T.C.

DOKUZ EYLÜL ÜN VERS TES

SOSYAL B L MLER ENST TÜSÜ
ÇALI MA EKONOM S VE ENDÜSTR L K LER ANAB L M DALI
ÇALI MA EKONOM S VE ENDÜSTR L K LER PROGRAMI
YÜKSEK L SANS TEZ

ÇOCUKLARIN ÇALI TIRILMASININ

EKONOM K BÜYÜMEYE ETK S

Ekrem Ersin CESUR

Dan man
Prof. Dr. Zeki ERDUT

2006
 YEM N METN

Yüksek Lisans tezi olarak sundu/um “Çocuklar n Çal t r lmas n n Ekonomik

Büyümeye Etkisi” adl çal man n, taraf mdan, bilimsel ahlak ve geleneklere ayk r
dü ecek bir yard ma ba vurmaks z n yaz ld / n ve yararland / m eserlerin
bibliyografyada gösterilenlerden olu tu/unu, bunlara at f yap larak yararlan lm
oldu/unu belirtir ve bunu onurumla do/rular m.

Tarih
30/06/2006
Ekrem Ersin CESUR
mza

II
 YÜKSEK L SANS TEZ SINAV TUTANA#I

Ö%rencinin
Ad( ve Soyad( : Ekrem Ersin CESUR
Anabilim Dal( : Çal(/ma Ekonomisi ve Endüstri li/kileri
Program( : Çal(/ma Ekonomisi ve Endüstri li/kileri
Tez Konusu : Çocuklar(n Çal(/t(r(lmas(n(n Ekonomik Büyümeye
Etkisi
S(nav Tarihi ve Saati :

Yukar da kimlik bilgileri belirtilen ö/renci Sosyal Bilimler Enstitüsü’nün

…………………….. tarih ve ………. Say l toplant s nda olu turulan jürimiz
taraf ndan Lisansüstü Yönetmeli/inin 18.maddesi gere/ince yüksek lisans tez
s nav na al nm t r.

Aday n ki isel çal maya dayanan tezini ………. dakikal k süre içinde
savunmas ndan sonra jüri üyelerince gerek tez konusu gerekse tezin dayana/ olan
Anabilim dallar ndan sorulan sorulara verdi/i cevaplar de/erlendirilerek tezin,

BA ARILI D OY B RL E ile D
DÜZELTME D* OY ÇOKLUEU D
RED edilmesine D** ile karar verilmi tir.

Jüri te kil edilmedi/i için s nav yap lamam t r. D***

Ö/renci s nava gelmemi tir. D**

* Bu halde adaya 3 ay süre verilir.

** Bu halde aday n kayd silinir.
*** Bu halde s nav için yeni bir tarih belirlenir.
Evet
Tez burs, ödül veya te vik programlar na (Tüba, Fullbrightht vb.) aday olabilir. D
Tez mevcut hali ile bas labilir. D
Tez gözden geçirildikten sonra bas labilir. D
Tezin bas m gereklili/i yoktur. D

JÜR ÜYELER MZA

……………………………. L Ba ar l L Düzeltme L Red ...……..........

……………………………. L Ba ar l L Düzeltme L Red …...…..........
……………………………. L Ba ar l L Düzeltme L Red …….............

III
 ÖZET
Yüksek Lisans Tezi
Çocuklar(n Çal(/t(r(lmas(n(n Ekonomik Büyümeye Etkisi
Ekrem Ersin CESUR

Dokuz Eylül Üniversitesi

Sosyal Bilimleri Enstitüsü
Çal(/ma Ekonomisi ve Endüstri li/kileri Anabilim Dal(
Çal(/ma Ekonomisi ve Endüstri li/kileri Program(

Uluslararas( Çal(/ma Örgütü (UÇÖ)’ne göre, günümüzde çocuklar(n

istismar ve suistimalinin en önemli kayna%( olan çocuklar(n çal(/t(r(lmas(, 15
ya/(ndan (baz( geli/mi/ ülkelerde 14) küçük çocuklar(n sa%l(klar(na zarar veren,
fiziksel, zihinsel, tinsel ve sosyal geli/imlerini tehdit eden ve e%itim olanaklar(n(
tehlikeye sokan i/lerde çal(/t(r(lmalar( olarak tan(mlanmaktad(r.

UÇÖ, dünyada 5-14 ya/ grubundaki 217.700 bin yak(n çocu%un

çal(/t(r(ld(%(n( ve bu çocuklardan 74.400 bininin tehlikeli durum ve ko/ularda
oldu%unu tahmin etmektedir. Bu tahmini rakamlar, konunun boyutunu ve
önemini göstermektedir.

Çocuklar(n çal(/t(r(lmas(, dünyada ve özellikle geli/mekte olan ülkelerde

yayg(n bir sorundur. Özellikle çal(/maya kabulde en az ya/a ili/kin
düzenlemelerin bulunmad(%( tar(ma dayal( ekonomilerde daha fazla say(da
çocu%un çal(/t(r(ld(%( görülmektedir. Farkl( birçok nedenin varl(%( söz konusu
olmakla birlikte, çocuklar(n çal(/t(r(lmas(n(n en önemli nedeni yoksulluktur ve
çocuklar(n çal(/t(r(lmas( ile bu sorunun çözülece%i dü/ünülmektedir. Ailelerin
çocuklar(n( e%itmek yerine daha karl( oldu%u dü/ünülen çal(/maya
yönlendirilmelerinde etkili olan bir di%er unsur, kurumsal e%itime eri/ilememesi
veya kalite e%itim olana%(ndan yoksunluk gibi e%itsel sorunlard(r. Baz(
ülkelerde kal(pla/m(/ kültürel ve sosyal roller de e%itimi engelleyerek,
çal(/t(r(lan çocuk say(s(n( artt(rmaktad(r. Çocuklar(n çal(/t(r(lmas(n(n bir di%er
nedeni küreselle/me sürecinde i/gücü piyasas(ndaki de%i/imdir. Yap(sal uyum
programlar( çerçevesindeki esneklik uygulamalar( ve kurals(zla/t(rmalar da
geli/mekte olan ülkelerde yoksullu%a neden olarak bu ülkelerde çocuklar(n
çal(/t(r(lmas(n( artt(rmaktad(r.

Çocuklar(n çal(/t(r(lmalar( k(sa dönemde ailelerinin gelirini artt(rmakla

birlikte, uzun dönemde bunun tersi bir sonuç vermektedir. Çocuklar(n
çal(/t(r(lmas( onlar(n e%itimini engelledi%i gibi nitelikli i/gücü olmalar(n( da
engellemektedir. Bu nedenle, çocuklar(n çal(/t(r(lmas( uzun dönemde ekonomik
büyümeyi olumsuz etkilemektedir.

Anahtar Kelimeler: 1) Çocuk Çal t r lmas , 2) Ekonomik Büyüme, 3) sizlik,

4) Yoksulluk, 5) Sosyal D lanma

IV
 ABSTRACT

The Master Thesis

The Effect of the Child Labour on Economic Growth
Ekrem Ersin CESUR

Dokuz Eylul University

Institute of Social Sciences
Department of Labour Economics and Industrial Relations
Labour Economics and Industrial Relations Programme

Child labour which is the most important source of child exploitation and
child abuse today to International Labour Organization (ILO), is defined as
work that damages children’ health, restricts their physical, mental,
psychological and social development and jeopardize education facilities that is
done by children the age of 15 (14 in some developing countries).

The ILO estimates that 217.7 million children aged 5-14 work throughout
the world and 74.4 million of those work in hazardous situations and conditions.
These conjectural figures display the size and importance of the issue.

Child labour is a pervasive problem throughout the world, especially in

developing countries. Child labour is especially prevalent in rural areas where
the capacity to enforce minimum age requirements for work is lacking.
Children work for a variety of reasons, the most important being poverty and
the induced pressure upon them to escape from this plight. Schooling problems
also contribute to child labour, whether it be the inaccessibility of schools or the
lack of quality education which spurs parents to enter their children in more
profitable pursuits. Traditional factors such as rigid cultural and social roles in
certain countries further limit educational attainment and increase child labor.
The another reason of the child labour is the labour market change in the
globalization process. In the structural adjustment programme context, flexible
application and deregulasitions give rise to poverty in the developing countries
therefore child labour is increased in these countries.

Although, child labour increases family income in short-run, it is given the

exact opposite of this result. Child labour jeopardize children’ education and to
be well qualified workforce at the same time. Hence, child labour affect
economic growth negatively in the long-run.

Key World: 1) Child Labour, 2) Economic Growth, 3) Unemployment

4) Poverty, 5) Social Exclusion

V
 Ç NDEK LER

YEM N METN ...........................................................................................................II

YÜKSEK L SANS TEZ SINAV TUTANAEI ......................................................... III
ÖZET.......................................................................................................................... IV
ABSTRACT................................................................................................................ V
Ç NDEK LER .......................................................................................................... VI
KISALTMALAR ....................................................................................................... IX
TABLO L STES ....................................................................................................... XI
EK LLER L STES ................................................................................................XII
G R ...................................................................................................................... XIII

B R NC BÖLÜM

KAVRAMLAR

I. ÇOCUKLARIN ÇALI TIRILMASI KAVRAMI ................................................... 1

A. Tan m ................................................................................................................. 4
B. Unsurlar .............................................................................................................. 5

1. e Al nmada En Az Ya .................................................................................. 5
2. Gelir Getirici Bir Görülmesi ........................................................................ 6
3. Me ruiyet ......................................................................................................... 7

II. EKONOM K BÜYÜME KAVRAMI..................................................................... 8

A. Tan m ................................................................................................................. 9
B. Unsurlar ............................................................................................................ 11

1. Sermaye Birikim Modeli................................................................................ 12

2. Kamu Harcamalar ......................................................................................... 17
3. Gelir Da/ l m ................................................................................................ 21

K NC BÖLÜM

ÇOCUKLARIN ÇALI TIRILMASININ

GEREKÇELER , B Ç M VE SONUÇLARI

I. ÇOCUKLARIN ÇALI TIRILMASININ GEREKÇELER .................................. 24

A. Ekonomik Gerekçeler........................................................................................ 24

1. Ekonomik Büyümenin Sa/lanmas ................................................................ 24

2. gücü Piyasas n n Yap s n n De/i imi.......................................................... 27
3. Gelir Da/ l m ................................................................................................ 31

VI
 B. Toplumsal Gerekçeler ....................................................................................... 33

1. Nüfus Art .................................................................................................... 33

2. Göç ................................................................................................................. 34
3. Yoksulluk ....................................................................................................... 36

C. Siyasal Gerekçeler ............................................................................................. 38

1. Yap sal Uyum Politikalar .............................................................................. 38

2. Esneklik.......................................................................................................... 41
3. Kurals zla t rma ............................................................................................. 44

D. Kültürel Gerekçeler ........................................................................................... 46

1. Geleneksel Aile Yap s ................................................................................... 46

2. Ücretsiz Aile Çal mas .................................................................................. 47
3. Ç rakl k........................................................................................................... 50

II. ÇOCUKLARIN ÇALI TIRILMA B Ç MLER .................................................. 51

A. çi Statüsünde Çal t r lma............................................................................... 51

B. Ç rak Statüsünde Çal t r lma............................................................................ 54
C. Ücretsiz Aile Çal an Olarak Çal t r lma ........................................................ 55

III. ÇOCUKLARIN ÇALI TIRILMASININ SONUÇLARI.................................... 56

A. B REYSEL SONUÇLAR ................................................................................. 56

1. Çocuklar n Sa/l / Bak m ndan Sonuçlar ..................................................... 56

2. Çocuklar n E/itimi Bak m ndan Sonuçlar .................................................... 60

B. TOPLUMSAL SONUÇLAR ............................................................................ 62

1. sizlik ............................................................................................................ 62
2. Yoksulluk ....................................................................................................... 65
3. Sosyal D lanma............................................................................................. 68

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

ÇOCUKLARIN ÇALI TIRILMASININ EKONOM K BÜYÜMEYE ETK S

I. KISA DÖNEMDE EKONOM K BÜYÜMEYE ETK S ...................................... 73

A. Nüfus ................................................................................................................. 73
B. E/itim ................................................................................................................ 77
C. Sa/l k................................................................................................................. 81
D. stihdam............................................................................................................. 84

VII
 E. Gelir Da/ l m .................................................................................................... 87

II. UZUN DÖNEMDE EKONOM K BÜYÜMEYE ETK S ................................... 89

A. Nüfus ................................................................................................................. 90
B. E/itim ................................................................................................................ 93
C. Sa/l k................................................................................................................. 96
D. stihdam............................................................................................................. 99
E. Gelir Da/ l m .................................................................................................. 103

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM

ÇOCUKLARIN ÇALI TIRILMASI LE MÜCADELE ED LMES

I. ULUSAL DÜZEYDE........................................................................................... 106

A. Devlet Müdahalesi........................................................................................... 106

B. Sosyal Taraflar................................................................................................. 110

II. ULUSLARARASI DÜZEYDE........................................................................... 115

A. Uluslararas Çal ma Örgütü Düzenlemeleri................................................... 116

B. Çocuk Çal t r lmas n n Ortadan Kald r lmas Uluslararas Projesi (IPEC) ... 123

SONUÇ .................................................................................................................... 130

YARARLANILAN KAYNAKLAR........................................................................ 134

VIII
KISALTMALAR

AB Avrupa Birli/i
ABD Amerika Birle ik Devletleri
APEC Asia Pacific Economic Cooperation
AÜ Anadolu Üniversitesi
Ak.Ü Akdeniz Üniversitesi
An.Ü Ankara Üniversitesi
bkz. Bak n z
BM Birle mi Milletler
C. Cilt
CDDRL Center on Democracy, Development, and The Rule of Law
CM S Çimento Müstahsilleri verenleri Sendikas
CREA Centre de Recherche en Economie Appliquée
DEÜ Dokuz Eylül Üniversitesi
DFID Deparrment for Institute Development
DE Devlet statistik Enstitüsü
D SK Devrimci çi Sendikalar Konfederasyonu
DPT Devlet Planlama Te kilat
EÜ Erciyes Üniversitesi
FDI Foreign Direct Investment
GSY H Gayri Safi Yurtiçi Has la
GÜ Gazi Üniversitesi
HÜ Hacettepe Üniversitesi
ICFTU International Confederation of Free Trade Unions
ILO International Labour Organization
IMF International Monetary Fund
IPEA Instituto de Pesquia Econômica Aplicada
IPEC International Programme on the Elimination of Child Labour
BÜ stanbul Bilgi Üniversitesi
BF ktisadi dari Bilimler Fakültesi
Ü stanbul Üniversitesi

IX
IZA Instituts zur Zukunft der Arbeit
Kamu- / Kamu letmeleri verenleri Sendikas
KÜ Kocaeli Üniversitesi
MESS Türkiye Metal Sanayicileri Sendikas
MÜ Marmarar Üniversitesi
No Number
OECD Organisation for Economic Co-operation and Development
PETROL- Türkiye Petrol, Kimya, Lastik çileri Sendikas
s. Sayfa Numaras
Sa. Say
SBE Sosyal Bilimler Enstitüsü
SBF Siyasal Bilgiler Fakültesi
SELA El Seminario en Latino América de Teoría Constitucionally Politica
SHY Sosyal Hizmetler Yüksek Okulu
SÜ Sakarya Üniversitesi
TC Türkiye Cumhuriyeti
TES- Türkiye Enerji, Su ve Gaz çileri Sendikas
T SK Türkiye veren Sendikalar Konfederasyonu
TÜH S Türkiye A/ r Sanayi ve Hizmet Sektörü Kamu verenleri Sendikas
TÜ K Türkiye statistik Kurumu
TÜRK- Türkiye çi Sendikalar Konfederasyonu
UÇK Uluslararas Çal ma Konferans
UÇÖ Uluslararas Çal ma Örgütü
UN United Nations
UNDP United Nations Development Programme
UNESCO United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization
UNICEF United Nations Children’s Fund
US United States
UÜ Uluda/ Üniversitesi
Vol. Volume
WHO World Health Organization

X
TABLO L STES

Tablo 1: Farkl Ya Gruplar nda Çal t r lan Çocuklara li kin Tahminler s. 3

Tablo 2: Dünyada Okur-Yazar Olmayanlar n Toplam Nüfus çindeki Pay s. 78
Tablo 3: 138 ve 182 Say l Sözle melerin Onay Durumu s. 121
Tablo 4: 138 ve 182 Say l Sözle meleri Onaylamayan Ülkeler s. 122

XI
EK LLER L STES

ekil 1: Çocuklar n Çal t r lmas ve Yoksulluk K s r Döngüsü s. 66

ekil 2: Nüfus Art n n Piyasa Emek Sunum E/risine Etkisi s. 74
ekil 3: Dünyada Nüfus Art H z (1990-1999) s. 91
ekil 4: Ki i Ba na Gayri Safi Yurtiçi Has la Art Oranlar (1990-1999) s. 91
ekil 5: Ku aklar Aras Geli im ve Gelir li kisi s. 99

XII
 GR

Çocuklar n çal t r lmalar endüstri devrimi öncesine kadar uzanan ve

günümüzde de geçerlili/ini koruyan bir sorundur. Özellikle azgeli mi ülkelerde,
temelinde yoksulluk olmakla beraber, çe itli ekonomik, sosyal, siyasal ve kültürel
gerekçelerle çocuklar n çal t r ld klar görülmektedir. Ancak, bu sorun sadece az
geli mi ülkelerde de/il, ayn zamanda s n rl olarak geli mi lerde de görülmektedir.
Küreselle me sürecinde üretim yap s nda meydana gelen de/i imle geli mi ülkelere
ba/ ml hale gelen azgeli mi ülkelerin, artan rekabet ortam nda kendilerine sadece
i gücü maliyetlerini dü ürerek avantaj sa/lamalar , sorunun kayna/ n ve yönünü
göstermektedir.

Çocuklar n çal t r lmas sorunu hakk nda bilgi sahibi olabilmek için
Uluslararas Çal ma Örgütü (UÇÖ) tahminlerinden yararlan lmaktad r. 2006 y l nda
Uluslararas Çal ma Konferans (UÇK)’n n 95. oturumunda, dünyada 18 ya ndan
küçük 317.400 bin çocu/un gelir getirici bir i te çal t r ld / , bunlar n içinden
217.700 bin çocu/un sa/l k, geli im ve e/itimlerini olumsuz etkileyen üretim
faaliyetlerinde ve 126.300 bin çocu/un da tehlikeli i lerde çal t r ld / n n tahmin
edildi/i aç klanm t r. Buna göre, dünyada 200 milyondan fazla çocu/un sa/l / n ,
fiziksel ve zihinsel geli imini ve e/itimini olumsuz etkileyen artlarda
çal t r lmalar , sorunun ne denli önemli oldu/unu göstermektedir.

Çocuklar n çal t r lmas n n salt ekonomik de/il, ayn zamanda sosyal

gerekçeleri de bulunmaktad r. Nitekim son y llarda, çocuklar n çal t r lmas n n
ekonomik boyutuna ili kin bilimsel ara t rmalar n giderek artt / görülmekte, ancak
sosyal gölgede kalmaktad r. Çocuklar n çal t r lmas n n en önemli nedenlerinden
biri olarak gösterilen yoksullu/un ortadan kald r lmas nda, ekonomik büyümenin
çözüm olarak gösterilmesi sonucunda, az geli mi ülkelere yönelik geli tirilen
yap sal uyum programlar n n, uyguland / ülkelerde ekonomik büyüme sa/lamamas
yan nda, yoksullu/u ve dolay s yla çocuklar n çal t r lmas n daha da artt rmas ,
teorik çal malar n sosyal gölgede kal nedenini aç klamaktad r.

XIII
 Çocuklar n çal t r lmas n n ekonomik büyüme üzerindeki etkisinin
sorguland / çal ma, çocuklar n çal t r lmas n n ekonomik büyümeyi
etkileyebilece/i ve k sa dönemde olumlu olsa bile, uzun dönemde olumsuz etkilerin
a/ r basabilece/i varsay m na dayanmaktad r.

Tezin ilk bölümü kavramlara ayr lm ve çocuklar n çal t r lmas ile ekonomik
büyüme aç klanmaya çal lm t r.

kinci bölümde çocuklar n çal t r lmas n n gerekçeleri, biçimleri ve sonuçlar

ara t r lm t r. Bu bölümde, çocuklar n çal t r lmalar n n ekonomik, sosyal, siyasal
ve kültürel gerekçeleri incelenmi , çal ma biçimlerine yer verilmi ve çocuklar n
çal t r lmas nedeniyle ortaya ç kan sorunlar saptanmaya çal lm t r.

Üçüncü bölümde, çocuklar n çal t r lmas n n k sa ve uzun dönemde ekonomik

büyüme üzerindeki etkileri ara t r lm t r. Bu amaçla nüfus, e/itim, sa/l k, istihdam
ve gelir da/ l m de/i kenleri incelenmi tir.

Dördüncü ve son bölümde ise, çocuklar n çal t r lmas n n ortadan kald r lmas
için ulusal ve uluslararas düzeyde geli tirilen mücadele yöntemleri ve bu yöntemlere
kaynakl k eden UÇÖ’nün Çocuklar n Çal t r lmas n n Ortadan Kald r lmas
Uluslararas Program çerçevesinde bir de/erlendirme yap lm t r.

XIV
 B R NC BÖLÜM

KAVRAMLAR

I. ÇOCUKLARIN ÇALI TIRILMASI KAVRAMI

Çocuklar n çal t r lmas , küresel ölçekte yayg n, karma k ve çok yönlü bir
olgudur. Bunun yan s ra, güvenilir bilgi ve nicel analiz eksikli/i, sorunla etkili
mücadele yollar n n geli tirilmesini daha güç hale getirmektedir. Uzun y llardan beri,
çocuklar n çal t r lmas n n nedenlerine, konunun önemine, yap s na ve sonuçlar na
ili kin bilgi eksikli/i, dünyan n her yerindeki milyonlarca çocuk ve ergeni etkileyen
bu olguya kar koyacak, durduracak ve ortadan kald racak etkili çal malar n
gerçekle tirilmesindeki önemli bir engeldir.1

Çocuklar n çal t r lmas endüstri devrimi öncesine kadar giden, günümüzde

son derece yayg nla m bir sorundur.2 Çocuklar n çal t r lmas n n bir sosyal sorun
olarak ortaya ç kmas endüstri devriminin bir sonucu olmas na ra/men, çocuklar n
çal t r lmas daha önce de görülmekteydi. Küçük ya taki çocuklar, baz ev i lerini
yap yor; tar msal faaliyete kat l yor ve bir sanat ö/reniyorlard . Bunlar do/al
kar lanmaktayd ve çocuklar n ekonomide bir rol oynay p oynayamayacaklar
tart lm yordu. Ancak, 18. yüzy lda ngiltere’de sanayi üretiminde çocuklar n
çal t r lmaya ba lanmas yla durum tamamen de/i ti.3 Gerçekten endüstri devrimiyle
birlikte çocuklar n çal t r lmas n n niteli/inde ve niceli/inde önemli bir de/i im
olmu tur. Bu geli meler mekansal olarak de/erlendirildi/inde, gerek zamanlama

1
ILO, Report on the Results of the National Child Labour Survey in the Dominican Republic.
International Labour Office, Costa Rica, 2004, s. vi.
2
Nükhet Hotar Ba argan, Burcu Kümbül, “Çal an Çocuk Sorununa Aileleri Aç s ndan Bir Bak ;
zmir li Örne/i”, Türkiye’de Çal an Çocuklar Semineri. Devlet statistik Enstitüsü (D E),
Ankara, 29-31 May s 2001, s. 141.
3
Peter Dorman, Child Labour in the Developed Economies, ILO/International Programme on the
Elimination of Child Labour (IPEC) Working Paper, International Labour Office, Geneva, 2001,
s. 3.

1
gerekse nitelik aç s ndan farkl l klar gösterse de hemen her toplumda rastlan lan bir
sorun olmu tur.4

Çocuklar endüstri devriminden önce de çal t r lmas na ra/men, üretime

kat lmalar n n bedensel güçlerinin kald ramayaca/ a/ rl kta olmas , çocuklar n
geli imlerine zarar vermi tir. Endüstri devrimi ile birlikte çocuklar, kütle halinde
fabrikalarda en a/ r ve y prat c ko ullar içinde çal maya zorlanm lard r.5
Endüstrile menin ilk a amalar nda, birçok ülkede çocuklar n çal t r lmas nda bir
sak nca görülmemi tir. Bu dönemde, çocuklar n çal t r lmas na ili kin baz
ara t rmalarda, geli imin bu a amas nda çocuklar n çal t r lmas na özel bir ihtiyaç
duyuldu/u belirtiliyordu. Çocuklar n çal t r lmas na ili kin bilgilerin artmas yla,
ortak bir uzla ya var lmas çok zaman almad .6

Çocuklar n çal t r lmalar , dünya gündeminde en üst s rada yer almas gereken
ve ivedi çözüm bekleyen bir sorundur. Milyonlarca çocuk fiziksel, zihinsel, e/itsel,
sosyal, duygusal ve kültürel geli imlerine zarar veren ve hem ulusal yasalara hem de
uluslararas standartlara uygun olmayan ko ullarda çal maktad r.7 Her ülke ya
çocuklar çal t rarak ya da üretiminde çocuklar n çal t r ld / ürünleri ithal etmek
yoluyla bir ekilde bu süreçte yer almaktad r. Ayr ca, çocuklar n çal t r lmas sadece
geli mekte olan ülkelerde de/il, ayn zamanda birçok geli mi ülke de geçerlidir.8

2004 y l itibari ile yap lan tahminlere göre, dünyada 5-14 ya aras ndaki
190,700 bin çocuk gelir getirici bir faaliyette bulunmaktad r. Bu tahmine

4
Faruk Sapancal , “Küreselle me Ba/lam nda Çocuk stihdam ve Önlenmesine Yönelik Çabalar”,
Çimento veren Dergisi. C.:16, Sa.:4, Çimento Müstahsilleri verenleri Sendikas (CM S),
Ankara, Temmuz 2002, s. 18-19.
5
Cahit Talas, Toplumsal Politika. mge Kitabevi Yay nlar , Yay n No: 14, Ankara, 1990, s. 46.
6
Bjørne Grimsrud, Millennium Development Goals and Child Labour, Understanding Children’s
Work: An Inter-Agency Research Cooperation Project. International Labour Office, Unicef,
World Bank Group, 2003, s. 4.
7
Nejat Kocabay, “ Uluslararas Çal ma Örgütü Çocuk çili/inin Sona Erdirilmesi Uluslararas
Program (IPEC)”, Türkiye’de Çal an Çocuklar Semineri. D E, Ankara, 29-31 May s 2001, s.
27.
8
Line Eldring, Sabata Nakanyane, Malehoko Tshoaedi, Child Labour in the Tobacco Growing
Sector in Africa, Conference on the Eliminating Child Labour: Establishing Best Practise in
Tobacco Farming. International Union of Food, International Tobacco Growers’ Association,
British American Tobacco, Nairobi, 8-9th October 2000, s. 7.

2
bak ld / nda, an lan ya grubundaki tüm çocuklar n yüzde 15.8’inin gelir getiren bir
faaliyette bulundu/u görülür. 5-17 ya grubunda gelir getirici bir faaliyette bulunan
çocuk say s n n ise 317.400 bin oldu/u tahmin edilmektedir.9 Bununla birlikte
çocuklar n gelir getiren bir i te çal malar , En Az Çal ma Ya na ili kin 138 say l
(1973) ve Çocuklar n Çal t r lmas n n Kabul Edilemez En Kötü Biçimlerine ili kin
182 say l (1999) UÇÖ sözle melerine göre ortadan kald r lmas gereken çocuk
istihdam ile denk tutulmamaktad r.10

Çocuk istihdam n n, çocuklar n gelir getiren bir faaliyette bulunmalar ndan

daha dar bir kapsam bulunmaktad r. 12 ya ve daha büyük çocuklar n hafif i lerde
haftan n birkaç saati çal malar ve 15 ya ve üstündekilerin tehlikeli olmayan i lerde
çal malar çocuk istihdam kapsam na girmemektedir.11 2004 y l itibariyle yap lan
tahminlere göre, dünyada 15 ya n alt nda 165.800 bin çocuk çal an n bulundu/u
tahmin edilmektedir. Çocuk istihdam en çok 5-17 ya grubunda görülmektedir. Bu
ya grubunda 217.700 bin çocuk çal t r lmaktad r.12 A a/ daki tabloda dünyada
çal t r lan çocuklara ili kin say sal verilere yer verilmektedir.

Tablo 1: Farkl Ya Gruplar nda Çal t r lan Çocuklara li kin Tahminler

(2004)

Ya/ Gruplar( Çocuk Nüfusu Gelir Getirici Çal(/t(r(lan Tehlikeli

Bir / Gören Çocuklar /lerde
Çocuklar Çal(/t(r(lan
Çocuklar
5-17 1.566.300.000 317.400.000 217.700.000 126.300.000
5-14 1.206.500.000 190.700.000 165.800.000 74.400.000
15-17 359.800.000 126.700.000 51.900.000 51.900.000

Kaynak: ILO, Child, s. 6.

9
ILO, The End of Child Labour: Within Reach. Report of The Director-General, Global Report
under the Follow-Up to the ILO Declaration on Fundamental Principles and Rights at Work,
Report I (B), International Labour Conference, 95th Session 2006, International Labour Off ce,
Geneva, 2006, s. 6.
10
ILO, Every Child Counts: New Global Estimates on Child Labour. International Labour Office,
Geneva, 2002, s. 9.
11
ILO, Every, s. 10.
12
ILO, Child, s. 6.

3
 A. Tan(m(

Birle mi Milletler (BM) Çocuk Haklar Sözle mesi (1989) ve Çocuk

stihdam n n En Kötü Biçimlerinin Ortadan Kald r lmas na li kin 182 say l UÇÖ
Sözle mesi’ne göre, 18 ya ndan küçük her birey çocuk olarak tan mlanmaktad r. 5
ya ndan küçük bir çocu/un bir i te çal acak13 veya e/itime ba layacak durumda
olmad / genellikle kabul gördü/ünden, çocuklar n istihdam konusunda yap lan
çal malarda 5 ya ndan büyük çocuklar dikkate al nmaktad r.14

138 ve 182 say l UÇÖ sözle meleri ile BM Çocuk Haklar sözle mesinde
çocuk istihdam ve çocuk istihdam n n en kötü biçimlerinin uluslararas yasal
tan mlar yap lm t r. Ad geçen üç sözle me, i veya faaliyetin çocuk ve çocu/un
geli imi üzerindeki etkisine ba/l d r. Bir i in çocuk istihdam olarak kabul
edilebilmesi için çocu/un sa/l / na, fiziksel, zihinsel, tinsel veya sosyal geli imine
zarar verir nitelikte olmal d r. Buna ek olarak, zorunlu e/itim ça/ ndaki çocuklar n
da e/itimlerine engel olmas gerekmektedir.15

Sonuç olarak, çocuklar n çal t r lmas onlar n sa/l klar na, fiziksel, zihinsel,
tinsel ve sosyal geli imlerine zarar veren; onlar e/itim hayat ndan uzakla t ran ve
her türlü e/itimden yoksun b rakan; onlar erken ya ta okuldan ayr lmaya veya
e/itimleri devam ederken ayn zamanda gelir getirici bir i te çal maya zorlayan;
onlar için çok uzun süreli ve çok a/ r i lerde çal t r lmalar olarak
tan mlanmaktad r.16

13
Bununla birlikte bu ya grubundaki çocuklar n da yeti kinler taraf ndan istismar edildikleri veya
cinsel tacize maruz kald klar görülmektedir.
14
ILO, Child Labour: A Textbook for University Students. International Labour Office, Geneva,
2004, s. 29.
15
Bjørne Grimsrud, What Can Be Done about Child Labor? An Overview of Resent Research and
its Implications for Designing Programs to Reduce Child Labor. Social Protection Discussion
Paper, Number: 0124, The World Bank, Washington, 2001, s. 1-2.
16
Samuel Grumiau, Child Labour in Albania. International Confederation of Free Trade Unions
(ICFTU), Brussels, 2004, s. 5.

4
 B. Unsurlar(

Ekonomik büyümenin sa/lanmas için çal larak üretimde bulunulmas

gerekmektedir. Özellikle geli mekte olan ülkelerde yeti kinlerle birlikte çocuklar n
da üretime kat lmalar bir zorunluluk olarak görülmektedir. Ancak, yeti kin ve
çocuklar birbirlerinden ay ran özellikler bulunmaktad r. Bu özelliklerden ilki, e/itim
ve sa/l k göstergesi olarak kabul edilen takvim ölçüsü yani ya t r. Bunun yan nda,
çocuklar n çal t r ld / ndan söz edebilmek için çocuklar n gelir getirici bir i le
üretime kat lmalar gerekmektedir. Aksi takdirde, hafif ev i leri gibi rutinler,
çocuklar n çal t r lmas anlam na gelmemektedir. Nitekim çocuklar n bu tür
faaliyetlerde bulunmas me ru görülmektedir. Bunun d ndaki çal malar ise,
ortadan kald r lmas gereken bir sorunun kökeni olarak görülmektedir.

1. /e Al(nmada En Az Ya/

Ya , genellikle bir çocu/un tan mlanmas nda kullan lan, onun 18 ya ndan
küçük çocuklar için belirlenen haklardan ve koruma hükümlerinden (BM Çocuk
Haklar Sözle mesi, 182 say l UÇÖ Sözle mesi) yararlanmas n sa/layan ve
istihdama kabulde en az ya olan 15’in belirlenmesinde (138 say l UÇÖ Sözle mesi)
kullan lan uluslararas bir ölçüttür.17

18 ya ndan küçük kimse sa/l / n tehdit eden veya zararl faaliyetler içeren
i lerde çal t r lmamal d r. Tam zamanl olarak çal lacak bir i e giri te en az ya
geli mekte olan ülkeler için 14 ve di/er ülkeler için 15 olarak belirlenmi tir. Her ne
durumda olursa olsun tam zamanl çal ma zorunlu e/itim ya n n
tamamlanmas ndan sonra söz konusudur. Hafif i lerde çal mada en az ya ,
geli mekte olan ülkeler için 12 ve di/er ülkeler için 13’tür. Bu ya taki bir çocuk,
okuluna engel olmayan ve sa/l / n tehlikeye dü ürmeyen ev i leri d ndaki i lerde
çal abilmektedir. Ayr ca mesleki e/itime de ba layabilmektedir. 12-13 ya ndan

17
ILO, Combating Child Labour: A Handbook for Labour Inspectors. International Labour Office,
Geneva, 2002, s. 3.

5
küçük çocuklar i gücü piyasas nda faaliyet göstermemekle birlikte, ebeveynlerinin
gözetiminde, sosyalle me süreci kapsam nda say lan ve e/itim ve sa/l klar na
olumsuz etkisi bulunmayan ev i lerini yapabilirler.18

Ya ölçütü göz önüne al nd / nda çocuklar n çal t r lmas , (i) bir günde kaç
saat çal ld / na bak lmaks z n, 15 ya n alt ndakilerin gelir getirici herhangi bir i te
çal t r lmalar 19 veya (ii) 18 ya alt ndakilerin istismar edilerek, tehlikeli veya
ya lar na uygun olmayan, e/itimlerine veya sosyal, fiziksel, zihinsel, ruhsal ve
ahlaksal geli imlerine zarar verecek i lerde çal t r lmalar 20 olarak tan mlanabilir.
Buna göre, bir i te en az çal ma ya ndan küçük çocuklar n çal t r lmas ise,
istihdam kavram içinde de/erlendirilir.21

2. Gelir Getirici Bir / Görülmesi

Çal yor olma, çocuk istihdam ile denk tutulmamaktad r. Gelir getiren
faaliyet, piyasada bir ücret kar l / yap lan tüm üretim i leri ve bir ücret kar l /
olmadan piyasa d nda yap lan belli türdeki üretim i lerini kapsamaktad r.
Böylelikle gelir getirici bir i görülmesi, kar l / nda herhangi bir gelir elde edilip
edilmedi/ine bak lmaks z n, formel veya enformel ekonomide ve kentte veya k rda
gerçekle tirilebilen faaliyet veya meslek olarak tan mlanabilir. Çocuklar n bir
akrabalar n n yürüttü/ü i lerde bir gelir elde etmeden gerçekle tirdikleri faaliyetler
de gelir getirici bir faaliyet görme olarak de/erlendirilir. Ayr ca, ba kalar n n ev
i lerinde herhangi bir biçimde çal an çocuklar n da gelir getiren bir faaliyette
bulunduklar kabul edilir. Bununla birlikte, kendi ev i lerini yapan çocuklar n gelir
getiren bir faaliyet gördükleri söylenemez.22

18
Bjørne Grimsrud, Child, s. 2.
19
Klaus Günther, Child Labour in Kyrgyzstan: An Initial Study, Draft Working Paper, ILO,
Bishkek, 2001, s. 8.
20
F.M. Orkin Head, Child Labour in South Africa, Department of Labour South Africa, 2000, s. 1.
21
ILO, A Future without Child Labour. Global Report under the Follow-up to the ILO Declaration
on Fundamental Principles and Rights at Work, Internat onal Labour Conference 90th Session,
Report I (B), Internat onal Labour Off ce, Geneva, 2002, s. 10.
22
ILO, Every, s. 9, 29-30.

6
 Bu anlamda, kendi evlerindeki i leri yapan çocuklar n faaliyetleri gayri safi
yurt içi has lan n hesaplanmas için BM Ulusal Hesaplamalar Sistemi’nde tan mlanan
üretim çevresinin23 d nda tutulurlar. Yap lan tahminler, gelir getiren faaliyetlerde
çal mayan çocuklar kapsamamaktad r. Uluslararas çal ma standartlar / nda,
çocuklar n kendi evlerinde gördükleri ev i leri için istisnalar sa/lanm t r. Bununla
birlikte, çocuklar n bu faaliyetlere harcad klar zaman önemlidir. Baz durumlarda,
okula kay t veya devaml l k tehlikeye dü mektedir.24

3. Me/ruiyet

Çocuk istihdam , do/as veya yo/unlu/undan dolay çocu/un e/itimine,

sa/l / na ve geli imine zarar veren i lerde çal t r lmas olarak tan mlanm t r. Bu
bak mdan çocuklar n kendi istekleri ile çal t / n veya çocuklar n çal t r lmas n n
me ruiyet ta d / n söylemek olanaks zd r.25

Bu kapsamda, çocuklukla ba/da mayan bir ekilde, çal mak için çok küçük
olan çocuklar n, dü ük ücretlerde uzun saatler, sa/l /a zararl , fiziksel ve zihinsel
geli imi olumsuz etkileyen ko ullarda, ailelerinden ayr larak ve e/itimden mahrum
b rak larak çal t r lmalar yer almaktad r. Çocuk istihdam , çocukta telafisi mümkün
olmayan zararlara neden olabilmektedir. Bu nedenle, uluslararas ve ulusal yasalara
ayk r d r.26

Bununla birlikte, tüm i ler çocuklara zarar vermez. Küçük ya lardaki birçok
çocuk ev i lerinde yard mc olmakta, basit i ler yapmakta veya ailelerinin tar m
i lerinde veya i yerlerinde ebeveynlerine yard m etmektedirler. Bu sayede çocuklar

23
Üretim çevresi, (a) mal veya hizmet üretiminde kullan lacak mal ve hizmetlerin üretimini de
içeren, üreticilerinden ba ka birimlere sa/lanan veya sa/lanmas tasarlanan bireysel veya toplu
tüm mal ve hizmetlerin üretimini; (b) üreticilerin kendi tüketimleri veya sermaye birikimleri için
kendi hesaplar na yapt klar mal ve hizmet üretimini; (c) ev sahipleri taraf ndan yap lan konut
hizmetleri ve ev i lerinde ücret kar l / çal larak gerçekle tirilen hizmet üretimi gibi üretimleri
içermektedir. Bilgi için bkz.: BM, System of National Account 1993, http://unstats.un.org/unsd/
sna1993/glossform. asp?getitem=453, (15 Mart 2006).
24
ILO, Every, s. 30.
25
Atalay Yörüko/lu, De/i en Toplumda Aile ve Çocuk. Özgür Yay nevi, stanbul, 1997, s. 227.
26
ILO, Combating, s. 3.

7
gelece/in i çileri ve toplumun yararl birer üyesi olarak ihtiyaç duyacaklar deneyimi
kazanmaktad rlar. Dikkatle izlendi/inde hafif i lerin, çocuklar n sorumluluk almay
ö/rendikleri ve becerilerinden gurur duyduklar sosyalle me ve geli im süreçlerinin
önemli bir parças oldu/u görülmektedir. Bu tür i ler risksiz de/illerdir. Ancak,
bunlar çocuk istihdam olarak de/erlendirilmemektedir.27 Çocuk veya ergenlerin
sa/l klar n ve ki isel geli imlerini etkilemeyen veya e/itimlerine engel olmayan i ler
olumlu olarak görülmektedir. Ev i lerinde, okul d ndaki ve tatil sürelerinde ailenin
i yerindeki çal ma ile veya cep harçl / kazanarak aileye yap lan yard mlar bu i lere
örnektir. Bu tür i ler, çocuklar n geli imine ve ailenin gönencine katk da
bulunmakta; deneyim ve beceri kazand rmakta ve ya amlar boyunca toplumun
üretken birer üyesi olmalar na yard m etmektedir.28 Belirtilen i ler, çocuk istihdam
kapsam nda de/erlendirilmemektedir.29 Ancak, birçok çocuk say lan bu olumlu
etkilerden uzakta, büyüme ve geli imlerine engel olacak, çocuk istihdam
kapsam ndaki i lerde çal t r lmaktad r.30

II. EKONOM K BÜYÜME KAVRAMI

Klasik ekol sonras nda ekonomistler, üretim, da/ t m, tüketim gibi temel
ekonomik faaliyet alanlar n kavramsalla t rm lar ve büyüme ve ulusal zenginlik
kavramlar n ulusal gelir muhasebe sistemleri içinde ölçülebilir hale getirmi lerdir.
Bir ekonominin büyüyüp büyümedi/ine, makroekonomik muhasebe sistemlerinin
temel kategorisi olan gayri safi yurtiçi has lan n (GSY H) reel de/i imleri izlenerek
karar verilir. Belirli bir dönem içinde reel GSY H artm sa, ekonomik büyüme
gerçekle mi tir. Ayr ca has la, ürün anlam na geldi/inden, daha çok ürün anlam nda,
ulusal zenginlik artm demektir.31

27
Ayn kaynak (A.k.) s. 3.
28
ILO, Textbook, s. 16.
29
ILO, Future, s. 9.
30
IPEC/ILO, Child Labour: An Information Kit for Teachers, Educators and their Organizations,
Book I: Children’s Right and Education. IPEC/ILO, Geneva, 1998, s. 2.
31
E. Ahmet Tonak, “ ktisadi Büyüme, Uluslar n Zenginli/inin Artmas m Demektir?”, Küresel
Düzen: Birikim, Devlet ve S n flar. (Derleyenler: Ahmet H. Köse, Fikret enses, Erinç Yeldan),
leti im Yay nlar , Yay n No: 912, stanbul, 2003, s. 143-144.

8
 Ekonomik büyüme insanl k tarihinde son 200 y lda güçlü bir e/ilim olarak
ortaya ç km t r. Endüstri devriminden bu yana dünyan n hemen her bölgesinde ki i
ba na üretim ve gelir önemli art lar göstermi , ancak ayn dönemde daha h zl
büyüyen ülke ya da bölgelerle daha yava büyüyenler aras nda ciddi farklar ortaya
ç km t r. Bu nedenle de 1800 y l na k yasla bugün dünyan n hemen her ülkesinde
ortalama gelir çok daha yüksektir, ancak ortalama gelirler ülkeler aras nda çok daha
e itsiz bir da/ l m göstermektedir. 1800 y l nda dünyan n en vars l ülkeleri ile en
yoksul ülkelerindeki ki i ba gelirler aras ndaki fark be e bir düzeyinde idi. Son iki
yüzy lda dünyada ki i ba na gelir yakla k olarak sekiz kat artm , ancak en yüksek
gelirli ülkelerle en dü ük gelirli ülkeler aras ndaki ortalama gelir fark altm a bir
düzeyine kadar yükselmi tir.32

A. Tan(m(

Ekonomik büyüme, ekonominin yap sal özelliklerinin ve uzun dönemli

performans n n sonucunu özetleyen bir göstergedir.33 Gayri safi yurtiçi has ladaki net
art la ölçülen ekonomik büyüme, mal ve hizmet üretim kapasitesindeki geli imdir.34
Bu geli im, (i) üretim teknolojisinin ilerlemesi, (ii) i gücü verimlili/indeki art veya
(iii) kapasite kullan m ndaki art tan kaynaklanabilir. Her üç durumda da üretim
artaca/ ndan ekonomik büyüme sa/lan r.35

Ekonomik büyüme, bir ülkenin sahip oldu/u k t kaynaklar n miktar n

artt rarak veya onlar n kalitelerini iyile tirerek üretim imkanlar s n r n geni letmesi

32
evket Pamuk, “Kar la t rmal Aç dan Türkiye’de ktisadi Büyüme, 1880-2000”, Küresel Düzen:
Birikim, Devlet ve S n flar. (Derleyenler: Ahmet H. Köse, Fikret enses, Erinç Yeldan), leti im
Yay nlar , Yay n No: 912, stanbul, 2003, s. 383.
33
Fatma Do/ruel, A. Suut Do/ruel, “Türkiye’de Büyüme ve Makroekonomik stikrar”, ktisadi
Kalk nma, Kriz ve stikrar. (Derleyenler: Ahmet H. Köse, Fikret enses, Erinç Yeldan), leti im
Yay nlar , Yay n No: 920, stanbul, 2003, s. 401.; Robin Bade, Michael Parkin, Foundation of
Macroeconomics. Pearson Education, Inc., Boston, 2004, s. 346.
34
lker Paras z, Ekonomik Büyüme Teorileri (Dinamik Makro Ekonomiye Giri ). Ezgi Kitabevi,
Bursa, 2003, s. 10.
35
Mahfi E/ilmez, Ercan Kumcu, Ekonomi Politikas . Remzi Kitabevi, stanbul, 2004, s. 125.

9
veya üretim teknolojisini ve kurumsal çerçeveyi de/i tirerek daha yüksek üretim
düzeylerine ç kmas olarak tan mlanabilir.36

Bireylerin ekonomik büyümenin sa/lad / gönenç art ndan ne ölçüde

yararland klar n ise ki i ba na dü en gelir göstermektedir.37 Ekonominin büyüme
h z n gösteren gayri safi yurtiçi has ladaki net art , ülkeler aras ndaki ekonomik güç
dengesinde meydana gelebilecek de/i imler hakk nda bilgi vermesine ra/men,
ya am düzeyindeki de/i imleri göstermez. Ya am düzeyi, net gayri safi yurtiçi
has lan n nüfusa bölünmesi ile bulunan, ki i ba na dü en gayri safi yurtiçi has ladaki
net art a ba/l d r. Bu orana ba/l olarak, gayri safi yurtiçi has ladaki net art n
38
ya am düzeyini de/i tirip de/i medi/i sonucuna ula l r. Di/er bir ifadeyle, ki i
ba na gelir art büyümenin bir sonucudur.39 Ekonomik büyüme kavram ,
üretimden çok insanlar n ya am düzeyindeki farkl l / ön plana ç karmaktad r.40
Ancak, ç kt daki art olarak tan mlanan ekonomik büyüme, gelirin daha e it
da/ l m n sa/layacak herhangi bir etkiye sahip de/ildir.41

Ekonomik büyümeden söz edebilmek için ülkedeki mal ve hizmet üretiminde

reel bir art olmas gerekmektedir.42 Çünkü, nominal de/erle üretimde gerçek
de/i menin yan s ra fiyat de/i imlerini de içermektedir. Bu nedenle, gayri safi
yurtiçi has ladaki reel art bulabilmek için enflasyon etkisi bertaraf edilmektedir.43
Ayr ca büyüme, ülke ekonomisindeki say sal de/i imlerle ilgilidir. Ekonomik,
sosyal, kurumsal ve di/er yap lardaki say ile ölçülemeyen de/i iklikleri dikkate

36
Besim Üstünel, Ekonominin Temelleri. Dünya Yay nc l k, stanbul, 2003, s. 58.
37
Ahmet Salih kiz, Kay td Ekonomi ve Türkiye’de Ekonomik Büyüme Üzerine Etkileri,
(Yay mlanmam Doktora Tezi), Dokuz Eylül Üniversitesi (DEÜ), Sosyal Bilimler Enstitüsü
(SBE), zmir, 2000, s. 94.
38
Ansel M. Sharp, Charles A. Register, Paul W. Grimes, Economics of Social Issues. New York,
2004, s. 234.
39
Hasan At lgan, Vergilemenin Ekonomik Büyüme Üzerindeki Etkileri: Türkiye’deki Durumun
Analizi, (Yay mlanmam Doktora Tezi), DEÜ, SBE, zmir, 2003, s. 1.
40
lker Paras z, ktisad n ABC’si. Ezgi Kitabevi, Bursa, 2000, s. 238.
41
Mehmet Türkay, Geli me ktisad : Ekonomik Büyüme Merkezli Yakla m n Yükseli ve
Gerilemesi, (Yay mlanmam Doktora Tezi), Marmara Üniversitesi (MÜ), SBE, stanbul, 1994, s.
54.
42
Sami Güçlü, ktisada Giri . Sakarya Üniversitesi (SÜ), ktisadi dari Bilimler Fakültesi ( BF)
Yay nlar , Yay n No: 5, Adapazar , 1994, s. 151.
43
Esfender Korkmaz, ktisadi Geli me ve Mali Sistem. Lebib Yalk n Matbaas , stanbul, 2003, s. 1.

10
almaz. Bu tip de/i iklikler kalk nma kapsam nda de/erlendirilmektedir.44 Kapsam
itibari ile daha geni olan ekonomik kalk nma, ekonomik de/erlerin nicelik ve nitelik
bak m ndan de/i mesini ifade etti/inden ekonomik büyümeyi de kapsamaktad r.
Ekonomik büyüme olmaks z n kalk nman n gerçekle tirilmesi dü ünülemez.
Bununla birlikte, ekonomik büyüme kendili/inden ekonomik kalk nma sonucunu
vermeyebilir.45

B. Unsurlar(

Ekonomi tarihinde, ekonomik büyümeyi sa/layan unsurlara ili kin olarak bir
görü birli/i sa/lanamam t r.

Merkantilist dü ünceye göre, ihracat ve nüfus art n n büyümeyi sa/layan en

önemli faktörlerdir. Bir taraftan talebi, di/er taraftan i gücü arz n artt ran nüfus
art yla, mal ve hizmetlerin maliyetleri dü mekte ve ihracat te vik edilmektedir.
Katma de/eri olu turan tek verimli faaliyet alan n n tar m oldu/una inanan
fizyokratlar ise, büyümeyi tar msal ürün art olarak görmü lerdir. Fizyokratlar,
sermaye birikiminin temelini olu turan tar mda üretim art n , dolay s yla büyümeyi
h zland rabilmek amac yla teknolojik geli meyi te vik etmi lerdir.46 Bir bak ma
büyüme iktisad say lan47 klasik iktisat teorisine göre, sermaye birikimi, teknik
bulu lar, teknik yeniliklerin üretim sürecine uygulanmas ve nüfus art gibi
etmenler ürünü olu turur. Büyümeyi ise, nüfus, dolay s yla emek faktöründeki ve
sermaye birikimindeki art ile teknolojideki yeniliklerin üretime uygulanmas
belirler.48 Neo-klasik iktisat teorisine göre, ekonomik büyüme d sal faktörler
taraf ndan belirlenir. Toplam üretimin sermaye miktar , istihdam miktar ve teknoloji

44
Ersan Bocuto/lu, Metin Berber, Kenan Çelik, Genel ktisada Giri . Derya Kitabevi, Trabzon,
2003, s. 350.
45
Cahit anver, Bütçenin Ekonomik Büyümeye Etkisi ve Türkiye Örne/i, (Yay mlanmam Yüksek
Lisans Tezi), stanbul Üniversitesi ( Ü), SBE, stanbul, 1995, s. 8-9.
46
brahim Dursun, Ekonomik Özgürlükler-Ekonomik Büyüme li kisi: Teorik ve Uygulamal Bir
nceleme, (Yay mlanmam Doktora Tezi), DEÜ, SBE, zmir, 2002, s. 75-76.
47
Gülten Kazgan, ktisadi Dü ünce veya Politik ktisad n Evrimi. Remzi Kitabevi, stanbul, 1993, s.
87.
48
Kaya Ard ç, “Liberal Ekol: Klasik ktisat”, ktisat’ n Dama Ta lar , Ekoller-Kavramlar- z
B rakanlar I. stanbul Üniversitesi ktisat Fakültesi Mezunlar Cemiyeti ktisat Dergisi.. stanbul,
2001, s. 44.

11
düzeyine ba/l oldu/u neo-klasik teoride istihdam ve teknolojik geli me unsurlar
sabit kabul edildi/inden, üretim miktar k sa dönemde sermaye stokuna ba/l d r.49
çsel büyüme teorisinde ise, ekonomik büyümenin (i) sermaye birikimi, (ii) devletin
küçülmesi, (iii) ekonominin d ticarete ve yabanc yat r mlara aç lmas , (iv)
mülkiyet haklar n n güvence alt na al nmas ve iyi i leyen bir hukuk sitemi, (v)
düzenlemeler ve denetimler arac l / yla verimli sektörlere a/ r yükler
yüklenilmemesi ve (vi) insana yönelik yat r mlarla sa/lanaca/ belirtilmektedir.50

Klasik iktisat teorisinde belirtildi/i üzere, büyüme için elveri li davran

özellikleri, toplumsal ve kültürel çevre, siyasi yönetim, teknik yenilik yap lmas ve
uygulanmas na elveri li artlar ve piyasan n yeterli geni li/i gibi etkenler
gerekmektedir.51 Çal mada buna uygun olarak, ekonomik büyümenin unsurlar ,
büyümenin ba l ca iki aktörü oldu/u söylenen i letme ve devlet üzerinde
yo/unla larak52, (i) sermaye birikim modeli, (ii) kamu harcamalar ve (iii) gelir
da/ l m olarak belirlenmi tir.

1. Sermaye Birikim Modeli

Kapitalist ekonomilerde sermaye birikimi zaman zaman t kan kl /a u/rar ve

ekonomiler krize girer. Krizin yaratt / ortam bir yandan sistemin kendini
sürdürmesini, yeniden üretmesini tehdit ederken, di/er yandan sistemde yap sal
de/i ikliklere yol açarak, sermaye birikiminin t kan kl klar n giderme ve ekonomik
canlanma ko ullar n yaratabilmektedir.53

Tipik özellikleri sürekli ve tam süreli çal ma, deneyim ve bilgiye dayal ücret
art , olumsuz i ko ullar na ve i güçlü/üne ba/lanm prim ve tazminatlar, düzenli
49
Suat Hayri entürk, “Ekonomik Büyümenin Sa/lanmas nda Finansal Sistemin Rolü”, ktisat,
letme ve Finans Dergisi. Y l: 20, Sa.: 237, Ankara, 2005, s. 118.
50
Dursun, s. 83-84.
51
Kazgan, s. 90.
52
Hakan Arslan, “Küreselle menin Emek Üzerindeki deolojik Etkileri ve Seçenek Sorunu”,
Küreselle me, Emperyalizm-Yerelcilik- çi S n f . (Derleyen: E. Ahmet Tonak), mge Kitabevi,
Ankara, 2004, s.183.
53
Hacer Ansal, Esnek Üretimde çiler ve Sendikalar: Post-Fordizm’de Üretim Esnekle irken çiye
Neler Oluyor?. Birle ik Metal Sendikas , stanbul, 1999, s. 12.

12
çal ma saatleri, çal ma süresinin toplu sözle me ile belirlenmesi, hafta tatilleri ve
y ll k ücretli izin, i çilerin sendikalarda kollektif temsili olarak s ralanabilen 19.
yüzy l kitle üretim sistemi fordizm,54 i) kitle üretim tekni/inin, verimlilik art n
sürekli k lacak yeni teknolojilerin uygulanmas n olanakl hale getirecek esneklikte
olmamas ; ii) emek süreci üzerinde artan denetim, i in yo/unla t r lmas ve üretim
ak n n yaln zca bir a amas nda sürekli ayn i i yapan i çinin üretim üzerindeki bilgi
ve denetimini kaybetmi olmas (yabanc la ma) nedeniyle u/rad / nitelik kayb n n,
özellikle nitelikli i çilerde yol açt / tepkiler (i i yava latma, grev, i devams zl / ,
vb.); iii) piyasan n standart kitlesel tüketim mallar na doymas nedeniyle artan
üretkenlik ve ücretler ile tüketim aras ndaki dengenin bozulmas ndan dolay krize
girmi tir.55

Kriz, köklü ve genel bir yeniden yap lanma ile a labilece/inden, üretim
tarz n n kendini ayakta tutabilmesini sa/lamak, yani sermaye birikiminin
geni leyerek sürmesinin önündeki engelleri a may sa/layacak ya da engelleri
a maya katk da bulunacak biçimde, toplumsal ili kilerde, süreçlerde, yap larda ve
kurumlarda dönü üm gerekmektedir.56 De/i imin ilk boyutu, ekonomik büyüme
döneminin 1970’li y llarda t kanmas ve bu t kan kl / n yaratt / bunal m
ko ullar n n üstesinden gelebilmek için geli mi ülke ekonomilerinin önce üretimde
yeni teknolojilerden yararlanarak yeniden yap lanma süreci içine girmeleri, bunun
yetersiz kald / alanlarda ise üretimin yeniden örgütlenmesi olmu tur. Bu de/i im
ileti im, bili im ve ula t rma teknolojilerindeki geli melerle desteklenmi , giderek
artan ileti im olanaklar , sermaye ve mal ak mlar n küresel boyuta ta m t r. Yeni
üretim örgütlenmesi beraberinde yeni emek süreçlerini getirirken, eme/in ekonomik
sistemdeki göreli konumunda önemli de/i imler ya anm t r. Üretimin örgütlenmesi
ve emek süreçleri ile ortaya ç kan yeni üretim ili kileri ve bu ili kilerin sürdürülmesi
için gerekli olan birikim rejimi ise farkl ölçeklerdeki yeni düzenleme

54
lker Belek, Esnek Üretim Derin Sömürü. NK Yay nlar , Yay n No: 20, Kayhan Matbaac l k,
stanbul, 2004, s. 23.
55
Sabahattin en, Ta eronluk (Alti verenlik) ve Endüstriyel li kilere Etkileri. an Ofset, stanbul,
2002, s. 155-156.
56
Ansal, Esnek, s. 12.

13
mekanizmalar n ortaya ç karm t r. Yeni üretim ve birikim biçiminin temel özelli/i
ise esnekliktir.57

Günümüzde sermaye birikimi çokuluslu a/ i letmede katma de/erin, bilgiye

dayal üretim sürecine, yani ürün ve süreçte yenili/e dayand / ; kaynaklar n
kullan m n n küresel ölçekte planland / ; ürün ve hizmet piyasalar ile faktör
piyasalar n n küresel düzeyde örgütlendi/i; kurumsal ba/lam n serbest piyasa
ko ullar n ve devlet müdahalesi için asgari bir rolün üstünlü/ünü savunan yeni
liberal ideolojiyle uyumlu k l nd / bir model ile sa/lanmaktad r. Sermaye birikim süreci
için küresel düzeyin seçilmesi rekabetin uluslararas nitelik kazanmas na neden
olmu tur. Sermayenin küresel ak c l / n (niceliksel esnekli/i) sa/lamak için uluslararas
ticari engeller kald r lm ve finans piyasalar gibi, i gücü piyasalar da
kurals zla t r larak uluslararas ticaret ve do/rudan yabanc yat r mlar te vik
edilmi tir. Bu süreçte, esnek üretim ve i organizasyonu çokuluslu i letmelere yenilikçi
stratejilerle insan kayna/ n n bilgi ve becerisini art rmak için yeni teknoloji
sektörlerinde yat r m yapma, i gücü maliyetlerinin azalt lmas stratejisiyle ba/ ms z
çal ma, ta eronluk ve d kaynaklardan yararlanma olana/ tan maktad r.58

Bu yeni süreçte üretimin küresel ölçekte sermaye lehine örgütlenmesini

sa/layan yeni bir uluslararas i bölümü yap s olu turulmu tur. Bu tür bir uluslararas
i bölümü emas çerçevesinde çevre ülke üretimlerini ve üreticilerini uluslararas
sermayenin ç karlar na ve pazar politikalar na tabi k lan küresel meta zincirleri
gerçekle mektedir. Burada üretim, çok uluslu i letmelerin ucuz ve kontrol edilebilir
eme/e dönük aray lar do/rultusunda eme/in ucuz ve örgütsüz oldu/u çevre
ülkelerine kayd r lmaya çal lmaktad r. Çok uluslu i letmeler çevrede kurduklar
ili kiler arac l / ile hem üretimin maliyetlerinden tasarruf etmekte, hem de
üretimden ve pazar ko ullar ndan do/an tüm riskleri yerel üretim birimlerine ve
onlar n çal anlar na aktarabilmektedir. Bu tür bir küresel üretim a/ çerçevesinde

57
Ayda Erayd n, “D Pazarlara Eklemlenmeye Çal an Konfeksiyon Sanayiinde Üretimin
Örgütlenmesi ve Emek Süreçleri”, ODTÜ Geli im Dergisi. Sa.: 27 (1-2), Orta Do/u Teknik
Üniversitesi, Ankara, 2000, s. 93-94.
58
Tijen Erdut, “ gücü Piyasas nda Enformelle/me ve Kad n gücü”, Çal ma ve Toplum Dergisi.
Sa.: 2005/3, stanbul, 2005, s. 24.

14
çok uluslu i letmeler, üretimlerini kendi ç karlar do/rultusunda planlama ve
yönlendirme ans n elde ederken, bu esnekli/e ve güce sahip olmayan çevre
ülkelerine üretimin tüm maliyeti ve riski yüklenmektedir.59

A/ i letme, ana i letmenin bir üretim projesini gerçekle tirmek için aralar nda
kaynaklar tahsis etti/i, olu turdu/u ve kendisiyle özde le tirdi/i çok say da küçük
ve orta boy i letmenin faaliyetinin e güdümünü sa/lad / ve i bölümüne
dayand rd / bir organizasyon türü olarak ortaya ç km t r. A/ olu umu, i letmelerin
özellikle imalat a amas na ili kin etkinliklerinin üretim maliyetlerinin dü ük oldu/u
ülkelere d salla t r lmas yla sa/lanmaktad r. Avrupa ve ABD’de konfeksiyon
i letmeleri ta eron a/lar n Asya ve Latin Amerika’ya a amal olarak yaym ve ili
gibi orta gelir düzeyine sahip ülkelerdeki giysi üreticileri üretim sürecinin emek
yo/un a amalar n Asya’daki geli mekte olan ülkelere d salla t rarak gelirlerini
artt rm t r.60

Çevre ülkelerinden merkez ülke piyasalar na uzanan meta zincirlerinde nihai

ürün fiyat n n büyük k sm n merkez ülkelerinde olu an katma de/er te kil etmekte;
merkez ülkelerinde pazarlanan mallar n piyasa de/erinin çok az bir k sm çevre
ülkelerindeki as l üreticilere tahakkuk etmektedir. Örne/in Güney Afrika’dan
Avrupa’ya ihraç edilen konserve eftalinin de/erinin yüzde 43’ü Güney Afrika’ya
ödenmekte; az geli mi ülkelerde üretilen kahvenin Amerika Birle ik Devletleri
(ABD)’ndeki fiyat n n yüzde 10’u; Banglade ’te üretilen gömleklerin ABD
piyasas ndaki fiyat n n yüzde be i üreten ülkede kalmakta; El Salvador’da 18-19
sente dikilen gömleklerin tanesi ABD’de 12-20 dolara, Çin’de fabrika sat fiyat 2
dolar olan oyuncaklar ABD’de 10 dolara sat lmakta; stanbul ve Denizli’de çok
uluslu i letmelere konfeksiyon üretimi yapan ta eron i letmeler piyasa de/erinin
yüzde 20-25’ini kazanmaktad r. hracata dayanan büyüme stratejisini benimsemi
çevre ülkeleri aras ndaki yo/un ihracat rekabeti, faktör fiyatlar n bast rmay

59
Tülin Öngen, “Küresel Kapitalizm ve Sermayenin Yeni Hegemonya Stratejileri”, Küreselle me
Ko ullar nda Kapitalizm ve Sendikal Hareket. Türkiye Petrol Kimya Lastik çileri Sendikas
(Petrol- ) 2000-2003 Y ll / , Petrol- Yay nlar , Yay n No: 85, stanbul, 2003, s. 36-37.
60
Zeki Erdut, “Çal(/ma Ya am nda Esneklik ve Türkiye”, Çal ma Hayat nda Esneklik Semineri.
Türkiye veren Sendikalar Konfederasyonu (T SK), Swissotel, stanbul, 1999, s. 85.

15
gerektirmektedir. Buna kar l k, merkez ülkelerinin fason üretimi yapt ran çok uluslu
i letmeleri, sektöre rakiplerin giri ini engelleyebildikleri için ve i letme sermayesi,
teknoloji ve pazarlama bilgisi alanlar ndaki egemenlikleri sayesinde kendi sat
fiyatlar n kolayca belirleyebilmektedirler. Bunun sonucunda ekonomisini d a açan
ve dünya ticaretindeki pay artan çevre ülkelerinin dünya gelirindeki pay ayn
ekilde artmamaktad r.61

Çokuluslu sermayenin üretim maliyetini bask alt na alarak ve i gücü

sunumunu art rarak üretimi i gücü maliyetlerinin dü ük oldu/u ülkelere do/ru
ta mas geli mi ülkelerde i gücünün katma de/er içindeki pay n azaltmaya
yöneliktir. Geli mi ülkelerde az say da i in yarat ld / veya hiç yarat lmad /
sermaye yo/un ve/veya beceri yo/un yüksek bir ekonomik büyüme ya anmaktad r.
siz kalanlar n ço/u için yeni i ler enformel ekonomide yarat labilmektedir. Bu
nedenle, yüksek verimlilik ve yüksek ücretlerle büyüme yakla m övülürken,
geli mi ülkelerde bile i gücünün tamam ekonomik büyümeden benzer biçimde
yararlanamamaktad r. A/ r borç yükü alt ndaki geli mekte olan ülkelerde ise,
ekonomik krizler ve istikrars z bir ekonomik büyüme ya anmaktad r. Geli mekte
olan ülkelerde ta eron i letmelerin ihraç piyasalar için üretim yapmalar ve serbest
bölgelerde tan nan vergi ve i yasas muafiyetleri sayesinde büyük bir direni le
kar la lmadan i gücünün pay ndan sermayeye aktar lan katma de/er geli mi
ülkelere transfer edilmektedir. Ekonominin her iki katman nda da say lar giderek
artan i sizlerin son çare olarak enformel i gücü piyasas nda i bulabilmeleri söz
konusudur. Çünkü her iki katmanda da i gücünün farkl düzeylerde yarat lan katma
de/er içindeki pay sermayenin pay na göre geriletilmi olmaktad r. Yarat lan katma
de/er miktar n n de/i medi/i hallerde bile sermayenin pay artarken, çokuluslu
i letmenin a/ nda yer alan farkl bölgelerdeki i gücü aras nda olu an rekabet
sonucunda sermayeye gelir transferi yap lm olmaktad r. Bu anlamda, ekonomik

61
Cem Somel, “Meta Zincirleri, Ba/ ml l k ve E it Olmayan Geli me”, ktisadi Kalk nma, Kriz ve
stikrar. (Derleyenler: Ahmet H. Köse, Fikret enses, Erinç Yeldan), leti im Yay nlar , Yay n
No: 920, stanbul, 2003, s. 562-563.

16
büyüme ile ba/da mad / dü ünülen enformel ekonominin hem geli mi , hem de
geli mekte olan ülkelerde h zla geni lemesi a rt c de/ildir.62

2. Kamu Harcamalar(

Devletin varl / n n temelini olu turan toplumsal ihtiyaçlar n giderilmesi için

devletin baz mal ve hizmetleri sa/lamas gerekmektedir. Bunu sa/layabilmek için
gerekli olan girdilerin tümü, harcamay zorunlu k lmaktad r. Nitekim devletin
istihdam etti/i sürekli ve süreli personel ücretleri, özel kesimden sat n ald / veya
kendi üretti/i mal, malzeme, araç, gereç gibi girdilere yapt / ödemeler bu
zorunlulu/un bir sonucudur. Toplumsal hizmetlerin yerine getirilmesi yan nda
ça/da devletin yüklendi/i ekonomik görevler de giderek önemli harcamalar olarak
kar m za ç kmaktad r. Gelir da/ l m n düzeltme, tam istihdam gerçekle tirme,
ekonomik kalk nmay sa/lama gibi amaçlar n devleti sürekli olarak mal ve hizmet
al m na yöneltti/i bir gerçektir. Devletin kamusal mal ve hizmet üretimi için yapt /
harcamalar olarak tan mlanan kamusal harcamalar, devletin belirli hedeflere ula mak
için kulland / araçlard r.63

Kamu harcamas , ekonominin devlet taraf ndan kontrol edilebilmesi için

önemli bir araçt r. Ekonomik büyümenin sa/lanmas nda kamu harcamalar n n iki
yönlü etkisi bulunmaktad r. Öncelikle, kamusal yat r mlar sermaye birikiminin
sa/lanmas nda bir faktördür; ayr ca kamu harcamalar kamu hizmetleri, e/itim,
sa/l k ve sosyal güvenlik gibi piyasa ekonomisinde aç k b rak lan bo luklar da
doldurmaktad r. Bununla birlikte, kamu harcamalar n n gelir kayna/ n olu turan
vergiler, vergi mükelleflerinin kazançlar n do/rudan azaltmaktad r.64

62
T. Erdut, Enformelle me, s. 26-27.
63
Engin Ataç, vd., Kamu Maliyesi. Anadolu Üniversitesi (AÜ) Yay nlar , Yay n No: 1464,
Eski ehir, 2003, s. 71.
64
Mahn Vu Le, Terukazu Suruga, The Effects of FDI and Public Expenditure on Economic Growth:
From Theoretical Model to Empirical Evidence, Graduate School of International Cooperation
Studies Working Paper Series, No: 2, Kobe University, Kobe, 2005, s. 2.

17
 Klasik iktisat teorisinde i) ülkenin güvenli/inin, ii) adaletin ve iii) özel
sektörün girmedi/i alanlarda kamu yat r mlar n n sa/lanmas olarak belirlenen temel
kamu görevlerinin günümüzde i) kamu düzeni ve güvenlik, ii) ulusal savunma, iii)
e/itim, iv) ula m ve ileti im, v) sa/l k, çevre koruma ve merkez bankas için yap lan
harcamalar olarak geni letilmesi mümkündür. Kamu harcamalar n n temel ekonomik
gerekçesi, d sall klar ve piyasa ba ar s zl klar n telafi etmek, kamu mallar
sa/lamak ve yeniden da/ l m yoluyla sosyal güvenli/i sa/lamakt r. Temel
fonksiyonlar n ötesinde kamu müdahalesi sadece i) savunma, çevre korumas , altyap
gibi kamu mallar n n yetersiz üretimi, ii) kamu sa/l / ve e/itim gibi pozitif
d sall klara sahip mal ve hizmetlerin yetersiz üretimi, iii) elektrik ve su gibi do/al
monopollerle yetersiz üretim ve a r fiyatlama, iv) emekli ayl / ya da sa/l k ve
i sizlik güvencesi gibi sosyal hizmet arz n n yetersizli/i ve v) g da ürünlerinin ve
ilaçlar n kalitesi ile ilgili bilgi gibi piyasa sürecinden etkilenen baz gruplar için
mevcut bilginin yetersizli/i durumlar nda ortaya ç kan piyasa ba ar s zl klar nda
hakl görülmektedir.65

Kamu faaliyetlerinin büyüklü/ü, kamu harcamalar n n gayri safi yurtiçi

has ladaki pay ile ölçülmektedir ve temel kamu harcamalar ekonomik büyümeyi
artt rmaktad r. Ancak, bu pay n büyümesi, harcamalar n giderek daha az verimli
alanlara yönlenmesine yol açmakta, dolay s yla ekonomik büyüme oran
yava lamakta hatta dü mektedir. Bu noktada, temel kamu harcamalar ile ekonomik
büyüme aras nda azalan verimler yasas n n geçerli oldu/u söylenebilir.66
Kamu harcamalar n n yaratt / d sall k türüne göre farkl l k gösteren ve bu
harcamalar n bile imini olu turan e/itim, sa/l k, sosyal güvenlik ve alt yap
harcamalar n n ekonomik büyüme üzerinde olumlu etkisi bulunmaktad r67:

65
N sfet Uzay, “Kamu Büyüklü/ü ve Ekonomik Büyüme Üzerindeki Etkileri: Türkiye Örne/i
(1970-1999)” Erciyes Üniversitesi (EÜ), BF Dergisi. Sa.: 19, Kayseri, 2002 s. 152.
66
Süleyman Ulutürk, “Kamu Harcamalar n n Ekonomik Büyüme Üzerine Etkisi”, Akdeniz
Üniversitesi (Ak.Ü), BF Dergisi. Sa.: 1, Antalya, 2001, s. 137.; Peter Sjöberg, Government
Expenditures Effect on Economic Growth: The Case of Sweden 1960-2001, Bachelor’s Thesis,
Lulea University of Technology, Sweeden, 2003, s. 6.
67
Muhsin Kar, Sami Taban, “Kamu Harcama Çe itlerinin Ekonomik Büyüme Üzerine Etkileri”,
Ankara Üniversitesi (An.Ü), Siyasal Bilgiler Fakültesi (SBF) Dergisi. Sa.: 58-3, Ankara, 2003, s.
152.

18
 lk olarak, e/itim personeli ve e/itim donan m na yap lan ödemeleri kapsayan
e/itim alan ndaki kamu harcamalar n n, bireylerin verimlili/ini artt rarak ve
yarat c l / n harekete geçirerek ekonomik büyümeyi h zland rmas
68
beklenmektedir. E/itime kat l m ve e/itimde geçen y llar ile ekonomik büyüme
aras nda uzun dönemli bir ili kinin saptand / Nijerya’da yap lan bir ara t rmaya
göre, iyi e/itimli i gücünün ekonomik büyüme üzerinde pozitif ve önemli bir
etkisinin bulunmaktad r.69 1965-1998 y llar aras nda 87 ülkenin verilerinin
incelendi/i bir di/er ara t rmaya göre, e/itim do/rudan ekonomik büyümeyi te vik
etmekte ve ayr ca dolayl olarak e itlik ve uyum sa/lamay artt rmaktad r.70 Daha
fazla ve daha iyi e/itim dünyada h zl ekonomik büyümenin ön ko uludur. E/itim
ekonomik büyümeyi te vik etmekte ve i gücünün etkinli/inin artt r lmas ,
demokrasinin geli tirilerek daha iyi yöneti im ko ullar n n sa/lanmas , sa/l k
kalitesinin artt r lmas ve e itli/in sa/lanmas gibi birçok kanal arac l / yla insanlar n
ya am de/erlerini artt rmaktad r.71

Ayr ca, yeti kin kad nlar n e/itimi sa/l k maliyetlerini de azaltmaktad r.
Kad n n öncelikli rolünden dolay , e/itimli bir kad n ailenin sa/l kl olmas n
sa/layacakt r. Bu nedenle, kad nlar n e/itimi ekonomik büyüme sürecinde önem
ta maktad r. Çünkü nüfusun sa/l kl olmas i gücü verimlili/ini artt rmakta ve bu
sayede yüksek ücretlere ve gayri safi yurtiçi has laya ula lmaktad r.72 Artan sa/l k
harcamalar , bireylerin ya am süresini ve beklentisini artt rmakta, uzun ya ama

68
A.k., s. 153.
69
Musibau Adetunji Babatunde, Rasak Adetunji Adefabi, Long Run Relationship between
Education and Economic Growth in Nigeria: Evidence from the Johansen’s Cointegration
Approach, Regional Conference on Education in West Africa: Constraints and Opportunities
Dakar, Senegal, Cornell University, Centre de Recherche en Economie Appliquée (CREA),
Ministèrede l’Education du Sénégal, November 1st - 2nd, 2005, s. 18.
70
Thorvaldur Gylfason, Gylfi Zoega, “Education, Social Equality and Economic Growth: A View
of the Landscape”, CESifo Economic Studies. Vol. 49, No:4, Institute for Economic Research,
Munich, 2003, s. 557, 577.
71
Thorvaldur Gylfason, “Natural Resources, Education, and Economic Development”, European
Economic Review. No: 45, 2001, s. 851.
72
Richard M. Scheffler, Health Expenditure and Economic Growth: An International Perspective,
Occasional Papers on Globalization, Vol.: 1, No: 10, University of South Florida Globalization
Research Center, Florida, 2004, s. 5.

19
beklentisi de özel sermaye birikimi kararlar n pozitif etkileyerek ekonomik
büyümeyi artt rma potansiyeline sahiptir.73

Sosyal bar n sa/lanmas na katk da bulunarak ekonomik geni lemeye neden

olmas beklenen sosyal harcamalar, be eri ve fiziki sermaye yat r mlar n artt r c bir
yap n n olu mas na yol açar. Bu tür harcamalar, bölgesel, etnik ve gelir
da/ l m ndaki farkl l / ve sermaye olu umunu olumsuz etkileyen toplumdaki
bölünmü lü/ü ve istikrars zl / azaltmaktad r. Ayr ca devletler, bu harcamalar
vatanda lar n gönencini artt rmak için de üstlenebilmektedirler. Di/er bir ifadeyle,
yoksullu/un azalt lmas ve sosyal gönencin iyile tirilmesi özünde do/ru bir politika
olmas n n yan s ra ekonomik büyümeye de katk da bulunmaktad r.74

Sosyal güvenlik harcamalar , sosyal uyum ve siyasi istikrar geli tiren

toplumsal sözle menin bir bölümü veya i göremez durumdaki ki ilere gelir
sa/laman n bir yoluysa ve yahut altyap ve insana yap lan yat r mlarda te vik
sa/l yorsa, yat r m n verimlili/i ve düzeyi üzerinde de olumlu etki yapabilir. 20’si
Ekonomik birli/i ve Kalk nma Örgütü (OECD) üyesi toplam 81 ülke verisinin
kullan ld / bir ara t rma sonucuna göre, sosyal güvenlik ve büyüme aras nda pozitif
bir ili ki bulunmaktad r.75 Nüfusun ve bu nüfus içinde e/itimsiz ki i say s n n yüksek
oldu/u ve bu nedenle ekonomik büyüme sa/lanamayan geli mekte olan ülkelerde
sosyal güvenlik kapsam n n artmas , bu sorunlar n çözümünü sa/layabilmektedir.76

Özel sektör aç s ndan d sall k olarak de/erlendirilen kamu altyap yat r mlar ,
özel sektör yat r mlar n kolayla t rmakta ve karl l / n artt rmakta dolay s yla
sermaye birikimine de katk da bulunmaktad r.77 Altyap yat r mlar , özel üretim
maliyetlerini dü ürmekte; özel yat r mlara gösterilen bu kolayl klar da kar oranlar n n

73
Kar, Taban, s. 154.
74
A.k., s. 154.
75
Giorgio Bellettini, Carlotta Berti Ceroni, “Social Security Expenditure and Economic Growth”,
Research in Economics. Vol.: 54, Issue: 3, Veneto, 2000, s. 250, 266.
76
Jie Zhang, Junsen Zhang, “How Does Social Security Affect Economic Growth? Evidence from
Cross-Country Data”, Journal of Population Economics. Vol.:17, Issue:3, New York, 2004, s.
496.
77
Kar, Taban, s. 154.

20
artmas n sa/lamaktad r.78 Özellikle ileti im, nakliye ve enerji alanlar ndaki altyap
yat r mlar n n büyüme üzerinde önemli etkileri bulunmaktad r. 1960-2000 aras nda
121 ülkenin verileri kullan larak yap lan bir ara t rmaya göre, altyap varl / n n uzun
dönemde ekonomik büyüme üzerinde pozitif etkisi bulunmaktad r.79

3. Gelir Da%(l(m(

Küreselle me süreci ile birlikte ya anan gelir da/ l m e itsizli/inin art , ülke
içindeki gelir e itsizli/inden çok, ülkeler aras ndaki gelir e itsizli/inden
kaynaklanmaktad r. Ülkeler aras ndaki gelir da/ l m ndaki de/i im ekonomik
büyüme oranlar na ve ülkelerin kendi aralar nda gerçekle tirdikleri ticaretin
niteli/ine ba/l olarak de/i mektedir. Geli mekte olan ülkeler ekonomik
büyümelerini büyük ölçüde d kaynakla ya da d borçlarla
gerçekle tirebilmektedirler. Bu anlamda genelde etkin kullan lmayan d borçlar
geli mekte olan ülkelerin birço/unda ekonomik krizlere neden olmaktad r. Bu durum
hem ekonomik hem de sosyal yap y olumsuz etkilerken, gelir da/ l m da
bozulmaktad r.80

Ekonomik büyüme ve adil gelir da/ l m , geli mekte olan ülkelerin

gerçekle tirmek istedikleri ekonomik politika amaçlar içinde en önemli iki amac n
olu turmaktad r. 1980’li y llar n ortalar na kadar, bu iki amaç aras nda tercih
yap lmas zorunlulu/u vurgulan rken, bir yandan da h zl bir ekonomik büyümenin
gerçekle tirilmesi için gelir da/ l m ndaki bozulmaya katlan lmas gerekti/i
belirtiliyordu. H zl ekonomik büyüme için yüksek düzeyde tasarrufun ön ko ul
oldu/u, bunun için de gelirin marjinal tasarruf e/ilimi yüksek olan vars llar n elinde

78
Susan Randolph, Zeljko Bogetic, Dennis Heffley, Determinants of Public Expenditure on
Infrastructure: Transportation and Communicat on, The World Bank Policy Research Working
Paper, No: 1661, The World Bank, Washington, 1996, s. 1.
79
César Calderón, Luis Servén, The Effects of Infrastructure Development on Growth and Income
Distribution, The World Bank Policy Research Working Paper, No: 3400, The World Bank,
Washington, 2004, s. 4, 26.
80
Hasan Ejder Temiz, Küreselle menin Sosyal Boyutlar ve Türkiye. Birle ik Metal çileri
Sendikas , zmir, 2004, s. 126.

21
toplanmas gereklili/ine inan l yordu.81 Eme/in gelirden ald / pay n maliyet
etkisinin ön plana ç kar ld / neoklasik teoriye göre de gelirin sermaye lehine
da/ l m ve eme/in gelirden ald / pay n dü ük olmas yat r m e/ilimini
artt rmaktad r. Dolay s yla, gelirin emek aleyhine da/ l m ticarete konu olan
sektörlerde kar beklentilerini ve buna ba/l olarak yat r mlar artt racakt r.82 Ancak,
ekonomik büyüme sa/lanmas için gelirin topluma adil bir ekilde da/ t lmay ,
yoksullu/un artmas na neden olacakt r. Üretim faktörlerinin mülkiyet da/ l m n n
e itsiz oldu/u durumlarda sa/lanacak büyümede bu e itsizliklerin yoksullu/u artt r c
etkisi devam edebilece/i unutulmamal d r.83

Nitekim an lan yakla m eme/in istem etkisini göz ard etmektedir. Oysa
ekonomide h zland ran ilkesi olarak adland r lan bu etkiye göre, gelirin emek lehine
da/ t lmas efektif talebi artt racak ve ücretlerin milli gelir içindeki pay n n artmas
yat r mlar artt r c etki yaratacakt r. Bu nedenle, ücretlerin azalmas yat r mlar ve
dinamik bir büyümeyi engelleyecektir. Ücret paylar ndaki azalma kar paylar n
artt racakt r. Ancak, buna ba/l olarak toplam üretimin artmas , artan kar pay n n
yat r mlarda yarataca/ art n, ücret paylar n n azalmas ile ortaya ç kan tüketim
azal ndan daha yüksek oranda olmas na ba/l d r. Benzer ekilde, ücretlerin azal
ile ortaya ç kacak talep azal , karl l / n yarataca/ yat r m art ndan daha yüksek
olursa, toplam üretimde bir azalma söz konusu olacakt r. Böyle bir durumda, ücretler
aleyhine bir da/ l m n yat r mlar artt raca/ beklentisini terk etmek gerekir. Bu,
günümüzde uygulanan yap sal uyum politikalar n n bölü üm ile ilgili aya/ ndan
kamu harcamalar ile ilgili aya/ na kadar birçok politika ile ilgilidir. Bir di/er
politika önerisi ise, ücretler ile rekabet gücü ili kisinin de/i tirilmesidir. Bu
durumda, ücret azalmas ile dü ürülen maliyetler iç talebi daraltmakta, ihracat art
ise bu azalmay telafi edememektedir. Bu durumda, dü ük ücretlere dayanan bir d

81
Kemal Ba , “Ekonomik Büyüme, Gelir Da/ l m , E/itim ve Nüfus Art li kileri: Türkiye
Örne/i”, Hacettepe Üniversitesi ktisadi ve dari Bilimle Fakültesi Dergisi. C.: 19, Sa.: 1, Ankara,
2001, s. 49.
82
Nurhan Yentürk, “Birikimin Kaynaklar ”, ktisadi Kalk nma, Kriz ve stikrar. (Derleyenler: Ahmet
H. Köse, Fikret enses, Erinç Yeldan), leti im Yay nlar , Yay n No: 920, stanbul, 2003, s. 492.
83
Fikret enses, “Yoksullukla Mücadelenin Neresindeyiz?: Gözlemler ve Öneriler”, Küresel Düzen:
Birikim, Devlet ve S n flar. (Derleyenler: Ahmet H. Köse, Fikret enses, Erinç Yeldan), leti im
Yay nlar , Yay n No: 912, stanbul, 2003, s. 321.

22
rekabet gücü artt rma politikas na de/il, nitelikli i gücüne ve verimlilik art lar na
dayanan bir politikaya gereksinim duyulmaktad r.84

84
A.k., s. 492-493.

23
 K NC BÖLÜM

ÇOCUKLARIN ÇALI TIRILMASININ

GEREKÇELER , B Ç M VE SONUÇLARI

I. ÇOCUKLARIN ÇALI TIRILMASININ GEREKÇELER

Çok say da çocu/un evde, tarlada, küçük ve orta ölçekli i letmelerde ve

sokakta üretime kat lmas n n farkl ekonomik, toplumsal, siyasal ve kültürel
nedenleri bulunmaktad r.85 Çocuk çal t r lma oran n n az oldu/u geli mi ülkelerde
çocuklar cep harçl klar n artt rmak ve tar mda özellikle ekim ve hasat zamanlar nda
ihtiyaç duyulan yard m sa/lamak üzere çal maktad rlar. Geni çapta çocuk
çal t r lmas n n görüldü/ü az geli mi ülkelerde ise, çok çe itli gerekçeler
bulunmaktad r ve sosyo-ekonomik ve kültürel gerekçeler kar l kl olarak birbirini
beslemektedir.86

A. Ekonomik Gerekçeler

1. Ekonomik Büyümenin Sa%lanmas(

Yeni liberal politikalar, büyüme ve birikimin ihracata dayal politikalar yoluyla

sa/lanaca/ n ve bunu sa/layacak yabanc yat r mlar çekebilmek için de i gücü
piyasas n n uygun ko ullar içermesi gerekti/ini savunmaktad r. Bu ko ullar, i gücü
maliyetlerinin ve i gücü piyasas nda korunmaya yönelik önlemlerin asgari düzeyde
tutulmas d r.87 gücü maliyetlerinin dü ük tutulmas sonucu hanehalk gelirinin
azalmas , ailelerin geçinebilmesi için çocuklar n n çal t r lmas n zorunlu

85
smail Bayer, Bülent Piyal, “Çocuk gücü: De/erlerimizi Koruyal m, Gelece/i Destekleyelim”,
Mercek Dergisi. Y l: 2, Sa.: 6, Türkiye Metal Sanayicileri Sendikas (MESS), stanbul, 1997, s.
133.
86
Elias Mendelievich, “Child Labour”, International Labour Review. Vol.: 118, No: 5, Geneva,
1979, s. 560.
87
Temiz, Sosyal, s. 81.

24
k lmaktad r.88 Ancak, çocuklar n çal t r lmas , bir ülkedeki ucuz i gücü sunumunu
artt rd / ndan, ücretler dü mektedir. Ucuz i gücüne bu kadar kolay eri ilmesi de
firmalar geli im veya yeni teknolojilere uyum sa/layarak maliyetlerini dü ürmekten
al koymaktad r.89

Çocuk çal t r lmas oranlar n n yüksek oldu/u geli mekte olan ülkeler,90
küreselle me sürecinde d ticaretin liberalle mesi ile sanayi kesimi uluslararas
rekabet ortam na çekilmi tir. Bununla amaçlanan, rekabetin sayesinde sanayinin
verimsiz yat r m ve üretim tercihlerinden s yr lmas ve do/ru kararlara ula mas d r.
Böylece, optimum ölçekte ve az say da firman n bulundu/u piyasa yap s yerine,
kaynaklar n ülkenin kar la t rmal üstünlüklere sahip oldu/u alanlarda yo/unla mas
ile bu piyasalarda optimum ölçekte çal an çok say da firman n yer ald / bir yap ya
ula lmas ve büyümenin h zlanmas beklenmekteydi. Ancak, ihracata dayal bu
büyüme politikas , özellikle geli mekte olan ülkeler için uluslararas rekabete
aç lmay beraberinde getirdi/inden dolay , ba ta devletin ekonomi içindeki
a/ rl / n n en aza indirilmesi olmak üzere, ticaretin önündeki tüm engellerin
kald r lmas na yönelik iç düzenlemeler yap lmas n gerektirmektedir. Bu
düzenlemeler, 1980’li y llarda merkezleri Washington’da bulunan Uluslararas Para
Fonu ve Dünya Bankas ile birlikte Amerika Birle ik Devletleri taraf ndan ortaya
sunulan yeni liberal politika dizisini niteleyen Washington Uzla mas 91 ile

88
Amela Karabegovib, Jason Clemens, “Ending Child Labour – Bans Aren’t the Solution”, Fraser
Forum, The Fraser Institute, Toronto, March 2005, s. 26.
89
Remi Bazillier, Core Labour Standarts and Economic Growth, Théorie et Applications en
Microéconomie et Macroéconomie Working Papers, No: 2004.88, Université Paris, Paris, 2004, s.
9.
90
Richard Anker, “The Economics of Child Labour: A Framework for Measurement”, International
Labour Review. Vol: 139, No: 3, Geneva, 2000, s. 257.
91
Washington Uzla mas , bir ülkenin d ticaretinin serbestle tirilmesi ve devlet i letmelerinin toptan
özelle tirilmesine ilaveten, s k para ve maliye politikalar n , piyasalar n genel olarak
kurals zla t r lmas n , i gücü piyasalar nda asgari ücret gibi unsurlar n kald r lmas n ve güvenli
özel mülkiyet haklar n içermektedir. Genel olarak bak ld / nda uzla ma, meseleleri piyasaya
b rakma politikas d r. Bilgi için bkz.: Arthur MacEvwan, “Borç ve Demokrasi; A/ r Borç
Alt ndaki Ülkeler Demokratik Ekonomik Programlar Nas l Yürütebilirler?”, (Çeviren: Erkan
Ünal), Neoliberalizme Kar Ortak Savunma. (Editör: Ahmet Asena, Sezai Temelli), Kalkedon
Yay nc l k, stanbul, 2006, s. 77.

25
belirlenmi tir. Bu çerçevede, ticaret serbestle tirilmi , kamu kurumlar özelle tirilmi
ve piyasaya giri ç k lar engelleyen düzenlemeler kald r lm t r.92

Ekonomik büyümenin sa/lanabilmesi için Washington Uzla mas ile

gerçekle tirilen düzenlemelerle bir ba ar elde edilememi ; uzla ma i gücü
piyasalar n n esnekle tirilmesini de kapsayacak biçimde geni letilmi tir. Ancak,
ihracata dayal büyüme politikalar n benimseyen geli mekte olan ülkelerde,
uluslararas rekabete aç lmak, sanayi yap s de/i memekte; ortaya ç kan sorunlar n
niteli/i de/i mektedir.93 Uluslararas rekabete uyum sa/layabilmek için devletin
ekonomideki a/ rl / n n özelle tirmelerle azalt lmas ticaretin serbestle tirilmesi,
i gücü piyasas n n esnekle tirilmesi gibi düzenlemelerle maliyetler dü ürülmekte
ancak uluslararas ölçekteki rakip say s n n fazlal / n n firmalar en ucuza üretme
aray na yöneltmesi, piyasalar n enformelle mesini beraberinde getirecektir. Bunun
yan s ra, maliyet dü ü lerinden i gücü de olumsuz etkilenmektedir. Bu iki etki ile
yoksulla an aileler, çocuklar n da i gücü piyasas na sokmaktad r. Bu noktada,
özellikle ihracata dayal büyüme politikalar n benimseyen geli mekte olan ülkelerde,
ekonomik büyümenin sa/lanmas için piyasalar n enformelle tirildi/i ve enformel
piyasalarda çocuklar n çal t r ld / söylenebilir.

Küresel rekabet içinde daha fazla kar elde etmek için kurals z bir biçimde
üretim yapan sermaye, az geli mi ve geli mekte olan ülke devletlerinin göz
yummas yla, her türlü yasal denetimden uzak, istedi/i ko ullarda i çi
çal t rmaktad r. Bu yap da, üretimlerini sadece ulusal ölçekte gerçekle tiren
i letmeler de/il ayn zamanda çok uluslu i letmeler de ucuz i gücü olarak çocuklar
çal t rmaktad rlar. hracat yapan i letmeler, üretimlerinin çe itli a amalar n
çocuklar n çal t r ld / ta eronlara d salla t rarak, çocuklar dolayl yoldan
94
çal t rmaktad rlar.

92
Fatma Do/ruel, A. Suut Do/ruel, B çak S rt nda Büyüme ve stikrar: Arjantin, Brezilya, Meksika,
srail, Türkiye. stanbul Bilgi Üniversitesi ( BÜ) Yay nlar , Yay n No: 134, stanbul, 2006, s. 22-
24.
93
A.k. s. 26-27.
94
Ahmet Kemerli, Dünyada ve Türkiye Ölçe/inde Deri Sektöründe Çocuk Eme/i, (Yay mlanmam
Doktora Tezi), Ü, SBE, stanbul, 2001, s. 76-77.

26
 Öte yandan, özellikle az geli mi ülkelerde çocuklar n çal t r lmas n n
engellenmesinin ön ko ulu olarak gösterilen ekonomik büyümeye çocuklar n
çal t r lmas na ili kin düzenlemelerden daha fazla önem verilmektedir.95 Ancak,
ekonomik büyüme kuramsal olarak yoksullu/u azalt c bir etkiye sahip olsa da,
çocuklar n çal t r lmas n azaltan bir sonuç do/urmayabilir. Bu durum, ekonomik
büyümenin yoksullu/a yeterince önem vermemesinden dolay , yoksulluk oran ndaki
azalmaya kar n, yoksullu/u tamamen ortadan kald ramamas ile aç klanmaktad r.
Böylece çocuklar n çal t r lmaya devam edildi/i görülür. Bunun yan s ra, ekonomik
büyüme adil bir gelir da/ l m n kendili/inden güvence alt na almamaktad r. Gelirin
adil da/ lmad / bir ekonomide büyüme oran ne olursa olsun, gelirden yeterli pay
alamayan yoksul aileler çocuklar n çal t rmaya devam edeceklerdir.96 Son olarak,
ekonomik büyümeye ko ut olarak istihdam art sa/lanmad / sürece, h zl
ekonomik büyüme sa/lanmas na yönelik politikalar, çocuklar n çal t r lma
e/ilimlerini artt racakt r.97 Bu e/ilimin artmas ekonomik büyümeyi oldu/u gibi
kalk nmay da engelleyecektir.98

2. /gücü Piyasas(n(n Yap(s(n(n De%i/imi

kinci Dünya Sava ’ndan sonra 1970’li y llara kadar süren fordist dönemde,
özellikle Bat Avrupa ülkelerinin ço/unda yüksek ekonomik büyüme oranlar
gerçekle mi tir. Alt n ça/ olarak nitelenen bu dönemde, bu ba ar n n alt nda yatan
nedenin istihdam yap s ndaki de/i me oldu/u genellikle kabul görmektedir. Alt n
ça/da tar m sektörü istihdam , di/er sektörlere göre önemli ölçüde azalm ve imalat
sektörü istihdam art göstermi tir.99 Ancak küreselle me sürecinde üretimin

95
Sylvain E. Dessy, Désiré Vencatachellum, Explaining Cross-Country Differences in Policy
Response to Child Labour, Cahier de Recherche, No: IEA-02-03, École des Hautes Études
Commerciales, Montréal, 2002, s. 2, 24.
96
ILO, Decent Work and Poverty Reduction in Indonesia, International Labour Office, Jakarta,
2004, s. 6.
97
Eric V. Edmonds, “Does Child Labor Decline with Improving Economic Status?”, The Journal of
Human Resources. Vol: 40, No: 1, The University of Visconsin Press, Madison, 2005, s. 79.
98
Sebestian Braun, Core Labour Standards and FDI: Friends or Foes? The Case of Child Labour,
Sonderforschungsbereich 649 Discussion Papers, No: 2006-014, Humboldt-Universität zu Berlin,
Berlin, 2006, s. 8.
99
Jonathan Temple, Structural Change and Europe’s Golden Age, Working Paper, No: 01/519,
University of Bristol, Bristol, 2001, s. 2.

27
uluslararas bütünle mesi ile uygulanan yeni liberal politikalar do/rultusunda
ticaretin serbestle mesiyle etkisini artt ran teknoloji, esneklik ve kurals zla t rma,
i gücü piyasas n n yap s n n de/i mesine neden olmu tur.100

Bu süreçte, çok uluslu i letmeler ihracata yönelik üretim yap lan birimlerini
geli mekte olan ülkelere nakletmesi ile maliyetler dü ürülmü ; içinde bulunduklar
borç krizinden ç kmak ve istihdam yaratmak için yabanc sermaye çekmek isteyen
geli mekte olan ülkeler aras nda rekabet ba lam t r. Böylece ortaya ç kan küresel
mal ve de/er zincirleri içinde çok uluslu i letmelerin geli mi ülkelerde bulunan
merkezleri sadece tasar m ve pazarlamayla u/ra rken, emek yo/un üretim süreci
geli mekte olan ülkelere fason üretim üzerinden küçük ve orta ölçekli i letmeler ile
ev eksenli çal ma temelinde gerçekle tirilmektedir. Maliyetler, i gücünün esnek
üretim ili kileri içinde güvencesiz ve korumas z i lerde istihdam yoluyla
dü ürülmekte, geli mekte olan ülkelerde enformel ekonomi ve enformel istihdam
h zla yay lmaktad r.101

Özellikle fordist dönem sonras nda h zlanan üretimde yeniden yap lanma
sürecinin en belirgin etkileri, gerek geli mi gerek az geli mi ülkelerde, i gücü
piyasalar üzerinde hissedilmi tir.102 Post-fordist dönemde, i gücü piyasas ndaki en
önemli de/i im, geleneksel endüstri ili kileri sistemi yerine yerelle mi ve
bireyselle mi çal ma ili kilerinin ortaya ç kmas d r. Bu de/i imin sebebi olarak da
hem ulusal ekonomiler hem de firmalar için ayakta kalman n tek ko ulu olarak
dayat lan rekabet gösterilmi tir. Böylelikle gerek ulusal ekonomiler gerek firmalar
uluslararas pazarda daha rekabetçi olmak için ola/anüstü bir yar a girmi lerdir.
Ancak daha rekabetçi olabilmek için hemen hemen tek seçenek i gücü maliyetlerinin
dü ürülmesidir. Bir ba ka deyi le, sendikal haklar n eylemli olarak ya ama

100
Özlem Çak r, “Sosyal D lanma”, DEÜ, SBE Dergisi. C.: 4, Sa:3, zmir, 2002, s. 89.
101
Gülay Toksöz, Uluslararas Emek Göçü. BÜ Yay nlar , Yay n No: 129, stanbul, 2006, s. 61.
102
Fikret enses, Küreselle/menin Öteki Yüzü: Yoksulluk. leti im Yay nlar , Yay n No: 770,
stanbul, 2003, s. 166.

28
geçirilmesinin önlenmesi ve sosyal güvenlik sisteminin i lemez hale getirilmesi
gerekmektedir.103

Küreselle me sürecinin h zlanmas yla i gücü piyasas ndaki de/i im üç alanda

kendini göstermi tir. Bu dönemde imalat sanayinde istihdam daralm , niteliksiz
i gücüne olan talep azalm ve ücret e itsizli/i artm t r.104

Geli mi ülkelerde 1960’larda ba layan sanayisizle me süreci ve özellikle

dayanaks z tüketim mal üreten sanayilerdeki gerileme, istihdam n yap s ndan önemli
de/i ikliklere neden olmu ; istihdam n bile imi, imalat sanayi gibi yüksek ortalama
olarak yüksek ücret ödenen kesimlerden, hizmetler gibi genellikle dü ük ücretlerin
geçerli oldu/u sektörlere do/ru bir de/i im göstermi tir. Ayr ca, özellikle kinci
Dünya Sava sonras nda ya anan sendikal mücadeleler sonucunda ula lan çal ma
standartlar önemli ölçüde a nm t r. Bu süreçte önemli bir rol oynayan çok uluslu
i letmelerin istihdam politikalar giderek nitelikli ve yüksek ücretli bir çekirdek
i gücü yan nda, i güvencesi olmayan, rutin i ler yapan, dü ük ücretli ve k smi süreli
veya geçici biçimde çal an bir kitlenin varl / na dayanmaya ba lam t r. Az geli mi
ülkelerde i gücü piyasas n n esnekle tirilmesi politikas da bu süreç içinde etkili
olmu ; sosyal devlet anlay içinde gerçekle tirilen devlet müdahalesi önemli ölçüde
k s tlanm , sendikalar güç ve etkinlik kayb na u/ram ve çal ma ko ullar na ili kin
standartlar n göz ard edildi/i bir rekabetin yayg nla mas na yol açm t r. Artan
uluslararas rekabet ve sanayisizle me kar s nda i gücü piyasalar n n yeniden
yap lanmas , birçok ülkede istihdam olanaklar n daralt rken, ba ta niteliksiz i çiler
olmak üzere çok say da i çinin i ini kaybetmesine ve atipik istihdam biçimlerinin
yayg nla mas na yol açm t r.105

Bütün bu de/i imin temelinde yatan rekabetin sa/lanabilmesi için i gücünün

dü ük ücretle ola/andan uzun süre çal t r lmas ve vergi ve sosyal güvenlik

103
M. Kemal Öke, Senem Kurt, “Yeni Süreç ve Sendikalar n Temsil Sorunu”, Küresel Düzen:
Birikim, Devlet ve S n flar. (Derleyenler: Ahmet H. Köse, Fikret enses, Erinç Yeldan), leti im
Yay nlar , Yay n No: 912, stanbul, 2003, s. 400.
104
Temiz, Sosyal, s. 99.
105
enses, Küreselle/me, s. 166.

29
primlerinin ödenmemesi gibi yöntemlerle i gücü maliyetleri dü ürülmü tür. Bir
ba ka deyi le, i gücü maliyetleri, i gücü piyasas n n enformelle tirilmesiyle
dü ürülmü tür.106 Bu durum, sa/l k, e/itim, i e eri imde e itlik, ekonomik ba/ ml l k
kar s nda i ve gelir güvencesi107, ayr mc l /a kar koruma, hastal k, sakatl k, anal k
ve i sizlik gibi riskleri kapsayan sosyal güvenlik edimlerinin sa/lanmas , i kazas ve
meslek hastal klar na kar korumay kapsayan yani bütünsel olarak ya am n
korunmas n içeren sosyal korumadan108 k smen ya da tamamen d lanmay
beraberinde getirmektedir.109 Bu ba/lamda i gücü piyasas n n formel ve enformel
sektörde çal maya göre ayr m , çocuklar n çal t r lmas n n nedenlerinden biridir.
gücü piyasalar ndaki birçok insan n enformel sektörde istihdam edildi/i ve vas fs z
i çilerin yo/un oldu/u az geli mi ülkelerde, çocuklar n i gücü piyasas na sokulma
olas l / yüksektir.110

Ancak, nüfusun dezavantajl gruplar olarak say lan çocuklar, kad nlar ve
ya l lar gibi enformel sektör içinde çal anlar n, elde ettikleri dü ük gelir sebebiyle,
yoksul kalma olas l klar da yüksektir. Ku kusuz, yoksulluktan en fazla etkilenen
grup çocuklard r. Özellikle geli im sürecindeki çocuklar etkileyen ve gelir
e itsizli/inin bir sonucu olarak görülen yoksulluk, geli mekte olan ülkelerde daha
yüksek bir oranda olmak üzere, çocuklar n çal t r lmas na neden olur. Bununla
birlikte, ya ama bu ekilde kötü bir ba lang ç yapan çocuklar, yoksulluktan
kurtulamayacaklar gibi büyüdüklerinde de e/itim yerine çal ma ikame edildi/inden
dolay i ve gelir güvencesinden yoksun olacaklard r.111

106
Öke, Kurt, s. 403.
107
Tijen Erdut, “ ve Gelir Güvencesi”, I. Ulusal Sosyal Politika Kongresi. Türkiye Devrimci çi
Sendikas Konfederasyonu (D SK), Friedrich Ebert Vakf , 22-24 Ocak 2004, Dedeman Otel,
Ankara, 2004, s. 132.
108
Zeki Erdut, “Günümüzde Sosyal Politikan n Aç l mlar ”, I. Ulusal Sosyal Politika Kongresi.
D SK, Friedrich Ebert Vakf , 22-24 Ocak 2004, Dedeman Otel, Ankara, 2004, s. 32.
109
Recep Kapar, “Sosyal Koruman n Yayg nla t r lmas ”, DEÜ, SBE Dergisi. C.: 5, Sa.:4, zmir,
2003, s. 53.
110
Eduardo Caldéron Cuevas, Oscar Valiente González, Basic Income as a Policy to Fight Child
Labour, X. Basic Income European Network International Congress, The Basic Income
Guarantee, 2004, Barcelona, s. 9.
111
ILO, World Labour Report 2000. Governing Body, 279th Session, International Labour Off ce,
Geneva, 2000, s. 1.; Gülfer Dikbay r, Meltem Day o/lu, M. Akif Bak r, “Gelirin Çocuk stihdam
Üzerindeki Etkisi”, Türkiye’de Çal an Çocuklar Semineri. D E Yay nlar , Yay n No: 2534, 29-
31 May s 2001, Ankara, 2001, s. 165.

30
 3. Gelir Da%(l(m(

Gelir da/ l m , bir ülkede belirli dönemler içinde üretilen mal ve hizmetlerden
elde edilen gelirin fertler, fertlerden olu an gruplar veya üretim faktörlerine da/ t m
araçlar ile payla t r lmas d r. Gelirin fertler, aileler ve çe itli tüketici birimler
aras nda bölünmesine ki isel gelir da/ l m , üretim faktörleri aras ndaki da/ l m na
ise i levsel gelir da/ l m denir. Ayr ca, i levsel gelir da/ l m birincil, bireysel gelir
da/ l m ise ikincil olarak da ifade edilmektedir.112

Gelir da/ l m salt ekonomik bir olgu de/il, ayn zamanda uygulanan ekonomik
ve sosyal politikalar n zaman içindeki geli iminin bir sonucudur. Üretim araçlar n n
mülkiyetinin yan s ra kamu hizmetlerinin düzeyi, toplumsal ve geleneksel ili kiler,
i gücünün örgütlenme düzeyi, toplumsal ve geleneksel ili kiler, i gücünün
örgütlenme düzeyi ve siyasal kat l m biçimleri gibi etkenler gelir da/ l m nda
belirleyici olmaktad r. Gelir da/ l m bunlar n bir sonucu ve göstergesi olarak kabul
edilebilir.113

Dünyada gelir da/ l m n n adil olarak da/ t ld / n söylemek güçtür. Bunu

rakamlarla desteklemek de mümkündür. Gini katsay s 114 dünya genelinde 67.0’d r.
Görüldü/ü gibi katsay mutlak gelir e itsizli/ine (1 yada 100) daha yak nd r.
Bölgeler aras gelir da/ l m n n biraz daha farkl oldu/u söylenebilir. Gini
katsay s n n 72.2 oldu/u Sahra Alt Afrika, 57.1 oldu/u Latin Amerika ve Karayipler
ve 52.0 oldu/u Do/u Asya ve Pasifikler de gelirin adil da/ t lmad / görülmektedir.
Bununla birlikte, gini katsay s Orta ve Do/u Avrupa’da 42.8, yüksek gelirli OECD

112
. Güran Yumu ak, Mahmut Bilen, “Gelir Da/ l m - Be eri Sermaye li kisi ve Türkiye Üzerine
Bir De/erlendirme”, Kocaeli Üniversitesi (KÜ), SBE Dergisi. Sa: 1, Kocaeli, 2000, s. 77.; Ye im
Ku tepeli, Umut Halaç, “Türkiye’de Genel Gelir Da/ l m n n Analizi ve yile tirilmesi”, DEÜ,
SBE Dergisi. C.: 6, Sa: 4, zmir, 2004, s. 144.
113
Temiz, Sosyal, s. 125.
114
Gini katsay s , gelir e itsizli/ini tek de/erde özetleyen ve uluslararas anlamda ki isel gelir
da/ l m ölçümlerinde kullan lan ölçülerden biridir. Gini katsay s 0-1 veya 0-100 aras nda
de/i ebilir Buna göre, gelir da/ l m n n toplumda adaletli bir biçimde da/ t lm olmas halinde
katsay 0, adaletsiz olmas durumunda 1’e do/ru bir e/ilim içinde olacakt r. Bilgi için bkz.:
Temiz, Sosyal, s. 129.

31
ülkelerinde 36.8 ve Güney Asya’da 33,4’tür. Bu bölgelerde göreceli olarak daha e it
bir da/ l m n oldu/u söylenebilir.115

Gelir e itsizli/i, toplumda ortalama ya am standard n n alt nda ya anmas

olarak ifade edilen göreli yoksullu/a yol açmaktad r.116 Yoksulluk, bir toplum ya da
toplulu/un üretmi oldu/u maddi varl klar n azl / veya çoklu/u ile de/il, söz
konusu varl klar n toplulu/u olu turan bireyler aras ndaki e itsiz da/ l m halinde söz
konusudur. Bu nedenle yoksulluk gelir da/ l m n n adaletsizli/inin sonucu olarak
kabul edilmektedir. Gelir da/ l m adil hale getirilmedikçe, bu e itsizli/in sonucu
olan yoksullukla mücadelede ba ar l olunamaz.117

Gelirin adil bir ekilde da/ t lmamas , baz aileleri, yoksulluktan dolay ,
çocuklar n çal t rmak zorunda b rakmaktad r.118 Bunun yan s ra al nan e/itimle,
gelir e itsizli/i aras ndaki ters yönlü ili ki de çocuklar n çal t r lmas na neden
olmaktad r. Herkesin e/itim olanaklar ndan yeterince yararlanamad / toplumlarda,
az e/itim gören veya görmeyen gruplar n gelirden ald klar pay, ya amlar n
sürdürmeye yetmedi/inden, çocuklar çal t r lmaktad r. Gelirin adil payla m ile söz
konusu gruplar n artan gelir düzeyiyle beraber çocuklar n i gücü piyasas na kat l m
azalacakt r.119 UÇÖ’nün 53 ülkede yapt / bir ara t rmaya göre, dünyada çocuklar n
çal t r lmas n n tek nedeni gelirin adil da/ lmamas de/ildir. Ancak adil gelir
da/ l m çocuklar n çal t r lmas n azaltan etkenlerden biri olacakt r.120

115
UNDP, Human Development Report 2005, United Nations Development Programme, New York,
2005, s. 55.
116
Ron Duncan, “Globalisation and Income Inequality: An International Perspective”, Conference
on International Trade Education and Research: Managing Globalisation for Prosperity, 26–27
October 2000, University of Melbourne, Victoria University, Melbourne, 2000, s. 5.
117
Gelir Da/ l m n n yile tirilmesi ve Yoksullukla Mücadele Özel htisas Komisyonu, Yoksullukla
Mücadele Alt Komisyonu Raporu, VIII. Be Y ll k Kalk nma Plan , Devlet Planlama Te kilat
(DPT), Ankara, 2000, s. 1.
118
Carol Ann Rogers, Kenneth A. Swinnerton, Inequality, Productivity, and Child Labor: Theory
and Evidence, Staff Research Papers, Bureau of Internetional Labor Affairs, U.S. Department of
Labor, Washington, 2000, s. 2.
119
Sylvain E. Dessy, Désiré Vencatachellum, Explaining Cross-Country Differences in Policy
Response to Child Labour, Cahier de Recherche, No: IEA-02-03, École des Hautes Études
Commerciales, Montréal, 2002, s. 1-2, 7.
120
Iftikhar Ahmed, Getting Rid of Child Labour, ILO/IPEC Working Paper, International Labour
Office, Geneva, 2000, s. 12.

32
 B. Toplumsal Gerekçeler

1. Nüfus Art(/(

Geli mekte olan ülkelerin ekonomilerinin tar ma dayal olmas çocuklar n

çal t r lmas n n gerekçelerinin ba nda gelmektedir. Geleneksel tar m faaliyetlerinde
ya ve cinsiyete dayal bir i bölümü bulunmaktad r. Bu nedenle çocuklar n
yapabilece/i i lerin varl / çal t r lmalar n n da temel gerekçelerinden birini
olu turmaktad r. Geleneksel tar m i gücünün yo/un olarak kullan lmas n gerektirir.
Bu anlamda, nüfus art i gücü gereksinimini kar lamaktad r. Çocuklar n tar msal
faaliyetlere kat l m ailelerin çocuk yeti tirme masraflar n azaltt / için say ca
çoklu/u ve dolay s yla h zl nüfus art geri kalm tar m toplumlar n ortak
özelli/idir.121

Düzensiz kentle me, kentsel i sizlik ve gelir da/ l m gibi sorunlara neden olan
h zl nüfus art ve ailenin gelirindeki h zl dü ü ler, çocuklar da kapsar biçimde,
tüm aile bireylerini çal maya zorlamaktad r. Bununla birlikte, çocuk gelir elde etme
sürecine kat ld kça, aile daha çok çocuk sahibi olma e/ilimi içine girmekte ve bu da
nüfus planlamas n olumsuz etkilemektedir. Bu e/ilimin as l gerekçesi ailece çocu/a
atfedilen ve onu üretim ve sosyal güvence arac olarak gören faydac de/er
yarg s d r. Dolay s yla, küçük ya taki çocuklar n çal t r lmas , h zl nüfus art n n
hem gerekçesi, hem de bir sonucudur. Az geli mi lik ve çocu/a atfedilen faydac
de/er yarg s aras ndaki ili ki, ba ta k rsal bölgeler olmak üzere, do/acak çocuklar n
potansiyel i gücü olarak de/erlendirilmelerine sebep olur.122

121
Tahir Ba taymaz, “Günümüzde Gelece/imiz Karartan Bir Problem: Çal an Çocuklar”, Mercek
Degisi. Y l: 3, Sa.: 12, MESS, stanbul, 1998, s. 63.
122
Nilgün Tunçcan, “Çocuk çili/i Nedenleri, Boyutlar ve Küreselle en Dünyada Konumu”, I.
stanbul Çocuk Kurultay : Bildiriler Kitab . (Yay na Haz rlayanlar: Mustafa Ruhi irin, Sevgi
Usta Sa.ta), stanbul Çocuk Vakf , stanbul, 2000, s. 482.; Özcan Karabulut, Türkiye’de Çal an
Çocuklar. Türkiye çi Sendikalar Konfederasyonu (Türk- ), stanbul, 1996, s. 5-6.

33
 2. Göç

Kendileri ve aileleri için daha iyi güvenlik ko ullar arayan milyonlarca insan
her y l yüksek ücret ve daha iyi i f rsatlar elde etmek; açl k ve yoksulluk; do/al
felaketler ve çevresel ko ullar n bozulmas ve iddet veya zulüm görmeleri sebebiyle
göç etmektedir. Göçün nedenleri aras nda açl k, yoksulluk, sava lar, krizler, do/al
kaynaklar üzerindeki nüfus bask s , yoksul ve vars l ülkeler aras ndaki ücret ve gelir
e itsizli/i, kentle menin artmas , ula m ve ileti im maliyetlerinin azalmas ,
toplumsal etkile imin art , iç çat malar, insan haklar ndaki eksiklikler ve daha
önceden göç edenlerin bir göç a/ olu turmas s ralanabilir. Bir ba ka deyi le, göçün
temelinde ülkeler ve bölgeler aras ndaki farkl l klar n artmas , kazançl ve uygun
i ler ile güvenlik ve özgürlük eksikli/inin bulundu/u görülmektedir.123

Bilginin küreselle mesi ve ucuzlayan ula m maliyetleri sayesinde giderek

ülkeler aras nda yay lan uluslararas göç, ço/u insan aç s ndan verimli bir deneyim
olmakla birlikte, göç eden birçok i çi oldukça kötü çal ma ve ya am ko ullar ile
kar la maktad r. Göç edilen ülkedeki çal ma ko ullar , göçülen ülkeye göre daha
iyi olmas na ra/men, göç eden i çiler kendi ülkelerinin ortalama ya am
standartlar n n alt ndaki ko ullarda ya amlar n sürdürmek zorunda kalmaktad rlar.
Uluslararas standartlar n korumas na kar n, özellikle enformel sektörde çal an
göçmen i çilerin haklar s kl kla ihlal edilmektedir.124

Bu noktada i gücü piyasas nda yap sal de/i im kendini göstermektedir. Göç
eden i çilerin tümü için sorunlar n benzerli/inden söz edilemez. Göçün etkileri
çekirdek ve çevresel i gücü aç s ndan farkl l klar göstermektedir.

Geli mekte olan ülkelerden gelen i çilerin, i gücü piyasas ndaki i lerin
tümünde çal t / görülmektedir. Göçmen i çiler genellikle, göçmen i i olarak
de/erlendirilen, a/ r, tehlikeli ve güç i lerde çal maktad rlar. Ku kusuz burada sözü

123
ILO, Towards a Fair deal for Migrant Workers in the Global Economy. International Labour
Conference, 92nd Session, Report: VI, International Labour Office, Geneva, 2004, s. 3,8.
124
ILO, Migrant, s. 3.

34
edilen grup çevresel i gücüdür. Di/er tarafta, daha iyi i f rsatlar ve yüksek ücretler
aramak için ba ka ülkelere giden milyonlarca çal an bulunmaktad r. Çekirdek
i gücünü olu turan bu grubun dörtte üçü vars l ülkelerden di/er vars llara, kalan
dörtte birlik grubun bir k sm , endüstrile melerini yeni gerçekle tirmi Do/u Asya,
Do/u Avrupa ve Güney Afrika’ya, bir k sm da yabanc yat r mlar için çal mak ve
bu sayede ekonomik kalk nmaya katk sa/lamak için yoksul ülkelere göç
etmektedir.125

UÇÖ’nün 2000 y l tahminlerine göre, Afrika’da 5,4 milyon, Asya’da 22,1

milyon, Avrupa’da 27,5 milyon, Latin Amerika ve Karayipler’de 2,5 milyon, Kuzey
Amerika’da 20,5 milyon ve Okyanusya’da 2,9 milyon olmak üzere dünyada toplam
80,9 milyon göçmen i çi bulunmaktad r. Rakamlara bak ld / nda yo/un olarak
Avrupa, Asya ve Kuzey Amerika’ya göç edildi/i görülmektedir.126

Öte yandan, geli mekte olan ülkelerde ulusal düzeyde göçün nedenleri aras nda
say lan nüfus art ile geleneksel yap bozularak, k r ve kent aras nda ciddi nüfus
hareketleri ya anmaktad r. k rdan kente gelen ailelerin geçinebilmeleri salt
çocuklar n çal mas na ba/l görülmektedir. Kentlerde çocuk eme/ine ihtiyaç
duyulan üretim düzenekleri bulunmakta ve pek çok faaliyet hala ucuz eme/e dayal
olarak ayakta kalmaktad r.127 Ayr ca, k rdan kente göç eden aile bireylerinin,
genellikle yeterli e/itime sahip olmamalar , niteliksiz i gücü konumunda bulunmalar
nedeniyle çocuklar, ailelerinin geçimine katk sa/lamak amac yla çal t r lmaktad r.
Göçün en önemli etkisi çocuklar n çal t r lmas na neden olmas d r.128 Çal an
çocuklar n büyük ço/unlu/unu, az geli mi bölge veya ülkelerden gelen göçmen
ailelerin çocuklar olu turmas bir rastlant de/ildir.129

125
A.k., s. 10.
126
A.k., s. 7.
127
Ba taymaz, s. 63.
128
Çal ma ve Sosyal Güvenlik Bakanl / (ÇSGB), Türkiye’de Çocuk çili/i. Bilgilendirme
Materyali, ÇSGB Yay nlar , Yay n No: 121, Ankara, 2005, s. 27.
129
Erdal Egemen, “Dünya’da ve Türkiye’de Çal an Çocuklar (Çocuk Eme/i)”, Peryön Dergisi. Sa.:
8, Türkiye Personel Yönetimi Derne/i, stanbul, 2003, s. 46.

35
 H zl nüfus art na ko ut olarak modern sektörde istihdam art sa/lanamad /
sürece i sizlik ve gelirin yetersizli/ine kar koyabilmek için aile üyelerinin gelir
getirici faaliyetlere kat l m h zlanm ve aile bu sürece çocuklar n da gelir getirici
faaliyetlere yönelterek uyum sa/lamaya çal m t r.130

3. Yoksulluk

Çocuklar n çal t r lmas n n temel gerekçelerinden biri131 olan yoksulluk,

toplumda bireylerin temel ve sosyal gereksinimlerini kar lamaya yetecek düzenli bir
gelire sahip olamamalar durumunu ifade eder.132

Bir toplumda yoksulluktan en çok etkilenen ve en duyarl grup çocuklard r.

Çocuklar n herhangi bir geliri olmad / halde günümüzün en önemli sorunlar ndan
biri olan çocuk yoksullu/u, ailenin yoksullu/una ve özellikle ailenin i sizli/ine ba/l
olarak ya anmaktad r. Bir ba ka deyi le, i sizli/e ba/l yoksulluktan en çok etkilenen
ve zarar görenler çocuklard r. Çünkü, yoksulluk sebebiyle çocuklar n ya ama,
yeti me ve geli me haklar tehlikeye dü mektedir.133

Göçün sonuçlar ndan biri olan yoksulluk sadece bir gelir azl / , temel kentsel
hizmetlerden mahrum olma de/ildir; ayn zamanda alt sosyal statülü mahallelerde
ya ama, kent mekan nda marjinalle me, sa/l ks z çevre ko ullar nda ya am n
sürdürme, adalet, e/itim ve sa/l k hizmetlerinden daha az yararlanabilme, iddete
daha aç k olma, yeterli güvenli/e de sahip olamamakt r. Geleneksel k rsal kesimde
ailenin ald / psikolojik ve sosyo-ekonomik destek kentte toplumsal kurumlar
taraf ndan sa/lanamad / ndan büyük ümitlerle kente göçen y / nlar n aile ili kileri

130
hsan Torun, Sokakta Çal an Çocuklar ve stanbul Örne/i, (Yay mlanmam Yüksek Lisans
Tezi), Ü, SBE, stanbul, 2001, s. 22-23.
131
Kaushik Basu, Zafiris Tzannatos, The Global Child Labor Problem: What Do We Know and
What Can We Do?, Center for Analytic Economics Working Paper, No: #03-06, Cornell
University, Ithaca, 2003, s. 16.
132
Ömer Zühtü Altan, “ stihdam Politikalar ve Yoksulluk”, I. Ulusal Sosyal Politika Kongresi.
D SK, Friedrich Ebert Vakf , 22-24 Ocak 2004, Dedeman Otel, Ankara, 2004, s. 116.
133
Rahime Beder en, “Aile Yoksullu/unun Çocuklar Üzerine Etkileri”, IV. Aile uras Bildirileri:
Aile ve Yoksulluk. T.C. Ba bakanl k Aile Ara t rma Kurumu Ba kanl / Yay nlar , Yay n No:
122, T.C. Ba bakanl k Aile Ara t rma Kurumu Ba kanl / , 2004, s. 159-160.

36
etkilenmekte, çocuklar hem aile denetiminden uzak kalmakta, hem de kurumsal
e/itiminden yeteri kadar yararlanamamakta ve ba bo lu/a sürüklenmektedir.
Sa/l ks z aile ortam nda yeti en çocu/un e/itimine önem verilmemekte, aile
bütçesine katk da bulunmas beklenmekte ve çocuklar ya na uygun olmayan, ruhsal
ve fiziksel sa/l / n tehlikeye sokan i lerde çal t r lmaktad rlar.134

Yoksulluk, bireylerin formel i gücü piyasas na kat l mlar n engelleyen bir

unsurdur. Çünkü, yoksullar n e/itim, sa/l k ve di/er hizmetlerden yararlanma
olanaklar ndan yoksun ya da s n rl eri mi olmas , onlar enformel ekonomiye
yönlendirmektedir. Enformel ekonomide yarat lan istihdam olanaklar n n da s n rl
olmas bu kesim için, sadece istihdam bak m ndan de/il ya am n di/er alanlar
aç s ndan da, giderek artan e/retili/e135 neden olmaktad r. Yoksul ailelerin e/itim
f rsatlar ndan ya hiç ya da yetersiz yararlanmas çocuklar n okula devam n
engellemekte ve gençlerin zaman ndan önce i gücü piyasas na kat l m na neden
olmaktad r. Bu kat l m biçimi ku kusuz e/retili/in temel gerekçelerinden birini
olu turmaktad r.136

Bu anlamda, çocuklar kendilerinin veya ailelerinin beslenme ve bar nma gibi

temel ihtiyaçlar n kar lamak için çal t r lmaktad rlar. Aileler i sizlik, eksik
istihdam, dü ük ücretler veya ebeveynlerin veya velilerin ölümü, hastal / ya da
yaralanmas gibi sebeplerle mali güçlükler çekebilirler.137 Ailelerin kar la t klar
ekonomik güçlükleri a mak için ba vurduklar ilk yol çocuklar na haneye gelir
getirici bir i lev yüklemeleridir.138

134
Hasibe mre, “Kent Yoksullu/u ve Aile”, IV. Aile uras Bildirileri: Aile ve Yoksulluk. T.C.
Ba bakanl k Aile Ara t rma Kurumu Ba kanl / Yay nlar , Yay n No: 122, T.C. Ba bakanl k
Aile Ara t rma Kurumu Ba kanl / , 2004, s. 552.
135
E/reti istihdam, istikrars zl k, güvencesizlik, belirsizlik, korunmadan yoksunluk, ekonomik ve
sosyal k r lganl k, kötü çal ma ko ullar , bedensel ve ruhsal sa/l /a yönelik yüksek riskler içeren
istihdam biçimidir. Bilgi için bkz.: Hasan Ejder Temiz, “E%reti stihdam: gücü Piyasas nda
Güvencesizli/in ve stikrars zl / n Yeniden Yap lanmas ”, Çal ma ve Toplum Dergisi. Sa:
2004/2, stanbul, 2004, s. 59.
136
Temiz, E/reti, s. 66.
137
Elaine L. Chao, Advancing the Campaign Against Child Labor. Volume II: Addressing the Worst
Forms of Child Labor, United States Department of Labor Bureau of International Labor Affairs,
Washington, 2002, s. 42.
138
R. B. en, s. 164.

37
 Uluslararas toplum taraf ndan aç k ve anla l r ifadelerle k nanmas na ve
birçok ülkede yasad say lmas na ra/men, çocuklar n çal t r lmas sürmektedir.
Bunun ba l ca sebebi, yetersiz e/itim olanaklar n n yan nda, ekonomik ve sosyal
e itsizli/in yaratt / yoksulluktur. Yoksulluk, çocuklar i ya am na iten en önemli
etkendir. Çocu/un çal mas ndan elde edilen gelir, çocu/un veya ailesinin ya am n
sürdürmesine katk da bulunmaktad r.139 Acil hayati ihtiyaçlar n kar lanmas için
çocuklar n e/itim, dinlenme ve birçok durumda sa/l k gereksinimlerinden tamamen
veya k smen vazgeçilmesi gerekmektedir.140

Yoksulluk bir çocu/un çal p çal mayaca/ n belirlemekle beraber, ailenin

yoksullu/una çözüm olamaz. Çünkü çocuklar, e/itimlerini tamamlayamamalar n n
yan s ra endüstride yüksek ücretli i imkan sa/layacak niteliklere de sahip
olamaz.141 Bu sebeple, okula gitmek yerine çal t r lan çocuklar n, yeti kin ya a
geldiklerinde genellikle dü ük ücretli i lerde çal acaklar nda ku ku yoktur.142

C. Siyasal Gerekçeler

1. Yap(sal Uyum Politikalar(

Günümüzde gerek bölgesel, gerekSE küresel çapta pek çok bütünle me

hareketi mevcuttur. Bu bütünle me sürecinde özellikle güçlü ekonomilere sahip
sanayile mi ülkelerin çevre olarak nitelendirilen az geli mi ülkelerde yat r mlar
ciddi biçimde etkiledikleri bilinmektedir. Günümüzde ulus devlet kalk nma

139
ILO, Inter-Parliamentary Union, Eliminating The Worst Forms of Child Labour: A Practical
Guide to ILO Convention No:182. Handbook for Parliamentarians, No:3, International Labour
Office, Inter-Parliamentary Union, Geneva, 2002, s. 23, 25.
140
Elias Mendelievich, “Child Labour”, International Labour Review. Vol.: 118, No: 5, Geneva,
1979, s. 560.
141
Ahmet Kemerli, Dünyada ve Türkiye Ölçe/inde Deri Sektöründe Çocuk Eme/i, (Yay mlanmam
Doktora Tezi), Ü, SBE, stanbul, 2001, s. 56.
142
Elaine L. Chao, Advancing the Campaign Against Child Labor. Volume II: Addressing the Worst
Forms of Child Labor, United States Department of Labor Bureau of International Labor Affairs,
Washington, 2002, s. 42.

38
modellerinin yerini, sanayile mi ülkelerin çevre ülke politikalar n kendilerininkiyle
uyumlu hale getirmek üzere haz rlad / , yap sal uyum programlar alm t r.143

A/ r borç yükü alt ndaki veya di/er nedenlerle bütçe aç klar n dengelemeleri
gereken geli mekte olan ülkelerin borçlar n ödeyebilmeleri için kredi alabilecekleri
hale getirilmesini ve ard ndan sürdürülebilir büyümenin sa/lanmas n amaçlayan
politikalar olarak tan mlanan144 yap sal uyum politikalar n n esasen küreselle me
sürecinde ulusal mali piyasalar n serbestle tirilmesi, kamu i letmelerinin özel sektöre
devredilmesi, i gücü piyasas nda mevcut koruyucu düzenlemelerin esnekle tirilmesi
veya tümden de/i tirilmesi ve bu yolla ulusal engellerden ar nd r lm bir ulusal
piyasa olu turarak, sermayenin dünyan n herhangi bir yerinde yat r mlar n kolayca
gerçekle tirilmesini sa/lamay amaçlamaktad r. Bu anlamda, kamu harcamalar n n
k s lmas , özelle tirilme, devletin ekonomik faaliyetlerde sadece kural belirleyen
aktör konumunda kalmas , piyasan n etkin i leyi ine ve sermayenin hareketlili/ine
engel olabilecek s n rlamalar n kald r larak mali piyasalar n kurals zla t r lmas ve
uluslararas rekabette ba ar l olabilmek için üretimin temel girdilerinde, özellikle
i gücü maliyetlerinde, esneklik yoluyla maliyetleri azaltma uygulamalar yap sal
uyum politikalar n n temel özelliklerini olu turmaktad r.145

Yap sal uyum politikalar özellikle geli mekte olan ülkelerde sosyal koruma
aç / n ve sosyal korumadan d lananlar artt rmaktad r. Ekonomik büyümenin
yetersizli/i ve yap sal uyum, sosyal korumaya katk yapmakta zorlanan, ancak sosyal
korumaya gereksinimi duyan ve yoksul olan, sosyal politikan n kapsam d nda
kalanlar n say s n art rmaktad r. Formel ekonomide çal anlar n say s n n azalmas na
ve enformel ekonomide istihdam art na neden olmaktad r. Yap sal uyumla birlikte
kamu ve özel sektörde ödenen ücretlerinde de azalma görülmektedir. Yap sal uyum,
devletin sosyal harcamalar nda da bir azalmaya yol açmakta, sa/l k ve e/itim
hizmetlerinin sa/lanmas n güçle tirmektedir. Gerçekten, bir yandan, kamu

143
Nilgün Tunçcan, “AB’de Çocuk stihdam ”, Sosyal Siyaset Konferanslar . 41-42. Kitap, Ü
Yay nlar , Yay n No: 4074, Çantay Kitabevi, stanbul, 1998, s. 335.
144
Anne Trebilcock, “Structural Adjustment and Tripartite Consultation”, International Journal of
Public Sector Management. Vol: 9 No: 1, West Yorkshire, 1996, s. 5-6.
145
Temiz, Küreselle me, s. 78.

39
harcamalar n n ve finansman n n yeniden düzenlenmesi s ras nda sosyal korumadan
yararlanma ko ullar n n güçle tirilmesi, sosyal harcamalar n s n rland r lmas ya da
azalt lmas , di/er yandan katk oranlar n n yükseltilmesi, sosyal koruma
kapsam ndaki insan say s n n da azalmas ya da s n rland r lmas ile sonuçlan r.
Ancak, yap sal uyumla birlikte sosyal koruma gereksinimi ve istemi artmaktad r.
Ayr ca, sosyal korumadan d lananlar gerçekte sosyal koruman n sa/lad /
güvencelere en çok gereksinim duyan ekonomik, sosyal ve siyasal anlamda en zay f
kesimlerdir.146

Endüstri devriminden bu yana geli mi ülkeler, de/i en üretim teknikleri,

geli en teknoloji ve sermaye yo/un üretim sayesinde çocuk istihdam ndan
uzakla m lard r. Söz konusu yenilikleri ayn h zda takip edemeyen az geli mi
ülkeler ise, emek yo/un üretim yap s ve dü ük maliyetlerle ihracat avantaj kazanma
gayretlerine ba/l ucuz emek ihtiyaçlar n n bir sonucu olarak çocuklar çal t rmaya
devam etmektedirler. Ancak, geli mi ülkelerin olu turduklar Avrupa Birli/i ve
Kuzey Amerika Ülkeleri Serbest Ticaret Anla mas (NAFTA) gibi bölgesel bloklara
üye olabilmek için çocuklar n çal t r lmamas n da kapsayan bir dizi sosyal
düzenlemeye uymak gerekmektedir. Bununla birlikte, bölgesel bloklar içinde de az
geli mi ülkelere oranla çok daha az olsa da çocuklar n çal t r lmas devam etmekte;
göçmen çocuklar ve etnik az nl klar koruyucu mevzuattan tam anlam yla
yararlanamamaktad rlar. Bu noktada tart lmas gereken, gerek merkez gerek çevre
ülkelerinin ç karlar na uygun oldu/u iddias yla ideal olarak benimsetilen yeni dünya
düzeninin ve bu düzenin parças olabilmek için az geli mi ülkelerin hayata geçirmek
zorunda olduklar yap sal uyum programlar n n iddia edildi/i gibi her iki ülke grubu
içinde ayn derecede faydal olup olmad / d r.147

Yap sal uyum programlar liberalizm ilkelerine etkinlik kazand r lmas n

öngörmektedir. Bu çerçevede az geli mi ülkelerden sa/l k ve e/itim sistemlerini de
kapsayan köklü bir özelle tirmeye giri ilmesi ve üretimlerinin d pazarlara yönelik

146
Kapar, Sosyal, s. 56.
147
Tunçcan, AB, s. 335-336.

40
olmas beklenmektedir. Yap sal uyum programlar ndaki ilkeler post-fordist üretimin
kurals zla t rd / endüstri ili kileri ile birle ti/inde, geçerli olan çal ma ve ya am
ko ullar n n, nitelikli i çiler d ndaki çal anlar için endüstri devrimi sonras n
ça/r t rd / ileri sürülebilir. Yap sal uyum programlar n n öngördü/ü politikalar
çerçevesinde sosyal devlet ilkesinden verilen ödünler, e/itimde f rsat e itsizli/ini
artt rmaktad r. Kamusal e/itime yeteri kadar kaynak ayr lmamas , bu ülkelerde daha
fazla çocu/un e/itimden kopmas na ve küçük ya larda i gücü piyasalar na
girmelerine yol açacak niteliktedir. Yap sal uyum programlar yan nda kamusal
e/itime yeteri kadar kaynak ayr lamamas n n bir nedeni de a/ r borç yükü alt nda
bulunan çevre ülkelerin gelirlerinin büyük bölümünü bu borçlar ödemek üzere
kullanma gere/idir.148

2. Esneklik

Küreselle me süreci farkl ülkelerin i gücü piyasalar n kar l kl olarak

birbirine ba/larken, yeni bir i bölümünü de beraberinde getirmi , i gücü
piyasalar nda dönü üme ve çal ma ko ullar üzerinde zincirleme sonuçlar n
do/mas na yol açm t r. Küreselle menin endüstri ili kilerinde yaratt / de/i imle
birlikte gündeme giren i gücü piyasas nda esnekle me kavram günümüz çal ma
hayat n n odakland / temel konulardan biridir. Esneklik, bir yandan istihdam
art rarak gönencin yayg nla t r lmas için öncelikli bir araç ve ülkelerin yeni
ekonomiye uyumu bak m ndan da vazgeçilmez bir çözüm görülmektedir. Öte
yandan, esneklik küreselle en kapitalizmin bir unsuru ve i gücü piyasalar ile
örgütlenmeyi tahrip eden bir etken olarak da de/erlendirilmektedir.149

Sunum ve istemin egemen oldu/u bir yap ya dayanan küreselle me sürecinde,

fordist dönemdeki gibi üretim ve tüketimin tek merkezden planlanmas , standart
ürünlerin tüketilmesi ve türde bir dünya piyasas n n olu turulmas söz konusu
de/ildir. Aksine, yerel piyasalar n ekonomik, sosyal ve kültürel özelliklerine uygun

148
A.k., s. 356-357.
149
O/ul Zengingönül, “Sosyal Politika – Esnek Çal ma Biçimleri Paradoksunda Avrupa Birli/i
Örne/i”, DEÜ, SBE Dergisi. C.: 5, Sa.: 4, zmir, 2003, s. 158.

41
çe it ekonomisi a/ rl kl mal ve hizmet üretimi öngörülmektedir. Bu ba/lamda, esnek
sunum ve istemin do/as gere/i üretim faktörleri ve ürünlerin ak c l / na gereksinim
duyulmaktad r. Ancak, i gücünün ak c l / , sermaye ve becerilerdeki ak c l k h z na
ula amad / gibi sosyal yap lar n da ekonomik yap lardaki uyum yetene/ine sahip
olmad / göz önünde tutulmal d r.150

gücü piyasalar n n esnekle mesi, i letmede çal t r lan çekirdek i gücü ve

ihtiyaç duyuldu/unda ba vurulan çevresel i gücü ayr m n beraberinde getirmi tir.
Böylece ikili bir i gücü piyasas yarat lm t r. Çekirdek i gücü, yeni teknolojilerin ve
üretim tekniklerinin öngördü/ü yeteneklere sahip olacak, yüksek ücret ve iyi çal ma
ko ullar nda, i güvencesine sahip olarak, istikrarl ve düzenli bir biçimde
çal t r lacaklard r. Çevresel i gücü ise, dü ük ücret ve statülerde, kötü çal ma
ko ullar nda ve yükselme f rsat olmadan, i letmenin rekabet gücüne göre, geçici,
k smi süreli ya da di/er atipik istihdam ili kileri çerçevesinde çal t r lacakt r.
Küreselle me ile i letmenin dünyan n çe itli bölgelerinde bulunan üretim
faktörlerinin en karl bile imini bir araya getirmek sureti ile üretimde bulunmalar
çe itli i lerin farkl mekanlarda yap lmas n mümkün k lm t r. Üretimin
d salla t r lmas i çilerin sahip oldu/u nitelik düzeyi ile ba/lant l bir i bölümünü
beraberinde getirmi tir. Üretimin nitelik gerektirmeyen emek yo/un a amalar
çevresel i gücü piyasas nda, nitelik gerektiren sermaye yo/un üretim a amalar da
çekirdek i gücü piyasas nda yer alan i gücü taraf ndan görülür. çekirdek i gücü,
esnek üretim sistemlerinin merkezinde yer al p, ileri teknoloji kullanabilen
çal anlar ; çevresel i gücü ise, piyasa ko ullar na göre i e al n p, geçici süreli
sözle meler ile çal t r lan ve piyasadaki daralmayla birlikte i lerine geçici olarak ya
da tamamen son verilen çal anlar anlat r.151

150
Zeki Erdut, Rekabetin gücü Piyasas na Etkisi. Türk A/ r Sanayii ve Hizmet Sektörü Kamu
verenleri Sendikas (TÜH S), Yay n No:29, zmir, 1998, s. 18.
151
Yücel Uyan k, “Dualist ( kili) gücü Piyasas Teorisi”, Gazi Üniversitesi (GÜ), BF Dergisi. C.:
1, Sa: 3, Ankara, 1999, s. 2.; Jale Yal npala, “Küreselle menin Emek Piyasas ve stihdam
Üzerindeki Etkileri”, Küreselle me: ktisadi Yönelimler ve Sosyopolitik Kar tl klar. (Derleyen:
Alkan Soyak), Om Yay nevi, stanbul, 2002, s. 280.

42
 Çekirdek i gücünü, teknoloji ve bilgi yo/un sektörlerde, göreli olarak yüksek
ücret ve rahat çal ma ko ullar na sahip zihinsel olarak çal anlar olu tururken;
çevresel i gücünün üretim ve hizmet sektöründe yo/unla t / görülmektedir.
Ta eronla man n artmas çevresel i gücünü geni leten ba l ca unsurlardan biridir.
Ta eronla t rma, üretimin süreç ve mekan olarak parçalanmas na ve eme/in dü ük
maliyetle çal t r lmas na olanak sa/lamakta; ta eronlara ba/l i çiler ço/unlukla
sigortas z ve geçici olarak çal t r lmaktad r. Çevresel i gücünün örgütlenmesinin
önündeki en önemli güçlüklerden biri, istihdam n da/ n k yap s d r. Gerçekten, k smi
zamanl çal ma ya da evde çal ma gibi, atipik istihdam biçimleri i çilerin bir araya
gelmesini engellemektedir. Bu sayede sermaye çevresel i gücünü kolayl kla istismar
edebilmektedir.152

Üretiminin çe itli a amalar n n ta eronlara devredildi/i, böylece çokuluslu

i letmelerin, bir yandan fason üretimle maliyetlerini dü ürdü/ü, di/er yandan da
örgütlü i gücüyle do/rudan çat maya girmekten kurtuldu/u esnek uzmanl k modeli,
ayn zamanda kötü çal ma ko ullar alt nda, hiçbir güvencesi olmadan çal an
i çilerin kolayca i e al n p ç kar lmalar na dayanmaktad r. Talep ve teknolojideki
dalgalanmalara kar , giderek enformel ekonomiye kayarak esneklik
kazan lmaktad r. Dolay s yla, pek çok i çi dünya piyasalar n n tüm belirsizliklerine
aç k bulunmakta, bu da ücret ba ta olmak üzere, çal ma ko ullar n ciddi biçimde
etkilemektedir. Bu küçük i letmelerde da/ n k ve örgütsüz olarak çal an i çilerin
birlikte hareket etme olas l / n n bulunmay , sermayeye büyük bir esneklik
kazand rmaktad r.153

verenle pazarl k yapabilme gücünden yoksun154; i e al n p, i ten ç kar lmay ;

saatlik, günlük, haftal k, ayl k, mevsimlik çal may ; fazla çal may ; fazla çal ma
kar l / nda ücret almamay , hatta meslek ö/renmek için bo/az toklu/una çal may

152
Yal npala, s. 281.
153
Hacer Ansal, “Çal(/ma ve Gelir Gereksinimi”, I. Ulusal Sosyal Politika Kongresi. D SK,
Friedrich Ebert Vakf , 22-24 Ocak 2004, Dedeman Otel, Ankara, 2004, s. 76.
154
Brian Gilligan, An Analysis of the Determinants of Child Labour in Nepal, the Policy
Environment and Response, Understandaing Children’s Work: An Inter-Agency Research
Cooperation Project, ILO, UNICEF, World Bank Group, Kathmandu, 2003, s. 19.

43
i in do/al gere/i olarak görüp, kolayca kabullenen çocuklar esnek i gücü olarak
görülmektedirler.155

3. Kurals(zla/t(rma

Yeni liberal politika dizisini niteleyen Washington Uzla mas ’na dayanan;156
devletin çe itli amaçlarla uygulad / ekonomik, sosyal ve idari düzenlemelerin
azalt lmas veya tamamen kald r lmas olarak tan mlanan kurals zla t rma ile piyasa
asgari düzeyde düzenlenmesi ve mevcut aktörlere mümkün oldu/unca geni bir
hareket serbestisi tan nmas amaçlanmaktad r.157

gücü piyasas n n esnekle tirilmesinin do/rudan bir sonucu olarak görülen158

i çinin korundu/u çal ma ili kilerine ili kin yasal düzenlemelerin kald r lmas n
içermektedir. Zaman bak m ndan kat bu kurallar n yerini, daha kolay
de/i tirilebilecek di/er düzenlemelere b rakma taleplerinin arkas nda i çilere
sa/lanan sosyal koruman n kald r lmas yatmaktad r.159 Kurals zla t rma
düzenlemelerin tümünün ortadan kald r lmas de/il, ekonomik, sosyal ve siyasal
alanda herhangi bir ili kinin taraflar n n do/rudan kural koymas d r. Bu ba/lamda
herhangi bir piyasadaki i lemlere ili kin kamu müdahalesinin hafifletilmesi ve
giderek ortadan kald r lmas istenmektedir.160

Yeni liberal anlay a göre, piyasan n etkin i leyi ini engelledi/i; büyüme,
istihdam ve gelir da/ l m na ili kin performanslar olumsuz yönde etkiledi/i

155
Bayer, Piyal, s. 134.
156
Arthur MacEvwan, “Borç ve Demokrasi; A/ r Borç Alt ndaki Ülkeler Demokratik Ekonomik
Programlar Nas l Yürütebilirler?”, (Çeviren: Erkan Ünal), Neoliberalizme Kar Ortak Savunma.
(Editör: Ahmet Asena, Sezai Temelli), Kalkedon Yay nc l k, stanbul, 2006, s. 77.
157
Z. Erdut, Küreselle/me Ba/lam nda Uluslararas Sosyal Politika ve Türkiye. Dokuz Eylül
Yay nlar , zmir, 2002, s. 14.
158
Robert Walker, Denise Goodwin, Emma Cornwell, “Work Patterns in Europe and Related Social
Security Issues: Coping with the Myth of Flexibility”, Changing Work Patterns and Social
Security. (Editor: D. Pieters), Yearbook of the European Institute of Social Security, Kluwer Law
International, The Hague, London, Boston, 2000, s. 40.
159
Halil brahim Sar o/lu, “De/i im, Toplu Sözle me Düzeni ve Yasalarla Esneklik”, Çimento
veren Dergisi. C.: 16, Sa:2, CM S, Ankara, 2002, s. 37-38.
160
Z. Erdut, Küreselle me, s. 14-15.

44
gerekçeleri ile bir dengesizlik faktörü olarak görülen i gücü piyasalar n n
düzenlenmesini de içeren kurallar n, devletin rolünü azaltarak, ortadan kald r lmas
sal k verilmektedir. Sanayile mi ülkelerde i sizli/in giderek art n n ve
süreklili/inin ba l ca nedenleri aras nda alg lanan, koruyucu devletin rolünün ve
i gücü piyasas düzenlenmelerinin çal anlar i aramaktan, i verenleri de istihdam
yaratmaktan cayd rd / dü ünülmü tür. Bu anlamda, piyasa güçlerine uygun olarak
dengeye gelecek biçimde i gücü piyasas n esnekle tirmek için i gücü piyasas n
kurals zla t rma ve koruyucu devletin rolünü azaltma e/ilimi ta yan bir politika
sal k verilmi tir. Bu tür bir politika yeni liberal hükümetlerin iktidarda oldu/u pek
çok ülkede uygulamaya konulmu tur. Yeni liberal anlay , salt sanayile mi
ülkelerde de/il, ayn zamanda i gücü piyasas n n kurals zla t r lmas giderek yap sal
uyum programlar ba l / alt nda kabul edilen ko ullar aras nda s kl kla yer
ald / ndan, geli mekte olan çok say da ülkede de yayg nla m t r.161

gücü piyasalar , bir yandan çokuluslu i letmelerin ekonomik ve sosyal

ya amda giderek artan etkisi, di/er yandan ulus devletin gerilemesine ba/l olarak
kurals zla t r lmaktad r.162 Rekabet ve uyum ad na i gücü piyasalar n n
kurals zla t r lmas , çal anlar n örgütlenmesini olumsuz etkilemekte; buna ba/l
olarak, önce çal anlar daha sonra da toplumun di/er kesimlerini
yoksulla t rmaktad r.163 Bundan dolay , i gücü piyasalar n n kurals zla t r lmas ,
çocuklar n ve gençlerin çal t r lmas n n gerekçelerinden biri olarak an lmaktad r.164

161
Zeki Erdut, “Liberal Ekonomi Politikalar ve Sosyal Politika”, Çal ma ve Toplum Dergisi. Sa:
2004/2 , stanbul, 2004, s. 25.
162
Z. Erdut, Küreselle me, s. 17.
163
Yüksek Akaya, ““Küreselle me” Versus Sendikas zla t rma ve Yoksulla t rma”, Çal ma ve
Toplum Dergisi. Sa: 2004/3, stanbul, 2004, s. 102-103.; Betül Alt nta , Mendile, Simite,
Boyaya, Çöpe: Ankara Sokaklar nda Çal an Çocuklar. leti im Yay nlar , Yay n No: 901,
stanbul, 2003, s. 29.
164
The Commission for Children and Young People and Child Guardian, Queensland Review of
Child Labour: Summary of Findings, Queensland. The Commission for Children and Young
People and Child Guardian, 2005, s. 11.

45
 D. Kültürel Gerekçeler

1. Geleneksel Aile Yap(s(

Geleneksel ailede çocu/un ev i lerine kat lmas aile ya am n n, ailedeki rol

da/ l m n n ö/renilmesi ve yeniden üretilmesi için zorunlu olarak görülür. Yoksul
ailelerde çocu/un ev i lerine kat lmas , evde ve ev d nda yürütülecek gelir getirici
i lere kat lmas için bir haz rl k a amas d r. 165

Belirli yörelerde ve ailelerde, çocuklar n kendi büyüklerinin izinden gitmeleri

gibi bir gelenek vard r. Bir ailenin, örne/in deri tabaklama gibi, tehlikeli bir i le
geçimini sa/lamas söz konusu ise, çocuklar n n da ayn tehlikeli süreci ya amas
olas l / vard r. Çocuklardan ailenin di/er üyelerine yard m etmeleri istenir. Bu,
in aat i lerinde, evde yap lan i lerde ve ücretin parça ba na ödendi/i di/er i lerde
yayg n olarak görülür. Ebeveynler çocukken çal m sa, yoksullu/un ku aklar aras
aktar lmas nedeniyle kendi çocuklar n n da çal ma olas l klar yüksektir.166

K rsal alanda çok küçük ya larda k z çocuklar kendilerine biçilen yeti kin rolü
içinde ev i lerini, karde lerinin ya da ya l lar n bak m n üstlenirken; erkek çocuklar,
ekim, biçim, sulama, hayvan besleme ve otlatma gibi i leri görmektedir.167 Çocu/a
ücretsiz aile çal an rolü yüklenmesi, toplum taraf ndan normal kar lanmakta ve
kültürel bir de/er olarak benimsenmektedir. Göç sonras kentte de ya anabilen bu
geleneksek kültür aç s ndan, çocu/un evde veya tarlada ücretsiz aile çal an olarak
çal t r lmas yla, herhangi bir i yerinde ücret kar l / çal t r lmas aras nda fark

165
Bayer, Piyal, s. 133.
166
ILO, Child Labour Briefing Material, (Çeviren: Metin Çulhao/lu), ILO, International Education
Center, Geneva, 2001, s. 23.
167
ILO, Girl Child Labour Studies, Vol. 1: Girl Child Labour in Agriculture, Domestic Work and
Sexual Exploitation: Rapid Assessments on the Cases of the Philippines, Ghana and Ecuador.
Interntional Labour Office, Geneva, 2004, s. 301.; Yener i man, “Sosyal Politika Aç s ndan
Türkiye’de Çocuk ve Genç gücü”, Kamu- Dergisi. C.: 7, Sa.: 2, Ankara, 2003, s. 484.

46
yoktur. Hatta çal ma ya am nda ücretli olarak yer alma aileye parasal bir katk
sa/lad / için daha çok kabul görmektedir.168

Özellikle üçüncü dünya ülkelerinde sokaklarda, tarlalarda, lokantalarda,

tamirhanelerde çal an çocuklar günlük ya am n bir parças olarak görülseler de
yak n zamana kadar geli mi ülkeler için tarihsel bir olgudan ibaretti. Pakistan’da
futbol topu diken; Burma ve Peru’da madenlerde, Banglade ’te tekstil atölyelerinde
çal t r lan; Arap ülkelerinde jokey olmalar için kaç r lan ve M s r’da pamuk
tarlalar nda rgatl k yapan çocuklar n haberleri ile konu geli mi ülkelerin de ilgisini
çekmi tir. Geli mi ve geli mekte olan ülkelerde her ne kadar ekonomik temelli olsa
da kültürel farklar, çocuklar n çal t r lmas na bak aç s n n da farkl la t rm t r.
Örne/in Güney Asya’n n baz yoksul bölgelerinde 5-6 ya na gelmi çocuklar
ba n n çaresine bakabilecek ya ta say l p sorumluluk yüklenirken, Bat ’da yeti kin
hanesine dahil olmak için lise e/itiminin tamamlanmas gerekmektedir.169

Kültürleraras farklar bir yana b rakan BM’nin Çocuk Haklar Sözle mesi, 18
ya ndan küçük bireylerin çocuk say lmas gerekti/ini kabul ederek, en az ndan
uluslararas platformda geçerli tan m /s n r sa/lam t r.170

2. Ücretsiz Aile Çal(/mas(

Ücretsiz çal ma, piyasan n d nda evde veya ailenin gözetiminde akrabalar n
yan nda yap lan ve kar l / nda do/rudan veya dolayl yoldan bir gelir elde
edilmeyen171 çal may ifade etmektedir. Bu çal mada, ev idaresi, yemek yapmak ve
temizlik gibi faaliyetlerde bulunulmas na ra/men, özellikle geli mekte olan ülkelerde

168
I l Bulut, “Çocuk Çal t rmas n n Psiko-Sosyal Boyutlar ve Sonuçlar ”, Türkiye’de Çal an
Çocuklar Sorunu ve Çözüm Yollar . (Derleyen: Ertan Kahramano/lu), Hacettepe Üniversitesi
(HÜ), Sosyal Hizmetler Yüksekokulu (SHY), Friedrich Naumann Vakf , Ankara, 1996, s. 58.
169
Sevinç Rende, H. Cenk Erkin, “Çocuk Eme/i: Bizde Ucuz stedi/iniz Kadar Kullan n”, Birikim
Dergisi., Sa.: 192, stanbul, 2005, s. 40.
170
A.k., s. 40.
171
Indira Hirway, “Integrating Unpaid Work into Development Policy”, Conference on Unpaid Work
and Economy: Gender, Poverty and Millennium Development Goals. Levy Economics Institute,
New York, October 1-3, 2005, s. 1.

47
ücretsiz çal ma, geçimlik tar msal faaliyetleri, evde veya aile i letmelerindeki
kar l / nda gelir elde edilmeyen yard mlar da içermektedir.172

Kendi hesab na çal anlar n say ca çok oldu/u sektörlerde, genellikle ücretsiz
aile çal an n bol bulundu/u görülür. örne/in, tar m sektöründe çal anlar aras nda
ücretsiz aile çal anlar n n çoklu/u bilinmektedir.173 Tar msal faaliyetin yayg n
oldu/u k rsal kesimde çocuklar ücretsiz aile çal an olarak istihdam
edilmektedirler.174 Çocuk istihdam oran n yüksek oldu/u bu sektörde, Uluslararas
Çal ma Örgütü’nün 184 say l Tar mda Güvenlik ve Sa/l k Sözle mesine göre,
tehlikeli i ler için 18 ve di/er i ler için de 16 olarak belirlenen en az çal ma ya
s n r na (m. 16) ra/men, dünyada 5-14 ya aras ndaki 165,8 milyon çocu/un
çal t r ld / tahmin edilmektedir.175 Bu çal man n kapsam nda bazen ihraç
ürünlerinin üretilmesi de bulunmaktad r. Dünya kakao üretiminin yüzde 40’ n n
yap ld / Mali ve Burkina Faso’da bu i lerde çocuklar çal t r lmaktad r.176

Ücretsiz çal ma geçmi te tar msal faaliyetlere özgü iken, günümüzde sanayi
ve/veya hizmetler sektöründeki faaliyetlerde de geçerli bir uygulama haline
gelmektedir.177 Bu anlamda, ev i leri görülürken, ayn zamanda piyasa için üretimde
bulunulmas durumunda, üretim çevresinde gerçekle tirilen faaliyetleri kapsamayan
ücretsiz çal ma ile ücretli çal ma aras ndaki s n r belirsizle mektedir. Küçük bir
atölyeye dönü en evde ta eron olarak üretim a amas n n üstlenilmesi halinde ücretsiz
çal ma piyasa dönük enformel istihdam biçimini almaktad r. Bu durumda formel ve

172
APEC, Time for Work: Linkages Between Paid and Unpaid Work in Human Resource Policy,
Report of the Asia-Pacific Economic Cooperation Human Resource Development Working
Group, Conference on Linkages Between Paid and Unpaid Work in Human Resource Policy, 8
May 1999, Hong Kong, s. 4-5.
173
Patricia A. Daly, “Unpaid Famiy Workers: Long-Term Decline Continues”, Monthly Labour
Review. Vol.: 105, No: 10, U.S. Depeartment of Labour, Washington, 1982, s. 5.
174
Ahmet Burçin Yereli, O/uz Karadeniz, “Türkiye’de Kay td stihdam n Vergi Kay p ve
Kaçaklar Üzerine Etkisi”, 19. Türkiye Maliye Sempozyumu. III. Oturum, Uluda/ Üniversitesi
(UÜ), Atlantis Limak International Hotels & Resorts, 10-14 May s 2004, Antalya, s. 9.
175
ILO, Child, s. 6.
176
ILO, Migrant, s. 50.
177
Nomaan Majid, On the Evolution of Employment Structure in the Developing Countries,
Employment Strategy Papers, No: 18, Employment Strategy Depeartment, ILO, Geneva, 2005, s.
3.; Patricia A. Daly, “Unpaid Famiy Workers: Long-Term Decline Continues”, Monthly Labour
Review. Vol.: 105, No: 10, U.S. Depeartment of Labour, Washington, 1982, s. 3.

48
enformel sektör aras ndaki ili ki önem kazanmaktad r. Gerçekten, ihracata dönük
sektörlerde faaliyet gösteren formel ve enformel i letmeler ta eron sözle meleriyle
birbirine ba/lanmaktad r. Bu anlamda, ücretsiz aile çal mas , formel sektörün
ta eronlu/unu yapan enformel i letmelerde, özellikle evlerde, gerçekle mektedir.178
Esnek üretime ba/l olarak i gücü piyasalar n n esnekle tirilmesi atipik çal ma
biçimlerinin yayg nla mas na yol açm t r. bu anlamda, enformel istihdam n ve
özellikle çocuklar n çal t r lmas n n kolayla t / ileri sürülmektedir.179

Çocuklar n çal t r lmas n esasen aileleri istemektedir. aksine, çocuklar n

oyun oynamak yerine kendili/inden çal mak istemesi söz konusu de/ildir.
Gerçekten, çal an çocuklar n ço/u, ailelerinin ya am n sürdürmek ya da geçimini
sa/lamak için gördükleri genellikle enformel i lerde ücretsiz çal t r lmaktad r. 138
say l UÇÖ Sözle mesi gibi uluslararas standartlar n yan nda, birçok ulusal yasal
düzenlemede istisna olarak görülen aile i lerinde bile çocuklar n ciddi sa/l k ve
güvenlik riskleriyle kar kar ya kalmas olas d r.180

Küreselle me sürecinde giderek artan rekabet ba/lam nda geli mi ülkeler

teknolojinin tüm imkanlar n kullanarak uluslararas ticaretten pay almaya çal rken,
geli mekte olan ülkelerin elindeki tek koz ucuz i gücüdür. Bu nedenle gerek tar mda,
gerekse evde yap lan ta eron çal mada, bol olan çocuk ve gençlerin çal t r lmas ile
i gücü daha da ucuz hale getirilmektedir.181 Bir di/er ifadeyle, rekabet ad na ucuz
çocuk eme/i kullan m yla esasen çal ma standartlar ihlal edilmekte,182 hatta belirli
devletler bu gerekçeyle çocuklar n çal t r lmas n desteklemekte veya görmezden
gelmektedirler.183 Örne/in Pakistan’da yat r m yap lmas için çocuklar n
çal t r lmas nda bir sak nca görülmemektedir.184

178
APEC, s. 4-5.
179
Karabulut, Türkiye, s. 38.
180
ILO, Eliminating, s. 26.
181
i man, s. 485.
182
Aziz Çelik, “Çocuk çili/in Bitmeyen Öyküsü Üstüne”, Birikim Dergisi, Sa.: 192, stanbul,
2005, s. 29.
183
i man, s. 485.
184
Rende, Erkin, s. 40.

49
 3. Ç(rakl(k

Ç rakl k e/itimi geleneksel toplumlarda ç rakl k kurumu için de verilmi ve bu

kurum çocuklar n usta-ç rak ili kisi çerçevesinde zanaat edinmeye dönük olarak
lonca sistemi içine dolay s yla bir meslek grubuna dahil olmalar n sa/lam t r. Bu
anlamdaki ç rakl k kurumu, sanayile me ile beraber baz ülkelerde tamamen
çözülmü ve ortadan kalkarak yerini ba ka kurumlara terk etmi , baz ülkelerde ise
nitelik de/i tirerek sanayi için gerekli eme/in yeti tirildi/i resmi e/itim kurumlar
haline dönü mü tür.185

K rdan kente göçle kente yeni gelen hanelerin çocuklar için ç rakl k kurumu,
öteden beri, kentsel i lere ve mesleklere ula man n tek yolu olmu tur. Dolay s yla;
ç rakl k kurumu, bu gruplar n bildi/i, yad rgamad klar ve güvendikleri çok eski bir
kurumdur. Ç rakl k kurumu her ne kadar eski i levini yitirmi se de bu konudaki
de/erlerin ve umutlar n sürmesi çocuklar n kentlerde küçük ya ta çal maya
ba lamalar n engellememektedir.186

Bugün tar m n çözülmeye ba lad / , k rdan kente h zl göçün ya and /

toplumlarda geleneksel anlamda ç rakl k kurumunun ya ay p ya amad / tart ma
konusudur. Bu toplumlar n kentlerinde yayg nla an ve geleneksel toplumlar n zanaat
üretimi ile kendi üretimleri aras nda farkl l klar bulunan küçük ölçekli i letmelerde
en yayg n olarak kullan lan çocuklar n ç rak ad alt nda istihdam edildi/i de
gözlenmektedir. Bu toplumlarda ister formel olarak düzenlenmi olsun, isterse
enformel olarak sürmekte olsun ç rakl k kurumunun nitelik de/i tirmesine ve e/itim
ya da zanaat aktarma i levinin büyük ölçüde azalmas na ra/men ç rakl k kurumunun,
çocuklar n gizli ücretli emek olarak çal t r lmas söz konusudur. Bu nedenle, söz
konusu toplumlarda ç rak ad alt nda ve hatta hukuksal olarak düzenlenmi ç rakl k

185
Sevda Demirbilek, Tunç Demirbilek, “Çal an Çocuklar Aç s ndan Ç rakl k E/itiminin Önemi:
zmir Ç rakl k E/itim Merkezinde Ö/renim Gören Ç raklar Üzerine Bir Ara t rma”, Türkiye’de
Çal an Çocuklar Semineri. D E, Ankara, 29-31 May s 2001, s. 326.
186
Sema Erder, “Çocuklar Neden Çal yor? Çocuk ve Çal ma Kavramlar ”, Çal an Çocuklar:
lkö/retim Müfetti lerini Bilgilendirme Semineri. 19-23 Haziran 1995, nsan Kayna/ n
Geli tirme Vakf , stanbul, 1995, s. 11.

50
sözle mesi ile çal an çocuklar n geleneksel ç raklar olarak alg lanmalar yan lg
olacakt r. Bu nedenle günümüzde ç raklar n gerçekten beceri edindirici bir i te mi,
yoksa sadece, ucuz i gücü olarak, kar l / nda ücret ald / bir i te mi çal t / n n
anla lmas önem kazanmaktad r.187

II. ÇOCUKLARIN ÇALI TIRILMA B Ç MLER

Dünyada çal t r lan 217.7 milyon çocu/un yüzde 69’u avc l k, ormanc l k ve
bal kç l k gibi i lerin yap ld / tar m, yüzde dokuzu madencilik, ta ocakç l / , üretim
ve in aat i lerinden olu an sanayi ve yüzde 22’si yiyecek, bar nma ve ula m gibi
hizmetlerin verildi/i hizmetler sektörlerinde,188 i çi, ç rak ve ücretsiz aile çal an
statülerinde çal t r lmaktad r.

A. /çi Statüsünde Çal(/t(r(lma

138 say l UÇÖ Sözle mesinde istihdama kabulde en az ya 15 olarak

belirlenmi tir.189 Dolay s yla, ya am n kazanmak ya da aile bütçesine katk da
bulunmak amac yla çal an 15 ya ndan küçük çocuklar, çocuk i çi olarak
tan mlanmaktad r.190 UÇÖ’nün aileleri d ndaki i verenler taraf ndan düzenli olarak
çal t r lan çocuklar çocuk i çi olarak tan mlanmas yla birlikte çocuk i çili/in,
ülkelerin çal an çocuklara yönelik düzenledi/i koruyucu hükümlere göre
belirlenmesi daha do/ru olacakt r. Buna göre, ülkelerin yasalar nda belirlenen
çal maya kabul için belirlenen en az ya n alt ndaki çocuklar n ücret kar l / nda ve
i verenin bilgisi dahilinde herhangi bir i te çal t r lmalar , çocuk i çili/i olarak
tan mlanabilir.191

187
Sema Erder, Kuvvet Lordo/lu, Geleneksel Ç rakl ktan Çocuk Eme/ine: Bir Alan Ara t rmas .
Friedrich Ebert Vakf , stanbul, 1993, s. 12.
188
ILO, Child, s. 6-8.
189
ILO, Combating Child Labour: A Handbook for Labour Inspectors, International Labour Office,
Geneva, 2002, s. 3.
190
Torun, s. 9.
191
Betül Urhan, Azgeli mi lik-Çocuk stihdam li kisi ve Türkiye’de Çocuk gücüne li kin
Sorunlar, (Yay mlanmam Yüksek Lisans Tezi), Ü, SBE, stanbul, 1996, s. 9-11.

51
 Çocuk i çiler, genellikle üretim amac na uygun altyap dan yoksun, eski ve
koruyucusuz makineler ve el aletlerinin kullan ld / ve bu nedenle kaza geçirme
risklerinin yüksek ve günlük çal ma saatlerinin uzun oldu/u küçük ve orta ölçekli
i letmelerde çal t r lmaktad rlar.192 Çocuklar n küçük i yerleri taraf ndan tercih
edilmesinin en büyük nedeni, bu i yerlerinin ço/unlukla kay t d nda
bulunmas ndan kaynaklanmaktad r. Yasal yükümlülüklerden kaç nan ve dü ük
ücretli i çi çal t rarak varolan bu i yerleri, teknolojiye de/il, çocuklar n da
yapabilece/i vas fs z eme/e dayal olarak üretim yapmaktad rlar. Çocuk i çiler, çok
dü ük bir ücret kar l / nda, çal ma saatinden, i sa/l / ve güvenli/ine ve asgari
ücrete kadar hiçbir yasal haktan ve korumadan yararlanamad klar , kötü muameleye
maruz kald klar , sa/l klar için tehlikeli i lerde, kay t d çal t r lmaktad rlar.193

lgili yaz nda aksi görü ler olmakla birlikte,194 çocuk i çili/inin özellikte
geli mekte olan ülkelerdeki kay t d sektörde yo/un olarak görülmesinde ku kusuz
küreselle menin büyük pay vard r. Kad n ve çocuklar n, i gücünün daha ucuz
oldu/u co/rafyalara kayan uluslararas sermaye için vazgeçilmez bir ucuz i gücü
kayna/ oldu/u günümüzde, bunun en canl örne/i spor malzemeleri üretiminde
ya anmaktad r. Amerika Birle ik Devletleri (ABD)’nde kurulan Nike firmas , spor
malzemeleri üretmektedir. Dünyan n bir çok ülkesinde fabrikas bulunan firman n
çal t rd / i çi say s 557 bindir. Bunlar n 467 bini Asya, 38 bini Amerika, 39 bini
Avrupa, Ortado/u ve Afrika ülkelerinde iken ABD’dekilerin say s yaln zca 13
bindir. Üretimin neredeyse tamam az geli mi ekonomilerde gerçekle mektedir.
Firman n insan eme/inin az kullan ld / kapital-yo/un ayakkab üretimi ABD’de,
yo/un insan eme/i gerektiren giysi üretimi ise, üçüncü dünya ülkelerinde
gerçekle tirilmektedir. Bu üretim tarz Reebok ve Adidas gibi çokuluslu i letmeler
taraf ndan da tercih edilmektedir. Bu üretim tarz nda, ta eronlar arac l / yla ismini

192
ÇSGB, Türkiye’de Çocuk çili/i. Bilgilendirme Materyali, ÇSGB Yay nlar , Yay n No: 121,
Ankara, 2005, s. 40.
193
DPT, Çocuk Özel htisas Komisyonu Raporu, Sekizinci Be Y ll k Kalk nma Plan , DPT
Yay nlar , Yay n No: 2573, DPT, Ankara, 2001, s. 85.
194
Alessandro Cigno, Furio C. Rosati, Lorenzo Guarcello, Does Globalisation Increase Child
Labour?, Discussion Paper, No: 470, Instituts zur Zukunft der Arbeit (IZA), Bonn, 2002, s. 17.;
Alessandro Cigno, “Globalisation Can Help Reduce Child Labour”, CESifo Economic Studies.
Vol: 49, No: 4, Ifo Institute for Economic Research, Munich, 2003, s. 525.

52
gizleyen çokuluslu i letmeler i gücü maliyetlerini dü ürülmek için çocuklar
çal t rmaktad r. Dolay s yla az geli mi toplumlarda çocuk i çili/inin sürmesinde
geli mi ülkelerin ve küreselle en ekonominin rolü göz ard edilemez.195

Çocuk i çiler, dünyan n çe itli ülkelerinde farkl i ler yapmaktad rlar. 5

milyondan fazla çocu/un çal t r ld / Brezilya’da çocuklar ayakkab , tekstil, metal
ve araba i lerinde; 350 milyon çocu/un ya ad / ve çocuk çal t r lmas ile ilgili
sa/l kl verilere ula lamayan Çin’de196 çocuklar n havai fi ek imalat nda, ayakkab ,
elektronik ve çivi fabrikalar nda; 8.5 milyondan fazla çocu/un çal t r ld /
Endonezya’da197 çocuklar n ucuz i gücü olarak giyim ve mobilya ihracat i lerinin
yap ld / üretim ve ayr ca hizmetler sektörlerinde; 11-14 ya aras ndaki 400 bin
çocuk i çinin bulundu/u talya’da198 çocuklar n ayakkab üretiminde ve yasa d
i lerde; 5-17 ya aras ndaki 4 milyon çocu/un gelir getiren bir i gördü/ü
Filipinler’de199 çocuklar n yar s na yak n n n sanayi ve hizmet sektörlerindeki giyim,
mobilya, ayakkab ve el i lerinde; 40-50 bin çal t r lan çocu/un bulundu/u St.
Petersburg,200 13 ya ndan küçük çocuklar n yar s n n çilek, mantar, i e ve çöp
toplay c l / yapt / Leningrad Bölgesi201 ve 30-50 bin çocu/un sokakta çal t r ld /
Moskova202 haricinde çocuk çal t r lmas ile ilgili verilere ula lamayan Rusya’da
çocuklar n imalat, posta da/ t m , bebek bak c l / , temizlik, lokanta i lerinde; 1.2

195
zzet Duyar, Bar Özener, Çocuk çiler: Çarp k Geli en Bedenler. Ütopya Yay nlar , Yay n No:
79, Ankara, 2003, s. 21-22.
196
ILO, Child, s. 10-14.
197
Chris Manning, The Economic Crisis and Child Labour in Indonesia, ILO/IPEC Working Paper,
International Labour Office, Geneva, 2000, s. 75.
198
Dorman, s. 32.
199
ILO, 2001 Survey on Children 5-17 Years Old, Final Report, International Labour Office,
Philippines, 2003, s. xviii-xix.
200
ILO, In-Depth Analysis of the Situation of Working Street Children in St. Petersburg 2000,
ILO/IPEC Working Paper, International Labour Office, St. Petersburg, 2001, s. 9.
201
ILO, In-Depth Analysis of the Situation of Working Street Children in the Leningrad Region
2001, ILO/IPEC Working Paper, International Labour Office, St. Petersburg, 2002, s. 22.
202
ILO, In-Depth Analysis of the Situation of Working Street Children in Moscow 2001, ILO/IPEC
Working Paper, International Labour Office, Moscow, 2002, s. 21.

53
milyondan fazla çocu/un gelir getiren bir i te çal t r ld / Zimbabve’de203
çocuklar n madenlerde i çi olarak çal t r ld / tahmin edilmektedir.204

Ülkemizde de 6-14 ya grubundaki çocuklar n yüzde 4.2’sine kar l k gelen

511 bin çocu/un ve 15-17 ya grubundaki çocuklar n yüzde 28’ine kar l k gelen 1.1
milyon çocu/un çal t r ld / tahmin edilmektedir.205

B. Ç(rak Statüsünde Çal(/t(r(lma

Ç rakl k, ilgili taraflarca kabul edilen bir ç rakl k sözle mesi çerçevesinde,
bireye i için gerekli mesleki davran lar n, i letme ve okul i birli/iyle
kazand r lmas n ve bu sayede becerili i gücünün yeti tirilmesini amaçlayan mesleki
ö/retim yakla m d r.206 Ç raklar, çal t klar i yerlerinden ücret almakta, bütün
ö/rencilik haklar ndan yararlanmakta ve sosyal güvenlik emsiyesi alt na
al nmaktad rlar.207

Bununla birlikte, maliyetlerin en aza indirilmesi amac yla, herhangi bir ç rakl k
sözle mesi olmadan, meslek ö/reniminden ziyade üretim için ve sosyal güvenlik
kapsam na dahil edilmeyen208 çocuklar, ucuz i gücü olarak, araba tamirhanelerinde,
marangozhanelerde, in aat i lerinde vb. yerlerde ç rak statüsünde
çal t r lmaktad rlar. Genellikle erkek çocuklar ç rak statüsünde çal t r lmakta;
okuldan al nan veya okula hiç gönderilmeyen k z çocuklar ise, aileleri için bedava

203
Zimbabwe Labour and Social Welfare Public Service, 1999 National Child Labour Survey,
Country Report, Central Statistical Office, Zimbabwe, 1999, s. 45.
204
ICFTU, The Road from Work to School, ICFTU Report, ICFTU, Brussels, 1998,
http://www.icftu.org/displaydocument.asp?Index= 990916063&Language=EN, (03.06.2006).
205
Yak n Ertürk, Meltem Day o/lu, Gender, Education and Child Labour in Turkey. ILO, Geneva,
2004, s. 3.
206
hsan Sezgin, “Türkiye ve AB Ülkelerinde Ç rakl k E/itimi ve Ö/retimi, Sorunlar ve Geli meler”,
Türkiye’de Çal an Çocuklar Semineri. D E, Ankara, 29-31 May s 2001, s. 293, 301.
207
Nedim Aslan, Mustafa Fehmi Dinç, “3308 Say l Ç rakl k ve Meslek E/itimi Kanunu’nda
Öngörülen Sistem Do/rultusunda Ç rakl k E/itimi Merkezlerince Yürütülen Uygulamalar”,
Türkiye’de Çal an Çocuklar Semineri. D E, Ankara, 29-31 May s 2001, s. 310.
208
Torun, s. 10-11.

54
i gücünü olu turmaktad rlar.209 Enformel ç rakl k olarak adland r lan bu durum,
çocuklar n ç rak ad alt nda ucuz i gücü olarak çal t r lmas d r. Böyle bir yap da
çocuklar, bir meslek veya sanat ö/renememekte sadece uzun süreli çal maya dayal
basit vas flar edinirler.210

Ç rakl / n geleneksel ve toplumun al k oldu/u bir kurum olmas , çocuklar n

ç rak ad alt nda çal t r lmalar n , yap lan i in niteli/ine bak lmamas ndan dolay ,
fazla toplumsal ve kültürel engelle kar la madan kolayca yayg nla abilmektedir.211
Oysaki çocuklar, ç rak ad alt nda, yeti kin i çilerden ay rt edilmeksizin hatta baz
ko ullarda onlardan daha çok sürelerle çal t r lmalar na ra/men, onlardan daha
dü ük ücretlerle çal t r larak, istismar edilmektedirler.212

C. Ücretsiz Aile Çal(/an( Olarak Çal(/t(r(lma

Dünyan n her ülkesinde, çocuklar günlük ev i lerine yard m etmektedirler.

Ölçülü oldu/u ve çocuklar n e/itimlerini veya oyun zamanlar n engellemedi/i
sürece, yard mc nitelikteki görevler, onlara olumlu deneyimler kazand r r. Bu basit
görevler, temel becerileri ö/reterek onlar gelece/e haz rlamakta; ailenin bir üyesi
olarak günlük faaliyetlere katk sa/lad klar ndan da kendilerine güvenleri
artmaktad r. Bazen ikayet etmelerine ra/men, evdeki birkaç hafif i , çocuklara
sorumlulu/u ve payla m ö/retmekte; onlara deneyim kazand rmaktad r. Bu
kapsamdaki faaliyetler, çocuklar n ücretsiz aile çal an olarak çal t r ld / anlam na
gelmemektedir.213

209
Menahem Prywes, Diane Coury, Gebremeskel Fesseha, Gilberte Hounsounou, Anne Kielland,
Costs of Projects for Orphans and other Vulnerable Children: Case Studies in Eritrea and Benin,
Social Protection Discussion Paper Series, No: 0414, The World Bank, Washington, 2004, s.12.
210
Urhan, s. 12-13.
211
Mustafa Çöpo/lu, Çocuk çili/i, (Yay mlanmam Yüksek Lisans Tezi), Ü, SBE, stanbul, 1998,
s. 123.
212
Urhan, s. 105.
213
ILO, Understanding Child Domestic Labour and Responses to it: Helping Hands or Shackled
Lives. International Labour Office, Geneva, 2004, s. 5.

55
 Ücretsiz aile çal mas , çocuklar n ev i lerinde, ailelerinin tar m i lerinde veya
ailelerine veya yak n akrabalar na yard mc i lerde214, uzun çal ma saatlerinden
dolay , e/itimlerini, sa/l k ve geli imlerini olumsuz etkileyen ve kar l / nda
herhangi bir ücret al nmayan çal ma olarak tan mlanmaktad r.215

Aile i lerine yard mc olan, ailenin çiftlik i lerinde veya tar m sektöründe
çal t r lan ve kar l / nda herhangi bir ücret almayan çocuklar n aile ekonomisinde
önemli bir yeri vard r. Çocuklar n bazen ev i lerine yard mc olmalar veya
karde lerinin bak m n üstlenmeleri, kendilerinden büyük bir aile üyesinin d ar da
para kazanaca/ bir i e gitmesini mümkün k larak, aile gelirinin artmas na katk
sa/lar.216 Çocuklar n aile içinde güçleri oran nda üretime katk da bulunmalar ,
ebeveynlerin gözetimi alt nda kolland klar ndan dolay , di/er çocuk çal anlar n
çal ma ko ullar yla kar la t r ld / nda göreceli olarak daha iyi görülebilir ancak
özellikle tar msal faaliyetlerde çal t r lanlar n büyük ço/unlu/unun e/itimden ve
ça/da tar mc olarak yeti me olana/ ndan yoksundurlar.217

III. ÇOCUKLARIN ÇALI TIRILMASININ SONUÇLARI

A. B REYSEL SONUÇLAR

1. Çocuklar(n Sa%l(%( Bak(m(ndan Sonuçlar(

Çocuklar n çal t r lmas çe itli fiziksel tehlikeleri beraberinde getirmektedir.

Yeti kin i çiler göz önüne al nd / nda, tehlike kavram , fiziksel sa/l k ve güvenli/in
tehdit edildi/i anlam na gelmektedir. Ancak, büyüme sürecindeki çocuklar söz
konusu oldu/unda, onlar n normal geli imleri ciddi ekilde tehlikeye at lmaktad r.218

214
Grimsrud, Child, s. 31.
215
Debbie Budlender, Dawie Bosch, South Africa Child Domestic Workers: A National Report.
International Labour Office, 2002, s. x-xi.
216
Judith Ennew, Sokak Çocuklar ve Çal an Çocuklar: Planlama için Bir Rehber. (Çev: Çiçek
Öztek), UNICEF Türkiye Temsilcili/i, Ankara, 1998, s. 26.
217
Yörüko/lu, s. 220-221, 226.
218
Ay e Beyazova, Child Labour in Global Perspective, (Yay mlanmam Yüksek Lisans Tezi), MÜ,
SBE, stanbul, 1999, s. 90-91.

56
Çünkü yeti kinler için dizayn edilmi araç ve gereçlerin kullan ld / ve onlar için
güvenli görülen i ler, deneyimsiz ve kar la abilece/i tehlikeleri idrak edemeyen
geli me ça/ ndaki çocuklar için uygun de/ildir.219

Çocuklar çal t r ld klar sektöre ba/l ciddi sa/l k tehlikelerine maruz

kalmaktad rlar.220 Birçok çocuk tar m, imalat ve in aat sektörlerinde tehlikeli
ko ullarda çal t r lmaktad r:221

Hastal k ve ölüm oranlar n n en çok görüldü/ü tar m sektörü, çocuk eme/inin

en fazla görüldü/ü sektördür. Bu tehlikeye kar n tar m sektörü en az düzenleme
bulunan sektörlerden biridir. Çok küçük ya larda, hiç ücret almadan veya çok az bir
ücret kar l / nda, uzun çal ma saatlerince tar m i lerinde çal t r lan çocuklar,
kulland klar veya yak n nda çal t klar tehlikeli tar m makinelerinin öldürücü de
olabilen risklerine maruz kalmaktad rlar. Ayr ca, çocuklar n e/ilerek a/ r yükler
ta malar , kas-adale sistemi geli imlerini de olumsuz etkilemektedir. Kullan lan
böcek ilaçlar ile özellikle s cakl k gibi olumsuz hava ko ullar da çocuklar için
tehlikelidir.

Çocuklar n küçük ve orta büyüklükteki i letmeler ile evde çal t r ld klar

imalat sektöründe ise, üretimin her a amas nda farkl risklerle kar la labilmektedir.
Bununla birlikte, yönetimin yetersizli/inden kaynaklanan, ç plak elektrik telleri, ilk
yard m eksiklikleri, havaland rma ve ayd nlatma yetersizlikleri, gürültü, a/ r yük
ta ma, tehlikeli makinelerin kullan m ve koruyucu malzemelerin bulunmamas gibi
genel riskler de bulunmaktad r. Çocuklar, madeni e ya üretiminin yap ld /

219
Chaya S. Piotrkowski, Joanne Carrubba, “Child Labor and Exploitation”, Young Worker:
Varieties of Experience. (Editor: Julian Barling, E. Kevin Kelloway), American Psychological
Association, Washington, 1999, s. 138.
220
Beyazova, s. 90-91.
221
Luiz Augusto Facchini, Marinel M. Dall’Agnol, David Christiani, “Child Labor and Health:
Problems and Perspectives”, International Journal of Occupational and Environmental Health.
Vol: 6, No: 1, North Carolina, 2000, s. 56-57.

57
sektörlerde, kesik ve yüksek s cakl ktan dolay yan k gibi yaralanma risklerine,
porselen ve çömlek fabrikalar nda silis tozlar n soluma riskine, kibrit ve havai fi ek
atölyelerinde de kimyasal tehlikelere ve yang n riskine maruz kalmaktad rlar. Çocuk
i çiler ihracat yap lan sektörlerde de önemli risklerle kar kar yad rlar. Hindistan’da
hal üretiminde çocuklar kimyasal tehlikelere ve yün tozunu soluma riskine;
Pakistan’da futbol topu üretiminde çal t r lan çocuklar kötü i ko ullar na; Portekiz,
talya ve Brezilya’da ayakkab üretiminde çal t r lan çocuklar da yap t r c soluma
riskine maruz b rak lmaktad rlar. Birçok tehlikenin bulundu/u imalat sektöründe,
artan ta eronluk faaliyeti de çokuluslu i letmelerin tehlikeli i lerini, hiçbir koruyucu
önlemin bulunmad / küçük ve orta boylu i letmelere ve evlere d salla t rmas n
sa/lamaktad r.

Yeti kinler için bile en tehlikeli sektörlerden biri olmas na ra/men önemli
ölçüde çocuk eme/inin kullan ld / in aat sektöründe ise çocuklar gürültü, silis,
asbest, tehlikeli tozlar ve a/ r ta ma gibi risklere maruzdurlar.

Ayr ca hizmet sektöründe, kuaför ve berber yan nda çal t r lan çocuklar, boya
kar t rmak, kimyasal maddelerle temas, manikür, pedikür ve a/da uygulamalar ile
mikrobiyolojik, fön makinesi kullan m ile elektrikli kaza ve uzun süre ayakta
durmakla da ergonomik risklerle kar la maktad rlar.222

Yukar da aç klanan çe itli risklere maruz kalan çocuk i çiler, kanser, nörolojik
zehirlenmeler, çe itli yaralanmalar ve cilt rahats zl klar gibi çe itli hastal klara
yakalanmaktad rlar. Çocuk eme/inin yo/un olarak görüldü/ü ayakkab üretiminin
deri tabakalama ve biti sürecinde, birçok kimyasal madde bar nd ran deri tozlar na
maruz kal nmas n n kansere yol açmaktad r. Ayr ca yap t r c larda bulunan benzen

222
Bar Yorulmaz, Çocuk ve Genç gücüne Yönelik Sosyal Politikalar, (Yay mlanmam Yüksek
Lisans Tezi), AÜ, SBE, Eski ehir, 2002, s. 36.

58
ve di/er zehirli solventlere maruz kal nmas kans zl k, lösemi, felç ve di/er
hastal klara sebep olmaktad r.223

Sonuç itibari ile çocuklar n i ya am na küçük ya larda sokulmalar , fiziksel ve

ruhsal dengelerini olumsuz etkilemektedir. Fiziksel geli imin en üst düzeyde oldu/u
12-18 ya aras ndaki çocuklar n özellikle kötü çal ma ko ullar nda çal t r lmalar
dolay s yla geli im bozukluklar ve sakatl klar meydana gelmektedir. Çocuklar n
do/as nda bulunan oyun ve e/lenmek halinin, onlar n kendilerini i e vermelerini
engellemesi nedeniyle, i esnas nda yapt klar hatalar sonucunda, fiziksel kay plarla
kar la lan kazalar ortaya ç kmaktad r. Çocuklar n u/rad klar kaza oran tehlikeli
boyutta olmamakla birlikte, çocuklar n u/rad klar kazalar n önemli bir bölümü
ölümle sonuçlanmaktad r. Fiziksel kay plar yan nda, çevreden ve geleneksel de/er
yarg lar ndan etkilenen çocuklarda ruhsal bozukluklar da görülmektedir. Yap lan i in
ve dolay s yla onu yapan n küçümsenmesi, önemsiz görülmesi, çocuklar n psi ik
yap s n bozmaktad r.224

Tüm bunlar n yan s ra, çocuklar n çal t r lmas , sa/l / olumsuz

etkilemesinden dolay , uzun dönemde ekonomik büyümeyi de azaltmaktad r.
Özellikle tehlikeli i lerde kötü hijyenik ko ullarda çal t r lan çocuklar n sa/l k
sorunlar , uzun dönemde daha sa/l ks z ve verimsiz bir i gücü yarataca/ ndan uzun
dönemde ekonomik büyümeyi azaltacakt r. Sa/l k odakl kamu harcamalar n n ve
e/itim programlar n n artt r lmas yla özellikle tehlikeli i lerde çocuk çal t r lmas n n
azalt lmas , sadece çocu/un sa/l / na olumlu etkide bulunmakla kalmaz ayn
zamanda sa/l k düzeyi ve i gücü verimlili/inin artt r lmas yoluyla uzun dönemde
ekonomik büyümeyi artt r r.225

223
Rajnarayan R. Tiwari, “Child Labour in Footwear Industry: Possible Occupatioanal Health
Hazards”, Indian Journal of Occupational and Environmental Medicine. Vol: 9, Issue: 1, Mumbai,
2005, s. 8-9.
224
Kuvvet Lordo/lu, Tahir Ba yatmaz, “12-18 Ya Aras Çal an Çocuklar için Bölgesel Bir Analiz
Örne/i: Bursa”, Sosyal Siyaset Konferanslar , 32.-33. Kitaplar, Ü Yay nlar , Yay n No: 3119,
stanbul, 1983, s. 339.
225
Rosana Galli, The Economic Impact of Child Labour, Discussion Paper, No: 128/2001,
International Institute for Labour Studies, ILO, Geneva, 2001, s. 8.

59
 2. Çocuklar(n E%itimi Bak(m(ndan Sonuçlar(

Temel insan haklar ndan biri olan e/itim, insanlara demokrasiyi arama bilinci
vererek ve onlar n güven, sorumluluk ve ba/ ms zl klar n geli tirerek, insan
haklar n güvence alt na al r. Sosyal faaliyetlere kat l mda da büyük önem ta yan
e/itim, iyi bir i bulunmas n , gelirin artt r lmas n ve ya am düzeyinin
yükseltilmesini de sa/lamaktad r. Yoksullu/un azalt lmas için en önemli araçlardan
biri olan e/itim, çocuklar n çal t r lmas ile mücadelede de temel silahlardan
biridir.226

Tüm toplum bireylerinin e/itimi ve çocuklar n çal t r lmas n n ortadan

kald r lmas amaçlar aras nda yak n bir ili ki bulunmaktad r. Çal maya kabulde en
az ya n doldurulmas na kadar verilen zorunlu e/itim, çocuklar n çal t r lmas n n
önlenmesinde bir araçt r. Bununla birlikte, k s tl imkanlar ndan dolay e/itim
alamay p, i gücü piyasas na sokulan çocuklar, tehlikeli ko ullarla ve istismarla kar
kar ya kalmaktad rlar.227 Dünyada temel e/itimden yoksun 100 milyon çocuk
çal t r lmakta ve bu say n n yüzde 60’ n k zlar olu turmaktad r.228

Baz ara t rmalarda, e/itim ve çocuk istihdam n n her zaman birbirini

d lamad / di/er bir ifade ile birlikte devam ettirilebildi/i belirtilmektedir.229
Özellikle geli mekte olan ülkelerin birço/unda k s tl mali kaynaklar sebebiyle,
yeterince e/itim kurumunun bulunmamas ve ö/renimin ikili hatta üçlü biçimde
yap lmas ndan dolay , okula devam eden çocuklar ayn zamanda çal maya da

226
Qian TANG, Fighting Child Labour with Education: UNESCO’s Role, Children’s World
Congress on Child Labour. Global March Againist Child Labour, Florence, 10-13 May 2004, s. 1.
227
ILO, Child Labour and Education - An Ipec Perspective, Fact Sheet, International Labour Office,
2002, s. 1.
228
ILO, Education as an Intervention Strategy to Eliminate and Prevent Child Labour: Consolidated
Good Practices of the International Programme on the Elimination of Child Labour (IPEC).
International Labour Office, Geneva, 2006, s. 10.
229
Peter Matz, Costs and Benefits of Education to Replace Child Labour, ILO/IPEC Working Paper,
International Labour Office, Geneva, 2002, s. 2.

60
ba larlar. Ancak belirli bir zamandan sonra, çocuklar e/itimlerini tamamlamadan
okuldan ayr larak, çal maya devam ederler.230

lgili yaz nda, çocuklar n çal t r lmas ile e/itim aras nda önemsiz bir ili kinin
bulundu/unu belirten ara t rmalara231 ra/men, çocuklar n çal t r lmas n n, asl nda
gelecekte onlar n i gücü piyasas ndaki konumlar n belirleyecek olan232, e/itimlerini
olumsuz yönde etkiledi/i dü ünülmektedir.233

Küçük ya larda çal ma zorunlulu/u, çocu/un e/itim almas n ve bu yolla

gelecekte daha iyi artlarda çal ma ans n yitirmesine sebep olmaktad r. Ailenin
çocu/u e/itim yerine gelir getirici faaliyetlere zorlamas , çocu/un gelecekteki
istihdam ve gelir imkanlar n ortadan kald rmakta ve çocuk da dü ük gelirli, yoksul,
çok çocuklu, e/itimsiz bir sosyal ortama itmektedir. Bu ise, yoksullu/un
yayg nla mas anlam na gelmektedir. Bir di/er ifade ile yoksulluktan kurtulmak için
çal mak zorunda kalan çocuklar, gerekli mesleki e/itimi alamad klar ndan,
gelecekte daha iyi ücret kazand rabilecek i ler yerine vas fs z emek gerektiren dü ük
ücretli i lerde çal mak zorunda kalacaklar ve yoksulluktan kurtulamayacaklard r.234

Özellikle zorunlu e/itim ça/ nda çal an çocuklar istismara daha aç k olmakta,
çocuklar n fiili ehliyetlerinin olmamas , kolayca kand r labilme gibi sebeplerle bir
tak m yasad faaliyetlere kat lma ihtimalleri daha yüksek olmaktad r. Ayr ca,
düzensiz çal ma, zorunlu ve mesleki e/itim yetersizli/i bu çocuklar n i
disiplininden uzakla malar na, böylece gelecekte formel sektörde i bulma
ihtimallerinin azalmas na sebep olmaktad r. E/itim ça/ nda e/itim almak yerine

230
Jackline Wahba, Do Market Wages Influence Child Labor and Child Schooling?, Social
Protection Discussion Paper, No: 23144, The World Bank, Washington, 2000, s. 4, 17.
231
Peter F. Orazem, Victoria Gunnarsson, Child Labour, School Attendance and Performance: A
Review, ILO/IPEC Working Paper, International Labour Office, Geneva, 2003, s. 19.
232
Ranjan Ray, Geoffrey Lancaster, The Impact of Children’s Work on Schooling: Multi-Country
Evidence Based on SIMPOC Data, ILO/IPEC Working Paper, International Labour Office,
Geneva, 2004, s. 29.
233
Sudharshan Canagarajah, Helena Skyt Nielsen, Child Labor and Schooling in Africa: A
Comparative Study, Social Protection Discussion Paper, No: 20456, The World Bank,
Washington, 1999, s. 2.
234
Yorulmaz, s. 37.

61
çal t r lan, özellikle enformel sektöre dahil çocuklara gelece/in potansiyel suçlular
gözüyle bakmak da çok kat bir tav r olmayacakt r.235 Bu noktada, çocuk
çal t r lmas yla ilgili yap lm olan tüm tan mlamalarda, çocu/un e/itimine engel
olunmas n n ortak noktalardan biri oldu/unu hat rlamakta yarar vard r.

Bunlar n yan s ra, okula gidemeyip tam zamanl olarak çal t r lan çocuklar n
varl / , herkes için e/itim hedefinin önündeki bir engeldir. 2015 y l uluslararas
temel e/itim hedefine ula lmas için hükümetlerin yaln zca herkes için e/itim
hedefine de/il ayn zamanda çocuk çal t r lmas n n ortadan kald r lmas hedefine de
odaklanmalar gerekmektedir. E/itim, çocuk çal t r lmas n n ortadan kald r lmas
için büyük bir potansiyeldir ve bunun tersine çocuklar n çal t r lmas , herkes için
e/itim hedefinin önündeki büyük engellerden biridir. Bu sebeple, çocuklar n
çal t r lmas n n ortadan kald r lmas na yönelik çabalar, herkes için e/itim hedefine
ula lmas nda kritik bir katk sa/layacakt r.236

B. TOPLUMSAL SONUÇLAR

1. /sizlik

sizlik, çal maya haz r ve son dört hafta boyunca, i gücü piyasas ndaki
mevcut ücret düzeyinden, aktif bir biçimde i aramas na ra/men bulamamas n ifade
eder.237 2005 y l itibari ile dünyada 191,8 milyon ki i i sizdir. Önceki y llara
k yasland / nda i sizlik oran n n bir önceki y la göre de/i meden yüzde 6,3’te
kald / n , bu oran n 2003 y l nda yüzde 6,2 ve 2002 y l nda da yüzde 6,3 oldu/u
görülmektedir.238

235
Ömer A. Aksu, Çocuk stihdam ve E/itim, (Yay mlanmam Yüksek Lisans Tezi), Ü, SBE,
stanbul, 1998, s. 42.
236
ILO, Education, s. 1.
237
Andrea Brandolini, Piero Cipollone, Eliana Viviano, Does the ILO Definition Capture All
Unemployment?, Temi di Discussione, No: 529, Banca D’Italia, Rome, 2004, s. 7.; Temiz,
Sosyal, s. 126.
238
ILO, Global Employment Trends: Brief, International Labour Office, Geneva, 2006, s. 2.; ILO,
World Employment Report 2004-05: Employment, Productivity and Poverty Reduction.
International Labour Office, Geneva, 2005, s. 24-25.

62
 Bölgeler incelendi/inde, i sizlik oran ndaki en yüksek art , Latin Amerika ve
Karayipler’dedir. 2004 y l ndaki yüzde 7,4’lük oran 2005 y l nda yüzde 7,5 olmu tur.
Orta ve Do/u Avrupa ile Ba/ ms z Devletler Toplulu/u bölgesinde yüzde 9,5’ten
yüzde 9,7’ye ç kan i sizlik oran , Do/u Asya’da yüzde 3,8, Güney Asya’da yüzde
4,7, Güneydo/u Asya ve Pasifiklerde yüzde 6,1, Ortado/u ve Kuzey Afrika’da yüzde
13,2 ve Sahra-alt Afrika’da yüzde 9,7 olarak gerçekle mi tir. Önem arz eden tek
azal geli mi ekonomiler ve Avrupa Birli/i’nde görülmü ; 2004 y l ndaki yüzde
7,1’lik oran, 2005’de yüzde 6,7’ye dü mü tür.239

Belirtmek gerekir ki, i sizlik oranlar , i siz nüfusun nitelikleri hakk nda bilgi
vermedi/inden dolay , bu ki ilerin sosyo-ekonomik altyap lar , etnik kökenleri ve
i sizlik süreleri gibi önemli niteliklerinin anla lmas n sa/lamaz. Etkin i sizlik
sigortas mekanizmalar ndan yoksun geli mekte olan ülkelerde i sizli/in
yo/unla mas , i sizli/e katlanamayan nüfus üzerinde çe itli riskleri beraberinde
getirmektedir. Bu yüzden geli mekte olan ekonomilerdeki sorun, i sizli/in
boyutundan çok, istihdam edilen ki ilerin çal ma ko ullar d r. Ki iler tam veya
k smi süreli olarak, eksik veya fazla istihdam alt nda çal t r l yor olabilirler.
stihdam edilen nüfus içinde yer almak, kaliteli bir i te çal ld / veya tatminkar bir
ücret al nd / anlam na gelmez. Ayr ca bu gruptaki insanlar sözle mesiz ve dü ük
ücret kar l / nda, enformel ekonominin oldukça kötü ko ullar nda da çal yor
olabilirler.240

Bu yap içinde, çocuklar n dü ük ücretlerle i gücü piyasalar na sokulmalar ,

yeti kin i sizli/i yaratarak veya yeti kinlerin ücretlerini dü ürerek, yeti kinlerin
i lerini kaybetmelerine neden olmaktad r.241 Yeti kinlerin i imkanlar n azaltan ve
daha ucuza çal malar na neden olan çocuk istihdam , böylece kendisini yaratan ve

239
ILO, Global, s. 2.
240
ILO, Employment, s. 26.
241
Galli, s. 18.

63
gelirin adil olmayan da/ l m ve dü ük düzeyli kalk nman n bir sonucu olarak
görülen,242 yoksullu/u ve i sizli/i tekrar beslemektedir.243

Çocuklar n çal t r lmas n n, i gücü piyasas n olumsuz etkilemesi,

endüstrile mi ülkelerdeki en az çal ma ya kanunlar n n ç kar lma gerekçelerinden
biridir. Çocuklar n çal t r lmas n n i gücü arz n artt rmas , ücret oranlar n
dü ürmekte ve yeti kin i sizli/ini artt rmaktad r. Bu sebeple, çocuklar n
çal t r lmas n n ortadan kald r lmas , yeti kin i çilerin çal ma ko ullar n
geli tirerek bu etkiyi tersine çevirmektedir. Geli mekte olan ülkelerde, yeti kin
i sizli/i benzer gerekçelerle çocuklar n çal t r lmas n n ortadan kald r lmas n
sa/layabilir. Çocuklar n çal t r lmas durumunda yoksulluk oran yükselip, ücretler
dü mekteyken tersi durumda ücretle ve aile geliri yükselmektedir. Buna göre,
çocuklar n çal t r lmas n n ortadan kald r lmas , çocu/un çal mas na ihtiyaç duyan
aile gelirini de ailedeki yeti kinlerin i bulabilmesinin sa/lanmas ndan dolay
artt racakt r.244

Bununla birlikte, çe itli sebepler dolay s yla çocuklar n çal t r lmas n n

ortadan kald r lmas , ücret oranlar n ve yeti kin i sizli/i üzerinde çok etkili
olmayabilir. Öncelikle, yeti kin i gücü sunumu elastiktir. Baz durumlarda,
çocuklar n çal t r lmas n n ortadan kald r lmas , yeti kin kad n i gücü sunumunu
te vik edebilir. kinci olarak seyyar sat c l k gibi kendi hesab na çal an olarak
de/erlendirilen çocuklar n, i gücü piyasas ndan ayr lmas ndan sonra yeti kinler bu
alanlarda çal amayabilirler. Dolay s yla, çocuklar n ayr ld klar i ler bo
kalmaktad r. Ayr ca, çocuk i çilerin verimliliklerinin yeti kinlerden daha az olmas
sebebiyle, birden fazla çocu/un yapt / i in, onlar ayr ld ktan sonra bir yeti kin
taraf ndan yap labilmesi de i gücü piyasas ndan ayr lan çocuk i çi say s ile yerine
geçen yeti kin i çi say s n dengelememektedir. Son olarak, özellikle okul tatili
dönemlerinde oldu/u gibi tar m i lerinin yo/un oldu/u süreçlerde ücretsiz aile

242
Jürgen Müller, “India: Poverty Alleviation at Grassrot Level”, Step-Info. No: 18, Step Foundation,
Berne, 2001, s. 1-2.
243
Urhan, s. 49.
244
Richard Anker, Conceptual and Research Frameworks for the Economics of Child Labour and its
Elimination, ILO/IPEC Working Paper, International Labour Office, Geneva, 2000, s. 31-32.

64
çal an olarak çal t r lan çocuklar n, yerel düzeydeki ücretler ve istihdam düzeyi
üzerinde çok az etkisi olabilmektedir.245

Bunlar n d nda i sizlik art n n, ara t rma de/i kenlerimizden olan ekonomik
büyüme üzerinde olumsuz etkisi bulunmaktad r. gücünün d sal bir faktör olarak
aç kland / Solow büyüme modelinde de belirtildi/i gibi ekonomik büyüme,
i sizlikten etkilenmemesine ra/men, i sizli/in ekonomik büyümeyi azalt c etkisi
vard r. Bu noktada geli mekte olan ülkelerde uygulanan ekonomik büyüme odakl
politikalar n i sizli/i azaltmayaca/ ve bu ekilde yaln zca istihdam yaratmayan
büyümenin gerçekle ece/i görülmektedir.246

2. Yoksulluk

Yoksullu/un nedenleri, ki isel nedenlerden kaynaklanan içsel ve uygulanan

ekonomi politikalar ndan kaynaklanan d sal nedenler olmak üzere ikiye
ayr lmaktad r. Küreselle me sürecinde geli mekte olan ülkelerde uygulanan yap sal
uyum politikalar gibi ekonomi politikalar , özelle tirme ve kurals zla t rma
uygulamalar ile yoksullu/un artmas na sebep olmu tur. Bu süreçten olumsuz
etkilenen ve yoksulla an hane halklar da geçimlerini sa/layabilecek gelir elde
edebilmek amac yla çocuklar n çal t rmay bir çözüm olarak görmü tür. Bununla
birlikte, çocuklar n çal t r lmas na ra/men özellikle uzun dönemde yoksullu/un
giderilememesi, yoksulluktan etkilenen hane halklar n n gelecekte çocuklar n n
yoksulluklar na neden olmaktad r. Bu durum, yoksullu/un içsel nedeni olarak
aç klanmaktad r.247

Bu tan mlamaya uygun olarak, çocukluklar nda çal t r lan yeti kinlerin
çocuklar olduklar nda onlar çal t rd klar görülmektedir. Bu durum ise, çocuklar n

245
Anker, Child, s. 33.
246
Özlem Gökta Y lmaz, “Türkiye Ekonomisinde Büyüme ile sizlik Oranlar Aras ndaki
Nedensellik li kisi”, Ekonometri ve statistik Dergisi. Sa.: 2, Ü, ktisat Fakültesi, stanbul, 2005,
s. 74-75.
247
Abdülkadir enkal, Küreselle me Sürecinde Sosyal Politika. Alfa Yay nlar , Yay n No: 1628,
stanbul, 2005, s. 397-404.

65
çal t r lmalar n n temel nedenlerinden biri olan yoksullu/un ku aklar aras nda
devam etmesi sonucunu do/urmaktad r. Bir di/er ifade ile yoksulluk, çocuklar n
çal t r lmas n n hem nedenlerinden hem de sonuçlar ndan biridir.248

Çocuklar n çal t r lmas , onlar n e/itimine engel oldu/undan, gelecekte

niteliksiz bir i gücünün varolmas na neden olur. Niteliksiz i gücü de verimsizli/i ve
yeni i alanlar n n yarat lamamas n beraberinde getirmektedir. Tüm bunlar n
sonucunda ise kaç n lmaz olarak çocuklar n çal t r lmas sonucunda yoksullukla
kar la lmaktad r.249 Yoksul aileler ise, çocuklar n küçük ya larda okuldan almakta
ve aile gelirine katk da bulunmas amac yla çal t rmaktad r.250 Bu durumdan
kurtulmak için çocuklar n çal t r lmas n n bir çözüm önerisi olarak öne sürülmesi
ise, k s r bir döngü yaratmaktad r. Bu döngü a a/ daki tabloda gösterilmi tir.

ekil 1: Çocuklar n Çal t r lmas ve Yoksulluk K s r Döngüsü

Yoksulluk

Yeni Alanlar n n Çocuklar n

Yarat lamamas Çal t r lmas

Dü ük Verimlilik E/itimsizlik

stihdam çin Gerekli

Becerilerden
Yoksunluk
Kaynak: Manning, Crisis, s. 28.

248
Jackline Wahba, Child Labour and Poverty Transmission: No Room for Dreams, Working Paper,
No: 200108, Economic Research Forum, Cairo, 2001, s. 2, 19.; Jacqueline Bhabha, Gendered
Chattels: Imported Child Labour and the Response to Child Trafficking, Women and Public
Policy Program Research Seminar: Gender and Human Rights, Kennedy School of Government.
Harvard University, Cambridge, 9th March 2005, s. 7.
249
ILO, Child Labour Makes Economies Unsustainable, Fact Sheet, International Labour Office,
Geneva, http://www.ilo.org/public/english/standards/ipec/about/factsheet/childlabour_economies
.pdf, (07.06.2006), s. 1.
250
Manning, Crisis, s. 28.

66
 Çal t r lan çocuklar, e/itimlerini tamamlayamamalar nedeniyle,
yeti kinliklerinde onlara uygun i f rsatlar sa/layacak olan mesleki becerilerden
yoksun kalmalar , ekonomik büyümeyi ve sosyal geli imi yava latmaktad r. K sa
dönemde yoksul ailenin gelirinin artmas n sa/layan çocuk çal t r lmas , uzun
dönemde sadece ailenin yoksullu/unun sürmesine ve makroekonomik ko ullar n
kötüle mesine neden olmaktad r.251

Çocuklar n çal t r lmas ile yoksulluk aras ndaki bu ili ki, çocuklar n
çal t r lmas n n yoksullu/a ve yoksullu/un çocuklar n çal t r lmas na ba/l olmas ,
yoksullu/un azalt lmas n n, çocuklar n i gücü piyasalar nda yer almalar n önlemek
için ne denli önemli ve gerekli bir politika oldu/unu göstermektedir.252 Ayr ca,
yoksullu/un azalt lmas yüksek ekonomik büyüme oranlar na ula lmas na katk
sa/lamaktad r. Bu sebeple, temel e/itim, altyap , sa/l k ve beslenme yat r mlar gibi
yoksul hanelerin gelirlerinin yükseltilmesini sa/layan politikalar n etkin biçimde
kullan lmas gerekmektedir. Bu politikalar ayn zamanda ekonominin üretim
kapasitesini bir di/er ifade ile ekonomik büyümeyi artt rmaktad r.253 Ekonomik
büyüme ise, etkin biçimde i lemesi için niteliksiz i gücü gibi herhangi bir k s t n
bulunmad / bir piyasada, yoksulluk düzeyini azaltmaktad r. Son dönemde geçerli
olan içsel büyüme teorisinde de belirtildi/i üzere, ekonomik büyüme insana yap lan
yat r mlar kapsamaktad r. nsanlara yap lan yat r mlardaki art , i gücünün
yeteneklerini artt racak ve bu sayede niteliksiz i gücü de nitelik sahibi olaca/ ndan
istihdam olana/ na kavu acak ve sonuç itibari ile yoksulluk düzeyi dü ecektir.254
Görüldü/ü üzere, yoksulluk odakl ekonomik büyüme politikalar ile i gücünün

251
ILO, Child Labour FAQs. ILO Subregional Office for the Caribbean, Trinidad and Tobago,
http://www.ilocarib.org.tt/childlabour/library/FAQsChildLabour.pdf , (07.06.2006), s. 2.
252
Bjørne Grimsrud, Liv Jorunn Stokke, Child Labour in Afrika: Poverty or Institutional Failure?,
Fafo Report, No: 233, Fafo Institute for Apllied Social Science, Riga, 1997, s. 6-7.
253
Dani Rodrik, “Growth Versus Poverty Reduction: A Hollow Debate” Finance and Development.
Vol: 37, No: 4, International Monetary Fund (IMF), Washington, 2000, s. 8.
254
George L. Priest, Poverty, Inequality, and Economic Growth Simple Principles, Equality and
Economic Growth Panel. La Serena, 17-20 June 1999, SELA (El Seminario en Latino América
de Teoría Constitucionally Política) Programa, Universidad de Palermo, Buenos Aires, s. 10.

67
niteli/i ve verimlili/i artt r larak yoksulluk azalt lmakta ve bu sayede ekonomik
büyüme sa/lanmaktad r.255

Çocuklar n çal t r lmalar gibi kabul edilemez ya am ko ullar n n

engellenememesinin bir sonucu olarak ortaya ç kan yoksullukla etkin bir biçimde
mücadele edilmesi kalk nman n temel hedefidir. Yoksullu/un azalmas , sosyal
dengesizliklerin ve yoksul ailelerin üretime kat lmalar sayesinde çocuklar n
çal t r lmas n n ortadan kald r lmas n sa/layacakt r.256

Tüm bunlarla birlikte, birçok ülkede zorunlu e/itim ve çocuk çal t r lmas ile
ilgili düzenlemeler bulunmas na ra/men, özellikte geli mekte olan ülkelerin
enformel sektörlerinde ve tar m i lerinde, çocuklar ucuz ve uysal i gücü olarak kabul
edilerek çal t r lmaya devam edilmektedirler. Bu noktada çocuklar n
çal t r lmalar n n sadece yoksul ailelerin sunumlar ndan kaynaklanan bir sorun
olmad / , buna yönelik bir istemin de en az sunum kadar etkili oldu/unu görmek
gerekir. Bu istem devam ettikçe çocuklar n çal t r lmas ile yoksulluk aras ndaki
k s r döngü devam edecektir.257

3. Sosyal D(/lanma

Sosyal d lanma, bireylerin temel yurtta l k haklar ndan yoksun b rak larak,
ekonomik, sosyal ve sivil ya ama tam anlam yla kat l mlar n n önlenmesi, toplumla
bütünle melerini sa/layan ve geleceklerini olu turacak f rsatlara tam olarak
eri imlerinin engellenmesi, gelir kaynaklar n n yetersiz olmas ve ya ad klar
toplumda kabul gören ya am kalitesi ve standartlar ndan d lanmalar ve temel

255
Rizwanul Islam, The Nexus of Economic Growth, Employment and Poverty Reduction: An
Empirical Analysis, Disscussion Paper, No: 14, Issues in Employment and Poverty, Recovery and
Reconstruction Department, International Labour Office, Geneva, 2004, s. 21.
256
The World Bank, Global Poverty Report, The World Bank, Washington, 2000, s. 1.
257
ILO, Working Out of Poverty. Report of the Director General, International Labour Conference,
91st Session, International Labour Office, Geneva, 2003, s. 23.

68
gereksinmelerden yoksun b rak lma durum ve süreçleridir.258 Sosyal d lanma, etnik
köken, bölge, cinsel yönelim, toplumsal s n f, soy, cinsiyet, ya , maluliyet, HIV
durumlar , göçmenlik ve ya ad klar yer temelinde insanlara kar , sa/l k ve e/itim
hizmetlerinin verildi/i kamu kurumlar n n yan nda hanehalk gibi sosyal kurumlarda
da görülebilen, ayr mc l k uygulamalar ile sistematik olarak dezavantajl hale
getirilmeleri süreci olarak da tan mlanmaktad r.259

Yoksullukla e anlaml görünmekle beraber, sosyal d lanma, yoksullu/u da

kapsayan daha geni bir kavramd r. Bunun sebebi d lanm ki ilerin her zaman
yoksul olmamalar d r. Göçmenler, az nl klar, genel kad nlar ve çocuklar gibi baz
ki iler, yoksul olmamalar na ra/men d lanabilmektedirler. Yoksulluk s n r n n çok
üstünde olmas na ra/men, sa/l k, e/itim, demokrasi, medeni ve sosyal haklar gibi
geleneksel gelir ve tüketim harcamas d nda kalan kriterlere göre, çok daha yoksun
say labilecek insanlara rastlanmaktad r. Bu nedenle, sosyal d lanma yoksullu/un,
ayr mc l / n ve di/er dezavantajlar n nedenlerini ve etkilerini kapsamaktad r.
Yoksulluk, daha çok bölü üm sorunu üzerine odaklan rken, sosyal d lanma bölü üm
sorununun yan s ra yetersiz sosyal kat l m, sosyal bütünle me yoklu/u ve güç
yoksunlu/u gibi sosyal ili kiler konular üzerine odaklan r. Bir ba ka deyi le, sosyal
d lanma sadece gelir ve tüketim sorunlar dolay s yla mutlak bir yoksulluk s n r nda
ya amakla ilgili de/il, ayn zamanda ya am iyile tirecek yetersizlikleri k smen ya da
tamamen yitirmekle de ilgilidir.260

Küreselle me sürecinde i gücü piyasas ndaki de/i im sonucu ortaya ç kan

bölünme ve i sizlik, gelirin adil da/ t lmamas sonucunda ortaya ç kan gelir
e itsizli/i ve yoksulluk, yetersiz sosyal koruma ve f rsat e itsizli/i sonucunda ortaya

258
Council of the European Union, Draft Joint Report on Social Inclusion, No: 15223/01, European
Commission, Brussels, 2001, s. 11.; Faruk Sapancal , “Avrupa Birli/i’nde Sosyal D lanma
Sorunu ve Mücadele Yöntemleri”, Çal ma ve Toplum Dergisi., Sa.: 2005/3, stanbul, 2005, s. 53.
259
Department for International Development (DFID), Reducing Poverty by Tackling Social
Exclusion, A DFID Policy Paper, No: PD 043, DFID, Glasgow, 2005, s. 3.
260
Faruk Sapancal , Sosyal D lanma. DEÜ Yay nlar , Yay n No: 09.1600.0000.000/DK.03.048.314,
zmir, 2003, s. 51-52.; Jan Breman, Social Exclusion in the Context of Globalization, Working
Paper, No: 18, Policy Integration Department, World Commission on the Social dimension on
Globalization, International Labour Office, Geneva, 2004, s. 2.

69
ç kan261 sosyal d lanma, say lan nedenlerden etkilenen bireylerin mal ve hizmet
piyasalar ile i gücü piyasas ndan d lanmay içeren ekonomik, mülkiyet ve konuttan
d lanma ile e/itim, sa/l k ve sosyal güvenlik gibi sosyal gönenç hizmetlerinden
d lanmay içeren sosyal ve demokrasiden, haklardan ve yönetimde d lanmay
içeren siyasal alandan d lanmas na neden olur.262

Üretimden d lanarak yoksulla an aileler, için çocuklar n çal t r lmalar

kar l / nda elde edilecek gelirle bu durumdan kurtulabileceklerini
dü ündüklerinden, çocuklar n e/itimden d lanmalar na neden olmaktad r. Bu durum
ayn zamanda çocuklar için f rsat e itsizli/i olarak de/erlendirilmektedir. lk ba ta
k smi süreli olarak ba layan çal ma, küçük ya taki çocu/un a r yorgunlu/u ve
tükenmi li/i ile dikkat eksikli/i, uyuklama ve hastal k nedenleri ile okulda
devams zl /a neden olmakta, sonuçta okul ba ar s zl / artan çocuklar e/itimden
d lanarak, tam süreli çal t r lmaya ba lamaktad rlar.263 Bu noktada, i verenlerin
ucuz maliyet istemine uygun olarak i gücü piyasas na sokulan çocuklar n, ayn
zamanda i sizlik art na sebep olmas n n, i gücü piyasas ndaki yeti kinlerin
üretimden d lanmalar na neden oldu/unu söylemek yanl olmayacakt r. Görülece/i
üzere, üretimden d lanma nedeni ile çocuklar n çal t r lmaya ba lanmalar yine ayn
sonucu vermektedir.

Gelecek ku aklar n gönençlerine, çocuklar n çocukluklar n ya amalar na ve

geli imlerine engel olan ve bazen de ya am boyu sürecek fiziksel veya psikolojik
hasarlara neden olan, çocuklar n gözden ç kar labilir bir kaynak olarak görülmesi ile
e anlaml ve insan haklar n n ihlali olarak görülen ve yoksullu/un hem nedeni hem
de sonucu olan çocuklar n çal t r lmas , dezavantajlar n ve sosyal d lanman n
sürmesine neden olmaktad r.264

261
Çak r, s. 88-95.
262
Sapancal , Sosyal, s. 125-208.
263
A.k., s. 178.
264
ILO, Unsustainable, s. 1.

70
 Yoksullu/un en aç k etkisi, insanlar n sa/l k ve e/itim gibi hizmetlerden e it
ekilde yaralanmalar n olumsuz etkileyen ayr mc l kt r. Bu e itsizlik bir ayr mc l k
k s r döngüsü yaratarak, yeniden yoksullu/a ve sosyal d lanmaya neden olmaktad r.
Ayr mc l /a maruz kalan yoksul ve e/itimsiz aileler, e it i e e it ücretin verilmedi/i
i lerde dü ük ücretlerle çal malar ndan ve istihdam f rsatlar ndan ve haklar ndan
yoksun bulunmalar ndan dolay , yoksul kalmakta ve çocuklar n çal t rmaktad rlar.
Çocuklar n çal t r lmalar ise, ayr mc l / n bir sonucu olarak, onlar n yoksullu/unu
ve e/itimsiz olma durumlar n devam ettirecektir. E/itim ve mesleki becerilerden
yoksunluk, üretken bir toplum için gerekli olan nitelikli i gücüne sahip olunmas n
engellemekte ve çocuklar ekonomik büyümenin faydalar ndan d lanmaktad rlar.265

Yoksulluk, birçok yönden çocuklar n geli imini, ekonomik ve sosyal ya ama

kat l m anslar n n s n rlar n olumsuz etkilemesinin yan s ra yoksul çocuklar n
sosyal d lanm l kla kar la malar , onlar n istihdam edilebilmeleri ve ekonomik
ya am n di/er alanlar nda faaliyet gösterebilmeleri için gerekli olan yeteneklerinin
geli imine de engel olacakt r.266

Niteliksiz i gücünden çok daha fazla niteliksiz olan çocuk i gücünün ortadan
kald r lmas gelir da/ l m n n iyile mesini, yoksullu/un ve sosyal d lanman n da
azalmas n beraberinde getirecektir. Buna ek olarak, artan e/itim düzeyi sayesinde
azalan yoksulluk ve sosyal d lanma sayesinde ekonomik büyüme oran yükselecek
ve i gücü piyasas ko ullar , özellikle niteliksiz i gücü için geli ecektir. Bu sebeple,
okul ça/ ndaki çocuklar n okula kay t oranlar n artt rmay hedefleyen, e/itim ve
yoksulluk odakl politikalar geli tirilmelidir.267

265
NGO Group for the CRC Sub-Group on Child Labour, The Impact of Discrimination on Working
Children and on the Phenomenon of Child Labour, Anti-Slavery International, London, 2002, s.
1.
266
Petra Hoelscher, A Thematic Study Using Transnational Comparisons to Analyse and Identify
what Combination of Policy Responses are Most Successful in Preventing and Reducing High
Levels of Child Poverty, Final Report, European Commission, DG Employment and Social
Affairs, Brussels, 2004, s. 5.
267
Anker, Child, s. 32; 42.

71
 Özellikle geli mekte olan ülkelerde uygulanan ihracata yönelik üretim, büyük
ehirlerde ekonomik ve demografik yo/unlu/un artmas na neden olmaktad r.
E itsizlik art na neden olan bu durum, göçle beraber kentteki i gücü piyasas
üzerinde bask olu turmaktad r. Sürdürülebilir ekonomik büyüme, di/er bölgelere
yap lacak katk lar artt r p, bu bask y ortadan kald rmaktad r. Bu nedenle, sosyal
d lanmayla mücadelede, uzun dönem ekonomik büyüme ve geli tirilen sosyal
politikalar n bile imine ihtiyaç duyulmaktad r.268

Bununla birlikte, toplumun yoksun kesimleri için sosyal haklar n geni lemesi
ve gelir transfer programlar n n yayg nl / , yoksullu/un azalt lmas için önem arz
etmesine ra/men, sosyal d lanma ve e itsizli/in önlenmesi için yeterli de/ildir.
Bunun ba ar labilmesi için i gücü verimlili/ini, aile yard mlar n ve giri imcili/i
artt racak; enformel sektörde çal anlar formel sektöre ta yacak,ve ücretli
çal anlar n çal ma ko ullar ile birlikte üretimde herhangi bir gelir elde etmeden
çal anlar da dikkate alacak ve süreklilik arz eden politikalar uygulanmal d r.
Politikalar n sürekli olmas , enformel sektörün güvenilir olmamas ndan
kaynaklanmaktad r.269 Sürdürülebilir ekonomik büyümenin yeni istihdam olanaklar
yaratmas , sosyal bütünle meyi artt racakt r. Ekonomik büyüme, yoksullu/u ve
sosyal d lanmay ortadan kald rarak, sosyal bütünle meye ula lmas n
sa/lamaktad r.270

268
IPEA, “Poverty and Social Exclusion”, Brazil: The State of a Nation. (Organizadores: Fernando
Rezende, Paulo Tafner), Instituto de Pesquia Econômica Aplicada, Rio de Janeiro, 2005, s. 28.
269
A.k., s. 28-29.
270
Hilary Silver, S.M. Miller, “Social Exclusion: The European Approach to Social Disadvantage”,
Indicators. Vol: 2, No: 2, New York, 2003, s. 6-7.

72
 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

ÇOCUKLARIN ÇALI TIRILMASININ EKONOM K BÜYÜMEYE ETK S

Yoksul aileler için önemli bir gelir kayna/ olan çocuklar n çal t r lmalar n n,
tek olmamakla birlikte, en önemli nedeni ve sonucu olarak bilinen yoksulluk,
ya amak için gelire ihtiyaç duyan ailelerin çocuklar n çal t rmalar na kaynakl k
etmektedir.271 Çocuklar n çal t r lmalar sonucunda hanehalk gelir düzeyindeki
art n, ekonomik büyüme sa/lay p sa/lamayaca/ konusunda ise, farkl görü ler
bulunmaktad r. Çal man n bu bölümünde, çocuklar n çal t r lmas n n k sa ve uzun
dönemde ekonomik büyümeye olan etkisi incelenecektir.

I. KISA DÖNEMDE EKONOM K BÜYÜMEYE ETK S

K sa dönem, istemde ortaya ç kan de/i ikliklere, sunumun ayak uydurabilmesi

için y / mlar n eritilmesi ve kapasite kullan m n n artt r lmas gibi önlemlerin
al nmas na yetecek kadar bir süreyi kapsamaktad r.272 K sa dönemde ilk etkisi,
hanehalk gelirinin artt rmak olan273 çocuklar n çal t r lmas n n nüfus, e/itim, sa/l k,
istihdam, gelir da/ l m ve dolay s yla ekonomik büyüme üzerinde çe itli etkileri
bulunmaktad r.

A. Nüfus

Do/um oran n n ölüm oran ndan yüksek olmas olarak tan mlanan274 nüfus
art n n, öncelikle i gücü piyasas üzerinde olumsuz etkileri bulunmaktad r. Bu etki,
u ekilde aç klanabilir. Tek etken olmamakla birlikte nüfus art , i gücü miktar n
artt ran etkenlerden birisidir. gücü miktar ndaki art sadece nüfusun büyüklü/ü ile
de/il bunun yan s ra çal ma ça/ olarak belirlenen 15-64 ya grubunun nüfus

271
Anker, Child, s. 6.
272
Tevfik Pekin, Ekonomiye Giri . Anadolu Matbaas , zmir, 1999, s. 70.
273
Galli, s. 2.
274
Tatyana P. Soubbotina, Beyond Economic Growth: An Introduction to Sustainable Development.
The World Bank, Washington, 2004, s. 17.

73
içindeki pay n n art yla gerçekle mektedir. Ancak, günümüzde 5-14 ya aras ndaki
165,8 milyon çocu/un çal t r ld / 275 göz önüne al nd / nda, i gücü miktar ndaki
art n, sadece 15-64 ya grubundaki art la aç klanamayaca/ görülür. Ücretler
sabitken i gücü miktar n n artmas , emek sunum e/risini sa/a do/ru kayd racakt r.
Bunun anlam , çal ma süresi artarken, ücretin azalmas d r.276

A a/ daki ekilde görülece/i üzere, W¹, W² ve W³ ücret düzeylerinde s ras yla

ÇS¹, ÇS² ve ÇS³ sürelerinde çal lmaktad r. gücü miktar n n art ile i gücü
sunum e/risi S¹’den S²’ye kaym ve ayn ücret düzeylerinde daha fazla çal lmas
gereklili/i ortaya ç km t r. Bir di/er ifade ile eski çal ma sürelerinde çal maya
devam eden i çilerin ücretleri azalaca/ ndan, yoksulluk artm olacakt r.

ekil 2: Nüfus Art n n Piyasa Emek Sunum E/risine Etkisi

Ücret
S¹
S²
W³

W²

W¹

Çal ma Süresi
ÇS¹ ÇS² ÇS³ ÇS4 ÇS5
Kaynak: Biçerli, s. 35, 40.

Nüfus art sonucu yoksulla an ailelerin ba vurduklar ilk çözüm yollar ndan
biri çocuklar n çal t rmalar d r. Bu nedenle, çocuklar n çal t r lmalar n n önemli
bir nedeni olarak kabul edilen nüfus art ile çocuklar n çal t r lmalar aras nda
do/rudan bir ili ki bulunmaktad r. Artan nüfusa paralel olarak çocuk say s ndaki
art , dar gelirli ailelerin geçim s k nt lar n artt rmakta ve çocuklar n çal t rmaya

275
ILO, Child, s. 6.
276
M. Kemal Biçerli, Çal ma Ekonomisi. Beta Yay nlar , Yay n No: 1290, stanbul, 2003, s. 39-40.

74
zorlamaktad r. Nüfus art n n neden oldu/u düzensiz kentle me, i sizlik ve adil
olmayan gelir da/ l m na, aile gelirindeki yetersizli/in de eklenmesi bu durumu
ortaya ç karmaktad r. Bununla birlikte, çocuklar n gelir getirme arac olarak
kullan ld klar sürece, aile daha çok çocuk sahibi olma e/ilimine girmekte ve nüfus
planlamas olumsuz etkilenmektedir. Burada görülece/i üzere, çocuklar n küçük
ya larda çal t r lmalar , h zl nüfus art n n bir sonucu oldu/u kadar ayn zamanda
nedenini de olu turmaktad r.277

Ekonomisi tar ma dayanan geli mekte olan ülkelerde, çocuklar n küçük

ya larda üretime kat larak ailelerine gelir temin etmeleri, nüfus art n n k sa
dönemde aileye masraf de/il, gelir artt r c bir etkisi oldu/unu göstermektedir. Nüfus
art ile ailenin gelirinin artmas , gelir art n n da tekrar nüfus art n cazip hale
getirmesi, nüfus art ile çocuklar n çal t r lmalar aras ndaki döngüyü ortaya
koymaktad r.278

Geli memi bir teknik ile tar msal faaliyetlerde bulunan geleneksel
toplumlarda, üretim birimi olan aile, de/i en ekonomik artlara uyum sa/lamak ve
gelir ihtiyac n kar lamak için üretimi artt rmak zorundad r. Ancak, üretimin
artt r lmas nda kullan lan modern teknikleri ne sat n alacak kadar gelir elde etmeleri
ne de bunlar kullanacak kadar e/itimli olmalar mümkün olan aileler, tar mda
artt r labilecek en kolay üretim faktörü olan eme/e yönelmektedirler. Böylece, k rsal
alanlarda nüfus art n n, daha fazla i gücü miktar na ula ma çabas ndan
kaynakland / görülür. Bu durum, çocu/un kimli/inin çal an çocuk olarak
belirlenmesine ve aileye yeni kat lan bireylerin küçük ya lardan itibaren aile
üretimine katk da bulunmalar na neden olmaktad r. Geni aile tipinin daha fazla
üretim anlam na geldi/i bu toplumlarda, çocuk için yap lacak harcamalar n dü ük

277
Çöpo/lu, s. 115.; Sibel Serap Ça/da , stanbul linde Sanayide Çal an Çocuklar n Kar la t klar
stismar ve hmaller, (Yay mlanmam Yüksek Lisans Tezi), Ü, Sa/l k Bilimleri Enstitüsü,
stanbul, 2002, s. 18.
278
Çöpo/lu, s. 115.

75
olmas da ailelerin çok çocuk sahibi olmas n ve dolay s yla i gücünün artmas n
kolayla t rmaktad r.279

Bununla birlikte, aile gelirindeki art a kar n, h zl nüfus art n n demografik

yat r mlar ön plana almay gerekli k lmas , sosyal ve ekonomik kalk nmay
gerçekle tirecek yat r mlara ayr lan pay azaltmaktad r. Dolay s yla, istihdam ve
e/itim olanaklar n artt racak yat r mlar geri plana atmas ekonomik büyüme
üzerinde olumsuz bir etki yaratmaktad r.280

Nüfus art n n ekonomik büyümeye etkisi, klasiklerden bu yana incelenen

konulardan biri olmu tur. Klasik iktisatç lardan Malthus, nüfus art n n ki i ba na
geliri azaltaca/ n , tasarruf miktar n dü ürece/ini ve sonuç olarak ekonomik
büyümeyi azaltaca/ n savunmu tur. Neo-klasik büyüme teorisinde ise, teknolojik
geli me ile beraber nüfus art , büyümenin kayna/ olarak belirlenmi tir. Bu teoriye
göre, d sal bir faktör olan i gücü, nüfus art na ba/l olarak artmaktad r. Görülece/i
üzere, bu teoride gayri safi yurt içi has la art , emek art na ba/l olarak
de/erlendirilmektedir. Ancak, reel yat r mlar n nüfus art n kar layabilecek
miktara yükselememesi, i gücüne kat lma oranlar n da artt rmamaktad r. Son olarak
içsel büyüme teorisinde, nüfus art ndan çok, varolan nüfusa yap lan yat r mlar öne
ç km t r. Bu teoriye göre, e/itim ve sa/l /a yap lan yat r mlarla olu acak kalifiye
nüfus ve dolay s yla i gücü, ekonomik büyümenin kayna/ d r.281

Özellikle geli mekte olan ülkelerde, nüfus art n n k sa dönemde ekonomik

büyüme üzerindeki etkisi olumsuzdur. Bu ülkelerde k s tl gelir imkanlar na sahip
ailelerin çocuk sahibi olmalar , ki i ba na dü en geliri azaltacakt r. Bunun yan s ra,
özellikle yetersiz sa/l k ko ullar da göz önüne al n rsa, nüfus art , geliri göreceli
olarak azaltmas n n yan nda açl k ve hastal /a da neden olmaktad r.282

279
Urhan, s. 46-47.
280
Nilgün Tunçcan, Küreselle en Dünyada Çocuk stihdam , (Yay mlanmam Yüksek Lisans
Tezi), Ü, SBE, stanbul, 1999, s. 18.
281
Y lmaz, s. 65-67.
282
Rohan Kothare, Does India’s Population Growth Has a Positive Effect on Economic Growth?,
Social Science Paper, No: 410, Phillips Academy, Andover, 1999, s. 2.

76
 B. E%itim

Belli amaçlara göre insanlar n davran lar n n planl olarak de/i tirilmesi ve
geli tirilmesinin yasa ve ilkelerini bulmaya ve bu amaçla teknikler geli tirmeye
çal an bir bilim dal olarak tan mlanan283 e/itim, kendisinden faydalananlar n
toplumsal tabakala ma284 piramidinde yukar do/ru hareketlilik kazanmalar yla elde
edecekleri sosyal statü sayesinde meslek sahibi olmalar na zemin haz rlamaktad r.285

E/itim, genel bir sosyal hak olarak286, uluslararas belgelerde güvence alt na
al nm t r. nsan Haklar Evrensel Beyannamesi’nin 26. maddesine göre, herkes
e/itim hakk na sahiptir. E/itimin ilk ve temel e/itim a amas zorunlu ve paras zd r.
Teknik ve mesleki e/itim herkese aç kt r. Yüksek ö/renim ise, yetene/e göre herkese
e it olarak sa/lan r. E/itim, insan ki ili/ini tam geli tirmeye ve insan haklar na ve
temel özgürlüklere sayg y güçlendirmeye yöneliktir. E/itim, tüm uluslar, rklar ve
dinsel gruplar aras nda anlay , ho görü ve dostlu/u özendirir ve Birle mi
Milletlerin, bar n korunmas yolundaki etkinliklerini daha da geli tirir. Ana babalar,
çocuklar na verilecek e/itimi seçmede öncelikle hak sahibidir.

nsan Haklar Evrensel Beyannamesi’ndeki bu aç kl /a kar n, 2005 y l itibari

ile dünyada 800 milyon insan okur-yazar de/ildir.287 2004 y l nda ise bu rakam
771.129 milyondur. Geçi ekonomilerinde 1.759 milyon, geli mi ülkelerde 14.864
milyon ve geli mekte olan ülkelerde ise 759.199 milyon insan okur yazar de/ildir.
Görüldü/ü üzere, dünyada okur yazar olmayan nüfusun yüzde 98’den fazlas
geli mekte olan ülkelerde ya amaktad r. Bölgesel da/ l ma bak ld / nda, bu rakam,
Arap ülkelerinde 65.128 milyon, Orta ve Do/u Avrupa’da 8.374 milyon, Orta
Asya’da 404 bin, Do/u Asya ve Pasifiklerde 129.922 milyon, Latin Amerika ve

283
Münire Erden, Yasemin Akman, E/itim Psikolojisi: Geli im-Ö/renme-Ö/retme. Arkada
Yay nevi, Ankara, 1998, s. 14.
284
Toplumsal tabakala ma, toplumu meydana getiren üyelerin bir ya da daha fazla ölçüte göre
hiyerar ik s ralanmalar d r. Bilgi için bkz.: R. Emre Kongar, Toplumsal De/i me Kuramlar ve
Türkiye Gerçe/i. Remzi Kitabevi, stanbul, 2002, s. 427.
285
Tunç Demirbilek, Sendikal E/itim. lkem Ofset, zmir, 1999, s. 3.
286
Fevzi Demir, Anayasa Hukukuna Giri . Fakülteler Kitabevi, zmir, 1998, s. 301.
287
UNDP, s. 20.

77
Karayipler’de 37.901 milyon, Kuzey Amerika ve Bat Avrupa’da 7.740 milyon,
Güney ve Bat Asya’da 381.116 milyon ve Sahra-alt Afrika’da 140.544 milyondur.
Güney ve Bat Asya, okur-yazar olmayan nüfus oran n n en yüksek, Orta Asya ile
Kuzey Amerika ve Bat Avrupa ise, en dü ük oldu/u bölgelerdir.288

Tablo 2: Dünyada Okur-Yazar Olmayanlar n Toplam Nüfus çindeki Pay

Okur-Yazar Oran
Toplam Nüfus
Olmayan Nüfus (%)

Dünya 6.210.815.000 771.129.000 12,42

Geçi Ekonomileri 280.970.000 1.431.000 0,51

Geli mi Ülkeler 992.756.000 10.498.000 1,06
Geli mekte Olan Ülkeler 4.937.089.000 759.199.000 15,38

Arap Ülkeleri 289.938.000 65.128.000 22,46

Orta ve Do/u Avrupa 405.457.000 8.374.000 2,07
Orta Asya 76.336.000 404.000 0,53
Do/u Asya ve Pasifik 2.059.455.000 129.922.000 6,31
Latin Amerika ve Karayipler 530.734.000 37.901.000 7,14
Kuzey Amerika ve Bat Avrupa 720.962.000 7.740.000 1,07
Güney ve Bat Asya 1.480.287.000 381.116.000 25,75
Sahra Alt Afrika 647.645.000 140.544.000 21,70

Kaynak: UNESCO, Global Monitoring Report 2006: Literacy for Life,

United Nations Educational, Scientific and Cultural
Organization, Paris, 2005, s. 278, 286.

Tablo 2’de görüldü/ü üzere, Güney ve Bat Asya, Arap Ülkeleri ve Sahra Alt
Afrika bölgelerinde okur-yazar olmayanlar n nüfusa oran yüzde 20’nin üstündedir
ve bu rakam di/er bölgelerle kar la t r lmayacak kadar yüksektir. Geli mekte olan
ülkelerin toplam na bak ld / nda ise, nüfusun yüzde 15’inin okur-yazar olmad / ve
geli mekte olan ülkelere nazaran bu oran n 15 kat fazla oldu/u görülür. Buna göre,

288
UNESCO, Global Monitoring Report 2006: Literacy for Life. United Nations Educational,
Scientific and Cultural Organization, Paris, 2005, s. 286.

78
üretim ve bölü üm sürecinde oldukça önemli bir faktör olan e/itim hem üretim
yap s n hem de kaynaklar n bölü ümünü etkilemektedir.289

kinci Dünya Sava ’na kadar e/itimin ekonomik büyüme üzerindeki etkilerini
inceleyen çal malar yap lmam t r. Sava sonras nda, sabit sermaye yat r mlar n n
bu sermaye teçhizat n kullanmas n bilen, iyi yeti mi -nitelikli i gücüne sahip
Japonya ve Bat Avrupa ülkeleri gibi ülkelerde, önemli ekonomik büyüme sonuçlar
vermesi, e/itimin ekonomik büyüme üzerindeki etkisinin ara t r lmas na neden
olmu tur. Bu tarihten önce, toplumlar n ekonomik büyümeleri mekanik bir ekilde
sermaye miktar ve i gücü say s na ba/l olarak dü ünülmü , i gücünün bilgi, beceri
ve verimlili/inde meydana gelecek art lar dikkate al nmam t r. Ancak, sava
sonras ndaki çal malar, i gücünün verimlili/ini artt rmaya yönelik e/itim
yat r mlar n n, toplumlar n ekonomik büyüme performanslar üzerinde en güçlü
etkiye sahip faktörler oldu/unu ortaya ç karm t r.290 Temel e/itim yat r mlar n n
ço/unlu/u devlet sorumlulu/unda oldu/undan, ekonomik büyümeyi sa/layacak
nitelikli i gücünün yeti mesi, temel e/itime yap lan kamu harcamalar n n ekonomik
büyümeyi artt raca/ 291; yetersiz e/itim yat r mlar n n ise ekonomik büyümeyi
azaltaca/ söylenebilir.292

E/itime yat r m hem ki isel hem de ortak kazançlar getirir. E/itim, bireyin
niteliklerini artt rd / ndan dolay 293, daha iyi e/itim görmü olan yeti kinlerin i
bulabilmesi, i buldu/unda da ortalaman n üzerinde gelir elde etmesi nispeten daha
kolayd r.294 Ancak, bir ülkede okul ça/ ndaki çocuklar n zaman ve enerjileri, e/itime

289
Selçuk Cingi, M. Cahit Gürhan, “Türkiye’de ktisadi Kalk nmay Tehdit Eden Sorun: E/itim”,
HÜ, BF Dergisi., C.: 21, Sa.: 2, Ankara, 2003, s. 111.
290
A.k., s. 112.
291
Vladimir Kühl Teles, Joaquim P. Andrade, Public Investment in Basic Education and Economic
Growth, XXXII Encontro Nacional de Economia, 7-10 December 2004, Anpec: Associação
Nacional dos Centros de Pós-Graduação em Economia Congrega, São Paulo, 2004, s. 2.
292
Filiz Giray, “Savunma Harcamalar ve Ekonomik Büyüme”, Cumhuriyet Üniversitesi (CÜ), BF
Dergisi. C.: 5, Sa.: 1, Sivas, 2004, s. 194.
293
OECD, Annual Report 2006. Organisation for Economic Co-operation and Development, Paris,
2006, s. 20.
294
OECD, Education at a Glance: OECD Indicators 2005 – Executive Summary, Organisation for
Economic Co-operation and Development, Paris, 2005, s. 2-3.

79
ayr lmak yerine i gücü piyasalar nda tüketiliyorsa, az geli mi olarak nitelendirilecek
bu ülkede, nitelik art ndan veya yüksek ücretten söz edilemeyecektir.295 Ü

Çocuklar n çal t r lmas k sa dönemde, e/itimden mutlak ayr lma sonucunu

do/urmamakla beraber, çal may zorunlu k lan ekonomik bask ile ö/renme istek ve
gere/ini uzla t rmak oldukça güçtür. Çocuklar n, yeti kinlerden daha fazla
dinlenmeye ihtiyaç duymalar ve yeterince dinlenemeyen çocuklarda dikkat ve
yo/unla ma güçlükleri görülmesi gibi nedenlerle her ikisi de zaman ve enerji
gerektiren e/itim ve i ya am n e anl olarak sürdürmek zaman ilerledikçe mümkün
olmamaktad r.296 Bunun yan s ra ki i ba na dü en gelir düzeyinin k s tl olmas
nedeniyle çocu/un e/itimi için aile bütçesinden kaynak ayr lmamas e/itimden
ayr lman n en önemli nedenidir. Ayr ca, e/itime yönelen çocu/un i gücü piyasalar na
emek sunumunda bulunmamas dolay s yla ailenin mahrum kalaca/ potansiyel
kazançtan olu an f rsat maliyeti de bir ba ka nedendir.297

Bu nedenle, devletin temel e/itimi tamamen paras z hale getirmesi, çocuklar n

e/itiminin artmas n ve i gücü piyasas nda daha az yer almalar n sa/layacakt r.
Bununla birlikte, sadece temel e/itimin paras z hale getirilmesi, bireyler ile e/itim
aras ndaki ekonomik engelleri kald rmak için yeterli de/ildir. Belirtildi/i üzere,
yoksul aileler sadece e/itimin paral olmas nedeniyle de/il, ayn zamanda
kar la acaklar f rsat maliyeti nedeniyle, çocuklar n çal t rmaktad rlar. Devletin
alaca/ önlemler içinde sosyal yard m uygulamalar n n bulunmas yla bu durumun da
a labilece/i dü ünülmektedir.298

E/itim, ülkelerin orta ve uzun vadede ekonomik büyümelerini sürekli hale

getirebilen bir faktördür.299 K sa dönemdeki en büyük etkisi, i gücü piyasalar nda
çal t r lan çocuklar n say s n azaltmakt r. Bu azal n i gücü piyasalar için en
önemli sonucu ise, yeti kin i sizli/inin bir ölçüde de olsa azalmas d r. Bunun yan nda

295
Tunçcan, stihdam, s. 18.
296
Urhan, s. 57.
297
Tunçcan, stihdam, s. 18-19.
298
A.k., s. 19, 26.
299
Cingi, Gürhan, s. 130.

80
k sa dönemde e/itim kalitesinin artt r lmas , i gücü piyasas ndaki çocuk say s n da
azaltacakt r.300

C. Sa%l(k

Dünyan n vars l ve yoksul ülkeleri aras ndaki ya am standartlar ndaki farkl l k

gün geçtikçe artmaktad r. Geli mi ülkelerde gönenç artarken, geli mekte olan
ülkelerde yoksulluk sürekli hale gelmi tir. Bu farkl l / n kapat lmas nda, yoksul
ülkelerin ekonomik büyüme oranlar n n artt r lmas bir çözüm olarak sunulmaktad r.
Yoksul ülkelerin kötü ekonomik performanslar n n nedenleri aras nda olumsuz sa/l k
ko ullar göze çarpmaktad r. Geli mekte olan ülkelerde, 5 ya ndan küçük çocuklar n
ölüm oranlar n n binde 84 olmas , dü ük ve orta gelir düzeyindeki ülkelerde bir
milyardan fazla insan n sa/l kl içme suyuna eri me imkan ndan yoksun olmas ,
ayr ca aids, s tma ve tüberküloz gibi hastal klar n yayg nl / , bu ülkelerde sa/l k
ko ullar n n ne derece kötü oldu/unu göstermektedir. An lan kötü sa/l k ko ullar ,
ekonomik büyümenin k s tl bir oranda art nda önemli rol oynamaktad r.301

Sa/l k, çal anlar n güç ve dayan kl l k gibi fiziksel kapasitelerini ve idrak ve

muhakeme yetene/i gibi zihinsel kapasitelerini geli tirerek, verimlili/in dolay s yla
üretim ve ekonomik büyümenin art n sa/lamaktad r.302

Ekonomik büyümeyi sa/layacak üretimi gerçekle tiren sa/l kl i çiler, fiziksel

ve zihinsel bak mdan daha çal kan ve zinde olduklar ndan, hastal k nedeniyle i ten
geri kalma olas l klar dü üktür. Daha verimli olduklar ndan daha yüksek ücret

300
Mahmood Hussain, Keith E. Maskus, “Child Labour Use and Economic Growth: An Econometric
Analysis”, The World Economy. Vol.: 26, Issue: 7, Oxford, 2003, s. 999.
301
Peter Howitt, Health, Human Capital and Economic Growth: A Schumpeterian Perspective,
PAHO Senior Policy Seminar on Health, Human Capital and Economic Growth, Pan American
Health Organization, Washington, October 4, 2002, s. 1.
302
David E. Bloom, David Canning, Health and Economic Growth: Reconciling the Micro and
Macro Evidence, CDDRL Working Papers, No: 42, Center on Democracy, Development, and
The Rule of Law, Stanford Institute on International Studies, Stanford, 2005, s. 2.

81
almakta ayr ca do/rudan yabanc yat r mlar n da ilgisini çekmektedirler. Hastal k,
verimlilik dü ü ü, çal ma süresinin az olmas ve hastal k nedeniyle kaybedilen i
günü say s n n artmas anlam na gelmektedir. Bunun yan s ra sa/l k ve e/itim
ba ar s da birbirine ba/l d r. Sa/l kl çocuklar n ö/renme kapasitesi daha yüksek
oldu/undan, iyi e/itim almalar ve sonuçta yüksek ücretli i lerde çal an yeti kinler
olmalar olas d r. Sa/l kl ailelerde çocuklar n e/itimlerinin kendilerinin veya
ailelerinin hastal / nedeniyle yar da kesilme ihtimali de dü üktür. Sa/l ks z
olunmas , üretim faaliyetine engel olarak, ekonomik büyüme üzerinde olumsuz etki
etmektedir.303

Çocuklar n çal t r lmalar , onlar n sa/l klar n olumsuz etkileyen ko ullara

maruz kalmalar na neden olmaktad r. Çocuklar n üretim, in aat ve madencilik gibi
i lerde, tehlikeli alet ve makine kullanmalar ve yüksek s cakl klara maruz kalmalar
gibi sebeplerle sa/l klar n kaybetmelerini beraberinde getirmektedir. Bunun
yan nda, toz, toksin, kimyasallar ve zehirler, a/ r yük ta nmas ve zorla güç
pozisyonlarda uzun süre tutulmalar da sa/l klar n olumsuz etkilemektedir.
Çocuklar n çal t r lmas , i veren, usta veya mü terilerinin hakaretlerine maruz
kal nmas ndan dolay , psikolojilerini de olumsuz etkilemektedir. Çocuklar n
çal t r lmalar n n sa/l k aç s ndan ortaya ç kard / sonuçlar, çal t r lan çocu/un
maruz kald / tehlikelere göre farkl la maktad r. Bu tehlikeler, çocuklar n
çal t r ld klar ülkelere ve sektörlere göre de/i mektedir. Bundan dolay , çocuklar n
çal t r lmas ile sa/l k aras ndaki ili ki, tüm bu nedenlere göre farkl l k
gösterebilmektedir.304

Çocuklar, her ne durumda çal t r l rsa çal t r ls nlar, fiziksel, zihinsel ve

duygusal tehlikelere aç k olduklar ndan, sa/l klar olumsuz yönde etkilenmektedir.
Çocuklar n, maden, ta oca/ , in aat i leri ve a/ r yük ta mac l / gibi i lerde,
303
WHO, Health, Economic Growth, and Poverty Reduction. The Report of Working Group 1 of the
Commission on Macroeconomics and Health, World Health Organization, Geneva, 2002, s. 8-9.
304
O. O’Donnell, E. Van Doorslaer, F. Rosati, Child Labour and Health: Evidence and Research
Issues, Understanding Children’s Work: An Inter-Agency Research Cooperation Project, ILO,
Unicef, The World Bank Group, Geneva, 2002, s. 6.

82
yüksek s cakl k gibi kötü ko ullarda çal t r lmas , k sa dönemde fiziksel
geli imlerini do/rudan olumsuz etkilemektedir. Bu gibi i ler, çocuklar n güç ve
duyma kayb na u/ramalar na neden olmaktad r. Ayr ca, çocuklar n çal t r lmas ,
okula devam etmelerini olanaks z k ld / ndan, zihinsel geli imleri de zarar
görmektedir. Bunlar n yan s ra çocuklar n, uzun çal ma saatleri boyunca, fiziksel,
psikolojik ve cinsel istismara aç k bir biçimde ev i lerinde çal t r lmalar , psikolojik
ve sosyal geli imlerine, fiziksel geli imlerinden daha fazla zarar vermektedir.305

Çal t r lan çocuklar n normal büyüme ve geli imlerinin yan s ra çal man n
getirdi/i ek enerji gereksinimleri vard r. Bu durumda, çal t r lan çocuklar n, ayn
ekonomik ve sosyal ko ullardaki çal t r lmayan çocuklardan daha fazla besin
gereksinimi bulunmaktad r. Bu gereksinim kar lanmad / ndan, büyüme ve geli me
geri kalmaktad r. Fiziksel ihmal olarak adland r lan bu duruma ço/unlukla fiziksel
istismar da e lik etmektedir. Fiziksel istismar, i in do/as ndan veya çocuktan
sorumlu olan ki inin çocu/a kar giri ti/i kötü davran lardan, çocu/un sa/l / n n
zarar görmesidir. Fiziksel istismar sonucunda, çocu/un vücudunda morar kl k, i lik
ve yaralar, kemik ve eklem yaralanmalar , yan klar, kafa travmalar , zehirlenmeler ve
hatta nedeni belli olmayan ölümler gerçekle mektedir. Bu fiziksel zararlar,
çal t r lman n çocuklar n sa/l / üzerinde yapt / en gözle görülebilir etkilerdir.
yeri düzenlemelerinin yeti kinlere göre yap lmas nedeniyle çocuklar n i kazas na
u/rama riski yeti kinlerden daha fazlad r.306

Çal t r lan çocuklar n, çal ma ko ullar n n k sa dönemde sa/l klar üzerindeki

en olumsuz etki, fiziksel yaralanmalard r. Bu yaralanmalar, baz durumlarda
çocuklar n i ten geri kalmas yla i günü kay plar na neden olurken, baz durumlarda
çocuklar i gücü piyasas n n tamamen d nda kalmaktad rlar. Çocuklar n
çal t r lmalar sa/l klar için hem k sa hem de uzun dönemde olumsuz etkiler
ta makla birlikte, k sa dönemde özellikle kar la lan i kazalar ndan dolay , i gücü

305
M. R. Sreenath, Lalitha Sreenath, “Child Labour: Implications on Children and Recent
Government Initiatives”, Towards a New Culture of Learning, (Compendium of Research
Papers). T.A. Pai Management Institute, Karnataka, 2005, s. 98.
306
Ça/da , s. 22-24.

83
piyasas ndan d lanma meydana gelebilmektedir. Böyle bir durumda yoksulluklar na
bir çözüm bulmak için çocuklar n çal t ran aileler, çocuklar nda meydana gelen
rahats zl / giderebilmek için sa/l k harcamalar yapmak zorunda kalmaktad rlar. Bu
noktada, çocuklar n çal t r lmas n n k sa dönemde aile gelirini azalt c etkisi
görülmektedir.

Bununla birlikte, yap sal uyum programlar çerçevesinde devlet taraf ndan
sa/lanmas zorunlu olan sa/l k hizmetlerinin özelle tirilmesi, nüfusun sa/l k
hizmetleri için al nan çe itli ücretleri ödeme gücü olmayan kesimlerini k smen
d lamaktad r.307 Böylelikle, aileler çocuklar n çal t rmakla elde ettikleri gelirden
çok daha fazla sa/l k harcamas yapmak zorunda kalmakta, i verenler ise i günü ve
dolay s yla üretim kayb na u/ramakta ve ekonomik büyüme de olumsuz
etkilenmektedir. Bu süreçten en kötü etkilenenlerin ise, çal t r lan çocuklar oldu/u
aç kt r.

D. stihdam

Küreselle me süreci yeni ticari olanaklar sunmakta ve ekonomik performans

artt rmaktad r. Ancak, i gücü piyasas nda ciddi uyum sa/lama maliyetlerini de
do/urmaktad r. letmeler giderek artan uluslararas rekabet bask lar na uyum
sa/lamaya yöneldi/inden i güvencesi kayg s daha da artmaktad r. Bu anlamda,
küreselle menin i gücü piyasas nda istikrars zl /a yol açt / savunulmaktad r. Bu
istikrars zl k, salt ithal ürün rekabetinin yan nda i gücünden tasarruf sa/layan
tekniklerden ve d ülkelere yönelen do/rudan yat r mlardan da ileri gelmektedir.
gücü talebinin giderek esnekle mesi ak c l / genellikle s n rl , mesleki güvenceden
yoksun ve e/retilik tehlikesi ile kar kar ya kalan nitelik düzeyi yetersiz çal anlar
etkilemektedir.308

307
Sapancal , Avrupa, s. 189.
308
Z. Erdut, Küreselle me, s. 25.

84
 Yap sal uyum programlar çerçevesinde geli mekte olan ülkelere sal k verilen
ihracata sayal büyüme stratejilerinin de istihdam artt r c bir etki yaratmad /
görülmektedir.309 Büyüme sa/lanmas na ra/men istihdam n artmamas , geli mekte
olan ülkelerin istihdam yaratmayan büyüme olarak isimlendirilen bir sorunu olarak
ortaya ç km t r. Çevre ülkelerde istihdam artt r lmadan, daha yüksek düzeyde üretim
yap lmas , daha az i çinin daha uzun çal ma sürelerinde çal t r larak kendilerine
daha az ücret ödenmesiyle sa/lanm t r.310

1980 sonras nda çevre ülkelerde gözlenen ticaret serbestisi, sermayenin

önündeki engellerin kald r lmas , kurals zla t rma, özelle tirme gibi politikalar ve
ihracata dayal büyüme stratejileri çevre ekonomilerini standart teknolojiler ve ucuz
i gücü ile üretimde uzmanla maya itmi tir. Dü ük yat r m oranlar ve dü ük
teknolojili sektörlerin istihdam paylar n artt rmalar , ülke ekonomisinin neyi ucuza
üretebiliyorsa onu üretmeye devam etti/ini göstermektedir. Bu durum, ileri teknoloji
ve nitelikli emek gerektiren sektörlerde sürekli ticaret aç / verilmesine yol
açmaktad r. Bunun yan nda, dü ük teknolojili ve ucuz i gücü temelli ürünlerin
ihracat paylar artmaklar birlikte, ihraç edilen ürünlerdeki üretkenlik düzeylerinin
sanayi ortalamas n n alt nda kald / görülmektedir. Çevre ülkelerin emek yo/un
sektörlerdeki rekabeti i gücü verimlili/i ile üretim art sa/lanmas na dayand / ndan
i gücü maliyetlerinin devaml bask alt nda tutulmas n gerektirmektedir. Sonuç
olarak, ekonomik büyüme i çilerin gönencine bir katk sa/lamad / gibi reel al m
gücünü azaltmakta ve yoksullu/u artt rmaktad r.311

Ekonomik büyümenin istihdam sa/layamamas geli mekte olan ülkelerde

endi e yaratmaktad r. Bu durum, Asya’da yak n gelecekte bir istihdam krizinin
ya anmas n n olas oldu/unun belirtildi/i, Asya Kalk nma Bankas raporuna da
yans m t r. Dünyada en h zl büyüyen bölge olan Asya’da i sizlik sorununun
309
Özlem Onaran, “Türkiye’de hracat Yönelimli Büyüme Politikalar n n stihdam Üzerindeki
Etkileri”, ktisadi Kalk nma, Kriz ve stikrar. (Derleyenler: Ahmet H. Köse, Fikret enses, Erinç
Yeldan), leti im Yay nlar , Yay n No: 920, stanbul, 2003, s. 579-581.
310
Ebru Voyvoda, “Emekçi S n flar n Ekonomisi: Üretkenli/e Dayal Büyüme Miti siz Büyüme,
Bölü üm”, Tes- Dergisi. Sa.: 2006-1, Türkiye Enerji, Su ve Gaz çileri Sendikas , Ankara,
2006, s. 44.
311
A.k., s. 44.

85
ortadan kald r lamamas tüm ülkelerin i sizlikle ba edebilme ümitlerini k rmaktad r.
Rapora göre Çin, Hindistan ve Rusya’n n küresel ekonomiyle entegrasyon sürecinin
sonucunda muazzam bir emek sunumu olu tu. Raporun en önemli bulgular ndan biri,
belli bir istihdam art sa/lamak için gereken büyüme h z n n giderek artmas d r. Bu
konuda en çarp c olumsuz geli me Çin’de ya anm t r. Çin ekonomisi yüzde bir
istihdam art sa/lamak için 1980’lerde sadece yüzde üç büyümeye ihtiyaç
duymaktayken, bu rakam 1990’larda yüzde sekize ç km t r. Artan emek sunumunu
emmeye yetecek çapta sermaye yat r m yap lamamas ve otomasyon, ekonomik
büyümenin i sizli/i önleyememesinin nedenleri olarak gösterilmektedir.
Hindistan’daki bir motosiklet fabrikas nda 2004 y l itibariyle 810 i çi 244.000
motosiklet üretirken, bugün sadece 90 i çi bu rakam n üç kat n üretmektedir.312

Tüm bunlarla birlikte, üretim artt r larak ekonomik büyüme sa/lanmas na

ra/men istihdam art sa/lanamamas enformel ekonomik faaliyetlerle de
aç klanabilmektedir. Enformel ekonominin yayg nla mas nda etkili olan faktör ise,
küreselle meyle ba/lant l yap sal uyum politikalar ve ihracata dayal sanayile me
modelidir. Bu modeli benimseyen geli mekte olan ülkeler, uluslararas pazarlarda
sat yapabilmek ve rekabete ayak uydurabilmek için i gücü maliyetlerinin
dü ürülmesi amac yla ta eron üretim ili kilerine yönelmi lerdir. Üretim sürecinin
parçalara ayr larak, i gücünün enformel istihdam ili kileri içinde korumas z olarak
çal t / küçük i letmelere yapt r lmas , büyük i letmelere i gücü maliyetlerini
dolayl yoldan dü ürme imkân vermektedir. Bu çerçevede, eme/i koruyan
düzenlemelerinin maliyeti art ran unsurlar olarak görülmesi, istihdam güvencesi,
gelir güvencesi, sosyal güvenlik, örgütlenme ve toplu pazarl k haklar na ba/l olarak
i gücü piyasas n düzenleyen yasa, kurallar ve politikalarda köklü de/i ikliklere ve
kurals zla t rmaya yol açm t r.313 Böyle bir yap da ekonomik, sosyal ve siyasal

312
Tes- , “Dünyadan”, Tes- Dergisi., Sa.: 2006-2, TES- , Ankara, 2006, s. 29.
313
Gülay Toksöz, “Enformel Sektör, Enformel stihdam: Ortaya Ç k ve Yayg nla ma Nedenleri”,
Tes- Dergisi. Sa.: 2006-2, Tes- , Ankara, 2006, s. 44.

86
bak mdan toplumun en zay f kesimlerinde yer alan kimseler, i sizler, göçmenler,
mevsimlik çal anlar, ö/renciler ve çocuklar çal t r lmaktad r.314

Yeti kinlerin ücret düzeylerini azalt p, i sizlik oranlar n artt ran çocuklar n
çal t r lmas , i gücü piyasas nda yeti kin istihdam n n azalmas na neden olmaktad r.
Bundan dolay , çocuklar n çal t r lmalar n n yeti kin i çilerin çal ma ko ullar n
olumsuz etkiledi/i söylenebilir. Günümüzde özellikle geli mekte olan ülkelerde
çocuklar n çal t r lmas , e/itimsiz ve kalifiye olmayan i gücünü olumsuz
etkilemektedir.315

Böyle bir yap da çocuklar n çal t r lmas n n yeti kin istihdam n olumsuz
etkiledi/i aç k olmakla birlikte bunun özellikle k sa dönemde ekonomik büyüme
üzerindeki etkisinin ne yönde olaca/ n belirlemek oldukça güçtür. Bunun nedeni,
çocuklar n çal t r lmalar n n i gücü piyasas nda istihdam oran n m azaltt / yoksa
formel sektörde çal an yeti kinlerin enformel sektörde çal malar na m neden
oldu/unun net olarak aç klanamamas d r.

E. Gelir Da%(l(m(

Enformel sektörün yayg nla mas , istihdam edilenlerin üretkenliklerinin

azalmas ve yetersiz istihdam politikalar gelir da/ l m n n e it bir ekilde
316
da/ t lmas na engel olmaktad r. Gelir da/ l m ndaki adaletsizlik ise, fiziki sermaye
yat r mlar n ve en önemlisi insana yap lan yat r mlar n belirli gruplarda toplanarak,
toplumun geneline yay lmas na engel oldu/undan, ekonomik büyümeye olumsuz etki
etmektedir.317 Bu durumda çocuklar n çal t r lmas da yeti kinlerin i gücü

314
Recep Kapar, “Geli mi Ülkelerde Enformel stihdam n Boyutlar ”, Tes- Dergisi. Sa.: 2006-2,
Tes- , Ankara, 2006, s. 51.
315
Anker, Economics, s. 263.
316
Temiz, Sosyal, s. 125.
317
Rafael Gomez, David K. Foot, “Age Structure, Income Distribution and Economic Growth”,
Canadian Public Policy. Vol.: XXIX, Special Issue: Linkages Between Economic Growth and
Inequality, Institute for Research on Public Policy, Montreal, 2003, s. 144-145.

87
piyasas ndan d lanmalar na neden olaca/ ndan dolay , gelir e itsizli/ini
artt rmaktad r.318

Bir ülkenin ekonomik aç dan geli mesi, bu ülkede yarat lan gelirin adil bir
ekilde payla ld / anlam na gelmedi/inden,319 hem geli mi hem de geli mekte
olan ülkelerde farkl oranlarda bulunan gelir e itsizli/i çocuklar n çal t r lmas na
neden olmaktad r. Hem geli mi hem de geli mekte olan ülkelerde gelirden
geçinmek için yeteri kadar pay alan aileler d ndaki aileler çocuklar n
çal t rmaktad rlar.320

Gelir da/ l m n n ekonomik büyüme üzerindeki etkisine ili kin günümüzde

farkl görü ler bulunmaktad r. Bir yandan, bu e itsizli/in, gelirin büyük
ço/unlu/unun toplumdaki belli bir kesimin elinde toplanmas ve toplumun geri
kalan için yat r m yap lmamas na neden olaca/ ndan ekonomik büyümeyi olumsuz
etkileyece/i belirtilmektedir. Di/er yandan ise, k sa dönemde gelir e itsizli/inin
ekonomik büyüme aç s ndan yararl oldu/unu savunan görü ler bulunmaktad r. Bu
görü e göre, özellikle az geli mi ülkelerde fiziki yat r mlar n yetersiz olmas ve
sermaye birikimi için tasarruf yap lma gereklili/inden dolay gelirin toplumun belirli
bir kesiminde toplanmas di/er bir ifade ile gelir e itsizli/i ekonomik büyümeyi
artt racakt r.321

Ancak, ekonomik büyüme sa/lanmas için gelirin topluma adil bir ekilde
da/ t lmay , toplumdaki vars l ve yoksul ayr m n keskinle tirecek ve yoksullu/un
artmas na neden olacakt r. Üretim faktörlerinin mülkiyet da/ l m n n e itsiz oldu/u
durumlarda sa/lanacak büyümede bu e itsizliklerin yoksullu/u artt r c etkisi devam
edebilir. Nitekim, Do/u ve Güneydo/u Asya ülkelerinde gerçekle tirilen h zl
büyüme yoksullu/un azalt lmas nda etkili olurken, Latin Amerika ülkelerinde
gerçekle tirilen büyümenin bu konuda benzer bir etki yaratmam olmas , Do/u ve

318
OECD, Child, s. 29.
319
Meryem Koray, Sosyal Politika. Ezgi Kitabevi, Bursa, 2000, s. 183.
320
Rogers, Swinnerton, s. 26.
321
Garbis Iradian, Inequality, Poverty, and Growth: Cross-Country Evidence, IMF Workin Paper,
No: 05/28, International Monetary Fund, Washington, 2005, s. 5-6.

88
Güneydo/u ülkelerinin Latin Amerika ülkelerine göre daha e itlikçi bir gelir da/ l m
yap s na sahip olmalar yla aç klanmaktad r.322

Görüldü/ü gibi özellikle geli mekte olan ülkelerde gelir da/ l m n n adil
olmayan da/ l n n sonucunda yoksullukla kar kar ya kal nmaktad r. Yine bu
ülkelerde yoksullu/un giderilmesi için k sa dönemde verilen ilk tepki ise, çocuklar n
çal t r lmas d r. Ancak, daha önce de belirtildi/i gibi yoksulluktan kurtulabilmek
için çocuklar n çal t r lmas n n tekrar yoksullu/u artt rd / aç kt r.

Çocuklar n çal t r lmas k sa dönem içinde ailelerinin gelirlerine katk

sa/layacakt r. Gelir da/ l m ndan muhtemelen çok az yararlanan ailelerinin gelirine
sa/lanan bu katk sayesinde çocuklar n çal t r lmas n n k sa dönemde gelir
da/ l m n olumlu etkiledi/i söylenebilir. Ancak di/er taraftan, çal t r lan çocuklar n
niteliksiz i gücü sunumuna dahil olmalar niteliksiz yeti kin i gücünün ücretlerinin
dü mesine neden olmaktad r. Bu ise, gelir da/ l m n n daha e itsiz hale gelmesine
neden olmaktad r. Bu nedenle, çocuklar n çal t r lmas n n k sa dönemde gelir
da/ l m üzerindeki net etkisi, çocuklar n i gücü piyasas na dahil edilmesi nedeniyle
niteliksiz yeti kin i gücünün kaybetti/i ücretin boyutuna ba/l d r.323

II. UZUN DÖNEMDE EKONOM K BÜYÜMEYE ETK S

Uzun dönem, istemde ortaya ç kan de/i ikliklere, sunumun ayak

uydurabilmesi için üretim kapasitesinin artt r lmas na yetecek kadar bir süreyi
kapsamaktad r.324 Uzun dönemde ilk etkisi, hanehalk yoksullu/unu artt rmak olan325
çocuklar n çal t r lmas n n nüfus, e/itim, sa/l k, istihdam, gelir da/ l m ve
dolay s yla ekonomik büyüme üzerinde çe itli etkileri bulunmaktad r.

322
Fikret enses, Yoksulluk, s. 321.
323
Galli, s. 9.
324
Pekin, s. 70.
325
Galli, s. 3.

89
 A. Nüfus

çsel büyüme teorisinde belirtildi/i üzere, artan nüfusun niteliklerini artt racak
yat r mlar n yap lmamas , uzun dönemde, Malthus’un nüfus teorisini
do/rulamaktad r. Özellikle yoksul ve ekonomisi tar ma dayanan ülkelerde, e/itim
yat r mlar n n ve teknolojik geli menin yeterli olmamas , nüfus art n n ki i ba na
dü en geliri azaltmas na neden olmaktad r.326 Uzun dönemde, üretime kat lan çal an
say s n artt raca/ ndan nüfus art n n ekonomik büyüme üzerinde olumlu etkisi
olabilece/i dü ünülmekle beraber, özellikle yetersiz e/itim ve sa/l k yat r mlar
nedeniyle niteliksiz i gücünün varl / , nüfus art n n ki i ba na gayri safi yurtiçi
has lay olumsuz etkilemektedir. Gelirin, geliri yaratan ve onlar n bakmakla yükümlü
olduklar insan say s ndan çok daha fazla insan taraf ndan payla m , hem üretim
art olmad / ndan ekonomik büyümeyi olumsuz etkileyecek hem de yoksullu/u
artt racakt r.327 K sacas , uzun dönemde, özellikle geli mekte olan ülkelerde, nüfus
art , e/itim ve sa/l k yat r mlar yla desteklenmedi/i sürece, ekonomik büyümeyi
olumsuz etkileyecektir. Genç nüfusunun yüksek oldu/u bu ülkeler, gençlerini
e/ittiklerinde, ekonomik büyümeyi sa/lay p, geli mi ülkelere yakla acaklard r.328

Nüfus art n n kontrol edilebilmesinin yolu da ekonomik büyümeden

geçmektedir. E/itim ve sa/l k imkanlar geli tirilmeden, h zl nüfus art n n
azalt lmas mümkün olmamaktad r. Ekonomik büyüme ile daha çok e/itim ve sa/l k
imkan na kavu an nüfusun art e/ilimi duracak ve bu sayede temel sebebinin
kontrol edilemeyen h zl nüfus art oldu/u belirtilen329 yoksulluk azalacakt r.330

326
Ertu/rul Delikta , “Malthusgil Yakla mdan Modern Ekonomik Büyümeye”, Ege Akademik Bak
Dergisi. C.: 1, Sa.: 1, Ege Üniversitesi, BF, zmir, 2001, s. 52.
327
Stephan Klasen, Population Growth, Economic Growth and Poverty Reduction in Uganda: Theory
and Evidence, Discussion Paper Series, No: 125, University of Goettingen, Goettingen, 2005, s.
3.
328
Mehmet Karagül, “Be eri Sermayenin Ekonomik Büyümeyle li kisi ve Etkin Kullan m ”, Ak.Ü,
BF Dergisi. C.: 1, Sa.: 5, Antalya, s. 82-83.
329
A. Y lmaz Gündüz, “Türkiye’de Yoksullukla Mücadele Üzerine Bir nceleme”, Elektronik Sosyal
Bilimler Dergisi. C.: 5, Sa.: 16, (www.e-sosder.com), 2006, s. 34-35.
330
Ay e Meral Uzun, “Yoksulluk Olgusu ve Dünya Bankas ”, CÜ, BF Dergisi., C.: 4, Sa.: 2, Sivas,
2003, s. 161-162.

90
 ekil 3: Dünyada Nüfus Art H z (1990-1999)

% 3’den % 2,5 - 3 % 2 - 2,4 %1 – 1,9 % 1’den az Veri

fazla yok

Kaynak: Soubbotina, s. 19.

ekil 4: Ki i Ba na Gayri Safi Yurtiçi Has la Art Oranlar (1990-1999)

% 3’den % 2,5 - 3 % 2 - 2,4 %1 – 1,9 % 1’den az Veri

fazla yok

Kaynak: Soubbotina, s. 19, 24.

91
 Yukar daki iki ekilden de görülece/iz üzere, nüfus art n n ekonomik
büyümeye etkisi geli mekte olan ve geli mi ülkeler aras nda farkl l k
göstermektedir. Geli mi ülkelerin tümünde nüfus art oran dü üktür ve ekonomik
büyüme oran , nüfus art oran ndan yüksektir. Özellikle Afrika ba ta olmak üzere,
geli mekte olan ülkelerde ise, yüksek bir nüfus art ve bu art tan daha dü ük
oranda bir ekonomik büyüme söz konusudur. Bu noktada, h zl nüfus art n n,
sermayenin k t bir kaynak durumunda oldu/u geli mekte olan ülkelerde, ekonomik
büyümeyi olumsuz etkiledi/i söylenebilir.331 Bu sebeple, geli mekte olan ülkelerde
ya am kalitesinin artt r lmas ve s n rl do/al kaynak kullan m n n azalt lmas için
nüfus art n azaltacak politikalar benimsenmelidir.332 Bu yap lmad / takdirde,
nüfus art n n k sa dönemde bile yol açt / açl k ve hastal k gibi olumsuzluklara,
uzun dönemde ortaya ç kacak ucuz i gücü dolay s yla i sizlikte eklenecektir.333 Tüm
bunlar n sonucu olarak, yoksulla an aileler bu durumlar ndan kurtulman n tek yolu
olarak çocuklar n çal t rmak zorunda kalmaktad rlar.

Ekonomik büyüme üzerinde olumsuz etkisi olan334 nüfus art , daha önce
belirtildi/i üzere çocuklar n çal t r lma nedenlerinden biridir. Ancak, çocuklar n
çal t r lmas , k sa dönemde aile gelirine yapaca/ olumlu etki335 d nda, gelece/in
ucuz i gücünün olu turulmas d r. E/itim olanaklar ndan yararlanamayan çal t r lan
çocuklar, kalifiye olamamalar ndan dolay , yeti kinliklerinde ya i siz kalacak ya da
sürekli olarak niteliksiz i lerde çal arak, çal an yoksul s n f na dahil olacaklard r.

Sonuç itibari ile nüfus art , ailelerin yoksulluklar ndan kurtulabilmeleri için
çocuklar n çal t rmalar n beraberinde getirmekte; ancak k sa dönemde aile gelirini
olumlu etkisi olan çocuk çal t r lmas uzun dönemde ailenin yoksullu/una neden
olmaktad r. Ya lanan ebeveynlerin i gücü piyasalar nda yer bulamamalar n n
yan nda çocukluklar nda çal m olan yeti kinler de örgün ve mesleki e/itim
331
Bocuto/lu, Berber, Çelik, s. 374.
332
Sarah W. Sugarman, Population Growth and Developing Countries: Limiting Population Growth
Through Social Policy, Reed College, Oregon, 2002, http://www.reed.edu/~sugarmas/population
Growth.pdf, (13.06.2006).
333
Kothare, s. 3.
334
Klasen, s. 10.
335
Galli, s. 2.

92
alamad klar ndan ço/unlukla çok az bir ücret kar l / nda i bulabilmekte,
dolay s yla ailenin yoksullu/u artmaktad r. Bu durumdaki ki ilerin de
yoksulluklar ndan dolay çocuklar n ayn kendi çocukluklar nda oldu/u gibi
çal t rmalar muhtemeldir. Böylelikle, ku aklar aras geçi yaln zca çocuk
çal t r lmas nda de/il ayn zamanda yoksullukta da görülmektedir. Nitekim,
yoksulluktan kurtulabilmek için çocuklar n çal t r lmalar n n sonucu yine yoksul
kalmakt r. Tüm bunlardan dolay , çocukluklar nda çal t r lm olan niteliksiz i gücü
sebebiyle, üretim art s n rl bir ekilde gerçekle ecek ve ekonomik büyüme
azalacakt r.

Nüfus art n n uzun dönemde ekonomik büyüme üzerinde olumlu etki

yapmas nda teknik yeniliklerin ve ölçek ekonomisinin büyük önemi vard r.
Teknolojik yeniliklerle sa/lanan verim art , nüfus art n n piyasa hacmini
geni letmesi ile birle ince ekonomik büyüme sa/lanacakt r. Bu noktada piyasan n
hacimsel geni lemesinin uzmanl / artt raca/ ve bu sayede ulusal ölçekte ç kt n n
artaca/ kabul edilmektedir. Bununla birlikte, nüfus art ancak iyi planlad / sürece
ve kurumsal ve siyasi de/i ikliklerle birlikte, geli mekte olan ülkelere katk
sa/layabilir. Yoksulluk ve daha da kötüsü açl / n söz konusu oldu/u geli mekte olan
ülkelerde, bunun nedenlerinden birinin nüfus art oldu/u belirtilmekle birlikte,
yetersiz devlet politikalar n n, yoksulluk ve açl / n ortaya ç kmas nda, nüfus
art ndan daha fazla etkisi bulunmaktad r.336

B. E%itim

E/itim ve çocuklar n çal t r lmas birbirine ba/l d r.337 Temel e/itim

al nmaks z n, yüksek beceri gerektiren meslekleri edinmek oldukça güçtür. Bununla
birlikte, bu tür meslekler edinebilmek için temel e/itimde geçen y l say s tek ba na
yeterli de/ildir. Belki bundan daha da önemlisi al nan e/itimin kalitesidir.

336
Emmanuel Anoruo, Habtu Braha, “The Impact of Population Growth on Botswana's Economic
Growth”, Journal of Sustainable Development in Africa. Vol: 5, No: 2, North Carolina, 2003, s.
120-121.
337
Madhura Swaminathan, Economic Growth and the Persistence of Child Labor: Evidence from an
Indian City, World Development. Vol. 26, No. 8, Great Britain, 1998, s. 1513.

93
Çocuklar n e/itim almalar yerine çal t r lmalar , ailelere geçici bir rahatl k
sa/lamakla beraber, uzun dönemde niteliksizlikten dolay aileye sa/lanan katk
giderek azalacakt r.338

Daha öncede belirtildi/i gibi ebeveynlerin e/itim durumlar , çocuklar n

çal t r lmalar nda önemli rol oynamaktad r. E/itimli ebeveynlerin yüksek gelir elde
ettikleri i lerde çal abilmeleri nedeniyle çocuklar n çal t rmaya gerek
görmemektedirler. Ancak, bunun tersi söz konusu oldu/unda, çocukluklar nda e/itim
almam olan yeti kinlerin, çal t klar i lerin onlara geçimleri için yeterli gelir
sa/lamamas nedeniyle çocuklar n çal t r lmalar gündeme gelmektedir. Bu durum
ise, yeti kinlerin kar la t klar durumla, gelecekte çocuklar n n kar la mas
sonucunu do/urmaktad r. Aile gelirine katk sa/lamak için çal t r lan çocuklar,
e/itimlerine devam edemediklerinden dolay , uzun dönemde nitelikli i gücüne dahil
olamayacaklar ve ald klar dü ük ücret dolay s yla yoksullukla kar kar ya
kalacaklard r. Böylelikle, çocuklar n çal t r lmas uzun dönemde e/itimsizlik ve
yoksullu/a neden olmakta ve sonuçta çocuklar n çal t r lmas sürmektedir.339 Bu
nedenle, ebeveynlerin e/itimli olmas n n, çocuklar n çal t r lmas n n ortadan
kald r lmas nda önemli bir etken olaca/ 340 beklenmekle birlikte, çocuklar n
çal t r lmas gibi ebeveynlerin e/itimsizli/inin temelinde de yoksulluk yatmaktad r.

Uzun dönemli analizde, e/itimin bireyin gelece/e yapt / bir yat r m oldu/u
göz önüne al nmal d r. Bu yönüyle, di/er yat r m türlerinin oldu/u gibi e/itimin de
maliyeti ve getirisi söz konusudur. Bu yat r mdan beklenen getiri, daha yüksek gelir
sahibi olmak, daha iyi ko ullarda çal mak ve ya amakt r. E/itim yat r m n n
maliyeti ise, (i) okul harc ve e/itim malzemelerine yap lan harcamalar gibi do/rudan
maliyetler ve (ii) i gücü piyasas nda çal mak yerine e/itim al nmas nedeniyle
kaybedildi/i öngörülen gelirle ilgili f rsat maliyetidir. Al nan e/itim süresinin art
ve bunun yan nda e/itim kalitesi, e/itim sonras çal ma ya am nda bu iki

338
A.k., s. 1526-1527.
339
Uma. S. Kambhampati, Raji Rajan, “Economic Growth: A Panacea for Child Labour?” World
Development. Vol.: 34, Issue: 3, Great Britain, 2006, s. 436.
340
Galli, s. 6.

94
maliyetinde üstünde gelir elde edilmesini beraberinde getirmektedir. 341 Bu noktada,
çocuklar n e/itilmek yerine çal t r lmalar n n temelinde uzun dönemde bertaraf
edilebilecek e/itim maliyetinden ziyade yoksullu/un yatt / görülmektedir.

E/itimin ekonomik büyüme üzerinde do/rudan ve dolayl etkileri

bulunmaktad r. E/itim, ilk olarak i gücünün niteli/ini artt rarak, hanehalk gelirinin
yükselmesini sa/lamaktad r. çiler aras nda e/itim düzeyi artt kça al nan ücrette
artmaktad r. Bu do/rudan etkinin yan s ra hanehalk nda annenin e/itimi de
geli mekte olan ülkelerde çocuklar n sa/l / n olumlu etkileyerek, ekonomik
büyümeyi dolayl yoldan artt rmaktad r. Daha sa/l kl çocuklar n, di/erlerine nazaran
okul ya amlar nda daha fazla ba ar elde etmeleri ve sonuçta nitelikli i gücüne
kat lmalar olas d r. Bunun yan s ra e/itimli ebeveynlerin aile planlamas ile ilgili
mant kl karar alma e/ilimleri daha yüksek oldu/undan, toplumdaki geni aileler
azalacakt r. Az çocuklu aileler, her bir çocu/un e/itimi ile daha fazla
ilgilenebileceklerinden, çocu/un okuldaki verimlili/i de artm ve bu sayede
çocu/un gelecekte nitelikli i gücü olarak çal t r lmas mümkün olacakt r. Tüm
bunlar da ekonomik büyümeyi do/rudan veya dolayl yoldan artt rmaktad r. 342

Temel e/itimden yoksun olunmas , piyasalardaki ve daha karma k hale gelen

ihracattaki de/i ime uyum sa/lanmas n güçle tirmektedir. Küreselle me sürecinde
ülke ekonomilerinin bütünle ti/i, piyasalar n kurals zla t / , i gücü göçünün artt /
ve teknolojik de/i imlerin bunlara e lik etti/i bir yap da, e/itim tüm bu
de/i imlerden olumsuz etkilenilmesini olanakl k lmaktad r. Dolay s yla,
e/itimsizlik, tüm bu de/i iklikler kar s nda ki isel gelirin azalmas na yol açacakt r.
Böylelikle ekonomik büyüme de artt r lamayacakt r.343

341
Biçerli, s. 232-234.
342
Brian G. Dahlin, The Impact of Education on Economic Growth: Theory, Findings, and Policy
Implications, Duke University, Durham, 2002, http://www.duke.edu/~bgd3/bgd0202.pdf,
(16.06.2006), s. 4-6.
343
Don Adams, Education in Developing Asia (Vol.: 1). The University of Hong Kong, Hong Kong,
2002, s. 21-22.

95
 Sonuç itibari ile e/itim ve ekonomik büyüme aras nda uzun dönemde pozitif
bir ili ki bulunmaktad r. E/itim yat r mlar , ekonomik büyümenin en önemli unsuru
olan insan n niteli/ini artt rd / ndan, uzun dönemde ekonomik büyümeyi de olumlu
etkilemektedir.344 Ancak, çocuklar n çal t r lmas n n, gelecekte nitelikli i gücü
içinde yer almalar n sa/layacak olan e/itimden yoksun b rakmas , yeti kinliklerinde
de dü ük ücretli i lerde çal p yoksullukla kar kar ya kal nmas na neden
olmaktad r. E/itimsizlik, çocuklar n gelecekte yüksek ücretli i lerde çal malar n
engellemektedir.345 Böylelikle, çocuklar n çal t r lmas dolay s yla ekonomik
büyümeyi sa/layacak üretimi gerçekle tirecek nitelikli i gücünün yeti mesi
engellenmektedir. E/itim yat r mlar , herkesin adil bir biçimde yararland / hale
gelmedikçe, sadece elit bir kesime yarar sa/layacak ve ekonomik büyüme
sa/lanamamas n n yan nda sosyal kutupla may da artt racakt r. Oysaki, e/itimle
hedeflenen çocuklar n çal t r lmas n n ortadan kald r larak, bütünle en bir sosyal
yap da, nitelikli i gücü ile ekonomik büyümeye ula makt r.346

C. Sa%l(k

Çal anlar n kar la t klar hastal klar içinde en çok yayg n olan meslek
hastal klar d r. Bu hastal klar, ya lar ndan dolay çocuklar yeti kinlere nazaran daha
kötü etkilemektedir. Meslek hastal klar çal t r lan çocuklar aras nda da oldukça
yayg nd r. Ya , ruhsal gerilim, i yeri, çal ma süresi, i yo/unlu/u, i in biçimi ve
beslenme al kanl klar çocuklar n meslek hastal klar yla kar la malar na neden olan
faktörler olarak s ralanmaktad r. Ast m gibi solunum rahats zl klar da özellikle
tehlikeli i lerde çal t r lan çocuklar aras nda göze çarpmaktad r.347

344
Babatunde, Adefabi, s. 18.
345
Mojibur Rahman Doftori, Educat on And Child Labour in Developing Countries: A Study on the
Role of Non-Governmental Organisations in Bangladesh and Nepal, (Doctoral Dissertation),
Department of Social Policy, University of Helsinki, Helsinki, 2004, s. 73.
346
Mark Gradstein, Moshe Justman, Education, Social Cohesion and Economic Growth, Discussion
Paper, No: 99-16, Monaster Center for Economic Research, Ben-Gurion University of the Negev,
Beer Sheva, 1999, s. 17.
347
M. R. Sreenath, L. Sreenath, s. 99.

96
 Belirtildi/i üzere, çocuklar n çal t r lmalar , sa/l klar n olumsuz
etkiledi/inden, ülkelerin uzun dönem ekonomik büyüme performanslar da olumsuz
etkilenmektedir. Çocuklar n tehlikeli i lerde ve hijyenik olmayan ko ullarda
çal t r lmalar , uzun dönemde sa/l klar n ve yeti kin i gücü olarak verimliliklerini
olumsuz etkileyecek olan k s tl e/itim almalar , uzun dönemde ekonomik
büyümenin sa/lanamamas n beraberinde getirmektedir. Bu nedenle, özellikle
tehlikeli i lerde çocuk çal t r lmas n n ortadan kald r lmas ile sa/l /a yap lan kamu
harcamalar ve e/itim programlar , sadece çocuklar n sa/l klar na olumlu etki
etmekle kalmayacak, ayn zamanda çocuklar n sa/l kl hale gelmesi ve i gücü
verimlili/inin artt r lmas yoluyla uzun dönemde ekonomik büyümeyi de
sa/layacakt r.348

Uluslararas bir sorun oldu/u geni çapta kabul gören çocuklar n

çal t r lmas n n, çocuklar n sa/l klar üzerinde olumsuz etkileri bulundu/u aç kt r.
Önemli olan özellikle en kötü biçimlerde çocuklar n çal t r lmas n n, onlar n
geli imlerini iddetli bir biçimde kesintiye u/ratt / n n anla lmas d r. Bu nedenle
çocuklar n çal t r lmas n n ortadan kald r lma gereklili/i, çocuklar n sa/l / na olan
etkisinden ba/ ms zd r. Bir di/er ifade ile sa/l k aç s ndan olumsuz sonuçlar olmasa
bile çocuklar n çal t r lmas kabul edilebilir bir tutum de/ildir.349 182 say l UÇÖ
Sözle mesinde de belirtilen çocuklar n çal t r lmas n n ortadan kald r lmas na
öncelik verilmesi hedefi, ekonomik olmaktan ziyade insani bir hedeftir. Çocuklar n
çal t r lmas n n ortadan kald r lmas n n sa/layaca/ ekonomik kazançlar, çocuklar n
sa/l / nda meydana gelen geli imle ortaya ç kmaktad r.350

Çal ma ko ullar n n, çal t r lan çocuklar n bedenlerinde de/i me ya da

sapmalara yol açarak, çocuklar n normal büyüme ve geli imlerini olumsuz yönde
etkilemesi, çocuklar n çal t r lmalar n n ortadan kald r lmas için yeterli bir
nedendir. Bununla birlikte, çocuklar ruhsal geli imlerinde ortaya ç kan

348
Galli, s. 9.
349
Anaclaudia Gastal Fasa, Health Benefits of Eliminating Child Labour, ILO/IPEC Working Paper,
International Labour Office, Geneva, 2003, s. 36, 46.
350
ILO, Investing in Every Child: An Economic Study of the Costs and Benefits of Eliminating
Child Labour. International Labour Office, Geneva, 2003, s. 13.

97
olumsuzluklar, fiziksel olumsuzluklardan daha önemsiz de/ildir; ancak fiziksel
geli imde ortaya ç kan sapmalar n tespiti daha kolay oldu/undan, öncelikle dikkate
al nmaktad r. Sonuç itibari ile küçük ya larda çal ma ya am na sokulan çocuklar,
geli imlerini tam anlam yla tamamlayamazlar. Ku kusuz çal t r lma, çocuklar n
fiziki geli imlerinin yan s ra ruhsal geli imleri de olumsuz etkilemekte ve gelece/in
yeti kin i gücü hasar görmektedir.351

Bu noktada, küçük ya taki çocuklar n geli iminin önemli bir rol oynad / ve
yoksullu/un olumsuz etkiledi/i, insani geli iminin ku aklar aras süren bir süreç
oldu/u unutulmamal d r. Bu geli ime engel olunmas , uzun dönem ekonomik
büyüme üzerinde önemli rol oynamakta ve büyümeyi azaltmaktad r. Bu geli ime
engel olan unsurlar aras nda, küçük ya taki çocuklar n ya amlar boyunca sa/l k,
e/itim ve gelirlerini artt racak olan beslenme ve sa/l k durumlar da yer almaktad r.
Sa/l k ve beslenmenin yeti kin gelirine e/itim vas tas yla dolayl etkisi, sa/l / n
yeti kin verimlili/ine do/rudan etkisinden daha yüksektir. Öte yandan çocuklar n
beslenmelerinin ve sa/l klar n n geli imi, yeti kinliklerinde de sa/l klar n n, ya am
kalitelerinin ve ortalama ya am beklentilerinin artmas n sa/lar. Küçük ya lardaki
çocuklar n sa/l klar n n iyi olmas , uzun dönemde sa/l / n ekonomik büyüme
üzerindeki olumlu etkisini göstermektedir. Her bak mdan sa/l kl olunmas ,
ekonomik büyümeye katk sa/lamaktad r.352 Böylelikle çocuklar n çal t r lmas n n
ortadan kald r lmas yla ekonomik büyümeye ula lmas mümkün olmakta ekonomik
büyüme sa/lanmas da çocuklar n çal t r lma oranlar n dü ürmektedir. Aile
gelirindeki art ve sa/l kl olma durumunu da içeren ya am standartlar n n
yükseli inin çocuklara atfedilen ekonomik de/eri azaltmas sayesinde çocuklar n
çal t r lmas da ortadan kalkm olacakt r. Bir di/er ifade ile ula lan ekonomik
büyüme, çocuklar n çal t r lmas n ortadan kald racak en önemli faktördür.353
Çocuklar n çal t r lmalar n n ortadan kald r lmas n n uzun dönemde ekonomik
351
Duyar, Özener, s. 189-194.
352
David Mayer, The Intergenerational Impact of Health on Economic Growth, Health Research to
Achieve the Millennium Development Goals Forum, No: 8, Mexico City, 16-20 November 2004,
Global Forum for Health Research, Geneva, 2004, s. 9.
353
Nardos Kebreab Tesfay, Child Labour and Economic Growth, (A Thesis of Master of Arts),
University of Saskatchewan, Department of Economics, Saskatoon, 2003, s. 35.

98
büyümeyi artt rmas ve sa/lanan ekonomik büyümenin de çocuklar n çal t r lma
oranlar n azaltmas iki de/i ken aras ndaki kar l kl ili kiyi göstermektedir. Bu
ili ki a a/ daki ekilde gösterilmektedir.

ekil 5: Ku aklar Aras Geli im ve Gelir li kisi

E/itim
Hanehalk Gönenci:
• Gelir
Çocuk Geli imi • E/itim
• Gelir
• E/itim • Sa/l k
• Sa/l k
Sa/l k

Gelecek Ku ak

Kaynak: Mayer, s. 3.

Yukar daki ekilde aç kland / üzere, çocuklar n geli imleri için yap lacak
harcamalar, uzun dönemde onlar n sa/l kl ve e/itimli birer yeti kin olmalar n
sa/layaca/ ndan, aile gelirlerinde art görülecektir. Sa/l kl yeti kinlerin
üretkenlikleri sayesinde, gelecek ku a/a bir öncekinden daha fazla kaynak
aktar labilmesi de ekonomik büyümeyi gerçekle tirecektir. Bu sayede sa/l /a yap lan
yat r m uzun dönemde kazanç olarak geri dönmekte ve bir sonraki ku ak için daha
fazla yat r m yap lmas imkan n do/urmaktad r.354

D. stihdam

Üretim sürecinde enformel sektörün 1980’lerde ba layan büyüme e/iliminin

günümüze de/in devam etmesi ve küresel ölçekte tar m d aktif i gücünün tahmini
olarak dörtte birinin geçimini enformel nitelikteki i lerden sa/lar duruma gelmi

354
Mayer, s. 3.

99
olmas günümüzde istihdam n yap s n göstermektedir. Enformel ekonomik
faaliyetlerin yoksullar n geçinmek için yöneldikleri geleneksel i lere
indirgenemeyece/inden dolay , formel ve enformel ekonomi bir kar tl k içinde
de/il, tam tersine bir eklemlenme ve ba/ ml l k ili kisi içinde de/erlendirilmekte ve
enformel ekonomi kapitalist üretim ili kilerinin özgül bir formu olarak
tan mlanmaktad r. K sacas , enformel ekonomi az geli mi likten kaynaklanan geçici
bir bozukluk ve bir sapma de/il, kapitalizminin yeniden yap lanmas n n do/urdu/u
özgül bir üretim ili kileri biçimidir.Bu nedenle, formel ekonomiyle enformel
ekonomiyi birbiriyle kar tl k içinde de/il, birbirini tamamlayarak ve besleyerek
paralel geli im seyri izleyen bir bütünlük çerçevesinde de/erlendirilmektedir.
Enformel ekonomi içinde sadece geleneksel say labilecek pazarc l k, seyyar sat c l k
vb. faaliyet alanlar nda de/il, ayn zamanda iç pazara ve ihracata dönük üretimde
bulunan tekstil ve konfeksiyon gibi sektörler de çal anlar da içermektedir.355

Ulus devletlerin do/rudan yabanc yat r mlar çekmek amac yla ba vurduklar
finansal serbestle me, kurals zla t rma ve serbest bölgelerdeki uygulamalar , kendi
ekonomilerinin ve giderek i gücü piyasalar n n enformelle me süreci içine
girmesiyle sonuçlanmaktad r. Bu sürecin sonucu, enformel ekonominin geni lemesi
de/il, enformelle me yönünde formel/enformel ayr m n n ortadan kalkmas d r. Bu
nedenle, formel ve enformel aras ndaki ayr m istihdam biçimlerinin tart lmas için
yararl olsa bile, bu tart ma esasen yapay hale gelmektedir.356

Yap sal uyum programlar n uygulamaya koyan hükümetlerin ve kurumlar n

enformel ekonomiye kar tutumlar da de/i mi tir. Ba lang çta enformel sektörün
geni lemesini s n rland rma iste/i, yerini belirli bir ho görüye, hatta destekleme
iste/ine b rakm t r. Küresel olarak yoksullukla mücadele etmek ve enformel
sektördeki ekonomik ko ullar ve çal ma ko ullar n formel sektöre yak nla t rmak
için enformel sektörde verimlilik ve gelirleri art rma gere/i üzerinde dü ünce birli/i
sa/lanm görünmektedir. Buna göre, geli mekte olan ülkelerde enformel ekonomi

355
Cem Özatalay, “Elman n Öteki Yar s : Enformel Sektör çileri”, Tes- Dergisi. Sa.: 2006-2,
Tes- , Ankara, 2006, s. 59.
356
T. Erdut, Enformelle me, s. 32.

100
büyümeye en az iki yolla do/rudan katk yapacakt r. Birincisi, enformel çal anlar n
üretimleri ve dü ük ücret düzeyleri önemli ihraç endüstrilerinin geli mesine katk da
bulunacakt r. kincisi, enformel i letmelerin üretimi ekonomik büyümeye katk
yapacakt r. Enformel ekonomi, dolayl olarak, formel ekonomide istihdam edilenleri
de kapsayacak biçimde, i gücünün toplumsal yeniden üretiminde ya amsal bir i lev
üstlenmektedir. Enformel i letmelerin ve çal anlar n çok dü ük gelir paylar mal ve
hizmet fiyatlar n dü ürecektir. Böylece, enformel ekonomi hem toplumsal yeniden
üretim maliyetini azaltarak çal an yoksullar n ya amlar n sürdürmelerini sa/layan,
hem de formel ekonomideki mal ve hizmetlerin maliyetini azaltan bir rol
oynayacakt r. Böylelikle, i gücü piyasas nda enformelle menin, yeni liberal
politikalar ve küreselle meyle birlikte ulusal ve uluslararas düzeyde gelirin yeniden
da/ t m sürecinin bir parças olarak ortaya ç kt / dü ünülmektedir.357

Bununla birlikte, enformel ekonominin yayg nla mas , bir i verene ba/l olarak
tam süreli çal lan ve yasal güvencelerden yararlan lan standart istihdam ili kisinin
ortadan kalkmas na ve standart istihdam ili kisine göre çok daha yüksek düzeyde
güvencesizlik, belirsizlik, de/i kenlik, korunmadan yoksunluk, ekonomik ve sosyal
k r lganl k, kötü çal ma ko ullar , bedensel ve ruhsal sa/l /a yönelik yüksek riskler
içermesi nedeniyle e/reti istihdam olarak tan mlanan k smi süreli çal ma, geçici
çal ma, belirli süreli çal ma, mevsimlik çal ma ve kendi hesab na çal ma gibi yeni
istihdam biçimlerinin ortaya ç kmas na neden olmu tur. E/retilik, sadece standart
d de/il, standart istihdam biçimlerinde de ortaya ç kabilmektedir. Özellikle i
güvencesi hükümlerinin ço/u ülkede ancak belirli say n n üzerinde i çi çal t ran
i letmeleri kapsamas ve bu nedenle küçük i letmelerde çal anlar n bu yasal
güvenceden yoksun kalmas ve haks z i ten ç karmalara kar korunamamas bunun
tipik örne/idir. 358

Enformel ekonomi ve e/reti istihdam biçimlerinin ortaya ç k gerekçeleri

sermaye ve emek aç s ndan ku kusuz farkl l k ta maktad r. Küresel ekonominin

357
A.k., s. 32-33.
358
Temiz, E/reti, s. 55-57, 59.

101
yo/un rekabet ortam , i letmeleri üretim sürecinde ve i organizasyonunda esnek
olmaya yönlendirmi tir. Esnek üretim ise, güvenceli ve iyi i ler kavram yla çeli en
çok daha yüksek bir i gücü piyasas esnekli/ini de gerekli k lm t r. Çünkü i gücü
piyasas esnekli/inin ekonomik büyümeyi, ekonomik büyümenin de daha fazla i in
ortaya ç kmas n sa/layaca/ dü ünülmektedir. E/reti istihdam n emek aç s ndan en
önemli gerekçesi ku kusuz yoksulluktur. Yoksulluk ve e/reti istihdam esasen
birbirini etkileyen ve birbirini yönlendiren iki olgudur. Dolay s yla, e/reti istihdam
yoksulluk nedeniyle ortaya ç kabildi/i gibi, yoksulluk da e/reti istihdam nedeniyle
gerçekle ebilmektedir. Yoksullu/un küresel ölçekte sürekli art e/reti istihdam
ko ullar n n yayg nla mas nda etkili olmaktad r. Yoksulluk, bireylerin formel i gücü
piyasas na kat l mlar n engelleyen bir unsurdur. Çünkü, yoksullar n e/itim, sa/l k ve
di/er hizmetlerden yararlanma olanaklar n n s n rl olmas ya da hiç olmamas , onlar
enformel sektörlere yönlendirmektedir. Enformel sektörde yarat lan istihdam
olanaklar n n s n rl olmas bu kesim için sadece istihdamda de/il ya am n her
alan nda artan e/retili/e neden olmaktad r.359

Hanehalk n n yoksulla mas , aile üyelerinin ikinci bir i e yönelmelerine ve

daha uzun süre çal malar na neden olmaktad r. Bu durumda çal ma süreleri daha
uzun ve daha yorucu olmaya, i ler artan oranda dü ük ücretli ve e/reti hale
dönü mektedir. Böyle bir yap da çocuklar n çal t r lmas kaç n lmaz hale
gelmektedir. Bu ba/lamda, günümüzde enformel ekonomi h zla artarken, birçok
ailenin ana geçim kayna/ haline dönü tü/ü gözlenmektedir.360

Ailenin gelir durumu çocuklar n çal t r lmas ndaki en önemli nedenlerden

biridir. Bu nedenle, çocuklar n çal t r lma oran art yla ki i ba na dü en gayri safi
yut içi has la oran aras nda negatif bir ili ki bulunmaktad r. Ki i ba na dü en gayri
safi yurt içi has la oran ile birçok de/i kenin ili kisi bulunmakla birlikte burada as l
önemli olan gelir ile çocuklar n çal t r lmas aras daki ili kidir. Bu noktada mali
güçlükler ya ayan hane halklar n n normalde gelecekte elde edilecek olan geliri

359
A.k., s. 63, 66.
360
A.k., s. 72.

102
çocuklar n çal t rmak yoluyla daha önceden elde ederek, bu güçlükleri a maya
çal malar olas d r.361

Ancak, çocuklar n giderek enformelle en i gücü piyasalar nda çok daha rahat
çal t r labilmeleri, uzun dönem ekonomik büyüme ve kalk nman n sa/lanmas nda
büyük önemi olan e/itimlerine engel olmaktad r. Çocuklar n e/itimden al konularak
çal t r ld / ülkelerde yoksullu/un bir ku aktan di/erine geçti/i bir k s r döngü
olu maktad r. Oysaki çocuklar n çal t r lmas n n engellenmesi, e/itim kalitesinin
art ile yeni bir döngü olu turacak, gelir ve ekonomik büyüme artt r larak kalk nma
sa/lanacakt r. Bu noktada, çocuklar n i gücü piyasas n n d na ç kar lmalar yla daha
fazla e/itim almalar ve daha az sa/l k sorunu ile kar la malar sa/lanaca/ ndan,
uzun dönemde yeti kin i çilerin verimlili/inin ve ekonomik büyümenin artmas
olas d r.362

E. Gelir Da%(l(m(

Uzun dönemde, çocuklar n çal t r lmas n n gelir da/ l m üzerindeki etkisi

k sa dönemde ortaya ç kan etkiden daha farkl d r. Çocuklar n çal t r lmas ile
e/itimsizlik ve yüksek do/urganl k oran n n birbirlerini kar l kl olarak besledi/i
uzun dönemde, çocuklar n çal t r lmas kendileri ve ailelerinin gelirini olumsuz
yönde etkileyecektir. Ayn zamanda, e/itimli i gücü sunumu nitelikli i gücüne
ödenen ücret oran n da yüksek tutmaktad r. Bu nedenle, uzun dönemde çocuklar n
çal t r lmas n n gelir e itsizli/ini artt rd / veya en az ndan sürdürdü/ünde üphe
bulunmamaktad r. Gelir e itsizli/i uzun dönem ekonomik büyümeyi olumsuz
etkiledi/inden ülkenin sosyal geli imini de engellemektedir.363

Çocuklar n çal t r lmas n n sona erdirilmesi, i gücü piyasas ndan d lanan

yeti kinlerin tekrar üretime kat l mlar n sa/layaca/ ndan üretim ve dolay s yla

361
OECD, Combating Child Labour: A Review of Policies. Organisation for Economic Co-Operation
and Development, Paris, 2003, s. 45.
362
Anker, Economics, s. 263.
363
Galli, s. 9.

103
ekonomik büyüme artacak, gelir da/ l m ise daha adil bir düzeye ula acakt r.
Çocuklar n çal t r lmas n n önlenmesi ile e/itime yönlendirilmelerinin uzun
dönemde nitelikli i gücü miktar n artt rmas ekonomik büyümeyi sa/layaca/ gibi
çocuklar n çal t r lmas nedeniyle i gücü piyasas ndan d lanan i gücünün tekrar
piyasaya dönmeleri sayesinde yoksulluk da azalacakt r.364

364
Anker, Economics, s. 263.

104
 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM
ÇOCUKLARIN ÇALI TIRILMASI LE MÜCADELE ED LMES

Çocuklar n çal t r lmas ile mücadele edilmesine ili kin çe itli yakla mlar
benimsenmi tir. Sonuçlar bak m ndan birbirine benzeyen, ancak içerik olarak
farkl l klar ta yan bu yakla mlardan evrimsel, ortadan kald rma ile koruma ve
önleme yakla mlar aç klanmal d r. Çocuklar n çal t r lmalar n n gerekçesini
piyasan n zorlamas na dayand ran evrimsel görü e göre, önlenme gerekçelerinin
ortadan kald r lmas na ba/l d r. Uluslararas finans kurumlar , yard m kurulu lar ve
bat ülkeleri taraf ndan benimsenen ortadan kald rma yakla m na göre, çocuklar n
çal t r lmas nedenlerine bak lmaks z n önlenmelidir. Koruma ve önleme
yakla m nda ise, çal t r lan çocuklara rehabilitasyon sa/lanarak kademe kademe
çal ma hayat ndan çekilmelerini, çocuklar n i ya am na sokulmalar n n
engellenmesini ve çocuk çal t r lmas n n en kötü biçimlerinin acilen ortadan
kald r lmas n sal k verilmektedir.365

Çal t r lan çocuklar n küçük ya ta olmas , i süresinin uzun, ödenen ücretlerin

dü ük ve dayanma güçlerini a acak a/ r ko ullara ba/l tutulduklar ndan ço/unun
istismara aç k bir biçimde çal t r lmas , ayr ca yeterli beslenme, bar nma, e/itim ve
sa/l k hizmetlerinden yoksun olmalar , i gücü piyasas ndan çekilmelerini sa/layacak
politikalar belirlenmesini, önlemler al nmas n ve yasalar ç kar lmas n gerekli
k lmaktad r.366 Bu anlamda, çal t r lan çocuklar n korunmas ve çal t r lmalar n n
ortadan kald r lmas için hem ulusal, hem de uluslararas düzeyde standartlar
olu turulmu ve çe itli projeler ba lat lm t r.367

365
Shaukat Ali, “Child Labour: An Economic Issue”, NIPA Jounal. Vol.: 7, No: 1, National Institute
of Public Administration, Karachi, 2002, s. 77.
366
Sapancal , Çocuk, s. 23.
367
Sheena Crawford, The Worst Forms of Child Labour a Guide to Understanding and Using the
New Convention, Department for International Development, London, 2000, http://www.dfid.
gov.uk/pubs/ files/sdd-childlab.pdf, (23.06.2006), s. 4.

105
 I. ULUSAL DÜZEYDE

A. Devlet Müdahalesi

Çocuklar n çal ma ya am nda yer almas n n, ekonomik ve sosyal yönden

oldu/u kadar, sa/l k ve ahlak aç s ndan sak ncalar do/urmas , çocukluk dönemlerini
çal ma ya am d nda geçirmelerinin hedeflenmesi gerekti/ini ortaya koymaktad r.
Ancak aç klanan ekonomik, toplumsal, siyasal ve kültürel gerekçelerin bu hedefe
ula lmas n engellemesi, bu alana devlet müdahalesi ihtiyac n do/urmu tur. Bu
anlamda, devlet küçük ya taki çocuklar n çal t r lmamas ve çal t r lanlar n da
çal ma ya am ndan uzakla t r larak korunmas için i gücü piyasas nda çe itli
düzenlemeler yapmaktad r.368 Bu anlamda, devlet çerçevesini çizdi/i sistem içinde,
çal ma ili kilerinin taraflar aç s ndan uyulmas zorunlu standartlar da
belirlemektedir. Çal maya kabulde en az ya n belirlenmesi, bu ya n üstünde ancak
18 ya n alt nda olan çocuklar n yeralt ve su alt gibi tehlikeli i lerde ve gece
çal t r lmalar n n yasaklanmas , bu yasaklara uyulmamas sonucunda para cezalar
verilmesi gibi düzenlemeler bu noktada örnek olarak verilebilir.369

Çal maya kabulde en az ya n belirlenmesi gibi düzenlemeler de esas nda

çocuklar n çal t r lmas n n i gücü piyasas n olumsuz etkilemesi nedeniyle yeti kin
i gücünün de korunmas da amaçlanmaktad r. Çünkü çocuklar n çal t r lmas i gücü
sunumunu artt rarak ücretleri dü ürdü/ünden, yeti kin i sizli/ini artt rmaktad r. Bu
nedenle, çocuklar n çal t r lmas n n ortadan kald r lmas na yönelik düzenlemeler,
yeti kin i çilerin çal ma ko ullar n iyile tirerek bu etkiyi tersine çevirmektedir.370

Fiziksel ve ruhsal aç dan geli im süreci içinde bulunan çocuklar n yeti kinlere
göre her yönden güçsüz olmalar ve bu süreci en iyi ekilde tamamlamalar n n ne
kadar iyi korunduklar na ba/l d r. Bir ba ka deyi le, özel bir koruma sa/lanmal d r.

368
Ercan Güven, Ufuk Ayd n, Bireysel Hukuku. Nisan Kitabevi, Eski ehir, 2004, s. 215.
369
Ahmet Makal, Osmanl mparatorlu/u’nda Çal ma li kileri. mge Kitabevi, Ankara, 1997, s. 97-
99.
370
Anker, Child, 31-32.

106
Bu ba/lamda, çal ma ya am na ili kin çe itli koruyucu hükümler konulmas yla,
ulusal düzeydeki ilk sosyal politika düzenlemeleri aras nda çocuklar n korunmas na
yönelik olanlar da yer alm t r.371

Çocuklar n korunmas n n en temel biçimi, yasal düzenlemelerin yap lmas d r.

Bu düzenlemeler esasen çal t r lmalar na yasak getirilmesi ile somutla maktad r.372

Çal t r lan çocuklar n korunmas na yönelik, ulusal düzeydeki ilk sosyal

politika önlemi, ngiltere’de 1788 y l nda ç kar lan ve baca temizleme i lerinde
çal t r lan çocuklar n çal ma artlar n n düzeltilmesi ile ilgili Baca Temizleme
Yasas ’d r. Yasa, çocuklar n çal t r lmas na ili kin ilk devlet müdahalesi olarak
kabul edilmektedir.373 Bu yasay 1802 tarihinde Robert Owen’ n374 çabalar
sayesinde ç kar lan Ç raklar n Bedensel ve Moral Sa/l klar Hakk nda Yasa
izlemi tir. Yaln zca dokuma ve iplik sanayini kapsamakla birlikte, çal t r lan
çocuklar n korunmas na ili kin önemli bir ad m olan bu yasayla, ç raklar n günlük
çal ma süresi 12 saat ile s n rland r lm , gece çal t r lmalar yasaklanm , k z ve
erkek çocuklar için ayr yatakhaneler yap lmas hükme ba/lanm , çocuklar n okula
devamlar n n sa/lanmas ve y lda bir kat elbise verilmesi öngörülmü tür. 1819
y l nda yürürlü/e konulan bir yasayla en az çal ma ya 12 olarak belirlenmi ,
1918’e gelindi/inde 14’e ç kar lm t r.375

371
Yorulmaz, s. 38.; Öner Eyrenci, “Türk Hukukunda Çocuk ve Genç çilerin Korunmas ve
Sendikalar n Rolü”, Sendikalar ve Çal an Çocuklar Semineri. Türk- Çal an Çocuklar
Bürosu, Adapazar , 22 Aral k 1993, s. 36.
372
Yorulmaz, s. 119.
373
Nur Serter, Devlet Görevlerindeki Geli melerin Sonucu Olarak Sosyal Devlet. stanbul
Üniversitesi Yay nlar , Yay n No: 3856, stanbul, 1994, s. 16.
374
Robert Owen, endüstrile menin ngiltere’de yaratt / olumsuz çal ma ko ullar na kar de/i ik
dü ünceleri olan ve bunlar kendi i letmesinde uygulayan bir sanayicidir. Uygulad / insanc l
ko ullar n i letmesinde daha verimli sonuçlar vermesi üzerine, bu görü leri dile getiren birçok
deneme yazm t r. Owen, devletin çal ma ya am na müdahale etmesi gerekti/ini ve eme/i
güçlendirecek önlemlerin devleti de güçlendirece/ini savunmaktad r. Kendi i letmesinde
uygulad / önlemlerde ilk olarak çocuklara yöneldi/i gibi ilk çabalar da çal t r lan çocuklar n
korunmas yönünde olmu tur. Bilgi için bkz.: Koray, s. 30.
375
Alpaslan I kl , “Sosyal Politika Aç s ndan Çocuk gücünün Korunmas Sorunu”, Sendikalar
ve Çal an Çocuklar Semineri. Türk- Çal an Çocuklar Bürosu, Adapazar , 22 Aral k 1993, s.
26-28.

107
 Bu düzenlemeleri Almanya’da çal ma ya am ndaki çocuklar n korunmas na
yönelik olarak ç kar lan yasalar izlemi tir. letmelerde ve maden ocaklar nda
çal t r lan çok say da çocu/un sa/l klar n önemli ölçüde yitirmeleri, çocuklar
korumaya yönelik kamu müdahalesini zorunlu k lm t r. Nitekim, 1839 y l nda
Fabrikalarda Genç çi Çal t r lmas na li kin Yasa ile fabrika ve maden ocaklar nda
en az çal ma ya 9 ve 9-16 ya aras ndaki çocuklar n günlük çal ma süreleri 10
saat olarak belirlenmi tir. Ayr ca, çocuklara günde 1 saat ara dinlenmesi, e/itim
görenlerin günde 5 saati okulda geçirmelerinin sa/lanmas ve pazar günleri ile gece
çal malar n n da yasaklanmas öngörülmü tür. Söz konusu yasa 1853 y l nda
de/i ikli/e u/rayarak, en az çal ma ya 12 ve 12-14 ya aras ndaki çocuklar n
günlük çal ma süreleri de 6 saat olarak belirlenmi tir. Almanya’daki bir di/er yasa,
1891 tarihinde kabul edilen Çocuklar Koruma Yasas ’d r. Yasa, en az çal ma ya n
14 olarak belirlerken, 16 ya ndan küçük çocuklar n gece çal t r lmalar n
yasaklam t r.376

Fransa’da ise sosyal politikaya ili kin düzenlemelerin ba nda 1841 tarihinde
ç kar lan Fabrika, malathane ve Atölyelerde Çal an Çocuklar n Çal ma Düzenine
li kin Yasa gelmektedir. Bu yasayla en az çal ma ya genel olarak 8, tehlikeli i ler
için 16 olarak belirlenmi ve 8-12 ya aras ndaki çocuklar n günlük çal ma süreleri
günde 8 saatle s n rland r lm t r. 1874 y l nda ç kar lan bir ba ka yasa ile en az
çal ma ya 12’ye ç kar lm ve günlük çal ma süresi de 12 saat olarak
belirlenmi tir. Bu yasay , en az çal ma ya n 13’e ç karan ve günlük çal ma
süresini de 10 saate indiren 1892 tarihinde ç kar lan bir ba ka yasa izlemi tir.377

Ülkemiz aç s ndan bak ld / nda ise, 1930 tarihli Umumi H fz s hha Yasas ve
1936 tarihli Yasas ’nda çocuklar n i güvenli/ine ili kin hükümlere yer verilmi tir.
Umumi H fz s hha Yasas , en az çal ma ya n 12 olarak belirlemi , 12-16 ya
aras ndaki çocuklar n çal ma süresi günde en fazla 8 saatle s n rlam ve bu ya
aras ndaki çocuklar n saat 20.00’dan sonra çal malar n yasaklam t r. 1936

376
Çöpo/lu, s. 70-71.
377
I kl , s. 29.

108
y l ndaki Yasas ise, en az çal ma ya n genel olarak 15, çocuklar n sa/l klar na
ve e/itimlerine engel olmayan hafif i lerde ise 13 olarak belirlemi tir. Yasas
çal ma süresi ile ilgili olarak Umumi H fz s hha Yasas ’ndaki hükmü korumu ve
tehlikeli i lerde en az çal ma ya n da 18 olarak belirlemi tir.378

Görüldü/ü gibi ulusal düzeyde çocuklar n korunmas , devletlerin ç kard /

yasalarla sa/lanm t r. Ancak, tarih çocuklar n çal t r lmas ile mücadelede, ulusal
düzeyde bir plana ba/lanmayan hiçbir faaliyetin ba ar kazanamad / n göstermi tir.
Ulusal düzeyde bir plan n haz rlanmas ve kapsam ndaki faaliyetlerin
gerçekle tirilmesi ise, devletin temel sorumlulu/udur. Bu bak mdan, çocuklar n
çal t r lmas yla mücadelede devletin son derece önemli bir rolü bulunmaktad r.
Ancak, devletin rolü özellikle günümüzde sadece yasama ile s n rl olmamal d r.
Ulusal düzeyde çocuklar n çal t r lmas n n önlenmesinde, devletin bu konuda
uluslararas düzenlemeler / nda yasal mevzuat n olu turmas n n yan s ra bir
faaliyet plan na gereksinim duyulmaktad r. Bu kapsamda, çocuklar n çal t r lmas na
kar yasalar ç kar lmas ve bu yasalar n uygulanmas için gerekli mekanizmalar n
olu turulmas , i gücü piyasas n n di/er aktörlerinin de konuya ilgisinin çekilmesi ve
önceliklerin belirlenmesi için ulusal çocuk çal t r lmas politikas geli tirilmesi ve
yoksul ailelere hem mali kaynak sa/lanmas hem de çocuklar n n e/itilmesi için
gerekli düzenlemelerin yap lmas gerekmektedir. Çocuklar n çal t r lmas n n
önlenmesine ili kin ulusal düzeyde gerçekle tirilen faaliyetlerin ancak bu hususlar
kapsamas halinde ba ar l olaca/ söylenebilir.379

Ayr ca, ekonomik gerekçelerin a/ r bast / bu sorunla mücadele edilmesi için

geli tirilen politikalarda ailelerin gelir düzeylerinin göz önünde tutulmas ve
ya ad klar mali güçlükleri giderecek düzenlemeler de yer almal d r. Bu bak mdan,
ailelerin i bulmalar n ve dolay s yla gelirlerini artt rmalar n sa/layacak istihdam

378
Mine Mang r, Ankara’da Ç rakl k E/itim Merkezine Devam Eden Ö/rencilerin Çal ma Nedenleri
ve Bunlar Etkileyen Baz Faktörler Üzerine Bir Ara t rma. An.Ü, Ziraat Fakültesi Yay nlar ,
Yay n No: 1261, Ankara Üniversitesi, Ankara, 1992, s. 12-14.
379
Ömür Oy, Dünyada ve Türkiye’de Çocuk stihdam ve Çocuk çili/inin nsan Kaynaklar
Yönetimi Aç s ndan Önemi, (Yay mlanmam Yüksek Lisans Tezi), Ü, SBE, stanbul, 2001, s.
104, 126-127.

109
politikalar n n çocuklar n çal t r lmas n önleyebilece/i söylenebilir.380 Nitekim,
çocuklar n çal t r lmas n n temel nedenlerini ortadan kald racak politikalar n
üretilmedi/i, ekonomik ve sosyal ya am düzeyinin yükseltilmesine yönelik
önlemlerin al nmad / hallerde, yasal çerçevenin görece iyi olmas veya daha da
iyile tirilmesi somut bir kar l k bulmamaktad r. Yoksulluk, göç, i sizlik gibi
çocuklar n çal t r lmalar n zorunlu k lan ko ullar n ortadan kald r lmas na yönelik
kapsaml bir de/i ikli/i gerçekle tirmeyen düzenlemeler bu sorunu tamamen ortadan
kald ramayacakt r.381

B. Sosyal Taraflar

Ulus devletin ekonomik, sosyal ve siyasal alandaki rolünün gerilemesinin bir

sonucu olarak, di/er sosyal politika alanlar nda oldu/u gibi, çocuklar n korunmas
sorunu da kamu ve özel sektör aras nda yeni bir rol payla m na neden olmu tur. Bu
yakla mda kamunun yasama erkini özel sektörle payla lmas söz konusudur. Bu da
i letmelerin sosyal sorumlulu/u olarak ifade edilmektedir. Bu kavram, bir i letmenin
faaliyette bulundu/u alanda sosyal bir rol üstlenmesini ifade etmektedir. Do/al
çevreyi koruma, mü terilerine kaliteli ve güvenli ürünler sunma, çal anlar n temel
hak ve özgürlüklerine sayg gösterme, faaliyetlerine ili kin do/ru bilgi sunma ve
toplumun gönenç düzeyine katk da bulunacak e/itim, sa/l k ve sanat etkinliklerini
destekleme sosyal sorumluluk kapsam nda de/erlendirilmektedir.382

letmelerin sosyal sorumlulu/u kapsam nda, üç geli ime yer verilmektedir:383

Bunlardan ilki i letmelerin yürütme ilkeleridir. Yürütme (davran ) ilkeleri
i letmelerin izlemeyi üstlendikleri ilkeleri ya da politikalar gösteren belgelerdir. Bu
ilkeler piyasadaki faaliyetleri s ras nda tüketiciler, ticari ortaklar ya da di/er ilgili
taraflara i letme taraf ndan reklam, bilanço ya da y ll k raporlar nda yer alan bir
bilginin sa/lanmas n konu edinmektedir. Gönüllü nitelik ta yan bu ilkeler yasal

380
Grimsrud, Child, s. 29.
381
Alt nta , s. 242.
382
Sapancal , Çocuk, s. 26.
383
A.k., s. 26-29.

110
düzenlemede oldu/u gibi, uyma zorunlulu/u bulunmaks z n piyasan n beklentilerine
yan t vermek için haz rlanm ve kamuoyuna aç klanm olduklar ndan do/al olarak
hukuksal bir anlam ta maktad r. Yürütme ilkelerinin ço/u uygulamay
belirlemeksizin genel nitelikteki ahlaki kurallard r. Yürütme ilkeleri, i letmelerin ve
ortaklar n n gerekti/inde üçüncü taraflar n (i letme üst kurulu lar n n, sendikalar n
ve/veya sivil toplum kurulu lar n n) denetiminde, kabul etmeyi üstlendi/i yürütme
kurallar n göstermektedir. Bu ba/lamda yürütme ilkelerinin büyük bir bölümünün
çal maya ili kin oldu/u söylenebilir. Bunlar aras nda zorla çal t rma, sendikal
haklar, i sa/l / ve güvenli/i gibi konular n yan s ra çocuklar n çal t r lmas ile
ilgili ilkeler de bulunmaktad r.384

Bir di/er geli me, i letmelerin çal ma ili kilerine ili kin sosyal
sorumluluklar n yerine getirmelerinde k lavuzluk etmesi amac yla geli tirilen Sosyal
Sorumluluk 8000 Standard (SA 8000)’d r. SA 8000, yönetim sistemi ile yürütme
ilkelerinin bile imi bir standartt r. nsan Haklar Evrensel Bildirgesi, Birle mi
Milletler Çocuk Haklar Sözle mesi ve ilgili UÇÖ sözle meleri temel al narak
olu turulan SA 8000’in amac , çal ma ili kileri ba/lam nda mal ve hizmet
üretiminin ahlaki boyutunu güvence alt na almakt r. SA 8000 temel olarak,
çocuklar n çal t r lmas , zorla çal t rma, i sa/l / ve güvenli/i, sendikal haklar,
ayr mc l k, disiplin uygulamalar , çal ma saatleri, ücret gibi konular kapsamaktad r.
Çal t r lan çocuklar n ç karlar n n en iyi biçimde korunmas na ili kin getirilen
yükümlülükler, yerel yasalar n çal ma veya zorunlu e/itim için daha yüksek bir ya
s n r koymamas durumunda, en az çal ma ya n n 15 olarak kabul edilmesi;
çal t r lan çocuklar n durumlar n n iyile tirilmesi için gerekli politikalar n ve
usullerin olu turulmas ve çocuklara e/itim deste/inin sa/lanmas n n taahhüt
edilmesi; ayr ca, çocuklar i yeri içinde veya d nda tehlikeli, güvenli olmayan veya
sa/l ks z ko ullara maruz b rakmamay güvence alt na almay kapsamaktad r.385

384
Erdut, Küreselle me, s. 140-143.
385
Sapancal , Çocuk, s. 27-28.

111
 Çocuklar n çal t r lmas n önlemeye yönelik olarak i letmelerin sosyal
sorumlulu/u çerçevesinde son dönemlerde kullan lan bir di/er yöntem de sosyal
etikettir.386 Etiket genel olarak, tüketicinin sat n alaca/ ürün ya da hizmetlerin
kalitesi, cinsi, fiyat ve üretim yeri gibi ay r c özellikleri hakk nda yeterli bilgiye
sahip olmas na ve piyasadaki benzer ürün ya da hizmetlerlerle kar la t rma
yapabilmesini yard mc olarak tüketiciyi ayd nlatan bir araçt r.387 Tüketicilere sat n
ald klar ürün ya da hizmetin adil çal ma ko ullar nda üretildi/ine dair güvence
verilmesi amac yla üretimin sosyal ko ullar hakk nda bilgilendirilmelerini sa/layan
etikete ise, sosyal etiket denir.388

Sosyal etiketler tüketicilere üretimin sosyal ko ullar hakk nda bilgi vermek,
sat n ald klar ürünün dürüst, adil ve me ru çal ma ko ullar alt nda üretildi/ine
inand rmak için tasarlanm t r. Bu etiketler, üreticilere bu ko ullar olu turma
konusunda bask yapmay amaçlar. Sosyal etiketleme faaliyetleri kapsam nda
öncelikli olarak çocuklar n çal t r lmas yla ilgilenmi , ya çocuklar n üretim
sürecinden tamamen ç kart lmas ya da çal ma ve ya am ko ullar n n iyile tirilmesi
suretiyle tüketicilerden ba layarak pazarlama zincirine kadar üretim biçimini
etkilemeye ve çal t r lan çocuklar n çal ma ve ya am ko ullar iyile tirilmeye
çal lm t r. Sosyal etiketleme giri imlerinin di/er amac , etiketleme giri imlerinin
olu turulan yerel projelerle kendi kendilerini finanse ederek do/rudan çocuk
çal anlar n, onlar n ailelerinin ve toplumun geli tirilmesine katk da bulunmakt r. Bu
ba/lamda, baz sosyal etiketleme giri imleri üretimde tamamen çocuk eme/ini
ortadan kald rmay hedeflerken, baz lar çal an çocuklar n çal ma ko ullar n
iyile tirmeyi hedeflemekte, bu ayn zamanda di/er yeti kin çal anlar n da çal ma
ko ullar n etkilemektedir.389

386
A.k., s. 28.
387
Mehmet Alt nkaya, “Sözle menin Kurulu undan Önce Tüketicinin Korunmas ”, GÜ, Hukuk
Fakültesi Dergisi. C.: VIII, Sa.: 1-2, Ankara, 2004, s. 112.
388
Janet Hilowitz, “Social Labelling to Combat Child Labour: Some Considerations”, International
Labour Review. Vol. 136, No: 2, Geneva, 1997, s. 216.
389
Sapancal , s. 28-29.

112
 letmelerin sosyal sorumluluklar n n yan s ra i çi ve i veren sendikalar n n da
çocuklar n çal t r lmas yla mücadele edilmesinde büyük rol oynayaca/ söylenebilir.
lk olarak, temel amaçlar istihdam n artt r lmas , çal ma ko ullar n n geli tirilmesi
ve ücretlerin yükseltilmesi olan i çi sendikalar n n, çocuklar n çal t r lmas ile
mücadeleye katk sa/lamakla birlikte, bu sorunla mücadeleye yeterince ilgi
gösterdikleri söylenemez. Çocuklar n çal t r lmas ile mücadelede sendikalar n
etkisi, örgütlenme düzeyleri ile yak ndan ilgilidir. Ancak, özellikle geli mekte olan
ülkelerde i çi sendikalar n örgütlenmede kar la t / güçlükler göz önüne
al nd / nda, çözümün güçlü/ü de ortaya ç kmaktad r. Nitekim, çal anlar n yeterince
örgütlenemedi/i ülkelerde çocuklar n da yo/un olarak çal t r lmas bir tesadüf
de/ildir. çi sendikalar , üyelerini bilgilendirerek, çocuklar n i yerlerinde ya ad /
olumsuz ko ullar ortaya ç kar p, kamu kurumlar n bilgilendirerek, çal t r lan
çocuklara do/rudan yard mlarda bulunarak ve üyelerinin çocuklar n çal t rmas n
önleyerek, mücadeleye aktif olarak kat labilirler.390

Ayr ca, i çi sendikalar çok say da aile ile çocuklar n n e/itimlerinin geli mesi
için ileti im kurabilir ve çocuklar n en az çal ma ya ndan önce i gücü piyasas na
girmelerini önleyebilir. Ayn zamanda, ailenin geçimini sa/lamaya yetecek kadar
ücret çocuklar n çal mas na duyulacak gereksinmeyi azaltacakt r.391

Bu ba/lamda, çocuk sendikalar ndan söz etmek yerinde olacakt r. 1991 y l nda,
Hindistan’da çocuklar i verenlerin iddet ve suistimalinden korumak amac yla
Çocuk çiler Sendikas kurulmu tur. Çocuk sendikalar , istismar edilmelerini
protesto ederek çocuklar n haklar na ve ya amlar n onurlu bir biçimde
kazanmalar na sayg gösterilmesini istemi lerdir. Bu sendikalar n çocuklar n
olumsuz çal ma ko ullar n n düzeltilmesine yard mda bulunan faaliyetleri, sonuç
itibari ile k sa erimli çözümlerdir. Çocuklar n çal t r lmas na son verilip, onlara
normal bir e/itim verilmedi/i sürece, ya amlar n n di/er a amalar nda yoksul
kalacaklard r. Bu sendikalar n en kötü yan ise, çocuklar n i gücü piyasas ndaki

390
Çöpo/lu, s. 209-210.
391
Oy, s. 118.

113
varl / n n desteklenmesidir. Hindistan Çocuk çileri Sendikas ’n n tan nmak için
ba vurdu/u Hindistan Sendikalar Ulusal Sicil Bürosu ayn gerekçe ile ba vuruyu
geri çevirmi tir. Çocuk sendikalar n n tan nmas , dolayl olarak çocuklar n
çal t r lmas anlam na gelmektedir. Oysa sorun çocuklar n çal t r lmas n n ortadan
kald r lmas d r.392

Ayr ca, i veren sendikalar da çocuklar n çal t r lmas ile mücadelede etkin rol
oynayabilir. veren sendikalar n n üyelerine yönelik olarak, çocuklar n
çal t r lmas n n neden oldu/u sorunlar hakk nda bilgilendirici toplant lar
düzenlemesi, bu konuda bilinç art sa/layacakt r. Bu toplant larda çocuklar n
çal t r lmas n n toplumun gelecekte gereksinim duyaca/ i gücünün bugünden
kullan lmas anlam na geldi/i ve çal t r lmalar nedeniyle çocuklar n e/itimden
yoksun b rak lmalar n n ne i verenlerin ne de toplumun yarar na oldu/u ortaya
konulmal d r.393 Ülkemizde T SK’in faaliyetleri burada örnek gösterilebilir. T SK,
1993 y l ndan beri çocuklar n çal t r lmas alan nda çe itli projeler yürütmektedir.
IPEC Projesi kapsam nda yürüttü/ü çal malar nda, zorunlu e/itim ça/ ndaki
çocuklar n e/itime yönlendirilmelerini, zorunlu e/itim ça/ ndan sonra çal mak
zorunda kalan çal an çocuklar n yasal çerçeve içinde çal t r lmalar ve çal ma
artlar n n iyile tirilmesi konular nda i verenlerin ve ilgili çevrelerin duyarl l klar n
art rarak olumlu geli meler sa/lanmas n , çocuklara, ailelerine ve i verenlerine
sa/l k, e/itim ve dan manl k hizmetleri verilmesini amaçlamaktad r.394

Yeni liberal ekolün sosyal hizmetler alan nda devletin rolünün azalt lmas nda
kulland / unsurlardan biri olarak de/erlendirilen395 sivil toplum kurulu lar (STK)
da bu mücadelede yer almaktad rlar. Çocuklar n çal t r lmas hakk nda tüm
toplumun bilgilendirilmesi ve bu sorun hakk nda bilinç düzeyinin artt r lmas nda
STK’lar n çal malar önem kazanmaktad r. Sorunun çözümünde yasalar n yetersiz
kald / , denetim mekanizmalar n n i lemedi/i ve mücadele için gerekli kaynak

392
Çelik, s. 35.
393
Çöpo/lu, s. 210.
394
T SK, Türkiye’de Çocuk gücü. T SK Yay nlar , No: 138, T SK, Ankara, 1994, s. 9.
395
Alt nta , s. 239-246.

114
ayr lamayan ülkelerde STK’lar n gerçekle tirecekleri faaliyetler, olumsuz ko ullar n
de/i mesine katk sa/layabilmektedir. Bu kapsamda STK’lar, konu ile ilgili
uluslararas belgelerin kabulü ve iç hukuka yans t lmas için toplumun tüm
kesimlerini kapsayan lobi faaliyetlerinde bulunabilir, konuyla ilgili olarak akademik
nitelikli toplant lar düzenleyebilir, ülkelerindeki mevcut durumun ortaya ç kar lmas
için ara t rmalar yapabilir, sosyal yard m kurulu lar ve i verenlere bask yapabilir ve
uluslararas kurulu larla i birli/i gerçekle tirebilirler.396

II. ULUSLARARASI DÜZEYDE

Endüstrile menin ortaya ç kard / çal ma ya am yla ilgili sorunlar n evrensel

boyutlarda çözümü ve çal ma standartlar n n uluslararas düzeyde güvencelere
ba/lama gereksinimi, uluslararas sosyal politika kurulu lar n n olu turulmas n
gerekli k lm t r. Endüstri devrimi ya ayan ülkelerden kimilerinde çal ma
standartlar na uygun üretim yap l rken, kimilerinde bu standartlara uyulmamas ,
uluslararas pazarlardaki rekabet gücü yönünden, standartlara uyan ülkeler aleyhine
bir durum yarataca/ endi esi kar s nda, uluslararas sosyal politika standartlar n n
saptanmas ve bunlara uyulmas n n, ulusal düzeydeki sosyal politikan n da
geli mesini sa/layaca/ sonucuna ula lm t r. Uluslararas bir çal ma mevzuat n n
ve bunun denetlenmesini üstlenecek bir örgüte duyulan ihtiyaç 1919 y l nda
UÇÖ’nün kurulmas yla giderilmi tir.397

Tarihin her döneminde görülen çocuklar n çal t r lmas konusunda koruyucu

ve önleyici çal malar, UÇÖ’nün kurulmas yla h zlanm ve günümüze kadar
sürmü tür.398 Uluslararas çal ma normlar esas olarak UÇÖ taraf ndan ç kar lan
sözle me ve tavsiye kararlar olarak kabul edildi/inden çocuklar n çal t r lmas ile

396
Oy, s. 120-124.
397
Sami Güven, Sosyal Politikan n Temelleri. Ezgi Kitabevi, Bursa, 2001, s. 161.
398
T SK, s. 23.

115
uluslararas düzeyde mücadelede UÇÖ düzenlemeleri ve projeleri önem
ta maktad r.399

A. Uluslararas( Çal(/ma Örgütü Düzenlemeleri

UÇÖ, uluslararas sosyal politika olu turma sürecinde kural koyma

etkinli/inde bulunmaktad r. UÇÖ Anayasas , uluslararas çal ma normlar kabul
etme görevini Uluslararas Çal ma Konferans (UÇK)’na400 vermi tir. UÇÖ’de
çözüm bulunmas gereken sorunlar n aciliyeti ve olgunlu/u göz önüne al narak,
ekonomik, sosyal ve siyasal geli mi lik düzeyleri farkl ülkelerin onaylamas na
elveri li, aç k ve ayr normlardan olu an evrensel belgeler kabul edilmektedir.
UÇÖ’nün uluslararas sosyal politikaya temel olu turan normlar sözle me ve tavsiye
biçiminde haz rlanmaktad r.401

Uluslararas sosyal politika alan nda UÇK’n n kabul etti/i en önemli belgeler
olan sözle meler, iye devletler taraf ndan onayland klar nda yasa gücü kazan rlar.
UÇÖ’ye üye ülkelerin ço/unlu/unun sözle me biçiminde onaylayacaklar olgunlu/a
henüz ula mam konularda haz rlanan tavsiye kararlar ise, sözle meleri
tamamlay c i leve sahiptir ve sözle menin uygulanmas nda üye ülkelere daha geni
ve ayr nt l yol gösterir.402

Son y llarda dünyada çocuklar n çal t r lmas ile mücadelede gözle görülür bir
art bulunmaktad r. Bu konuda uluslararas mevzuat da oldukça kapsaml d r.
Koruma ve önleme yakla m n benimseyen UÇÖ 1919 y l ndan günümüze kadar
uluslararas çal ma standartlar ile ilgili 185 sözle me ve 195 tavsiye karar
ç karm t r. Çocuklar n çal t r lmas aç s ndan en önemlileri 138 ve 182 say l
sözle melerdir. Birisinde çal maya kabulde en az ya n belirlendi/i ve di/erinde
399
Ali Güzel, “ILO Normlar n n ç Hukuka Etkisi ve Türk Hukukunun Geli imine Katk s ”, ILO
Normlar ve Türk Hukuku. Hukuku ve Sosyal Güvenlik Hukuku Türk Milli Komitesi, 20.
Kurulu Y l Kutlama Semineri. Ankara, 1997, s. 6.
400
UÇÖ’nün üst karar alma organ olan UÇK, uluslararas sosyal politika ve çal maya ili kin
sorunlar n tart ld / uluslararas temsil yeridir. Bilgi için bkz.: Z. Erdut, Küreselle me, s. 49.
401
Z. Erdut, Küreselle me, s. 52, 55.
402
A.k., s. 56-58.

116
çocuklar n çal t r lmas n n en kötü biçimlerinin ortadan kald r lmas n n hedeflendi/i
bu sözle meler, Birle mi Milletler Çocuk Haklar Sözle mesi ile bir bütünlük
ta maktad rlar.403

UÇÖ’nün çocuklar n çal t r lmas n n önlenmesi ve ortadan kald r lmas na

yönelik olarak haz rlad / bir ba ka belge de 18 Haziran 1998 tarihli Çal maya
li kin Temel Haklar ve lkeler Bildirgesidir. Bildirgede, ekonomik büyümenin
e itli/i, toplumsal ilerlemeyi ve yoksullu/u önlemeyi sa/lamada zorunlu bir unsur
oldu/u, ancak ekonomik büyümenin tek ba na bu amaca ul a lmas nda yeterli
olmad / vurgulanm t r. Ekonomik büyüme yan nda adalet, sosyal politikay ve
demokratik kurumlar geli tirmek gereklili/i belirtilmi tir. Ekonomik ve sosyal
geli me sa/lamaya yönelik küresel bir strateji çerçevesinde, geni bir tabana
yay lacak sürdürülebilir kalk nman n sa/lanmas için ekonomik ve sosyal
politikalar n kar l kl olarak birbirini güçlendirmesi gerçe/inin dile getirildi/i
bildirgede UÇÖ’nün özel gereksinimleri olan kesimlerin sorunlar na özel bir önem
verilerek çözüme yönelik politikalar geli tirmesi gerekti/i belirtilmi tir. Bu
ba/lamda, çocuklar n çal t r lmas na son verilmesi, bildirgenin temel ilkeleri
aras nda yer alm t r. UÇÖ Anayasas ’na göre üye ülkeler, bildirgede yer alan temel
ilkeleri gerçekle tirmesi ve geli tirmesi yükümlülü/ü bulunmaktad r.404

UÇÖ’nün 6 Haziran 1973 tarihindeki genel konferans nda, çal maya kabulde
en az ya a ili kin, 5 say l Sanayide En Az Ya (1919), 7 say l Denizcilikte En Az
Ya (1920), 10 say l Tar mda En Az Ya (1921), 15 say l Ya/c lar ve Ate çiler için
En Az Ya (1921), 33 say l Sanayi D stihdamda En Az Ya (1932), 58 say l
Denizcilikte En Az Ya (1936), 59 say l Sanayide En Az Ya (1937), 60 say l
Sanayi D stihdamda En Az Ya (1937)405, 112 say l Bal kç l kta En Az Ya
(1959) ve 123 say l Madencilikte En Az Ya (1965) Sözle meleri gözetilerek,
konuya ili kin olarak, tüm ekonomik sektörlere uygulanabilirli/i olmayan mevcut

403
Ali, s. 77.
404
Recep Kapar, “Çal maya li kin Temel Haklar ve lkeler Bildirgesi”, DEÜ, SBE Dergisi. C.: 6,
Sa.: 1, zmir, 2004, s. 182-183,186.; Ayr ca bkz.: Z. Erdut, Küreselle me, s. 115-117.
405
58, 59 ve 60 say l sözle meler 7, 5 ve 33 say l sözle melerin gözden geçirilmi uyarlamalar d r.

117
sözle melerin yerini kademe kademe alacak ve sonuç olarak çocuklar n
çal t r lmas n n tümüyle ortadan kald r lmas n hedefleyecek genel bir belgenin
zaman n n geldi/ini dikkate alarak, 138 say l Sözle me kabul edilmi tir.406

Sözle me, çocuklar n çal t rmas n n etkin bir ekilde ortadan kald r lmas ve
çal maya kabul için en az ya n giderek gençlerin fiziksel ve ruhsal yönden eksiksiz
geli melerine imkân verecek düzeye yükseltilmesini sa/layan ulusal politikalar
geli tirilmesini hedeflemektedir. Sözle meye göre, çal maya kabulde en az ya ,
zorunlu okul e/itiminin tamamland / ya tan a a/ ve her durumda 15 ya ndan a a/
olmayacakt r. Ancak, ekonomisi ve e/itim imkânlar yeterli düzeyde geli memi olan
ülkelerde e/er mevcutsa ilgili i veren ve i çi te kilatlar n n görü ü al narak bu ya 14
olarak belirlenebilir. Bununla birlikte, sa/l k, güvenlik ve ahlaka zarar verebilecek
nitelikler ta yan her çe it i e kabul için en az ya 18’in alt nda olmayacakt r.
Sözle mede çal maya kabulde en az ya a ili kin iki istisna daha bulunmaktad r.
Bunlardan ilki, gençlere ilgili faaliyet koluna ili kin mesleki e/itim verilen i lerdir.
Sa/l k, güvenlik ve ahlaki yap lar tam olarak korunmak kayd yla, gençlerin bu
i lerde 16 ya ndan itibaren çal lmalar na izin verilebilir. Bir di/er istisna, sa/l k ve
geli ime zararl olmayan, okula devaml l / , yetkili makamca onaylanm mesleki
oryantasyon ve e/itim programlar na kat l m veya e/itimle ilgili olarak verilen
bilgilerden yararlan lmas n engellemeyen hafif i lerde 13-15 ya aras ndaki
çocuklar n çal t r lmas na izin verilmesidir. Ayr ca, gerek ekonomik gerekse e/itim
bak m ndan yeterince geli memi ülkelerde bu ya aral / 12-14 olarak
belirlenebilir.407

138 say l Sözle me, çal maya kabulde en az ya n 16’ya ç kar lmas n öneren
ancak yasal bir yapt r m bulunmayan 146 say l Çal maya Kabulde En Az Ya
Tavsiye Karar ile desteklenmektedir. Bu iki belge, çocuklar n çal t r lmas ile
mücadelede kullan lan en kapsaml araçlard r.408

406
ILO, C138 Minimum Age Convention, Database of International Labour Standarts, International
Labour Office, Geneva, http://www.ilo.org/ilolex/english/convdisp1.htm, (23.06.2006).
407
A.k.
408
UNICEF, The State of the World’s Children 1997, Oxford University Press, Oxford, 1997, s. 19.

118
 UÇÖ’nün 1 Haziran 1999 tarihindeki genel konferans nda, 138 say l Sözle me
ve 146 say l tavsiye karar n tamamlamak üzere, ulusal ve uluslararas faaliyetlerin
temel önceli/i i levini görecek, en kötü biçimlerde çocuklar n çal t r lmas n n
ortadan kald r lmas ile ilgili yeni belgelerin kabul edilmesi gereklili/ini göz önüne
alarak 182 say l Sözle me kabul edilmi tir. Sözle mede, çocuklar n çal t r lmas n n
büyük ölçüde yoksulluktan kaynakland / ve uzun dönemde çözümün sosyal
geli meye ve özellikle yoksullu/un azalt lmas na ve e/itime olanak tan yan sürekli
ekonomik büyümede yatt / kabul edilmi tir.409

Sözle me, do/as veya gerçekle tirildi/i ko ullar nedeniyle çocuklar n sa/l k,
güvenlik veya ahlaki geli imleri aç s ndan zararl olan çocuk ticareti, çocuklar n borç
kar l / çal t r lmalar , askeri çat malarda zorla kullan lmalar n da içeren zorla
çal t r lmalar gibi kölelik veya buna benzer uygulamalar n tüm biçimlerini,
çocuklar n fahi elikte, pornografik yay n üretiminde veya pornografik gösterilerde ve
uyu turucu maddelerin üretimi ve ticareti gibi yasad faaliyetlerde kullan lmalar n
içeren çocuklar n çal t r lmalar n n en kötü biçimlerinin ortadan kald r lmas için
etkin önlemler al nmas n ve çocuklar n bu biçimde çal t r lmaya dahil olmalar n n
önlenmesi için eylem programlar belirlenmesini ve uygulanmas n hedeflemektedir.
Ayr ca, çocuklar n çal t r lmas n n önlenmesi için e/itimin önemine de de/inilen
sözle mede, en kötü biçimlerde çal t r lan çocuklar n bu durumdan
uzakla t r lmalar ve sosyal ya ama uyum sa/lamalar için yard m sa/lanmas ,
ücretsiz temel e/itim ve uygunsa mesleki e/itim verilmesi gibi önlemler al nmas
gereklili/i de vurgulanmaktad r.410

182 say l UÇÖ Sözle mesi, 190 say l Çocuklar n Çal t r lmas n n En Kötü
Biçimleri Tavsiye Karar ile desteklenmektedir. Kararda, ulusal eylem
programlar n n planlama ve uygulamalar nda, çocuklar n çal t r lmas n n en kötü
biçimlerinin tan mlanmas n n ve bu artlarda çal t r lan çocuklar n yetkili

409
ILO, C182 Worst Forms of Child Labour Convention, Database of International Labour
Standarts, International Labour Office, Geneva, http://www.ilo.org/ilolex/english/
convdisp1.htm, (23.06.2006).
410
A.k.

119
makamlara ihbar edilmesinin; bu tür i lerin ortadan kald r lmas için önleyici
faaliyetler uygulanmas n n ve bu i lerde çal t r lm olan çocuklar n fiziksel, ruhsal
ve e/itsel gereksinimlerinin kar lanmas n n ve sosyal ya ama
uyumlula t r lmalar n n; di/er çocuklara göre çok daha a/ r risklere maruz kalan ve
daha hassas durumda bulunan k zlara özel bir önem verilmesinin ve toplum
bilincinin artt r lmas n n hedeflenmesi önerilmektedir.411

138 ve 182 say l sözle meleri onaylamayan ülkeler a a/ daki tabloda

gösterilmi tir. Tabloya göre, Afrika’da Eritre haricinde 182 say l sözle meyi, Cape
Verde, Çad, Gabon, Gana ve Liberya d nda 138 say l sözle meyi imzalamayan
ülke bulunmamaktad r. Arap ülkelerinin tamam 182 say l sözle meyi imzalamakla
birlikte, Bahreyn, Oman, Katar ve Suudi Arabistan’da 138 say l sözle me kabul
edilmemi tir. Asya-Pasifik bölgesinde Kamboçya haricinde 182 say l sözle meyi ve
Banglade , Mongola, Pakistan ve Singapur haricinde 138 say l sözle meyi
onaylamayan ülke bulunmamaktad r. Latin Amerika ve Karayipler’de Kolombiya,
Küba ve Venezüella 182 say l sözle meyi, Greneda, Meksika, Saint Kitts ve Nevis,
Saint Lucia, Saint Bincent ve Grenadines 138 sayl sözle meyi imzalamam lard r.
Do/u Avrupa ve Orta Asya’da Tacikistan 182 say l sözle meyi, Çek Cumhuriyeti,
Estonya ve ran 138 say l sözle meyi; endüstrile mi ülkeler kategorisinde sadece
srail 182 say l sözle meyi, Kanada, Yeni Zelanda ve ABD’de 138 say l sözle meyi
onaylamam lard r.412

A a/ daki Tablo 3’den da anla laca/ üzere, 182 say l sözle me daha fazla
ülke taraf ndan kabul edilmi tir. 182 say l sözle menin esas itibariyle çocuklar n en
kötü biçimlerde çal t r lmalar na odaklanmas , di/er bir ifade ile çocuklar n
çal t r lmas n n tamamen ortadan kald r lmas n hedefleyen bir uluslararas metin

411
ILO, Combating, s. 10.
412
ILO, IPEC Action Against Child Labour: Highlights 2004. International Labour Office, Geneva,
2004, s. 65-67.

120
olmamas ve 138 say l sözle meyi tamamlay c bir nitelik ta mas , UÇÖ’ye üye çok
say da ülke taraf ndan onaylanmas n n nedenleri olarak gösterilmektedir.413.

Tablo 3: 138 veya 182 say l Sözle melerin Onay Durumu

ÜLKE 138 say(l( Sözle/me 182 say(l( Sözle/me
AFR KA
Cape Verde x 2001 y l nda imzalanm
Çad x 2000 y l nda imzalanm
2000 y l nda imzalanm
Eritre x
En az çal ma ya : 14
Gabon x 2001 y l nda imzalanm
Gana x 2000 y l nda imzalanm
Liberya x 2003 y l nda imzalanm
AMER KA
Kanada 2000 y l nda imzalanm
2001 y l nda imzalanm
Kolombiya x
En az çal ma ya : 14
1975 y l nda imzalanm
Küba x
En az çal ma ya : 15
Meksika x 2000 y l nda imzalanm
Saint Kitts ve Nevis x 2000 y l nda imzalanm
Saint Lucia x 2000 y l nda imzalanm
Saint Bincent ve Grenadines x 2001 y l nda imzalanm
ABD x 1999 y l nda imzalanm
1987 y l nda imzalanm
Venezüella x
En az çal ma ya : 14
ARAP ÜLKELER
Bahreyn x 2001 y l nda imzalanm
Oman x 2001 y l nda imzalanm
Katar x 2000 y l nda imzalanm
Suudi Arabistan x 2002 y l nda imzalanm
ASYA
Banglade 2001 y l nda imzalanm
1999 y l nda imzalanm
Kamboçya x
En az çal ma ya : 15
ran x 2002 y l nda imzalanm
Yeni Zelanda x 2001 y l nda imzalanm
Pakistan x 2001 y l nda imzalanm
Singapur x 2001 y l nda imzalanm
AVRUPA
Çek Cumhuriyeti x 2001 y l nda imzalanm
Estonya x 2001 y l nda imzalanm
1979 y l nda imzalanm
srail x
En az çal ma ya : 15
1993 y l nda imzalanm
Tacikistan x
En az çal ma ya : 16
Kaynak: ILO, IPEC, s. 67-69.

413
Tankut Centel, “182 Say l ILO Sözle mesi’nin Türk Çal ma Ya am na Etkisi”, TÜH S Dergisi.
Sa.:3, Türk A/ r Sanayii ve Hizmet Sektörü Kamu verenleri Sendikas , Ankara, 2002, s. 10-11.

121
 Tablo 4: 138 ve 182 Say l Sözle meleri Onaylamayan Ülkeler
AFR KA AMER KA ASYA AVRUPA
Djibouti Haiti Afganistan Letonya
Guinea-Bissau Surinam Avustralya Türkmenistan
Sao Tome ve Principe Hindistan Özbekistan
Sierra Leone Kribati
Somali Lao
Myanmar
Solomon Adalar
Timor-Leste
Vanuatu

Kaynak: ILO, IPEC, s. 67-69.

Çocuklar n çal t r lmas n n günümüzdeki boyutu ve uluslararas

düzenlemelerin iç hukuka yans t lmas ndaki mevcut durum göz önüne al nd / nda,
çocuklar n çal t r lmas n n ortadan kald r lmas uzun erimli bir hedef olarak
görünmektedir. UÇÖ’nün benimsedi/i yakla m na göre, çocuklar n çal t r lmas yla
etkili mücadele iki yönlü olarak ortaya konulabilmektedir. Mevcut ko ullar itibari ile
çocuklar n uzun bir süre daha çal t r lacaklar tahmin edildi/inden, çal t r lan
çocuklar n korunmas mücadelenin bir yönünü ve k sa erimli çal man n çerçevesini
çizmektedir. Bu durumda yap lmas gereken, çocuklar n e/itim hakk na sahip
ç karak, ruhsal ve sosyal gereksinimlerini de kar layarak, çocuklar n çal ma
ko ullar n n iyile tirilmesi üzerine projeler geli tirilmesi ve bu projelerin
yayg nla t r larak, ya ama geçirilmesidir. Çocuklar n çal t r lmas na kar etkili
mücadelenin ikinci yönü çocuklar n çal t r lmas n n sona erdirilmesidir. Uzun erimli
bu hedef, k sa erimli çal malar n yan s ra temel sorunun bu yönde çözümü yönünde
önlemler al nmas d r. Bu kapsamda, ekonomik ve sosyal geli menin sa/lanmas ;
çocuklar n ve gençlerin korunmas n amaçlayan yasal düzenlemelerin uluslararas
normlar dikkate al narak, ülkelerin ko ullar na ve gereksinimlerine uygun fakat
uygulanabilecek ve denetlenebilecek biçimde düzenlenmesi ve alternatif politikalar
üretilerek ya ama geçirilmesi uzun erimli hedefin çerçevesini çizmektedir.414

414
Özcan Karabulut, “Çocuk çili/inde Mevcut Durum”, Sendikalarda Uzmanl k Grubu E/itimleri
Sempozyumu. I. Oturum: Çocuk çiler, Bolu, 17-18 Eylül 1998, Sendikal E/itim Atölye
Çal malar . (Der.: Zeynel Abidin K z lyaprak), Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakf ,
Friedrich Ebert Vakf , stnabul, 1999, s. 275-276.; Karabulut, Türkiye, s. 45-46.

122
 Ancak, klasik uluslararas sosyal politikada, ilke olarak hak ve borçlar n
muhatab sadece devletler ve hükümetler aras kurulu lard r. Dolay s yla uluslararas
düzeyde sosyal eylem üstlenmi kurulu lar d nda kalan ve özellikle küreselle me
sürecinde ön plana ç kan çok uluslu i letmelere yer verilmemi tir. Bu i letmeler
uluslararas kurulu larca al nan kararlarla do/rudan ilgili de/ildir ve uygulamaya
konulmas devletlere b rak lm uluslararas denetimden kolayca kurtulmaktad rlar.
Bir ba ka ifadeyle uluslararas kurulu lar taraf ndan olu turulan normlar çokuluslu
i letmelerin izleyece/i politikalar üzerinde etkili olmamaktad r. Bu ba/lamda çocuk
istihdam na yönelik uluslararas normlar n, az geli mi ülkelerde faaliyet gösteren
çok uluslu i letmeler veya onlar n ta eronlar üzerinde çok etkili sonuçlar verdi/i
söylenemez.415

B. Çocuk Çal(/t(r(lmas(n(n Ortadan Kald(r(lmas( Uluslararas( Projesi

(IPEC)

BM 1989 y l nda Çocuk Haklar Sözle mesi ile bu konuda bir s n r belirlerken,
UÇÖ ayn tarihlerde çocuklar n çal t r lmas ile mücadelede ülkelere do/rudan
yard m sa/lanmas için çal malar yap yordu. UÇÖ, 1992 y l nda, Alman
hükümetinden sa/lanan mali yard mla, IPEC’i ba latm t r. Öncelikle Brezilya,
Endonezya, Hindistan, Kenya, Tayland ve Türkiye’de ba lat lan proje, k sa sürede
dünyada çocuklar n çal t r lmas na odaklanan tek uluslararas çal ma olmu tur.
Günümüzde 30 ülkenin mali yard mda bulundu/u proje, 86 ülkede uygulanmaktad r.
Ayr ca IPEC, UÇÖ’nün en büyük teknik i birli/i program d r.416

Bunun yan s ra, IPEC çocuklar n çal t r lmas n n ortadan kald r lmas için
ayr lan en büyük mali kaynakt r. 1992 y l ndan bu yana proje kapsam nda 350
milyon Amerikan Dolar harcanm t r. 2002 y l ndan itibaren proje kapsam nda
ula lan çocuk say s ise, yakla k 5 milyondur.417

415
Sapancal , Çocuk, s. 24.
416
ILO, Child, s. vii.
417
A.k., s. xii.

123
 Programa kat lan ülkelerdeki çal an çocuklar n korunmas amac yla
gerçekle tirilen ulusal düzeydeki çal malar, kamu, gönüllü kurulu lar ve ilgili kilit
gruplar (i çi sendikalar , i müfetti leri, i veren örgütleri, e/iticiler, bas n, aileler,
çocuklar ve di/erleri) taraf ndan yürütülmektedir. IPEC'in uzun vadeli as l hedefi,
çocuklar n çal t r lmas na son verilmesi, k sa ve orta vadeli hedefi ise çocuklar n
korunmas ve çal ma ko ullar n n iyile tirilmesidir. Ancak, ülkelerin sosyo
ekonomik ko ullar göz önüne al nd / nda kaynaklar n yetersizli/i ve alt yap
eksikli/i çocuklar n çal t r lmalar n n çok k sa vadede sona erdirilmesinin zor
oldu/unu ortaya koymaktad r. Bunun gerçekle mesi pek çok ülkede sosyal ve
ekonomik ko ullar n iyile mesine ba/l d r. Bundan dolay , IPEC önceli/ini en kötü
biçimlerdeki çocuk i çili/i olarak belirlemi tir. IPEC stratejisinin, hükümetlerin
çocuklar n çal t r lmalar yla mücadeledeki istek ve kararl l klar n , i çi, i veren ve
sivil toplum kurulu lar yla i birli/i içinde en üst düzeye ç karmas na katk da
bulunmak oldu/u söylenebilir.418

IPEC’in esas i levi, mali kaynaklar ülkelerde geli tirilen ulusal programlara
da/ tmakt r. Bu sayede, hükümetler, i çi ve i veren kurulu lar n n kat l m yla
sorunun yerinde çözümlenmesine çal lmaktad r. Bu kurumlar taraf ndan IPEC
kapsam nda haz rlanacak faaliyetler, do/rudan do/ruya çocuklar n çal t r ld /
tehlikeli i leri hedeflemesi, çal t r lan çocuklar n ihtiyaçlar n giderecek
düzenlemeleri içermesi, ulusal hükümetlerin konuyla ilgili geli tirecekleri
politikalara kaynak olacak nitelik ta mas ve kurumsal düzenlemeler yap lmas n
sa/lamas gerekmektedir. Bu noktada, i birli/i yap lan kurumlar n çocuklar n
çal t r lmas yla ilgili mevzuat izleyecek ve bununla mücadele edecek bürolar n
faaliyete geçirilmesi hedeflenmektedir.419

418
UÇÖ Ankara Ofisi, Çocuk çili/inin Sona Erdirilmesi Uluslararas Program (IPEC),
http://www.ilo.org/public/turkish/region/eurpro/ankara/programme/ipec.htm, (23.06.2006).
419
Türk- , Çal an Çocuklar: Türkiye’de ve Dünyada Çal an Çocuk Sorunlar na Genel Bak .
Türk- Çal an Çocuklar Bürosu, Türkiye çi Sendikalar Konfederasyonu, Ankara, 1993, s.
110.

124
 IPEC çerçevesinde çe itli ülkelerde bir tak m projeler hayata geçirilmi tir.
Dünyan n çe itli ülkelerinde gerçekle tirilen bu projelerden bir k sm n u ekilde
özetlemek mümkündür:420

Brezilya’da üç farkl proje gerçekle tirilmi tir. Bunlardan ilki 1996 y l nda
Retirolandia K r çileri Sendikas ’n n çal t r lan çocuklar ve ailelerine yard m
amac yla, çocuklar n i yerine okula gönderen ailelere keçiler vermesi ve çiftlik
hayvanlar yeti tiricili/i konusunda e/itmesi sonucu 100’den fazla çocu/un tehlikeli
i lerde çal t r lmak yerine e/itim olana/ na kavu tu/u E/itim için Keçi Projesidir.
Bir di/eri, Novo Hamburgo ve Dois Irmãos ehirlerindeki ayakkab atölyelerinde
çal t r lan 480’den fazla çocu/un çal t r lmalar n n önlenmesinin hedeflendi/i ve
150 çocu/a ula lan Ayakkab Üretiminde Çocuklar n Çal t r lmas n n A amal
Olarak Ortadan Kald r lmas Projesidir. Son proje ise, Produçäo Axé adl bir sivil
toplum kurulu u taraf ndan, sokaklarda ya ayan ve çal t r lan çocuklar n e/itime
yönelmeleri ve çevresel risklerden uzakla t r larak rehabilite edilmeleri amac yla
e/itsel, kültürel ve sanatsal programlar n düzenlendi/i ve 12 ya ndan büyük
çocuklara da mesleki e/itim amaçl faaliyetlere kat lma imkan n n sa/land / Sokak
Çocuklar Projesi’dir.

Peru’da gerçekle tirilen üç projeden ilki, Huachipa Tu/la Sektörü Projesi’dir.

1998 y l nda Peru’da ba lat lan, Lima varo lar ndaki tu/la fabrikalar nda çal t r lan
ve aralar nda 3-4 ya ndan küçük çocuklar n da bulundu/u 1000 çocuktan, 6-13 ya
aras ndaki 300’üne mesleki kurslar ve dan manl k hizmeti sa/lan rken, ailelerine de
kümes ve çiftlik hayvanlar yeti tirmeleri, küçük bir bakkal açarak sebze-meyve
satmalar için çe itli mali yard mlar da bulunulmu tur. Proje sonunda 300 çocuktan
100’ünün çal t r lmas na son verilmi , kalan 200 çocu/un da çal ma saatleri haftada
40 saatten 15’e indirilmi tir. Bir di/er proje, Carabayllo Ta Ocaklar Projesi’dir. Bu
projede Carabayllo Ta Ocaklar nda çocuklar n çal t r lmas na son verilmesi
hedeflenmi tir. Ailelere sa/lanan mali yard mla onlar n çocuklar n çal t rmakla elde

420
U.S. Department of Labor, By the Sweat and Toil of Children (Volume V): Efforts to Eliminate
Child Labor, Bureau of International Labor Affairs, Washington, 1998,
http://www.dol.gov/ilab/media/ reports/iclp/sweat5/chap5.htm, 23.06.2006.

125
edecekleri gelire duyacaklar gereksinim kar lanmaya çal lm t r. Bunun için
çocuklar n çal t ran 20 kad n için plastik çanta üretimi yap lacak bir atölye
kurulmu tur. Proje kapsam nda Ulusal Aile Gönenci Enstitüsü, uygun ailelerin
seçimi, izlenmesi, ailelerin mali güçlüklerini a mas nda yard mda bulunulmas ve
proje de/erlendirilmesi görevlerini üstlenirken, Unionplast firmas da hammaddeleri
temin etmi ve kat l mc lara teknik destek sa/lam t r. Peru’daki son proje ise, Sokak
E/itimcileri Projesi’dir. Bu projede sokakta tehlikeli ko ullarda çal t r lan
çocuklar n, söz konusu tehlikelerle kar la malar n n önlenmesi, ki isel geli imlerini
sa/layacak f rsatlar n yarat lmas ve temel sa/l k ve e/itim ihtiyaçlar n n
giderilmesini hedeflenmektedir. Temelde çocuklar n okula dönmeleri sa/lanmaya
çal lmakla birlikte, çocuklar n çal ma saatlerinin azalt lmas , güvenli i lerde
çal malar veya i ya am na sokulmalar n n önlenmesi gibi çal ma ko ullar na
ili kin faaliyetlerde de bulunulmaktad r. Sokakta çal t r lan çocuklara sokak
e/itimcileri arac l / yla ula lmakta ve çocuklar n e/itim ve dan manl k hizmeti
alacaklar ba vuru merkezlerine götürülmeleri sa/lanmaktad r. Daha sonraki
a amada çocuklar n aileleri ile ileti im kurulmakta, aileler e/itimin önemi konusunda
bilinçlendirilmekte ve baz durumlarda ailelere mali yard mlarda bulunulmaktad r.
Proje kapsam nda 6000 çocu/a ula lm t r.

Nepal’de de üç farkl proje uygulanm t r. Bunlardan ilki, 1995 y l nda hal

üretiminde çocuklar n çal t r lmas na son verilerek çocuklara rehabilitasyon
sa/lanmas n n ve bu sektörde çocuklar n çal t r lmas n n önlenmesinin, e/itimden
ayr lan çocuklara dan manl k verilmesinin, sa/l k hizmetleri ile geli imlerinin
sa/lanmas n n hedeflendi/i Hal Üretiminde Çal t r lan Çocuklar n Kurtar lmas ve
Rehabilitasyonu Projesi’dir. 1998 y l nda ba lat lan ikici proje ise, tar m i lerinde
borç kar l / çal t r lan ve e/itim görmeyen çocuklara e/itim verilerek e/itimli
çocuklar n düzeylerine ula malar n n hedeflendi/i ve gerçekle tirilen çal malar
sayesinde 1000 çocu/a ula lan Borç Kar l / Çal t r lan Çocuklar Projesi’dir.
Nepal’de uygulanan son proje, Çocuk Ticareti ve Cinsel stismar n n Ortadan
Kald r lmas Projesi’dir. Nepal Kad n ve Sosyal ler Bakanl / ile Maiti Nepal
ad ndaki bir sivil toplum kurulu unun ortakla a çal t / proje kapsam nda, bakanl k

126
çocuk ticareti ve cinsel istismar konusunda kamu kurumlar n n çal ma kapasitelerini
artt rmaya çal rken, ticarete konu olmu ve cinsel istismara u/ram çocuklar n
korunmas ve rehabilitasyonunu da Maiti Nepal üstlenmi tir. Maiti Nepal, bir
rehabilitasyon merkezi, iki önleme kamp ve üç geçici ev kurmu tur. Rehabilitasyon
merkezinde, ço/unlu/u 15 ya ndan küçük 130 çocu/a yiyecek, bar nak, e/itim,
sa/l k ve dan manl k hizmetleri sa/lanm . Nuwakot ve Makwanpur’daki her biri 30
k z çocu/u için haz rlanan ve alt ay süren iki kampta, ticarete konu olma olas l klar
yüksek k z çocuklar n n Hindistan’daki genelevlerde çal t r lmalar n n önlenmesi
hedeflenmi ve kamplarda e/itim verilen k z çocuklar fahi eli/in tehlikeleri
hakk nda bilinçlendirilmi tir. Ayn amaçla kurulan geçici evler de k z çocuklar için
geçici süreli bir s / nak niteli/i ta makta, dan manl k ve sa/l k hizmeti al nan iki
aydan sonra, ya ailelerine teslim edilmekte ya da rehabilitasyon merkezine
aktar lmaktad rlar.

Bunlar n d nda, 1995 y l nda Kenya’da uygulanan Ev lerinde Çal t r lan

Çocuklara Yard m Projesi kapsam nda, ev i lerinde çal t r lan ve istismara u/rayan
k z çocuklar na yard m sa/lamak amac yla temel e/itim programlar düzenlenmi ,
proje kapsam nda ula lan 255 çocu/a sa/lanan temel e/itimin yan s ra tehlikelerden
korunma konusunda beceriler kazand r lm t r.

1997 y l nda Meksika’da Sinaloa’da Tar mda Çocuklar n Çal t r lmalar n n

Kademeli Olarak Ortadan Kald r lmas Projesi kapsam nda, çocuklar n tar m
i lerinde kötü ko ullarda çal t r lmalar n n önlenmesi için kamu kurumlar yla
i birli/i yapan Sinaloa Tar msal Kurumlar Konfederasyonu’nun çocuklar n
çal t rmak yerine okula gönderen ailelere ayl k yiyecek ihtiyaçlar n kar layacak 30
Amerikan Dolar de/erindeki yiyecek yard m nda bulunmas sonucu 2000 çocu/a
ula larak e/itimleri sa/lanm t r.

Ayn y l Pakistan’da da futbol topu üretiminde çal t r lan çocuklara e/itim

sa/lanmas n n hedeflendi/i ve 5400 çocu/a ula lan Futbol Topu Üretiminde
Çocuklar n Çal t r lmas n n Ortadan Kald r lmas Projesi uygulanm t r.

127
 1998 y l nda Guetemala’da Retalhuleu’daki Ta Ocaklar nda Çocuklar n
Çal t r lmas yla Mücadele Projesi kapsam nda, 5 ya ndaki çocuklar n ta
ocaklar nda çal t r ld / Rutalhuleu bölgesinde, çal t r lan çocuklara sa/l k hizmeti
verilmesi ve e/itim almalar n n sa/lanmas n n, ailelerinin gelirlerinin art r lmas n n
ve ta ocaklar ndaki üretim sürecinde iyile tirilmeler yap lmas n n hedeflenmi ve
1081 çocuk ve 189 aileye yard mlar sa/lanm t r.

Son olarak Nikaragua’da ço/unlu/u 10 ya ndan küçük çocuklara günde 12

saatten fazla süreyle sokakta sat c l k yapt r lmas n n önlenmesinin hedeflendi/i Aile
Program Alternatifleri Projesi’nde çocuklar n e/itim hayat na sokulmalar ve
ailelerine mali yard mda bulunulmas öngörülmü tür. Program n uyguland /
Managua bölgesinde yerel yönetim ve Pepsi ve Milka firmalar çocuklar n çal t ran
ailelere i olana/ sa/lam ve Sosyal Çal malar Bakanl / da ailelere yiyecek
yard m nda bulunmu tur. Program kapsam nda sa/lanan yard mlardan 600 çocuk
yararlanm t r.

Ülkemizde ise, IPEC kapsam nda 1992 y l nda Çal ma ve Sosyal Güvenlik
Bakanl / bünyesinde Çal an Çocuklar Bürosu ile ilgili kurum temsilcileri ve
akademisyenlerden olu an Çal an Çocuklar Dan ma Kurulu olu turularak konu ile
ilgili faaliyetlere ba lanm t r.421 Büro, çocuklar n çal t r lmas yla ilgili programlar n
e güdümünden, yeni program fikirleri geli tirilmesinden, seçilen bir grup müfetti in
e/itimi ve mevzuat n iyile tirilmesinden sorumludur.422

Ülkemizde IPEC kapsam nda gerçekle tirilen en önemli faaliyetin, mevcut

durumu ortaya ç karmak amac yla Türkiye statistik Kurumu (TÜ K) taraf ndan 1994
ve 1999 y llar nda yap lan hanehalk ara t rmas d r.423 6-14 ya grubundaki
çocuklar n incelendi/i ara t rmalara göre, 1994 y l nda 974 bin çocuk gelir getirici

421
Oy, s. 84.
422
A. Mesud Küçükkalay, M. Ali Dulupçu, Ömer Turunç, “Dünyada ve Türkiye’de Çocuk gücü
stihdam n n Sorunlar ve Önlenmesi”, Süleyman Demirel Üniversitesi, BF Dergisi, C.:5, Sa.:
1, Isparta, s. 112.
423
A.k., s. 113.

128
bir i görmekteyken, 1999 y l nda bu say 511 bine dü mü tür. 1994 y l nda 2.764
bin olan ev i lerinde çal an çocuk say s ise, 1999 y l nda 3.329 bine ç km t r.424

Bunun yan s ra proje kapsam nda, stanbul’da T SK ve Ç rakl k E/itim

Merkezi metal sanayi sitelerinde ve Türk- de deri sektöründeki küçük ölçekli
i letmelerde e/itimler düzenleyerek, konuya ili kin duyarl l / n artmas n
sa/lam lard r. Ayr ca, Türkiye Esnaf ve Sanatkarlar Konfederasyonu üyelerinin,
Mesleki E/itim ve Küçük Sanayi Destekleme Vakf usta e/iticilerinin, nsan
Kaynaklar Vakf ilkö/retim müfetti lerinin e/itimi için kurslar düzenlemi lerdir.
Fi ek Enstitüsü de metal ve otomotiv sanayinde çal an çocuklara sa/l k hizmeti
verilmesi için mobil bir klinik kurmu tur. Ayr ca, Emniyet Genel Müdürlü/ü
Küçükleri Koruma Birimi’nin kapasitesi geli tirilmi ve Diyarbak r’da sokakta
çal t r lan çocuklara e/itsel, sa/l k, beslenme ve psikolojik destek vermek amac yla
bir merkez kurulmu tur.425 Son olarak, T SK’in 1999 y l nda Çal an Çocuklar
Bürosu’nu kurmas , ülkemizdeki çal malara örnek olarak verilebilir. Bu büroda
Fi ek Enstitüsü i bili/i ile çocuklar sa/l k taramalar ndan geçirilmekte, e/itim ve
rehberlik hizmetleri almaktad r.426

Sonuç olarak, günümüzde küreselle me sürecinin getirmi oldu/u sosyo-

ekonomik ko ullar içinde geli mekte olan ülkelerde çocuklar n korunmas aç s ndan
uluslararas normlar n yetersiz kalmas n n özellikle uluslararas kurulu lar yeni
aray lara yöneltti/i görülmektedir. Bunlardan belki de en önemlisi UÇÖ’nün
haz rlay p uygulad / program ve eylemlerdir.427 Bu programlar n ba nda gelen
IPEC ancak, ülkelerin ekonomik ko ullar n n düzelmesiyle anlam bulmaktad r. Bu
sa/lanmad / takdirde gerçekle tirilen faaliyetler, geçici çözümler olmaktan öteye
gidemeyecektir.

424
TÜ K, Türkiye’de Çal an Çocuklar, Türkiye statistik Kurumu, Ankara, 1999, http://www.die.
gov.tr/cin/CIN-TR/cocuk99.pdf, (23.06.2006), s. 18.
425
Küçükkalay, Dulupçu, Turunç, s. 113-114.
426
T SK, IPEC Projesi/Sanayide Çal an Çocuklar ve T SK’in Faaliyetleri, http://www.tisk.org.tr/
ipec.asp?id=506, (30.06.2006).
427
Sapancal , Çocuk, s. 24.

129
 SONUÇ

1970’li y llar n sonunda fordist dönemin sona ermesi ile ba layan yeni
dönemde, ekonomik, sosyal ve siyasal alanda oldukça önemli de/i imler ya anm t r.
Bu de/i imlerin geli mi ve az geli mi ülkelerdeki etkisi birbirinden farkl olmu tur.
Üretimin ulusal s n rlara ba/l l / n n sona erdi/i bu dönemde, artan uluslararas
ticaretten taraflar adil olarak gelir elde edememi , dünyada gelir da/ l m yoksullar
aleyhine bozulmu tur. Bu durum az geli mi ülkelerin geri kalm l / n daha da
artt rm t r. Bu ülkelerin ya ad / olumsuzluklar n giderilmesi amac yla uluslararas
finans kurumlar yap sal uyum programlar haz rlam lard r. Yeni düzene uyum
sa/lamalar n n hedeflendi/i bu programlar, az geli mi ülkelerin büyümesi için
ihracata dayal stratejiler öngörmektedir. Ancak, küreselle me sürecinde üretimin
de/i en yap s n n ülkeleri birbirine küresel meta zincirleri ile ba/ ml k lmas , az
geli mi ülkelerde ihracata dayal ekonomik büyüme politikalar n n olumlu sonuç
vermemesini beraberinde getirmi tir. Bunun nedeni, üretimin küreselle mesinin
dayana/ olan rekabettir. Bu süreçte, az geli mi ülkeler aras nda, çokuluslu
i letmelerin kurdu/u a/a dahil olabilmek için fark, h z, kalite ve fiyat rekabeti
ba lam t r. Rekabetin özellikle az geli mi ülkelerde i gücü piyasas na etkisi, azalan
ücretler, i sizli/in art ve yoksullukla kendini göstermi tir. Bu anlamda, post-fordist
dönemde de endüstri devriminin ilk a amalar nda görülen uygulamalara yer
verilmeye ba lanm , özellikle az geli mi ve geli mekte oln ülkelerde çocuklar
çal ma ya am n n içine çekilmi lerdir.

Çocuklar n çal t r lmalar , genellikle az geli mi ve geli mekte olan ülkelere

özgü olmakla beraber, geli mi ülkelerde de görülen çok boyutlu, karma k ve
evrensel bir sorundur. Bu sorunun ekonomik, sosyal, siyasal ve kültürel çe itli
gerekçeleri yoksullukla somutla makta, bir ba ka deyi le yoksulluk çocuklar n
çal t r lmas n n hem gerekçesi, hem de sonucu olarak kendini göstermektedir.

130
 Küreselle me sürecinde, geli mekte olan ülkelerde ekonomik büyümenin
sa/lanmas için uygulamaya konulan yap sal uyum programlar i gücü piyasalar n n
esnekle tirilmesini ve kurals zla t r lmas n içermektedir. Bu de/i imler i gücünün
kutupla mas na ve dolay s yla gelir da/ l m n n bozulmas na neden olmaktad r.
Ayr ca, artan nüfus ve ekonomik güçlükler özellikle geli mekte olan ülkelerde iç
göçe yol açt / gibi, uluslararas göçü de uyarmaktad r. Bu süreçte kentlerde olu an
niteliksiz i gücü y / nlar n n formel ekonomide de/il, enformel ekonomide üretime
kat lmalar yoksulluk ve dolay s yla çocuklar n çal t r lmas ile kendini
göstermektedir.

Geli mekte olan ülkelerde çocuklar n çal t r lmas n n ekonomik büyümenin

bir unsuru olarak görülmesinin birtak m gerekçeleri bulunsa bile, bunlar n hakl l / n
ve me rulu/unu savunmak mümkün de/ildir. Yoksullu/un çözüm yollar ndan biri
olarak görülen çocuklar n çal t r lmas k sa dönemde ailenin gelirini ve görünürde
ekonomik büyümeyi artt rmakla birlikte, e/itim olanaklar ndan yararlanamamak
gelecekte nitelikten yoksun bir i gücünün do/u unu haz rlayacak ve böylece
ku aklar aras yoksullu/un “kurumsalla mas ” ile sonuçlanacakt r.

Sosyal hedeflerin göz ard edilerek, ekonomik büyüme sa/lama çabalar n n

toplumda kutupla may ve yoksullu/u artt rd / aç kt r. Nitekim, küreselle me
sürecinde ekonomik büyümeye ra/men, ne yeterince istihdam yarat labilmi , ne gelir
adil da/ t labilmi ve ne de gönenç art sa/lanabilmi tir. Bu bak mdan, ekonomik
hedefler ancak sosyal hedeflerle birlikte gerçekle tirilebildi/inde çocuklar n
çal t r lmas na son verilebilir. Aksi takdirde, sorun artarak devam edecektir.
Özellikle uzun dönemde, çocuklar n çal t r lmas n n ekonomik büyüme üzerinde
olumlu etkisi oldu/u söylenemez.

Az geli mi ve geli mekte olan ülkelerin hemen hemen tümünde çocuklar n

çal t r lmas n önlemeye yönelik düzenlemeler bulunmakla birlikte dünyada 217
milyon çocu/un çal t r lmas , sorunun yap sal nedenlerden kaynakland / n
göstermektedir. Az geli mi ülkelerin ekonomik sorunlar , çocuklar n çal t r lmas

131
sonucunu do/urmakta, ancak çocuklar n çal t r lmas ekonomik yap n n daha da
bozulmas na yol açmaktad r. Öte yandan, bu sorunun tek yönlü olmad / n n
unutulmamas gerekir. Eme/ini sunan çocuklar ve aileleri kadar bu sunumu kullanan
i letmelerin ve özellikle üretimi yap s n n sorgulanmas gerekmekte ve uluslararas
düzeyde koruyucu ve önleyici düzenlemelere gereksinim duyulmaktad r.

Çocuklar n çal t r lmas ile mücadele edilmesinde çocukluk döneminin

çal ma de/il, okul ya am içinde geçirilmesi hedeflenmektedir. Bu hedefin
gerçekle tirilmesi için uluslararas ve ulusal düzeyde düzenlemeler yap lmaktad r.
Uluslararas düzeyde UÇÖ, haz rlad / sözle me ve tavsiye kararlar ile evrensel ilke
ve kurallar getirmektedir. Bu anlamda, çal maya kabulde en az ya a ili kin (138)
sözle me ve çocuk çal t r lmas n n en kötü biçimlerinin kald r lmas na ili kin (182)
sözle me örnek gösterilebilir. UÇÖ.’nün Çal maya li kin Temel Haklar
Bildirge’sinde yer alan bu iki temel belgenin onaylanmas ve uygulamaya konulmas
üye ülkelerin yükümlülüklerinden biridir. 182 say l sözle me, 138 say l
sözle meden daha çok onay alm t r. Üye ülkelerin ekonomik ve sosyal
geli mi liklerini göz önünde tutan istisnalara yer verilmi olmas na ra/men, 138
say l sözle menin tüm üye ülkelerce onaylanmam olmas , çocuklar n çal t r lmas
sorununun boyutlar n gösteren bir ba ka kan tt r. Ayr ca, üye ülkelerde ulusal
düzeyde getirilen düzenlemelerin de sorunu tam anlam yla çözdü/ü söylenemez. Bu
bak mdan, UÇÖ’nün 1992 y l nda hayata geçirdi/i IPEC Projesi önem ta maktad r.
Tüm sosyal taraflar n kat l m n n hedeflendi/i IPEC kapsam nda, çe itli ülkelerde
projeler uygulanarak çocuklar n i gücü piyasas ndan çekilerek e/itilmeleri
sa/lanmaktad r.

Sonuç olarak, ekonomik, sosyal, siyasal ve kültürel hiçbir gerekçe ile hakl l /
ve me rulu/u kan tlanamayan çocuklar n çal t r lmas n n acilen ortadan
kald r lmas , ülkelerin geleceklerini güvenceye almalar için bir zorunluluktur.
Bugün dünyada çal t r lan 217 milyon çocu/un bir an önce çal ma ya am ndan
uzakla t r lmalar ve örgün ve mesleki e/itim olanaklar na kavu turulmas , sosyal
adaleti, sosyal bar ve e itli/i sa/layaca/ gibi, ekonomik geli meye de zemin

132
ha rlayacakt r. Ekonomik büyümenin sa/lanmas ancak çocuklar n çal t r lmas
yerine e/itilmesi sayesinde mümkündür. Uzun dönemde sa/lanacak ekonomik
büyüme, çocuklar n çal t r lmas n n nedeni ve sonucu olarak görülen yoksullu/u da
ortadan kald racakt r.

133
 YARARLANILAN KAYNAKLAR*

Don Adams, Education in Developing Asia (Volume: 1). The University of

Hong Kong, Hong Kong, 2002.

Iftikhar Ahmed, Getting Rid of Child Labour, ILO/IPEC Working Paper,

International Labour Office, Geneva, 2000.

Yüksek Akkaya, ““Küreselle me” Versus Sendikas zla t rma ve

Yoksulla t rma”, Çal ma ve Toplum Dergisi. Sa: 2004/3, stanbul,
2004, s. 93-122.

Ömer A. Aksu, Çocuk stihdam ve E/itim, (Yay mlanmam Yüksek Lisans

Tezi), Ü, SBE, stanbul, 1998.

Shaukat Ali, “Child Labour: An Economic Issue”, NIPA Jounal, Vol.: 7, No: 1,
National Institute of Public Administration, Karachi, 2002, s. 73-87.

Ömer Zühtü Altan, “ stihdam Politikalar ve Yoksulluk”, I. Ulusal Sosyal

Politika Kongresi, D SK, Friedrich Ebert Vakf , 22-24 Ocak 2004,
Dedeman Otel, Ankara, 2004, s. 116-125.

Mehmet Alt nkaya, “Sözle menin Kurulu undan Önce Tüketicinin

Korunmas ”, GÜ, Hukuk Fakültesi Dergisi. C.: VIII, Sa.: 1-2, Ankara,
2004, s. 100-124.

Betül Alt nta , Mendile, Simite, Boyaya, Çöpe: Ankara Sokaklar nda Çal an
Çocuklar. leti im Yay nlar , Yay n No: 901, stanbul, 2003.

*
Dipnotlarda gösterilen k saltmalar koyu renk dizilmi tir.

134
Richard Anker, Conceptual and Research Frameworks for the Economics of
Child Labour and its Elimination, ILO/IPEC Working Paper,
International Labour Office, Geneva, 2000.

Richard Anker, “The Economics of Child Labour: A Framework for

Measurement”, International Labour Review, Vol: 139, No: 3,
Geneva, 2000, s. 257-280.

Emmanuel Anoruo, Habtu Braha, “The Impact of Population Growth on

Botswana's Economic Growth”, Journal of Sustainable Development
in Africa, Vol: 5, No: 2, Fayetteville State University, North
Carolina, 2003, s. 111-124.

Hacer Ansal, “Çal(/ma ve Gelir Gereksinimi”, I. Ulusal Sosyal Politika

Kongresi, D SK, Friedrich Ebert Vakf , 22-24 Ocak 2004, Dedeman
Otel, Ankara, 2004, s. 71-77.

Hacer Ansal, Esnek Üretimde çiler ve Sendikalar (Post-Fordizm’de Üretim

Esnekle irken çiye Neler Oluyor?), Birle ik Metal Sendikas ,
stanbul, 1999.

Kaya Ard ç, “Liberal Ekol: Klasik ktisat”, ktisat’ n Dama Ta lar , Ekoller-
Kavramlar- z B rakanlar I. stanbul Üniversitesi ktisat Fakültesi
Mezunlar Cemiyeti ktisat Dergisi, stanbul, 2001, s. 40-64.

APEC, Time for Work: Linkages Between Paid and Unpaid Work in Human
Resource Policy, Report of the APEC Human Resource Development
Working Group, Conference on Linkages Between Paid and Unpaid
Work in Human Resource Policy, 8 May 1999, Asia-Pacific
Economic Cooperation, Hong Kong, 1999.

135
Engin Ataç, vd., Kamu Maliyesi. T.C. Anadolu Üniversitesi Yay nlar , Yay n
No: 1464, Eski ehir, 2003.

Hasan At lgan, Vergilemenin Ekonomik Büyüme Üzerindeki Etkileri:

Türkiye’deki Durumun Analizi, (Yay mlanmam Doktora Tezi),
DEÜ, SBE, zmir, 2003.

Hakan Arslan, “Küreselle menin Emek Üzerindeki deolojik Etkileri ve

Seçenek Sorunu”, Küreselle me, Emperyalizm-Yerelcilik- çi S n f .
(Derleyen: E. Ahmet Tonak), mge Kitabevi, Ankara, 2004, s.163-
284.

Nedim Aslan, Mustafa Fehmi Dinç, “3308 Say l Ç rakl k ve Meslek E/itimi
Kanunu’nda Öngörülen Sistem Do/rultusunda Ç rakl k E/itimi
Merkezlerince Yürütülen Uygulamalar”, Türkiye’de Çal an Çocuklar
Semineri. D E, Ankara, 29-31 May s 2001, s. 303-320.

Musibau Adetunji Babatunde, Rasak Adet unji Adefabi, Long Run

Relationship between Education and Economic Growth in Nigeria:
Evidence from the Johansen’s Cointegration Approach. Regional
Conference on Education in West Africa: Constraints and
Opportunities Dakar, Senegal, Cornell University, Centre de
Recherche en Economie Appliquée (CREA), Ministèrede l’Education
du Sénégal, November 1st - 2nd, 2005.

Robin Bade, Michael Parkin, Foundation of Macroeconomics. Pearson

Education, Inc., Boston, 2004.

Kaushik Basu, Zafiris Tzannatos, The Global Child Labor Problem: What Do
We Know and What Can We Do?, Center for Analytic Economics
Working Paper, No: #03-06, Cornell University, Ithaca, 2003.

136
Kemal Ba , “Ekonomik Büyüme, Gelir Da/ l m , E/itim ve Nüfus Art
li kileri: Türkiye Örne/i”, HÜ, BF Dergisi. C.: 19, Sa.: 1, Ankara,
2001, s. 47-60.

Nükhet Hotar Ba argan, Burcu Kümbül, “Çal an Çocuk Sorununa Aileleri

Aç s ndan Bir Bak ; zmir li Örne/i”, Türkiye’de Çal an Çocuklar
Semineri. D E, Ankara, 29-31 May s 2001, s. 137-160.

Tahir Ba taymaz, “Günümüzde Gelece/imiz Karartan Bir Problem: Çal an

Çocuklar”, Mercek Dergisi. Y l: 3, Sa.: 12, MESS, stanbul, 1998, s.
60-66.

smail Bayer, Bülent Piyal, “Çocuk gücü: De/erlerimizi Koruyal m, Gelece/i

Destekleyelim”, Mercek Dergisi, Y l: 2, Sa.: 6, MESS, stanbul, 1997,
s. 126-136.

Remi Bazillier, Core Labour Standarts and Economic Growth, Théorie et

Applications en Microéconomie et Macroéconomie Working Papers,
No: 2004.88, Université Paris, Paris, 2004.

lker Belek, Esnek Üretim Derin Sömürü. NK Yay nlar , Yay n No: 20, Kayhan
Matbaac l k, stanbul, 2004.

Giorgio Bellettini, Carlotta Berti Ceroni, “Social Security Expenditure and

Economic Growth”, Research in Economics. Vol.: 54, Issue: 3,
Veneto, 2000, s. 249-275.
Ay e Beyazova, Child Labour in Global Perspective, (Yay mlanmam Yüksek
Lisans Tezi), MÜ, SBE, stanbul, 1999.

137
Jacqueline Bhabha, Gendered Chattels: Imported Child Labour and the
Response to Child Trafficking, Women and Public Policy Program
Research Seminar: Gender and Human Rights, Kennedy School of
Government, Harvard University, Cambridge, 9th March 2005.

M. Kemal Biçerli, Çal ma Ekonomisi. Beta Yay nlar , Yay n No: 1290,
stanbul, 2003.

Mahmut Bilen, Muharrem Es, “Gelir Da/ l m Sorunu ve Çözümünde Yeni

Aray lar”, Yönetim ve Siyasette Etik Sempozyumu. Sakarya
Üniversitesi, Adapazar , 1998, s. 376-394.

BM, System of National Account 1993, http://unstats.un.org/unsd/sna1993/

glossform.asp?getitem=453, (15 Mart 2006).

Ersan Bocuto/lu, Metin Berber, Kenan Çelik, Genel ktisada Giri . Derya
Kitabevi, Trabzon, 2003.

Andrea Brandolini, Piero Cipollone, Eliana Viviano, Does the ILO Definition
Capture All Unemployment?, Temi di Discussione, No: 529, Banca
D’Italia, Rome, 2004.

Sebestian Braun, Core Labour Standards and FDI: Friends or Foes? The Case
of Child Labour, Sonderforschungsbereich 649 Discussion Papers,
No: 2006-014, Humboldt-Universität zu Berlin, Berlin, 2006.

Jan Breman, Social Exclusion in the Context of Globalization, Working Paper,

No: 18, Policy Integration Department, World Commission on the
Social dimension on Globalization, International Labour Office,
Geneva, 2004.

138
Debbie Budlender, Dawie Bosch, South Africa Child Domestic Workers: A
National Report, International Labour Office, 2002.

I l Bulut, “Çocuk Çal t rmas n n Psiko-Sosyal Boyutlar ve Sonuçlar ”,

Türkiye’de Çal an Çocuklar Sorunu ve Çözüm Yollar . (Derleyen:
Ertan Kahramano/lu), HÜ, SHY, Friedrich Naumann Vakf , Ankara,
1996, s. 137-145.

César Calderón, Luis Servén, The Effects of Infrastructure Development on

Growth and Income Distribution, The World Bank Policy Research
Working Paper, No: 3400, The World Bank, Washington, 2004.

Eduardo Caldéron Cuevas, Oscar Valiente González, Basic Income as a Policy

to Fight Child Labour, X. Basic Income European Network
International Congress, The Basic Income Guarantee, 2004,
Barcelona.

Sudharshan Canagarajah, Helena Skyt Nielsen, Child Labor and Schooling in

Africa: A Comparative Study, Social Protection Discussion Paper,
No: 9916, The World Bank, Washington, 1999.

Tankut Centel, “182 Say l ILO Sözle mesi’nin Türk Çal ma Ya am na

Etkisi”, TÜH S Dergisi. Sa.:3, Türk A/ r Sanayii ve Hizmet Sektörü
Kamu verenleri Sendikas , Ankara, 2002, s. 10-11.

Alessandro Cigno, “Globalisation Can Help Reduce Child Labour”, CESifo

Economic Studies. Vol: 49, No: 4, Ifo Institute for Economic
Research, Munich, 2003, s. 515–526.

139
Alessandro Cigno, Furio C. Rosati, Lorenzo Guarcello, Does Globalisation
Increase Child Labour?, Discussion Paper, No: 470, Instituts zur
Zukunft der Arbeit (IZA), Bonn, 2002.

Selçuk Cingi, M. Cahit Gürhan, “Türkiye’de ktisadi Kalk nmay Tehdit Eden
Sorun: E/itim”, HÜ, BF Dergisi. C.: 21, Sa.: 2, Ankara, 2003, s.
109-137.

Elaine L. Chao, Advancing the Campaign Against Child Labor. Volume II:
Addressing the Worst Forms of Child Labor, United States
Department of Labor Bureau of International Labor Affairs,
Washington, 2002.

Council of the European Union, Draft Joint Report on Social Inclusion, No:
15223/01, European Commission, Brussels, 2001.

Sheena Crawford, The Worst Forms of Child Labour a Guide to Understanding

and Using the New Convention, Department for International
Development, London, 2000, http://www.dfid.gov.uk/pubs/ files/sdd-
childlab.pdf, (23.06.2006).

Sibel Serap Ça/da , stanbul linde Sanayide Çal an Çocuklar n Kar la t klar
stismar ve hmaller, (Yay mlanmam Yüksek Lisans Tezi), Ü,
Sa/l k Bilimleri Enstitüsü, stanbul, 2002.

Özlem Çak r, “Sosyal D lanma”, DEÜ, SBE Dergisi, C.: 4, Sa.:3, zmir, 2002,
s. 83-104.

140
Çal ma ve Sosyal Güvenlik Bakanl / , Türkiye’de Çocuk çili/i.
Bilgilendirme Materyali, Çal ma ve Sosyal Güvenlik Bakanl /
Yay nlar , Yay n No: 121, Ankara, 2005.

Aziz Çelik, “Çocuk çili/in Bitmeyen Öyküsü Üstüne”, Birikim Dergisi. Sa.:
192, stanbul, 2005, s. 29-39.

Brian G. Dahlin, The Impact of Education on Economic Growth: Theory,

Findings, and Policy Implications, Duke University, Durham,
2002,http://www.duke.edu/~bgd3/bgd0202.pdf, (16.06.2006).

Patricia A. Daly, “Unpaid Famiy Workers: Long-Term Decline Continues”,

Monthly Labour Review. Vol.: 105, No: 10, U.S. Depeartment of
Labour, Washington, 1982, s. 3-5.

Ertu/rul Delikta , “Malthusgil Yakla mdan Modern Ekonomik Büyümeye”,

Ege Akademik Bak Dergisi. C.: 1, Sa.: 1, EÜ, BF, zmir, 2001, s.
48-67.

Fevzi Demir, Anayasa Hukukuna Giri . Fakülteler Kitabevi, zmir, 1998.

Sevda Demirbilek, Tunç Demirbilek, “Çal an Çocuklar Aç s ndan Ç rakl k

E/itiminin Önemi: zmir Ç rakl k E/itim Merkezinde Ö/renim Gören
Ç raklar Üzerine Bir Ara t rma”, Türkiye’de Çal an Çocuklar
Semineri. D E, Ankara, 29-31 May s 2001, s. 321-335.

Tunç Demirbilek, Sendikal E/itim. lkem Ofset, zmir, 1999.

Department for International Development (DFID), Reducing Poverty by

Tackling Social Exclusion, A DFID Policy Paper, No: PD 043, DFID,
Glasgow, 2005.

141
Sylvain E. Dessy, Désiré Vencatachellum, Explaining Cross-Country
Differences in Policy Response to Child Labour, Cahier de
Recherche, No: IEA-02-03, École des Hautes Études Commerciales,
Montréal, 2002.

D E, Türkiye statistik Y ll / 2004.

DPT, Çocuk Özel htisas Komisyonu Raporu. Sekizinci Be Y ll k Kalk nma

Plan , DPT Yay nlar , Yay n No: 2573, DPT, Ankara, 2001.

Gülfer Dikbay r, Meltem Day o/lu, M. Akif Bak r, “Gelirin Çocuk stihdam
Üzerindeki Etkisi”, Türkiye’de Çal an Çocuklar Semineri. D E
Yay nlar , Yay n No: 2534, 29-31 May s 2001, Ankara, 2001, s. 161-
179.

Mojibur Rahman Doftori, Educat on And Child Labour in Developing

Countries: A Study on the Role of Non-Governmental Organisations
in Bangladesh and Nepal, (Doctoral Dissertation), Department of
Social Policy, University of Helsinki, Helsinki, 2004.

Fatma Do/ruel, A. Suut Do/ruel, “Türkiye’de Büyüme ve Makroekonomik

stikrar”, ktisadi Kalk nma, Kriz ve stikrar., (Derleyenler: Ahmet H.
Köse, Fikret enses, Erinç Yeldan), leti im Yay nlar , Yay n No:
920, stanbul, 2003, s. 401-428.

Fatma Do/ruel, A. Suut Do/ruel, B çak S rt nda Büyüme ve stikrar: Arjantin,

Brezilya, Meksika, srail, Türkiye. BÜ Yay nlar , Yay n No: 134,
stanbul, 2006.

Peter Dorman, Child Labour in the Developed Economies, ILO/IPEC Working

Paper, International Labour Office, Geneva, 2001.

142
Gérard Duménil, Dominique Lévy, “Neo Liberal Dinamikler; Yeni Bir A ama
m ?”, (Çeviren: Erkan Ünal), Neoliberalizme Kar Ortak Savunma.
(Editör: Ahmet Asena, Sezai Temelli), Kalkedon Yay nc l k, stanbul,
2006, s. 136-160.

Ron Duncan, “Globalisation and Income Inequality: An International

Perspective”, Conference on International Trade Education and
Research: Managing Globalisation for Prosperity. 26–27 October
2000, University of Melbourne, Victoria University, Melbourne,
2000, s. 1-10.

brahim Dursun, Ekonomik Özgürlükler-Ekonomik Büyüme li kisi: Teorik ve

Uygulamal Bir nceleme, (Yay mlanmam Doktora Tezi), DEÜ,
SBE, zmir, 2002.

zzet Duyar, Bar Özener, Çocuk çiler: Çarp k Geli en Bedenler. Ütopya
Yay nlar , Yay n No: 79, Ankara, 2003.

Eric V. Edmonds, “Does Child Labor Decline with Improving Economic

Status?”, The Journal of Human Resources. Vol: 40, No: 1, The
University of Visconsin Press, Madison, 2005, s. 77-99.

Erdal Egemen, “Dünya’da ve Türkiye’de Çal an Çocuklar (Çocuk Eme/i)”,

Peryön Dergisi. Sa.: 8, Türkiye Personel Yönetimi Derne/i, stanbul,
2003, s. 46-48.

Mahfi E/ilmez, Ercan Kumcu, Ekonomi Politikas : Teori ve Türkiye

Uygulamas . Remzi Kitabevi, stanbul, 2004.

143
Line Eldring, Sabata Nakanyane, Malehoko Tshoaedi, Child Labour in the
Tobacco Growing Sector in Africa, Conference on the Eliminating
Child Labour: Establishing Best Practise in Tobacco Farming.
International Union of Food, International Tobacco Growers’
Association, British American Tobacco, Nairobi, 8-9th October 2000.

Judith Ennew, Sokak Çocuklar ve Çal an Çocuklar: Planlama için Bir Rehber.
(Çev: Çiçek Öztek), UNICEF Türkiye Temsilcili/i, Ankara, 1998.

Ayda Erayd n, “D Pazarlara Eklemlenmeye Çal an Konfeksiyon Sanayiinde

Üretimin Örgütlenmesi ve Emek Süreçleri”, ODTÜ Geli im Dergisi,
Sa.: 27 (1-2), Ankara, 2000, s. 91-117.

Münire Erden, Yasemin Akman, E/itim Psikolojisi: Geli im-Ö/renme-

Ö/retme. Arkada Yay nevi, Ankara, 1998.

Sema Erder, “Çocuklar Neden Çal yor? Çocuk ve Çal ma Kavramlar ”,

Çal an Çocuklar: lkö/retim Müfetti lerini Bilgilendirme Semineri.
19-23 Haziran 1995, nsan Kayna/ n Geli tirme Vakf , stanbul,
1995, s. 7-16.

Sema Erder, Kuvvet Lordo/lu, Geleneksel Ç rakl ktan Çocuk Eme/ine: Bir
Alan Ara t rmas . Friedrich Ebert Vakf , stanbul, 1993.

Tijen Erdut, “ ve Gelir Güvencesi”, I. Ulusal Sosyal Politika Kongresi.

D SK, Friedrich Ebert Vakf , 22-24 Ocak 2004, Dedeman Otel,
Ankara, 2004, s. 131-155.

Tijen Erdut, “ gücü Piyasas nda Enformelle/me ve Kad n gücü”, Çal ma

ve Toplum Dergisi. Sa.: 2005/3, stanbul, 2005, s.11-49.

144
Zeki Erdut, “Çal(/ma Ya am nda Esneklik ve Türkiye”, Çal ma Hayat nda
Esneklik Semineri. T SK, Swissotel, stanbul, 1999, s. 84-104.

Zeki Erdut, “Günümüzde Sosyal Politikan n Aç l mlar ”, I. Ulusal Sosyal

Politika Kongresi. D SK, Friedrich Ebert Vakf , 22-24 Ocak 2004,
Dedeman Otel, Ankara, 2004, s. 31-58.

Zeki Erdut, Küreselle/me Ba/lam nda Uluslararas Sosyal Politika ve Türkiye.

Dokuz Eylül Yay nlar , zmir, 2002.

Zeki Erdut, “Liberal Ekonomi Politikalar ve Sosyal Politika”, Çal ma ve

Toplum Dergisi. Sa: 2004/2 , stanbul, 2004, s. 11-37.

Zeki Erdut, Rekabetin gücü Piyasas na Etkisi. TÜH S Yay nlar , Yay n
No:29, zmir, 1998.

Yak n Ertürk, Meltem Day o/lu, Gender, Education and Child Labour in
Turkey. ILO, Geneva, 2004.

Öner Eyrenci, “Türk Hukukunda Çocuk ve Genç çilerin Korunmas ve

Sendikalar n Rolü”, Sendikalar ve Çal an Çocuklar Semineri. Türk-
Çal an Çocuklar Bürosu, Adapazar , 22 Aral k 1993, s. 36-42.

Luiz Augusto Facchini, Marinel M. Dall’Agnol, David Christiani, “Child Labor

and Health: Problems and Perspectives”, International Journal of
Occupational and Environmental Health. Vol: 6, No: 1, North
Carolina, 2000, s. 55-62.

Anaclaudia Gastal Fasa, Health Benefits of Eliminating Child Labour,

ILO/IPEC Working Paper, International Labour Office, Geneva,
2003.

145
Rosana Galli, The Economic Impact of Child Labour, Discussion Paper, No:
128/2001, International Institute for Labour Studies, ILO, Geneva,
2001.

Gelir Da/ l m n n yile tirilmesi ve Yoksullukla Mücadele Özel htisas

Komisyonu, Yoksullukla Mücadele Alt Komisyonu Raporu. VIII. Be
Y ll k Kalk nma Plan , Devlet Planlama Te kilat (DPT), Ankara,
2000.

Brian Gilligan, An Analysis of the Determinants of Child Labour in Nepal, the

Policy Environment and Response, Understandaing Children’s Work:
An Inter-Agency Research Cooperation Project, ILO, UNICEF,
World Bank Group, Kathmandu, 2003.

Filiz Giray, “Savunma Harcamalar ve Ekonomik Büyüme”, CÜ, BF Dergisi.

C.: 5, Sa.: 1, Sivas, 2004, s. 181-199.

Rafael Gomez, David K. Foot, “Age Structure, Income Distribution and

Economic Growth”, Canadian Public Policy, Vol.: XXIX, Special
Issue: Linkages Between Economic Growth and Inequality, Institute
for Research on Public Policy, Montreal, 2003, s. 141-161.

Mark Gradstein, Moshe Justman, Education, Social Cohesion and Economic

Growth, Discussion Paper, No: 99-16, Monaster Center for Economic
Research, Ben-Gurion University of the Negev, Beer Sheva, 1999.

Bjørne Grimsrud, Millennium Development Goals and Child Labour,

Understanding Children’s Work: An Inter-Agency Research
Cooperation Project. International Labour Office, Unicef, World Bank
Group, 2003.

146
Bjørne Grimsrud, What Can Be Done about Child Labor? An Overview of
Resent Research and its Implications for Designing Programs to
Reduce Child Labor, Social Protection Discussion Paper, Number:
0124, The World Bank, Washington, 2001.

Bjørne Grimsrud, Liv Jorunn Stokke, Child Labour in Afrika: Poverty or

Institutional Failure?. Fafo Report, No: 233, Fafo Institute for Apllied
Social Science, Riga, 1997.

Samuel Grumiau, Child Labour in Albania. ICFTU, Brussels, 2004.

Sami Güçlü, ktisada Giri . SÜ, BF Yay nlar , Yay n No: 5, Adapazar , 1994.

A. Y lmaz Gündüz, “Türkiye’de Yoksullukla Mücadele Üzerine Bir nceleme”,

Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi. C.: 5, Sa.: 16, (www.e-
sosder.com), 2006, s. 34-55.

Klaus Günther, Child Labour in Kyrgyzstan: An Initial Study, Draft Working

Paper, ILO, Bishkek, 2001.

Ercan Güven, Ufuk Ayd n, Bireysel Hukuku. Nisan Kitabevi, Eski ehir,
2004.

Sami Güven, Sosyal Politikan n Temelleri. Ezgi Kitabevi, Bursa, 2001.

Ali Güzel, “ILO Normlar n n ç Hukuka Etkisi ve Türk Hukukunun

Geli imine Katk s ”, ILO Normlar ve Türk Hukuku. Hukuku ve
Sosyal Güvenlik Hukuku Türk Milli Komitesi, 20. Kurulu Y l
Kutlama Semineri. Ankara, 1997, s. 3-49.

147
Thorvaldur Gylfason, “Natural Resources, Education, and Economic
Development”, European Economic Review. No: 45, 2001, s. 847-
859.

Thorvaldur Gylfason, Gylfi Zoega, “Education, Social Equality and Economic

Growth: A View of the Landscape”, CESifo Economic Studies. Vol.
49, No:4, Institute for Economic Research, Munich, 2003, s. 557-579.

F.M. Orkin Head, Child Labour in South Africa. Department of Labour South
Africa, 2000.

Janet Hilowitz, “Social Labelling to Combat Child Labour: Some

Considerations”, International Labour Review. Vol. 136, No: 2,
Geneva, 1997, s. 215-257.

Indira Hirway, Integrating Unpaid Work into Development Policy, Conference

on Unpaid Work and Economy: Gender, Poverty and Millennium
Development Goals. Levy Economics Institute, New York, October 1-
3, 2005.

Petra Hoelscher, A Thematic Study Using Transnational Comparisons to

Analyse and Identify what Combination of Policy Responses are Most
Successful in Preventing and Reducing High Levels of Child Poverty.
Final Report, European Commission, DG Employment and Social
Affairs, Brussels, 2004.

Peter Howitt, Health, Human Capital and Economic Growth: A Schumpeterian

Perspective, PAHO Senior Policy Seminar on Health, Human Capital
and Economic Growth. Pan American Health Organization,
Washington, October 4, 2002.

148
Mahmood Hussain, Keith E. Maskus, “Child Labour Use and Economic
Growth: An Econometric Analysis”, The World Economy, Vol.:26,
Issue: 7, Oxford, 2003, s. 993-1017.

Alpaslan I kl , “Sosyal Politika Aç s ndan Çocuk gücünün Korunmas

Sorunu”, Sendikalar ve Çal an Çocuklar Semineri. Türk- Çal an
Çocuklar Bürosu, Adapazar , 22 Aral k 1993, s. 25-35.

Ahmet Salih kiz, Kay td Ekonomi ve Türkiye’de Ekonomik Büyüme

Üzerine Etkileri, (Yay mlanmam Doktora Tezi), DEÜ, SBE, zmir,
2000.

Hasibe mre, “Kent Yoksullu/u ve Aile”, IV. Aile uras Bildirileri: Aile ve
Yoksulluk. T.C. Ba bakanl k Aile Ara t rma Kurumu Ba kanl /
Yay nlar , Yay n No: 122, T.C. Ba bakanl k Aile Ara t rma Kurumu
Ba kanl / , 2004, s. 549-560.

Instituto de Pesquia Econômica Aplicada (IPEA), “Poverty and Social

Exclusion”, Brazil: The State of a Nation. (Organizators: Fernando
Rezende, Paulo Tafner), IPEA, Rio de Janeiro, 2005, s. 21-30.

ICFTU, The Road from Work to School. ICFTU Report, Brussels, 1998,
http://www.icftu.org/displaydocument.asp?Index=990916063&Langu
age=EN, (03.06.2006).

ILO, A Future without Child Labour. Report of The Director-General, Global

Report under the Follow-up to the ILO Declaration on Fundamental
Principles and Rights at Work, Internat onal Labour Conference 90th
Session, Report I (B), Internat onal Labour Off ce, Geneva, 2002.

149
ILO, Child Labour and Education - An Ipec Perspective, Fact Sheet,
International Labour Office, 2002.

ILO, Child Labour: A Textbook for University Students. Internat onal Labour
Off ce, Geneva, 2004.

ILO, Child Labour Briefing Material. (Çeviren: Metin Çulhao/lu), ILO,

International Education Center, Geneva, 2001.

ILO, Child Labour FAQs, ILO Subregional Office for the Caribbean,
Trinidad&Tobago, http://www.ilocarib.org.tt/childlabour/library/FAQ
sChild Labour.pdf , (07.06.2006).

ILO, Child Labour Makes Economies Unsustainable, Fact Sheet, International

Labour Office, Geneva, http://www.ilo.org/public/english/standards/
ipec/about/factsheet/ childlabour_economies.pdf, (07.06.2006).

ILO, Combating Child Labour: A Handbook for Labour Inspectors.

International Labour Office, Geneva, 2002.

ILO, C138 Minimum Age Convention, Database of International Labour

Standarts, International Labour Office, Geneva,
http://www.ilo.org/ilolex/english/convdisp1.htm, (23.06.2006).

ILO, C182 Worst Forms of Child Labour Convention, Database of

International Labour Standarts, International Labour Office, Geneva,
http://www.ilo.org/ilolex/english/ convdisp1.htm, (23.06.2006).

ILO, Decent Work and Poverty Reduction in Indonesia. International Labour

Office, Jakarta, 2004.

150
ILO, Education as an Intervention Strategy to Eliminate and Prevent Child
Labour: Consolidated Good Practices of the International Programme
on the Elimination of Child Labour (IPEC). International Labour
Office, Geneva, 2006.

ILO, Every Child Counts: New Global Estimates on Child Labour.

Internat onal Labour Off ce, Geneva, 2002.

ILO, Girl Child Labour Studies. Volume 1: Girl Child Labour in Agriculture,
Domestic Work and Sexual Exploitation: Rapid Assessments on the
Cases of the Philippines, Ghana and Ecuador, Interntional Labour
Office, Geneva, 2004.

ILO, Global Employment Trends: Brief. International Labour Office, Geneva,

2006.

ILO, In-Depth Analysis of the Situation of Working Street Children in St.

Petersburg 2000. ILO/IPEC Working Paper, International Labour
Office, St. Petersburg, 2001.

ILO, In-Depth Analysis of the Situation of Working Street Children in the

Leningrad Region 2001. ILO/IPEC Working Paper, International
Labour Office, St. Petersburg, 2002.

ILO, In-Depth Analysis of the Situation of Working Street Children in Moscow

2001. ILO/IPEC Working Paper, International Labour Office,
Moscow, 2002.

151
ILO, Inter-Parliamentary Union, Eliminating The Worst Forms of Child
Labour: A Practical Guide to ILO Convention No:182. Handbook for
Parliamentarians, No:3, International Labour Office, Inter-
Parliamentary Union, Geneva, 2002.

ILO, Investing in Every Child: An Economic Study of the Costs and Benefits
of Eliminating Child Labour. International Labour Office, Geneva,
2003.

ILO, IPEC Action Against Child Labour: Highlights 2004. International

Labour Office, Geneva, 2004.

ILO, Report on the Results of the National Child Labour Survey in the
Dominican Republic. International Labour Office, Costa Rica, 2004.

ILO, The End of Child Labour: Within Reach. Report of The Director-General,
Global Report under the Follow-Up to the ILO Declaration on
Fundamental Principles and Rights at Work, Report I (B),
International Labour Conference, 95th Session 2006, International
Labour Off ce, Geneva, 2006.

ILO, Towards a Fair deal for Migrant Workers in the Global Economy.
International Labour Conference, 92nd Session, Report: VI,
International Labour Office, Geneva, 2004.

ILO, Understanding Child Domestic Labour and Responses to it: Helping

Hands or Shackled Lives. International Labour Office, Geneva, 2004.

ILO, Working Out of Poverty. Report of the Director General, International

Labour Conference, 91st Session, International Labour Office,
Geneva, 2003.

152
ILO, World Employment Report 2004-05: Employment, Productivity and
Poverty Reduction. International Labour Office, Geneva, 2005.

ILO, World Labour Report 2000: Income Security and Social Protection in a
Changing World, Governing Body, 279th Session, International
Labour Off ce, Geneva, 2000.

ILO, 2001 Survey on Children 5-17 Years Old. Final Report, International
Labour Office, Philippines, 2003.

IPEC/ILO, Child Labour: An Information Kit for Teachers, Educators and their
Organizations, Book I: Children’s Right and Education. IPEC/ILO,
Geneva, 1998.

Rizwanul Islam, The Nexus of Economic Growth, Employment and Poverty

Reduction: An Empirical Analysis, Disscussion Paper, No: 14, Issues
in Employment and Poverty, Recovery and Reconstruction
Department, International Labour Office, Geneva, 2004.

Uma. S. Kambhampati, Raji Rajan, Economic Growth: A Panacea for Child

Labour?, World Development. Vol.: 34, Issue: 3, Great Britain, 2006,
s. 426-445.

Recep Kapar, “Çal maya li kin Temel Haklar ve lkeler Bildirgesi”, DEÜ,
SBE Dergisi. C.: 6, Sa.: 1, zmir, 2004, s. 182-195.

Recep Kapar, “Geli mi Ülkelerde Enformel stihdam n Boyutlar ”, Tes-

Dergisi, Sa.: 2006-2, Türkiye Enerji, Su ve Gaz çileri Sendikas ,
Ankara, 2006, s. 46-52.

153
Recep Kapar, “Sosyal Koruman n Yayg nla t r lmas ”, DEÜ, SBE Dergisi,
Cilt: 5, Say :4, zmir, 2003, s. 49-69.

Muhsin Kar, Sami Taban, “Kamu Harcama Çe itlerinin Ekonomik Büyüme

Üzerine Etkileri”, AÜ, SBF Dergisi. Sa.: 58-3, Ankara, 2003, s. 145-
169.

Amela Karabegovib, Jason Clemens, “Ending Child Labour – Bans Aren’t the
Solution”, Fraser Forum, The Fraser Institute, Toronto, March 2005,
s. 25-26.

Özcan Karabulut, “Çocuk çili/inde Mevcut Durum”, Sendikalarda Uzmanl k

Grubu E/itimleri Sempozyumu, I. Oturum: Çocuk çiler, Bolu, 17-18
Eylül 1998, Sendikal E/itim Atölye Çal malar . (Der.: Zeynel Abidin
K z lyaprak), Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakf , Friedrich
Ebert Vakf , stnabul, 1999, s. 273-276.

Özcan Karabulut, Türkiye’de Çal an Çocuklar. Türk- , stanbul, 1996.

Mehmet Karagül, “Be eri Sermayenin Ekonomik Büyümeyle li kisi ve Etkin

Kullan m ”, AÜ, BF Dergisi, C.: 1, Sa.: 5, Antalya, s. 79-90.

Gülten Kazgan, ktisadi Dü ünce veya Politik ktisad n Evrimi. Remzi

Kitabevi, stanbul, 1993.

Ahmet Kemerli, Dünyada ve Türkiye Ölçe/inde Deri Sektöründe Çocuk

Eme/i, (Yay mlanmam Doktora Tezi), Ü, SBE, stanbul, 2001.

Stephan Klasen, Population Growth, Economic Growth, and Poverty Reduction

in Uganda: Theory and Evidence, Discussion Paper Series, No: 125,
University of Goettingen, Goettingen, 2005.

154
Nejat Kocabay, “Uluslararas Çal ma Örgütü Çocuk çili/inin Sona
Erdirilmesi Uluslararas Program (IPEC)”, Türkiye’de Çal an
Çocuklar Semineri. D E, Ankara, 29-31 May s 2001, s. 25-30.

R. Emre Kongar, Toplumsal De/i me Kuramlar ve Türkiye Gerçe/i. Remzi

Kitabevi, stanbul, 2002.

Meryem Koray, Sosyal Politika. Ezgi Kitabevi, Bursa, 2000.

Esfender Korkmaz, ktisadi Geli me ve Mali Sistem. Lebib Yalk n Matbaas ,

stanbul, 2003.

Rohan Kothare, Does India’s Population Growth Has a Positive Effect on

Economic Growth?, Social Science Paper, No: 410, Phillips
Academy, Andover, 1999.

Ye im Ku tepeli, Umut Halaç, “Türkiye’de Genel Gelir Da/ l m n n Analizi ve

yile tirilmesi”, DEÜ, SBE Dergisi, C.t: 6, Sa: 4, zmir, 2004, s. 143-
160.

A. Mesud Küçükkalay, M. Ali Dulupçu, Ömer Turunç, “Dünyada ve

Türkiye’de Çocuk gücü stihdam n n Sorunlar ve Önlenmesi”,
Süleyman Demirel Üniversitesi, BF Dergisi. C.:5, Sa.: 1, Isparta, s.
112.

Vladimir Kühl Teles, Joaquim P. Andrade, Public Investment in Basic

Education and Economic Growth, XXXII Encontro Nacional de
Economia, 7-10 December 2004, Anpec: Associação Nacional dos
Centros de Pós-Graduação em Economia Congrega, São Paulo, 2004.

155
Mahn Vu Le, Terukazu Suruga, The Effects of FDI and Public Expenditure on
Economic Growth: From Theoretical Model to Empirical Evidence,
Graduate School of International Cooperation Studies Working Paper
Series, Number: 2, Kobe University, Kobe, 2005.

Kuvvet Lordo/lu, Tahir Ba yatmaz, “12-18 Ya Aras Çal an Çocuklar için

Bölgesel Bir Analiz Örne/i: Bursa”, Sosyal Siyaset Konferanslar .
32.-33. Kitaplar, Ü Yay nlar , Yay n No: 3119, stanbul, 1983, s.
337-357.

Arthur MacEvwan, “Borç ve Demokrasi; A/ r Borç Alt ndaki Ülkeler

Demokratik Ekonomik Programlar Nas l Yürütebilirler?”, (Çeviren:
Erkan Ünal), Neoliberalizme Kar Ortak Savunma. (Editör: Ahmet
Asena, Sezai Temelli), Kalkedon Yay nc l k, stanbul, 2006, s. 72-
110.

Nomaan Majid, On the Evolution of Employment Structure in Developing

Countries, Employment Strategy Papers, No: 18, Employment
Strategy Depeartment, ILO, Geneva, 2005.

Ahmet Makal, Osmanl mparatorlu/u’nda Çal ma li kileri. mge Kitabevi,

Ankara, 1997.

Mine Mang r, Ankara’da Ç rakl k E/itim Merkezine Devam Eden Ö/rencilerin

Çal ma Nedenleri ve Bunlar Etkileyen Baz Faktörler Üzerine Bir
Ara t rma. An.Ü., Ziraat Fakültesi Yay nlar , Yay n No: 1261, Ankara
Üniversitesi, Ankara, 1992.

Chris Manning, The Economic Crisis and Child Labour in Indonesia,

ILO/IPEC Working Paper, International Labour Office, Geneva,
2000.

156
Peter Matz, Costs and Benefits of Education to Replace Child Labour,
ILO/IPEC Working Paper, International Labour Office, Geneva,
2002.

David Mayer, The Intergenerational Impact of Health on Economic Growth,

Health Research to Achieve the Millennium Development Goals
Forum, No: 8, Mexico City, 16-20 November 2004, Global Forum for
Health Research, Geneva, 2004.

Elias Mendelievich, “Child Labour”, International Labour Review. Vol.: 118,

No: 5, Geneva, 1979, s. 557-568.

Jürgen Müller, “India: Poverty Alleviation at Grassrot Level”, Step- Info. No:
18, Step Foundation, Berne, 2001, s. 1-3.

NGO Group for the CRC Sub-Group on Child Labour, The Impact of
Discrimination on Working Children and on the Phenomenon of Child
Labour, Anti-Slavery International, London, 2002.

Özlem Onaran, “Türkiye’de hracat Yönelimli Büyüme Politikalar n n stihdam

Üzerindeki Etkileri”, ktisadi Kalk nma, Kriz ve stikrar.
(Derleyenler: Ahmet H. Köse, Fikret enses, Erinç Yeldan), leti im
Yay nlar , Yay n No: 920, stanbul, 2003, s. 579-601.

Peter F. Orazem, Victoria Gunnarsson, Child Labour, School Attendance and

Performance: A Review, ILO/IPEC Working Paper, International
Labour Office, Geneva, 2003.

157
O. O’Donnell, E. Van Doorslaer, F. Rosati, Child Labour and Health: Evidence
and Research Issues, Understanding Children’s Work: An Inter-
Agency Research Cooperation Project, ILO, Unicef, The World Bank
Group, Geneva, 2002.

OECD, Annual Report 2006. Paris, 2006.

OECD, Combating Child Labour: A Review of Policies. Paris, 2003.

OECD, Education at a Glance: OECD Indicators 2005 – Executive Summary.

Paris, 2005.

M. Kemal Öke, Senem Kurt, “Yeni Süreç ve Sendikalar n Temsil Sorunu”,

Küresel Düzen: Birikim, Devlet ve S n flar. (Derleyenler: Ahmet H.
Köse, Fikret enses, Erinç Yeldan), leti im Yay nlar , Yay n No:
912, stanbul, 2003, s. 399-425.

Tülin Öngen, “Küresel Kapitalizm ve Sermayenin Yeni Hegemonya

Stratejileri”, Küreselle me Ko ullar nda Kapitalizm ve Sendikal
Hareket, Petrol- 2000-2003 Y ll / . Petrol- Yay nlar , Yay n No:
85, stanbul, 2003, s. 29-45.

Cem Özatalay, “Elman n Öteki Yar s : Enformel Sektör çileri”, Tes-

Dergisi. Sa.: 2006-2, Türkiye Enerji, Su ve Gaz çileri Sendikas ,
Ankara, 2006, s. 57-62.

evket Pamuk, “Kar la t rmal Aç dan Türkiye’de ktisadi Büyüme, 1880-

2000”, Küresel Düzen: Birikim, Devlet ve S n flar. (Derleyenler:
Ahmet H. Köse, Fikret enses, Erinç Yeldan), leti im Yay nlar ,
Yay n No: 912, stanbul, 2003, s. 383-398.

158
lker Paras z, Ekonomik Büyüme Teorileri (Dinamik Makro Ekonomiye
Giri )., Ezgi Kitabevi, Bursa, 2003.

lker Paras z, ktisad n ABC’si. Ezgi Kitabevi, Bursa, 2000.

Tevfik Pekin, Ekonomiye Giri . Anadolu Matbaas , zmir, 1999.

Chaya S. Piotrkowski, Joanne Carrubba, “Child Labor and Exploitation”,

Young Worker: Varieties of Experience. (Editor: Julian Barling, E.
Kevin Kelloway), American Psychological Association, Washington,
1999, s. 129-157.

George L. Priest, Poverty, Inequality, and Economic Growth Simple Principles,

Equality and Economic Growth Panel, La Serena, 17-20 June 1999,
SELA (El Seminario en Latino América de Teoría Constitucional y
Política) Programa, Universidad de Palermo, Buenos Aires.

Menahem Prywes, Diane Coury, Gebremeskel Fesseha, Gilberte Hounsounou,

Anne Kielland, Costs of Projects for Orphans and other Vulnerable
Children: Case Studies in Eritrea and Benin, Social Protection
Discussion Paper Series, No: 0414, The World Bank, Washington,
2004.

Susan Randolph, Zeljko Bogetic, Dennis Heffley, Determinants of Public

Expenditure on Infrastructure: Transportation and Communicat on,
The World Bank Policy Research Working Paper, No: 1661, The
World Bank, Washington, 1996.

Ranjan Ray, Geoffrey Lancaster, The Impact of Children’s Work on Schooling:

Multi-Country Evidence Based on SIMPOC data, ILO/IPEC Working
Paper, International Labour Office, Geneva, 2004.

159
Sevinç Rende, H. Cenk Erkin, “Çocuk Eme/i: Bizde Ucuz stedi/iniz Kadar
Kullan n”, Birikim Dergisi. Sa.: 192, stanbul, 2005, s. 40-45.

Dani Rodrik, “Growth Versus Poverty Reduction: A Hollow Debate” Finance

and Development. Vol: 37, No: 4, IMF, Washington, 2000, s. 8-10.

Carol Ann Rogers, Kenneth A. Swinnerton, Inequality, Productivity, and Child

Labor: Theory and Evidence, Staff Research Papers, Bureau of
Internetional Labor Affairs, U.S. Department of Labor, Washington,
2000.

Halil brahim Sar o/lu, “De/i im, Toplu Sözle me Düzeni ve Yasalarla
Esneklik”, CM S Dergisi. C.: 16, Sa:2, CM S, Ankara, 2002, s. 37-38.

Faruk Sapancal , “Avrupa Birli/i’nde Sosyal D lanma Sorunu ve Mücadele

Yöntemleri”, Çal ma ve Toplum Dergisi. Sa.: 2005/3, stanbul, 2005,
s. 51-106.

Faruk Sapancal , “Küreselle me Ba/lam nda Çocuk stihdam ve Önlenmesine

Yönelik Çabalar”, ÇM S Dergisi. C.:16, Sa.:4, ÇM S, Ankara,
Temmuz 2002, s. 17-30.

Faruk Sapancal , Sosyal D lanma. DEÜ Yay nlar , Yay n No:

09.1600.0000.000/DK.03.048.314, zmir, 2003.

Richard M. Scheffler, Health Expenditure and Economic Growth: An

International Perspective, Occasional Papers on Globalization, Vol.:
1, No: 10, University of South Florida Globalization Research Center,
Florida, 2004.

160
hsan Sezgin, “Türkiye ve AB Ülkelerinde Ç rakl k E/itimi ve Ö/retimi,
Sorunlar ve Geli meler”, Türkiye’de Çal an Çocuklar Semineri. D E,
Ankara, 29-31 May s 2001, s. 289-302.

Ansel M. Sharp, Charles A. Register, Paul W. Grimes, Economics of Social

Issues. The McGraw-Hill Companies, Inc., New York, 2004.

Hilary Silver, S.M. Miller, “Social Exclusion: The European Approach to

Social Disadvantage”, Ind cators. Vol: 2, No: 2, New York, 2003, s.
1-17.

Peter Sjöberg, Government Expenditures Effect on Economic Growth: The

Case of Sweden 1960-2001, Bachelor’s Thesis, Lulea University of
Technology, Sweeden, 2003.

Cem Somel, “Meta Zincirleri, Ba/ ml l k ve E it Olmayan Geli me”, ktisadi

Kalk nma, Kriz ve stikrar. (Derleyenler: Ahmet H. Köse, Fikret
enses, Erinç Yeldan), leti im Yay nlar , Yay n No: 920, stanbul,
2003, s. 561-578.

M. R. Sreenath, Lalitha Sreenath, “Child Labour: Implications on Children and

Recent Government Initiatives”, Towards a New Culture of Learning,
(Compendium of Research Papers). T.A. Pai Management Institute,
Karnataka, 2005, s. 96-111.

Sarah W. Sugarman, Population Growth and Developing Countries: Limiting

Population Growth Through Social Policy, Reed College, Oregon,
2002, http://www.reed.edu/~sugarmas/populationGrowth.pdf,
(13.06.2006).

161
Madhura Swaminathan, Economic Growth and the Persistence of Child Labor:
Evidence from an Indian City, World Development. Vol. 26, No. 8,
Great Britain, 1998, s. 1513-1528.

Cahit anver, Bütçenin Ekonomik Büyümeye Etkisi ve Türkiye Örne/i,

(Yay mlanmam Yüksek Lisans Tezi), Ü, SBE, stanbul, 1995.

Rahime Beder en, “Aile Yoksullu/unun Çocuklar Üzerine Etkileri”, IV. Aile
uras Bildirileri: Aile ve Yoksulluk. T.C. Ba bakanl k Aile Ara t rma
Kurumu Ba kanl / Yay nlar , Yay n No: 122, T.C. Ba bakanl k Aile
Ara t rma Kurumu Ba kanl / , 2004, s. 157-166.

Sabahattin en, Ta eronluk (Alti verenlik) ve Endüstriyel li kilere Etkileri.

an Ofset, stanbul, 2002.

Abdülkadir enkal, Küreselle me Sürecinde Sosyal Politika. Alfa Yay nlar ,

Yay n No: 1628, stanbul, 2005.

Fikret enses, Küreselle/menin Öteki Yüzü: Yoksulluk. leti im Yay nlar ,

Yay n No: 770, stanbul, 2003.

Fikret enses, “Yoksullukla Mücadelenin Neresindeyiz?: Gözlemler ve

Öneriler”, Küresel Düzen: Birikim, Devlet ve S n flar. (Derleyenler:
Ahmet H. Köse, Fikret enses, Erinç Yeldan), leti im Yay nlar ,
Yay n No: 912, stanbul, 2003, s. 319-356.

Suat Hayri entürk, “Ekonomik Büyümenin Sa/lanmas nda Finansal Sistemin

Rolü”, ktisat, letme ve Finans Dergisi. Y l: 20, Say : 237, Ankara,
2005, s. 110-120.

162
Yener i man, “Sosyal Politika Aç s ndan Türkiye’de Çocuk ve Genç gücü”,
Kamu- Dergisi. C.: 7, Sa.: 2, Ankara, 2003, s. 477-509.

Cahit Talas, Toplumsal Politika. mge Kitabevi Yay nlar , Yay n No: 14,
Ankara, 1990.

Qian TANG, Fighting Child Labour with Education: UNESCO’s Role,

Children’s World Congress on Child Labour, Global March Againist
Child Labour, Florence, 10-13 May 2004.

Hasan Ejder Temiz, “E%reti stihdam: gücü Piyasas nda Güvencesizli/in ve

stikrars zl / n Yeniden Yap lanmas ”, Çal ma ve Toplum Dergisi.
Sa: 2004/2 , stanbul, 2004, s. 55-80.

Hasan Ejder Temiz, Küreselle menin Sosyal Boyutlar ve Türkiye. Birle ik

Metal çileri Sendikas , zmir, 2004.

Jonathan Temple, Structural Change and Europe’s Golden Age, Working

Paper, No: 01/519, University of Bristol, Bristol, 2001.

Nardos Kebreab Tesfay, Child Labour and Economic Growth, (A Thesis of

Master of Arts), University of Saskatchewan, Department of
Economics, Saskatoon, 2003.

The Commission for Children and Young People and Child Guardian,
Queensland Review of Child Labour: Summary of Findings,
Queensland, The Commission for Children and Young People and
Child Guardian, 2005.

The World Bank, Global Poverty Report. Washington, 2000.

163
T SK, IPEC Projesi/Sanayide Çal an Çocuklar ve T SK’in Faaliyetleri,
http://www.tisk.org.tr/ ipec.asp?id=506, (30.06.2006).

T SK, Türkiye’de Çocuk gücü. Türkiye veren Sendikalar Konfederasyonu

Yay nlar , Yay n No: 138, T SK, Ankara, 1994.

Rajnarayan R. Tiwari, “Child Labour in Footwear Industry: Possible

Occupatioanal Health Hazards”, Indian Journal of Occupational and
Environmental Medicine, Vol: 9, Issue: 1, Mumbai, 2005, s. 7-9.

Gülay Toksöz, “Enformel Sektör, Enformel stihdam: Ortaya Ç k ve

Yayg nla ma Nedenleri”, Tes- Dergisi. Sa.: 2006-2, Türkiye Enerji,
Su ve Gaz çileri Sendikas , Ankara, 2006, s. 42-45.

Gülay Toksöz, Uluslararas Emek Göçü. BÜ Yay nlar , Yay n No: 129,
stanbul, 2006.

E. Ahmet Tonak, “ ktisadi Büyüme, Uluslar n Zenginli/inin Artmas m

Demektir?”, Küresel Düzen: Birikim, Devlet ve S n flar. (Derleyenler:
Ahmet H. Köse, Fikret enses, Erinç Yeldan), leti im Yay nlar ,
Yay n No: 912, stanbul, 2003, s. 143-143-160.

hsan Torun, Sokakta Çal an Çocuklar ve stanbul Örne/i, (Yay mlanmam

Yüksek Lisans Tezi), Ü, SBE, stanbul, 2001.

Anne Trebilcock, “Structural Adjustment and Tripartite Consultation”,

International Journal of Public Sector Management, Vol: 9 No: 1,
West Yorkshire, 1996, s. 5-16.

164
Nilgün Tunçcan, “AB’de Çocuk stihdam ”, Sosyal Siyaset Konferanslar . 41-
42. Kitap, Ü Yay nlar , Yay n No: 4074, Çantay Kitabevi, stanbul,
1998, s. 335-359.

Nilgün Tunçcan, “Çocuk çili/i Nedenleri, Boyutlar ve Küreselle en

Dünyada Konumu”, I. stanbul Çocuk Kurultay : Bildiriler Kitab .
(Yay na Haz rlayanlar: Mustafa Ruhi irin, Sevgi Usta Say ta),
stanbul Çocuk Vakf , stanbul, 2000, s. 479-494.

Nilgün Tunçcan, Küreselle en Dünyada Çocuk stihdam , (Yay mlanmam

Yüksek Lisans Tezi), Ü, SBE, stanbul, 1999.

Mehmet Türkay, Geli me ktisad : Ekonomik Büyüme Merkezli Yakla m n

Yükseli ve Gerilemesi, (Yay mlanmam Doktora Tezi), MÜ, SBE,
stanbul, 1994.

Türk- , Çal an Çocuklar: Türkiye’de ve Dünyada Çal an Çocuk Sorunlar na

Genel Bak . Türk- Çal an Çocuklar Bürosu, Ankara, 1993.

TÜ K, Türkiye’de Çal an Çocuklar. Türkiye statistik Kurumu, Ankara, 1999,

http://www.die. gov.tr/cin/CIN-TR/cocuk99.pdf, (23.06.2006).

UÇÖ Ankara Ofisi, Çocuk çili/inin Sona Erdirilmesi Uluslararas Program

(IPEC), http://www.ilo.org/public/turkish/region/eurpro/ankara/prog
ramme/ipec.htm, (23.06.2006).

Süleyman Ulutürk, “Kamu Harcamalar n n Ekonomik Büyüme Üzerine Etkisi”,

Ak.Ü., BF Dergisi. Sa.: 1, Antalya, 2001, s. 131-139.

UNDP, Human Development Report 2005. United Nations Development

Programme, New York, 2005.

165
UNESCO, Global Monitoring Report 2006: Literacy for Life. United Nations
Educational, Scientific and Cultural Organization, Paris, 2005.
UNICEF, The State of the World’s Children 1997. Oxford University Press,
Oxford, 1997.

U.S. Department of Labor, By the Sweat and Toil of Children (Volume V):
Efforts to Eliminate Child Labor, Bureau of International Labor
Affairs, Washington, 1998, http://www.dol.gov/ilab/media/
reports/iclp/sweat5/chap5.htm, 23.06.2006.

Betül Urhan, Azgeli mi lik-Çocuk stihdam li kisi ve Türkiye’de Çocuk

gücüne li kin Sorunlar, (Yay mlanmam Yüksek Lisans Tezi), Ü,
SBE, stanbul, 1996.

Yücel Uyan k, “Dualist ( kili) gücü Piyasas Teorisi”, GÜ, BF Dergisi. C.:
1, Sa.: 3, Ankara, 1999, s. 1-7.

N sfet Uzay, “Kamu Büyüklü/ü ve Ekonomik Büyüme Üzerindeki Etkileri :

Türkiye Örne/i (1970-1999)” Erciyes Üniversitesi, BF Dergisi,
Say : 19, Kayseri, 2002 s. 151-172.

Ay e Meral Uzun, Yoksulluk Olgusu ve Dünya Bankas , CÜ, BF Dergisi, C.:

4, Sa.: 2, Sivas, 2003, s. 155-173.

Besim Üstünel, Ekonominin Temelleri. Dünya Yay nc l k, stanbul, 2003.

Ebru Voyvoda, “Emekçi S n flar n Ekonomisi: Üretkenli/e Dayal Büyüme

Miti siz Büyüme, Bölü üm”, Tes- Dergisi. ubat Say s , Türkiye
Enerji, Su ve Gaz çileri Sendikas , Ankara, 2006, s. 41-44.

166
Jackline Wahba, Child Labour and Poverty Transmission: No Room for
Dreams, Working Paper, No: 200108, Economic Research Forum,
Cairo, 2001.
Jackline Wahba, Do Market Wages Influence Child Labor and Child
Schooling?, Social Protection Discussion Paper, No: 23144, The
World Bank, Washington, 2000.

Robert Walker, Denise Goodwin, Emma Cornwell, “Work Patterns in Europe

and Related Social Security Issues : Coping with the Myth of
Flexibility”, Changing Work Patterns and Social Security. (Editor: D.
Pieters), Yearbook of the European Institute of Social Security,
Kluwer Law International, The Hague, London, Boston, 2000, s. 5-43.

WHO, Health, Economic Growth, and Poverty Reduction. The Report of

Working Group 1 of the Commission on Macroeconomics and Health,
World Health Organization, Geneva, 2002.

WHO, The World Health Report 2006: Working Together for Health. Geneva,
2006.

Jale Yal npala, “Küreselle menin Emek Piyasas ve stihdam Üzerindeki

Etkileri”, Küreselle me: ktisadi Yönelimler ve Sosyopolitik
Kar tl klar. (Derleyen: Alkan Soyak), Om Yay nevi, stanbul, 2002,
s. 263-304.

Nurhan Yentürk, “Birikimin Kaynaklar ”, ktisadi Kalk nma, Kriz ve stikrar.

(Derleyenler: Ahmet H. Köse, Fikret enses, Erinç Yeldan), leti im
Yay nlar , Yay n No: 920, stanbul, 2003, s. 463-503.

167
Özlem Gökta Y lmaz, “Türkiye Ekonomisinde Büyüme ile sizlik Oranlar
Aras ndaki Nedensellik li kisi”, Ekonometri ve statistik Dergisi. Sa.:
2, Ü, ktisat Fakültesi, stanbul, 2005, s. 63-76.

Ahmet Burçin Yereli, O/uz Karadeniz, “Türkiye’de Kay td stihdam n Vergi

Kay p ve Kaçaklar Üzerine Etkisi”, 19. Türkiye Maliye
Sempozyumu. III. Oturum, Uluda/ Üniversitesi, Atlantis Limak
International Hotels & Resorts, 10-14 May s 2004, Antalya.

Bar Yorulmaz, Çocuk ve Genç gücüne Yönelik Sosyal Politikalar,

(Yay mlanmam Yüksek Lisans Tezi), AÜ, SBE, Eski ehir, 2002.

Atalay Yörüko/lu, De/i en Toplumda Aile ve Çocuk. Özgür Yay nevi,

stanbul, 1997.

. Güran Yumu ak, Mahmut Bilen, “Gelir Da/ l m - Be eri Sermaye li kisi ve
Türkiye Üzerine Bir De/erlendirme”, KÜ, SBE, Sa: 1, Kocaeli, 2000,
s. 77-96.

O/ul Zengingönül, “Sosyal Politika – Esnek Çal ma Biçimleri Paradoksunda

Avrupa Birli/i Örne/i”, DEÜ, SBE Enstitüsü Dergisi, C.: 5, Sa.: 4,
zmir, 2003, s. 157-171.

Jie Zhang, Junsen Zhang, “How Does Social Security Affect Economic
Growth? Evidence from Cross-Country Data”, Journal of Population
Economics, Vol.:17, Issue:3, New York, 2004, s. 473-500.

168