮑﻮﺷﺪ و ﺑﺮاي آنﻫﺎ ﺧﯿﺮﺧﻮاﻫﯽ ﻧﮑﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﻫﻤﺮاه‪ ‬آﻧﺎن وارد ﺑﻬﺸﺖ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺷﺪ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬در ﮐﺘﺎﺑﺶ ﺑﻪ ﻣﻮﺿﻮع ﺑﺴﯿﺎر ﻣﻬﻤﯽ ﭘﺮداﺧﺘﻪ و ﺑﺎﺑﯽ ﮔﺸﻮده اﺳﺖ ﮐﻪ در‬
‫آن وﻇﺎﯾﻒ ﺣﮑﺎم و ﻣﺴﺆوﻻن را ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﯾﺮدﺳﺘﺎﻧﺸﺎن ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ و از ﺳﻮي دﯾﮕﺮ‬
‫ﺑﻪ وﻇﺎﯾﻒ ﻋﻤﻮم ﻣﺮدم در ﻗﺒﺎل ﺣﮑﺎم و ﻣﺴﺆوﻻن ﻣﯽﭘﺮدازد‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﺣﮑﺎم و ﻣﺮدم ﻧﺴﺒﺖ‬
‫ﺑﻪ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺣﻘﻮق و وﻇﺎﯾﻒ ﻣﺘﻘﺎﺑﻠﯽ دارﻧﺪ ﮐﻪ رﻋﺎﯾﺘﺶ ﺑﺮ ﻫﺮ دو ﻃﺮف واﺟﺐ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺮ ﺣﮑﺎم واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺷﻬﺮوﻧﺪان و زﯾﺮدﺳﺘﺎن ﺧﻮد‪ ،‬ﻧﺮمﺧﻮ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫آنﻫﺎ ﻧﯿﮑﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺴﺎﯾﻞ ﻣﺮدم رﺳﯿﺪﮔﯽ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪ ،‬ﻧﯿﺎزﻫﺎ و ﻣﻨﺎﻓﻊ آنﻫﺎ را ﭘﯽﮔﯿﺮي و‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪1750 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪1429 :‬؛ و اﻣﺎ رواﯾﺖ دوم‪ :‬ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪1750 :‬؛ و‬
‫رواﯾﺖ ﺳﻮم‪ :‬ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.142 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪618‬‬

‫ﺗﺄﻣﯿﻦ ﮐﻨﻨﺪ و ﮐﺴﺎﻧﯽ را ﺑﺮ ﮐﺎرﻫﺎ ﺑﮕﻤﺎرﻧﺪ ﮐﻪ داراي ﺷﺎﯾﺴﺘﮕﯽ و ﺗﻌﻬﺪ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬در ﺑﺮاﺑﺮ‬
‫آﺳﯿﺐﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن از آﻧﺎن ﺣﻤﺎﯾﺖ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ و در اﻧﺠﺎم وﻇﺎﯾﻒ ﺧﻮﯾﺶ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺮدم‬
‫ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ ﻧﮑﻨﻨﺪ؛ زﯾﺮا در ﺑﺮاﺑﺮ اﷲ‪ ‬درﺑﺎرهي ﻣﺮدم ﺑﺎزﺧﻮاﺳﺖ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺷﺪ و ﺑﺎﯾﺪ‬
‫ﭘﺎﺳﺦﮔﻮ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮ ﻣﺮدم ﻧﯿﺰ اﻃﺎﻋﺖ و ﺣﺮفﺷﻨﻮي از ﺣﮑﺎم در ﭼﺎرﭼﻮب ﺷﺮﯾﻌﺖ‪ ،‬واﺟﺐ اﺳﺖ؛‬
‫ﻣﺮدم ﺑﺎﯾﺪ ﺧﯿﺮﺧﻮاه ﺣﺎﮐﻤﺎن ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮ آنﻫﺎ ﻧﺸﻮرﻧﺪ‪ ،‬ﺳﺎﯾﺮ ﻣﺮدم را ﺑﺮ ﺿﺪ‬
‫آنﻫﺎ ﻧﺸﻮراﻧﻨﺪ‪ ،‬از ﺑﺪيﻫﺎﯾﺸﺎن ﺑﮕﺬرﻧﺪ و ﺧﻮﺑﯽﻫﺎﯾﺸﺎن را ﺑﯿﺎن ﮐﻨﻨﺪ؛ زﯾﺮا ﻣﯽﺗﻮان ﺑﺮاي‬
‫رﻓﻊ ﻋﯿﻮب و ﺑﺪيﻫﺎي ﺣﮑﺎم‪ ،‬ﻣﺨﻔﯿﺎﻧﻪ و ﺑﺪون ﺳﺮ و ﺻﺪا اﻗﺪام ﮐﺮد؛ ﺑﯽآنﮐﻪ اﯾﻦ‬
‫ﻣﺴﺎﯾﻞ ﺑﻪ ﻣﺘﻦ ﺟﺎﻣﻌﻪ و ﻋﻤﻮم ﻣﺮدم ﮐﺸﺎﻧﺪه ﺷﻮد‪ .‬ﭼﻮن رﺳﻮا ﮐﺮدن ﺣﮑﺎم و ذﮐﺮ‬
‫ﺑﺪيﻫﺎﯾﺸﺎن در ﻣﺤﺎﻓﻞ ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬ﻧﻔﻌﯽ ﻧﺪارد؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺷﺮاﯾﻂ را ﺑﺪﺗﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻣﺮدم را‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﯾﺎن و ﻣﺴﺆوﻻﻧﺸﺎن‪ ،‬ﺑﺪﺑﯿﻦ ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ و اﯾﻦ‪ ،‬زﻣﯿﻨﻪﺳﺎز ﮐﯿﻨﻪ و دﺷﻤﻨﯽ‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺣﮑﺎم و در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺳﺮﮐﺸﯽ از آنﻫﺎ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎﻋﺚ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻣﺮدم‬
‫ﯾﮏ ﻓﺮآﯾﻨﺪ ﺑﺪ را ﻧﯿﮏ ﻗﻠﻤﺪاد ﮐﻨﻨﺪ و در ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺪيﻫﺎ و ﻋﯿﻮب ﺣﮑﺎم و ﻣﺴﺆوﻻن‪،‬‬
‫ﺳﺎﮐﺖ ﻧﻨﺸﯿﻨﻨﺪ‪ .‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺑﻐﺾ و دﺷﻤﻨﯽ و ﺷﺮ و ﻓﺴﺎد‪ ،‬ﺟﺎﻣﻌﻪ را در ﺑﺮﻣﯽﮔﯿﺮد و اﯾﻦ‪،‬‬
‫ﺑﻪ ﭘﺮاﮐﻨﺪﮔﯽ و ﭘﺎرهﭘﺎره ﺷﺪن اﻣﺖ ﻣﯽاﻧﺠﺎﻣﺪ و ﻓﺘﻨﻪﻫﺎ و آﺳﯿﺐﻫﺎﯾﯽ ﺟﺪي‪ ،‬داﻣﻦﮔﯿﺮ‬
‫ﺟﺎﻣﻌﻪي اﺳﻼﻣﯽ ﻣﯽﮔﺮدد؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺗﻔﺎﻗﺎت ﻧﺎﺧﻮﺷﺎﯾﻨﺪي ﮐﻪ در دوران ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻦ ﻋﻔﺎن‪‬‬
‫اﻓﺘﺎد‪ .‬ﺧﺎﺳﺘﮕﺎﻫﺶ اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم‪ ،‬درﺑﺎرهي ﻋﺜﻤﺎن‪ ‬ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻨﺪ و اﯾﻦ‪،‬‬
‫ﺳﯿﻨﻪي ﺑﺮﺧﯽ از ﺟﺎﻫﻼن را ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻋﺜﻤﺎن‪ ،‬ﻣﺎﻻﻣﺎل از ﺧﺸﻢ ﮐﺮد؛ در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺑﺮ او‬
‫ﺷﻮرﯾﺪﻧﺪ و ﻓﺘﻨﻪﻫﺎﯾﯽ ﭘﺪﯾﺪ آﻣﺪ ﮐﻪ ﻫﻨﻮز ﻫﻢ در اﯾﻦ اﻣﺖ اداﻣﻪ دارد‪ .‬ﻟﺬا ﺣﮑﺎم و‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﯾﺎن‪ ،‬ﺣﻘﻮق و وﻇﺎﯾﻔﯽ دارﻧﺪ ﮐﻪ روﺷﻦ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺑﻪ آﯾﺎﺗﯽ از ﮐﺘﺎباﷲ اﺳﺘﺪﻻل ﮐﺮده و اﯾﻦ ﻓﺮﻣﻮدهي اﷲ‪ ‬را ذﮐﺮ‬
‫ﻧﻤﻮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫]اﻟﺸﻌﺮاء ‪[٢١٥ :‬‬
‫ك م َِن ٱل ۡ ُم ۡؤ ِمن َ‬
‫ِ� ‪﴾٢١٥‬‬
‫َ ۡ ۡ َ َ َ َ َ َّ َ َ َ‬
‫﴿وٱخفِض جناحك ل ِم ِن ٱ�بع‬
‫و ﺑﺎل )ﻣﻬﺮ و ﺗﻮاﺿﻊ( ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﺮاى ﻣﺆﻣﻨﺎﻧﻰ ﮐﻪ از ﺗﻮ ﭘﯿﺮوى ﻣﻰﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﮕﺴﺘﺮان‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺮ آﻧﺎن ﺑﺮﺗﺮي ﻣﺠﻮي و ﺧﻮدت را در ﺑﺮاﺑﺮﺷﺎن ﺑﺎﻻ ﻧﮕﯿﺮ‪ .‬ﺣﺘﯽ اﮔﺮ ﻣﯽﺗﻮاﻧﯽ‬
‫در آﺳﻤﺎن ﭘﺮواز ﮐﻨﯽ‪ ،‬ﺑﺎز ﻫﻢ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺆﻣﻨﺎن اوج ﻣﮕﯿﺮ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎلِ ﻣﻬﺮ و ﺗﻮاﺿﻊ‬
 ‫‪619‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬رﻫﻨﻤﺎﯾﯽ ﮐﺎرﮔﺰاران ﺑﻪ ﻣﺪارا ﺑﺎ زﯾﺮ دﺳﺘﺎﻧﺸﺎن‪...‬‬

‫ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﺮاي ﻣﺆﻣﻨﺎﻧﯽ ﮐﻪ از ﺗﻮي ﭘﯿﺮوي ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻓﺮود آو‪‬ر‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﺎ ﺗﻮ‬
‫ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﮐﺮد‪ ،‬ﻣﺠﺎزاﺗﯽ را ﻻﯾﻖ اوﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮ او اﺟﺮا ﮐﻦ؛ زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻧﻔﺮﻣﻮد ﮐﻪ ﺑﺎلِ‬
‫َ ۡ ۡ ََ َ َ‬
‫احك ل َِم ِن‬ ‫ﻣﻬﺮ و ﺗﻮاﺿﻊ ﺧﻮد را ﺑﺮاي ﻫﺮ ﮐﺴﯽ ﻓﺮود ﺑﯿﺎور؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪﴿ :‬وٱخفِض جن‬
‫ك م َِن ٱل ۡ ُم ۡؤ ِمن َ‬
‫ِ� ‪» :﴾٢١٥‬ﺑﺮاي ﻣﺆﻣﻨﺎﻧﯽ ﻓﺮود ﺑﯿﺎور ﮐﻪ از ﺗﻮ ﭘﯿﺮوي ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ«‪ .‬ﭼﺮاﮐﻪ‬
‫َّ َ َ َ‬
‫ٱ�بع‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل درﺑﺎرهي اﻓﺮاد‪ ‬ﺳﺮﮐﺶ و ﻧﺎﻓﺮﻣﺎن‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ُ َ َّ ُ ٓ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ ً‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫� َو َر ُس َ ُ‬ ‫َّ َ َ َ ٰٓ ُ ْ َّ َ ُ َ ُ َ‬
‫ون ٱ َّ َ‬
‫و�ۥ َو� َ ۡس َع ۡون ِ� ٱ�� ِض ف َسادا أن �قتلوا‬ ‫ار�‬
‫﴿إِ�ما ج�ؤا ٱ�ِين � ِ‬
‫َ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫ْ‬ ‫ۡ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ ُ ُ ّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ ۡ ُ َ َّ ُ ْ َ ۡ ُ َ َّ َ ۡ‬
‫ض � ٰل ِك ل ُه ۡم‬‫أو يصلب ٓوا أو �قط َع �يدِي ِه ۡم َوأرجلهم م ِۡن خِ� ٰ ٍف أو ينف ۡوا م َِن ٱ�� ِ �‬
‫َ َ‬ ‫َّ َّ َ َ ْ‬ ‫ي � ٱ ُّ� ۡ� َياۖ َول َ ُه ۡم � ٱ�خ َِرة ِ َع َذ ٌ‬
‫ِين تابُوا مِن � ۡب ِل أن‬ ‫اب َع ِظ ٌ‬ ‫ۡ‬
‫يم ‪ ٣٣‬إِ� ٱ�‬ ‫ِ‬ ‫خِز ‪ِ ٞ‬‬
‫‪ٞ‬‬ ‫َّ‬ ‫‪ٞ‬‬ ‫َ ۡ ُ ْ َ َ ۡ ۡ َ ۡ َ ُ ٓ ْ َ َّ َّ َ َ ُ‬
‫]اﳌﺎﺋﺪة‪[٣٤ ،٣٣ :‬‬ ‫�قدِروا علي ِهمۖ فٱعلموا أن ٱ� �فور رحِيم ‪﴾٣٤‬‬
‫ﺳﺰاي ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ اﷲ و رﺳﻮﻟﺶ ﻣﯽﺟﻨﮕﻨﺪ و در زﻣﯿﻦ ﺑﺮاي ﻓﺴﺎد و ﺗﺒﻬﮑﺎري ﻣﯽﮐﻮﺷﻨﺪ‪،‬‬
‫ﺗﻨﻬﺎ اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺸﺘﻪ ﺷﻮﻧﺪ ﯾﺎ ﺑﻪ دار ﮐﺸﯿﺪه ﺷﻮﻧﺪ ﯾﺎ دﺳﺖﻫﺎ و ﭘﺎﻫﺎﯾﺸﺎن ﺑﺮ ﺧﻼف ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ‬
‫ﺑﺮﯾﺪه ﮔﺮدد ﯾﺎ از ﺳﺮزﻣﯿﻨﯽ )ﮐﻪ در آن ﻫﺴﺘﻨﺪ( ﺗﺒﻌﯿﺪﺷﺎن ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺧﻮاري و رﺳﻮاﯾﯽ آﻧﺎن در‬
‫دﻧﯿﺎﺳﺖ و ﻋﺬاب ﺑﺰرﮔﯽ در آﺧﺮت )ﭘﯿﺶ رو( دارﻧﺪ‪ .‬ﻣﮕﺮ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺶ از آنﮐﻪ ﺑﺮ آﻧﺎن‬
‫دﺳﺖ ﯾﺎﺑﯿﺪ‪ ،‬ﺗﻮﺑﻪ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﺑﺪاﻧﯿﺪ ﮐﻪ اﷲ آﻣﺮزﻧﺪهي ﻣﻬﺮورز اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﯾﻦ آﯾﻪ را ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫َّ َّ َ ۡ‬
‫َ َ ٓ‬
‫� َع ِن ٱلف ۡحشاءِ‬ ‫�يتا ٓ ِٕي ذِي ٱل ُق ۡر َ ٰ‬
‫� َو�َ ۡن َ ٰ‬ ‫�ن َ‬ ‫� يَأ ُم ُر ب ِٱ ۡل َع ۡد ِل َوٱ ِ� ۡح َ ٰ‬ ‫﴿إِن ٱ‬
‫ِ‬
‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ُ ََ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ُ ُ‬ ‫َ ۡ‬‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َ ُۡ‬
‫]اﻟﻨﺤﻞ‪[٩٠ :‬‬ ‫� يَعِظ� ۡم ل َعل� ۡم تذك ُرون ‪﴾٩٠‬‬ ‫وٱلمنك ِر وٱ�َ ِ �‬
‫ﻫﻤﺎﻧﺎ اﷲ ﺑﻪ ﻋﺪل و اﺣﺴﺎن و اداي ﺣﻖّ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪ ﻓﺮﻣﺎن ﻣﯽدﻫﺪ و از ﮐﺎرﻫﺎي زﺷﺖ و ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ‬
‫و ﺗﺠﺎوز ﺑﺎز ﻣﯽدارد‪ .‬ﭘﻨﺪﺗﺎن ﻣﯽدﻫﺪ؛ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﭘﻨﺪ ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ‪.‬‬
‫اﻣﻮر ﺳﻪﮔﺎﻧﻪاي ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در اﯾﻦ آﯾﻪ ﺑﻪ آنﻫﺎ دﺳﺘﻮر ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬
‫ﻋﺪل‪ :‬رﻋﺎﯾﺖ ﻋﺪل ﺑﺮ ﻫﻤﻪ واﺟﺐ اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺮ اﻧﺴﺎن واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﺪل را‬
‫درﺑﺎرهي ﺧﻮد‪ ،‬ﺧﺎﻧﻮادهي ﺧﻮد و زﯾﺮدﺳﺘﺎن ﺧﻮﯾﺶ رﻋﺎﯾﺖ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻋﺪاﻟﺖ درﺑﺎرهي‬
‫ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻔﺲ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﮐﺎرﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل دﺳﺘﻮر ﻧﺪاده‪ ،‬وادار‬
‫ﻧﺴﺎزد و آن را در اﻧﺠﺎمِ ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ‪ ،‬ﺑﻪﮐﺎر ﮔﯿﺮد؛ ﻧﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﺑﺮ ﻧﻔﺲ ﺧﻮد ﺳﺘﻢ ﮐﻨﺪ ﯾﺎ‬
‫آن را ﺑﻪ ﮐﺎرﻫﺎﯾﯽ وادار ﻧﻤﺎﯾﺪ ﮐﻪ ﻃﺎﻗﺘﺶ را ﻧﺪارد ﯾﺎ ﻓﺮاﺗﺮ از ﺗﻮانِ اوﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎري ﻋﺒﺪاﷲ‬
‫ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺎص‪ $‬ﺗﺼﻤﯿﻢ ﮔﺮﻓﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﻮاره روزه ﺑﮕﯿﺮد و ﺷﺐﻫﺎ ﻗﯿﺎم ﮐﻨﺪ و‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪620‬‬
‫َ‬ ‫َّ‬
‫ﻧﺨﻮاﺑﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬او را اﺣﻀﺎر ﮐﺮد و او را از اﯾﻦ ﮐﺎر ﻣﻨﻊ ﻧﻤﻮد و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬إِن َلﺮ�ِّﻚ‬
‫َ ٍّ َ َّ ُ ) ‪(1‬‬ ‫ُ َّ‬ ‫َ َ ًّ َ َ‬ ‫َّ ْ َ َ َ ًّ‬ ‫َ َ ًّ‬
‫َﻋﻠﻴْﻚ َﺣﻘﺎ‪َ ،‬و ِ�ن ﻨﻟَﻔ ِﺴﻚ َﻋﻠﻴْﻚ ﺣﻘﺎ‪ ،‬وﻷﻫ ِﻠﻚ َﻋﻠﻴْﻚ َﺣﻘﺎ‪ ،‬ﻓﺄ ْﻋ ِﻂ ﻞﻛ ِذي ﺣﻖ ﺣﻘﻪ«‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﭘﺮوردﮔﺎرت ﺑﺮ ﺗﻮ ﺣﻘﯽ دارد؛ ﻧﻔﺲ ﺗﻮ ﺑﺮ ﺗﻮ ﺣﻘﯽ دارد؛ ﻫﻤﺴﺮت ﺑﺮ ﺗﻮ ﺣﻘﯽ‬
‫دارد؛ ﭘﺲ ﺣﻖّ ﻫﺮ ﺻﺎﺣﺐِ ﺣﻘﯽ را ادا ﮐﻦ«‪.‬‬
‫ﻋﺪاﻟﺖ درﺑﺎرهي ﻫﻤﺴﺮ و ﺧﺎﻧﻮاده ﻧﯿﺰ واﺟﺐ اﺳﺖ؛ ﻟﺬا اﮔﺮ ﮐﺴﯽ دو ﻫﻤﺴﺮ دارد‪،‬‬
‫َ ْ َ َ ْ َُ ْ َََ‬
‫ﺎن‬
‫ﺑﺎﯾﺪ در ﻣﯿﺎن آنﻫﺎ ﻋﺪاﻟﺖ را رﻋﺎﯾﺖ ﮐﻨﺪ‪ .‬در ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﻣﻦ ﺎﻛﻧﺖ ﻪﻟ امﺮأﺗ ِ‬
‫ُّ ُ ٌ‬ ‫ﺎء ﻳَ ْﻮ َم اﻟْﻘﻴَ َ‬ ‫ََ َ َ ْ َ ُ‬
‫ﺎﻣ ِﺔ َو ِﺷﻘﻪ َﻣﺎﺋِﻞ«‪ (2 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ دو ﻫﻤﺴﺮ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‬ ‫ِ‬ ‫اﻫ َﻤﺎ َﺟ َ‬‫�ﻤﺎل إﻰﻟ إﺣﺪ‬
‫و ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﯾﮑﯽ از آنﻫﺎ روي ﺑﯿﺎورد‪ ،‬روز ﻗﯿﺎﻣﺖ در ﺣﺎﻟﯽ ‪ -‬ﺑﻪ ﻣﯿﺪانِ ﺣﺸﺮ‪ -‬ﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ‬
‫ﻧﯿﻤﯽ از ﺑﺪﻧﺶ ﺧﻤﯿﺪه اﺳﺖ«‪.‬‬
‫رﻋﺎﯾﺖ ﻋﺪاﻟﺖ در ﻣﯿﺎن ﻓﺮزﻧﺪان ﻧﯿﺰ واﺟﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﻟﺬا اﮔﺮ ﺑﻪ ﯾﮑﯽ از آنﻫﺎ ﻫﺰار‬
‫ﺗﻮﻣﺎن ﻣﯽدﻫﯿﺪ‪ ،‬ﺑﻪ دﯾﮕﺮي ﻫﻢ ﻫﻤﯿﻦ ﻣﺒﻠﻎ را ﺑﺪﻫﯿﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﺑﻪ ﭘﺴﺮِ ﺧﻮد‪ ،‬دو ﻫﺰار ﺗﻮﻣﺎن‬
‫ﻣﯽدﻫﯿﺪ‪ ،‬ﻫﺰار ﺗﻮﻣﺎن ﻧﯿﺰ ﺑﻪ دﺧﺘﺮﺗﺎن ﺑﺪﻫﯿﺪ‪ .‬ﺣﺘﯽ ﺳﻠﻒ ﺻﺎﻟﺢ در ﺑﻮﺳﯿﺪن ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺸﺎن‬
‫ﻧﯿﺰ ﻋﺪاﻟﺖ ﻣﯽورزﯾﺪﻧﺪ؛ اﮔﺮ ﻓﺮزﻧﺪ‪ ‬ﮐﻮﭼﮏ را در ﺣﻀﻮر ﻓﺮزﻧﺪ ﺑﺰرگﺗﺮ ﻣﯽﺑﻮﺳﯿﺪﻧﺪ‪،‬‬
‫آن ﯾﮑﯽ را ﻫﻢ ﻣﯽﺑﻮﺳﯿﺪﻧﺪ ﺗﺎ در اﻇﻬﺎر ﻣﺤﺒﺖ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻫﯿﭻﯾﮏ ﺳﺘﻢ ﻧﺸﻮد‪ .‬در ﻧﺤﻮهي‬
‫ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ ﺑﺎ ﻓﺮزﻧﺪان ﻧﯿﺰ ﺑﺎﯾﺪ ﻋﺪاﻟﺖ ورزﯾﺪ؛ ﻟﺬا اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﻧﺒﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﯾﮑﯽ از‬
‫ﻓﺮزﻧﺪان ﺑﻪﻧﺮﻣﯽ ﺳﺨﻦ ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ و ﺑﺎ دﯾﮕﺮي‪ ،‬ﺗُﻨﺪ و ﺧﺸﻦ‪.‬‬
‫رﻋﺎﯾﺖ ﻋﺪاﻟﺖ در ﻣﯿﺎن زﯾﺮدﺳﺘﺎن ﻧﯿﺰ واﺟﺐ اﺳﺖ؛ ﻟﺬا اﮔﺮ ﭘ‪‬ﺴﺖ و ﻣﺴﺆوﻟﯿﺘﯽ‬
‫دارﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﻫﻤﻪ ﯾﮑﺴﺎن ﺑﺮﺧﻮرد ﮐﻨﯿﺪ و ﺑﺮاي ﻫﯿﭻﮐﺲ‪ ،‬ﻧﻪ ﻗﻮم و ﺧﻮﯾﺶ و ﻧﻪ آﺷﻨﺎ و‬
‫دوﺳﺖ ﺧﻮد‪ ،‬ﺗﺒﻌﯿﺾ ﻗﺎﯾﻞ ﻧﺸﻮﯾﺪ‪ .‬ﺣﺘﯽ ﻋﻠﻤﺎ رﺣﻤﻬﻢاﷲ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬رﻋﺎﯾﺖ ﻋﺪاﻟﺖ در‬
‫ﻣﯿﺎن دو ﻃﺮف‪ ‬دﻋﻮا واﺟﺐ اﺳﺖ؛ ﻟﺬا وﻗﺘﯽ دو ﻃﺮف‪ ‬دﻋﻮا ﻧﺰد ﻗﺎﺿﯽ ﻣﯽروﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮ‬
‫ﻗﺎﺿﯽ واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ‪ ،‬در ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ‪ ،‬ﻧﺸﺎﻧﺪن و ﻧﺤﻮهي ورودﺷﺎن ﯾﺎ‬
‫اﺳﺘﻘﺒﺎل از آنﻫﺎ‪ ،‬ﻋﺪاﻟﺖ را در ﻣﯿﺎﻧﺸﺎن رﻋﺎﯾﺖ ﻧﻤﺎﯾﺪ؛ ﻧﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﺑﻪ ﯾﮑﯽ از آنﻫﺎ ﺑﺎ ﻣﻬﺮ‬
‫و ﻣﺤﺒﺖ ﻧﮕﺎه ﮐﻨﺪ و ﺑﻪ دﯾﮕﺮي ﺑﺎ ﺧﺸﻢ و ﻏﻀﺐ ﺑﻨﮕﺮد! ﺑﺎ ﯾﮑﯽ از آنﻫﺎ ﻧﺮم و آرام‬

‫)‪ (1‬ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.(6139 ،1968) :‬‬

‫)‪ (2‬آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را در ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪ 6515 :‬ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪621‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬رﻫﻨﻤﺎﯾﯽ ﮐﺎرﮔﺰاران ﺑﻪ ﻣﺪارا ﺑﺎ زﯾﺮ دﺳﺘﺎﻧﺸﺎن‪...‬‬

‫ﺳﺨﻦ ﺑﮕﻮﯾﺪ و ﺑﺎ دﯾﮕﺮي ﺗﻨﺪ و ﺷﺪﯾﺪ ﺣﺮف ﺑﺰﻧﺪ‪ .‬و ﭼﻨﯿﻦ ﻧﺒﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﯾﮑﯽ از آنﻫﺎ‬
‫ﮔﺮم ﺑﮕﯿﺮد و ﺣﺎلِ ﺧﺎﻧﻮاده و ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺶ را ﺑﭙﺮﺳﺪ و ﺑﺎ دﯾﮕﺮي ﺣﺮف ﻧﺰﻧﺪ! ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺮ‬
‫ﻗﺎﺿﯽ واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻫﺮ دو ﻃﺮف‪ ،‬ﯾﮑﺴﺎن رﻓﺘﺎر ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﻗﺎﺿﯽ ﻧﺒﺎﯾﺪ ﯾﮑﯽ از ﻃﺮﻓﯿﻦ‬
‫دﻋﻮا را ﺑﻪ ﺧﻮد ﻧﺰدﯾﮏ ﮐﻨﺪ ﯾﺎ او را ﮐﻨﺎر ﺧﻮﯾﺶ ﺑﻨﺸﺎﻧﺪ و دﯾﮕﺮي را دور از ﺧﻮد؛‬
‫ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﻫﺮ دو را در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺧﻮﯾﺶ و در ﯾﮏ ﺣﺪ ﻗﺮار دﻫﺪ‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﯾﮑﯽ از دو ﻃﺮف دﻋﻮا ﻣﺴﻠﻤﺎن و دﯾﮕﺮي‪ ،‬ﮐﺎﻓﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮ ﻗﺎﺿﯽ واﺟﺐ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ در ﻫﻤﻪي ﻣﻮارد‪ ،‬ﺑﺎ آنﻫﺎ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﯾﮑﺴﺎن و ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺮﺧﻮرد ﮐﻨﺪ؛ ﻧﻪ اﯾﻦﮐﻪ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎن را ﺑﻪ ﺧﻮد ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﮕﺮداﻧﺪ و ﮐﺎﻓﺮ را از ﺧﻮد دور ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻦﮐﻪ رﻋﺎﯾﺖ‬
‫ﻋﺪاﻟﺖ در ﻫﻤﻪي ﮐﺎرﻫﺎ واﺟﺐ اﺳﺖ‪.‬‬
‫و اﻣﺎ اﺣﺴﺎن‪ :‬اﺣﺴﺎن‪ ،‬ﻧﯿﮑﯽ ﯾﺎ ﻟﻄﻔﯽ اﻓﺰون ﺑﺮ ﻋﺪاﻟﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺎ اﯾﻦ ﺣﺎل اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ اﺣﺴﺎن و ﻧﯿﮑﯽ دﺳﺘﻮر داده اﺳﺖ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺎ اﯾﻦ ﺗﻔﺎوت ﮐﻪ رﻋﺎﯾﺖ ﻋﺪاﻟﺖ‪،‬‬
‫واﺟﺐ اﺳﺖ و اﺣﺴﺎن و ﻟﻄﻒ‪ ‬اﻓﺰون ﺑﺮ ﻋﺪل و اﻧﺼﺎف‪ ،‬ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه و داوﻃﻠﺒﺎﻧﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ۡ‬
‫�﴾‪» :‬و ﺑﻪ اداي ﺣﻖّ ﺧﻮﯾﺸﺎن ﻓﺮﻣﺎن ﻣﯽدﻫﺪ«‪ .‬زﯾﺮا ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪ‬ ‫�يتا ٓ ِٕي ذِي ٱل ُق ۡر َ ٰ‬
‫﴿ َ‬

‫ﻧﯿﺰ ﺣﻘّﯽ دارد؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺣﻖِ ارﺗﺒﺎط ﯾﺎ ﺻﻠﻪي رﺣﻢ‪ .‬ﻫﺮﮐﺲ ﺑﺎ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪاﻧﺶ ارﺗﺒﺎط‬
‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل او را ﺑﻪ رﺣﻤﺖ ﺧﻮﯾﺶ ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ و ﻫﺮﮐﺲ ﺑﺎ ﺧﻮﯾﺸﺎﻧﺶ ﻗﻄﻊ‬
‫راﺑﻄﻪ ﮐﻨﺪ‪ ،‬اﷲ‪ ‬او را از رﺣﻤﺖ ﺧﻮﯾﺶ دور ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ‪.‬‬
‫َ َۡ َ ٰ َ َۡ ۡ َ ٓ َ ُۡ َ َ َۡۡ‬
‫�﴾‪» :‬و از ﮐﺎرﻫﺎي زﺷﺖ و ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ و از‬ ‫﴿و�ن� ع ِن ٱلفحشاءِ وٱلمنك ِر وٱ� ِ‬
‫ﺗﺠﺎوز ﺑﺎز ﻣﯽدارد«‪» .‬ﻓﺤﺸﺎء« ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﻫﺮ ﮔﻨﺎه ﯾﺎ ﻋﻤﻠﯽ ﮐﻪ زﺷﺖ اﺳﺖ؛ ﻣﺎﻧﻨ ‪‬ﺪ‬
‫ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ از ﭘﺪر و ﻣﺎدر‪ ،‬ﻗﻄﻊ ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪان‪ ،‬زﻧﺎ‪ ،‬ازدواج ﺑﺎ ﻣﺤﺎرم و دﯾﮕﺮ‬
‫ﮐﺎرﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ در ﺷﺮع و ﻋ‪‬ﺮف‪ ،‬ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ اﺳﺖ‪ .‬و »ﻣﻨﮑَﺮ« ﭘﺎﯾﯿﻦﺗﺮ از ﻓﺤﺸﺎ ﻗﺮار دارد و‬
‫ﺷﺎﻣﻞ ﻋﻤﻮم ﮔﻨﺎﻫﺎن ﻣﯽﺷﻮد‪» .‬ﺑﻐﯽ«‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺗﺠﺎوز از ﺣﺪ ﯾﺎ ﮔﺬﺷﺘﻦ از ﺣﺪ اﺳﺖ؛‬
‫ﻣﺜﻞ ﺳﺘﻢ ﺑﻪ ﻣﺮدم ﯾﺎ ﺗﻌﺪي و ﺗﺠﺎوز ﺑﻪ ﺣﻘﻮقِ آنﻫﺎ ﺑﺎ ﺗﺼﺎﺣﺐ اﻣﻮاﻟﺸﺎن ﯾﺎ ﮐﺸﺘﻦِ آﻧﺎن‬
‫ﯾﺎ ﺗﻌﺪي و ﺗﺠﺎوز ﺑﻪ آﺑﺮوﯾﺸﺎن‪.‬‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮده ﮐﻪ اﯾﻦ اﻣﺮ و ﻧﻬﯽ‪ ،‬ﺑﺮاي اﺻﻼح وﺿﻌﯿﺖ‪ ‬ﻣﺎﺳﺖ؛ از اﯾﻦرو‬
‫َ َّ ُ َ َ َّ َ‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬ل َعل� ۡم تذك ُرون ‪» :﴾٩٠‬ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﭘﻨﺪ ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ«‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪622‬‬
‫) ‪(1‬‬
‫اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از‬ ‫ﭘﯿﺶﺗﺮ درﺑﺎرهي ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ $‬ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﯿﻢ؛‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﻤﻪي ﺷﻤﺎ‪ ،‬ﻣﺴﺆوﻟﯿﺪ و ﻫﺮ ﯾﮏ از ﺷﻤﺎ درﺑﺎرهي‬
‫زﯾﺮدﺳﺘﺎﻧﺶ ﺑﺎزﺧﻮاﺳﺖ ﻣﯽﺷﻮد«‪ .‬و اﻣﺎ ﺣﺪﯾﺚ ﻣﻌﻘﻞ ﺑﻦ ﯾﺴﺎر‪ ‬ﮐﻪ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬آن را‬
‫ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ ﻣﻌﻘﻞ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪»:‬ﻫﺮ ﺑﻨﺪهاي ﮐﻪ اﷲ‪ ،‬ﮔﺮوﻫﯽ را‬
‫ﺗﺤﺖ ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﯽ او ﻗﺮار داده‪ ،‬اﮔﺮ در ﺣﺎﻟﯽ ﺑﻤﯿﺮد ﮐﻪ ﺑﻪ زﯾﺮدﺳﺘﺎﻧﺶ ﺧﯿﺎﻧﺖ ﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻬﺸﺖ را ﺑﺮ او ﺣﺮام ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ«‪ .‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻫﺸﺪاري ﺟﺪي ﺑﻪ ﺣﮑﺎم‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺒﺎدا ﺣﻘﻮق ﻣﺮدم را ﺿﺎﯾﻊ ﮐﻨﻨﺪ؛ زﯾﺮا ﺑﺎ ﭼﻨﯿﻦ رويﮐﺮدي ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه‬
‫ﻣﺮدم ﺑﻪ ﺑﻬﺸﺖ ﺑﺮوﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻟﺬا روﺷﻦ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺣﮑﺎم و ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﯾﺎن درﺑﺎرهي ﻣﺴﺎﯾﻞ ﮐﻮﭼﮏ و ﺑﺰرگ‪،‬‬
‫ﻣﺴﺆوﻟﻨﺪ و ﺑﺎﯾﺪ ﺧﯿﺮﺧﻮاه‪ ‬زﯾﺮدﺳﺘﺎن ﺧﻮد ﺑﺎﺷﻨﺪ و در رﺳﯿﺪﮔﯽ ﺑﻪ آنﻫﺎ ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ ﻧﮑﻨﻨﺪ؛‬
‫ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ در ﺧﯿﺮﺧﻮاﻫﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺮدم‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺴﺎﯾﻞ دﯾﻨﯽِ آنﻫﺎ ﺗﻮﺟﻪ‬
‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﺑﻪ اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ و ﻓﺮا ﺧﻮاﻧﺪن ﻋﻤﻮم ﻣﺮدم ﺑﻪ ﺳﻮي‬
‫ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ و ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه اﻫﻤﯿﺖ ﺑﺪﻫﻨﺪ‪ .‬از دﯾﮕﺮ ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي ﺧﯿﺮﺧﻮاﻫﯽ ﺑﺮاي ﻣﺮدم‪،‬‬
‫اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ آنﻫﺎ را در ﻣﺴﯿﺮي ﻗﺮار دﻫﻨﺪ ﮐﻪ ﻧﻔﻊ دﻧﯿﺎ و آﺧﺮﺗﺸﺎن در آن اﺳﺖ؛ ﻟﺬا ﺑﺎﯾﺪ‬
‫در ﺑﺮاﺑﺮ آﺳﯿﺐﻫﺎي دﯾﻨﯽ‪ ،‬اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و دﻧﯿﻮي‪ ،‬ﻣﺮاﻗﺐ ﻣﺮدم ﺑﺎﺷﻨﺪ و اﻓﮑﺎر و‬
‫اﻧﺪﯾﺸﻪﻫﺎي اﻧﺤﺮاﻓﯽ و ﻧﺎدرﺳﺖ را از آﻧﺎن دور ﮐﻨﻨﺪ و از آنﻫﺎ در ﺑﺮاﺑﺮ اﻧﺤﺮافﻫﺎي‬
‫اﺧﻼﻗﯽ ﻣﺤﺎﻓﻈﺖ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ و ﺑﺮاي ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي از ﻧﺸﺮ و ﮔﺴﺘﺮش ﺑﯽﺑﻨﺪ و ﺑﺎري و ﻫﺮزﮔﯽ‬
‫از ﻃﺮﯾﻖ ﻣﺠﻠﻪﻫﺎ و ﺑﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎي ﻣﺒﺘﺬل اﻗﺪاﻣﯽ ﻋﻤﻠﯽ اﻧﺠﺎم دﻫﻨﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﺑﺮ ﻣﺮد ﮐﻪ رﯾﯿﺲ‬
‫ﺧﺎﻧﻮاده اﺳﺖ‪ ،‬واﺟﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ از ورود ﭼﻨﯿﻦ ﭼﯿﺰﻫﺎﯾﯽ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪاش ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي ﮐﻨﺪ؛‬
‫ﯾﻌﻨﯽ از ورود ﻣﺠﻠﻪﻫﺎي ﻓﺎﺳﺪي ﮐﻪ رﯾﺸﻪﻫﺎ و ارزشﻫﺎي اﺧﻼﻗﯽ را ﻫﺪف ﻗﺮار داده‬
‫اﺳﺖ و ﻧﯿﺰ ﻣﺎﻧﻊ از ورود اﻓﮑﺎر و اﻧﺪﯾﺸﻪﻫﺎي ﺑﺎﻃﻞ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪاش ﺷﻮد‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮ‬
‫ﺣﺎﮐﻢ ﯾﺎ ﻓﺮﻣﺎنرواي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﻧﺸﺮ و ﮔﺴﺘﺮش ﻫﺮزﮔﯽ و اﻧﺤﺮاف‬
‫ﻓﮑﺮي و اﺧﻼﻗﯽ ﻣﺮدم ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي ﮐﻨﺪ و ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر اﻗﺪاﻣﺎﺗﯽ ﻋﻤﻠﯽ اﻧﺠﺎم دﻫﺪ‪ .‬زﯾﺮا‬
‫اﮔﺮ از اﺳﺒﺎب و زﻣﯿﻨﻪﻫﺎي اﻧﺤﺮاف‪ ،‬ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي ﻧﺸﻮد‪ ،‬ﻓﺴﺎد‪ ،‬ﻫﺮزﮔﯽ و اﻓﮑﺎر ﺑﺎﻃﻞ‬
‫ﮔﺴﺘﺮش ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ و در ﻧﺘﯿﺠﻪ‪ ،‬ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪاي ﻏﯿﺮاﻧﺴﺎﻧﯽ و ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪاي‬

‫)‪ (1‬ر‪.‬ك‪ :‬ﺷﺮح ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻤﺎرهي ‪.300‬‬

 ‫‪623‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬رﻫﻨﻤﺎﯾﯽ ﮐﺎرﮔﺰاران ﺑﻪ ﻣﺪارا ﺑﺎ زﯾﺮ دﺳﺘﺎﻧﺸﺎن‪...‬‬

‫ﺣﯿﻮاﻧﯽ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﻣﯽﮔﺮدد و ﭼﻨﯿﻦ ﺟﺎﻣﻌﻪاي ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﺷﮑﻢ و اﻣﯿﺎل ﺟﻨﺴﯽ ﻣﯽاﻧﺪﯾﺸﺪ و‬
‫ﭼﯿﺰِ دﯾﮕﺮي ﺑﺮاﯾﺶ ﻣﻬﻢ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﻟﺬا ﻫﺮج و ﻣﺮج‪ ،‬ﺑﯽﺑﻨﺪ و ﺑﺎري‪ ،‬ﻧﺎاﻣﻨﯽ و ﺷﺮ و ﻓﺴﺎد‬
‫ﮔﺴﺘﺮش ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ و اﮔﺮ ﺣﺎﮐﻢ و ﻓﺮﻣﺎنرواي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬از ﻋﻮاﻣﻞ ﻓﺴﺎد اﺧﻼﻗﯽ‬
‫ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﻧﺘﺎﯾﺞ ﻧﯿﮏ و ارزﻧﺪهاي ﻧﺼﯿﺐ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﻫﺮ ﯾﮏ از ﻣﺎ در ﺧﺎﻧﻪاش ﺑﻪ ﻣﺴﺎﯾﻞ ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﻫﻤﯿﺖ دﻫﺪ و از ورود ﻣﺠﻠﻪﻫﺎي‬
‫ﻏﯿﺮاﺧﻼﻗﯽ ﯾﺎ ﻓﯿﻠﻢﻫﺎ و ﺑﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎي ﻣﺒﺘﺬل ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪ ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻧﯿﺰ ﺑﻬﺒﻮد‬
‫ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ؛ زﯾﺮا ﺟﺎﻣﻌﻪ از ﻣﺠﻤﻮﻋﻪاي از ﺧﺎﻧﻮادهﻫﺎ ﺗﺸﮑﯿﻞ ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ﻫﻤﻪ اﺻﻼح‬
‫ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻧﯿﺰ اﺻﻼح ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫***‬
‫َْ‬ ‫َُ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ ُ‬
‫‪ -٦٦٠‬وﻋﻦ ﺎﻋ�ﺸﺔ رﻲﺿ اﷲ ﻋﻨﻬﺎ ﻗﺎﻟﺖ‪ :‬ﺳ ِﻤﻌﺖ رﺳﻮل اﷲ‪� ‬ﻘﻮل ِﻲﻓ ﺑي ِﻲﺘ ﻫﺬا‪:‬‬
‫ً‬ ‫ُ َّ َ ْ ً َ َ َّ َ َ ْ ْ َ ْ ُ ْ َ َ ْ َ َ ْ َ َ ْ ْ ُ َّ‬ ‫َّ ُ َّ َ ْ َ َ ْ‬
‫� ﻣِﻦ أم ِﺮ أﻣ ِﻲﺘ ﺷيﺌﺎ‬‫ِ‬ ‫و‬ ‫ﻦ‬‫ﻣ‬‫و‬ ‫‪،‬‬‫ﻪ‬‫ِ‬ ‫ﻴ‬‫ﻠ‬ ‫ﻋ‬ ‫ﻖ‬‫ﻘ‬‫ﺎﺷ‬‫ﻓ‬ ‫ﻢ‬‫ﻬ‬‫ِ‬ ‫ﻴ‬‫ﻠ‬ ‫ﻋ‬ ‫ﻖ‬ ‫ﺸ‬ ‫ﻓ‬ ‫ﺌﺎ‬‫ي‬ ‫ﺷ‬ ‫ﻲﺘ‬ ‫ﻣ‬
‫ِ ِ‬‫أ‬ ‫أمﺮ‬ ‫ِﻦ‬ ‫»الﻠﻬﻢ ﻣﻦ و ِ� ﻣ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫ََََ ْ َ َْْ‬
‫ﺎر�ﻖ ﺑ ِ ِﻪ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬ ‫ﻓﺮ�ﻖ ﺑ ِ ِﻬﻢ ﻓ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬در ﻫﻤﯿﻦ ﺧﺎﻧﻪام از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»ﯾﺎ اﷲ! ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬ﻣﺴﺆوﻟﯿﺘﯽ در اﻣﺘﻢ ﺑﺮ ﻋﻬﺪه ﮔﺮﻓﺖ و ﺑﺮ آنﻫﺎ ﺳﺨﺖﮔﯿﺮي ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﺑﺮ او‬
‫ﺳﺨﺖ ﺑﮕﯿﺮ و ﻫﺮﮐﺲ ﻣﺴﺆوﻟﯿﺘﯽ در اﻣﺘﻢ ﻋﻬﺪه دار ﺷﺪ و ﺑﺎ آنﻫﺎ ﻣﺪارا ﮐﺮد‪ ،‬ﺗﻮ ﻧﯿﺰ ﺑﺮ‬
‫او آﺳﺎن ﺑﮕﯿﺮ«‪.‬‬
‫َ َ َُ ُ ُ‬ ‫َ َ َُ‬ ‫َ َ ُ ُ‬
‫إﺮﺳا� ِﻴﻞ �ﺴﻮﺳﻬ ُﻢ‬ ‫‪ -٦٦١‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل َرﺳﻮل اﷲِ‪» :‬ﺎﻛﻧﺖ �ﻨﻮ‬
‫ُ ََ ُ ََ ُُ َ‬ ‫َ َ ُ ُ َ‬ ‫َ ْ ُ ُ َّ َ َ َ َ َ ٌّ َ َ َ ُ َ ٌّ َ َّ ُ َ َّ َ‬
‫ﻜﺮﺜون«‪.‬‬ ‫ﻲﺒ ﺑﻌﺪِي‪ ،‬وﺳﻴﻜﻮن ﺑﻌﺪِي ﺧﻠﻔﺎء �ﻴ‬ ‫اﻷﻧبﻴﺎء‪ ،‬ﻠﻛﻤﺎ ﻫﻠﻚ َﻧ ِﻲﺒ ْﺧﻠﻔﻪ ﻧ ِﻲﺒ‪ ،‬و َ�ﻧﻪ ُ ﻻ ﻧ ِ‬
‫َ َّ ُ َّ َ ْ ُ ُ َ َّ ُ َ َ‬ ‫ََّ‬ ‫َْ َ‬ ‫َ ُ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬
‫ﻗﺎلﻮا‪ :‬ﻳﺎ رﺳﻮل ا�! ﻓﻤﺎ ﺗﺄم ُﺮﻧﺎ؟ ﻗﺎل‪» :‬أوﻓﻮا ﺑِبﻴﻌ ِﺔ اﻷو ِل ﻓﺎﻷول‪� ،‬ﻢ أ�ﻄﻮﻫﻢ ﺣﻘﻬﻢ ‪ ،‬واﺳﺄلﻮا‬
‫ُ ُ َ َّ َ ُ‬ ‫َّ َ َّ َ ُ َ َّ َّ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ا� اﺬﻟِي ﻟ�ﻢ‪ ،‬ﻓﺈن ا� ﺳﺎﺋ ِﻠﻬ ْﻢ �ﻤﺎ اﺳﺮﺘﺎﻋﻫ ْﻢ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻨﯽاﺳﺮاﺋﯿﻞ را ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان رﻫﺒﺮي‬
‫ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ؛ ﻫﺮﮔﺎه ﭘﯿﺎﻣﺒﺮي از دﻧﯿﺎ ﻣﯽرﻓﺖ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮي دﯾﮕﺮ ﺟﺎﻧﺸﯿﻦ او ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬وﻟﯽ ﭘﺲ‬
‫از ﻣﻦ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮي ﻧﺨﻮاﻫﺪ آﻣﺪ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﭘﺲ از ﻣﻦ ﺧﻠﻔﺎي ﺑﺴﯿﺎري ﻣﯽآﯾﻨﺪ‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬اي‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1828 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪3455 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1842 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪624‬‬

‫رﺳﻮلﺧﺪا! ﻓﺮﻣﺎن ﺷﻤﺎ ﺑﻪ ﻣﺎ )در ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺮاﯾﻄﯽ( ﭼﯿﺴﺖ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺷﻤﺎ ﺑﻪﺗﺮﺗﯿﺐ ﺑﺎ‬
‫ﻫﺮﮐﺲ ﮐﻪ ﺑﯿﻌﺖ ﮐﺮدﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﯿﻌﺖ ﺧﻮد وﻓﺎ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ و ﺳﭙﺲ ﺣﻖّ آنﻫﺎ را ﺑﻪﺟﺎ ﺑﯿﺎورﯾﺪ و‬
‫ﺣﻖّ ﺧﻮد را از اﷲ‪ ،‬درﺧﻮاﺳﺖ ﮐﻨﯿﺪ؛ زﯾﺮا اﷲ اﯾﺸﺎن را درﺑﺎرهي زﯾﺮدﺳﺘﺎن و ﺣﻘﻮق‬
‫آنﻫﺎ ﺑﺎزﺧﻮاﺳﺖ ﺧﻮاﻫﺪ ﮐﺮد«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬در اداﻣﻪي اﺣﺎدﯾﺜﯽ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺑﺎب ذﮐﺮ ﮐﺮده‪ ،‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن‬
‫ﻧﻘﻞ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬در ﻫﻤﯿﻦ ﺧﺎﻧﻪام از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﯾﺎ اﷲ! ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬ﻣﺴﺆوﻟﯿﺘﯽ در اﻣﺘﻢ ﺑﺮ ﻋﻬﺪه ﮔﺮﻓﺖ و ﺑﺮ آنﻫﺎ ﺳﺨﺖﮔﯿﺮي‬
‫ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﺑﺮ او ﺳﺨﺖ ﺑﮕﯿﺮ و ﻫﺮﮐﺲ ﻣﺴﺆوﻟﯿﺘﯽ در اﻣﺘﻢ ﻋﻬﺪه دار ﺷﺪ و ﺑﺎ آنﻫﺎ ﻣﺪارا‬
‫ﮐﺮد‪ ،‬ﺗﻮ ﻧﯿﺰ ﺑﺮ او آﺳﺎن ﺑﮕﯿﺮ«‪.‬‬
‫اﯾﻦ دﻋﺎي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺷﺎﻣﻞ ﻫﺮ ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖ ﺑﺰرگ و ﮐﻮﭼﮑﯽ ﻣﯽﺷﻮد؛ ﻟﺬا ﻫﻢ ﺣﮑﺎم و‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﯾﺎن را در ردهﻫﺎي ﺑﺎﻻ در ﺑﺮﻣﯽﮔﯿﺮد و ﻫﻢ ﻣﺴﺆوﻻن ردهﻫﺎي ﭘﺎﯾﯿﻦ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ‬
‫رﯾﯿﺲ ﺧﺎﻧﻮاده‪ ،‬ﻣﺪﯾﺮ ﯾﮏ ﻣﺪرﺳﻪ‪ ،‬اﻣﺎمِ ﯾﮏ ﻣﺴﺠﺪ و ﻧﯿﺰ آﻣﻮزﮔﺎري ﮐﻪ ﻣﺴﺆول ﺗﺪرﯾﺲ‬
‫در ﯾﮏ ﺗﺮم ﯾﺎ در ﯾﮏ ﺳﺎلِ ﺗﺤﺼﯿﻠﯽﺳﺖ‪ ،‬ﻫﺮ ﯾﮏ ﻣﺸﻤﻮل اﯾﻦ دﻋﺎ ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬از اﯾﻦرو‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪...» :‬ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬ﻣﺴﺆوﻟﯿﺘﯽ در اﻣﺘﻢ ﺑﺮ ﻋﻬﺪه ﮔﺮﻓﺖ‪«...‬؛ واژهي ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖ‪،‬‬
‫ﻧﮑﺮه اﺳﺖ و ﻋﻠﻤﺎي اﺻﻮل ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ذﮐﺮ ﻧﮑﺮه در ﺳﯿﺎق ﺷﺮط‪ ،‬اﻓﺎدهي ﻋﻤﻮم ﻣﯽﮐﻨﺪ؛‬
‫ﻟﺬا ﻣﻌﻨﺎي اﯾﻦ ﻋﺒﺎرت اﯾﻦ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ »‪...‬ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬ﻫﺮ ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖ ﺑﺰرگ و ﮐﻮﭼﮑﯽ در‬
‫اﻣﺘﻢ ﺑﺮ ﻋﻬﺪه ﮔﺮﻓﺖ و ﺑﺮ زﯾﺮدﺳﺘﺎﻧﺶ ﺳﺨﺖﮔﯿﺮي ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﺑﺮ او ﺳﺨﺖ ﺑﮕﯿﺮ و ﻫﺮ ﮐﺲ‬
‫ﺑﺎ زﯾﺮدﺳﺘﺎﻧﺶ ﻣﺪارا ﮐﺮد‪ ،‬ﺗﻮ ﻧﯿﺰ ﺑﺮ او آﺳﺎن ﺑﮕﯿﺮ«‪.‬‬
‫ﺣﺎل ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺪاﻧﯿﻢ ﮐﻪ ﻣﻨﻈﻮر از ﻣﺪار ﯾﺎ آﺳﺎنﮔﯿﺮي ﭼﯿﺴﺖ؟‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم ﮔﻤﺎن ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﻣﻌﻨﺎي ﻣﺪارا‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮ ﻣﺴﺆوﻟﯽ ﺑﺎ زﯾﺮدﺳﺘﺎن‬
‫ﺧﻮد ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﺷﮑﻠﯽ ﺑﺮﺧﻮرد ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﯿﻠ‪‬ﺸﺎن اﺳﺖ؛ ﺣﺎل آنﮐﻪ ﻣﺪارا ﺑﺎ زﯾﺮدﺳﺘﺎن ﺑﺪﯾﻦ‬
‫ﻣﻌﻨﺎ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮ ﻣﺴﺆوﻟﯽ ﺑﺎ زﯾﺮدﺳﺘﺎن ﺧﻮد ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻓﺮﻣﺎن اﷲ و‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش رﻓﺘﺎر ﻧﻤﺎﯾﺪ و ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮﯾﻦ و آﺳﺎنﺗﺮﯾﻦ راه ﺷﺮﻋﯽ را اﻧﺘﺨﺎب‬
‫ﮐﻨﺪ و در ﭼﯿﺰي ﮐﻪ اﻣﺮ اﷲ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﺮ آنﻫﺎ ﺳﺨﺖ ﻧﮕﯿﺮد؛ ﻟﺬا اﮔﺮ در ﭼﯿﺰي‬
 ‫‪625‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬رﻫﻨﻤﺎﯾﯽ ﮐﺎرﮔﺰاران ﺑﻪ ﻣﺪارا ﺑﺎ زﯾﺮ دﺳﺘﺎﻧﺸﺎن‪...‬‬

‫ﮐﻪ ﻓﺮﻣﺎن اﷲ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﺮ آﻧﺎن ﺳﺨﺖ ﺑﮕﯿﺮد‪ ،‬ﻣﺸﻤﻮل ﺑﺨﺶ دوم اﯾﻦ دﻋﺎ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻫﻤﯿﻦ دﻋﺎ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﺑﺮ او ﺳﺨﺖ ﺑﮕﯿﺮد‪ .‬ﭘﻨﺎه ﺑﺮ اﷲ‪.‬‬
‫در ﻧﺘﯿﺠﻪ اﷲ‪ ‬ﭼﻨﯿﻦ ﻣﺴﺆوﻟﯽ را ﺑﻪ آﻓﺖﻫﺎي ﺟﺴﻤﯽ‪ ،‬ﻗﻠﺒﯽ‪ ،‬روﺣﯽ و ﻣﺸﮑﻼت‬
‫ﺧﺎﻧﻮادﮔﯽ ﯾﺎ اﻣﺜﺎل آن ﮔﺮﻓﺘﺎر ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ زﯾﺮا اﯾﻦ دﻋﺎ‪ ،‬ﻣﻄﻠﻖ اﺳﺖ و ﺷﺎﻣﻞ اﻧﻮاع‬
‫ﮔﺮﻓﺘﺎريﻫﺎ ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﮔﺎه اﯾﻦ ﮔﺮﻓﺘﺎريﻫﺎ ﺑﺮاي ﻣﺮدم ﻧﻤﺎﯾﺎن ﻧﻤﯽﺷﻮد؛ زﯾﺮا ﭼﻪﺑﺴﺎ‬
‫آﺗﺸﯽ در ﻗﻠﺐ ﻣﺴﺆولِ ﺳﺨﺖﮔﯿﺮ ﻣﯽاﻓﺘﺪ ﮐﻪ آراﻣﺶ را از او ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﻣﺮدم ﻫﯿﭻ‬
‫ﻣﺘﻮﺟﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬در ﻫﺮ ﺣﺎل ﻣﺎ ﺑﺮ اﯾﻦ ﺑﺎورﯾﻢ ﮐﻪ ﻫﺮ ﻣﺴﺆوﻟﯽ ﺑﺎ روشﻫﺎ ﯾﺎ ﮐﺎرﻫﺎﯾﯽ‬
‫ﮐﻪ ﺑﻨﯿﺎد‪ ‬ﺷﺮﻋﯽ ﻧﺪارﻧﺪ و اﷲ ﻣﺘﻌﺎل دﻟﯿﻠﯽ ﺑﺮ درﺳﺘﯽِ آنﻫﺎ ﻧﺎزل ﻧﮑﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮ ﻣﺮدم‬
‫ﺳﺨﺖ ﺑﮕﯿﺮد‪ ،‬ﺳﺰاوار ﭼﻨﯿﻦ ﻣﺠﺎزاﺗﯽ از ﺳﻮي اﷲ‪ ‬ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫در ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻨﯽاﺳﺮاﺋﯿﻞ را ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان‬
‫رﻫﺒﺮي ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ«؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻫﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮي ﮐﻪ در ﻣﯿﺎن آنﻫﺎ ﻣﺒﻌﻮث ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﺎرﻫﺎي آنﻫﺎ‬
‫رﺳﯿﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در اداﻣﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﻟﺒﺘﻪ ﭘﺲ از ﻣﻦ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮي ﻧﺨﻮاﻫﺪ آﻣﺪ«‪.‬‬
‫آري؛ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﻧﺺ )ﻣﺘﻮن ﺻﺮﯾﺢ دﯾﻨﯽ( و اﺟﻤﺎع‪ ،‬ﺧﺎﺗﻢ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان ﯾﺎ واﭘﺴﯿﻦ‬
‫ﻓﺮﺳﺘﺎدهي اﻻﻫﯽﺳﺖ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ّ‬ ‫َّ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ ُ‬ ‫َّ َ َ ُ َ َ َ ٓ َ َ ّ‬
‫﴿ما �ن � َّم ٌد �با أح ٖد مِن ّرِجال ِ� ۡم َو� ٰ ِ‬
‫�ن َّر ُسول ٱ�ِ َوخا� َم ٱ�َّب ِ ِ ۧ‬
‫� َن﴾‬
‫]اﻷﺣﺰاب ‪[٤٠ :‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ‪ ،‬ﭘﺪر ﻫﯿﭻﯾﮏ از ﻣﺮدان ﺷﻤﺎ ﻧﯿﺴﺖ؛ وﻟﯽ ﻓﺮﺳﺘﺎدهي اﷲ و آﺧﺮﯾﻦ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﻫﺮﮐﺲ ﭘﺲ از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ادﻋﺎي ﭘﯿﻐﻤﺒﺮي ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﮐﺎﻓﺮ و ﻣﺮﺗﺪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻗﺘﻠﺶ‬
‫واﺟﺐ اﺳﺖ؛ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮي دروﻏﯿﻦ را ﺗﺼﺪﯾﻖ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﻣﺮﺗﺪ ﺑﻪﺷﻤﺎر‬
‫ﻣﯽآﯾﺪ و ﮐﺸﺘﻨﺶ واﺟﺐ ﻣﯽﮔﺮدد‪ ،‬ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ ﺗﻮﺑﻪ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﭘﺲ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬آﺧﺮﯾﻦ‬
‫ﻓﺮﺳﺘﺎدهي اﻟﻬﯽﺳﺖ؛ اﻣﺎ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺟﺎﻧﺸﯿﻨﺎﻧﯽ ﺑﺮاي او ﻗﺮار داده اﺳﺖ‪ :‬ﺟﺎﻧﺸﯿﻨﺎن ﻋﻠﻤﯽ‬
‫و ﺟﺎﻧﺸﯿﻨﺎن ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﻣﻨﻈﻮر از ﺟﺎﻧﺸﯿﻨﺎن در ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﺧﻠﻔﺎي ﻗﺪرت ﯾﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﯽرﺳﻨﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﭘﺲ از ﻣﻦ ﺧﻠﻔﺎي‬
‫ﺑﺴﯿﺎري ﻣﯽآﯾﻨﺪ«‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪» :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﻓﺮﻣﺎن ﺷﻤﺎ ﺑﻪ ﻣﺎ )در ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺮاﯾﻄﯽ(‬
‫ﭼﯿﺴﺖ؟« ﯾﻌﻨﯽ در اﯾﻦ ﻣﯿﺎن ﺑﻪ ﺑﯿﻌﺖ ﺑﺎ ﮐﺪاﻣﯿﻦ ﺧﻠﯿﻔﻪ‪ ،‬ﻣﺘﻌﻬﺪ و ﭘﺎيﺑﻨﺪ ﺑﺎﺷﯿﻢ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»ﺷﻤﺎ ﺑﻪﺗﺮﺗﯿﺐ ﺑﺎ ﻫﺮﮐﺲ ﮐﻪ ﺑﯿﻌﺖ ﮐﺮدﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﯿﻌﺖ ﺧﻮد وﻓﺎ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ«‪ .‬ﻟﺬا اﮔﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬
‫ﺑﺎ ﮐﺴﯽ ﺑﯿﻌﺖ ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮ آنﻫﺎ واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺳﺮِ ﭘﯿﻤﺎنِ ﺧﻮد ﺑﻤﺎﻧﻨﺪ و ﺑﺎ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪626‬‬

‫در ﺣﯿﺎت اﯾﻦ ﺧﻠﯿﻔﻪ‪ ،‬ﺧﻮاﻫﺎن ﺧﻼﻓﺖ ﯾﺎ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﯽﮔﺮدد‪ ،‬ﻫﻤﺮاﻫﯽ ﻧﮑﻨﻨﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ در‬
‫ﮐﻨﺎر ﺧﻠﯿﻔﻪاي ﮐﻪ ﺑﺎ او ﺑﯿﻌﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺪﻋﯽ ﺧﻼﻓﺖ ﺑﺎﯾﺴﺘﻨﺪ؛ زﯾﺮا ﮐﺸﺘ ِ‬
‫ﻦ‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺮ ﺳﺮِ ﻗﺪرﺗﺶ ﻣﯽﺟﻨﮕﺪ‪ ،‬واﺟﺐ اﺳﺖ‪ .‬ﺣﮑﻤﺘﺶ اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﯾﮏﭘﺎرﭼﮕﯽ اﻣﺖ ﺣﻔﻆ ﮔﺮدد؛ زﯾﺮا اﮔﺮ ﻣﺮدم ﺑﻪ ﺣﺎلِ ﺧﻮد رﻫﺎ ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻫﺮج و ﻣﺮج‬
‫ﭘﺪﯾﺪ ﻣﯽآﯾﺪ و ﻫﺮ ﮐﺲ ﮐﻪ ﺧﻮاﻫﺎن ﻗﺪرت ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺣﺰﺑﯽ ﺗﺸﮑﯿﻞ ﻣﯽدﻫﺪ و ﺑﺎ ﺣﺎﮐﻢ و‬
‫ﻓﺮﻣﺎنروا وارد ﺟﻨﮓ ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن اوﺿﺎع ﻧﺎﺑﺴﺎﻣﺎن ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در ﭘﺎﯾﺎنِ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖ ﻋﻤﻠﮑﺮد ﻫﺮ ﺣﺎﮐﻤﯽ را ﺑﺮ دوشِ ﺧﻮدش‬
‫ﻧﻬﺎده و ﺑﻪ ﻣﺎ دﺳﺘﻮر داده اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﻘﻮق ﺣﮑﺎم ﺧﻮد را ﺑﻪﺟﺎي آورﯾﻢ و ﺣﻖّ ﺧﻮد را‬
‫از اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬درﺧﻮاﺳﺖ ﮐﻨﯿﻢ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻧﮕﻮﯾﯿﻢ‪ :‬اﯾﻦﻫﺎ ﺳﺘﻤﮑﺎرﻧﺪ؛ اﯾﻦﻫﺎ ﻇﺎﻟﻤﻨﺪ و ﻋﺪاﻟﺖ‬
‫را رﻋﺎﯾﺖ ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ؛ ﭘﺲ ﻣﺎ ﻧﯿﺰ از آنﻫﺎ ﻓﺮﻣﺎن ﻧﻤﯽﺑﺮﯾﻢ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺮ ﻣﺎ‬
‫واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ وﻇﯿﻔﻪي ﺧﻮد ﻋﻤﻞ ﮐﻨﯿﻢ و در ﭼﺎرﭼﻮب ﺷﺮﯾﻌﺖ‪ ،‬از آنﻫﺎ ﻓﺮﻣﺎن‬
‫ﺑﺒﺮﯾﻢ و ﺣﻘﻮق ﺧﻮد را از اﷲ‪ ‬درﺧﻮاﺳﺖ ﻧﻤﺎﯾﯿﻢ‪ .‬ﻣﺜﻞِ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ رﺷﺘﻪي ﻗﺮاﺑﺖ ﺑﺎ‬
‫ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪ ﺧﻮد را ﻣﺘﺼﻞ ﻣﯽدارﯾﺪ‪ ،‬اﻣﺎ او ﺑﺎ ﺷﻤﺎ ﻗﻄﻊ راﺑﻄﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ در ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺮاﯾﻄﯽ‬
‫ﺑﻪ ارﺗﺒﺎط ﺧﻮد ﺑﺎ او اداﻣﻪ دﻫﯿﺪ و ﺣﻖّ ﺧﻮد را از اﷲ‪ ‬درﺧﻮاﺳﺖ ﮐﻨﯿﺪ‪ .‬ﻟﺬا اﺷﺘﺒﺎه‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪ :‬ﻣﻦ ﻓﻘﻂ ﺑﺎ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪي راﺑﻄﻪ ﻣﯽﮔﯿﺮم ﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﻦ ارﺗﺒﺎط دارد ﯾﺎ ﺗﻨﻬﺎ‬
‫در ﺻﻮرﺗﯽ از ﺣﺎﮐﻢ اﻃﺎﻋﺖ ﻣﯽﮐﻨﻢ ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﻋﯿﺒﯽ در او ﻧﺒﺎﺷﺪ و ﻫﯿﭻ ﺳﺘﻤﯽ از او‬
‫ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻧﺸﻮد‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬اﺷﺘﺒﺎه اﺳﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺷﻤﺎ ﺑﻪ وﻇﯿﻔﻪي ﺧﻮد ﻋﻤﻞ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ و ﺣﻖّ ﺧﻮد‬
‫را از اﷲ‪ ‬ﺑﺨﻮاﻫﯿﺪ‪.‬‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮاﻧﺸﺎن‪ ،‬آﻧﺎن را رﻫﺒﺮي ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ«؛ ﻟﺬا درﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ ﮐﻪ دﯾﻦ‬
‫اﻟﻬﯽ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ دﯾﻦ اﺳﻼم دﯾﻨﯽ ﮐﺎرآﻣﺪ در ﻫﻤﻪي ﻣﮑﺎنﻫﺎ و زﻣﺎنﻫﺎﺳﺖ و ﺳﯿﺎﺳﺖ و‬
‫راهﺑﺮدي ﺳﻮدﻣﻨﺪ اﺳﺖ؛ اﻣﺎ آنﭼﻪ ﮐﻪ دﺷﻤﻨﺎن اﺳﻼم ﺳﺎﺧﺘﻪ و ﭘﺮداﺧﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﺳﯿﺎﺳﺖ و‬
‫راهﺑﺮد ﻣﺆﺛﺮ و ﻣﻔﯿﺪي ﺑﺮاي ﺳﻌﺎدت ﺑﺸﺮ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺳﯿﺎﺳﺖ ﺣﻘﯿﻘﯽ‪ ،‬آﻣﻮزهﻫﺎ و‬
‫رﻫﻨﻤﻮدﻫﺎي اﺻﯿﻞ دﯾﻨﯽﺳﺖ؛ از اﯾﻦرو ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪ :‬دﯾﻦ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺷﺮﯾﻌﺖ و ﺳﯿﺎﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ دو را از ﻫﻢ ﺟﺪا ﻣﯽداﻧﺪ‪ ،‬ﮔﻤﺮاه اﺳﺖ‪ .‬در اﺳﻼم‪ ،‬راهﺑﺮدﻫﺎﯾﯽ ﺑﺮاي ﺗﻌﺎﻣﻞ‬
‫ﺑﻨﺪه ﺑﺎ ﺧﺎﻟﻖ وﺟﻮد دارد ﮐﻪ در ﻗﺎﻟﺐ ﻣﺴﺎﯾﻞ ﻋﺒﺎدي ﻣﻄﺮح ﻣﯽﺷﻮد؛ و ﻧﯿﺰ راهﺑﺮدﻫﺎﯾﯽ‬
‫ﺑﺮاي ﺗﻌﺎﻣﻞ اﻧﺴﺎن ﺑﺎ ﺧﺎﻧﻮاده‪ ،‬ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﺎن‪ ،‬ﻧﺰدﯾﮑﺎن‪ ،‬ﺧﻮﯾﺸﺎن‪ ،‬دوﺳﺘﺎن‪ ،‬داﻧﺶآﻣﻮزان‪،‬‬
 ‫‪627‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬رﻫﻨﻤﺎﯾﯽ ﮐﺎرﮔﺰاران ﺑﻪ ﻣﺪارا ﺑﺎ زﯾﺮ دﺳﺘﺎﻧﺸﺎن‪...‬‬

‫آﻣﻮزﮔﺎران و دﯾﮕﺮ اﻗﺸﺎر ﺟﺎﻣﻌﻪي اﻧﺴﺎﻧﯽ؛ ﺑﺮاي ﺗﻌﺎﻣﻞ ﺑﺎ ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬ﺳﯿﺎﺳﺖﻫﺎ و‬

‫رﻫﻨﻤﻮدﻫﺎي روﺷﻦ و ﻣﺸﺨّﺼﯽ در اﺳﻼم وﺟﻮد دارد؛ ﻣﺜﻞ ﺳﯿﺎﺳﺖﻫﺎ ﯾﺎ راهﺑﺮدﻫﺎي‬
‫ﺗﻌﺎﻣﻞ ﺑﺎ ﮐﺎﻓﺮان‪ ،‬ﭼﻪ ﺳﺘﯿﺰهﮔﺮ ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﭼﻪ ﻫﻢﭘﯿﻤﺎن؛ ﭼﻪ ﭘﻨﺎهﺟﻮ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﯾﺎ در ﻗﻠﻤﺮو‬
‫اﺳﻼم زﻧﺪﮔﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬اﺳﻼم‪ ،‬ﺣﻘﻮق ﻫﺮ ﮔﺮوﻫﯽ را ﺑﻪروﺷﻨﯽ ﺑﯿﺎن ﮐﺮده و ﺑﻪ ﻣﺎ دﺳﺘﻮر‬
‫داده اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ آنﻫﺎ ﻣﻄﺎﺑﻖ وﻇﯿﻔﻪي ﺧﻮد رﻓﺘﺎر ﮐﻨﯿﻢ؛ ﻣﺜﻼً ﺑﺎ ﮐﺎﻓﺮانِ ﺳﺘﯿﺰهﺟﻮ‬
‫ﻣﯽﺟﻨﮕﯿﻢ و ﺟﺎن و ﻣﺎل و ﺳﺮزﻣﯿﻦ آنﻫﺎ ﺑﺮاي ﻣﺎ ﺣﻼل اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮ ﻣﺎ واﺟﺐ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﭘﻨﺎﻫﻨﺪﮔﺎنِ آنﻫﺎ اﻣﺎن دﻫﯿﻢ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َّ ُ‬ ‫ََ‬ ‫َ ۡ َ َ َ َ ََ‬ ‫ۡ َ َ ‪ۡ ُۡ َ ّ ٞ‬‬
‫� � َ ۡس َم َع ك� ٰ َم ٱ�ِ � َّم �بۡل ِغ ُه‬
‫ج ۡر ُه َح َّ ٰ‬
‫�� ِ� ٱستجارك فأ ِ‬
‫﴿�ن أحد مِن ٱلم ِ‬
‫ۡ‬
‫]اﻟﺘﻮﺑﺔ‪[٦ :‬‬ ‫َمأ َم َن ُهۥ﴾‬
‫و اﮔﺮ ﻣﺸﺮﮐﯽ از ﺗﻮ اﻣﺎن ﺧﻮاﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ او اﻣﺎن ﺑﺪه ﺗﺎ ﮐﻼم اﷲ را ﺑﺸﻨﻮد و آنﮔﺎه او را ﺑﻪ ﺟﺎﯾﮕﺎه‬
‫اﻣﻨﺶ ﺑﺮﺳﺎن‪.‬‬
‫و درﺑﺎرهي آن دﺳﺘﻪ از ﮐﺎﻓﺮان ﮐﻪ ﻫﻢﭘﯿﻤﺎن ﻣﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮ ﻣﺎ واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫ﭘﯿﻤﺎن ﺧﻮد ﺑﺎ آنﻫﺎ ﭘﺎيﺑﻨﺪ ﺑﺎﺷﯿﻢ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﺗﻌﺎﻣﻞ ﺑﺎ اﯾﻦﻫﺎ ﺳﻪ ﺣﺎﻟﺖ دارد‪ :‬ﯾﺎ ﺑﻪ آنﻫﺎ‬
‫اﻃﻤﯿﻨﺎن دارﯾﻢ؛ ﯾﺎ از ﻧﺎﺣﯿﻪي آنﻫﺎ ﻧﮕﺮان ﻫﺴﺘﯿﻢ ﮐﻪ ﭘﯿﻤﺎنﺷﮑﻨﯽ ﮐﻨﻨﺪ و ﯾﺎ واﻗﻌﺎً ﭘﯿﻤﺎن‬
‫ﺧﻮد را ﻣﯽﺷﮑﻨﻨﺪ‪ .‬ﻫﺮ ﺳﻪ ﺣﺎﻟﺖ در ﻗﺮآن ﺑﯿﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ؛ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ ﻫﻢﭘﯿﻤﺎﻧﺎنِ‬
‫اﻫﻞ اﺳﻼم‪ ،‬ﺑﺮ ﺳﻪ دﺳﺘﻪاﻧﺪ‪:‬‬
‫ﮔﺮوﻫﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﻬﺪ و ﭘﯿﻤﺎن ﺧﻮﯾﺶ وﻓﺎدارﻧﺪ؛ ﻣﺎ ﻧﯿﺰ وﻇﯿﻔﻪ دارﯾﻢ ﮐـﻪ ﺑـﻪ ﻋﻬـﺪ و‬
‫ﭘﯿﻤﺎن ﺧﻮد ﺑﺎ اﯾﻦﻫﺎ وﻓﺎدار ﺑﺎﺷﯿﻢ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫� ‪﴾٧‬‬ ‫� ُ� ُِّب ٱل ۡ ُم َّتقِ َ‬
‫يموا ْ ل َ ُه ۡم إ َّن ٱ َّ َ‬
‫﴿فَٱ ۡس َتقِ ُ‬
‫]اﻟﺘﻮﺑﺔ‪[٧ :‬‬ ‫ۚ ِ‬
‫ﭘﺲ ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﺑﺮ ﭘﯿﻤﺎﻧﺸﺎن اﺳﺘﻮار ﺑﻤﺎﻧﻨﺪ‪ ،‬ﺷﻤﺎ ﻧﯿﺰ اﺳﺘﻮار ﺑﻤﺎﻧﯿﺪ‪.‬‬
‫دﺳﺘﻪي دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﮔﺮﭼﻪ ﭘﯿﻤﺎن ﺧﻮد را ﻧﻘﺾ ﻧﮑﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬اﻣـﺎ ﺑـﯿﻢ آن‬
‫ﻣﯽرود ﮐﻪ ﻫﺮ ﻟﺤﻈﻪ ﭘﯿﻤﺎنﺷﮑﻨﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﺑﻪ اﯾﻦﻫﺎ ﺧﺒﺮ ﻣﯽدﻫﯿﻢ ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﭘﯿﻤﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻣﯿﺎن‬
‫ﻣﺎ و ﺷﻤﺎ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ ٗ َ ۡ َ ۡ ۡ َ َ ٰ َ َ ٓ َّ َّ َ َ ُ‬ ‫َ‬ ‫َّ َ َ َ‬
‫� � � ُِّب‬ ‫�ما �ا� َّن مِن ق ۡو ٍ� خِيانة فٱ�بِذ إِ� ِهم � سوا ٍء � إِن ٱ‬ ‫﴿‬
‫�ا ٓ�ن َ‬
‫َ‬ ‫ۡ‬
‫]اﻷﻧﻔﺎل‪[٥٨ :‬‬ ‫ِ�‪﴾٥٨‬‬ ‫ٱ ِ‬
‫و اﮔﺮ از ﺧﯿﺎﻧﺖ ﻗﻮﻣﯽ ﻧﮕﺮان ﺑﻮدي‪ ،‬ﭘﺲ ﻣﺘﻘﺎﺑﻼً ﭘﯿﻤﺎﻧﺸﺎن را ﺑﻪ ﺳﻮﯾﺸﺎن ﺑﯿﻔﮑﻦ ﺗﺎ در وﺿﻌﯿﺖ‬
‫ﺑﺮاﺑﺮ ﻗﺮار ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ‪ .‬ﻫﻤﺎﻧﺎ اﷲ‪ ،‬ﺧﯿﺎﻧﺘﮑﺎران را دوﺳﺖ ﻧﺪارد‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪628‬‬

‫و دﺳﺘﻪي ﺳﻮم‪ ،‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﭘﯿﻤﺎن ﺧﻮد وﻓﺎدار ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ و ﭘﯿﻤﺎنﺷﮑﻨﯽ‬

‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪:‬‬
‫ُ ۡ َ َ ٰ ُ ٓ ْ َ َّ َ ۡ ُ ۡ‬ ‫َّ َ ُ ٓ ْ َ ۡ َ َ ُ ّ َ ۡ َ ۡ ۡ َ َ َ ُ ْ‬
‫﴿�ن ن�ثوا �ي� ٰنهم ِم ۢن �ع ِد �ه ِدهِم وطعنوا ِ� دِين ِ�م ف�تِلوا أ�ِمة ٱل�ف ِر‬
‫َّ ُ ۡ َ ٓ َ ۡ َ ٰ َ َ ُ ۡ َ َ َّ ُ ۡ َ َ َ‬
‫]اﻟﺘﻮﺑﺔ‪[١٢ :‬‬ ‫نت ُهون ‪﴾١٢‬‬ ‫إِ�هم � �ي�ن لهم لعلهم ي‬
‫و اﮔﺮ ﭘﺲ از ﭘﯿﻤﺎﻧﺸﺎن‪ ،‬ﺳﻮﮔﻨﺪﻫﺎي ﺧﻮﯾﺶ را ﺷﮑﺴﺘﻨﺪ و ﺑﻪ ﻧﮑﻮﻫﺶ و ﺳﺮزﻧﺶ دﯾﻨﺘﺎن‬
‫ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﭘﯿﺸﻮاﯾﺎن ﮐﻔﺮ ﺑﺠﻨﮕﯿﺪ؛ آﻧﺎن ﻫﯿﭻ ﺗﻌﻬﺪي ﺑﻪ ﺳﻮﮔﻨﺪﻫﺎﯾﺸﺎن ﻧﺪارﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ )از‬
‫ﭘﯿﻤﺎنﺷﮑﻨﯽ و ﻧﮑﻮﻫﺶ دﯾﻨﺘﺎن( ﺑﺎز آﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻟﺬا دﯾﻦ و آﯾﯿﻦ ﻣﻮرد ﻗﺒﻮل‪ ،‬ﻓﻘﻂ دﯾﻦ اﻟﻬﯽﺳﺖ و دﯾﻦ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺳﯿﺎﺳﺖ‪ :‬راهﺑﺮدﻫﺎي‬
‫ﺷﺮﻋﯽ و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ ،‬رواﺑﻂ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ‪ ،‬ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ ﺟﻮاﻣﻊ ﻏﯿﺮاﺳﻼﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬ﺳ ِﺮ‬
‫ﺟﻨﮓ ﻧﺪارﻧﺪ و ﺑﻪﻃﻮر ﮐﻠﯽ ﺗﻌﺎﻣﻞ ﺑﺎ ﻫﻤﻪ‪ .‬از اﯾﻦرو ﻫﺮﮐﺲ دﯾﻦ و ﺳﯿﺎﺳﺖ را از ﻫﻢ‬
‫ﺟﺪا ﺑﺪاﻧﺪ‪ ،‬ﮔﻤﺮاه و ﻣﻨﺤﺮف اﺳﺖ و از دو ﺣﺎل ﺧﺎرج ﻧﯿﺴﺖ‪:‬‬
‫• ﯾﺎ ﻧﺴﺒﺖ دﯾﻦ‪ ،‬آﮔﺎﻫﯽ ﻧﺪارد و دﯾﻦ را ﻧﻤﯽﺷﻨﺎﺳﺪ و آن را در راﺑﻄﻪي ﻓﺮد ﺑﺎ‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎر ﯾﺎ در ﭘﺎرهاي از ﻣﺴﺎﯾﻞ ﺷﺨﺼﯽ ﻣﻨﺤﺼﺮ ﻣﯽداﻧﺪ‪.‬‬
‫• و ﯾﺎ ﺑﻪ ﮐﺎﻓﺮان و ﻗﺪرت اﻗﺘﺼﺎدي آﻧﺎن ﻓﺮﯾﻔﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ و از اﯾﻦرو ﮔﻤﺎن‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ آنﻫﺎ روشِ درﺳﺘﯽ دارﻧﺪ ﯾﺎ ﺑﺮﺣﻖ ﻫﺴﺘﻨﺪ!‬
‫اﻣﺎ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ اﺳﻼم را ﺑﻪﺧﻮﺑﯽ ﺑﺸﻨﺎﺳﺪ‪ ،‬درﻣﯽﯾﺎﺑﺪ ﮐﻪ اﺳﻼم‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ آﯾﯿﻦ زﻧﺪﮔﯽ و‬
‫ﺳﯿﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫***‬
‫َ ُ َ ْ ُ َ ِّ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ َّ ُ َ َ َ‬
‫�‪ ،‬إ�‬‫ا�ِ ﺑﻦ ِز�ﺎد‪ ،‬ﻓﻘﺎل ﻪﻟ‪ :‬أي � َّ‬ ‫ﻋﻤﺮو‪� ‬ﻧﻪ دﺧﻞ ﻰﻠﻋ ﻋﺒﻴ ِﺪ‬ ‫‪ -٦٦٢‬وﻋﻦ ﺎﻋﺋ ِﺬ ﺑﻦ‬
‫ٍ‬
‫َ ُ َ ُْ‬ ‫َّ َ‬ ‫َ ُ‬ ‫ﺮﺷ ِّ‬‫إن َ َّ‬
‫َّ‬ ‫َ َّ‬ ‫َ ُ‬
‫الﺮﺎﻋءِ اﺤﻟُﻄﻤﺔ«؛ ﻓﺈﻳﺎك أن ﺗ�ﻮن ﻣِﻨﻬﻢ‪ ] .‬ﹲ‬
‫ﻣﺘﻔﻖ‬ ‫ﺳ ِﻤﻌﺖ رﺳﻮل ا�‪ ‬ﻳﻘﻮل‪» :‬‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻋﻠﻴﻪ[‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪1830 :‬؛ و در ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪ ﺷﻤﺎرهي ‪ 197‬آﻣﺪه و‬
‫آنﺟﺎ ذﮐﺮ ﺷﺪه ﮐﻪ رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪629‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬رﻫﻨﻤﺎﯾﯽ ﮐﺎرﮔﺰاران ﺑﻪ ﻣﺪارا ﺑﺎ زﯾﺮ دﺳﺘﺎﻧﺸﺎن‪...‬‬

‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬از ﻋﺎﯾﺬ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو‪ ‬رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ وي‪ ،‬ﻧﺰد ﻋﺒﯿﺪاﷲ ﺑﻦ زﯾﺎد رﻓﺖ و‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬اي ﭘﺴﺮ! ﻣﻦ‪ ،‬از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﺪﺗﺮﯾﻦ ﺳﺮﭘﺮﺳﺖﻫﺎ‪ ،‬ﮐﺴﺎﻧﯽ‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ زﯾﺮدﺳﺘﺎن ﺧﻮد ﺳﺘﻢ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ«‪ .‬ﭘﺲ ﻣﺮاﻗﺐ ﺑﺎش ﮐﻪ از آنﻫﺎ ﻧﺒﺎﺷﯽ‪.‬‬
‫َ ْ‬ ‫َ َّ‬ ‫َ ُ‬ ‫َ َ ِّ َ َّ ُ َ َ َ َ‬
‫ﺎو�ﺔ‪ :‬ﺳ ِﻤﻌﺖ رﺳﻮل ا�‪ ‬ﻳﻘﻮل‪» :‬ﻣﻦ‬ ‫أﻲﺑ مﺮ�ﻢ اﻷزدِي‪� ‬ﻧﻪ ﻗﺎل ﻤﻟِﻌ ِ‬ ‫‪ -٦٦٣‬وﻋﻦ‬
‫َّ‬ ‫َ َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ َْ َ َ ُ َ َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ َّ ُ َّ َ ً‬
‫ﻘﺮﻫِﻢ‪ ،‬اﺣﺘﺠﺐ ا�‬ ‫ﺎﺟﺘﻬﻢ وﺧﻠﺘِ ِﻬﻢ وﻓ ِ‬‫وﻻه ا� ﺷيﺌﺎ ﻣِﻦ أمﻮرِ الﻤﺴﻠِﻤ� ﻓﺎﺣﺘﺠﺐ دون ﺣ ِ‬
‫َ َ‬ ‫ُ ً‬ ‫َ َ َُ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َّ‬ ‫ُ َ َ َ‬
‫ﺎس‪.‬‬ ‫اﺋﺞ اﻨﻟَّ ِ‬
‫ﺎو�ﺔ‪ ‬رﺟﻼ ﻰﻠﻋ ﺣﻮ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻞ‬ ‫ﺠﻌ‬ ‫ﻓ‬ ‫«‪.‬‬‫ﺔ‬‫ِ‬ ‫ﻴﺎﻣ‬‫ﻘ‬‫ِ‬ ‫اﻟ‬ ‫ﻳﻮم‬ ‫ِ‬ ‫ه‬‫ﻘﺮ‬
‫ِ‬ ‫وﻓ‬ ‫ﻪ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﺘ‬ ‫دون ﺣﺎﺟﺘِ ِﻪ وﺧﻠ‬
‫) ‪(1‬‬
‫]رواﯾﺖ اﺑﻮداود و ﺗﺮﻣﺬي[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬از اﺑﻮﻣﺮﯾﻢ ازدي‪ ‬رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﺎوﯾﻪ‪ ‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ از‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ ﻣﺴﺆوﻟﯿﺘﯽ از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﺑﺮ ﻋﻬﺪه ﺑﮕﯿﺮد و‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ او ﻧﯿﺎز دارﻧﺪ ﯾﺎ ﻣﺤﺘﺎج او ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺧﻮد را ﺑﻪ آنﻫﺎ ﻧﺸﺎن ﻧﺪﻫﺪ ‪-‬و ﺑﺎ‬
‫اﺳﺘﺨﺪام درﺑﺎن دور از دﺳﺘﺮسِ ﻣﺮدم ﻗﺮار ﺑﮕﯿﺮد و ﺑﻪ ﮐﺎرﻫﺎﯾﺸﺎن رﺳﯿﺪﮔﯽ ﻧﮑﻨﺪ‪ -‬اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺧﻮد را از او ﮐﻪ ﺳﺨﺖ ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ و ﻓﻘﯿﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﻨﻬﺎن ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ«‪ .‬ﻟﺬا‬
‫ﻣﻌﺎوﯾﻪ‪ ‬ﯾﮏ ﻧﻔﺮ را ﻣﺄﻣﻮر رﺳﯿﺪﮔﯽ ﺑﻪ ﻧﯿﺎزﻫﺎ ‪ -‬و ﻣﻄﺎﻟﺒﺎت‪ -‬ﻣﺮدم ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫اﯾﻦ دو ﺣﺪﯾﺚ ﻧﺸﺎنﮔﺮ وﻇﺎﯾﻒ‪ ‬ﺣﮑﺎم و ﻣﺴﺆوﻻن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺮدم اﺳﺖ‪ .‬از ﺟﻤﻠﻪ‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﺪﺗﺮﯾﻦ ﺳﺮﭘﺮﺳﺖﻫﺎ‪ ،‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ زﯾﺮدﺳﺘﺎن‬
‫ﺧﻮد ﺳﺘﻢ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ«؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺮ زﯾﺮدﺳﺘﺎن ﺧﻮد ﺳﺨﺖ ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ و آنﻫﺎ را ﻣﯽآزارﻧﺪ‪.‬‬
‫وﻗﺘﯽ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺑﺪﺗﺮﯾﻦ ﺳﺮﭘﺮﺳﺖﻫﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﻣﺴﺆوﻻن‪ ،‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ‬
‫ﮐﻪ ﺑﺮ ﻣﺮدم آﺳﺎن ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ و ﺷﺮاﯾﻄﯽ ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺮدم ﺑﻪآﺳﺎﻧﯽ و ﺑﺪون درد‪‬‬
‫ﺳﺮ‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﺎرﻫﺎي ﺧﻮد ﻣﯽرﺳﻨﺪ‪.‬‬
‫از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ دو ﻧﮑﺘﻪي ﻣﻬﻢ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪي ﻧﺨﺴﺖ‪ :‬ﺑﺮاي ﻫﯿﭻ ﻣﺴﺆوﻟﯽ در ﻫﺮ ردهاي ﮐﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ‬
‫ﻣﺮدم ﯾﺎ زﯾﺮدﺳﺘﺎﻧﺶ ﺳﺨﺖ ﺑﮕﯿﺮد؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎ آنﻫﺎ ﻣﺪارا ﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪6595 :‬؛ اﻟﺴﻠﺴﻠﺔ اﻟﺼﺤﻴﺤﺔ‪ ،‬ش‪629 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ أﺑﯽداود از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪:‬‬
‫‪.2555‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪630‬‬

‫ﻧﮑﺘﻪي دوم‪ :‬ﻣﺪارا ﺑﺎ ﻣﺮدم در رﺳﯿﺪﮔﯽ ﺑﻪ ﮐﺎرﻫﺎﯾﺸﺎن و در ﻫﻤﻪي ﻣﻮارد ﺑﺮ ﻫﻤﻪي‬

‫ﻣﺴﺆوﻻن‪ ،‬واﺟﺐ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻫﺮ ﻣﺴﺆوﻟﯽ ﺑﺎﯾﺪ در اﻧﺠﺎم وﻇﯿﻔﻪاي ﮐﻪ ﺑﺮ ﻋﻬﺪه‬
‫دارد‪ ،‬ﺟﺪي‪ ،‬ﭘﺮﺗﻼش و ﮐﻮﺷﺎ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﻧﻪ اﯾﻦﮐﻪ اﮔﺮ ﻣﺪارا ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﮐﺎرﻫﺎﯾﺶ را ﺑﺎ‬
‫ﺑﯽﺗﻮﺟﻬﯽ ﯾﺎ ﺑﺎ ﺿﻌﻒ و ﺳﺴﺘﯽ اﻧﺠﺎم دﻫﺪ! ﺑﻠﮑﻪ ﻫﺮ ﻣﺴﺆوﻟﯿﺘﯽ را ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎ ﺗﻮان و‬
‫ﺟﺪﯾﺖ اﻧﺠﺎم داد‪.‬‬
‫در ﺣﺪﯾﺚ دوم از اﺳﺘﺨﺪام درﺑﺎن و ﻣﻨﺸﯽ ﮐﻪ ﻣﺎﻧﻊ از دﺳﺘﺮﺳﯽ ﻣﺮدم ﺑﻪ ﻣﺴﺆوﻻن‬
‫ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻨﻊ ﺷﺪه اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﻣﻨﺸﯽ ﯾﺎ درﺑﺎن اﺳﺘﺨﺪام ﮐﻨﺪ‪،‬‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ ﻓﻘﺮ و ﻧﯿﺎزِ ﺷﺪﯾﺪ او در ﻗﯿﺎﻣﺖ‪ ،‬ﺗﺮﺗﯿﺐ اﺛﺮ ﻧﻤﯽدﻫﺪ‪ .‬وﻗﺘﯽ ﻣﻌﺎوﯾﻪ‪ ‬از اﯾﻦ‬
‫ﺣﺪﯾﺚ اﻃﻼع ﯾﺎﻓﺖ‪ ،‬ﯾﮏ ﻧﻔﺮ را ﻣﺄﻣﻮر رﺳﯿﺪﮔﯽ ﺑﻪ ﻧﯿﺎزﻫﺎ و ﻣﻄﺎﻟﺒﺎت ﻣﺮدم ﮐﺮد؛ ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﯾﮏ ﻧﻔﺮ از ﺳﻮي ﻣﻌﺎوﯾﻪ‪ ‬ﻣﺄﻣﻮرﯾﺖ ﯾﺎﻓﺖ ﮐﻪ از ﻣﺮدم اﺳﺘﻘﺒﺎل ﮐﻨﺪ و ﺑﻪ ﻣﺸﮑﻼت‬
‫آنﻫﺎ ﮔﻮش دﻫﺪ و ﻣﺸﮑﻼﺗﺶ را ﭘﺲ از ﺑﺮرﺳﯽ ﺑﻪ ﻣﻌﺎوﯾﻪ‪ ‬ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫ﻫﺮ ﻣﺴﺆوﻟﯽ در ﻫﺮ ﭘ‪‬ﺴﺖ ﯾﺎ ردهاي ﻗﺮار دارد‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺮاي رﺳﯿﺪﮔﯽ ﺑﻪ ﻣﺸﮑﻼت‬
‫ﻣﺮدم و ﻣﻼﻗﺎت رو در رو ﺑﺎ آنﻫﺎ‪ ،‬ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﯾﺰي ﮐﻨﺪ ﺗﺎ اﻣﮑﺎن ﻣﻼﻗﺎت ﺑﺮاي ﻫﻤﻪ ﻓﺮاﻫﻢ‬
‫ﺷﻮد و رﺷﺘﻪي ﮐﺎر از دﺳﺘﺶ ﺧﺎرج ﻧﮕﺮدد؛ ﻧﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﺧﻮد را از ﻣﺮدم ﭘﻨﻬﺎن ﻧﻤﺎﯾﺪ؛‬
‫ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﮐﻪ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﻗﺼﺪ ﻣﻼﻗﺎﺗﺶ را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﺎﮔﺰﯾﺮ ﺷﻮد ﻫﻔﺖ ﺧﻮان را ﻃﯽ‬
‫ﮐﻨﺪ!‬
‫***‬
 ‫‪ -79‬ﺑﺎب‪ :‬زﻣﺎمدار ﻋﺎدل‬

‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫ۡ‬ ‫َّ َّ َ ۡ‬
‫]اﻟﻨﺤﻞ‪[٩٠ :‬‬ ‫� يَأ ُم ُر ب ِٱ ۡل َع ۡد ِل َوٱ ِ� ۡح َ ٰ‬
‫� ِن﴾‬ ‫﴿إِن ٱ‬
‫ﻫﻤﺎﻧﺎ اﷲ ﺑﻪ ﻋﺪل و اﺣﺴﺎن ﻓﺮﻣﺎن ﻣﯽدﻫﺪ‪.‬‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫سط َ‬ ‫َّ َّ َ ُ ُّ ۡ ۡ‬
‫]اﳊﺠﺮات‪[٩ :‬‬ ‫� ‪﴾٩‬‬ ‫﴿إِن ٱ� �ِب ٱل ُمق ِ ِ‬
‫ﺑﯽﮔﻤﺎن اﷲ‪ ،‬دادﮔﺮان را دوﺳﺖ دارد‪.‬‬

‫َّ‬ ‫َّ‬ ‫ِّ َ َ‬ ‫ْ َ ٌ ُ ُّ ُ َّ‬ ‫‪ -٦٦٤‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪َ ‬ﻋ ِﻦ اﻨﻟَّ ِّ‬
‫ﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﺳﺒﻌﺔ ﻳ ِﻈﻠﻬﻢ ا� ﻲﻓ ﻇِﻠ ِﻪ ﻳ ْﻮم ﻻ ﻇِﻞ إِﻻ‬
‫َ َّ‬ ‫َ ُ‬ ‫َ َ ُ ٌ َ ْ ُ ُ َ َّ ٌ َ َ‬ ‫َ َ َّ‬ ‫َ َ ٌ ََ َ‬ ‫ٌ‬ ‫ُّ‬
‫ورﺟﻼن ﺤﺗَﺎﺑﺎ‬ ‫ﺟ ِﺪ‬
‫ﻇِﻠﻪ‪ :‬إِﻣﺎم ﺎﻋدِل‪ ،‬وﺷﺎب �ﺸﺄ ﻲﻓ ﻋِﺒﺎدة ِ ا�ِ‪ ،‬ورﺟﻞ ﻗﻠ َﺒﻪ ﻣﻌﻠﻖ ﺑِﺎلﻤﺴﺎ ِ‬
‫ِّ‬ ‫ََ‬ ‫َ ٌُ َ َُْ َْ ٌ َ ُ َْ‬ ‫َّ ْ َ َ َ َ َ ْ َ َ َ َّ َ َ َ ْ‬
‫ﺐ َوﻤﺟﺎل‪ ،‬ﻓﻘﺎل‪ :‬إِ�‬ ‫َﻲﻓ ا�ِ اﺟﺘﻤﻌﺎ ﻋﻠﻴﻪ‪ ،‬و�ﻔﺮﻗﺎ ﻋﻠﻴ َﻪ‪ ،‬ورﺟﻞ د�ﺘﻪ امﺮأة ذات ﻣﻨ ِﺼ ٍ‬
‫ٌُ َ َ‬ ‫ُْ ُ َ ُ‬ ‫َْ َ َ ُ‬ ‫ُ ٌ َ َ َّ َ َ َ َ َ ْ َ َ َ َّ‬ ‫ُ َّ‬
‫أﺧﺎف ا�‪َ ،‬و َرﺟﻞ ﺗﺼﺪق ﺑﺼﺪﻗ ٍﺔ ﻓﺄﺧﻔﺎﻫﺎ ﺣﻰﺘ ﻻ �ﻌﻠ َﻢ ِﺷﻤﺎﻪﻟُ ﻣﺎ �ﻨ ِﻔﻖ ﻳ ِﻤﻴﻨﻪ‪َ ،‬و َرﺟﻞ ذﻛ َﺮ‬
‫َّ َ َ ً َ َ َ ْ َ ْ َ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬ ‫ا� ﺧ ِﺎﻴﻟﺎ �ﻔﺎﺿﺖ �ﻴﻨﺎهُ«‪ ] .‬ﹲ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﷲ‪ ،‬در روزي ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﺳﺎﯾﻪاي ﺟﺰ‬
‫ﺳﺎﯾﻪي او وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ ،‬ﻫﻔﺖ ﮔﺮوه را در زﯾﺮ ﺳﺎﯾﻪي ﺧﻮد‪ ،‬ﺟﺎي ﻣﯽدﻫﺪ‪ :‬ﻓﺮﻣﺎنرواي‬
‫ﻋﺎدل‪ .‬ﺟﻮاﻧﯽ ﮐﻪ در اﻃﺎﻋﺖ و ﺑﻨﺪﮔﯽِ اﷲ‪ ،‬رﺷﺪ ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻫﻤﻮاره ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ‬
‫دلﺑﺴﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬دو ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻓﻘﻂ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺧﺸﻨﻮدي اﷲ ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ دوﺳﺖ ﺑﺎﺷﻨﺪ و‬
‫ﺑﺮ ﻫﻤﯿﻦ اﺳﺎس‪ ،‬ﮔﺮد‪ ‬ﻫﻢ ﻣﯽآﯾﻨﺪ ﯾﺎ از ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺟﺪا ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ زﻧﯽ زﯾﺒﺎ و‬
‫ﺻﺎﺣﺐﻣﻘﺎم‪ ،‬او را ﺑﻪ ﺳﻮي ﺧﻮد ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ او ﻧﭙﺬﯾﺮد و ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﻦ از اﷲ ﻣﯽﺗﺮﺳﻢ‪.‬‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ دﺳﺖ راﺳﺘﺶ‪ ،‬ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﺻﺪﻗﻪ دﻫﺪ ﮐﻪ دﺳﺖ ﭼﭙﺶ ﻧﺪاﻧﺪ دﺳﺖ راﺳﺘﺶ‬
‫ﭼﻪ ﺻﺪﻗﻪ ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در ﺗﻨﻬﺎﯾﯽ‪ ،‬اﷲ را ﯾﺎد ﮐﻨﺪ و اﺷﮏ‪ ،‬از ﭼﺸﻤﺎﻧﺶ ﺳﺮازﯾﺮ‬
‫ﺷﻮد«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪660:‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ .1031:‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 381‬ذﮐﺮ ﺷﺪ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪632‬‬
‫َ َ ُ ُ‬ ‫َ َ ُ َْ‬ ‫َّ‬
‫اﷲ �ﻨﻬﻤﺎ ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل َرﺳﻮل اﷲِ‪:‬‬ ‫ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ اﻟﻌﺎص ر ِﻲﺿ‬ ‫ِ‬ ‫‪ -٦٦٥‬وﻋﻦ ﻋﺒﺪ ا�ِ‬
‫ْ َ ُّ‬ ‫ُ ْ ْ َ‬ ‫َّ َ ْ ُ َ‬ ‫ْ‬ ‫َ ْ َ َّ َ َ‬ ‫َّ ْ ُ‬
‫ِﻴﻬﻢ َوﻣﺎ ُوﻟﻮا«‪.‬‬
‫ِ‬ ‫ﻠ‬ ‫ﻫ‬‫وأ‬ ‫ﻄ� ﻋِﻨﺪ ا�ِ ﻰﻠﻋ ﻣﻨﺎﺑ ِ َﺮ ﻣِﻦ ﻧﻮر‪ :‬اﺬﻟ‬
‫ِﻳﻦ ﻳﻌﺪِلﻮن ﻲﻓ ﺣﻜ ِﻤ ِﻬﻢ‬ ‫ﻘﺴ‬
‫»إن الﻤ ِ‬
‫) ‪(1‬‬
‫]رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺎص‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﻤﺎﻧﺎ‬
‫دادﮔﺮان ﻧﺰد اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺮ ﻣﻨﺎﺑﺮي از ﻧﻮر ﻗﺮار دارﻧﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﺣﮑﻢراﻧﯽ و در‬
‫ﻣﯿﺎن ﻫﻤﺴﺮان و ﺧﺎﻧﻮادهي ﺧﻮﯾﺶ و ﻧﯿﺰ در ﻣﺴﺆوﻟﯿﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ آنﻫﺎ داده ﻣﯽﺷﻮد‪،‬‬
‫ﻋﺪاﻟﺖ ﻣﯽورزﻧﺪ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻧﻮوي‪ /‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﺑﺎب زﻣﺎمدار ﻋﺎدل«‪ .‬زﻣﺎمدار ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ‬
‫ﻣﺴﺆوﻟﯿﺘﯽ ﺧﺎص ﯾﺎ ﻣﺴﺆوﻟﯿﺘﯽ ﻋﺎم و ﻓﺮاﮔﯿﺮ ﺑﻪ او واﮔﺬار ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬ﺣﺘﯽ ﻣﺮد زﻣﺎمدار‬
‫ﺧﺎﻧﻪ و ﺧﺎﻧﻮادهي ﺧﻮﯾﺶ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮد؛ زﯾﺮا درﺑﺎرهي آنﻫﺎ ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖ دارد و‬
‫ٌ َ‬ ‫َْ‬ ‫َّ ُ‬
‫اع ﻲﻓ أﻫ ِﻠ ِﻪ ومﺴﺌﻮل � ْﻦ َر ِ�ﻴَّ ِﺘﻪ«‪ (2 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬و ﻣﺮد‪،‬‬
‫والﺮ ُﺟﻞ َر ٍ‬‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬‬
‫ﻣﺴﺆول ﺧﺎﻧﻮادهاش ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و درﺑﺎرهي ﺧﺎﻧﻮادهاش ﺑﺎزﺧﻮاﺳﺖ ﻣﯽﺷﻮد«‪ .‬رﻋﺎﯾﺖ‬
‫ﻋﺪاﻟﺖ در ﻫﺮ زﻣﯿﻨﻪاي واﺟﺐ اﺳﺖ؛ ﺣﺘﯽ در رﻓﺘﺎري ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺎ ﺧﻮد دارد؛ زﯾﺮا‬
‫َ َ‬ ‫َّ ْ َ َ َ ًّ‬ ‫َ َ َ ًّ‬ ‫َّ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪ِ » :‬إن َلﺮ ِّ�ﻚ َﻋﻠﻴْﻚ َﺣﻘﺎ ‪َ ،‬و�ِن ﻨﻟَﻔ ِﺴﻚ َﻋﻠﻴْﻚ ﺣﻘﺎ ‪،‬وﻷﻫ ِﻠﻚ َﻋﻠﻴْﻚ‬
‫َّ ُ‬ ‫َ َ ًّ َ َ ْ ُ َّ‬ ‫ًّ‬
‫َﺣﻘﺎ‪َ ،‬ول ِ َﺰ ْو ِر َك َﻋﻠﻴْﻚ َﺣﻘﺎ؛ ﻓﺄﻋ ِﻂ ﻞﻛ ِذي َﺣ ٍّﻖ َﺣﻘﻪ«‪ (3 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﭘﺮوردﮔﺎرت ﺑﺮ ﺗﻮ ﺣﻘﯽ‬
‫دارد؛ ﻧﻔﺲ ﺗﻮ ﺑﺮ ﺗﻮ ﺣﻘﯽ دارد؛ ﻫﻤﺴﺮت ﺑﺮ ﺗﻮ ﺣﻘﯽ دارد؛ ﻣﻬﻤﺎﻧﺖ ﺑﺮ ﺗﻮ ﺣﻘّﯽ دارد؛‬
‫ﭘﺲ ﻫﺮ ﺣﻖّ ﻫﺮ ﺻﺎﺣﺐِ ﺣﻘﯽ را ادا ﮐﻦ«‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﻋﺪاﻟﺖ در ﻫﺮ ﮐﺎري واﺟﺐ اﺳﺖ؛ اﻣﺎ رﻋﺎﯾﺖ ﻋﺪاﻟﺖ از ﺳﻮي زﻣﺎمداران‪،‬‬
‫اﻫﻤﯿﺖ ﺑﯿﺶﺗﺮي دارد‪ .‬زﯾﺮا اﮔﺮ زﻣﺎمداران ﻇﻠﻢ و ﺳﺘﻢ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬اﺳﺒﺎب ﻧﺎرﺿﺎﯾﺘﯽ ﻣﺮدم‬
‫ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﯽﺷﻮد و در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻧﺎﺑﺴﺎﻣﺎﻧﯽ و ﻫﺮج و ﻣﺮج ﭘﺪﯾﺪ ﻣﯽآﯾﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻣﻮﺿﻊِ ﻣﺎ در‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1827 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪893 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ .1829 :‬ر‪.‬ك‪ :‬ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻤﺎرهي ‪ 288‬ﻫﻤﯿﻦ ﮐﺘﺎب‪.‬‬
‫)‪ (3‬ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.(6139 ،1968) :‬‬
 ‫‪633‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬زﻣﺎمدار ﻋﺎدل‬

‫ﺑﺮاﺑﺮِ زﻣﺎمدار ﯾﺎ ﺣﺎﮐﻤﯽ ﮐﻪ ﻋﺪاﻟﺖ ﻧﻤﯽورزد‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ ﺻﺒﺮ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ؛ ﯾﻌﻨﯽ در ﺑﺮاﺑﺮ‬
‫َْ َ‬ ‫َّ ُ‬
‫ﻇﻠﻢ و ﺳﺘﻤﺶ ﺷﮑﯿﺒﺎﯾﯽ ﻣﯽورزﯾﻢ‪ .‬ﺣﺘﯽ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ اﻧﺼﺎر‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪ِ » :‬إﻧ� ْﻢ َﺳﺘَﻠﻘ ْﻮن‬
‫َ ْ‬ ‫َ‬
‫ﺮﺒوا َﺣ َّﻰﺘ ﺗﻠﻘ ْﻮ ِ� ﻰﻠﻋ اﺤﻟ ْﻮ ِض«‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﭘﺲ از ﻣﻦ‪ ،‬ﺗﺒﻌﯿﺾ و ﺣﻖﮐُﺸﯽ‬ ‫ًَََ ْ‬ ‫ْ‬
‫ﻓﺎﺻ ُ‬
‫ِ‬ ‫َ�ﻌﺪي أﺛﺮة‬
‫ﺧﻮاﻫﯿﺪ دﯾﺪ؛ ﭘﺲ ﺻﺒﺮ ﮐﻨﯿﺪ ﺗﺎ ﻣﺮا در ﮐﻨﺎر ﺣﻮض ﻣﻼﻗﺎت ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ«‪ .‬زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺪﻫﺎي‬
‫روﯾﺎروﯾﯽ و درﮔﯿﺮي ﺑﺎ ﻓﺮﻣﺎنروا‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺮاﺗﺐ ﺑﺪﺗﺮ و ﺷﺪﯾﺪﺗﺮ از ﻇﻠﻢ و ﺳﺘﻢِ اوﺳﺖ و‬
‫ﻋﻘﻞ و ﺷﺮﯾﻌﺖ ﭼﻨﯿﻦ اﯾﺠﺎب ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن در ﺷﺮاﯾﻂ اﺿﻄﺮاري ﯾﺎ ﮔﺮﯾﺰﻧﺎﭘﺬﯾﺮ‪ ،‬از‬
‫ﻣﯿﺎن ﺑﺪ و ﺑﺪﺗﺮ‪ ،‬ﺑﺪ را اﻧﺘﺨﺎب ﻧﻤﺎﯾﺪ ﯾﺎ ﺿﺮرِ ﮐﻢﺗﺮ را ﺗﺮﺟﯿﺢ دﻫﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﻣﺆﻟﻒ‪/‬‬
‫آﯾﺎت و اﺣﺎدﯾﺜﯽ در اﯾﻦ ﺑﺎب ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ از ﺟﻤﻠﻪ اﯾﻦ آﯾﻪ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ۡ‬ ‫َّ َّ َ ۡ‬
‫]اﻟﻨﺤﻞ‪[٩٠ :‬‬ ‫� يَأ ُم ُر ب ِٱ ۡل َع ۡد ِل َوٱ ِ� ۡح َ ٰ‬
‫� ِن﴾‬ ‫﴿إِن ٱ‬
‫ﻫﻤﺎﻧﺎ اﷲ ﺑﻪ ﻋﺪل و اﺣﺴﺎن ﻓﺮﻣﺎن ﻣﯽدﻫﺪ‪.‬‬
‫ﻋﺪاﻟﺖ‪ ،‬واﺟﺐ اﺳﺖ و اﺣﺴﺎن‪ ،‬ﻧﯿﮑﯽ ﯾﺎ ﻟﻄﻔﯽ اﻓﺰون ﺑﺮ ﻋﺪاﻟﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺳﻨﺖ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬اﻧﺘﻈﺎر ﻣﯽرﻓﺖ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬اﯾﻦ آﯾﻪ را ﻫﻢ ذﮐﺮ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ ُۡ َۡ‬ ‫َ‬ ‫َ ٰٓ َ ۡ‬ ‫ٰ‬ ‫َ‬ ‫ٰ‬ ‫َّ َّ َ َ ۡ ُ ُ ُ ۡ َ ُ َ ُّ ْ ۡ َ َ‬
‫ِ‬
‫ت إِ� أهل ِها �ذا حكمتم �� ٱ�اس أن‬ ‫﴿إِن ٱ� يأمر�م أن تؤدوا ٱ� � ِ‬
‫�‬
‫َ َ‬ ‫ٓ َّ َّ َ َ َ‬ ‫ُ ُ‬ ‫َۡ ُ‬
‫ك ُموا ْ بٱ ۡل َع ۡدل إ َّن ٱ َّ َ‬
‫�� ‪﴾٥٨‬‬‫ص ٗ‬ ‫� �ن َس ِميع ۢ� ب ِ‬ ‫� نِعِ َّما يَعِظ�م بِهِۗۦ إِن ٱ‬ ‫ِ� ِ‬ ‫ِ‬ ‫�‬
‫]اﻟﻨﺴﺎء ‪[٥٨ :‬‬
‫اﷲ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻓﺮﻣﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ اﻣﺎﻧﺖﻫﺎ را ﺑﻪ ﺻﺎﺣﺒﺎﻧﺶ ﺑﺎزﭘﺲ دﻫﯿﺪ و ﻫﻨﮕﺎمِ داوري در ﻣﯿﺎ ِ‬
‫ن‬
‫ﻣﺮدم‪ ،‬ﻋﺪاﻟﺖ را رﻋﺎﯾﺖ ﮐﻨﯿﺪ‪ .‬ﭼﻪ ﭘﻨﺪ‪ ‬ﻧﯿﮑﯽﺳﺖ ﭘﻨﺪي ﮐﻪ اﷲ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻣﯽدﻫﺪ! ﺑﻪﯾﻘﯿﻦ اﷲ‪،‬‬
‫ﺷﻨﻮاي ﺑﯿﻨﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻋﺪاﻟﺖ زﻣﺎمدار‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم ﻓﺮق ﻧﮕﺬارد‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﯿﭻﮐﺲ ﺳﺘﻢ روا ﻧﺪارد و‬
‫از ﻫﯿﭻﮐﺲ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺛﺮوت ﯾﺎ ﻓﻘﺮ ﯾﺎ ﻗﺮاﺑﺖ و ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪياش ﺟﺎﻧﺐداري ﻧﮑﻨﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ‬
‫ﺑﻪ ﻋﺪاﻟﺖ ﺣﮑﻢراﻧﯽ و داوري ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﺣﺘﯽ ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﺑﺮ ﻗﺎﺿﯽ واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻋﺪاﻟﺖ را در ﻣﯿﺎن دو ﻃﺮف دﻋﻮا رﻋﺎﯾﺖ ﮐﻨﺪ؛ ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﯾﮑﯽ از دو ﻃﺮف‪ ‬دﻋﻮا ﮐﺎﻓﺮ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺮ ﻗﺎﺿﯽ واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ‪ ،‬در ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ‪ ،‬ﻧﺸﺎﻧﺪن و ﻧﺤﻮهي‬
‫ورودﺷﺎن ﯾﺎ اﺳﺘﻘﺒﺎل از آنﻫﺎ‪ ،‬ﻋﺪاﻟﺖ را در ﻣﯿﺎﻧﺸﺎن رﻋﺎﯾﺖ ﻧﻤﺎﯾﺪ؛ زﯾﺮا ﺟﺎﯾﮕﺎه‪ ،‬ﺟﺎﯾﮕﺎه‬
‫ﻗﻀﺎوت و داوريﺳﺖ و رﻋﺎﯾﺖ ﻋﺪاﻟﺖ در ﭼﻨﯿﻦ ﺟﺎﯾﮕﺎﻫﯽ‪ ،‬واﺟﺐ اﺳﺖ و اﻫﻤﯿﺖ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪3792 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1845 :‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪634‬‬

‫وﯾﮋهاي دارد‪ .‬ﮔﺮﭼﻪ ﺑﺮﺧﯽ از اﻓﺮاد ﮐﻢﻋﻠﻢ و ﻧﺎآﮔﺎه ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﻣﺴﻠﻤﺎن را ﻣﻘﺪ‪‬م ﺑﺪار ﯾﺎ‬
‫در ﻗﻀﺎوت از او ﺟﺎﻧﺐداري ﮐﻦ‪ .‬ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪ :‬ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن را ﻣﻘﺪ‪‬م ﺑﺪارﯾﻢ ﯾﺎ‬
‫از او ﺟﺎﻧﺐداري ﮐﻨﯿﻢ؛ زﯾﺮا ﻗﻀﺎوت‪ ،‬ﺟﺎﯾﮕﺎه دادرﺳﯽ و ﻋﺪاﻟﺖورزيﺳﺖ و رﻋﺎﯾﺖ‬
‫ﻋﺪاﻟﺖ در ﻫﻤﻪي اﺑﻌﺎد‪ ،‬ﻣﻬﻢ و ﮔﺮﯾﺰﻧﺎﭘﺬﯾﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬را ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﷲ‪ ،‬در روزي ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﺳﺎﯾﻪاي ﺟﺰ ﺳﺎﯾﻪي او وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ ،‬ﻫﻔﺖ‬
‫ﮔﺮوه را در زﯾﺮ ﺳﺎﯾﻪي ﺧﻮد‪ ،‬ﺟﺎي ﻣﯽدﻫﺪ«‪.‬‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬اﻧﺤﺼﺎري ﻧﯿﺴﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻓﻘﻂ ﻫﻤﯿﻦ ﻫﻔﺖ ﮔﺮوه ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ روز ﻗﯿﺎﻣﺖ زﯾﺮ‬
‫ﺳﺎﯾﻪاي ﮐﻪ اﷲ ﻣﯽآﻓﺮﯾﻨﺪ‪ ،‬ﺟﺎي ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪ .‬آنﺟﺎ اﻓﺮاد و ﮔﺮوهﻫﺎي دﯾﮕﺮي ﻫﻢ ﺧﻮاﻫﻨﺪ‬
‫ﺑﻮد ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل آنﻫﺎ را زﯾﺮِ اﯾﻦ ﺳﺎﯾﻪ ﺟﺎ ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬ﺣﺎﻓﻆ اﺑﻦﺣﺠﺮ در ﺷﺮح ﺻﺤﯿﺢ‬
‫ﺑﺨﺎري‪ ،‬ﺑﯿﺴﺖ ﮔﺮوه را ﺑﺮﺷﻤﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ روز ﻗﯿﺎﻣﺖ از اﯾﻦ ﻧﻌﻤﺖ اﻟﻬﯽ ﺑﺮﺧﻮردار‬
‫ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ؛ اﻣﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ‪ ،‬ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ .‬ﻟﺬا ﻫﺮﭼﻨﺪ ﮔﺮوهﻫﺎي‬
‫دﯾﮕﺮي ﻫﻢ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ زﯾﺮ ﺳﺎﯾﻪي ﭘﺮوردﮔﺎر ﺟﺎي ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﮔﺎه ﺑﻨﺎ ﺑﺮ‬
‫ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ‪ ،‬ﻓﻘﻂ از ﺳﻪ دﺳﺘﻪ و ﮔﺎه از ﻫﻔﺖ ﮔﺮوه و ﮔﺎه از ﭼﻬﺎر ﮔﺮوه و اﻣﺜﺎل آن ﺳﺨﻦ‬
‫ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪﻋﻨﻮان ﺳﺨﻨﻮرﺗﺮﯾﻦ ﻓﺮد ﺑﺸﺮ‪ ،‬ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ‪ ،‬ﺳﺨﻦ‬
‫ﻣﯽﮔﻔﺖ و ﺳﺨﻨﺶ ﺷﯿﻮا و رﺳﺎ ﺑﻮد‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﷲ‪ ،‬در روزي ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﺳﺎﯾﻪاي ﺟﺰ ﺳﺎﯾﻪي‬
‫او وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ ،‬ﻫﻔﺖ ﮔﺮوه را در زﯾﺮ ﺳﺎﯾﻪي ﺧﻮد‪ ،‬ﺟﺎي ﻣﯽدﻫﺪ«‪ .‬و اﯾﻦ‪ ،‬در روز‬
‫ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬در آن روز ﻣﺮدم‪ ،‬ﭘﺎﺑﺮﻫﻨﻪ‪ ،‬ﻟﺨﺖ و ﺧﺘﻨﻪﻧﺸﺪه ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫روز ﻗﯿﺎﻣﺖ‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﭘﺴﺘﯽ و ﺑﻠﻨﺪي و ﻫﯿﭻ ﮐﻮه و درﺧﺖ و ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﯽ وﺟﻮد ﻧﺪارد ﮐﻪ‬
‫ﻣﺮدم‪ ،‬زﯾﺮِ ﺳﺎﯾﻪاش ﺑﺮوﻧﺪ و ﺗﻨﻬﺎ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﺳﺎﯾﻪاي وﺟﻮد دارد ﮐﻪ اﷲ‪ ،‬آن را ﺑﺮاي‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ ﻣﯽآﻓﺮﯾﻨﺪ و ﺗﻨﻬﺎ اﷲ‪ ‬ﺧﻮد‪ ،‬ﮐﯿﻔﯿﺘﺶ را ﻣﯽداﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻧﺨﺴﺖ ﻓﺮﻣﺎنرواي ﻋﺎدل را ذﮐﺮ ﮐﺮد؛ ﯾﻌﻨﯽ زﻣﺎمداري ﮐﻪ در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم ﻋﺪاﻟﺖ‬
‫ﻣﯽورزد‪ .‬ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ ﺷﺎﺧﺺ ﻋﺪاﻟﺖ ﯾﮏ ﺣﺎﮐﻢ‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم ﻣﻄﺎﺑﻖ‬
‫ﺷﺮﯾﻌﺖ اﻟﻬﯽ ﺣﮑﻢ ﺑﺮاﻧﺪ؛ زﯾﺮا ﺷﺮﯾﻌﺖ اﻟﻬﯽ‪ ،‬ﺳﺮاﺳﺮ ﻋﺪل و ﻋﺪاﻟﺖ اﺳﺖ‪ .‬از اﯾﻦرو‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ اﺳﺎس ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﺑﺸﺮيِ ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺑﺎ ﺷﺮﯾﻌﺖ ﺣﮑﻢ ﻣﯽراﻧﺪ‪ ،‬ﺟﺮو ﺳﺘﻤﮑﺎرﺗﺮﯾﻦ‬
‫ﺣﮑﺎم ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ و روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﺳﺎﯾﻪاي ﺟﺰ ﺳﺎﯾﻪي ﭘﺮوردﮔﺎر وﺟﻮد ﻧﺪارد‪،‬‬
 ‫‪635‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬زﻣﺎمدار ﻋﺎدل‬

‫در ﺟﺮﮔﻪي ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد ﮐﻪ از اﯾﻦ ﺳﺎﯾﻪ‪ ،‬دور ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﻋﺪاﻟﺖ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺣﺎﮐﻤﯽ ﺑﺮ اﺳﺎس ﺷﺮﯾﻌﺖ و ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ ﻏﯿﺮ از ﺷﺮﯾﻌﺖ اﻟﻬﯽ ﺣﮑﻢ ﺑﺮاﻧﺪ؛ ﭼﻪ ﮐﺴﯽ اﯾﻦ‬
‫ﺣﻖ را ﺑﻪ او داده اﺳﺖ؟ ﺑﺎﯾﺪ در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺷﺮﯾﻌﺖ ﭘﺮوردﮔﺎرﺷﺎن ﺣﮑﻢ ﺑﺮاﻧﺪ و‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ ﻋﺪاﻟﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮ از ﺷﺎﺧﺺﻫﺎي ﻋﺎدل ﺑﻮدن ﺣﺎﮐﻢ‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﻖ دﯾﮕﺮان را از ﺧﻮد‬
‫و ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮﯾﻦ اﻓﺮادش ﺑﮕﯿﺮد و آن را ﺑﻪ ﺻﺎﺣﺒﺎنِ آن ﺑﺪﻫﺪ؛ زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ُ ٓ َّ‬ ‫َ َ ُّ َ َّ َ َ َ ُ ْ ُ ُ ْ َ َّ َ ۡ‬
‫]اﻟﻨﺴﺎء ‪[١٣٥ :‬‬ ‫ِ� ب ِٱلقِ ۡس ِط ش َه َدا َء ِ�ِ﴾‬ ‫﴿ ٰٓ‬
‫���ها ٱ�ِين ءامنوا كونوا ق� ٰم‬
‫اي ﻣﺆﻣﻨﺎن! ﺑﻪ ﻋﺪل و داد ﺑﭙﺮدازﯾﺪ و ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ اﷲ )ﺑﻪﺣﻖ( ﮔﻮاﻫﯽ دﻫﯿﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺣﺎﮐﻢ ﻧﺒﺎﯾﺪ در ﻣﯿﺎن ﻧﺰدﯾﮑﺎن ﺧﻮد و دﯾﮕﺮان‪ ،‬ﻓﺮق ﺑﮕﺬارد؛ ﻟﺬا ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﻧﺒﺎﺷﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﺣﻘّﯽ ﺑﺮ ﮔﺮدن ﯾﮑﯽ از ﻧﺰدﯾﮑﺎن اوﺳﺖ‪ ،‬در اﺟﺮاي ﺣﮑﻢ‪ ،‬درﻧﮓ ﮐﻨﺪ ﯾﺎ‬
‫اﺟﺮاي ﻋﺪاﻟﺖ را ﺑﻪﺗﺄﺧﯿﺮ ﺑﯿﻨﺪازد ﯾﺎ اﮔﺮ ﻧﺰدﯾﮑﺶ ﺣﻖ ﺣﻘّﯽ ﺑﺮ دﯾﮕﺮي دارد‪ ،‬ﺑﯽدرﻧﮓ‬
‫از آن ﺷﺨﺺ ﻗﺼﺎص ﺑﮕﯿﺮد‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﻋﺪل ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻋﺪاﻟﺖ ﺣﺎﮐﻢ‪ ،‬اﻧﻮاع و ﺷﺎﺧﻪﻫﺎي‬
‫ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﯽ دارد ﮐﻪ اﯾﻦﺟﺎ ﮔﻨﺠﺎﯾﺶ ذﮐﺮش را ﻧﺪارد‪.‬‬
‫دوم‪» :‬ﺟﻮاﻧﯽ ﮐﻪ در اﻃﺎﻋﺖ و ﺑﻨﺪﮔﯽِ اﷲ‪ ،‬رﺷﺪ ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ«؛ ﯾﻌﻨﯽ از ﺧﺮدﺳﺎﻟﯽ ﺑﻪ‬
‫ﻫﻤﯿﻦ ﺷﮑﻞ ﭘﺮورش ﯾﺎﻓﺘﻪ و ﺑﻪ ﻋﺒﺎدت و ﺑﻨﺪﮔﯽ اﷲ‪ ‬اداﻣﻪ داده اﺳﺖ؛ اﯾﻦ ﻫﻢ در‬
‫ﺷﻤﺎرِ ﻫﻔﺖ ﮔﺮوﻫﯽ ﻗﺮار دارد ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل آنﻫﺎ را روز ﻗﯿﺎﻣﺖ در ﺳﺎﯾﻪي ﺧﻮد ﺟﺎي‬
‫ﻣﯽدﻫﺪ؛ زﯾﺮا اﯾﻦ ﺟﻮان‪ ،‬ﺑﻪﺟﺎي ﺳﺮﮔﺮﻣﯽﻫﺎ و ﻧﺎداﻧﯽﻫﺎي دوران ﺟﻮاﻧﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎدت‬
‫اﷲ‪ ‬ﭘﺮداﺧﺘﻪ و ﺑﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﻗﺪرت و زﻣﯿﻨﻪي اﻧﺤﺮاف در او وﺟﻮد داﺷﺘﻪ‪ ،‬ﺟﻮانِ ﺳﺮ ﺑﻪ‬
‫راه و ﻋﺒﺎدتﮔﺰاري ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳﻮم‪» :‬دو ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻓﻘﻂ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺧﺸﻨﻮدي اﷲ ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ دوﺳﺖ ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﺑﺮ‬
‫ﻫﻤﯿﻦ اﺳﺎس‪ ،‬ﮔﺮد‪ ‬ﻫﻢ ﻣﯽآﯾﻨﺪ ﯾﺎ از ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺟﺪا ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ دو دوﺳﺖ‪ ‬ﻣﺴﻠﻤﺎن‬
‫ﮐﻪ دوﺳﺘﯽ و ﻣﺤﺒﺘﺸﺎن ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ‪ ،‬اﻧﮕﯿﺰهاي ﻣﺎﻟﯽ ﯾﺎ دﻧﯿﻮي ﻣﺎﻧﻨﺪ ﭘﺴﺖ و ﻣﻘﺎم ﻧﺪارد؛‬
‫ﺑﻠﮑﻪ دوﺳﺘﯽ و ﻣﺤﺒﺘﺸﺎن ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻓﻘﻂ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺧﺸﻨﻮدي ﺧﺪاﺳﺖ و ﺑﺪﯾﻦﺧﺎﻃﺮ ﺑﺎ‬
‫ﻫﻢ دوﺳﺘﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ را در ﻣﺴﯿﺮ اﻃﺎﻋﺖ وﺑﻨﺪﮔﯽ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﺑﯿﻨﻨﺪ و از‬
‫ﻣﺤﺮﻣﺎت و ﮐﺎرﻫﺎي ﻣﻤﻨﻮع و ﺣﺮام‪ ،‬ﻣﯽﭘﺮﻫﯿﺰﻧﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو ﭘﯿﻮﻧﺪ دوﺳﺘﯽ اﺳﺘﻮاري در‬
‫دﻧﯿﺎ ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ دارﻧﺪ و ﺗﻨﻬﺎ ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﻣﯿﺎن آنﻫﺎ ﻓﺎﺻﻠﻪ ﻣﯽاﻧﺪازد‪ ،‬ﻣﺮگ اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪636‬‬

‫ﭼﻬﺎرم‪» :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻫﻤﻮاره ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ دلﺑﺴﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ«؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎ ﻧﻤﺎز و ﻣﺴﺠﺪ اُﻧﺲ‬
‫دارد و ﻫﺮ ﺑﺎر ﮐﻪ ﻧﻤﺎزش را ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺎن ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻨﺘﻈﺮِ ﻧﻤﺎز ﺑﻌﺪيﺳﺖ‪ .‬ﻣﺴﺠﺪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﺳﺠﺪهﮔﺎه ﯾﺎ ﻣﺤﻞ ﺳﺠﺪه؛ ﻓﺮﻗﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻧﻤﺎز ﺑﻨﺎ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﺧﯿﺮ‪ .‬ﻟﺬا اﯾﻦ‬
‫ﺷﺨﺺ‪ ،‬ﻫﻤﻮاره ﻣﺸﺘﺎق ﻧﻤﺎز اﺳﺖ و ﭘﺲ از ﭘﺎﯾﺎن ﻫﺮ ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻤﺎزِ ﺑﻌﺪي ﻣﯽاﻧﺪﯾﺸﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﻧﺸﺎنﮔﺮ ﭘﯿﻮﻧﺪ ﻣﺤﮑﻤﺶ ﺑﺎ ﺧﺪاﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﭘﯿﻮﻧﺪ ﻣﯿﺎن ﺑﻨﺪه ﺑﺎ ﭘﺮوردﮔﺎرش‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و اُﻧﺲ و اﺷﺘﯿﺎقِ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﺑﻨﺪه دوﺳﺖ دارد ارﺗﺒﺎط‬
‫ﻣﺤﮑﻤﯽ ﺑﺎ ﭘﺮوردﮔﺎرش داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ؛ از اﯾﻦرو در ﺷﻤﺎرِ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد ﮐﻪ اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل آﻧﺎن را در روزي ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﺳﺎﯾﻪاي ﺟﺰ ﺳﺎﯾﻪي او وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ ،‬زﯾﺮ ﺳﺎﯾﻪي ﺧﻮد‬
‫ﺟﺎي ﻣﯽدﻫﺪ«‪.‬‬
‫ﭘﻨﺠﻢ‪» :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ زﻧﯽ زﯾﺒﺎ و ﺻﺎﺣﺐﻣﻘﺎم‪ ،‬او را ﺑﻪ ﺳﻮي ﺧﻮد ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ او‬
‫ﻧﭙﺬﯾﺮد و ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﻦ از اﷲ ﻣﯽﺗﺮﺳﻢ«‪ .‬زﻧﯽ زﯾﺒﺎ ﮐﻪ از ﻃﺒﻘﺎت ﭘﺎﯾﯿﻦ ﻧﯿﺴﺖ و ﻧﺎم و‬
‫ﺟﺎﯾﮕﺎﻫﯽ دارد‪ ،‬از ﻣﺮدي ﮐﻪ داراي ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ ﺟﺴﻤﯽ و ﺟﻨﺴﯽﺳﺖ‪ ،‬در ﺟﺎﯾﯽ ﺧﺎﻟﯽ ﮐﻪ‬
‫ﻫﯿﭻﮐﺲ ﻧﯿﺴﺖ و ﻫﯿﭻﮐﺲ ﺑﺎﺧﺒﺮ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ ،‬درﺧﻮاﺳﺖ زﻧﺎ و ﮐﺎر زﺷﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ؛‬
‫ﺷﺮاﯾﻂ‪ ،‬ﻓﺮاﻫﻢ اﺳﺖ و اﯾﻦ ﻣﺮد ﻧﯿﺰ‪ ،‬آدم ﮐﻢﺗﻮان ﯾﺎ ﺿﻌﯿﻔﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﯿﻞ و ﺷﻬﻮﺗﯽ ﺑﻪ‬
‫زﻧﺎن ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﻦ از اﷲ ﻣﯽﺗﺮﺳﻢ‪ .‬ﺗﻨﻬﺎ ﭼﯿﺰي ﮐﻪ او را از اﯾﻦ ﮐﺎر‬
‫زﺷﺖ‪ ،‬ﺑﺎز ﻣﯽدارد‪ ،‬ﺗﺮس ﺧﺪاﺳﺖ‪ .‬ﺑﺒﯿﻨﯿﺪ‪ ،‬ﻫﻤﻪي ﺷﺮاﯾﻂ ﻓﺮاﻫﻢ اﺳﺖ؛ ﻫﻢ ﺧﻮد ﻣﺮد‪،‬‬
‫ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ و ﻣﯿﻞ ﺟﻨﺴﯽ دارد و ﻫﻢ زﻧﯽ زﯾﺒﺎ ﺧﻮدش را در اﺧﺘﯿﺎرش ﻗﺮار داده اﺳﺖ و‬
‫ﺟﺎي ﺧﻠﻮﺗﯽ ﻧﯿﺰ دارﻧﺪ؛ اﻣﺎ ﯾﮏ ﻣﺎﻧﻊ ﻗﻮي و ﺑﺰرگﺗﺮ از ﺷﺮاﯾﻂ ﻣﻮﺟﻮد ﺑﺮاي آن ﻣﺮد‪،‬‬
‫او را از زﻧﺎ ﮐﺮدن ﺑﺎز ﻣﯽدارد؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺗﺮس ﺧﺪا‪ .‬از اﯾﻦرو ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﻣﻦ‪ ،‬از ﺧﺪا‬
‫ﻣﯽﺗﺮﺳﻢ«‪ .‬ﻧﮕﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ‪ ،‬ﻣﯿﻠﯽ ﺑﻪ زنﻫﺎ ﻧﺪارم؛ ﯾﺎ ﻧﮕﻔﺖ ﮐﻪ ﺗﻮ‪ ،‬زﺷﺘﯽ ﯾﺎ از ﻃﺒﻘﺎت ﭘﺎﯾﯿﻦ‬
‫ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻫﺴﺘﯽ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻧﮕﻔﺖ ﮐﻪ ﮐﺴﯽ‪ ،‬اﯾﻦﺟﺎﺳﺖ و ﻣﺎ را ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ؛ ﺧﯿﺮ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ از ﺧﺪا‬
‫ﺗﺮﺳﯿﺪ و ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣﻦ‪ ،‬از اﷲ ﻣﯽﺗﺮﺳﻢ«‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﮐﻪ ﺳﺎﯾﻪاي ﺟﺰ ﺳﺎﯾﻪي او‬
‫وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ ،‬اﯾﻦ ﺷﺨﺺ را زﯾﺮ ﺳﺎﯾﻪي ﺧﻮد ﺟﺎي ﻣﯽدﻫﺪ‪.‬‬
‫ﺷﺸﻢ‪» :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ دﺳﺖ راﺳﺘﺶ‪ ،‬ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﺻﺪﻗﻪ دﻫﺪ ﮐﻪ دﺳﺖ ﭼﭙﺶ ﻧﺪاﻧﺪ‬
‫دﺳﺖ راﺳﺘﺶ ﭼﻪ ﺻﺪﻗﻪ ﻣﯽدﻫﺪ«‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﮐﻤﺎل اﺧﻼص اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺳﻌﯽ ﮐﻨﺪ‬
‫ﻫﯿﭻﮐﺲ‪ ،‬از اﻋﻤﺎل ﻧﯿﮑﺶ ﺑﺎﺧﺒﺮ ﻧﺸﻮد؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺧﻮاﻫﺎن اﯾﻦ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻋﻤﻠﺶ‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﺑﯿﻦ او و‬
 ‫‪637‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬زﻣﺎمدار ﻋﺎدل‬

‫ﺧﺪاﯾﺶ ﺑﻤﺎﻧﺪ؛ ﻟﺬا دور از ﭼﺸﻢ ﻣﺮدم‪ ،‬ﺻﺪﻗﻪ ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﮐﻪ دﺳﺖ ﭼﭙﺶ‬
‫ﻧﻤﯽداﻧﺪ ﮐﻪ دﺳﺖ راﺳﺘﺶ ﭼﻪ ﺻﺪﻗﻪ داده اﺳﺖ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ اﻣﮑﺎﻧﺶ ﺑﻮد‪ ،‬ﻃﻮري ﺻﺪﻗﻪ‬
‫ﻣﯽداد ﮐﻪ دﺳﺖ ﭼﭙﺶ ﻧﯿﺰ ﻧﻔﻬﻤﺪ ﮐﻪ دﺳﺖ راﺳﺘﺶ ﺻﺪﻗﻪ ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺨﺼﯽ‪،‬‬
‫ﺑﯽﻧﻬﺎﯾﺖ ﻣﺨﻠﺺ اﺳﺖ و اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬او را در ﻗﯿﺎﻣﺖ‪ ،‬زﯾﺮ ﺳﺎﯾﻪي ﺧﻮد ﺟﺎي ﻣﯽدﻫﺪ‪.‬‬
‫ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﺎﻧﺪ‪ :‬ﺻﺪﻗﻪي ﭘﻨﻬﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ؛ اﻣﺎ در ﺷﺮاﯾﻄﯽ ﮐﻪ آﺷﮑﺎر ﮐﺮدن ﺻﺪﻗﻪ‪،‬‬
‫ﺑﺎﻋﺚ ﺗﺸﻮﯾﻖ دﯾﮕﺮان ﺷﻮد‪ ،‬آﺷﮑﺎر ﻧﻤﻮدن آن‪ ،‬اﻓﻀﻞ و ﺑﻬﺘﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻔﺘﻢ‪» :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در ﺗﻨﻬﺎﯾﯽ‪ ،‬اﷲ را ﯾﺎد ﮐﻨﺪ و اﺷﮏ‪ ،‬از ﭼﺸﻤﺎﻧﺶ ﺳﺮازﯾﺮ ﺷﻮد«‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎ زﺑﺎن و ﻗﻠﺐ ﺧﻮد‪ ،‬اﷲ را ذﮐﺮ ﮐﻨﺪ و ﻫﯿﭻﮐﺲ ﻧﺰد ﻧﺒﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺷﺎﺋﺒﻪي‬
‫ﺧﻮدﻧﻤﺎﯾﯽ ﯾﺎ رﯾﺎ ﭘﯿﺶ آﯾﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ اﷲ دلﺑﺴﺘﮕﯽ داﺷﺘﻪ و دﻟﺶ از دﻧﯿﺎ و واﺑﺴﺘﮕﯽ ﺑﻪ آن‪،‬‬
‫ﺧﺎﻟﯽ و ﺗﻬﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻟﺬا وﻗﺘﯽ ﺑﺎ دل و زﺑﺎن‪ ،‬ذﮐﺮ ﺧﺪا ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻋﻈﻤﺖ و ﺑﺰرﮔﯽ ﭘﺮوردﮔﺎر‬
‫را ﺑﻪﯾﺎد ﻣﯽآورد‪ ،‬ﻣﺸﺘﺎق اﷲ‪ ‬ﻣﯽﮔﺮدد و اﺷﮏ از ﭼﺸﻤﺎﻧﺶ ﺳﺮازﯾﺮ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﺷﺨﺼﯽ‪ ،‬ﺟﺰو ﮐﺴﺎﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ روز ﻗﯿﺎﻣﺖ در زﯾﺮ ﺳﺎﯾﻪي اﷲ‪ ،‬ﺟﺎي ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﮔﺎه‪ ،‬اﻧﺴﺎن ﺗﻮﻓﯿﻖ ﯾﮑﯽ از اﯾﻦ اﻋﻤﺎل ﻫﻔﺖﮔﺎﻧﻪ را ﭘﯿﺪا ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﮔﺎه ﺗﻮﻓﯿﻖ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ ﮐﻪ‬
‫دو ﯾﺎ ﺳﻪ ﯾﺎ ﭼﻬﺎر ﯾﺎ ﭘﻨﺞ و ﯾﺎ ﺷﺶ ﯾﺎ ﻫﻤﻪي اﯾﻦ اﻋﻤﺎل را اﻧﺠﺎم دﻫﺪ؛ اﻣﮑﺎﻧﺶ وﺟﻮد دارد‬
‫و ﻫﯿﭻ اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻫﻢ ﭘﯿﺶ ﻧﻤﯽآﯾﺪ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬از اﯾﻦﻫﻤﻪ ﺗﻮﻓﯿﻖ ﺑﺮﺧﻮردار ﺷﻮد‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﮔﺎه‬
‫ﻓﻘﻂ ﯾﮑﯽ از اﯾﻦ ﺻﻔﺎت در او وﺟﻮد دارد؛ و ﻫﻤﯿﻦ ﯾﮑﯽ ﺑﺮاي دﺳﺖﯾﺎﺑﯽ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺳﻌﺎدت‬
‫ﺑﺰرگ ﮐﺎﻓﯽﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺣﺪﯾﺚ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺎص‪ $‬را ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﻤﺎﻧﺎ دادﮔﺮان ﻧﺰد اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺮ ﻣﻨﺎﺑﺮي از ﻧﻮر ﻗﺮار ﺧﻮاﻫﻨﺪ داﺷﺖ؛‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﺣﮑﻢراﻧﯽ و در ﻣﯿﺎن ﻫﻤﺴﺮان و ﺧﺎﻧﻮادهي ﺧﻮﯾﺶ و ﻧﯿﺰ در‬
‫ﻣﺴﺆوﻟﯿﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ آنﻫﺎ داده ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻋﺪاﻟﺖ ﻣﯽورزﻧﺪ«‪.‬‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﻧﺸﺎنﮔﺮ ﻓﻀﯿﻠﺖ ﻋﺪل درﺑﺎرهي ﻫﻤﺴﺮ و ﻓﺮزﻧﺪان و دﯾﮕﺮ ﮐﺴﺎﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺤﺖ‬
‫ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﯽ اﻧﺴﺎن ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ؛ ﭘﺲ ﻋﺪاﻟﺖ ﺑﻮرزﯾﺪ ﺗﺎ روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﻧﺰد اﷲ‪ ‬ﺑﺮ ﻣﻨﺒﺮي از‬
‫ﻧﻮر ﺑﺎﺷﯿﺪ‪.‬‬
‫***‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪638‬‬
‫َ ُ َ َّ ُ‬
‫ﺘ� ُﻢ َّاﺬﻟ َ‬ ‫َ َّ‬ ‫ْ ُ‬ ‫َ‬
‫ﻳﻦ‬ ‫ﻣﺎلﻚ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﺳ ِﻤﻌﺖ رﺳﻮل ا�‪ ‬ﻳﻘﻮل‪» :‬ﺧِﻴﺎر أﺋﻤ‬ ‫ٍ‬ ‫ﻋﻮف ﺑﻦ‬‫‪ -٦٦٦‬وﻋﻦ ِ‬
‫�ﻢ َّاﺬﻟ َ‬ ‫َ ُ َ َّ ُ‬ ‫َْ ُ‬ ‫ُ َ ُّ َ‬ ‫َْ‬ ‫ُ َ ُّ َ‬ ‫ُ ُّ ُ‬ ‫ُ ُّ َ ُ‬
‫ﻳﻦ‬ ‫وﺮﺷار أﺋﻤﺘ ِ‬
‫ﺤﺗِﺒﻮ�ﻬﻢ و�ِﺒﻮﻧ�ﻢ‪ ،‬وﺗﺼﻠﻮن ﻋﻠﻴ ِﻬﻢ و�ﺼﻠﻮن ﻋﻠﻴ�ﻢ‪ِ ،‬‬
‫َّ َ َ ُ ُ ُ‬ ‫ُ‬ ‫ُْ‬ ‫َُْ َُْ ََُْ َ ُ ْ‬ ‫ُْ ُ َُ ُْ ُ َ ُ‬
‫�ﺒ ِﻐﻀﻮ�ﻬﻢ و�ﺒ ِﻐﻀﻮﻧ�ﻢ‪ ،‬وﺗﻠﻌﻨﻮ�ﻬﻢ و�ﻠﻌﻨﻮﻧ�ﻢ«‪ .‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﻠﻨﺎ ﻳﺎ رﺳﻮل ا�‪ ،‬أﻓﻼ ﻧﻨﺎﺑِﺬﻫﻢ؟‬
‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ََ ُ‬ ‫َّ َ‬ ‫ُ‬ ‫ََ ُ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻗﺎل‪» :‬ﻻ‪ ،‬ﻣﺎ أﻗﺎمﻮا �ِﻴ� ُﻢ الﺼﻼة؛ ﻻ‪ ،‬ﻣﺎ أﻗﺎمﻮا ﻓﻴ� ُﻢ الﺼﻼة«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﻮف ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ‬
‫زﻣﺎمداران ﺷﻤﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺷﻤﺎ آنﻫﺎ را دوﺳﺖ دارﯾﺪ و آنﻫﺎ ﻧﯿﺰ ﺷﻤﺎ را دوﺳﺖ‬
‫دارﻧﺪ و ﺷﻤﺎ ﺑﺮاي آﻧﺎن دﻋﺎي ﺧﯿﺮ ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ و اﯾﺸﺎن ﻧﯿﺰ ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ دﻋﺎي ﺧﯿﺮ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬و‬
‫ﺑﺪﺗﺮﯾﻦ زﻣﺎمداران ﺷﻤﺎ‪ ،‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺷﻤﺎ از اﯾﺸﺎن ﻣﺘﻨﻔﺮﯾﺪ و آنﻫﺎ ﻧﯿﺰ از ﺷﻤﺎ‬
‫ﻣﺘﻨﻔﺮﻧﺪ و ﺷﻤﺎ آﻧﺎن را ﻧﻔﺮﯾﻦ ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ و اﯾﺸﺎن ﻫﻢ ﺷﻤﺎ را ﻧﻔﺮﯾﻦ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ«‪ .‬ﻋﻮف‪‬‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻋﺮض ﮐﺮدﯾﻢ‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! آﯾﺎ ﺑﺎ ﭼﻨﯿﻦ ﺣﺎﮐﻤﺎﻧﯽ ﻧﺠﻨﮕﯿﻢ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺧﯿﺮ؛ ﺗﺎ‬
‫زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز را در ﻣﯿﺎن ﺷﻤﺎ ﺑﺮﭘﺎ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﺧﯿﺮ؛ ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽﮐﻪ ﻧﻤﺎز را در ﻣﯿﺎن ﺷﻤﺎ اﻗﺎﻣﻪ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ«‪.‬‬
‫َ ُ ُ َ ْ ُ ْ َ َّ َ َ ٌ‬ ‫َ َ َ ْ ُ ُ َ‬ ‫َ ْ َ‬
‫ﺎر‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﺳ ِﻤﻌﺖ َرﺳﻮل اﷲِ‪� ‬ﻘﻮل‪» :‬أﻫﻞ اﺠﻟﻨ ِﺔ ﺛﻼﺛﺔ‪:‬‬ ‫ٍ‬ ‫ﺎض ﺑﻦ ِﻤﺣ‬ ‫‪ -٦٦٧‬و�ﻦ �ِﻴ ِ‬
‫َ ٌ‬ ‫ُ َ ُ ْ‬ ‫ُ ِّ‬ ‫َ ٌُ َ ٌ َ ُ َ ْ‬ ‫ُ ْ ٌ ُ َ َّ ٌ‬ ‫ُ ُ ْ‬
‫ﺐ ﻟ ِﻞﻜ ذِى ﻗ ْﺮ� َومﺴﻠ ٍِﻢ‪ ،‬وﻋ ِﻔﻴﻒ‬ ‫ِ‬ ‫ﻠ‬ ‫اﻟﻘ‬ ‫ﻗﻴﻖ‬‫ر‬ ‫ِﻴﻢ‬
‫ﺣ‬ ‫ر‬ ‫ﻞ‬ ‫ﺟ‬‫ور‬ ‫‪،‬‬‫ﻖ‬ ‫�‬ ‫ﻮ‬ ‫م‬ ‫ﻂ‬ ‫ﺴ‬
‫ِ‬ ‫ﻘ‬‫ﻣ‬ ‫ﻄﺎن‬
‫ذو ﺳﻠ ٍ‬
‫) ‪(2‬‬ ‫ُ َ َ ِّ ٌ ُ‬
‫ِﻴﺎل«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬ ‫ﻣﺘﻌﻔﻒ ذو � ٍ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﯿﺎض ﺑﻦ ﺣﻤﺎر‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﻫﻞ‬
‫ﺑﻬﺸﺖ ﺳﻪ دﺳﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﺣﺎﮐﻢ و ﺻﺎﺣﺐﻗﺪرت‪ ‬ﻋﺎدﻟﯽ ﮐﻪ ‪ -‬در ﻓﺮﻣﺎنﺑﺮداري از اﷲ و اﺟﺮاي‬
‫ﺷﺮﯾﻌﺘﺶ‪ -‬ﻣﻮﻓّﻖ ﺑﺎﺷﺪ؛ و ﻣﺮد ﻣﻬﺮﺑﺎن و دلﺳﻮزي ﮐﻪ ﺑﻪ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪان ﺧﻮد و ﻫﺮ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﻣﻬﺮ ﻣﯽورزد؛ و ﻫﺮ ﻣﺮد ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ و ﻋﯿﺎلواري ﮐﻪ ﻋﺰت ﻧﻔﺲ دارد و ﺧﻮﯾﺸﺘﻦدار‬
‫اﺳﺖ«‪] .‬ﯾﻌﻨﯽ ﻧﻪ ﺣﺮام ﻣﯽﺧﻮرد و ﻧﻪ دﺳﺖ ﻧﯿﺎز ﭘﯿﺶِ ﮐﺴﯽ دراز ﻣﯽﮐﻨﺪ‪[.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬در ﻓﻀﯿﻠﺖ زﻣﺎمدارِ ﻋﺎدل ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﻧﻘﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﻋﻮف‬
‫ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ زﻣﺎمداران ﺷﻤﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺷﻤﺎ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1855 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2865 :‬‬
 ‫‪639‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬زﻣﺎمدار ﻋﺎدل‬

‫آنﻫﺎ را دوﺳﺖ دارﯾﺪ و آنﻫﺎ ﻧﯿﺰ ﺷﻤﺎ را دوﺳﺖ دارﻧﺪ و ﺷﻤﺎ ﺑﺮاي آﻧﺎن دﻋﺎي ﺧﯿﺮ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ و اﯾﺸﺎن ﻧﯿﺰ ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ دﻋﺎي ﺧﯿﺮ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬و ﺑﺪﺗﺮﯾﻦ زﻣﺎمداران ﺷﻤﺎ‪ ،‬ﮐﺴﺎﻧﯽ‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺷﻤﺎ از اﯾﺸﺎن ﻣﺘﻨﻔﺮﯾﺪ و آنﻫﺎ ﻧﯿﺰ از ﺷﻤﺎ ﻣﺘﻨﻔﺮﻧﺪ و ﺷﻤﺎ آﻧﺎن را ﻧﻔﺮﯾﻦ ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ‬
‫و اﯾﺸﺎن ﻫﻢ ﺷﻤﺎ را ﻧﻔﺮﯾﻦ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ«‪ .‬و اﯾﻦ‪ ،‬ﻫﻢ ﺷﺎﻣﻞ ﺑﺎﻻﺗﺮﯾﻦ ﻣﻘﺎم ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ ﻣﯽﺷﻮد و‬
‫ﻫﻢ ﺷﺎﻣﻞ ﻣﺴﺆوﻻن ردهﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺸﻮاﯾﺎن و ﻣﺴﺆوﻻﻧﯽ ﮐﻪ ﻋﻬﺪهدار اﻣﻮر ﻣﺮدم ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮ دو دﺳﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬دﺳﺘﻪاي ﮐﻪ‬
‫ﻣﺤﺒﻮب ﻣﺮدم ﻫﺴﺘﻨﺪ و آنﻫﺎ ﻧﯿﺰ ﻣﺮدم را دوﺳﺖ دارﻧﺪ و ﻫﺮ دو ﻃﺮف‪ ،‬ﺧﯿﺮﺧﻮاه‬
‫ﯾﮑﺪﯾﮕﺮﻧﺪ؛ ﻣﺮدم ﺧﯿﺮﺧﻮاه ﻣﺴﺆوﻻن ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﻣﺴﺆوﻻن‪ ،‬ﺧﯿﺮﺧﻮاه ﻣﺮدم‪ .‬ﻟﺬا ﻧﺰد ﻣﺮدم‬
‫ﻣﺤﺒﻮﺑﯿﺖ دارﻧﺪ؛ زﯾﺮا ﺑﻪ وﻇﺎﯾﻔﺸﺎن در ﻗﺒﺎل ﻣﺮدم ﮐﻪ اﷲ ﺑﺮ آنﻫﺎ واﺟﺐ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻋﻤﻞ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬روﺷﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮﮐﺲ ﺑﻪ وﻇﯿﻔﻪي ﺧﻮد‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺧﯿﺮﺧﻮاﻫﯽ ﺑﺮاي دﯾﮕﺮان ﻋﻤﻞ‬
‫ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل دوﺳﺘﺶ ﻣﯽدارد و او را ﻣﺤﺒﻮب ﺳﺎﮐﻨﺎن زﻣﯿﻦ ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ‪ .‬از اﯾﻦروﻣﺮدم‬
‫ﻧﯿﺰ ﻣﺴﺆوﻻنِ وﻇﯿﻔﻪﺷﻨﺎس را دوﺳﺖ دارﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺷﻤﺎ ﺑﺮاي آﻧﺎن دﻋﺎي ﺧﯿﺮ ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ و اﯾﺸﺎن ﻧﯿﺰ ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ دﻋﺎي ﺧﯿﺮ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﻫﻤﻮاره دﻋﺎﮔﻮﯾﺸﺎن ﻫﺴﺘﯿﺪ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻫﺪاﯾﺘﺸﺎن ﮐﻨﺪ و ﻣﺸﺎوران و‬
‫ﻫﻢﻧﺸﯿﻨﺎن ﺧﻮﺑﯽ در اﺧﺘﯿﺎرﺷﺎن ﺑﮕﺬارد و ﺑﻪ آنﻫﺎ ﺗﻮﻓﯿﻖ ﻋﺪاﻟﺖﮔﺴﺘﺮي ﻋﻄﺎ ﻧﻤﺎﯾﺪ و‬
‫دﯾﮕﺮ دﻋﺎﻫﺎي ﻧﯿﮑﯽ ﮐﻪ در ﺣﻖّ ﭘﯿﺸﻮاﯾﺎن ﻋﺎدل ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬آنﻫﺎ ﻧﯿﺰ ﺑﺮاي زﯾﺮدﺳﺘﺎن‬
‫و ﺷﻬﺮوﻧﺪان ﺧﻮد دﻋﺎ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﭘﺮوردﮔﺎرا! ﻣﺮدم ﻣﺎ را ﻧﯿﮏ و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﺑﮕﺮدان‬
‫و ﺗﻮﻓﯿﻘﺸﺎن ﺑﺪه ﮐﻪ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎنﻫﺎي ﺗﻮ ﻋﻤﻞ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﺑﺪﺗﺮﯾﻦ زﻣﺎمداران‪» ،‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺷﻤﺎ از اﯾﺸﺎن ﻣﺘﻨﻔﺮﯾﺪ«؛ زﯾﺮا ﺑﻪ وﻇﺎﯾﻒ‬
‫ﺧﻮد ﻋﻤﻞ ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺣﻘﻮق ﺷﻬﺮوﻧﺪان ﺧﻮد را ﺑﻪﺟﺎ ﻧﻤﯽآورﻧﺪ‪ .‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﺮدم از آنﻫﺎ‬
‫ﺧﻮﺷﺸﺎن ﻧﻤﯽآﯾﺪ‪ .‬ﭘﺲ از ﻣﺪﺗﯽ اﯾﻦ ﺑﻐﺾ و ﺗﻨﻔﺮ دو ﺳﻮﯾﻪ ﻣﯽﮔﺮدد؛ ﻣﺮدم از ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﺣﮑﺎﻣﯽ ﺑﯿﺰارﻧﺪ و از آنﻫﺎ ﺳﺮﮐﺸﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ ﻟﺬا ﺣﮑﺎم ﻧﯿﺰ از ﻣﺮدم ﻧﺎﻓﺮﻣﺎن ﻣﺘﻨﻔﺮ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‬
‫و ﮐﺎر ﺑﻪﺟﺎﯾﯽ ﻣﯽرﺳﺪ ﮐﻪ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ را ﻧﻔﺮﯾﻦ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ ﻣﺮدم ﺑﻪ ﺣﮑﺎم ﻧﺎﺳﺰا ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ و‬
‫ﺣﮑﺎم ﺑﻪ ﻣﺮدم‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﺣﮑﺎم و ﭘﯿﺸﻮاﯾﺎن‪ ،‬ﺑﺮ دو دﺳﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﮔﺮوﻫﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ وﻇﺎﯾﻒ ﺧﻮد ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و‬
‫اﯾﻦ اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﺤﺒﺘﯽ دو ﺳﻮﯾﻪ و ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ در ﻣﯿﺎن آنﻫﺎ و ﻣﺮدم ﻣﯽاﻧﺠﺎﻣﺪ‪ .‬و دﺳﺘﻪي دﯾﮕﺮ‪،‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪640‬‬

‫ﺑﺪﺗﺮﯾﻦ زﻣﺎمداران ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺮدم از آنﻫﺎ ﻣﺘﻨﻔﺮﻧﺪ و آنﻫﺎ ﻧﯿﺰ از ﻣﺮدم ﺑﯿﺰارﻧﺪ و ﺑﺮاي‬
‫ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ دﻋﺎي ﺑﺪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺑﻪ ﻫﻤﺪﯾﮕﺮ ﻧﺎﺳﺰا ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫و اﻣﺎ ﺣﺪﯾﺚ ﻋﯿﺎض ﺑﻦ ﺣﻤﺎر‪‬؛ در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﻫﻞ‬
‫ﺑﻬﺸﺖ ﺳﻪ دﺳﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﺣﺎﮐﻢ و ﺻﺎﺣﺐﻗﺪرت‪ ‬ﻋﺎدﻟﯽ ﮐﻪ ‪ -‬در ﻓﺮﻣﺎنﺑﺮداري از اﷲ و اﺟﺮاي‬
‫ﺷﺮﯾﻌﺘﺶ‪ -‬ﻣﻮﻓّﻖ ﺑﺎﺷﺪ‪ .«...‬ﺻﺎﺣﺐﻗﺪرت‪ ،‬ﺷﺎﻣﻞ ﻫﻤﻪي ﻣﺴﺆوﻻن در ردهﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد؛ ﭼﻪ ﺣﺎﮐﻤﯽ ﮐﻪ در رأس ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻗﺮار دارد و ﭼﻪ ﻣﺴﺆوﻻن ردهي ﭘﺎﯾﯿﻦ‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﻣﺴﺆول ﯾﺎ ﺣﺎﮐﻤﯽ ﻋﺎدل ﺑﺎﺷﺪ و ﻋﺪاﻟﺖ را درﺑﺎرهي زﯾﺮدﺳﺘﺎن ﺧﻮد رﻋﺎﯾﺖ ﮐﻨﺪ‪،‬‬
‫در ﺟﺮﮔﻪي اﻫﻞ ﺑﻬﺸﺖ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫ﻣﺴﺆول ﯾﺎ ﺣﺎﮐﻢِ ﻣﻮﻓﻖ‪ ،‬ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ راه درﺳﺖ و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ را در ﭘﯿﺶ ﻣﯽﮔﯿﺮد و در‬
‫ﻣﺴﯿﺮي ﺣﺮﮐﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺧﯿﺮ و ﺻﻼح ﻣﺮدم اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺨﺼﯽ‪ ،‬ﺑﻬﺸﺘﯽﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺶﺗﺮ اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﺑﯿﺎن ﺷﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺸﻮاي ﻋﺎدل‪ ،‬ﺟﺰو ﻫﻔﺖ ﮔﺮوﻫﯽﺳﺖ ﮐﻪ روز ﻗﯿﺎﻣﺖ‬
‫در ﺳﺎﯾﻪي اﷲ‪ ‬ﺟﺎي ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ و آن روز ﻫﯿﭻ ﺳﺎﯾﻪاي ﺟﺰ ﺳﺎﯾﻪي اﷲ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪.‬‬
‫ﺷﺎﻫﺪ ﻣﻮﺿﻮع ﻫﻤﯿﻦ ﺑﺨﺶ ﺣﺪﯾﺚ اﺳﺖ‪» :‬ﺣﺎﮐﻢ و ﺻﺎﺣﺐﻗﺪرت‪ ‬ﻋﺎدﻟﯽ ﮐﻪ ‪ -‬در‬
‫ﻓﺮﻣﺎنﺑﺮداري از اﷲ و اﺟﺮاي ﺷﺮﯾﻌﺘﺶ‪ -‬ﻣﻮﻓّﻖ ﺑﺎﺷﺪ«‪ .‬در اداﻣﻪي ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬و‬
‫ﻣﺮد ﻣﻬﺮﺑﺎن و دلﺳﻮزي ﮐﻪ ﺑﻪ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪان ﺧﻮد و ﻫﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﻣﻬﺮ ﻣﯽورزد«‪ .‬ﺑﻪ ﺑﻨﺪﮔﺎن‬
‫ﺧﺪا‪ ،‬ﺑﻪ ﻓﻘﺮا‪ ،‬ﺑﻪ ﺿﻌﻔﺎ‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﺮدﺳﺎﻻن و ﺑﻪ ﻫﺮﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺳﺰاوار ﻣﻬﺮ و ﺷﻔﻘﺖ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺤﺒﺖ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻧﺮمدل ﯾﺎ دلﺳﻮز اﺳﺖ و ﺳﻨﮓدل ﻧﯿﺴﺖ و ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻫﻤﻪ دلﺳﻮزي ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫»و ﻫﺮ ﻣﺮد ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ و ﻋﯿﺎلواري ﮐﻪ ﻋﺰت ﻧﻔﺲ دارد و ﺧﻮﯾﺸﺘﻦدار اﺳﺖ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ دﺳﺖ‬
‫ﻧﯿﺎز ﭘﯿﺶِ ﮐﺴﯽ دراز ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ و از ﺑﺲ ﻣﻨﺎﻋﺖ ﻃﺒﻊ دارد‪ ،‬ﻣﺮدم او را ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ ﻣﯽﭘﻨﺪارﻧﺪ‪ .‬و‬
‫»ﻋﯿﺎلوار اﺳﺖ«؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻫﻢ ﻓﻘﯿﺮ اﺳﺖ و ﻫﻢ ﻋﯿﺎلوار‪ .‬ﺑﺎاﯾﻦ ﺣﺎل ﺷﮑﯿﺒﺎﯾﯽ ﻣﯽورزد و آدمِ‬
‫زﺣﻤﺖﮐﺶ و ﭘﺮﺗﻼﺷﯽﺳﺖ؛ ﮐﺎر ﺣﻼل را ﻧﻨﮓ ﻧﻤﯽداﻧﺪ‪ .‬ﻟﺬا رﯾﺴﻤﺎن ﺑﺮﻣﯽدارد و ﺑﺎ‬
‫ﺟﻤﻊآوري ﻫﯿﺰم و ﻓﺮوش آن‪ ،‬اﻣﺮار ﻣﻌﺎش ﻣﯽﮐﻨﺪ ﯾﺎ داس ﺑﻪدﺳﺖ ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﺑﻪ ﻋﻨﻮان‬
‫ﮐﺎرﮔﺮ روزﻣ‪‬ﺰد در ﻣﺰارع دﯾﮕﺮان ﮐﺎر ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺗﺎ ﻟﻘﻤﻪﻧﺎﻧﯽ ﺑﺮاي ﺧﻮد و ﺧﺎﻧﻮادهاش ﮐﺴﺐ‬
‫ﮐﻨﺪ؛ اﻣﺎ دﺳﺖ ﻧﯿﺎز ﭘﯿﺶِ ﮐﺴﯽ دراز ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ و ﺑﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﻓﻘﯿﺮ و ﻋﯿﺎلوار اﺳﺖ‪ ،‬ﺷﮑﯿﺒﺎﯾﯽ‬
‫ﻣﯽورزد‪ .‬ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺨﺼﯽ‪ ،‬ﺑﻬﺸﺘﯽﺳﺖ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﺎ را در زﻣﺮهي ﺑﻬﺸﺘﯿﺎن ﻗﺮار دﻫﺪ‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪ -80‬ﺑﺎب‪ :‬وﺟﻮب ﻓﺮﻣﺎنﺑﺮداري از ﭘﯿﺸﻮاﯾﺎن و زﻣﺎمداران در‬
‫ﭼﺎرﭼﻮب ﺷﺮﯾﻌﺖ و ﺣﺮام ﺑﻮدن اﻃﺎﻋﺖ از آنﻫﺎ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﻌﺼﯿﺖ‬
‫و ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ از ﺧﺪاوﻧﺪ‪‬‬

‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ُ ْ َّ َ َ ُ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ُّ َ َّ َ َ َ ْ‬
‫ِيعوا ٱ َّلر ُسول َوأ ْو ِ� ٱ� ۡم ِر مِن� ۡم﴾‬
‫ام ُن ٓوا أطِيعوا ٱ� وأط‬ ‫﴿ ٰٓ‬
‫���ها ٱ�ِين ء‬
‫]اﻟﻨﺴﺎء ‪[٥٩ :‬‬
‫اي ﻣﻮﻣﻨﺎن! از اﷲ اﻃﺎﻋﺖ ﮐﻨﯿﺪ و از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﺎن ﺑﺒﺮﯾﺪ و ﻧﯿﺰ از ﺻﺎﺣﺒﺎن اﻣﺮﺗﺎن‬
‫)ﻓﺮﻣﺎنﺑﺮداري ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ(‪.‬‬
‫َّ ْ ُ‬ ‫ُ ْ‬ ‫ََ َ‬ ‫اﷲ َ� ْﻨﻬﻤﺎ َﻋ ِﻦ اﻨﻟَّ ِّ‬
‫ﻲﺿ ُ‬
‫ﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﻰﻠﻋ الﻤ ْﺮءِ الﻤﺴﻠ ِِﻢ الﺴﻤﻊ‬ ‫ِ‬
‫‪ -٦٦٨‬وﻋﻦ اﺑﻦ ﻋﻤﺮ َر ِ َ‬
‫َ َ‬ ‫ْ َ َ َ َ َْ‬ ‫َّ ْ ُ ْ َ َ ْ َ َ ُ‬ ‫َّ َ ُ َ َ َ َّ‬
‫واﻟﻄﺎﻋﺔ �ِﻴﻤﺎ أﺣﺐ و� َِﺮه‪ ،‬إِﻻ أن ﻳﺆم َﺮ ﺑِﻤﻌ ِﺼﻴ ٍﺔ ﻓﺈذا أمِﺮ ﺑِﻤﻌ ِﺼﻴ ٍﺔ ﻓﻼ ﺳﻤﻊ َوﻻ ﻃﺎﻋﺔ«‪.‬‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬
‫] ﹲ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺣﺮفﺷﻨﻮي و ﻓﺮﻣﺎنﺑﺮداري از‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﯾﺎن ﺑﺮ ﻫﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ واﺟﺐ اﺳﺖ؛ ﭼﻪ اﯾﻦ ﻓﺮﻣﺎنﻫﺎ ﺑﺮاﯾﺶ ﺧﻮﺷﺎﯾﻨﺪ ﺑﺎﺷﺪ و ﭼﻪ‬
‫ﻧﺎﮔﻮار؛ ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ ﺑﻪ ﮔﻨﺎه و ﻣﻌﺼﯿﺘﯽ اﻣﺮ ﺷﻮد ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺣﺮفﺷﻨﻮي و اﻃﺎﻋﺖ‪،‬‬
‫درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ«‪.‬‬
‫ُ ُ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ َ َّ ْ‬ ‫َ ْ َ ُ َ َّ‬ ‫ُ َّ‬
‫‪ -٦٦٩‬وﻋﻨﻪ ﻗﺎل‪ :‬ﻛﻨﺎ إذا ﺑﺎ�ﻌﻨﺎ رﺳﻮل ا�ِ‪ ‬ﻰﻠﻋ الﺴﻤﻊِ واﻟﻄﺎﻋ ِﺔ ﻳﻘﻮل ﻨﻟَﺎ‪» :‬ﻓﻴﻤﺎ‬
‫ْ ََ ُْْ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬
‫اﺳﺘﻄﻌﺘﻢ«‪ ] .‬ﹲ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬وﻗﺘﯽ ﺑﺎ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﺮ ﺳﺮِ ﺣﺮفﺷﻨﻮي و اﻃﺎﻋﺖ‬
‫ﭘﯿﻤﺎن ﻣﯽﺑﺴﺘﯿﻢ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺎ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬در ﺣﺪ‪‬ي ﮐﻪ ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽِ ‪ -‬اﻃﺎﻋﺖ و ﺣﺮفﺷﻨﻮي‪ -‬دارﯾﺪ«‪.‬‬
‫َّ ْ َ‬ ‫َُ ُ َ ْ ََ ًَ ْ َ َ َ‬ ‫َ ْ ُ ُ َ‬ ‫ُ‬
‫‪ -٦٧٠‬وﻋﻨﻪ ﻗﺎل‪ :‬ﺳ ِﻤﻌﺖ َرﺳﻮل اﷲِ‪� ‬ﻘﻮل‪» :‬ﻣﻦ ﺧﻠﻊ ﻳﺪا ﻣﻦ ﻃﺎﻋ ٍﺔ ﻟ ِﻰﻘ ا� ﻳﻮم‬
‫ً َ َّ ً‬ ‫ٌَْ َ َ‬ ‫ُُ‬ ‫َ َْ‬ ‫َ ْ‬ ‫َ ُ َّ َ َ‬ ‫َ‬
‫اﻟﻘﻴﺎﻣ ِﺔ وﻻ ﺣﺠﺔ ﻪﻟ‪َ ،‬وﻣﻦ ﻣﺎت َوﻟيﺲ ﻲﻓ �ﻨ ِﻘ ِﻪ ﺑﻴﻌﺔ ﻣﺎت ﻣِﻴﺘﺔ ﺟﺎﻫِﻠِﻴﺔ«‪] .‬رواﯾﺖ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻣﺴﻠﻢ[‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(7144 ،2955) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1839 :‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪7202 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1867 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪642‬‬
‫َ ً َ َّ ً‬ ‫َ َّ ُ ُ‬ ‫َ ْ َ ََُ َُ ٌ ْ َ‬
‫ﺎرق لﻠﺠﻤﺎﻋ ِﺔ ‪ ،‬ﻓﺈﻧﻪ ﻳﻤﻮت ﻣِﻴﺘﺔ ﺟﺎﻫِﻠﻴﺔ« ‪.‬‬
‫رواﻳﺔ ﻪﻟ‪ » :‬وﻣﻦ ﻣﺎت وﻫﻮ ﻣﻔ ِ‬
‫ٍ‬ ‫و�‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ دﺳﺖ از‬
‫اﻃﺎﻋﺖ و ﻓﺮﻣﺎنﺑﺮداري ‪-‬از ﭘﯿﺸﻮاي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ -‬ﺑﮑﺸﺪ‪ ،‬روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺑﺪون دﻟﯿﻞ و ﺣﺠﺖ‬
‫ﺑﺎ اﷲ روﺑﻪرو ﻣﯽﺷﻮد و ﻫﺮﮐﺲ در ﺣﺎﻟﯽ ﺑﻤﯿﺮد ﮐﻪ در ﮔﺮدﻧﺶ ﭘﯿﻤﺎﻧﯽ ‪ -‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﭘﯿﺸﻮاي‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ -‬ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺮگ ﺟﺎﻫﻠﯽ‪ -‬و ﺑﺮ ﮔﻤﺮاﻫﯽ‪ -‬ﻣﺮده اﺳﺖ«‪.‬‬
‫در رواﯾﺘﯽ دﯾﮕﺮ از ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ در ﺣﺎﻟﯽ ﺑﻤﯿﺮد ﮐﻪ ﺟﻤﺎﻋﺖ‪ ‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬
‫را ﺗﺮك ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪﯾﻘﯿﻦ ﺑﻪ ﻣﺮگ ﺟﺎﻫﻠﯽ ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺮ ﮔﻤﺮاﻫﯽ‪ -‬ﻣﯽﻣﯿﺮد«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬وﺟﻮب ﻓﺮﻣﺎنﺑﺮداري از ﭘﯿﺸﻮاﯾﺎن و زﻣﺎمداران در ﭼﺎرﭼﻮب‬
‫ﺷﺮﯾﻌﺖ و ﺣﺮام ﺑﻮدن اﻃﺎﻋﺖ از آنﻫﺎ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﻌﺼﯿﺖ و ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ از ﺧﺪاوﻧﺪ‪ .«‬و‬
‫ﺳﭙﺲ ﺑﻪ اﯾﻦ آﯾﻪ اﺳﺘﺪﻻل ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ِيعوا ْ ٱ َّ َ ُ ْ ۡ ۡ‬
‫َ‬ ‫� َوأَط ُ‬ ‫ِين َء َام ُن ٓوا ْ أَط ُ‬ ‫َ َ‬
‫ُ‬
‫لر ُسول َوأو ِ� ٱ�م ِر مِن� ۡم﴾ ]اﻟﻨﺴﺎء‪[٥٩ :‬‬ ‫ِيعوا ْ ٱ َّ َ‬ ‫�� ُّ� َها ٱ َّ� َ‬
‫﴿ ٰٓ‬
‫اي ﻣﻮﻣﻨﺎن! از اﷲ اﻃﺎﻋﺖ ﮐﻨﯿﺪ و از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﺎن ﺑﺒﺮﯾﺪ و ﻧﯿﺰ از ﺻﺎﺣﺒﺎن اﻣﺮﺗﺎن‬
‫)ﻓﺮﻣﺎنﺑﺮداري ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ(‪.‬‬
‫ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﭘﯿﺸﻮاﯾﺎن‪ ،‬دو دﺳﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﻋﻠﻤﺎ‪ ،‬و ﺣﮑﺎم )ﻣﺴﺆوﻻن ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ(‪.‬‬
‫ﻋﻠﻤﺎ‪ ،‬اوﻟﯿﺎي اﻣﻮر دﯾﻨﯽ ﯾﺎ ﭘﯿﺸﻮاﯾﺎن دﯾﻨﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺷﺮﯾﻌﺖ و آﻣﻮزهﻫﺎي دﯾﻨﯽ را‬
‫ﺑﺮاي ﻣﺮدم ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﻣﺮدم را ﺑﻪ ﺳﻮي ﺣﻖ و ﺣﻘﯿﻘﺖ رﻫﻨﻤﻮن ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬و ﺣﮑﺎم‪،‬‬
‫ﭘﯿﺸﻮاﯾﺎن ﯾﺎ ﻣﺴﺆوﻻن اﺟﺮاﯾﯽ دﺳﺘﻮرﻫﺎي ﺷﺮﻋﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ و وﻇﯿﻔﻪ دارﻧﺪ اﻣﻨﯿﺖ را ﺑﺮﻗﺮار‬
‫ﮐﻨﻨﺪ و ﻣﺮدم را ﺑﻪ ﭘﺎيﺑﻨﺪي ﺑﺮ ﺷﺮﯾﻌﺖ ﻣﻠﺰَم ﺳﺎزﻧﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﺷﺮحِ وﻇﺎﯾﻒ‪ ‬ﻫﺮ دﺳﺘﻪ از‬
‫ﭘﯿﺸﻮاﯾﺎن‪ ،‬روﺷﻦ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﺎﻧﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺸﻮاﯾﺎنِ اﺻﻠﯽ‪ ،‬ﻋﻠﻤﺎ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ؛ زﯾﺮا اﯾﻦ ﻋﻠﻤﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺷﺮﯾﻌﺖ را ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺑﻪ ﺣﮑﺎم ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺷﺮﯾﻌﺖ اﻟﻬﯽﺳﺖ؛ ﭘﺲ ﺑﻪ آن ﻋﻤﻞ‬
‫ﮐﻨﯿﺪ‪ .‬و ﺣﮑﺎم راﻫﯽ ﺑﻪ ﺳﻮي ﻋﻠﻮم دﯾﻨﯽ ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ از ﻃﺮﯾﻖ ﻋﻠﻤﺎ و زﻣﺎﻧﯽ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ‬
‫ﻣﺠﺮي اﺣﮑﺎم ﺷﺮﻋﯽ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﮐﻪ ﺷﺮﯾﻌﺖ را از ﻃﺮﯾﻖ ﻋﻠﻤﺎ ﺑﯿﺎﻣﻮزﻧﺪ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1851 :‬‬

 ‫‪643‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬وﺟﻮب ﻓﺮﻣﺎنﺑﺮداري از زﻣﺎمداران در ﭼﺎرﭼﻮب ﺷﺮﯾﻌﺖ‪...‬‬

‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻋﻠﻤﺎ ﺑﺮ ﮐﺴﯽ اﺛﺮ ﻣﯽﮔﺬارﻧﺪ ﮐﻪ در ﻗﻠﺒﺶ دﯾﻦ و اﯾﻤﺎن ﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا ﮐﺴﯽ‬
‫از ﻋﻠﻤﺎ ﺣﺮفﺷﻨﻮي دارد و ﺑﻪ رﻫﻨﻤﻮدﻫﺎﯾﺸﺎن ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ دﯾﻦ و اﯾﻤﺎن در ﻗﻠﺒﺶ‬
‫ﺟﺎي دارد‪ .‬وﻟﯽ ﮐﺴﯽ از ﺣﺎﮐﻢ اﻃﺎﻋﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ از ﻗﺪرت و ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ﺣﺎﮐﻢ ﻣﯽﺗﺮﺳﺪ؛‬
‫ﺣﺘﯽ اﮔﺮ ﺳﺴﺖاﯾﻤﺎن ﺑﺎﺷﺪ؛ ﻟﺬا ﮔﺎه از ﺣﮑﺎم ﺑﯿﺶ از ﻋﻠﻤﺎ ﻣﯽﺗﺮﺳﺪ؛ و ﭼﻪﺑﺴﺎ در‬
‫ﭘﺎرهاي از ﻣﻮارد ﺗﺮسِ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم از ﺣﮑﺎم‪ ،‬ﺑﯿﺶ از ﺗﺮس از ﺧﺪاﺳﺖ! ﭘﻨﺎه ﺑﺮ اﷲ‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ اﻣﺖ اﺳﻼﻣﯽ ﺑﻪ ﻋﻠﻤﺎ و ﺣﮑﺎم‪ ،‬ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪﻧﺪ؛ از اﯾﻦرو ﺑﺮ اﻣﺖ اﺳﻼﻣﯽ واﺟﺐ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ از ﻋﻠﻤﺎ و ﺣﮑﺎم‪ ،‬اﻃﺎﻋﺖ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬روﺷﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺮوي از ﻋﻠﻤﺎ و ﺣﺮفﺷﻨﻮي‬
‫از ﺣﮑﺎم‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺗﺎﺑﻊِ اﻃﺎﻋﺖ از اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ُ‬ ‫َۡ‬ ‫َ ُ‬ ‫َ ُ ْ َّ َ َ َ ُ ْ‬
‫]اﻟﻨﺴﺎء ‪[٥٩ :‬‬ ‫ِيعوا ٱ َّلر ُسول َوأ ْو ِ� ٱ� ۡم ِر مِن� ۡم﴾‬
‫﴿أطِيعوا ٱ� وأط‬
‫از اﷲ اﻃﺎﻋﺖ ﮐﻨﯿﺪ و از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﺎن ﺑﺒﺮﯾﺪ و ﻧﯿﺰ از ﺻﺎﺣﺒﺎن اﻣﺮﺗﺎن‪.‬‬

‫و ﻧﻔﺮﻣﻮد‪» :‬وأﻃﻴﻌﻮا أو� اﻷمﺮ ﻣﻨ�ﻢ«؛ ﯾﻌﻨﯽ اﻃﺎﻋﺖ از ﺻﺎﺣﺒﺎن اﻣﺮ را ﺑﻪﻃﻮر‬
‫ﻣﺴﺘﻘﻞ ذﮐﺮ ﻧﮑﺮد؛ زﯾﺮا اﻃﺎﻋﺖ از ﺣﮑﺎم و ﻋﻠﻤﺎ‪ ،‬ﺗﺎﺑﻊِ اﻃﺎﻋﺖ از اﷲ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮِ اوﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا‬
‫اﮔﺮ ﺻﺎﺣﺒﺎن اﻣﺮ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻌﺼﯿﺖ و ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ از اﷲ‪ ‬دﺳﺘﻮر دﻫﻨﺪ‪ ،‬ﻧﺒﺎﯾﺪ از آنﻫﺎ اﻃﺎﻋﺖ‬
‫ﮐﺮد؛ زﯾﺮا وﻟﯽ اﻣﺮِ اﻋﻈﻢ و ﺑﺮﺗﺮ‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﺮاﺗﺮ از اﯾﻦﻫﺎ ﻗﺮار دارد و اﻃﺎﻋﺖ‬
‫از دﯾﮕﺮان در ﺑﺮاﺑﺮ ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ از او درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﯾﮑﯽ از اﺣﺎدﯾﺜﯽ ﮐﻪ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬در اﯾﻦ ﺑﺎب ذﮐﺮ ﮐﺮده‪ ،‬رواﯾﺘﯽﺳﺖ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﮐﻪ‬
‫ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺣﺮفﺷﻨﻮي و ﻓﺮﻣﺎنﺑﺮداري از ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﯾﺎن‬
‫ﺑﺮ ﻫﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ واﺟﺐ اﺳﺖ؛ ﭼﻪ اﯾﻦ ﻓﺮﻣﺎنﻫﺎ ﺑﺮاﯾﺶ ﺧﻮﺷﺎﯾﻨﺪ ﺑﺎﺷﺪ و ﭼﻪ ﻧﺎﮔﻮار؛ ﻣﮕﺮ‬
‫اﯾﻦﮐﻪ ﺑﻪ ﮔﻨﺎه و ﻣﻌﺼﯿﺘﯽ اﻣﺮ ﺷﻮد ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺣﺮفﺷﻨﻮي و اﻃﺎﻋﺖ‪ ،‬درﺳﺖ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ«‪ .‬ﺳﺎﺧﺘﺎر ﺟﻤﻠﻪ‪ ،‬در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﻪﮔﻮﻧﻪايﺳﺖ ﮐﻪ در آن ﺑﻪروﺷﻨﯽ ﺑﻪ وﺟﻮب‬
‫اﻃﺎﻋﺖ از ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﯾﺎن اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺮ ﻫﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﻣﻘﺘﻀﺎي ﻣﺴﻠﻤﺎن‬
‫ﺑﻮدﻧﺶ‪ ،‬واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺨﻮاﻫﺪ ﯾﺎ ﻧﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬از وﻟﯽ اﻣﺮ اﻃﺎﻋﺖ ﮐﻨﺪ؛ ﺣﺘﯽ اﮔﺮ او را ﺑﻪ‬
‫ﭼﯿﺰي ﻓﺮﻣﺎن دﻫﺪ ﮐﻪ ﺑﺮاﯾﺶ ﻧﺎﮔﻮار اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا اﺟﺮاي ﻓﺮﻣﺎن وﻟﯽ اﻣﺮ ﺑﺮ او واﺟﺐ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺮوا ﺑﻪ ﻣﻌﺼﯿﺖ و ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ از اﷲ‪ ‬دﺳﺘﻮر دﻫﺪ؛ زﯾﺮا اﻃﺎﻋﺖ و‬
‫ﻓﺮﻣﺎنﺑﺮداري از اﷲ‪ ،‬ﻓﺮاﺗﺮ از ﻫﺮ اﻃﺎﻋﺘﯽﺳﺖ و اﻃﺎﻋﺖ از ﻣﺨﻠﻮق در ﺟﻬﺖ‪ ‬ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ از‬
‫ﺧﺎﻟﻖ‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪644‬‬

‫ﺑﺮﺧﯽ ﮔﻤﺎن ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ ﮐﻪ اﻃﺎﻋﺖ از ﺣﮑﺎم و ﺻﺎﺣﺒﺎن اﻣﺮ‪ ،‬ﻓﻘﻂ زﻣﺎﻧﯽ واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺑﻪﻃﻮر ﮐﺎﻣﻞ و در ﺗﻤﺎم ﺟﻨﺒﻪﻫﺎ‪ ،‬درﺳﺖﮐﺎر ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﭘﻨﺪار ﻧﺎدرﺳﺘﯽﺳﺖ و ﺗﻨﻬﺎ‬
‫»ﺧﻮارج« ﺑﺮ اﯾﻦ ﺑﺎور ﺑﻮدهاﻧﺪ ﮐﻪ اﻃﺎﻋﺖ از ﺣﮑﺎم‪ ،‬ﻣﻨﻮط ﺑﻪ اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ در ﻫﻤﻪي ﻣﺴﺎﯾﻞ‬
‫رﯾﺰ و درﺷﺖ‪ ،‬ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺣﮑﻢ اﷲ‪ ،‬ﻋﻤﻞ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬وﻟﯽ دﯾﺪﮔﺎه درﺳﺖ‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﺎﮐﻤﺎن‪،‬‬
‫ﺑﺎﯾﺪ ﻣﺠﺮي اﺣﮑﺎم اﻟﻬﯽ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ در ﻣﻮرد ﯾﺎ ﻣﻮاردي ﮐﻪ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺷﺮﯾﻌﺖ‪ ،‬ﻋﻤﻞ ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ‪،‬‬
‫ﺑﺎﯾﺪ از آنﻫﺎ ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﮐﺮد و در ﺳﺎﯾﺮ ﻣﻮارد‪ ،‬اﻃﺎﻋﺖ از آنﻫﺎ واﺟﺐ اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا اﯾﻦ‪ ،‬ردي‬
‫ﺑﺮ دﯾﺪﮔﺎه ﮐﺴﺎﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬از ﺣﮑﺎم و ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﯾﺎن‪ ،‬ﻓﻘﻂ در ﻣﻮاردي اﻃﺎﻋﺖ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ ﻣﺎ دﺳﺘﻮر داده اﺳﺖ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ ﺑﻪ ﻣﺎ دﺳﺘﻮر دﻫﻨﺪ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز‬
‫ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﯿﻢ و اﮔﺮ ﺑﻪ ﻣﺎ اﻣﺮ ﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ زﮐﺎت دﻫﯿﺪ‪ ،‬زﮐﺎت ﻣﯽدﻫﯿﻢ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ ﻣﺎ‬
‫را ﺑﻪ ﮐﺎري ﻓﺮﻣﺎن دﻫﻨﺪ ﮐﻪ دﻟﯿﻠﯽ ﺷﺮﻋﯽ ﻧﺪارد ﯾﺎ در ﺷﺮﯾﻌﺖ ﻧﯿﺎﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮ ﻣﺎ واﺟﺐ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ از آنﻫﺎ اﻃﺎﻋﺖ ﻧﻤﺎﯾﯿﻢ؛ زﯾﺮا اﮔﺮ در ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻮاردي از آنﻫﺎ اﻃﺎﻋﺖ ﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬آﻧﺎن را‬
‫در ﺟﺎﯾﮕﺎه ﻗﺎﻧﻮنﮔﺬار و ﺷﺎرع ﻗﺮار دادهاﯾﻢ‪.‬‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬دﯾﺪﮔﺎه‪ ‬ﻧﺎدرﺳﺘﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ آﻣﻮزهﻫﺎي ﮐﺘﺎب و ﺳﻨﺖ ﺗﻌﺎرض دارد؛ زﯾﺮا ﭘﺬﯾﺮش‬
‫ﭼﻨﯿﻦ دﯾﺪﮔﺎﻫﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺎ ﻓﺮﻗﯽ در ﻣﯿﺎن ﺣﮑﺎم و دﯾﮕﺮان ﻧﮕﺬاﺷﺘﻪاﯾﻢ؛ ﻫﺮ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﯽ ازﻣﻨﮑﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ و از او اﻃﺎﻋﺖ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻟﺬا ﻣﺎ وﻇﯿﻔﻪ دارﯾﻢ‬
‫ﮐﻪ در آنﭼﻪ اﷲ‪ ‬ﺑﻪ ﻣﺎ اﻣﺮ ﻧﮑﺮده اﺳﺖ‪ ،‬از ﺣﮑﺎم و ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﯾﺎن اﻃﺎﻋﺖ ﮐﻨﯿﻢ؛ ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ‬
‫ﺣﮑﺎم ﺑﻪ ﻣﺎ دﺳﺘﻮري ﻣﯽدﻫﻨﺪ ﮐﻪ در ﺷﺮﯾﻌﺖ از آن ﻧﻬﯽ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ ﯾﺎ ﻣﺎ را ﺑﻪ ﮐﺎري اﻣﺮ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﺣﺮام ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬اﻃﺎﻋﺖ از آنﻫﺎ و اﺟﺮاي ﻓﺮﻣﺎﻧﺸﺎن ﺑﺮ ﻣﺎ واﺟﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭘﺲ‬
‫اﺟﺮاي آن دﺳﺘﻪ از دﺳﺘﻮراﻟﻌﻤﻞﻫﺎي ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ ﮐﻪ ﻣﻐﺎﯾﺮ ﺷﺮع ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﺮ ﻣﺎ واﺟﺐ اﺳﺖ؛‬
‫زﯾﺮا اﻃﺎﻋﺖ از ﺣﮑﺎم‪ ،‬اﺟﺮاي ﻓﺮﻣﺎن اﷲ‪ ‬و ﻧﯿﺰ رﻫﻨﻤﻮد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ اﻃﺎﻋﺖ و‬
‫ﺣﺮفﺷﻨﻮي از ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﯾﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺣﻔﻆ اﻣﻨﯿﺖ و دوري از آﺷﻮب و ﺷﻮرش ﺑﺮ‬
‫ﺣﮑﺎم ﻣﯽاﻧﺠﺎﻣﺪ‪ .‬ﻟﺬا اﮔﺮ ﺑﮕﻮﯾﯿﻢ‪ :‬ﻣﺎ ﻓﻘﻂ در ﮐﺎرﻫﺎﯾﯽ از آنﻫﺎ ﭘﯿﺮوي ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل دﺳﺘﻮر داده اﺳﺖ‪ ،‬اﯾﻦ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ از آنﻫﺎ اﻃﺎﻋﺖ ﻧﻤﯽﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬
‫ﭘﺎرهاي از دﺳﺘﻮراﻟﻌﻤﻞﻫﺎي ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ ﺑﺎ ﺷﺮع‪ ،‬ﻣﻐﺎﯾﺮت ﻧﺪارﻧﺪ؛ اﻣﺎ در ﺷﺮﯾﻌﺖ ﺑﻪﻃﻮر‬
‫ﻣﺸﺨّﺺ ذﮐﺮ ﻧﺸﺪهاﻧﺪ‪] .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ آﯾﯿﻦﻧﺎﻣﻪﻫﺎ و ﻣﻘﺮرات راﻫﻨﻤﺎﯾﯽ وراﻧﻨﺪﮔﯽ[‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﻣﺎ از اﯾﻦ دﺳﺘﻮراﻟﻌﻤﻞﻫﺎ اﻃﺎﻋﺖ ﻧﻤﯽﮐﻨﯿﻢ‪ .‬ﺑﻪ اﯾﻦﻫﺎ ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ اﺟﺮاي اﯾﻦ‬
 ‫‪645‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬وﺟﻮب ﻓﺮﻣﺎنﺑﺮداري از زﻣﺎمداران در ﭼﺎرﭼﻮب ﺷﺮﯾﻌﺖ‪...‬‬

‫ﻣﻘﺮرات ﺑﺮ ﺷﻤﺎ واﺟﺐ اﺳﺖ و اﮔﺮ اﻃﺎﻋﺖ ﻧﮑﻨﯿﺪ‪ ،‬ﮔﻨﻪﮐﺎر و ﺳﺰاوار ﻋﻘﻮﺑﺖ اﻟﻬﯽ ﺷﺪه‪ ،‬از‬
‫ﺳﻮي ﺣﮑﺎم ﻧﯿﺰ ﻣﺠﺎزات ﻣﯽﺷﻮﯾﺪ‪.‬‬
‫ﺣﮑﺎم وﻇﯿﻔﻪ دارﻧﺪ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﺎﻧﯽ را ﺗﻮﺑﯿﺦ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ؛ زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎنﺑﺮداري از‬
‫ﺣﮑﺎم دﺳﺘﻮر داده اﺳﺖ و اﯾﻦﻫﺎ ﺑﺎ ﭼﻨﯿﻦ رويﮐﺮدي از ﻓﺮﻣﺎنِ اﷲ ﺳﺮﭘﯿﭽﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﻣﻌﺼﯿﺖ و ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ از اﷲ ﻣﺘﻌﺎل اﺳﺖ و ﻫﺮ اﻧﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ از اﷲ ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ‬
‫ﺑﺎ ﻧﻈﺮِ ﺣﺎﮐﻢ ﯾﺎ ﻗﺎﺿﯽ‪ ،‬ﺗﻮﺑﯿﺦ و ﻣﺠﺎزات ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل ﻣﻘﺮرات راﻧﻨﺪﮔﯽ ﺟﺰو آن دﺳﺘﻪ از دﺳﺘﻮراﻟﻌﻤﻞﻫﺎي ﺣﮑﻮﻣﺘﯽﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺎ ﺷﺮﯾﻌﺖ‪ ،‬ﻣﻐﺎﯾﺮت ﻧﺪارد؛ ﻟﺬا ﺑﯽﺗﻮﺟﻬﯽ ﺑﻪ ﻣﻘﺮرات راﻧﻨﺪﮔﯽ‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ و ﺗﺨﻠﻒ از‬
‫آن‪ ،‬ﮔﻨﺎه و ﻣﻌﺼﯿﺖ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻋﺒﻮر از ﭼﺮاغ ﻗﺮﻣﺰ‪ ،‬ﺣﺮﮐﺖ در ﺟﻬﺖ‪ ‬ﻣﺨﺎﻟﻒ‪،‬‬
‫ﺣﺮﮐﺖﻫﺎي ﻣﺎرﭘﯿﭽﯽ و ﻧﻤﺎﯾﺸﯽ و اﻣﺜﺎل آن‪ .‬اﺟﺮاي اﯾﻦ دﺳﺘﻮراﻟﻌﻤﻞﻫﺎ ﮐﻪ از آن ﺑﻪ ﻋﻨﻮان‬
‫ﻣﻘﺮرات راﻫﻨﻤﺎﯾﯽ و راﻧﻨﺪﮔﯽ ﯾﺎد ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬واﺟﺐ اﺳﺖ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ وﻗﺘﯽ ﭼﺮاغ ﻗﺮﻣﺰ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮ‬
‫ﺷﻤﺎ واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻮﻗﻒ ﮐﻨﯿﺪ و ﺑﺪاﻧﯿﺪ ﮐﻪ ﻋﺒﻮر از ﭼﺮاغ ﻗﺮﻣﺰ‪ ،‬ﻣﻌﺼﯿﺖ اﺳﺖ؛ ﻧﮕﻮﯾﯿﺪ‪:‬‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﭼﻨﯿﻦ دﺳﺘﻮري ﻧﺪاده اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦﻫﺎ ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﺑﺸﺮيﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻬﺎدﻫﺎي ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ ﺳﺮِ‬
‫ﻫﻢ ﮐﺮدهاﻧﺪ و ﻣﺎ را ﺑﻪ اﺟﺮاي آن‪ ،‬ﻣﻠﺰَم ﺳﺎﺧﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﻟﺬا اﮔﺮ از ﭼﺮاغ ﻗﺮﻣﺰ ﻋﺒﻮر ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬ﺑﺎ زﺑﺎن‬
‫ﺣﺎل‪ ،‬ﺑﻪ ﭘﺮوردﮔﺎرﺗﺎن ﮔﻔﺘﻪاﯾﺪ‪ :‬از واﻟﯿﺎن و ﺻﺎﺣﺒﺎن اﻣﺮ‪ ،‬اﻃﺎﻋﺖ ﻧﻤﯽﮐﻨﻢ‪ .‬ﭘﻨﺎه ﺑﺮ اﷲ! در‬
‫ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫ُ‬
‫ِيعوا ْ ٱ َّ َ ْ ۡ ۡ‬ ‫َ‬ ‫ِين َء َام ُن ٓوا ْ أَط ُ‬ ‫َ َ‬
‫ُ‬
‫لر ُسول َوأو ِ� ٱ�م ِر مِن� ۡم﴾ ]اﻟﻨﺴﺎء ‪[٥٩ :‬‬ ‫ِيعوا ْ ٱ َّ َ‬
‫� َوأط ُ‬ ‫�� ُّ� َها ٱ َّ� َ‬
‫﴿ ٰٓ‬
‫اي ﻣﺆﻣﻨﺎن! از اﷲ اﻃﺎﻋﺖ ﮐﻨﯿﺪ و از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﺎن ﺑﺒﺮﯾﺪ و ﻧﯿﺰ از ﺻﺎﺣﺒﺎن اﻣﺮﺗﺎن‬
‫)ﻓﺮﻣﺎنﺑﺮداري ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ(‪.‬‬
‫ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺗﻘﺎﻃﻊﻫﺎ‪ ،‬ﺣﻖ ﺗﻘﺪم ﺑﺎ ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ در ﻣﺴﯿﺮِ اﺻﻠﯽ ﺣﺮﮐﺖ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﻟﺬا ﻣﻄﺎﺑﻖ اﯾﻦ ﻗﺎﻧﻮن ﺑﺎﯾﺪ ﻫﻨﮕﺎم ورود از ﻣﺴﯿﺮ ﻓﺮﻋﯽ ﺑﻪ اﺻﻠﯽ‪ ،‬ﺣﻖ ﺗﻘﺪم را‬
‫رﻋﺎﯾﺖ ﮐﻨﯿﺪ‪ .‬ﻫﻤﻪي دﺳﺘﻮراﻟﻌﻤﻞﻫﺎي ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ ﮐﻪ ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺷﺮﯾﻌﺖ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﭘﺎيﺑﻨﺪي ﺑﻪ آنﻫﺎ واﺟﺐ اﺳﺖ؛ و اﮔﺮ از دﺳﺘﻮرﻫﺎي ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ ﮐﻪ ﻣﺨﺎﻟﻒ‬
‫ﺷﺮﯾﻌﺖ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬اﻃﺎﻋﺖ ﻧﮑﻨﯿﻢ‪ ،‬ﻧﺎﺑﺴﺎﻣﺎﻧﯽ و ﻫﺮج و ﻣﺮج ﭘﺪﯾﺪ ﻣﯽآﯾﺪ و ﻫﺮﮐﺲ ﺑﻪ ﻣﯿﻞِ‬
‫ﺧﻮد رﻓﺘﺎر ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﭘﯿﺸﻮاﯾﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬از ﭼﺸﻢ ﻣﺮدم ﻣﯽاﻓﺘﻨﺪ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﺣﮑﺎم‪،‬‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﯾﺎﻧﯽ ﺑﺪون اﻣﺮ و ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﯽ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و ﻗﺎﺿﯿﺎن‪ ،‬در ﻣﻮﻗﻌﯿﺘﯽ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫ﻗﻀﺎوﺗﺸﺎن ﺑﯽاﻋﺘﺒﺎر ﻣﯽﮔﺮدد؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺣﮑﺎمِ ﺑﺪون ﺣﮑﻢ و ﻗﺎﺿﯿﺎنِ ﺑﺪون ﻗﻀﺎوت!‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪646‬‬

‫ﻟﺬا اﻃﺎﻋﺖ و ﻓﺮﻣﺎنﺑﺮداري از زﻣﺎمداران‪ ،‬واﺟﺐ اﺳﺖ؛ ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ از‬
‫اﷲ‪ ‬دﺳﺘﻮر دﻫﻨﺪ‪ .‬ﻣﺜﻼً اﮔﺮ ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﺑﺮاي ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ ﯾﺎ ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﻧﺮوﯾﺪ‪ ،‬ﻧﺒﺎﯾﺪ‬
‫از آنﻫﺎ اﻃﺎﻋﺖ ﮐﺮد‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﮔﺮ ﺧﻮاﻫﺎن ﻇﻠﻢ و ﺳﺘﻢ ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬اﻃﺎﻋﺖ از آنﻫﺎ در‬
‫اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻟﺬا اﮔﺮ ﺑﻪ ﺗﺮاﺷﯿﺪن رﯾﺶ دﺳﺘﻮر دﻫﻨﺪ‪ ،‬ﺣﮑﻤﺸﺎن ﺑﯽاﻋﺘﺒﺎر اﺳﺖ‬
‫و اﻃﺎﻋﺖ از آنﻫﺎ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﺑﻪوﯾﮋه اﮔﺮ ﺑﻪ ﺳﺮﺑﺎزان ﺗﺤﺖ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﯽ ﺧﻮد ﺣﮑﻢ‬
‫ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ آنﻫﺎ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪ :‬اﻃﺎﻋﺖ از اﯾﻦ دﺳﺘﻮر درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ و ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﺮﺑﺎزان‬
‫ﺗﺤﺖ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﯽ ﺧﻮد دﺳﺘﻮر ﻣﯽدﻫﻨﺪ ﮐﻪ رﯾﺶ ﺧﻮد را ﺑﺘﺮاﺷﻨﺪ‪ ،‬ﮔﻨﻪﮐﺎرﻧﺪ؛ زﯾﺮا ﺑﺎ ﺣﮑﻢ‬
‫اﷲ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﮔﺮ دﺳﺘﻮر دﻫﻨﺪ ﮐﻪ ﻟﺒﺎس ﺧﻮد را ﺑﻠﻨﺪ و ﭘﺎﯾﯿﻦﺗﺮ از ﻗﻮزك ﭘﺎ ﻗﺮار دﻫﻨﺪ؛‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪ :‬ﻧﺒﺎﯾﺪ از اﯾﻦ دﺳﺘﻮر اﻃﺎﻋﺖ ﮐﺮد؛ زﯾﺮا ﺑﻠﻨﺪ ﺑﻮدن ﻟﺒﺎس ﺗﺎ زﯾﺮ ﻗﻮزك‪ ‬ﭘﺎ ﺣﺮام‬
‫اﺳﺖ و اﮔﺮ ﻣﺎ را ﺑﻪ ﻋﻤﻞِ ﺣﺮاﻣﯽ دﺳﺘﻮر دﻫﯿﺪ‪ ،‬از ﺷﻤﺎ اﻃﺎﻋﺖ ﻧﻤﯽﮐﻨﯿﻢ؛ زﯾﺮا ﺣﮑﻢ‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﺎ و ﺷﻤﺎ‪ ،‬از ﺣﮑﻢِ ﻣﺎ و ﺷﻤﺎ ﻓﺮاﺗﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭘﺲ دﺳﺘﻮرﻫﺎي ﺻﺎﺣﺒﺎن اﻣﺮ و ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﯾﺎن‪ ،‬ﺳﻪ ﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻧﺨﺴﺖ‪ :‬ﻫﻤﺎن دﺳﺘﻮري را ﻣﯽدﻫﻨﺪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل داده اﺳﺖ؛ در ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻮاردي‬
‫اﻃﺎﻋﺖ از ﺣﮑﺎم و ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﯾﺎن‪ ،‬واﺟﺐ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا‪:‬‬
‫‪ -1‬دﺳﺘﻮرﺷﺎن ﺟﺰو ﻓﺮﻣﺎنﻫﺎي اﻟﻬﯽﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -2‬ﻫﺮ ﮐﺴﯽ ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ دﺳﺘﻮري ﺑﺪﻫﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ از او اﻃﺎﻋﺖ ﮐﺮد؛ زﯾﺮا وﻗﺘﯽ ﮐﺴﯽ‪،‬‬
‫ﺷﻤﺎ را ﺑﻪ اﻧﺠﺎم ﻋﻤﻞ ﻧﯿﮑﯽ ﻓﺮﻣﺎن دﻫﺪ ﮐﻪ واﺟﺐ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ آن را اﺟﺮا ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫دوم‪ :‬ﺑﻪ ﻣﻌﺼﯿﺖ و ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ از اﷲ‪ ‬دﺳﺘﻮر ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦﺟﺎ ﻧﺒﺎﯾﺪ از آنﻫﺎ اﻃﺎﻋﺖ‬
‫ﮐﺮد و اﮔﺮ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺳﺮﭘﯿﭽﯽ از ﭼﻨﯿﻦ ﻓﺮﻣﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎ را ﺷﮑﻨﺠﻪ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﻣﺠﺎزات‬
‫ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺷﺪ؛ ﺑﻪ دو دﻟﯿﻞ‪:‬‬
‫• ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﭘﺎﯾﻤﺎل ﮐﺮدن ﺣ ّ‬
‫ﻖ اﷲ؛ زﯾﺮا ﺑﻪ ﻣﻌﺼﯿﺖ و ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ از اﷲ‪ ‬دﺳﺘﻮر‬
‫دادهاﻧﺪ‪.‬‬
‫• ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺣﻖّ ﺷﻤﺎ؛ زﯾﺮا ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﺳﺘﻢ ﮐﺮدهاﻧﺪ و ﺑﺎﯾﺪ ﭘﺎﺳﺦﮔﻮي اﯾﻦ ﺳﺘﻢ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫آنﻫﺎ‪ ،‬ﺧﻮد ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷﻤﺎ ﺑﻨﺪهي ﭘﺮوردﮔﺎر ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ از اﷲ‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ‬
‫درﺳﺖ اﺳﺖ و ﻧﻪ ﺑﺮاي آنﻫﺎ‪.‬‬
 ‫‪647‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬وﺟﻮب ﻓﺮﻣﺎنﺑﺮداري از زﻣﺎمداران در ﭼﺎرﭼﻮب ﺷﺮﯾﻌﺖ‪...‬‬

‫ﺳﻮم‪ :‬اﮔﺮ ﺑﻪ ﭼﯿﺰي دﺳﺘﻮر دﻫﻨﺪ ﮐﻪ ﺷﺮﯾﻌﺖ ﻧﻪ ﺑﻪ آن دﺳﺘﻮر داده و ﻧﻪ از آن ﻧﻬﯽ‬

‫ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬اﻃﺎﻋﺖ از آنﻫﺎ در ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻮاردي واﺟﺐ اﺳﺖ و اﮔﺮ از آنﻫﺎ اﻃﺎﻋﺖ ﻧﮑﻨﯿﺪ‪،‬‬
‫ﮔﻨﻪﮐﺎر ﻣﯽﺷﻮﯾﺪ و اﯾﻦ ﺣﻖ را دارﻧﺪ ﮐﻪ ﺷﻤﺎ را ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺳﺮﭘﯿﭽﯽ‪ ،‬ﺗﻮﺑﯿﺦ ﮐﻨﻨﺪ؛ زﯾﺮا از‬
‫ﻓﺮﻣﺎن اﻟﻬﯽ درﺑﺎرهي اﻃﺎﻋﺖ از آنﻫﺎ ﺳﺮﭘﯿﭽﯽ ﮐﺮدهاﯾﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»ﺣﺮفﺷﻨﻮي و ﻓﺮﻣﺎنﺑﺮداري از ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﯾﺎن ﺑﺮ ﻫﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ واﺟﺐ اﺳﺖ؛ ﭼﻪ اﯾﻦ‬
‫ﻓﺮﻣﺎنﻫﺎ ﺑﺮاﯾﺶ ﺧﻮﺷﺎﯾﻨﺪ ﺑﺎﺷﺪ و ﭼﻪ ﻧﺎﮔﻮار؛ ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ ﺑﻪ ﮔﻨﺎه و ﻣﻌﺼﯿﺘﯽ اﻣﺮ ﺷﻮد ﮐﻪ‬
‫در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺣﺮفﺷﻨﻮي و اﻃﺎﻋﺖ‪ ،‬درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ«‪.‬‬
‫ﺑﺪﺗﺮ از اﯾﻦ ﭘﻨﺪار ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﭘﯿﻤﺎن ﺑﺴﺘﻦ ﺑﺎ ﺣﺎﮐﻢ‪ ،‬اﻋﺘﻘﺎد ﻧﺪارد و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﻦ‬
‫ﺑﺎ ﺣﺎﮐﻢ ﺑﯿﻌﺖ ﻧﮑﺮدهام و ﻫﯿﭻ ﺗﻌﻬﺪي ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ او ﻧﺪارم؛ ﭼﻨﯿﻦ ﭘﻨﺪار ﯾﺎ ﭼﻨﯿﻦ ﺳﺨﻨﯽ‬
‫ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ از ﺣﺎﮐﻢ اﻃﺎﻋﺖ و ﺣﺮفﺷﻨﻮي ﻧﺨﻮاﻫﻢ داﺷﺖ و او ﺑﺮ ﻣﻦ ﺣﻖ وﻻﯾﺖ‬
‫ﻧﺪارد‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬رويﮐﺮد‪ ‬ﺑﺴﯿﺎر زﺷﺘﯽﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺧﺒﺮ داده اﺳﺖ‪ :‬ﻫﺮﮐﺲ ﺑﺪون‬
‫ﺑﯿﻌﺖ ﺑﺎ ﭘﯿﺸﻮاي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻤﯿﺮد‪ ،‬ﯾﺎ در ﺣﺎﻟﯽ ﺑﻤﯿﺮد ﮐﻪ ﭘﯿﺸﻮاﯾﯽ ﻧﺪارد‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺮگ ﺟﺎﻫﻠﯽ‬
‫ﻣﺮده اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ ﻣﺮگ اﺳﻼم ﻧﻤﺮده و ﻣﺮﮔﺶ‪ ،‬ﻣﺮگ ﺟﺎﻫﻼن اﺳﺖ و ﺳﺰاﯾﺶ را ﻧﺰد‬
‫اﷲ‪ ‬ﺧﻮاﻫﺪ دﯾﺪ‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﺑﺮ ﻫﺮ اﻧﺴﺎﻧﯽ واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺸﻮا ﯾﺎ اﻣﯿﺮي داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ در ﭼﺎرﭼﻮب‬
‫ﺷﺮﯾﻌﺖ‪ ،‬از او اﻃﺎﻋﺖ ﮐﻨﺪ؛ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪» :‬ﻣﻦ‪ ،‬ﺧﻮدم ﺑﺎ ﺣﺎﮐﻢ ﭘﯿﻤﺎن ﻧﺒﺴﺘﻪام«‪،‬‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪ :‬ﺑﯿﻌﺖ ﺑﺴﺘﻦ ﺑﺮ آﺣﺎد ﻣﺮدم و ﯾﮑﺎﯾﮏ ﺷﻬﺮوﻧﺪان واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﯿﻌﺖ از‬
‫ﺳﻮي ﺑﺰرﮔﺎن و ﺳﺮآﻣﺪان ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﻨﻌﻘﺪ ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬از اﯾﻦرو ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪ :‬ﻣﮕﺮ ﻋﻤﻮم ﻣﺮدم ﺑﺎ‬
‫اﺑﻮﺑﮑﺮ‪ ،‬ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﻋﺜﻤﺎن و ﻋﻠﯽ‪ ‬ﺑﯿﻌﺖ ﮐﺮدﻧﺪ؟ ﺧﯿﺮ؛ ﺑﭽﻪﻫﺎ‪ ،‬زنﻫﺎ و ﺳﺎلﺧﻮردﮔﺎنِ ﻧﺎﺗﻮان‪،‬‬
‫ﺑﺎ اﯾﻦﻫﺎ ﺑﯿﻌﺖ ﻧﮑﺮدﻧﺪ؛ اﻫﺎﻟﯽ ﻣﮑﻪ ﯾﺎ ﻃﺎﺋﻒ ﺑﺮاي ﺑﯿﻌﺖ ﺑﺎ اﯾﻦﻫﺎ رﻫﺴﭙﺎر ﻣﺪﯾﻨﻪ ﻧﺸﺪﻧﺪ و‬
‫ﺑﻠﮑﻪ ﺧﺒﺮﮔﺎن ﻣﺮدم در ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺑﺎ ﺧﻠﻔﺎ ﺑﯿﻌﺖ ﮐﺮدﻧﺪ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﺑﯿﻌﺖ ﺑﺎ ﺗﻮاﻓﻖ و ﺗﻌﻬﺪ‬
‫ﺳﺮآﻣﺪان ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﻪ اﻧﺠﺎم رﺳﯿﺪ‪.‬‬
‫ﺑﯿﻌﺖ ﺑﺮ آﺣﺎد ﺟﺎﻣﻌﻪ‪ ،‬ﻧﻪ واﺟﺐ اﺳﺖ و ﻧﻪ ﻣﻤﮑﻦ‪ .‬ﻋﻤﻮم ﻣﺮدم‪ ،‬ﺗﺎﺑﻊِ ﺳﺮآﻣﺪان و‬
‫ﺧﺒﺮﮔﺎن ﺧﻮد ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﻫﺮﮐﺲ ﺳﺮآﻣﺪان ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﺎ او ﺑﯿﻌﺖ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ اﻣﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬
‫ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ و اﻃﺎﻋﺖ از او در ﺣﺪود دﯾﻦ و ﺷﺮﯾﻌﺖ‪ ،‬واﺟﺐ اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا اﮔﺮ ﮐﺴﯽ در‬
‫ﺣﺎﻟﯽ ﺑﻤﯿﺮد ﮐﻪ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﺎﺷﺪ ﭘﯿﺸﻮاﯾﯽ ﻧﺪارد‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺮگ ﺟﺎﻫﻠﯽ ﻣﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺮدم‬
‫دوران ﺟﺎﻫﻠﯿﺖ‪ ،‬ﮔﻤﺮاه ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪648‬‬

‫***‬
‫ْ ُْ َ َْ ُ‬ ‫ْ َُ َ ُ‬ ‫َ َ ُ ُ‬ ‫َ َ‬
‫و�ن اﺳﺘﻌ ِﻤﻞ ﻋﻠﻴ� ْﻢ‬
‫ِ‬ ‫ﻮا‪،‬‬ ‫‪ -٦٧١‬وﻋﻦ أ� ٍﺲ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل َرﺳﻮل اﷲِ‪» :‬ا ِﺳﻤﻌﻮا وأﻃ‬
‫ِﻴﻌ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫ٌّ َ َ َّ َ ْ ُ َ َ ٌ‬ ‫ٌْ‬
‫ﻋﺒﺪ ﺣبﻰﺸ ﻛﺄن رأﺳﻪ ز�ِيﺒﺔ«‪] .‬رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﻧﺲ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬از اﻣﯿﺮ ﺧﻮد ﺣﺮفﺷﻨﻮي و اﻃﺎﻋﺖ‬
‫ﮐﻨﯿﺪ؛ ﮔﺮﭼﻪ ﺑﺮدهاي ﺣﺒﺸﯽ و ﺳﯿﻪﻓﺎم ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﮔﻤﺎﺷﺘﻪ ﺷﻮد ﮐﻪ ﺳ‪‬ﺮَش ﺑﻪاﻧﺪازهي ﮐﺸﻤﺶ‪،‬‬
‫ﮐﻮﭼﮏ ﺑﺎﺷﺪ«‪.‬‬
‫ُ ْ َ‬ ‫َ ْ َ َّ ْ ُ َ َّ ُ‬ ‫َ َ َ ُ ُ‬
‫ﺮﺴك‬
‫ِ‬ ‫ﻋ‬ ‫ﻲﻓ‬ ‫ﺎﻋﺔ‬‫اﻟﻄ‬‫و‬ ‫ﻊ‬‫ﻤ‬ ‫الﺴ‬ ‫ﻚ‬ ‫ﻠﻴ‬ ‫ﻋ‬‫»‬ ‫‪:‬‬ ‫‪‬‬‫ِ‬ ‫ﷲ‬‫ا‬ ‫ﻮل‬ ‫‪ -٦٧٢‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳ‬
‫ُْ َ ْ َ َ َ ْ َ ََ َ َْ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﺮﺴك َوﻣنﺸ ِﻄﻚ وﻣﻜﺮﻫِﻚ وأﺛ َﺮ ٍة ﻋﻠﻴﻚ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫و� ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺣﺮفﺷﻨﻮي و اﻃﺎﻋﺖ از اﻣﯿﺮ ‪-‬‬
‫در ﻫﺮ ﺷﺮاﯾﻄﯽ‪ -‬در ﺳﺨﺘﯽ و آﺳﺎﻧﯽ‪ ،‬در ﺧﻮﺷﯽ و ﻧﺎﺧﻮﺷﯽ‪ ،‬و زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺗﻮ‬
‫ﺗﺒﻌﯿﺾ و ﺣﻖﮐُﺸﯽ ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬ﺑﺮ ﺗﻮ واﺟﺐ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬در اداﻣﻪي اﺣﺎدﯾﺜﯽ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺑﺎب‪ ،‬ذﮐﺮ ﮐﺮده‪ ،‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن‬
‫آورده اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬اﻧﺲ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬از اﻣﯿﺮ ﺧﻮد ﺣﺮفﺷﻨﻮي‬
‫و اﻃﺎﻋﺖ ﮐﻨﯿﺪ؛ ﮔﺮﭼﻪ ﺑﺮدهاي ﺣﺒﺸﯽ و ﺳﯿﻪﻓﺎم ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﮔﻤﺎﺷﺘﻪ ﺷﻮد ‪ -‬ﯾﺎ ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﻣﺴﻠﻂ‬
‫ﮔﺮدد‪ -‬ﮐﻪ ﺳ‪‬ﺮَش ﺑﻪﺳﺎن ﮐﺸﻤﺶ ﺑﺎﺷﺪ«‪.‬‬
‫اﯾﻦﺟﺎ روي ﺳﺨﻦ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺎ ﻋﺮبﻫﺎ ﺑﻮد؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ آنﻫﺎ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬اﮔﺮ ﺑﺮدهاي ﺣﺒﺸﯽ‪،‬‬
‫ﻧﻪ ﻋﺮب ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﮔﻤﺎﺷﺘﻪ ﺷﻮد ﯾﺎ ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﭼﯿﺮه ﮔﺮدد ﮐﻪ ﭘﺸﺖ در ﭘﺸﺖ و از ﻫﺮ ﺟﻬﺖ‪،‬‬
‫ﺑﺮده اﺳﺖ‪ ،‬از او اﻃﺎﻋﺖ ﮐﻨﯿﺪ‪ .‬ﻣﻮﻫﺎي ﺳﺮِ اﻫﺎﻟﯽ ﺣﺒﺸﻪ‪ ،‬ﺣﻠﻘﻪﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻣﺜﻞ‬
‫ﮐﺸﻤﺶ ﺑﻪﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬اﯾﻦ را ﺑﺮاي ﻣﺒﺎﻟﻐﻪ ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮد؛ ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﺑﺮدهاي ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﻣﺴﻠﻂ ﮔﺮدد‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ از او اﻃﺎﻋﺖ ﮐﻨﯿﺪ؛ ﭼﻪ در ﻣﻘﺎم واﻻﺗﺮﯾﻦ ﻣﻘﺎم ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ و ﭼﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺴﺆول ﯾﺎ ﮐﺎرﮔﺰاري ﻣﻨﻄﻘﻪاي ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﮔﻤﺎﺷﺘﻪ ﺷﻮد‪ .‬در ﻫﺮ ﺻﻮرت‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.(7142 ،696 ،693) :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.1836 :‬‬
 ‫‪649‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬وﺟﻮب ﻓﺮﻣﺎنﺑﺮداري از زﻣﺎمداران در ﭼﺎرﭼﻮب ﺷﺮﯾﻌﺖ‪...‬‬

‫ﺑﺎﯾﺪ از او اﻃﺎﻋﺖ ﮐﻨﯿﺪ‪ .‬ﻟﺬا اﮔﺮ ﺑﻪﻓﺮض ﻣﺜﺎل ﺷﺨﺼﯽ از ﭘﺎﯾﯿﻦﺗﺮﯾﻦ ﻃﺒﻘﺎت اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪،‬‬
‫ﻗﺪرت را ﺑﻪدﺳﺖ ﮔﯿﺮد‪ ،‬ﺑﺮ ﻣﺎ واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ از او اﻃﺎﻋﺖ ﮐﻨﯿﻢ؛ زﯾﺮا ﻋﻠﺖ‪ ،‬ﯾﮑﯽﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭼﻮن اﮔﺮ از او اﻃﺎﻋﺖ ﻧﮑﻨﯿﻢ‪ ،‬ﻫﺮج و ﻣﺮج و ﻧﺎﺑﺴﺎﻣﺎﻧﯽ ﭘﺪﯾﺪ ﻣﯽآﯾﺪ و اﻣﻨﯿﺖ از ﻣﯿﺎن‬
‫ﻣﯽرود و ﻧﺎاﻣﻨﯽ ﻫﻤﻪ ﺟﺎ را ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻦﮐﻪ اﻃﺎﻋﺖ از واﻟﯿﺎن و ﻓﺮﻣﺎﻧﺮاوﯾﺎن‪،‬‬
‫واﺟﺐ اﺳﺖ؛ ﻣﮕﺮ در ﻣﻮاردي ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﺼﯿﺖ و ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ از اﷲ‪ ‬دﺳﺘﻮر ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪.‬‬
‫و اﻣﺎ ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪‬؛ در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺣﺮفﺷﻨﻮي‬
‫و اﻃﺎﻋﺖ از اﻣﯿﺮ ‪ -‬در ﻫﺮ ﺷﺮاﯾﻄﯽ‪ -‬در ﺳﺨﺘﯽ و آﺳﺎﻧﯽ‪ ،‬در ﺧﻮﺷﯽ و ﻧﺎﺧﻮﺷﯽ‪ ،‬و زﻣﺎﻧﯽ‬
‫ﮐﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺗﻮ ﺗﺒﻌﯿﺾ و ﺣﻖﮐُﺸﯽ ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬ﺑﺮ ﺗﻮ واﺟﺐ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﻣﻨﻈﻮر از ﺧﻮﺷﯽ و ﻧﺎﺧﻮﺷﯽ‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﺗﻮ ﺑﺪﻫﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻣﯿﻞِ ﺗﻮ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ اﻃﺎﻋﺖ ﮐﻨﯽ؛ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻓﺮﻗﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ اﺟﺮاي آن ﺳﺨﺖ ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ‬
‫آﺳﺎن‪ .‬در ﻫﺮ ﺻﻮرت‪ ،‬اﻃﺎﻋﺖ واﺟﺐ اﺳﺖ؛ ﻣﮕﺮ در ﻣﻮاردي ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﺼﯿﺖ و ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ از‬
‫اﷲ‪ ‬دﺳﺘﻮر دﻫﻨﺪ‪ .‬ﭘﺲ اﮔﺮ ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ ﻫﺴﺘﯽ‪ ،‬ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﺑﻬﺎﻧﻪي ﺛﺮوﺗﯽ ﮐﻪ داري از ﻓﺮﻣﺎن‬
‫ﺣﺎﮐﻢ ﺳﺮﭘﯿﭽﯽ ﻧﻤﺎﯾﯽ و اﮔﺮ ﻓﻘﯿﺮ ﻫﺴﺘﯽ‪ ،‬ﻧﮕﻮ‪ :‬ﻣﺮا ﺑﺎ ﺣﮑﺎم ﭼﻪﮐﺎر؟ آنﻫﺎ ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ ﻫﺴﺘﻨﺪ‬
‫و ﻣﻦ‪ ،‬ﻓﻘﯿﺮم‪ .‬ﻟﺬا اﮔﺮ ﺣﮑﺎم از ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ اﻣﮑﺎﻧﺎت ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬در ﮐﺎخ زﻧﺪﮔﯽ ﮐﻨﻨﺪ و‬
‫ﺳﻮارِ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﻣﺎﺷﯿﻦﻫﺎ ﺷﻮﻧﺪ و ﻟﺒﺎسﻫﺎي ﺷﯿﮏ و زﯾﺒﺎﯾﯽ ﺑﭙﻮﺷﻨﺪ و ﻣﺎ از ﭼﻨﯿﻦ اﻣﮑﺎﻧﺎﺗﯽ‬
‫ﺑﺮﺧﻮردار ﻧﺒﺎﺷﯿﻢ‪ ،‬ﺑﺎز ﻫﻢ وﻇﯿﻔﻪ دارﯾﻢ از آنﻫﺎ اﻃﺎﻋﺖ ﮐﻨﯿﻢ؛ ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﮕﻮﯾﯿﻢ‪ :‬ﭼﺮا از اﯾﻦﻫﺎ‬
‫اﻃﺎﻋﺖ ﮐﻨﻢ ﮐﻪ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ زﻧﺪﮔﯽ را دارﻧﺪ و ﻣﻦ‪ ،‬ﺧﺎﻧﻪاي ﮔ‪‬ﻠﯽ ﻫﻢ ﺑﺮاي ﺳﮑﻮﻧﺖ ﻧﺪارم‪.‬‬
‫ﭼﻨﯿﻦ رويﮐﺮدي ﺑﺮ ﻣﺎ ﺣﺮام اﺳﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎﯾﺪ از آنﻫﺎ اﻃﺎﻋﺖ ﮐﻨﯿﻢ‪ .‬زﯾﺮا آنﻫﺎ ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ و‬
‫وﻇﯿﻔﻪي ﺧﻮد را دارﻧﺪ و ﻣﺎ‪ ،‬وﻇﺎﯾﻒ ﺧﻮد را دارﯾﻢ؛ ﻣﺎ ﺑﺎﯾﺪ اﻃﺎﻋﺖ ﮐﻨﯿﻢ و آنﻫﺎ ﺑﺎﯾﺪ‬
‫ﺧﯿﺮﺧﻮاه ﻣﺎ ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﻣﻄﺎﺑﻖ رﻫﻨﻤﻮد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺮ ﻣﺎ ﺣﮑﻢ ﺑﺮاﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫َ‬ ‫َْ‬
‫ﺮﺒوا َﺣ َّﻰﺘ ﺗﻠﻘﻮ ِ� ﻰﻠﻋ‬ ‫� ْﻢ َﺳﺘَﻠْ َﻘ ْﻮ َن َ� ْﻌﺪي أَﺛَ َﺮ ًة ْ‬
‫ﻓﺎﺻ ُ‬ ‫َّ ُ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ اﻧﺼﺎر‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪ِ » :‬إﻧ‬
‫ِ‬
‫ْ‬
‫اﺤﻟ ْﻮ ِض«‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﭘﺲ از ﻣﻦ‪ ،‬ﺗﺒﻌﯿﺾ و ﺣﻖﮐُﺸﯽ ﺧﻮاﻫﯿﺪ دﯾﺪ؛ ﭘﺲ ﺻﺒﺮ ﮐﻨﯿﺪ ﺗﺎ ﻣﺮا در‬
‫ﮐﻨﺎر ﺣﻮض ﻣﻼﻗﺎت ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ«‪ .‬اﯾﻦ را ﻫﺰار و ﭼﻬﺎرﺻﺪ ﺳﺎلِ ﻗﺒﻞ ﺑﻪ اﻧﺼﺎر‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪ .‬ﮔﻮﯾﺎ از‬
‫ﻫﻤﺎن زﻣﺎن‪ ،‬ﺣﮑﺎم ﺣﻘﻮق ﻣﺮدم را ادا ﻧﻤﯽﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﻓﺮﻣﻮدهي رﺳﻮلاﷲ‪،‬‬
‫ﺗﺒﻌﯿﺾﻫﺎ و ﺣﻖﮐُﺸﯽﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺣﮑﺎم اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻊ از اﯾﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﺮدم از آنﻫﺎ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪3792 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1845 :‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪650‬‬

‫اﻃﺎﻋﺖ ﻧﮑﻨﻨﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ اﻃﺎﻋﺖ از آنﻫﺎ در ﻫﺮ ﺷﺮاﯾﻄﯽ واﺟﺐ اﺳﺖ؛ ﺟﺰ در ﻣﻮاردي ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫ﻣﻌﺼﯿﺖ و ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ از اﷲ‪ ‬دﺳﺘﻮر دﻫﻨﺪ‪.‬‬
‫َ َ ََََْ ْ ً‬ ‫َّ‬ ‫ُ َّ َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬
‫ﻣ�ﻻ‪،‬‬ ‫رﺳﻮل ا�ِ‪ِ ‬ﻲﻓ ﺳﻔ ٍﺮ‪�� ،‬ﻨﻟﺎ ِ‬ ‫ِ‬ ‫‪ -٦٧٣‬وﻋﻦ ﻋﺒ ِﺪ ا�ِ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو‪ $‬ﻗﺎل‪ :‬ﻛﻨﺎ ﻣﻊ‬
‫ْ َ َُ‬ ‫َ َ‬ ‫َّ ْ ْ َ ُ َ َّ َ ْ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َّ ْ ُ ُ‬
‫رﺳﻮل‬
‫ِ‬ ‫ﺮﺸه ِ‪ ،‬إذ ﻧﺎدى ﻣﻨﺎدي‬ ‫ﻓ ِﻤﻨﺎ ﻣﻦ ﻳﺼﻠِﺢ ﺧِﺒﺎءه‪ ،‬وﻣِﻨﺎ ﻣﻦ ﻳنﺘ ِﻀﻞ‪ ،‬وﻣِﻨﺎ ﻣﻦ ﻫﻮ ﻲﻓ ﺟ ِ‬
‫َّ َ َ‬ ‫َّ ُ َ ْ َ ُ ْ َ ٌّ َ ْ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫َْ َْ‬ ‫ٌ‬ ‫َّ‬ ‫َّ‬
‫ﻲﺒ �ﺒ� إﻻ ﺎﻛن‬ ‫ِ‬ ‫ﻮل ا�ِ‪ ‬ﻓﻘﺎل‪» :‬إﻧﻪ لﻢ ﻳ�ﻦ ﻧ‬ ‫ِ‬ ‫ا�ِ‪ :‬الﺼﻼة ﺟﺎﻣِﻌﺔ‪ .‬ﻓﺎﺟﺘﻤﻌﻨﺎ إﻰﻟ َرﺳ‬
‫َّ ُ َّ َ ُ‬ ‫َُ ُ َُ‬ ‫ﻳﻌﻠَ ُﻤ ُﻪ ل َ ُﻬﻢ‪ ،‬و�ُﻨﺬ َِر ُﻫﻢ َ َّ‬ ‫ْ‬ ‫َ ًّ َ ْ ْ َ ُ َّ ُ َّ َ ُ َ َ‬
‫ﺮﺷ ﻣﺎ ﻳﻌﻠﻤﻪ لﻬﻢ‪ ،‬و�ن أﻣﺘ� ْﻢ‬ ‫� ﻣﺎ‬ ‫ﺣﻘﺎ ﻋﻠﻴ ِﻪ أن ﻳﺪل أﻣﺘﻪ َ ﻰﻠﻋ ِ‬
‫ﺧ‬
‫ُ َ ٌ ُ ُِّ‬ ‫ََ‬ ‫ٌ ُ ٌ ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫وﺳ ُﻴﺼ ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ َ َ ُ‬
‫ﻮر ﺗﻨﻜ ُِﺮو�ﻬﺎ‪ ،‬وﺗﻲﺠء ﻓ ِﻦﺘ ﻳﺮ�ﻖ‬ ‫ﻴﺐ آﺧ َِﺮﻫﺎ ﺑﻼء وأم‬ ‫ِ‬ ‫ﻫ ِﺬه ِ ﺟ ِﻌﻞ ﺎﻋﻓﻴﺘﻬﺎ ِﻲﻓ أ َّوﻬﻟِﺎ‪،‬‬
‫َُ‬ ‫ُ َْ َ ُ‬ ‫ُْ َ‬ ‫َُْ َ ُ ُ‬ ‫َ ُ َْ ً‬
‫وﺗﻲﺠء اﻟ ِﻔﺘﻨﺔ‬ ‫ُ‬ ‫ﺑﻌﻀﻬﺎ �ﻌﻀﺎ‪ ،‬وﺗﻲﺠء اﻟ ِﻔﺘﻨﺔ ﻓﻴﻘﻮل اﻤﻟﺆﻣِﻦ‪ :‬ﻫ ِﺬه ِ مﻬﻠِﻜﻲﺘ‪َّ � ،‬ﻢ �ﻨﻜ ِﺸﻒ‪،‬‬
‫َّ َ َ ْ َ ْ َ َّ ُ ُ‬ ‫ُْ َ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ َ ْ َ َ َّ ْ ُ َ ْ َ َ َ‬ ‫ََُ ُ ُْ‬
‫�ﻴﻘﻮل الﻤﺆﻣِﻦ‪ :‬ﻫ ِﺬه ِ ﻫﺬِه‪� ،‬ﻤﻦ أﺣﺐ أن ﻳﺰﺣﺰح ﻋ ِﻦ اﻨﻟﺎر و�ﺪﺧﻞ اﺠﻟﻨﺔ‪ ،‬ﻓﻠﺘﺄﺗ ِ ِﻪ ﻣﻨِيﺘﻪ‬
‫ُ ُّ َ ْ ُ َ‬ ‫َّ‬ ‫ْ ْ‬
‫ً‬
‫إﻴﻟﻪ‪ .‬وﻣﻦ ﺑﺎﻳﻊ إﻣﺎﻣﺎ‬
‫َ ْ َ‬ ‫ﺆ� َ ْ‬ ‫ﺎس اﺬﻟي �ِﺐ أن ﻳ‬ ‫ت إﻰﻟ اﻨﻟَّ ِ‬ ‫َ‬ ‫َ ُ َ ُ ْ ُ َّ َ ْ‬
‫وﻫﻮ ﻳﺆﻣِﻦ ﺑ ِﺎ�ِ واﻴﻟَﻮ ِم اﻵﺧِﺮ ‪ ،‬وﻴﻟَﺄ ِ‬
‫ْ ُ َُُ‬ ‫ُ ُ‬ ‫َ ْ َ َ َ‬ ‫ْ ََ‬ ‫َ َ َْ َ ُ ُْ‬ ‫ََ ْ َ َ ْ َ َ‬
‫ﺎء آﺧ ُﺮ ﻳﻨﺎزﻋﻪ‪ ،‬ﻓﺎﺮﺿ�ﻮا �ﻨﻖ‬ ‫ﻓﺄ�ﻄﺎهُ ﺻﻔﻘﺔ ﻳ ِﺪه ِ‪ ،‬وﺛﻤﺮة ﻗﻠﺒﻪ‪ ،‬ﻓﻠﻴ ِﻄﻌﻪ إ ِ ِن اﺳﺘﻄﺎع‪ ،‬ﻓﺈن ﺟ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫َ‬
‫اﻵﺧ ِﺮ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در ﺳﻔﺮ ﺑﻮدﯾﻢ و ﺟﺎﯾﯽ اﺗﺮاق‬
‫ﮐﺮدﯾﻢ‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺎ ﭼﺎدرِ ﺧﻮد را ﻧﺼﺐ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ؛ ﺑﺮﺧﯽ ﻫﻢ ﻣﺴﺎﺑﻘﻪي ﺗﯿﺮاﻧﺪازي‬
‫ﻣﯽدادﻧﺪ و ﻋﺪهاي ﻣﺸﻐﻮل ﭼﺮاﻧﺪن ﺷﺘﺮان ﺧﻮد ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﻨﺎدي رﺳﻮلاﷲ‪ ‬اﻋﻼم ﮐﺮد‪:‬‬
‫ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﺑﺮﭘﺎﺳﺖ؛ ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ وﻗﺖ‪ ‬ﻧﻤﺎز اﺳﺖ‪ -.‬ﻫﻤﻪ ﻧﺰد‪ ‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺟﻤﻊ ﺷﺪﯾﻢ‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮي ﭘﯿﺶ از ﻣﻦ وﻇﯿﻔﻪ داﺷﺖ اﻣﺘﺶ را ﺑﻪ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﺧﯿﺮ و ﺻﻼﺣﺸﺎن را در‬
‫آن ﻣﯽداﻧﺴﺖ‪ ،‬راﻫﻨﻤﺎﯾﯽ ﮐﻨﺪ و آنﻫﺎ را از آنﭼﻪ ﺑﺮاي آنﻫﺎ ﺑﺪ ﻣﯽداﻧﺴﺖ‪ ،‬ﺑﺮﺣﺬر ﺑﺪارد‪.‬‬
‫ﻋﺎﻓﯿﺖ و ﺳﻼﻣﺖ‪ ‬اﯾﻦ اﻣﺖ از ﻓﺘﻨﻪﻫﺎ‪ ،‬در اﺑﺘﺪاي آن ﻧﻬﺎده ﺷﺪه اﺳﺖ و اﻣﺖ در آﯾﻨﺪه ﺑﻪ‬
‫ﻓﺘﻨﻪﻫﺎ و اﻣﻮري دﭼﺎر ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺷﻤﺎ آنﻫﺎ را ﻧﻤﯽﭘﺴﻨﺪﯾﺪ و ﻓﺘﻨﻪﻫﺎﯾﯽ ﭘﺪﯾﺪار ﻣﯽﮔﺮدد‬
‫ﮐﻪ ﻫﺮﯾﮏ از آنﻫﺎ ﺑﻪﻗﺪري ﺳﻨﮕﯿﻦ و ﺷﺪﯾﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﺘﻨﻪﻫﺎي ﭘﯿﺶ از ﺧﻮد را ﺳﺒﮏ و‬
‫ﺧﻔﯿﻒ ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻓﺘﻨﻪاي ﭘﯿﺶ ﻣﯽآﯾﺪ و ﻣﺆﻣﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﯾﻦ‪ ،‬ﻣﺎﯾﻪي ﻫﻼﮐﺖ ﻣﻦ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﻓﺘﻨﻪ ﺑﺮﻃﺮف ﻣﯽﺷﻮد و ﻓﺘﻨﻪاي دﯾﮕﺮ ﻣﯽآﯾﺪ و ﻣﺆﻣﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﯾﻦ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻓﺘﻨﻪي‬
‫ﻫﻼﮐﺖﺑﺎر اﺳﺖ ‪ -‬و ﻓﺘﻨﻪي ﭘﯿﺸﯿﻦ ﺑﺮ او آﺳﺎن ﻣﯽﮔﺮدد‪ -.‬ﭘﺲ ﻫﺮﮐﺲ دوﺳﺖ دارد از‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1844 :‬‬

 ‫‪651‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬وﺟﻮب ﻓﺮﻣﺎنﺑﺮداري از زﻣﺎمداران در ﭼﺎرﭼﻮب ﺷﺮﯾﻌﺖ‪...‬‬

‫آﺗﺶ دوزخ دور و وارد‪ ‬ﺑﻬﺸﺖ ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ در زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺮﮔﺶ ﻓﺮا ﻣﯽرﺳﺪ‪ ،‬ﺑﻪ اﷲ و‬
‫آﺧﺮت اﯾﻤﺎن داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎ ﻣﺮدم ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي رﻓﺘﺎر ﮐﻨﺪ ﮐﻪ دوﺳﺖ دارد ﺑﺎ ﺧﻮدش‬
‫ﻫﻤﺎنﻃﻮر رﻓﺘﺎر ﮔﺮدد‪ .‬و ﻫﺮﮐﺲ ﺑﺎ ﺣﺎﮐﻤﯽ ﺑﯿﻌﺖ ﮐﺮد و ﺑﺎ دﺳﺖ و دلِ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺎ او ﭘﯿﻤﺎن‬
‫ﺑﺴﺖ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﻫﺮﭼﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ از او اﻃﺎﻋﺖ ﮐﻨﺪ و اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﺮ ﺳﺮِ ﻗﺪرت ﺑﺎ ﺣﺎﮐﻢ ﻧﺰاع ﮐﺮد‪،‬‬
‫ﮔﺮدﻧﺶ را ﺑﺰﻧﯿﺪ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬در ﺑﺎب وﺟﻮب اﻃﺎﻋﺖ از زﻣﺎمداران‪ ،‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ذﮐﺮ ﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬اﺑﻦﻋﻤﺮو‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﺑﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در ﺳﻔﺮ ﺑﻮدﯾﻢ و ﺟﺎﯾﯽ اﺗﺮاق ﮐﺮدﯾﻢ«‪ .‬ﻣﺮدم‬
‫ﭘﺮاﮐﻨﺪه ﺷﺪﻧﺪ و ﻫﺮﮐﺴﯽ ﺑﻪ ﮐﺎري ﻣﺸﻐﻮل ﺷﺪ‪» .‬ﯾﮑﯽ ﭼﺎدرش را ﻧﺼﺐ ﻣﯽﮐﺮد؛ ﺑﺮﺧﯽ‬
‫ﻣﺴﺎﺑﻘﻪي ﺗﯿﺮاﻧﺪازي ﻣﯽدادﻧﺪ و ﻋﺪهاي ﻣﺸﻐﻮل ﭼﺮاﻧﺪن ﺷﺘﺮان ﺧﻮد ﺑﻮدﻧﺪ«‪ .‬و اﯾﻦ‪ ،‬ﻋﺎدت‬
‫ﻣﺮدم اﺳﺖ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ در ﻣﺴﺎﻓﺮت ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﺟﺎﯾﯽ اﺗﺮاق ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻫﺮﮐﺲ ﺑﻪ ﮐﺎري ﻣﺸﻐﻮل‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫»در اﯾﻦ ﻣﯿﺎن‪ ،‬ﻣﻨﺎدي رﺳﻮلاﷲ‪ ‬اﻋﻼم ﮐﺮد‪ :‬ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﺑﺮﭘﺎﺳﺖ«‪ .‬اﻋﻼم ﻧﻤﺎز ﮐﺴﻮف‬
‫اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ؛ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮاي ﮔﺮدآﻣﺪن ﻣﺮدم در ﻧﺰد اﻣﯿﺮ ﯾﺎ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﺎي اﯾﻦﮐﻪ اﻋﻼم‬
‫ﮐﻨﻨﺪ ﻓﻼنﺟﺎ ﺟﻤﻊ ﺷﻮﯾﺪ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻧﻤﺎز ﺑﺮﭘﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﻫﻤﻪ ﻧﺰد‪ ‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺟﻤﻊ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﺮاي آنﻫﺎ ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ ﮐﺮد و ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»ﻫﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮي ﭘﯿﺶ از ﻣﻦ وﻇﯿﻔﻪ داﺷﺖ اﻣﺘﺶ را ﺑﻪ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﺧﯿﺮ و ﺻﻼﺣﺸﺎن را‬
‫در آن ﻣﯽداﻧﺴﺖ‪ ،‬راﻫﻨﻤﺎﯾﯽ ﮐﻨﺪ و آنﻫﺎ را از آنﭼﻪ ﺑﺮاي آنﻫﺎ ﺑﺪ ﻣﯽداﻧﺴﺖ‪ ،‬ﺑﺮﺣﺬر‬
‫ﺑﺪارد«‪.‬‬
‫ﻫﻤﻪي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان ﺧﯿﺮﺧﻮاه اﻣﺖ ﺧﻮد ﺑﻮدﻧﺪ و ﻧﯿﮏ و ﺑﺪ را ﺑﺮاﯾﺸﺎن ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و‬
‫آنﻫﺎ را ﺑﻪ ﺳﻮي ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ ﺗﺸﻮﯾﻖ ﻣﯽﻧﻤﻮدﻧﺪ و از ﺑﺪيﻫﺎ ﺑﺮﺣﺬر ﻣﯽداﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻋﻠﻤﺎ و ﻃﻼب ﻋﻠﻢ ﻧﯿﺰ وﻇﯿﻔﻪ دارﻧﺪ ﻧﯿﮏ و ﺑﺪ را ﺑﺮاي ﻣﺮدم ﺑﯿﺎن ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬آنﻫﺎ را ﺑﻪ‬
‫ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ ﻓﺮا ﺑﺨﻮاﻧﻨﺪ و آﻧﺎن را از ﺷﺮ و ﺑﺪي ﺑﺮﺣﺬر ﺑﺪارﻧﺪ؛ زﯾﺮا ﻋﻠﻤﺎي اﯾﻦ اﻣﺖ‪،‬‬
‫وارﺛﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﭘﺲ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﮐﺮم‪ ‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮي ﻧﻤﯽآﯾﺪ و ﺑﺎ ﺑﻌﺜﺖ ﻣﺤﻤﺪ‬
‫ﻣﺼﻄﻔﯽ‪ ،‬ﻧﺒﻮت ﭘﺎﯾﺎن ﯾﺎﻓﺖ و ﺗﻨﻬﺎ ﻋﻠﻤﺎي اﯾﻦ اﻣﺖ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ دﯾﻦ و ﺷﺮﯾﻌﺖ را ﻓﺮا‬
‫ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ و ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪﺟﺎي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان‪ ،‬ﻣﺮدم را ﺑﻪ ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ ﻓﺮا ﺑﺨﻮاﻧﻨﺪ و آنﻫﺎ را از ﺑﺪيﻫﺎ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪652‬‬

‫ﻣﻨﻊ ﮐﻨﻨﺪ و ﻧﯿﮏ و ﺑﺪ را ﺑﺮاﯾﺸﺎن ﺑﯿﺎن ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻋﺎﻓﯿﺖ و‬
‫ﺳﻼﻣﺖ‪ ‬اﯾﻦ اﻣﺖ از ﻓﺘﻨﻪﻫﺎ‪ ،‬در اﺑﺘﺪاي آن ﻧﻬﺎده ﺷﺪه اﺳﺖ«‪ .‬در دوران ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬و ﻧﯿﺰ در‬
‫دوران اﺑﻮﺑﮑﺮ و ﻋﻤﺮ‪ $‬ﻓﺘﻨﻪاي در اﯾﻦ اﻣﺖ وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﻏﻼمِ ﻣﻐﯿﺮه ﺑﻪ ﻧﺎمِ‬
‫اﺑﻮﻟﺆﻟﺆ ﮐﻪ ﻣﺠﻮﺳﯽ ﭘﻠﯿﺪ و ﺑﺪﻃﯿﻨﺘﯽ ﺑﻮد و ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻣﯿﺮ ﻣﺆﻣﻨﺎن‪ ،‬ﻋﻤﺮ‪ ‬ﮐﯿﻨﻪ داﺷﺖ‪،‬‬
‫ﻋﻤﺮ‪ ‬را ﺑﻪ ﺷﻬﺎدت رﺳﺎﻧﺪ‪ .‬وﻗﺘﯽ ﻋﻤﺮ‪ ‬ﺑﺮاي ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ ﺟﻠﻮ رﻓﺖ‪ ،‬اﺑﻮﻟﺆﻟﺆ ﺑﺎ ﺧﻨﺠﺮي‬
‫دو ﺳ‪‬ﺮ ﮐﻪ آﻏﺸﺘﻪ ﺑﻪ ﺳﻢ ﺑﻮد و دﺳﺘﻪاش در وﺳﻂ ﻗﺮار داﺷﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻤﺮ‪ ‬ﺿﺮﺑﻪ زد؛‬
‫ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﺷﮑﻢِ آن ﺑﺰرﮔﻮار ﭘﺎره ﺷﺪ‪ .‬ﻋﻤﺮ‪ ‬ﺳﻪ روز زﻧﺪه ﺑﻮد و آنﮔﺎه ﺟﺎن ﺑﻪ ﺟﺎن‬
‫آﻓﺮﯾﻦ ﺳﭙﺮد‪.‬‬
‫اﺑﻮﻟﺆﻟﺆ‪ ،‬اﯾﻦ ﻣﺮد ﺧﺒﯿﺚ ﭘﺲ از ﺗﺮور ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﮔﺮﯾﺨﺖ؛ ﻣﺮدم ﺑﻪ دﻧﺒﺎﻟﺶ دوﯾﺪﻧﺪ‪ .‬در‬
‫اﯾﻦ ﺗﻌﻘﯿﺐ و ﮔﺮﯾﺰ‪ ،‬ﺳﯿﺰده ﻧﻔﺮ ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪ؛ زﯾﺮا ﺧﻨﺠﺮ اﺑﻮﻟﺆﻟﺆ‪ ،‬دو ﺳ‪‬ﺮ ﺑﻮد و دﺳﺘﻪاش در‬
‫وﺳﻂ ﻗﺮار داﺷﺖ؛ وي ﺧﻨﺠﺮ را ﺑﻪ ﭼﭗ و راﺳﺖ ﺣﺮﮐﺖ ﻣﯽداد ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﯾﮑﯽ از‬
‫ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ ،‬زﯾﻠﻮﯾﯽ ﺣﺼﯿﺮي روي اﺑﻮﻟﺆﻟﺆ اﻧﺪاﺧﺖ و اﺑﻮﻟﺆﻟﺆ ﺧﻮدﮐﺸﯽ ﮐﺮد‪ .‬از آن زﻣﺎن ﻓﺘﻨﻪ‬
‫ﺳﺮ ﺑﺮآورد‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ ﻓﺘﻨﻪﻫﺎ ﯾﮑﯽ ﭘﺲ از دﯾﮕﺮي ﻣﯽآﯾﺪ و ﻫﺮ‬
‫ﯾﮏ از ﻓﺘﻨﻪي ﭘﯿﺶ از ﺧﻮد‪ ،‬ﺑﺪﺗﺮ و ﺳﻨﮕﯿﻦﺗﺮ اﺳﺖ؛ در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻓﺘﻨﻪي ﭘﯿﺶ از ﺧﻮد را‬
‫ﺳﺒﮏ ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻓﺘﻨﻪﻫﺎﯾﯽ ﭘﺪﯾﺪار ﻣﯽﮔﺮدد ﮐﻪ ﻫﺮﯾﮏ از آنﻫﺎ‬
‫ﺑﻪﻗﺪري ﺳﻨﮕﯿﻦ و ﺷﺪﯾﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﺘﻨﻪﻫﺎي ﭘﯿﺶ از ﺧﻮد را ﺳﺒﮏ و ﺧﻔﯿﻒ ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ؛‬
‫ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻓﺘﻨﻪاي ﭘﯿﺶ ﻣﯽآﯾﺪ و ﻣﺆﻣﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﯾﻦ‪ ،‬ﻣﺎﯾﻪي ﻫﻼﮐﺖ ﻣﻦ اﺳﺖ«‪ .‬زﯾﺮا‬
‫ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ ﻓﺘﻨﻪ ﻧﻤﺎﯾﺎن ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻣﺆﻣﻦ آن را ﺑﺰرگ و ﺷﺪﯾﺪ ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ و آن را ﻣﺎﯾﻪي‬
‫ﻫﻼﮐﺖ اﻣﺖ ﻣﯽﭘﻨﺪارد‪ .‬اﻣﺎ ﻓﺘﻨﻪاي دﯾﮕﺮ ﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ ﻓﺘﻨﻪي ﻧﺨﺴﺖ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آن‪ ،‬ﺳﺒﮏﺗﺮ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺆﻣﻦ ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ ﻓﺘﻨﻪي ﺑﺰرگﺗﺮ را ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﯾﻦ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻓﺘﻨﻪي ﻫﻼﮐﺖﺑﺎر‬
‫اﺳﺖ و ﻓﺘﻨﻪي ﭘﯿﺸﯿﻦ ﺑﺮ او آﺳﺎن ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﺎ را از ﻓﺘﻨﻪﻫﺎ در ﭘﻨﺎه ﺧﻮﯾﺶ‬
‫ﻗﺮار دﻫﺪ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﻣﺆﻣﻦ در اﯾﻦ ﺷﺮاﯾﻂ ﺳﺨﺖ و ﻧﺎﮔﻮار‪ ،‬ﺷﮑﯿﺒﺎﯾﯽ ﻣﯽورزد و ﺑﻪ اﷲ‪‬‬
‫َ َ َّ َ َ ْ َ َ‬ ‫َّ ُ َّ ِّ َ ُ ُ َ ْ َ َ‬
‫اب‬
‫ِ‬ ‫ﺬ‬ ‫ﻋ‬ ‫ﻦ‬‫ﻣ‬‫ِ‬ ‫و‬ ‫ﻢ‬ ‫ﻨ‬ ‫ﻬ‬‫ﺟ‬ ‫اب‬
‫ﭘﻨﺎه ﻣﯽﺑﺮد و در ﻫﺮ ﻧﻤﺎزي ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬الﻠﻬﻢ ِإ� أﻋﻮذ ِﺑﻚ ِﻣﻦ ﻋ ِ‬
‫ﺬ‬
 ‫‪653‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬وﺟﻮب ﻓﺮﻣﺎنﺑﺮداري از زﻣﺎمداران در ﭼﺎرﭼﻮب ﺷﺮﯾﻌﺖ‪...‬‬
‫َّ َّ‬ ‫ْ َْ َْ‬ ‫ْ َْ َْ ْ َ َْ َ‬ ‫اﻟْ َﻘ ْ‬
‫ﺎت‪َ ،‬و ِﻣﻦ ﻓِﺘﻨ ِﺔ الﻤ ِﺴ ِ‬
‫ﺮﺒ‪َ ،‬و ِﻣﻦ ﻓِﺘﻨ ِﺔ الﻤﺤﻴﺎ َوالﻤﻤ ِ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﯾﺎ اﷲ! از ﻋﺬاب‬ ‫ﺎل«‪.‬‬
‫ﻴﺢ اﺪﻟﺟ ِ‬ ‫ِ‬
‫دوزخ‪ ،‬ﻋﺬاب ﻗﺒﺮ‪ ،‬از ﻓﺘﻨﻪي زﻧﺪﮔﯽ و ﻣﺮگ‪ ،‬و از ﻓﺘﻨﻪي دﺟﺎل ﺑﻪ ﺗﻮ ﭘﻨﺎه ﻣﯽﺑﺮم«‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﭘﺲ ﻫﺮﮐﺲ دوﺳﺖ دارد از آﺗﺶ دوزخ دور و وارد‪‬‬
‫ﺑﻬﺸﺖ ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ در زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺮﮔﺶ ﻓﺮا ﻣﯽرﺳﺪ‪ ،‬ﺑﻪ اﷲ و آﺧﺮت اﯾﻤﺎن داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ«‪.‬‬
‫از اﷲ ﻣﺘﻌﺎل درﺧﻮاﺳﺖ ﻣﯽﮐﻨﻢ ﮐﻪ ﻣﺎ را در ﭼﻨﯿﻦ ﺣﺎﻟﺘﯽ ﺑﻤﯿﺮاﻧﺪ‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬در اداﻣﻪ‬
‫اﻓﺰود‪» :‬و ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎ ﻣﺮدم ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي رﻓﺘﺎر ﮐﻨﺪ ﮐﻪ دوﺳﺖ دارد ﺑﺎ ﺧﻮدش ﻫﻤﺎنﻃﻮر رﻓﺘﺎر‬
‫ﺷﻮد«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺧﯿﺮِ ﺧﻮد را ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ‪ ،‬ﺧﯿﺮﺧﻮاه ﻣﺮدم ﻧﯿﺰ ﺑﺎﺷﺪ و آنﭼﻪ را‬
‫ﺑﺮاي ﺧﻮد ﻧﻤﯽﭘﺴﻨﺪد‪ ،‬ﺑﺮاي ﻣﺮدم ﻧﯿﺰ ﻧﭙﺴﻨﺪد‪ .‬ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﯽ‪ ،‬ﺣﻖّ اﷲ را ﺑﻪﺟﺎ ﻣﯽآورد‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫اﷲ و آﺧﺮت اﯾﻤﺎن دارد و ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺣﻘﻮق ﻣﺮدم ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ؛ ﺑﺎ ﻣﺮدم ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي‬
‫رﻓﺘﺎر ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ دوﺳﺖ دارد ﺑﺎ ﺧﻮدش ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ رﻓﺘﺎر ﺷﻮد؛ ﻟﺬا ﺑﻪ آنﻫﺎ دروغ‬
‫ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﺪ‪ ،‬ﻓﺮﯾﺒﺸﺎن ﻧﻤﯽدﻫﺪ‪ ،‬ﮐﻼهﺑﺮداري ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ و ﺑﺪ‪ ‬آنﻫﺎ را ﻧﻤﯽﺧﻮاﻫﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‬
‫وﻗﺘﯽ ﮐﺴﯽ ﻧﺰدﻣﺎن ﻣﯽآﯾﺪ و ﻣﯽﭘﺮﺳﺪ‪» :‬آﯾﺎ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ‪ ،‬ﺣﻼل اﺳﺖ ﯾﺎ ﺣﺮام«‪ ،‬ﺑﻪ او‬
‫ﻖ ﺗﻮ ﭼﻨﯿﻦ‬‫ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪ :‬آﯾﺎ دوﺳﺖ داري ﻣﺮدم ﺑﺎ ﺗﻮ ﻫﻤﯿﻦ رﻓﺘﺎر را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﯾﺎ در ﺣ ّ‬
‫ﻋﻤﻠﯽ اﻧﺠﺎم دﻫﻨﺪ؟ اﮔﺮ ﺟﻮاﺑﺶ ﻣﻨﻔﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ او ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪ :‬ﭘﺲ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ را اﻧﺠﺎم ﻧﺪه؛‬
‫ﭼﻪ ﺣﻼل ﺑﺎﺷﺪ و ﭼﻪ ﺣﺮام‪ .‬وﻗﺘﯽ دوﺳﺖ ﻧﺪاري ﮐﺴﯽ‪ ،‬در ﺣﻖّ ﺗﻮ ﭼﻨﯿﻦ ﻋﻤﻠﯽ را اﻧﺠﺎم‬
‫دﻫﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﺗﻮ ﻧﯿﺰ از اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﺻﺮف ﻧﻈﺮ ﮐﻦ و اﯾﻦ را در ﺗﻌﺎﻣﻞ ﺑﺎ ﻣﺮدم‪ ،‬ﻣﻼك ﻋﻤﻞ‬
‫ﻗﺮار ﺑﺪه؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎ ﻣﺮدم ﻫﻤﺎن رﻓﺘﺎري را داﺷﺘﻪ ﺑﺎش ﮐﻪ دوﺳﺖ داري ﺑﺎ ﺗﻮ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ؛‬
‫ﺑﺎ آنﻫﺎ ﻣﺪارا ﮐﻦ‪ ،‬ﺑﺎ آﻧﺎن ﺑﻪﺧﻮﺑﯽ ﺣﺮف ﺑﺰن و ﺑﺮ آنﻫﺎ ﺳﺨﺖ ﻧﮕﯿﺮ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻫﻤﺎن رﻓﺘﺎري‬
‫ﮐﻪ دوﺳﺖ داري ﺑﺎ ﺗﻮ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺪﯾﻦ ﺷﮑﻞ ﻋﻤﻞ ﮐﻨﺪ‪ ،‬از آﺗﺶ دوزخ دور‬
‫و وارد ﺑﻬﺸﺖ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﺎ را در ﺟﺮﮔﻪي ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻗﺮار دﻫﺪ‪.‬‬
‫***‬
‫َ ُ ْ ُّ ُ َ‬ ‫ﻤﺔ ُ‬ ‫ََ َ َ ُ‬ ‫ُ ْ‬ ‫َُْ َ‬
‫ﻲﻔ َرﺳﻮل‬ ‫ﺑﻦ ﻳﺰ�ﺪ اﺠﻟﻌ‬ ‫‪ -٦٧٤‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﻨﻴﺪة واﺋ ِِﻞ ﺑﻦ ﺣﺠ ٍﺮ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﺷﺄل ﺳﻠ‬
‫َ ْ َ ُ َ َّ َ َ‬ ‫َ َّ َّ َ َ ْ َ ْ َ َ ْ َ ْ َ ُ ُ َ َ ُ َ َّ ُ‬ ‫َّ‬
‫مﺮاء �ﺴﺄلﻮﻧﺎ ﺣﻘﻬﻢ‪ ،‬و�ﻤﻨﻌﻮﻧﺎ ﺣﻘﻨﺎ‪� ،‬ﻤﺎ‬ ‫ا�ِ‪ ‬ﻓﻘﺎل‪ :‬ﻳﺎ ﻧ ِﻲﺒ ا�‪ ،‬أرأﻳﺖ إن ﻗﺎﻣﺖ ﻋﻠﻴﻨﺎ أ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 588 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪‬؛ در ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري ﻧﯿﺰ ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻀﻤﻮن آﻣﺪه‬
‫اﺳﺖ؛ ر‪.‬ك‪ :‬ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.1377 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪654‬‬
‫َ ْ ْ ُ ِّ ُ‬ ‫ُ َ َّ‬ ‫ْ َُ‬ ‫َ ْ ُ ُ َ َ َ ْ َ َ ْ ُ ُ َّ َ ُ َ َ َ َ ُ ُ‬
‫ﺗﺄمﺮﻧﺎ؟ ﻓﺄﻋﺮض �ﻨﻪ‪� ،‬ﻢ ﺳﺄﻪﻟ‪� ،‬ﻘﺎل رﺳﻮل اﷲِ‪» :‬اﺳﻤﻌﻮا وأﻃِﻴﻌﻮا ‪ ،‬ﻓﺈﻧﻤﺎ ﻋﻠﻴ ِﻬﻢ ﻣﺎﻤﺣﻠﻮا‬
‫ُ ِّ ْ ُ‬ ‫َْ ُ‬
‫) ‪(1‬‬
‫وﻋﻠﻴ�ﻢ ﻣﺎ ﻤﺣﻠﺘ ْﻢ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫ‪‬ﻨﯿﺪه‪ ،‬واﺋﻞ ﺑﻦ ﺣ‪‬ﺠﺮ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺳﻠﻤﻪ ﺑﻦ ﯾﺰﯾﺪ ﺟ‪‬ﻌﻔﯽ از رﺳﻮلاﷲ‪‬‬
‫ﺳﺆال ﮐﺮد و ﮔﻔﺖ‪ :‬اي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا! اﮔﺮ اﻣﯿﺮاﻧﯽ ﺑﺮ ﻣﺎ ﻗﺪرت ﺑﯿﺎﺑﻨﺪ ﮐﻪ ﺣﻖّ ﺧﻮد را از ﻣﺎ‬
‫ﺑﺨﻮاﻫﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺣﻖّ ﻣﺎ را ﻧﺪﻫﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺎ ﭼﻪ دﺳﺘﻮر ﻣﯽدﻫﯿﺪ؟ ‪ -‬ﭼﻪﮐﺎر ﮐﻨﯿﻢ؟‪ -‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از‬
‫او روي ﮔﺮداﻧﺪ و ﺟﻮاﺑﺶ را ﻧﺪاد؛ اﻣﺎ ﺳﻠﻤﻪ دوﺑﺎره ﺳﺆال ﮐﺮد‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»ﺣﺮفﺷﻨﻮي و اﻃﺎﻋﺖ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ؛ زﯾﺮا آنﻫﺎ وﻇﯿﻔﻪ و ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖ ﺧﻮﯾﺶ را دارﻧﺪ و ﺷﻤﺎ‬
‫ﻧﯿﺰ وﻇﯿﻔﻪ و ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖ ﺧﻮد را دارﯾﺪ«‪.‬‬
‫ٌَََ‬ ‫َّ َ َ ُ ُ َ ْ‬ ‫َ َ َ ُ ُ‬ ‫ْ ُ‬ ‫َ‬
‫ﺑﻦ مﺴﻌﻮ ٍد‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل َرﺳﻮل اﷲِ‪» :‬إِ�ﻬﺎ ﺳﺘﻜﻮن �ﻌﺪِى أﺛﺮة‬ ‫ِ‬ ‫‪ -٦٧٥‬وﻋﻦ ﻋﺒﺪِا�‬
‫َ َْ ُ‬ ‫ُ َ ُّ َ ْ َّ َّ‬ ‫ﻮل اﷲِ ﻓَﻤﺎ ﺗَ ُ‬ ‫َ ُ َ َ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َُ ُ ٌ ُ ْ‬
‫ﺄمﺮﻧﺎ؟ ﻗﺎل‪» :‬ﺗﺆدون اﺤﻟﻖ اﺬﻟي ﻋﻠﻴ� ْﻢ‬ ‫ﻮر �ﻨﻜِﺮوﻧﻬﺎ«‪ ،‬ﻗﺎلﻮا‪ :‬ﻳﺎ رﺳ‬ ‫وأم‬
‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬
‫و�ﺴﺄلﻮن ا� اﺬﻟي ﻟ�ﻢ«‪ ] .‬ﹲ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﭘﺲ از ﻣﻦ‪،‬‬
‫ﺧﻮدﺧﻮاﻫﯽ ﯾﺎ ﺗﺒﻌﯿﺾ و ﺣﻖﮐُﺸﯽ و اﻣﻮري ﭘﺪﯾﺪ ﺧﻮاﻫﺪ آﻣﺪ ﮐﻪ آنﻫﺎ را ﻧﻤﯽﭘﺴﻨﺪﯾﺪ«‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﻓﺮﻣﺎن ﺷﻤﺎ ﺑﻪ ﻣﺎ )در ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺮاﯾﻄﯽ( ﭼﯿﺴﺖ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺣﻘﯽ را‬
‫ﮐﻪ ﺑﺮ ﺷﻤﺎﺳﺖ‪ ،‬ادا ﮐﻨﯿﺪ و ﺣﻖّ ﺧﻮد را از اﷲ‪ ،‬درﺧﻮاﺳﺖ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ«‪.‬‬
‫ًْ‬ ‫َ َ َ َ ْ َ‬ ‫َّ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬
‫ِ�ه ِ ﺷيﺌﺎ‬
‫ﻋﺒﺎس رﻲﺿ اﷲ ﻋﻨﻬﻤﺎ أن رﺳﻮل ا�‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﻣﻦ ﻛ ِﺮه ﻣِﻦ ِ‬
‫ﻣ‬‫أ‬ ‫ٍ‬ ‫‪ -٦٧٦‬وﻋﻦ اﺑﻦ‬
‫ً‬ ‫َّ‬ ‫ً‬ ‫ً َ َ َ‬ ‫َ َ ْ َّ ُ َ َ َ َ َ ُّ َ‬
‫) ‪(3‬‬
‫ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬
‫ﺮﺒا ﻣﺎت ﻣِﻴﺘﺔ ﺟﺎﻫِﻠِﻴﺔ«‪ ] .‬ﹲ‬‫ﺎن ِﺷ‬‫ﺼﺮﺒ‪ ،‬ﻓﺈﻧﻪ ﻣﻦ ﺧﺮج ﻣِﻦ الﺴﻠﻄ ِ‬
‫ﻓﻠﻴ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻋﺒﺎس‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ ﻋﻤﻞ ﯾﺎ رﻓﺘﺎر‬
‫ﻧﺎﺧﻮﺷﺎﯾﻨﺪي از اﻣﯿﺮش ﺑﺒﯿﻨﺪ‪ ،‬ﺻﺒﺮ ﮐﻨﺪ؛ زﯾﺮا ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪاﻧﺪازهي ﯾﮏ وﺟﺐ از ﻓﺮﻣﺎنِ ﺣﺎﮐﻢ‬
‫ﺧﺎرج ﺷﻮد ‪ -‬و ﺑﺮ ﻫﻤﯿﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﺑﻤﯿﺮد‪ -‬ﺑﻪ ﻣﺮگ ﺟﺎﻫﻠﯿﺖ )ﺑﺮ ﮔﻤﺮاﻫﯽ( ﻣﺮده اﺳﺖ«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1846 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(7052 ،3603) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪] .1843 :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 52‬ذﮐﺮ ﺷﺪ‪[.‬‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪7053 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1849 :‬‬
 ‫‪655‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬وﺟﻮب ﻓﺮﻣﺎنﺑﺮداري از زﻣﺎمداران در ﭼﺎرﭼﻮب ﺷﺮﯾﻌﺖ‪...‬‬

‫ﺷﺮح‬
‫اﺣﺎدﯾﺜﯽ ﮐﻪ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬در ﺑﺎب وﺟﻮب اﻃﺎﻋﺖ از وﻟﯽ اﻣﺮ ذﮐﺮ ﮐﺮده‪ ،‬ﻧﺸﺎنﮔﺮ ﭼﻨﺪ‬
‫ﻧﮑﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﯾﮑﻢ‪ :‬در ﺣﺪﯾﺚ واﺋﻞ ﺑﻦ ﺣ‪‬ﺠﺮ‪ ‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬درﺑﺎرهي اﻣﯿﺮان و‬
‫ﺣﺎﮐﻤﺎﻧﯽ ﭘﺮﺳﯿﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﺣﻖّ ﺧﻮد را از ﻣﺮدم ﻣﯽﺧﻮاﻫﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﻪ وﻇﺎﯾﻒ ﺧﻮد ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺮدم‬
‫ﻋﻤﻞ ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ؛ از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺳﺆال ﺷﺪ‪ :‬ﺑﺎ ﭼﻨﯿﻦ ﺣﺎﮐﻤﺎﻧﯽ ﭼﻪ ﮐﺎر ﮐﻨﯿﻢ؟‬
‫ﻣﻨﻈﻮر از اﻣﯿﺮان و ﺣﺎﮐﻤﺎن‪ ،‬ﻫﻤﻪي ﻣﺴﺆوﻻن از ﭘﺎﯾﯿﻦﺗﺮﯾﻦ ﻣﻘﺎم ﺗﺎ واﻻﺗﺮﯾﻦ ﻣﻘﺎم‬
‫ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ زﯾﺮا ﻫﺮ ﻣﺴﺆوﻟﯽ‪ ،‬رﯾﯿﺴﯽ ﺑﺎﻻﺗﺮ از ﺧﻮد دارد ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﺣ‪‬ﮑﻢ ﺑﻪ اﷲ‪‬‬
‫ﻣﯽرﺳﺪ و اﷲ‪ ‬ﺣﺎﮐﻢ ﻣﻄﻠﻖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬درﺑﺎرهي ﺣﮑﺎم و زﻣﺎمداراﻧﯽ ﺳﺆال ﺷﺪ ﮐﻪ از ﻣﺮدم اﻧﺘﻈﺎر‬
‫ﻓﺮﻣﺎنﺑﺮداري دارﻧﺪ و از آنﻫﺎ ﻣﯽﺧﻮاﻫﻨﺪ ﮐﻪ در ﺟﻨﮓ و ﺟﻬﺎد و دﯾﮕﺮ ﻣﻄﺎﻟﺒﺎت و‬
‫ﺧﻮاﺳﺘﻪﻫﺎي ﻣﺴﺆوﻻن و زﻣﺎمداران ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬ﺑﺎ آﻧﺎن ﻫﻤﮑﺎري ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ؛ اﻣﺎ ﺧﻮد ﺣﻘﻮق ﻣﺮدم‬
‫را ﺑﻪﺟﺎ ﻧﻤﯽآورﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ آنﻫﺎ ﺳﺘﻢ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺣﻖ و ﺣﻘﻮﻗﺸﺎن را ﺿﺎﯾﻊ ﻣﯽﮔﺮداﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬از ﭘﺮﺳﺶﮔﺮ روي ﮔﺮداﻧﺪ؛ ﮔﻮﯾﺎ دوﺳﺖ ﻧﺪاﺷﺖ ﭼﻨﯿﻦ ﭘﺮﺳﺶﻫﺎﯾﯽ ﻣﻄﺮح‬
‫ﺷﻮد ﯾﺎ وارد‪ ‬ﭼﻨﯿﻦ ﻣﺒﺎﺣﺜﯽ ﮔﺮدد‪ .‬اﻣﺎ ﺳﺆالﮐﻨﻨﺪه‪ ،‬دوﺑﺎره ﺳﺆاﻟﺶ را ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫دﺳﺘﻮر داد ﺑﻪ وﻇﺎﯾﻒ ﺧﻮد ﻋﻤﻞ ﮐﻨﯿﻢ و ﺣﻘﻮق ﺣﮑﺎم را ﺑﻪﺟﺎ آورﯾﻢ؛ زﯾﺮا آنﻫﺎ وﻇﯿﻔﻪ و‬
‫ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖ ﺧﻮد را دارﻧﺪ و ﻣﺎ‪ ،‬وﻇﯿﻔﻪ و ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖ ﺧﻮد را‪ .‬ﻣﺎ وﻇﯿﻔﻪ دارﯾﻢ از آنﻫﺎ‬
‫اﻃﺎﻋﺖ ﮐﻨﯿﻢ و آنﻫﺎ وﻇﯿﻔﻪ دارﻧﺪ در ﻣﯿﺎن ﻣﺎ ﺑﻪ ﻋﺪاﻟﺖ ﺣﮑﻢ ﺑﺮاﻧﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﯿﭻﮐﺲ ﺳﺘﻢ‬
‫ﻧﮑﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺠﺮي ﻗﻮاﻧﯿﻦ اﻟﻬﯽ و ﺷﺮﯾﻌﺘﺶ در زﻣﯿﻦ ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﺑﺎ دﺷﻤﻨﺎنِ اﷲ ﺟﻬﺎد ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ‪،‬‬
‫ﺑﺨﺸﯽ از وﻇﺎﯾﻒ آنﻫﺎﺳﺖ و ﭼﻪ ﺧﻮب اﺳﺖ ﺑﻪ وﻇﺎﯾﻒ ﺧﻮد ﻋﻤﻞ ﮐﻨﻨﺪ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ ﺑﻪ‬
‫وﻇﺎﯾﻒ ﺧﻮد ﻋﻤﻞ ﻧﮑﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺎ ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﻪ آنﻫﺎ ﺑﮕﻮﯾﯿﻢ ﮐﻪ ﭼﻮن ﺷﻤﺎ وﻇﯿﻔﻪﺷﻨﺎس ﻧﯿﺴﺘﯿﺪ‪ ،‬ﻣﺎ‬
‫ﻫﻢ ﺑﻪ وﻇﺎﯾﻒ ﺧﻮد ﻋﻤﻞ ﻧﻤﯽﮐﻨﯿﻢ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺣﺮام اﺳﺖ‪ .‬وﻇﯿﻔﻪي ﻣﺎ اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ اﻃﺎﻋﺖ‬
‫ﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬ﺑﺎ آﻧﺎن در ﺟﻬﺎد ﺷﺮﮐﺖ ﻧﻤﺎﯾﯿﻢ‪ ،‬در ﺟﻤﻌﻪ و ﺟﻤﺎﻋﺎت و در اﻋﯿﺎد‪ ،‬ﭘﺸﺖ ﺳﺮﺷﺎن‬
‫ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﯿﻢ و ﺣﻖّ ﺧﻮد را از اﷲ‪ ‬درﺧﻮاﺳﺖ ﻧﻤﺎﯾﯿﻢ‪.‬‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻧﮑﺘﻪايﺳﺖ ﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺚ ﺑﻪروﺷﻨﯽ ذﮐﺮ ﺷﺪه و ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﻧﯿﺰ آن را‬
‫ﺗﺄﯾﯿﺪ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ دﯾﺪﮔﺎه اﻫﻞﺳﻨﺖ و ﺟﻤﺎﻋﺖ و روش ﺳﻠﻒ ﺻﺎﻟﺢ اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ از ﺣﮑﺎم‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪656‬‬

‫اﻃﺎﻋﺖ ﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬ﻧﻪ ﺳﺮﭘﯿﭽﯽ؛ ﺑﻠﮑﻪ از ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺘﻦ ﮐﯿﻨﻪ و دﺷﻤﻨﯽ ﺑﺮ ﺿﺪ‪ ‬آنﻫﺎ ﺑﭙﺮﻫﯿﺰﯾﻢ‪ .‬اﯾﻦ‪،‬‬
‫ﻣﺬﻫﺐ و روش اﻫﻞﺳﻨﺖ و ﺟﻤﺎﻋﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺘﯽ اﻣﺎم اﺣﻤﺪ‪ /‬را ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن ﺳﻠﻄﺎن‬
‫ﻣﯽزﻧﻨﺪ و او را ﺑﺎ ﻗﺎﻃﺮ ﻣﯽﮐَﺸﻨﺪ و آنﻗﺪر او را ﺗﺎزﯾﺎﻧﻪ ﻣﯽزﻧﻨﺪ ﮐﻪ ﺟﻠﻮي ﭼﺸﻢ ﻣﺮدم‪،‬‬
‫ﺑﯿﻬﻮش ﻣﯽﺷﻮد؛ اﻣﺎ او ﮐﻪ اﻣﺎم و ﭘﯿﺸﻮاي اﻫﻞ ﺳﻨﺖ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮاي ﺳﻠﻄﺎن دﻋﺎ ﻣﯽﮐﻨﺪ و او‬
‫را اﻣﯿﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ ﻣﯽﻧﺎﻣﺪ‪ .‬ﺣﺘﯽ روزي او را از ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ ﺑﺎ ﻣﺮدم و ﺑﯿﺎن ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﻣﻨﻊ‬
‫ﮐﺮدﻧﺪ و او‪ ،‬اﻃﺎﻋﺖ ﮐﺮد و آﺷﮑﺎرا ﺑﺎ ﻣﺮدم ﺳﺨﻦ ﻧﻤﯽﮔﻔﺖ ﯾﺎ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﺑﯿﺎن ﻧﻤﯽﮐﺮد؛ ﺑﻠﮑﻪ‬
‫ﮔﻮﺷﻪاي ﻣﯽرﻓﺖ و ﯾﺎراﻧﺶ ﻧﺰدش ﻣﯽآﻣﺪﻧﺪ و او‪ ،‬ﺑﺪور از ﺳﺮ و ﺻﺪا و ﻫﯿﺎﻫﻮ‪ ،‬ﺑﺮاي‬
‫ﯾﺎراﻧﺶ ﺣﺪﯾﺚ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ .‬ﻫﻤﻪي اﯾﻦﻫﺎ ﺑﺮاي اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﺒﺎدا ﺑﺎ ﺳﻠﻄﺎن‪ ،‬ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﮐﻨﺪ؛‬
‫زﯾﺮا ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﮔﺬﺷﺖ‪ ،‬در ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ زﻣﺎمداران ﺷﻤﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺷﻤﺎ آنﻫﺎ را دوﺳﺖ دارﯾﺪ و آنﻫﺎ ﻧﯿﺰ ﺷﻤﺎ را دوﺳﺖ دارﻧﺪ و ﺷﻤﺎ ﺑﺮاي آﻧﺎن‬
‫دﻋﺎي ﺧﯿﺮ ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ و اﯾﺸﺎن ﻧﯿﺰ ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ دﻋﺎي ﺧﯿﺮ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬و ﺑﺪﺗﺮﯾﻦ زﻣﺎمداران ﺷﻤﺎ‪،‬‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺷﻤﺎ از اﯾﺸﺎن ﻣﺘﻨﻔﺮﯾﺪ و آنﻫﺎ ﻧﯿﺰ از ﺷﻤﺎ ﻣﺘﻨﻔﺮﻧﺪ و ﺷﻤﺎ آﻧﺎن را ﻧﻔﺮﯾﻦ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ و اﯾﺸﺎن ﻫﻢ ﺷﻤﺎ را ﻧﻔﺮﯾﻦ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ«‪ .‬ﭘﺮﺳﯿﺪﻧﺪ‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! آﯾﺎ ﺑﺎ ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﺣﺎﮐﻤﺎﻧﯽ ﻧﺠﻨﮕﯿﻢ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺧﯿﺮ؛ ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز را در ﻣﯿﺎن ﺷﻤﺎ ﺑﺮﭘﺎ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﺧﯿﺮ؛ ﺗﺎ‬
‫زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز را در ﻣﯿﺎن ﺷﻤﺎ اﻗﺎﻣﻪ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﻨﺪ«‪ .‬ﻟﺬا ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺣﮑﺎم ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎ‬
‫آنﻫﺎ ﻧﻤﯽﺟﻨﮕﯿﻢ؛ ﺑﻠﮑﻪ از آنﻫﺎ اﻃﺎﻋﺖ ﻧﻤﻮده‪ ،‬ﺑﻪ وﻇﯿﻔﻪي ﺧﻮد در ﻗﺒﺎلِ آنﻫﺎ ﻋﻤﻞ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ و آنﻫﺎ ﻣﺴﺆول وﻇﺎﯾﻒ و اﻋﻤﺎل ﺧﻮﯾﺶ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫در ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻦﻋﺒﺎس‪ $‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ ﻋﻤﻞ ﯾﺎ رﻓﺘﺎر‬
‫ﻧﺎﺧﻮﺷﺎﯾﻨﺪي از اﻣﯿﺮش ﺑﺒﯿﻨﺪ‪ ،‬ﺻﺒﺮ ﮐﻨﺪ؛ زﯾﺮا ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪاﻧﺪازهي ﯾﮏ وﺟﺐ از ﻓﺮﻣﺎنِ‬
‫ﺣﺎﮐﻢ ﺧﺎرج ﺷﻮد ‪ -‬و ﺑﺮ ﻫﻤﯿﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﺑﻤﯿﺮد‪ -‬ﺑﻪ ﻣﺮگ ﺟﺎﻫﻠﯿﺖ )ﺑﺮ ﮔﻤﺮاﻫﯽ( ﻣﺮده‬
‫اﺳﺖ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺮﮔﺶ‪ ،‬ﺑﺮ ﻫﺪاﯾﺖ و اﺳﻼم ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﭘﻨﺎه ﺑﺮ اﷲ‪.‬‬
‫و اﯾﻦ‪ ،‬دو اﺣﺘﻤﺎل دارد‪:‬‬
‫اﺣﺘﻤﺎل ﻧﺨﺴﺖ‪ :‬اﺣﺘﻤﺎل دارد ﻣﺮگ ﺟﺎﻫﻠﯽ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻗﻠﺐِ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﯽ‪،‬‬
‫دﭼﺎر اﻧﺤﺮاف ﻣﯽﺷﻮد و اﯾﻦ ﻣﻌﺼﯿﺖ‪ ،‬ﮐﺎر‪‬ش را ﺑﻪ ﺟﺎﯾﯽ ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ ﮐﻪ از اﺳﻼم‬
‫ﺑﺮﻣﯽﮔﺮدد و ﻣﺮﺗﺪ ﻣﯽﺷﻮد! ﭘﻨﺎه ﺑﺮ اﷲ‪.‬‬
 ‫‪657‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬وﺟﻮب ﻓﺮﻣﺎنﺑﺮداري از زﻣﺎمداران در ﭼﺎرﭼﻮب ﺷﺮﯾﻌﺖ‪...‬‬

‫اﺣﺘﻤﺎل دوم‪ :‬ﺷﺎﯾﺪ ﻫﻢ ﻣﻨﻈﻮر از ﻣﺮگ ﺟﺎﻫﻠﯽ‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺮدم دوران‬
‫ﺟﺎﻫﻠﯿﺖ ﻣﯽﻣﯿﺮد ﮐﻪ ﺣﺎﮐﻢ و ﭘﯿﺸﻮاﯾﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ و ﻫﺮﭼﻨﺪ رؤﺳﺎي ﻗﺒﺎﯾﻞ ﺑﺮ آﻧﺎن ﺣﮑﻢ‬
‫ﻣﯽراﻧﺪﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ از وﻻﯾﺖ ﯾﺎ ﻧﻈﻢ ﺳﯿﺎﺳﯽ و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ اﺳﻼم‪ ،‬ﻣﺤﺮوم ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﻣﺮگ ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﮐﺴﯽ‪ ،‬ﻣﺮگ ﺟﺎﻫﻠﯽﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻟﺬا اﻃﺎﻋﺖ و ﻓﺮﻣﺎنﺑﺮداري از ﺣﮑﺎم در ﻫﻤﻪ ﺣﺎل ﺑﺮ ﻣﺎ واﺟﺐ اﺳﺖ؛ ﻣﮕﺮ در‬
‫ﻣﻮاردي ﮐﻪ ﻣﺎ را ﺑﻪ ﻣﻌﺼﯿﺖ و ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ از اﷲ‪ ‬دﺳﺘﻮر دﻫﻨﺪ‪ .‬ﭘﺲ اﮔﺮ ﺑﻪ ﻣﺎ ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ‪:‬‬
‫»رﯾﺶِ ﺧﻮد را ﺑﺘﺮاﺷﯿﺪ«‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪ :‬از اﯾﻦ ﺣﮑﻢ‪ ،‬اﻃﺎﻋﺖ ﻧﻤﯽﮐﻨﯿﻢ‪ .‬ﯾﺎ اﮔﺮ دﺳﺘﻮر دﻫﻨﺪ‬
‫ﻟﺒﺎس و ﺷﻠﻮر ﺧﻮد را ﭘﺎﯾﯿﻦﺗﺮ از ﻗﻮزك ﭘﺎ ﻗﺮار دﻫﯿﻢ‪ ،‬از اﯾﻦ دﺳﺘﻮر ﺳﺮﭘﯿﭽﯽ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﯿﻢ‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﻣﺎه ﻣﻀﺎن‪ ،‬روزه ﻧﮕﯿﺮﯾﺪ‪ ،‬ﻗﺒﻮل ﻧﻤﯽﮐﻨﯿﻢ؛ ﯾﻌﻨﯽ در ﻫﯿﭻ ﻣﻌﺼﯿﺘﯽ‪ ،‬دﺳﺘﻮرﺷﺎن‬
‫را ﻧﻤﯽﭘﺬﯾﺮﯾﻢ‪ .‬اﻣﺎ اﮔﺮ ﺑﻪ ﻣﺎ دﺳﺘﻮري ﺑﺪﻫﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﻌﺼﯿﺖ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺮ ﻣﺎ واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫اﻃﺎﻋﺖ ﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬
‫دوم‪ :‬ﺟﻨﮕﯿﺪن ﺑﺎ ﺣﺎﮐﻤﺎن ﯾﺎ ﺷﻮرش ﺑﺮ ﺿﺪ‪ ‬آنﻫﺎ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﺳﻮم‪ :‬ﺑﺮاي ﻫﯿﭻﮐﺲ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم ﺳﺨﻨﺎن ﺗﺤﺮﯾﮏآﻣﯿﺰي ﺑﮕﻮﯾﺪ ﯾﺎ‬
‫ﺑﺮ ﺿﺪ‪ ‬ﺣﮑﺎم‪ ،‬دﺷﻤﻨﯽ و ﮐﯿﻨﻪ ﺑﺮاﻧﮕﯿﺰد؛ ﻧﺒﺎﯾﺪ از ﭘﯿﺎﻣﺪﻫﺎي وﺧﯿﻢ ﭼﻨﯿﻦ رويﮐﺮدي ﻏﺎﻓﻞ‬
‫ﺷﻮﯾﻢ‪ .‬ﺷﺎﯾﺪ ﮐﺴﯽ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ رﻓﺘﺎري را ﻏﯿﺮت‪ ،‬ﺷﺠﺎﻋﺖ و دﻓﺎع از ﺣﻖ ﺑﺪاﻧﺪ؛ ﺣﺎل آنﮐﻪ‬
‫دﻓﺎع از ﺣﻖ‪ ،‬در ﺧﻔﺎ ﯾﺎ ﭘ‪‬ﺸﺖ‪ ‬ﺳﺮِ ﺣﺎﮐﻢ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺑﻠﮑﻪ دﻓﺎع از ﺣﻖ ﯾﺎ ﺑﯿﺎن ﺣﻘﯿﻘﺖ‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ وﻟﯽ اﻣﺮ‪ ،‬در ﺑﺮاﺑﺮت ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻪ ﺧﻮدش ﺑﮕﻮﯾﯽ‪ :‬ﺗﻮ‪ ،‬اﯾﻦ و آن ﻋﻤﻞِ ﻧﺎدرﺳﺖ را اﻧﺠﺎم‬
‫دادهاي ﯾﺎ ﻓﻼن ﻋﻤﻞ واﺟﺐ را ﺗﺮك ﮐﺮدهاي‪ .‬وﻟﯽ اﮔﺮ ﭘ‪‬ﺸﺖ ﺳﺮش ﺣﺮف ﺑﺰﻧﯽ و‬
‫اﺷﺘﺒﺎهﻫﺎي او را ﻓﺎش ﮐﻨﯽ‪ ،‬ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ از ﺣﻖ دﻓﺎع ﻧﮑﺮده اي‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎ ﺗﺤﺮﯾﮏ ﻣﺮدم‪ ،‬ﺑﺎﻋﺚ‬
‫ﻓﺘﻨﻪ و ﻓﺴﺎد ﺷﺪهاي و ﻣﺮدم را ﺑﻪ ﺳﺮﭘﯿﭽﯽ از ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺘﻪاي و ﭼﻪﺑﺴﺎ اﯾﻦ اﻣﺮ‪،‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺪي وﺧﯿﻢ ﻣﺎﻧﻨﺪ آﺷﻮب و ﺷﻮرش ﺑﺮ ﺿﺪ ﺣﺎﮐﻢ را در ﭘﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﺑﺎﯾﺪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﺴﺎﯾﻠﯽ ﻫﻮﺷﯿﺎر ﺑﺎﺷﯿﻢ و ﺑﻪ روش اﻫﻞﺳﻨﺖ و ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻋﻤﻞ‬
‫ﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ اﻟﺒﺘﻪ ﮐﺘﺎبﻫﺎي ﻣﻔﯿﺪ و ﺳﻮدﻣﻨﺪي در اﯾﻦﺑﺎره ﺑﻪﻧﮕﺎرش درآﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻣﺎم اﺑﻮاﻟﻌﺒﺎس ﺣﺮاﻧﯽ‪ /‬در »اﻟﻌﻘﻴﺪة الﻮاﺳﻄﻴﺔ« ﮐﻪ ﮐﺘﺎﺑﯽ ﮐﻢﺣﺞ و ﻣﺨﺘﺼﺮ‪ ،‬اﻣﺎ‬
‫ﻣﻔﯿﺪ و ﭘ‪‬ﺮﻣﻌﻨﺎﺳﺖ‪ ،‬ﯾﺎدآور ﺷﺪه ﮐﻪ روش اﻫﻞﺳﻨﺖ و ﺟﻤﺎﻋﺖ‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺧﯿﺮﺧﻮاﻫﯽ‬
‫از ﺣﮑﺎم اﻃﺎﻋﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺑﻪ اﻗﺎﻣﻪي ﺟﻬﺎد‪ ،‬ﺣﺞ‪ ،‬اﻋﯿﺎد و ﺟﻤﻌﻪﻫﺎ ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه‪ ‬ﺣﮑﺎم‪ -‬ﭼﻪ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪658‬‬

‫ﻧﯿﮏ ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﭼﻪ ﺑﺪ‪ -‬ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪاﻋﺘﻘﺎد اﻫﻞﺳﻨﺖ‪ ،‬ﺣﺘﯽ اﮔﺮ وﻟﯽ اﻣﺮ‪ ،‬ﻓﺎﺟﺮ و ﺑﺪﮐﺎر‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎز ﻫﻢ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه او‪ ،‬در ﺟﻬﺎد‪ ،‬ﺣﺞ‪ ،‬ﺟﻤﻌﻪﻫﺎ و اﻋﯿﺎد‪ ،‬ﺷﺮﮐﺖ ﮐﺮد؛ ﻣﮕﺮ زﻣﺎﻧﯽ‬
‫ﮐﻪ ﮐﻔﺮِ آﺷﮑﺎري از آنﻫﺎ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ دﻟﯿﻠﯽ ﻗﺎﻃﻊ ﺑﺮ ﮐﻔﺮِ آن از ﺳﻮي اﷲ‪ ‬داﺷﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﯿﻢ‪ .‬در ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻮاردي ﺑﺮ ﻣﺎ واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺣﺪ‪ ‬اﻣﮑﺎن ﺣﺎﮐﻢ را از ﻗﺪرﺗﺶ ﺑﺮﮐﻨﺎر‬
‫ﮐﺮده‪ ،‬ﺣﺎﮐﻤﯽ ﺑﻬﺘﺮ ﺟﺎيﮔﺰﯾﻨﺶ ﮐﻨﯿﻢ؛ اﻣﺎ ﺑﻪاﻋﺘﻘﺎد اﻫﻞﺳﻨﺖ ﺻﺮﻓﺎً ﮔﻨﺎه و ﻣﻌﺼﯿﺖ‪،‬‬
‫ﺗﺒﻌﯿﺾ‪ ،‬ﺳﺘﻢ‪ ،‬ﺣﻖﮐُﺸﯽ و اﻣﺜﺎل آن‪ ،‬ﺑﺎﻋﺚ ﺳﻠﺐ وﻻﯾﺖ از ﺣﺎﮐﻢ ﯾﺎ وﻟﯽ اﻣﺮ ﻧﻤﯽﮔﺮدد و‬
‫ﺑﺎﯾﺪ از ﺣﮑﺎم اﻃﺎﻋﺖ ﮐﺮد و ﺟﻨﮕﯿﺪن ﺑﺎ او ﯾﺎ ﺗﺤﺮﯾﮏ دﯾﮕﺮان ﺑﺮ ﺿﺪ او و ﻫﺮ ﻋﻤﻠﯽ ﮐﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺪﻫﺎي وﺧﯿﻢﺗﺮي دارد‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺑﺪي را ﺑﺎ ﺑﺪي دﻓﻊ ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ؛ ﻟﺬا ﺑﺪي را ﺑﺎ ﻧﯿﮑﯽ‬
‫دﻓﻊ ﮐﻨﯿﺪ‪ .‬اﮔﺮ روش دﻓﻊِ ﺑﺪي و ﻧﺘﺎﯾﺞ آن‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺧﻮدش ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭼﻪ ﻓﺎﯾﺪه و اﮔﺮ آنﮔﻮﻧﻪ‬
‫ﮐﻪ ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻧﺸﺎن داده اﺳﺖ‪ ،‬روش و ﻧﺘﺎﯾﺞ آن‪ ،‬ﺑﺪﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬روﺷﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﻮد ﻣﻔﺴﺪه ﯾﺎ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺪي ﺑﺪﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ‪.‬‬
‫***‬
‫َ ْ َ َ َ َ َ ْ َ َ َ َّ َ َ ْ‬ ‫َ َ ُ ُ‬
‫‪ -٦٧٧‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل َرﺳﻮل اﷲِ‪» :‬ﻣﻦ أﻃﺎﻋ ِ� �ﻘﺪ أﻃﺎع ا�‪ ،‬وﻣﻦ‬
‫َ ََ ْ َ َ‬ ‫َ ْ ْ‬ ‫َ ََ ْ َ َ‬ ‫َ ْ ُ‬ ‫َّ‬ ‫ََ ْ َ َ‬ ‫َ َ‬
‫ِ� �ﻘﺪ ﻋﺼ ِﺎ�«‪.‬‬ ‫ِ� �ﻘﺪ أﻃﺎﻋ ِ�‪ ،‬وﻣﻦ ﻳﻌ ِﺺ اﻷﻣ‬ ‫ﻋﺼ ِﺎ� �ﻘﺪ ﻋﻰﺼ ا�‪َ ،‬وﻣﻦ ﻳﻄِﻊِ اﻷﻣ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ[‬
‫] ﹲ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ از ﻣﻦ اﻃﺎﻋﺖ ﮐﻨﺪ‪ ،‬از اﷲ‬
‫اﻃﺎﻋﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ و ﻫﺮﮐﺲ از ﻣﻦ ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬از اﷲ ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪ .‬و‬
‫ﻫﺮﮐﺲ از اﻣﯿﺮ اﻃﺎﻋﺖ ﮐﻨﺪ‪ ،‬از ﻣﻦ اﻃﺎﻋﺖ ﮐﺮده و ﻫﺮﮐﺲ از اﻣﯿﺮ ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬از ﻣﻦ‬
‫ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ«‪.‬‬
‫َ َ َ ُّ َ َ َ َ َ ُ‬ ‫َ َ َ ْ ُ ُ َ‬
‫‪ -٦٧٨‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﺑ�ﺮة‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﺳ ِﻤﻌﺖ َرﺳﻮل اﷲِ‪ ‬ﻳﻘﻮل‪» :‬ﻣﻦ أﻫﺎن الﺴﻠﻄﺎن أﻫﺎﻧﻪ‬
‫) ‪(2‬‬ ‫َّ ُ‬
‫ا�«‪] .‬ﺗﺮﻣﺬي رواﯾﺘﺶ ﮐﺮده و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺣﺴﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪[.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪2957 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1835 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪6111 :‬؛ اﻟﺴﻠﺴﻠﺔ اﻟﺼﺤﻴﺤﺔ‪ ،‬ش‪2296 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺘﺮﻣﺬي از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪:‬‬
‫‪.1812‬‬
 ‫‪659‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬وﺟﻮب ﻓﺮﻣﺎنﺑﺮداري از زﻣﺎمداران در ﭼﺎرﭼﻮب ﺷﺮﯾﻌﺖ‪...‬‬

‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﯽﺑﮑﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ ﺣﺎﮐﻢ را‬
‫ﺧﻮار ﮐﻨﺪ‪ ،‬اﷲ او را ﺧﻮار و زﺑﻮن ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ«‪.‬‬
‫]در اﯾﻦﺑﺎره اﺣﺎدﯾﺚ ﺻﺤﯿﺢ و ﻓﺮاواﻧﯽ وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از آنﻫﺎ در ﺑﺎبﻫﺎي‬
‫ﮔﺬﺷﺘﻪ‪ ،‬ذﮐﺮ ﺷﺪ‪[.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫اﯾﻦ دو ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬آﺧﺮﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ ﻣﺬﮐﻮر در اﯾﻦ ﺑﺎب اﺳﺖ؛ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ از ﻣﻦ اﻃﺎﻋﺖ ﮐﻨﺪ‪ ،‬از اﷲ اﻃﺎﻋﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ و ﻫﺮﮐﺲ از‬
‫ﻣﻦ ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬از اﷲ ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪ .‬و ﻫﺮﮐﺲ از اﻣﯿﺮ اﻃﺎﻋﺖ ﮐﻨﺪ‪ ،‬از ﻣﻦ‬
‫اﻃﺎﻋﺖ ﮐﺮده و ﻫﺮﮐﺲ از اﻣﯿﺮ ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬از ﻣﻦ ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ«‪.‬‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮده ﮐﻪ اﻃﺎﻋﺖ و ﻓﺮﻣﺎنﺑﺮداري از او‪ ،‬اﻃﺎﻋﺖ از‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل اﺳﺖ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َّ ُ َ َ َ ۡ َ َ َ‬
‫اع ٱ َّ َ‬
‫]اﻟﻨﺴﺎء ‪[٨٠ :‬‬ ‫�﴾‬ ‫﴿ َّمن يُ ِطعِ ٱلرسول �قد أط‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﻃﺎﻋﺖ ﮐﻨﺪ‪ ،‬از اﷲ اﻃﺎﻋﺖ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻫﺮ دﺳﺘﻮري ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﯽداد‪ ،‬ﺑﺮ اﺳﺎسِ وﺣﯽ ﺑﻮد؛ ﯾﻌﻨﯽ در ﭼﺎرﭼﻮب ﺷﺮﯾﻌﺘﯽ ﮐﻪ‬
‫اﷲ‪ ‬ﺑﺮاي ﺷﺨﺺِ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬و اﻣﺘﺶ ﻧﺎزل ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا ﻫﺮ دﺳﺘﻮري ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫داده‪ ،‬ﺷﺮﯾﻌﺖ اﻟﻬﯽﺳﺖ و ﻫﺮﮐﺲ از آن اﻃﺎﻋﺖ ﮐﻨﺪ‪ ،‬از اﷲ ﻣﺘﻌﺎل اﻃﺎﻋﺖ ﮐﺮده و ﻫﺮﮐﺲ‬
‫از آن ﺳﺮﭘﯿﭽﯽ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬از اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ از اﻣﯿﺮ اﻃﺎﻋﺖ ﮐﻨﺪ‪ ،‬از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬اﻃﺎﻋﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در‬
‫اﺣﺎدﯾﺚ ﻓﺮاواﻧﯽ ﺑﻪ اﻃﺎﻋﺖ از وﻟﯽ اﻣﺮ‪ ،‬دﺳﺘﻮر داده اﺳﺖ؛ از ﺟﻤﻠﻪ‪:‬‬
‫َ َ‬ ‫َ َ َ‬ ‫َ ْ‬ ‫اﺳ َﻤ ْﻊ َوأَ ِﻃ ْﻊ َو� ْن َ َ‬
‫• » ْ‬
‫ﺮﺿ َب ﻇﻬ َﺮ َك َوأﺧﺬ َﻣﺎلﻚ«‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺣﺮفﺷﻨﻮي و‬ ‫ِ‬
‫ﻓﺮﻣﺎنﺑﺮداري ﻧﻤﺎ؛ ﻫﺮﭼﻨﺪ ﺗﻮ را ﺑﺰﻧﺪ و اﻣﻮاﻟﺖ را ﻏﺼﺐ ﮐﻨﺪ«‪.‬‬
‫ٌ‬ ‫ٌّ َ َ َّ ْ ُ‬ ‫ٌ‬ ‫ْ َ َ ُ‬ ‫اﺳ َﻤ ُﻌﻮا وأَﻃ ُ‬
‫ﺣبﻰﺸ ﻛﺄن َرأﺳﻪ َز ِ�يﺒَﺔ«‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪:‬‬ ‫اﺳﺘُ ْﻌ ِﻤﻞ ﻋﻠﻴْ� ْﻢ ﻋﺒْﺪ‬ ‫و�ن‬
‫ِ‬ ‫‪،‬‬ ‫ﻮا‬‫ﻴﻌ‬ ‫ِ‬
‫• » ْ‬

‫»از اﻣﯿﺮ ﺧﻮد ﺣﺮفﺷﻨﻮي و اﻃﺎﻋﺖ ﮐﻨﯿﺪ؛ ﮔﺮﭼﻪ ﺑﺮدهاي ﺣﺒﺸﯽ و ﺳﯿﻪﻓﺎم ﺑﺮ‬
‫ﺷﻤﺎ ﮔﻤﺎﺷﺘﻪ ﺷﻮد ﮐﻪ ﺳ‪‬ﺮَش ﺑﻪاﻧﺪازهي ﮐﺸﻤﺶ‪ ،‬ﮐﻮﭼﮏ ﺑﺎﺷﺪ«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 1847 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از ﺣﺬﯾﻔﻪ‪.‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪660‬‬
‫َ ْ‬ ‫ْ َ‬ ‫ُْ‬ ‫ُ ْ‬ ‫َّ ْ ُ َ َّ ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪:‬‬ ‫وﻣﻜ َﺮ ِﻫ ِﻪ«‪.‬‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﺮﺴ ِه َوﻣنﺸ ِﻄ ِﻪ‬
‫ﺮﺴهِ و� ِ‬
‫• »ﻰﻠﻋ اﻤﻟﺴ ِﻠ ِﻢ الﺴﻤﻊ واﻟﻄﺎﻋﺔ ﻲﻓ ﻋ ِ‬
‫»ﺣﺮفﺷﻨﻮي و اﻃﺎﻋﺖ از اﻣﯿﺮ ‪ -‬در ﻫﺮ ﺷﺮاﯾﻄﯽ‪ -‬در ﺳﺨﺘﯽ و آﺳﺎﻧﯽ‪ ،‬و در‬
‫ﺧﻮﺷﯽ و ﻧﺎﺧﻮﺷﯽ‪ ،‬ﺑﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن واﺟﺐ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫اﺣﺎدﯾﺚ ﻓﺮاواﻧﯽ در اﯾﻦﺑﺎره وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ﺑﻪ اﻃﺎﻋﺖ از وﻟﯽ اﻣﺮ دﺳﺘﻮر داده اﺳﺖ؛‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ و اﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺸﯿﻦ و دﯾﮕﺮ اﺣﺎدﯾﺜﯽ ﮐﻪ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ذﮐﺮ ﻧﮑﺮده‪ ،‬ﻫﻤﮕﯽ ﻧﺸﺎنﮔﺮ‬
‫وﺟﻮب اﻃﺎﻋﺖ و ﻓﺮﻣﺎنﺑﺮداري از ﺣﮑﺎم و ﺻﺎﺣﺒﺎن اﻣﺮ اﺳﺖ؛ ﻣﮕﺮ در ﻣﻮاردي ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫ﻣﻌﺼﯿﺖ و ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ از اﷲ‪ ‬دﺳﺘﻮر دﻫﻨﺪ‪ .‬در اﻃﺎﻋﺖ و ﻓﺮﻣﺎنﺑﺮداري از ﺻﺎﺣﺒﺎن اﻣﺮ‪،‬‬
‫ﻓﻮاﯾﺪ ﻓﺮاواﻧﯽ ﻧﻬﻔﺘﻪ اﺳﺖ؛ از ﺟﻤﻠﻪ‪ :‬اﻣﻨﯿﺖ و آراﻣﺶ‪ ،‬ﻧﻈﻢ و ﻋﺪمِ ﻫﺮج و ﻣﺮج ﯾﺎ‬
‫ﻧﺎﺑﺴﺎﻣﺎﻧﯽ و ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻋﺪمِ ﺧﻮدﺳﺮي ﯾﺎ ﻧﺎﻫﻨﺠﺎريﻫﺎي ﻧﺎﺷﯽ از رﻓﺘﺎرﻫﺎي ﺧﻮدﺳﺮاﻧﻪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ از واﻟﯿﺎن اﻣﻮر در ﻣﻮاردي ﮐﻪ اﻃﺎﻋﺖ از آنﻫﺎ واﺟﺐ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﺮج و‬
‫ﻣﺮج‪ ،‬ﻧﺎاﻣﻨﯽ‪ ،‬ﭘﯿﺪاﯾﺶ ﻓﺘﻨﻪﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن و ﻧﺎﻫﻨﺠﺎريﻫﺎي ﻧﺎﺷﯽ از رﻓﺘﺎرﻫﺎي ﺧﻮدﺳﺮاﻧﻪي‬
‫اﻓﺮاد ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﯽاﻧﺠﺎﻣﺪ؛ از اﯾﻦرو اﻃﺎﻋﺖ از ﺣﮑﺎم و ﺻﺎﺣﺒﺎن اﻣﺮ ﺑﺮ ﻣﺎ واﺟﺐ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﮕﺮ‬
‫در ﻣﻮاردي ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ از اﷲ‪ ‬دﺳﺘﻮر دﻫﻨﺪ‪ .‬ﭘﺮوردﮔﺎرِ ﻣﺎ و آنﻫﺎ‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل اﺳﺖ و‬
‫ﺣﮑﻢِ از آنِ اوﺳﺖ؛ ﻟﺬا در ﻣﻮاردي ﮐﻪ ﻣﺎ را ﺑﻪ ﻣﻌﺼﯿﺖ و ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ از اﷲ‪ ‬دﺳﺘﻮر‬
‫ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ آنﻫﺎ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪ :‬ﺑﺮ ﺧﻮدﺗﺎن واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﻣﻌﺼﯿﺖ و ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ از اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل ﺑﭙﺮﻫﯿﺰﯾﺪ؛ ﭘﺲ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﻪ ﻣﺎ دﺳﺘﻮر ﻣﯽدﻫﯿﺪ ﮐﻪ از اﷲ ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﮐﻨﯿﻢ؟ﭘﺲ در اﯾﻦ‬
‫ﻣﻮرد از ﻣﺎ اﻧﺘﻈﺎر ﺣﺮفﺷﻨﻮي و اﻃﺎﻋﺖ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﺪ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺶﺗﺮ ﻋﺮض ﮐﺮدم ﮐﻪ دﺳﺘﻮرﻫﺎي ﺻﺎﺣﺒﺎن اﻣﺮ و ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﯾﺎن‪ ،‬ﺳﻪ ﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻧﺨﺴﺖ‪ :‬ﻫﻤﺎن دﺳﺘﻮري را ﻣﯽدﻫﻨﺪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل داده اﺳﺖ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻗﺎﻣﻪي ﻧﻤﺎز‬
‫ﺟﻤﺎﻋﺖ در ﻣﺴﺎﺟﺪ ﯾﺎ ﺑﻪ ﻣﺎ دﺳﺘﻮر ﻣﯽدﻫﻨﺪ ﮐﻪ ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ اﻧﺠﺎم دﻫﯿﻢ و از ﮐﺎرﻫﺎي‬
‫زﺷﺖ ﺑﭙﺮﻫﯿﺰﯾﻢ‪ .‬در ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻮاردي اﻃﺎﻋﺖ از ﺣﮑﺎم و ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﯾﺎن‪ ،‬واﺟﺐ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا‪:‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.(7142 ،696 ،693) :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪7144 :‬؛ و ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1839 :‬‬
 ‫‪661‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬وﺟﻮب ﻓﺮﻣﺎنﺑﺮداري از زﻣﺎمداران در ﭼﺎرﭼﻮب ﺷﺮﯾﻌﺖ‪...‬‬

‫• دﺳﺘﻮرﺷﺎن ﺟﺰو ﻓﺮﻣﺎنﻫﺎي اﻟﻬﯽﺳﺖ‪.‬‬

‫• ﻫﺮ ﮐﺴﯽ ﭼﻨﯿﻦ دﺳﺘﻮري ﺑﺪﻫﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ از او اﻃﺎﻋﺖ ﮐﺮد؛ زﯾﺮا وﻗﺘﯽ ﮐﺴﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎ را‬
‫ﺑﻪ اﻧﺠﺎم ﻋﻤﻞ ﻧﯿﮑﯽ ﻓﺮﻣﺎن دﻫﺪ ﮐﻪ واﺟﺐ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ آن را اﺟﺮا ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫دوم‪ :‬ﺑﻪ ﻣﻌﺼﯿﺖ و ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ از اﷲ‪ ‬دﺳﺘﻮر ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦﺟﺎ ﻧﺒﺎﯾﺪ از آنﻫﺎ اﻃﺎﻋﺖ‬
‫ﮐﺮد و اﮔﺮ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺳﺮﭘﯿﭽﯽ از ﭼﻨﯿﻦ ﻓﺮﻣﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎ را ﺷﮑﻨﺠﻪ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﻣﺠﺎزات‬
‫ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺷﺪ؛ ﺑﻪ دو دﻟﯿﻞ‪:‬‬
‫• ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﭘﺎﯾﻤﺎل ﮐﺮدن ﺣﻖّ اﷲ؛ زﯾﺮا ﺑﻪ ﻣﻌﺼﯿﺖ و ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ از اﷲ‪ ‬دﺳﺘﻮر‬
‫دادهاﻧﺪ‪.‬‬
‫• ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺣﻖّ ﺷﻤﺎ؛ زﯾﺮا ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﺳﺘﻢ ﮐﺮدهاﻧﺪ و ﺑﺎﯾﺪ ﭘﺎﺳﺦﮔﻮي اﯾﻦ ﺳﺘﻢ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫آنﻫﺎ‪ ،‬ﺧﻮد ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷﻤﺎ ﺑﻨﺪهي ﭘﺮوردﮔﺎر ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ از اﷲ‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ‬
‫درﺳﺖ اﺳﺖ و ﻧﻪ ﺑﺮاي آنﻫﺎ‪.‬‬
‫ﺳﻮم‪ :‬اﮔﺮ ﺑﻪ ﭼﯿﺰي دﺳﺘﻮر دﻫﻨﺪ ﮐﻪ ﺷﺮﯾﻌﺖ ﻧﻪ ﺑﻪ آن دﺳﺘﻮر داده و ﻧﻪ از آن ﻧﻬﯽ‬
‫ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬اﻃﺎﻋﺖ از آنﻫﺎ در ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻮاردي واﺟﺐ اﺳﺖ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ دﺳﺘﻮراﻟﻌﻤﻞﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ‬
‫ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺷﺮع ﻧﯿﺴﺖ؛ از ﻗﺒﯿﻞ ﻣﻘﺮرات راﻫﻨﻤﺎﯾﯽ و راﻧﻨﺪﮔﯽ‪ .‬اﮔﺮ ﻣﺮدم از اﯾﻦ‬
‫دﺳﺘﻮراﻟﻌﻤﻞﻫﺎي ﭘﯿﺮوي ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬اﻣﻨﯿﺖ‪ ،‬آراﻣﺶ‪ ،‬آﺳﺎﯾﺶ و اﻃﻤﯿﻨﺎن را در ﺟﺎﻣﻌﻪي ﺧﻮد‬
‫ﺗﺠﺮﺑﻪ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﮐﺮد و ﺗﻌﺎﻣﻞ ﻧﯿﮏ و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اي در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم و ﻣﺴﺆوﻻن ﺑﺮﻗﺮار ﺧﻮاﻫﺪ‬
‫ﺷﺪ؛ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﮐﻪ ﻣﺮدم‪ ،‬ﻣﺴﺆوﻻن ﺧﻮد را دوﺳﺖ ﺧﻮاﻫﻨﺪ داﺷﺖ و ﻣﺴﺆوﻻن‪ ،‬ﻣﺮدم را‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬آﺧﺮﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ اﯾﻦ ﺑﺎب را ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ اﺑﻮﺑﮑﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ ﺣﺎﮐﻢ را ﺧﻮار ﮐﻨﺪ‪ ،‬اﷲ او را ﺧﻮار و زﺑﻮن ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ«‪.‬‬
‫ﺗﺤﻘﯿﺮ ﺣﺎﮐﻢ‪ ،‬ﺑﻪ ﭼﻨﺪ ﺻﻮرت اﺳﺖ‪:‬‬
‫از ﺟﻤﻠﻪ اﯾﻦﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﻓﺮﻣﺎنﻫﺎي ﺣﺎﮐﻢ را ﺑﻪرﯾﺸﺨﻨﺪ ﺑﮕﯿﺮد و وﻗﺘﯽ ﺣﺎﮐﻢ ﻓﺮﻣﺎﻧﯽ‬
‫ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﺒﯿﻨﯿﺪ ﭼﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ؟!‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ وﻗﺘﯽ ﺣﺎﮐﻢ ﻋﻤﻠﯽ اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﯿﻞِ اﯾﻦ ﺷﺨﺺ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ﻧﮕﺎه‬
‫ﮐﻨﯿﺪ؛ ﺑﺒﯿﻨﯿﺪ ﭼﻪﮐﺎر ﻣﯽﮐﻨﺪ! و ﻗﺼﺪ‪ ‬ﮔﻮﯾﻨﺪه از ﭼﻨﯿﻦ ﺳﺨﻨﯽ‪ ،‬اﯾﻦﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﻤﻞﮐﺮد‪ ‬ﺣﺎﮐﻢ‬
‫را در ﻧﮕﺎه ﻣﺮدم‪ ،‬ﺧﻮار ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬زﯾﺮا وﻗﺘﯽ ﻓﺮﻣﺎنِ ﺣﺎﮐﻢ ﺑﯽاﻫﻤﯿﺖ ﺷﻮد‪ ،‬ﺧﻮدش ﻧﯿﺰ از ﻧﮕﺎه‪‬‬
‫ﻣﺮدم ﻣﯽاﻓﺘﺪ و دﯾﮕﺮ‪ ،‬از او ﻓﺮﻣﺎن ﻧﻤﯽﺑﺮﻧﺪ و از آنﭼﻪ ﻣﻨﻊ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﺧﻮدداري ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪662‬‬

‫از اﯾﻦرو ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻋﯿﻮب ﺣﺎﮐﻢ را ﻓﺎش ﻣﯽﮐﻨﺪ ﯾﺎ در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم ﺑﻪ ﻧﮑﻮﻫﺶ و‬
‫ﻋﯿﺐﺟﻮﯾﯽ از ﺣﺎﮐﻢ ﻣﯽﭘﺮدازد‪ ،‬ﺧﻮد در آﺳﺘﺎﻧﻪي ﺧﻔﺖ و ﺧﻮاري از ﺳﻮي اﷲ‪ ‬ﻗﺮار‬
‫ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﻫﺮ آن اﻣﮑﺎن دارد اﷲ ﻣﺘﻌﺎل او را ﺧﻮار و زﺑﻮن ﺑﮕﺮداﻧﺪ؛ زﯾﺮا ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﭼﻨﯿﻦ‬
‫رويﮐﺮدي ﺑﻪ ﺣﺎﮐﻢ ﺗﻮﻫﯿﻦ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻣﺮدم را ﺑﻪ ﺳﺮﭘﯿﭽﯽ از او وادار ﻣﯽﺳﺎزد‪ ،‬ﻓﺘﻨﻪاﻧﮕﯿﺰ‬
‫ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ و اﷲ ﻣﺘﻌﺎل او را ﺧﻮار و زﺑﻮن ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺨﺼﯽ در دﻧﯿﺎ ﺧﻮار ﺷﻮد‪ ،‬ﻣﺠﺎزات ﻋﻤﻠﺶ را دﯾﺪه اﺳﺖ و اﮔﺮ در دﻧﯿﺎ‬
‫ﺧﻮار ﻧﮕﺮدد‪ ،‬ﺳﺰاوار ﺧﻔﺖ و ﺧﻮاريِ آﺧﺮت اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﺳﺨﻦِ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺣﻖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ ﺣﺎﮐﻢ را ﺧﻮار ﮐﻨﺪ‪ ،‬اﷲ او را ﺧﻮار و زﺑﻮن ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ«‪.‬‬
‫و ﻫﺮﮐﺲ ﺑﻪ ﺣﺎﮐﻢ ﮐﻤﮏ ﮐﻨﺪ‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﮐﻤﮑﺶ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ؛ زﯾﺮا او در زﻣﯿﻨﻪي ﺧﯿﺮ و‬
‫ﻧﯿﮑﯽ‪ ،‬ﻫﻤﮑﺎري ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا اﮔﺮ ﻣﺮدم را ﺑﺎ وﻇﺎﯾﻔﺸﺎن در ﻗﺒﺎل ﺣﺎﮐﻢ آﺷﻨﺎ ﮐﻨﯿﺪ و ﺑﻪ‬
‫آنﻫﺎ ﮐﻤﮏ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ ﮐﻪ در ﭼﺎرﭼﻮب ﺷﺮﯾﻌﺖ از ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواي ﺧﻮد‪ ،‬اﻃﺎﻋﺖ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﮐﺎر ﻧﯿﮏ و‬
‫ﺑﺰرﮔﯽ اﻧﺠﺎم دادهاﯾﺪ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﺑﻪﺷﺮﻃﯽ اﯾﻦ ﻫﻤﮑﺎري در زﻣﯿﻨﻪي ﻧﯿﮑﯽ و ﭘﺮﻫﯿﺰﮔﺎري و در‬
‫ﻣﺴﯿﺮِ درﺳﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫***‬
‫ﻧﻈﺎرت ﻋﻠﻤﯽ‪ ،‬ﻓﻨﯽ و ﻧﺎﺷﺮ‪:‬‬
‫ﮔﺮوه ﻋﻠﻤﯽ ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻮﺣﺪﯾﻦ‬
‫‪www.mowahedin.com‬‬