Leonardo

Evren Bilimi ve Sanatı

A LE SSA N D R O VEZZÖSI
y* /
 :î ^ ‘;k ï

M 1

¿7»

V - * :" M
 LEONARDO DA VINCI
EVREN, BİLİMİ VE SANATI
A lessandrö V ezzosi

S
anat eleştirmeni
Alessandro Vezzosi
değişik yapıt, makale, bildiri
ve katalogların yazarı olup,
birçok sergiye katkıda
bulunm uştur. Reggio
Emilia’daki Progetto
Üniversitesi’ndeki bu
öğretim üyesi, Leonardo
uzmanı olarak İtalya’da,
Kanada’da, Japonya’da
birçok sergiler düzenlemiş,
bunların yazılı-görsel
yayımlarını hazırlamıştır.
Vinci’de doğduğu için, 1 9 9 3
yılında Museo ideale
Leonardo da Vinci di Arte
Utopia e Cultura della
Terra’yı kurm uş ve hâlâ da
yönetmektedir.______________

Yapı Kredi Yayınları - 1 6 0 2

Genel Kültür Dizisi - 8 •
Leonardo da Vinci - Evren Bilimi ¥e*}^natı ,/-Alëssgpïdfo Vezzosi
Çeviren: Nami Başer ^ ©
Kitap Editörü: O rçün Türkay
Düzeltip Selahattin ¡Qzpalàbiyiklar
Grafik.Uygulaınavj.Banu Kaşıkçı
Baskı: Promat
YKY’de 1. baskı: İstanbu l; Şubat &O02 / ISBN 9 7 5 -0 8 -0 3 5 6 -6
Tous droits de traduction et d’adaptation réservés pour tous pays © Gallimard 1996
© Yapı Kredi Kültür Sanat Yayıncılık Tic-aret-ve Sanayi A.Ş. 2 0 0 1
Yapı Kredi Kültür Sanat Yayıncılık Ticaret ve Sanayi A.Ş.
istiklal Caddesi, N o .285 Beyoğlu 8 0 0 5 0 İstanbul T e l: (0 2 1 2 ) 2 5 2 4 7 0 0 (pbx) Faks: (0 2 1 2 ) 2 9 3 0 7 2 3
on o
http://www.yapikrediyayinlari.com • e-posta: ykkultur@ ykykultur.com .tr • YA P I K R E D İ Y A Y IN L A R I
Internet satış adresi: http://www.estore.com.tr/bulvar/yky G E N E L K Ü LT Ü R DİZİSİ
 13

ğlum Ser Piero 15 Nisan’da [1452],

bir cumartesi, gece saat 3 ’te bana
bir torun verdi. Adını Lionardo koydular.
V inci’li rahip Piero di Bartolomeo, onu
Papino di Nanni Banti, Meo di Tonino,
Piero di Malvolto, Nanni di Venzo, Arigho
di Giovanni Tedescho, Lisa di Domenicho
de Brettone, Antonia di Giuliano,
Niccholosa del Barna, Nanni di Venzo’nun
kızı Maria, Pippa di Previchone önünde
vaftiz etti”.

BÖLÜM I

BİR ZAMANLAR VINCI’DE

cc A şk çocuğu” almadan ve istemeye
j £ \ olmayanları epey istemeye gerçekleştiren
küçümseyen Leonardo babanın çocukları
resmin (sol) yanına şu öfkeli ve ödlek
sözleri eklemiştir: olurlar”. Yanda,
"Babanın iradesiyle Leonardo’nun
. - **’n
değil de, kadının çocukluğunu geçirdiği
„T., frV V . P-V 1* |****A>
usandırıcı şehvetiyle Sant’Ansano
r f^ P f -■!!>? *»"•'*■«./-<'•*■ doğan çocuk sıradan, Kilisesi’nden Roma
i ^ • ffr e •-■■'’■' adi, kabasaba olur, dönemine ait bir alçak
«fi*'* ı'i j • t'ib y * .fi ı.ft.. j V irft* p cinsel ilişkiyi zevk kabartma.
¿L«- *
14 BİR ZAMANLAR VINCI’DE LEONARDO İÇİN KASABADA ŞÖLEN VAR 15

B uyalnızca
levhada, Leonardo
“hoker”
büyük aşk ve büyük arzuyla gerçekleşirse, o zaman çocuk
çok akıllı, epey zeki, canlı ve havalı olacaktır”.
L eonardo’nun
büyükbabası
denilen konum unda bir Antonio, Da Vinci ( “D”
dölüt anatomisini büyük; soyadı doğduğu
çizmekle kalmıyor, yılan İki baba, beş anne ve on sekiz erkek kardeş kasabanın adından
gibi kıvrılan göbek ayıran küçük bir işaret)
kordonunu ve rahim ailesinin geleneğini
Vinci kasabasında komşular Leonardo’nun doğuşunu sürdürm ez. Evraklar,
duvarını göstererek
dölyatagını açıyor. Ama kutlayarak, vaftiz törenine katılırlar. Sıradışı bir durum söz hatta sözleşmeler
büyükbaş hayvanlardan konusudur; çocuğun, hepsi kasabadan olmak üzere, beş hazırlamasına karşın
birinin rahminde noter değildir. Ama
vaftiz babası ve beş vaftiz anası vardır; bu kişilerin arasında
gözlemlediği çenekleri Leonardo’nun medeni
de ekliyor._______________ Vinci’de birçok ev ve arazinin sahibi olan Floransak soylu durum unu gösteren
aile Ridolfi’lerin pek saygıdeğer yönetim vekili Arrigo di aşağıdaki belge, kendisi
adına oğlu Ser Piero
Giovanni Tedesco da vardır. Daha hemen başta, çocuk
tarafından yazılmıştır.
memnuniyetle Loggia del Comune karşısındaki baba evine
yerleştirilir, hiçbir şekilde aileden dışlanmaz.
„' Çocuğun annesinin adı Caterina’dır, ama ailesinin adı
bilinmemektedir. Acaba Leonardo’nun ilk yaşam öyküsünü
yazan kişinin dediği gibi “iyi bir aileden” mi gelmektedir?
K fttt -1 fî',r<r
Yoksa Boscaiolo di Cerreto Guidi adlı bir oduncunun kızı
Leonardo’nun dedesi Antonio da Vinci’nin, onun mıdır? Ne olursa olsun Leonardo’nun baba evindekilerin
aracılığıyla çocuğu aileye bağlayan ilişkileri açıkça tanıdığı kişiler arasında yer almaktadır.
ortaya koyduğu belge çok yakın bir tarihte
bulunmuş ve sanatçının çocukluğuyla ilgili
birçok sözüm ona sırrı ortadan kaldırmıştır.
Leonardo’nun doğum saatini bile biliyoruz:
“gece saat üçte”, yani Ave Maria okunduktan
3 saat sonra, bugünkü sisteme göre
hesaplarsak 15 Nisan 1452 cumartesi 22:30
civarı...

Aşk çocuğu
Birkaç ay sonra Ser Piero’yla değil ama onun Antonio di
S
olda Leonardo’nun

Çocuk gayri meşrudur, ama doğumunu babası Ser Piero’nun Piero Buti del Vacca da Vinci (küçük “d”ile) adında bir
sade ve kibar noter
saklamak ya da nereden geldiğini gizlemek arkadaşıyla evlenir. Sonradan Leonardo’nun babası ve
işareti (solda).__________
için hiçbir çabada bulunulmamıştır. Açıkçası amcası Francesco tarafından yeniden kurulan ve işletilen
_ “günah çocuğu” değil, “aşk” çocuğu Saint Pierre-Martyr Manastın’nm çömlek fırınında
^ sayılmıştır. Bir yığın anatomik resimde çalışmaktadır. Antonio del Vacca’nm güzel bir takma adı
Leonardo bunu anımsatacaktır: vardır: Accattabriga yani kavgacı. Caterina onunla San
•4 * \ ^ “Birleşme karşılıklı Pantaleo yakınlarındaki Campo Zeppi’ye taşınır.
Leonardo’nun doğumundan bir yıl kadar sonra Piera adlı
bir kız çocuk, sonra da dört çocuk daha doğurur.
 BİR ZAMANLAR VINCFDE BİR DOĞA VE ÎLKÖRNEK KARIŞIMI 17
Leonardo’nun babası Ser Piero
Fruosino di Antonio Da V inci nahiyesinin
ortaçağdan kalma
Vinci’dir. Yirmi beş yaşındadır, m ühründe, solda
görüldüğü gi-bi şato
dört yıldan beri genellikle
resmi vardır. Floransa
Pisa‘da ama Floransa’da da XIII. yy’da castrum
noterlik yapmaktadır. Vinci'yi satın almıştı.
Leonardo’nun doğuşundan Biçimi bir bademi,
birkaç ay sonra zengin bir yelken direkleri askeri ve
dini iktidarın kulelerini
Floransa ailesinde gelen
i simgeleyen gemiden
Albiera Degli Amadori adlı on yapılmış bir şatoyu
altı yaşında bir kızla evlenir; karısı
14 6 4 ’te Floransa’da doğum yaparken
t andırır. XVI. yy’dan
kalma bu harita,
kasabanın genel bir
ölür. Ertesi yıl, Ser Piero, Francesca di Ser
planını göstermektedir;
Guiliano Lanfredini’yle evlenir, ama o da 1473 yılında hiç ortaçağdan kalma çevre
çocuk doğurmadan ölür. Leonardo’nun baba tarafından ilk surları, değirmenlere su
kardeşi Antonio 1477’de doğar; o sıralarda 18 yaşında olan veren akarsu, han
üvey annesi Margherita di Francesco di Jacopo’nun beş (ostaria), kuyu (pozo) ve
belediye (Loggia del
çocuğu daha olacaktır.
Com une). Aşağıdaki
Ser Piero son olarak 1485’te Lucrezia di Guglielmo fotoğraf şato ve kulesiyle
Cortigiani ile evlenir, bu kadın ona yedi çocuk verecektir. Santa Crocia Kilisesi’nin
Elli yedi yaşındayken Leonardo ona hâlâ “sevgili ve tatlı çan kulesinin
günümüzdeki halini
annem” diye hitap edecektir.

Vinci: Bir ad, bir simge

Arşiv belgeleri gayri meşru çocuk Leonardo’nun sürekli

olarak ”di Ser Piero Da Vinci” yani Piero’nun oğlu diye
adlandırıldığını gösteriyorlar; bu adla yirmi yaşında
Compagnia di San Luca‘nm kayıtlarına mesleği ressam
olarak geçecektir. Da Vinci adı bu kasabada doğduğu
anlamına gelmemektedir: Floransa’da doğmuş olsaydı
“Lionardo di Ser Piero Da Vinci” adını yine taşıyacaktı. Da
Vinci ailesi bu kentte XIII. yy.’dan beri tanınan bir aileydi.
Leonardo’nun dedesinin babası da Ser Piero Da Vinci diye
adlandırılmıştı (ama “di Ser Guido”, yani Guido’nun oğlu).
Da Vinci, noter, bakan ve Floransa Cumhuriyeti’nin elçisi
olarak saygın bir kişiydi.
Vinci kırsal kesimde bir nahiye, Montalbano ve Arno
Vadileri arasında, önceleri Etrüsklere, sonra Romalılara ait
bir yerdir; Gudi Kontlarının ortaçağdan kalma şatosu, Santa
Croce Kilisesi, önemli bir konak yeri ve birkaç evden
oluşmuştur. “Vinci, kökleri büyük bir ateşlilikle ve kibirle
Tanrıya karşı silahlanmış ve bunun sonucunda
18 BÎR ZAMANLAR VINCI’DE GÜNDELİK HAYATIN BEZEMELERİ 19

Tanrı tarafından cezalandırılmış, utanca boğulmuş devlere
kadar uzanan bir şatodur.” Nahiyenin eski tüzüklerinde
ek olarak geçen bu cümle Leonardo’nun masallarına
benzemektedir; bu masallar cezalandırılan gurur
üzerine küçük ahlaki alegorilerdir, Leonardo tiyatro
kokan benzetmelerle bilimsel görüşlerini halk
bilgeliğine karıştırır. Örneğin deniz suyunun
“meteorolojik” özelliklerini anlatan bölümde suyun
Tanrı katma ulaşmaya çalışırken cezaya çarptırılarak
toprak altına hapsedildiği anlatılır.
Vinci adı, vinchi’den gelir, bu sözcük Toscana
civarında, Vincio Irmağı kenarlarında yetişen sazlar için
kullanılır. Doğduğu toprakları ve babasının adını anımsatan
bu ad, Leonardo’nun sembolü olacaktır: Gerek kodekslerin,
gerekse Kakımlı Kadın ve La Gioconda gibi yapıtlarında
vinchi’lerin girişik desenlerini kullanır.
Köy kültürü ve bilgi
inchi’le rin , yani sazların
V g irişik şekilleri
L eo n ard o’n u n altı gravü rü nd e
(y u k arıd a) d e k o ra tif u n su rlar
o lu ştu rm u şlar ve o n u n
Arhcıdemicı’sm ın am blem i
sahibi olacak, kardeşi Giovanni ilerde
“hancı ve kasap” olacaktır. Mekanik
sistemlerin müstakbel sanatçısı,
ayaklarının altındaki toprağı, evrenin
doğasını anlayabilmek için “en küçük çiy
parçacığını” inceler.
“Sinistra mano (sol el)”
“Vinci tıpkı Yahudiler gibi sol eliyle
yazardı...” Leonardo, genç yaşından beri,
sanki bir aynaya yazar gibi yazmaktadır:
Sol elini kullanmakta, en eski
uygarlıklarda olduğu gibi ve bugün
Arapların yazdığı gibi satırbaşlarına
sağdan başlamaktadır. Çoğu zaman
defterlerinde önce sağ sayfayı, sonra sol

Leonardo’nun çocukluğu boyunca pratik deneyim, teorik

'« v u î o -e n in w u
eğitimden daha önemli olmuştur: gerçi bir noter ailesinin
evinde yaşamaktadır ama şarap, zeytinyağı ve un üretilen
kırsal kesimde, köy kültürüyle doğrudan temas halinde
bulunmaktadır... Dede Antonio’nun kendi işlettiği
toprakları vardır; en sevdiği amcası Francesco bir değirmen C *f
eonardo sıradışı bir
sayfayı doldurmaktadır. Bu tutumunda herhangi bir kötü
niyet bulunmamaktadır, “şeytanın yazarı” da değildir; bu
L sezgiyle, taş kıran
“robotlar” (solda altta),
durum yalnızca sık rastlanan bir algı kusurundan beller ve imbikler,
kaynaklanmaktadır ve bu kusur genç yaşında değirmenler, çarklar,
“çok uzun mesafeleri düz
düzeltilmemiştir - bu hem çocuğa tanınan özgürlüğü hem
kat etmeye yarayan” ve
de onun edebiyat alanındaki eğitiminin sınırlarını gösteren “öküzsüz” sabanlar,
bir kanıt olmuştur: Kendisi gayri meşru bir çocuk olarak buğday öğütm e ya da
kalır ve edebiyata girmez. ressamlar için boya ezme
sistemleri (yukarıda)
Leonardo birtakım topografya haritaları üzerinde, ya da
çizmektedir. Yukarıdaki
babasının ölümünü anlattığı belgelerde bu gibi özel örnekte görüldüğü gibi
durumlar açıklık gerektirdiği için “normal” yazıyı da dener geometri notlarını
ama şüphesiz bunda epey zorlanır. İki eliyle de resim aynada yazılmış şu
yapabilmektedir. Acaba resim yeteneğini ve gerek grafik sözlerle kesmektedir:
“Vb. çünkü çorba
gerekse görsel özelliklerini geliştirmeyi bu tutum mu
soğuyor.”________________
sağlamış, duyularını ve algılarını bu mu keskinleştirmiştir?
20 BİR ZAMANLAR VINCI’DE “TOPRAKTAN ÇÖMLEK YAPIMINA” 21

Yazı uzmanları için çok güçlü bir “iktidar arzusu”na Ser Piero’nun, yani babasının sahibi olacağı bu aile fırınını 1 CT Q tarihli bu
1 haritada
karşılık gelen bir özelliktir bu. Yine de Leonardo resmi en azından ziyaret etmiştir. Çok yakın bir tarihte orada
Leonardo atalarının
mektuplarını ve tanıtım mektuplarını başkalarına pişmiş topraktan heykeller, girişik motifli Endülüs çinileri, bulunduğu .yerleri,
yazdırmaktadır. hatta Leonardo’nun desenlerini anımsatan altıgen seramik Vinci’yi, Sant’Ansano’yu,
karolar bulunmuştur. Vitolini’yi, Collegonzi’yi,
Pontorme’yi ve
Noterler ve seramikçiler Monlelupo’yu adlarını
Rönesans’ın ortasında Toscano’nun göbeğinde soldan sağa yazarak
çizmiştir. Sanat açısından
Leonardo için anne rolünü üstlenen babaanne
Bazı önyargıların tersine, Vinci ne diğerlerinden ayrı ne de zengin bir yer: Giovanni
Lucia di Ser Piero di Zoso, olasılıkla Pisano’nun Vinci’de bir
ilkel ve kaybolmuş bir yerdir. Orbignano’dan (ki
çocuğun sanatsal etkinliklerle ilk Meryem'i (solda), Pistoia’da
Leonardo’nun ailesi 1451’den beri orada bir malikâneye ve bir Peygamberi (altta)
tanışmasında pay sahibi olmuştur. Lucia di
toprağa sahipti) Sant’Ansano’ya (Vinci’nin bulunmakta ve bu iki yapıt
Ser Piero di Zoso noterlik, ama aynı Leonardo’nun “ruh
bağlı olduğu çevrenin kilisesi),
zamanda da seramikçilik yapan bir aileden ^hareketleri” diye
kiliselerde değişik dönemlerden çok
gelmektedir; ailesi birçok ev ve arazinin, en adlandıracağı
udapeşte’deki sayıda sanat yapıtı bulunmaktadır. özellikleri
önemlisi her türlü çanak çömleğin, özellikle de Endülüs müjdelemektedir.
Iparmüveszeti Hatta Vinci’nin içinde, Santa Crocia
çinisinin yapıldığı bir fırının sahibidir; bu fırın Vinci’nin Müzesi’nin depolarında Kilisesinde 1455’ten kalma bir Meryem
çok yakınında, Carmignano nahiyesi üzerinde XIV. ve XV. bulunan altıgen karolar
bulunması, Donatello ve Bicci’lerin
yüzyıllarda en ünlü ve en etkili seramik (yukarıda bunların bir
kopyası görülmektedir), heykellerinin burada bilindiğini kesin
üretim merkezlerinden birisi olan
İte...
hiç kuşkusuz olarak kanıtlamaktadır.
!ç - Toia di Bacchereto’daydı. Birçok Leonardo’nun çizdiği Floransa’nın çok yakınında,
vv unsur Leornardo’nun seramik optik etkili geometrik
motiflerin bir
Toscana’mn göbeğindeki
1jş H S sanatını bildiğini ve
uygulamasıdır Leonardo’nun köyü, bölgenin
uyguladığım kanıtlıyor. Hiç
(Oxford'da büyük sanat merkezlerinden biri
U kuşkusuz küçükken saklanmaktadır).
olan en yakınlardaki kent Pistoia
Bacchereto’ya gidip, sonradan
ile sıkı kültürel, dini ve ticari
 MONTALBANO İLE VALDINIEVOLE ARASINDA 23

Sanatın başlangıcı t tane Roma kökenli

_L U kilisenin bulunduğu
Vinci nahiyesine ait
Leonardo 1468’e kadar Vinci’deki kasabada ikamet eder. topraklarda, Leonardo
Genelde orada oturur ama arada bir başka yerlere de gittiği çocukluğunda başka
yüzyılların ve kendi
olur: özellikle Ser Piero’nun mesleğini icra ettiği, zamanının sanat
Medici’lerden Bologna’daki Bentivoglio’lara kadar en ünlü yapıtlarına da aşina
aileler adına çalışmakta olduğu ve birçok önemli sanat olmuştur. Bu
ülküselleştirilmiş
yapıtı için hukuki ¿şfem yaptığı Floransa’ya gider. Valdinievole ve Padule di
1.eonardo acaba hangi tarihten başlayarak kendisini sanata Fucecchio
(M ontalbano’dan
adar? Geleneksel olarak anlatıldığı gibi, 1469’da
bakıldığında) manzarası
Eloransa’da, Verrocchio atölyesine girdiğinde mi? Buna kesinlikle Leonardo’nun
Bukabartmalarında
Meryem alçak
inanmak zor: Çıraklar atölyelere çok genç girerler... kendi imzasıyla yaptığı ilk
Donatello’nun (solda) ve resimdir. 5 Ağustos
Leonardo hiç kuşkusuz bir dahidir ve erken gelişmiştir.
Floransa atölyelerinin 1 4 7 3 ’te, bölgenin birçok
(Mino da Fiesole-üstte) Kendisinde, sanatta çıraklık zamanıyla edebiyat ve bilim kasabasında kutlanan
etkileri kendini zamanı arasında derin bir uçurum doğacaktır. Karlann Meryemi
göstermektedir. Bayramı'nda resmedilmişti.

u ' ->»•j A;f. I a ** ( ft ■yo1

V ' ^ 1 ö^jj° f - ^ ÎA

ilişkilere girmiştir. Orada Pisano kardeşlerin alçak

kabartmaları üzerinde, Leonardo fizyonomileri, “i moti
d ell’cınimo”yu, yani ruh hareketlerini, elleri ve hatta bir
şeyler gösteren parmakları inceleyebilmiştir. Tau Şapelinin
fresklerinde Tufan'm kasırgalarını keşfedebilmiştir. Yine
Pistoia’da 1452 ile 1469 yılları arasında daha önce Milan’da
Medici’ler Bankası’m gerçekleştirmiş olan mimar
Michelozzo, Santa Maria delle Grazie’yi inşa eder.
Leonardo’nun halası, Ser Piero’nun kız kardeşi Violante de
orada yaşamaktadır.
Daha da yakınlarda, Arno kenarlarında yer alan Empoli,
Pisa ile deniz, Valdelsa ile Sienna arasında bir kavşaktır.
Tam bir sanat atılımı içinde olan bu kentte Starnina’nın,
Agnolo Gaddi’nin, Lorenzo Monaco’nun ve Masolino’nun
resimleri, Tino da Camaino’nun, Bernardo Rossellino’nun
heykelleri ve bir de tahminen 1465 tarihli, Mino da
Fiesole’ye mal edilen bir Meryem heykeli bulunmaktadır. O
yıl Leonardo 13 yaşındadır, daha o dönemden başlayarak
sanatsal bir çalışmaya girişmiştir.
24 25

^ Ç er Piero resimlerden [Leonardo’nun

^ resimlerinden] birkaç tanesini alıp
arkadaşı Andrea del Verrocchio’ya götürdü
[...]. Andrea, bu denli umut veren ilk işler
karşısında'Hayranlık duydu”. İşte böylece,
diye yazar Vasari, Leonardo Verrocchio’nun
atölyesine girer ve orada “asıl yönelimi
resim” olmasına rağmen, “bir tek mesleği
uygulamakla kendisini sınırlamayarak
çizimle ilgili bütün etkinliklere kendini
verir”.

BÖLÜM II

MEDICrLER ZAMANI
FLORANSA’DA
loransa’daki ilk
F dönemlerinde
Leonardo’nun araştırmalarını
en iyi açıklayan yapıtı solda
merkezden bir ayrıntısı
görünen Müneccim Krallcınn
Tapınması'dır. Yandaki Yunuslu
Çocuk sarmal dinamiği ve eşsiz
gülümseyişiyle V errocchio’nun
başyapıtlarından biridir.
Hidrolik bir devinimle
kıpırdayan bu heykel de
kimileri tarafından
Leonardo’ya mal edilmiştir.
26 MEDICFLER ZAMANI FLORANSA’DA YENİ BİR SANATIN İŞARETLERİ 27

Giorgio Vasari’nin tanıklığı En büyük Ressamların,

Heykeltıraşların ve Mimarların Yaşamöyküleri’nde (1550 ve
V errocchio’nun
tunçtan Davud’unda
genç Leonardo’nun
1568) Leonardo efsanesini'körükleme amacı güttüğü için müdahalesi olduğu,
doğru olmayan ayrıntılar da içermesine karşın genel hatta ideal güzellik ve
hatlarıyla inandırıcıdır. Vasari, “bilgide çok yol kat zarafet için buna benzer
edebilecek ve kültür alanlarında epey derinleşebilecek” genç diğer başka figürler için
olduğu gibi kendi
Leonardo’ya Ser Piero’nun büyük yardımlarda portresini kullandığı
bulunabileceğini, ama çocuğun “kaprisli ve sebatsız” oluşu düşünülmektedir
nedeniyle bu çalışmalara ve matematiğe de kendini (aşağıda). Meryem’e
veremediğini yazmaktadır. Leonardo müziği yeğlemekte, Müjde pretella’sı
(aşağıda) uzun zaman
ama her şeyden önce “resim ve heykel çalışmalarından
Leonardo’nun
bıkmamaktaydı”. Verrocchio ile karşılaşmasından önce de zannedildi, ama bugün
bu böyleydi. Bütün bunlar Leonardo’nun daha o zamandan Lorenzo di Credi’ye mal
“desen sanatları”nda belirli bir birikimi olduğu varsayımını ediliyor.________________

doğrulamaktadır.

Verrocchio’nun atölyesinde

Muhtemelen 1436-1488 yılları arasında yaşayan Andrea del

Verrocchio çok yönlü bir sanatçı olup, ’’kuyumcu, l’istoia Katedrali’ndeki Madonna di Piazza için ödeme de bu
perspektif ustası, heykeltıraş, gravürcü, ressam ve şekilde olmuştu; bu resim için Leonardo kompozisyon B uLeonardo’nun
iki Meryem için de
müdahale
müzisyen” gibi kimliklerinin yanında aynı zamanda konusunda önerilerde bulunmuş, Louvre’daki mihrabın edip etmediği
ustabaşılık ve yöneticilik de yapmıştır: Önemli siparişler tartışılmakladır. Dreyfus
arkalığının alt kısmındaki Meryem’e Müjde’de yaptığı gibi Meryem’de (yukarıda
için anlaşmalar yapar, sonradan bu siparişleri ya başka bazı ayrıntıları belki de kendisi gerçekleştirmiştir. Henüz 20 solda), gerek manzara,
sanatçılarla birlikte hazırlar ya da yalnızca öğrencilerine yaşında bile olmayan Leonardo, tıpkı Perugino gibi gerek Meryem, takdire
yaptırır. Hemen hemen efsane haline gelmiş atölyesinde şayan bir biçimde
sıradışı bir tanığın hayranlığını kazanacaktır: Bu, resmedildiğine göre, yer yer
14601ı yılların sonlarında ve 14701i yıllarda, Botticelli, Raffaello’nun babası, Cronaca Rimata*smda tutarsızlıkların da
Perugino, Domenico Ghirlandaio, Lorenzo di Credi ve öğrencilerin oynadığı rolü öven Giovanni di görüldüğü bu resim acaba
nitelik açısından daha “minör” sanatçılar olan Cosimo Leonardo’nun mı? Kumaş
Santi’dir. süslerinin Dresde’de
Rosselli, Francesco Botticini çalışır. Atölyenin Lorenzo di Credie ye mal
sanatçılarının edilmiş bir deseni vardır;
gerçekleştirdikleri ortaklaşa bu desenin modele göre
mi yapıldığı yoksa bir
çalışmalarda Leonardo’nun
hazırlık çalışması mı
müdahaleleri ortaya olduğu bilinmemektedir.
çıkmış, hatta bunlar Sağdaki Karanfilli Meryem,
Verrocchio’nun yapıtlarına
kısmen ya da tamamen
benzetilmektedir (çiçek
Leonardo’ya mal edilmiştir. vazosu ve saç); Lorenzo di
Ödemeler, ısmarlayanlar Credi’nin yapıtlarını da
tarafından hep Verrocchio anımsatır, ama işteki
incelik, kumaş süsleri ve
adıyla yapılır. 1475-1485 manzaranın renk
arasında ustanın Lorenzo değişimleri Leonardo'ya da
di Credi ile birlikte yaptığı mal edilebileceğini
kanıtlamakladır.
28 MEDICI’LER ZAMANI FLORANSA’DA DOĞAYI TANIMAK ÎÇIN BİR ARAÇ OLARAK RESİM 29

1473: İlk manzara eonardo’nun yapıtın

Leonardo’nun gençlik döneminin
ilk önemli yapıtı gerçekleştirildiği
günün tarihini taşıyan (5 Ağustos
1473) Santa Maria della Neve
Manzarası’dır. “Sanatın [sanat
tarihinin] ilk gerçek manzarası”
olarak nitelendirilir. Aslında
Siena’lı Ambrogio Lorenzetti 150
yıl önce, tahta panolar üzerine iki
manzara resmi yapmıştı. Ayrıca bu
konu Uzakdoğu sanatında sürekli
olarak işlenmişti, ama doğduğu
bölgenin görünümünü bize
verirken Leonardo başka bir tutum
içerisindedir. En doğal ve en
1 Z L 7 ^ tarihli içgüdüsel ana temanın içerisine, bir şatonun perspektifini
Floransa’da Leonardo kendini ince bir insancılığın J-\ I Manzara'da
L asıl kahramanlarının
ışık ve öğeler olduğu
düşüncesi,- 2 5 yıldan
fazla bir süre sonra
hazırlanmış Resmin
Kitabıln m birçok
kuramını çok daha
önceden büyük bir
özgünlük ve bilgiyle
ortaya koyar. Onun için
havanın kendine özgü
bir kalınlığı ve rengi
vardır, hava hiçbir
zaman tam olarak
saydam değildir.
“Doğanın taşıtı” su
sürekli değişimler
yaratır. 1 4 7 3 tarihini
taşıyan Manzara solda ve
aşağıda kopyaları
bulunan, Perugino’ya
mal edilen bir Meryem'le.
ayrıntılarında büyük
benzerlikler gösterir.

bağrında, Toscana geleneklerinin kuzey ve doğu

(solda desenin sol bu şato belki de Larciano’dur-, Fucecchio bataklıklarının
kısmındaki kadrajda),
kültürleriyle kurduğu yeni ilişkilerle zenginleştiği bir görsel etkilerini, Monsummano “volkanik” konisinin
hacim ler ve mekân,

kavşakta bulur kendini. Yoğun ifadeli, devrimci bakış açılı sisler ve gölgeler güçlü ufuktaki silüetini eklemiştir. Kayıkların anısı sanki
bir dinamizmle
ressamlar arasından ideallerini seçer: Giotto ve Masaccio. 11rçasmdan kaçmaktadır, biçimlerin betimlenmesi ve
gösterilmiştir. Çizim
Diğer taraftan arkadaşı Boticelli’yi epey eleştirir, onun yalnızca canlandırmakla ağaçların karakterlerine ilgi duymamakta, daha çok algısal
kalmamakta, aynı
ve kavramsal olguların özünü
özellikle manzaralarının “kısa ve yavan incelemeler”e zamanda sanatsal ve
“bilimsel”, şiirsel ve kavramaya çalışmaktadır.
dayandığının, bir duvara süngerle iz bırakmakla yetinen
evrensel bir araştırmanın
birisinin yüzeyselliğini aşamadığını düşünür: “Birçok üzücü Leonardo ışığın değerleri
zihin sürecini
kaydetmekte, olgular karşısında yeni bir duyarlılık
manzara yapmış” der. Yine de Resmin K itabının unutulmaz
dünyasının içine nüfuz sergilemektedir, manzaraya
bir bölümünde Leonardo duvarlar üzerindeki lekelerin etmeye çalışmaktadır.
gözlemlenmesinden coşkuyla bahseder. Bunlar onun düş yoğunluk ve saydamlık veren

gücünü uyarmaktadır, “çünkü belirsiz şeyler aracılığıyla, birtakım tarama oyunları

zihin yeni icatlara uyanır”. Ama bir koşulu önceden bilmek aıaeılığıyla ışık titreşimleri
sağlamaktadır. Günün ve
gerekir: “canlandırmak istediğin şeylerin bütün kısımlarını
teker teker yapmalısın”. Görünüşte epey çağdaş, cüretkâr günün kutsadığı olayın
larihini tam olarak vererek
olan bu söz aynı zamanda mesleğe öncelik tanınmasını ve
I eonardo, hem doğal,
teknik uygulamayı öne çıkarmaktadır.
30 MEDICI’LER ZAMANI FLORANSA’DA “KUSURSUZ MEKANİK SANAT”, HEYKEL 31

sınıflandırılması ve kime mal edileceği konusu epey güç

S
hem sıradışı bir olayla, atmosferin iki ucunu cipion’u temsil eden
oluyor. alçak kabartma (sol
birleştirerek Ağustos ayında da kar
altta), zırhının
yağabileceğim düşündürmektedir. ayrıntılarında, Leonardo
Fantastik bir hayvan resmi tarafından yapılan bir
Kayıp çalışmaların izinde savaşçı deseniyle (sağ
altta) ortak özellikler
Kaybolan gençlik yapıtlarından hatırlananlar arasında
sergilemektedir.
Ne kadar genç olsa da Leonardo E jderhayı, “çevresindeki havaya ateş vererek nefesiyle Geleneksel olarak
yalnızca bir meslek ressamı çevreyi zehirleyen bu küçük, korkunç, berbat canavarı”, V errocchio’ya, Della
Robbia ya da Francesco
değildir. Bu M anzara kendisinin Leonardo, Vinci’li bir köylünün babasına talebi sonucu bir
di Simone’ye mal
teknik olarak ve desen incir ağacı tahtası kütüğüne yapmıştır, çok özel bir anlamı edilmesine rağmen,
anlamında büyük yenilikler vardır. Anekdot Leonardo’yu sihirli ve masalsı bir sanatın bazen de Leonardo’nun
alanına taşır: “Canavar”ı yaratmak için, akılcı, “bilimsel” yapıtı sayılmaktadır.
getirdiğini Floransa sanatının
birçok basitliğini arkasında ölçütlere dayanarak değişik hayvanların öğelerini bir araya
bırakarak, hem çok yetenekli getirmiştir. Onları bir tiyatro atmosferi içerisinde sunmayı
atölye arkadaşlarını hem de deneyerek psikolojik bir koşullandırma ortaya koymuş ve
ustasını aştığını bu gerçeküstü oyunlara başvuru kuramını da geliştirmiştir.
göstermektedir.
Böyle bir ustalık ve
böyle bir sentez gücüne
ulaşmadan önce acaba
kaç tane desen
yapmıştır? “Kayıp ve
yakalanan
Leonardo’ya sergiler
adanmıştır.
Ayrıntılı belgeler,
hazırlık çalışmaları,
kopyalar, ilham verdiği yapıtlar,
orijinalleri kaybolmuş olan tablolar arasında sayısı V errocchio'nun
ya da atölyesinden
bilinenlerdir. Ama Portekiz kralı için hazırlanmış bir halı birinin yapıtı mı?
üzerine çizmek için kartona yaptığı Âdem ve Havva’nın izi Leonardo’nun
Verrocchio'nun
bir gün bulunabilecek midir?
atölyesinde
Heykel büyük olasılıkla daha fazla sürprize gebedir. gerçekleştirdiği bir yapıt
Elimizde kesin bir kanıt olmadığı ve de dolayısıyla mı? Leonardo’nun Son
karşılaştırmalı üslup araştırmaları yapamayacağımız için Yemek'i çizdiği zamana
ait bir yapıt mı? Bu
heykeltıraş olarak genç Leonardo üzerine, elimizdeki kayda değer Çocuk Iscı
kaynaklar ortada bir sürü cevapsız soru bırakmaktadır. (.yukarıda) konusunda
Elimizde bulunan çocuk İsalı ve Meryemli komutanlara ve birçok varsayım öne
sü rül m üştür.____________
gülen çocuklara bazen Verrocchio’nun örneğin Buketli
Kadını gibi başyapıtları da eklenince, yapıtların
 İNSANCILIĞI OLUŞTURMAK 33

kırk beş yıl önce 1468’de Verrocchio’ya ısmarlanan ve eonardo

2 7 -2 8 Mayıs 1472’de Floransa’daki Santa Maria del Fiore L Brunelleschi’nin
kubbesinin son
kubbesinin feneri üzerine yerleştirilen kocaman, bakırdan
çalışmalarını izler. Hiç
kürenin “lehiminin nasıl yapıldığını” anımsar. O zamanlar kuşkusuz
katedral şantiyesi için Brunelleschi tarafından tasarlanan Brunelleschi’nin yapıtını
makinelerin desenlerini yapmıştır. Bu not Leonardo’nun tanımaktadır; onun diğer
Brunelleschi’nin geliştirdiği birçok değişik sistemi daha büyük tasarılarından,
özellikle Floransalıların
önceden bildiği varsayımını desteklemektedir, sözgelimi
1 4 2 8 ’de yaptıkları savaş
tiyatro dekorları için yapılan makine sistemi, ya da sırasında Lucca’yı sular
patentini aldığı “su üzerinde uçan araba” bunlardandır. altında bırakmak için
Floransa’ya kadar deniz yoluyla mermer taşıması gereken ırmakların yönünün
bu araba Empoli civarında Arno’da kumlara gömülmüştür. değiştirilmesi
tasarısından
“İçi dolu” kumaşlar etkilenecektir. Aşağıdaki
iki şekil, iki ayrı
dönemdeki fener
Modelin, en çok da kumaşların
iskelelerini
incelenmesi, Rönesans dönemi Floransa göstermektedir: Soldaki
Akademilerinde geniş ölçüde ilk yerleştirme esnasında
uygulanmaktadır ve manyeristler 1 4 7 1 ’e doğru; aşağıdaki
aracılığıyla, inanılmaz bir şekilde 1 6 0 1 ’deki yıldırım
geliştirilecektir. Leonardo büyük bir düşmesi sonucu bir
restorasyon çalışması
kararlılıkla kendini bu uygulamalara
sırasında çizilmiştir.
vermekte ve akademik uygulamaların
dışında, Vasari’nin hayranlığını kazanan
bir virtüöz ustalığıyla gri bir tuval
üzerine fırça ile yaptığı tek renkli
eskizler dizisinde kumaşların soyutlayıcı özelliğini ve
“hakikat” gücünü kanıtlamaktadır. L eonardo’nun tek
renkli kumaş
1 loransa’daki vaftiz yerini yükseltme
çalışması
Resmin Kitabı'nın dördüncü bölümü “Figürleri giydiren kıvrımları (yukarıda)
V errocchio’nun
kumaşlar ve kıvrımları” adını taşımaktadır. Orada şöyle Floransa’nm toplumsal, siyasal ve kent
heykellerini (solda Aziz
yazılmaktadır: ’’Kumaşların kıvrımları, kimse onları mekânının özelliklerini gösteren yeni
Tomas’ın İnançsızlığı,
giymiyormuş gibi görünmemek, ona göre ayarlanmalıdır”. ayrıntı) anımsatmaktadır. geometrik kesişme noktası Katedral
Bu incelemelerin yankısı olgunluk dönemi yapıtlarına da olmuştur ve karşısındaki vaftiz yeri de
yansımıştır, ama zaten gençliğinde Verrocchio’nun bir mükemmellik modeli olarak ele
atölyesinde yaptığı desen ve resimleri de aynı anatomik “ [Leonardo] doğa
alınmıştır.
üzerine çok çalışır, killi
kalıpların hazırlandığını göstermektedir. Bu dönemden Perspektifli planlarından biri üzerinde
topraktan modeller
başlayarak Leonardo yalnızca resme ve diğer sanatsal yapar, üzerilerine ıslak kubbeyi gösteren Brunelleschi Rönesans
çalışmalara değil, aynı zamanda teknolojik deneyimlere de ve üzerilerine toprak için bunun bir eşini yuvarlak yapılı
ilgi duymaktadır. sürülm üş kumaşlar Santa Maria degli Angeli Kilisesi’nde
yerleştirir, sonra çok ince
tasarlamış, bu bitmeyen taslak
tuvaller üzerine sabırla
Ressam ve mühendis Leonardo’yu etkilemiştir. Vasari,
resim yapmaya girişir;
olağanüstü etkiler elde Leonardo’nun tamamı kaybolmuş
Roma’da yazdığı bir notta, parabolik aynalar aracılığıyla eder” . gençlik dönemine ait mimari modelleri
lehimlemeler yapmanın yolu üzerine çalışırken Leonardo Vasari ve desenleri arasında, çokkenarlı
34 MEDICI’LER ZAMANI FLORANSA’DA “b u r a d a , ö ğ r e n c i o l a r a k b a ş l a d i ...” 35
bir temel üzerinde vaftiz yerinin yükseltilmesi tasarısının da I conardo’nun çalışma şeklini anlamak için iki başyapıt e iyem ’e Müjdeyi
yer aldığını söyler. Böylece vaftiz yerinin perspektifi ortaya M (aşağıda) oluşturan
nitelik özellikleri tek tek
çıkacaktır: “Bir tasarısında o zamanlar Floransa’yı yöneten Verrocchio’nun atölyesinde diğer öğrencilerle birlikte ayırt edilebilir, iki
vatandaşlara ustalıkla Yahya’nın vaftiz yerini yükseltme gerçekleştirilen M eryem’e Müjde ve İsa’nın Vaftizi, kahramanın kumaş
yolunu kabul ettirmişti; vaftiz yerini hiç sarsmadan, I conardo’nun gelişimi konusunda temel oluşturan kıvrımlarındaki plastik
güç ve hareketlerinin
derece derece bir platform üzerinde yükseltecekti. yapıtlardır. Bunlar 1400’lerin resminin iki başyapıtı olarak
anlamlılığı, uyumsuz
O kadar inandırıcıydı ki, bunun mümkün olduğu atölyelerdeki sanat çalışmasının yöntemlerini, ikonografik bazı ayrıntılarla bir
düşünülmeye başlanmıştı. Oysa evlerine döndükleri tasarıyı ve ilk fırça darbeleriyle hazırlık aşamasındaki karşıtlık oluşturur (söz
zaman, her biri böyle bir girişimin hayal olduğunu gelişi sağ kolun
deseni, farklı ressamların düzeltmeler ve değiştirmelerle
perspektifinde bir yanlış
fark ediyordu”. "kendilerine has” müdahalelerini anlamak için örnek vardır). Meleğin “yırtıcı
Leonardo’ya maledilen karizmatik ikna gücü yok oluştururlar. kanatları”, M eryem’in
sayılamaz, ama bunun “nedenleri” en çok da desenin I„eonardo ilk kez tutkal boya yerine yağlı boyayı kullanmış, kitabı ve örtüleri, biçemi
rahlenin heykelleriyle
görünüm gücüyle açıklık kazanabilir. Daha 1455 yılında ve başkalarının başladığı bir tabloya müdahale ettiği zaman
bağlantılı olan, bir
Bologna’da Aristotele Fioravanti, Santa Maria del önemli değişiklikler getirmiştir. Meryem’e Müjde gibi bir yapıt,
Tempio’nun çan kulesini on üç metre oynatarak bu tür L eonardo’ya göre
Floransa’daki vaftiz
dokum a gibi işlenmiş
çiçekli kır, mimari
yerinin yükseltme öğelerin sertliği, gün
girişimlerin gerçekleştirilebilir olduğunu kanıtlamıştı.
projesi.________________ ışığının gelişini önleyen
ağaçların sıralanışı, üç
kısımdan oluşan
m anzara, bütün bunlar
sahneleme açısından
sıradışı bir derinlik ve
m ekân genişliği
yaratmaktadır. Burada
hortus conclusus eşiği,
mistik öğeyi “dünya”
bağlamından t
kopartm aktadır. Arka
planda görülen liman
manzarası başka bir
uygunsuz nota
oluşturmaktadır:
Leonardo’nun
stenografik desenlerini
hatırlatan gemi siluetleri,
gerçeklikleri şüpheli
mimarilere pek
uym amaktadır. Homojen
olmamasına rağmen
tablonun bütününün
insanı kendinden geçiren
bir güzelliği vardır.
 “... BURADA İSE BÎR USTA OLARAK BİTİRDİ” 37
36 MEDICI’LER ZAMANI FLORANSA’DA _______________
eryem ’e Müjdenin W ir
genç adamın hırslarını ve
sınırlarını ortaya çıkararak
M LeonarckVya mal
edilmesi, bazı
resim alanında olduğu kadar, ayrıntıların hazırlık
plastik sanatlardaki ve çalışmalarının
bulunmasıyla (aşağıdaki
müzikteki en farklı yenilikçi
melek kolu buna bir
özelliklerini de ortaya koyar. örnektir), radyografik ve
Öğeleri “makine-tablo” gibi spektrografik
tek bir organizmanın içinde araştırmalarla
doğrulanmıştır:
birleşmeyen, homojen bir
Sağlamdaki karakteristik
bütün oluşturmayan ve dalgalanmalarda ve
değişik sanatçıların profilinde bir değişiklik
katkılarıyla oluşan bu sıradışı yapılmış melek ve
üzerindeki değişiklikle
kompozisyonda,
ilk versiyonu silinen
Leonardo’nun rolü belirleyici olmuştur. Meryem’in bası (solda).
O zamanlar Domenico Ghirlandaio ya mal edilen
eıyem ’e Müjde'deki
Meryem’e Müjde, 1867 yılında Uffizi Galerisine girdi, ilk
çiziminde ve ilk versiyonunda Leonardo nun hiçbir
M Meryem'in
oturduğu rahlenin
müdahalesi yoktur, Verrocchio’nun diğer öğrencileri tabanının şekli (yanda),
Santa C roce’deki
tarafından yapılmış olmalıdırlar. Resmin sağdaki
Marsuppini de
bölümündeki düzen, abartılı bir öğrenciye ait olduğu için, Desiderio’nun mezarının
büyük olasılıkla Leonardo’nun kendi elinden çıkan meleğin Idilm esi, Floransa’daki San Salvi Kilisesi’nde 1515’te ve V errocchio’nun
Vcrrocchio’nun yapıtı olarak kayda geçmiştir, atölyede 1 4 7 2 ’de bitirdiği Piero
ve Meryem’in başlarıyla,
de Medici mezarının
giysilerle ve manzarayla açık yapılan resimlere bir örnek oluşturur. 1510’dan itibaren
(üstte) mimarisiyle
biçimde bir karşıtlık ı'İnşan yaygın bir görüş soldaki meleği Leonardo’ya mal benzerlikler
sergilemektedir. niniştir: Vassari, Verrocchio’nun öğrencisinin üstünlüğü göstermektedir.__________

1471-1476 yılları arasında karşısında “bir çocuğun kendisinden daha fazla şey bildiğini
yapılan İsa’nın Vaftiz görerek, kendisini aşağılanmış hissettiğini ve bundan sonra
lııçaya hiç el sürmek istemediğini” anlatıyor. Leonardo’nun
dokunuşu manzarada (5 Ağustos 1473 tarihli imzalı deseni
ve Pollaiolo’nun yapıtları tarzındadır) ve bazı ayrıntılarda
ı. mınmaktadır.
Ayrıca figürler için en azından daha becerikli bir
öğrencinin, arka planlar için daha alçakgönüllü birinin
».alıştığı belli olmaktadır, iki meleğin başları arasında çok
büyük farklar görülmektedir. Sağdakinin ellerinin
imlenmesinde de aynı durum söz konusudur. Taş
kabartmaların sertliğiyle, suların ve toprağın akıcılığı
arasında bir karşıtlık ortaya çıkmakta, jeo lo jik bir düş
peşinde koşan bu tutum, her şeyi yeniden canlandıran su
ı »gesi imgesiyle kozmik bir bireşim olmayı
hedeflemektedir.
38 MEDICI’LER ZAMANI FLORANSA’DA GÜZELLİK ERDEMİ YÜCELTİR 39

V errocchio’nun
(yanda) İsa’nın Vaftiz
Simgesel bir portre

Edilmesi resminde
Leonardo, resim Leonardo’nun birinci Floransa
açısından büyük döneminde resmettiği tek portre Ginevra
çözüm ler önermiştir. Benci’nin portresidir, Benci’nin kimliği
Örneğin sırttan görülen
meleğin konum u bir
arkasında yer alan ardıç ağacının belirgin
bükülme hareketiyle simgesel varlığı ve tarihsel kaynaklar
sahnenin merkezine sonucu ortaya çıkartılmıştır. Medici’lerin
yönlendirilmiştir.
bankalarının yönetiminde olmalarıyla ün
Vaftizci Yahya’nın kaba
hatlarla belirlenmiş yapmış Benci ailesiyle Leonardonun
anatomisine İsa’nın çok yakın arkadaşlık ilişkileri bulunmaktaydı.
ince çizgileri karşı
Bu küçük tabloda teknikler, üsluplar
gelmektedir. H er ne
kadar kumaşlardaki ve değişik anlayışlar birbirleriyle uyum
kıvrımların heykelleri içindedir: Yağlıboyayla karışık tutkal
hatırlatan gücü sahneye boya, portreyi inandırıcı kılmak için inevra Benci (yanda)
kusurlu olarak girmişse,
de yüce m anzara aynı
sadelik ve hareketsizliğin bir araya gelmesi, koyu ya da silik G şiirde, nadir görülen
“edepliligi” ve
oranda dikkat çekicidir. siluetlerle dolu manzaranın soyutluğuyla oyunlar oynayan
gülümseyişiyle göklere
çıkartılmıştır; buradaki
sabit yüzünde bu
gülümseyiş
görülmemektedir, idealize
edilmemiş, doğal
gösterilmiştir. Merkezde
görülen V errocchio’nun
Buketli Kadm’mda
görüldüğü gibi
omuzlarının üzerindeki
düğmeleri iliklenmiş
örtüsüyle yarı saydam
ışığın ve parmaklarla
gerçekleşmiş birkaç tuş
aracılığıyla resm in yüzeyini
duyurmaktadır. Resmin
arkasındaki kartuş
-
(yukarıda) “erdemin süsü
olarak güzellik”e
adanmıştır. Ardıç dalı
birer defne ve palmiye
dalıyla çevrelenmiştir. Bu
arm a sembolleri hem
bir doğalcı gözleme,
hem de ressamın, resmi
ısmarlayan kişiye
övgüsünü ve estetik
programını dile getiren bir
alegoriye dayanmaktadır.
 40 MEDICI’LER ZAMANI FLORANSA’DA
metalik parlaklıktaki saçların soyutluğunda görülen
hareketlilik. Kişiye özel bu niteliklerinden dolayı bu
L ionardo” adının
ressamlar
kumpanyasında (aşağıda
yapıt artık herkes tarafından Leonardo’ya mal edilmiştir. birinci satır) ve mahkeme
arşivlerinde geçtiği yerler
Oğlancılık davası (ikinci satır). Aşağıda bir
baştan çıkarma sahnesi,
Aşk Yaklaşımı. Sağda
1472 yılından başlayarak Leonardo bağımsız içinde daha birçok başka
profesyonel ressam sıfatıyla San Luca kumpanyasında desenin de bulunduğu bir
çalışmaya başlar. Diğer taraftan, ilerleyen yıllarda da defterden çıkma iki profil.
EROS PARÇALARI 41
1479’da bir başkası, “Paulo de Leonardo de Vinci da
Fiorenze” sürdüğü “kötü hayat” yüzünden sürgüne
gönderilmiştir: Bologna’lı senyör Giovanni Bentivoglio,
Lorenzo de Medici’ye yazdığı bir mektupta genç adamın
6 ay hapisten sonra kakma sanatında epey ilerlediğini
yazmaktadır.
Bu rastlantılar, Leonardo’nun kendisinin notlarıyla
-anatom ik gözlemlerden alaylı cüm lelere- birleştirilince her
türlü çelişkili varsayıma açık kapılar bırakır. Leonardo’nun
genellikle farklı kaynaklardan basit alıntılar yaptığı binlerce
elyazması sayfanın arasından çıkarılan birkaç parçadan, bu

^ LfONAKbO-LSWvö -DffiVlN Cl-AiPINlmj denli tutarsız unsurlardan özel notların mahremiyetini

yokşayarak ciddi sonuçlar çıkarılabilir mi?
1 4 7 Q tarihi
-L I / O verilebilecek
14 78: Tasarılar ve rastlantılar yukarıdaki alegoriyi
_. t ö p * f + A f & Y K y ,/ f i v Leonardo şu şekilde
açıklamakladır: “Boynuzlu
1478 yılı Leonardo’nun yaşamında ve yapıtında bir dönüm at gençlerden aldığı hazzı
noktasıdır, ilk ısmarlama işini alır. San Marco Bahçesinde engelleyememesi ve
Verrocchio atölyesindeki çalışmalara katılmayı kendisi için çalıştığı Muhteşem Lorenzo’nun kardeşi ölçüsüzlüğü yüzünden,
sürdürür. 1476 tarihli iki belge “Leonardo de Ser Piero ( Itıiliano de Medici’nin öldürüldüğü Pazzi komplosunun [onların] kucağına yatarak
da Vinci Andrea del Verrocchio’nun yanındadır” uyur, böylece avcılar onu
yakalar.__________________
(Leonardo de Ser Piero Da Vinci manet cum Andrea del
Verrocchio) diye bildirir. Söz konusu belgeler on yedi
yaşında bir gençle ilgili olan bir oğlancılık davasının
belgeleridir. Suçlananlar, Leonardo, bir kuyumcu, bir
hırka terzisi ve Verrocchio’ya ısmarlama iş yaptıran ünlü
Tornabuoni ailesinden “Lionardo”dur. Sonunda
Leonardo serbest bırakılacaktır. Bu belge ortaya
birtakım sorular çıkartır: Leonardo, Verrocchio’yla
birlikte yalnızca çalışmakta mıdır, yoksa onunla birlikte
mi oturmaktadır? Via deli’ Agnolo’da mı kalmaktadır?
Kimin tarafından yapıldığı belli olmayan, ama tarihi
kesin olan bu suçlama Leonardo’nun eşcinselliğinin bir
kanıtı mıdır?
Leonardo’nun doğduğu yıl, Andrea del Verrocchio,
Floransa’da taş atarak bir yün işçisini öldürdüğü için
mahkemeye verilmişti. Ama bu onu Floransa’nm en
güçlü ailelerinin sevdiği bir sanatçı olmasını
engellememiştir. Böyle kötü bir şöhrete sahip olan tek
sanatçı o değildi: Vasari’nin dediğine göre, Perugino da
tıpkı Leonardo gibi “yaşı ve aşkları” konusunda “para
için her türlü anlaşmayı kabul edecek birisidir”. Yine
42 MEDICI’LER ZAMANI FLORANSA’DA “TAŞKIN GÜÇLER” 43

noteri Ser Piero olması yüzünden kendisine torpil

1 4 7 8 ’ itibaren
yapıldığı düşünülmüştür. Ama kesin olan bir şey varsa o
Tapınmalar ve
da Leonardo’nun kendisinin birçok önemli Floransak aile Meryem’ler'konusundaki
ile sıkı ilişkiler içinde olduğudur. Başladıktan kısa bir süre incelemeler gitgide
çoğalır, Leonardo’nun
bunlara önerdiği bir dizi
çözüm , daha insani, aynı
zam anda da bir o kadar
“zihinsel” bir yaklaşımla
resm in ikonografisini
yeniler. Leonardo burada
geleneksel ikonolojiden
değil deneysel olarak
“doğadan” yola çıkar,
gerçekliği, yaşamın
sahnelerini doğrudan
gözlemlemeye girişir,
bunları tam anlamıyla
özgür bir çizgide
neredeyse sevgi dolu ve
anlık bir zevkle yeni bir
dizelgeye çevirir._________

bütün aşamalarını izler. Büyük olasılıkla aynı yıl Pisa’daki

sürgünden Floransa’ya Muhteşem Lorenzo’ywa saygılarını
F ilippino Lippi’nin San
Bernardo Şapeli için
yaptığı mihrap arkalığı
sunmaya gelen Ludovic Sforza ile karşılaşır. Bu kişi (solda) üzerindeki
sonra bu yapıtı bırakır: Kendisi
çocuğun canlılığı
Milano’da kendisini himayesine alacaktır. Leonardo’nun tarzını, iki Milano’ya gittikten sonra işi Domenico
Yine 1478’de Leonardo, “iki Meryem” tasarlar. Bu melek ise onun bazı ( ıhirlandaio sürdürür, ama sonuç
desenlerini
desenin öğeleri bir tek sayfa üzerinde askeri makinelerin, başarısız olur. Yapıtı en son
anımsatmaktadır
şantiye ve daha başka mekanik sistemlerin desenleriyle, (yukarıda ve sağ sayfada I t'onardo’nun “deseninden yola çıkarak”
yukarıda), bunlar da
ayrıca biri klasik anlamda, diğeri Tapınma için yaptığı Eilippino Lippi tamamlayacaktır.
V errocchio’nun
çalışmalardan olan iki profille birbirine karışmıştır. Pistoia’da Forteguerri’nin Aslında San Bernardo mihrap arkalığı
Yine aynı yıl Pistoia’da, Madonna di Piazza’daki büyük m ezarında kullandığı
için düşündüğü tasarı hakkında
kabartmanın motifiyle
mihrap arkalığı için çalışmalar yeniden başlar ve bağlantılıdır._____________ elimizde kesin bilgiler yok. Öte yandan
Verrocchio, Piskopos Forteguerri’nin boş mezarı için açılan bu dönemde bir yandan bir İsa’nın
yarışmada Piero del Pollaiolo’nun projesine karşı başarı I hjğumu, bir de Tapınma üzerine birçok
kazanır. 10 Ocak’ta Leonardo Floransa’daki Signoria •„alışmalar yaptığını, Çocuklu Meryem
Sarayı’nm San Bernardo Şapeli’nin mihrap arkalığının I onusu üzerine bir dizi çeşitlemeye
yapımı işini alır; bu da 24 Aralık 1477’de işi almış olan giriştiğini biliniyor; artık atölye
Pollaiolo’nun aleyhine olur. Birçok başka ısmarlama işte n*s ininden kesinlikle ayrılarak kökten yenilikçi, kendine
olduğu gibi bunda da, Leonardo’nun babasının Senyörlük özgü ve “hakikat”in keşfini temel alan bir arayışa girer.
 CANLILIK VE GÜLÜŞLER 45
44 MEDICI’LER ZAMANI FLORANSA’DA
ve Meryem'ler için yapılmış bu desenlerde en değişik adonna Benois'm n
durumlar, en beklenmedik açılardan ele alınmıştır. Bunların M (ya da del Fiore,
şebboy) tuvale
peşinden anatomi, mimari ya da mekanik üzerine ya da
aktarılması şırasında bazı
allar üzerine çalışmalar gelir; Leonardo bunları Son Yemek'in ayrıntıların, özellikle
ya da Leda'nm hareketlerinde geliştirecektir; önceleri diz yüzlerin niteliği
çökmüş olan Leda kendini sonradan kuğunun yanında bozulm uştur. Yapıt, bir
ayakta bulur. süre V errocchio’ya hatta
Lorenzo di Credi’ye mal
Leonardo’nun bazı desenleri aynı kişiyi değişik edilmesine rağmen
konumlarda, özellikle cepheden, yandan ve sırttan gösterir. Leonardo’nun üslubu,
I leykelde ve resimde farklı bakış açılarının bu çokluğu, sahnenin tazeliğinde,
kom pozisyonun
canlılığında, mekân ve
adonna Benois (yanda) ışık ilişkilerinde,
M ince bir içtenlikle
bezenmiş şefkat dolu bir
kumaşların gücünde,
ellerin oyununda ve
kompozisyondur. Işığın vücutların dengesinde
ince çeşitlemeleri, tanınmaktadır.
dalgalanan kumaşların
canlılığı, bir eksen
üzerinde dönen
köşegenler, üç boyutlu bir
mekândaki birbirleriyle
çakışan odak noktaları
özellikle ortaya
çıkmaktadır._______________
1478’ Leonardo
“iki Bakire Meryem’d e n
söz ettiğinde, hiç
kuşkusuz tanıdığımız
tablolara gönderme
yapmaktadır. Bunlardan
biri Madonna Benois ve
diğeri de belki de Kedili
Madonna'dır. Kedili
Madonna ile ilgili çok
sayıda çalışma (sol
sayfadaki desenler)
Sinematik desen Londra’da, Bayonne’da
ve Floransa’da
saklanmaktadır. Doğanın
360 derecelik, “film özellikleri gösteren” desen düşüncesi, öğelerinin bile simge
Leonardo’nun üç boyutlu tasarımlar ve ifade çeşitlemeleri değeri aldığı bu kutsal
üzerine araştırmalarının sürekli gündeme getirdiği canlandırmayı ünlü bir
konulardan biridir. Bakış eşyaların etrafında döner, oyunun bir sahnesi
esinlemiştir. Yanda,
üstlerine çıkar ya da onlara yaklaşır, onların ters taraflarını
Müjde’ler ve Tapınma'lar
da bilir, art arda gelen enstantanelerle gelişir. Leonardo’nun için bir el çalışmaları
gençlik desenleri arasından zevk alarak ve coşkuyla dizisi.
açıkça belli olan el, kadın büstü, çocuk uzuvları
desenlerinin yer aldığı sayfaları korunmuştur; Tapınmalar
46 MEDICFLER ZAMANI FLORANSA’DA MAKİNE SANATÇISI 47

L eonardo’nun
kitaplarında görülen
en eski resimler yaklaşık
1 4 7 5 tarihinden başlar ve
kendisinin yalnızca resme
değil aynı zamanda
teknik incelemelere de
önem verdiğini kanıtlar.
Bir perspektograf (sol
sayfada üstte), hidrolik
sistemler ve deniz altında
nefes alabilmek için
incelemeler (sol sayfada
altta), bir projektör
(yukarıda), “Leonardo
otomobili” adıyla ün
kazanmış özdevimli bir
araba (yanda aşağıda)
bulunmaktadır. Leonardo
antik kaynakları, ortaçağ
mirasını ve 1 4 0 0 le rin
başlarını Toscalı
mühendislerin
düşüncelerini yeniden ele
alır. Gitgide daha
karmaşık mekanizmaları
tasarlamaya yönelir, basit
ve geleneksel
sistemlerden yola çıkarak
gerçek makine sistemleri
gerçekleştirir: çıkrık,
makara, kaldıraç, takoz,
vida. Bunların
değişkelerini inceler ve
farklı biçimlerini
göstermek çin büyük bir
estetik kaygı, akılcı ve ,
uygulamalı bir bilgiyle
onlan parçalara ayırır
(yanda, yukarıda).________
48 MEDICI’LER ZAMANI FLORANSA’DA EVREN BİLİNCİ 49

heyecan yüklü düşünce, akıl ve akıldışım birbirine I A Q 1 yllmda

karıştırmakta, tarihin sürekliliğinin bilinci bir yeniden i l UZ- resmedilen
Aziz Hieronymus
doğuşun bilinciyle birleşmektedir. (aşağıda), 1 8 4 5 ’ten sonra
Bu “resim makinesi”nin öğeleri vidalar, çarklar, yaylar Papa IX. Pius tarafından
değil, figürler, jestler, geometri, ruh halleri, canlı enerjiler, ele geçirilmiştir. Tablo
daha önce ressam
“vücut ve zihin hareketleri”, davranışlar ve heyecanlardır. Angelica Kaufman ve
Bu kozmogoninin N apoleon’un amcası
merkezinde, müneccim kardinal Fesch ’in
koleksiyonunda
krallarla Meryem’in bulunuyordu. Fesch onu
oluşturduğu sandık kapağı gibi
piramidin dönüşüm kullanan bir antikacıdan
satın almıştı, ama azizin
noktasında Çocuk
kafasının bulunduğu
Isa’nın canlılığı bölüm eksikti. Kardinal
görülmektedir. Fesch aylar sonra kafayı
tabure vazifesi gördüğü
Chrun çevresinde
bir ayakkabı tamircisinin
krallar, çobanlar, dükkanında bulmuştur.
melekler, atlılar, Tapınma ile karşılaştırınca
Aziz Hieronymus
rpifanyayı, yani
Leonardo’ya mal
vahyi, Tanrının
görünmesini
çevreleyen geniş
hareket içerisinde
k ıpırdanmaktadırlar;
kompozisyonun asıl
konusu tapınmadan
çok Tanrı’nm
görünmesidir. Desenin
Resmin Kitabı’nda dile getirilmiştir. Kitapta Leonardo üneccim Kralların

seramikle benzetmeler kurarak, “döndüre döndüre çömlek

M Tapınmasını
yüzeydeki bozukluklar
akıcı tekniği ve ışık-gölge,
bütüne büyük bir yoğunluk ve resme
yapma” tekniğiyle dönüşümünün “sonsuz görünümleri”ni ve değişimler güç
"lam bir canlılık” kazandırmaktadır. Bu
göstermektedir. anlaşılır hale getirmiştir.
Spektografik Id/vnma Leonardo’ya 1481 Martında
çözümlemeler önemli babasının noter olduğu Scopeto’daki
“Betimleyerek çizmek”
buluşlar sağlamıştır. San Donato Manastırı tarafından
Sağdaki kişiler arasında
Leonardo, Floransa’daki ilk dönemini gerçek bir “resim Dante bile görülebilir.
ı. marlanmış tır. 30 aydan daha az bir
manifestosu” olan ve onun insancılığını açığa vuran Sağ sayfada Müneccim amanda tabloyu bitireceğine söz
Kralların Tapınması için vermesine rağmen sanatçı, Milano’ya
olağanüstü bir kozmogoniyle noktalar. Müneccim Kralların
Leonardo’nun bir
Tapınması karmaşık ikonografili bir makine gibi, kökten giderken Aziz Hieronymus’u yarım
çalışması._______________
özerk ve devrimci ilk tablosudur. Arka planlar psikolojik bıraktığı gibi tabloyu tamamlamamıştır.
davranışlar ve imgelerden oluşan bir repertuvar içinde uzak 1482 yılında resminde ulaşabileceği en
ufuklara geniş perspektiflerle açılmakta ve bu repertuvarda \ilksek nokta acaba bu mudur?
50 51

R essam kendisini Magripli Ludovico’ya

bir askerlik sanatı uzmanı olarak tanıtır
ve ona sırlarını açar: “Sayısız köprü, kaleleri
yok etme yolu, kanallar, üstü kapalı, emin
ve saldırılara karşı dayanıklı arabalar,
loplar, havan topları [...] ve hayran
olunacak etkinlikte başka m akineler[...].
Ayrıca ünlü Sforza hanedanının ölümsüz
şan simgesi olacak tunç atı yapmaya
girişeceğim.”

BÖLÜM III

SFORZA’LAR ZAMANI MİLANO’DA

eonardo'nun
M ilano’ca
gerçekleştirdiği ilk yapıt,
■.nida bir aynntısı görülen
l\ıiyalıklar Madonnası' dır:
Meryem’in eli sanki bir
•„.eyi havalandırmaya
' .ılişiyormuş gibi törensel
Iıir hareket yapmakta,
V,ili izci Yahya’nın elinde
hr parmak bir yeri işaret
11 inektedir. Yanda
I eonardo’nun Milano’nun
nnemli yerlerini çizdiği
ı m h 'X Atlanticus’undan
hu sayfa._________________
ö . 2. ■
52 SFORZA’LAR ZAMANI MİLANO’DA “DENEYİM KAZANMAK” 53

1482 yılında Leonardo resmi olarak Lorenzo’da Medici

adına Magripli Ludovico’ya hediye olarak at kafatası
M agripli Ludovico’ya
yazdığı mektubunda
Leonardo’nun önerdiği
şeklindeki kıymetli bir müzik aletini, gümüşten bir liri bütün sistem incelemeleri
götürmek için Floransa’dan ayrılıp Milano’ya gelir. O zaman kodekslerde
30 yaşındadır, sanat elçisi rolünü üstlenmiştir, böylece bulunmaktadır (aşağıda).
Zırhlı araçlar ve oraklı
Muhteşem Lorenzo’nun amacına uygun olarak Medici’lerin
arabalar düşüncesi
Floransa’smm kültür açısından prestijine dayanarak, politik üzerine çalışır (aşağıda),
ve kültürel ilişkileri geliştirmeyi amaçlamaktadır. Ama bu bu makineler zaten
gidişin birçok nedeni vardır ve aslında Milano’ya giderken bilinmektedir, ama
Leonardo bunlar için
Leonardo epey kaygılıdır.
düşm an atlannı
Urbino’yla rekabet etmek, Medici’ler, Gonzaga, Este ve
Monfeltre ile eşit olmak istemektedir.
Ludovico’nun sarayında Leonardo’ya büyük ressamlara
özgü efsanevi “Floransa’nm Apelles’i” unvanı verilir.
Yalnızca bitirdiği her yapıt için bir ödeme değil, ayrıca bir
aylık alacağını ummaktadır: Karşılığında sarayın prestijli
“süs”ü ve seçilmiş eğlendiricisi gibi zoraki bir rol oynasa
bile araştırmaları için ideal koşullar bunlardır.
1482 yılında, Milano Ferrara’mn yanında savaştadır.
Savaş sanatları ticaret ve silah üretimi gibi belirleyici bir rol
oynamaktadır. Bütün bunlar
Y ukarıda, Leonardo

<fr rr . Leonardo’nun kendi adına bilgili bir okulunun

H ¿ K n u f.iU ' u t ffc

ıs
jw u t h
•% »
• a. n e /fi* * ,•ur Zl(
ne m cn {e- o o t u f> n o d eı
İtalya’nın Atina’s Milano korkutm ak için çığlıklar
atarak büyük bir
1481’de Floransa resminin temsilcileri, IV. Sixtus trafmdan gürültüyle harekete
geçilmesini salık verdiği
Vatikan’da çalışmaya davet edilmişlerdir: Botticelli,
savunma sistemleri
Perugino, Pier o de Cosimo, Ghirlandaio. Ama Leonardo araştınr. Sonunda bu
bunlar arasında bulunmamaktadır. O zaman kaleme aldığı arabaların “dostlar kadar
notlara belli bir karamsarlık yansır. Özü bakımında yeni düşmanlara da zarar
verdiğini” gözlemler.
Platoncu olan Floransa insancılığının derin bilgi iklimi, Dinamik özellikleriyle
Aristotelesçi ve pragmatik bir Lombardia’da deneyimlerine sıradışı olan bu çizimler,
daha uygun bir yer bulacağını düşünen sanatçının devrilmiş askerlerin
sakatlanmalannı
yükselme hırslarını frenlemektedir.
göstererek bu savaş
Milano dukalığı diğer Avrupa devletlerinin makinelerinin etkilerini
açgözlülüklerini üstüne çeken bölünmüş bir İtalya’da açık olarak
zengin, çağdaş ve gelişmiş bir yerdir. Kültür açısından göstermektedir.__________
arkadaşına yazdırdığı ve Milano
senyörüne yolladığı on bölümlük
mektubun içeriğini açıklar. İlk
yaygınlaştırdığı Magripli
Ludovico portrelerinden
biri görülüyor. H
f S elyazmasında Leonardo
dokuz bölümde kendisinin askeri değişik alegoriler
s/'
mühendislik alanındaki niteliklerini arasında ona şöyle bir
fn*ar>Ux> metin adamıştır:
ortaya koyar, bir taraftan da barış
“Gözlüklü Magripli;
/.amanı yapacağı mimari, hidrolik ve elbette resim, heykel Haset, İftira ve Adaletle
alanındaki çalışmaları sergiler. Son olarak da Ludovico’nun birlikte gösterilmiştir,
hepsi Magripli yüzünden
babası olan Francesco Sforza’ya bir anıt hazırlama tasarısıyla
kapkara olmuşlardır.”
kendinden geçmiştir. Dükün iyi tanıdığı sanatının ötesinde
Gözlükler simgesel
I .eonardo’nun sunmak istediği değişik bir “meslek olarak “daha iyi bilmek
aıılayışı”dır, buluşlarını, pratik bilgilerini, mühendislik için"dir.__________________
alanında gerçekleştirdiklerini ve düşlediği makineleri
göstermek istemektedir.

uluslararası gotiğin mirasını Rönesans

yenilikleriyle birleştirmiştir. Hiç
kuşkusuz bu güçlü kente figüratif
sanatlar alanında yüksek düzeyli
kişiler bulunmamaktadır, ama
Magripli Ludovico Milano’yu
“İtalya’nın Atina’sı” yapmak istemekte,
orada bir “Pamas” yaratarak
Floransa’yla, Mantova’yla, Ferrara’yla,
 SFORZA’LAR ZAMANI MİLANO’DA HER ÇÖZÜM BİR BİLMECEDİR 55

Bulmacalar ve uyum
K ayalıklar Madonnası'mn
iki versiyonu vardır:
temelliğini önlemeyen, beklenmedik bilmecemsi sözlerle
anlatılabilecek bir varlıktır: “Hayvanların derisini delip
t > ir müzik aleti
. fantastik bir hayvan
1 4 8 3 -1 4 8 6 yılları arasında
Leonardo’nun bu mektubu yapılmış Louvre’daki tablo geçen rüzgâr bütün insanları zıplatacaktır.” Söz konusu sofs^yfadal’^ n d a ) ’.
Ludovico’ya yollayıp yollamadığını (sağdaki sayfada, solda) olan ilkel, atacı bir dünyanın müziği, “dans ettiren Leonardo notalarla
bilmiyoruz ama Milano’ya Atalante kesinlikle Leonardo’ya
aittir; 1 4 9 3 -1 5 0 8 arasında
Migliorotti adlı bir müzisyenle gitmiş olması yapılmış olan Londra’daki
büyük olasılıktır. Efsaneye göre kendisi çok tablonun ise (sağ sayfada,
“ender rastlanan” yetenekte bir lir sağda), her ne kadar
üzerinde çok tartışılsa da,
çalgısıydı, becerikli bir yorumcu ve müzik
elden geçirilmiş olsa da, en
ustasıydı, Milano ve Fransa saray azından büyük bir kısmı
çevrelerinin hayranlığını kazanan Leonardo’ya aittir.
inanılmaz gösteriler tertipler, Louvre’daki Meryem’in
gölgelerinin gizli bir büyü
müzik aletleri geliştirirdi.
yaydığı, titreşimli bir tan
Kodeksleri arasında mekanik atmosferi içinde yüzdüğü
tamburlar, klavyeli nefesli çalgılar, görülmektedir.
taşınabilir viyola ve org, flüt, gayda ve hatta Londra’daki tablonun fırça
darbeleri daha esnektir,
ses veren tiyatro makineleri için hidrolik bazen renkli
sistemler ve otomatlar üzerine çalışmalar taçyapraklarını andırır.
bulunmuştur. Notalar genellikle ustalıkla hazırlanmış Dini konunun işlenişi de
ayndır: Çiçekler
bulmacalar gibi, Milano’nun ilk dönemine ait bulmacalar
Louvre’daki tabloda tutku
gibi olduklarından tamamlanmış müzik kompozisyonlarını sem bolü iken
tanımıyoruz. Londra’dakinde arılık ve
Gündeme getirdiği konular arasında Leonardo’nun en Meryem’e özgü
alçakgönüllülük
çok üzerinde durduklarından biri -b ir taraftan da en
sembolüdür.
önemlilerinden b iri- uyumdur; müziğin ve su seslerinin
oluşturduğu uyum kadar öğeler arasında denge ve estetik
arayışın, zaman ölçüsü ve evrenbilimin uyumu... Eğer
“resim bilimi” onun için tanrısal bir bilim ise müzik de
olsa olsa onun “kızkardeşi”dir. Yine de Paragone’de . A a « r ii
t
Leonardo şöyle yazacaktır: “Resim müzikten daha
önemlidir ve ondan önce gelir, çünkü talihsiz
a ... gaydadır”. Ama her şeyden önce müzik “görülmez olanın
Canlandırılması” olacaktır hep.
sayfada, sağda, tersetn
şöyle yazmaktadır:
“L’am o re mi fa so la za
müzik gibi asla yaratılır yaratılmaz yok olmaz”. e
L>-r%frr Kesim de “görülm ez olanın canlandırılmasına” re” (L ’amore mi fa
Leonardo ruhun penceresi diye adlandırdığı sollazzare), yani aşk beni
dönüşmektedir.
göze, dolayısıyla beş duyu arasından görme eğlendirir. Aşağıda yine
duyusuna ayrı bir yer verir. Düşüncesi anıştırmalarla tersten yazılmış başka bir
I eonardo’nun Milano’da bilinen ilk kompozisyonu olan bilmece: “Ama şans bana
bezeli bir kontrpuanda sürekli bir doku gibidir. kayalıklar Madonnası epey karmaşık “metafizik” bir gülerse, yüzümü
Müzik onun için bir beyin bilimi, ince bir ıesimdir. Leonardo’nun daha önce Floransa döneminde değiştireceğim .” (Pero se
sanat, yapay olması ^ sezdiği ama -T apın m a bitmediği iç in - tam olarak dile la Fortuna mi fa felice tal
it r viso asponero).
getiremediği estetik görüşlerinin bir örneğini oluşturur.
kayalıklar Madonnası Lombardia’daki Leonardo okulu
"hiçe m’’inin örneğini oluşturacaktır. Sahneyi gölgeye
56 SFORZA’LAR ZAMANI MİLANO’DA GÖZLER, RUHUN AYNASI 57

daldırma buluşu ışıkta ortaya çıkan ouvre’daki Kayalıklar

öğelere gerçek bir vahiy gücü verir ve L Madonnası’nda
meleğin bakışı tablonun
kişileri, haleleri ve “ikinci ışık” dışına, izleyiciye doğru
yansımalarını ruhtan geliyormuş gibi am a izleyicinin algısının
gösterir. ötesine yönelmektedir.
Bazıları onu pençeli sağ
Kayalıklar Madonnası, yirmi beş yıl ayağıyla neredeyse
boyunca Leonardo da Vinci ile şeytani bir yaratık olarak
kendisine bu resmi ısmarlayan yorumlamaktadır.
Londra versiyonundaki
Milano San Francesco Grande’deki dört kişi, geom etrik,
Meryem Ana Tarikatı arasında piramit biçimi bir
tartışma konusu olmuştur. Arşivlerde -J'
' kom pozisyona göre
dizilmişlerdir ve
bu konuyla ilgili yeni belgelerin
konumlarıyla bir haç
bulunması karşın konu tam açıklığa çizerler. Ama alan içinde
kavuşmamıştır. İlk tablo çok daha belirgindirler.
Işıklar içerisindeki her
kaybolduktan sonra (bugün
öğe kendi görsel ve
Louvre’da bulunmaktadır) bir sürü uzamsal dinamiğine
çıkar çatışmasına malzeme olmuştur. sahiptir, özellikle
Meryem'in üzerindeki
Gecikmeler, kuşkulu sahiplenmeler,
sarı örtü Louvre
yargılar ve suçlamalar birbirini izler, versiyonunda soyut
ta ki tablonun sonradan kopyasının kalırken, Londra’dakinde
pelerinin içinde
yapılabilecek olması koşuluyla
gerçekliği yakalar.
tablonun bitirilmesine karar verilene Giacoma del Maiano'nun
dek. 25 Nisan 1483 tarihinde tahtadan yonttuğu
anlaşmayı kabul eden Leonardo muhteşem yaldızlı
V- ■ çerçeve kaybolmuştur,
yaklaşık yedi ay içinde yapıtı ama diğer taraftan (hem
bitirmeye söz vermiştir. Ama resmi de' Predis’e hem de
ancak 23 Ekim 1508’de Marco d’O ggiono’ya
atfedilen) yan panolar ele
bitirilebilmiştir. geçirilmiştir, başlangıçta
Tablo temel Leonardo izleklerini, ön görülen sekiz
anıştırmalar ve sırlarla dolu, simgesel müzisyen ve şarkıcı

ya da dini birçok tartışmaya gebe olan kapalı işaretlerle K ayalıklar

Madonnası'm
ı •Ut gibidir. 1483 tarihli sözleşmede ön görülenlere
yerine burada yalnızca
iki müzisyen melek
kendi içinde olağanüstü bir biçimde birleştirir: Toprağın hazırlarken
canlandırılmıştır.________
Leonardo’nun yapmış Uymayan ikonografya (Vaftizci Yahya olmadan iki meleğin
bağrında çiçeklenmiş nemli mağara, bilginin doğduğu ve olduğu bu genç kız yüzü »ııaslında Meryem ve Çocuk İsa öngörülmüştü)
gizlendiği yeri belirtir, mistik lirizm ve gizem havasında (yukarıda) sanal tarihçisi
Berenson tarafından I ronardo’nun aykırı düşünceleri olduğu kanısını
metafizik ve örtük bir haleyle donatılmıştır. Kayalı göçük ve
“dünyanın en güzel uyandırmıştı.
uzakta kaybolan ulaşılmaz dağlar mekân-zaman deseni" sayılmaktadır. Meryem’in broşu tablonun biçiminin oluşumu açısından aris'teki Kayalıklar
sonsuzluğunda jeolojik evreni canlandırırlar, kutsal olayın
ıı adışı bir özellik taşır: Karanlık bir ayna gibi derin
P Madonnası' mn
sahnesini oluştururlar ve o sahnede hareketler sanki merkezinde bulunan bu
gölgeden ve kırılmış ışıktan oluşan bir göz, bir tür küçük broş (sol sayfada) ama
oluşum halindeki insanlık tarihinin bu anını yakalamak
•vıen oluşturmaktadır. Meryem’in yüzü birçok köşegenin Londra'dakinde yoktur.
58 SFORZA’LAR ZAMANI MİLANO’DA “DÜŞÜNCENDEKİ GERÇEK PORTRE” 59

kesişme noktasında durur. Ama kompozisyonun ileri geldiği görülür. Leonardo’nun aşlı ve Genç Adam
bütününün merkezinde yirmi İncili broş yer almaktadır. bu resme kesinlikle katkıda Y (ortada)
Leonardo’nun çok
bulunduğunu söyleyebiliriz;
sevdiği ideal profillerin
Leonardo’nun Milano’daki ilk atölyesi hazırlanış ve teknik bizi ona götürür; ve fizyognomonik
olsa olsa de’ Predis ikinci derecede karşıtlıkların temel
Leonardo artık bir ressam olarak kendini kanıtlamıştır; önem taşıyan bir katkıda bulunmuş özelliklerini içerir.
kendisiyle beraber çalışanlar ve öğrencilerle birlikte bir olabilir. Müzisyen (aşağıda) ise
yaklaşık üç yüzyıl
atölye açar. Bunların aralarında Ambrogio de’ Predis, Rakımlı Kadın konusunda XVIII.
Milano dükünün portresi
Boltraffio, Salai, Marco d’Oggiono, Napoletano diye anılan yüzyılın sonundan öncesine dair zannedilmiştir.
Francesco Galli, “mekanisyen” Giulio Tedesco vardır. Sütlü güvenilir hiçbir bilgimiz yok; bu Çerçevedeki notların
Madonna diye de anılan Madone Litta gibi yapıtlar burada tarihte, İtalya’dan Polonya’ya geçerek okunmasıyla bir
çizilir; simgesel -Is a ’nın Çilesindeki süt ve sakakuşu- ve Czartoryski koleksiyonuna katılır. müzisyenin söz konusu
özlü kompozisyonuyla bu Onarılmasına karşın, bu portre olduğu anlaşılmıştır, ama
hâlâ kim olduğu
yapıt ilgi çekici olsa da artık bilinmemektedir. Bugün
ustaya maledilmemektedir. kesinlikle Leonardo’nun
Bütünüyle Leonardo’ya ait olduğu düşünülen kadın
özgün bir ilk örnek var portresi (yanda) 1 4 9 0 ’da
17 yaşındayken Magripli
mıydı? Atölye üretimi olarak
Ludovico’nun metresi
tablo 1485-1487 arasında ya olan Cecilia
da daha sonraki yıllarda Gallerani’nindir
yapılmış olabilir. Bazı (Yunancada kakıma gale
ayrıntılar Londra’daki denir). Üzerinde yapılan
oynam alar yüzünden
K ayalıklar Madonnası’nda da
fondaki ışık oyunları yok
gözükmüyor mu? Bu olmuş, adında bir
tablonun düşüncesi kesinlikle yanlışlık meydana gelmiş
Leonardo’ya aittir. ve Vinci’nin v’si yerine w
Milano’daki atölyesinde gelmiştir; saçın doğallığı
bozulm uş, süslerin
yapılanlara bir örnek
geometrileri değişmiş,
oluşturur. Atölyesinde ince bir teknik ve birliğe dayalı bir kolye, sol elin şekli ve
görüş, ayrılıkları hafifletir. sağ elin alt parmakları
yıpranmıştır. Ama bütün
Portre sanatının yenilenmesi bunlar Kakımlı Kadın adlı
başyapıtın bilgiye
dayanan inceliğini yine
1485-1490 yıllarına ait iki yapıt, Müzisyen ve Rakımlı Kadın,
de silemez. Oysa Madone
Leonardo’nun o zamanlar portre türüne getirdiği köklü Litta (sol sayfada) atölye
yeniliğe tanıklık eder. Müzisyen göndermelerle dolu gerçek çalışması olup
bir konserdir; Ginevra Benci’nin “parlak” buklelerinden Azi^ Leonardo’ya ait
Hieronymus’un heykeli andıran anatomisine, yapıtlar yeni yapıtların canlılığına
ulaşamaz. _______________
bir psikolojik yoğunlukla güç kazanır ve o konser Rakımlı
K adında doruğa ulaşır. Kişinin kesinlikle Lombardia’lı
olduğu, Kuzey etkileri taşıdığı ve portrenin canlılığının
müzik çalarken verilen bir ara sırasında şarkıcının “nefesini
tuttuğu ve davranışlarını dizginlediği” anı hatırlatmasından
60 SFORZA’LAR ZAMANI MİLANO’DA DENEYİMİN ÖĞRENCİSİ 61

kendisine bakan üzerinde La G iocondddan daha büyük bir

etki bırakır. Kompozisyonun ritmi ve uzam içinde kakımın
B u krokiyi (sağda)
Leonardo mekanik
bir öğeyle birlikte verir.
sarmalından değişik bir sarmalla dönen kadın silueti portre
Bir yılan gibi hareket
sanatında kesinlikle bir yeniliktir. ettiğini düşündüren bu
öğenin yanında şöyle bir
otobiyografik not
Edebiyattan yoksun bir adam ve bir bilim sanatçısı
bulunur: “Deneyimin
öğrencisi Leonardo da
Vinci’nin perspektifiyle
Milano’ya gelişinden beş yıl sonra Leonardo kesinlikle oluşturulmuş vücut. Bu
teorik ve pratik, artistik ve teknolojik bütün bilgilerini vücut başka bir vücut
düzenlemek, toparlamak ve akla uygun bir yapıya modeli olmadan da
yalnızca basit çizgiler
dönüştürmek gerektiğini düşünür. Makinelerin sanatçısının
aracılığıyla elde
bilim sanatçısına dönüşümü işte böyle başlar. Değişik edilebilir". Bu bir sanat
boyutlardaki defterlere sürekli olarak notlar almaya başlar, buluşudur, desenin
m utlak yapaylığı resimle
sistemli incelemeler kaleme almayı tasarlar.
birlikte “kutsal
Karşı karşıya kaldığı ilk sorun klasik kaynaklara yaratıcı”yla rekabete
ulaşabilme ve “edebiyat” sorunudur. Kendisini “edebiyattan gireL_________________
yoksun” bir sanatçı olarak tanımlar,
bilgisini deneyimlerden ve sanat
uygulamalarından edinmekte,
âlimlerle tartışmalara girmektedir,
onlar gente stoîta’dırlar, aptaldırlar ama * ‘ * Z'frMÎ*.**» 1 * ****
kibirli ve küstahtırlar, Leonardo’yu '.•Yiffo-*’!” 11‘fl*r'r>'
nr'Ün«' '! ^ Uçma sanatı ve deniz altı düşü
kendi kendini yetiştirdiği için körü
körüne ve haksız yere aJ] 4 r i’*'**’ ~r:m9'"jr”,.
'V
eleştirmektedirler. Kişisel notlarında onfll •' O-ltrffMr/l'ti VIMVij
fimi* ‘ •Wftrtlr
rastlanan bu sürekli ve şiddetli VrpnvV'iri*.'- • 'H'f''1«*
^,Vıvw!
öfkelenmeler iki temel biyografik
. «<t/f ‘
öğeyi ortaya koymaktadır: Kesinlikle
retorikten ve kitap kültüründen
¡i"' ...
firtföttı -
if
beslenmediğinin bilincindedir ve 0J/f -.(«nMr?'.*
ı rt>-ırr-.n‘ı)
/W •—
bununla övünmektedir; doğa olayları zjpt'/w*. /ill'll
w/.ı
konusunda yaratıcı ve doğrudan
İT -f
bilgisinden, evrensel sanata nljtiıT'fnV
Vl-fîrl"»
bağlılığından emindir. Leonardo kendi ««Af '.infrfpwfrtf"
WAMO'f
kendini yetiştiren bir insan olmaktan
W .
hoşnutluk duymakta, kültürel «riAHrfÎ'tr.
A„A/»Ş/U
hiyerarşilerden, mekanik sanatlarla (ya
da daha beteri “aşağı sanatlar’la) \-irMArrrt
WWv/U
‘h t -‘Mlotrri
liberal sanatlar arasında ayrım v u r» * ? » * » *
.. ■
AU'tf tr1Arr» j'ftn
V --- C
odex Ttivulzio’nun
(aşağıda, solda)
sözcük sütunlarında bir
*4 ftnwn
fizyognomoni incelemesi
ortaya çıkar. Leonardo
- 7 için insanın uçuşu kadar
eski Çin’deki
« m
, ir. / uçurtm alardan Venedikli
7/ Fontano’nun askeri
# jr>V c?.r VTft işaretleşmede kullandığı
uçurtm alara, Trasimeno
Gölü üzerinde Dante’nin
yapılmasından, deneyimin yerini almış gibi görülen efsanevi deneyimlerine
kadar insanoğlunun
akademik bilgilerden iğrenmektedir. Yine de gerçek bilim
gerçekleştirdiği tüm
olmadan uygulamanın pusulasız bir denizci gibi olduğunu mitik girişimler de aynı
söyler: “Bilim komutandır, uygulama askerdir.” Fakat şunu şekilde heyecan verici
olmuştur. Leonardo’nun
unutmayalım ki Leonardo için resim de bir bilimdir.
kendisi de Lombardia
Leonardo “bir teori peşinde koşan pratik bir adam”dır, hep gölleri üzerinde uçmayı
ötelere geçmeyi arzulayan bir sanatçı, kendinden kaçanı tasarlar. Düşüşten
kaynaklanabilecek
yakalamaya çalışan biridir. Büyük sanat düşünü
riskleri azaltmak için bir
geliştirmekte ve o düşü ütopya içinde tasarlamaktadır. Uçan paraşüt çizmiştir. Bu
makinelerden ideal kente uzanan, mimari ve teknolojik paraşütün boyutları
bütünüyle akla yakındır.
hayal gücünün örneklerini çok önceden veren
sanatçı-insandır.
I karus’un düşü yaşamının değişik dönemlerinde en
y
azından dokuz kodekslik sayfalarda uçma sanatı ve
tekniğini inceleyen Leonardo’yu büyülemektedir. 1487-
Vİ -r 1490 yılları arasında Floransa’daki ilk gençlik
Ü
VtÂnjll) çalışmalarının ardından, B el yazması üzerine kuşların
kanat çırpmalarına benzeterek masalsı uçan makineler
çizer. Yavaş yavaş uçma sanatında mekanik, fizik,
ı/Vi\
sŞ İ özellikle de eklemlemeler sorunu açısından anatomik
im bilgileri kullanır. Akımların incelenmesi, ’’matematik
kuralları ile çalışan bir makine” ve geometrik bir beden
olarak kuşun ağırlık merkezi, direnç ve dönüşüm
»İAltAir,-r\)l
sorunlarını incelemek için aerodinamiğe ağırlık
vermektedir. Çaylak ve bir yırtıcı kuş olan cortone’u
tilti/froi'l gözlemlemekte ama “yarasadan başka bir model
olmadığını” söylemektedir.
62 SFORZA’LAR ZAMANI MİLANO’DA DESEN SİLAHI 63

rid a havada dişileşir “Hayvansı delilik” eonardo, bir dağın

cct
V ve çok yükseklere L tepesinden aşağı
çıkar”. Bu ünlü uçm ayı sağlayan,
helikopter öngörüsü, I.eonardo için savaş bir “pazzia bestialissima”dır (hayvansı rüzgânn taşıdığı 2 0
adına “çark” denilen bir delilik), ama bir “gereklilik” yüzünden de doğabilir; bu kulaç genişliğinde bir
çocuk oyununun makine çizer (aşağıda,
yüzden öldürücü silahlar araştırır ve buluşlarını savaşçı
geliştirilmiş şeklidir. solda), desende “ortada
scnyörlere sunar; bir yandan da görülmeyen öldürücü hep ayakta olan” ve
silahlara, denizlerin ta dibinden ateş eden bu aletlere, “pusula işlevi gören” bir
adam da vardır. Su
zehirli oklara nefretini dile getirir.
altındaki nefes alma
Savaş sahneleri onun için heyecanları ve görsel etkileri sistemlerini inceler
sahneye koyabileceği ideal bir dekordur. Onun desenleri (ortadaki resim). Batarya
olarak dizilmiş kundaklı
“güzellik bandıralaradır. Büyük bir ima gücü içeren bu yaylar devasa çarklı
desenler, kitaplar tarihinde bir şeyle, ne de onun yapıtından makinelere dönüşür.
önceki -v e sonraki- herhangi bir temsili resimle Leonardo kundaklı yay
ilkesini kendi kendine
karşılaştırılabilir. Büyük havan toplarının patlayıcı giden arabalarda,
mermileriyle -diğer taraftan onları “varolan en öldürücü saatlerde ve uçan
makineler“ olarak tanımlar- fişeklerden yıldızlarıyla bir gök makinelerde
Uçuş Leonardo için mekanik ütopyanın zirvesi,
kullanacaktır.
mühendis bir tanrının yüce bir harika yaratma düşü, aynı çizer.
zamanda da metafizik bir arzu, büyüklük ve “insan
sınırlarının gösterişli coğrafyalarının” keşfi düşünün
verdiği hayali hazzm bütünüdür.
Göğün fethi düşüne, derin sulara dalıp devinmek ya da
su yüzeyinde yürümek karşılık gelir. Yine de göklerde
uçabilmek için bir makine yapma arzusu, uç bir özgürlük
isteğine dayanmakta, denizin altında devinmek için aletler
icat etmek ise savaş ve yok etmeye yönelik aldatıcı bir
düşünceye bağlı gözükmektedir.
Onun denizaltısı “bildiğin aletle gemileri batırmakta
kullanılacak bir gemidir.” Demek ki bu bir sırdır! Üzerine
bir de dalgıç takımı çizdiği kâğıtlardaki incelemeleriyle
birlikte ele alırsak, pek işlevli olmayan ama çizgileri kayda
değer bu desenler şöyledir: karinaları delmek
için burgular, denizaltı saldırıları için
başka tertibatlar; bunlar için noter
önünde imzalanacak “alet için bir
anlaşma” olmadıkça Leonardo
bunların sırlarını kimseye
vermemektedir. Hiç kuşkusuz
A
bu buluş onu zengin edecektir.
64 SFORZA’LAR ZAMANI MİLANO’DA ALEGORİLER, MASALLAR VE HAYVAN ÖYKÜLERİ 65

D ört bir yana

amblemlerini
dağıtmayı seven Magripli
Ludovico öğelerde en
farklı alegorik anlamlar,
ikiye çekilebilecek gizli
ya da alaylı göndermeler,
simgeler peşindedir.
Ama Leonardo resmettiği
alegorilerde ya da
sözcükler ve görüntüler
arasında kurduğu
karşılıklılıklarda
duyguları ve ruh
hallerini gösterm eden
edemem ekte,
kıskançlığa, ihanete,
birisini karalamaya karşı
duyduğu nefreti dile
getirmektedir.
Birbirlerine ters
durumları canlandırarak
hayatın kötülüklerine ve
engellerine karşı ihtiyatı,
güzelliği, doğruluğu
övmekte ya da
savunmaktadır. Sol
sayfada üstte: Phyllis ata
biner gibi Aristoteles'in
üstüne binmiştir; aşağıda
Georgio de Chirico’nun
metafiziğini anımsatan
bir alegoride güneş
enerjisi ile ayna, tek
boynuzlu bir hayvanla ve
başka fantastik hayvanlar
birbirine karışmaktadır.
Yanda yukarıda
geometrinin
"payandalarıyla
desteklenmiş ağaç
dallarından yukarılara
çıkan bir adam
görülmekte; aşağıda sol
tarafta kıskançlık
ölüm ün üstüne ata biner
gibi binmiştir, sağ tarafta
ise erdem (elinde bir
*♦»*** zeytin dalı olan)
kıskançlığa (akrep
kuyruklu) galip
gelmiştir.________________
66 SFORZA’LAR ZAMANI MİLANO’DA
Bir tiyatro sahnesi için
hazırlanmış gibi görünen
savaş çalışmaları, estetik açıdan
gitgide daha kesinlik kazanır.
“Mimar doktor”
Şehircilik ve mimari alanlarında
Leonardo yine “öncü” bir sanatçıdır
ama ne politik sisteme ne de kendisine
resim ısmarlayanlara karşı gelir. Sürekli
olarak gerçekle boy ölçüşür, genellikle
sınırlı olsalar da elverişli fırsatlar
yaratmaya, o fırsatları yakalamaya çalışır.
Bir ahırdan bir tapmağa, ele geçirilemez bir
kaleden içinde vaaz verilen bir tiyatroya,
onun desenleri geniş bir tasarının akılcı
ayrıntılarıdır.
1487’de Milano
katedralinin kule feneri
için yapılan tahtadan
maket Leonardo’nun
planlarına göre
hazırlanmıştır. Kendisi bu
konuda mimarinin canlı bir
organizma olduğunu yazmıştı: Eğer
bir bina hasta ise ona “mimar doktor”
gerekmektedir. Bu düşünce yeni değildir
ama Leonardo’nun tasarısı özgündür. Tam
anlamıyla geleneksel ve karışık düşünceleri
MİMARININ ANATOMİSİ 67
M ilano katedralinin
tiburio’su (kule
gerçekten bir araya getirerek soyurğeometnFkavram lar
arasında etkileşimler,, insan anatomisi (kafatası kalıbı) ve
L eonardo insan
oranları üzerindeki
feneri) için yaptığı çalışmalarında (desenleri
desenlerde (yanda) ve “müzikal armoni diyagramları” arasında yapısal öğeler hatta üst üste bindirerek)
m erkez planlı değişik benzeşmeler oturtmaktadır, insan vücudu ile mikro ve Vitrivius’tan Fran cesco’ya
kilise tipleri (68. kadar olan îmmari
makro eyren arasındaki ilişki düşüncesi Platon’un
sayfada altta) dikkat görüşlerin uyum ve
çekici mimari 7'imai0$%ndan, Ptolemaios’un AlmaegsT’inden ilham antropom orfîzıif
“anatom i” ve alıM ktâlir. İ49X)’da Leonardo’yla bi^ılpe RaviTda bulunan açısındaff-birplhtezini
geometrik
•'/aıicesco dı Geprgid nun yazdığı rnifşafiyınçelemelerde ./ ^ sü h m ak tad ıf. Sanatları,
“ölçü” bilimî've ütopyayı |
örnekleridir b in a desenleri ve mimari öğeler ins^ir Vücudu öcanla-rıha
. ----^bıfİeştirecek bir
(aşağıdaki gcriY.temellendifilirrKir sütunun andtomisindöh bıF --y şehİFCilikdüşy.'::'^,:!
kafatası kesimi beslem çktediLSiiİano
la p h ^ n e n fe ^ i^ it^ e ^ a d a rd ııü ^ ö rü ş L eonar^nu n--
ve sol aşağıda için gerçekleştirdiği
görülen apside mimari krokilerinde aynen bulunhiaktadır: 'özellikle 1490 iddialı proje (bir spnraki
bakınız). .arihi verilebilecek ünlü bir Venedik deseninde ¿örüldüğü sayfada, yukarıda) birçok
gibi bunlarda Leonardo açıkça VitiŞvius’a gönderme yapar. düzeyde XX. yy
fütüristlerinin düşünü
Bir çembere -çem ber geometrik m utlaktır- yerleştirilen
görecekleri uydu kentleri
insap vücudunun merkezi, doğal olarak Yunanlıların ön görm ektedir j______
ompkalos'u, yani göbektir.
Keıit güzelliğe dönüşür
r
“Yeni kent” teması özellikle A 4 8 4 A 4 8 5 ’tçki Milano |
vebasının ardından gelen yıllarda gjüncüljik k^zdpacalctır.
Leopardo’nun ideal kepti akpcı organizasyon; doğal \
dinamizm, simgesel anlamlar ve sarayların spylu katından
lağım şebekelerine kadar/her düzçyde işlevsel
gereklilikler ölçütler/ üzerine temellenppilm&ir.
Leonardo soypt Ki çimleri incelemekle yetinmez,
pratik çözümler örktir: Yollar ve subgeçitleriî
etkinlik, zevk ve sağlık nedeniyle ûsidı^çyde
olması gereken bir gidiş gelişi sap m ar
Sistemini tamamen toplumsal sınıflar
aralarındaki ayrımlar üzerine kurmaz, her bir
sosyal sınıfın işlevine göre temellendirir ve
anatomide olduğu gibi görünümleri
birbirinden ayırarak kurar: Altyapılardan
başlar...
Şehircilik konusundaki bu düşüncelerin
gerçekleşmemiş olması şaşırtıcı değildir. Bu
konuda elimizde yalnızca birtakım taslak
68 SFORZA’LAR ZAMANI MİLANO’DA ŞEHİRDEN PARÇALAR 69

Ai&iwnt]
.
• i /

*jstr*ig

eonardo B el
parçalan kalmıştır. Bunlar Rönesans’ın ütopik kent L yazmasında iki
tırabzanlı bir merdiven
geleneğinden çok fütürist görüşlere yakındır. çizer, tırabzanlar önce
Yine de 1493’te Leonardo Milano’nun yeniden ıraksak, sonra da
yapılanması ve gelişmesi için örnek bir tasarı gerçekleştirir. yakınsaktır (aşağıda). Bir
kale üzerine çalışma,
Bu şehircilik planı için çalışmaktayken köyden gelip bahçe içinde bir köşk
sağlıksız şehirlerde kendini iyi hissetmeyen taşın masalı gibi için çalışma ve basit bir
ekolojik eğretilemeler uydurur. “Kendi içine kapalı ve kiremit damın yalın
güzelliği yan yana
yalnız bir yaşantıyı bırakıp, oturmak için bir yığın kötü duruyorlar (sağ sayfa).
niyetli kişinin arasına
kente gelenin başına
bunlar gelir”. 1490’lı
yıllarda Leonardo
resmi olarak
Bramante ve
Dolcebuono’yla
birlikte
Sforza’larm
sarayının en
prestijli
mühendislerinden biriydi. Vigevano’da Piazza Ducale’nin ve
çevresinin değişimlerine ilgi duyar, değirmen resimleri
çizer, dukalık çiftliği Sforzesca’nın hidrolik mimarisine
büyük bir hayranlık duyar. Hidrolik konusundaki bilgiler,
eski bir geleneğin meyvesi olarak Lombardia'da kayda değer
'HV/fTAJ ö j.
bir şekilde geliştiği için, daha önceden de sulama ve
A ir/ ra j /ı/~sA 's . Ab - A f
toprakların iyileştirilmesi, enerji kullanımı alanlarında,
Magripli Ludovico zamanında gerçekleştirilen
Hy N I A v v av a «/"£ ’A f i
■ \ A A - Vflrvtrf fi
f
70 SFORZA’LAR ZAMANI MİLANO’DA ANATOMİ VE TUHAFLIKLAR 71

levhalarında Leonardo gelenekten miras alınan önyargılara aleazzo Sanseverifl0

sıkı sıkıya bağlı olduğundan, insan vücudunu tanımak için G 1 4 9 1 Şubatfnda
Magripli Ludovico’nun
hayvan kesmeye başvurur. Yalnızca gördüğünü değil,
Beatrice d’Hste’yle e v lW
bulmayı beklediğini de çizer. dolayısıyla büyük bir
Böylece ruhun “bazılarının sandığı gibi vücudun her eğlence tertipler.
Leonardo tuhaf ve
yerine yayılmış olmadığını”, yalnızca beynin merkezinde
alegorik kostümler çizer-
bulunabileceğini kanıtlamayı düşünmektedir, çünkü “yargı Bunların arasında
duyuların bir araya geldiği yerde”, hayal gücü, akıl ve “trom petçiler”, “vahşi
“ortak duyu’nun beraberce bulunduğu yerde olmalıdır. insanlar” vardır (can*var*
egzotik, barbar
Kullanmaktan hoşlandığı
hiyerarşik ve askeri
eğretilemelerden birinde ruhu,
L eonardo insan
iskeletini ve merkezi karıncıkta bir prense
tendonlarını (yanda),
benzetir, duyuların algılarının
aynı zamanda kesme
yoluyla bir kurbağanın bir komutanı (yani ortak
omuriliğini incelemiştir duyu) olduğunu ve “sinirlerle
(aynı sayfada, yukarıda
kasların” milis komutanlarının
solda). İlikte ersuyunun
(dölleyici erdemin)
emrindeki askerler olduğunu
bulunması gerekiyor, söyler. Omurilikteki hayvansı
diye yazmaktadır. Aynı yaratıklar merkez kanal
zamanda “çirkin” olanın
özelliklerini bulmak için
aracılığıyla “üretim gücü”nü,
yan kanallar aracılığıyla da
-r
de biçimsiz yüzleri
Navigli ve Morella gibi kanal ve alavere havuzu canlandırmaya çalışmış duyumları aktarmakla
ve böylece
sistemleriyle birlikte su akışı düzeltmesi gibi önemli görevlidirler. Leonardo’nun
fizyognomoninin öncüsü
konularda kullanılmıştır. Leonardo araştırmalarını olmuştur. Çirkin kişilerle anatomik desenleri sonraki 25 ¡1
Piemonte’deki İvrea’ya kadar yayar. güzel desenler yapmayı yıl içinde daha o zamandan
başarmıştır.______________ kendilerinde var olan V • V

“2 Nisan 14 9 2 , İnsan Çehresi adlı kitap”

benzersiz güzelliği olağanüstü V
biçimde geliştirecektir. görünüşler...). Beş yıl
sonra Giovan Francesc °
Bu dönemde Leonardo anatomi konusundaki bilgilerini Sanseverino’nun
I iarikalar tiyatrosu sarayında, başoyuncu
derinleştirmeye girişir. Vücudun yalnızca işleyişini değil
kadının yıldıza
özünü de anlamak istemektedir. “Ruhun hareketleri” dönüşeceği Baldassare
Leonardo tiyatroyu ve eğlenceyi sever: Kendinden geçme
üzerine ve aynı zamanda beş kategori adını verdiği Taccone’nin Danae'si K in
ve geçici olanın sanatı, otomatlar ve harikalar, onun için tiyatro düzeneğinin bir
zihin, zaman, duyular, canlılık ve “şeylerin türü” üzerine deneylerini gerçekleştireceği masalsı bir alandır; bu alanda başyapıtını gerçekleştir*1-
düşünür. “Derin nedenlere” nüfuz etmek, insan sezgilerini ve mekanik buluşlarını doğrulayabilir, edebiyat, (karşıdaki sayfada
aşağıda). ,__
vücudunun sırlarına ulaşmak istemektedir. Yeni psikoloji, özdevinim, simge konusundaki yeni tutkularını
“buluş’unun temellerini o zaman atar: Anatomiyi bir dile getirebilir. 13 Ocak 1490 Sforza’larm şatosunda
sanat olarak, deseni de yalnızca resimle ilişkisi açısından Aragon’lu Isabella ve Gian Galeazzo Sforza evliliği şerefine
değil, bilimsel gözlem açısından değerlendirir. İlk verilen Cennet Şöleninde makinelerle bir sahne hazırlar.
 SFORZA’LAR ZAMANI MİLANO’DA
Bellincioni’nin biraz tumturaklı ve
derinlikten uzak tanıtım metninden yola
çıkarak Leonardo’nun buluşlarının
meyvesi olan mekanik oyunlar,
gökcisimleri canlandırılmaları, sesler,
şarkılar, hareketler ve ışık efektleri
herkesi şaşırtıp, orada bulunanları
kendinden geçirir.
Önemli olaylar
1494’te Fransa kralı VIII. Charles İtalya’yı
işgal eder. Napoli Kralı Aragonlu Alfonso’nun (Magripli
Ludovico’nun bahtsız yengesi Isabella’nm babası) tahtını ele
geçirmeyi ummaktadır. Medici’ler Floransa’dan kovulur.
İmparator Maximilien, Ludovico’nun yeğeni olan Bianca Maria
Sforza’yla evlenir. Fransa kralının seferinden kendine pay
ÇARKLAR VE ANITLAR 73
M agripli Ludovico
Leonardo’nun
çıkarmayı düşünmektedir. Ama
Sforza anıtım (aşağıda) bir süre sonra 1495’te Fom ovo’da
bitiremeyeceğinden savaşı kesinlikle kazanan Italyan
korktuğu için Filarete ve
koalisyonunun tarafına geçer.
Pollaiuolo gibi başka
heykeltıraşlara da 1494 Kasımı’nda Sforza anıtını
başvurmuştu. 2 3 Nisan dökmeyi düşünen Leonardo,
1 4 9 0 ’da Leonardo, C el
çalışmasının boşa gittiğini görür:
yazmasına şunu yazar:
“Ata tekrar başladım”. Bu amaç için öngörülen (en
Pişmiş topraktan yaptığı azından 60 tonluk) tunç
model 2 0 Aralık 1 4 9 3
tarihinde dökümhane berrara’ya aktarılarak Fransızlara
için hazır olacaktır. 7 karşı savaşacak Ercole d’Este’ye
metre yüksekligindedir.
destek olmak amacıyla top
yapımında kullanılır.
Sanatçı teknolojik görüşlerinin
gelişimine tanıklık eden yüzlerce
sayfaya notlar alır, desenler yapar;
kendisine Santa Maria delle
(îrazie yemekhanesi için, Son
Akşam Yemeği freski ısmarlanır.
Şunu da eklemeliyiz ki, Leonardo
artık kendini zenginlik hayallerine
bırakır: Yılda 60 bin duka altını
kâr sağlayabileceğini öngördüğü
S
forza anıtının
bir iğne bileyici makine deseni çizer... Latinceyi iyice döküm ü için yapılan
çalışmaları gösteren
öğrenmeye çalışır: çünkü Latince genellikle küçümsediği 1 4 9 3 tarihli II. Madrid
ama kendisine yararı dokunabilecek binlerce bilim elyazmasımn bir fasikülü
(sol sayfada yukarıda).
adamının arasına girmesini sağlayacak bir anahtardır.
Yapının olumlu olumsuz
biçiminden, yüksek
/.aman, örgü, mekanizmalar sıcaklıklara dayanan
toprak kullanımına
kadar her şey burada
I .eonardo’nun yapıtları ve incelemeleri birbirinden ayrı teknik ve işlevsel
.ilanlar arasında değiş tokuşlara ve yöntem benzeşimlerine anatomi, ayrıca görsel
anlaşılabilirlik açısından
dayanır. Onun için bir makine resmi çizmek, bir tablo sıradışıdır. Leonardo’nun
kompozisyonunun bir eskizini yapmak, insan vücudunun anıta bakışı saat yayı
deseninde bile kendini
anatomisini (mikro evren) ya da dünyanın “cismi”ni (mak-
gösterir (yukarıda).______
io evren) kopyalamak birbirlerine yakın yöntemlerdir. Bir
çerçevenin ya da bir saatin en karışık görünümlerini çizmek
için bir anatomik kesim yapıyormuşçasına onların
 ÖZDEVİNİMİN PEYGAMBERİ

1X 4Q
i jy
S’eLeonardo
doğru
saatleri en ince
ayrıntısına kadar inceler
(yanda bir çark örneği):
İleriye itme ve aktarma
sistemleri, çarklar ve
kadranlar, karşı ağırlıklar
vç dişli çarklar, yaylar,
yelkovanlar ve akrepler,
düzenleyici
direksiyonlar, saat
maşası ve sarkaç. Hatta
bütün bunların “sessizce ekanik dokum a
çalışması” gerekir. M tezgâhı buluşuyla
ilgili olarak Leonardo
Müzikle ve saatçilikle
bağlantıları açısından şöyle yazar: “Önem
zillere ve çanlara ilgi açısından matbaanın
duyarak “yılan”, yani hemen arkasından gelir,
“saatin zamanı” adlı ama insan için en az
mekanizmalarını incelemektedir: Her öğeyi parçalarına mekanizmayı kullanır. onun kadar yararlıdır,
Bir şahini (falcon) hatta daha güzel, daha
ayırarak özelde evrenseli aramakta, yapı statiğinden
canlandıran bulmaca bir ince ve daha büyük
işlevlerin dinamiğine kadar bütün hareket ve olayları taraftan zamanla kârlar getirecek bir
gözlemlemektedir. Leonardo yapı araçlarını ve tekniklerini, oynamaktadır: buluştur”. Leonardo’nun
“falcon+tempo” =fal[lo] “özdevinimin
en basit biçimleri, temel verileri, temel kuralları tam olarak con tempo (zamanını peygamberi” ününü
bilmek, geleneksel yöntemleri anlayarak onları değiştirmek yakala).__________________ haklı olarak
kazandığının kanıtı olan
istemektedir. “Ressam” bilimsel bir ütopyanın yeni “sanayi
“makineler”ini çizer ve bu bütün sanat gerçeğin ötesinde için
incelemelere atılan ilk
yeni bir dünyayı haber verir: Teknolojik hayal gücünün
Rönesans mühendisinin
“şiir” dünyası. de o olduğunu gösterir.
Teknolojiyle, özellikle
Leonardo’nun saatler ve dokuma tezgâhları üzerine
mekanik ve otomatik
yaptığı incelemelerde gösterdiği kararlılık çok belirleyicidir. sistemlerle ilgileniyorsa,
Bu konuda yüzlerce not ve eskiz bırakmıştır. Vidalı, bunun nedeni bu
dalların enerji ve zaman
direksiyonlu, pervaneli ve hatta sarkaçlı mekanizmalar kazandırması ve insan
geliştirir. Saatlere ve sarkaçlı saatlere yakın etkinliğinin birçok
legişik alanına yenilikler
mekanizmaları değirmenlerde, “rüzgâr yapma Robotiği
aletleri”nde ve kulede kullanır. Sürekli hareketi
öngörerek, dokuma
açıklayabilmek için ters akıl yürütmeler kullandığı tezgahları tasarısına
şahane desenler yapar: “Ey sürekli hareketin seyircisi, eşzamanlılık ve dizi
ilkelerini getirir, bu da
bu araştırmanız sırasında ne kadar gereksiz hayaller
peşinde koştunuz. Felsefe taşını arayanlar arasında
i*fı +
t
*
* _ -r f
üretim kapasitelerini
çoğaltmıştır.____________
* Av^,,,rr.
yerinizi almaya koşun.”
76 SFORZA’LAR ZAMANI MİLANO’DA
ücevherli Kadın
M (yanda) 1 6 4 2 tarihli
Fontainebleau Harikaları
Hazinesi'ndz “Mantova’lı
Bir Kadının Portresi”
adıyla anılır,
Leonardo’nun yapıtıdır.
Resim tekniği, yüzün, en
çok da bakışın psikolojik
yoğunluğu, giysi
kıvrımlarının inceliği ve
gücü, kişinin heykeli
andıran inceliği, gölge ve
ışık ilişkileri hatta boya
çatlakları bu resmin
•Leonardo’ya
atfedilmesini, hâlâ
gizemli bir alter ego
varsayımının tablo
üzerinde dolaşıp
durmasına karşın, haklı
kılmaktadır.
İKONUN BÜYÜK TİYATROSU 77
“Son Akşam Yemeği”
S on Akşam Yemeği
(aşağıda) 1 4 9 8 ’de
bitirilmiştir ama daha
Leonardo, bilim-teknik konularında düşünmeyi Leonardo hayattayken
sürdürürken, Magripli Ludovico Milano Dükü ilan bile yıpranmaya
başlamıştır. Yüzyıllar
edilmiştir, Sforza’lar adına Santa Maria delle Grazie boyu restorasyoncular
Manastırında bir anıt mezar yapma tasarısı çerçevesinde birbirini izler; bunun
Leonardo’ya Son Akşam Yemeği’ni ısmarlar. Sanatçıya sonucunda Leonardo’nun
deseninin üzeri kapanmış
böylece bir cosa mentole olarak resmin ve optik, akustik, ve bozulm uştur, resmin
anatomi ve mekanik alanlarında en farklı deneyimlerinin renk değerleri
sıradışı sentezini gerçekleştirme fırsatını sunmaktadır. Bu doğallıklarını
kaybetmiştir. Birçok
yapıt mekânda canlandırma ve fizyognomoni konularında tartışmalı restorasyondan
ön incelemeler sonucunda gerçekleştirilen kararlı bir sonra, “rahata
kavuşamayan başyapıt
tasarının meyvesidir.
1 9 8 0 ’li yıllardan
Leonardo’nun çağdaşlarının en çok övdükleri yapıtı olan başlayarak “asıl
Son Akşam Yemeği kralların ve imparatorların övgüleriyle ve Leonardo’yu” yeniden
bulma amacıyla yeni bir
açgözlülükleriyle karşılaşır. XII. Louis’den ve I.
müdahalenin nesnesi
François’dan Napoleon’a kadar birçok kral Son Akşam olmuştur. Böylece
Yemeği’nin resmedildiği duvarı bile Fransa’ya aktarmayı yansımalar ve
saydamlaşmalardan geri
deneyeceklerdir. Rubens ve Rembrandt gibi sanatçılar da bu kalan renkler, hatta fırça
yapıta hayran kalmışlardır. darbeleri keşfedilmiştir.
80 SFORZA’LAR ZAMANI MİLANO’DA DÜŞ KURMAK İÇİN GEOMETRİ VE DOĞA 81

gençliğinden beri Leonardo’nun yapıtında içgüdüsel olarak

S anta Maria delle
Grazie bulunmaktadır. Bunlar onun düşüncesini gitgide daha
k 1 DVÖDİCE0RON AMCI
SVSVA.CVVS
yemekhanesinde
fazla meşgul edecektir. Toscana’lı Luca Pacioli’nin, Piero
Leonardo, merkezde
Sforza’ların armasını ve delle Francesca’nm henüz yayımlanmamış incelemelerini
madalyonlarda Milano çalmakla suçlandığı sırada, 1496’da Milano’ya geldiğinde,
düklerinin portrelerini bu konuyu sistematik olarak incelemeye koyulur.
gösteren meyve ve
Evrensellik ve mutlaklık düşüncesi Leonardo’yu büyüler;
yapraktan oluşan
çelenkleri geçme bu konuda şöyle der; “Matematikçi olmayan kimse benim
tonozlar üzerine ilkelerimi okumaya girişmesin”. Toy bir öğrenci
resmetmiştir. Castello coşkunluğuyla “Messer Luca’dan köklerin çarpımını
Sforza’nm Sala delle
öğren”diğini ekler.
Asse’sinde (yanda grafik
bir sunum u, aşağıda da
En temel hesaplarda şaşırıp yanıldığı olsa da, geometri
duvar resmi ayrıntısı) konusunda ulaştığı sonuçlar kesin ve baş döndürücüdür.
Leonardo muhteşem bir Yalnızca birkaç ay geçtikten sonra Leonardo Pacioli için
çift alegoriye De divina proportione'nin (Kutsal Oran Üzerine)
başvurmuştur: Burada
politik göndermelerde de
çokyüzlülerini çoktan çizmiştir; Cenevre’deki ve
Milano’daki Sforza elyazmaları derlemelerinin arasında
bulunmaktadır; hasır
otlarını (i vinci) bulunan Leonardo’nun Achademia’smdakilere benzer yazı M atematikçi Luca
Pacioli’nin kitabını
Sforza’ların dut ağacıyla resimlerken Leonardo
süsleri de bunlara bağlanır: Floransa Senyörlüğü’nün
(gelso-Moro) çokyüzlüler çizer
karıştırmaktadır.
1504’te Pacioli’ye para vererek edindiği modeller gibi (yukarıda) ve doğalcı bir
Achademia'sı için bir üçboyutlu modellerden yararlanılarak yapılmış olabilirler. esinle “oran” ağacını
amblem aradığında deniz yeniden yorum lar
Girişik süsler simgeciliği
fosillerini düşünür (yanda). Antik çağların
(aşağıda solda). mitik heykeltıraş ve
1498’de, o sıralarda kırk altı yaşında olan Leonardo, Sforza ressamlarının onlara
şatosunda 1893’de tekrar bulunacak olan Camerini, Saletta layık bir halefi olarak
Negra ve Sala delle Asse’nin dekorasyonları üzerine •,*ı»rw<r3 Leonardo’nun Milano
Sarayındaki prestijinin
çalışmaktadır. Orada ebedi dönüş gibi kalıplara gönderme
en önemli tanığı Luca
yapan, Magripli Ludovico’nun amblemini oluşturan, içinde :/iri«*«
Pacioli olur. Kendisinden
doğanın ve yapayın birbirine karıştığı karmaşık ve Leonardo’nun “Resim ve
bitkilerden oluşan bir girişik süsler sistemini gündeme insan hareketleri
Mİhıı.’i't araştırması“ adlı bir
getirir. Büyük olasılıkla aynı dönemde A chaâem idsmdaki
incelemeyi bitirdiğini
oyma levhaları yapar (Fransa’da Leonardo “Milano öğreniyoruz: bu
dükünün resim yöneticisi” olarak anılacaktır). Bu levhalarda inceleme kaybolmuştur.
da, bu doğacı geometrik biçimleri daha soyut bir tarzda
yeniden ele almakta ve simgesel boyutlarını güçlendirerek
Doğu ya da Kelt sanatından
gelen bazı motifleri
anımsatmaktadır.

Kutsal oran

“Evrenin her şeyini içeren” müzik

gibi, matematik ve geometri de
 83

L eonardo Magripli Ludovico’nun

düşüşünden ve Fransızların gelişinden
sonra Milano’yu terk eder. Floransa’ya geri
dönmeden önce Mantova ve Venedik’e
gider. Cesare Borgia’nm askeri mühendisi
olarak Romagna’yı, Marche’yi, Ombria’yı ve
Toscana’yı boydan boya kat eder... 1 5 0 1 ’de
Isabella d’Este nin bir elçisi onun için şöyle - -
yazar: “Leonardo’nunki o kadar dengesiz ve
belirsiz bir varoluş ki, sanki günü gününe
yaşamakta”. “Fırça onu tükettiği için şu
anda harıl harıl geometri çalışmaktadır”.

BOLUM IV

SANAT VE SAVAŞ

1500iasT7 Hem simgesel ve hem

de teknolojik bir
Leonardo’nun yapıtının tema olan köprü
temelinde Azize düşüncesinin Leonardo
Atmayla Kutsal Aile tarafından
teması yer alacaktır. benimsendiğini
Solda Londra’da görüyoruz. Asya ve
saklanan ve bu konu Avrupa’yı “Pera’dan
için yapılmış bir çizimin İstanbul’a ” birleştirmeyi
ayrıntısı görülmektedir. tasarlar.
84 SFORZA’LAR ZAMANI MİLANO’DA
-i o Mart 1 5 0 0 tarihli
_L O bir mektubunda
müzisyen Gusnasco de
Pavie Leonardo’nun
kendisine Venedik’de
% mekanik (hareket ve
f gösterdiği Mantova
Markizi Isabella
d’Este’nin bir portresini
Ş-r*
betimler. 1 5 0 1 ’de
tSLf’i
£* Isabella “portrem izin bir
başka eskizini” istetir.
Taslağı (yanda) bir
kopyası veya buna
benzer bir resim yapılsın
J? diye “delinmiştir”.
Delikler resme tam
olarak karşılık
-,Aâ
•-¿w. gelmemektedir. Bu
yüzden bir öğrenci
tarafından değil de bir
usta tarafından
yapıldıkları
düşünülmektedir.
Belirginleştirilmiş profil
ve bazı hatların inceliği,
kimi zaman Boltraffio’ya
atfedilmek istenen bu
yapıtın Leonardo’nun
tarzına uyduğunu
görmemizi sağlayan
göstergelerdendir.
Taslağın kötü durumda
olması özgün halinin
tanınmasını zorlaştırır,
tabloya silik bir hava
verir, tartışılabilir
durumları azaltır ve
resm e bütün
Magripli Ludovico’nun düşüşü
soyluluğunu kazandırır.
Bazı rötuşlar görüntünün
1 499’da Leonardo Luca Acioli ile dostluğunun ve Son inceliğini canlandırmayı
Akşam Yemeği’nin uyandırdığı genel hayranlığın verdiği bilen bir sanatçının
cesaretle Sforza anıtını döktürebilmeyi ummakta, saraydaki
işiymiş gibi
görünmektedir.__________
konumunu sağlamlaştırarak sanat ve bilim alanındaki
araştırmalarını derinleştirmeyi düşünmektedir. Bir yıl önce
Ludovico ona Milano’da Porta Vercellina yakınlarında bir
bağ armağan etmiştir. Fransa Kralı XII. Louis eski Milano
dükleri olan Visconti’lerin yerlerine geçme hakkının
kendinde bulunduğunu iddia ederek Sforza’lara savaş ilan
edince Magripli Ludovico yeğeni imparator
KAYGI ÜZERİNE 85
Maximilian’m korumasına eonardo Bologna’da
başvurmak için L Boltraffio ile aynı
zam anda bulunur.
Almanya’dan kaçar.
Boltraffio; C.B. (belki de
Leonardo o sıralarda Costanza Bertivoglio) baş
ağırlık) ve hidrolik (“Düşes
Isabella’nm banyosu” gibi
harfleriyle süslü portreyi
çizmiştir; tablonun
arkasında şair Gerolamo
düzenler) üzerine Casio’nun ölümcül
incelemeler yapmakla
meşguldür. Tasarruf
amblemi vardır (solda).
Casio, Leonardo’nun
Azize Arına’sı için bir
yaparak biriktirebildiği sone yazmıştır. Ayrıca
paraları Floransa’ya 1 5 2 5 ’te sanatçıya adadığı
gönderebilmiştir. Yanında dizelerinde vincere ve
Pacioli ile birlikte Milano’yu Vinci sözcükleriyle
oyunlar yapar: ”Her
terkederken birçok anlamlara çekilebilecek sahte bir
aldırmazlık havasıyla şöyle bir not düşer: “Dük Devleti’ni,
muhteşem devlet için
Toscana’lı ressam /
kişisel mallarını ve özgürlüğünü kaybetmiştir ve Leonardo da Vinci
girişimlerinden hiçbiri de bitirilememiştir”. tarafından yenildi doğa /
Codex Atlanticus, çok şaşırtıcı bir memorandum Acımadan ve
barındırmaktadır: Leonardo İtalya’nın merkezine Fransa açgözlülükle itilirken /
Git der O ölüme ve yen
Kralı’nm danışmanı olan Luxembourg Kontu Louis de
beni yeneni”.____________
Ligny ile birlikte gizemli bir yolculuk tasarısı yapmakta,
Roma’da kontla tekrar buluşup, onunla Napoli’ye gitmek
niyetindedir. Leonardo söz konusu
olduğundan doğal olarak tersine
yazılmış olan bu notta dört anahtar
sözcük okunaklı olarak soldan sağa
doğru yazılmıştır. Acaba bunu
yaparken amacı onları, altını çizerek
herkes için anlaşılır hale getirmek mi
yoksa daha da anlaşılmaz kılmak mıdır?
Bu sözcükler bu yolculuğun temel
hedeflerindendir: arrom a (“Roma’ya”
anlamına gelir; am orra yerine
kullanılmıştır) ve annapoli (“Napoli’ye”
anlamına gelir; ilopanna yerine), ligni
(ingil yerine) ile gitmeli ve ladonagione’yi
teyit etmeli (“verilmiş olan mal”
anlamında; enoiganodal yerine
kullanılmıştır). Aynı zamanda bu kez
kendisine özgü ayna yöntemiyle de
uGötüremediğini sat” diye kaydetmiştir.
Aslında yolculuğun ilk amacı herhalde
Mantova olmalıydı, artık kendisi için
86 SFORZA’LAR ZAMANI MİLANO’DA TUTARSIZLIKLAR VE ALATURKALIKLAR 87
önemli biri haline dönüşen Isabella d’Este’nin yanma
gitmek istiyordur.
J
Zorunluluktan doğan erdem

1500’lü yılların başlangıcında Leonardo “zorunluluğu

erdeme çevirerek” güçlü kişilerle ilişkilerinde değişik
•sA A
yazgılardan uyumsuz bir bale oluşturur. Sforza’ların
sarayında on yedi yıl geçirdikten sonra kendisini koruyan
kişiyi kovan ve Vitrivius çevirmeni dostu mimar Jacopo C enova’dan yazılıp
sultana gönderilen
Andrea da Ferrara’yı katleden Fransızlarla dost olmak ister, yukarıdaki mektup
onlardan koruma ve siparişler bekler. Bir yandan Venedik sıradışı birtakım
Cumhuriyeti için Türklerin saldırılarına karşı savunma olayların arka arkaya
meydana gelmesiyle
sistemleri üzerinde çalışırken, öte yandan sultan için
İstanbul’da
Avrupa yakasını Asya yakasına bağlayacak bir Boğaz bulunmuştur.
köprüsü konusunda planlar yapmaktadır. 1502’de Imola’da Yeldeğirmeni ve Boğaziçi
olduğu gibi Venedik’te Floransa’yı silah zoruyla üzerine bir köprüyle
Fransızlardan geri almaya çalışan gelecekteki koruyucusu ilgili Leonardo’nun
planlan mektuba
ve büyük olasılıkla kendisine La Gioconda ve Leda
eklenmiştir. Aşağıda hem
tablolarını ısmarlayacak olan Guiliano de Medici’yi tekrar
bir m anzara, hem bir
görür. topografi, hem bir
Leonardo, Arezzo’nun Floransa’ya karşı ayaklandığı kuşbakışı, hem de bir
kadastro çizelgesi olan
sırada hiç kuşkusuz Val di Chiana’da arkadaşı Vitellozo
Arezzo ve Val di Chiana
Vitelli’yle (Cesare Borgia onu öldürtecektir) birliktedir. İlk
görüntüsü._______________
önce Appiani’li IV. Jacques’tan Romagna prensliğini zorla
geri alan Cesare Borgia’nın
“yakınlarından biri” gibi Piombino’ya,
sonra Borgia’nm düşüşünden sonra
aynı Appiani’linin hizmetinde
Floransa’ya gönderilir.
Yeniden Floransa’da
Leonardo’nun döndüğü şehir artık
Muhteşem Lorenzo’nun değildir. Gerçi
onun baskıcı yönetimi eleştirilmekte
ama dönemi bir “altın çağ” olarak anılmaktadır. ?de
Savonarola’nm ahlak açısından yaptığı devrim acı bir tat 1501 Leonardo,
bırakmıştır. Artık eski canlılığın yerinde yeller estiği resim Mantova M arkizinin
atölyelerinde meslektaşlarını bulur. Ghirlandaio’yu hâlâ koruması altında olan
Ser Piero Da Vinci’nin
beğenenler vardır ama Botticelli kaderine terk edilmiştir.
yöneticisi olduğu
Yirmi yıl önce daha önceden Leonardo’ya sipariş edilen iki Annunziata Manastırı
çok önemli siparişi (San Bernardo şapeli için bir mihrap için en azından bir tane
arkalığı ve Müneccim taslak hazırlar.
Kralların Tapınması) alan Günümüzde
Filippino Lippi, Santissima Brescianino’ya mal edilen
bu konuya bağlı birkaç
Annunziata için kendisine
resim ve “Annunziata da
verilen bir siparişi Leonardo” adlı bir yazıtla
Leonardo’ya bırakır; birlikte Leonardo’ya
Leonardo hiçbir zaman atfedilen bir
bitirmeyeceği Azize Anna inceleme, ayrıca
Venedik’te
üzerine çalışmalara başlar.
saklanan Azize
24 Nisan 1500’den 12 Anna için bir ön
Mayıs 1502’ye kadar hazırlık çalışması
Leonardo genellikle bilinir (üstte).
Floransa’dadır. Arada bir
88 SFORZA’LAR ZAMANI MİLANO’DA SİMGESEL DÜNYALAR 89

iç kuşkusuz
kısa yolculuklar yapar. Bir keresinde Roma’ya yaptığı bir
yolculuğu Tiber’deki değirmenler ve Tivolfdeki
H Roma’ya yaptığı
yolculuktan sonra
Andriano’nun villası üzerine aldığı notlarda dile Leonardo bu Davud
getirir, bu yolculuğun ardından yapıtına biçem (aşağıda) ve bir
ve konular açısından yenilikler getirir. Neptunus gibi çalışmalar
için mitolojiyle ilgilenir.
Solda, Tivoli’de
» ¡ f i ’, ' / ' Adriano’nun villasını
gördüğünü bildiren bir
Artık Milano sarayının lüks yaşantısı eskide kalmıştır; not.
Leonardo yine de Santa Maria Nuova hastanesinde kendi
hesabına altın florinler biriktirmeyi sürdürür. Birçok
etkinliklerde bulunan Leonardo o sıralarda en çok
danışmanlıktan zevk duymaktadır. Mantova Markisi’nin
talebi üzerine Tovaglia villasının planlarının bir
çizelgesini çıkartarak bunun bir maketinin yapılmasını
ve kusursuz olması isteniyorsa, Floransa tepelerine
yerleştirilmesini önerir. San Miniato’daki pencereli çan
kulesi için kendisine birçok kereler başvurulur,
Monte’deki San Salvatore’nin dengesinin sağlanması ve
“Leonardo’nunki o kadar dengesiz ve belirsiz bir varoluş ki,
Michelangelo’nun Davud’unun konulacağı yer için de
ona danışılmaktadır. Danışmanlık konusundaki en sanki günü gününe yaşamakta” diye yazmaktadır ve şöyle
O yun oynayan çocuklar
(yukarıda)
Leonardo’nun yapıtında
tuhaf yükümlülüğü “antik çağlar uzmanlığı” olacaktır: devam eder: “bazen iki öğrencisinin yaptığı portrelere de el sürekli karşılaşılan bir
1502 Mayısı’nda Francesco Malatesta, Lorenzo de atmakta”. Leonardo “harıl harıl geometri çalışmakta” ve konudur. Kapsam açısından
Medici’nin koleksiyonundan olan ve Isabella d’Este’ye “fırça onu tüketmiş” görülmektedir. 14 Nisan tarihli köylü ya da içrek olan bu
konuda kuzuyla olan
yollanan dört antik vazoyu alırken Leonardo danışman mektubunda din adamı, Isabella d’Este’ye “matematik
ilişkisi açısından ilahiyata
olacaktır. deneyimleri Leonardo’yu resimden o kadar soğuttu ki artık da gönderm e yapmaktadır.
fırçayı görmeye bile tahammül edemiyor” diye bildirmekte, Raffaello Kutsal Aile’nin
ama XII. Louis’nin sekreteri olan Florimond Robertet için birçok versiyonunda
Önemli mektuplaşmalar
onlardan etkilenecektir
çalıştığı “küçük bir tablo”yu (İğli Meryem) bitirir bitirmez
(aşağıda ayrıntı).___________
Floransa’da Leonardo’dan Isabella’nm portresinin markizin beklentilerine karşılık vererek onu memnun
ikinci bir versiyonunu talep etmek için Isabella’nm etmeye söz verdiğini eklemektedir.
özel kâtiplerinin yazdıkları bütün mektuplar Leonardo zaman kazanmaya çalışmakta, matematik
sanatçının araştırmaları ve resim atölyesi üzerine çok tutkusunu ve Fransa Kralına bağlılığını bahane olarak
ilginç bilgiler içerir. İki yapıt burada kesin olarak kullanmakta ama “en fazla” bir aylık bir süre elde
betimlenmiştir. Küçük bir Meryem, M eryem’le Azize edebilmektedir. Bütün bunların birkaç gün içerisinde
Arına için büyük bir taslak, bir de Londra’daki oluştuğunu da belirtmek gerekir. Ferrara’dan 19 Eylül’de
National Gallery’de bulunan resim olduğu düşünülen Milano’daki Fransız yönetimine yazdığı mektupta Sforza
ve de Vassari’nin betimlediğine benzemeyen Çocuk İsa anıtının döküm kalıplarını elde edebilmek için Ercole
ve Kuzu. d’Este’ye talepte bulunduğu zaman da aynı çabukluluğu
Bu özel kâtiplerden biri olan Fra Pietro da gösterir. Hemen ardından, 24 Eylül’de Este’nin elçisine
Novellara, Isabella’nm 27 Mart 1501 tarihli Rouen Kardinali’nden olumlu yanıt gelmiş ve Kardinal ona
mektubuna cevaben yazdığı 3 Nisan tarihli mektupta doğrudan doğruya XII. Louis’ye başvurmasını salık
90 SFORZA’LAR ZAMANI MİLANO’DA
vermiştir. Floransa’da Pacioli ile birlikte olan Leonardo’nun f ğ li Meryem’in onlarca
aritmetik ve geometri incelemelerine kendisini adaması 1 versiyonu arasında
özellikle iki tanesinin
şaşırtıcı değildir. Çocuk İsa ve Kuzu (yaklaşık olarak 1501)
Leonardo’nun
için yapılan çalışmaların ve altın ve kurşun için atölyesinde, ustanın
düşünülmüş bir hadde makinesi çalışmalarının bulunduğu müdahalesi ve
bir defter yaprağı üzerine Savasorda’nm (Pacioli’nin resimlerine göre
yakından tanıdığı Arap kökenli bir İspanyol Yahudiâi’dir) gerçekleştirildiği
geometri kodeksinin Lâtinceye çevirisinden bir bölümü düşünülmektedir
(yukarıda). Boyutları ve
titizlikle kopyalamıştır. Üç yıl sonra Napoli’li şair ve
köşe eksenleri çevresinde
hümanist Pompeo Gaurico, De sculptura'da (Heykel dönen kompozisyonları
Üzerine) Leonardo için “Arkhimed’e denk sanatçıların en aynıdır.__________________
tanınmışı” diye yazacaktır.
Cesare Borgia için yollarda
1502 ilkbaharında Leonardo Floransa’dadır ama,
Fransızlar ve Mantova senyörleri için L > 4 e s a r /K'Vtfuı jlı
S d n ffr TC-cMrtfie' Icclt-ftt'1C om/,p »10m
çalışmaktadır. Henüz elli yaşındadır. Ertesi yaz
Soldat ı( JttlJfft-ÂJı i'
şehri terk eder. Askeri sanat ve bilimler kendisini Cesare (dfo t( p£T;¡£tro Cerıtrfilr'L taiMtlo -
Borgia’nm (Papa VI. Alexanderen oğlu) hizmetine sürükler: »irr* kA tto ait" Jettin J p I tib ıv
Papa VI. Alexanderen oğlu olan Borgia’ya Fransa kralının jftrjti tf iı jot h.vHcítuelc'rtczt'tv tChlÎM
verdiği Valence Dükü unvanı yüzünden Valence’lı jnrt rtjuijltieııt'tf tmfînriı juAİanj
tutıi rt
affrttTp Cfm/invo‘ccm!ııı
chare mı ıncorrerc'ıiı U ark [udi
T>«C(trtü
FETİH TASARILARI 91
denmektedir. Cesare, o sırada Fransızların himayesinde fğ li Meryem tablolarının
merkez İtalya’da güçlü bir devlet oluşturmaktadır. 1 arasındaki farklar
Meryem’in çehresinde ve
Milano’ya zafer kazanarak girişinde XII. Louis’nin yanında
manzaranın yapımında
bulunan ve bu vesileyle Leonardo’yu tanımış olan Cesare, bariz bir şekilde
Fransa Kralı’nm sarayını işgal ettiği Pavia’da resmileştirilmiş görülmektedir. İğ simgesi
ihtira beratı şeklinde bir fermanda Leonardo’yu “eşsiz ve evrenin oluşum unu, iplik
çok özel mimar, genel mühendis” diye adlandırmaktadır. yazgıyı, çift haç ise çileyi
Kendi kendine Kutsal Roma Kilisesi’nin Sancaktarı adını ve hayat ağacını
veren Romagna prensi Piombino senyörü Valence’lı, canlandırmaktadır.
Leonardo’yu topraklarındaki şehir ve kaleleri incelemekle
görevlendirir. Bütün milis komutanlarına ve
mühendislerine Leonardo’ya yardım etmeleri ve araç gereç
bulmaları için emir verir. Leonardo’nun bu yeni
yükümlülüğü elbette Fransızların işine gelir, oysa
Floransalılar Leonardo’nun büyük dostu olan Machiavelli
ile birlikte Cesare Borgia’nm fetih hırslarını kontrol etmek
için gayret göstermekte ve böylece Floransa’nm
özgürlüğünü korumaya çalışmaktadırlar.
18 Ağustos’tan önce ve sonra gelen aylarda (ama 1503
Şubatı’nı geçmeden), Leonardo, Emiliano-Romagna,
Marche, Ombria ve doğal olarak Toscana’yı gezmiştir. Gezi
notları ucu ucuna 7-11 santimlik bir deftere geçirilmiştir
(L elyazması). Sözgelişi 30 Temmuz’da Urbino’da bir
güvercinlik resmi çizmiş, o resimde Laurana merdivenlerini,
Perdono de Bramante şapelini incelemiş ve surları pusulayla
etkileyici bir beceriklilikle dört sayfalık bir çizelgede
belirtmiştir. Ertesi günlerde Pesaro Kütüphanesi’ni
“ [Leonardo] Kararlı bir
gündeme getirir. 8 Ağustos’ta Rimini Çeşmesi’nin şekilde Borgia’nın
fıskiyelerinin müzikal uyumunu araştırmış; 10-15 (yukarıda) seferine katılmış,
Ağustos’ta Cesena’da fuarda bulunmuş, mimari üzerine bu sefer, Romagna’da, en
acımasız ve yasadışı
düşüncelerini kaleme almış, bir dizi hesapla birlikte kale
kahramanlardan birinin
duvarları çizelgesi karalamıştır; son olarak 6 Eylül’de
iktidara gelmesini
öğleden sonra saat 3’te Cesenatico limanı için araştırmalar sağlamıştır. Notlarında bir
yapmaya daldığı görülür... tek satır bile o günlerdeki
olaylara bir gönderme
içermemektedir. Goelhe’nin
/ Fransa seferi sırasındaki
tutumunu bununla
karşılaştırmamak
•i r i ñ ’ t ' D u j t r M + . o d u m ,u n f " T tn n jh j U ai
olanaksızdır.”
___________________ S. Freud
álíAtuny Otntrdhf- A-d 7mt: t>rt~Lotofvıtnft>CAvtlLıUı Ç ytftuuy Co>ıdufTtrr, oßxcxah ■
’ iwfifiíf. C o n m fím o cf C ow tuM m eh r'a l nrÇp-e/7âÇ c(X ılc^Jfım o% ım hartJ k r e b t '
I* m v ıf ir t J t i yualcSclr’tira C onttjfim K (id cía coufidtrtvre' (t Locht tf Arí'EVÜc Y anda, Cesare Borgia’nın
1 5 0 2 Ağustosu’nda
<indicio fojjtdyiojrroucJtrh VehjAno dar? p r f t t f f y (there ¿ a juciltiH l publico j>ag7inwt0 Leonardonun şehre girişini
» iiiiitfliY n r tr /tC b tn t/j^ íim a r t^ p w tc o MOíTK-.Ef rfd C o iM u d A r d lw H iH i ¿<L' sağlamak için yazdığı ihtira
IhiAit'.(( Tnupı'c'ycc<rcrt)*A//vo/vjitítí cíit’ dtllcjKrtf d a frrfKn<(< arfvom m 'ij beratı.
¡*ni ('Mto confortnarfA M t ' d c ' p ' c f í o n e t ' altane f a r t lo centrarte p v <ruantv jfcU
’tinn d u r'-D ctm o oH m to L t g x f í u A . m io v o f m t ¿ecuJo
\o>nptd¡t>U S erttnde:
92 SFORZA’LAR ZAMANI MİLANO’DA
Sanat olarak coğrafya
Imoîa Haritası, Toscana, Emiliano-
Romagna Fiziki Haritaları
Leonardo’dan elimizde kalan
sayfalar arasında en
anlamlılarmdandır, ülkeye
bağlı sanatla “bilim”
arasındaki etkileşimin en
iyi örneklerini oluşturur.
Bunlar, arazi üzerine
incelemelerin ve var olan
haritacılık konusundaki
araştırmaların, bu arada
geometri, kozmoloji,
anatomi ve estetik
konularındaki bilgilerin bir
araya getirildiği iki denemedir.
Birincisi Budistlere özgü bir
mandala yoğunluğunda, bir mikro
organizma gibi kıpır kıpır iken, İkincisi
TOPRAĞIN CİSMİ 93
"V- a •t. -mî
jF'"f
SİP® 'rtî,v*
w
fire
atardamarlardan, toplardamarlardan ve kılcaldamarlardan
oluşan bir sistemin dallanmasını andırmaktadır. Fiziki
L eonardo işlevsel
geom etriler gibi
İÜ ® surlar çizer (yukarıda
Harita’da ise Leonardo, zaman dışı ve özgün bir görüş solda). Toscana’nm
sunarak, sonsuzluk simgesini şiir yüklü bir topografiyle hidrografisini bir toprak
birbirine karıştırmaktadır. anatomisi gibi çıkartır
Bu kuşbakışı coğrafi çalışmalar, bilginin, simgesel ve (yukarıda), Imola
haritasını (aşağıda solda)
zihinsel perspektiflerin, stratejik ve entelektüel gücün
bir “şehir makinesi” gibi
üstünlüğünü sergilemektedirler. Machiavelli’nin gündeme göstererek şehrin
getirdiği “ülkeyi resmedenlerle” prens arasında “halkların yanındaki ırmağın canlı
özelliklerini öğrenmek için” kurulan paraleli gücünü bir kırbaç
anımsatmaktadırlar. 24 Ekim 1503’te Floransa’da darbesi gibi vurgular.
Leonardo’nun hayatında yeni bir dönem başlar: Santa Maria
94 SFORZA’LAR ZAMANI MİLANO’DA
Novella’da Papanın odasının anahtarı
kendisine verilir. Burası Senyörlük Sarayı’nın
duvarlarını süsleyecek Anghiari Savaşı'nm
taslağını gerçekleştireceği atölye olacaktır.
Leonardo’nun arşiv belgeleri, notları ve tarih
bilimi ya da efsaneler, bugün kaybolmuş
olan Büyük Meclis’in yeni salonunun
duvarlarına resmedilen bu yapıtı ünlü
kılmıştır.
Dünya okulu
Sözgelişi, 30 Ağustos 1504’te, siparişin
büyüklüğünü gösterecek miktarda boya
ve araç gereç alır: 7 metreye 17
metreden daha büyük. Nicolo Piccinino
komutasındaki Papa müttefiki
Floransa’lılarm 1440 tarihinde
Milanolulara karşı kazandıkları zaferin :
temsili bir resmini yapmak zorundadır.
Aslında bu kendisine, Floransa’ya ve
rakiplerine karşı bir meydan okumadır.
“KAYBEDİLMİŞ” BİR SAVAŞ MI? 95
Dahası her zaman kendisine karşı hep düşmanca davranmış
olan Michelangelo tam karşı duvara Cascina Savaşı’nın
resmini yapmak için bir sipariş almıştır: beraber çalışsalardı
resim için bir la scuola del mondo (dünya okulu) yaratırlar,
gelecekteki sanatçılara örnek teşkil ederlerdi.
Böylece şiddetin ve öfkenin düğümlediği “atlar grubu”
doğar. Romantik gelenek, resmin salonun duvarında birinci
kısmı tamamlandıktan sonra, Leonardo’nun deneylerinden
biri sırasında mahvolduğuna inanır: Buna
göre Leonardo resmi kurutmak için, eski
dönemlerde olduğu gibi ateş yakmış ve
bunun sonucunda daha yeni olan başyapıt
nghiari Savaşı
bozulup yok olmuştur. Bazılarına göre bu
durumdan ona sağlanan araç gerecin
A konusunda,
Leonardo’nun kendisinin
kötülüğü sorumludur. Ne olursa olsun birçok çizimi (örneğin
belgeler savaşın merkez kısmının (Sancak yandaki üç baş resmi) ve
notları, ayrıca Rafaello’dan
için savaş) uzun yıllar boyunca görünür
Rubens’e kadar başka
kaldığına tanıklık etmektedir; zaten belki sanatçıların kopyaları ve
de hâlâ Beş Yüzler Salonu’nda Vasari çalışmaları korunm uştur.
fresklerinin kapattığı bölümdedir. Yukarıda Savaş’ın bir
süvarisinin çizimi üzerine
Askeri mimari
insan oranları üzerine bir
inceleme çizilmiştir.
“Tavola Doria” (solda)
Leonardo dini mimari için sekiz köşeli biçimleri ve adıyla bilinen taslak bu
kentçilikte de iğ tarzı planlarını resim konusunda en
önemli tanıklığı
uzatmayı benimsemişken askeri
oluşturmaktadır; ama
mimaride hem ideal hem işlevsel taslağın Leonardo’ya “bir
biçim olan çember kullanımına deney panosu” olarak mal
öncelik vermesiyle başkalarından edilmesi tartışmalıdır.
ayrılır.
Yine de Cesare Borgia’nm
yanında olduğu dönem ile
Piombino’ya dönüşü arasındaki v
dönemde, 1502 ve 1504 yılları
arasında karaladığı sayfalar
üzerinde garip bir dağarcık
ortaya çıkar: bunlar yıldızlardan
ve piramitlerden oluşan, derece
derece kare plandan çokköşeliye
giden, ya da eşmerkezli yarı
sarmal yarı labirenti andıran
özekdeş yapılardan oluşan
mimari tasarılardır.
 T
96 SFORZA’LAR ZAMANI MİLANO’DA ________________________________________ VİNCİ İLE PİOMBİNO ARASINDA 97

eder ya da resimler çizer, birtakım bölümlerin kopyasını

çıkartır, onlara açıklamalar ekler ve Piombino Limanı
A ,n;V< > (T»>j
tasarısına onlardan desenler uyarlar: Kare biçiminde
M 'y J& lu fZ v ?H| ' ^ } f4 *' -•* kuleler, girişi “büyük bir duvarın” koruduğu yarı çember
vt ; sf|/^ OY W v <>rY y 1Y/| V & ^ Y / f c M bentler, deniz üzerine inşa sistemleri...
v ;v»t nV u ' î l i K /WV <trtf(2 y
Floransa ile Milano arasında
, ' 1 : 1 ' ’ 1 ^
cfî]‘ ^ <9c t r - w ftfr* f « k e d i' o ($ t fr j ‘ n f f ü ' c j v ° l f ) ‘p
1504 yılının ilk aylarında Leonardo Anghiari Savaşı’na
l\ C ı C V T t Oü<-Ç«rtftc]''^ tr tS j *\'t$rtj'& jU c\(j &
x\‘£ * p « *cıfomAr-' ftım ^ «*nt>m*G frtvtc *
I n . L . - f * ^ - l f**-
r-£i,\jr\\ * ckt~£.%«$•* J >*

Leonardo çok değişik savunma sistemleri tasarıları “ Bugün 9 Tem muz

geliştirir: İhanetlere karşı gerekli önlemler olarak gizli 1 5 0 4 , Çarşamba saat
7 ’de babam noter Ser
merdivenler, yangın çıkartıp tutuşturulabilecek ya da
Piero Da Vinci, Palagio
sellere bırakılabilecek geçitler gibi... Aynı sayfada çember del Podesta’da öldü, saat
biçiminde sur çizimlerinin dışında ay ve optik üzerine 7 ’de; 9 0 yaşındaydı.
notlar alır, Botticelli’nin manzara perspektifi üzerine Ardında on erkek ve iki
kız çocuk bıraktı.”
düşüncelerini eleştirir, öğrencisi Salai’yi üç kez anar ve yük
hayvanlarının taşıdıklarına ilgilenir. IP Ş IIIP Ş
1504 sonbaharında Piombino’ya gidebilmek için Anghiari
Savaşı çalışmasını yeniden keser. 20 Kasım’da yeniden
L eonardo’nun ters
değil de “norm al”
yazıyla, Floransa’da
onun üzerine çalıştığını ve 1504 Ognisanti Gününde babası öldüğünde
(Bütün Azizler Günü) “Piombino senyörüne bu kanıtı” kaleme aldığı bu
gösterdiğini yazmıştır, ilk “biçimlendrilmiş” tasarısı daha neredeyse bürokratik
önce var olan kaleyle kendisinin düşündüğü kule arasında cüm leler yalnızca
görünüşte soğuk ve
“kapalı bir yoldan” ve yeni kuleyle şehrin “kapısı” arasında
mesafelidir: Ölüm saatini
“düz kenarlı bir hendekten”, ayrıca kaleyle Rocchetta iki kere tekrarlaması
arasında 380 metre uzunluğundaki bir çukurdan ibarettir. Leonardo’nun
Bu konuda ayrıntılı giderler listesi yapmıştır: Yalnızca 20 heyecanlandığını
kulaç yüksekliğinde ve 25 kulaçlık bir çapı olan kule için gösterir. Ser Piero onu
mirasçıları arasına dahil
585 duka; bütün için 2099 duka ve 1/16 harcamalar için.
çalışır ve bununla ilgili ödemeleri alır. Aynı dönemde etm emiştir, ama ondan
Aynı sayfa üzerinde resim teorisi üzerine notlar da sonraki ay amcası
notları için on sekiz “defter” satın alır ve Isabella d’Este’den
(“Karanlıklar ışık eksikliğidir...”), duyma, koklama ve Francesco onu yasal tek
kedilerin görmesi, söz gelişi “görsel güçleri” üzerine şaşırtıcı F rancesco di
Giorgio’nun bir
bir Çocuk İsa siparişi alır ama “markiz için kibar bir şey
yapmaya” talip olan Salai olacaktır.
m irasçı yapmıştır._______
gözlemler de yer almaktadır. sayfasını inceleyen
Leonardo Piombino’da, Leonardo sanıldığından daha çabuk Vinci’ye geri döner:
Madrid’teki II. elyazmasmdaki mimarlık üzerine notlar
denizin karşısında Tepeler arasında bir göl kazmayı tasarlar, Doccia
Sienna’lı ve Floransa’lı mühendislerle olan ilginç ilişkilerini
dalgalar (yukanda) çizer. değirmenini inceler, Montalbano Tepelerinin hattını çizer,
ortaya koyar (Antonio da Sangallo Piombino’da Diğer tarafta, askeri
Pisa’ya kadar mesafeleri hesaplar. Aynı sayfalar üzerinde,
Leonardo’yla birliktedir ve yelkenliler üzerine notlarına surlar metafizik dekorlar,
boyaları öğütme şekli konusunda notlar alır ve resim
müdahale eder). Leonardo, Francesco di Giorgio’nun ideal ya da düşsel kaleler
gibi görünmektedir yapmak için “çakıltaşı yağı”na göre (petrol) göre
araştırmalarını inceler, sayfa kenarlarına düşüncelerini not
(ortada). _______ ayarlanabilecek bir fener çizer.
98 SFORZA’LAR ZAMANI MİLANO’DA ARNO’YU SAPTIRMAK 99

L eonardo’nun otuz
yıldır sürdürdüğü bu
iddialı tasarı Land Ârf’tır,
yani bir bölgenin
bulunduğu yerin
değiştirilmesidir.
Gerçekten de Leonardo
Toscana’ntn bütün
önemli merkezlerine
ulaşımı, suların
ayarlanmasını, topraklan
verimlileştirmeyi,
sulamayı sağlayacak ve
üretken etkinlikleri,
taşımaları, ticareti
kolaylaştıracak bir sistem
hayal etmektedir. Askeri
uygulamaları da
unutmamaktadır: Bu ağ
işgalcilere karşı
savunmayı da sağlayacak
ya da Floransa’nın
düşmanı olan Pisa’yı her
türlü deniz yolundan
gelecek yiyecekten
yoksun bırakacaktır.
A m o ’nun Pisa’dan
müm kün olduğu kadar
saptırılması çalışmaları,
Torre ad Fagiano’da bir
bentle Stagno’ya
(bataklık) ve denize
doğru iki kanal
yapımıyla 2 2 Ağustos
1 5 0 4 ’te Leonardo’nun
planlarına göre ve
Machiavelli’nin
-r v fcçf}f-A
02-/ ym JCfl
desteğiyle başlar. Ama
bu girişim başarısız olur
ve alaya alınır. Yaklaşık
olarak 1 5 0 3 yılında
yapılmış üç inceleme:
Sol sayfada, yukarıda,
bir ilk “hareketli”
düşünce; aşağıda Pisa ve
Livurna toprağı; yanda
Floransa yakınlarında bir
Arno “anatomisi”.
100 SFORZA’LAR ZAMANI MİLANO’DA ESRİMELER 101
Daha önceden de zaten doğal ışığı ayarlamak için duvarları Codex Atlarıticus’unda şöyle yazar:
hareketli bir resim atölyesi ve gün sonunda tabloyu bir “Erkek kardeşlerimle kavganın
kenara çekmek için bir yük asansörü düşünmüştür. neredeyse sonuna geldim.
Kayalıklar Madonnası (1 4 8 3 ’te verilen bir sipariş) Paskalya’da sizin yanınızda olmayı
davasında mahkeme kararı 27 Nisan 1506’da çıkar: düşünüyorum, size Hıristiyanlığa pek
Leonardo ve Ambrogio de’ Predis yapıtı iki yıl içinde bağlı olan kral için ya da kimi
bitirmek zorundadırlar. Leonardo o sırada Floransa’da istersiniz onun için başlanmış farklı
bulunmaktadır ve Anghiari Savaşıyla uğraşmaktan yorgun boyutlarda iki Meryem getireceğim”.
düşmüştür. Amcası Amadori (Fiesole’de piskoposluk Floransa döneminin iki konusu bu
kurulu üyesi olan Alessandro), Isabella d’Este’nin tablolara karşılık gelebilir: Azize Anna
Leonardo’ya ısmarladığı “bu figürler” konusunda Isabella’yla ile Meryem ve Oyun Oynayan îki
bir mektup arkadaşlığı kurar. Ama 30 Mayıs 1 5 0 6 ’da Çocukla Meryem.
Fransız yöneticilerinin ısrarlı talebi sonucu Leonardo Savaş
resmini yarıda bırakıp Milano’ya gitme izni alır. <8>
Anlaşmasına göre üç aydan önce geri dönmesi gerekmesine
karşın, verilen süreye uymaz: 18 Ağustos’ta Fransa Mareşali
ve kralın teğmeni olan Milanolu yönetici Charles
L eo n ard o ,
Floransa’dan
ayrılmadan önce
d’Amboise onun ikametinin uzatılmasını ister. Aydınlanma çağının
Ondan sonra Fransızlar ve Floransalılar arasında yapıtlarını hatırlatan
ütopik anıtsal bir mimari
G ezileri sırasında
Leonardo Kuşların
diplomatik bir gidiş geliş başlar. En sonunda 14 Ocak Uçuşu Üzerine Kodeks'ini
tasarlar (yukarıda). Bu (yukarıda bir ayrıntısı
1507’de XII. Louis, Blois Sarayından, Leonardo’ya “kendi anıt m ezar bir Etrüsk görülmektedir) oluşturan
eliyle bir yapıt” resmetmesi için gerekli zamanın verilmesini höyüğünden, 2 9 Ocak doğa incelemelerini ve
arzuladığını bildirir. Böylece 22 Ocak’ta Floransa 1 5 0 7 ’de Chianti’de Leda için çiçek krokileri
Castellina’da bulunan
Senyörlüğü Leonardo’ya onay vermek durumunda kalır: yapm ayı sürdürür. Leda
höyüğün bir ve Kuğularında (bir
“Artık sana söylenecek başka bir şey yok”. Sanatçı benzerinden sonraki sayfa) bataklık
uluslararası bir politik sorun yaratmıştır. esinlenmiştir. Plan sazları, bir kurbağa
O zaman kendisi için Toscana ve Lombardia arası üzerine çizilen haç (ölüm simgesi),
biçiminde parmaklı
sürekli bir yer değiştirmeler dönemi başlar. Mart’ta çuhaçiçegi, papatya
simgesel tekerlek bu (aşkın kanıtı),
Floransa’da, Mayıs’ta Milano’da, sonra yeniden Floransa ve mezarın “çoğaltılmasıdır” hasekiküpesi (gizli aşk)
Vinci’dedir: Amcası Francesco onu tek varisi seçerek ve kesit halinde mezarın ve yasemin (aşka övgü)
ölmüştür; kardeşleri mirası onun elinden almak ayrıntıları ayırt ayırt edilmektedir. Azize
edilmektedir. Leonardo, Anna ve Kutsal Aile
istemektedirler. Bunun sonucunda kin dolu uzun bir Palladio’nun Roma’daki
konusu üzerinde
anlaşmazlık başlar. Leonardo kendisine güçlü koruyucular Pantheon için çalışmayı sürdürür.
arar. Charles d’Amboise Milano’dan onun lehine düşündüğü gibi Yandaki taslak
“üzerlerinde dünyanın
müdahalelerde bulunur ve Florimond Robertet Floransa korunm uştur. İmzalı
suretini taşıyan” evrensel herhangi bir tabloya
Senyörlüğü’ne müracat ederek “kralın ressamı” biçimler peşindedir. değil, atölye yapıtlarına
Leonardo’nun “kral için çok önemli olan bir tablo” yapmayı
karşılık gelmektedir.
yarıda kesmek için kendisine nasıl izin verildiğini anlatır ve
bu sorunu çok kısa zamanda ve en iyi şekilde çözmelerini
ister.
1508’in başında Leonardo Salai’yi Milano’ya gönderir.
102 SFORZA’LAR ZAMANI MİLANO'DA KARŞITLARIN BİR BİRLEŞİMİ 103

Milano’da Leonardo eonardo’nun sık sık

Fransızlar için hangi yapıtlara L kullandığı
Leda-Nemesis ve kuğu
başlamıştır? Charles
konusunda geniş bir
d’Ambiose Floransa dağarcık saklanmıştır:
Senyörlüğü’ne hitaben 1 5 0 4 - 1 5 1 3 yıllarından
yazdığı 16 Aralık 1506 tarihli imzalı diz çökm üş (solda
mektupta Leonardo’yu daha aşağıda) ya da ayakta
Leda desenleri; kopyalar
tanımadan bile “şahane
(Raffaello’nun sol sayfada
yapıtları” için “sevdiğini” sağda yer alan bu deseni
açıklar ve “resimde gibi); atölye versiyonları
şimdiden ünlü” (yanda) ya da başka
olduğunu, oysa öbür okulların versiyonları,
değişkelerle
yetenekleri açısından,
Pontorm o’nun bu
özellikle “desen, mimari yorum u gibi yorum lar
ve bize gereken diğer (sol sayfada solda);
şeyler” konusunda, öyle gravürler, heykeller,
olmadığını söyler. Hiç kuşkusuz villası üzerine çalışmalar edebi aktarımlar da
bulunur... Leonardo bu
da bunların içerisinde yer alır. Peki kral için hazırlanan
konu çevresinde yer ile
tablo hangisidir? Milano’da hangisi “kesintiye” uğramıştır? göğün birleşmesinden
suyla ateşin birliğine
Leonardo, Raffaello ve kadar biçimsel ve
“Çağdaş Biçem ” simgesel araştırmalarının
güçlü bir sentez
mekanizmasını sunar.
Floransa’da bulunduğu Leda besleyen doğa,
yıllarda Leonardo, “inceliği” kadın, verimlilik simgesi,
ve mekân ve ışığı ele alış kökenlerin Toprak
biçimiyle Fra Bartolomeo ve Anası’dır; aynı zamanda
Nemesis’tir, Gece’nin
Andrea del Sarto gibi
kızı ve Ölüm un kız
Toscanalı sanatçıları açıkça kardeşi, hayat
etkiler. Zaten Leonardo çeşmesinin yanındaki
okulunun bazı yapıtları ve bataklıktan çıkan edep
Leonardo’ya özgü temaların ve doğurganlık
Leonardo’nun öğrencileri onun biçemini ve ikonografik simgesidir; tanrıların
ele almışı, Bachiacca,
dağarcığını Anghiari Savaşından Oyun Oynayan îki Çocukla babası, bir kuğuya
Franciabigio ve Bugiardini’ye dönüşmüş Zeus
Meryem’lere ya da İğli Meryem’lere kadar kullanmaktadırlar.
atfedilir. Vasari, tarafından sevilmiştir. Bu
Raffaello bu yapıtlara ve Leonardo’nun diğer
Pontormo’nun (o zamanlar birleşmenin meyveleri
kompozisyonlarına olağanüstü bir dikkatle eğilecektir; Leda
henüz on iki yaşında bile olan iki yum urtadan
ve Balkondaki Kadın konularındaki kendi yorumlarını hiç Dioskurlar (Tanrısal
değildir) Leonardo’nun
kuşkusuz 1 5 0 6 ’dan önce gerçekleştirmiştir ve Polluks ve ölümlü
öğrencisi olduğunu ve
Leonardo’nun 1505’e kadar bu yapıtları henüz Kastor) ve güzellikle
Leonardo’da maniyerist kendini beğenmişlik
resmetmediği düşünülmektedir. Ama onların yalnızca
resmin işaretlerini gördüğünü simgesi olan Helena ve
taslaklarını incelemek bile genç bir Urbino’lu ressamı
söyler. Siena’dan Ispanya’daki Klytaimestra doğmuştur.
derinden etkilemiştir. La Gioconda ile Doni Maddalena
Valencia’ya kadar.
arasında açık benzerlikler vardır.
 105

"I CT O Eylülü nde, Fransa Kralı’nm

J ^ ^ ressamı Leonardo Floransa’yı
bir daha dönmemecesine terk eder.
Milano’ya geri dönüşü ona yeni düşünme
ve araştırma ufukları açar: “Ben burada
kanıtlarla uğraşmayacağım, onlar zamanı
gelince kendi kendilerine ortaya çıkacaklar;
Ben yalnızca problemler ve buluşlar ortaya
sürmekle uğraşacağım [...]. Ey okuyucu,
Eğer daldan dala geçmişsem, benimle alay
etme”.

BÖLÜM V

MİLANO, ROMA,
AMBOISE
“ Leonardo da Vinci,
derin, karanlık ayna, /
Yurtlarını kapatan çam
ve buzullann /
Gölgesinde melekler
belirir yan yana /
Tatlı, gizemli bir gülüşle,
cana yakın”
Baudelaire,
Kötülük Çiçeklen
(Sait Maden çevirisi)
-y a ş lılığ ın d a sanatçının
I çevresinde bir efsane
oluşmuş, Leonardo bir
bilge, neredeyse yan
Platon, yan Faust bir
büyücü olarak
gösterilmiştir. Solda
yaklaşık 1 5 1 5 tarihli,
büyük bir olasılıkla en
gerçeğe yakın portresi
(Leonardo o zam an 6 3
yaşındadır). Sağda
Görünenin Ötesini
Gösteren Genç Kız._______
106 MILANO, ROMA, AMBOISE GÖRMENİN ANLAŞILMAZLIĞI 107

22 Mart 1508’de Leonardo halen " im /,. *.

'"«•«il-;*
.
yöntemini geliştirir. Geriye dönüşler, altını çizmeler,
Floransa’da, “Piero di Braccio M
rAHVf'..r:
fîî* •■ eklemeler ve çıkarmalar, cümlelerin akışını keserek yazının
t, ,,wW!«i HH"; , v .liv .

Martelli’nin evinde” Vaftiz yeri m -i'*»f»ıÇ ■

ve desenin sıradışı anmdahğmı belirtir.
. .1 - , .• •••“•'»Su

(Vaftizci Yahya’nın vaazı) için ■í . j f 'tr ,l' JPf. ■■■■■■

¿•«h - ■•>*»«, iW *'*’ ’ " IV A v ;,n *• ■>*.,
■ ... -i* "6 -5»rt MIM ■ Ressam ve optik bilimi: ’’Kesinliği doğuran deney işte
düşünülmüş üç tunç heykelin •Mu-A.'İVl
f v)(>*0V*.
1

yapımı aşamasında danışmanlık burada kendini gösterir”

yaptığı heykeltıraş Giovan •»»V»Î*v e f l '<y=•Jl'lfi'l'llM»))(<[•'rt(9
Francesco Rustici’yle birliktedir. ••m *T|*1'Hv•
T*--"!W 1(*Í.«»'««•'• j*T WnvN.MT
VIUiril-.o'Wt'MV :
.......
Optik bilimi Leonardo’nun resim kuramı ve pratiğiyle ilgili
WV«í. ■•f'-'C'' •'’'•’fl-'í'"-•*''M
\ .K . s . - k—. * ...........- .v i ..., . . . t * * J
■•il'-'V'I "*'Inwnoft sorgulamalarının merkezinde yer alır. Daha 1490’da C
Codex ArundeVin bir kısmını I*rti'İW'A"vl] tmm;’
ııj» !,- j
‘ AjYwfiwivv-i-- .
elyazmasında bu konuya ilgilenir ve Anghiari Savaşı
oluşturacak bir yapıt için notlar
toplamaya başlar: “Bu düzensiz bir to v.Sv*. ı'jfü A f döneminde, özellikle de hiç kuşkusuz 1 5 0 8-1509 yıllarında
S w . 'INI M ’ A.»r> ''
1' ,w.W¡U«•’H'** -
D elyazmasında bu konuya yeniden döner. Onun için,
derleme olacak. Sınıflandırmayı ,'V — .. •
i.-.-.
%’|J> AİKf -I “resim gözün on özelliği ile bağlantılıdır: karanlık, aydınlık, .t
umarak kopyaladığım birçok j’.'íl'jr'”'±iJ5'*" •■'*. / '.I! >A "if, .rt'İ W», .
vtylv* t-, .’¡a
sayfanın meyvesi olacak”. ?n:'v»-n«VMfvmu A >'•
madde, renk, biçim, konum, uzaklaşma, yakınlaşma,
(AK.,-! |j/ -
hareket ve dinginlik”.
Metin üzerine metin olarak
\■¿•ti'
-’t ; ~
» » '-/W.QrK»
.. Göz “matematik kurallarına uygun” geometrik bir araçtır L eonardo göz ve
ışınlar üzerine her

geliştirilmiş elyazmalan « • e " -•... -.. ve geleneksel kaynakları doğrudan deneye katarak türlü deneye girişir
- ■ " ' (yukarıda). Optik odaları
■ Leonardo bu aracı tanımak istemektedir: Galeanos, Ibni
'1 :n i bulur, delik bir kartonun
Bu dönemde yöntemini, aynı ; Sina, El-Hazm, Bacon, Pecham, Witelo, Ghiberti ve Alberti. belirli mesafelerine ince
'<-<'’F",, Leonardo tıpkı Alberti gibi, hatta geçerliliğini eleştirse bile, bir sam an ya da dikiş
zamanda kavrayabildiklerini,
iğnesi koyarak
kuşkularını, kuruntularını bir notta hır-"*- ¿fi*™« »r— -•>-ili- -v,v! merkez bir ışından gözbebeği merkezinin ekseninde oluşan
M-î •■’O»; • ■ v«; ■
m ercekler, yuvarlak
ortaya döker: ’’Yarın bütün bu •- •! • t. •I . «Î<WM»-K ’.<•/- görsel piramit kuramına büyük önem verir. Işık, renk, ses, cam lar yardımıyla ışığın

konularla uğraş, onları kopyala, sonra orijinallerini işaretle ağırlıkla ilgili düşüncelerinde bu perspektifli ve piramit kırılması ve kesişmesinin

ve Floransa’da bırak, öyle ki birlikte götürdüklerini

ocîex Leicester' de
Leonardo yeni ayın C biçimindeki görüşü kullanır... Perspektifteki kaçış noktası kompleks sistemlerini
hayal eder (aşağıda
kaybetsen bile buluşun kaybolmasın”. halesinde olduğu gibi sesbilimdeki sessizlik noktasıyla kesişir mi? solda). Gözün işlevlerini
özgün sezgilerle ilk incelemelerinden başlayarak, eskilerin düşüncesini,
12 Eylül’de Milano’da, astronomi, optik notlar, gölgeler ve yapısını uyarm ak için
astronomiyi inceler. aynalar düşünür.
üzerine bir kuram, jeoloji, hidrolik gözlemleri ve kuşlann yani gözün nesneler doğrultusunda “görsel füzeler”
Retinanın rolü üzerine
uçuşuyla ilgili gözlemlerle F elyazmasmı başlatır. Bunların oluşturduğunu kabul eder. Sonraları Ortaçağ düşüncesini, kesin bir fikir sahibi
arasına Alberti ve Vitruvius’la ilgili göndermeleri karıştırır. gözün ışınları nesnelerden çıkan olmamasına ve
parçacıklar gibi gördüğü ilkesini görüntülerin tersine
Floransa ve Milano arasındaki geçiş dönemiyle ilgili bir •’V
çevrilme olgusunu
elyazması olan Codex Leicester, Leonardo’nun derlemeye paylaşır. Son olarak D
kavrayamamasına karşın
dayalı yöntemini anlamak için temeldir: Değişik elyazmasında “görmenin erdemi ilginç bir sezgisi vardır:

konulardaki düşüncelerini ve notlarını, otobiyografik perspektif ressamlarının “O rtak d u y ü ’nun

görüntüleri anlayışa tam
anılarını, eski ve yakın çağlarla ilgili alıntıları, diğer söylediği gibi bir tek noktaya
doğru olarak
kodekslerine göndermeleri, başka defter ve kitaplarından indirgenemez” diye yazar. F aktarmadığını not eder.
alıntıları toplar; bunları gözlemler, yargılar, eleştiriler, elyazmasında ise görmenin Resminde anamorfozlar,
-* ı “gözbebeğinin her yanma karmaşık perspektifler ve
değişik tartışmaların dökümleri ve yeni deneyimleriyle O l “ v -§ görünür biçimlerin
birleştirerek yeni ve kesin bir sistematik bütünce yayıldığını” belirtir. farklılıklarını kullanır.
r c £ s - * ..
oluşturmaya çalışır. Varsayımlar ve sorgulamalar yoluyla
108 MILANO, ROMA, AMBOISE USTALIKLA YAPILMIŞ MAKİNELER 109

Evren mekaniği fıskiyelere, hidrolik değirmenlerin

çaldırdığı müzik aletlerinden doğal koku
Güçlerin, ağırlığın, hareketin, karışımlarına kadar birçok şey bu tasarıda
eylemsizliğin, dengenin ve terazi vardır. Bahçede, içerisinde her türlü kuşu
ilkesinin çözümlenmesi Leonardo’ya barındıran bakırdan çok ince bir kafes
evren mekaniğinin ve o oranlar bulunacaktı. Bu düşünceler Pratolino’daki
uyumunun örneklerini sunar; o da Medici bahçeleri için düşündüğü
bunları müzikte olduğu gibi mimaride buluşlarla şaşırtıcı bir biçimde benzerlikler
ve gözlem araştırmalarında kullanır. gösterir. Leonardo aynı zamanda Charles
d’Amboise villası için saatleri gösteren bir
Dinamiği ve statiği inceleyerek eski Yunan ve Ortaçağ
kuramlarını yeniden sorgular. I elyazmasmda “Hareketin
L eonardo yarı
stenografik
otomatla kocaman hidrolik bir duvar saati t sa ile Yahya’nın
eskizlerinde (yukarıda) 1 kucaklaşması konusu
nedeni nedir? Vurma ve itme nedir?” diye sorarak klasik güçleri ve dengeyi resmeder. apokrif Kutsal Kitabı
inceleyerek çeşmelerine Mukaddes’in apokrif
kaynaklarını ortaya koyar. Örnek olarak “bir toz tanesinin Kıbrıs adasıyla ilgili olarak “Venüs’ün yeri” tasarısında
ve fenerlerine (aşağıda kitaplarından alınmıştır ve
ağırlığını” alarak ihtarını yeniler: “Yazarlara güvenmeyin” ve solda) anıt mimarisi için fantastik bir bahçe betimleyerek buluşlarıyla doğal ve yapay kutsalla kapalı düşünceyi
canlı maket havası verir. birbirine karıştırır;
şu sonuca varır: “Deneyler şeylerden onların elinde olanı birleştirir. Belki de dekor için Kıbrıs başpiskoposu
Leonardo’nun izinden giden
olmayanı isteyerek yapıldığında aldatıcıdır”. birçok ressam (1 5 1 3 ’ten önce
Marco d’Oggioni’den
1500’den önce Leonardo Aristoteles’i tartışır. Albert de Flaman’lara kadar) bu konuyu
işlemiştir. Ama Leonardo’nun
Saxe’ı eleştirir. Bir an Ortaçağ sonunun, Buridan’m,
çizdiği böyle bir yapıt yoktur.
Oresme’nin görüşlerini yeniden benimser, Milanolu Tahta üzerine yapılmış, daha
önce bilinmeyen, yeni
Marliani’yle tanışır, 1508’lere doğru yeniden Aristoteles’e ve bulunan bu resim (yukarıda),
eski dönemin düşünürlerine geri dönerek eskilerin üzerinde sonradan yapılan
çalışmalara karşın önemli
değerini, onları bayağılaştıranlarm yaydığı taklit nitelikleri kendisinde
barındırır. Kutsayan el
düşüncelerden ayırt etmeye çalışır.
hareketiyle Salvator Mundi’nin
(Dünyanın kurtarıcısı) birçok
farklı okul versiyonu da
Zevkler bahçesi bulunur. Bunlardan bazıları
da imzalıdır (aşağıda ve 111.

Charles d’Amboise için tasarladığı San B u kuçuk resim

(yanda) “dağınık saçlı
sayfada ayrıntılı görünümü ile
bunlardan en anlatımlısı
genç kız, taslak, görülmektedir).______________
Babila’daki villa, Leonardo’ya “fıskiyeler” ve
Leonardo da Vinci’nin
“harikalar bahçesi” konularını ele alma yapıtı” diye adlandırılır.
1 6 2 7 ’deki Gonzague
fırsatını verir. İskenderiyeli Heron gibi
koleksiyonunun
Eskilerin ünlü çeşmelerinden esinlenerek listesinde vardır. Kısmen
Siena’lı mühendisler Taccola ve Francesco di fırça ile “çizilmiş”,
kısmen “üstübeç
Giorgio’nun kodekslerinden yararlanır. Bu beyazıyla aydınlatılmış”,
tasarılarından birinde bütün etkileyici hileleri diğer resimlerin tersine
işlenmemiş tahta üzerine
uzun uzun açıklar. Şarap serinleticisinden,
yapılmıştır.
kadınların etekliğinin altından aniden fışkıran Leonardo’nun hazırlıksız
yaptığı tek yapıttır.______
110 MILANO, ROMA, AMBOISE KUTSAL 111

L eonardo Kayalıklar
Madonnası’ndan sonra,
yeniden halenin büyülü
ve gerçekdışı etkisini ele
alır ve bu konuda
yoğunlaşır. Birçok temel
yarı kutsal yarı
diyonizyak resim
temasında bu etkiyi
kullanır. Artık
Tapınma’n m ve Son Akşam
Yemeği’nin heyecanlı
havası geride kalmıştır:
Şimdi iki anlama
çekilebilecek, kaygı verici
göndermelerin
ağırlaştırdığı, donm uş gibi
görünüm ler söz
konusudur; hareketler
karizmatik ve gizemli bir
enerji yayarak görünenin
ötesini belirtir. Bakkhos
(solda, yukarıda ve
aşağıda) ilk başta bir
Çölde Aziz Yahya resmi
iken XVII. yy’da rötuşlarla
değiştirilmiştir. Bir başka
imzalı Aziz Yahya (ortada)
XIX. yy.’da, içe kapalı ve
kadın-erkek arası hatta
“şeytansı” özelliği ile
Decadance şairlerine
ilham kaynağı olmuştur.
Bu Leonardo’nun
bulmacaya dayalı şiirsel
anlayışının zirvesidir.
Müjdeci Melek resmi
Leonardo’nun çizimine
dayanarak bir öğrencisi
tarafından yeniden
yorumlanmıştır, resme bir
erkeklik organı da
çizilerek “meleklerin
cinsiyeti olduğu”
gösterilmiştir. Resmin
arkasında yer alan hiç
kuşkusuz Leonardo’nun
eklediği Yunanca birkaç
sözcük, görünmez olanın
canlandırılmasını
gündeme getirmektedir.
112 MILANO, ROMA, AMBOISE DESENLE CANLANDIRMAK GEREKLİDİR 113
Aldobrandi’nin 1516’da Roma’daki bahçesi için Perin del 1508-1511 yıllarına ait oldukları
Vaga’dan isteyeceği “Bakkhos rahibeleri, satirler, kır düşünülen Leonardo desenlerinde
tanrıları ve vahşi şeyler hikâyeleri”ni düşünmektedir. üzerlerinde “zincirlenmiş mahpuslar“
olan sütunlar vardır (Michelangelo’nun
Trivulzio anıtı II. Julius için yaptığı anıttaki gibi); bu
indirgenmiş boyutlarda olsa da
Leonardo Codex Atlanticus'un sayfalarından birinde “Messer Leonardo’ya Sforza’lar için hazırladığı
Giovanni Jacomo da Trevulzo’nun Mezarı” için 3046 duka atlı anıtını yeniden ele almasını
altınına kadar çıkan bir gider listesi bulunmaktadır. Bu sağlamıştır.
belge Sforza anıtı için yirmi yıl önce çizilen tasarılar
şağıdaki tunç heykelde
arasında bir dizi incelemenin ön plana çıkmasını A ya da çizimde olduğu Üç boyutlu anatomi
sağlamıştır; bunlar, Gian Giacomo Trivulzio’nun gibi atlı bir anıt için
yapılmış birçok çalışmada
vasiyetnamesindeki Milano’da San Nazaro’daki 4 0 0 0 Leonardo 1510 kışı boyunca, 1489 yılı
at şaha kalkarken görünür.
dukalık anıt mezarının yapımı için çizilmiştir. Daha Yukarıdaki gibi başka çizimlerine göre eğilimlerindeki bir
1488’de Magripli Ludovico’nun rakibi olan, sonrada onu çalışmalarda at rahvan değişimi ve açık bir gelişmeyi ortaya
giderken gösterilir,
düşüşünü hazırlayan Gian Giacomo Trivulzio bunun toynağının altında
koyan bir dizi anatomik incelemeyi
sonucunda Fransa Mareşali, Vigevano Markizi ve Milano Medici’lerin anısına bir bitirmeyi düşünmüştür. Her türlü
Senyörü unvanını almıştır. Sonraları bu unvan kendisiyle kaplumbağa, bir de ölümü tümdengelime ya da taraf tutmaya
uzaklaştırmaya yarayan bir
arası pek iyi olmayan Charles d’Amboise’a geçmiştir. kaynaktan su döken bir
karşı doğrudan gözlemin kesinliğini
kap gözükür._____________ gözeterek, basit bir bakış açısıyla sınırlı
kalmamıştır: Sanki üç boyutlu bir nesnenin çevresinde
P avia Üniversitesi’nde
anatomi doktoru olan
M arcantonio della
dönerek filmini çekiyormuş gibi yapmak, iskeletin T ore’nin Leonardo’nun
“yapı”sım daha iyi gösterebilmek için bazı parçaları ya da anatomik
organları çıkardığı ya da tersine, vücut makinesinin yapısını çalışmalarındaki katkısı
hiç kuşkusuz çok önemli
ve onu oluşturan öğeleri açığa çıkarmak için kasların olmuştur. İnsan ve atm
dışarıdan görünümünü koruduğu kesit görünümlerle ve değişik uzuvlarının
ayrı bölümlerle insan makinesindeki gitgide ilerleyen olağanüstü çizimleri
(yukarıda), ya da ağaç ve
bozulmanın evrelerini göstermek amacındadır. ırmaklarla benzeşmeler
Bu levhalar, estetik uğraşları ve “bilimsel” özü birleştiren kuran akciğerlerin ve
çözümleyici bir sürece göre inanılmaz bir çağdaşlığı damarların
dallanmalarının çizimleri
sergilemektedir. Aynaya yazar gibi yazılan parçalar sanatsal
M arcantonio della
etkiye katkıda bulunmakta ve hatta “canavarca olan şeyler” Tore’nin hayranlığını
bile en üst düzeyde bir güzelliği dışa vurmaktadır. kazanmıştır._____________

Sanatçının önceden yerleştirdiği görsel üç açı, sekiz bakış

açısına dönüşmekte, mantıksal, ayrımsal, ritmik ve
neredeyse “fotodinamik” bir yapaylığı oluşturmaktadır. Ama
seyirci bu desene bakarken gözü “doğal olarak” e n uygun
konumları bulmak için ideal bir bakış yaratarak geometri
kurallarını bozmaktadır.
114 MILANO, ROMA, AMBOISE VAPRIO’DAN VATİKAN’A 115

Leonardo’nun anatomik Martı’nda Kardinal Giovanni de Medici’yi X. Leo adıyla

incelemelerinin benzersiz simgesel papa seçer. Leonardo’nun erkek kardeşi Ser Giuliano
özelliği her türlü teorisini aşar: da Vinci, yeni Papanın onuruna Floransa’nm
“[Sözlü] betimlemeler ne kadar tertipleyeceği büyük eğlencelerin sahneye
ayrıntılarda gizlenirse, okuyucunun konulmasında Pontormo ve Andrea del Sarto gibi
zihnini o kadar karıştırırsın”. sanatçılarla birlikte çalışacaktır. 24 Eylül 1513’te
Leonardo Roma’yı terkederek Milano’ya gider. Yanında
Valtellina’dan Vaprio d’Adda’ya Francesco Melzi, Salai, Lorenzo ve “il Fanfoia“ vardır.
Daha Aralık ayından başlayarak yeni koruyucusu
Leonardo, Lombardia topraklarını, Muhteşem Guiliano sanattan ve bilimden anlayan biri
en çok da San Cristofano ve olarak ona Vatika’nm beldeverinde bir atölye sağlar
Martesana Kanallarının, Iseo - Lorenzo de Medici’nin oğulları, babalarının ona otuz
Gölü’nün, Ogli Irmağı’mn ve iki yıl önce sağlamadığı kolaylıkları sunmaktadırlar.
özellikle Tre Corni’de, Trezzo’da ve Orada, o zamanlar Saint-Pierre şantiyesinin yöneticisi
Vaprio’daki Adda’nm hidrografisini olan müzisyen Atalante Migliorotti, Bramante, Cesare
çıkartır; Vaprio’da Melzi villasında '7 da Sesto ve aynı zamanda Raffaello gibi birçok dost ve
bir büyütme tasarısı için misafir öğrenciyle karşılaşır. Rakibi Michelangelo da oradadır;
olarak bulunmaktadır. Bergama, o sırada Siistina Şapelinin tonozu üzerine Tufan'ı
Brescia ve Valtelina’nm kıyılarının “İtalya sınırlarına kadar”
haritasını çıkartır. Brianza göllerinin düzeylerini ölçer,
V apno _ _.y ....
gerdelinin (yukarıda)
resmetmektedir; hiç kuşkusuz onun varlığına zor
katlanmaktadır. Simge ve psikolojinin birbirine karıştığı
B uLeonardo’nun
işlemeli akik için
seçtiği
resminde şehri konu Yalan alegorisidir
örneğin Lambro Irmağı ve Como Gölü’nden yararlanarak Canonica’ya bağlayan bu resim ve doğa olayları desenleri, o zamanki notlarında “bir (yukarıda). Kıyamet
Milano ve Fransa’yla arasında daha rahat iletişim yollan bölüm ayrıntılarında bile fırtınayı betimleme” ya da bir Tufan’ı canlandırma tarzı, Fırtınası adlı çiziminde
geliştirmeyi düşünür. Cesur tasarılara el atarak üstü kapalı olağanüstü bir sadelik ve Michelangelo’nunkinden radikal olarak ayrılır. (ortada), öbür Tufan
inandırıcılık taşır. çizimlerinin aşırı
kanallar ve setler hayal eder. Hatta Arno’nun
mekanik kaosundan
saptırılmasında olduğu gibi daha önceden olası kazançları “Antikalar” ve yenilikler farklı bir “felaket teorisi”
değerlendirir. I. François 1516’dan sonra gerçekten de sunar. Borazanların,
Adda’da gemi yüzdürülmesi için bir tasarıya mali destek Leonardo o sıralar Antik meleklerin ve tanrısal
sağlayacaktır. Bu tasarı XVI. yüzyılda gerçekleşecektir. yaratıkların ortasında
dönemlere ve mitolojiye
sağanağın gürültüsü
Demek ki bu bir delilik değildir! dalmıştır. Belvederdeki “yankılanır”, öğelerin
Ariadne’ı çizer, üzerlerinde öfkesi ağaçları söker,
1513: Vatikan Belvederi’nde dans eden periler olan süvarileri yere fırlatır. Ne
yapacağını bilemeyen
Antik alçak kabartmaları
kahramanlar çocuk
151 l ’de Leonardo, ertesi yıl Maximiliano Sforza’yı, yani inceler, imparatorluk Herkül gibidir ve
Magripli Ludovico’nun oğlunu Milano’da iktidara getirecek hanedanının harabelerini sağdakiler Leda
isviçreli milislerin Desio’da provoke ettikleri yangınları betimler, Hakikat yum urtalarından “burma
merdiven” gibi çıkan
gözlemler. Fransızlar 1513 Eylülü’nde kesin olarak geri güneşinin maskelediği
ikizleri bize
çekilirler. Sforza’yla geçmişteki bağlarına rağmen Leonardo, Yalan alegorilerini işlemeli hatırlatmaktadır.
Fransız Kralı’nın hizmetinde çalıştığı için düşmanla suç akik şeklinde canlandırdığı
ortaklığı yapmakla suçlanır. Floransa’da Kutsal Birlik defter üzerine ünlü Bocca
eskiden Fransızların müttefiki ve Leonardo’nun arkadaşı della Verita’nm eskizini
olan Giuliano de Medici’yi iktidara getirir, sonra da 1513 yapar.
116 MILANO, ROMA, AMB01SE KAVRAMSAL YÖRÜNGELER 117
NiVin eski bir heykelinin restorasyonu bile Leonardo’ya mal
edilir; bu heykelin çıplak çocukları Leda ve Kuğu da
canlandırılanlara benzemektedir.
Aynı zamanda bilim, estetik ve mekanik yarayanlarda olduğu gibi alternatif hareketin sürekli
alanlarındaki araştırmalarını sürdürerek para basma harekete dönüşmesi onu ilgilendirmektedir.
makinelerine bir inceleme adar, pergellere, Monto Maria’da Leonardo geometrik incelemelerini anatomiye, ince
bulunan fosil kabuklara da ilgi duyar. uçlu üç yarımay biçimindeki kalp kapakçıklarına uygular ve
Bu dönemde aynı zamanda üç boyutlu teknolojik geometrik değişimlerle mekanik yasalar arasında
çizimlerinde -örneğin taç biçiminde tekerlek, halat eğirecek ilişkiler kurar. Matematiksel “buluşlar” onda her
ya da maden işleyecek makineler- çizgi tekniği açısından zaman heyecan uyandırmıştır. Bir aycığın içine şöyle
olduğu kadar hacim soyutlamaları ve geometrik biçimlere yazar: “Bu buluş bana 1504 yılı Noel sabahı armağan
varana dek bir arınmayla gelişme kaydeder. olarak verilmiştir”. Leonardo’yu aynı zamanda büyük
bir bayram gününün sabahında Anghiari Savaşı'nı
Geometrik metamorfozlar resmederken ve Amo’nun saptırılması tasarısını
geliştirirken hayal edebiliriz. Oysa Isabella d’Este ona
yalnızca kendisine resim yapması için yalvarmıştır;
S anat
tarihçisi Kenneth
Clark şöyle yazmaktadır:
CT /T yüzlü bu tacı Leonardo ise daha çok kemerler, üçgenler ve çemberi “Sayısız geometrik oyun
¿ - 3 0 (yanda) çizimleri [aşağıda, solda]
dördülleme üzerine çalışmalara kendini vermektedir. O
çizebilmek için Leonardo Leonardo’nun zamanını
önce yansını yapmış,
sıralarda Codex Atlanticus'ta şöyle yazar: “Yanda çemberleri ve dehasını böyle boşa
sonra kâğıdı delerek kareye dönüştürmenin değişik yollarını gösterdikten [...], harcaması yüzünden bizi
şemayı çoğaltmıştır. Halat üzer: Söz konusu
çemberin kapasitesine eşit bir kare oluşturduktan ve
yapmaya yarayan makine çizimlerin geometriyle
(yukarıda) daha çok bir
sonsuza dek böyle devam etmek için gerekli kuralları dile olan ilgisi bulmacalann
dekor görünümündedir. getirdikten sonra, şu anda De Ludo Geometrico (Geometrik edebiyatla olan ilişkisi
Maden çubukları için kadardır”. Yine de bu
Oyun Üzerine) adlı kitaba başlıyorum”. Sanat ve bilim
bileyicide (aşağıda, sağda) geometrik oyunların
alanında matematik deneylerine dalan Leonardo acaba bilimle ilişkisi Leonardo
kendini mi aldatmaktadır? Hiç kuşkusuz, bu tür sonsuzluğa için olduğu kadar XX.
yüzyıl öncü sanatçıları
yaklaşma çalışmalarının “akim alabileceği” sınırda
için de çoğunlukla bir
kalacağını bilmektedir. Geometrik oyunlar onun için
7 Temmuz 1514’te Leonardo, yalnızca eğlence değil, aynı zamanda üst düzeyde bir
beldeverdeki atölyesinde geometrik soyutlama sanatıdır.
oyunlarından birini tamamlamak
Oyun deneyi
üzeredir, “saat 2 3 ”tür. O sırada aycıkları ve yüzölçümlerini
incelemekte, çemberi dördüllemeyi denemektedir.
Hayvanlara duyduğu sevgiden ötürü vejetaryen olan
Geometri soruları arasında ilişkiler kurarak “madeni
Leonardo, Hindistan’dan 1515 yılında Guiliano de
cisimlerin değişimi” konusunda deneyler geliştirmekte,
değirmen sistemlerine Medici’ye bir Floransak tarafından yazılan
biçimlendirilecek bir kütleyi (bir piramidi ya da bir küpü,
göre bir değişim mektupta örnek gösterilir. Ama bu
ya da balmumundan bir silindiri) metamorfoza uğratmaya göstererek, bir türbin eğretilemedir.
durum Leonardo’yu Roma’da “kaba Sanat boyutunda
çalışmaktadır. Biçim değiştirme kavramı onun tutkusu kullanılmaktadır.
Yukarıda kâğıtta üç aycık şakalarını“ sürdürmekten “aklın” ötesine
olmuştur. Söz gelişi bir körük aracılığıyla hidrolik enerjinin geçmeyi sağlayan
üzerine şöyle bir not alıkoymaz: Vasari, Leonardo’nun
rüzgâr enerjisine dönüşmesi ya da ağırlık kaldıran düşülmüştür: “Medici’ler birtakım kesinliklere
cıva kullanarak ve başka
makinelerde ya da tersine mercekleri düzeltmeye beni yarattılar ve yok göndermedir._________
ettiler”. sürüngenlerden
118 MILANO, ROMA, AMBOISE SANAT BÖLGELERİ 119
koparttığı kanatları ve boynuzları ekleyerek bir canavara
dönüştürdüğü canlı kertenkelenin hikâyesini anlatmaktadır. F antastik hayvanlar
(aşağıda), tiyatro
eğlenceleri için
Yine Vasari bir gün herkesi bir odaya toplayan
kullanılan -grotesk
Leonardo’nun, bir yere sakladığı demirci körüklerini figürler ve otom atlar
şişirdiğini, “hava dolu” saydam hortumlar ürettiğini, bu arasında sayılır. Floransa
hortumların bütün mekâna yayıldığını ve seyircileri şehrinin 1. François
onuruna Lyon’daki
köşelere çekilmek zorunda bıraktığını anlatır. Lomazzo ve
eğlencelere yolladığı
Vasari, Leonardo’nun eğlenceli oyunlar bularak aslan, “tekerlek gücüyle”
balmumundan çok ince ve çok hafif hayvan kalıpları hareket etmektedir: Kral
ürettiğini ve içlerine üfleyerek bunları havada uçurduğunu ü ç kere vurunca, açılıp
leylaklarla dekore
anlatırlar. Leonardo hayranlık verici olduğu kadar gülünç
edilmiş mavi iç
kostümler, fantastik aygıtlar ve görüntü oyunları üretir. bölümünü gösterir.
Harikaların ve şaşkınlıklar yaratmanın şiirselliğinden göz Leylak kralı ve
yanıltıcı ışık oyunlarının ve içgüdünün şiirselliğine geçer. Floransa’yı, aslan Lyon

Sanatçı basit çocuk oyunlarından şans oyunlarına kadar, en

basit zaman geçirme araçlarını deneylerinin temeline
dönüştürmüş, onları mimari ve bilimsel ilkelere çevirmiştir;
örneğin sabun köpüğü yapmak için saman kullanmış, su
üzerinde kaydırılan ya da su yüzeyinde halkalar yaratan taş
atımlarını kullanmıştır.

Resim ve mimari, şarap bilimi ve otomatlar

Leonardo sık sık Vatikan’dan uzaklaşır: 25 Eylül 1514’te

Parma’dadır; ayın 2 7 ’sinde Po kıyılarına büyük olasılıkla
papalık milisleri genel başkanı olan Guiliano de Medici’nin
çevresinde mimarlık yapmaya gelmiştir. Sonra, 8 Ekim’de,
Roma’ya geri döner, Saint-Jean-des-Florentins tarikatına şehrini, Floransa
mürit olarak seçilmiştir, sonradan buradan ayrılacaktır. armasını, X. Leo’yu, ve
Louvre’daki Vajtizci Yahya hiç kuşkusuz bu dönemde L eonardo kedigillerin
değişimlerini, adarın
Denizcilik Alegorisini büyük olasılıkla bu yeni koruyucuya
adar.
Leonardo’nun kendisini
simgelemektedir._______
yapılmıştır. Aynı dönemde Toscana’lı Baldassare Turini da öfkesini inceler, Fransız
Kralı’na adanacak olan Leonardo notlarında önemli bir olayı belirtir: “Muhteşem
Pescia için Çocuklu Meryem'i ve kimliği bilinmeyen bir
bir Aziz Georgios için de Guiliano de Medici, 1515 Ocağı’nm dokuzuncu gününde,
Delikanlı'nm portresini yapar. 14 Aralık 1514’ten başlayarak ejderhalar çizer
gün ağarırken Savoia’dan kadını [Philiberte] almak için
Civitavecchia limanı liman bataklıklarının kurutulması (aşağıda). —
Roma’ya gitti. O gün Fransa Kralı’nm [XII. Louis’nin] ölüm
tasarıları geliştirir (bu tasarıyı 19 Mayıs 1515’te Fra
haberi geldi.” 1515 Aralığı’nda Savoia’lı Philiberte’in yeğeni
Giovanni Scotti da Como gerçekleştirecektir).
Floransa’da, Muhteşem Lorenzo’nun ahırları, yeni bir
olan yeni kral I. François ile tanışmak için Guiliano ve X. B ubataklıklarının
harita liman

Leo’yla birlikte Bologna’dadır. Uzun süredir hasta olan “havadan” bir

Medici Sarayı ve Via Larga-San Lorenzo arası bölgenin görüntüsünü
Guiliano, kısa bir süre sonra, 17 Mart 1516’da ölecektir.
yeniden yapılanması için tasarılar çizer. Gelecekte son vermektedir (aşağıda
Leonardo aynı zamanda Milano’ya gidip, Fiesola’daki Circeo, sağda Terracina;
koruyucusu olacak I. François’nın tahta çıkışı için
topraklarının yöneticisine daha iyi şarap üretmesi yukarıda solda
Floransa’dan Lyon’a yollanacak “mekanik aslanı” icat eder.
konusunda eleştiriler yapar ve öneriler verir. Sermonetta).____________
120 MILANO, ROMA, AMBOISE LOIRE KIYILARINDA 121

13 Mart 1516’da yeniden Roma’da bir matematik mboise

problemini çözmekle uğraşmaktadır; Ağustos’ta ise San A yakınlarındaki Cloux
Şatosu XVII. yüzyıldan
Paolo Fuori le Mura Kilisesi’nin boyutlarını belirleme çabası
sonra Clos-Luce adını
içerisindedir. almıştır (aşağıda XIX.
yüzyılın bir gravürü).
“Söz bıçaktan keskind ir” Amboise Şatosu’nun
görünüm ü (en altta)
1516’dan önce Guiliano de Medici’ye yazılan mektuplarla Leonardo’nun
öğrencilerinden birinin
ilgili epey ayrıntılı bir dizi not) Leonardo’nun krizler
W indsor’da saklanan
geçirdiğini ve bir umutsuzluk sürecinden geçtiğini gösterir. elyazmaları arasındadır.
Mekanikçi asistanı Giorgio Tedesco ustadan, ve daha çok
Giovanni degli Specchi adlı başka bir Alman’dan durmadan
şikâyet etmekte, onları ihmalkârlıkla, ağızlarını
tutamamakla, hatta casuslukla suçlamaktadır; (“Onun
yüzünden gizli hiçbir şey yapamıyorum”). İsviçreli
bekçilerle oturup saatlerce pineklediğini, Antik Roma’nm
harabelerinde günlerini avlanmakla geçirdiğini, kısacası
yalnızca kendi çıkarlarını gözettiğini düşünmektedir:
“Belvederi aynacıya döndürdü”. Bundan kısa bir süre sonra
engellenme ve kızgınlık havası görünür. Kendisine iftira
edilen Leonardo, büyücülükle suçlanır ve Santo Spirito
Hastanesi’ne bir daha gitmemesi için baskı yapılır: “ [Alman]
Papaya beni gammazlayarak anatomi çalışmalarımı
baltaladı”.
Aycıklar ve mimari krokilerle dolu bir sayfa üzerine, pek
anlaşılmayan sözcükler karalar: “Medici’ler beni yarattılar ve
beni mahvettiler”. Acaba söz edilen Medici ailesiyle
ilişkilerinin acı bir bilançosu mudur? Doktorlar
anlamındaki medici sözcüğüyle bir sözcük oyunu yaparak
onlar için “hayat bozucular” mı demek istemektedir?
Guiliano’nun ölümünden sonra, Leonardo hayatını
kazanmak için Alplerin öbür yanma gitmeye
hazırlanmaktadır.
İtalya’dan dönüşünde Louis de Ligny (Leonardo’nun
1499 yılındaki anı defterinde adını andığı kralın kuzeni)
oraya yerleşmişti. Cloux Şatosu-ve Amboise Sarayı,
Leonardo için, ne bir sürgün ne de bir mutluluk adasıdır,
yalnızca üst düzeydeki insanlarla bir karşılaşma yeri,
kendisinin merkezini oluşturduğu bir değiş-tokuş
alanıdır. Başka sanatçılar da ondan önce orada
bulunmuşlardı, söz gelişi Leonardo tarzı bir ressam olan
Solario ve 1508’de Blois bahçelerinin kanal işleriyle
uğraştığı için Leonardo’nun adım andığı Fra Giocondo
bunlar arasındadır.
Bu konuda Rosso Fiorentino gibi I François için
çalışacak olan heykeltıraş Benvenuto Cellini’nin tanıklığı
O zam anlar (yukarıda
tablonun üzerindeki
yazıya göre) yirmi
epey şaşırtıcıdır ve tuhaf bir şekilde Leonardo’nun “klasik yaşında bulunan I.
dillerdeki bilgisinden” ve “filozof’ olarak özelliklerinden François geçen yüzyıl
bulunan ve “sanatın eşsiz
söz açmaktadır: “[Leonardo] Yunan ve Latin edebiyatı
babası Leonardo da
konulanndada bilgili olduğu için, Kral François onun Vinci’nin değer
erdemlerine vurulmuştu ve onun konuşmalarını biçilemez, yüce, biricik
dinlemekten o kadar büyük bir zevk alıyordu ki yılın ve kesinlikle son resmi”
birçok gününü onunla birlikte geçiriyordu.” olarak değerlendirilen bu
tabloda, Leonardo tarzı
bir “Aziz Yuhanna” gibi
Alegoriler ve kutlamalar canlandırılmıştır.
Amboise’da kaldığı iki
Fransa’da Leonardo tiyatro etkinliklerine yeniden başlar, yıl için Leonardo 2 0 0 0
en fantastik sahnelemelerinden bazılarını yeniden oynatır. Ekü, Melzi 8 0 0 ve Salai
yalnızca 2 0 0 Ekü
Örneğin, 30 Eylül-1 Ekim 1517 arası I. François’m halası
almışlardır.______________
Guiliano de Medici’nin dul karısı Philiberte düşesi ile
birlikte Argentan’a girişi için ve 17 Haziran’da I.
François’nm onuruna Cloux Şatosu’nda verilen Cennet
Şöleni’nde “mekanik aslan”ı tekrar gündeme getirir.

Cloux Şatosu’nda, Amboise Sarayı’nda

Leonardo 1516’da Melzi ve bir de belki Salai’yle birlikte

Amboise’a kabul edilir. Hayatının son yıllarını Cloux
Şatosu’nda geçirecektir. VIII. Charles Amboise
yakınlarındaki kraliyet konağına çok yakın olan bu şatoyu
1490’da almış, XII. Louis de sarayını buraya aktarmıştı.
Geleceğin I. François’sı olacak François de Valois annesi
Louise de Savoie ve Heptameron’un yazarı şair kız kardeşi
Marguerite de Navarre la birlikte çocukluğunun büyük bir
bölümünü burada geçirmiştir.
 122 MİLANO, ROMA, AMBOISE BİR GÜNLÜK BÜYÜK TASARI 123

eonardo yeni bir şehir

Yarı felçli duruma gelmesine karşın
Cloux’daki atölyesinde çalışmalarını sürdüren
benzeyen merkez planlı şatolar da onun katkısını gösterir.
Geleneksel olarak, Florimond Robertet’nin Bury’de, Georges
L olan Romorantin’e
giderek, orada oturanlarla
Leonardo 1518 Mayısı’nda Amboise’da I d’Amboise’m Gaillon’da yaptığı şatolarda her ikisini de konuşm ak ister;
François’mn oğlunun doğuşu şerefine verilen tanımış olan Leonardo’nun mimari düşüncelerinin Villefranche’a birkaç
kilometre uzakta olan bu
eğlencelere ve kralın yeğeni Madeleine de la Tour Y etkilerinin görülüdüğü düşünülür.
şehirde ırmağın akışını
d’Auvergne ile Lorenzo de Medici’nin düğünlerine değiştirmek ve “üzerinde
Önemli bir tanıklık
katılır. Zafer takının üzerinde kralın amblemleri gemilerin yüzebileceği ve
ticaret yapılabilecek bir
olan semenderle kakım ve Leonardo’nun H Leonardo Amboise’da Loire Adasına ilgi duyar ve hidrolik kanal” yaratmayı
Elyazması’ndan Latince bir söz olarak yer sistemleri inceler. Gizemli bir cümle not eder: “Amboise düşünm ektedir; Frioul’da
almaktadır: Potius mori quam fcedari (kirlenmektense \ ğ suyu olmayan eşsiz bir kaynağa sahip”. 10 Ekim 1517’de 1 5 0 7 ’de yaptırdığı “hareket
ölüm). Cloux Şatosunda Kardinal Louis
d’Aragon onu ziyaret eder. Itinerario
İdeal bir kent (Yolculuk) adlı yapıtında kardinalin
sekreteri Antonio de Beatis çok önemli
Artık Leonardo “kralın mimarı ve mühendisi”, aynı * nı
gözlemlerde bulunur, başta ,t »•>.at4l
zamanda “baş ressam”ı olmuştur. O sırada yeni bir şehir - Leonardo’nun sağlık durumuna değinir m>y
olan Romorantin için geniş bir tasarım gerçekleştirir: ve “sağ eline felç indiğini” söyler. Yaşlı
Geometrik planı bir Roma kalesini andıran bu şehrin adı ustanın “artık kendisinin özelliği olan
“Romolontino”dur ve bu ad, Leonardo’nun yazdığına göre, yumuşaklıkla resim yapamadığını” ama
efsanelerin Tiber’e benzettiği Loire Nehri’nin bir kolu olan “resim yapmayı” ve öğretmeyi
la Sauldre üzerinde Julius Caesar’m kurduğu bir şehirden sürdürdüğünü anlatır:
gelmektedir. Bu bağlamda tam bir imparatorluk tasarısıdır.
Leonardo’nun önerdiği plan çok kavramsal bir plandır:
merkezde, iki düzeyde de bir kanal vardır ve öyle bir eksen y i r f w i r v)JvfTr> r'l 4
eonardo aynı zamanda
oluşturur ki sağında solunda sırayla yollar, köprüler,
binalar ve meydanlar yer alır. Şehir perspektifi “prensin
L Devlet mekanikçisidir;
,< Ç •'»wjr ,• j " l
kraliyet şölenleri için, o
sarayı’ yla doruğa çıkar. Aynı zamanda çeşmeler, mutfaklar, v m ^ wrf v) *? ?■ eden savağı” düşünerek
zamanlar modanın başına
ve ahırlar da belirtilmiştir. “Dans edilen odalar” zemin katta buyrukluguna sırt -f& rî'P f*‘”f ** ^^Tr- *') >»] t*t vtr** *>** ırmağın yatağını
değirmenlerin
çevirerek, gözalıcı
olmalıdır, “çünkü birçok kişinin ölümüne neden olan alavereleriyle temizlemek
kıyafetler çizer (yukarıda), jf ’tftuy 3
yıkılmalar gördüm”. Leonardo deniz savaşı canlandırmaları, bu kıyafetlerin güzelliği
için bir yöntem
geliştirmiştir. Yaşlı sanatçı
deniz savaşlarından sahneler ve “gemi atışmaları” için bazı zamanlar aşırıdır;
ahşap mimaride de
kocaman bir havuz çizer. dekorler yapmak için
gözlemci ve yaratıcı
makineler düşünür.
Çalışmalar başlar ama Leonardo’nun sağlığı bozulmuştur, zekâsını kullanır: Evlerin
Romorantin için yaptığı
çalışmalara katılamaz, bir süre sonra da bir salgın hastalık yerini değiştirmeyi, onları
çalışmaların bulunduğu ■ñfirriv* 4/*#rsiY
Villefranche’tan
I.François’yı tasarılarını Chambord’a aktarmak zorunda sayfalarda, panoramik -iA •- Romorantin’e taşımayı
bırakır. Leonardo’nun şatonun yapımına katkısı 1518 tarihli görüntülere, bölgenin V
, - , " 'f >r hayal etmektedir: “İlk başta
coğrafi haritalarına, ' * ' t f 't w r f f t j'-jz. parça parça inşa edildikleri
bir notta açıkça belirtilmiştir -b u notta Chambord’un r, fi [İUfrr tro?
m erkez planlı ve sekizgen için bu kolaylıkla
mimarlarından olduğu varsayılan Domenico Barnabei da yapılara (sağda), bir gerçekleşecektir.” Bu sözü
Cortona adlı bir ustadan söz açar-, ama aynı zamanda Kraliyet Sarayı’na ve gemi ^ j,
yüzünden uzun zaman
çizmiş olduğu çift merdivenli krokiler, haç biçiminde atışmaları için bir havuza Leonardo’nun prefabrike
rastlanır.
odalarıyla kare planlı geniş odalar, büyük villalara J j f * 4 yapıyı bulduğu
\ İ r * söylenmiştir._______________
 124 MILANO, ROMA, AMBOISE
“Epey çalışkan Milanolu bir öğrenci
yetiştirmiştir” (söz konusu genç
Francesco Melzi’dir). Sekreter ayrıca
Leonardo’nun elyazmalarınm
çokluğunun “özellikle de
yayımlandıkları zaman” kazanacakları
önemin altını çizer. Gerçekten de
Leonardo, bunları yayımlamayı
düşünmeye başlar, hatta tipografileri
ve sayfa düzenleri üzerine çalışmaya
başlar. Ama bunlar
yayımlanmayacaktır: Melzi’nin
İtalya’ya götürdüğü elyazmaiarı,
Melzi’nin oğlu tarafından dağıtılır ama
Toscana Büyük Dükü’nün
danışmanları onları “uyduruk şeyler”
olarak nitelendirirler ve Dük’ün satın
almasını engellerler.
“Perfectissim i” (mükemmel)
tablolardan Clos-Luce’ye
Leonardo Aragon Kardinali’ne
bitirilmiş üç resim gösterir.
“Muhteşem Guiliano de Medici’nin
talebi üzerine doğallıkla resmedilmiş
Floransak bir kadm”m resmi olan
birincisinin Louvre’daki La Gioconda
(ya da Monna Vanna, ya da Çıplak
Gioconda) olduğu düşünülmektedir.
İkincisi, “Sanjohanne Baptista
j övene” (Genç Vaftizci Yahya) belki de
Louvre’daki Vaftizci Yahya olabilir
ama bu konuda jovene (genç)
sözcüğünden kaynaklanan kuşkular
vardır. Üçüncüsü hiç kuşkusuz
Louvre’daki Azize Anna’dır ama yine
de bitmediğinden perfectissima
(mükemmel) sayılmaz. Grubu
gölgeleyen evren manzarası
Leonardo’nun resmettiği son manzara
olabilir. Kişilerin ayaklarının altındaki
çakıllı kumun olağanüstü işlenişi
(kimileri bunda bir eten
görmüşlerdir), Leonardo’nun aynı •
RESMİN PORTRESİ OLARAK LA GIOCONDA 125
D egöre;
Beatis’in tanıklığına
Monna Lisa, Lisa
Gherardini del Giocondo
değil, Isabella Gualanda
olabilir. Soyadı bilinmeyen
Gaddiano Leonardo’nun
“Piero Francesco Del
G iocondo’nun portresini
yaptığını”, onun karısının
resmini yapmadığını
söyler. Salai’nin miras
aldığı resimler arasında
bilinmeyen bir ressamın
yaptığı bir Gioconda daha
vardır. Bugün artık aşılmış
olan ya da saçm a bulunan
varsayımlar da üretilmiştir
(Leonardo’nun kendisinin
kadın halinin bir
otoportresi olduğu gibi...).
Bu yapıt Leonardo’nun
evren ve sanat
konusundaki
düşüncelerinin bir
özetidir. Manzara da
idealize edilmiştir:
Köprünün Arezzo
yakınlarındaki Buriano
zamanda yapayı ve doğal jeolojiyi birlikte götüren estetik ve Köprüsü olduğu
resim alanındaki cüretli düşüncelerinin bir kanıtıdır. düşünülmektedir (yanda,
Vasari I. François’nm Leonardo’yu Fransa’ya “Azize aşağıda). 1 5 0 2 tarihli bir
kom pozisyon, 1 5 0 5
Anna’nm resim taslağını boyama”sını arzuladığı için davet
yılında Raffaello tarafından
ettiğini anlatır; bu, yapıtın tarihini belirlemek için kıymetli kopya edilmiştir (üstte) ve
bir bilgidir ama Paul Jove 1523-1527 arasında “Fransa Kralı Roma’da 1 5 1 3 ’ten sonra
I. François’nm satın alıp şapeline koyduğu ahşap üzerine Leonardo tarafından
annesi Meryem ve büyükannesi Anna’yla oynayan Çocuk bitirilecektir. Çıplak
Gioconda’dan ise geriye
Isa’yı gösteren bir resim [Leonardo’nun bir resminin] yalnızca okul resimleri (sol
bulunduğunu” belirtir. üstte) ve bir taslak
kalmıştır.__________________
126 MILANO, ROMA, AMBOISE KRALIN KOLLARINDA KUTSANMA 127

Ardından kraliyet koleksiyonlarında bu kadar. Acaba öğrenci, ustasının başyapıtlarını İtalya’ya mı aşamayı öğrendiğimi
tablonun varlığı konusundaki tüm izler I düşündüğüm zaman,
götürmüştür? Başka kaynaklara göre I. François 4000 ekü
ölmeyi ögreniyormuşum.”,
kaybolur, ta ki tabloyu 1629’da karşılığında, La Gioconâdyı satın almıştır. Diğer taraftan diye yazar-Leonardo.
Piemonte’de, Casale Monferrato’da bulan Leonardo 23 Nisan 1519 tarihli vasiyetnamesinde “sanatı ve Ölümüyle ilgili en ünlü
resim (altta) aynı zamanda
Kardinal Richelieu, onu XIII. Louis’ye ressamlık çalışmalarıyla ilgili her türlü portre ve araç gerecin’ Kayalıklar Madonnası'nı
sunana kadar. 1525’te bir Azize Anna 100 Salai’ye değil, Melzi’ye verilmesini istemiştir. Yoksa portracti bulan Ingres’e ait bir
ekü etmektedir, yani Salai’nin Milano’daki yapıttır (1 8 1 8 ).____________
sözcüğü resimlerinin tamamına gönderme yapmıyor mudur?
evliliği ve “korkunç ölümü”nden sonra
bıraktığı şeyler arasında olan bir Gioconda

L eonardo’nun son
çizimlerinden biri de
Meryem için bir kıyafet
denemesidir (yanda);
tam amlanmamış olan bu
çalışma, Freud’u ve
psikanalistleri yanıltmış,
onda çocukluğundan
kalma gizli bir çaylak ya
da akdoğan bulmaya
çalışmışlardır.
Louvre’daki Azize
Anna’nın (yanda)
kom pozisyonunda
birçok değişik şema
birbirine karışmıştır: Ön
plandaki piramit ve
üçgen figürleri oluşturur;
bakışların çizgileri Leonardo 2 Mayıs 1 5 1 9 ’da Clos-Luce’de ölür. I. François

arasında oluşan ağ, eğrili
hacimlerin birbirine
girmesi “içleri dolu” kılık
kıyafetlerin üzerindeki
metafizik durgunluktaki
ışık etkileri... Sonra
uzaktaki manzaranın
evrensel boyutu,
sonsuzluğunun baş
döndürücülüğündeki
canlı organizma._________
A
rka sayfa: Leonardo
oradan uzakta olabilir, belki de Saint-Germain-en-Laye’daki birçok ünlü kişiyi
şatosundadır. Ama gerek Vasari’ye gerek de efsaneye göre temsil eden ressamı
bilinmeyen bir tabloda
kuşku yoktur: Leonardo “kralın kollarında can verir”.
Dürer ve Tiziano arasında.
Leonardo ile ilgili hiçbir şey kesin değildir; her şey bir
efsane oluşturmaya elverişlidir, ama sanatçı sıradan
açıklamalara sığdırılamaz. Yorumlama tarzlarının ötesinde,
radikal özgünlük, sanatın özgürlüğü ve görüntülerin gücü
yapıtına zamandışı bir güncellik verir; orada herkes kendi
yansımasını bulur ve Leonardo’nun evreninde kendi
düşüncesini arar.
128

TANIKLIKLAR VE
BELGELER
130 TANIKLIKLAR VE BELGELER
Otobiyografi ve bir
efsanenin portresi
Leonardo efsanesi bin başlı bir
ejderha gibidir,
“otoportre”lerinden başlayarak
birçok çizimin ona ait olup
olmadığı tartışılmaktadır.
Leonardo da kendisinden
Piacenza Katedralinin
“yapıcılarına” yazdığı mektupta
olduğu gibi üçüncü şahısta söz
eder: “İnanın bana, Floransak
Leonardo hariç, değerli adam
kalm adı...”
eonardo’nun 4 0 yaşındaki otoportresi: Bir
L duvara yansıtılan, bir pencereden
gölgesinin çevre çizgileri (Pedretti Son Akşam
Yemeği konusunda “gölgelerden yapılmıştır”
demiştir)._____________________________________
Tartışılan otoportreler:
Leonardo’nun otoportreleri tartışmalara
ve sorgulamalara konu olmuştur.
1980’de Hans Host herkesi şaşırtarak
Torino’da Biblioteca Reale’de bulunan
otoportrenin bile sahte olduğunu öne
sürmüştür. Ona göre bu portre 1810’da,
Bemardo Luini’nin Demokıiios’undan
yararlanarak Leonardo’nun bir portresini
yapan Guiseppa Bossi tarafından
çizilmiştir. Bu resmin kendisinin
olduğunu ve sanatçının yaşlılığını
önceden gösterdiğini söyleyenler de
vardır. Luisa Vertova’mn Leonardo
zamanının farklı zevklerini inceleyerek
yapılan bir çözümlemeye dayanarak
Raffaello’nun Plüton'uyla kurduğu bağ
dikkate alınmazsa, bu otoportrenin geç
tarihinin yaklaşık 1515 yılı olduğunu da
söyleyebiliriz (L. Vertova, 1991).
Yalnız Floransa’da geniş ressam beresi
takmış bir otoportre vardır ki onun
kesinlikle XVII. yüzyıldan kalma sahte
bir otoportre olduğunu söyleyebiliriz.
Modanın başına buyrukluğuna karşı
Leonardo’nun ölümünden birkaç yıl
sonra “soyadı bilinmeyen Gaddiano”
şöyle yazmaktadır: ’’[Leonardo]
yakışıklıydı, havalı, güzel görünüşlü,
dengeliydi. O zamanlar uzun giyinmek
moda olmasına karşın o dizine kadar
gelen pembe bir kıyafetle dolaşırdı:
bukleli ve iyi taranmış uzun saçları
göğsüne kadar gelirdi.”
Leonardo toplum kurallarına karşı
gelen biri miydi? “Güzel olmaya
çalışanlara” sürekli olarak buyruklarıyla
işkenceler çektiren modanın kapris ve
aşırılıklarıyla alay ettiği doğrudur. Moda
onun çocukluğundan bu yana en
azından sekiz kez değişmiştir: Önceleri
“kıyafetlerin her tarafı süslüyken”,
“ayakların parmaklan üst üste bindirecek
kadar sıkı olmasına ve nasırlarla
kaplanmasına” zorlayacak bir hale
bürünmüştür. (Resmin Kitabı, 529).
Sürekli olarak güzelliğin özünü
aramaktadır. ’’İnsan güzellikleri arasında
insanları durduranın zengin süsler
olmadığım, güzel bir yüz olduğunu
görmüyor musun? Aşırı ve yapmacıklı
süsler yüzünden gençliğin şahane
güzelliğini kaybettiğini görmüyor
musun? Acayip saç biçimlerine ya da
takkelere rağbet etme, bir parçacık saç
yer değiştirdi diye utanca boğulan
beyinsizler gibi olma [...] Ne de o
kendilerine danışman olarak aynalarını
ve taraklarını alan kişiler gibi; onların en
büyük düşmanı kusursuz biçimde
taranmış saçlarını bozan rüzgârdır [...]
Saçlarını tutkala bulayanlar ve
cilalanmış gibi parlatanlar gibi
yapma: insanların delilikleri gitgide
artar ve Doğu ülkelerinden Arap
yapıştırıcıları getiren denizciler bile
onları tatmin edemezler (Resmin Kitabı,
398).
uRessamların kötü bir ortak yanları
vardır, şeyleri kendilerine benzetirler”
“Eğer [ruh] doğduğu vücuda benzeyen
birini bulursa onu sever ve çoğunlukla
ona âşık olur; bu yüzden birçok insan
kendilerine benzeyen kadınlara âşık
olur ve onlarla evlenir” (Resmin Kitabı,
105).
“Güzel yüzlerinin birçoğunun güzel
kısımlarının güzelliğinin senin yargına
göre değil, ortak kanıya göre
belirlendiğini unutma. Çünkü
kendininkine benzer yüzler seçerek
yanılabilirsin. Gerçekten de kendimize
benzeyeni severiz: Çirkinsen güzelliği
olmayan yüzler seçer ve birçok ressamın
kendilerine benzeyen yüzler yaptıkları
TANIKLIKLAR VE BELGELER 131
gibi sen de çirkin yüzler yaparsın”
(Resmin Kitabı, 134).
“Ruhunun vücudunda nasıl
barındığını öğrenmek isteyen, vücudun
günlük yaşama tarzına baksın: Eğer
günlük yaşayışında düzen yoksa ve
karışıklık varsa, ruhun beslediği vücutta
da düzensizlik ve karışıklık olur” (Codex
Atlanticus, 207a).
Tiziano ile Dürer arasında
Agnolo Bronzino’nun atölyesinde yapılan
ve 1555-1565 tarihleri arasında
tarihlenen bir tabloda Leonardo Venedik
resminin büyük temsilcisi Tiziano ile
’’Kuzey’in Leonardo’su” denilen Dürer
arasında görülmektedir. Alman ressamın
varlığı Leonardo’nun onun üzerindeki
çok özel etkisini anımsatır. Gerçekten de
Dürer, Achademia’nin “Vinci düğümleri”
dizisini, anatomi ve atlar üzerine
incelemelerini kopya etmiştir, doğa
üzerine ve insan oranları üzerine
araştırmalarını derinleştirmiştir,
’’yuvarlak çizmek için” pergeline ilgi
duymuş ve askeri mimari desenleri
üzerine çalışmıştır. Melencolia adlı
yapıtında çokgenliğin geometrisini
sevdirir, “Leonardo tarzı” bir tufanı da
kendi düşsel görüsüyle betimlemiştir.
1525 ve 1538’de yapmış olduğu dört
gravürde Leonardo’nun 1480’de yaptığı
çizimi tekrarlar; oysa Leonardo şöyle
yazmıştır: “Bu buluş portre çizmeyi
bilmeyenlerin örnek almamaları gereken
bir buluştur; çünkü bu tembel yöntemler
onların kapasitelerini yok eder” (Resmin
Kitabı, 35).
Dürer İtalya’dan yazmış olduğu
mektuplarının sonuncusunda 1508
Ekimi’nde Venedik’ten Bologna’ya
gitmeyi tasarladığını yazmaktadır. “Gizli
perspektif sanatına duyduğum aşkla;
orada birisi bana bunu öğretir”:
132 TANIKLIKLAR VE BELGELER
Milano ve Floransa arasında Leonardo ile
karşılaştıklarını hayal etmek acaba çok
mu romansı olur?
Bilgi mağarası ve tatlı ölüm
“Coşkulu bir arzuyla sürüklenerek, her
şeyin iç yüzünü bilen doğanın yarattığı
garip ve değişik biçimlerin bolluğunu
görmekten kaygı duyarak, tepelerdeki
kayalar arasında kalan mesafeyi kat
ederek kocaman bir mağaranın ağzına
vardım; [...] İçimde aniden iki heyecan
uyandı: Korku ve arzu; Tehdit edici
karanlık mağaranın verdiği korku, aynı
zamanda içinde şahane bir şey
sakladığını düşünerek bunu görme
arzusu” (Codex Arundel, 115a).
“Eğer özgürlüğün senin için önemliyse,
yüzümün aşkın hapishanesi olduğunu asla
keşfedemezsin” (Codex Forster III, 10^).
“Ölümünden birkaç saat önce, bu yaşlı
adam bana yüz yıl yaşamış olduğunu ve
zayıflıktan başka hiçbir fiziksel
rahatsızlık hissetmediğini söyledi; ve bir
hastahane yatağına oturarak, hiç hareket
etmeden ve en ufak bir rahatsızlık
belirtisi göstermeden tatlılıkla yaşama
veda etti. Böyle tatlı bir ölümün nedenini
bulabilmek için otopsi yaptım [...] Diğer
bir otopsi iki yaşında bir çocuk üzerinde
yapıldı ve orada onun durumunun yaşlı
adamın durumunun tam tersi olduğunu
keşfettim” (Windsor RL, 19027^).
Atölyesinde ressam
“Heykeltıraştın çalışması] çoğunlukla toza
birçok terin kanşmasıyla ve bir çamur
kabuğuna dönüşmesiyle birlikte giden
tamamen mekanik bir alıştırma
[gerektirir]; heykeltıraşın bütün suratı
buna bulanır, bir fınncı gibi unlanır ve
üstü başı sanki kar yağmış gibi küçük
parçacıklarla dolar. Evi pistir ve her
tarafta taş tozlan uçuşur. Ressamla birlikte
iken bütün bunlar tam tersidir (gerek
ressamlar gerek heykeltıraşlar arasında en
iyilerden söz ediyoruz) çünkü ressam
yapıtının karşısında çok rahattır, iyi
giyinmiştir, hoş renklerle hafif bir fırçayı
oraya buraya sürter. Elbiselerini kendi
zevkine göre seçer, evi tertemizdir ve
güzel resimlerle doludur. Çoğu zaman
çalışırken müzik de dinleyebilir ya da
kendisine güzel birtakım edebiyat
yapıtlarından seçilmiş bölümler
dinletilir, bunlan zevkle dinler,
çekiç sesi ya da başka gürültüler onu
rahatsız etmez.” (Resmin Kitabı, 32).
“Sebat her türlü engeli yener”
“İnsan için evrenselliğe ulaşmak gayet
kolaydır” (G. elyazması, 5^).
“Ustasını aşamayan öğrenci zavallıdır”
(Codex Forster III. 66°).
Leonardo Windsorün bir sayfasında
(1249^) Dante’den ve Petrarka’dan
bölümler aktarır: "Şimdi üstünden
tembelliği silkip atman gerekiyor, dedi
ustam, tüyler üzerinde kavuşulmaz
üne...” (Cehennem, XXIV); “Oburluk,
uyku ve tembellik tüyleri” (Soneler, VII).
Ahlaki düşünceler ve halk atasözleri
biriktirmektedir: ’’Zamanı olan ve onu
gereksiz yere harcayan arkadaşlarını
kaybeder ve onun hiçbir zaman parası
olmaz” (Codex Atlanticus, 18a).
“Bir günde zenginleşmek isteyen bir
yılda asılır (Windsor 1235 l a); "Küçük
odalar ve oturma yerleri zekâyı uyandırır,
büyükleri onu kaybeder (A elyazması,
96a); ’’Resmin tanrısal özelliği ressamın
zekasını Tann’nm zihninin bir
izdüşümüne dönüştürür.
(Resmin Kitabı, 65).
Gizemli/büyülü Portre
’’Öbür insanlar daha uyurken, karanlıkta
erken uyanan bir insan olmuştur
Leonardo” diye yazar Freud. ’’İçinde
Leonardo efsanesinin oluşturulduğu
falcılığa kaçan, hatta kesinlikle büyülü
bir yanı olan boyutu unutmamak
gerekir; çok yakışıklı ve bir demir
çubuğunu rahatlıkla eğebilecek güçte,
araştırmaları “tuhaf’ [...] Ama insanüstü
bir bilinci vardır” (R.. Monti, 1966).
Düşünceler ve araştırmalar
Cocteau için Leonardo tıpkı Picasso gibi
“araştıran değil bulan biridir”. Aslında
Leonardo’nun araştırmaları sonsuz değil
midir? Her varış noktası yeni bir çıkış,
gözlem ve araştırma noktası değil midir?
Leonardo desen ve yazılann birbirine
karıştığı not defterleri üzerine
düşüncelerini kaydeder, araştırmalarının
ve kurgulamalarının genel hatlannı
belirler, sanatı ile günlük yaşantı üzerine
her türlü gözlemini not eder. Codex
Atlanticus’un 42^ sayfası gençliğinden bu
yana yaptığı incelemelerin çok
yönlülüğünü gösteren mükemmel bir
örnektir: Saat ve geometri krokileri ile bir
ejderha taslağı, (Sforza’lann mimarı olan)
bazılan Filarete’deki astronom Carlo
Marmocchi ile ilgili olan uzun düşünceler
yan yanadır. “Abaküs” yani matematik ile
ilgili bir metinden (Brunelleschi’nin
arkadaşı ve Christophe Colombe’a esin
veren) bilgin Paolo del Pozzo
Toscanelli’ye, ressam (Dante ve İlahi
Komedya adlı ünlü resmin ressamı)
Domenico di Michelino’ya, Aristoteles
çevirmeni Yunanlı filozof Arghyropulos’a
geçilir. Kodeksin başka bir sayfası cebirle
başlar, sonra “Marliani kemiği“ konusunda
anatomiye geçer, oradan Leonardo’nun
Milano için topografik tasarılanna atlar;
TANIKLIKLAR VE BELGELER 133
sonuna Leonardo şöyle bir not düşmüştür:
“Giannino’ya mancınıkları, Ferrara
Kulesi’nin nasıl hiçbir delik bırakmadan
duvarla örüldüğünü hatırlat” (Codex
Atlanticus, 61 l a).
Ödeme ve ticari değer
Acaba Leonardo’ya ne kadar para
ödenmiştir? Benvenito Cellini 1540
yılında I. François’nm kendisine yıllık
300 ekü önerdiğini, bunu reddettiğini ve
sonra da Leonardo ile birlikte aynı ücreti
aldığını hatırlar: yılda 700 ekü, ayrıca
yapacağı yapıtların ücreti ve
asistanlanndan her biri için 100 ekü.
Başka kaynaklara göre I. François’mn
Leonardo’ya son ödediği ücret 2 yıl için
2000 ekü olmuştur. Bu arada “soylu”
olan Melzi 800 ekü ve tuhaf bir şekilde
“Leonardo’nun hizmetçisi” olarak anılan
ressam Salai de 100 ekü almıştır.
1515’te Roma’da Leonardo Guiliano
de Medici sayesinde her ay 40 dukalık
bir “ödenek” alıyordu. Bunun 7 dukasını
Giorgio Detesco’ya vermek zorundaydı,
Georgio ondan 7 yerine 8 duka isteyince
korkunç kavgalar çıkıyordu. Leonardo
1508 Temmuzu ile 1509 Nisanı arasında
Milano’da XII. Louis’den toplam 390 ekü
ve 200 frank (1 frank 48 sol
değerindedir) almıştır. Bu paranın
değerinin ortalama bir karşılığını
verebilmek için 1495 yılından 1497
yılına kadar Leonardo’nun yaptığı
harcamaların bir dökümünü yapabiliriz:
Annesi “Katerina’mn mezarı için” 120 sol
ve Pacioli’nin aritmetik ve geometri
Summa’smm (külliyat) birinci baskısı
için 119 sol. Bundan kısa bir süre önce
Magrip’li 3 yıl boyunca 50 duka alıyor
olmaktan şikâyet etmekte, oysa tarihçi
Bandello’nun bir makalesinde de 2000
duka alıyor olmaktan gurur duyduğu
belirtilmektedir.”
134 TANIKLIKLAR VE BELGELER
Karşıtlıklar ve
çelişkiler
Anlamsızlığa varan aykırı
düşünceler, alay, sözcük
oyunları... Leonardo’nun
yapıtında içgüdü, mantık,
örnekseme ve kontrpuan
tekniği hep bulunur. Bunlar
yanlış anlamalara yol açabilir,
okuma anahtarları sunarlar,
tüm güçlerini biçimlere ve
karakterlere taşıyan bir
canlandırma yöntemini
gündeme getirirler. Eğer deşifre
edilmezse doğanın taklidi bile
yalnızca bir “aldatmaca” olarak
kalır. Medusa’dan diyonizyak
“Vaftizci Yahya”ya kadar,
sanatçı akim canavarlarını ve
bilmecenin biçimlerini yaratır.
B ir çocuk yüzü anamorfozu
“Leonardo’nun yakın dostu Machiavelli
“Mektuplarımızı gören çok şaşınr
herhalde, diye yazmaktadır, çünkü kimi
zaman bizim ciddi, büyük hedefleri
kendilerinde toplayan, yüreklerinde
namus ve alicenaplıktan başka hiçbir
düşünceye yer vermeyen kişiler
olduğumuzu sanacaktır. Ama sonra
sayfalan çevirdikçe, hafifmeşrep,
sözünde durmayan, şehvet düşkünü ve
uyduruk şeylerden başka hiçbir şey
düşünmeyen varlıklar olduğumuz
düşüncesine varırdı. Bu davranış tarzı
bazı kişilere ters gelebilir, bana ise
övünülecek bir şey gibi geliyor çünkü
biz doğaya öykünüyoruz ve doğa
değişkendir, ona öykünen biri de
suçlanamaz“.
Leonardo’da yaşamın akıldışılığıyla
akılcı eğilimler yan yana bulunur:
Elyazmaları uğraş alanlarının çeşitliliğini
ve bolluğunu açığa vurur; sürekli olarak
karşıtlıklar içinde varolurlar, ahlakçı
ilkelerden kontrol edilemeyen keyfi
davranışlara, kuru gözlemlerden çelişkili
düşüncelerin şiirine geçerler.
Elyazmalarmda insan ve hayvan, yaşlı
ve genç, kötülük ve erdem, barış ve
savaş, gelenek ve yenilik (karşılaştırmalı
makineler...), öfke ve dinginlik, kutsal ve
kutsal olmayan karşı karşıyadır...
Phyllis’in Aristoteles’in üzerinde “ata
biner tarzda” resmedildiği desenin
arkasına şu karşıt duyguları yazarak
eğlenir: “Şehvet-zevk almama, aşk-
kıskançlık, mutluluk-kıskançlık, şans-
ceza, tövbe.”
Leonardo, bir aşamada benimsediğini
sonra inkâr etmekten çekinmez, hatta bu
onun yönteminin özelliklerinden biridir;
bu yöntem olayların çözümleyici
deneyimini, geleneksel ve dogmatik
görüşlere karşı gelerek tartışır. Yalnızca
doğrulanmaları gereken varsayımlar, akıl
yürütmeler ve araştırma yönleri önerir.
Bu yüzden araştırmaları sırasında
yalnızca not ettiği başkalarının
düşünceleri ona mal edilmiştir.
Leonardo, sıradışı bir yöntemle kendi
kanıtlarını güçlendirmek ve örneğin hâlâ
dünyanın düz olduğuna inanan
“rakiplerinin yanlış düşünceleri”ne karşı
çıkmak için karşı geldiği tezleri gündeme
getirmekten hoşlanır (Codex Leicester, 6
B-31a). 1508’e kadar suyun bir tür kan
dolaşımı gibi, denizlerden dağlara
taşındığı doğrultusundaki geleneksel
düşünceye inanır: sonraki
araştırmalarıyla bu kanaatini
değiştirecektir.
Ömeksemeler
Kasırganın ve “vida tarzı dairesel
hareket”in şiirselliği, Leonardo’nun kuş
uçuşu çizimlerinin, Ginevra Benci ya da
Müzisyen gibi portrelerinin saçlarının,
kan dolaşımı ve “dokulu” su hareketleri
üzerine incelemelerinin, botanik,
mekanik (saatlerin yayı üzerine) ve de
geometrik morfojenezi araştırmalarının
temel konusudur. Leda ve Kuğu’daki
yılan siluetinin, Aziz Georgios ve Ejderha
deseninin, ve de özellikle en farklı
öğeleri bozulan evrenin azgın kasırgasına
taşıyan Tufanlann konusu budur.
Leonardo’nun öne sürdüğü
ömeksemeler içinde en anlamlı olanı,
sürekli olarak makro ve mikro evrenler
arasında gidip gelerek, en anlamlı
ömekseme, insan ya da hayvan
vücutlarının, toprak ve bataklık
esintilerinde bile aradığı “dünyanın
vücudu”yla karşılaştırılmasıdır: “İnsanda
nefes alıp verdiği zaman içinde
akciğerlerin şişip indiği bir kan gölü
varsa, dünyanın vücudunun da,
dünyanın da aynı şekilde nefes alabilmek
TANIKLIKLAR VE BELGELER 135
için kabaran ve alçalan bir okyanusu
vardır. (Codex Atlanticus, 55 k).
Codex Leicester’de bulunan ve köpüklü
dalgalarla oyun masasının üzerindeki
jeton yığını arasında bulduğu ömekseme
gibi bazı ömeksemeleri epey tuhaftır
(4B-4^). Anatomide ve embriyolojide,
başı bir “eve”, soluk borusunu bir
“müzik aletine”, ve dallanmalarıyla
beraber bronşları bir ağaca
benzetmektedir. Boğazın anatomisini
temel alan Leonardo, sesli harfleri üreten
bir “matematik makinesi” çizerek, ağzın
içinde bulunan 24 kasın gülümseme
imkânı sağladığını, duyguların ve “zihin
hareketlerinin” de aynı yollardan geçerek
işlediğini açıklar. Damarlar karaciğerin
“gübresinin” içine kök salmaktır belki
de? Leonardo kendi kendisiyle çelişkiye
düşmekten çekinmez: “şeftali nasıl
çekirdeğinden çıkıyorsa” aynen “yürek
de damarların ağacını yaratan
çekirdektir!” (Windsor, RL, 19028a).
Bütün bunlar son derece basit
görüşlerdir ama bu sözler resme
döküldüğü zaman nefes kesici kesinlikte
çizimler çıkar ortaya. “Damarlar [...]
uzunlamasına gelişir ve yılan gibi kıvrılır
[...]; karaciğer kurur ve gerek renk
gerekse içerdiği madde açısından
donmuş yongaya benzer [...] tahta talaşı
gibi küçük parçacıklar halinde dağılır
[...] Çok yaşlanmış kişiler tahta renkli ya
da sert kestane renkli bir deriye
sahiplerdir, çünkü gıdadan neredeyse
tamamen yoksundur bu deri.
Portakalların derisi nasıl zamanla
kalınlaşıp, meyvelerinin eti azalıyorsa,
damar ağı da insanda öyledir” (Windsor
RL, 191027b).
“Oran yalnızca sayılar ve ölçülerde
değil aynı zamanda ses, ağırlık, zaman ve
konumlarda, varolan her güçte bulunur”
(K elyazması, 49a).
136 TANIKLIKLAR VE BELGELER
Aykırı görüşler ve saflık
Aykırı görüşler en çok önerilerde
bulunur ama yöntem ve örneklerde de
epey vardır, bir yarıküreden diğerine
kazılan bir kuyudaki ırmağın dünyanın
merkezinden geçerek uzaklara
akabileceği örneği gibi (Codex Leicester
16A-2lk). Bir başkası onun ırmakların
akışıyla ilgili gözlemidir; buna göre
vebanın bulaştığı ırmaklar daha derin ve
daha saydamdır (a.g.y., 17B-20a); bu
“büyük hayvanları” ırmağın üzerinde
yürüterek ırmağı temizleme yönündeki
“pratik” yöntemiyle ters düşen “kaderci”
bir anlayıştır (a.g.y., 15 A-22^).
Dahice sezgilerine karşın Codex
Leicester Leonardo’nun gelenekten miras
aldığı ya da kendi deneylerinin sınırları
yüzünden aşamadığı yanlışlarla doludur.
Leonardo, ayın üzerinde rüzgârların ve
deniz dalgalannın bulunduğuna,
(bunların da dünyanın yansıttığı güneş
ışığının aynaları olduğuna), ayrıca gelgit
yapanın ay olmadığına inanır (su
denizlerin dibi tarafından “içiliyormuş”,
1 lA-26b).
Gerçeklik ve düş gücü arasındaki
çatışma
“Hareketin iki özelliği vardır, çünkü
değişik güçlerden oluşmaktadır; biri
maddi diğeri manevi olan iki kısma
bölebiliriz onu. Bizde manevi olan düş
gücünden, maddi olan da maddi
cisimlerden oluşur” (Madrid I, 122^).
“Deney hiç yanılmaz, yanılan kişisel
deneyimlerimize ters düşen sonuçları
vaat eden yargılarmızdır” (Codex
Atlanticus, 4 7 l a). “Her ne kadar doğa
önce akıldan esinlenip deneyle sonuca
ulaşırsa da, biz tersini yapacağız, yani
deneyden başlayıp daha sonra aklın
peşine düşeceğiz” (E elyazması, 55a).
“Duyulardan geçmeyen zihin nesneleri
boştur ve ancak aldatıcı bir hakikat
sunarlar” (Windsor RL19070^). Burada
Leonardo Codex Atlanticus 398^’deki
görüşünün tam tersini söylemektedir:
“Doğada hiçbir etki nedensiz değildir;
nedeni anla, o zaman deney yapmana
gerek kalmaz.” Lombardia değirmenleri
konusunda da şöyle yazmıştı: “Bunların
en iyileri olacaklar; bu görüşümün
nedeni bu konu üzerine bir deney
yapmam değil, asıl neden genel
düşüncenin bu olması.” (Madrid
elyazması I, 151^).
Eğlencesine peygamber
“En büyük mutluluk en büyük felaketi
getirecektir ve bilgeliğin kusursuzlaşması
deliliğe fırsat tanıyacaktır” (Codex
Atlanticus, 112a). Yani mutluluk bilinci
artıkça “İnsanlar kıpırdamadan koşacak
ve yok olan kişilerle konuşabilecek,
konuşmayanları duyacaklardır.”
Leonardo bize ayrıca kehanetlerin -ve
düşün- “kullanma kılavuzunu” da verir:
“Bunları sanki uyduruk, saçma sapan bir
şey söylüyormuş gibi söyle. O zaman
çoğu kişi bunlara ilgi duyarak,
çıkardıkça çoğalan, boşaldıkça dolan bir
konu çıkarmaya çalışacaktır.” (Codex
Atlanticus, f. 1033).
Doğa taklidinin ötesinde
Leonardo’nun gerçeğin canlandırılması
ve doğa taklidi üzerindeki görüşlerinin
gerçekçilikle ya da indirgeyici bir
doğalcılıkla, hele hakikatin yeniden
üretilmesiyle herhangi bir ilgisi yoktur:
Doğaya gönderme yapmak, en değişik
olayları bilim ve deney yoluyla anlamak
ve incelemek için, onun kusursuz ve
“tanrısal” yaratıcı yöntemini anlamak için
yeterlidir.
1490 tarihi verilebilecek Codex
Aí/aníicus’un 387a sayfasında, Leonardo
genel batlarıyla bir sanat tarihi çizer,
Romalıların çöküşünden sonra Giotto’yla
yeniden doğan resim sanatı daha önceki
resmin taklidiyle yeniden yozlaşmış ve
sonra da Masaccio’yla yeniden
uyanmıştır.
Giotto’yla Masaccio’nun getirdikleri
yenilikler ve deneysel değerler elbette
Leonardo’nun gözünden kaçmamaktadır.
Ama aykırı bir görüş geliştirerek genç
Giotto’nun özgünlüğünü “keçilerin
harekelleri”ni ve diğer hayvanların
hareketlerini resmetme biçiminde
aramaktadır; Masaccio ise “ustalar ustası
doğadan başka bir ustayı örnek alanların
gereksiz uğraşlarla vakit kaybettiklerini
yapıtının kusursuzluğuyla
kanıtlamaktadır”.
Ama Leonardo’nun sözleri çoğu
zaman bir tuzaktır: Bu çoğu zaman
kasten hazırlanmış bir tuzaktır, bazen de
çizimin ve resmin kendisine sunduğu
özelliklerle sözel ifadedeki kapasitesi
arasındaki uyumsuzluktan kaynaklanır.
Atlanticus, 399a’da şöyle yazar: “Eski
şeylerin taklidi yenilerinkinden daha
fazla övgüye değer”.
Sanatın tanrısallığı
konusunda yine
kendisiyle çelişiyormuş
gibi görünür: “Çizim
öyle üstün bir beceridir
ki doğanın yapıtlarıyla
yetinmez, sonsuza dek
doğanın yaptığından
dahasını arar (Resmin
TANIKLIKLAR VE BELGELER 137
Kitabı, 130). Başka bir yerde de: ”Her
yerde resmi meslek olarak seçenler
doğaya göre portre yapıyorlar oysa
portrelerini doğaya en çok benzeten kişi
her ressamdan daha zavallı bir hikâye
anlatıcısıdır” (a.g.y., 55).
“Bakkhos” ve “Aziz Yuhanna”
Bir Holbein ve bir Tiziano karşılığında
XIII. Louis’nin Ingiltere Kralı I. Charles’a
verdiği, Louvre’da bulunan Aziz Yuhanna
Leonardo’nun en gizemli ve çelişkili
yapıtı olarak görülmektedir. “Birçok
anlama çekilebilecek” gülümsemesini
bazı yazarlar -iç dünyanın seyrine
bağlayarak- la Gioconda’nm
gülümsemesine, bazıları da Alice
Harikalar Diyarıncla'ki ünlü “ardında
yalnızca gülüşünü bırakıp” kaybolan
“Cheshire kedisi”nin gülümsemesiyle
ilişkilendirmektedir.
Bakkhos’ün kimliği en inandırıcılıktan
uzak çift cinsiyetlilik konusundaki
yorumlara gerek olmadan da oldukça
şaşırtıcıdır; aslında Bakkhos bir Aziz
Yuhanna resmiyken üzerine XVII.
yüzyılın ikinci yarısında, diyonizyak
simgeler olan asma yaprağı ve asa
eklenmiş, böylece eski zaman havası
verilmiştir. 1625’te Fontainebleau’da bu
yapıtı görmüş olan Cassiano del Pozzo
“Çok ince bir yapıt ama
kimsenin hoşuna
gitmiyor çünkü
tapınmayı esinlemiyor”
demiştir.
B ir kedinin dönüşüm leri,
1 5 1 3 e doğru.__________
138 TANIKLIKLAR VE BELGELER
Eros ve yüceltme
“Şehveti denetleyem eyen hayvana
dönüşür” diye y a z a r Leonardo.
Freud’un Leonardo d a Vincinin
Çocukluk Anısı (1910) adlı
denemesinden sonra, psikanaliz
yanlış an lam alarla ve abartılarla
beslenen L eon ardo’nun Eros’u
üzerine bir yığın sorgulam aya
takıntı düzeyinde odaklan dı
Leonardo’nun diğer özelliklerinde
olduğu gibi burada da
önyargıların bir yansım asını ve
eleştirinin ruh durumlarını
bulmuyor muyuz?
yakta sevişmenin anatomik incelemesi
A (ayrıntı).______________________________
“Çaylak konusunda bu denli
derinlemesine yazmak benim kaderim,
çünkü ilk çocukluk anılarımdan birinde,
bana öyle geliyor ki, beşikteyken bir
çaylak üstüme üstüme gelip kuyruğuyla
ağzımı açtı ve dudaklarımın iç tarafına
birçok kez vurdu” (Codex Atlanticus,
186b).
Bu “çocukluk anısı” Freud’un Leonardo
üzerine kuramları için en önemli
kaynaktır; buradan şu sonuca varır: “Bu
durumdan etkilenen bir insan, başka
birinin kendisini aşklarına adayacağı gibi
kendini araştırmaya verecektir, hatta
sevmekten çok incelemeyle vakit
geçirecektir”.
Leonardo’nun dediği
“Sevişme eylemi ve bunu gerçekleştiren
insan uzuvları öyle çirkindir ki, yüzün
güzelliği, bu oyuna katılanlann süsleri,
ve edep olmasa, doğa insan ırkını
kaybederdi”. Diğer taraftan başka bir
yerde de şöyle bir görüş geliştirir, erkek
cinsel organının “insan aklıyla
bağlantıları vardır ve bazı zamanlar
kendine özgü bir zekâ gösterir”, bazen
insan iradesinin dışında hareket eder ve
kendi kendine uyanır, insan bundan
utanmamak, aksine onu “büyük bir
merasimle sanki bir bakanmış gibi
göstermelidir”.
“Dişilik organı”nm yapısını ve
genişlemelerini inceler, ona alayla “kale
kapıcısı”admı verir. Eğlenerek yazdığı
alaylı yazılarda orospularla
deneyimlerinden söz açan birinin dilini
kullanır ve kadınlar ve din adamları
üzerine erotik fıkraları anlatmakta
cömert davranır.
Cinsel hastalıklardan korkmakta
mıdır? “Sıklıkla yaşam kaybına neden
olan boş zevklere” karşı maddi manevi
sağlıklılık önerir. ’’Şehvet üremenin
nedenidir, iştah yaşamın desteğidir,
korku ya da endişe yaşamı uzatır. Acı
aleti korur.” Leonardo görünen ama
gerekli bir kötülük (ya da bir kusur) ve
yaşamı koruyan bir iyilik arasında gidip
gelen bu dört özdeyişle insan doğasından
ayrı düşünülemeyecek “zorunluluğa”
verdiği önemi gösterir.
“Ruhun tutkusu şehveti atar” diye
yazdığı zaman da alayların dışında titiz
bir ahlak aradığını ortaya koyar.
Leonardo çocuğu olmasını istemiyor
muydu? Kardeşlerine yazdığı
mektuplardan birine eklediği bir notta
şöyle demektedir: “Kendini güçlü bir
düşman kazandığın için kutluyorsun,
ancak senin ölümünle gelecek bir
özgürlüğe tüm gücüyle ilerleyecektir o”.
Böyle bir mektubu gerçekten yollamış
mıdır?
Ressam aşka sürükler
“Eğer şair insanları bütün canlı türlerinde
en önemli şey olan aşka sürüklüyor
görünüyorsa, ressamın da aynısını, hatta
daha fazlasını yapacak gücü vardır, çünkü
âşığın önüne sevilen nesnenin bir suretini
koyar, âşık onunla sık sık görüşür, ona
öpücükler verir ve onunla konuşur [...],
yazarın ona sunduğu güzelliklerle bunu
yapamaz [...].
Tanrısal bir güzelliği resmettiğim bir
resmi satın alan bir âşık, kutsallığı temsil
eden yerleri yok ederek kendini hiç
tutmadan resmi öpebilmek istemiş, ama
sonunda vicdanı iç çekmeleri ve aşkın
zevkini alt edebilmiş, resmi evinden
çıkarmış. Başka bir ressamın yapıtı
önünde herkes esniyormuş. Başkaları
öyle keyif ve şehvet dolu resimler
yapıyorlarmış ki, resimler kendilerine
bakanları aynı şölene sürüklemişler: şiir
bunu beceremez.”
Resmin Kitabı, 25.
Çelişkili göstergeler
Leonardo’nun uğraşmak durumunda
kaldığı davadan hemen hemen bir yüzyıl
TANIKLIKLAR VE BELGELER 139
sonra, vakanüvis Giovan Paolo Lomazzo,
ressamın yaşantısı üzerine epey bilgili
ama genellemelerde pek inandırıcı
olmayan bir şekilde, Düşler Kitabı’nda
Leonardo ve büyük Yunanlı heykeltıraş
Phydias arasında bir diyalog uydurarak
onu bir hayali kahraman yapmaktadır:
“Leonardo — Öğrencim Antonio
Boltraffio, Salai’yle birlikte en
sevdiklerimdendir, onların ikisi de çok
başkaydılar.
Phydias — Onunla Floransalılarm pek
sevdiği arkadan oyunlardan oynadın mı?
Leonardo — Hem de kaç kere! Çok
güzel bir çocuktu doğrusu, en fazla on
beşindeydi.
Phydias — Bunu söylemeye utanmıyor
musun?
Leonardo — Niye utanacakmışım ki? Bu
işlerin ustalarının söylediği gibi hiçbir
uğraş bu kadar övgüye layık değildir;
bunun doğruluğunu da sana
kanıtlayacağım [...].
Phydias — Ne yani, yaşarken
öğrenemediğim bir şey öğreneceğim,
öyle mi?
Leonardo — Kendine şunu söyle, hâlâ
onu bilmemek kadar çirkin birşey yoktur
dünyada [...]. Şunu bil ki erkekler
arasındaki aşk yalnızca erdemlerin
(niteliklerin) ürünüdür; erkeler çok
küçük yaşlardan değişik sevgiler ve
arkadaşlıklar geliştirir, böylece erkeklik
çağı gelince arkadaşlıkları pekişir: bunun
dışında erkekler arasındaki aşk
filozofların aklı için hep övgüye değer
ilkelerden olmuştur.”
Bu tür söylevler ressamın
yaşamöyküsünün bir kısmıyla ilgilidir
yalnızca; ressam Bossi, Leonardo’nun
Cremona adlı bir fahişeyle de tensel
zevkleri tattığını anlatıyor. İçinde
Leonardo’nun pek sevdiği Salai’yi
gördüğümüz portrelere gelince, şu
belirtilmeli ki, Leonardo 1478’den beri,
Salai daha doğmadan bu melek
güzelliğindeki delikanlı tipini çiziyordu
ve bu 1510’a kadar da sürdü.
140 TANIKLIKLAR VE BELGELER
Gıda ve sağlık
Vejetaryen Leonardo, hijyen
düşkünü Leonardo...
Elyazm alarında mutfakların
özdevinimi ve tıp reçeteleri
üzerine tasarılarını ortaya koyar
Leda ve Kuğu y a da Uçma
Kehaneti konularındaki çalışma
sayfalarında, ısm arladıkları da
y er alır: Şarap ve ekm ek,
yum urtalar ve mantarlar,
minestra ve salata, am a aynı
zam an da “et” ve “tavuk”...
c odex Arundel üzerinde 1 5 0 2 tarihiyle
birlikte Leonardo’nun harcam a listesi..
“İnsan ve hayvanlar yalnızca bir geçit, bir
gıda kanalı, diğer canlılar için bir mezar,
bir ölüm hanı, yaşamını başkalarının
ölümüyle sağlayan, bir bozulma kınıdır”.
(Codex Atlanticus, 207^). Leonardo bu
türden deyişleri hiçbir şey yaratmadan
gereksiz yere konuşan insanlar için
kullanır: “Bak, yalnızca besin kanalı,
gübre üreticisi ve kenef doldurucusu
olan insanlar vardır bu dünyada, çünkü
yapacak başka işleri yoktur” (Codex
Förster III, 74^). Sinekler konusunda
daha korkunç şeyler yazar: “insanlar
mezarlarından kuşa dönüşmüş olarak
çıkacaklardır ve besinlerini çalarak diğer
insanların üzerine saldıracaklardır, hatta
ellerinden, masalarından çalacaklar
besinleri” (Yazma I, 64a).
“Hiçbir zaman doğmayacak olanlar ne
kadar da çoktur”
Kehanetler inde, insanların hayvanlara
karşı zulmünü kınar: “Sayısız koyunun,
ineğin ve bunlara benzer hayvanın
yavrularını çalıp boğazlarım kesiyorlar ve
en barbar yöntemle parça parça
kesiyorlar.” Bir yerde de şöyle yazar:
’’Yenilen yumurtaların içinden civciv
çıkmayacak demektir: Hiçbir zaman
doğmayacak olanlar ne kadar da çoktur”
(Codex Atlanticus, 1033a).
Bu tür kınamalar Leonardo’nun
vejetaryen olduğu kanısını uyandırmıştır.
Hindistan’dan Andrea Corsali’nin
Guiliano de Medici’ye yazdığı, 1516’da
yayımlanan bir mektup bu kanıyı
desteklemektedir. “Kanlı gıdalardan
beslenmiyorlar, hatta aralarında canlı
olan hiçbir şeye zarar verilmesine izin
vermiyorlar, tıpkı bizim sevgili dostumuz
Leonardo da Vinci gibi”. Öte yandan
şunu da anımsatalım ki Leonardo hayvan
kesmeyi denemektedir ve et satın alır.
Deniz ürünleri için de aynı eğretilemeleri
kullanır: “Cevizlerin, zeytin, meşe
palamudu, kestanelerin ve nicelerinin de
yavruları annelerinin kollanndan alınıp,
acımasız darbelerle yerlere atılıyorlar,
sonra sakatlanıyorlar” (Codex Atlanticus,
393a).
İşinin ehli bir gastronom muydu?
1480’de Leonardo şiş döndürme
mekanizması üzerine birçok inceleme
krokisi çizer, Codex Atlanticus'un bir
sayfasında iki sistemi karşılaştırır:
Hareket ettirici enerjiyi bir ağırlığın
çekim kuvvetinin sağladığı en geleneksel
sistem ve bir diğeri ki bunun enerji
kaynağı pervaneyi harekete geçiren
yukarı doğru çıkan sıcak hava akımıdır
ve pervane de şişi harekete geçirir
(dahası ateşi azaltarak ya da çoğaltarak,
kızartmanın dönme hızı da değiştirilir).
1506’da, Codex Leicester’de, şiş
döndürücü için, “kendisinin” buhar
buluşunu açıklamaktadır. (Aslında bu
yöntem zaten antik çağlarda
uygulanıyordu): ”Bir küp deliğinden
kaynatılmış su verilirse, su tamamen
buhara dönüşür ve böylece kızartmayı
döndürür” (9A, 28^).
“Sağlık” ve refah
“Tıp okullarında canilerin cesetlerini
kesip biçip inceliyor ve bu itici,
insanlıkdışı çalışma sırasında duygusuz
kalabiliyordu” (Paul Jove, Leonardo da
VincVnin Yaşamı, elyazması, 1523-1527).
Ama Leonardo bu eşsiz anatomik
incelemelere karşın, tıp
uygulamalarından ve tıp dilinden
oldukça uzaktır. Tuttuğu notlarda basite
indirgenmiş gözlemler de vardır:
“Doktorlar, hastabakıcılar ve hastalann
TANIKLIKLAR VE BELGELER 141
başında bekleyenler, insanın, yaşamın,
sağlığın ne olduğunu, sağlığın öğelerin
arasındaki tam eşitlik ya da uyum
sayesinde durumunun iyi olacağını ve de
öğeler arası uyumsuzluğun sağlığın
bozulmasına ve yıkıma yol açacağını
bilmelidirler [...], ilaçlar, eğer doğru
kullanılırlarsa, hastalara sağlıklarını geri
verirler” (Codex Atlanticus Kodeksi, 730a).
Tam tersine şöyle de yazar: “Doktorlar
hastalarından geçinir. İnsanlar öyle
alçalacaklar ki onların acılarından,
gerçek zenginliklerinin, yani sağlıklarının
yitirilmesinden faydalanacaklar. ”
Leonardo’nun “kütüphanesinde” bir
“Sağlık Koruma Kitabı” bulunmaktadır.
Codex Atlanticus s. 213’te ise on altı tane
“tıp” dizesi vardır:
Sağlıklı olmak istiyor musun, o zaman
uygula bu rejimi: / karnın acıkmadan
yeme ve akşamlan hafif ye / iyice çiğne
ve ağzına attığın / pişmiş ve sade olsun. /
ilaç alan kötülük eder kendine. /
Öfkeden uzak dur ve ağır havadan kaç; /
Masadan kalkarken dik dur ve kendini
öğlen uykusuna bırakma. / Şarap
konusunda aşırıya kaçma sık sık ama
azar azar iç / ama yanında birşey
yemeden olmaz ne de aç karnına; /
gecikme sakın tuvaletin gelince. / Yüzü
koyun yatma ne de başını eğerek ve iyi
örtün geceleri. / Kafanı dinle ve hep
neşeli ol, / şehvetten sakın ve diyet yap.”
Burada Ortaçağ geleneklerinin
düşüncelerini benimsemektedir.
Leonardo’nun ahlak görüşü hayal
kırıklığı yaratacak ölçüde basittir. ’’İştah
olmadan gıda almak nasıl sağlığı bozarsa,
arzu olmadan öğrenim almak da belleği
sarsar” (Elyazması A l,114a).
Sık sık psikolojik yorumlar önerir:
“Ressam ya da çizimci yalnız olmalıdır,
refah onun akimın gücünü zayıflatır”
(Codex Ashburnham II, 27a).
142 TANIKLIKLAR VE BELGELER
“Tapınma” ve “Son
Akşam Yemeği”
Bir m anastırdaki yem ekhan e için
yapılan Tapınma’da gizemli
kişiler, sanki kafaları birşeylerle
meşgul gibidirler, ederiyle bir
şeyler gösterir y a da alanın
dışına, “görülenin ötesine”
bakarlar. Son Akşam
Y em eğin de, perspektif,
görünümün uzam ı içinde maddi
manevi uzam a doğru uzar. “Ruh
kavram larının” bu iki
sahnelenmesi iki “sonsuz”
başyapıttır.
~k jt üneccim Kralların Tapınması için
1 V 1 perspektif ve kompozisyon ön
çalışmaları.________________________________
Müneccim Kralların Tapınmasının ilk
çalışmalarından sonra Leonardo anlatıda
masal havasından sıyrılır ve ideolojik
olarak yeni bir görüşe yönelerek, daha
önce bilinmeyen üslup ve
kompozisyonları benimser. Son yapıtta
görülecek dekor öğeleri yemekhane için
tasarladığı ön çalışmalarda vardır -antik
bir mimariye ait harabeler, pagan
çağlarla yeni çağın başlayışı arasındaki
ilişkilere gönderme yapma bu
öğelerdendir.
Yine de Leonardo, son versiyonda,
egemen perspektifin ve kompozisyonun
simetrisini sağlayan büyük kulübenin
oranlarını küçültür, Epifanya’dan çok
Tapınma konusuna uyar. Tek hörgüçlü
deve de yok olur... Ama özellikle
geleceği daha ülküselleştirilmiş bir
boyuta yerleştirerek Leonardo’nun
Milano’ya gitmek üzere Floransa’yı
terkettiğinde kurtulmaya çalıştığı Yeni
Platoncu esinine odaklanan o geometri
kaybolur. Kişiler ön tabakadan
yükseliyorlarmış, doğmakta olan
düşünceler gibi yüzeyde gelişiyorlarmış
gibi görünürler, doğanın ve yapayın,
insanın ve Tanrı’nın oluşumu içinde bir
yaşam akışı ve Epifanya’nm oyuncuları
çevresinde coşkulu bir dönüş yaratırlar.
Tümü de sarsılmış, şaşkınlık, endişe,
inanamama gibi duyguların pençesinde
kıvranan, hareketlerinde ve duygularında
oradan oraya savrulan kişilerdir. Güç
noktaları ve görünüm yönleri döne döne
eylemin merkezine yönelmekte ve orada
Tanrı’nm vahyiyle şiddet dinmektedir.
Sabit nokta Meryem’dir; İsa’ya gelince
merasimli bir düzenleme içerisinde
dönmekte ve önceden takdire dair gizli
bir anlam taşıyan müneccim kralın
kendisine getirdiği armağana doğru
eğilmektedir.
İlk planın ötesinde el kol hareketleri
yapan kâhin kadınlar yoktur ama
sanatçı, bunları resmeden mimar, onu
taklit eden genç yardımcıları, Tapınağın
yeniden yapımına katılan duvarcılar ve
doğramacılar görünmektedir. Soldaki
“Antik” dekorda, bir kemer tepesinden
kırılmıştır, ama harabeler arasında doğa
ve zorlu yaşam yeniden doğmaktadır.
Merkezde bir başka yükselme ve
birleşme simgesi egemendir: Kaçış
noktasındaki mimari yapılar üzerinde,
sütuna kadar, göğe kadar çıkan
merdivenler. Sağda savaş bütün
şiddetiyle sürmektedir. Leonardo erdem
ile akıldışılık arasındaki savaş gibi
şövalye ile ejderha arasındaki savaş
konusu üzerine çalışmalarını izler. Ufka
doğru açılan bu dekorda, hareketli
yığınlar hem efsanevi hem kahramansı
bir öfkeyle doludurlar: Pathos'a bir de
çöküş dönemiyle Rönesans arasındaki
sürekliliği vurgulayan simgesel bir
düşünce katılmaktadır. Geçmişin
harabeleri kemerler, sütunlar ve Tarih’in
merdivenleri arasında doğa köklerini
salmakta, hurma dallarını yeniden
yeşertmekte ve Tarih’in sütün ve
merdivenleri arasında, doğa yine
köklerini salmakta, palmiyeleri yeşile
dönüştürmekte, ağaçların gövdeleri
broncone alegorisinde olduğu gibi yani
Medici’lerin “çalılı dalı”ndaki gibi
yükselmektedir; aynı zamanda
kompozisyonun dengesi sağlanmakta
aynı zamanda “hayat ağacı” simgeleri
üretilmektedir.
Son A kşam Yemeği’nin tarihi ve
dinamiği
Leonardo perspektif aracılığıyla gerçek
mekânı, yanılsamayla yaratığı mekânın
derinliğinde genişletir. Işığın ve
figürlerin çizgisel kesinlemesiyle, bir
dizi “öykü”, tavır, hareket ve ifadeyle
dramatik olayı sahneler.
Tabanın çizimi (bugün artık pek iyi
seçilmiyor), duvara asılmış halılar,
TANIKLIKLAR VE BELGELER 143
tekneli tavan, uzaktaki manzara, Son
Akşam Yemeği'nin resmedildiği büyük
salonun perspektifinin “doğal” bir
biçimde yerleştirildiği izlenimi verirler.
Cepheden canlandırma sonucu, tabloda
temel ışık kaynağı yemekhanenin doğal
ışığı gibi soldan gelmektedir. Klasik
heykelleri anımsatan giysileriyle on iki
havari katı simetriler olmadan, ama üçlü
gruplar halinde dizilmişlerdir:
Heyecan dolu iki akım merkeze
yönelmekte, merkezde de Isa şarap
ayinini başlatmakta, konunun can
alıcısını noktasını da bu
oluşturmaktadır.
“içinizden biri bana ihanet edecek”:
Bütün tablo bu sözün dinamiğinden yola
çıkmakta, yüzlerde, ellerde yüce bir imge
tiyatrosu havasında bu sözün yankısı
sürmektedir. Usta işi bir “natürmort”
örneği olan süslü masa örtüsü ve
masanın üstündeki nesnelerin “uyumlu
birlikteliği”, neredeyse müzikal
armonilerden oluşan oyunlanyla,
kompozisyonun ritmik kesimine katkıda
bulunmaktadır.
Son Akşam Yemeği'nin üzerimizde
bıraktığı anıtsal etki yalnızca geniş
boyutlarından değil, mekân ve ışığın
egemenliği arasındaki ilişkiden ileri
gelmektedir. Sanki Leonardo, duvarlara
zamandışı ve bir anlık bir görüntü
çıkarmış gibidir.
Ne yazık ki 1498’te tamamlanan
resmin durumu uzun ömürlü olmadığını
çok çabuk belli edecektir. Bozulmanın
temel nedeninin genel olarak
Leonardo’nun teknik deneyleri olduğu
düşünülür; ama duvarın nemliliği ve
binadaki değişimler fresk olarak
düşünülmemiş ama daha yavaş
yapılabilmesi amacıyla a tempera
renklerle, çok ince organik maddelerden
çifte bir hazırlık sonucu elde edilen yağlı
boyalarla resmedilen tablonun
korunmasını güçleştirmiştir.
144 TANIKLIKLAR VE BELGELER
Sanatçı işi
makineler
U çak, denizaltı, otomobil, zırhlı
tank, asansör ve hatta bisiklet...
Araştırmacıların son çalışm aları
insanüstü, y arı şeytani bir
haberci, her türden buluşun
(hatta bunlara zaten yüzyıllardır
kullanılan buluşlar d a dahildir)
mucidi bir Leonardo efsanesinden
uzaklaşm ak gerektiğini gösteriyor.
Yine de Leonardo’nun yeni bir
teknolojik alfabe yarattığı inkâr
edilem ez.
A leti taşımak için askılarıyla lir ya da
erganun._____________________
Peder Sabba da Castiglione 1549 yılında
yayımlanan Anılar'mda Leonardo’nun
“fenerlerin gölgesinden kopartılan büyük
figürleri ilk bulan kişi“ olduğunu söyler.
Leonardo özdevinimli arabanın ya da
matbaanın, dikiş makinesiyle birlikte
insanın en önemli buluşları olduğunu
söyler.
Mimari bir yapıt onun için mekanik
ve hidrolik geniş bir organizmadır,
büyük özdevinim düşü bütün kenti
kapsar. Hiç yorulmadan geleneksel
görüşlerle, zamanının hayli ilerisinde
olan kendi sezgileri arasında
karşılaştırmalar yaparak, yıllar geçtikçe
yöntemini de geliştirir: Uygulamalar ve
teknolojiler değişir, aynı mekanik
öğelerin kullanılışını değişik makine ve
işlev türlerine uygular.
Silahlar: aerodinamik ve sözcük
haznesi
Leonardo’nun dik ya da eğik biçimde üç
boyutlu olan desenlerinde “anlattığı”
olguları gözlemlerken ya da hayal
ederken kullandığı bakış, tıpkı savaş
makinelerini inandırıcı ve baş
döndürücü kılan çözümsel grafik
yöntem gibi tektir. Özgür ve doğal
yaratıcılığı bunları dönüştürerek, işlevleri
yalnızca ütopik olan anlatıma, düş
gücüne dair, fantastik öğeler, estetik
gücü olan “bilimkurgu” öğeleri
koymasını sağlar.
Leonardo 1480 ile 1490 arasında her
türlü ve her düzeyde ateşli silaha merak
sarar: Fitilli çakmaklar ya da sarmalımsı
bir yayla donatılmış, “sonsuz” hidrolik
mimarileri anımsatan ateşlenen taşlar,
atışların hızını ve sayısını artırmak için
çok sayıda döner silahlıklı yelpaze
şeklinde ateş eden “orglu ya da 33 atışlı
tüfekler”, gemi topları, hatta “tekneli
tavanı” üzerinde dönerek epey hacimli
bir ateş üreten havantopu ve son olarak
da bir circumfolgore, yani toplarla
donatılmış dönen ve yuvarlak bir
platform.
Leonardo, tarihte ortaya çıkmış
silahlar için de çok renkli yeni adlar
önerir: Alcimandre, Alobrot, Arcab,
Attanases, Bricola, Carcaflotiles,Clirp, Clot,
Frolisto, Imilcrone, Martilatro, Stringula
vb. Arkhimedes’in bulduğu iddia edilen
Architronc adlı devrimci buharlı topu da
unutmayalım; bu silahın en şaşırtıcı üç
özelliğine bayılır: duman, saldırı,
titreşimler. Ölümcül patlayıcı
kurşunların etkilerine, yönlendirici
küçük kanatlı sivri kemer kafalı
mermilere, bir de Cotombrot gibi havai
fişekleri andıran alev çıkartan garip
güllelere övgüler düzmektedir.
Etkileyici ve korkutucu canavarca bir
canlandırma peşinde olmayan Leonardo,
daha çok düşman mermilerinin isabetini
azaltmayı sağlayacak bir aerodinamik
peşindedir. Onun “zırhlı aracı”
bilimkurgudaki uçan daireleri
müjdeler.
Denizcilik ve havacılık tasarımları
Mancınıklar dizisinde, ahşap, ipler,
öğeler arası eklemlemeler, tüm bunlar
olağanüstü bir geometri içinde yer alırlar
ve makinelerin etkilerini ve gücünü
artırırlar.
Vinci’nin yapıtı bilim ve teknoloji
çizimleri tarihinde tek olmasını,
yalnızca bitmek tükenmek bilmeyen
sıkıcı kanıtlara başvurmayan sunuş
tarzına değil, aynı zamanda bir sanat
yapıtı olmasına, bir designe f m işi
olmasına borçludur. Sienna’lı
mühendislerin birkaç yıl önceki
çizimleriyle, Leonardo’nun uçuşla
ilgili krokileri arasındaki fark ilgi
çekicidir.
T A N IK L IK L A R VL bi l ( .M I R H5
Yine de ağırlığı ve daha çok yeıv lıımr
mekanizmaları yüzünden kanalları
eklemlemek “ornilo!cr’’i havada yalın >a
insanın bir tek hareketiyle
yükselemeyecek gibi durmakladır, bilgin
Girolamo Cardano’nun Leonardo’nun
uçma hevesi konusundaki yorumu kısa
ve özlüdür: “Vinci denedi ve başarısız
oldu”. Planörleri kesinlikle daha
inandırıcıydı: Bir Leonardo makinesini
uçurmayı deneyen simgeci ressam
Arnold Böcklin’in girişimlerinden
bir yüzyıl sonra, yakın bir tarihte bu
deney başarıyla sonuçlanmıştır, bir
değişiklik olarak yalnızca ön tarafa
ağırlığı dengeleyecek bir şey
eklenmiş, bir de çok hafif maddeler
kullanılmıştır.
Denizcilik ve deniz altı makineleri
gerçeğe daha yakın olmuştur:
Leonardo’nun hayatının son
dönemlerinde, Milano’da, Vitrivius’u
yayımlayan Cesariano, Sforza
Şatosu’ndan Como Gölü’ne kadar deniz
altından gidebilmiştir. Leonardo
insanların ve hayvanların yüzüşlerini
inceleyerek, açık eller, su altında nefes
almayı sağlayabilecek sistemler ve su
üstünde yürümek için şamandıralar
çizmektedir. Zaman ölçüsünün ve yıldız
hareketlerinin, armoninin ve mekaniğin
arasındaki ilişkilere de aynı şekilde
hayranlık duymuştur.
Daha garip bir düşüncesi de, B
elyazmasmda 20^’de bulunur: “ayaktan
uyandıran bir çalar saat”. “Bu zamanını
tutumlu harcayanlar için ayaklı bir
saattir. Şu şekilde çalışır: Huni karşı
terazide bulunan miktar kadar suyu kaba
aktardıktan sonra, terazi kalkar ve
suyunu ilk kaba döker, o zaman bu
sonuncusunun ağırlığı ikiyle çarpıldığı
için, uyuyan kişinin ayaklarını şiddetle
havaya kaldırır ve insan da uyanarak
işine gider”.
146 TANIKLIKLAR VE BELGELER
Tiyatro makineleri
Şölenler ve tiyatro gösterileri için yaptığı
dekorlar ve makineler üzerine
desenlerden çoğu bugün kaybolmuş
olmasına karşın, bazıları Codex
ArundeVde saklanmıştır; Poliziano’nun
Orpheus’u için hazırladığı düzenekler de
bunlar arasındadır: Ağırlıkları
dengelemek için kullanılan yüklerle bir
dağ açılır ve cehennemin içinden Plüton
birden ortaya çıkar.
Codex Atlanticus’ta bir otomat olan
Ocel della commedia (komedya kuşu),
Floransa’daki Paskalya bayramı için
geleneksel araba patlatma törenleri için
kullanılan colombina’yı (güvercin)
hatırlatır. Plinius’un tasvir ettiği daire
biçiminde bir sahne düzeneğine sahip
olan Curius Tiyatrosu da bir
elyazmasmda canlandırılmıştır: Çok ince
uygulanmış bir geometri ilkesi
uygulaması aynı anda iki değişik tiyatro
oyununun sahnelenmesini
sağlamaktadır.
Simya ve tarım
Leonardo’nun tasarladığı ziraat
makineleri onun teknoloji alanındaki
gelişimini (bir tek enerji kaynağının dizi
halinde sonuçlar ortaya koyduğu 18.
sayfadaki otomatik sıkma makinesine
bakınız), resim “reçeteleri” için malzeme
arayışını da gösterir. F elyazması 42^’de
Leonardo “esnek” bir destek (ya da bir
levha) üretmek için “kimya sanatı”
yöntemlerini anlatmaktadır. Bu “plastik
madde”yi değişik renkten karışımlarla
birlikte kaynatarak, içine “inek ve öküz
işkembelerini karıştırarak“ ya da bir
“Milano lahanası ya da marul yaprağı
kullanarak” pişirmektedir. Codex
Atlanticus’ta (64^) “kral suyu” (nitrik asit
ve kloridrik asit karışımı) konusunda
şöyle yazmaktadır: “Güneşi eritir”.
Aslında bu simya “dönüştürümünü”
düşündüren, ’’yapıtları altına boyamak
için” kullanılan “reçete”lerin öncesindeki
çok tipik bir simyacı gözlemine karşılık
gelen altın gümüş ayrımı yöntemidir.
Leonardo sahte ve uyduruk bilimleri
acımasızca eleştirir: Astroloji ve ruh
çağırma, aldatıcı fizyognomoni, el falı ve
simya böyle bilimlerdir. Yine de
simyanın kimyaya yaklaştığı ölçüde
saygıdeğer olduğunu düşünmektedir:
Damıtmaya ilgi duyar, imbikler çizer ve
porselenden imbik yapma şeklini
tanımlar.
Leonardo üç türlü temel soğutma
yöntemi - “şapkalı”, ’’sürekli” ve
“akıntıya karşı” soğutma- ve
simyacılarmkine benzeyen fırınlar çizer;
renk ve resim cilası yapabilmek için
aseton ve diğer temel çözümleyicileri
damıtır. Son olarak da kırılmaz fincan ve
kaplar, cam ya da sert taş taklitleri ve
maden eritme, “dondurma”, plastik elde
etme, değişik kaplamalar gibi her türden
işlemler düşlemektedir.
Napoleon’un mu yoksa Salai’nin mi
bisikleti?
Codex Atlanticus’un yakın zamanda
onarılması sonucu, bir sayfanın “açık
saçık” desenlerin bulunduğu arka
tarafında (tamamlanmamış, belirsiz,
neredeyse çocuksu) bir bisiklet taslağı
ortaya çıktı: Acaba Leonardo’nun elinden
mi çıkmıştır bu? Hiç kuşkusuz hayır.
Atölyesinde çalışan çocuklardan biri mi
yapmıştır bunu peki? Acaba bu taslak
Ladislao Reti’nin ima ettiği gibi Codex‘e
Napoléon zamanında Fransa’ya getirildi­
ğinde ya da yakın tarihteki bir onarım sı­
rasında mı eklenmiştir? Bu bisiklet tipi
daha çok 1820 dönemini düşündürmek­
te değil midir? Augusto Marinoni için
taslağın sahiciliği kesindir: “Geniş
açıklıkları bulunan küp biçiminde dişli
tekerlekleriyle bu zincirli taşıt tipi,
yalnızca Leonardo’nun yakın bir tarihte
bulunmuş olan Codex Madrid I’deki bir
deseninde (10a) bulunur. Resme yeni
başlayan bir öğrenci, ustanın -sıradışı bir
şekilde kâhince- bisikleti bulma
sürecinin ilk evresini gösteren bu çizimi
çalışmak için beceriksizce kopya
etmiştir...”
Sayıların verdiği zevkler ve imkânsız
buluşlar
Leonardo hesaplardan çok hoşlanır: Kimi
zaman mekanik buluşlarından ve ırmak
ile ilgili projelerinden fazlasıyla kâr elde
etmeyi ummakta, kimi zaman da
çemberi dördüllemesini çözmek için
köşegenlerin “sonsuz” kenar sayıları
üzerine düşünmekte ya da hemen hemen
mantıklı görünen makineleriyle
rahatça taşıyabileceği
ağırlıkları yüz milyarlarla
çarpmaktadır. Kara ve
deniz mesafelerini ölçmek
için yöntemler gündeme
getirmiştir. Oldukça yakın
bir tahminle dünyanın
çapının yaklaşık 12.500 km ^ ’
1 1 V 1 ••
olduğunu duşunmuş, ama
••
Akdeniz’deki liman sayısının 40.200’den
TANIKLIKLAR VIi BIİI.CİEI İ R 147
az olmadığı sonucuna da varmıştır.
Pacioli’yle karşılaşmasından önce,
Leonardo basit aritmetik konularında
zorlanıyordu: Codex AtlanticusXa “tek
sayıların kare kökü olmadığını”
yazmaktadır. Diğer taraftan 30 Kasım
1504 tarihli tuhaf bir notta şöyle sevinir:
’’Aziz Andreas gecesi, gece mum erirken,
gece ve üzerine yazdığım kâğıt biterken,
bir saatten az bir zamanda çemberi
dördülleme problemini çözdüm.”
Telefonlar ve tek dürbünler
insanların haberleri birbirlerine çabuk
aktarabilmeleri için bir tür ’’içiletişim”
zinciri çizen Leonardo “yüz bin yüz evde
yüz bekçi on beş dakika içinde
yeraltından bu haberleri yankılayacaktır”
diye yazar (B elyazması, 23a). Codex
Atlanticus’taki bir kehanetinde “en uzak
bölgedeki insanların birbirleriyle
konuşacağı ve birbirlerine yanıt
verebilecekleri” günün haberini verir.
Ama dönemi düşünürsek söz konusu
olan telefonun icadı değil yalnızca
’’karşılıklı mektup yazmak”tır (1033^).
Keşif sahibi Leonardo her şeyden önce
hayranlık içinde şunu salık veren
gözlemcidir: ’’Gezegenlerin doğasını
görebilmek için damı aç” ve “ayı büyük
görebilmek için kendine gözlük yap”,
son olarak da “bir kâğıt yaprağı al, dikiş
iğnesi ile onda delikler aç ve o
deliklerden güneşe bak” (Codex
n.;._ Trivulziano, 12a) ve şu sonuca
j§&\ ulaşır: “Güneş
kıpırdamamaktadır”.
y
ç ürekli hareketin incelenmesi
gjjSp^ ^ (yanda); sol sayfada yakın tarihte
Codex Atlanticus'ta bulunan bir bisiklet
taslağı (Acaba Leonardo’nun kendisine mi
aittir?)________________
148 TANIKLIKLAR VE BELGELER
“Leonardoculuklar
ve La Gioconda’ya
tapınmalar”
Leonardoculuk XIX. yüzyılda
doruğa ulaşır ve yankısı
yüzyılımızın öncü sanat
hareketlerinde de sürer. Leonardo
her yerdedir: edebiyatta,
sinemada, tiyatroda, m üzikte ve
bugün değişik mültimedya
araçlarında. Önlenemez bir
yükselişle, L eon ardo’nun sanatını
kitle iletişim araçlarının yayın
çılgınlığı istila etmiştir.
c c t eonardoculuklar ve
L^ L a Gioconda’ya
tapınmalar” sergisi için
kaleydoskopik amblem.
L a G io c o n d a
La Gioconda efsanesi de 1550 yılında bir
gün Vassari’nin epey ayrıntılı ama hayali
betimlemesiyle başlar, Vassari kirpikler
gibi var olmayan ayrıntılar üzerinde
özellikle durur. 1625 yılında
Fontainebleau şatosunda resmi gören
Cassiano del Pozzo, şöyle der: “Sözden
başka eksiği yok”. 1800’de Monna Lisa
Bonaparte’m odasına yerleştirilir. 1804’ten
beri Louvre Müzesi’nde sergileniyor, onun
için zaman içinde vampir, hayali yaratık,
sfenks, sahte sapık, aşk nesnesi, laik
Meryem ya da büyük fahişe, femme fatale,
erdişi simgesi, Eskilerin hayal gücünün ya
da çağdaş düşüncenin ete kemiğe
bürünmesi, bir gülümsemenin resmi
denmiştir.
Sade onda “dişiliğin özünü” bulurken,
romantik edebiyat ve décadance edebiyatı
(Oscar Wilde, Walter Pater, Joséphin
Péladan, George Sand, Jean Lorrain, Jules
Laforgue) için ise erdişi bir melek gibi
sözle anlatılamayacak anlaşılmaz bir
hayalettir.
21 Ağustos 1914’te La Gioconda
Vincenzo Peruggia adlı bir İtalyan
tarafından Louvre’dan çalınır. İki yıl sonra
Floransa’da tekrar ortaya çıkacaktır.
Picasso’dan şüphelenilmiş, Apollinaire
haksız yere hırsızlıkla suçlanmış,
d’Annunzio ise boş yere bu hırsızlığa
ilham verenin kendisi olduğunu
söylemiştir. Bu olay tabloyu daha da ünlü
kılmış, yüce ya da alçak bir serap (Roberto
Longhi için “bir parça yavan ekmek
dilimi”dir) ve kendinden geçmiş sanat
düşmanlığının hedefi haline getirmiştir.
II. Dünya Savaşı’nda emniyette olması
için Amboise’da kısa bir sürgüne gider.
1952’de La Gioconda’nın elli iki versiyonu
sergilenmiştir. Bunlardan bazıları da
özgün yapıt olarak tanınmışlardır. 1956’da
bir saldırıya uğramış, sonra 1963’te
Amerika’ya, 1974’te Japonya ve Rusya’ya
bir zafer yolculuğuna çıkmıştır.
Monna Lisa’da hamilelik ya da hastalık
belirtileri görenler de vardır. Zamanla ona
deniz kızı, I. François’mn metresi ya da
Atlantis Kraliçesi gibi yeni değişik
kimlikler mal edilmiştir. Sanat tarihçileri
onu Reims’m meleğiyle, Ortadoğu’daki bir
Roma mozayiğiyle ya da Kamboçya’daki
bir Khmer kralıyla karşılaştırmaktadırlar.
Efsanevi bakışı bir Monna Lisa sendromu
oluşturur: Ona bakan gülümseyişinin esiri
olur, gülümseyiş gitgide bilmecemsi,
tanımlanamaz bir havaya bürünür, o
zaman da tablonun bütünü gizemli bir
ayna örneğine dönüşür.
1914’te o zamanlar daha süprematizm
ressamı olmayan Maleviç La Gioconda’yı
iki haçla çizer. Kısa bir süre sonra dadaist
ressam Marcel Duchamp ona bıyık takar
ve saygısızca LHOOQ diye alay eder (Elle
a chaud au cul, [kıçı terlemiş]).
1965’te Paris’teki Fels Galerisi, Bay,
Bury, del Pezzo, Erro, Filliou, Gnoli,
Klasen, Rotella gibi sanatçıların katkısıyla,
bir “La Gioconda şöleni” tertipler. “Mona
Lisa Uzmanı Üstün G. M. & G. G. Marcel
Duchamp’m Yüksek Himayesindeki” bu
şölende Duchamp bir iskambil kartının
arkasına ünlü bayanın resmini bile çizer.
“F ü tü ris t” L eo n ard o
Fotodinamizm ve aeroresim üzerindeki
kuramları Leonardo’dan esinlenen İtalyan
fütüristleri özellikle makineye olan
coşkulu yakınlıklarıyla teknolojik ve
mimari ütopyaları açısından ona çok
yakındırlar. Ama La Gioconda’dan nefret
ederler. Carra onu “yavan” diye
değerlendirir, Ardengo Soffici ise “aptal
koca kafasını” eleştirir, ancak ishal ilacı
olarak işe yarayacağını söyler. Diğer
taraftan Ungaretti şöyle düşünecektir:
“Belki de fütürizmin eksiği Leonardo gibi
bir adamdı, zamanının biliminden ve
sanatından hiç geri kalmayan biri, sanatı
bilimin yolculuk ettiği yere getirmeyi
becerebilirdi. Sanatın büyülü yönü
[fütürizme] tamamen kapalı kalmıştır.”
(Fütürizm Üzerine, 1927).
TANIKLIKLAR VE BELGELER 149
T i y a tr o d a ve ş a r k ıla r d a
“Leonardovari” bir romancı olan Jules
Verne, 1874’te Monna Lisa ad-lı bir komedi
yazar. “Leonardo’ya tapanlardan” biri olan
d’Annunzio bir Kayalıklar Madonnası, bir
Leda ve Kuğu yazmış, bir de en
önemlisi La Gioconda’y ı Çalan Adam
adında bir film senaryosu kaleme
almıştır.
Bob Dylan, Nat King Cole ve Elton
John Leonardo’dan şarkılar yapmışlar.
Eisenstein, Tarkovsky, Dali ve Bunuel gibi
büyük yönetmenler de Leonardo
efsanesini kendisine yaraşır bir
biçimde, yani sinemada
canlandırmışlardır.
Sanat, sosyoloji, göstergebilim
Leonardo simgecilerden, Raffaello öncesi
akımın sanatçılarından, izlenimcilerden,
kübistlerden, gerçeküstücülerden Pop
Art’a, Kavramsal Sanat’a, Fluxus’a ve
grafitizme kadar birçok sanatçıyı
etkilemiştir. Efsanesi çağdaş sanatı sanki
bir takıntı gibi meşgul etmekte, örneğin
Jean Margat’nm Bizarre adlı yapıtı
içerisinde 1959’da yayımladığı “La
Gioconda Kırıcılık Üzerine” ve 1969’da
Jean Suyeux’nün Jeux Joconde’u gibi
şaşırtıcı yapıtları doğurmuştur. Bu
alandaki sayısız inceleme ve
monografilerin tamamını gündeme
getirmeyerek, yalnızca La Gioconda
konusundaki büyük sergileri
anımsatabiliriz; 1971’de Tokyo ve
Paris’teki Man Ray’in tanıttığı sergi ve
1978 Duisburg sergisi, aynı zamanda
Whitney Museum’da “Art About Art” ve
1993’te Louvre’da, “La Gioconda
Çevresinde” adlı bir bölümle birlikte
“Kopyalamak Yaratmak” sergisi.
1972’den bu yana Archivio dei
Leonardismi (ki 1993’ten bu yana
Museo ideale de Vinci’ye bağlıdır),
Leonardo’nun yapıtının her türlü
kullanılışının bütün belgelerini
toplamaktadır.
150 EKLER
KAYNAKÇA
Yaşamöyküleri
- Bibliografía Vinciana, Ettore Verga yönetiminde,
Milano, 1931.
- Bibliotheca Leonardiana 1483-1989, Mauro
Guerrini, Milano, Editrice Bibliografia, 1990.
- Raccolta Vinciana (1 9 0 5 -1 9 9 5 arasında
yayımlanan 2 6 sayı) Ettore Verga yönetiminde
ve günümüzde Agusto Marinoni yönetiminde.
- Achademia Leonardo da Vinci. Journal of
Leonardo Studies and Bibliography of Vincia, Cario
Pedretti yönetiminde, 8 cilt, Floransa, Guinti,
1988-1995.
- Carlo Pedrett. A Bibliography of his Work on
Leonardo Da Vinci and ihe Renaissance, Pellerano
Ludmer, J. yönetiminde, Los Angeles,
University of California, 1984.
Leonardo da Vinci’nin Yazıları
- Les Carnets de Léonard de Vinci, P. Valéry’nin
önsözü, E. Mac Curdy’nin giriş, tasnif ve
notlarıyla, Paris, Gallimard, 1942.
- Traité de la peinture, A. Chastel tarafından
çevrilen ve sunulan metinler, Paris, Berger-
Levrault, 1987.
- Manuscrit sur le vol des oiseaux, yayıma
hazırlayan A. Marinoni, çeviren S. Bramly,
önsöz André Chastel, Paris, Les Incunables,
1989.
- The Litterary Works of Leonardo de Vinci, A
Commentary to J. P. Richter’s Edition by C.
Pedretti, Los Angeles University of California
Press, 1977.
Sergi Katalogları
- Le Codex Hammer de Léonard de Vinci, Jane
Roberts yönetiminde, sergi katalogu ve C.
Pedretti’nin girişiyle, Paris, 1982.
- Laboratorio su Leonardo, Milano, IBM, 1983.
- Lenardo: il Códice Hammer e la Mappa di Imola
presentad da Cario Pedretti, Bologna sergisi
katalogu, Floransa, Giunti Barbera, 1985.
- Léonard de Vinci ingénieur et architecte, Paolo
Galuzzi ve Jean Guillaume yönetiminde, sergi
katalogu, C. Pedretti’nin girişi, Montreal Güzel
Sanatlar Müzesi, 1987.
- Leonardo da Vinci, Londra sergisi katalogu, M.
Kemp ve J. Roberts yönetiminde, Yale
University Press, 1989.
- Leonardo artista delle macchine e cartógrafo, R.
Campioni’nin sergi katalogu, C. Pedretti’nin
sunuşu, Floransa, Giunti, 1994.
- Les Ingénieurs de la Renaissance de Brunelleschi à
Léonard de Vinci, P. Galuzzi yönetiminde,
Floransa, Giunti, 1995, Fransızca çevirisi Cité
des sciences et de l’industrie pour la traduction
française, Paris, 1995.
- Leonardo da Vinci. Délia Natura, peso e motto delle
acque. Il Codice Leicester, Venedik, Milano ve
Roma sergi katalogu, F. Zeri’nin sunuşuyla,
Milano, Electa, 1995.
İncelemeler ve Monografiler
- Leonardo Saggi e ricerche, Leonardo’nun
doğumunun 500. yıl dönümünün kongresi,
Roma, Istituto poligrafico di Stato, 1954.
- Leonardo e Milano, antoloji, G. A. Dell’Acqua
yönetiminde, Milano, Banca popolare di
Milano, 1982.
-Alberti de Mazzeri, S., Leonardo da Vinci, Paris,
Payot, 1984.
-Baktin, L. M., Leonardo da Vinci, Roma-Bari,
Laterza, 1988.
- Baldini, U., Un Leonardo inedito, A. Paolucci ve
A. M. Petrioli Tofani’nin sunuşuyla, Floransa,
Università Intemazionale dell’Arte, 1922.
-Béguin, S., Leonardo da Vinci, Paris, Louvre -
RMN, 1988.
-Beltrami, L. yönetiminde, Documenti e memorie
riguardanti la vita e lae öpere di Leonardo da
Vinci, Milano, Treves, 1919.
- Berdini, F., La Gioconda chi é? F. Cardini’nin
sunumuyla, Roma, Tomo edizioni, 1989.
- Bora G.’nin yönetiminde, Disegni e dipinti
leonardeschi delle collezioni Milanoesi, Milano,
Electa, 1987.
- Bramly, Serge, Leonardo de Vinci, Paris, J.- C.
Lattés, 1988.
- Brion, M., Leonardo de Vinci, Paris, Albin Michel,
1952.
- Caroli, F., Storia della fisiognamica. Arte e
psicologia da Leonardo a Freud, Milano,
Mondadori, 1995.
- Chastel, A. Art et humanisme à Florence au temps
de Laurent le Magnifique, Paris, P.U.F, 1952.
- Chastel, A., L’Illustre Incomprise, Paris,
Gallimard, 1988.
- Cianchi, M., Les Machines de Léonard, C.
Pedretti’nin girişi, A. Vezzsi’nin ikonografyasi,
Floransa, Becocci, 1982.
- Clark, K., A catalogue of the Drawings of Leonardo
da Vinci in the Collection of Her Majesty The
Queen at Windsor Castle, Cambridge, 1935, 2.
baskı, C. Pedretti’nin katkısıyla, Londra, 1968.
- Cogliati Arano, L., Marinoni, A. yönetiminde,
Leonardo alVAmbrosiana, Milano, Electa, 1982.
- De Micheli, M., Leonardo, l’uomo e la natura,
Milano Feltrinelli, 1952.
- Eissler, K.R., Leonardo de Vinci, Psikanalitik
inceleme, Paris, P.U .F., 1980.
- Fiorio, M.T., Marani, P. C. yönetiminde,
Leonardeschi a Milano. Fortuna e collezionismo,
Milano, Electa, 1991.
- Firpo, L., Leonardo architetto e urbanista, Turin
Utet, 1971.
- Freud, S., Un souvenir d’enfance de Léonard de
Vinci, Paris, Gallimard, 1987.
- Garin, E., Scienza e vitale civile del Rinascimento,
Bari, Laterza, 1980.
- Gille, B., Léonard et les ingénieurs de la
Renaissance, Paris, 1964.
- Gombrich, E.H., Apelle’s Heredity, Oxford,
1976.
- Gould, C., The Artist and the Non-Artist, Boston,
N.J.G.S., 1975.
- Guillerm, J.P ., Lille, Tombeau de Léonard de
Vinci, le peintre et ses tableaux dans l’écriture
symboliste et décadente, Presses universitaires,
1981.
- Heydenreich, L. H., Invito a Leonardo, I’Ultima
Cena, C. Bertelli’nin önsözüyle, Milano,
Rusconi, 1982.
- Kemp, Martin, Leonardo da Vinci, Le mirabili
operaioni della natura e dell’uomo, Milano,
Aenoldo Mondadori, 1982 (Londra, 1981).
- Gérard Maïdani, J. P., Léonard de Vinci,
Mythologie ou théologie?, Paris, P.U.F., 1994.
- Marani, P. C., Leonardo, Milano, Electa, 1995;
Leonardo de Vinci, Fransızca çevirisi Françoise
Lifran, Gallimard/Electa, 1996.
- Marani P. C. ve A. Vezzosi yönetiminde
Leonardo. La pittura, metinler: Argan, Berti,
Marchini, Brown, Alpatov, Kustodieva,
Heydenreich, De Campos, Becherucci, Gould,
Brizio, Rosci, Russoli, Repinska, Arasse,
Pedretti, Huyghe, Clark, Rudel, Meller, Calvesi
ve Fabian; Floransa, Giunti, 1977 ve 1985.
- Migliore S., Tra Hermes e Prome. Il mito di
Leonardo nel Decadentismo europeo, De C.
Pedretti’nin girişiyle, Floransa, Olsckhi, 1994.
- Ottino dalla Chiesa, A. yönetiminde, L’opera
compléta di Leonardo pittore, M. Pomilio’nun
sunuşuyla, Rizzoli, 1967.
- Pedretti, C., Leonardo Architetto, Milano, Electa,
1978.
- Pedretti, C., The Codex Atlanticus of Leonardo da
Vinci. A Catalogue of Its Newly Restored Sheets,
New York, 1979.
KAYNAKÇA 151
- Popham, A.E., The Drawings of Leonardo da
Vinci, Londra, 1946, Paris.
- Reti, L. yönetiminde, Leonardo, Mondadori,
Milano, 1974.
- Richard Turner, A., Inventing Leonardo,
Berkeley-Los Angeles, University of California
Press, 1993.
- Solmi E., Şerittin vinciani. Lefonti dei Manoscritti
di Leonardo da Vinci e altri studi, d’E. Garin’in
sunuşuyla, Floransa, La Nuova Italia, 1976.
- Valéry, P., Ecrits sur Léonard, œuvres, Paris, La
Pléiade, Gallimard, 1957.
- Yourcenar, M., Le Temps ce grand sculpteur,
Paris, Gallimard, 1983, yeni baskı 1991.
- Bulletin de l’Association Leonardo de Vinci,
Amboise (Jean Guillaume, “Leonardo da Vinci
ve Fransız Mimarisi”, no 15, Aralık 1975)
Alessandro Vezzosi’nin yapıtları arasında:
- Leonardo’s Return to Vinci: The Countess de
Béhague Collection, C. Pedretti’nin girişiyle,
Amerika’daki gezici Berkeley sergisi katalogu,
1980, New York, Johnson Reprint, 1981.
- Leonardo dopo Milano, giriş C. Pedretti, metin:
G. Dalli Regoli ve P. Galluzzi, Florensa, Giunti,
1982.
- Leonardo e il Leonardismo a Napoli e a Roma, giriş
C. Pedretti ve değişik yazarların katkısıyla, sergi
katalogu, Florensa, Giunti, 1983.
- Codicie marchingegni 1 4 8 2 -1 5 1 3 , Vinci, 1993.
- La toseana di Leonardo, Floransa, Becocci, 1984.
- Leonardo. Art Utopia and Science, C. Pedretti’nin
girişiyle, Toronto sergisi katalogu, Floransa,
Giunti, 1987.
- Leonardo scomparso e ritrovato, giriş C. Pedretti,
sergi katalogu, bildiriler: M. Calvesi, L. Firpo,
A. Marinoni, C. Pedretti, Floransa, Giunti,
1988.
- Attualitâ di Leonardo, C. Pedretti’nin girişiyle,
Roma sergisi katalogu, Floransa, Giunti, 1989.
- Vinci e Leonardo, II sigillo dei Vinci, Strumenti-
Memoria, Vinci, 1989.
- Leonardo da Vinci, Aktualitàs és mitoz, Museo
ideale, Vinci-Floransa, Budapeşte sergisi
katalogu, 1991.
- Arte e cultura della terra, II vino di Leonardo,
Floransa, Morgana, 1992.
- Le trame del genio, Prato, Texma, 1995.
- 1 Vinci nelle Vite del Vasari, Vinci, M1LDV, 1996.
Bir Cd-Rom:
- Leonardo. La pittura digitale, Floransa, Acta,
1988.
152 EKLER
L.V. = Leonardo da Vinci
MILDV = Museo ideale
Leonardo Da Vinci
KAPAK
Ö n kapak: La G ioconda
(L .V .), aynntı,
Ambruaz kütüphanesi,
M ilán. C odex
Atlanticus, 1 5 8 b 1 5 1 3 ’e
doğru, bir vida
m akinesi için resim.
Paris, Louvre Müzesi.
Arka kapak: K ayalıklar
M adonnası (L.V .),
ayrıntı, bkz. s. 5 5 , Son
A kşam Yemeği, ayrıntı,
bkz. s.77.
Sırt: Vitruvius’a göre
oranların incelenm esi,
ayrıntı bkz. s.67.
GİRİŞ
1. L.V., Betleem yıldızı
ve diğer çiçekler,
1 5 0 8 ’e doğru,
W indsor R L 12424.
2 -3 L.V., K ayalıklar
M adonnası, ayrıntı,
Paris Louvre Müzesi;
L ed a incelem esi,
ayrıntı, 1 5 1 0 ’a doğru,
W indsor RL12 5 1 6 .
4 - 5 L.V., Kasırga
incelem esi, ayrıntı,
1 5 0 8 -1 5 1 0 ’a doğru,
W indsor R L 1 2 6 6 9 ve
Müjde’nin meleğinin
ayrıntısı, Floransa,
M anastır Yemekhanesi.
6 -7 L.V., L eda saç
incelem esi, ayrıntı,
W indsor R L 1 2 5 1 6 ve
Salla delle Asse,
ayrıntı, M ilano, Sforza
şatosu.
8 -9 L.V., Tufan, ayrıntı,
1 5 7 6 ’ya doğru,
W ind sor R L 1 2 3 7 8 ve
RESİM LER LİSTESİ
G inevra B enci’nin 1 6 -17a Vinci, Guidi
Portresi, ayrıntı, bkz s. kontlarının şatosunun
39. kulesi ve S. Croche
11 L.V., Su burgaçlarını kilisesinin pencereli
gözlem leyen, düşünen çam kulesi.
adam incelemesi 18ü A chadem ia Leonardi
(acaba ideal bir Vinci’nin Vinci
otoportre midir?), gravürlerinden
1 5 1 3 -1 5 1 6 ’ya doğru, altısından biri, 1 4 9 8 ’e
W ind sor R L 12579. doğru.
18a L.V., Otom atik
BÖLÜM I ufalayıcı (zeytin ya da
ceviz sıkm a aleti),
aynntı, 1 4 9 4 -1 4 9 6 ’a
12 L.V., Karakter ve
doğru, M adrid l
ürem e üzerine notlarla
birlikte anatom ik elyazm ası, 4 6 b .
incelem eler, 1 5 0 6 - 1 8 -1 9 L.V., Geometri
1 5 0 8 ’e doğru, W eim ar, n o tlan , 1 5 1 7 -1 5 1 8 ’e
Schlossm useum . doğru, C odex Arundel,
13 Taştan alçak 2 4 5 a> ayrıntı.
kabartm a, 10. yy., 19 L.V. V inci’deki
V inci, Greti’deki Doccia değirmeninin
St.A nsano Roman çarklarım ve renkleri
Kilisesi. öğütme incelem eleri,
14ü L.V. İnsan rahmi, 1 5 0 4 ’e doğru, Cod.
1 5 1 0 ’a doğru, ayrıntı, A ti, 7 6 5 a, aynntı
W indsor R L 1 9 1 0 2 b . 20ü Leonardo tarzı altı
14a 8 Kasım 1 4 5 8 ’de köşeli karolar, XVI.
Vecchietti Rucellai yy.’dan kalma Endülüs
çinisi, Budapeşte
sözleşm esinin altında
Iparmüveszeti müzesi,
Ser “Pietro” (Piero) Da
MILDV’nin yeniden
V inci noter nişanı. Los
Angeles, Belt Library kurduğu şekliyle.
o f Vinciana. 20a A zize M aria
1 4 -1 5 1 4 5 7 yılı Antonio M adelena, Neri di Bicci
Da V inci’n in kadastro ve Rom ualdo’ya mal
üzerindeki edilen çok renkli
beyannam esi, aynntı, tahtadan Donatello
Floransa Devlet Arşivi. biçem inde, 1455.
16 S. “Chom unis de Em poli, Collegial
V inci”nin Ortaçağ Müzesi (Vinci S. Croce
nişanı, Floransa, Kilisesi’nden
Ulusal Bargello gelmektedir).
Müzesi. 2 0 -2 1 L.V., Arno
1 6 -17ü Guelfe sapması için incelem e,
taraftarlarının ayrıntı, 1 5 0 3 ’e
kom utanlarının doğru, W indsor
V inci’deki S. Croche R L 12685.
kilisesi haritası, ayrıntı, 21 Giovanni Pisano,
1 5 8 0 ’e doğru, P eygam ber, Pistoia’da
Floransa, Devlet Arşivi. Kutsal Andrea
Kilisesi’nin kürsüsü,
ayrıntı, 1 2 9 8 -1 3 0 l ’e
doğru.
22so l D onatello’nun
atölyesi (acaba
Bartolom eo Bellano
m u?), M adonna
d ell’Accoglienza,
m erm erden alçak
kabartm a, ayrıntı,
Orbignano S. Maria
del Pruno Kilisesi.
22sağ M ino da Fiesole
ve atölyesi, Çocuk İsa
ve M eryem , 1 4 6 5 -
1 4 6 7 ’e doğru, Em poli,
Collegial müzesi.
2 2 -2 3 L.V., Aziz M aria
della N eve M anzarası,
1 4 7 3 , Floransa,
M anastır Yemekhanesi
resim ler bölümü.
BÖLÜM II
2 4 Müneccim K ralların
Tapınm ası, aynntı,
Floransa, M anastır
Yemekhanesi.
2 5 A. V errocchio,
Yunuslu Ç ocuk, ayrıntı,
1 4 7 3 -1 4 8 l ’e doğru,
tunç, Floransa,
Palazzo Vecchio.
2 6 A. V errocchio, Davut,
aynntı, Ulusal Bargello
Müzesi.
2 6 - 2 7 Loranza di Credi
(acaba Leonardo’yla
birlikte m i?), Müjde,
1 4 7 8 ’e doğru, tahta
üzerine yağlıboya,
1 6 x 6 0 cm , Paris,
Louvre.
2 7 so l A. Verrocchio
atölyesi (Leonardo’ya
mal edilen) M adonna
D reyfus, 1 4 7 0 ’e doğru,
tahta üzerine
yağlıboya, 1 5 ,7 x 12,8
cm , W ashington
Ulusal Galeri.
27sag A. V errocchio’nun
atölyesinde Leonardo,
K aranfilli M eryem ,
1 4 7 2 ’ye doğru, tahta
üzerine yağlıboya, 6 2 x
4 7 ,5 cm , M ünih, Alte
Pinakothek.
2 8 M an zara, aynntı, bkz
s. 2 2 -2 3 .
2 8 -2 9 Verrocchio
atölyesi (Perugino’ya
m al edilm iştir), İki
M elek A rasındaki
Çocuklu M eryem ,
manzara aynntısı
(acaba Leonardo’nun
müdahalesi olmuş
mudur?), 1 4 7 2 ’ye
doğru, Londra Ulusal
Galeri.
3 0 Acaba A.
V errocchio’nun
atölyesinde yapılan bir
Leonardo mu?, Çocuk
İsa, 1 4 7 0 -1 4 8 0 ’e
doğru, pişm iş toprak,
3 0 x 4 0 x 2 1 cm ,
Roma, Aglietti
Gallaudt koleksiyonu.
31 sol A. Verrocchio
atölyesi (Leonardo’ya
mal edilm iştir), Scipion
profili, m erm er, Paris,
Louvre.
31sag L.V., Kondottiero
Profili, 1 4 7 3 -1 4 7 7 ’e
doğru, Londra, British
Museum.
3 2sol A. V errocchio Aziz
T om as’nın İnançsızlığı,
ayrıntı, 1 4 6 8 -1 4 8 l ’e
doğru. Floransa,
O rsanm ichele.
32sağ L.V., Kıyafet
incelem esi, 1 4 7 1 -
1 4 7 5 , tutkal boya, 2 8
x 15, özel koleksiyon.
33orta Giovanni Batista
Utili, Üç Başlı M elek ve
Tobie, Santa Maria del
Fiore’nin kubbesinin
çalışm alarının ayrıntısı,
1 4 7 0 ’e doğru,
Floransa,
Bartolini-Salim beni.
33alt Ghcrardo
M echini’ye mal
edilm iştir, Santa Maria
del Fiore fenerinin
restorasyonu esnasında
kurulan iskele, 1 6 0 1 ,
Floransa, M anastır
Yem ekhanesi resimler
bölümü.
3 4 Vinenso Borgini
tarafından yapılan
Floransa vaftiz yeri
temsili, Discorsi
Giunti, Floransa,
1584.
3 4 -3 5 Leonardo da Vinci
ve V errocchio atölyesi,
Müjde, 1 4 7 0 -1 4 7 5 ,
tutkal ve yağlıboya
üzerine, 9 8 x 2 1 7 cm ,
Floransa, M anastır
Yemekhanesi.
36ü Müjde’nin bir
ayrıntısının
radyografisi, Floransa,
M anastır Yem ekhanesi.
36so l alt L.V.,
Yem ekhane’deki
Müjde’nin m eleğinin
ayrıntısının
incelenm esi,
1 4 7 1 -1 4 7 4 , O xford,
Christ Church Koleji.
36sag alt
Yem ekhane’deki
Müjde’nin m elek
aynntısı.
37sol Yem ekhane’deki
Müjde’nin rahle
ayrıntısı.
37sağ A. Verrocchio, Pier
ve Giovanni de Medici
m ezarlan, ayrıntı,
1 4 7 0 -1 4 7 2 , Floransa,
San Lorenzo.
38so l L.V., A. V errocchio
atölyesi (acaba S.
Botticelli’yle birlikte
m i?), İsa ’nın vaftizi,
1 4 7 0 -1 4 7 6 ’ya doğru,
tutkal ve yağlıboya,
177 x 151 cm ,
RESİMLERİN LİSTESİ I S3
Floransa, Manastır M ubteşemliğiyle
Yemekhanesi. Meryem, 1478 1485'e
38sol alt Isa'nın Vaftizi, doğru, Floransa,
meleklerin ayrıntısı. Manasın: Yemekhanesi,
38sag alı A. V errocchio, 42sag üst l apınm a
Buketti Kadın, 1 4 7 5 ’e incelem esi, 147 8 'c
doğru, mermer. doğru, Venedik,
Floransa, Bargello Gallcria
Ulusal Müzesi. d ell’Accademia.
39alt L.V., G inevra 4 3ü sı L.V., Z a fer ve
Benci’nin portresi K a d er Alegorileri,
(ayrıntı, alt tarafı
ayrıntı, 1 4 7 8 ’e doğru,
kesilm iş), 1 4 7 5 ’e
Londra British
doğru, tahta üzerine
M useum.
tutkal ve yağlıboya,
4 3 a lt A. Verrocchio
3 8 ,8 x 3 6 ,7 cm ,
(Leonardo’ya da mal
W ashington, Ulusal
edilm iştir) M elek,
Galeri.
Cénotaphe Forteguerri
39ü st G inevra Benci’nin
için , 1 4 7 8 , Paris,
Portresi’nin arka
Louvre.
tarafında am blem
44so l L.V., M adonna
olarak Erdem i Süsleyen
Benois veya Çiçekli
Güzellik.
M eryem , 1 4 7 8 -1 4 8 2 ’e
40ü st Compagnia di San
doğru, 4 8 x 31cm ,
Luca kitabında
tahta üzerine
“Lionardo de Ser Piero
yağlıboya, Sen-
da V inci”yle ilgili not,
Petersburg, Ermitage.
1 4 7 2 , Floransa, Güzel
4 4ü st L.V., Kedili
Sanatlar Akademisi
M eryem incelem esi,
Arşivi.
1 4 7 8 ’e doğru, (belki
40orta Oğlancılık
de 1 4 8 3 ). Londra
davasıyla ilgili olarak,
1 4 7 6 tarihli Leonardo British Museum.
da Vinci’nin adıyla 4 5 L.V., el incelem esi
birlikte zabıta (M anastır
tezkeresi, Floransa Yem ekhanesi’ndeki
Devlet Arşivi. M üjde v e T apınm a),
40alt Y aklaşm a (m im ari 1 4 7 1 -1 4 8 1 ’e doğru,
dekorasyon ve şekil W ind sor R L 1 2 6 1 6 .
incelem esi), 1 4 8 0 ’e 4 6 üst L. Da Vinci
doğru, Baillon Bonnat Prospektografı, 1 4 8 0 -
Müzesi. 1 4 8 2 ’e doğru, Cod. A ti
41 üst L.V., T ek Boynuzlu 5 a, aynntı
H ayvanla G enç Kız, 4 6 a lt L.V., Hidrolik
1 4 7 8 -1 4 8 0 ’e doğru, presler ve m akineler,
Oxford Ashmolean Valdam o manzarası,
Müzesi. su altında nefes alma,
41 alt Yaşlı ve Genç A dam , 1480e doğru, Cod. A ti,
1 4 7 8 , Floransa, 1 0 6 9 a.
M anastır Yem ekhanesi, 4 7ü st A lternatif akımı
desenler bölümü. sürekli akıma
42sol üst Filippino
dönüştürm e
Lippi, M elekler ve
m ekanizm alarının
A zizlerle Birlikte Bütün
incelem esi ve öğelerine
154 EKLER
ayrıştırma, 1 4 8 0 ’e
doğru, Cod. A ti. 3 0 b .
47ü st L.V., Yansıtıcı alet,
1 4 8 0 ’e doğru, aynntı,
Cod. A ti., 8 1 2 a.
47alt L.V., M otorlu araba
incelem esi (tiyatro
için ), 1 4 7 9 ’a doğru,
Cod. A ti, 8 1 2 a.
4 8 L.V., M üneccim
K ralların Tapınm ası,
1 4 8 1 -1 4 8 2 , ağaç
üstüne tutkal ve
yağlıboya, 2 4 6 x 143
cm , Floransa, M anastır
Yemekhanesi.
49o rta L.V., T apınm a
incelem esi, 1 4 8 0 -
1 4 8 l ’e doğru, Paris,
Ulusal Güzel Sanatlar
Okulu.
49alt L.V., A ziz
Hieronym us, 1 4 8 2 ’ye
doğru, ağaç üstüne
tutkal ve yağlıboya,
103 x 7 4 cm , Roma,
Vatikan Resim Müzesi.
BÖLÜM III
5 0 L.V. K ayalıklar
M adonnası, ayrıntı,
Louvre, bkz. s. 55.
51 L.V. Kuş bakışı
Milano görünüşü,
1 5 0 9 ’a doğru, Cod.
A ti, 1 9 9 a.
5 2 -5 3 ü st L.V. Düzmece,
Magripli Ludovico’ya
tanıtma m ektubu,
1 4 8 2 y e doğru, Cod.
A ti 10 8 2 r.
5 2 -5 3 alt L.V. Oraklı
araba, 1 4 8 3 -1 4 8 7 ’ye
doğru, Londra British
Museum.
5 3 M agripli Ludovico’nun
portresi, “de la pala
Sforzesca” diye anılan
usta Pala Sforzesca’nın
ayrıntısı, M ilano, Brera
Resim Müzesi.
54üst L.V. Lir deseni,
1 5 0 6 -1 5 0 8 ’e doğru, f°
C (B1 elyazm ası’n d a
eklenm iş, Ash. 2 0 3 7 )
54alt orta L.V., bulm aca,
1 4 8 8 ’e doğru,
W indsor R L 12692.
55sol L.V., K ayalıklar
M adonnası, 1 4 8 3 -
1 4 8 6 , tahta üstüne
yağlıboya (1 8 0 6 ’da
tuvale aktanlm ış), 199
x 1 2 0 cm , Londra,
National Gallery.
55sağ L.V., (ve atölye)
K ay alıklar M adonnası,
1 4 9 3 -1 5 0 8 ’e doğru,
tuval üzerine
yağlıboya, 1 8 9 x 1 2 0
cm . Londra National
Gallery.
56ııst L.V. Kadın Yüzü,
1 4 8 3 ’e doğru, Torino,
Real Kütüphanesi.
56alt L.V., K ayalıklar
M adonnası, Louvre,
ayrıntı: broş.
5 7 L.V., K ayalıklar
M adonnası, Louvre,
ayrıntı: melek.
58orta L.V., Atölyesi
(kom pozisyon ve
katılım acaba
Leonardo’nun mu?),
Em ziren M eryem ,
1 4 8 5 ’ten sonra, tahta
üstüne yağlıboya, 4 2 x
3 3 cm . Sen-
Petersburg, Ermitage.
58alt L.V., (acaba
başkaları da var
m ıdır?), Müzisyen,
1 4 8 7 ’ye doğru, tahta
üzerine yağlıboya, 4 3 x
31 m . Milano,
Ambrosiana Resim
Müzesi.
5 8 -5 9 L.V., Yaşlı ve Genç
A dam , 1 4 9 0 -1 4 9 5 ’e
doğru, Floransa,
Manastır Yemekhanesi
Desenler Bölümü.
59 L.V. K akım lı Kadın,
1 4 8 9 -1 4 9 0 ’a doğru,
tahta üzerine
yağlıboya, 5 4 ,8 x 4 0
cm ., Cracovie
Czatoryski Müzesi.
6 0 L.V., Kelimeler Listesi
ve Karikatür, 1478-
1 4 9 0 ’a doğru, Cod.
Trivulziano, 3 0 a.
6 0 -6 1 L.V., Deneyimli
öğrenciye ait, 1 4 9 0 ’a
doğru, Cod. A ti, 5 2 0 a.
6 1 L.V., 12 kulaçlık
piram it şeklinde
paraşüt, 1 4 8 5 ’e doğru,
Cod. A ti, 1 0 5 8 a .
62ü st L.V., Sonsuz vida,
1 4 8 7 ’ye doğru, B
elyazm ası, 8 3 b , Institut
de France.
62alt L.V., U çan m akine,
1 4 9 4 -1 4 9 8 ’e doğru,
M adrid I elyazm ası,
6 4 a.
62sag L.V., Balıkadamlar
için nefes alma sistemi,
1 4 9 0 ’a doğru, Cod.
Arundel, 2 4 b .
6 3 L.V., Yirmi insan
tarafından harekete
geçirilen kundaklı yay,
1 4 8 4 -1 4 8 8 ’e doğru,
Cod. A t i, 1 0 7 0 a.
64 ü sı L.V ., Aristoteles’in
üzerine ata biner gibi
binm iş Phyllis
alegorisi, 1 4 8 1 ’e
doğru, (1 4 8 5 ),
Hamburg, Kunsthalle,
no 2 1 8 4 7 .
64alt L.V., Fantastik
hayvanlarla birlikte
Ayna ve Güneş
Alegorisi, 1 4 8 5 - 1 4 9 0 ’a
doğru, Paris, Louvre
Desenler Bölümü.
65 ü st L.V., Biçim
incelemeleriyle birlikte
b ir sayfanın ayrıntısı,
1 4 8 8 - 1 4 9 l ’e doğru,
W ind sor R L 12283.
65alt L.V., Kıskançlık
Alegorisi, 1 4 8 5 ’e
doğru, O xford, Christ
Church Müzesi.
66ü st L.V., M ilano’daki
kubbe için çalışma,
1 4 8 7 ’ye doğru, Cod.
A ti ,-8 5 0 a.
66alt L.V., Bir kafatası
kesim i, 1 4 8 9 ’a doğru,
W indsor R L 19058.
67ü st L.V., Vitrivius’a
göre oranların
incelenm esi, 1 4 9 0 ’a
doğru, Venedik
Accadem ia Galerisi.
67alt L.V., Bir kilisenin
içi, apsit, 1 4 8 8 ’e
doğru, W indsor
RL12609b .
68ü st L.V., M ilano için
şehircilik çalışmaları
(Pilot Plan), 1 4 9 3 ’e
doğru, Cod. A ti 1 8 4 b .
68orta L.V., Çift çıkışlı
merdiven, 1 4 8 7 ’ye
doğru, B elyazm ası,
15 , Institut de
France.
68alt L.V., 12 Apsitli
m abet, 1 4 8 7 -1 4 8 9 ’a
doğru, B elyazm ası,
5 6 , Institut de
France.
6 9 L.V., Mimari üzerine
çalışm alar, 1 4 8 7 -
1 4 9 0 ’a doğru, B
elyazm ası, 12a, Institut
de France.
70ü st sol L.V., Anatomi
incelem eleri, 1 4 8 8 ’e
doğru, W indsor
R L 12613.
70ü st sağ L.V., Grotesk
kafa, 1 4 9 0 ’dan sonra
(acaba 1 5 0 8 m i?), özel
koleksiyon.
70alt L.V., D an ae
sahnelem esi için
çalışm a, New York,
M etropolitan Museum.
71 L.V., G rotesk İnsan,
ayrıntı, 1 4 9 0 , (arkası
için olduğu gibi 1508),
W indsor R L 1 2 5 8 5 3 .
72ü st L.V., Sforza
anıtının dökülm esi için
çalışm a, 1 4 9 3 ’e doğru,
M adrid II. elyazm ası,
15 7 a
72 alt L.V., Sforza anıtı
için çalışm a, 1485-
1 4 9 0 ’a doğru,
W indsor R L 1 2 3 5 8 a .
73 L.V., Saat yayı, 1 4 9 4 -
1 4 9 6 ’ya doğru, M adrid
I elyazm ası, 4 5 a.
74ü st L.V., Saat
m ekanizması, 1 4 9 4 -
1 4 9 6 ’ya doğru, M adrid
I elyazm ası, 14a .
74all L.V., Bilm ece, “Fal
co n T em po”, 1 4 9 5 -
1 4 9 7 ’ye doğru, Cod.
Forster II, 6 3 a, ayrıntı.
75 L.V., Sürekli
hareketle ip
dokuyacak bir araç
için çalışm alar, 1 4 9 5 ’e
doğru, Cod. A ti,
1090b .
7 6 L.V., Mücevherli
Kadın, 1 4 9 5 ’e doğru,
tahta üzerine
yağlıboya, 6 3 x 4 5 ,
Paris, Louvre.
7 6 -7 7 L.V., Son A kşam
Yemeği, 1 4 9 5 -1 4 9 8 ,
organik maddeler
temelinde sıva üzerine
tutkal ve yağlıboya,
4 6 0 x 8 8 0 cm , Milano
Santa Maria delle
Grazie.
7 8 L.V., Son A kşam
Yem eği, masa üzerine
natürmort.
78alt L.V., Son A kşam
Yemeği, Yahuda, Petrus
ve Yuhanna.
7 9 L.V., Son A kşam
Yemeği, nakışlı masa
örtüsü üzerinde
natürm ort, Taddea ve
Sim on.
8 0 L.V., Sala delle Asse
ayrıntısı döküm ü,
M ilano, Sforza’lar
şatosu.
80alt L.V., Dekorasyonda
kullanılan deniz
fosilleri incelem eleri,
sayfa aynntısı, 1 4 9 7 -
1 4 9 8 ’e doğru, I
elyazm ası, 2 4 .
8 0 8 1 1 V ve
yurcIııiH il.ıı ı ( e l d e n
ge ç irilm iş), girişik
b i t k i l e r v e v iı ıs i
d ü ğ ü m le r i, S a la delle
Asse d uvar resm i
a y r ı n t ı s ı , 1 4 9 8 ’e
d o ğ ru , M ilan o,
S f o r z a ’l a r Ş a t o s u .
81ü st L.V. okulu, O n iki
köşeli, Leonardo’nun
D e Divina
Proportione’sinden
yararlanılarak, Luca
Pacioli, 1 4 9 8 ’e doğru,
M ilano, Ambrosiana
kütüphanesi.
81 alt L.V., “O ranlar ve
oranlar durum u” ağacı,
Luca Pacioli’nin
Sum m a arithm etica’sına
göre (Venedik 1 4 9 4 ),
1 5 0 4 ’e doğru, M adrid
II elyazm ası, 7 8 a .
BÖLÜM IV
8 2 L.V., A zize A nna için
taslak, aynntı, 1 5 0 7 ’ye
doğru, Londra,
National Gallery.
8 3 L.V., Pera ve İstanbul
arasında Boğaziçi
köprüsü projesi,
1 5 0 2 ’ye doğru, L
elyazm ası, Institut de
France, 6 5 b .
8 4 L.V., Isabella d ’Este
Portresi, delikli kağıt
üzerine kara, kırmızı
kalem ve pastel,
1 5 0 0 ’e doğru, 6 3 x 4 6
cm , Paris, Louvre,
Desenler Bölüm ü.
85ü st Boltraffio, şair
Gerolam o Cassio’nun
am blem i 1 5 0 0 ’e
doğru, 8 5 b arkası.
85alt Boltraffio, Genç
(kadın veya erkek)
portresi, 1 5 0 0 ’e doğru,
tahta üzerine yağlıboya
4 1 , 8 x 2 7 , 8 cm.
Chatsworth,
I V V O im h lir I Mı lı ı
I nlı k s ly o ıııı
Hfl M /u m II |i. v . l/
lkıgıi,‘|ç| k o n in u m
yel ılı )Mi im ıılı ı mı
sunim i ıııe k lııb ıı,
I ">02, a y rın ı ı, İm,ııılml,
I opkııpı arşivin I
8 6 -8 7 a lı 1..V., Arezzo ve
Valılichıana görünümü,
1 5 0 2 ’yc doğru,
W indsor R L 12682.
87üst L.V., Arize Anna
incelem esi, 1 5 0 1 ’e
doğru, Venedik,
Galleria
dell’Accademia
87alt L.V., Yel
değirmenleri üzerine
iki incelem e, 1 5 0 2 -
1504. M adrid II
elyazm ası, 5 5 b .
8 8 so l L.V., Tivoli’deki
Adrian villası için
kroki, 1 5 0 1 ’e doğru,
Cod. A ti, 6 1 8 b .
88sağ L.V., Davut,
W indsor P 1 2 5 9 1
aynntısı, 1 5 0 6 -1 5 0 8 .
89ü st L.V., Kuzuyla
Oynayan Çocuk
incelem esi, W eim ar
sayfası ayrıntısı, 1 5 0 1 ’e
doğru, Malibu, Getty
Müzesi.
8 9 ’alt Raffaello, Kuzulu
Kutsal Aile, aynntı,
1 5 0 4 , özel koleksiyon.
9 0 L.V. ve öğrencileri,
lğli M eryem'in iki
versiyonu, 1 5 0 1 ’e
doğru, tahta üzerine
yağlıboya. Drum laring
Castle, Buccleuch
koleksiyonu; tahta
üzerine yağlıboya (bir
zamanlar tuvale
aktarılm ış), 5 0 ,2 x
3 6 ,4 cm , New York,
özel koleksiyon.
9 0 -9 1 Cesare Borgia’nın
Leonardo’ya açık
m ektubu, 1 5 0 2 ,
Kİ '.İMİ I KİN I M KM I v ,
Vıi|iiiıı d AıMlıi, MH/l
V lllıIM
1 1 İl ' M i ı ,ı<ı • Ih u y lıi l ' m li ı M
I' m İ |ı ıvı I lı iyili
V İ M M u m lu lllı ı l ı l» l ı ı l ı
ılliıfrum, lUılr ı v ı
9 1 1ini I V , Autu 1 1
1111111111| Hu I İl İlil M
I 502 I 50*1 ,
i i | ı ı p ı 11
( nı I A l l , I ¿ 0 ”
'Lîıilı I V . Inınhı IIiiiI/um
15 0 2 , W I iu I m h
R l. 12284
9 2 - 9 i 1..V ,, lo s lu ııu ı'ııın
H idrografya /I ii iK u m ,
1 5 0 2 , W in d so r
RL12277.
94alt Tavola Doria,
Anghiari Scıvcişı’nın
merkezinde hazırlık
çalışm ası veya kopya,
8 6 x 115 cm , 1513
öncesi, yakın
tarihlerde Leonardo’ya
atfedilmiş
(m uhtem elen
şimdilerde
Japonya’da).
9 4 -9 5 L.V., Anghiari
Savaşı incelem esi,
1 5 0 4 ’e doğru,
Budapeşte
Szepmüveszeti müzesi.
95sağ üst L.V., İnsan
oranları incelem esi,
1 4 9 0 ’a doğru,
Venedik. Galleria
d ell’Accademia.
9 5 a lt L.V., Anghiari
Savaşı incelem esi,
1 5 0 3 -1 5 0 4 ’e doğru,
Venedik, Galleria
dell’Accademia.
9 6 L.V., Yorumlu, dalga
çizim leri, 1 5 0 4 ’e
doğru, Francesco di
Giorgio’nun Cod.
A shbu m ham 361
(1 4 8 4 ’e doğru), 2 5 a
Floransa Laurenziana
Kütüphanesi.
9 6 - 9 7 L.V., Kaleleri
meşaleyle
kuvvetlendirme
156 EKLER
projesi, 1 5 0 2 ’ye doğru,
Cod. Ati., 1 1 6 a .
9 7 L.V., Babasının
ölüm ü üzerine not,
geom etrik figürler,
hesaplar, çizim ler ve
ölçüler, 1 5 0 4 , Cod.
Arundel, 2 7 2 a.
9 8ü st L.V., Floransa'yla
Vicopisano arasında
yüzülebilir kanalla
A m o’yu Prato, Pistoia
Serravalle’deki
saptırma çalışması,
1 5 0 3 ’e doğru,
W ind sor R L 12279.
98 a lt L.V., Toscana deniz
yollarının haritası,
1 5 0 3 ’e doğru,
W indsor RL1 2 6 8 3 .
9 9 L.V., Floransa
önünden Mugnone ve
Arno akıntıları
incelem esi, 1 5 0 3 ’e
doğru, W indsor
R L 12678.
1 0 0 -1 0 1 L .V ., Azize
A nna, köm ür, kırmızı,
kara kalem ve
estom pla taslak,
1 5 0 7 ’ye doğru,
1 39 x 1 0 1 cm
(1 4 1 ,5 x 1 0 4 ). Londra,
National Gallery.
lO lsağ L.V., Uçuş
K odeksi, 15b , 1 5 0 5 ’e
doğru, kuşlann ağırlık
m erkezi, denge
varyasonlan ve dut
ağacı incelem eleri,
Torino, Reale
Kütüphanesi.
102solüst Pontorm o’ya
mal edilm iş, Leda ve
Kuğu, 1 5 1 0 ’a doğru,
tahta üzerine
yağlıboya, 55 x 4 4 cm.
Floransa, Manastır
Yemekhanesi.
102sağ üst L.V. örnek
alarak Raffaello, Leda
ve Kuğu, 1 5 0 6 ’ya
doğru, (ya da 1 5 1 3 ),
W indsor R L 12759.
102alt L.V., Kuğuyla D iz
Çökm üş L eda, 1 5 0 5 ’e
doğru, Chatsworıh,
Devonshire Dükü kol.
1 0 3 L.V. atölyesi, L eda ve
Kuğu (Goerin
tarafından H iıler adına
el konulm uş, R.
Siviero tarafından geri
alınm ış), tahta üzerine
yağlıboya 1 3 0 x 78
cm . Floransa, Manastır
Yem ekhanesi.
BÖLÜM V
1 0 4 L.V., O toportre,
1 5 1 5 ’e doğru, Torino,
Reale Kütüphanesi.
1 0 5 L.V., Pointing Lady,
1 5 1 6 ’ya doğru,
W ind sor R L 12581.
1 0 6 L.V., Güneş, toprak,
ay, 1 5 0 6 -1 5 0 8 ’e
doğru, Cod. Leicester,
1 A -Ia .
1 0 7 L.V., Göz ve güneş
ışınları, 1 5 0 8 -1 5 0 9 ’a
doğru, D elyazm ası,
lb
1 0 6 -1 0 7 L.V., İnsan
gözünü üreten camdan
bir gözle deneme,
1 5 0 8 -1 5 0 9 ’a doğru, D
elyazm ası, 3 b (burada
yatay olarak gösterilen
not aslında kenara
düşülen nottur).
108üst L.V., Denge
incelem esi, 1 5 0 6 -
1 5 0 8 ’e doğru, Cod.
Leicester, 8A -8a .
108alt L.V., Fenerle özel
etkiler projesi, 1 5 0 7 ’ye
doğru, Cod. Arundel,
283b.
1 0 9 L.V., Dağınık saçlı,
1 5 0 6 -1 5 0 8 ’e doğru,
tahta üzerine gölgeli
yeşermiş toprak ve
beyaz üstübeç,
2 4 ,7 x 2 1 cm . Parma,
Ulusal Resim Müzesi.
109üst L.V. atölyesi (usta
kom pozisyonu),
Ç ocuk İsa ve çocuk
Vaftizci Yahya, tahta
üzerine yağlıboya, 4 3 x
51 cm , restorasyonda
gösterilm em iş resim,
özel kol.
1 0 9 ’alt L.V. atölyesi
(W indsor R L 1 2 5 2 4
imzalı desen), Salvator
Mundi, 1 5 1 0 sonrası,
tahta üzerine
yağlıboya, 6 8 ,3 x 4 8 ,6
cm , özel kol.
I lO solüst ve solalt L.V.
atölyesi (L.V. ve
öğrencileri, sonradan
değiştirilm iş), Bakkhos-
Aziz Yuhanna, 15 1 0
sonrası, XVII yy.
müdahalesiyle,
tahtadan tuvale
aktarılm ış tutkal ve
yağlıboya, 177 x 115
cm , Paris, Louvre.
1 1 0 -1 1 1 L.V., Vaftizci
Yahya, 15 1 0 sonrası,
tahta üzerine
yağlıboya, 6 9 x 5 7 cm ,
Paris, Louvre
I I lü st Salvator Mundi,
ayrıntı, (bkz s 109).
11 la lt L.V., Bir öğrencisi
tarafından tekrar
resmedilmiş, M üjde’d e
m elek (erkek)
çalışm ası, 1 5 1 3 ’e
doğru, (W indsor
deseni, 1 5 0 4 ve Bale
resm i), özel kol.
112sol alt L.V., Atlı anıt
için çalışm a, 1 5 0 8 -
1 5 1 0 ’a doğru,
W indsor R L 12360.
112sağ üst L.V.,
Trivulzio anıtı için
çalışm a, 1 5 0 8 -1 5 1 0 ’a
doğru, W indsor
R L 1 2 3 5 5 a.
112 sağ alt L.V.
maledilen Atlı,
Leonardo’nun (?)
balm um u yapıtı
üzerine siyah lakadan
çizgiler üzerinde
eskitilm iş yeşil tunç,
2 4 ,3 cm yükseklikte,
Budapeşte
Szepmüvöszeti Müzesi.
113 L.V., Karşılaştırmalı
anatom i (insan ve at),
1 5 0 8 ’e doğru,
W ind sor R L 12625.
1 1 4 L.V., Vaprio d ’Adda
ve Canonica arasında
bir gem i, 1 5 1 3 ’e
doğru, W indsor
RL1 2 4 0 0 .
1 1 4 -1 1 5 L.V., Kıyam et
fırtın ası, 1 5 1 4 -1 5 17’ye
doğru, W indsor
R L 12376.
115 L.V., Geometri
çalışm alan sayfası
üzerinde hakikat ve
yalan alegorisi,
( 1 5 0 8 - ) 1 5 İ 3 , W indsor
R L 12700b.
l l ö ü s t L.V., 2 5 6 taraflı
yüzük, 1 5 1 3 ’e doğru,
Cod. A ti., 7 1 0 a.
l l ö a l t L.V., Doktorlar
hakkında
değerlendirmelerde
bulunduğu sayfa
üzerinde geometrik
oyunlar (belki de
M edici’ler hakkında),
1 5 1 6 ’ya doğru, Cod.
A t i, 4 2 9 a .
1 1 6 -1 1 7 L.V., İp
dokum a m akinası,
1 5 1 3 ’e doğru (-1 5 1 5 )
Cod. A ti, 13a.
1 1 7 L.V., m etalik
çubuklar için çekiç işi,
1 5 1 5 ’e doğru, Cod.
A ti, 1 0 a.
1 18 L.V., Aziz Georges
ve ejderha, 1515-
1 5 17’ye doğru,
W ind sor R L 12331.
1 1 8 -1 1 9 L.V. (yer ismini
Melzi yazmış),
köprüaltı
bataklıklarının
kurutulm ası, 1 5 1 4 -
1 5 1 5 , W indsor
R L 1 2 6 8 4 3.
119 L.V., Kedi C a n a v a t,
W indsor P T 2367
ayrıntı, 1 5 1 5 ’e doğru.
120 Telem aco Signorini,
Cloux m alikanesi,
Gustavo Uzielli’nin
Ricerche'i için gravür,
1 8 8 5 ’e doğru.
1 2 0 -1 2 1 L.V. atölyesi
(Solario ya da Melzi),
Cloux manzaralı
Amboise Şatosu,
1 5 0 8 ’e ya da 1 5 17’ye
doğru, W indsor
12727.
121 L.V. Fransa çevresi
(Jean Clouet’ye mal
edilen), Aziz Vaftizci
Yahya H alinde I.
François, 2 4 yaşında.
122 L.V., Genç a d am ve
Kostüm, 1 5 1 6 ’ya
doğru, W indsor
R L 12575.
123üst L.V., Rom orantin
kraliyet sarayı
çalışm ası, 1 5 1 7 ’ye
doğru, Cod. A ti, 2 0 9 a .
123alt L.V., Rom orantin
“yeni şehir” çalışm ası,
A
A chadem ia (L. V .), 18,
8 0 , 80, 81.
Alberti, Leon Battista
1 06, 107.
Aldobrandini 112.
Alexander VI 9 0 .
Alighieri, Dante 48.
Amboise, Charles d',
1 00, 102, 108, 1 0 9 , 112;
Georges 123.
Ambrogio de' Predis 5 8 ,
59, 100.
Amboise 120, 121, 121,
122 .
Andrea del Sarto 102,
115.
I ">I 7'y<* (lııgııı, < cıI
Arundel, ¿69**
124 üst 1 V .ıiolyr*.!,
Ç ıplak Gioconda (hc*IUı
de Moııııa Vaııııa),
1 5 1 0 sonrası, Scn-
Petersburg, Ermitage.
124orta L.V., La
G ioconda, köprü
ayrıntısı, Paris, Louvre.
1 2 4 Buriano köprülü
Arezzo manzarası.
125 L.V., L a G ioconda
(ya da B alkondaki
K adın ), tahta üzerine
yağlıboya, 7 7 x 5 3 cm ,
1 5 0 2 ve 1 5 1 3 ’e doğru,
Paris, Louvre.
12 5 L.V.’nin B alkondaki
Kadın’ı örnek alarak
Raffalello, 1 5 0 5 , Paris,
Louvre, Desenler
Bölümü.
12 6 L.V., Louvre’daki
A zize Anna’daki
Meryem kıyafeti
çalışm ası, 1 5 1 6 -
1 5 17’ye doğru, Paris,
Louvre, D esenler
Bölümü.
126alt L.V., A zize Anna,
DİZİN
Anghari Savaşı 9 4 , 9 5 ,
9 6 , 9 7 , 1 0 0 , 1 0 3 , 107,
116.
Appiani, Jacop o IV 87.
Aragon, Louis d' 123.
Aragonlu Alfonso,
Napoli Kralı, 72.
Arkhim edes 90 .
Arezzo 86.
Aristoteles 107.
Arno 99.
A ziz Hieronym us 4 9 , 58.
A zize Anna... 85 , 8 8 ,
1 2 4 , 126.
B Borgia, Cesare 8 3 , 8 6 ,
B akkhos 111.
Bachiacca, Francesco di
M ı ı yem \ < İni ıılıı
I 't İH milil itil
{Ol Ilk,
( I *>1/), ııilıi»t n 11 im
yağlıboya I hiu 11 '
i ın . I'aı iv I nııvır
127 )raıı A lıglhlr
Dominique lııgıcv
D’o n a n lo ’nun Olumu.
1 8 1 8 , Paris, Pelit
Palais.
128 Agnolo Bronzino
atölyesi, D ürer ve
T iziano A rasında
L eon ardo’nun Portresi,
aynntı, 1 5 6 0 -1 5 6 5 ,
ö z e l koleksiyon.
TANIKLIKLAR VE
BELGELER
1 2 9 Dürer ve Tiziano
arasında Leonardo
portresi (bkz s. 128).
13 0 L.V. Düşen
gölgesinin çevresi, A
elyazm ası, l a,
(büyütülm üş ayrıntı)
1 4 9 2 ’ye doğru.
1 3 4 L.V. Anamorfoz,
Cod. A t i, 9 8 a, 1 5 1 5 ’e
doğru.
U bertino di 102.
Bacon 107.
Bartolom eo, Fra' 102.
Beads, Antonio de 123,
125.
Bellincioni, Bernardo 72.
Bendvoglio 2 3 , 41.
Bergama 114.
Bernabei da Cortona,
D om enico 122.
B icci'ler 21.
Blois 100, 121.
Bologna 3 4 , 85 , 119.
Boltraffio, Giovan
Antonio 5 8 , 84.
90, 9 1 ,91.
Botticelli, Sandro 2 6 , 28,
52, 8 7 ,9 5 .
hl/lN iv/
İL I V , W in« I....
I I J tfı \ ayı ıııl ı*ı
l ' l " i IH / yi « lıığ iıı
I in I \ A n a lııin l
y a k a n a a V Y lıııl t a
II|U0Q M’
doğru
I 10 I i n il,II.İli ı ı l l l ı
Ii.ii« ama li'.lı a, ı mİ
Arundel, 2 7 1 v.ı IA02
tarihli.
142 L.V. Müneccim
K ralların Tapınm ası
perspektif çalışması,
1 4 8 1 ’e doğru.
Floransa, M anastır
Yem ekhanesi, desenler
bölümü.
1 4 4 L.V., “Askılarıyla”
erganun ve lir.
1 4 6 Bisiklet krokisi, Cod.
A t i, 1 3 3 b .
1 4 7 L.V., Sürekli akım
çalışm ası, 1 4 9 4 ’e
doğru, Cod. F orster 11,
91 r.
1 4 8 A.Vezzosi,
Leonardism i e
G iocon dolatıie sergisi
afişi için fotokolaj,
1981.
Botticini, Francesco 26 .
Bram ante, Donato 68,
9 1 , 115.
Brescia 114.
Brunelleschi, Filippo 3 3 ,
33.
Bugiardini, Guiliano
102 .
Buridan 108.
Bury 123.
C
Casio, Gerolamo 85.
C ellini, Benvenuto 121.
Cesena 91 .
C ham bord 122.
Charles VIII, Fransa
Kralı 7 2 , 120.
158 EKLER I I » 11 'I ,1' \l I I I ' I I I-’ I

Cloux (Clos-Lucé) 120, Giocondo, Fra' 121. Manzara 1473 23, 28, 29, Parma 118. Scotıi da ( lomo, 1MIİIIİ *İ t 1««« M
1
120, 122, 123, 124, 127. Giotto 28. 29. Pavia 67, 91. Giovanni 1 IH. htilıh ı.Ht 1 İM
Credi, Lorenzo di 26, 26, Giovanni degli Speechi Marco d'Oggiono 58. Pecham, John 107. Sesto, Cesarc ela 115
1,11 11>1,1, Mill till l>1III
2 7 ,2 7 , 45. 120 . Marliani 108. Perugino, Pietro Vanucci Sforza, Bianca Maria /1; liuopo I0H
Gonzague ailesi 52. Martini, Francesco di 26, 27, 29, 40, 52. Francesco 53; Ludovlc,
1cdcsi o, Cilorgln 1.'0
D Giorgio 67, 67, 96, 97, Pesaro 91. Mağripli 42, 51, 52, 52, ı lıblıirt '<■' 'M
Tedesco, Glullo 5H
I 108. Piccionino, Niccolo 94. 53,53, 54, 65, 70, 71, Tivoli 88.
Da Vinci, Ser Piero 13, Massaccio 28. Piero della Francesca 81. 72, 73, 77, 80, 83, 84, Tiziano, 127. Yıllıya III, 1 IH
V a ftic ıl İÜ 1 1
15, 16, 25, 26, 43, 87, Imola 86. Maximilien, İmparator Piero di Cosimo 52. 112, 114; Massimiliano Torre, Marcantonio délia 124, VlglVıllU) l'H
97; Antonio 14. Ingres, Jean Auguste 73, 85. Piombino 86, 96, 96. 114. 113. Vaga, Perin del 112. vint i h , 1(1, i /, İ H
De divina proportione (L. Dominique 127. Medici, ailesi 23, 39, 52, Pisa 42. Simone, Francesco di 31. Tour d’Auvergne, Val di Chiana 86. 11, 97, 100
V.) 81. Ivrea 70. 72, 112, 118, 120; Pisano, Giovanni 21, 22. Sixtus IV 52. Madeleine de la 122. Vasari, Giorgio 25, 26, Visconti 84,
Della Robbia 31. İğli Meryem 89, 90, 91, Giovanni de, Papa X Leo Pistoia 26, 42. Solario, Andrea 121. Trivulzio, Gian Giacomo 32, 32, 33, 37, 40, 88, Vitelli, Vitellozzo 86
Dolcebuono, Giovanni 103. 114, 119; Guiliano de Son Akşam Yemeği 45, 112. 95, 102, 117, 118, 125, Vitrivius 67, 67, 86,
Pius IX 49.
Giacomo 68. İsa'nın Vaftiz Edilmesi, 41, 86, 114, 115, 117, 73, 77, 77, 84, 111. Tronabuoni 40. 127. Witello 107.
Pollaiolo, Antonio 37.
Donatello 21, 22. 35, 37, 38. 118, 119, 120, 124;
Pollaiolo, Pietro 42, 72.
Durer, Albrecht 127. İskenderiyeli Heron 108. Lorenzo de, Muhteşem
Pontormo 102, 115.
41, 52, 8 7 ,8 8 , 115, 122; ____________________________________ F O T O Ğ R A F V E R E N L E R ____________________________________
E K Piero de 37.
R Archiv fur Kunst und Geshichte, Berlin 12. Aurelio Amendola 21. DR (A. Vezzosi ve le Museo ideale
Melzi, Francesco 115,
Leonardo Da Vinci, Vinci), 1, 6/7, 8 /9 , 11, 13, 14ü, 14a, 14/15, 16, 16/17ü, 18ü, 18a, 18/19, 19, 20ü,
Este ailesi 52; Béatrice Kakımlı Kadın 18, 58, 59, 120, 121, 124, 127.
Raffaello 27, 102, 103, 2 0 /2 1 , 22sol, 2 2 /2 3 , 25, 27sol, 2 8 , 2 8 /2 9 , 31sag, 3 2, 32sag, 33orta, 3 4, 36ü , 36asol, 37sol, 38asag, 39ü,
71; Ercole 73, 89; 59. Michelangelo 88, 95,
115. 39a, 40orta, 41ü, 42üsag, 43ü, 44sol, 4 5, 46ü, 46a, 47ü , 47a, 4 7, 51, 5 2 /5 3 , 5 3, 54ü, 54orta, 54a, 55sag,
Isabella 83, 84, 86, 88, Karanfilli Meryem 27. 113, 115.
Rembrandt 77. 58orta, 58a, 59, 6 0, 6 0 /6 1 , 61, 6 2, 63, 64ü, 6 5, 6 6, 67a, 68ü, 68orta, 68a, 6 9, 70üsol, 70üsag, 70a, 71,
89, 97, 100, 116. Kayalıklar Madonnası 51, Michelozzo 22.
Resmin Kitabı (L. V.) 28, 72ü, 72a, 7 3, 74ü, 74a, 75, 80, 8 1 , 8 0 /8 1 , 8 2, 8 3, 8 5, 8 6 /8 7 , 8 7, 8 8 , 89, 9 0 , 9 0 /9 1 , 91, 92, 9 2 /9 3 , 94,
54, 55, 56, 56, 57, 58, Migliorotti, Atalante 54,
29, 32, 48. 9 4 /9 5 , 9 5, 9 6 , 9 6 /9 7 , 9 7 , 98, 99, 101, 102, 103, 104, 105, 106, 107, 1 0 6 /1 0 7 , 108, 109, 111, 112ü,
F 100, 111. 115.
112üsag, 113, 114, 114/115, 115, 116ü, 116a, 1 1 6 /117, 117, 118, 1 1 8 /119, 119, 120, 120/121, 121,
Kedili Madonna 45. Richelieu, Kardinal 126.
Milano 42, 43, 49, 52,
Rimini 91. 122, 123ü, 123a, 124, 126ü, 126a, 128, 129, 130, 134, 137, 138, 140, 142, 144, 146, 147, 148. Ecole
Ferrara, Jacopo Andrea 53, 54, 55, 56, 60, 66,
Robertet, Florimond 89, nationale supérieure des Beaux-Arts, Paris 4 9 u Electa 4 e plat de couverture, 7 9. Galleria Mathias Hans
da 86. L 66, 67, 67, 68, 77, 81,
100, 127. 109. Kunsthal, Rotterdam 3 0, İ l l a . C. Maffucci-C. Stamazzi 124ü. Paolo Tosi 20a, 22sag. Réunion des
Ferrara 52, 53, 89. 83, 84, 85, 88, 89, 90,
Roma 3 2 ,8 5 ,8 8 , 115. Musées nationaux, Paris 1er plat de courverture, 4 e plat de couverture, 2 /3 , 31sol, 4 0 , 43a, 5 0, 55sol,
Fiesole 119. Leda 45, 86, 101, 103, 97, 100, 102, 105, 106,
Romorantin 122, 122, 56a, 5 7, 64a, 76, 8 4, 100/101, 110, 1 1 0 /111, 124orta. Roger-Viollet, Paris 127. Scala, Floransa 4/5,
Fiesole, Mino da 22. 103, 116. 112, 114, 115, 119.
123. 1 6/17a, 2 4, 2 6, 2 6 /2 7 , 27sag, 3 4 /3 5 , 36asag, 37sag, 38sol, 38asol, 4 0 , 41a, 42üsol, 4 4 , 4 8, 49a, 56ü,
Floransa, 22, 23, 28, 33, Ligny, Louis de 85, 121. Montefeltre, ailesi 52.
Rosselli, Cosimo 26. 5 8/59, 67ü, 7 6 /7 7 , 7 8, 125, Superintendance BAS, Florensa 33a.
34, 42, 52, 72, 81, 83, Lippi, Filippino 42, 43, Mücevherli Kadın 76.
85, 86, 87, 88, 89, 90, 87. Müjde 26, 27, 35, 35, 36, Rosso Fiorentino 121.
91, 93, 95, 97, 100, 102, Lomazzo, Giovan Paolo 36,37, U l. Rubens, Pieter Paul 77.
_____________________________ T E Ş E K K Ü R _____________________________
105, 106, 118. 118. Müneccim Kralların Rustici, Giovan
Franciabigio 102. Lorenzetti, Ambrogio 29. Tapınması 25, 48, 48, 49, Francesco 106. Alessandro Vezzosi ve Découvertes Gallimard Uluslararası Leonardo da Vinci Derneği Başkanı (Museo
François I, Fransa Kralı Louis XII, Fransa Kralı 49, 55, 87,111. ideale, Vinci) Agnese Sabato'ya bu kitabın hazırlanmasında gösterdiği işbirliğinden ötürü en içten
77, 118, 119, 119, 120, 7 7 ,8 4 , 8 9 ,9 0 , 100, 119, Müzisyen 58, 59. S teşekkürlerini sunar. Aynı şekilde Floransa Fransız Enstitüsü Müdürü Michel Pierre'e yararlı
171 m m 1 7 7 120 . tavsiyelerinden ötürü teşekkür eder.
G Louis XIII, Fransa Kralı Saint-Germain-en-Laye
126. N-O 127.
Gaillon 123. Lyon 118, 119. Salai 58, 96, 97, 101,
_______________________________________BASKI V E TASARIM_______________________________________
Galianus 107. Napoli 85. 115, 120, 121, 125, 126,
Galli, Francesco, M Navarre, Marguerite de 127. D EC O U V ERTES GALLIMARD
Napoletano diye de anılır 120 . Salvator Mundi 109. GENEL YÖNETİM Pierre Marchand ve Elisabeth de Farcy.
58 Machiavelli, Niccolo 91, Oresme, Nicole 108. Sangallo, Antonio da 96. REDAKSİYON Paule du Bouchet. GENEL KOORDİNASYON Frédéric Morvan. GRAFİK TASARIM Alain
Gaurico, Pompeo 90. 93. Santi, Giovanni 27. Gouessant. TASARIM Violaine Grare. PROMOSYON BASKI Valérie Tolstoï.
Ghiberti, Lorenzo 107. Madonna Benois 44, 45. P Savasorda 90.
Ghirlandaio, Domenico Madonna Dreyfus 27. Savoia, Philiberte de LEONARDO DA V IN C I, EVREN BİLİM İ V E SANATI
26, 36, 43, 52, 87. Malatesta, Francesco 88. Pacioli, Luca 81, 81, 84, 119; Louise de 120. ÖZGÜN BASKI: Martine Buyschaert ve Frédéric Morvan. FRANSIZCAYA UYARLAYAN: Frédéric Morvan
Ginevra Benci'nin Portresi Mantova 52, 83, 85, 87, 85, 89, 90. Savonarola 87. ve Nathalie Palma. MAKET Valentina Lepore. İKONOGRAFİ Alessandro Vezzosi ve Frédéric Morvan.
39, 39, 58. 88, 90. Paragone (L. V.) 54. Saxe, Albert de 108. DÜZELTİ François Boisivon.