Γοργίου

Ἑλένης Ἐγκώμιον
Επιμέλεια-Μετάφραση: Π. Καλλιγάς
Σχόλια: Ν. Μ. Σκουτερόπουλος *
[από το βιβλίο Η Αρχαία Σοφιστική, Ν.Μ. Σκουτερόπουλος, ΓΝΩΣΗ 1991]

11. (1) Κόσμος πόλει μὲν (1) Ευκοσμία είναι για την πόλη οι γεροί
εὐανδρία, σώματι δὲ κάλλος, άντρες, για το σώμα η ομορφιά, για την

ψυχῇ δὲ σοφία, πράγματι δὲ ψυχή η σοφία, για την πράξη η αρετή, για
το λόγο η αλήθεια· τα αντίθετά τους
ἀρετή, λόγῳ δὲ ἀλήθεια· τὰ δὲ
ακοσμία. Τον άντρα και τη γυναίκα, το
ἐναντία τούτων ἀκοσμία.
λόγο και την πράξη, την πόλη και το
ἄνδρα δὲ καὶ γυναῖκα καὶ λόγον
πράγμα που αξίζουν τον έπαινο πρέπει με
καὶ ἔργον καὶ πόλιν καὶ πρᾶγμα
επαίνους να τα τιμάμε, ενώ τα ανάξια να τα
χρὴ τὸ μὲν ἄξιον ἐπαίνου κατακρίνουμε· γιατί είναι εξ ίσου σφάλμα
ἐπαίνῳ τιμᾶν, τῷ δὲ ἀναξίῳ όσο και αμάθεια να κατακρίνει κανείς τα
μῶμον ἐπιθεῖναι· ἴση γὰρ αξιέπαινα και να επαινεί τα αξιοκατάκριτα.
ἁμαρτία καὶ ἀμαθία μέμφεσθαί (2) Ο ίδιος άνθρωπος λοιπόν είναι που
τε τὰ ἐπαινετὰ καὶ ἐπαινεῖν τὰ πρέπει και να πει σωστά αυτό που πρέπει,
μωμητά. (2) τοῦ δ' αὐτοῦ και να αντικρούσει όσους κατακρίνουν την

ἀνδρὸς λέξαι τε τὸ δέον ὀρθῶςΕλένη, μιά γυναίκα για την οποία έχει
υπάρξει ομόφωνη και ομόψυχη και η
καὶ ἐλέγξαι τοὺς μεμφομένους
γνώμη όσων έχουν ακούσει τους ποιητές,
Ἑλένην, γυναῖκα περὶ ἧς
αλλά και η φήμη του ονόματός της, το
ὁμόφωνος καὶ ὁμόψυχος
οποίο έχει καταστεί υπόμνηση συμφορών.1
γέγονεν ἥ τε τῶν ποιητῶν
Εγώ όμως θέλω, προσδίδοντας κάποια
ἀκουσάντων πίστις ἥ τε τοῦ λογική στον λόγο μου, από τη μιά μεριά
ὀνόματος φήμη, ὃ τῶν αυτήν να την απαλλάξω από το να δέχεται
συμφορῶν μνήμη γέγονεν. ἐγὼ κατηγορίες άδικες, και από την άλλη να
δὲ βούλομαι λογισμόν τινα τῷ καταδείξω ότι αυτοί που την κατακρίνουν

λόγῳ δοὺς τὴν μὲν κακῶς λένε ψέματα· και δείχνοντας την αλήθεια

ἀκούουσαν παῦσαι τῆς αἰτίας, να σταματήσω την αμάθεια.2

τοὺς δὲ μεμφομένους
ψευδομένους ἐπιδεῖξαι καὶ
δείξας τἀληθὲς [ἢ] παῦσαι τῆς
ἀμαθίας.
(3) ὅτι μὲν οὖν φύσει καὶ γένει (3) Δεν είναι άγνωστο, ούτε καν σε
τὰ πρῶτα τῶν πρώτων ἀνδρῶν λίγους, πως η γυναίκα την οποία αυτός ο
καὶ γυναικῶν ἡ γυνὴ περὶ ἧς λόγος αφορά είναι, ως προς τη φύση και
την καταγωγή της, πρώτη από τους
ὅδε ὁ λόγος, οὐκ ἄδηλον, οὐδὲ
πρώτους, άντρες και γυναίκες. Είναι
ὀλίγοις. δῆλον γὰρ ὡς μητρὸς
γνωστό ότι μητέρα της ήταν η Λήδα και
μὲν Λήδας, πατρὸς δὲ τοῦ μὲν
πατέρας της, ο πραγματικός, ένας θεός, ενώ
γενομένου θεοῦ, τοῦ δὲ
ο υποτιθέμενος, ένας θνητός, ο Τυνδάρεως
λεγομένου θνητοῦ, Τυνδάρεω και ο Δίας —από τους οποίους ο ένας
καὶ Διός, ὧν ὁ μὲν διὰ τὸ εἶναι πιστεύτηκε ότι ήταν επειδή πράγματι ήταν,
ἔδοξεν, ὁ δὲ διὰ τὸ φάναι ενώ ο άλλος λέχθηκε ότι ήταν επειδή το
ἐλέγχθη. καὶ ἦν ὁ μὲν ἀνδρῶν ισχυρίστηκε— και ο ένας ήταν ο
κράτιστος ὁ δὲ πάντων ισχυρότερος από τους ανθρώπους, ο άλλος

τύραννος. (4) ἐκ τοιούτων δὲ κυρίαρχος των πάντων. (4) Έχοντας απ'

γενομένη ἔσχε τὸ ἰσόθεον
κάλλος, ὃ λαβοῦσα καὶ οὐ
λαθοῦσα ἔσχε· πλείστας δὲ
πλείστοις ἐπιθυμίας ἔρωτος
ἐνειργάσατο, ἑνὶ δὲ σώματι
πολλὰ σώματα συνήγαγεν
ἀνδρῶν ἐπὶ μεγάλοις μέγα
φρονούντων, ὧν οἱ μὲν πλούτου την ευρωστία της δικής τους αλκής, άλλοι
μεγέθη, οἱ δὲ εὐγενείας
αυτούς γεννηθεί, είχε ομορφιά όση οι θεοί,
που την δέχτηκε και δεν την έκρυψε·
προκάλεσε σε πάρα πολλούς πάρα πολύ
ερωτικό πάθος, και με ένα σώμα
συγκέντρωσε σώματα πολλών ανδρών3 που
είχαν επιδιώξεις μεγάλες για μεγάλους
στόχους· απ' αυτούς άλλοι είχαν μεγάλο
πλούτο, άλλοι ένδοξη παλαιά γενιά, άλλοι
τη δύναμη της κατακτημένης σοφίας· και

παλαιᾶς εὐδοξίαν, οἱ δὲ ἀλκῆς όλοι έρχονταν οδηγημένοι από άμιλλα

οὶκείας εὐεξίαν, οἱ δὲ σοφίας
ἐπικτήτου δύναμιν ἔσχον· καὶ
ἧκον ἅπαντες ὑπ' ἔρωτός τε
φιλονίκου φιλοτιμίας τε
ερωτική και φιλοδοξία απαράμιλλη. (5)
Δεν θα αναφερθώ στο ποιός και γιατί και
πώς ικανοποίησε τον έρωτά του παίρνοντας
την Ελένη· γιατί το να λέει κανείς σ' αυτούς
που ξέρουν αυτά που γνωρίζουν είναι
ἀνικήτου. (5) ὅστις μὲν οὖν καὶ
δι' ὅτι καὶ ὅπως ἀπέπλησε τὸν
ἔρωτα τὴν Ἑλένην λαβών, οὐ
λέξω· τὸ γὰρ τοῖς εἰδόσιν ἃ
ἴσασι λέγειν πίστιν μὲν ἔχει,
τέρψιν δὲ οὐ φέρει. τὸν χρόνον
δὲ τῷ λόγῳ τὸν τότε νῦν
πειστικό, δεν φέρνει όμως ευχαρίστηση.
ὑπερβὰς ἐπὶ τὴν ἀρχὴν τοῦ
Αφήνω τώρα με το λόγο μου τον τότε
μέλλοντος λόγου προβήσομαι, χρόνο και θα προχωρήσω στην αρχή του
καὶ προθήσομαι τὰς αἰτίας, δι' μελλοντικού μου λόγου· θα εκθέσω τις
ἃς εἰκὸς ἦν γενέσθαι τὸν τῆς αιτίες για τις οποίες ήταν πιθανό να έγινε
Ἑλένης εἰς τὴν Τροίαν στόλον. το ταξίδι της Ελένης στην Τροία.
(6) ἢ γὰρ Τύχης βουλήμασι (6) Έκανε όσα έκανε είτε από θέλημα
καὶ θεῶν βουλεύμασι καὶ της Τύχης και απόφαση των θεών και της

Ἀνάγκης ψηφίσμασιν ἔπραξεν ἃ Ανάγκης προσταγή, είτε επειδή αρπάχτηκε

με τη βία, είτε επειδή πείσθηκε με λόγια,
ἔπραξεν, ἢ βίᾳ ἁρπασθεῖσα, ἢ
είτε επειδή από τη θωριά ερωτεύτηκε. Αν
λόγοις πεισθεῖσα, <ἢ ὄψει
λοιπόν είναι το πρώτο, πρέπει την ευθύνη
ὲρασθεῖσα>. εἰ μὲν οὖν διὰ τὸ
να την έχει μόνο ο υπαίτιος· γιατί είναι
πρῶτον, ἄξιος αἰτιᾶσθαι ὁ
αδύνατον η προαπόφαση του θεού να
αἴτιος μόνος· θεοῦ γὰρ εμποδιστεί από την ανθρωπίνη
προθυμίαν ἀνθρωπίνῃ προμηθίᾳ προνοητικότητα. Αφού από τη φύση του το
ἀδύνατον κωλύειν. πέφυκε γὰρ ανώτερο δεν εμποδίζεται από το κατώτερο,
οὐ τὸ κρεῖσσον ὑπὸ τοῦ παρά το κατώτερο κυριαρχείται και
ἥσσονος κωλύεσθαι, ἀλλὰ τὸ καθοδηγείται από το ανώτερο, και το

ἧσσον ὑπὸ τοῦ κρείσσονος ανώτερο κυβερνά ενώ το κατώτερο

ακολουθεί.4 Αλλά ο θεός είναι ανώτερος
ἄρχεσθαι καὶ ἄγεσθαι, καὶ τὸ
από τον άνθρωπο και ως προς τη βία και ως
μὲν κρεῖσσον ἡγεῖσθαι, τὸ δὲ
προς τη σοφία και ως προς τα υπόλοιπα.
ἧσσον ἕπεσθαι. θεὸς δ'
Αν λοιπόν πρέπει να αποδώσουμε την
ἀνθρώπου κρεῖσσον καὶ βίᾳ καὶ
ευθύνη στην Τύχη και στο θεό, την Ελένη
σοφίᾳ καὶ τοῖς ἄλλοις. εἰ οὖν
πρέπει οπωσδήποτε να την απαλλάξουμε
τῇ Τύχῃ καὶ τῷ θεῷ τὴν αἰτίαν από την καταισχύνη.
ἀναθετέον, ἢ τὴν Ἑλένην τῆς
δυσκλείας ἀπολυτέον.
(7) εἰ δὲ βίᾳ ἡρπάσθη καὶ
ἀνόμως ἐβιάσθη καὶ ἀδίκως
ὑβρίσθη, δῆλον ὅτι ὁ <μὲν>
ἁρπάσας ὡς ὑβρίσας ἠδίκησεν,
ἡ δὲ ἁρπασθεῖσα ὡς
ὑβρισθεῖσα ἐδυστύχησεν. ἄξιος άρπαξαν, υπέφερε από την προσβολή.
οὖν ὁ μὲν ἐπιχειρήσας
βάρβαρος βάρβαρον
ἐπιχείρημα καὶ λόγῳ καὶ νόμῳ
καὶ ἔργῳ λόγῳ μὲν αἰτίας,
νόμῳ δὲ ἀτιμίας, ἔργῳ δὲ
ζημίας τυχεῖν· ἡ δὲ βιασθεῖσα
καὶ τῆς πατρίδος στερηθεῖσα
καὶ τῶν φίλων ὀρφανισθεῖσα
πῶς οὐκ ἂν εἰκότως ἐλεηθείη
μᾶλλον ἢ κακολογηθείη; ὁ μὲν
γὰρ ἔδρασε δεινά, ἡ δὲ ἔπαθε· υπέστη· είναι λοιπόν σωστό να την
δίκαιον οὖν τὴν μὲν οἰκτῖρειν, πονέσουμε αυτήν και να μισήσουμε
τὸν δὲ μισῆσαι.
(8) εἰ δὲ λόγος ὁ πείσας καὶ
τὴν ψυχὴν ἀπατήσας, οὐδὲ
πρὸς τοῦτο χαλεπὸν
ἀπολογήσασθαι καὶ τὴν αἰτίαν
ἀπολύσασθαι ὧδε. λόγος
δυνάστης μέγας ἐστίν, ὃς
σμικροτάτῳ σώματι καὶ
ἀφανεστάτῳ θειότατα ἔργα
ἀποτελεῖ· δύναται γὰρ καὶ
φόβον παῦσαι καὶ λύπην
(7) Αν όμως την άρπαξαν με τη βία και
άσκησαν πάνω της βία παράνομη και
προπηλακίσθηκε άδικα, είναι φανερό ότι
αυτός που την άρπαξε της έκανε με την
προσβολή του κακό, ενώ εκείνη, που την
Αξίζει λοιπόν ο βάρβαρος που διέπραξε το
βάρβαρο εγχείρημα, και με το λόγο και με
το νόμο και με τις πράξεις, και να
κατηγορηθεί με το λόγο και να ατιμασθεί
με το νόμο και να τιμωρηθεί με πράξεις·
ενώ αυτή που έπεσε θύμα βίας και
στερήθηκε την πατρίδα της και
απορφανίστηκε από τους φίλους της, τί,
δεν είναι σωστό να τη λυπηθούμε μάλλον
παρά να την κακολογούμε; Γιατί αυτός
διέπραξε πράγματα φοβερά, ενώ εκείνη τα
εκείνον.
(8) Αν όμως ήταν ο λόγος που την
έπεισε και εξαπάτησε5 την ψυχή της, ούτε
σ' αυτή την περίπτωση είναι δύσκολη η
υπεράσπιση και η ανασκευή της
κατηγορίας ως εξής: Ο λόγος είναι ένας
μεγάλος δυνάστης,6 που ενώ έχει το πιο
μικρό και αφανές σώμα, επιτελεί τα έργα
τα πιο θεϊκά· γιατί μπορεί και το φόβο να
σταματήσει και τη λύπη να διώξει και χαρά
να προκαλέσει και τον οίκτο να αυξήσει.
Και θα δείξω ότι έτσι είναι αυτά. (9) Αλλά
ἀφελεῖν καὶ χαρὰν πρέπει να το δείξω στους ακροατές μου και
ἐνεργάσασθαι καὶ ἔλεον μέσω της πεποίθησης· θεωρώ και ονομάζω
7
ἐπαυξῆσαι. ταῦτα δὲ ὡς οὕτως όλη την ποίηση λόγο που έχει μέτρο·
όποιοι την ακούν, εισχωρεί μέσα τους
ἔχει δείξω· (9) δεῖ δὲ καὶ δόξῃ
φρίκη8 γεμάτη φόβο, οίκτος όλο δάκρυα,
δεῖξαι τοῖς ἀκούουσι· τὴν
πόθος όλο λαχτάρα, και η ψυχή, με τα
ποίησιν ἅπασαν καὶ νομίζω καὶ
λόγια, παθαίνει η ίδια αυτά που ξένα
ὀνομάζω λόγον ἔχοντα μέτρον·
πράγματα και σώματα παθαίνουν στις
ἧς τοὺς ἀκούοντας εἰσῆλθε καὶ ευτυχίες και στις δυστυχίες τους. Ας
φρίκη περίφοβος καὶ ἔλεος στραφώ τώρα από τον ένα λόγο στον άλλο.
πολύδακρυς καὶ πόθος (10) Και οι θεϊκές επωδές που λέγονται με
φιλοπενθής, ἐπ' ἀλλοτρίων τε λόγια προξενούν ηδονή και διώχνουν τη
πραγμάτων καὶ σωμάτων λύπη· γιατί όταν η δύναμη της επωδής

εὐτυχίαις καὶ δυσπραγίαις ἴδιόν αναμιχθεί με την πίστη της ψυχής, την
θέλγει,9 την πείθει και τη μεταβάλλει με τη
τι πάθημα διὰ τῶν λόγων
μαγεία της. Και έχουν εφευρεθεί δύο ειδών
ἔπαθεν ἡ ψυχή. φέρε δὴ πρὸς
τέχνες, η γοητεία και η μαγεία, οι οποίες
ἄλλον ἀπ' ἄλλου μεταστῶ
συνίστανται σε σφάλματα της ψυχής και
λόγον. (10) αἱ γὰρ ἔνθεοι διὰ
εξαπατήσεις της πίστης. (11) Πόσοι δεν
λόγων ἐπῳδαὶ ἐπαγωγοὶ έχουν πείσει ή δεν πείθουν τόσους και
ἡδονῆς, ἀπαγωγοὶ λύπης τόσους για τόσα πράγματα, πλάθοντας έναν
γίνονται· συγγινομένη γὰρ τῇ ψευδή λόγο! Γιατί αν οι πάντες είχαν για τα
δόξῃ τῆς ψυχῆς ἡ δύναμις τῆς πάντα, μνήμη για τα περασμένα, συνείδηση
ἐπῳδῆς ἔθελξε καὶ ἔπεισε καὶ για τα παρόντα και πρόγνωση για τα

μετέστησεν αὐτὴν γοητείᾷ. μελλοντικά, ο λόγος δεν θα εξαπατούσε

γοητείας δὲ καὶ μαγείας δισσαὶ έτσι· στην πραγματικότητα όμως δεν είναι
τέχναι εὕρηνται, αἵ εἰσι ψυχῆς
ἁμαρτήματα καὶ δόξης
ἀπατήματα. (11) ὅσοι δὲ ὅσους
περὶ ὅσων καὶ ἔπεισαν καὶ
πείθουσι δὲ ψευδῆ λόγον
πλάσαντες. εἰ μὲν γὰρ πάντες
περὶ πάντων εἶχον τῶν <τε>
εύκολο ούτε να θυμόμαστε το παρελθόν,
ούτε να έχουμε γνώση του παρόντος, ούτε
να μαντεύουμε το μέλλον· έτσι, για τα
περισσότερα ζητήματα οι περισσότεροι
άνθρωποι έχουν σύμβουλο της ψυχής τους
την πίστη. Επειδή όμως η πίστη είναι
σφαλερή και αβέβαιη, οδήγει όσους τη
χρησιμοποιούν σε σφαλερές και αβέβαιες
παροιχομένων μνήμην τῶν τε
παρόντων <ἔννοιαν> τῶν τε
μελλόντων πρόνοιαν, οὐκ ἂν
ὁμοίως [ὅμοιος ἦν] ὁ λόγος
ὴπάτα. νῦν δὲ οὔτε μνησθῆναι
τὸ παροιχόμενον οὔτε
σκέψασθαι τὸ παρὸν οὔτε
μαντεύσασθαι τὸ μέλλον
εὐπόρως ἔχει· ὥστε περὶ τῶν
πλείστων οἱ πλεῖστοι τὴν
δόξαν σύμβουλον τῇ ψυχῇ
παρέχονται. ἡ δὲ δόξα
σφαλερὰ καὶ ἀβέβαιος οὖσα
σφαλεραῖς καὶ ἀβεβαίοις
εὐτυχίαις περιβάλλει τοὺς αὐτῇ
χρωμένους. επιτυχίες.
(12) τίς οὖν αἰτία κωλύει καὶ (12) Ποιά αιτία λοιπόν μας εμποδίζει να
τὴν Ἑλένην νομίσαι ἐλθεῖν θεωρήσουμε ότι η Ελένη ήρθε στην Τροία

ὁμοίως ἄκουσαν οὖσαν ὥσπερ χωρίς τη θελήσή της, το ίδιο όπως αν

αρπάχτηκε από απαγωγέων τη βία; Αφού η
εἰ βιατήρων βίᾳ ἡρπάσθη; ἡ
επίδραση της πειθούς, αν και δεν έχει του
γὰρ τῆς πειθοῦς ἕξις, καίτοι εἰ
εξαναγκασμού τη μορφή, έχει την ίδια μ'
ἀνάγκης εἶδος ἔχει μὲν οὔ, τὴν
αυτόν δύναμη. Γιατί ο λόγος που έπεισε
δὲ δύναμιν τὴν αὐτὴν ἔχει.
την ψυχή εξανάγκασε και αυτήν την οποία
λόγος γὰρ ψυχὴν ὁ πείσας, ἣν έπεισε να πιστέψει αυτά που λέχθηκαν και
ἔπεισεν, ἠνάγκασε καὶ πιθέσθαι να συγκατατεθεί σ' αυτά που έγιναν. Αυτός
τοῖς λεγομένοις καὶ συναινέσαι λοιπόν που την έπεισε, εφόσον την
τοῖς ποιουμένοις. ὁ μὲν οὖν εξανάγκασε, διέπραξε αδίκημα, ενώ αυτή
πείσας ὡς ἀναγκάσας ἀδικεῖ, ἡ που πείσθηκε, εφόσον εξαναγκάστηκε από
δὲ πεισθεῖσα ὡς ἀναγκασθεῖσα τον λόγο, άδικα κατηγορείται. (13) Και για
τῷ λόγῳ μάτην ἀκούει κακῶς. να αντιληφθεί κανείς ότι η πειθώ, όταν
προστεθεί στο λόγο, προκαλεί και στην
(13) ὅτι δ' ἡ πειθὼ προσιοῦσα
τῷ λόγῳ καὶ τὴν ψυχὴν ψυχή την εντύπωση που θέλει, πρέπει να
ἐτυπώσατο ὅπως ἐβούλετο, χρὴ μελετήσει, πρώτον, τα λόγια των

μαθεῖν πρῶτον μὲν τοὺς τῶν κοσμολόγων, οι οποίοι, αντικαθιστώντας

τη μιά πεποίθηση με την άλλη,
μετεωρολόγων λόγους, οἵτινες
απορρίπτοντας τη μιά και εφαρμόζοντας
δόξαν ἀντὶ δόξης τὴν μὲν
την άλλη, καθιστούν τα απίστευτα και
ἀφελόμενοι τὴν δ'
άδηλα φανερά στα μάτια της πίστης·
ἐνεργασάμενοι τὰ ἄπιστα καὶ
δεύτερον, τους υποχρεωτικούς στους
ἄδηλα φαίνεσθαι τοῖς τῆς δικαστικούς αγώνες λόγους, όπου ένας με
δόξης ὄμμασιν ἐποίησαν· τέχνη γραμμένος λόγος τέρπει και πείθει
δεύτερον δὲ τοὺς ἀναγκαίους ένα μεγάλο πλήθος, κι ας μη λέει την
διὰ λόγων ἀγῶνας, ἐν οἷς εἷς αλήθεια· και τρίτον, τους διαγωνισμούς
λόγος πολὺν ὄχλον ἔτερψε καὶ των φιλοσοφικών λόγων, στους οποίους

ἔπεισε τέχνῃ γραφείς, οὐκ φανερώνεται, μεταξύ άλλων, ότι η

ἀληθείᾳ λεχθείς· τρίτον <δὲ> ταχύτητα της σκέψης κάνει ευμετάβλητη

την πίστη σε μιά πεποίθηση.10 (14) Και η
φιλοσόφων λόγων ἁμίλλας, ἐν
δύναμη του λόγου είναι για την ψυχή ό,τι
αἷς δείκνυται καὶ γνώμης τάχος
τα φάρμακα για τη φύση των σωμάτων.
ὡς εὐμετάβολον ποιοῦν τὴν τῆς
Γιατί όπως κάθε φάρμακο εξάγει από το
δόξης πίστιν. (14) τὸν αὐτὸν σώμα διαφορετικούς χυμούς, και άλλα
δὲ λόγον ἔχει ἥ τε τοῦ λόγου σταματούν την αρρώστια ενώ άλλα τη ζωή,
δύναμις πρὸς τὴν τῆς ψυχῆς έτσι και οι λόγοι,11 άλλοι προκαλούν λύπη,
τάξιν ἥ τε τῶν φαρμάκων τάξις άλλοι ευχαρίστηση, άλλοι φόβο, άλλοι
πρὸς τὴν τῶν σωμάτων φύσιν. δίνουν στους ακροατές τους θάρρος, και
ὥσπερ γὰρ τῶν φαρμάκων άλλοι φαρμακώνουν και μαγεύουν την

ἄλλους ἄλλα χυμοὺς ἐκ τοῦ ψυχή με ένα είδος δόλιας πειθούς.

σώματος ἐξάγει, καὶ τὰ μὲν

νόσου τὰ δὲ βίου παύει, οὕτω
καὶ τῶν λόγων οἱ μὲν
ἐλύπησαν, οἱ δὲ ἔτερψαν, οἱ δὲ
ἐφόβησαν, οἱ δὲ εἰς θάρσος
κατέστησαν τοὺς ἀκούοντας, οἱ
δὲ πειθοῖ τινι κακῇ τὴν ψυχὴν
ἐφαρμάκευσαν καὶ
ἐξεγοήτευσαν.
(15) καὶ ὅτι μέν, εἰ λόγῳ
ἐπείσθη, οὐκ ἠδίκησεν ἀλλ'
ἠτύχησεν, εἴρηται· τὴν δὲ
τετάρτην αἰτίαν τῷ τετάρτῳ
(15) Είπαμε λοιπόν ότι αν πείσθηκε με
λόγῳ διέξειμι. εἰ γὰρ ἔρως ἦν ὁ
λόγο, δεν έκανε αδίκημα αλλά υπέστη
ταῦτα πάντα πράξας, οὐ ατύχημα· και την τέταρτη κατηγορία θα την
χαλεπῶς διαφεύξεται τὴν τῆς εξετάσω με τον τέταρτο λόγο μου. Αν
λεγομένης γεγονέναι ἁμαρτίας αυτός που έκανε όλα αυτά ήταν ο έρωτας,
αἰτίαν. ἃ γὰρ ὁρῶμεν, ἔχει η κατηγορουμένη θα αποφύγει χωρίς
φύσιν οὐχ ἣν ἡμεῖς θέλομεν, δυσκολία την κατηγορία για το αδίκημα

ἀλλ' ἣν ἕκαστον ἔτυχε· διὰ δὲ που υποτίθεται ότι διεπράχθη. Ό,τι

τῆς ὄψεως ἡ ψυχὴ κἀν τοῖς
τρόποις τυποῦται. (16) αὐτίκα
γὰρ ὅταν πολέμια σώματα καὶ
πολέμιον ἐπὶ πολεμίᾳ ὁπλίσει
κόσμον χαλκοῦ καὶ σιδήρου,
τοῦ μὲν ἀλεξητήρια τοῦ δὲ
προβλήματα, ὲπιθεάσεται ἡ
ὄψις, ἐταράχθη καὶ ἐτάραξε
τὴν ψυχήν, ὥστε πολλάκις
βλέπουμε έχει όχι τη φύση που εμείς
θέλουμε, αλλά αυτήν που το καθένα τυχόν
έχει· και οι εντυπώσεις της όρασης
επηρεάζουν μέχρι και την ψυχική μας
κατάσταση. (16) Αφού και όταν η δράση
αντικρίσει στον πόλεμο τα εχθρικά σώματα
και τα από χαλκό και σίδερα εχθρικά
εξαρτήματα πάνω στον εχθρικό οπλισμό,
άλλα επιθετικά και άλλα αμυντικά,
ταράζεται και ταράζει και την ψυχή, έτσι

κινδύνου τοῦ μέλλοντος <ὡς> ώστε πολλές φορές οι αντίπαλοι,

ὄντος φεύγουσιν ἐκπλαγέντες. θαρρώντας ως παρόντα τον μελλοντικό

κίνδυνο, τρέπονται πανικόβλητοι σε
ἰσχυρὰ γὰρ ἡ ὰλήθεια τοῦ
φυγή.12 Γιατί είναι ισχυρή η εντύπωση του
πόνου διὰ τὸν φόβον εὶσῳκίσθη
άχθους του πολέμου, που όταν, εξ αιτίας
τὸν ἀπὸ τῆς ὄψεως, ἥτις
του φόβου που προκαλείται από την
ἐλθοῦσα ἐποίησεν ἀμελῆσαι καὶ όραση, εισχωρήσει στην ψυχή, έρχεται και
τοῦ καλοῦ τοῦ διὰ τὸν νόμον την κάνει να ξεχάσει και αυτό που ο νόμος
κρινομένου καὶ τοῦ ἀγαθοῦ τοῦ κρίνει καλό και το αγαθό που θα προκύψει
διὰ τὴν νίκην γινομένου. από τη νίκη.
(17) ἤδη δέ τινες ἰδόντες (17) Μερικοί μάλιστα, έχοντας δει κάτι
φοβερὰ καὶ τοῦ παρόντος ἐν τῷ φοβερό, έχασαν τη στιγμή εκείνη και το
παρόντι χρόνῳ φρονήματος νου που είχαν· τόσο ο φόβος έσβησε και
έδιωξε το λογικό τους. Και πολλοί έπεσαν
ἐξέστησαν· οὕτως ἀπέσβεσε καὶ
έτσι σε μάταιους κόπους, φοβερές
ἐξήλασεν ὁ φόβος τὸ νόημα.
αρρώστιες και αθεράπευτη τρέλα· τόσο η
πολλοὶ δὲ ματαίοις πόνοις καὶ
δράση χάραξε στο νου τους τις εικόνες των
δειναῖς νόσοις καὶ δυσιάτοις
πραγμάτων που είδαν. Υπάρχουν και
μανίαις περιέπεσον· οὕτως πολλά άλλα τρομερά που δεν τα
εἰκόνας τῶν ὁρωμένων αναφέρουμε εδώ, όμως αυτά που
πραγμάτων ἡ ὄψις ἐνέγραψεν παραλείπονται είναι όπως αυτά που είπαμε.
ἐν τῷ φρονήματι. καὶ τὰ μὲν (18) Εξ άλλου οι ζωγράφοι, όταν από
δειματοῦντα πολλὰ μὲν πλήθος χρώματα και σώματα φτιάχνουν
13
παραλείπεται, ὅμοια δ' ἐστὶ τὰ ένα ενιαίο τέλειο σώμα και σχήμα,
προξενούν στην δράση ευχαρίστηση. Και
παραλειπόμενα οἷάπερ <τὰ>
το πλάσιμο αγαλμάτων και το δούλεμα
λεγόμενα. (18) ἀλλὰ μὴν οἱ
εικόνων παρέχουν στα μάτια ένα όμορφο
γραφεῖς ὅταν ἐκ πολλῶν
θέαμα. Ώστε άλλα πράγματα μπορεί να
χρωμάτων καὶ σωμάτων ἓν
προκαλέσουν λύπη στην όραση, άλλα
σῶμα καὶ σχῆμα τελείως πόθο. Και είναι πολλά που προκαλούν σε
ἀπεργάσωνται, τέρπουσι τὴν πολλούς έρωτα και πόθο για πολλά
ὄψιν· ἡ δὲ τῶν ἀνδριάντων πράγματα και σώματα. (19) Αν λοιπόν τα
ποίησις καὶ ἡ τῶν ἀγαλμάτων μάτια της Ελένης ένιωσαν ευχαρίστηση
ἐργασία θέαν ἡδεῖαν από το σώμα του Αλέξανδρου και

παρέσχετο τοῖς ὄμμασιν. οὕτω μετέδωσαν στην ψυχή της επιθυμία και
τὰ μὲν λυπεῖν τὰ δὲ ποθεῖν έλξη ερωτική, τί το παράξενο; Αν ο ερωτάς
έχει, ως θεός, τη θεϊκή δύναμη των θεών,
πέφυκε τὴν ὄψιν. πολλὰ δὲ
πώς θα μπορούσε ο κατώτερός του να έχει
πολλοῖς πολλῶν ἔρωτα καὶ
τη δυνατότητα να τον αποκρούσει και να
πόθον ἐνεργάζεται πραγμάτων
αμυνθεί; Αν πάλι είναι μιά ανθρώπινη
καὶ σωμάτων. (19) εἰ οὖν τῷ
αρρώστια και αποτέλεσμα άγνοιας της
τοῦ Ἀλεξάνδρου σώματι τὸ τῆς ψυχής, πρέπει να μην το καταλογίσουμε ως
Ἑλένης ὄμμα ἡσθὲν προθυμίαν σφάλμα αλλά να το θεωρήσουμε ως
καὶ ἅμιλλαν ἔρωτος τῇ ψυχῇ ατύχημα· γιατί εκείνη πήγε καθώς πήγε,
παρέδωκε, τί θαυμαστόν; ὃς εἰ
μὲν θεὸς θεῶν θείαν δύναμιν
<ἔχων>, πῶς ἂν ὁ ἥσσων εἴη
τοῦτον ἀπώσασθαι καὶ
ἀμύνασθαι δυνατός; εἰ δ' ἐστὶν
ἀνθρώπινον νόσημα καὶ ψυχῆς
ἀγνόημα, οὐχ ὡς ἁμάρτημα
μεμπτέον ἀλλ' ὡς ἀτύχημα
νομιστέον· ἦλθε γάρ, ὡς ἦλθε,
τύχης ἀγρεύμασιν, οὐ γνώμης πιασμένη σε δίχτυα της ψυχής, όχι από
βουλεύμασιν, καὶ ἔρωτος συνειδητή απόφαση, εξαναγκασμένη από
ἀνάγκαις, οὐ τέχνης τον έρωτα, όχι μετά από έντεχνη
παρασκευαῖς. προπαρασκευή.
(20) πῶς οὖν χρὴ δίκαιον
ἡγήσασθαι τὸν τῆς Ἑλένης
(20) Πώς λοιπόν μπορεί κανείς να
μῶμον, ἥτις εἴτ' ἐρασθεῖσα
θεωρήσει δίκαιη τη μομφή εναντίον της
εἴτε λόγῳ πεισθεῖσα εἴτε βίᾳ
Ελένης αφού, είτε ερωτεύτηκε, είτε
ἁρπασθεῖσα εἴτε ὑπὸ θείας πείσθηκε με λόγια, είτε αρπάχτηκε με τη
ἀνάγκης ἀναγκασθεῖσα ἔπραξεν βία, είτε εξαναγκάστηκε από θεϊκή ανάγκη
ἃ ἔπραξε, πάντως διαφεύγει και έκανε ό,τι έκανε, οπωσδήποτε
τὴν αἰτίαν; απαλλάσσεται από την κατηγορία;
(21) ἀφεῖλον τῷ λόγῳ
δύσκλειαν γυναικός, ἐνέμεινα
(21) Με το λόγο μου απάλλαξα από τη
τῷ νόμῳ ὃν ἐθέμην ἐν ἀρχῇ
δυσφήμηση μιά γυναίκα· έμεινα πιστός
τοῦ λόγου· ἐπειράθην
στους όρους που έθεσα στην αρχή του
καταλῦσαι μώμου ἀδικίαν καὶ λόγου· δοκίμασα να καταλύσω την αδικία
δόξης ἀμαθίαν, ἐβουλήθην της μομφής και την αμάθεια της
γράψαι τὸν λόγον Ἑλένης μὲν πεποίθησης· θέλησα να γράψω τον λόγο ως
ἐγκώμιον, ἐμὸν δὲ παίγνιον. εγκώμιο της Ελένης και δικό μου παιχνίδι.
Σχόλια Ν. Μ. Σκουτερόπουλου
Η έκδοση του αρχαίου κειμένου και η μετάφραση των δύο λόγων —Ελένης
εγκώμιον, Υπέρ Παλαμήδους απολογία— του Γοργία οφείλονται στον Π. Καλλιγά.
Αναδημοσιεύονται εδώ από το περ. Δευκαλίων 36 (1981) με αρκετές αλλαγές, που
έγιναν με την ευκαιρία της έκδοσης του παρόντος τόμου. Για μιά γενική εισαγωγή
στο Ελένης εγκώμιον και την Υπέρ Παλαμήδους απολογία παραπέμπουμε τον
αναγνώστη σε αυτήν που προτάσσει ο Π. Καλλιγάς στο παραπάνω δημοσίευμα,
Δευκαλίων 36 (1981), σσ. 275-284. Εμείς αρκούμαστε να επαναλάβουμε ότι
πρόκειται για ρητορικά κείμενα με τα οποία επιδιώκεται να δειχτεί η ικανότητα του
ρήτορα να υπερασπίζεται δύσκολες υποθέσεις και, παράλληλα, να προσφερθεί
στους μαθητές ένα χρήσιμο υλικό προς μελέτη, απομίμηση ή και απομνημόνευση
κατά το σύστημα που διαφαίνεται στον πλατωνικό Φαίδρο 228a κέ., και
επικρίνεται από τον Αριστοτέλη στους Σοφιστικούς ελέγχους 183b 36· βλ. Β 14.
Ενδιαφέρον παρουσιάζει επίσης ο απαγωγικός συλλογιστικός τρόπος με τον οποίο
επιχειρηματολογεί ο Γοργίας, ενώ εμφανής είναι και η προσπάθεια του να
δημιουργήσει ένα νέο υφός πεζού λόγου εμπλουτισμένο με ποιητικά στοιχεία.
Είναι φανερό ότι οι δύο λόγοι του Γοργία βαστάζονται από μιά θεωρητική άποψη
για τη σχέση σημαίνοντος λόγου και σημαινόμενου πράγματος· τούτη η άποψη
τούς προσδίδει μιαν αξία που υπερβαίνει κατά πολύ αυτήν του απλού δείγματος
μιας, έστω μεγάλης, ρητορικής δεξιοτεχνίας.
1. Εννοεί τον Τρωικό πόλεμο.
2. Η έμφαση στην αλήθεια είναι χαρακτηριστική και δείχνει από μιάς άρχης ότι ο
Γοργίας δεν σκοπεύει να αμφισβητήσει τα πραγματικά δεδομένα, όπως είχε κάνει ο
Στησίχορος στην παλινωδίαν του.
3. Κατά τον Τ. Buchheim, Gorgias κλπ., σ. 162, σημ. 10, πρόκειται για βασικό
μοτίβο του Εμπεδοκλή, Die Fragmente der Vorsokratiker (DK) 31Β 35 ἐν τῇ δὴ
τάδε πάντα συνέρχεται ἓν μόνον εἶναι.
4. Ο Γοργίας εκφράζει εδώ ένα ρεαλισμό που, όπως παρατηρεί ο W. K. C. Guthrie,
A History of Greek Philosophy, τ. 3, σ. 95, τον συναντάμε και στις συχνές
διαπιστώσεις του Θουκυδίδη ότι είναι στη φύση του ανθρώπου να κάνει κακό και
να εξουσιάζει τους άλλους (4, 61, 5· 3, 45, 2· 3, 39, 5) ή σε όσα λέει ο Γλαύκων
στην πλατωνική Πολιτεία 359c για το ατομικό συμφέρον.
5. Κατά τον W. J. Verdenius, «Gorgias' Doctrine of Deception», σ. 124, η ιδέα ότι
η απάτη συνιστά βασική λειτουργία του —ποιητικού και ρητορικού— λόγου
ανάγεται στον Παρμενίδη· πρβ. DK 28 Β 8, 25 κόσμον ἐπέων ἀπατηλὸν.
6. Στην παραπάνω φράση έχει αποτυπωθεί με τον πιο χαρακτηριστικό τρόπο αυτό
που θα μπορούσαμε να το αποκαλέσουμε ως την «φιλοσοφία» του Γοργία: Ο λόγος
επενεργεί πειθαναγκαστικά, η ρητορική ικανότητα είναι το κλειδί της δύναμης.—
Στό γεγονός ότι ο Γοργίας παρεμβάλλει εδώ αυτή τη σφήνα με την οποία η απάτη
παρουσιάζεται ως ένα είδος πειθούς ο W. J. Verdenius, ό.π., βλέπει κάτι ανάλογο
με την «Verfremdung» του Β. Brecht: Μιά συνειδητή προτροπή τού συγγραφέα
στον αναγνώστη να κρατήσει την απαραίτητη απόσταση από τα όσα ακούει. Έτσι
εδώ ο αναγνώστης ειδοποιείται ότι η υπεράσπιση της Ωραίας Ελένης μπορεί να
είναι και απατηλή.
7. Ο Γοργίας ξέρει ότι σε τελική ανάλυση αυτό που αφήνει την πιο βαθιά και,
προπαντός, την πιο «ανθεκτική» επίδραση στην ψυχή είναι το καθαρό περιεχόμενο
του λόγου.
8. Ένα προανάκρουσμα του αριστοτελικού φρίττειν, βλ. Ποιητική 1453b5 κέ.,
δεῖ γὰρ καὶ ἄνευ τοῦ ὁρᾶν οὔτω συνεστάναι τὸν μῦθον, ὥστε
τὸν ἀκούοντα τὰ πράγματα γινόμενα καὶ φρίττειν καὶ ἐλεεῖν
ἐκ τῶν συμβαινόντων· πρβ. και Πλάτων, Πολιτεία 387c.
9. Ο W. J. Verdenius, ό.π., σ. 122, παρατηρεί ότι κατά κανόνα ο Όμηρος
χρησιμοποιεί το ρ. θέλγω όταν αναφέρεται σε έντεχνα διατυπωμένους λόγους
που περιέχουν ψεύδη· π.χ. Οδύσσεια σ 282-3· γ 264· ξ 387· ρ 415 κέ. κ.ά.
10. Η κακή κατάσταση του κειμένου δεν έχει επιτρέψει μιά ικανοποιητική
ερμηνεία της παραγράφου και ασφαλή ταύτιση με συγκεκριμένες φιλοσοφικές και
ρητορικές τάσεις της εποχής. (Για τα επιμέρους προβλήματα βλ. τις διεξοδικές
σημειώσεις 28 και 29 στον Τ. Buchheim, Gorgias κλπ., σ. 167 κέ.). Πάντως, όπως
σημειώνει ο W. Κ. C. Guthrie, ό.π., σ. 51, τα τρία «παραδείγματα πειστικού λόγου
που αναφέρει εδώ ο Γοργίας δείχνουν καθαρά πώς η διδασκαλία των Σοφιστών
αναδύθηκε μέσα από τη ζωή και τη φιλοσοφία της εποχής τους». Κι ακόμη, ότι σε
μιά τέτοια ατμόσφαιρα δεν είναι παράδοξο που επικράτησε μιά επιστημολογία,
σύμφωνα με την οποία «ό,τι φαίνεται αληθινό σ' εμένα είναι αληθινό για μένα, κι
ό,τι φαίνεται αληθινό σ' εσένα είναι αληθινό για σένα», και, επομένως, κανένας δεν
μπορεί να αντικρούσει τη γνώμη του άλλου.
11. Αναγνωρίζοντας ο Γοργίας στον λόγο την ιδιότητα ότι μπορεί να επηρεάζει τα
συναισθήματα και τις διαθέσεις της ψυχής προαναγγέλλει την αριστοτελική
διδασκαλία για την κάθαρση. Ο G. B. Kerferd, The Sophistic Movement, σ. 80,
σημειώνει ότι η παρομοίωση του λόγου με τα φάρμακα και τη δράση τους στο
σώμα μάς κάνει να σκεφτούμε ότι εδώ ο Γοργίας θέλει να διακρίνει δύο είδη
πειθούς ένα καλό και ένα κακό, όπως αυτό που έδρασε στην προκειμένη
περίπτωση της Ωραίας Ελένης. Ο Kerferd σημειώνει ακόμη ότι η διάκριση αυτή
στοιχεί σε όσα υποστηρίζονται από τον Γοργία, στον ομώνυμο πλατωνικό διάλογο,
για τη ρητορική ως μιά τέχνη, η οποία μπορεί να χρησιμοποιηθεί εξίσου για το
καλό ή το κακό. Για την αντιπαραβολή της σοφιστικής με την ιατρική βλ. τις
εργασίες των Η. Flashar, «Die medizinischen Grundlagen der Lehre von der
Wirkung der Dichtung in der griechischen Poetik» στο περ. Hermes 84 (1956), σ.
12-48, και Μ. Pölert, Untersuchungen zu Denk- und Beweisformen des Gorgias
κλπ., σ. 77 κέ.
12. Πρβ. το συσχετισμό των δεινών με το δέος και την προσδοκίαν μέλλοντος
κακού στον πλατωνικό Λάχη 198b 5 κέ., και τον ορισμό της ανδρείας ως επιστήμης
των δεινών τε και θαρραλέων στον αυτό πλατωνικό διάλογο 199c 5-6.
13. Ο W. Nestle, Vom Mythos zum Logos, σ. 235, υπενθυμίζει το ανέκδοτο για τον
ζωγράφο Ζεύξιδα (Plinius, Naturalis Historia 35, 64· Cicero, De inventione II 1, 3),
σύμφωνα με το oποίο ο καλλιτέχνης επέλεξε πέντε διαφορετικά κορίτσια
προκειμένου —διαλέγοντας διαφορετικά μέλη από το καθένα— να ζωγραφίσει μιά
εικόνα της Ωραίας Ελένης. Κατά τον Nestle, αυτό εννοεί εδώ ο Γοργίας, ο οποίος
συνδέει το ανέκδοτο με τη διδασκαλία του περί δικαίας απάτης.