T.C.

ERCİYES ÜNİVERSİTESİ
FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ
UÇAK MÜHENDİSLİĞİ TEMELBİLİM DALI (YL)

KOMPOZİT YAPILARIN HASARSIZ KONTROL

YÖNTEMLERİ

HAZIRLAYAN
Muhammed Kaan BACAK

Dr.Öğr.Üyesi Adem KARCI

KAYSERİ
 T.C.
ERCİYES ÜNİVERSİTESİ
FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ
UÇAK MÜHENDİSLİĞİ TEMELBİLİM DALI (YL)

KOMPOZİT YAPILARIN HASARSIZ KONTROL

YÖNTEMLERİ

HAZIRLAYAN
Muhammed Kaan BACAK

Dr.Öğr.Üyesi Adem KARCI

KAYSERİ
ÖZET
1
* Kompozit malzemeler şekillendirme, mukavemet, korozyon dayanımı vb. daha
pek çok avantajlı özellikleri ile tasarım, iyileştirme, yenileştirme, bakım/onarım
işletme, idame vb. her aşamada daha az parça kullanımını mümkün kılmaktadır.

* Kullanılan parça sayısının az olması veya azaltılabilmesi sistem mühendisliği

yaklaşımıyla ele alındığında bakım/onarım, işletme ve idame faaliyetleri için
gerekli yedek parça miktar ve çeşitliliğinin azalmasını ve sistemin veya ürünün
ömür devri maliyetlerinde önemli bir düşüş sağlamaktadır.

* Günümüzde uçak imalatçıları ile bakım/onarım yapan firmalar sadece parça

sayısını azaltmak için değil, maliyeti de düşürmek amacıyla kompozit malzeme
kullanmaktadırlar.

* Kompozit yapıların tahribatsız muayenelerinde görerek muayene, tap testleri, X

ışınları (radyografi), ultrason, eddy akımları, termografi usulleri uygulanabilir.

İÇİNDEKİLER

2
 KOMPOZİT YAPILARIN HASARSIZ KONTROL
YÖNTEMLERİ

Sayfa
ÖZET.....................................................................................................................................II
İÇİNDEKİLER......................................................................................................................III
ŞEKİLLER LİSTESİ.............................................................................................................IV

GİRİŞ....................................................................................................................................5

1. BÖLÜM

GENEL BİLGİLER

1.1. Kompozit Malzemelerin Genel Özellikleri.................................................................6

2. BÖLÜM

KOMPOZİT YAPILARDA TAHRİBATSIZ MUAYENE YÖNTEMLERİ

2.1. Görerek Muayene………………………………………………………............…7

2.2. Tap Testi………...………………………………………………………............…7

2.3. Ultrasonik Muayene…………….………...……………………………............…8

2.4. X-Işınlarıyla (Radyografi) Muayene ………...………………………............…..9

2.5. Eddy Akımlarıyla Muayene……………………………....................................…9

2.6. Termografik Muayene Metodu………………………....................................…10

3
 3. BÖLÜM
SONUÇ……………………………………………………………………………………………………………………10

KAYNAKLAR……………………………………………………………………………………………………………11

ŞEKİLLER LİSTESİ

Şekil 2.1. ....................................................................................................8

4
 GİRİŞ
Kompozit malzemeler, Uçak Endüstrisinde yaygın olarak kullanılmaktadır ve
mühendislerin, malzemeleri bireysel olarak kullanırken önümdeki engelleri aşmalarına
izin vermiştir. Oluşturan malzemeler kimliklerini kompozitler içinde tutar ve aksi halde
birbirleriyle tamamen birleşmezler. Birlikte, malzemeler, yapısal özellikleri geliştirilmiş
bir 'melez' malzeme oluşturur. Uçaklarda kullanılan yaygın kompozit malzemeler
arasında cam elyafı, karbon elyaf ve elyaf takviyeli matris sistemleri veya bunların
herhangi birinin bir kombinasyonu bulunur.

Uçak yapıları genel olarak yüzde 50 ila 70 oranında kompozit malzemeden yapılmıştır.
Fiberglas ilk olarak 1950'lerde yolcu jetinde Boeing tarafından havacılıkta
kullanılmıştır.

Ağırlık azaltma, kompozit malzeme kullanımının en büyük avantajıdır ve onu uçak

yapısında kullanmanın kilit faktörüdür. Elyaf takviyeli matris sistemleri çoğu uçakta
bulunan geleneksel alüminyumdan daha güçlüdür ve pürüzsüz bir yüzey sağlar ve yakıt
verimliliğini artırır, bu da büyük bir fayda sağlar. Ayrıca, kompozit malzemeler diğer
yapı tipleri kadar kolay paslanmazlar. Metal yorgunluğundan çatlamazlar ve yapısal
esneme ortamlarında iyi tutarlar. Kompozit tasarımlar aynı zamanda alüminyumdan
daha uzun dayanır, bu da daha az bakım ve onarım maliyeti anlamına gelir. Kompozit
malzemeler pahalı olabilir, ancak yüksek başlangıç maliyetlerinin tipik olarak uzun
vadeli maliyet tasarrufları ile dengeleyebilir.

Kompozit malzemeler yapıları ve özellikleri sayesinde çok çeşitli alanlarda kullanılır.

Her sektörün farklı ihtiyaçları ve beklentileri olduğundan, kompozit malzemelerin, ürün
esneklikleri önemli bir avantaj olarak karşımıza çıkmaktadır. Kompozitler, farklı
sektörlerde hammadde olarak kullanıldığı gibi imalat yardımcı ekipmanları olarak da
kullanılırlar. Kompozit malzemelerin önemli avantajlarından biri de kolayca tamir
edilebilir olmalarıdır. Kompozitler, kolayca kesilir, delinir, zımparalanır.

5
 1. BÖLÜM

GENEL BİLGİLER

1.1. Kompozit Malzemelerin Özellikleri

Kompozit malzemeler birçok açıdan, düşük maliyette klasik malzemelere göre üstünlük
göstermektedirler. Çok zor hizmet koşullarında klasik malzemenin yapamayacağı
görevleri başarmaktadırlar.
Kompozit malzemelerin en önemli üstünlükleri, ağırlıklarının çok azaltılabilmesine
imkan tanımasıdır. Bu nedenle havacılık sanayisinde kompozitler sıklıkla kullanılır.
Kompozit yapı iç bileşenleri birbirlerine genelde kovalent bağla bağlı oldukları için çok
yüksek dayanımlara erişebilmektedirler. Ağırlıktan kasıt, mukavemet/ağırlık oranıdır.
Kompozit malzemelerde bu oran klasik malzemelere oranla çok yüksektir. İç yapının bu
özelliklerinden dolayı kompozit malzeme yüksek mukavemet, yüksek elastisite
modüllerine, iyi derecede yorulma ve sürünme özelliklerine vb. yapısal özelliklere
sahiptirler.

Kompozit malzemelerin klasik malzemelere oranla diğer bir üstünlükleri de yorulma

özelliklerinin çok iyi oluşudur. Klasik malzemelere göre kompozit yapı malzemelerinin
gerilme/yoğunluk-tekrar arası ilişkide daha uzun ömürle daha yüksek oranlara
dayanabilmektedirler. Kompozit malzemelerin yorulma özelliklerinin iyi oluşu yapısal
dizaynından kaynaklanmaktadır. Klasik malzemelerde dinamik yüke binmiş parçada
oluşacak bir hata-çatlak vb. hızla ilerler ve sonuçta malzeme kopar. Halbuki fiber
kompozit gibi kompozit malzemelerde, kopan fiberler veya bileşenlerden matrise veya
diğer elemanlara geçmez, geçmesi çok zordur. Özellikle tek ve çok eksenli gerilme
taşıması için dizayn edilmiş kompozit malzemelerde gerilme doğrultularında yorulma
özelliği çok fazladır.

6
 2. BÖLÜM

KOMPOZİT YAPILARDA TAHRİBATSIZ MUAYENE

YÖNTEMLERİ

Kompozit yapıların tahribatsız muayenelerinde görerek muayene, tap testleri, X-

ışınları (radyografi), ultrason, eddy akımları, termografi usulleri uygulanır. Bazı
durumlarda tahribatsız muayene usullerinin birden fazlası da hasarın iyice
belirlenebilmesi için uygulanabilir.

2.1. ‘’Görerek Muayene’’

Görerek muayene servisteki kullanımlar için önemli ilk aşamadır. Gün ışığında
veya aydınlatıcı kullanarak uygulanmaktadır. Çarpmadan dolayı oluşan
hasarlarda görerek muayene metoduyla çentikler, çatlaklar, boya çatlakları ve
bozulmaları, delikler, ezilmiş bölgeler, uçlardaki çıkıntılar tespit edilebilir.
Isı etkisiyle veya yıldırım düşmesi sonucu oluşan rengi değişmiş, kaybolmuş,
bozulmuş boya hataları, bağlama elemanlarından kayıplar, boya çatlakları,
uçlardan sarkmış, çıkıntı yapmış fiberler, bükülmüş alüminyum yüzeyler
belirlenebilir. Yakın gözle muayene ile tabaka oryantasyonu, kaçıncı tabakada
hasar olduğu gözlenebilir.

2.2. ‘’Tap Testi’’

Tap testi metal bir disk, test çekici veya tap cihazı kullanarak yapılır. Muayenesi
yapılacak bölgeye test için gerekli olan cihazlardan biri vurulmaktadır.
Yapıştırma hatası veya delaminasyon olan bölgelerde sönük bir ses
çıkarmaktadır. Bu metot, hatalı bölgenin genel olarak işaretlenmesi için iyi bir
yöntemdir. Bu usul kalın tabakalı yapılarda iyi sonuç vermez. 4 kattan fazla olan

7
tabakalarda tap testi yapılması tavsiye edilmez. Ayrıca uygulayıcının duyma
kapasitesi, tecrübesi, bölgenin sessizliği testin hassas olmasına etki eden
unsurlardır.

Otomatik tap testi cihazı hasarlı bölgeyi göstergesi yardımıyla diğer tap
testlerine nazaran daha hassas bir şekilde test etmektedir. Havacılık
endüstrisinde en yaygın olarak kullanılan yöntemdir.

Şekil 2.1.

2.3. ‘’ Ultrasonik Muayene’’

Ultrason ile muayenede yapı içindeki hataları görmek için yüksek frekanslı
sinyaller (1 ile 10 megaherz arasında) gönderilmektedir. Bu sinyaller güç
vericileri tarafından yapıya yollanmaktadır. Ultrasonik muayenede ultrasonla
gönderme, darbe-yankı metotları kullanılmaktadır. Ultrasonik muayene iyi
yetişmiş elemanlar tarafından yapılmalıdır. Ultrasonla gönderme sisteminde el
veya cihazla yapılan çeşitler mevcuttur. Bu metotla 1 cm’ lik hataları güvenilir
bir şekilde tespit etmek mümkündür.

8
Kompozit malzemelerin muayenesinde darbe-yankı sisteminin kullanılmasında
bir güç çeviriciye ihtiyaç vardır. Güç çevirici ultrasonik sinyal göndermekte ve
çarpan sinyali geri almaktadır. Sinyal gücünün kaybı, zaman farkı iki boyutlu
göstergede görülmektedir. Zaman farkı hatanın derinliğine veya kalınlığına
dönüştürülür. Darbe-yankı yöntemiyle hatalı tabaka oluşumları, çatlaklar,
boşluklar, su, yapışma hataları 1 cm’ ye kadar tespit edilebilir.

2.4. ‘’X-Işınlarıyla (Radyografi) Muayene’’

X ışınlarıyla muayene yöntemi kompozit malzemelerde öncelikli olarak petek
yapısında suyun tespiti için kullanılmaktadır. Radyografta su olan yerler koyu
olarak görülmektedir. Kür işlemi sırasında az miktarda reçine balpeteği yapının
içinde kalabilir. Bu durumda peteğin içindeki görüntü, su birikimi görüntüsüyle
aynıdır.

Bu tür durumlarda X ışınları demeti hücre duvarlarına paralel olarak

gönderilirse, farklılığı anlamak mümkün olabilir. Ayrıca radyografi yöntemiyle
kompozit balpeteği yapısındaki yüzey tabaka çatlakları da tespit etmek
mümkündür.

2.5. ‘’Eddy Akımlarıyla Muayene’’

Eddy akımlarıyla kompozit malzemelerin hatalarının bulunmasından ziyade
uçağın burun kısmında bulunan Radom’ un tamirden sonra kalınlığının
ölçülmesi için kullanılmaktadır. Bu yöntem Radom’un diğer kısmında bulunan
alüminyum tabakada oluşan akımlarla Radom kalınlığını karşılaştırmaktadır.

2.6. ‘’Termografik Muayene Metodu’’

Termografik muayene metodu nispeten yeni bir tahribatsız muayene yöntemi
olup, balpeteğinde oluşan buz ve su parçacıklarının tespitinde, alüminyumdan

9
 üretilen sandviç yapılarda petek ile tabaka yüzeyler arası yapışma eksikliklerini
tespit etmekte kullanılmaktadır.

Termografik kamera ile yapılan tahribatsız muayenelerde pozisyonlanma çok

önemli olup, test edilecek kısımla dik durum devamlı olarak muhafaza
edilmelidir. Termografik muayenede en önemli esas ısı farkını tespit ederek,
hatalı bölgeleri bulmaktır.

SONUÇ
Kompozit malzemeler yapıları ve özellikleri sayesinde çok çeşitli alanlarda kullanılır.
Her sektörün farklı ihtiyaçları ve beklentileri olduğundan, kompozit malzemelerin, ürün
esneklikleri önemli bir avantaj olarak karşımıza çıkmaktadır. Kompozitler, farklı
sektörlerde hammadde olarak kullanıldığı gibi imalat yardımcı ekipmanları olarak da
kullanılırlar. Kompozit malzemelerin önemli avantajlarından biri de kolayca tamir
edilebilir olmalarıdır. Kompozitler, kolayca kesilir, delinir, zımparalanır.

Tahribatsız muayene uygulamaları üretim anında sistemler durdurulmadan da yapılabilir

ve çoğu uygulamada sonuçlar test esnasında alınmasından dolayı tercih nedeni
olmuştur. Parçalar tahrip edilmediği için hurdaya ayrılma durumu yoktur. Aynı parçaya
farklı testler uygulanabilir. Parça dağıtılmadan kontrol edilebilir. Test cihazları
taşınabilir olup taşınamayan parçaların kontrolü yapılabilir.

Tahribatsız muayene özellikle uçak bakım alanında hem sivil hem de askeri hava
taşıtlarının bakım ve servis sürelerinin azalması açısından oldukça önemlidir. Parçaların
boyutları ve geometrik şekilleri nasıl olursa olsun tahribatsız muayene ile kontrol
edilebilmektedir.

Gerek uçak yapısı gerekse uçak parçalarının ömrünün uzaması sağlanmış olur. Ayrıca
doğru ve güvenilir kontrollerin sonucunda uçak kazaları da en aza indirilir.

10
 KAYNAKLAR

 Uçak Sanayiinde Kullanılan Balpeteği Kompozitlerin Tahribatsız Muayeneleri Ve

Tamiri H. Ercan, A. Bekem, M. Doğu ve A. Ünal

 Uçak Bakımında Darbe Hasarının Tahribatsız Kontrolü Müge Armatlı Kayrak

 Non-destructive testing by means of thermographic analysis in aircraft

composite structures Ersin Eroğlu - 2019

 Havacılıkta Kullanılan Kompozit Malzemelerde Hasar Tespiti Ve Onarım

Yöntemleri Yüksek Lisans Tezi Mehmet Fatih KARAER , Doç.Dr.Vedat Ziya
DOĞAN

11