eskiçağ

YIL: 1 SAYI: 8 KASIM 2018

ARAŞTIRMALARI DERGİSİ

ESKİÇAĞLARDAN
GÜNÜMÜZE
DÜNYA MİTOLOJİSİ
Eskiçağ Araştırmaları Dergisi 1
 3-7 8-10 11-18

19-24 26-27 28-30 31-42

43-45 46-58

AYLIK OLARAK DİJİTAL

ORTAMDA
YAYIMLANIR

ESKİÇAĞ ARAŞTIRMALARI DERGİSİ

Yıl: 1 Sayı: 8 (Kasım) 2018
Ana Teması: Mitoloji
İmtiyaz Sahibi: Eskiçağ Araştırmaları Merkezi
Genel Yayın Yönetmeni: Umut Ataseven
Sanat Yönetmeni: EÇAM
Onur Kurulu Başkanı: Prof. Dr. Bülent İplikçioğlu
Yayın Kurul Danışmanı: Bünyamin Yıldız
Danıışma Kurulu:
Didem DEMİRALP
Eskiçağ Araştırmaları Dergisi 2
Adil GÜRSES
Sosyal Medya Danışmanı: Etem Dönmez
 Birce BALCI
KARAKTERİ VE TROİA SAVAŞI
A khilleus; büyük deniz tanrıçalarından
biri olan Thetis ile Zeus'in torunu Peleus'in
oğludur. İlyada'da merkezi bir figür ve Troia
savaşındaki en önemli savaşçıdır.
Mitolojiye göre deniz tanrı Poseidon ve Zeus
Thetis ile evlenmek istiyorlardı. Dişi titanlardan
Themis; bir tanrılar toplantısında Thetis ile
Zeus veya Poseidon arasında yapılacak bir
evlilikten doğacak olan çocuğun, babasından
daha güçlü bir silaha ve konuma sahip olacağı
kehanetinde bulunur. Bunun üzerine Zeus,
Thetis'i bir ölümlüyle evlendirmeye karar verir.
Bu ölümlü Aiakos'un oğlu Peleus'tir. Aiakos,
Zeus' in oğludur, bu durumda Akhilleus Zeus' in
torunu sayılmaktadır.
AKHİLLEUS’İN
MİTOLOJİK
Thetis Peleus ile yaptığı zoraki evlilikten gebe
kalır. Teselya'da bir oğlan dünyaya getirir ve
efsaneye göre denizin dibine geri döner.
Akhilleus ismininde denizin dibinde yaşayan
varlıkların, Akheloos ve Akheles gibi,
isimleriyle benzerlik gösterdiği
düşünülmektedir. Homeros'a göre ise Thetis
kocasını terk etmez, Akhilleus de anne ve
babasıyla büyür ve buradan Troia'ya katılır.
Thetis oğlunun bir ölümlü oluşundan üzüntü
duymaktadır. Oğlunu kendi gibi bir ölümsüze
dönüştürmek ister. Bu konuda kaynaklarda iki
farklı efsaneyle karşılaşıyoruz.
Eskiçağ Araştırmaları Dergisi 3
 İlk olanı Thetis'in vaatlerde bulunmaya başlamışlardır. Savaş
oğlunu Styks nehrine batırmasıdır. Akhilleus'i tanrıçası Athena zaferi, Hera gücü, güzellik ve
topuğundan tutan Thetis, nehre batırıp ölümsüz aşk tanrıçası Aphrodite ise Sparta kralı
olmasını sağlamaya çalışmaktadır. Menalaos'un karısı Helene'nin aşkını ortaya
koymaktadır.
Diğeri ise bir gece
oğlunu yine topuğundan tutarak ateşe yatırmaya Paris tanrıçanın
kalkışmasıdır. Bu iki efsanede de topuğundan güzelliğinden mi Helene' nin aşkından mı
tutulduğu için sadece oradan yaralanmaktadır. bilinmez Aphrodite'yi seçer. Ve bundan sonra
Paris'in aklı fikri Helene'dedir.
Thetis'in bu
tutumundan hoşnut olmayan baba Peleus, Belki de tarihteki ilk güzellik yarışması
oğlunu bir kentaurun yanına göndermeye karar diyebileceğimiz bu masalın sonunda Aphrodite
verir. Kentaurlar yarı at yarı insan şeklinde ödülü olarak Eris'in ortaya attığı altın elmayı
yaratıklardır. Kheiron da bu at adamlar arasında alır. Ancak Paris'e verdiği sözü bir türlü yerine
en güçlü ve bilgin olanıdır. Hekimlikte de getirmemektedir.
ustadır. Bir doğa adamıdır. Peleus oğlunu
Paris tanrıçanın sözünü yerine getirmemesi
Kheiron' a emanet eder. Bu at adam Akhilleus'i
üzerine, Menalaos'un da Girit'te bulunduğu bir
öğrencisi gibi görür ve yetiştirdiği birçok yiğit
zamanı fırsat bilerek Sparta'ya gider ve
gibi Akhilleus'i de güçlü bir savaşçı ve avcı
Helene'yi kaçırır. O'nu Troia'ya getirir. Böylece
olarak yetiştirir. O'nu hayvan bağırsaklarıyla,
savaşın mitolojik nedeni oluşur. Eski Yunan
ayı gibi yırtıcı ve güçlü hayvanların iç
tarihi kaynaklarına baktığımızda asıl nedenin
organlarıyla besler. Bunların yanı sıra
Troia'nın arkasındaki zenginlik, Ege ve
Akhilleus, bu bilgin at adamdan tanrı korkusunu
Akdeniz'e inme çabası olduğu görülmektedir.
da öğrenir.
Helene’yi Paris'in kaçırdığını öğrenen
Akhilleus' in annesi
Menalaos, Mykenai'nin en büyük kralı olan
Thetis kehanetlere göre oğlunun Troia
ağabeyi Agamemnon' a giderek durumu anlatır.
Savaşı'nda öleceğini bilmektedir. Oğlunun kötü
Bundan sonra Akhalar Troia'ya bir sefer
kaderini değiştirebileceğini düşündüğünden
düzenlemeye karar verirler. Ancak Akha
O'nu savaştan uzak tutmak adına Skyros
kahinleri savaşa Akhilleus'in dahil olmadığı
adasında bir kralın, Lykomedes'in, yanına
sürece Troia'nın alınamayacağını söylerler.
gönderir. Akhilleus burada adeta bir kız çocuğu
Bunun üzerine Agamemnon ve yine bir Yunan
gibi giydirilerek, kralın kızlarıyla birlikte
kralının oğlu olan Odysseus Skyros adasına
hayatını sürdürmeye başlar. Ancak Thetis de
doğru yola çıkarlar.
dâhil olmak üzere, Troia savaşına katılacak
olanlar; yine kehanetlere göre Akhilleus
olmadan savaşın kazanılamayacağını
bilmektedirler.
Elbette burada Troia
Savaşı’nın nedenine de değinmek
gerekmektedir. Peleus ve Thetis'in evlilik
şölenlerinde kavga tanrıça Eris, şölene üzerinde
en güzele yazan bir elma gönderir. Ve böylece
aşk ve güzellik tanrıçası Aphrodite, Zeus' in eşi
Hera ve savaş tanrıçası Athena arasında kimin
daha güzel olduğuna dair bir tartışma başlar.
Zeus de bu kavganın bitmesi için bir hüküm
vermesi adına Paris'i seçer. Paris Troia kralının
oğludur. Mitolojide üç güzeller masalının
hüküm veren karakteridir. Üç tanrıçadan en
güzelini belirleyecektir. Ancak tanrıçalar Paris'e
Eskiçağ Araştırmaları Dergisi 4
Adaya geldiklerinde Odysseus'n aklına dâhice
bir fikir gelir. Akhilleus'in birlikte yaşadığı
Skyros kralının kızlarına br tüccar olarak
kendini gösterir ve bohçalar içerisinde pahalı
kumaşlar ve mücevherler sunar. Bohçanın alt
kısmına çeşitli silahlar yerleştirmiştir. Kız
kılığındaki Akhilleus silahları gördüğünde
heyecanlanır, onları kullanmak ister ve kendini
belli eder. Bir başka anlatıma göre yine
Odysseus, kralın sarayında şaşırtıcı bir şekilde
savaş borusunu çaldırmayı başarır ve bunun
üzerine zırhına sarılan Akhilleus kendini belli
eder.
Odysseus kızlar bohçayla oyalanırken
Akhilleus' e Yunanların başına gelenleri anlatır
ve O'nu savaşa dâhil olmaya ikna eder.
Akhilleus'i de yanlarına alan Yunanlılar ilk
olarak Troia sandıkları Mysia bölgesine sefer
düzenlerler. Burada Hekate'nin oğlu Telephos'u
yaralarlar. Mysia'yı yağmalarlar. Ancak buranın
Troia olmadığı anlaşılınca denize açılırlar. Bu
kez rüzgâr onları Yunan adalarına savurur.
Tenedos adasında Agamemnon ve Akhilleus ilk
defa kavgaya tutuşurlar. Akhilleus burada
Apollon'un oğlu Tenes'i öldürür. Efsaneye göre
Akhilleus Tenes'i öldürürse savaş meydanında
vurularak öldürülmekten kurtulamayacaktır.
Akhilleus savaşta çarpıştığı sıralarda bir zafer
kazanır ve Briseis adlı bir kadını esir alır. Bazı
Eskiçağ Araştırmaları Dergisi 5
kaynaklarda kölesi ve kapatması olarak '' Bir Atreus oğulları mı sever,
anlatılmaktadır. karılarını,
Bu sıralarda Agamemnon Apollon'un rahibin Sever korur karısını duygulu akıllı her
kızı Khryseis'i tutsak olarak alır. Kızı babasına adam..''
vermek istemediği için tanrı Apollon Yunanlılar
Akhaların gitgide güçsüz ve kötü duruma
üzerine hastalık salar. Bunun üzerine
düşmeye başlamalarıyla Akhilleus'in yakın
Agamemnon kızı vermeye razı olur Bundan
arkadaşlarından Patroklos devreye girer.
sonra ise Akhilleus ile Khryseis'in yerine
Durumu O'na anlatır ve eğer savaşmayacaksa
istediği Briseis için kavgaya tutuşur.
silahlarını ve zırhını alıp savaşa gitmeye
Agamemnon ve Akhilleus arasında çıkan bu kararlıdır.
tartışma sırasında Agamemnon, Briseis'i
Patroklos Akhilleus'in zırhını ve silahlarını
alacağını ima eden ağır sözler söyler. Bunun
kuşanıp Troialıları
bozguna uğratır. Bunun
üzerine oğlunun
intikamını almak isteyen
Apollon Troialı Hektor'u
kışkırtır ve Patroklos'u
vurmasını sağlar. Hektor
Patroklos'u öldürür.
Hektor, Patroklos'u
silahlarından soyar ve
Akha yiğitleri ölüsünü
almak için Hektor'la
dövüşürler. Nihayetinde
cenazeyi alır, acı haberi
Akhilleus'e ulaştırırlar.
Akhilleus arkadaşının
ölümü üzerine korkunç
bir yasa boğulur. Derin
bir pişmanlık ve üzüntü
duyar. Ancak
arkadaşının öcünü
almaya karar verir ve
annesi Thetis'i yanına
çağırır. Ondan demirci
tanrı Hephaistos'a yeni
üzerine deliye dönen Akhilleus çadırına
silahlar yaptırmasını ister. Bu arada da
çekilerek savaşmayı reddeder.
Akhaların toplantısında Agamemnon ile
Yaşanan bu durumlara öfkelenen ve içerleyen barışırlar
Akhilleus, annesi Thetis'e yalvarır ve
Yeni silahlarını kuşanan Akhilleus savaşa tekrar
Yunanlıların kaybetmesini sağlamasını ister. Ve
dâhil olmuştur. Adeta çıldırmış gibi Troialıların
Thetis tanrı Zeus'tan yardım oğlı için yardım
üzerine koşar ve önüne geleni öldürür.
diler.
Troialılar surların içine sığınırlar. Dışarıda
Troialıların zafer yanlızca Hektor kalır. Ve Akhilleus tarafından
kazanmaya başlaması üzerine Agamemnon öldürülür. Bunun üzerine kahraman ilan edilir.
özür diler fakat Akhilleus gururundan özürleri Hektor'un cesedini bir arabaya bağlar ve Troia
kabul etmez. Homeros İlyada'da Akhilleus'in bu etrafında defalarca dolaştırır.
olayla ilgili söylediklerini şöyle anlatır:

Eskiçağ Araştırmaları Dergisi 6

Akhilleus Hektor'un cesedini Patroklos'un KAYNAKÇA
cenazesine gururla getirir. Ancak Hektor'un
1) Carpenter, H.
babası Akhilleus'e yalvararak cenazeyi geri
Thomas, Antik Yunan'da Sanat ve Mitoloji,
ister. Sonunda ikna olan kahraman, Hektor'un
İstanbul, Homer, 2002.
cesedini geri verir.
2) Elkırmış, Zeynep,
Troyalıların kayıpları üzerine savaşa, savaş
''Troya'', Yeni Yüksektepe Dergisi, 2004, 44,
tanrısı Ares'in kızlarından amazon kraliçesi
16/23
Penthesilea ile Memnon katılır. Memnon şafak
tanrıçası Eos'un oğludur. Troialılara yardım 3) Erhat, Azra, Mitoloji
ederler. Ancak Akhilleus Memnon'u, mazon Sözlüğü, İstanbul, Remzi, 2011
karaliçesini ve diğer önemli insanları da kılıçtan
geçirip büyük kahraman olarak anılmaya başlar. 4) Fink, Gerhard, Antik
Savaşın devamında Troia'nın içine girmeye Mitolojide Kim Kimdir? ,İzmir, İlya, 2004
başlarlar. Akhilleus şehrin içlerine girdiği 5) Gagarin, Michael,
sıralarda, Apollon'un da yardımıyla Paris'in oku The Oxford Encyclopedia of Ancient Greece
ile karşılanır. Ok, kahramanın öldürülebileceği and Rome VOL 1, Newyork, Oxford
tek yer olan topuğuna gelir, Akhilleus ölür. University, 2010
Akhilleus efsanesi artık bitmiştir. Aias ve 6) Hunger, Herbert,
Odysseus cesedini savaş alanından Lexicon Der Griechischen Und Römischen
uzaklaştırarak barakasına götürdüler. Briseis ve Mythologie, Wien, 1959
annesi Thetis onun için yas tuttular.
7) Lexicon
Cesedi İda Dağı'ndan getirilen dağ gibi yığılmış Iconographicum Mythologiae Classicae,
odunlar üzerine kondu sonra ateşlendi. Esir Switzerland, Artemis, 1981
Troialı gençlerin de boğazları kesilerek O'na
kurban edildiler. Çok geçmeden Akhilleus 8) Pauly, P. , Wissowa,
şerefine düzenlenen oyunlar başlamıştı. Thetis G. v.d ,Real_ Encyclopadie Der Classischen
kazananlara ödülleri bizzat kendisi verdi. Altertumswissens_chaft (RE)
Sonunda demirci tanrı Hephaistos'a yaptırılan
9) Peter Delius Verlag
Akhilleus'in meşhur silahlarını ortaya koydu.
Kadrosu, Başvuru Kitapları Mitoloji, Çin, NTV,
Cenazesini Troialılara kim kaptırmadıysa,
2010
silahlar onun olacaktı. Agamemnon silahların
Odysseus' e verilmesine karar kıldı. 10) Rosenberg, Donna,
Dünya Mitolojisi, Ankara, İmge, 2003
Akhilleus Yunan Mitolojisi’nin efsanevi
kahramanlarındandır. Annesi bütün uğraşlarına 11) Akşit, İlhan, Batı
rağmen oğlunu kötü kaderinden kurtaramamış, Anadolu Mitolojisi ve Troya Efsanesi, İstanbul,
savaşa girmesine engel olamamıştır. Birçok Fatih, 1979
önemli kişiliği yenerek büyük kahraman olarak
anılmaya başladığında, belki de tam da zafere
ulaşmak üzere olduğu sırada Paris' in okuyla
öldürülmüştür.

Eskiçağ Araştırmaları Dergisi 7

ALBASTI
Albastı, bütün Türk boylarında ortak olarak Ey şeytanlar, şeytanlar,
inanılan bir kötü ruhtur. Yörelere ve tarihin
akışına göre -birbirine benzer olmak üzere- şu Bu ciğeri alın,
sözcüklerle adlandırılmıştır: Abası, Al, Albas,
Buna kanaat edin,
Albastı, Albıs, Albız, Alkarası, Alkarısı, Almıs.
Doğum sırasında ve sonrasında gerek ana için, Bu kadını öldürmeyin,
gerek çocuk için çok büyük bir tehlike olan
Albastı ve bu ruhla ilgili inançlar Türkler'in çok Zarar dokundurmayın,
eski devirlerinden günümüze dek gelen, halâ
Anadolu ve Anadolu dışı Türkler arasında
yaşayan önemli bir mitolojik unsurdur. Koyun ciğeri size yetmez mi?

Karakteristik bir Türk motifi olan Al, Albastı
ruhu Orta ve Batı Türkleri'nde Albastı, Alkarısı;
Osmanlı metinlerinde Albız; Uranha-Tuba
Türkleri'nde Albıs; Altay Türkleri'nde Almıs;
Saha (Yakut) Türkleri'nde Abası olarak bilinir.
Kam = Baksı = Şaman'lar, Albastı'yı genellikle
keçi suretinde görürler. Bu inançla ilgili olarak
yapılan törenlerde Albastı, ana ve çocuktan
uzaklaştırılmağa çalışılır. Saptanmış böyle bir
törende baksı bir yandan ilahi/afsun okur, öte
yandan bir koyun ciğerini lohusanın ciğeri
yerine Albastı'ya verir. Çünkü Albastı
lohusanın ciğerini alıp kaçar ve suya atar. Ciğer
suya düşerse lohusa ölür. Saptanan bu baksı
ilahisi/afsunu şöyledir:
Bu koyun ciğerini ciğer saymıyor musunuz?
Öyle ise elime kılıç alırım,
Hesapsız ruhlarımla,
Size saldırırım.
Lohusa kadınlara musallat olan Albastı
hakkındaki inançlar ve Albastı'nın musallat
olma şekli Kırgız, Kazak ve Anadolu
Türkleri'nde bütün ayrıntılarıyla aynı
biçimdedir (lohusanın ciğerlerini alıp götürmesi
ve suya atması, ocaklı adamlardan korkması,
tüfek sesinden kaçması, demirden ürkmesi vb).
Kazak ve Kırgız Türkleri'nde keçi biçminde
görünen bu kötü ruhun Urenha-Tuba

Eskiçağ Araştırmaları Dergisi 8

Türkleri'nde keçi sesi ile bağırması, Anadolu
Türkleri'nde kötü sesle bağırması gibi ayrıntıları
da özdeştir.
Bu ruh bütün Türkler'de dişidir; hoppa, hilekar
ve yalancıdır.
Urenha Türkleri'nin kam (şaman) dualarında
anılan ve kayalarda bulunan 6 sarı Albastı,
Kazak, Kırgız ve Başkurt Türkleri'nde Sarı Kız
biçiminde olan ruh ve Anadolu Türkleri'nin Sarı
Kızlar efsanesi arasında özdeşlik ilişkisi vardır.
Erzurum ve Erzincan inançlarına göre Albastı,
at yelesini örmekten zevk alır. Yenisey
Türkleri'nin bir kolu olan Kalar Türkleri'nin
inançlarında da Kaya ve Dağ Ruhu'nun en
sevdiği eğlence at yelesini örmektir. Lohusanın
Kara ya da Kara Bastı'dan korkusunu ve bu
Kara'yı kovmak için Kara Bakşı çağrılmasını da
Manas Destanı'nın devamı olan Yolay Kaan
Destanı'nda görürüz:
Kara bakşı bar edi
Karabaskan katındın
Evliyası bar edi...
Kara bakşı loğusaya gelen cinlere seslenerek:
Alıstan kelgen Al-bı deymen
Raktan kelgen can-bı deymen...
der. Burada geçen Al, Albastı'dan başka bir şey
değildir.
Sözün özü, Türk boylarınca Al, Albastı, Albas,
Albız vb sözcüklerle adlandırılan kavram
hakkında bütün Türk boylarında aynı inanmalar
vardır. Lohusalara musallat olan bu kötü ruh
Çin Seddi'nden Akdeniz kıyılarına, Kuzey Buz
Denizi'nden Hindistan'a dek yayılmış olan
Türkler'in inançlarında yer alır. Kuşkusuz bu
inanç Türk kültürünün derinliklerinden
kaynaklanmakta ve kökleri Eski Türkler'in Atlı
Bozkır Kültürü'ne dayanmaktadır. Dolayısıyla
Albastı inancı, Türkler ve Türk kültürü için -
tıpkı Bozkurt gibi- tipik ve ayırt edici bir
kültürel motiftir. Şimdi Albastı inancını Türk
boylarına göre madde madde değerlendirelim:
KIRGIZ ve KAZAK TÜRKLERİ'NDE
Kırgız Türkleri ile Altaylılar'da doğum saatı
yaklaştığında oba ya da oymak kadınları
lohusanın evinde toplanırlar. Deneyimli bir
kadın ebe (ineci) görevi yapar. Çadırın ortasına
(ateş yakılan yerine) bir direk yerleştirilerek
buna bir urgan bağlanır. Bu urganın bir ucu
duvara bağlanır ve lohusanın koltuk altından
geçirilir. Kadın çok acı çekmeğe başlarsa
Albastı (Alkarısı) lohusaya musallat olmuş
demektir. Bunun üzerine Albastı'yı korkutmak
üzere erkekler de toplanır ve "Hay! Huy!" diye
bağırmağa başlarlar, tüfekle havaya ateş
ederler. Bu gürültü, kadın doğuruncaya ya da
baygınlığı geçinceye değin sürer. Kimi kez bir
hoca ya da bir baksının işe karışması gerekir.
Kazak ve Kırgız Türkleri'ne göre Albastı iki
çeşittir: Kara Albastı ve Sarı Albastı. Sarı
Albastı'lar hoca ya da baksı'ların (şaman)
okumasıyla kaçarlar. Kara Albastı ise, kendisini
görebilen ocaklı adamdan başka kimseden
korkmaz. Sarı Albastı, sarışın bir kadın
biçimindedir; bazan keçi ya da tilki biçimlerine
de girer. Bu ruh lohusalara musallat olup
ciğerlerini alır ve götürüp suya atar. Baksılar ya
da ocaklı adamlar Albastı'yı ciğeri yerine
koymağa mecbur ederler. Albastı'yı yakalayan
baksı kopuzunu eline alıp birtakım afsunlar
söyler. Bundan sonra Albastı ciğeri yerine
koyar ve lohusada yaşama geri döner. Baksılar,
Albastıyı genellikle keçi biçiminde görürler.
Kara Albastı ya da öteki adıyla Kara, ciddî ve
ağırbaşlı bir ruhtur. Sarı Albastı ise hoppa,
hilekar ve şarlatandır. İnsanları çoğunlukla
aldatarak ele geçirir. Kimi kez insana
dokunmayacağına söz verir ve uzak durur.
Ancak hep bir fırsat bekler ve kolayını
bulduğunda da zararını verir.
Albastı tüfek sesinden korkar. Lohusa albastı
olursa tüfek patlatılır. Albastı demircilerden,
demirden ve ocaklı adamlardan da korkar.
Kazaklar, lohusayı Albastı'dan korumak için
çekiç ve bir demir parçası alıp "Demirci geldi!
Demirci geldi!" diye bağırırlar. Öyle kudretli
demirciler ve ocaklı adamlar vardır ki bunların
Eskiçağ Araştırmaları Dergisi 9
mendili, başlığı bile Albastı'yı korkutmağa
yeter. Bu inançların aynısı Anadolu
Türkleri'nde de vardır.
BAŞKURT TÜRKLERİ'NDE
Başkurtlar'ın Albastı ile ilgili inançları Kazak
ve Kırgız Türkleri'nin inançlarının aynısıdır.
KAZAN TÜRKLERİ'NDE
Kazan Türkleri'nin inançlarına göre de Albastı ALTAY TÜRKLERİ'NDE
kötü bir ruhtur. Boş evlerde, çöllerde bulunur.
Çeşitli biçimlerde görünür. Yolcuların yolunu Altaylılar'ın inançlarına göre Almıs (Altaylılar
şaşırtır, uykuda basar. Albastı'ya Almıs der), kötü bir ruhtur. Kara
Nemeler'in yani Kötü Ruhlar'ın başı olan Erlik
URENHA-TUBA TÜRKLERİ'NDE 'in adamlarından ve hizmetkarlarındandır. Altay
Türkleri'nin Albastı inançları da genel olarak
Uluğ Kem ırmağının dolaylarında yaşayan
Kazak ve Kırgızlar'ınki gibidir.
şamanist Urenha-Tuba Türkleri'nde Albastı'ya
Albas adı verilir. Albas, hiç evlenmemiş bir
kızdan türemiştir. Albaslar kumsal yerlerde ve
kayalarda bulunurlar, keçi gibi bağırırlar.
Kızlara musallat olup hasta ederler. Güçlü
kamlar ilahiler okuyarak albısları kovarlar.
Kam dualarında Sarı Kız olarak
nitelendirilerler: Altı sarı albıslarım.

Eskiçağ Araştırmaları Dergisi 10

 Etem DÖNMEZ

ÇAKA BEY
VE
BEYLİĞİ

Tıpkı Çaka Bey gibi

Çavuldur Boyuna mensup olan,
tarih hocam Osman ÇANDIR’a ithaf
olunmuştur.

Özet : 26 Ağustos 1071 tarihinde vuku

bulan Malazgirt Meydan Muharebesi’ni
takip eden hadiseler neticesinde
Anadolu’yu fethe memur edilmiş pek çok
komutandan biri olan Çaka Bey’in hayatı,
faaliyetleri, yaşamının dönüm noktaları

Eskiçağ Araştırmaları Dergisi 11

incelendiğinde, bütün diğer
kumandanlardan farklı bir kişilik ve hayat
öyküsüne sahip olduğu görülmektedir. Öyle
ki ilk denizci Türk beyliğini kurma vasfına
haiz olan Çaka Bey, Bizans
İmparatorluğu’nu ortadan kaldırmak ve
Constantinopolis merkezli bir Türk Devleti
kurarak bunun başına geçmek arzusunu da
taşımaktaydı. Fikirleri, kabiliyetleri ve
icraatları ile Türk Tarihi içerisinde pek
mühim bir mevki işgal eden Çaka Bey
hakkında günümüze ulaşan kaynakların ve
bugün kendisi hakkında yapılan
çalışmaların, onun hayatını önem
derecesine yakışır ölçüde aydınlatabildiğini
belirtmek pek güçtür. Bu küçük tanıtma
yazısı, Çaka Bey ve Beyliği hakkında elde
olan malumatın terkibi olmayı
amaçlamaktadır.
Anahtar Kelimeler : Çaka Bey, İzmir,
Selçuklu, Bizans, Ege.
Giriş : XI. Asrın ikinci çeyreğinden itibaren
II.Basileus’un ölümü ve dolayısıyla
imparatorluk sürecinin sona ermesiyle
başlayan dönem Bizans Tarihleri’nde
felaket yılları, zor dönemler, zirveden
dönüş gibi başlıklar altında
incelenmektedir. Söz konusu dönemde
1071 yılında İran coğrafyasında uzanan ve
bir Ortadoğu İmparatorluğu olmaya aday
bulunan Büyük Selçuklu Devleti ile
Anadolu çekirdeği ve bir kısım Rumili
topraklarını elinde tutma gayretinde
bulunan Bizans İmparatorluğu arasında
vuku bulmuş olan Malazgirt Meydan
Muharebesi, Bizans’ın Anadolu’yu bir daha
tamamını elde edemeyecek boyutta
kaybetmesine yol açmış ve Selçuklu Sultanı
Alp Arslan ile İmparator Romanos
Diogenes arasında akdedilen antlaşmanın,
mezkur imparator tahttan indirildiği için
geçersiz sayılması üzerine başlayan ancak
temelinde yerleşik bir imparatorluğa uyum
sağlayamayan dinamik Türkmen
kitlelerinin ve Selçuklu Ailesi mensupları
arasındaki antlaşmazlık sahiplerinden
Arslan Yabguoğulları’nın, Mikail
Yabguoğulları tarafından devlet
merkezinden uzaklaştırılmasına dayanan
bir politika izlenerek, Anadolu coğrafyası,
doğudan gelen Asyalı kavimlerin
yerleşimine açılmıştır. İşte bu
sebeple çeşitli Türk komutanları,
Kutalmışoğlu Süleyman Şah önderliğinde
Anadolu’yu fethe ve iskana başlamışlardır.
Bu fetih sürecinde söz konusu komutanlar
arasında bulunan ve fakat harpler esnasında
Bizans’a esir düşen ancak bu mağlubiyet ve
esaret ile bütün faaliyetleri son bulmak
yerine aksine pek daha farklı bir mecra
izleyerek, Bizans adına diğer bütün
Anadolu fatihlerinin hepsinden daha
tehlikeli boyutlara ulaşan icraatlara
girişecek olan Çaka Bey’in ehemmiyetine
zıt bir orantı ile oldukça az bilgi bulunan
hayatı ve eseri günümüz tarihçiliğinde
mercek altına alınması gereken en önemli
konular arasında yer almaktadır. Yunanca,
Latince, Arapça ve Farsça dillerine vakıf
olamamaktan kaynaklı dönem kaynaklarını
birincil halleri ile inceleme fırsatı
bulamadığım hayatımın bu devresinde
oluşturmaya çalıştığım bu çerçeve, Çaka
Bey ile alakalı mevcut bilgileri bir araya
getirmek amacından öteye gidemeyecek bir
derecede bulunmaktadır.
Çaka İsmi’nin Etimolojisi :
Hayatı hakkındaki bilgilerimizi geniş
ölçüde İmparator Aleksios Komnenos kızı
Anna Komnena’nın eseri Aleksiad’a borçlu
olduğumuz Çaka Bey’i ayrıca daha zayıf
olmakla birlikte mesfur imparatorun özel
sekreteri Zonaras’ın eseri Aleksias ve bir
doğu kaynağı olarak da
Danişmendname’den tanıyabilmekteyiz.
Eskiçağ Araştırmaları Dergisi 12
 belirtmekle beraber,
DLT’de geçen “çaq-çak”
sözcüğü bir şeyin kesin
ve öz hali manasına
gelmek olduğundan
“çakan” sözcüğünün de
özgün anlamı
verebileceği yahut teyze
oğlu anlamını karşılayan
“çıqan-çıkan” sözcüğü
ile bir bağlantısı
olabileceğini tahayyül
etmekteyiz. Şu halde
3

kesin bir yargıya

varılamayacağını
belirtmek isteriz.

Erken Dönem Hayatı :

Çaka Bey’in hayatı ile

Çaka Bey’in ismi Aleksiad’da Tzakhas,
Çakhas, Çakas şekillerinde geçmekte olup,
İbrahim Kafesoğlu’na göre bahsi geçen
dönemde Grekçe kaynaklarda yabancı
isimlerin sonuna eklenen “s” harfi aslında
“n” sesi vermekte olduğundan bu ismin aslı
Çakan olmalıdır.1 Mücteba İlgürel ise,
Aleksiad’dan sonra yazılan
Danişmendname’de doğrudan Çaka isminin
geçmesini Moğol tesirine bağlamaktadır.2
Günümüz bilim alemi genel olarak Çakan
adının doğru olduğunu kabul etmekle
birlikte yaygın kullanımda Çaka ismi hala
intihap edilmekte ve biz de bu küçük
eserimizde bu kullanımı tercih etmiş
bulunmaktayız. Kelime manasına gelince,
kesin bir bilgiye sahip olunmadığını
alakalı olarak ilk
bilgilerimiz onun
Anadolu fethine giriştiği
gençlik çağlarında
başlamakta olup, daha evveli şimdilik
muğlaktır. Oğuzların Çavuldur boyundan
olduğu sanılan Çaka Bey hakkında Zonaras,
“küçük asilzade sınıfından kahraman ve
büyük Türk Çaka” diye bahsederek4, onun
Türkler arasında ortalama bir komutan
statüsünde bulunurken, sonraki faaliyetleri
ile adeta adını dünya tarihi sahnesine
yazdıracak denli mühim icraatlar
sergilediğine işaret etmektedir. Çaka Bey,
öncelikle Sultan Turasan adlı bir komutan
maiyetinde Maraş ve Sarız’ı fethetmiştir.
Ardından Kayseri – Constantinopolis arası
coğrafyada akınlara katıldığı bilinen Çaka
Bey bu akınlar esnasında Bizans kuvvetleri
komutanı Aleksandros Kabalikos’a esir
düşmüştür. Ancak bunun tam olarak hangi

1
Kafesoğlu, 2014, s.178. 3
Kaşgarlı Mahmud, 2012, s.132, 144.
2
İlgürel, 1993, s.187. 4
Turan, 2014 a, s.118.

Eskiçağ Araştırmaları Dergisi 13

çarpışmada olduğu bilinmemektedir. Öte
yandan kaynaklarda Çaka’nın
III.Nikephoros Botaneiates’e (1078 – 1081)
esir olarak sunulduğu belirtildiğine ve bu
esaret süreci Aleksios Komnenos’un (1081
– 1118) saltanatının başlangıcı ile sona
erdiğine göre Çaka’nın Bizans’taki yaşamı
ancak 3 yıla hasredilebilir. Fakat bu söz
konusu üç yıl dolu dolu geçmiş, Çaka Bey
esaret şöyle dursun, Nikephoros tarafından
yetenekleri fark edilerek, adeta bir
şehzade/prens derecesinde eğitime tabi
tutulmuş ve Yunanca ile Latince öğrenerek
Homeros’u aslından okuyacak bir düzeye
gelebilmiş ve bunun yanında
Protonobilissimos (En Soyluların Birincisi)
ünvanını almıştır.5 Muhtemelen Bizans
İmparatoru, bu yetenekli Türk gencini,
Antik Yunan Kültürü ile Roma Devlet
Geleneği’nin bir terkibi olan Bizans
İmparatorluk Sistemi içerisinde yetiştirerek
yine Türklere yahut sair Bizans
düşmanlarına karşı kullanmayı
amaçlamaktaydı. Diğer taraftan Çaka
Bey’in bu eğitim sürecinde Bizans Savaş
Sanatına da vakıf olması durumu, ona
gelecekte ortaya koyacağı başarılarda pek
ehemmiyetli bir yardımcı faktör olacaktır.
Aleksios Komnenos’un tahta çıkışı, Çaka
Bey’in hayat safhasında bir diğer dönüm
noktasını teşvik ederek, onun bilinmeyen
nedenler ile sahip olduğu ünvanları
kaybederek Constantinopolis’ten ayrılıp,
Anadolu’ya geçmesi, burada tekrar Türkler
ile birleşmesi, lider konumuna geldiğine
göre de eskiden buyruğu altında bulunan
birlikler ile temasa gelip, ve ardından
İzmir’i (Smyrna) fethederek kendisi için bir
üs haline getirmesine yol açmıştır. Bütün bu
hadiselerin tam olarak ne zaman ve ne
şekilde cereyan ettiği sarih olmayıp, daha
5
Daş, 2009, s.50 ; Turan, 2000, s.126.
6
Turan, 2014 c, s.286.
7
Merçil, 2009, s.21.
detaylı bilgi birikiminden mahrum durumda
bulunmaktayız.
Çaka Beyliği :
İzmir’in fethinden sonra Çaka Bey’in, yerli
Bizanslılar (Rumlar) ile kendi emrindeki
Türkleri müşterek olarak çalıştırdığı
bilinmektedir. Öyle ki gemi yapım tekniği
ve tecrübeli denizci personel olarak
Bizanslıları istihdam eden Çaka Bey,
Rumlara6 inşa ettirdiği gemilerde savaşçı
olarak Türk askerlerini yerleştirmiş ve ilk
etapta 40-50 parçalık bir donanma meydana
getirmiştir. Bu donanma, bir galat-ı meşhur
olarak pek çok kaynak ve çevrede ilk Türk
donanması olarak yansıtılmaktadır. Halbuki
Çaka Bey, açık denizlere çıkan ilk Türk
donanmasını kurmuştur. Daha evvel, 1027
yılında Gazneli Mahmut Han’ın İndus
Nehri’nde donanma yüzdürdüğü ve Catlar’a
karşı savaştığı, Kirman Selçuklu Sultanı
Kavurd’un ise Hürmüz Donanması’nın da
yardımıyla Umman’ı kontrol ettiği
malumdur.7 Ancak açık denizlerde
müstakilen hareket eden ve Bizans
İmparatorluğu gibi yerleşik bir devlete karşı
durabilen bir Türk donanmasının
mevcudiyetinden, Çaka Bey ile birlikte
bahsedebilmekteyiz. Daha evvel
değinildiği gibi Bizans Savaş Sanatı’nı iyi
kavrayan Çaka Bey, bu bilgisi ile Bizans’ın
merkezinin ancak deniz gücü ile ele
geçirilebileceğini fark edip, Bizans’a
tamamen son vermek ve Constantinopolis
merkezli bir Türk İmparatorluğu kurmak
fikrini haiz bulunuyordu.8 Bu düşünce
çerçevesinde etki alanını genişletmek adına
sırasıyla Urla (Klazomenai), Foça (Phokai),
Midilli (Lesbos), Sakız (Khios), Sisam
(Samos), İstanköy (Kos), Rodos ve
8
Ostrogorsky, 2015, s.332 ; Runcıman, 2008, s.60 ;
Turan, 2014 b, s.330.
Eskiçağ Araştırmaları Dergisi 14
Edremit’i (Adramyttion - Adramitto) ele
geçirdi.9 Bu fütuhat, Batı Anadolu kıyılarını
ve en azından Doğu Ege’yi Çaka’nın
egemenliğinde buluşturdu. Anadolu’daki
diğer bütün Türk Siyasi Teşkilatları’ndan
farklı bir mahiyet arz eden bu denizci
beylik, Steven Runcıman tarafından, Türk
beyliklerinin en tehlikelisi olarak
nitelendirilmiştir. Ayrıca 1086 yılında
10
İznik’teki Selçuklu Hakimi Ebu’l-Kasım ile
birlikte Bizans’a karşı ortak harekatlara da
girişmiş olan Çaka Bey, İzmit’e yapılan
harekata donanması ile destek vermiştir.
Çaka Bey’in bu icraatları ile gelecek için
oluşturduğu tehlike ve tehdidi Bizans
İmparatorluğu da sezmiş olmalıdır ki
Aleksios Komnenos’un, Nikephoros
Kastamoniates (Kastamonulu) komutasında
bir donanmayı, Türklerin Ege’de kurduğu
denizci beyliğin faaliyetlerini sonlandırmak
ve mümkün olursa bu siyasi güce de son
vermek vazifeleri ile Ege sularına
yolladığını görmekteyiz. Söz konusu
donanma ile Çaka Beyliği kuvvetleri
arasında 19 Mayıs 1090 tarihinde, Koyun
Adaları yakınlarında meydana gelen deniz
savaşından Çaka Bey galip ayrılarak,
Bizans’a karşı ilk açık deniz muharebesini
kazanmış ve böylelikle daha büyük bir
şöhret kazanarak pek daha ehemmiyetli bir
kuvvet haline gelmiştir.11
Bizans İmparatorluğu’nun, kendisine karşı
ortaya çıkan bu büyük tehdide karşılık
ikinci teşebbüsü meşhur amirallerinden
Constantinos Dalassenos ve yardımcısı
Opus tarafından 500 Flandreli Şövalyenin
de dahil olduğu bir donanma yollayıp,
Sakız’ı (Khios) kuşatmak olmuştur. Bu
sefer esnasında Bizans saflarında bulunan
9
Sevim-Merçil, 2014, s.531 ; Turan, 2000, s.49.
Şerafettin Turan, Edremit’i ele geçiren ilk Türk’ün
de Çaka Bey olduğunu belirtmektedir.
10
Runcıman, 2008, s.56.
Peçenek ve Uz kuvvetlerinin Çaka Bey ile
temas kurarak Bizans hareket planlarını
sızdırdıkları düşünülmektedir. Bütün bu
tedbirlere rağmen Sakız’ın geçici olarak
Bizans eline geçtiğini görmekteyiz. Kısa
sürede Sakız’ı istirdat eden Çaka Bey’in,
savunma halinde kaldığı müddet zarfında
zamanın aleyhine işleyeceğini kavraması
ona Bizans üzerine etkili saldırılar
gerçekleştirmesi gerektiği fikrini vermiş
olmalıdır ki Anadolu’daki Selçuklu
kuvvetleri ile Trakya’daki Peçenekleri de
yanına çekerek Bizans’ı üçlü bir kıskaca
almayı planladığı bilinmektedir. Hatta bu
kıskaç, Bizans’ı öylesine tehdit etmişti ki
Haçlı Seferleri’nin bahaneleri arasında dahi
yerini almıştır.12 Ayrıca bilhassa Peçenek
tehdidi ve bu tehdidin deniz yönünden de
Çaka Bey tarafından tamamlanabilme
ihtimali imparatoru Papa’ya başvuracak
denli endişeye sürüklemiştir.13 Bunun
yanında üç yönlü kıskacın, Türk ve hatta
batılı tarihçiler tarafından Osmanlılar
dönemindeki Constantinopolis kuşatmasına
benzetildiğini belirtmek, Bizans’ın düştüğü
durumun vahameti hakkında bizlere fikir
vermeye kafidir.14 Bu kuşatma tahayyülü,
Bizans’ın tarihi boyunca uygulaya geldiği
düşmanlarını birbirine kırdırma siyaseti ile
fiiliyata geçmekten alıkonmuş ve
Karadeniz’in kuzeyindeki bir diğer Türk
kavmi olan Kumanlar (Kıpçak),
Peçeneklere karşı kışkırtılarak, ortak
Bizans-Kuman kuvvetleri, 29 Nisan
1091’de, Meriç Kıyısında, Omurbey
(Lebinium) mevkiinde Peçenekleri mağlup
edip, kıyıma uğratmışlar ve tarih sahnesinde
mühim bir mevki arz etmeyecek denli
11
Daş, 2009, s.52.
12
Sevim-Merçil, 2014, s.10.
13
Turan, 2014 a, s.122 ; Vasiliev, 2017, s.442.
14
Kafesoğlu, 2014, s.178 ; Vasiliev, 2017, s.440.
Eskiçağ Araştırmaları Dergisi 15
etkisiz ve tehlikesiz hale getirmişlerdir.15
Buradaki kıyım, bizzat Anna Komnena
tarafından “on binlerle ifade edilemeyecek
büyüklükte bir insan topluluğunun kadın ve
çocuklarıyla birlikte helak oluşu” olarak
nitelendirilirken Bizans halk ezgilerinde de
“İskitler bir gün farkla Mayıs’ı
göremediler” şeklinde yer bulmuştu.16 M.S.
XI. Asırda halen İskit (Skythai) adının
varlığını koruması ayrıca Peçenekler için
kullanılması ehemmiyeti haizdir.
Müttefikleri bunun gibi bir yenilgiye maruz
kalırken Çaka Bey’in neden herhangi bir
faaliyette bulunmadığı bilinmemektedir.
Şahsında barbarların atılgan cüretkarlığıyla,
Bizans eğitim sisteminin inceliğini ve o
dönemin Doğu Avrupa siyasi ilişkilerinin
mütekamil bilgisini birleştirmiş olan Çaka
Bey’in bu esnada maksadını doğrudan açığa
vurup, bir yandan da psikolojik bir yıpratma
harekatı başlatmak adına, “Basileus”
ünvanını kullandığını görmekteyiz.
Böylelikle Türk Amirali, kendisini Roma
İmparatoru ilan etmiş oluyordu.17
Bizans, karşılık olarak, İoannes Dukas ve
Constantinos Dalassenos tarafından idare
edilen bir harekat ile Midilli’ye de bir
çıkarma yaparak, Çaka Bey’in planlarına
cevap vermek istemiştir. Çaka Bey’in
kardeşi Yalvaç (Galabatzes) tarafından
korunan adaya Çaka Bey de desteğe gelmiş
ancak çıkan fırtına neticesinde Bizans ile
antlaşma yaparak, İzmir’e çekilmek
durumunda kalmıştır.18
Peçeneklerin önemli siyasi güçler arasından
çekilmesi üzerine Selçuklular ile olan
temasını sıkılaştırmak adına Süleyman Şah
oğlu I.Kılıçarslan ile kızını evlendiren Çaka
15
Taşağıl, 2014, s.291.
16
Vasiliev, 2017, s.441.
Bey, Selçuklular ile sıhriyet kurmuş
oluyordu. Trakya’dan Bizans’ı sıkıştıracak
bir müttefiki artık kalmadığı için, doğrudan
Constantinopolis’in ikmalini kesmeyi ve
açlığa mahkum etmeyi amaçlayan Türk
amirali, Çanakkale Boğazı’ndaki Abydos
(Aydos)’u kuşatmaya almıştır. Bu kuşatma
esnasında Bizans İmparatoru Aleksios
Komnenos’un, yine iki düşmanı birbirine
karşı kışkırtma politikası güderek
I.Kılıçarslan’a, Çaka Bey’in asıl hedefinin
Selçuklu tahtı olduğunu belirten bir mektup
yazması, Selçuklu kuvvetlerinin Çaka Bey
üzerine yürümesine yol açmıştır. Çaka Bey,
durumu damadı ile yüz yüze görüşerek,
müttefikiyle düşman olup, Bizans
karşısında zayıflamaya yol açmamak adına
harekete geçtiğinde, Sultan Kılıçarslan onu
hoş karşılamış ancak Aleksiad’da
belirtildiğine göre görüşme esnasında bizzat
Kılıçarslan tarafından öldürülmüştür. Bu
hadiseden sonra I.Haçlı Seferi’ne değin
kaynaklarda geçen Çaka Bey isminin
aslında Çaka Bey’in oğluna yahut bir
naibine ait olup, Bizans kuvvetleri beyliği
ortadan kaldırana değin, İzmir çevresinde
hakimiyetin sürdürüldüğü ancak ilk Haçlı
seferi esnasında bu beyliğe de son verilerek,
17
Turan, 2014 a, s.123 ; Vasiliev, 2017, s.440.
18
Sevim-Merçil, 2014, s.531.
Eskiçağ Araştırmaları Dergisi 16
sahil şeridinden tamamen Türklerin
çıkarılıp, Orta Anadolu’ya çekildiklerini
belirtmeliyiz.19 Bunun yanında
I.Kılıçarslan’ın eşi (Çaka Bey’in kızı) de
Bizans İmparatoru tarafından Çaka
Beyliği’ne teslim edilmiş ve Çaka Bey’in
oğlu olan kardeşi ile birlikte Anadolu
içlerine, Kılıçarslan’a doğru harekete
geçmeleri haklarındaki son kayıt
olmuştur. 20
Bahis konusu dönemde, Bizans’ın, Aleksios
Komnenos önderliğinde çöküşünün
durdurularak, iç dinamiklerinin yeniden
sağlamlaştırılıp, kendi kendisini savunabilir
bir hale geldiği malumdur. Öte yandan bu
kalkınmayı sağlamak adına Venedik ve Pisa
gibi İtalyan şehir cumhuriyetlerine verilen
ticari imtiyazlar ile bu devletlerin
ahalisinin, yerli Bizans tüccarından daha
ayrıcalıklı duruma getirilmesi, devletin
ileride mahvına sebep olacak olan IV. Haçlı
Seferi’ne (1204) giden yolda pek önemli bir
merhale teşkil ederek, Venedik’in siyasi,
askeri ve ticari güç kazanmasına yol
açmıştır. Tarihçiler, San Marco
Cumhuriyeti’nin, Aleksios Komnenos’un
verdiği ticari imtiyazlar ile doğudaki
müstemleke imparatorluğunun temellerinin
atıldığına hem fikirdirler.21 Özetle, Aleksios
Komnenos, içinde bulunduğu tehlikelerden
kurtararak, ömrünü uzattığı Bizans’ı aslında
yırtıcı kuşlardan korumuş oluyor ancak
vebaya yakalanmasına da yol açıyordu. Bu
devletlere verilen imtiyazat, keyfi olmayıp,
Normanlar başta olmak üzere, sair
tehlikelere karşı Bizans’a özellikle deniz
gücü bakımından destek ve müttefik
kazandırmak amacı taşımaktaydı. Nitekim
Apulia Dükü Norman Robert Guiscard’ın
Draç kuşatmasında Venediklilerin,
19
Runcıman, 2008, s.60 ; Turan, 2014 a, s.124,125.
20
Runcıman, 2008, s.149.
Bizans’a desteği görülmüştü. Dubrovnik,
Zeta gibi Slav şehirleri ise ya tarafsız
kalıyorlar yahut Bizans aleyhinde rol
oynuyorlardı. Öte yandan XI. Asrın
başından itibaren önemli bir güç olarak
Avrupa Tarih sahnesine dahil olan
Macaristan, Arpad Hanedanlığı
önderliğinde güçlenerek yol alırken,
I.Laszlo (1077-1095) Hırvatistan’ı ele
geçiriyor22, Macarların Adriyatik sularına
inmesi Venedik ve Bizans’ı rahatsız etmeye
başlıyordu. Bundan sonraki devrede Bizans,
Avrupa Devletler silsilesi ile olan karmaşık
ilişkilerini bu sistem daha sadeleşmiş
olmadan sürdürmek durumunda kalırken,
doğuda Haçlılar ile İslam dünyası
arasındaki mücadeleleri de takip etmek
mecburiyetinde olacaktı. Venedik
Cumhuriyeti ile olan ilişkilerinde dikkatli
davranmamanın bedelini de 1204’te geri
dönüşü olmayacak olan kayıplar ile 57 sene
boyunca kadim başkentinden sürülerek
ödeyecekti.
Türklere gelince, kıyı şeridini tekrar ele
geçirmek için Anadolu’ya kesif Türk
akınlarını yani Moğol İstilasını, dolayısıyla
XIII. Yüzyılı bekleyecekler, bu esnada
Anadolu’yu elde tutabilmek adına Haçlılar,
Bizans, Moğollar ve kendi aralarındaki
mücadeleler ile meşgul olmak durumunda
kalacaklardı.
Sonuç :
Anadolu’nun fethine memur edilmiş bir
Türk beyi olarak, Danişmendliler,
Mengücekler, Saltuklular gibi beylik
kurması ve faaliyetlerini Anadolu üzerine
yöneltmesi beklenen Çaka Bey, yine aslında
kendisinin bir daha herhangi bir icraat
21
Gregory, 2016, s.291 ; Ostrogorsky, 2015, s.339 ;
Vasiliev, 2017, s.438.
22
David, 2003, s.288.
Eskiçağ Araştırmaları Dergisi 17
gösteremeyeceği şekilde düşünülmesine yol
açan Bizans esareti ile hayatının ilk
safhasından tamamen uzaklaşarak, tahayyül
edemeyeceği şekilde bir eğitim alma şansını
yakaladıktan sonra, Bizans devlet yapısını
çok iyi incelemiş ve buna göre harekatlarını
yönlendirmiş önemli bir Türk beyidir.
Bütün diğer Anadolu Türk beylerinden
farklı olarak, doğrudan Bizans tahtını hedef
alması, Constantinopolis’i kuşatma
düşüncesi ve hatta kendisi için uzak
coğrafyalardaki Türk bey ve boyları ile
iletişim kurarak onlarla ittifaklar
oluşturması onun sair beyler yanında
temayüz etmesini sağlamaktadır. Çaka
Bey’in esareti onu yok etmemiş, daha da
güçlendirmiştir. Bizans Devleti’ne karşı
önemli bir tehlike oluşturan bu Türk
amirali, yüzyıllardır süre gelen, Bizans’ın
düşmanlarını birbirine kırdırtma politikası
karşısında varlığını koruyamamış, önce
Peçenek müttefiklerini kaybetmiş, sonra da
Kılıçarslan’ın güveni ve desteğinden olarak
hayatıyla bu durumun bedelini ödemiştir.
XI. Asrın son çeyreğinde önemli bir süre
Ege’yi kontrol altına alan Çaka Bey
hakkında bildiklerimiz, şahsının
ehemmiyetine nazaran ters orantılı olacak
şekilde pek düşük düzeydedir. Çaka Bey ve
Beyliği hakkında yeni araştırmalar
yapılabilmesi, yeni kaynaklara
erişilebilmesi ve söz konusu Türk
amiralinin hayatının muhtelif yönleri ile
aydınlatılarak kendisinin ve beyliğinin Türk
ve Dünya Tarihi içerisinde oynadığı rolün
daha vasıflı bir şekilde ortaya konulmasını
umut etmekteyiz.

Eskiçağ Araştırmaları Dergisi 18

ORTA ASYA TÜRK
EFSANELERİNDE SUMER
EFSANELERİNDEN İZLER
İlk olarak Promete’nin insanlara yazıyı,
matematiği, astronomiyi, tıbbı, hayvanları
evcilleştirmeyi, gemi yapmayı, kâhinliği
öğrettiği efsanesi nedeniyle, batı dünyasında,
bütün kültürlerin Yunanlılardan kaynaklandığı
inancı yüzyıllar boyu süregelmiştir. Diğer
taraftan, Tevrat da bir kısmı tanrı tarafından
yazdırılmış, bir kısmı İsrailliler tarafından
yaratılmış ilk dinsel ve edebî kitap olarak kabul
edilmişti.
Geçen yüzyıl içinde, Mezopotamya’da yapılan
kazılardaki buluntular, çıkan binlerce yazılı
belgenin çözülüp okunması ile her iki inanç da
kökünden sarsıldı. Çünkü Promete’den an az
2000 yıl önce Sumerliler bunların hepsini
bulmuşlar, yapmışlar ve kullanmışlardı. Diğer
taraftan Tevrat’taki birçok konuların
Sumerlilerden kaynaklandığı, metinler
okundukça meydana çıkmış ve çıkmaktadır.
Bilindiği gibi Sumerlilerin en önemli
bulgularından biri, dillerine göre bir yazı icat
etmeleri, onu geliştirmeleri ve kil üzerine
yazarak zamanımıza kadar ulaşmasını
sağlamaları olmuştur. Bulunan belgeler
arasında büyük değeri olanlar edebî yazıtlardır.
Bunlar daha çok Sumerlilerin tanrıları ve dinleri
ile ilgili konuları kapsamaktadır. Sumer
yazarları ve ozanları tanrılarıyla ilgili çeşitli
efsaneler yaratmışlar, şiirler yazmış, ilâhiler
bestelemişlerdir. Bunlardan başka, destanlar,
atasözleri, hikâyeler gibi konular da bulunuyor
bunlar arasında.
Sumerlilerin dinleri ve edebî yapıtları gerek
kendileri zamanında yaşayan, gerek daha sonra
gelen Ortadoğu milletlerini etkisi altına alarak
izleri, bir taraftan Yunanlılar yoluyla Batı
dünyasına, diğer taraftan Tevrat ve Kur’an’a
kadar ulaşmıştır.
Sumerlilerden Tevrat’a geçen konular üzerinde
Batıda bazı yayınlar yapılmışsa da bu hususta
ülkemizde bir yayın yoktu. Aynı konuların
Kur’an’da bulunup bulunmadığı, bulunuyorsa
ne düzeyde olduğu soruları beni bir hayli
meraklandırmıştı. Bu nedenle geçtiğimiz
aylarda Sumer edebiyatından ve efsanelerinden
Tevrat ve Kur’an’a geçen konuları
karşılaştırmak suretiyle oldukça ayrıntılı bir
yazı hazırladım.
Sumerlilerin dillerinin Türkçeye benzediği ve
dağlık yerden göç ettikleri kamsı gittikçe
yaygınlaşmaktadır. Bu nedenle Orta Asya Türk
Eskiçağ Araştırmaları Dergisi 19

Kültürü ile onların kültürü arasında bir bağlantı
bulabilir miyim, düşüncesi ile Prof. Bahaâttin
Ögel’in Türk Mitolojisi 2 kitabını zaman zaman
incelemekte idim. Hakikaten bazı parellellikler
tesbit ettim. Bunları bir başlangıç olarak bu
kongrede sunmaya karar verdim. Fakat
araştırmalarım ilerledikçe konunun daha
genişleyeceğini ve kongre süresini aşacağım
anlayarak araştırmayı kısa kesmeye mecbur
oldum.
Bahaattin Ögel, Türk mitolojisi temelinin uzay
ve dünya ile ilgili inanış ve anlayış olduğunu
yazmış. Sumer mitolojisinde de böyle.
Sumerliler yaradılış ve evrenle ilgili
düşüncelerini toplu bir halde yazmamışlar
Ancak bunlar, destanların baş kısımlarında veya
ortalarında kısım kısım anlatılmış. Aynı
geleneği Türk destanlarında da buluyoruz.
Sumer yaradılış efsanesine göre, önce her taraf
derin ve geniş bir su ile kaplıydı. Bunun adı
tanrıça Nammu. Bu tanrıça sudan bir dağ
çıkarıyor. Oğlu hava tanrısı Enlil onu ikiye
ayırıyor, üstü gök, altı yer oluyor. Göğü, gök
tanrısı An, yeri de yer tanrıçası Ninki ile hava
tanrısı Enlil alıyor. 3 Buna göre önce evreni
meydana getiren suda olan ana tanrıça ile hava
tanrısıdır. Gök ve yer birer tanrı değil onların
sahibidirler.
Türk efsanelerinde çok çeşitli yaradılış motifi
var 4 Buna rağmen ana motif birbirlerine
benziyor. İlk olarak evren büyük bir sudan
oluşuyor. Tanrı Ülgen, bazısında insan olan
kişi, bazısında şeytan olan Erlik ile bu suların
üzerinde uçuyor. Birinde denizden
bir taş çıkarak Ülgen’e konacak bir
yer oluyor. Başka birinde Erlik,
diğerinde kişi, bir diğerinde ise
yaban ördeği suyun içinden toprağı
çıkararak yeri meydana getiriyor.
Bir başkasında ise Su içindeki tanrıça
Akana veya Ak-ene, Ülgen’e yeri ve
göğü nasıl yaratacağını söylüyor (s.
332). Ülgen de yere ve göğe “ol”
diyor, onlar da oluyorlar (s. 433).
Ülgenin yer ve göğe “olun” demesi
ve evreni 6 günde yaratarak yedinci
gün dinlenmesi Tevrat ve
Kur’an’daki Allahın “ol” diyerek
yeri göğü 6 günde yaratması ve
yedinci günü dinlenmesi motifi ile paraleldir.
İnsanın yaradılışı: Sumer’de tanrılar çoğalmaya
başlayınca kendi işlerini yapıp
yetiştiremediklerinden yakınıyor ve bütün
tanrıların yaratıcısı tanrıça Nammu’ya gelerek
işlerini yapacak kimseler yaratması için
yalvarıyorlar. O da oğlu bilgelik tanrısı Enki’yi
derin uykusundan uyandırarak tanrıların işlerini
görecekleri yaratmasını söylüyor. Enki de
annesine derin sudan çamur almasını, ona
tanrıların görüntüsünde şekil vermesini, ona bu
işte yer tanrıçası ile doğum tanrısının yardım
edeceğini söylüyor. Enki, ey anneciğim! yeni
doğanın kaderini söyle, diyor, sonunda o bir
insan oluyor.
Türk efsanelerinde insanın yaradılışı: Bunların
birinde tanrı Ülgen deniz yüzünde toprak
parçası görüyor. Bu toprağa “insan olsun”
diyor, o insan oluyor. Adı Erlik. Bu tanrı ile
kendini bir tutmaya kalkınca, tanrı etleri
çamurdan, kemikleri kamıştan 7 insan daha
yaratıyor Türk Memlük efsanesinde, bir
mağaraya dolan çamurlardan, yağmur ve sıcak
etkisiyle 9 ay sonra ilk erkek meydana geliyor.
Buna “Ay Atam” demişler, tekrar mağraya
dolan çamurlarla 9 ay sonra da bir kadın
dünyaya gelmiş. Buna da “Ayva akyüzlü”
demişler. Başka bir efsanede tanrı insan
şeklinde 7 erkek ve 4 kadın yapmış. Diğer bir
Altay efsanesine göre tanrı Ülgen insanın
Eskiçağ Araştırmaları Dergisi 20

etlerini topraktan, kemiklerini taştan yapıyor.
Kadını da erkeğin kaburgasından. Kadının,
Tevrat’a göre Adem’in kaburgasından
yaratılması, Adem ile Havva’nın cennetten
kovulması motifi hakkında Ögel kitabının
475’inci sahifesinde bazı yorumlar yapmışsa da
yine bu hikâyenin kaynağı Sumerlilere
dayanmaktadır.
Sumer’de Dilmun adında saf temiz tanrıların
yaşadığı bir ülke var. Hastalık, ölüm bilinmeyen
yaşam ülkesi. Fakat orada su yok. Su tanrısı,
güneş tanrısına, yerden su çıkararak orasını tatlı
su ile doldurmasını söylüyor. Güneş tanrısı
istenileni yapıyor. Böylece Dilmun meyva
bahçeleri, tarlaları ve çayırları ile tanrıların
cennet bahçesi oluşuyor. Bu bahçede yer
tanrıçası 8 şifa bitkisi yetiştiriyor. Bunlar
meyvelenince bilgelik tanrısı Enki hepsinden
tadıyor. Yenmesi yasak olan bu meyveleri yiyen
tanrıya, tanrıça çok kızıyor ve onu ölümle
lânetleyerek ortadan yok oluyor... Diğer tanrılar
büyük güçlüklerle yer tanrıçasını bularak tanrıyı
iyi etmesi için yakarıyorlar. Tanrıça, tanrının 8
bitkiye karşı hasta olan 8 organı için birer şifa
tanrısı yaratıyor. Bunlardan 5 tanesi Tanrıça.
Hasta olan organlardan biri kaburga. Onu iyi
eden tanrıçanın adı, kaburganın hanımı
anlamına gelen Nin.ti’dir. Bu kelimede Nin
hanım, ti kaburgadır. ti’nin diğer anlamı
“yaşam” dır. Bu hikâye Tevrat’a geçerken ka-
burgadan bir kadın yaratılmış ve ti kelimesinin
ikinci anlamı alınarak “kaburganın hanımı”
yerine İbranicede “hayat veren hanım” anlamı-
na gelen “Havva” adı verilmiştir.
Özbeklere göre İnsanın ilk atası Kil Han imiş.
Ögel, bunun İran’daki Kil Şah’ın bir devamı
olduğunu söylüyor. Tevrat’taki “Adam”ın anla-
mı da kırmızı toprak.
Görüldüğü gibi gerek tek tanrılı dinlerde, gerek
Türk efsanelerinde, Sumer’de olduğu gibi,
evren sudan, insan topraktan meydana
gelmiştir.
Türklerin Yeraltı Dünyası hakkındaki
inanışları da Sumerlilerin inanışına benziyor
Sumerlilere göre Yeraltı Dünyasında ölüler
nehir yoluyla götürülüyor. Nehrin sonunda
Yeraltı tanrıçası Ereşkigal’ın 7 kapıdan geçilen
sarayı bulunuyor. Oraya gitmek isteyenler için
bazı yasaklar var. Aynı motif Türk efsanesinde
de bulunuyor. Ögel Kur’an’daki cennetin
ırmağı olarak yorumlamak istemişse de bunun
Sumer’deki Yeraltı nehri olduğu kuşkusuz.
Aynı nehir Tevrat’ta, Şeol, Yunan’da Hades
olarak bulunmaktadır.
Sumer metinlerinde gök gürültüsü bulutlarını
simgeleyen İmdugud adlı kutsal bir kuş var. Bu
kuş kaderleri veriyor, sözüne karşı gelinmiyor
ve yardımlar yapıyor. Onun kanatları açılınca
bütün göğü kaplıyor. 9 Bu kuş Akadlılarda
Anzu adını alarak birinci yüzyıla kadar
çiviyazılı metinlerde varlığını korumuştur.
Bazen kartal olarak da algılanan bu kuş ve
yılanla ilgi bazı hikâyeler var Sumer
metinlerinde. Bunlardan birinde aşk tarnıçası
İnanna tanrılar bahçesinde dalsız budaksız bir
ağaç yetiştiriyor. Ağacın tepesine Imdugud
kuşu, ortasında Lilit isimli bir cin ve köküne de
bir yılan yuva yapmış. Bu yüzden tahtasından
yapmak istediğini yaptırmak için ağacı
kestiremiyor. Gılgameş imdadına yetişip onları
kaçırıyor ve ağacı keserek tanrıçaya veriyor.
İkinci hikâye: Kral Etana’nın çocuğu olmuyor.
Çocuk yaptıran bitki gökte imiş ama göğe
Eskiçağ Araştırmaları Dergisi 21
çıkma imkânı yok. O, bir gün bir çukura düşmüş
kartal yavrularını bir yılanın yemesinden
kurtarıyor. Kuş buna çok seviniyor. Buna
karşılık olarak, kralın otu alabilmesi için
kanatlarının üzerine bindirerek göğe çıkarmaya
başlıyor. Kuş her yükselişte aşağıda ne
gördüğünü sorması üzerine kral evvelâ geniş bir
alan olduğunu, gittikçe onun küçüldüğünü, en
sonunda da birşey göremediğini, korktuğu için
hemen indirmesini söylüyor.
Üçüncü hikâye: Kahraman Lugalbanda, Zabu
ülkesinden kendi şehri olan Uruk’a dönmesi
için, İmdugud kuşunun dostluğunu kazanmak
istiyor. Kuş yuvasında bulunmadığı zaman
yavrularına yağ, bal, ekmek veriyor ve onlara
bakıyor. Kuş yavrularına böyle güzel bakana
candan dost olmaya, ona yardım etmeye karar
veriyor ve Lugalbanda’nın şehrine rahatlıkla
dönmesini sağlıyor.
Bu üç hikâyedeki kuş ve yılan motifi Asya
efsanelerinde çeşitli şekilde bulunuyor. Telüt
Türkleri arasında Merküt soyundan bir boya
göre sağ kanadını güneş, sol kanadını ay
kaplayan kutsal bir gök kuşu var (B. Ögel, s.
599). Sibirya’da şehirlerin ve yurtların yanında
bir sırık üzerinde ağaçtan yapılmış bir kuş resmi
bulunuyor. Kuşa gök kuşu, direğe de göğün
direği deniyor. Orta Asya ve Sibirya
efsanelerinde bu direk “Hayat ağacı” gibi
anlatılmış. Hayat ağacı yerle göğü
birleştiriyormuş (B. Ögel, s. 598). Bu kuş ve
ağaç İnanna’nın bahçesine diktiği dalsız budak-
sız ağaca benziyor. Sibirya ve Orta Asya
şamanları kartalı tanrı elçisi olarak görmüşler,
esasen Şamanlığın babası da kartal imiş.
Altaylıların Kögütey destanında kahraman
Karabatur, atlarım çalan Kaankerede adındaki
kuşu ararken onun iki yavrusunu ejderden
kurtarıyor. Kuş da Karabutur’a atlarını geri
veriyor? Yolda düşmanları tarafından öldürülen
kahramanı, kuş hayat suyu vererek
canlandırıyor.
Kırgızların kahramanı Ertöştük, tepesi göklere
uzamış bir çınar ağacı üzerinde Alp Karakuş’un
yavrularım yemeğe gelen ejderi öldürüyor. Kuş
da ona birçok iyilik yapıyor.
Başka bir efsanede Ertöştük’ü kuş yeraltından
yeryüzüne çıkarıyor. Çıkarken yiyecekleri
bitiyor. Adam etlerinden koparıp veriyor.
Yeryüzüne çıktıklarında adamın etlerini iyi
ediyor kuş. Bu iyileştirmenin, kuşun hayat ağacı
üzerinde olmasındandır, deniyor (B. Ögel, s.
541).
Bir Uygur efsanesinde, Bilge Buka’nın
atalarından birinin dibinde yattığı ağaca bir kuş
gelerek ötmeğe, daha sonra adamı tırmalamaya
başlamış, o sırada ağaçtan zehirli bir yılan
indiğini görerek adam kuşu bırakmış. Bu kuşa
Uygurlar tanrı gözüyle bakıyorlarmış (B. Ögel,
86).
Eskiçağ Araştırmaları Dergisi 22
Ögel, bu kuş motifinin eski İran Zend
Avesta’dan gelmiş olabileceğini söylüyor.
Bunda Hazer denizi ortasında bir ağaç üzerinde
bir kuş bulunduğu yazılı imiş. Tahmuruf ve
zal’in tılsımları bu kuştan geliyormuş. İranlılar
buna Sireng veya Simurg diyorlar. Araplar da
adı Anka, Zümrüdü Anka. Bunun Araplardan
İran’a geçtiği de söyleniyormuş. Buna karşılık
Ögel’e göre Türklerdeki Hüma kuşu,
peygamberin hadislerinde cennet kuşu olarak
bildirilen kuşmuş. Bu cenette oturuyor, zaman
zaman 7 kat göğe çıkıp tanrıya gidip geliyor,
deniyormuş. İranlılar bunun Çin topraklarında
yaşayan bir kuş olduğunu, savunuyorlarmış.
Çin edebiyatında “Cennet Kuşu” motifi büyük
önem taşıyormuş. Bu kuş motifinin, “gök
gürültüsü kuşu” adı altında Alaska’dan Güney
Amerika’ya kadar bulunduğunu müşahade
ettim. Çeşitli adlar almış ve efsanelere karışmış
bu tanrısal kuş hikâyesi İ.Ö. en az 3000
yıllarında Sumerlilerde başlamış olduğunu
gördük. Hüma kuşunun da aynı kaynaktan
geldiği kuşkusuzdur Çünkü Sumer’in taıırısal
bahçesinde, cennet bahçesindeki dalsız
budaksız bir ağaç üzerine tünemiş bu kuş 7 kat
göğe çıkıyor.
Görüldüğü gibi, Sumerlilerin İmdugud kuşu,
Akatlılarda Anzu, Araplarda Anka, Zümrüdü
Anka, İran’da Simurg, Hindlilerde Garuda,
Türklerde Hüma adları altında çeşitli efsanelere
konu olarak sürmüştür. Amerika yerlileri
arasına kadar uzanan bu kuş motifi de
Sumerlilere mi dayanıyor, yoksa hepsi birden
daha önce var olan bir kültürden mi alınmıştır,
bunu şimdi söyleyemiyoruz.
Sumer’de kahramanlar tanrılarla bağlantılı,
insanüstü güçlere sahip. İlk işleri ülkeye zararlı
olan büyük güçteki hayvanı öldürmek. Aynı
motifi Türk kahramanlarında da buluyoruz.
Sumer’de 7 temel sayı olarak görülüyor. 7 dağ
aşmak, 7 kapı geçmek, 7 kat gök, 7 tanrısal ışık,
7 ağaç gibi. Türklerde temel sayı 9 olmasına
karşın 7 sayısı da bulunuyor. Ögel’e göre bu
Mezopatomya’dan batı Türklerine geçmiş.
Göktürk devrinde Kozmolojik bir anlam
kazanmış. 7 iklim, 7 yıl, 7 gün, 7 gök kısrağı
gibi (B. Ögel, s. 314).
Türklerde tanrı ülkeyi uygarlaştırıyor. Sumer
inanışına göre de tanrılar şehirleri, kurumları
yapıp insanlara vermişlerdir.
Türk Kaganı, tanrı tarafından çeşitli güçler
verilerek insanları idare etmek üzere tahta
oturtulmuştur. Sumer’de tanrılar şehir beylerini
kendileri geçerek ve güçler vererek kendileri
yerine ülkeyi idare ettiriyorlar
Türklerde dağlar tanrıya yakın sayıldığından
kutsal olmuşlar. Kurbanlar verilmiş, dağlara.
Sumer’de de dağlar tanrılarla insanlar arasında
bağlantı kurdukları düşüncesiyle kutsal
sayılmış. Onun için dağ olmayan
Mezopotamya’da Sumerliler tanrı evlerini
yapay tepeler üzerine yapmışlardır.
Eskiçağ Araştırmaları Dergisi 23
Sumerliler kendilerine “Karabaşlı” derlerdi. Bu yoluyla mı gelmişti, yoksa vaktiyle aynı
deyimin Türklerde olup olmadığını merak Topraklar üzerinde yaşamış olmalarından mı
ediyordum. Divan-ı Lûgat-it Türk, cilt III, s. kaynaklanıyordu?
222’de, Türkler arasında erkek ve kadın Bunu bugün söyleyecek durumda değiliz.
kölelere “Karabaş” deyimi kullanıldığı yazılı. Yalnız şunu belirtmeden geçemeyeceğim;
Manas destanında ise Manas ziyafete yalnız Sumerlilerin yaradılış efsanesinden biraz farklı
çağrıldığında “karabaşlı kişiyiz” demiş. Bu olan Babil yaradılış efsanesinden Türklerde bir
yalnız başımıza “yiğidiz” demekmiş (B. Ögel, iz bulamamam oldukça ilginç.
s. 513). Alanguva hikâyesinde, Alanguva Aziz Atatürk’ün büyük bir içtenlikle arzuladığı
ışıktan olan çocukları için onların tanrı oğlu bu tür araştırmaları, daha derin ve kapsamlı
olduklarını, “karabaşlı” insanlarla karıştırılma- olarak genç kuşakların yapacağı ümidiyle
malarını söylüyor. sözlerimi bitiriyorum. Teşekkürlerimle.
Sumer’de birbirine karşıt olan nesnelere kendi
özelliklerini saydırarak atışmalar yaptırılmıştır. MUAZZEZ İLMİYE ÇIĞ
Kuş balık, bakır gümüş, kazma saban, yaz kış
gibi. Bu Türklerde de varmış. Buna “aytışma”
deniyor. Bunun örneğini Divan-ı Lûgat-it Türk
yaz ile kışın atışması olarak buldum. Konu
değişik ama motif aynı. Türklerde de Sumer’de
olduğu gibi yaz ve kış tanrıları bulunuyor.
Sumer bilgin ve yazarları vaktiyle yaratılmış ve
düzenli olarak işleyen kozmik varlıkları ve
kültür olaylarını m e kelimesi altında toplamış-
lardır. Bir tablet üzerinde 100’den fazla m e
bulunmuşsa da bunların ancak 60 kadarı
okunabilmiştir. Bu kelimenin anlamı
bilinmiyor. Birbirlerine karşıt kavram ve
nesneleri içeriyor gibi görünüyor. Kavga barış,
doğru yanlış, beylik tanrılık, krallık çobanlık,
yalancılık doğruluk, fahişelik gök cenneti
fahişeliği gibi. Bu tarz Türklerde de var: Tanrı
şeytan, iyilik kötülük, bilgi cehalet, sadakat
vefasızlık, yükseklik alçaklık, ölür yaşam gibi.
Buna dualizm deniyor. Ögel’e göre İran
mitolojisinden girmiş Türklere. Eski Türk
Maniheizminde bunlar iki yıldız, daha doğrusu
iki kök sembolü ile ifade edilmiş. Hayat ve
ölüm ağacı kökleri olabileceği söylenmiş (B.
Ögel, s. 421).
Burada Sumer kültürü ile Türk kültürü
arasındaki parelellikleri elimden geldiğince
özetlemeye çalıştım. Bunlara daha birçokları
ekleneceğinden kuşkum yok. Rahmetli Prof.
Bahaeddin Ögel’in belirttiği gibi, Türk efsane
ve destanlarında komşularından, Mani
dininden, budizmden, Lama dininden, İran’dan,
Hrıstiyanlık ve Müslümanlıktan birçok etkiler
bulunduğu anlaşılıyor. Sumer etkisi bunlar

Eskiçağ Araştırmaları Dergisi 24

Eskiçağ Araştırmaları Dergisi 25

Anubis (Ölüler Tanrısı)
Anubis (Anpu – Eski Mısır’da Ölüler Tanrısı. ),
Antik Mısır
mitolojisine göre, Nephthys ve Seth’in
oğlu olduğu düşünülür. İsis ve Osiris’in
oğlu olduğu da görüşler arasındadır.
Çakalların mezarlar etrafında dolaşması
nedeniyle çakal başlı Anubis ölümle
beraber anılır. Ölen
Osiris’i mumyaladığı için mumyalama
tanrısı olmuştur. Görevi tüm ölüleri
korumak ve yüceltmektir. Bu yüzden
mumyalamayla görevli kişiler Anubis
maskesi takarlardı. Ölen kişi diğer dünyada
yargılanırken Anubis ona yardım eder.
Anubis diğer dünyada ölülerin koruyucusu
ve ölüler kentinin efendisidir. Anubis
tanrılar arasında en korkutucu olanıdır.
Ölüleri tekrar hayata döndürme gibi bir
özelliği de olduğu sanılmaktadır. Yüzünde
bir çakal ısırığı vardır. Kutsal mumyalayıcı
olarak da bilinir.
Çakal (ya da köpek) veya çakal başlı insan
biçiminde betimlenirdi. Anubis’in öteki
ölüm tanrıları arasında önemli bir saygınlığı
vardı. Temel olarak ölü gömme kültü ve
ölülerin gömülmesiyle ilgiliydi. İlk kez
İsis’in Osiris’i mumyalamasına yardım
ettiğine ve mumyalamanın mucidi olduğuna
inanılırdı. Daha sonraları “ölülerin
kılavuzu” konumunu kazandı.
İskenderiye’nin Serapis ve İsis
tapınmasında yer aldı. Yunan tanrısı
Hermes’le özdeşleştirilerek Hermanubis
adıyla anıldı.
Anubis’in çakal başlı olma sebebi ise
mezarların etrafında çakallar dolaşmasıdır.
Mezarlar da Anubis’i ilgilendirdiğinden
çakal başlı olarak tasvir edilmiştir.
Anubis’in izi neredeyse tüm mezarlarda
görülür.
Antik Mısır inancına göre Anubis’in
mezarları koruma güçüne sahip olduğu
bilinmektedir. Bu yüzden mezarların
girişine mezarları korusun diye Anubis
heykelleri konulmuştur.
Ayrıca Anubis bizde bilinen ismi ile mahşer
günü ruhu tartan tanrıdır. Terazisinde
ölünün ruhunu temsil eden kalbi ile
Adaletin tanrıçası Ma’at’ ın tüyünü tartar.
İyi birinin kalbi tüye karşı hafif gelir ve
ölünün ruhunu gök yüzüne bir daha
doğması için gönderir. Eğer kötülük yapmış
biri ise tüy hafif gelir ki bu durumda o
kişinin ruhu yer altı ülkesine yılanlara
gönderilir. Bu da sonsuz azap demektir.
Anubis en çok bilinen Mısır tanrılarından
biriydi. Doğruluk tüyüne karşı ölünün
yüreğini tartarken, Anubis ahrete kimin
gideceğinin kararını verme konusunda
Osiris’e yardım ederdi. Anubis’in rolü,
ölüye yer altında rehberlik etmekti ve bu
ona Mısırlılarda özel bir önem vermekteydi
Yeryüzündeki hayattan çok, onları
ilgilendiren yer altı tanrısı olan Osiris’in
diyarındaki sonraki yaşamdı. Anubis’e
bütün bu ölümlerinde ‘temiz’ olarak
yargılanmak isteyenlerden dolayı saygı
duyulurdu ki diğer dünyaya rahatça
gidebilsinler. Kalbi doğruluk tüyünden
daha hafif ya da eşit olarak tartılan kişi yer
altı dünyasında Osiris’e sunulurdu. Ek
olarak, Anubis bedenin çürümesini
engelleyen mumyalamanın mucidi olarak
bilinirdi. Mumyalanarak bir Mısırlı
yargılanır yargılanmaz ruhu daha önceden
içinde bulunduğu bedene tekrar girebilirdi.
Anubis eğer orada vücudu korumazsa
kurtuluş ve dolayısıyla ahret olmazdı.
Eskiçağ Araştırmaları Dergisi 26
Anubis’in Tasviri
Anubis çoğunlukla bir çakalın ya da kurdun
siyah başı ile insan formunda tasvir edilirdi.
Bu özellik mezarlık çevrelerinde dolasan
birçok vahşi köpeğin ve çakalın temsili
olmalıydı. Bunlar mezarlıkların resmi
olmayan gardiyanları olarak belirmişlerdir,
daha sonrasında ise köpek-başlı Anubis’le
bağlantıları kurulmuştur.
Anubis genellikle uzun adım atmış ya da
ayakta durmuş şekilde canlandırılırdı fakat
bazen ise yere uzanmış ya da çömelmiş tam
bir hayvan formunda gösterilirdi. Yine
siyah renkte olarak, Mısır tapınaklarında
bulunan tanrıların heykellerini içeren
tapınak olan naos seklinde bir tabutun
üzerine eğilmis vaziyette olabilirdi.

Eskiçağ Araştırmaları Dergisi 27

Hydra:
Herkül tarafından
öldürülen 9 başlı dişi yılan
Hdyra (Ὕδρα), Yunan mitolojisine
göre Lerna gölü yakınlarındaki bir bataklıkta
yaşamış, dokuz başlı, yılansı bir dişi
canavardır. Typhon ileEchidna’dan türemiş
canavarlardan biri olan Hydra, sürüngen
özellikleri gösteriyor ve Ölüler Ülkesinin Lerna
bataklığının dibindeki girişlerinden birine
bekçilik ediyordu. Hydra’nın soluğu ve kanı
ölümcül derecede zehirliydi, ayrıca
kafalarından biri kesilecek olsa kesilen kafanın
yerinde derhal en az iki yeni kafa türüyordu.
Hydra, Herkül (Herakles) tarafından, ölümsüz
kahraman 12 görevinden ikincisini yerine
getirdiği sırada öldürülmüştür. Herkül,
Hydra’yla mücadele esnasında bir yandan da
tanrıça Hera’nın yolladığı Karkinos adlı dev
yengecin saldırısını savuşturmak zorunda
kalmış, Hydra’yı da
(Bibliotheca yazarı Apollodorus’a göre) ancak
yeğeni Ialos’un yardımıyla, kestiği kafaların bir
zamanlar Hydra’nın gövdesiyle birleştiği boyun
kısımlarını meşaleyle dağlayıp canavarın
kendini yeniden üretme (rejenerasyon)
özelliğini iptal etmesi sayesinde ortadan
kaldırabilmiştir. Hydra’nın zehirli
kanına buladığı oklar, Herkül’ün sonraki bazı
görevlerinde, ayrıca kentaur (yarı insan, yarı at
şeklinde mitolojik yaratık) Nessos’un
öldürülmesi sırasında işine yaramıştır.
Lerna
Mitolojik kaynaklara göre Hydra’nın yaşadığı
Lerna gölü, Mora Yarımadasında
(Peloponnesos), Antik Argos şehrinin
güneyinde, bugünkü Myloi köyü civarında
bulunuyordu. Fakat 19. yüzyılda bir alüvyon
lagününe gerileyen göl, günümüzde bütünüyle
uçup gitmiştir. Göl uçup gitmiş olmasına karşın,
Lerna’da hala var olan karstik membalar,
efsanelere göre, deniz tanrısı Poseidon’un,
mitolojide Danaid diye adlandırılan Danaos’un
50 kızından biri olan Amymone’ye
yaklaşmasının karşılığında Lerna’ya bahşettiği
bir tür armağandı ve coğrafyacı-tarihçi
Strabon’un yazdıklarına bakılırsa şifa verici
özelliğe sahiptiler. İşte Hydra’nın yaşadığı
bataklık, mitolojik kaynaklara göre, kutsal
sayılan bu Amymone membasının çok
yakınındadır. Mitolojik canavar Hydra, oraya
nereden, nasıl geldi, bilmiyoruz, fakat Hydra,
Typhon ve Echidna’dan türemişti ve – önemli
Eskiçağ Araştırmaları Dergisi 28
bir detay olarak – tanrıça Hera tarafından özel
olarak büyütülüp yetiştirilmişti. Hydra’nın 9
başı vardı, ama bunların sadece bir tanesi, tam
ortada bulunanı ölümsüzdü. Gerçi Pausanias,
Hydra’nın herhangi bir su yılanı gibi tek başlı
olduğuna, ama diğer tüm su yılanlarından
büyük olduğuna inanır. Kanı ve nefesi ölümcül
derecede zehirli olan Hydra, bataklığın
dibindeki Ölüler Ülkesi girişinin gardiyanıydı.
Hydra’nın Herkül’ün 12 Görevi
Kapsamında Öldürülmesi
Tanrıça Hera ile kahraman Herakles arasındaki
husumetin temeli, kabaca ve kısaca, Herakles’in
Zeus’un ölümlü bir kadından (Alkmene) doğma
oğlu olmasıdır, diyebiliriz. Hera her zamanki
gibi Zeus’un başka bir kadınla olan ilişkisini
kıskanmış, fakat Herakles söz konusu
olduğunda, kıskançlık veya nefret nedeniyle
yapıp ettiği şeyler bakımından epey ileriye
gitmiştir. Doğumuna onca engel olmaya
çalıştığı Herakles’i bilmeden emziren Hera,
Herakles büyüyüp de Thebai kralı Kreon’un
kızı Megara ile evlendikten sonra büyük
kahramanın başına korkunç bir felaket getirerek
cinnet geçirttiği Herakles’in o sırada öz
çocuklarının katili olmasını sağlar. Bununla da
kalmaz, vicdan azabı içinde kıvranan Herakles’i
Delphi kahini vasıtasıyla Miken kralı
Eurystheus’a yönlendirir. Herakles, işlediği
büyük günahtan arınabilmek için, on yıl
boyunca, kral Eurystheus’un kendisine verdiği
görevleri, bu görevler ne olursa olsun, yerine
getirecektir. İşte Herkül’ün 12
Görevi dediğimiz efsanevi işler, Miken kralının
Herakles’e verdiği vazifelerdir. Herakles, bu
vazifelerden ilki olan Nemea Aslanını öldürme
görevini tamamladıktan sonra, kendisine
Eurystheus tarafından ikinci görev olarak
Hydra’yı öldürme görevi verir. Bu görev
herhalde rastgele seçilmiş değildi ve tanrıça
Hera muhtemelen yine işin içindeydi; çünkü
Hydra’yı sırf Herakles’i öldürsün diye
yetiştirenin Hera’dan başkası olmadığını
biliyoruz. Sanırım Tanrıça, Herakles’in
Hydra’ya yem olacağına kesin gözle bakıyordu.
Gel gelelim, öyle olmadı. Lerna bataklığına
giden Herakles, önce Hydra’nın zehirli
soluğundan korunmak için ağzına, burnunu
sarıp kapattı. Sonra aşağıya, civardaki köylerde
yaşayanların yüreğine dehşet salmış Hydra’nın
Amymone membasının dibindeki inine doğru,
ucunu ateşlediği birçok ok fırlattı. Hydra
ininden çıkıp korkunç bir biçimde tısladı,
Herakles de ona kılıcı ya da meşhur sopasıyla,
hatta bazı eski vazo resimlerinde gösterildiği
üzere, belki bir ekin orağıyla saldırdı. Bu
mücadelenin detaylarını Apollodorus’un
Bibliotheca’sından öğreniyoruz: Canavarın
kestiği her bir başının yerine en az iki yeni baş
çıktığını gören Herakles, Hydra’yı bu şekilde alt
edemeyeceğini anlayıp arabasının sürücüsü ve
yeğeni (yani Herakles’in ikizi Ifikles’in oğlu)
olan Iolaos’tan yardım istedi. Belki de tanrıça
Athena’nın esinlemiş olduğu, canavarın kesilen
boyunlarını meşaleyle dağlama fikri, Ioalos’a
aitti. Fikir gerçekten de işe yaradı; Herakles bir
kafayı uçurur uçurmaz Ioalos uçmuş kafanın
canavarın gövdesinde kalan kökünü elindeki
meşaleyle dağlıyor, böylece oradan artık yeni
bir kafa çıkamıyordu. Herakles’in Hydra’yla
mücadelede galibiyete yaklaştığını görünce
tanrıça Hera, bir umut, Herakles’in dikkatini
dağıtmak için oraya Karkinos adlı dev bir
yengeç yolladı. Fakat yenilmez kahraman,
Karkinos’u ayaklarıyla ezip geçti. Hydra’nın
geriye kalan tek ve ölümsüz başını da
Athena’nın kendisine verdiği altın kılıçla alan
Herakles, hala yılan gibi kıvranan bu canlı
kafayı yolu üzerindeki büyük bir kayanın dibine
sıkıştırdı, sadağından oklarını çıkartıp okların
ucunu Hydra’nın ölümcül bir zehre sahip kanına
daldırdı. Bu zehirli oklar, Herakles’in sonraki
bazı görevlerinde, ayrıca kentaur (yarı insan,
yarı at şeklinde mitolojik yaratık) Nessos’un
öldürülmesi sırasında çok işine yarayacaktır.
Hydra’nın kanı öylesine zehirlidir ki Strabon
da, Pausanias da, balıkları yenmeyen, leş
kokulu Anigros nehrinin bu duruma Herakles’in
Nessos’u öldürmesi sırasında kullandığı okların
nehirle temas etmesinden sonra düştüğünü
yazarlar.
Herakles’in ikinci görevi, Hydra’nın
öldürülmesiyle tamamlanmış olur. Gelgelelim,
Eskiçağ Araştırmaları Dergisi 29
Miken kralı
Eurystheus, işin
içine Herakles’in
yeğeni Ioalos’un
karışmış olduğu
gerekçesiyle işi
tam manasıyla
tamamlanmış
saymaz ve bu
görevin yerine
Herakles’e başka
bir görev verir.
Orijinalinde bu
ünlü hikayede 12
değil, 10 görev söz
konusudur,
görevlerin sayısı
12’ye sonradan
çıkarılmıştır. İşte
Eurystheus’un bu
görevi saymaması
da 10 görevin nasıl
olup da 12’ye
çıktığına dair
yapılmış iyi
mitolojik
açıklamalardan
biri oluyor. Öte
yandan, efsaneye
göre, Hydra’nın
öldürülüşü
karşısında büyük
hayal kırıklığına
uğrayan tanrıça
Hera, Hydra’yı
Hydra (Su yılanı),
Karkinos’u da
Yengeç
takımyıldızı
olarak gökyüzüne
asmıştır. Güneş
yengeç
burcundayken
Hydra
takımyıldızının
kafası da onun
yakınlarındadır.

Eskiçağ Araştırmaları Dergisi 30


Herakles
Kimdir?
En büyük Yunan kahramanlarından biri olan
Herakles’i, Romalılar
Hercules (Herkül) olarak tanırlar. Herakles
insanın doğaya karşı yenilmez oluşunu,
kuvvet ve dayanıklılığı simgeler. Doğanın
insanın başına saldığı afet ve musibetlerden
insanlığı daima korumuştur. Tanrı vergisi
kuvvetinden zevk duymayan Herakles,
kahraman olmayı da kendi seçmemiştir.
Doğduğundan beri ona kin ve nefret besleyen
Hera’nın odağından kaçamamış, insafsız bir
kralın (Eurystheus) emirlerini (on iki görev)
yapmak zorunda kalmıştır. Verilen görevleri
bitirdiğinde ise korkunç bir yanlışlık
yüzünden yanmış ve bedeninden arınıp
ölümsüzlüğe kavuşmuştur. Olağanüstü bir
güce sahip olan Herakles, kıvrak zekası ile de
anılan bir karakter olmuş, mitsel bir
savaşçıdan ölümsüz bir tanrıya dönüşmüş ve
daha sonra kendisine bu şekilde tapınılmıştır.
Herakles’in Doğumu
Herakles (Herkül), Zeus ile kahraman
Perseus’un soyundan gelen ve güzelliği ile de
tanınan Alkmene’nin oğludur. Zeus’un
tanrılar ve devler arasında yaklaşan bir savaş
için ölümlü bir kahramana ihtiyacı vardır.
Thebai Sarayı’nda yaşayan Alkmene’yi
Herakles’i doğurması için seçer ve
Alkmene’nin henüz yeni evlendiği eşi
Amphitryon’un bir savaş için saraydan
ayrılmasını fırsat bilerek kocasının kılığına
girip Alkmene’yle beraber olur. Aslında
Alkmene asıl eşi olan Amphitryon’dan da
gebedir ve Zeus bunu bildiğinden
Alkmene’nin ikinci kez doğum sancısı
çekmemesi için çocukların ikiz olarak
doğmasını sağlayacaktır. Zeus, kahraman
Perseus’un soyundan dünyaya gelecek olan
bu çocuğun çok büyük bir güce sahip
olacağını da bilir.
Alkmene’nin kocası Amphitryon sabah eve
döndüğünde karısıyla yatmak ister ancak
Alkmene, gece birlikte olduklarını
düşündüğü için buna isteksiz olduğunu belli
edecek şekilde davranır. Bundan şüphelenen
Amphitryon bir kahine danışır ve kahinden
Zeus’un Alkmene ile o gece beraber olduğunu
öğrenir.
Zeus’un Alkmene’yi gebe bıraktığını öğrenen
Hera büyük bir kıskançlık ve Herakles’e karşı
da nefret duyar. Zeus’a söz verdirir ki Perseus
soyundan ilk doğacak çocuk, insanlar
üzerinde büyük bir egemenlik kuracaktır. O
sırada Mykeneai’ya giderek orada Perseus’un
soyundan olan Sthenelos’u bulur.
Sthenelos’un karısının yedi aylık gebe
olduğunu bilen Hera ebe tanrıça
Eileithyia’dan kadını yedi aylıkken
doğurtmasını ve Alkmene’nin doğumunu da
geciktirmesini ister. Yedi aylıkken doğurtulan
o çocuk Eurystheus’tur. Herakles’ten erken
doğan Eurystheus böylece Tiryns kralı olur.
Herakles’in Çocukluğu
Hera Eurysheus’u erken doğurtmakla
Herakles’in elinden haklarını almış olur
ayrıca bununla da kalmayarak, sekiz aylıkken
Herakles ikizi İphikles’le birlikte beşiğinde
yattığı bir gün çocukları boğmak için iki
kocaman yılan gönderir. Yılanları gören
İphikles ağlamaya başlar ancak Herakles
yılanları elleriyle yakalar ve sıkarak boğar.
Eskiçağ Araştırmaları Dergisi 31
 Peter Paul Rubens – The Birth Of The
Milky Way (1636 -1637)
The Infant Hercules Strangling Serpents in Bazı hikayelerde ise Zeus’un habercisi olan
his Cradle – Joshua Reynold (1788) Hermes’in Herakles’i henüz bebekken
Hera’nın kıskançlığından korkan Alkmene, Olympos’a getirdiğini, onu bizzat Zeus’un,
Herakles’i Thebai’nin dışında bir tarlaya Hera uyurken tanrıçanın göğsünde
bırakır. Bu sırada Zeus’un isteğiyle Athena emzirdiğini ve Hera’nın uyanıp çocuğu itip
Hera’yı yanına alarak yürüyüşe çıkmıştır. fırlatmasıyla çocuğun ağzındaki fazla sütün
Bebeği gören Athena şaşırmış gibi yaparak fışkırarak Samanyolu’nu oluşturduğu
çocuğu Hera’ya gösterir ve “Haydi, senin yazılmaktadır.
memelerinde nasılsa süt var, izin ver de şu
küçük yaratık da birazını emsin.” der. Hera
hiç düşünmeden çocuğu emzirmek için Herakles’in Gençliği ve
kucağına alır. Herakles tanrıçanın memesini
öyle kuvvetli emer ki Hera duyduğu acıyla On İki Görevi
bebeği yere fırlatır. Bu arada göğsünden
fışkıran süt gökyüzüne ulaşarak adına Herakles çok iyi bir eğitim görür ve kendini
Samanyolu (Süt Yolu, Milky Way) denilen geliştirir. Amphitryon ona araba
yıldız kümesini oluşturur. kullanmasını, Eurystos ok atmasını, Linos da
güzel saz çalmasını öğretir. Daha sonra bir
kralın kızıyla(Megara) evlenen Herakles’in
üç çocuğu dünyaya gelir. Ne yazık ki
Hera’nın nefreti burada da devreye girer ve
Herakles’in cinnet getirmesine sebep
olarak çocuklarını öldürmesine yol açar.

Herakles kendine geldiğinde suçlarından

arınmaya çalışır ve Thespios’un yanına
giderek ona sığınır. Hera ise Apollon kahini
Pythia aracılığıyla Herakles’e, Eurystheus’un
hizmetine girmesi ve onun verdiği görevleri
yerine getirmesini ister. Hera’nın Herakles’e

Eskiçağ Araştırmaları Dergisi 32

karşı olan nefretini bilen Zeus ise, hem
Herakles’in sonsuz üne erişeceğinden emin
olmak hem de Hera’yı memnun etmek
istediğinden Herakles’in Tryns kralı
Eurystheus’un emrettiği görevleri yapması
gerektiğini ve yaptığı taktirde onu ölümsüz
yapacağını söyler.
The Labours of Hercules
Herakles’in on iki kahramanlığının her birinin
takımyıldızlarını isimlendirmekte kullanılan
hayvanlardan birine tekabül ettiği düşünülür.
Bu isimlerin bir kısmını bugün de kullanmaya
devam ediyoruz.
1 – Nemea Aslanı
Eurystheus’un, Herakles’e verdiği ilk görev
Nemea bölgesinde dehşet saçan aslanı
öldürmesi olur. Nemea Aslanı, aslında
mitolojide geçen diğer yaratıkların, Typhon
ile Ekhidna’nın oğlu, Kerberos ve Sfenks’in
ise kardeşidir. Herakles aslanla
karşılaştığında oklarının da, büyük tahta
sapanının da bir işe yaramadığını anlar. Bu
yaratık, aslında postunun delinmez olduğuna
inanılan bir yaratıktır. Herakles canavarı
köşeye sıkıştırmayı ve güreşerek yere
yıkmayı başarır.
Hercules Figthing with the Nemean Lion –
Francisco de Zurbaran (1634)
Hayvanı boğarak öldüren Herakles derisini
aslanın pençesiyle yüzerek üstüne giyer. Bu
post sayesinde Herakles’e ok işlemez
olmuştur. Herakles’in, Yunan resim ve
heykellerinde çoğu kez bu ganimeti giyindiği
görülür. Hera, aslanı Leo takımyıldızında
ölümsüzleştirir. (Nemea yolunda Herakles’i,
oğlu aslan tarafından parçalanıp yenmiş fakir
bir köylü, Molorkhos, konuk eder. Otuz gün
sonra dönüşünde Molorkhos’un koçunu
birlikte Zeus’a sunarlar. Herakles burada
Nemea oyunlarını başlatır.)
2 – Lerna Ejderi (Hydra)
Herakles’in ikinci görevi, Hera’nın Argos
bölgesindeki Lerna bataklığına saldığı dokuz
başlı bir yılanı öldürmekti. Herakles yaratığı
öldürmeye gittiğinde, yılanın bir başını
kestiğinde yerine iki tane baş çıktığını anlar.
Bu da görevi üstesinden gelinmez bir hale
Eskiçağ Araştırmaları Dergisi 33
getirir. Bu da yetmezmiş gibi Hydra’ya
eşlik eden dev bir yengeç Herakles’e ayak
bağı olur.

Hercules Fighting With The Lernaean

Hydra – Francisco de Zurbaran (1634)
Yengeci ayağıyla ezerek öldüren Herakles
yeğeni İolaus’un yardımıyla yanan
meşaleleri Hydra’nın kesilmiş boyunlarını
dağlayarak yerine yeni bir kafa çıkmasını
engeller. Hydra’ya asıl gücünü veren
ölümsüz son başı da kestikten sonra
Hydra’nın ölümcül zehirle dolu kanına
oklarını batırır. Heraklesin attığı bu okların
yarası hiçbir zaman iyileşmez. Kesik başı
da bir kayanın altına gömer. Hera bu iki
canavarı su yılanı ve yengeç takımyıldızları
olarak göklere yerleştirir.

3 – Kyreneia Geyiği

Dönüş yolunda Artemis’le karşılaşan

Herakles, durumu anlatarak merhamet diler
ve geyiği geri getireceğine söz verir.
Eurystheus’a götürdüğü geyiği tam teslim
edecekken bilerek ipini erken bırakır, böylece
geyiğin kaçmasını sağlar. Herakles hem
geyiği getirdiği için görevini tamamlamış olur
hem de geyiğin kaçmasına izin vererek
Artemis’e verdiği sözü tutmuş olur.

Herakles’in ilk iki görevini başarı ile

bitirmesine sinirlenen Eurystheus çok daha
zorlu bir görev olan Kyreneia Geyiği’ni
yakalama görevini verir. Herakles, Av
Tanrıçası Artemis için kutsal olan bu geyiği
öldürürse Artemis’in gazabına uğrayacağını
bildiğinden geyiğe zarar vermeden yakalmak
için bir yıl boyunca kovalar. Sonunda yorgun
düşen geyiği yakalar.

Eskiçağ Araştırmaları Dergisi 34

4 – Erymanthos Yaban Herakles, Elealı Menedemos’un tavsiyesi ve
İolaos’un yardımıyla ahırın duvarına iki delik
Domuzu açar. Daha sonra yakınlardan geçen Alpheus
ve Peneios ya da Menios nehirlerinin
yataklarını değiştirerek, nehir sularının ahıra
akmasını sağlar. Böylece ahırları hiç
uğraşmadan temizlemiş olur.

6 – Stymphalos Gölü’nün
Kuşları
Herakles’in altıncı görevi Stymphalos
Gölü’nde yaşayan kuşları yok etmekti. Bu
gölde yaşayan ve Ares için kutsal sayılan bu
kuşların çelikten gagaları, pençeleri ve
tüyleri vardı. Kuşlar Stymphalos Gölü’nün
etrafından üreyerek sürüler oluşturur ve
çelikten tüylerini insan ve hayvanlara
fırlatarak onları öldürürlerdi. Zehir saçan
Heracles and the Erymanthian Boar dışkılarıyla da ekinleri küflendirerek zarar
Herakles’in dördüncü görevi, Arkadia’daki verirlerdi.
Erymanthos dağında yaşayan ve civardaki
köyleri yakıp yıkarak büyük zararlar veren
devasa yaban domuzunu canlı olarak
yakalamaktır. Keskin dişleri olan domuz çok
tehlikelidir. Herakles kısa bacaklarına rağmen
çok hızlı koşan domuzu karların üstüne sürer
ve yorulan hayvanı bir müddet sonra
yakalamayı başarır.Yaban domuzunu
bağlayarak sırtına atan Herakles bu halde
Mykene’ye ulaştığında dördüncü görevini de
başarıyla tamamlamış olur.

5 – Augias’ın Ahırları
Eurystheus’un Herakles’e verdiği beşinci
görev, kral Augeias’a ait sığırların konulduğu
pis ahırları bir günde temizlemekti.
Augeias’ın hayvanları bütün hastalıklara
karşı bir çeşit bağışıklığa sahipti ve verimleri
de çok iyiydi. Sığır ve koyunlarının tutulduğu
ahırlar yıllarca temizlenmemiş, yaydığı koku
ise tüm Peloponnesos’a öldürücü zehir
saçmaya başlamıştı.

Eskiçağ Araştırmaları Dergisi 35

 7 – Girit Boğası
Herakles’in yedinci görevi, Tethris Nehri’nin
suladığı bölgelerde ekinleri köklerinden
söküp meyve bahçelerini çevreleyen
duvarları yerle bir ederek Girit’te dehşet
saçan boğayı yakalamaktır. Herakles Girit’e
gittiğinde Kral Minos ona her türlü yardımı
yapmayı teklif eder ancak Herakles hiçbir
yardımı kabul etmez.

Herakles, gölün kenarına ulaştığında sayıları

çok fazla olan kuşlara ne yapacağını
düşünüyorken Tanrıça Athena, Hephaistos
tarafından tunçtan yapılan bir çıngırağı
Herakles’e verir. Herakles bataklığa bakan
yüksek bir dağa çıkar ve çıngırağı kullanır. O
kadar kuvvetli bir ses çıkar ki tüm kuşlar
korkudan çıldırmış bir şekilde havalanarak
gökyüzüne kaçarlar. Kaçanlardan birçoğunu
Herakles oklarıyla vurmayı başarır. Uzun bir mücadeleden sonra boğayı yorup
daha sonra kollarıyla kavrayarak yakalar
ve Eurystheus’a getirmeyi başarır.
Eurystheus boğayı Hera için kurban etmek
ister ancak Hera bunu, Herakles’e daha fazla
şöhret getireceğini düşündüğünden kabul
etmez ve boğayı tekrar serbest bırakırlar.

Eskiçağ Araştırmaları Dergisi 36

8 – Diomedes’in Atları
Sekizinci görev, Trakya kralı Diomedes’e ait
olan dört vahşi kısrağı yakalamaktı.
Diomedes savaşçı bir halk olarak anılan
Bistonelerin hükümdarıydı. Kral, kısrakları
demir zincirlerle, tunçtan yapılmış yemliklere
bağlar ve masum konuklarını atlara yem
ederdi. Herakles bu görev için kendisine aşık
olan erkek sevgililerinden Abderos’tan
da yardım ister. Daha sonra, Diomedes’in
seyislerini etkisiz hale getirerek, kısrakları
yakalar ve onları denize doğru sürerek bir
tepecikte bulunan Abderos’a emanet eder.
Arkasından gelen Bistonelerle savaşmak için
geri dönen Herakles, kral Diomedes’i bir
sopayla öldürür ve cesedini atların olduğu
yere götürür.
Hercules Throws Diomedes to His Horses
as Food -Luca Giordano (1685)
Döndüğünde ise atların Abderos’u da
parçalayıp yediklerini görür. Buna çok
öfkelenen Herakles kral Diomedes’in
cesedini atlara yem eder. Karınları doyup
sakinleşen atları kolay bir şekilde
Eurystheus’a götürür.
9 – Amazonlar Kraliçesi
Hippolyta’nın Sihirli Kemeri
Herakles’in dokuzuncu görevi,
Eurystheus’un kızı Admete’nin isteği üzerine,
normalde Ares’e ait olan fakat Amazonların
Kraliçesi Hippolyta’nın kullandığı kemeri ele
geçirmekti. Herakles ve arkadaşları bu görevi
yerine getirmek üzere gemiyle yola çıkar ve
Amazonların limanına varırlar. Çok
geçmeden kendisini ziyarete gelen Hippolyte,
genç adamın kaslarına hayran kalır ve kemeri
duyduğu aşkın bir göstergesi olarak
Herakles’e verir. Ancak Amazon kılığına
giren Hera, limana gelen bu yabancıların
Hippolyte’yi kaçıracakları söylentisini etrafa
yayar. Bunun üzerine Amazonlar gemiyi
ablukaya alır. Herakles, bunun üzerine
kendisine ihanet edildiğini düşünerek
Hippolyte’yi öldürür.
10 – Geryon’un Sürüleri
Herakles’e verilen onuncu görev, Erytheia’da
hükümranlık kuran Geryon’un dillere destan
sığırlarını hiçbir karşılık ödemeden
Eurystheus’a getirmekti. Geryon üç başlı, altı
elli ve belinde bir araya gelen üç gövdeyle
dünyaya gelmişti. Geryon’un sığırları, çift
başlı köpek Orthos tarafından otlatılmaktaydı.
İlk olarak Herakles çoban köpeği Orthos ile
çoban Eurytion’u zeytin ağacından yapılma
sopasıyla öldürür. Daha sonra Herakles’in
karşısına Geryon çıkar. Saldırıya geçen
Geryon’a karşı yerinde sabit kalan Herakles,
attığı üç okla Geryon’u alt etmeyi başarır. Bu
sırada Geryon’a yardım etmek için gelen Hera
Eskiçağ Araştırmaları Dergisi 37
da payını almıştır. Herakles onu sağ göğsüne
attığı okla kaçırmayı başarmıştır.

11 – Hesperidlerin Altın
Elmaları
Kendisine verilen on görevi sekiz yıl gibi bir
sürede bitiren Herakles’in ikinci ve beşinci
görevini saymayan Eurystheus, ona iki görev
daha verir. Herakles’in on birinci görevi ise,
Hera’nın kutsal bahçesinde bulunan altın
elma ağacından bir meyveyi getirmektir. Bu
bahçe Atlas Dağı’nın altında bulunur ve
Atlas’a ait binlerce at burada dinlenirdi.
Atlas’ın kızları yani Hesperidlerin, bahçeye
girip elmaları çalması yüzünden Hera bu
ağaçları koruması için korkunç bir canavar
olan Ladon’u görevlendirir. Ayrıca Atlas da
bahçeyi sahiplenir ve onları korumayı
kendine görev bilirdi.

Herakles yolculuğu sırasında ak saçlı yaşlı

Deniz Tanrısı Nereus’u bulur ve altın
elmalara nasıl ulaşacağını sorar. Bu bilgiyi
almak için şekil değiştirmekte çok usta olan
Nereus’u sıkıca yakalayan Herakles, tanrının
geçirdiği birçok değişikliğe rağmen ona
sarılmayı bırakmaz. Sonunda Nereus,
Herakles’e elmaları kendi eliyle
toplamamasını, Atlas’a toplatması gerektiğini
tembihler.

Eskiçağ Araştırmaları Dergisi 38

 isteği kabul etmiş gibi davranır fakat başının
altına bir destek almak için Atlas’tan yükü
kısa bir süreliğine tutmasını ister. Herakles’e
inanan Atlas elmaları yere bırakır ve gök
kubbeyi tekrar omuzlar. Bunu fırsat bilen
Herakles ise elmaları yerden alarak hemen
oradan uzaklaşır.

12 – Kerberos’un Ölüler
Ülkesi’nden Kaçırılması
Herakles’e verilen en son görev aynı zamanda
en zoruydu. Herakles’ten Tartaros’taki üç
başlı köpek Kerberos’u çıkarıp yeryüzüne
getirmesi istenir. Herakles, Lakonia sınırları
içerisinde bulunan Tainarum’dan Tartaros’a
iner ve Hades’ten Kerberos’u ister. Hades ise
alaycı bir gülümsemeyle savaşçıya dönerek
“Eğer onu, sopanı ve oklarını kullanmadan
yenmeyi başarırsan Kerberos senindir.” der.

Atlas and Hercules Carrying a Sphere Ivory

Herakles bahçeye ulaşır ulaşmaz Atlas’ın
yanına gider ve Eurystheus’a götürmek için
elmaları kendisi yerine toplamasını ister.
Atlas’ın görevi gök kubbeyi taşımak
olduğundan birkaç saatlik rahatlama için
yapamayacağı şey yoktur. Gök kubbeyi
Herakles’e devreder ve elmaları toplamaya
gider. Ne var ki elmayla dönen Atlas’a
özgürlük çok cazip gelir ve elmaları
Eurystheus’a kendi götürmek istediğini
söyler. Herakles ise kurnazca davranak bu

Eskiçağ Araştırmaları Dergisi 39

 Herakles’in Ölümü
Kendisine verilen görevleri yerine getirdikten
sonra Thebai’ye dönen Herakles, o sırada
otuz üç yaşına basmış olan Megara’yı
birlikteliğinin kendisine uğursuzluk
getirdiğini ileri sürerek yeğeni İolaos ile
evlendirir. Kendine de daha fazla talih
getireceğine inandığı genç bir eş aramaya
koyulur.

Daha sonra Herakles, kral Oineus’un kızı

Deianeria ile evlenir. Deianeria ile Evenos
Nehri’ne gelirler ve orada tanrılar tarafından
nehrin kayıkçısı olarak seçildiğini söyleyen
Kentaurlardan Nessos ile karşılaşırlar.
Deianeria’yı sağ salim karşı kıyıya geçirirken,
Herakles de nehri geçmek için yüzmeye
başlar. Ne var ki pazarlıkta anlaşılmasına
rağmen Herakles’in sopasını ve yayını nehrin
karşısına fırlattığını gören Nessos verdiği
sözden döner ve Deianeira’yı bıraktığı kıyıya
dönerek genç kadına sahip olmaya çalışır.
Eşini kurtarmak için yayını alan Herakles,
Nessos’a doğru nişan alır ve yarım millik bir
mesafeden onu göğüsünden vurur.

Herakles, Akheron kapılarına zincirlenmiş

olan Kerberos’un yanına gider ve hemen
yaratığın boynuna sıkıca sarılır. Bu hamleye
karşı Kerberos, korkunç dikenlerle kaplı olan
kuyruğuyla Herakles’e saldırmaya çalışır
ancak üzerindeki aslan postu sayesinde
Herakles bu saldırılardan kurtulur. Yaratık
pes edene kadar boğazını sıkmaya devam eder
ve en sonunda Kerberos dayanamaz ve pes
eder. Kerberos’u yanına alan Herakles onu
Eurystheus’a teslim ederek görevini
tamamlar.

Eskiçağ Araştırmaları Dergisi 40

 sürdürürken aşk iksirini kullanmaya karar
verir. Herakles’in seramonide giyeceği tuniği
örmeye başlar ve bitirdiğinde iksiri tuniğe
sürer. Herakles tuniği giydiğinde, vücut ısısı
zehri hareketlendirerek derisine yapışıp
yakmasına neden olur. Herakles duyduğu
acıyla tuniği ve onunla birlikte derisini de
soyup çıkarır. Herakles, acısını ancak ölümün
yatıştırabileceğini düşünür. Cenaze için
odunları yayar ve üzerlerinde uzanır.

Nessos, Deianera’ya dönerek, “Eğer yere

dökülen tohumları toplar ve yaramdan akan
kanla karıştırıp, biraz da zeytinyağı ilave
edersen bir aşk iksiri elde edeceksin. Bu
karışımı onun gömleğine sürdüğünde artık
kocanın seni aldatacağından hiç korkma!”
der.

Deianeria hayatını Trakhis’te, Herakles’in

kendisini aldatmasından bıkmış olarak

Eskiçağ Araştırmaları Dergisi 41

Yanan meşale odunlara değer değmez, bir
yıldırım açık gökyüzünde parlayarak
odunlara çarpar ve ortaya çıkan bir bulut
Herakles’i sararak onu Olympos Dağı’na
taşır. Zeus sözünü tutmuş ve Herakles
ölümsüz olmuştur.

Yararlanılan Kaynaklar

• Arthur Cotterell ve Rachel Storm-

Dünya Mitoloji Ansiklopedisi
• Andre Bonnard-Antik Yunan
Uygarlığı
• Colette Estin-Yunan ve Roma
Mitolojisi
• Robert Graves- Yunan Mitleri
• Andre Bonnard-Antik Yunan
Uygarlığı
• Donna Rosenberg-Dünya
Mitolojisi
• Azra Erhat-Mitoloji Sözlüğü

Eskiçağ Araştırmaları Dergisi 42

 Tamer SAĞCAN

DÜNYANIN EN
ESKİ
HALKI BİLMECESİ

Dünyanın en eski halkı olmak. Bu iddianın

tarihi vesikalar içerisinde değerlendirildiği en
mühim örnek muhakkak ki, Cicero tarafından
kendisine “Tarihin Babası” unvanı verilmiş
olan Herodot’un Tarih adlı meşhur eserinde yer
almaktadır. Herodot’un eserinin ikinci kitabının
ikinci bölümünde Psammetik’in Frigyalıları
dünyanın en eski halkı olarak ilan ettiğinden
bahsedilir. Metinde bu konuda Mısırlılar ile Herodot’un aktardığına göre Psammetik
Frigyalılar arasında bir iddialaşma olduğu dünyanın ilk halkı olan insanları nasıl tespit
belirtilir. Psammetik zamanından önce en eski edeceğini bulmak üzere bir çobana rastgele iki
halk olduğunu iddia eden Mısırlıların, çocuk verir. Bunların yanında konuşulmasını
Psammetik’in gelişiyle bu iddiasından nasıl yasaklar. Amaçladığı şey bu çocukların
vazgeçtiği anlatılır. ağzından çıkacak ilk kelimedir. Bu kelimeden
yola çıkarak dünyanın en eski halkını bulacağını
düşünür. Çocuklar iki yıl sonra çobanı
gördüklerinde “bekos” diye bağırırlar. Bunun

Eskiçağ Araştırmaları Dergisi 43

 Selçukluların yükselişte olduğu bilgisini
akılda tutmalıyız.

Bilindiği üzere –os eki Eski Yunan

dilinde sıfat, belirtme ve çoğul eki olarak
kullanılan bir ektir. Bu ekle birlikte
yazılan kelimeler dilimize geçerken bu –
os eki okunmamaktadır. Bu noktada
“ebek” kelimesi ile “bek.os” kelimesinin
üstelik anlam bakımından aynılığı göz
önüne alındığında aynı kelime olduğu
yönünde kuvvetli bir karine olduğu
ortadadır. Bu noktaya kadar geldiğimizde Frig
haberini alan Psammetik herhangi bir şeye
dilindeki bek.os (muhtemelen o dilde “bek”)
bekos diyen insanların kim olabileceğini
kelimesi ile Oğuz Türkçesinde yer alan “ebek”
araştırır ve Frigyalıların ekmeğe bekos dediğini
kelimesinin, İskitler ile ne bağlantısı olduğu
öğrenir. Bu hâl üzerine Frigyalılar dünyanın en
sorulabilir.
eski halkı ilan edilir23.

Etnonimler zaman zaman araştırmacıyı içinden

Aktarılan bu hikâye pek çok yönden bir ilk çağ
çıkılmaz bir labirente sokabileceği gibi, zaman
bilmecesinin anahtarı konumundadır. Zira bu
zaman da karanlıkta kalmış noktaları
hikâye bir şekilde yolumuzu İskitler’e ve oradan
aydınlatmakta mahirdir. Prof. Dr. Taner
da M.S. 10. Yüzyılın Oğuzlarına götürebilecek
Tarhan’ın “Aşguzay/İskit” aynılığından yola
anahtar olay ve kelimelere sahiptir. Herodot
çıkarak vurgulamış olduğu İskitlerin Oğuzlar
tarihinde, Frigyalılar ile Mısırlılar arasında
olma ihtimali ile ilgili Kazak akademisyen Zaur
olduğu iddia edilen tartışma, Justinus’un
Hasanov daha kapsamlı ve ikna edici deliller
Epitome of the Philippic History of Pompei
sunmaktadır. Eski Yunan dilinde “t” ve “h”
Trogus adlı eserinde şu kelimelerle hayat bulur:
sesleri yan yana geldiğinde “z” olarak
“Her ne kadar İskitler ve Mısırlılar arasında
okunduğunu belirten Hasanov, Rusça'da “Skif”,
soyun eskiliği konusunda çok uzun bir çekişme
İngilizce'de “Skythes” olarak beliren kavramın
olmuşsa da İskitlerin soyu en eski olmuştur.”24
Türkçe doğru okunuşunun “Skuz” olduğunu
akademik olarak, dil bilim ilkeleri
Bu noktada birbirine çok benzeyen hikâyeler
doğrultusunda açıklamaktadır.26 Bu bağlamda
arasında eksik olan bağlantıları kurabilmek için
Genel Türk Tarihi alanında kıymetli eserler
milattan sonraki 1073 yılına ve Kaşgarlı
veren Prof. Dr. Osman Karatay’ın son
Mahmut’un Abbasi Halifesine takdim ettiği
zamanlarda kaleme almış olduğu farklı farklı
Divan-ı Lügati’t Türk adlı eserine uzanmak
makalelerde Oğuz-İskit etnoniminin benzerlik
gerekiyor. Kaşgarlı Mahmut’un sözlüğünde
hatta aynılığı üzerinde durulmalıdır. Zira bu
“ebek” kelimesinin anlamı olarak “çocuk
benzerlik, işbu yazımızın konusu olan dünyanın
dilinde ekmeğin adı” tanımı verilmektedir25. Bu
en eski halkı bilmecesinin ve Frigyalılar ile
veriyi incelerken eserinde Oğuz Türkçesine dair
İskitler’in aynı toplum olabileceğine dair
kelimelerden bahsedilmekte olduğu, bu eserin
önemli delilleri incelemeyi gerekli kılar.
sunulduğu tarihte Oğuz Türkleri olan

23 Herodotos; Tarih, II. Kitap, 2. Bölüm, s.117. 26Zaur Hasanov; Çar İskitler, Akt: İlyas Topsakal, Türk
24 İlhami Durmuş; İskitler, s.161-162.- Justinus; Epitome of Dünyası Araştırma Vakfı Yayınları, İstanbul, 2009, s.103-
the Philippic History of Pompei Trogus, Kitap 2, Bölüm 1. 109.
25 Kâşgarlı Mahmud; Divanü Lûgat-it Türk, Türk Dil

Kurumu Yayınları, Birleştirilmiş Birinci Baskı, Cilt I-II-III,

Çev; Besim Altay, Sf. 68

Eskiçağ Araştırmaları Dergisi 44

Mehmet Turgay Kürüm’ün Türkler
Ansiklopedisinde de yayınlanmış Futhark
Alfabesi ile ilgili makalesinde İlk dönem Frig
rünik yazısı ile İskitçe rünik örneklerin
karşılaştırılmasından yola çıkarak bu iki
uygarlık arasında kurduğu bağ, “bek”, “ebek”
kelimesi benzerliği ve Yunan tarihçi Herodot ile
Latin tarihçi Justinus’un eserlerinde canlanan
meselin aynılığı arasındaki bağı
kuvvetlendirmektedir.

Dünyanın en eski halkı kimdir sorusuna

dönecek olursak; eskiçağ tarihçilerinin
aktardığı bilgiler doğrultusunda bir tarafta
Mısırlıların olduğu bilgisi kati olmakla birlikte
diğer tarafta kim olduğu hususunda iki kuvvetli
karine oluşturulabilir. Ya Frigyalılar ve İskitler
aynı halk olup, farklı coğrafyalarda, farklı
etnonimlere sahip olmuşlardır ya da bu
halklardan biri, diğerinin efsanelerini,
mesellerini ve hatta dillerini miras olarak bakiye
almıştır.

Fakat bütün bu tartışmayı Psammetik adlı Mısır

Firavununun ilginç sosyal deneyinin gayri
bilimsel deliline dayanarak yapabilmek
mümkün değil. Aslında iş bu yazının amacı da
dünyanın en eski halkının bilgisine ulaşmaktan
ziyade, tarihi vesikalarda aktarılan hikâyelerin
benzerliğinden yola çıkarak bu anlatıların
izlerini takip edip, aynı tarihlerde geniş bir
coğrafyaya yayılmış olan farklı etnonimlere
sahip tek bir halkın varlığına ulaşmaktır. Eldeki
deliller henüz bunu söyleyebilmek için çok
erken. Ancak bu konuda araştırmaya devam
etmek için yeterli delil olduğunu söylemekten
de geri durulmamalı.

Eskiçağ Araştırmaları Dergisi 45


Maya Mitolojisi
Mayalar ya da Maya halkları (İspanyolca
mayas), Mezoamerika'da Maya uygarlığını
kuran atalarının topraklarında,
günümüzdeki Guatemala, Güney Meksika
ve Yukatan Yarımadası, Belize, El Salvador
ve Batı Honduras'ta yaşayan ve 7 milyon
nüfusa sahip olan Orta Amerika'nın en
tanınmış yerli Kızılderili halkıdır. Mayalar,
binalarında güçlü bir kireç harcıyla
yapılandırılmış, ters çatı kemeri
kullanıyorlardı. Mayaların dev boyutlu
binalarının pek çoğunun dinsel amaçlı
binalar olması, Maya mimarisinin
gelişiminde dinin etkili olduğunu
düşündürmektedir. Maya uygarlığının en
ilgi çekici anıtları dinsel merkezlerdeki
piramitlerdir.
Maya kentlerinden Palenque’de, Palenque
Harabeleri arasında “Yazıt Tapınağı” diye
bilinen bir tapınak bulunmaktadır. 65 metre
yüksekliğindeki Merdiven Piramidi’nin
üzerinde duran ve bu yapının geniş taş
tabakalar halinde yapılmış bir tabanı vardır.
1952’de bu tabakların altında eksiksiz
bozulmamış bir mezar keşfedilir. Mezarın
içindeki çürümüş cesedin yüzünü çok zarif
mozaik bir yeşim maske kaplamaktadır.
Ceset, tahta 12 yaşında çıkan ve M.S. 683
yılında 80 yaşında ölen, Güneş Lordu Pacal
isimli Mayalar tarafından çok sevilen bir
krala aittir. Bu hazinenin ender güzelliği
yanı sıra daha şaşırtıcı olan diğer keşif
mezarın kapağıydı. İsviçreli yazar Erich
von Daniken kapağın ortasındaki figürün
uzaygemisini yöneten bir uzaylıyı temsil
ettiği teorisini ortaya atmıştır.
9. ve 10. yüzyıllar arasında uzmanların
henüz inandırıcı bir şekilde
açıklayamadıkları gizemli olaylar olmuştur.
Mayalar, bir tür imparatorluk kurdukları
bölgenin merkez
kısmındaki, Teotihuacan gibi dinsel ve
törensel bakımdan da merkezî olan kentleri
bilinmeyen bir nedenle terk etmişlerdir.
Kimi kentlerde bu ayrılış o kadar ani
olmuştur ki, inşa halindeki yapılar yarım
kalmıştır.
Eski Mayalar’ın din adamlarının
uygulamaları onların birer şaman olduğunu
da göstermektedir. Mayalar, sonradan
Kızılderililer’de görülen Amerika
Şamanizmi’nin özgün hallerinden birini
oluşturmuşlardır. Asya Şamanizmi’yle pek
çok bakımdan paralellik gösteren Maya
Şamanizmi’nin en önemli farklarından biri,
Asya Şamanizmi’nde transa geçmede
uyuşturucu maddelerin kullanılmamasına
karşın, Maya Şamanizmi’nde halüsinojen
ve psikoaktif maddelerin kullanımıdır.
James Churchward, Mircae Eliade,
Cihangir Gener gibi araştırmacı yazarlar,
eserlerinde Amerika Şamanizmi’nin Asya
Şamanizmi’nde görüldüğü gibi, bir
inisiyasyon içerdiğini belirtirler.
Eskiçağ Araştırmaları Dergisi 46
Kimileri Popol-Vuh’taki ikizlerin
hikâyesini sınav ve aşamalarıyla inisiyatik
sürecin ilginç bir öyküleştirilmiş biçimi
olarak yorumlar. Churchward'a göre,
Mayalar önceleri tektanrılı Mu Dini’ne
bağlı topluluklardı. Dinleri sonradan
yozlaştırılmış ve sembollerin, zamanla,
Mısır’daki ve Hint’teki gibi, anlamlarını
anlamayanlarca ilahlaştırılması sonucunda,
çoktanrılı bir din haline getirilmiştir.

Sembolizm
Maya geleneklerinde diğer ulusların
gelenekleriyle parelellik gösteren
sembollerden bazıları şunlardır:

Mısır: Mayalar’ın temel sembollerinden

biridir. Mayalar’ın kutsal kitaplarından
Popol-Vuh’ta ilk yapılan Ademler’le
sonraki Ademler’in yoğurulduğu
maddelerin aynı olmadıkları belirtilir. Önce
toprağın kullanıldığı, verim alınamayınca, Geyik: Birçok gelenekte reenkarnasyonu
sonra tahıl (mısır) hamurunun kullanıldığı simgeler.
belirtilir.
Köpek: Maya geleneğinde köpek, Güneş’i
yolunda sevkeden ilahın sembolüdür.

Skarabe: Esas olarak Mısır’da rastlanan bu

sembole Çin geleneğinde “Altın Çiçeğin

Eskiçağ Araştırmaları Dergisi 47

Gizi” adlı kitapta, Maya geleneğinde
ise Chilam Balam adlı kitapta rastlanır.
Kartal: Şamanizm’in ve Mayalar’ın temel
sembollerinden biridir. Kökeni Orta-Asya
olan çift başlı kartal sembolü Hititler’de,
Selçuklular’da, Mayalar’da ve sembolü
sonradan resmî amblem olarak benimseyen
Rusya, Avusturya ve Arnavutluk’ta görülür.
(Alacahöyük kapı sfenksindeki iki başlı
kartal, iki pençesiyle iki dağın üzerinde
duruyor biçimde tasvir edilmiştir.)
Üçgen: Maya geleneğinde ışığın ve
tohumun sembolüdür. Uxmal tapınağındaki
bir üçgenin içine, muhtemelen bir yıldızı
gösterecek şekilde üç nokta konmuştur.
Yağmur: Rahmet anlamındaki yağmur,
Mayalar’ın giysilerinde ve el yazmalarında
iplerle, mimaride ise küçük sütunlarla
simgelenir. (Maya geleneğindeki
deyimlerden biri, Türkçedeki gibi, “yağmur
sicim gibi yağıyor”dur. Maya geleneğinde
yağmur yağdıran ilah, sarmal biçimli
tasarlanır.
Yedi rakamı: Maya geleneğinde yedi
rakamına yedi ışınlı taç olarak, yedi
rakamının kelam ile ilişkilendirilmesine
Popol-Vuh’ta rastlanır. Rakama ayrıca
“göğün” yedinci katından inen, uygarlık
getiren kahramanların babaları olan yedi
Ahpu efsanesinde ve 12 yıldızın ortasındaki
(onüçüncü) merkezî yıldızın adında (insan
kalbiyle ilişkilendirilen ilahe-7) rastlanır.
Yer’in göbeği: Maya kutsal kitabı Popol-
Vuh’ta atmaca, “Göğün Göbeği”nden
“Yerin Göbeği”ne dikine iner, yılanı yutar,
güneşle ilişkilendirilir, güneşe yalnızca
böyle kuşların bakabildiği söylenir. Popol-
Vuh’ta “Göğün” yedinci katından inen,
uygarlık getiren kahramanların babaları
olan 7 Ahpu, “Yerin kalbi”ne indiklerinde
insan biçimine girerler.
Sarmal (spiral) ya da yılan: Mayalar'da
rastlanılan başlıca yılan sembolleri
gökyüzündeki iki başlı yılan, yedi başlı
yılan, ağaçlı yılan, yumurtalarının
çevresinde spiral biçimde çöreklenmiş
yılan, iki “S” biçiminde kesişen çift yılan,
iki noktalı (yıldızlı) yılan, veya içinde
noktalar (yıldız konumları) olan “S” biçimli
yılan, tüylü yılan, eski Mısır geleneğindeki
gibi yaratılışla ilgili görülen ve
Mısırca’daki aynı adla adlandırılan Mehen
yılanıdır. Tüylü yılan (ilâh Kukulkan) kimi
tasvirlerinde “S”ler çizen bir yılanla temsil
edilir ve yılan içine, bir yıldızın
yörüngedeki konumları gösteriliyor gibi,
Eskiçağ Araştırmaları Dergisi 48
yuvarlak yeşim taşları yerleştirilir. Birçok
gelenekte yılan kimi zaman olumlu, kimi
zaman olumsuz anlamda kullanılmıştır.
Yılanın Mayalar’da göksel bir sembol
seçilme nedeni muhtemelen, vücudunun
gökcisimlerinin yörüngeleri şeklini
alabilmesi, S'ler çizebilmesi özelliğidir.
Şimşek ve yıldırım: Popol Vuh’ta şimşek
ve yıldırımdan Tanrı’nın yazılı kelamı, gök
gürültüsünden ise sözlü ya da sesli kelamı
olarak söz edilir.
Merdiven: Bu sembole Mayalar'da Popol-
Vuh'ta ilahların kullandığı merdiven olarak
ve Chilam Balam kitabında “Yer”i ve
“Göğü” yapan ilahın, göğün ve suyun
ortasından geçmek için, 1.Chouen tarihinde
yaptığı ilk merdiven olarak rastlanır.
Oniki sayısı: Maya geleneğinde sıkça
rastlanılan bu sayısal sembole Popol-Vuh'ta
gök ilahına yardımcı olan 12 yıldız olarak
rastlanır. Mayalar bu 12 yıldızı, ortalarına
güneşi andıran bir büyük yıldız gelecek
şekilde tasvir ederler ki, bu merkezî yıldızla
birlikte, toplam 13 yıldız olmuş olur. Fakat
onüçüncü yıldız yayın ortasında olduğu için
yedinci yıldız konumundadır. Bu yüzden
merkezî yıldıza “ilahe-7” denir. Mayalar
ilahe-7 ile insanın kalbi arasında da bir ilişki
kurarlar. Uxmal’da Devin Piramidi'nde
tasvir edilen 12 yağmur ilahının bu yıldız-
ilahlar olduğu sanılmaktadır. Maya
geleneğinde 12 sayısına ayrıca 12 boynuzlu
yılan başı olarak rastlanır.
Güneşsel obje: Güneş’i fiziksel olarak
temsil eden objelere İnkalar’da,
Mayalar’da, eski Mısır’da, Şamanizm’de,
Anadolu uygarlıklarında ve diğer birçok
gelenekte rastlanır.
Gök katları: Bu Şamanist sembole
Mayalar’da da rastlanır. Mayalar'da,
gökyüzü anlamında kullanmadıkları “Gök
katları” 13'tür.
Yaşam ağacı: Mayalar, “Yer” ile semavi
âlem arasındaki irtibatı simgeleyen “yaşam
ağacı”nı çoğu zaman iki dallı olarak, T
(Tau) biçiminde tasvir ederler.
Daire: Maya dilinde dairenin adı aynı
zamanda “yasaları koyan İlâhî İrade”
anlamına gelen “Uol”sözcüğüdür.
Tüy: Kuş tüyünün özellikle eski Mısır,
Maya, İnka, Amerika kızılderilileri ve Asya
Şamanizmi geleneklerinde önemli bir yeri
vardır. Hakikatin, doğruluğun, ilâhî
adaletin, hafifliğin ve -göğe çıkmada
kuşların en büyük yardımcı unsuru
olduğundan- yükselmenin sembolü olarak
kabul edilir.
Kuş: Mayalar’ın ve K. Amerika
kızılderililerinin geleneklerinde kuş
sembolü, daha çok ilahlarla ve Yaratıcı’yla
ilişkilendirilmekle birlikte, ölenlerin
ruhlarının kuşla simgelenmesi sembolizmi
bu geleneklerde de mevcuttur.
Eskiçağ Araştırmaları Dergisi 49
Irmak: Maya geleneğinin yanı sıra,
Şamanizm, Grek, Gal geleneklerinde de
görüldüğü gibi, ırmaklar, cennetle
ilişkilendirildikleri kadar cehennemle de
ilişkilendirilir.
Yaratılış
Maya geleneğine göre yeryüzündeki
canlılar bugüne dek her biri çok uzun zaman
dilimlerini kapsayan ve tufan benzeri
yıkımlarla sona eren dört çağ ya da devir
geçirmiştir. Mayalar’ın kutsal kitabı Popol
Vuh’a göre çok eski çağlarda devler de
yaşamış ve yarı-ilahlar devleri öldürerek
“devler çağı”nı bitirmişlerdir. Şimdi beşinci
çağda bulunmaktayız. Şimdiki dünya, bir
haçın uçları gibi dört yönde yerleşmiş dört
kardeş koruyucu (Bacab'lar) tarafından
taşınmaktadır.
Mayalar’ın kutsal kitaplarından Popol-
Vuh’ta, yaratılış, dünyanın meydana
getirilişi ve daha sonraki bir çağda ataların
imal edilmesi hakkında şu sözler,
Mayalar’ın yaratılışla ilgili inanışları
hakkında bir fikir vermektedir:
“Ses fiil demektir, kelam yaratılış demektir.
Yer, kelam ile yaratıldı. Kelam yedi rakamı
oluşturularak geldi.(…) O devirdeki
varlıklar şekilsizdi. Konuşmasını
biliyorlardı. Daha güneş
görünmüyordu.(…) İlahlar dördüncü çağın
ilk insanlarını ise yoğurarak oluşturdular.
Dördüncü çağın ataları olarak önce dört
erkek yaptılar, sonra erkekler uyurken
kelam yoluyla onlara dört kadın yaptılar. Bu
atalar, ilahlara benzer olarak yapılmışlardı,
benzerleriydi, mükemmeldiler. Gördükleri
her şeyi öğreniyor, anlıyorlardı. Bilgi ve
bilgeliklerini (sanatkarlıklarını icra ederek)
taşlara, dağlara, doğaya yansıttılar. İlahlarla
aynı dili konuşuyorlar ve birbirleriyle
mükemmel biçimde anlaşıyorlardı.
Sonunda her şeyi bildiler ve Yer ve Göğün
dört köşesini, dört yönünü incelediler. Fakat
ilahlara denk olmaları ilahların hoşuna
gitmedi; böyle olunca ilahlarla insanlar
arasında ayrım kalmıyordu. Bu yüzden
büyük ilahlar insan-ilahların, yani ataların
gücünü sınırlama kararı aldı. Bir aynanın
yüzünün buğulanması gibi ataların gözlerini
kararttılar, artık insanlar ancak kendilerine
yakın olanı görebileceklerdi. ‘Güneşin
doğduğu ülke’de yaşayıp çoğaldılar.”
Üç âlem kavramı
Asya Şamanizmi’ndeki üç alem kavramı
Maya Şamanizmi’nde de görülür. Yer,
yeraltı alemi ve ilahi olan ruhsal gök. Nasıl
Asya Şamanizmi’nde yeraltı alemi ve
ruhsal gök, katlara ayrılıyorsa, Maya
geleneğinde de böyle katlara ayrılır.
Aralarındaki en önemli fark
sayıdadır. Aztek geleneği gibi, Maya
geleneğine göre de, ruhsal gök 13 “gök
katı”ndan oluşurdu. (Asya Şamanizmi’nde
bu sayı genellikle 7, 9 veya 12 olur.)
Yeryüzü ile ilâhî alem arasında bu
ortamlardan en aşağıdaki ya da en yoğun ve
kaba olanı insanların yaşadığı yeryüzü idi.
Her gök katında Oxlahuntikú adı verilen 13
Eskiçağ Araştırmaları Dergisi 50
ilah bulunurdu. Yeraltı alemi öte-alemin alt (xoloitzcuintle) yardımıyla bir ırmağı
kısımlarını, kötü kısımlarını, gök katları ise geçmesi gerekir. (Bir ortamdan diğerine
üst ve ışıklı kısımlarını oluşturuyordu. Vecd geçmeyi simgeleyen, öte-alemdeki ırmağın
veya trans halinde gök katlarına çıkacak her geçilmesi sembolizmine Asya
şamanın göğe çıkmadan önce öte-alemin en Şamanizmi’nde ve pek çok gelenekte
alt, en kötü ve korkunç tabakaları olan karşılaşılır.) Gök katlarından birinde, hak
yeraltı alemine inmesi gerekirdi. Maya edebilmiş olan ruhsal varlıkların
geleneğinde yeraltı alemi, Asya ulaşabileceği, mutlu olunan bir cennet
geleneklerinde de rastlandığı gibi, 9 vardır.
katlıdır. Burada ikamet edenlere ise
Bolontikú adı verilir. Maya cehennemini Mayalar’da ruh göçü kavramının olup
oluşturan bu katlara Mitnal denir. Yeraltı olmadığı konusunda farklı görüşler
alemi ölüm ilahı Ah Puch’un bulunmaktadır; kimilerine göre, ruh göçü
egemenliğindedir. kavramına diğer Kolomb-öncesi Amerika
uygarlıklarında ve kimi Kızılderililer’de
Yine Şamanizm’deki üç âlemi rastlandığı gibi, Mayalar’da da
irtibatlandıran “yaşam ağacı” kavramı, rastlanmakla birlikte, Mayalar’daki ruh
Maya geleneğinde de bulunur. göçü kavramı Hinduizm’dekinden
Yeryüzündeki pek çok gelenekte farklıydı. Bu inanışa ait izlere kral Pacal’ın
karşılaşılan yaşam ağacına Maya yeniden doğması hikâyesinde ve Popol-
geleneğinde Yaxché adı verilir; kökleri Vuh’taki ikizlerin öyküsünde de rastlanır.
yeraltında olan bu ağacın dalları gök “Atalar kültü”nün de bulunduğu
katlarında uzanır. Mayalar’da ataların kafatasları muhafaza
edilirdi. Maya kazılarında kristal
Maya dininde ölüm kafataslarına da rastlanmıştır.

“Ölmek” sözcüğü Popol-Vuh kitabını Yaratılış Efsanesi

yazanların torunları olan Chorti
kızılderililerinde aynı zamanda “yolculuk”
anlamına gelir. Chorti'ler ölen kimsenin öte-
âleme, ucu Tanrı’nın elinde olan bir iple
çekilerek göçtüğüne inanırlar. Bu inanışa
Asya Şamanizmi’nde de rastlanır. Astral
beden ya da esîrî beden kavramı Mayalar’da
da mevcuttu. Bireyin bu ikinci “can”ına,
ruhsal ikinci benliğine ya da eş varlığına
way adını verirlerdi. Bu kavram hâlen
bugünkü Mayalar’da mevcuttur.
Maya dinine göre ölüm olayından sonra
ikinci canı ya da way adı verilen ruhsal
varlığıtranstaki şamanların yolculuğu gibi
bir yolculuk yapar. Önce Xibalba (yeraltı
alemi) yolunu tutar; oradaki bekçi köpeğin
Mayaların yüzü aşkın tanrısı olduğu
söylenmektedir. Bugün, bunların yaklaşık
kırk tanesi biliniyor. Aşağıda, önemli
tanrıları inceleyeceğiz. Her dinde olduğu
gibi, Maya dininde de bir yaratılış hikayesi
vardır. Mayaların Yaratılış Efsanesi ise
Maya Mitolojisine göre aşağidaki gibidir;
Maya dininin yaratılış efsanesini, Popol
Vuh ve Chilam Balam isimli kutsal
kitaplarda öğreniyoruz. Popol Vuh, bugüne
kadar bulunan en büyük Maya belgesidir.
Popol Vuh, 17.yüzyıl civarında çevrilmiştir.
Yaratılış efsanesi, dünya yaratılmadan
önceki şeyleri anlatarak başlar:
Eskiçağ Araştırmaları Dergisi 51
Başlangıçta sonsuz karanlığın içinde
yalnızca yukarıda gökyüzü, aşağıda deniz
vardı. Hareket edecek ya da gürültü yapacak
hiçbirsek olmadığı için sakin ve sessizdiler.
Yeryüzü henüz sulardan yükselmemişti.
Otlar ve ağaçlar, taslar, mağaralar ve
koyaklar, kuşlar ve balıklar, yengeçler,
hayvanlar ve insanlar daha yaratılmamıştı.
Kükreyecek ya da gürleyecek hiçbir şey
yoktu, çünkü yalnızca yukarıda boş
gökyüzü ve aşağıda sakin deniz vardı.
Suyun içinde yeşil ve mavi tüylerin altına
yaratıcılar gizlenmişti. Bu büyük
düşünürler suyun içinde sessizce
konuştular. Evrende gecenin sonsuz
karanlığında yalnızdılar. Birlikte ne
olacağına karar verdiler. Birlikte
yeryüzünün sulardan ne zaman
yükseleceğini, ilk insanin ve tüm diğer canlı
türlerinin ne zaman doğacağını, bu canlı
varlıkların yasamak için ne yiyeceklerini ve
şafağın dünyayı soluk ışık seline ilk ne
zaman boğacağını kararlaştırdılar.
“Yaratılış başlasın!” diye heyecanla
seslendi yaratıcılar, “Boşluk dolsun! Deniz
çekilsin ve yeryüzü ortaya çıksın! Dünya,
uyan ! Böyle olsun !” Ve yeryüzünü
yarattılar. Yaratıcılar yaptı bunu. Sislerin
arasından, bir toz bulutunun içinden dağlar
ve vadiler denizden yükseldi ve çam ve
selvi ağaçları zengin toprakta kök saldılar.
Tatlı sular, dağların yamaçlarında ve
vadilerin içinde dere olup aktılar.
Ve yaratıcılar memnun oldular. “Biz,
düşündük ve tasarladık” dediler; “Ve
yarattığımız, kusursuz oldu !”
Sonra yaratıcılar sordular; “Yarattığımız
ağaçların altında yalnızca sessizlik mi olsun
istiyoruz? Vahşi hayvanlar, kuşlar ve
yılanlar yaratalım. Böyle olsun!”
Ve onları yarattılar. Yaratıcılar yaptı
bunu.“Siz geyikler, çalılıklar ve otlaklarda
dört ayak üzerinde yürüyeceksiniz.
Ormanda çoğalacak, ağaçların serin
gölgesinde ve nehir kıyılarında
uyuyacaksınız. Siz kuşlar, ağaçların
dallarında ve sarmaşıkların arasında
yasayacaksınız. Oralarda yuvalarınızı
yapacak ve çoğalacaksınız”. Geyik ve
kuşlara böyle buyruldu ve böyle yaptılar.
Ve yaratıcılar memnun oldular: “Biz
düşündük ve tasarladık ve yarattığımız
kusursuz oldu” Sonra yaratıcılar,
yarattıkları canlılarla başka şeyler
buyurdular. “Konuşun, seslenin ve bağırın,
her biriniz yapabildiğiniz kadar. Bizim
adımızı söyleyin, bizi övün ve bizi sevin. ”
Fakat kuşlar ve hayvanla,r bunu
yapamazlardı. Çığlık atabilir, tıslayabilir ve
ötebilirlerdi; ancak yaratıcıların adlarını
söylemezlerdi.
Yaratıcılar, yaptıkları canlılardan hoşnut
kalmadılar. Onlara dediler ki ,“Sizlere
verdiklerimizi geri almayacağız. Ancak bizi
övemediğiniz ve sevemediğiniz için, bunu
yapacak başka canlılar yapacağız. Bu yeni
yaratıklar sizlerden üstün olacaklar ve
sizleri yönetecekler. Sizlerin kaderi onlar
tarafından parçalanmak ve etinizin yenmesi
olacak. Böyle olsun!”
Ve onları yarattılar. Yaratıcılar yaptı
onları… Kendilerini övecek ve sevecek
uysal ve saygılı bir canlı biçimlendirmeye
karar verdiler. Önce çamurlu toprağa sekil
vermeyi denediler; fakat bu malzeme, çok
yumuşaktı. Hareketsiz ve zayıf bir yaratık
oldu. Konuşabiliyorsa ama hiç kimse
dediklerine anlam veremiyordu.
Eskiçağ Araştırmaları Dergisi 52
“Çamurdan yapılmış yaratıklar hiçbir
zaman yaşamayacak ve
çoğalamayacaklar!” diye bağırdı yaratıcılar
ve bu yaratığı yok ettiler.
Sonra yeni yaratıkları tahtadan oymayı
denediler. “Bu malzeme tam bize uygun
görünüyor! Sağlam ve dayanıklı.” dediler.
“Bu yaratıklar insana benziyor ve insan gibi
konuşuyorlar. Bunlardan pek çok yapalım.
Böyle olsun!”
Tahtadan canlılar, yaşadı ve çoğaldılar; ama
hiç kimse dediklerine anlam veremiyordu
ve içlerinde, yüzlerinde ruh, elleri ve
ayaklarında kuvvet yoktu. Ciltleri sarı ve
kuruydu, altında besleyecek kan
dolaşmıyordu. Dört ayakları üzerinde
anlamsızca dolaştılar ve yaratıcılarını
düşünmediler.
“Tahtadan yapılmış yaratıklar yaşayıp
çoğaltmak için yeterince iyi değil!” diye
bağırdı yaratıcılar. Ve bu tahtadan
yaratıkları yok etmeye karar verdiler.
Yaratıcılar, gökte özsuyundan büyük bir sel
oluşturdular ve yeryüzüne döktüler. Tahta
yaratıkların kafalarına vurdular ve onları
ağaç gibi devirdiler. Sonra bir kartal,
üzerlerine geldi ve gözlerini oydu. Bir
yarasa, üzerilerine geldi ve kafalarını
kopardı. Bir Jaguar üzerlerine atladı ve
kemiklerini kırıp dağıttı. Yeryüzü,
karanlıkla örtüldü ve aralıksız bir kara
yağmur yağdı.
Güçsüz kalınca, düşmanları tahta
yaratıklara saldırdılar. Küçük-büyük
hayvanlar, onlara saldırdı. Sopalar ve taşlar,
tabaklar ve çömlekler, onlara saldırdı. Aç
bıraktıkları ve eziyet ettikleri köpekler,
şimdi dişleriyle yüzlerini parçaladılar.
Öğütmek için kullandıkları taşlar, şimdi
onları öğüttüler. Ocak ateşi üzerinde
yaktıkları kap kacaklar, şimdi yüzlerini
yaktılar.
Umutsuzca yaşamları için savaşan tahta
yaratıklar, evlerini çatılarına tırmanmaya
çalıştılar; ama evler yıkıldılar ve onları yere
attılar. Dallarında güvenliğe kavuşmak için
ağaçlara tırmanmaya çalıştılar; ama ağaçlar,
onları salladılar ve yere attılar. Mağaralara
girmeye çalıştılar; ama mağaralar,
kapandılar ve onlara sığınak olmayı
reddettiler.
Birkaçı dışında tahta yaratıkların tümü yok
olmuştu. Diğerleri, şekilsiz yüzler ve
çeneleriyle sağ kaldılar ve onları suyundan
gelenlere “maymun” adı verildi.
Yaratıcılar, sonra gecenin karanlığında
görüşmek için toplandılar. Güneş, Ay ve
yıldızlar, daha gökyüzünde yerlerini
almamışlardı. “Yeniden bizi övecek ve
sevecek yaratıklar yaratmayı deneyelim.
Böyle olsun! Yeryüzünde soylu canlılar
yasasınlar. Onlara biçim vereceğimiz
malzemeyi arayalım.”
Dört hayvan, dağ kedisi, koyot, karga ve
küçük bir papağan, yaratıcıların önüne
geldiler ve onlara yakında bolca yetişen sarı
ve beyaz başaklı mısırlardan söz ettiler.
Yaratıcılar hayvanların gösterdiği yola
koyuldular. Mısırı buldular, öğüttüler ve bu
yiyecekten soylu yarattılar biçimlendirdiler.
“Böyle olsun!” diye heyecanla bağırdılar..
Ve onları yarattılar. Yaratıcılar yaptı onları.
Böylece dört “İlk Ata” yaratıldı. Yaratıcılar,
gövdelerini mısır unundan yaptılar.
Öğütülmüş sarı ve beyaz mısırdan içecekler
yaptılar ve bunlar yeni yaratıklarına kas ve
Eskiçağ Araştırmaları Dergisi 53
et oldu ve bunlarla birlikte güç vermek için
onları beslediler.
Ve yaratıcılar memnun oldular. “Biz,
düşündük ve tasarladık.” dediler. “Ve
yarattığımız, kusursuz oldu!”
Bu dört “İlk Ata”, insan gibi görünüyor ve
konuşuyordu. Çekici, akıllı ve bilgeydiler.
Çok uzakları görebiliyorlardı. Dağlar ve
vadiler, ormanlar ve çayırlar, okyanuslar ve
göller, ayaklarının altındaki yeryüzü ve
başlarının üstündeki gökyüzü onlara
doğalarını açık ettiler.
Dört İlk Ata, dünyada görülecek her şeyi
gördüklerinde, gördüklerinin değerini
anladılar ve yaratıcılarına teşekkür ettiler.
“Bizi yaratıp sekil verdiğiniz için size
teşekkür ederiz.” dediler. “Bize görme,
duyma, konuşma, düşünme ve yürüme
yetenekleri için size teşekkür ederiz. Büyük
ve küçük, uzak ve yakın her şeyi
görebiliyoruz. her şeyi biliyoruz ve size
teşekkür ediyoruz!”
Yaratıcılar, artık memnun değildiler.
“Amaçladığımızdan daha iyi yaratıklar mı
yarattık? Çok mu kusursuzlar?” diye
birbirlerine sordular. “O kadar bilgili ve
bilgeler ki, bizim gibi tanrı mı olacaklar?
Daha az görsünler ve bilsinler diye
görüşlerini mi azaltsak? Böyle olsun!”
Böyle konuştu yaratıcılar ve yarattıkları
varlıkları değiştirdiler. Gözlerine sis
üflediler ki yalnızca yakınlarında olanları
görsünler. Böylece yaratıcılari dört İlk
Ata'nın sahip oldukları bilgi ve bilgeliği yok
ettiler.
Yaratıcılar, atalarımızı yaratıp böyle
biçimlendirdikten sonra dediler ki : “Simdi
İlk Atalar için özenle eşler yaratıp
biçimlendirelim. Eşleri, onlar uyurken
gelsinler ve uyandıklarında onlara mutluluk
vermek için orada olsunlar. Böyle olsun!”
Ve onları yarattılar. Yaratıcılar yaptı onları.
Ve yaratıcılar memnun oldular. “Biz
düşündük ve tasarladık.” dediler “ve
yarattığımız kusursuz oldu!”
Bir süre sonra yaratıcılar, İlk Atalar ve
Analar'a benzeyen birçok insan daha
yaptılar. İnsanlar, karanlıkta yaşayıp
çoğalıyorlardı, çünkü yaratıcılar, daha ne
Güneş'i, ne Ay'ı, ne de yıldızları, herhangi
bir ışık biçimi yaratmışlardı. Hem açık, hem
koyu tenli, hem varlıklı, hem yoksul ve
farklı diller konuşan çok sayıda insan,
doğuda bir arada yaşıyordu.
Tanrılarının hiçbir görüntüsünü yapmadılar,
ama yaratıcılarını unutmadılar ve sevgi dolu
ve uysaldılar. Yüzlerini göğe kaldırıp dua
ettiler: “Ey yaratıcılar! Bizimle kalın ve bizi
dinleyin! Işık olsun! Şafak olsun! Gündüz
olsun! Şafak dünyayı soluk ışığa boğsun ve
Güneş onu izlesin. Güneş her gün
aydınlanarak gökyüzünde parladıkça, bize
soyumuzu sürdürmemiz için kızlar ve
oğullar bağışlayın. Bize iyi, yararlı ve mutlu
yasamlar verin ve bize barış verin!”
Bu sözlerle insanlar, Güneş'i yükselip
yaratıcıların yaptıkları basamakları altın
ışınlarıyla aydınlatmaya çağırdılar.
“Ve öyle olsun!” dedi yaratıcılar “Işık
olsun! Evrenin şafağında, tüm
yarattıklarımızın üstünde sabahın erken
ışığı parlasın! Çünkü biz düşündük ve
tasarladık ve yarattığımız kusursuz oldu!”
Eskiçağ Araştırmaları Dergisi 54
Ve onu yarattılar. Yaratıcılar yaptı bunu.
Güneş, sulardan yükseldi ve altın ışınlarını
yeryüzüne saçtı. Büyük ve küçük hayvanlar
koyakların serin gölgesinde ve nehir
kıyılarında ayağa kalktılar ve doğan güneşe
yüzlerini döndüler. Jaguar ve puma kükredi
ve yılan tısladı. Kuşlar, kanatlarını açtılar ve
şarkı söylemeye başladılar. İnsanlar,
tütsüler yakan ve kurbanlar sunan rahiplerin
çevresinde dans ettiler. Çünkü yaratıcılar
dünyayı ışıkla aydınlatmışlardı ve
kusursuzdu.
Maya tanrılarını inceleyecek olursak; Tanrı
Kukulkan, Mısır Mitolojisindeki Thoth
gibi, bilgi tanrısıydı.
Kendisine Quetzalcoatl, Viracocha, Ahau
Kin veya Tüylü Yılan da denilirdi. Dört ana
elementin de tanrısıydı. Dört ana elementin
simgesi olan canlıların da tanrısıydı.
Hava — Akbaba
Toprak — Mısır
Ateş — Kertenkele
Su — Balık
Efsaneler, Kukulkanın Doğu ufkunda
belirip, denizden geldiğini söylüyor.
Atalarına dokumacılıktan tarıma,
astronomiden mühendisliğe dek birçok şey
öğreten bu tanrının fiziksel özellikleri ise,
Mayaların tasvirine göre, Mayaların aksine,
beyaz tenli, açık renk gözlü, açık renk saçlı,
uzun boylu bir tanrı. Elinde de sürekli bir
asa taşıyor. Bu dönemde Mayaların daha hiç
birbeyaz adam ile karşılaşmamış olduğu
düşünüldüğünde, bu tanımlama oldukça
ilginç geliyor. Üstelik, Kukulkanın uzun bir
de sakalı var Mayalarda hiç olmayan bir şey
bu, çünkü genetik olarak sakalları çıkmıyor!
Mam, ilk suyu döken tanrıça diye de
adlandırılır. Kukulkan’ın eşidir.
Dokumacılık sanatının yaratıcısıdır.
Kahraman ikizler İxbalanque ve
Hunaphu’nun büyükannesiydi. İxbalanque
ve Hunaphu hakkında bir efsane vardır;
Dünya ve canlıların yaratılmasından kısa
bir süre önce, İxbalanque ve Hunaphu
(kahramanlar) yeraltı dünyası tanrısına
meydan okurlar. Ancak tanrıya giden
yoldaki bazı tuzaklardan kurtulmalıdırlar.
Birçok tuzağı geçtikten sonra yarasa dolu
bir odaya girmek zorunda kalırlar. Orada
ölüm vampiri, Hunaphu’nun kafasını
koparır. Sonra yeraltı tanrıları bu kafa ile bir
çeşit top oyunu oynarlar.İxbalanque,
tanrılara çaktırmadan Hunaphu’nun
kafasını bir tavşanla değiştirir. Tanrılar
tavşanı atınca, tavşan koşmaya başlar ve
kaçar. Tanrılar da şaşırır, tavşanın peşinden
giderler. İxbalanque,kardeşinin kafasını
yerine takarak onu canlandırır. Yeraltı
tanrıları geri döndüklerinde iki kardeşin de
sağ olduğunu görünce çok sinirlenirler.
Kahraman kardeşler de yeraltı tanrılarına
saldırdılar, onları alt ettiler. Kötü tanrıların
egemenliklerini yitirmesiyle evrendeki
düzen rahatça kurulabilmiştir.
Mayalar bu top oyununu oynuyorlardı.
Amaçları bu efsaneyi anmaktı. Oyuna oyun
gibi değil de, kutsal bir tören gibi
bakılıyordu. Çünkü oyunun çok derin
anlamları vardı ve oyundan sonra tanrılara
kurbanlar verilirdi. Kurbanlar genelde
kaybeden takım olurdu. Kauçuk top ile
oynanan bu oyunun amacı, topu kalça,
omuz, dizde sektirerek oyun alanındaki
deliklerden geçirmekti.Bu oyunu
basketbolun atsıymış gibi görebiliriz.
Eskiçağ Araştırmaları Dergisi 55
Maya Mitoloji Tanrıları ve ırkına mensup olduğu açıkça belirtilir.
Toltek, Aztek, Maya ve İnka metinlerine
Tanrıçaları göre, insanlarla bir süre yaşamış, onlara
doğru yolu gösterdikten ve uygarlığı
Hunab Kú: Adının anlamı tek olan
öğrettikten sonra göklere geri dönmüştür.
Tanrı’dır. Yaratan, var eden Tanrı’dır.
Kimi metinlerde ondan tek kişi olarak değil,
Mutlak olandır. Tüm ilahların babası ve
çoğul olarak söz edilir. Maya dilinde
efendisidir. Adındaki üç heceden “hun”
“yılan” ile “gökyüzü” sözcükleri
“tek olan” anlamına,”nab” “ölçü” ve
telaffuzları bakımından eşseslidir ve “kaan”
“hareket” anlamına ve “ku” ya da “kub”
olarak telaffuz edilirler. İlahın adının Maya
“veren” anlamına gelir ki, üçü
dillerindeki okunuşu “Kukuul kaan”dır.
birleştirildiğinde oluşan anlam, “ölçüyü ve
hareketi vermiş tek olan” ya da “hareketi
veren ‘tek olan’”dır.

Itzamná (okunuşuyla İtsamna): Göklerin,

gecenin ve gündüzün efendisi ve Hunab
kú’nun oğludur. Güneş ilahı olarak, Ahau
ya da Kakmó Kinich olarak da tezahür eder.
Elyazmalarında dişsiz, kartal burunlu ve
bazen sakallı olarak temsil edilir.

Kukulkan: Toltekler ve Aztekler’deki adı

“sakallı yılan” anlamında Quetzalcóatl,
quiché dilindeki adı Gucumatz’dır. Bu ad
Pueblo kızılderililerinin dilinde “sakallı
yılan” , Meksika kızılderililerinin dilinde Ix Chebel Ya'ax: Kinich Ahau’nun
ise “kuş-yılan” anlamına gelir. Mayalar’da zevcesi.
bu ilah “tüylerle kaplı yılanların efendisi”
anlamında Kukulkan adını almıştır. Kinich Ahau: Itzamná’nın oğlu olan güneş
Tasvirlerde tüylü bir yılan olarak ilahı.(Kinich Ahau: Maya güneş tanrısıdır.
gösterilmekle birlikte, eski metinlerde onun Kinich veya Küniş, Türkçe “Güneş”
aslında bir yılan olmadığı, beyaz insan kelimesi ile neredeyse birebir aynıdır. Eski

Eskiçağ Araştırmaları Dergisi 56

Türk inancında “Künhan” Güneş-Han adı (kara), ve güney (sarı). İki köpek dişi
kutsal güneşe verilen isimlerden biridir. belirgin olarak temsil edilir. Adının
Ahau ile Han sözlerinin yakınlığı ise dikkat hiyeroglifinde bir göz bulunur ki, bu, Tro-
çekicidir.) Cortesianus elyazmasında “T” şeklini alır.

Ixchel: Itzamna’nın zevcesidir. Ay’ın ve

dokumanın ilahesidir, sulara, su
baskınlarına hükmeder. Genellikle bir testi
suyu yere, yani yeryüzüne döker halde veya
dokuma yapar halde temsil edilir. Itzamná
ve Ixchel, Mayalar tarafından EES olarak
adlandırılırlardı.

Wakax Yol K'awil ya da Nal: Mısır bitkisi

ilahıdır. Bazen üç mısır başağıyla temsil
edilir.

Ah Puch, Kisin, Kimilo Hun Ahaw: Ölüm

ilahıdır.

Chac ya da Chaac (Çak okunur): Şimşek,

yıldırım ve yağmur ilahıdır.Dört yöne
bölünür; doğu (kırmızı), kuzey (ak), batı
Eskiçağ Araştırmaları Dergisi 57
Yum kaax: Mısır ve savaş ilahıdır.
Xaman Ek (okunuşuyla Şaman Ek):
Kuzeydeki bir yıldızın ilahıdır.
Ixtab: İntihar tanrısı, Kisin’in zevcesi ve
Chamer'in karısıdır. Bir tür psikopomptur
(ölülere eşlik ve rehberlik eden). Maya
geleneğinde, intihar, özellikle de kendini
asmak, onurlu bir ölüm olarak görülürdü;
özellikle de kurban ritlerinde kurban olanlar
ve katledilen savaşçılarla
karşılaştırıldığında. Ixtab, boynuna bir halat
bağlanmış (çoğunlukla asılmış) bir ceset
olarak resmedilirdi ve intihar etmiş
kimselere ebedi hayatta eşlik ederdi
(psikopomp).
Cabrakan : Maya mitolojisinde dağların ve
depremlerin tanrısıdır. Dev Vucud Caquix
ile Chimalmat'ın oğlu olan Cabrakan'ın
inanışa göre altı çocuğu olmuştur. Bu
çocuklardan bugüne isim olarak sadece
Chalybir ulaşmış, diğerlerinin isimleri
bilinmemektedir. Dev Zipacna Cabrakan'ın
erkek kardeşidir.
Gukumatz : Maya mitolojisinde bir gök
tanrısı. Ayrıca dünyayı yarattığına inanılan
yedi tanrıdan biridir. İnsanlığa tarımı ve
medeniyeti öğretmiştir.
Tzacol : Maya mitolojisindeki bir gök tanrı
ve yaratıcı tanrılardan biri.
Eskiçağ Araştırmaları Dergisi 58
 Kendisine genel olarak evlerde tapınıldığı için
onuruna yapılan binaların sayısı fazla değildir.
(Roma’daki Vesta Bakireleri’nin Tapınakları
hariç.) Toplumun koruyucusu olarak, halka açık
yapılardaki ocaklar onun kutsal merkeziydi.
Metropolis’i temsil ettiğinden, kolonilerde
kurulan şehirlere Metropolis’te yanan ateşten
götürülür, bu sayede Metropolis’in bir
parçasının bu yeni şehirde olması sağlanırdı.

Hestia, tanrılar ve insanlar arasında büyük bir

şeref payı elde etmiştir. Her tapınakta ve her
evde sunağı vardır. Ocakta yanan ateş, tanrıların
da insanların da konutlarında dinsel bir merkez
sayılırdı.

Hestia – Sonsuz Ateşin Ocak tanrıçası olan Hestia aynı zamanda tanrı
ve tanrıçaların evinin de koruyucusu olarak
Tanrıçası bilinir. Kendini evine adamış olan Hestia, diğer
tanrı ve tanrıçalar gibi dünya üzerinde
Kronos ve Rhea’nın altı çocuğundan biri olan
dolaşmayıp, tüm zamanını Olympos Dağı’nda
Hestia, kardeşler içerisinde en büyük olandır.
geçirmiştir. Hestia’nın diğerleri gibi kendine
Tanrısal varlıkların en kibarı olmasının yanı
has öykülerinin olmamasının sebebi, evinden
sıra, en cömert ve en erdemli tanrıça olarak da
ayrılmakta gösterdiği isteksizlikten
bilinmektedir. Kendisine ibadet eden insanlar
kaynaklanmaktadır.
onu fazilet timsali olarak görmüşlerdir. Hestia o
kadar erdemli ve saygındır ki, bu saygısını Mitlerde kendisinden nadiren bahsedilir. Bunun
sarsacak mite rastlanılmamıştır. bir diğer nedeni de onun son derece lekesiz bir
tanrıça olarak algılanması ve hakkında
Hestia, heykel ve resimlerdeki tasvirlerinde
dedikodu yapılmamasından kaynaklanır.
genellikle olgun bir kadın olarak tasvir edilir.
Hestia’nın bu kutsal konumu son derece
Ocak ateşi dışında, eşek ve domuz da sembolleri
önemlidir. Büyük bir erdem sahibi olan tanrıça
arasında yer alır.
diğerlerine kıyasla daha özel tutulur.
Ocak ateşinin ve aile kavramının tanrıçası olan
Hestia barıştan yana olan bir tanrıçaydı. Bu
Hestia, evlerin ve aile bireylerinin koruyucusu
sebeple, nedeni ya da sonucu ne olursa olsun
olarak evlerde olup bitenleri de yakından
herhangi bir çatışmadan kaçınırdı. Huzura olan
izlerdi. Ayrıca konukseverliğin ve ateşte pişen
büyük inancı sebebiyle de asla evlenip yuva
nimetlerin koruyucusu da sayılırdı.
kurmadı.
Hestia’nın önceliği evlerdi, ancak toplumu
Hestia evlenmek istemiyordu, ancak bu durum
korumakta onun görevleri arasında yer
taliplerinin olmasına engel değildi. Denizlerin
alıyordu. Bu sebeple evlerin yanı sıra kamu
Tanrısı Poseidon ve Işığın Tanrısı Apollon ona
yapıları, toplantı alanları ve topluma ait mülkler
aşık olmuştu. İki tanrı, Hestia’yı elde edebilmek
de egemenlik alanına girmekteydi. İnsanların
için ciddi bir rekabetin içine girdiler. Öyle ki,
toplantı noktalarının tanrıçası olarak da
aralarındaki bu rekabet neredeyse savaşa
bilinmektedir.
dönüşecekti. Hestia savaşa neden olmak

Eskiçağ Araştırmaları Dergisi 59

istemediğinden bu duruma bir son vermek adına tanınan bazı haklar onlar içinde geçerliydi.
kardeşi Zeus’tan müdahale etmesini istedi. Örneğin, mahkemelerdeki duruşmalara
katılabilir, sahip oldukları malları dilediklerine
Zeus, Hestia’nın bakire kalmasına izin verdi ve
bırakmak üzere vasiyet düzenleyebilirlerdi.
onu koruması altına aldı. Hestia’da sonsuza dek
Ayrıca yol hakkı, törenlerde veya eğlencelerde
bakire kalmak için yemin etti ve bu yemin
ise kendilerine ait bölüm edinme hakları
neticesinde hizmetinde olan rahibelerinde
bulunmaktaydı. Rahibeler, özel korumalara da
bakire olması gereği ortaya çıktı.
sahiplerdi.
Yunanlılara kıyasla Romalılar, Hestia yani
Her güzel şeyin birde kötü tarafı vardı. Vesta
Vesta için tapınak inşa etmişlerdir. Roma’da
Bakireleri birçok ayrıcalık elde ediyordu, ancak
bulunan bu tapınakta soylu ailelerin kızları
yaptıkları tek bir hatada ağır bedeller ödemek
arasından seçilmiş olan rahibeler
zorunda kalıyorlardı. Vesta Ateşi’nin yanmasını
bulunmaktaydı. Tapınakta bulunan altı rahibe
sürdürmek önemli bir görevdi. Romalılar, ateş
tamamen tanrıçaya adanmıştı.
söndüğü takdirde Roma’nın uğursuzluğa
uğrayacağını düşünüyorlardı. Ateşin sürekliliği
büyük önem taşıdığından bu kutsal görevi ihmal
Bu rahibelerin genel adı Vestal’di. Vestaller, eden bir rahibe en ağır şekilde cezalandırılırdı;
Roma’nın ileri gelen ailelerinin çocukları ateşin sönmesine yol açan rahibe sopalarla
arasından seçilmekteydi. Bu çocuklar arasından dövülürdü.
da en güzel ve en kusursuz olanı seçiliyordu.
Çocuklar seçildiklerinde, anne ve babalarının
hayatta olması gerekiyordu. Rahibelik eğitimi
altı ile on yaş arasında başlıyordu. Vesta
Rahibesi olmak Roma’da oldukça önemliydi.
Seçilen bu kızlar, hem kendileri hem de aileleri
için büyük bir onur kaynağıydı.

Seçilen kızlar bakirelik yemini ettikten sonra

otuz yıl boyunca tapınağa hizmet etmek içinde
söz veriyordu. Bu otuz yıl sırasıyla, öğrenci,
hizmetkar ve öğretmen olarak on yıllık üçer
bölüme ayrılıyordu. Seçilen kızlar, kabul
töreninde diğer Vesta Bakireleri tarafından
tapınağa getirilirlerdi. Beyaz giysiler giydirilir
ve saçları kesilirdi. On yıllık eğitim sürecinin
ardından hizmet görevleri başlardı. Bu
dönemdeki görevleri Vesta Ateşi’nin sürekli
yanmasını sağlamak ve her gün bu ateşe kutsal
su serpmekti. Ayrıca bir diğer görevleri de
kutsal eşyaları korumaktı. Bir Vesta Bakiresi için en büyük suç, bakirelik
yeminini bozmaktı. Bu durum Tanrıça’ya ve
Roma’ya hakaret demekti. Çünkü Romalılar
Ayrıcalıklar ve Cezalar kentin refahının Vesta Bakirelerinin sadakatine
bağlı olduğuna inanıyorlardı. Bakirelik
Rahibelere tanınmış pek çok ayrıcalık
yeminini bozduğu belirlenen rahibe diri diri
bulunmaktaydı. Bu kızlar herhangi bir erkeğin
gömülüyordu.
egemenliği altında olmadığı için erkeklere

Eskiçağ Araştırmaları Dergisi 60

 Sonuçta bir Vesta Bakiresi olarak yemin
etmişti, ancak yeminin çiğnemiş ve hamile
Bu gömülme görkemli bir törenle yapılırdı.
kalmıştı. Kurallar gereği Rhea’nın ve ikizlerinin
Onuru lekelenen bir rahibe kefene sarılırdı;
sonu ölümdü. Lakin bu emri alan hizmetkarlar,
kefen kalın kenevirden örülmüş ince bez
bebekleri öldürmeye kıyamadığından onları
şeritlerden oluşurdu. Bu kefen rahibeyi tümüyle
Tiber nehrinin akıntısına bırakırlar.
hareketsiz hale getirir, çığlıklarının ve
yakarışlarının duyulması engellenirdi. Sonra Romus ve Remulus adındaki bebekler nehir
ölüleri taşımakta kullanılan bir sedye üzerine tanrısı tarafından kurtarılır ve Lupa adındaki
yerleştirilen kadın tüm kentte dolaştırılırdı. dişi bir kurda verilir. Nehir Tanrısı olan
Mezarın başında bir rahip dualar okur ve ipler Tiberinus daha sonra Rhea Silvia ile evlenir.
çözülürdü. Romus ve Remulus ise büyüdükten sonra
Numitor’u ziyaret eder ve onunla birlikte
Rahibe daha önceden kazınmış olan mezara
hakları olan tahtı almanın planını yaparlar. İki
indirilirdi. Mezarda bir günlük su, yiyecek ve
kardeş, Amulius’u tahttan indirip öldürmeyi
ışık bulunurdu. Sonra mezarın üzeri toprakla
başarırlar.
örtülürdü. Törende bulunanlar mezarın yerinin
belli olmaması için toprağı itina ile
düzeltirlerdi. Suç işleyen rahibelerin gömülme
işi geleneksel törenle yapılmadığı için onuru
zedelenmiş olan Vestal’in asla Ölüler Diyarı’na
ulaşamayacağı düşünülürdü. Onun kurban
edilmesi tanrıları yatıştıracak ve Roma’nın
herhangi bir felakete uğramasını engelleyecekti.

Festivaller

1 Mart, Roma takviminin ilk günüdür. Bugün

özel günde Vesta için yakılan ateş tazelenirdi.

7-15 Haziran, Vestalia olarak adlandırılan bir

festival yapılırdı. Bu günler arasında Tanrıça
onurlandırıldı.

Rhea Silvia Efsanesi

Ilia adıyla da bilinir. Aeneas’ın soyundan gelen

Rhea, Alba Longa’nın hükümdarı Numitor’un
kızıydı. Numitor’un kardeşi Amulius tahtı ele
geçirdi ve ağabeyinin oğlunu öldürttü. Amulius
yeğeni Rhea’yı varis olmaması için Vesta
Bakiresi olmaya zorladı.

Rhea Silvia bekaret yemini etmiş olsa da

kendisini Mars’ın yaklaşımlarına karşı
koruyamadı ve ondan hamile kaldı. Bu durumu
egemenliğine bir tehdit olarak gören Amulius,
yeğeninin öldürülmesi gerektiğine karar verdi.

Eskiçağ Araştırmaları Dergisi 61


Zeus – Göklerin Efendisi ve
Hikayesi
Bugün konumuz yunan mitolojisinin en büyük
ve en güçlü ama bir o kadar tuhaf tanrısı Zeus.
Yunanlar binlerce yıl bu bencil, kibirli ve
çapkın tanrıya dualar etmişlerdir.
Onu biraz daha yakından tanıyabilmek için
doğuşuna ve bazı efsanelerine bakalım.
‘Tanrıların ve İnsanların Babası’ olarak bilinir.
Bu unvanın da hakkını verir bir yandan. Her ne
kadar ona az önce çapkın demiş olsam da pek
de öyle değildir.
İnsan veya tanrı fark etmeksizin her kadının
peşinde koşar. Şekiller değiştirir, zorla
yataklarına girer, kaba kuvvet uygular, tecavüz
bile eder.
Bu pek çapkınlık değil… Tanrısal özellikleri
sadece doğa üstü güçlere sahip olmasından
ibarettir. Onun dışında oldukça kötü bir
karaktere sahiptir. Bu yönleriyle fazla
insansıdır.
Romalılar ona Jüpiter demektedir. Karısı baş
tanrıça Hera’dır. İkisinin karakterini biraz
detaylı incelediğinizde tanrısal özelliklerinden
çok insani özellikleri ön plana çıkar.
Şimşeklerin ve gök gürültüsünün tanrısıdır. Her
tanrı gibi caydırıcı ve hükmedici bir gücü
vardır.
Ondan korkmak için sadece kafanızı kaldırıp
gökyüzüne bakmanız, gördüğünüz şeyin kudreti
ve bilinmezliği karşısında ezilmeniz
gerekir. Dünyaya dair çok az şey bilen
insanoğlu denizlerden, gökyüzünden ve
doğal afetlerden fazlasıyla etkilenerek bu
tanrıları yaratmışlardır.
Şimdi doğumundan başlayarak binlerce
yıl çok büyük topraklarda inancının
hükmünü süren bu tanrıyı daha yakından
tanıyacağız.
Zeus’un Doğumu
Annesi Tanrıça Rhea, Zeus’u doğurduğunda
onu hemen Girit’e kaçırmış ve bir mağaraya
kapatmıştı. Orada bebek Zeus’a bakan bir de
peri vardı. Perinin adı ise Amaltheia’ydı ve bu
orman perisi bebeği keçi sütü ile besliyordu.
Ancak bu öyle normal bir keçi değil, korkunç
bir yaratığa benziyormuş ve çok büyükmüş.
Zaten daha da ilginci Güneş Tanrısı Helios’dan
doğma bir keçiymiş ve görüntüsüyle Titanları
bile korkuturmuş. Zeus büyüyüp de kendi
egemenliğini kurmak için savaşa girdiğinde bu
keçinin derisinden bir kalkan yapmış kendine.
Titanlara karşı da kendini bu kalkan ile
savunmuş. Bu kalkanı daha sonra Athena’da
kullanmıştır hatta Gorgo adında bir canavarı
öldürmüş ve onun yılanlarla örülü kafasını bu
kalkana takmıştır.
Zeus, Rhea’nın altıncı çocuğudur. Babası
Kronos ikinci nesil tanrılardandır. Kronos’da
babası Uranos’u yenerek egemenliğini
kurmuştur. Zeus’da bir gün tıpkı babasının
yaptığını yaparak ayaklanacak ve egemenliği
eline geçirerek üçüncü nesil yani Olympos
Tanrılarının egemenliğini ilan edecektir.
Kronos babasına karşı gelmiş ve yerine
geçmişti. Kendi sonunun da aynı şekilde
geleceğini ön gören Kronos beş çocuğunu bu
yüzden yuttu…
Eskiçağ Araştırmaları Dergisi 62
Annesi altıncı ve son çocuğu olan Zeus’un da
kardeşleriyle aynı kaderi paylaşmaması için
Toprak Ana Gaia ve Yıldızlı Gök Uranus’a dua
etti. Onlar da Rhea’yı Girit Adasındaki
Lyktos’a gönderdiler.

Doğum burada gerçekleşti ve Zeus’un

doğumunu mutluluk ile karşılayan çoğu savaşçı
kalkanlarına vurarak gürültü yaptı ve bebek
tanrının ağlamalarının duyulmamasını
sağladılar. Az önce bahsettiğim keçi de işte
burada emzirdi Zeus’u.

Tabi bu sırada yeni doğan çocuğunu iştah ile

yutmayı bekleyen sorunlu bir baba var. O da
halledilmesi gereken büyük bir sorun. Ama
Rhea’nın bir fikri var.
Doğumdan sonra bir taşı sanki bebekmiş gibi
bir beze sarıp Kronos’a yutturmayı başarmıştır.
Ardından büyüyen Zeus kendisinden beklendiği
gibi babasına karşı harekete geçti. Amacı
babasının yuttuğu bütün kardeşlerini geri
kusturmaktı ve bunu başardı.
Zeus’un Kronos ile Savaşı
Babasına karşı saldırdığı anda Titanlar ikiye
bölündüler. Bir kısmı Zeus’un tarafına geçti ve
onun yanında savaştılar. Ancak bazı titanların
onun yanına geçmesi babasına karşı savaşında
istediği gücü elde ettiği anlamına gelmiyordu.
Daha da güçlenmek için çeşitli yollara
başvurdu. Bunlardan en önemlisi ölüler
ülkesinin derinliklerine inmesiydi. Ölüler
ülkesinin en derin yeri olan Tartaros geldi ve
burada Kronos tarafından esir tutulan Kykloplar
ile Hekatonkheirleri serbest bıraktı.
Bunun karşılığında Kykloplar Zeus’a
yıldırımları ve şimşekleri verdiler. Bu güç
zaman içerisinde onunla bağdaşıp sembolü
haline gelecektir. Onlardan aldığı destek ile
Titanları yenmeyi başarmıştı. Hepsi toprağın
altına götürülüp zincire vuruldular. Başlarına
ise üç tane Hekatonkheir konuldu. Bunlar yüz
kollu güçlü yaratıklardı.
Evrenin Hakimi Zeus
Sonunda babasını yenmiş ve kardeşlerini de
özgür bırakmıştı. Artık evrenin tek egemeni
olmuştu. Karşısında durabilecek hiçbir güç
yoktu. Hemen kardeşlerini topladı ve aralarında
br görev dağılımı yaptı.
Onlar artık Olympos Tanrılarıydı. Gökleri
kendisine aldı, denizleri kardeşi Poseidon’a
verdi, yer altını Hades’e verdi. Bütün yeryüzü
ve Olympos tanrıların ortak malı sayılacaktı
artık.
Daha sonra bir de karısı oldu Zeus’un. Meşhur
baş tanrıça Hera… Homeros’a göre bir tek
onunla evli kaldı. Heseidos ise Zeus’un bir çok
evliliği olduğunu söyler. İlk olarak Metis ile
evlenmiştir. Metis bilgeliği simgelemektedir.
Eskiçağ Araştırmaları Dergisi 63

Metis’den doğacak bir erkek çocuğun, kendisini
yenip tahtını ele geçireceği kehanetini
duyduktan sonra evliliği pek de iyi
sonuçlanmaz. Metis doğum yaptığı sırada Zeus
gelir ve onu yutar…
Üreyici ve Yaratıcı Zeus
Ardından ikinci evliliğine başlar Zeus. Onun adı
ise Themis’dir ve adaleti simgeler. Ardından bir
evlilik daha yapar. Bu sefer de Eurynome ile
evlenir. Dördüncü karısı ise Mnemosyne’dir ve
onunla evliliğinden dokuz esin perisi olan
Musalar doğar.
Ardından kardeşi Demeter ile birlikte olur. Bu
evliliğinden Persephone doğar. Evet hani şu
daha sonra Hades’in kaçırıp karısı yaptığı
Persephone…
Son karısı Hera’dan ise ateş tanrısı
Hephaistos, savaş tanrısı Ares, gençlik
tanrıçası Hebe ve ebe tanrıça Eileithyia doğar.
Ardından gidip Atlas’ın kızı Maia ile birlikte
olur ve bu ilişkiden Hermes doğar. Kendi
alnından Athena çıkar.
Ardından Semele ile birlikte olur ve bu
ilişkisinden de Dionysos doğar. Keçi sütü
etkisi mi bilinmez ama Zeus birçok tanrının,
ölümlünün ve yarı tanrının doğmasına sebep
olmuştur. Bu konuya daha sonra döneceğim.
Şimdi şimşeklerin hakiminin ilişkilerine
girmişken biraz daha devam edelim.
Antiope ile de birlikte olmuştur. Ancak evlilik
ya da aşk söz konusu değildir. Gece olunca
Antiope uyuduğu sırada Satyr biçimine
girerek yatağına girer. Bu arada Satyr yarı
keçi yarı insan ürpertici bir mitolojik
yaratık…
Kafasına taktığı bir başka kadın ise İo’dur. İo
Agros Kralı İnakhos’un kızı ve Hera tapınağı
rahibesidir. Yani artık bu kadarına da pes…
Karısına tapan bir rahibeye karşı bile gözü
dönebilen korkunç bir tanrı.
Bulut şekline girip İo ile birlikte olur.
Kıskançlığı ve kini korkunç olan Hera durumu
fark edip kızı sorduğunda, İo’yu tanımadığını
ve hiç görmediğini söyler. (Hangi don ya ?)
Çoktan İo’yu Hera’dan saklamak için zavallı
kızı beyaz bir ineğe çevirmiştir bile.
Hera bu saçma yalana inanmış gibi yapar ve
ineği kendisine hediye etmesini söyler. Zeus
hemen kabul eder ve ona verir ineği. Hera ise
bir yüzgözlü nöbetçi Agros’u diker ineğin yani
İo’nun başına. Gerçi sonra Zeus kızı Hermes
yardımıyla kurtarır.
Eskiçağ Araştırmaları Dergisi 64
Bir de Kallisto var. Arcadia Kralı Lykaon’un
kızı. Avcı tanrıça Artemis’in izinden giden bir
avcı kadın. Zeus yine şekil değiştirme
numarasını kullanarak Artemis kılığına girer ve
gidip Kallisto ile beraber olur…

Zeus ve Hera

Daha çok var böyle… Saymakla bitmez. Ayrı

bir yazının konusu bile olabilir bunlar.
Hepsinden anlamamız gereken nedir? Bunu
düşünmeyi daha çok seviyorum.

Zeus ve Hera’yı okuyup araştırdığınızda

ikisinin de ciddi derecede kişiliklerinin bozuk
olduğunu görürsünüz. Hera kadınların bütün
kötü özelliklerini barındırırken, Zeus erkeklerin
bütün kötü özelliklerini barındırır. Sevimsiz ve
gürültücü ebeveynlere benzerler. Cinsellik
şüphesiz o dönem için bir yaratma unsurudur.

Tanrılar da üreyerek insanları ve başka tanrıları

meydana getiriyorlardı. Bu kadar çok çocuğu
olan bir adam belki de onlar gözünde tek eşliliğe
çok uygun bir adam olamazdı.

Karısı Hera’yı her fırsatta aldatan, ama

karısından da bir o kadar korkan, cinsel arzuları
ve kendi çıkarları doğrultusunda, elde etmek
istediklerini her türlü yola başvurarak elde eden
bencil, kibirli, sevimsiz bir tanrıdır.

Hades bile birçok yönüyle neredeyse ondan

iyidir. Kız kardeşi Hera ile tuhaf bir evlilikleri
vardır. Bunu Hera ile ilgili yazdığım yazıdan da
okuyabilirsiniz. Zeus’un çok kahramanca
tavırlar sergilediği, çok asil ve onurlu
davrandığı görülmez. Görülse bile bir Tanrıya
yakışacak seviyede değildir.

Eskiçağ Araştırmaları Dergisi 65

Eski insanların onlar için söyledikleri ve
tanrılara yaklaşımları oldukça ilginçtir.
Bunlar meşe ağacı, boğa ve kartaldır.
Özellikle Hera ile birlikte sevgiden değil de
Kadınların peşinde koşarken girdiği şekillerle
korkudan beslenirler sanki. Zeus’un karakteri
de zaman zaman sembolize edilir. Adamın
tahta oturmadan önce ve tahta oturduktan sonra
kadınlar için girmediği şekil kalmamıştır.
bir takım değişiklikler gösterir. Acımasız,
Bunlar; Kuğu, Satir, Altın yağmuru, ateş, guguk
çıkarcı, entrikacı ve bencil tanrılardır.
kuşu, yakışıklı çoban, bulut, geyik ve boğadır.

Ancak yine üzerinde durulması gereken asıl

Başka aklıma gelmiyor şuan. Varsa yazarsanız
konu eski insanların cinsellik, doğurganlık ve
sevinirim. Ayrıca sadece hayvan ve tuhaf
yaratıcılık ile kuvvetli bağlar kurmasıdır. Erkek
şekillere girmekle de kalmıyor. Az önce
bir tanrının olabildiğince dişi ile birlikte olup
örneğini verdiğim gibi, başka tanrılar ve
yeni şeyler yaratması onlar için normal bir
tanrıçaların da kılığına giriyor hatta beğendiği
düşüncedir. Sanki Hera’nın kıskançlığını
kadınların kocaları kılığına bile girmekten
eğlenceli hikayeler kurmak için üretmişlerdir.
çekinmiyor…

Zeus ölümlü ya da Tanrı fark etmez hangi

Karısı Hera’da kocasının çapkınlıklarına engel
kadınla birlikte olursa olsun, bir yaratıcı olduğu
olmaya çalışarak geçirir zamanını. Engel
için bu ilişkilerin ardından yeni ve önemli şeyler
olamadığı zamanlarda ise Zeus’un başka
yaratmıştır. Mesela buna bir örnek verelim.
ilişkilerinden olma çocuklarına hayatı zindan
etmeyle uğraşır.

Zeus’un ikinci eşi adaleti simgeleyen

Themis’tir demiştik. Bu birliktelikten Hora ve
Zeus Tasviri
Moiralar meydana gelmiştir. Yani ”Disiplin,
Adalet ve Barış” Yani Zeus aynı zamanda yeni Kendi tasvirlerinde çok güçlü bir görüntüye
kavramlar da üretiyordu. sahiptir. Genellikle olgun ve bilge bir görünüşe
sahiptir. Ciddi ve düşünceli bakışlara sahiptir ve
O dönemde yaşayan insanlar dünyanın acımasız
alnı geniştir. Saçları oldukça gür ve dalgalıdır.
koşullarının ancak bu kişilikte, dengesiz tanrılar
Sakalları ise kıvırcıktır.
tarafından oluşabileceğini düşünmüş olmalılar.

Zeus’un Unvan ve Sıfatları

En eski tarihli tasvirlerinde pek çıplak olarak
Zeus halk arasında da pek çok unvan ve sıfat ile
göremeyiz Zeus’u. Çıplak tasvirleri artmaya
anılmıştır. Mesela ‘Göklerde gürüldeyen’,
başladığında sembolik duruşu da şekillenmeye
‘Şimşek Savuran’, ‘Bulutları Devşiren’, ‘Keçi
başlamıştır. Genellikle sağ göğsünü ve kolunu
derisinden kalkan taşıyan’, ‘Yağmur yağdıran’,
açık bırakan bir pelerini vardır.
‘Uzaktan duyulan gök gürültüsü’, ‘Rüzgar
estiren’ ya da ‘Gök Kuşağı Astıran’ bunlardan Sanat Tarihi açısından çok önemli bir figürdür.
bazılarıdır. Uzun yıllar boyunca baş tanrı olarak tapılan bir
tanrının figürü elbette her yere yayılmış ve
Zeus’un Olympos’da bir tahtı bulunmaktadır ve
Sanatçılar tanrılarını onurlandırmak
Hephaistos’un yaptığı bir krallık asasına
istemişlerdir.
sahiptir. Roma’da Jüpiter olarak bilinir. Onu
Sanat Tarihinde pek çok sembol ile
görebilirsiniz.

Eskiçağ Araştırmaları Dergisi 66

Olympia Zeus tapınağında bulunan Zeus
heykeli Dünyanın 7 harikasından biri olarak
seçilmiştir. Olympia o dönemlerde o kadar
önemli bir merkezdir ki ilk olimpiyatlar da bu
şehirde başlamıştır, hem de Zeus onuruna…

Anadolu’da Zeus

Anadolu’da ise özellikle Ege’de iki önemli

Tanrı vardır. Sıcak havalar nedeniyle gök
gürültüsü ve yağmur yağdıran tanrı Zeus ve
Denizlerin ve deniz canlılarının hakimi
Poseidon. Bu iki tanrı Ege’de yaşayan Anadolu
insanı için şüphesiz çok önemli bir yer taşır.

Adatepe Zeus Sunağı ise yine bu anlamda

önemli bir yerdir. Zeus’un Truva Savaşını
buradan izlediği söylenir. Ege’nin pek çok
yerinde Zeus’un etkisinin izlerine rastlamak
mümkündür.

Eskiçağ Araştırmaları Dergisi 67

ÖNERİYORUZ…
Ünlü Sümerolog’umuz Muazzez
İlmeyi Çığ, şimdi de Orta Asya
kökenli Tufan efsanesinin izini
sürüyor. Tufan konusu, şimdiye
kadar birçok kez ve birkaç açıdan
işlenmiş olmasına rağmen, Çığ
konuya, bugüne kadar hiç işlenmemiş
bir açıdan yaklaşıyor.
Türklerin Anadolu'ya binlerce yıl
önce geldiği tezinden hareket eden
yazar, Türklerin Tufan efsanesiyle,
Sümerlilerin Tufan destanı arasındaki
bağlantıları araştırıyor. Bunun için
Çığ, Asya ve Orta Asya tarihinin
derinliklerine dalıyor ve
Türkmenlerin, Altay Türklerinin,
Kazakların, Azerilerin, Farslıların ve
Hintlilerin Tufan efsanelerini
Sümer'deki efsaneyle karşılaştırarak
inceliyor. Ayrıca yazar, hem
Mezopotamya kaynaklı olan hem de
Tevrat ve Kur'an'daki Tufan
efsanelerini Sümerlilerinkiyle
karşılaştırıyor. Yazar kitabında Tufan
felaketinin hangi coğrafyada olduğu
sorununu da tartışıyor ve kendi
tezlerini açıklıyor.

Eskiçağ Araştırmaları Dergisi 68

Eskiçağ Araştırmaları Dergisi 69