Hóa Học Hữu Cơ

TS Phan Thanh Sơn Nam

Bộ môn Kỹ Thuật Hữu Cơ
Khoa Kỹ Thuật Hóa Học
Trường Đại Học Bách Khoa TP. HCM
Điện thoại: 8647256 ext. 5681
Email: ptsnam@hcmut.edu.vn

http://hhud.tvu.edu.vn 1
 Tài liệu tham khảo
[1] Paula Y. Bruice, ‘Organic chemistry’, fifth edition, Pearson
Prentice Hall, 2007
[2] Graham T.W. Solomons, Craig B. Fryhle, ‘Organic chemistry’,
eighth edition, John Wiley & Sons, 2004
[3] Francis A. Carey, ‘Organic chemistry’, fifth edition, McGraw-
Hill, 2003
[4] Robert T. Morrison, Robert N. Boyd, ‘Oragnic chemistry’, sixth
edition, Prentice Hall, 1992
[5] Trần Thị Việt Hoa, Phan Thanh Sơn Nam, ‘Hóa hữu cơ’, NXB
Đại Học Quốc Gia – HCM, 2007
[6] Trần Thị Việt Hoa, Trần Văn Thạnh, ‘Bài tập hoá hữu cơ’, NXB
Đại Học Quốc Gia – HCM, 2004
[8] Thái Doãn Tĩnh, ‘Cơ sở lý thuyết hoá hữu cơ’, NXB Khoa Học
Kỹ Thuật, 2000
[9] Trần Quốc Sơn, ‘Cơ sở lý thuyết hóa hữu cơ’, NXB Giáo Dục,
1979

http://hhud.tvu.edu.vn 2
 NỘI DUNG CHÍNH
• Đồng phân của hợp chất hữu cơ
• Hiệu ứng trong hợp chất hữu cơ
• Cơ chế các phản ứng của hợp chất hữu cơ
• Alkane
• Alkene
• Alkyne
• Alkadiene
• Hợp chất hydrocarbon thơm
• Dẫn xuất halogen
• Alcohol – Phenol
• Aldehyde – Ketone
• Carboxylic acid
• Amine – Hợp chất diazonium http://hhud.tvu.edu.vn 3
 Chương 1: ĐỒNG PHÂN

• Đồng phân: những hợp chất hữu cơ có

công thức phân tử giống nhau, công thức
cấu tạo khác nhau Æ tính chất hóa học, vật
lý, sinh học khác nhau

• Phân loại:

+ Đồng phân cấu tạo (phẳng)

+ Đồng phân lập thể: đồng phân hình học
(cis, trans), đồng phân quay (cấu dạng),
4
đồng phân quang học
http://hhud.tvu.edu.vn
 I. Đồng phân cấu tạo

Do có sự sắp xếp khác nhau của các nguyên tử

trong mạch C

I.1. Đồng phân mạch C

n-butane

iso-butane

C6H12 methyl cyclopentane

cyclohexane
http://hhud.tvu.edu.vn 5
I.2. Đồng phân do vị trí các liên kết bội, nhóm chức

butene-1 butene-2
C4H8

OH OH OH
OH

OH
OH
1,2- 1,3- 1,4-

dihydroxy benzene

http://hhud.tvu.edu.vn 6
I.3. Đồng phân có nhóm định chức khác nhau

dimethyl ketone
C3H6O propan-2-one
O acetone

propionaldehyde
CHO propanal
propionic aldehyde

C3H6O2 COOH Propionic acid

O
methyl acetate
O 7
http://hhud.tvu.edu.vn
I.4. Đồng phân có nhóm thế khác nhau liên kết với
nhóm định chức

C4H10O diethyl ether

O

O
methyl propyl ether

http://hhud.tvu.edu.vn 8
 II. Đồng phân lập thể

II.1. Đồng phân hình học

II.1.1. Điều kiện xuất hiện đồng phân hình học

• Xuất hiện khi phân tử có 1 bộ phận cứng nhắc

Æ cản trở sự quay tự do của các nguyên tử ở
đó

• 2 nguyên tử liên kết với cùng 1 nguyên tử của

bộ phận cứng nhắc phải khác nhau

http://hhud.tvu.edu.vn 9
• Thường xuất hiện ở các hợp chất có chứa:
C=C, C=N, N=N, hệ liên hợp, vòng phẳng 3
hay 4 cạnh

abC=Ccd: a ≠ b, c ≠ d

Cl Cl

H H

http://hhud.tvu.edu.vn 10
II.1.2. Danh pháp của đồng phân hình học

a. Hệ cis-trans: abC=Cab

• Nhóm thế tương đương nằm cùng phía

mặt phẳng liên kết π Æ cis

• Khác phía Æ trans

H3C CH3 H3C H

H H H CH3

cis-butene-2 http://hhud.tvu.edu.vn
trans-butene-2 11
 b. Hệ Z-E: abC=Ccd a>b c>d

Quy tắc Kahn-Ingold-Prelog: dựa theo thứ

tự ưu tiên trong bảng HTTH của nhóm thế

a, c cùng phía so với mặt phẳng nối đôi: Z

(zusammen)

a, c khác phía so với mặt phẳng nối đôi: E

(entgegen)

http://hhud.tvu.edu.vn 12
 35 17
Br Cl
(E)-1-Bromo-2-chloro-2-fluoro-1-iodoethene
I F
53 9

Br F
(Z)-1-Bromo-2-chloro-2-fluoro-1-iodoethene
I Cl

•Lưu ý: Khi dùng Z-E, chú ý Z, E không

phải luôn trùng với cis, trans

Cl Cl Cl Cl

F H H Br
Z-, cis- E-, cis-

http://hhud.tvu.edu.vn 13
II.1.3. Đồng phân hình học của abC=Nd và
aN=Nb
a. abC=Nd

• Trước đây, dùng hệ syn-, anti-, nhưng

không chính xác nên hiện nay dùng hệ Z-E

• a>b: a, d khác phía so với mặt phẳng nối

đôi Æ E, cùng phía Æ Z

• Đối với aldoxime

H3C OH H3C
C N C N
H H OH

anti-acetaldoxime syn-acetaldoxime
(Z)-acetaldoxime http://hhud.tvu.edu.vn (E)-acetaldoxime 14
• Đối với ketoxime: Cùng 1 chất, có thể gọi là
syn- hay anti- !!!
H3C H3C

OH
C N C N
OH

anti-phenyl-p-tolylketoxime syn-phenyl-p-tolylketoxime
syn-p-tolyl-phenylketoxime anti-p-tolyl-phenylketoxime

Æ hệ syn-anti không chính xác Æ

chuyển sang hệ Z-E
http://hhud.tvu.edu.vn 15
 b. aN=Nb

C6H5
N N N N
C6H5 C6H5 C6H5

anti-azobenzene syn-azobenzene

http://hhud.tvu.edu.vn 16
II.1.4. Đồng phân hình học của hợp chất chứa C=C
liên hợp
CH
6 5 H
a(HC=CH)nb
H
trans,trans-1,4-diphenyl-1,3-butadiene
H
H C6H5

H H
C6H5
cis,cis-1,4-diphenyl-1,3-butadiene
C6H5
H H

H C6H5
C6H5
cis,trans-1,4-diphenyl-1,3-butadiene
H
H H

* Số đp hình học của hệ liên hợp C=C

N = 2n-1 + 2p-1
n: số nối đôi liên hợp
p = n/2 nếu n chẵn
http://hhud.tvu.edu.vn 17
p = (n + 1)/2 nếu n lẻ
 II.1.5. Đồng phân hình học của vòng no 3, 4
cạnh

• Được bố trí trên 1 mặt phẳng Æ các nhóm thế

không thể quay tự do Æ xuất hiện đồng phân
hình học

* Các nhóm thế tương đương cùng phía mặt phẳng

Æ cis, khác phía Æ trans

HOOC COOH HOOC H

H H H COOH

cis-cyclopropane-1,2-dicarboxylic acid trans-cyclopropane-1,2-dicarboxylic acid

http://hhud.tvu.edu.vn 18
II.1.6. Cách xác định và so sánh các đồng phân
hình học

a. xác định khoảng cách giữa các nhóm thế

Khoảng cách giữa 2 nhóm thế tương đương

trong đồng phân cis < trans

H H H Cl

Cl Cl Cl H
4.7 Å
3.7 Å

http://hhud.tvu.edu.vn 19
 b. Moment lưỡng cực
• 2 nhóm thế giống nhau aHC=CHa

H H H Cl

Cl Cl Cl H

μcis (1.89D) > μtrans (0D)

• 2 nhóm thế khác nhau aHC=CHb (a ≠ b)

•2 nhóm thế cùng hút hay cùng đẩy điện tử:

μcis > μtrans
•2 nhóm thế có tính chất điện tử ngược nhau:
μcis < μtrans
http://hhud.tvu.edu.vn 20
 c. Nhiệt độ nóng chảy

• Đồng phân trans-: đối xứng Æ mạng lưới

tinh thể chặt chẽ Æ tonc cis < tonc trans

• Lưu ý: mối liên hệ giữa to sôi và đồng

phân hình học không chặt chẽ
Ví dụ:

CHCl=CHCl tosôi của cis-: 60.3 oC, tosôi

của trans-: 48.4 oC

CH3CH=CHCl tosôi của cis-: 32.8 oC, tosôi

của trans-: 37.4 oC
http://hhud.tvu.edu.vn 21
 II.2. Đồng phân cấu dạng (đồng phân quay)

• Là những cấu trúc không gian sinh ra do 1 nhóm

thế quay xung quanh trục C-C (không làm đứt C-C)
so với 1 nhóm nguyên tử khác

• Thường cần năng lượng 3-4 Kcal/mol

• Chỉ tồn tại những cấu dạng tương đối bền

• Không thể tách thành những đồng phân riêng rẽ!!!

• Đồng phân cấu dạng là các dạng khác nhau trong

không gian của cùng 1 cấu hình!!!
http://hhud.tvu.edu.vn 22
 II.2.1. Cách biểu diễn
a. Công thức phối cảnh (không gian 3 chiều)

a a
b b
a c c c a
b b b
c a c

che khuất xen kẽ

• Liên kết C-C: đường chéo trái qua phải, xa

dần người quan sát

http://hhud.tvu.edu.vn 23
 b. Công thức Newman

• Quan sát dọc theo C-C Æ 2 nguyên tử C ở

dạng che khuất, biểu diễn bằng vòng tròn
Æ chiếu các nhóm thế lên mặt phẳng vuông
góc với C-C

aa a
b c

c b c b
c b a

che khuất xen kẽ

http://hhud.tvu.edu.vn 24
II.2.2. Cấu dạng của các hợp chất mạch hở
a. Ethane

• Quay 1 nhóm CH3 & cố định nhóm còn lại Æ

2 đồng phân cấu dạng tới hạn

• Che khuất: khoảng cách giữa các H gần

nhau Æ năng lượng cao nhất Æ kém bền
nhất

http://hhud.tvu.edu.vn 25
•Xen kẻ: khoảng cách giữa các H xa nhau Æ năng
lượng thấp nhất Æ bền nhất

http://hhud.tvu.edu.vn 26
 b. n-Butane
• Quay các nhóm thế quanh trục C2-C3 Æ 2 dạng
có năng lượng cao: che khuất toàn phần & che 1
phần

CH3 CH3
CH3 H

H H H H
H H H CH3

• 2 dạng có năng lượng thấp: anti (đối) & syn (lệch)

CH3 CH3
H H H CH3
H H H H
27
CH3 http://hhud.tvu.edu.vnH
http://hhud.tvu.edu.vn 28
 II.2.3. Cấu dạng của hợp chất vòng no

•Vòng no 3,4 cạnh không có đồng phân cấu dạng

• Sức căng bayer: do sự khác biệt của góc liên kết

so với góc hóa trị bình thường (109o28’)

α = ½ (109o28’ – góc liên kết của vòng)

http://hhud.tvu.edu.vn 29
 a. Cyclohexane
• Các C không cùng nằm trong 1 mặt phẳng để
bảo đảm góc liên kêt ~ 109o28’
• Các nhóm thế có thể quay quanh C-C Æ đồng
phân cấu dạng
• Có 2 dạng đặc trưng: ghế (bền) & thuyền
* Ghế:

• Xem như 1 tổ hợp của 6 hệ thống n-butane

• Tất cả 6 hệ thống đều ở dạng xen kẻ (syn ở butane)
5 6 1 3
4 3 2.49 Å 4 2
2
2.5 Å http://hhud.tvu.edu.vn 6 30
 1.84Å
* Thuyền:
4 1 4 1
5 2.49Å
6
5 3
3 2

2.27Å

• 4 hệ thống ở dạng xen kẽ: C1-C2, C3-C4, C4-

C5, C6-C1
• 2 hệ thống ở dạng che khuất hoàn toàn: C2-
C3, C5-C6
• Khoảng cách H ở C1 & C4 rất nhỏ Æ lực đẩy
Æ kém bền hơn dạng ghế

*** Ngoài dạng ghế & thuyền, cyclohexane còn có dạng

xoắn, dạng nửa ghế kém bền (tự đọc)
http://hhud.tvu.edu.vn 31
http://hhud.tvu.edu.vn 32
 b.Sự bố trí các liên kết C-H

• 6 C phân bố trên 2 mặt phẳng song song (1-3-5

& 2-4-6), cách nhau 0.5Å

• Liên kết C-H gồm 2 nhóm: liên kết trục a (axial)

& liên kết biên e (equatorial)

a
ea 109o28'
a
e
e e
e
a
ae a
http://hhud.tvu.edu.vn 33
 • Cân bằng (không thể tách):
a

CH3

CH3

• Dẫn xuất 1 lần thế: e-methyl cyclohexane bền hơn

a-methyl cyclohexane
• Khi có 2 nhóm thế khác nhau: nhóm lớn ở vị trí 34e
http://hhud.tvu.edu.vn
 II.3. Đồng phân quang học

II.3.1. Ánh sáng phân cực

• Ánh sáng tự nhiên: sóng điện từ, dao động mọi

hướng vuông góc với phương truyền

• Ánh sáng phân cực: chỉ dao động trong 1 mặt

phẳng nhất định Æ mặt phẳng phân cực

•ASTN qua lăng kính Nicol sẽ trở thành ASPC

http://hhud.tvu.edu.vn 35
 II.3.2. chất hoạt động quang học

• ASPC đi qua 1 số hợp chất hữu cơ làm mặt phẳng

phân cực quay 1 góc Æ chất hoạt động quang học
36
• Góc quay được xác định bằng phân cực kế
http://hhud.tvu.edu.vn
 Độ quay cực riêng:

[α]t0λ = α/(l.d)
α: góc quay cực quan sát được (độ)

l (dm): bề dày dung dịch chất quang học

d (g/ml): nồng độ dung dịch chất quang học

to: nhiệt độ đo

λ: bước sóng ánh sáng

http://hhud.tvu.edu.vn 37
 II.3.3. Điều kiện xuất hiện đồng phân quang học

•Vật & ảnh trong gương không chồng khít Æ có 2

đồng phân không chồng khít nhưng đối xứng nhau

•2 đồng phân này quay mặt phẳng phân cực những

góc như nhau nhưng ngược chiều Æ 1 đôi đối
quang
•Đồng phân quang học thường xuất hiện khi có C
bất đối xứng (C*)

* C bất đối xứng:

Cabcd a ≠ b ≠ c ≠ d Æ không có tính đối xứng
trong không gian 38
http://hhud.tvu.edu.vn
•Ví dụ phân tử lactic acid Æ 2 đồng phân quang học

COOH COOH

H C* C* H
OH HO
CH3 CH3
(+) (-)

http://hhud.tvu.edu.vn 39
http://hhud.tvu.edu.vn 40
• Các nhóm thế khác nhau về đồng phân cấu tạo
Æ đồng phân quang học

H
n-C3H7 C* COOH

iso-C3H7

• Các nhóm thế khác về đồng vị

Æ đồng phân quang học

CH3
D C* H
C6H5
http://hhud.tvu.edu.vn 41
 Đồng phân quang học không chứa C*

• Phân tử bố trí chặt chẽ trong không gian, có cấu

tạo bất đối xứng trên toàn phân tử

• Đồng phân allene C10H7 C10H7

C C C
C6H5 C6H5

HOOC COOH

• Đồng phân cản quay

http://hhud.tvu.edu.vn 42
Cl Cl
II.3.4. Công thức biểu diễn đồng phân quang học

a. Công thức tứ diện (3 chiều)

COOH

CH3
H OH

Æ không thuận lợi cho phân tử phức tạp

http://hhud.tvu.edu.vn 43
b. Công thức chiếu Fisher (2 chiều)

• Chiếu công thức tứ diện lên mặt phẳng

• Cạnh nằm ngang gần người quan sát, nằm dọc
xa người quan sát
COOH

H OH
CH3
• Có thể có nhiều công thức Fisher khác nhau

c. Công thức phối cảnh & Newman

http://hhud.tvu.edu.vn 44
 II.3.5. Danh pháp và cách xác định cấu
hình của đồng phân quang học

• Cấu hình: sự phân bố trong không gian của

các nhóm thế xung quanh C* (khái niệm mô tả
đồng phân quang học)

• Cấu dạng: các dạng khác nhau trong không

gian của cùng 1 cấu hình!!!

http://hhud.tvu.edu.vn 45
 a. Hệ danh pháp D-L: cấu hình tương đối
•Phải so sánh với 1 chất chuẩn
CHO CHO
H OH HO H
CH2OH CH2OH
D-glyceraldehyde L-glyceraldehyde

•Quy ước: các đồng phân chứa dị tố (O, N, S…) liên kết
trực tiếp với C*, nằm bên phải của công thức Fisher Æ D,
bên trái Æ L
•Ví dụ lactic acid có 2 đồng phân khi so với glyceraldehyde

COOH COOH

H OH HO H
CH3 CH3
D-lactic acid L-lactic acid 46
http://hhud.tvu.edu.vn

•Rất khó xác định khi phân tử có nhiều C*!

 b. Hệ danh pháp R-S:

• Cấu hình tuyệt đối:

Là cấu hình thực sự, nói lên sự phân bố các
nhóm thế trong không gian xung quanh C*

Dùng quy tắc Kahn-Ingold-Prelog xác định độ

lớn của nhóm thế: dựa theo thứ tự ưu tiên
trong bảng HTTH

http://hhud.tvu.edu.vn 47
 H O
C
H C* O H
H C O H
H

•Vòng 1: C1 Æ 6, C3 Æ 6, O Æ8, H Æ 1
•Vòng 2 (khi vòng 1 không xác định được thứ tự):
O-C-O > -C-O
•Æ -OH > -CHO > -CH2OH > H
•Lưu ý:
A C
C A C A C A C
C A HC CH
A C C
A C C

Æ -C≡CH > -C(CH3)3

48
-CH=CH2http://hhud.tvu.edu.vn
> -CH(CH3)2
• Lưu ý: cách cộng số thứ tự chỉ áp dụng để
so sánh các nhóm thế có chứa các nguyên tử
giống nhau.
Ví dụ -CH(CH3)2 & -CH=CH2
Hoặc –CHO & -CH2OH

Æ -CH2OH > -CH=CH2

http://hhud.tvu.edu.vn 49
•Cách xác định cấu hình: C*abcd,
giả sử a>b>c>d

+Theo công thức tứ diện / phối

cảnh (không gian): đặt d xa người
quan sát:

Đi từ a Æ b Æ c: cùng chiều kim

đồng hồ: đồng phân R

Đi từ a Æ b Æ c: ngược chiều kim

đồng hồ: đồng phân S

http://hhud.tvu.edu.vn 50
http://hhud.tvu.edu.vn 51
+Theo công thức Fisher:
Đặt d nằm dưới hay trên trong công thức
Fisher, sau đó xét thứ tự các nhóm còn lại:

Đi từ a Æ b Æ c: cùng chiều kim đồng hồ: R

Đi từ a Æ b Æ c: ngược chiều kim đồng hồ: S

Quy ước: đổi vị trí 2 cặp nhóm thế Æ cấu hình

không thay đổi
Thay đổi vị trí 1 cặp nhóm thế Æ cấu hình sẽ
thay đổi
Hay là Quay công thức Fisher 180o Æ cấu hình
không đổi, quay 90o hay 270o Æ cấu hình thay
đổi
http://hhud.tvu.edu.vn 52
•Ví dụ lactic acid: COOH
H OH
CH3
a
OH

Æ đổi H & CH3 (1 cặp), OH & COOH (1 cặp) Æ c CH3 COOH b

H
d
b (R)
COOH

Nếu chỉ đổi 1 cặp H & CH3 Æ c CH3 OH a

H
d
(S)

•Lưu ý: R & S chỉ là đại lượng lý thuyết!!! thực tế chỉ đo được d(+)
& l(-)!!! R & S không liên hệ với (+) & (-)!!!
http://hhud.tvu.edu.vn 53
 II.3.6. Các hợp chất chứa nhiều C*
a. Hợp chất chứa các C* không tương đương

CHO
H C* OH
Æ 2 C* không tương đương vì CHO ≠ CH2OH
H C* OH
Æ 4 đồng phân (2 đôi đối quang):
CH2OH

CHO CHO CHO CHO

H C* OH HO C* H H C* OH HO C* H
H C* OH HO C* H HO C* H H C* OH
CH2OH CH2OH CH2OH CH2OH
(2R,3R)- (2S,3S)- (2R,3S)- (2S,3R)-
erythro-aldotetrose threo-aldotetrose

http://hhud.tvu.edu.vn 54
Số đp quang học: N = 2n n: số C*
 b. Hợp chất có chứa C* tương đương
Tactric acid:
H H
HOOC C* C* COOH Æ 2 C* tương đương Æ 3 đồng phân
OH OH

COOH COOH COOH

H C* OH HO C* H HO C* H
HO C* H H C* OH HO C* H
COOH COOH COOH
(2R, 3R)-tactric acid (2S, 3S)-tactric acid meso-tactric acid

http://hhud.tvu.edu.vn 55
Trong đồng phân meso: độ quay cực của 2 C*
triệt tiêu nhau
Ækhông còn hoạt tính quang học

Số đồng phân quang học của hợp chất chứa C*

tương đương (tính cả đồng phân meso):

N = 2n-1 (n: lẻ)

N = 2n/2-1(2n/2 +1) (n: chẳn)

http://hhud.tvu.edu.vn 56
 II.3.7. Hỗn hợp racemic

• Là hỗn hợp 50% đp quay trái + 50% đp quay

phải Æ hỗn hợp không có tính chất quang
học vì độ quay cực tự bù trừ nhau

• Hỗn hợp racemic: không chỉ các phân tử

riêng rẽ mà là 1 tập hợp các phân tử

http://hhud.tvu.edu.vn 57
Ví dụ: Xác định cấu hình tuyệt đối của 1 số chất

CH2OH CHO COOH COOH

H OH OH CH3 H2N H H2N H
CH3 CH2OH CH3 CH2OH
(R)- (S)- (S)- (S)-

CH2OH CH2OH
COOH
H OH H OH
H CH3
OH H H OH
C6H5
CH2OH CH2OH
(R)-
(2S, 3S)- (2S, 3R)-

http://hhud.tvu.edu.vn 58