1427102684bolum 3 - Lineer Denklem Sistemlerinin Cozumu Mak 210 Sayisal Analiz

BURSA TECHNICAL UNIVERSITY (BTU)
Department of Mechanical Engineering
MAK 210 SAYISAL ANALİZ

BÖLÜM 3- LİNEER DENKLEM SİSTEMLERİNİN ÇÖZÜMÜ
Doç. Dr. Ali Rıza YILDIZ

23.03.2015
23.03.2015 MAK 210 - Sayısal Analiz 1
LİNEER DENKLEM SİSTEMLERİ
Bilimsel ve teknolojik çalışmalarda karşılaşılan matematikle ilgili belli başlı

problemlerden biri denklemlerin çözümüdür. Belli sayıda bilinmeyen ve
belli sayıda denklemden oluşan bir denklem sistemi lineer terimlerden
oluşuyorsa bu sistem lineer denklem sistemi olarak adlandırılır.
2x-3y=5
-2x+y=-1
Denklem sistemi iki bilinmeyen içeren lineer bir denklem sistemidir. Genel
olarak n tane bilinmeyen (𝑥1 , 𝑥2 , … , 𝑥𝑛 ) içeren lineer bir denklem sistemi
aşağıda gösterildiği gibi açık halde veya daha basit olarak matris
formunda yazılabilir.

𝑎11 𝑥1 + 𝑎12 𝑥2 + 𝑎13 𝑥3 + ⋯ 𝑎1𝑛 𝑥𝑛 = 𝑏1
𝑎21 𝑥1 + 𝑎22 𝑥2 + 𝑎23 𝑥3 + ⋯ 𝑎2𝑛 𝑥𝑛 = 𝑏2
𝑎31 𝑥1 + 𝑎32 𝑥2 + 𝑎33 𝑥3 + ⋯ 𝑎3𝑛 𝑥𝑛 = 𝑏3 𝐴. 𝑥 = 𝑏
…… ……. ……. …. …….. ….

𝑎𝑛1 𝑥1 + 𝑎𝑛2 𝑥2 + 𝑎𝑛3 𝑥3 + ⋯ 𝑎𝑛𝑛 𝑥𝑛 = 𝑏𝑛
Burada A katsayılar matrisi, 𝑥 bilinmeyen vektör ve 𝑏 sağ taraf vektörü

diye adlandırılır.

𝑨 𝒙 𝒃
𝑎11 𝑎12 𝑎1𝑛 𝑥1 𝑏1
𝑎21 𝑎22 𝑎2𝑛 𝑥2 = 𝑏2
… … … … …
𝑎𝑛1 𝑎𝑛2 𝑎𝑛𝑛 𝑥𝑛 𝑏𝑛
Direkt (Analitik) Yöntemler Dolaylı (İteratif) Yöntemler

Denklem sisteminin çözümünü Çözümün direkt değil, tahmini
matematik anlamda tam değerlerden başlayarak adım adım
olarak veren yöntemlerdir. ardışık hesaplamalarla belli tolerans
sınırları içinde elde edildiği
• Cramer Yöntemi yöntemlerdir.
• Matris Tersi Yöntemi
• Gauss Eliminasyon • Basit İterasyon (Jacobi) Yöntemi
• Gauss-Jordan Yöntemi • Gauss-Seidel Yöntemi
• LU Ayırma Yöntemi • Rölaksasyon Yöntemi

DİREKT (ANALİTİK) YÖNTEMLER
Cramer Yöntemi
Klasik yöntemlerden biri olup çözüm iki matrisin determinantları oranı olarak
elde edilir. Bu yöntemde, n bilinmeyen içeren A.𝑥 = 𝑏 şeklinde lineer denklem

𝐷𝑖
sisteminin çözümü; 𝑥𝑖 = (i=1,2,3,….,n) ifadesiyle hesaplanabilir.
𝐴
Burada 𝐷𝑖 : Katsayılar matrisinde (A), i. Sütun atılıp yerine b vektörünün

konması ile elde edilen matrisin determinantıdır.
Bu yöntemde, her biri (nxn) boyutunda (n+1) tane matrisin
determinantının hesaplanması gerektiğinden işlem sayısı fazla, çözüm süresi
uzundur. Dolayısıyla çok sayıda denklem içeren sistemlerin çözümünde bu
yöntem tercih edilmez.

Matris Tersi Yöntemi
Verilen A. 𝑥 = 𝑏 denklem sisteminde katsayılar matrisinin tersi 𝐴−1
hesaplandığında çözüm vektörü doğrudan iki matrisin çarpımından elde
edilir. 𝑥 = 𝐴−1 𝑏

Gauss Eliminasyonu Yöntemi
Değişkenlerin yok edilmesi ilkesine dayanan bu yöntem iki aşamadan
oluşur.
Birinci aşamada katsayılar matrisi üst üçgensel hale getirilir.
İkinci aşamada ise çözüm vektörü hesaplanır.

𝐴. 𝑥 = 𝑏 şeklinde bir lineer denklem sistemi verilmiş olsun. Bu yöntemin

birinci aşamasında, katsayılar matrisine (A) temel satır işlemleri
uygulanarak matris üst üçgensel hale getirilir. Yani köşegen altında kalan
matris elamanları sıfırlanır.
𝑎11 𝑎12 𝑎13 … 𝑎1𝑛 𝑎11 𝑎12 𝑎13 … 𝑎1𝑛

𝑎21 𝑎22 𝑎23 … 𝑎2𝑛 0 𝑎22 𝑎23 … 𝑎2𝑛
𝑎31 𝑎32 𝑎33 … 𝑎3𝑛 0 …
0 𝑎33 … 𝑎3𝑛
… … … … … … … … …
𝑎𝑛1 𝑎𝑛2 𝑎𝑛3 … 𝑎𝑛𝑛 0 0 0 … 𝑎𝑛𝑛
Temel satır işlemi, bir satırın bir sayı ile çarpılıp diğer bir satıra ilave
edilmesi işlemidir.
Pivotlama işlemi ise, katsayılar matrisinde köşegen elemanlar mutlak
değerce maksimum olacak şekilde satırların yer değiştirmesidir.

Pivotlama işleminin sağladığı iki faydadan birincisi, köşegen üzerine

gelebilecek sıfır rakamından, dolayısıyla sıfıra bölme hatasından
kurtulmak; ikincisi ise, ileride açıklanacağı üzere, yuvarlatma hatalarını
azaltmaktır.
Gauss eliminasyon yönteminin birinci aşamasında uygulanması gereken

adımlar şunlardır:
1) Katsayılar matrisi 𝑏 ile genişletilir.

2) Köşegen elemanlar mutlak değerce en büyük olacak şekilde satırlar yer
değiştirir (pivotlama işlemi).
3) 1. kolunu sıfırlamak için 1. satır elemanları (−𝑎𝑖1 𝑎11 ) terimi ile çarpılıp
i. Satırın karşılık gelen elemanlarına ilave edilir. Bu satır işlemi kısaca
aşağıdaki gibi ifade edilecektir.

𝑎𝑖1
𝑆𝑎𝑖1 − (𝑖 = 2,3, … , 𝑛)
𝑎11
4) 2. kolonun köşegen altını sıfırlamak için; birinci satır ve sütun yok gibi
düşünülerek, geriye kalan alt matrise 3. adımdaki işlemler
𝑎𝑖2
𝑆𝑎𝑖2 − (𝑖 = 3,4, … , 𝑛)
𝑎22
şeklinde uygulanır.
5) İşlemlere bu şekilde devam edilerek katsayılar matrisi üst üçgensel
hale getirilir. Buna göre 3., 4., ve 5. adımların genel algoritması,
𝑘 = 1,2, … , 𝑛 − 1 𝑖 = 𝑘 + 1, … , 𝑛

(𝑘−1) 𝑎𝑖𝑘 (𝑘−1)

𝑎𝑖𝑗𝑘 = 𝑎𝑖𝑗 − . 𝑎𝑘𝑗 (𝑗 = 𝑘 + 1 … 𝑛 )
𝑎𝑘𝑘
(𝑘−1) 𝑎𝑖𝑘 (𝑘−1)

𝑏𝑖𝑘 = 𝑏𝑖 − .𝑏
𝑎𝑘𝑘 𝑘
Burada k sıfırlanacak kolunu gösteren sayaç değeri olduğu görülmektedir.

Bu işlemler esnasında katsayılar matrisi ve sağ taraf vektörünün
elemanlarının sayısal değerleri de değişmektedir.
Birinci aşama bu şekilde tamamlandıktan sonra ikinci aşamaya geçilir.
Yöntemin ikinci aşamasında sonuncu denklemden başlayarak çözüm elde
edilir. Bu işleme geriye doğru süpürme veya geriye doğru yerine koyma
denir. Böylece işleme adımlarına aşağıdaki gibi devam edilir.
6) Geriye doğru süpürme ile çözüm vektörü bulunur.

Örnek 3.1: Aşağıdaki denklem sistemini Gauss eliminasyon yöntemiyle

çözünüz.
4𝑥1 + 2𝑥2 − 5𝑥3 = 5

3𝑥1 + 𝑥2 − 2𝑥3 = 3
−2𝑥1 − 3𝑥2 + 𝑥3 = 3
Çözüm: Genişletilmiş katsayılar matrisi, pivotlama işleminden sonra temel

satır işlemleri ile aşağıdaki gibi üst üçgensel hale getirilir.
4 2 −5 5 Pivotlama 3 1 −2 3
3 1 −2 3 −2 −3 1 3
−2 −3 1 3 4 2 −5 5

Bu aşamada 1. satırı (2/3) ile çarpıp ikinci satıra, ve (-4/3) ile çarpıp 3.
satıra ilave ederek birinci sütun sıfırlanmış olur. Bu işlemler sembolik olarak
sırası ile 𝑆𝑎21 (2 3) ve 𝑆𝑎31 (− 4 3) ile gösterilecektir. Bu işlemler sonunda
3 1 −2 3 𝑆𝑎32 (2 7) 3 1 −2 3
0 −7/3 −1/3 5 0 −7/3 −1/3 5
0 2/3 −7/3 1 0 0 −17/7 17/7
Matris bu şekilde üst üçgensel hale geldikten sonra sonuncu satırın ifade
ettiği denklemden
17 7
𝑥3 = = −1
−17 7
bulunur. Bu değer ikinci denklemde yerine yazılarak

−7 1
𝑥2 − 𝑥3 = 5
3 3
𝑥2 = −2
ve bulunan bu x değerleri birinci denklemde yazılırsa
3𝑥1 + 𝑥2 − 2𝑥3 = 3
𝑥1 = 1
elde edilir. Bazı durumlarda bir denklemdeki mutlak değerce en büyük
elemanın köşegen üzerine gelmesi sağlanamaz. Tam pivotlama yapılamadığı,
ancak kısmi pivotlamanın sağlanabildiği böyle bir örnek aşağıdadır.

Örnek 3.2: Aşağıdaki denklem sistemini Gauss eliminasyon yöntemiyle

çözünüz.
𝑥1 + 2𝑥3 = −9
2𝑥1 + 𝑥2 = 5
3𝑥1 + 2𝑥2 + 𝑥3 = 4
Çözüm: Genişletilmiş katsayılar matrisi, pivotlama işleminden sonra temel

satır işlemleri ile aşağıdaki gibi üst üçgensel hale getirilir.
1 0 2 −9 Pivotlama 3 2 1 4
2 1 0 5 2 1 0 5
3 2 1 4 1 0 2 −9

Burada görüldüğü ikinci satır pivotlamayı bozmaktadır. Çünkü satırdaki en

büyük eleman köşegen üzerinde değildir. Ancak yapacak başka bir işlem de
yoktur. Birinci satırla ikinci satırı yer değiştirsek bile yine tam bir
pivotlama olmayacaktır. Bu durumda sistem bu haliyle çözülmeye devam
edilecektir. Sıfırlama için 1. satırı (-2/3) ile çarpıp ikinci satıra, ve (-1/3)
ile çarpıp 3. satıra ilave edilmelidir. Bu işlemler sembolik olarak
𝑆𝑎21 (−2 3) ve 𝑆𝑎31 (− 1 3) ile gösterilecektir. Böylece 1. sütun sıfırlanmış
olur. Sonra da 2. sütunun sıfırlanması sonunda
3 1 1 4 𝑆𝑎32 (−2)
3 2 1 4
0 −1/3 −2/3 7/3 0 −1/3 −2/3 7/3
0 −2/3 5/3 −31/3 0 0 3 −15

Matris bu şekilde üst üçgensel hale geldikten sonra sonuncu denklemden
−15
𝑥3 = = −5
3
bulunur. Bu değer ikinci denklemde yazılarak
−1 2 7
𝑥 − 𝑥 =
3 2 3 3 3
𝑥2 = 3
ve birinci denklemden
3𝑥1 + 2𝑥2 + 𝑥3 = 4
𝑥1 = 1
elde edilir.

Gauss-Jordan Yöntemi
Bu yöntem Gauss eliminasyon yönteminin benzeri olup yine iki aşamalıdır.
Birinci aşamada, verilen lineer denklem sistemine ait katsayılar matrisi
(A) temel satır işlemleri ile köşegensel hale getirilir; yani aşağıdaki gibi
matris köşegeninin hem altında, hem de üstünde kalan elemanlar sıfırlanır.
Genişletilmiş katsayılar matrisi Köşegen matris
𝑎11 𝑎12 … 𝑎1𝑛 𝑏1 𝑎11 0 … 0 𝑏′1

𝑎21 𝑎22 … 𝑎2𝑛 𝑏2 0 𝑎22 … 0 𝑏′2
… … … … … … … … … …
𝑎𝑛1 𝑎𝑛2 … 𝑎𝑛𝑛 𝑏𝑛 0 0 … 𝑎𝑛𝑛 𝑏′𝑛

Katsayılar matrisini genişletmek ve köşegensel hale getirmek için uygulanması

gereken adımlar şunlardır:
1) Katsayılar matrisi (A), 𝑏 nün ilavesiyle genişletilir.

değiştirir (pivotlama işlemi).
3) 1. kolon Gauss Eliminasyonundaki gibi sıfırlanır.
4) Köşegen eleman hariç olmak üzere 2. kolon sıfırlanır. Bunun için,
𝑎𝑖2
2. satır (− ) ile çarpılıp, i. satıra ilave edilir. (i=1,3,4,…,n i≠2)
𝑎22
5) Benzer şekilde 3. kolon sıfırlanır. Bunun için,

𝑎𝑖3
3. satır (− ) ile çarpılıp, i. satıra ilave edilir. (i=1,2,4,…,n i≠3)
𝑎33

6) Bu işlemlere devam edilerek katsayılar matrisi köşegen hale getirilir. Bu

sıfırlama işlemeleri esnasında köşegen elemanlar ve sağ taraf vektörü de
değiştiği için bunlar üslü olarak gösterilmiştir.
𝑎11 0 0 … 0 𝑥1 𝑏′1
0 𝑎22 0 … 0 𝑥2 𝑏′2
𝑎33 … 0 x 𝑥3 = 𝑏′
0 0 … … …
… … … …3
0 0 0 … 𝑎𝑛𝑛 𝑥𝑛 𝑏′𝑛
7) Bu aşamadan sonra ileri doğru süpürme ile çözüm vektörü:
𝑏′1 𝑏′2 𝑏′𝑛

𝑥1 = ; 𝑥2 = ; … … … ; 𝑥𝑛 =
𝑎′11 𝑎′22 𝑎′𝑛𝑛
şeklinde elde edilir.

Örnek 3.3: Aşağıdaki denklem sistemini Gauss-Jordan yöntemiyle çözünüz.
2𝑥1 + 3𝑥2 + 3𝑥3 = 7

−𝑥1 + 2𝑥2 + 3𝑥3 = 8
𝑥1 − 𝑥2 + 2𝑥3 = −1
Çözüm: Bu sistemdeki denklemlerin her birinde mutlak değerce en büyük
katsayı üçüncüsüdür. Dolayısıyla pivotlama işleminde her üç denklem de
sonuncu denklem olarak yazılabilir. Yani burada da tam bir pivotlama
yapılamaz. Bu durumda genişletilmiş katsayılar matrisi aşağıdaki gibi
yazıldıktan sonra, kısmi pivotlama yapılır.

2 3 3 7 Kısmi 1 −1 2 −1
−1 2 3 8 Pivotlama −1 2 3 8
1 −1 2 −1 2 3 3 7
Burada birinci ve sonuncu denklemlerin yer değiştirmesi işlem kolaylığı

açısından yapılmıştır. Bu aşamada 1. satırı (1) ile çarpıp ikinci satıra ve (-5)
ile çarpıp 3. satıra ilave ederek birinci kolon sıfırlanabilir.
1 −1 2 −1 𝑆𝑎12 (1) 1 0 7 6
0 1 5 7 0 1 5 7
0 5 −1 9 𝑆𝑎32 (−5) 0 0 −26 −26
Son olarak 𝑆𝑎13 (7 26) ve 𝑆𝑎23 (5 26) işlemleri ile son kolon sıfırlanır.
Matris bu şekilde köşegen hale geldikten sonra her satırdan bir
bilinmeyen aşağıdaki gibi elde edilir.

1 0 0 −1 𝑥1 = −1
0 1 0 2 𝑥2 = 2
0 0 −26 −26 𝑥3 = 1

LU Ayırma Yöntemi
Gauss eliminasyon yöntemi esasında matris notasyonu kullanılarak

aşağıdaki gibi ifade edilebilir.
A= P. L. U
Burada P matrisi pivotlama esnasındaki satır yer değiştirmelerini ifade

eden matris, L alt üçgensel olan ve sütunların sıfırlanması esnasında
kullanılan çarpanlardan oluşan matris ve U ise Gauss eliminasyon
yönteminde ulaşılan üst üçgensel matristir.

𝑎11 𝑎12 𝑎13 … 𝑎1𝑛 𝐿11 0 0 … 0 1 𝑈12 𝑈13 … 𝑈1𝑛

𝑎21 𝑎22 𝑎23 … 𝑎2𝑛 𝐿21 𝐿22 0 … 0 0 1 𝑈23 … 𝑈2𝑛
𝑎31 𝑎32 𝑎33 … 𝑎3𝑛 = 𝐿31 𝐿32 𝐿33 … 0 0 1 … 𝑈3𝑛
… … … … … … 0
… …
… … … … … … …
𝑎𝑛1 𝑎𝑛2 𝑎𝑛3 … 𝑎𝑛𝑛 𝐿𝑛1 𝐿𝑛3 … 𝐿𝑛𝑛 0
𝐿𝑛2 0 0 … 1
L matrisi U matrisi ile çarpılıp A’nın karşılık gelen elemanına eşitlenerek L ve U

matrislerinin elemanları aşağıdaki gibi bulunur:
𝑎11 = 𝐿11 . 1 + 0.0 + 0.0 + ⋯ 𝐿11 = 𝑎11
𝑎21 = 𝐿21 . 1 + 𝐿22 . 0 + 0.0 + ⋯ 𝐿21 = 𝑎21

…………….
𝑎𝑛1 = 𝐿𝑛1 . 1 + 𝐿𝑛2 . 0 + 𝐿𝑛3 . 0 + ⋯ 𝐿𝑛1 = 𝑎𝑛1

𝑎12
𝑎12 = 𝐿11 . 𝑈12 + 0.1 + 0.0 + ⋯ 𝑈12 =
𝐿11
𝑎13 = 𝐿11 . 𝑈13 + 0. 𝑈23 + 0.1 + ⋯ 𝑎13
𝑈13 =
……………. 𝐿11
𝑎1𝑛
𝑎1𝑛 = 𝐿11 . 𝑈1𝑛 + 0. 𝑈2𝑛 + 0. 𝑈3𝑛 + ⋯ 𝑈1𝑛 =
𝐿11
Dikkat edilirse matris elemanlarının bulunmasında aşağıdaki şekilde
verilen sıra takip edilmektedir.
𝑳 𝑼
2
1 4
3 … .
.
Şekil 3.1 L ve U matris elemanlarının hesaplanmasında izlenen sıra

Örnek 3.6.
𝑥1 + 2𝑥2 + 3𝑥3 = −3
2𝑥1 + 5𝑥2 + 2𝑥3 = −8 denklem sistemini LU yöntemiyle çözünüz.
3𝑥1 + 𝑥2 + 5𝑥3 = 1
Çözüm: Burada öncelikle katsayılar matrisini yazarak çarpanlarına

ayıralım
1 2 3 𝐿11 0 0 1 𝑈12 𝑈13

2 5 2 = 𝐿21 𝐿22 0 0 1 𝑈23
3 1 5 𝐿31 𝐿32 𝐿33 0 0 1

Şekil 3.1’de belirtilen sırada bilinmeyen matris elemanları hesaplanırsa

𝐿11 = 1, 𝐿21 = 2, 𝐿31 = 3
𝑈12 = 2 𝐿11 = 2, 𝑈13 = 3 𝐿11 = 3
𝐿21 . 𝑈12 + 𝐿22 = 5 𝐿22 = 1, 𝐿32 = −5
𝐿21 . 𝑈13 + 𝐿22 . 𝑈23 = 2 𝑈23 = −4
𝐿33 = −24
değerleri bulunur. L. 𝑦 = 𝑏 ifadesine göre y vektörü, ileri süpürme ile
1 0 0 𝑦1 −3 𝑦1 = −3
2 1 0 𝑦2 = −8 𝑦2 = −2
3 −5 −24 𝑦3 1
𝑦3 = 0.0
bulunur. Bu değerlerle U. 𝑥 = 𝑦 ifadesinden geri süpürme ile çözüm
vektörü,

1 2 3 𝑥1 −3 𝑥1 = 1
0 1 −4 𝑥2 = −2 𝑥2 = −2
0 0 1 𝑥3 0.0 𝑥3 = 0.0
elde edilir.

İTERATİF (DOLAYLI) YÖNTEMLER
Direkt yöntemlerde bulunan değerler doğrudan doğruya çözüm

vektörüdür. Dolaylı yöntemlerde ise tahmini çözüm değerleri kabul
edilerek çözüme başlanmakta ardışık hesaplamalarla adım adım doğru
çözüm değerlerine yaklaşılmaktadır. Bu ardışık hesaplamaların her birine
iterasyon denir. İteratif yöntemlerde, tahmini ilk değerlerden başlayarak
ardışık hesaplamalarla gerçek çözüm değerine yaklaşmaya yakınsama
uzaklaşmaya ise ıraksama denir.
Jacobi Yöntemi(Basit, Tek Adımlı İterasyon)

Gauss-Seidel Yöntemi (Çok Adımlı İterasyon)
Rölaksasyon Yöntemi (SOR)

Jacobi Yöntemi(Basit, Tek Adımlı İterasyon)
Lineer denklem sistemi
𝑎11 𝑥1 + 𝑎12 𝑥2 + 𝑎13 𝑥3 + ⋯ 𝑎1𝑛 𝑥𝑛 = 𝑏1
𝑎21 𝑥1 + 𝑎22 𝑥2 + 𝑎23 𝑥3 + ⋯ 𝑎2𝑛 𝑥𝑛 = 𝑏2
𝑎31 𝑥1 + 𝑎32 𝑥2 + 𝑎33 𝑥3 + ⋯ 𝑎3𝑛 𝑥𝑛 = 𝑏3
…… ……. ……. …. …….. ….

𝑎𝑛1 𝑥1 + 𝑎𝑛2 𝑥2 + 𝑎𝑛3 𝑥3 + ⋯ 𝑎𝑛𝑛 𝑥𝑛 = 𝑏𝑛

formunda verilmiş olsun. Bu yöntemde uygulanması gereken adımlar şunlardır.

değiştirilir.
2) Sırayla her denklemden bir bilinmeyen çekilir.
1
𝑥1 = 𝑎 . (𝑏1 − 𝑎12 . 𝑥2 − 𝑎13 . 𝑥3 −….. −𝑎1𝑛 . 𝑥𝑛 )
11
1
𝑥2 = 𝑎 . (𝑏2 − 𝑎21 . 𝑥1 − 𝑎23 . 𝑥3 −….. −𝑎2𝑛 . 𝑥𝑛 )
22
…………..
1
𝑥𝑛 = 𝑎 . (𝑏𝑛 − 𝑎𝑛1 . 𝑥1 − 𝑎𝑛2 . 𝑥2 −….. −𝑎𝑛,𝑛−1 . 𝑥𝑛−1 )
𝑛𝑛

3) 𝑥1 , 𝑥2 ,……, 𝑥𝑛 için ilk tahmin değerleri seçilir. Seçilen bu tahmin değerleri

bütün denklemlerin sağ taraflarında yerlerine yazılarak yeni 𝑥𝑖 değerleri
bulunur.
4) Bulunan 𝑥𝑖 değerleri tekrar sırayla denklemlerin sağ taraflarında yerlerine
yazılarak daha yeni 𝑥𝑖 sayıları hesaplanır.
5) Bu işlemler k defa tekrarlandığında (k. iterasyon sonunda) genel ifadeler
şu şekilde yazılabilir.
(𝑘+1) 1 ( ) ( ) ( )
𝑥1 = . (𝑏1 − 𝑎12 . 𝑥2𝑘 − 𝑎13 . 𝑥3𝑘 −….−𝑎1𝑛 . 𝑥𝑛𝑘 )
𝑎 11
(𝑘+1) 1 (𝑘 ) (𝑘 ) (𝑘 )
𝑥2 = 𝑎 . (𝑏2 − 𝑎21 . 𝑥1 − 𝑎23 . 𝑥3 −….−𝑎2𝑛 . 𝑥𝑛 )
22
………………………
(𝑘+1) 1 ( ) ( ) ( )
𝑥𝑛 = . (𝑏𝑛 − 𝑎𝑛1 . 𝑥1𝑘 − 𝑎𝑛2 . 𝑥2𝑘 −….−𝑎𝑛,𝑛−1 . 𝑥𝑛𝑘−1 )
𝑎 𝑛𝑛

Burada k üssü aynı zamanda 𝑥𝑖 değerlerinin kaç defa yenilendiğini de ifade

etmektedir.
6) Bu şekilde ardışık hesaplamalara (iterasyona) tolerans değer (TD)
sağlanıncaya kadar, yani
(𝑘+1) (𝑘)
𝑥𝑖 − 𝑥𝑖 ≤ 𝑇𝐷 (𝑖 = 1,2, … , 𝑛)
oluncaya kadar devam edilir.

7) Tolerans değer sağlandığında, son bulunan 𝑥𝑖 değerleri yaklaşık çözüm
vektörüdür.

Gauss-Seidel Yöntemi (Çok Adımlı İterasyon)
Jacobi yöntemine oldukça benzerdir. Tek farkı; bulunan 𝑥𝑖 değerinin

hemen sonraki denklemde yerine konmasıdır. Bu yöntemde uygulanması
gereken adımlar şunlardır:

değiştirilir.
2) Her denklemden bir bilinmeyen çekilir.
3) 𝑥2 , 𝑥3 ,….., 𝑥𝑛 için ilk tahmin değerleri seçilir. Seçilen bu tahmini değerler
birinci denklemde yazılarak 𝑥1 ve sonra diğer 𝑥𝑖 değerleri hesaplanır. Bu
hesaplamaların her defasında denklemlerin sağ taraflarına 𝑥𝑖 lerin bilinen son
değerleri yazılır.

4) Bu işlemler k defa tekrar edilir. 𝑘. iterasyona ait genel ifadeler aşağıdaki

şekilde yazılabilir.
(𝑘+1) 1 ( ) ( ) ( )
𝑥1 = . (𝑏1 − 𝑎12 . 𝑥2𝑘 − 𝑎13 . 𝑥3𝑘 −….−𝑎1𝑛 . 𝑥𝑛𝑘 )
𝑎 11
(𝑘+1) 1 (𝑘 ) (𝑘 ) (𝑘 )
𝑥2 = . (𝑏2 − 𝑎21 . 𝑥1 − 𝑎23 . 𝑥3 −….−𝑎2𝑛 . 𝑥𝑛 )
𝑎 22
(𝑘+1) 1 (𝑘+1) (𝑘 ) (𝑘 )
𝑥3 = 𝑎 . (𝑏3 − 𝑎31 . 𝑥1 − 𝑎32 . 𝑥2 −….−𝑎3𝑛 . 𝑥𝑛 )
33
………………………
(𝑘+1) 1 ( ) ( ) ( )
𝑥𝑛 =𝑎 . (𝑏𝑛 − 𝑎𝑛1 . 𝑥1𝑘 − 𝑎𝑛2 . 𝑥2𝑘 −….−𝑎𝑛,𝑛−1 . 𝑥𝑛𝑘−1 )
𝑛𝑛

Görüldüğü gibi Jacobi iterasyonundan farklı olarak herhangi bir x değerinin

hesaplanmasında, biliniyorsa (k+1). Değerler, bilinmiyorsa k. değerler
kullanılmaktadır.
Burada ayrı ayrı yazılan n denklem kısaca indis notasyonu kullanılarak
tek bir denklem olarak da
𝑖−1 𝑛
(𝑘+1) 1 (𝑘+1) (𝑘 )
𝑥𝑖 = . (𝑏𝑖 − 𝑎𝑖𝑗 . 𝑥𝑗 − 𝑎𝑖𝑗 . 𝑥𝑗 ) (𝑖 = 1,2, … . , 𝑛)
𝑎𝑖𝑖
𝑗 =1 𝑗 =𝑖+1
yazılabilir.
6) İterasyon tolerans değeri sağlanıncaya kadar, yani
(𝑘+1) (𝑘)
𝑥𝑖 − 𝑥𝑖 ≤ 𝑇𝐷 (𝑖 = 1,2, … , 𝑛)

(𝑘+1)
oluncaya kadar devam edilir. Son bulunan 𝑥𝑖 değerleri ( 𝑥𝑖 ) çözüm
vektörüdür.
Rölaksasyon Yöntemi (SOR)
Gauss-Seidel yönteminden türetilebilen bir yöntemdir. Gauss-Seidel

yönteminin genel iterasyon formülüne aynı terimi ekleyip çıkartırsak:
𝑖−1 𝑛
(𝑘+1) 1 (𝑘+1) (𝑘) (𝑘) (𝑘)
𝑥𝑖 = . 𝑏𝑖 − 𝑎𝑖𝑗 . 𝑥𝑗 − 𝑎𝑖𝑗 . 𝑥𝑗 + 𝑥𝑖 − 𝑥𝑖
𝑎𝑖𝑖
𝑗 =1 𝑗 =𝑖+1
şeklindeki ifadeyi elde ederiz. Bunu biraz sadeleştirirsek :

𝑖−1 𝑛
(𝑘 ) 1 (𝑘+1) (𝑘 ) (𝑘 )
= 𝑥𝑖 + . 𝑏𝑖 − 𝑎𝑖𝑗 . 𝑥𝑗 − 𝑎𝑖𝑗 . 𝑥𝑗 + 𝑎𝑖𝑖 𝑥𝑖
𝑎𝑖𝑖
𝑗 =1 𝑗 =𝑖+1
𝑖−1 𝑛
(𝑘 ) 1 (𝑘+1) (𝑘 )
= 𝑥𝑖 + . 𝑏𝑖 − 𝑎𝑖𝑗 . 𝑥𝑗 − 𝑎𝑖𝑗 . 𝑥𝑗
𝑎𝑖𝑖
𝑗 =1 𝑗 =1
Bu ifadenin sağ tarafındaki ikinci terimi, 𝑥𝑖 değerini düzelten bir

değer (R) olarak düşünürsek
(𝑘+1) (𝑘)
𝑥𝑖 = 𝑥𝑖 +𝑅
yazabiliriz. Rölaksasyon yönteminde R değerinin tamamını ilave etmek

yerine R’nin belli bir 𝜀 oranının ilave edilmesi ile yakınsamanın
hızlandırılması mümkün olabilmektedir. Bu durumda rölaksasyon
yönteminin genel ifadesini

𝑖−1 𝑛
(𝑘+1) (𝑘) 𝜀 (𝑘+1) (𝑘 )
𝑥𝑖 = 𝑥𝑖 + . 𝑏𝑖 − 𝑎𝑖𝑗 . 𝑥𝑗 − 𝑎𝑖𝑗 . 𝑥𝑗
𝑎𝑖𝑖
𝑗 =1 𝑗 =1
şeklinde yazabiliriz. Buradaki 𝜀 rölaksasyon katsayısı olup değerine bağlı

olarak
1<𝜀<2 : Aşırı(kuvvetli) rölaksasyon(SOR)
𝜀=1 : Gauss-Seidel
0<𝜀<1 : Zayıf rölaksasyon
denir. Rölaksasyon katsayısının en iyi değeri denklem sistemine bağlı olup

hesaplanması zordur. Çoğu zaman deneme yanılma ile tahmin edilmesi yoluna
gidilir. Rölaksasyon yöntemine nokta iterasyonu da denir.

Yakınsama Şartı:
İteratif yöntemlerden biriyle çözüm elde edilebilmesi için lineer denklem
sistemi yakınsama şartını sağlayacak özellikte olmalıdır. Yakınsama kriteri de
denilen bu şart değişik şekillerde ifade edilmekle beraber en fazla kullanılan
formu
𝑛
𝑎𝑖𝑖 > 𝑎𝑖𝑗 (𝑖 … 𝑛)

𝑗=1
𝑗≠1
denklemi ile verilir.

Örnek 3.7: Aşağıdaki denklem sistemini 𝑇𝐷 = 10−4 alarak çözünüz.
𝑥1 + 10𝑥2 + 2𝑥3 = 13
2𝑥1 + 𝑥2 + 10𝑥3 = 13
10𝑥1 + 2𝑥2 + 𝑥3 = 13
Çözüm:
a) Jacobi yöntemi ile çözüm :
i) Pivotlamadan ii) Pivotlayarak
𝑥1 = 13 − 10𝑥2 − 2𝑥3 𝑥1 = 1.3 − 0.2𝑥2 − 0.1𝑥3

𝑥2 = 13 − 2𝑥1 − 10𝑥3 𝑥2 = 1.3 − 0.1𝑥1 − 0.2𝑥3
𝑥3 = 13 − 10𝑥1 − 2𝑥2 𝑥3 = 1.3 − 0.2𝑥1 − 0.1𝑥2

i) Pivotlamadan
İterasyon 𝒙𝟏 𝒙𝟐 𝒙𝟑
0 0 0 0
1 13 13 13
2 -143 -143 -143 ıraksama
3 1729 1729 1729

ii) Pivotlayarak
0 0 0 0
1 1.3 1.3 1.3
2 0.91 0.91 0.91
3 1.027 1.027 1.027
4 0.9919 0.9919 0.9919
5 1.00243 1.00243 1.00243
6 0.979271 0.979271 0.979271
7 1.000219 1.000219 1.000219 yakınsama
8 0.999934
9 1.000019

Yukarıdaki çözüm tablosundan da anlaşılabileceği gibi pivotlama yapılmadığı
durumda yakınsama kriteri sağlanmamakta, dolayısıyla alınan ilk tahmin
değerleri iterasyon süresince hızlı bir şekilde artarak sonsuza gitmekte yani
ıraksama olmaktadır. Bunun aksine pivotlama yapıldığında köşegen eleman diğer
satır elemanları mutlak değerleri toplamından büyük olmakta, iterasyon
süresince hesaplanan x değerleri gerçek çözüm değeri olan 1 değerine
yaklaşmaktadır. Gerçek çözüm değerine ne kadar yaklaşılacağı verilen tolerans
değeriyle belirlenir. Yine burada tekrarlamak gerekir ki tolerans değeri
bütün x değerleri için sağlanıncaya kadar bütün x’ler için iterasyona devam
edilir.

b) Gauss-Seidel yöntemi ile çözüm (Pivotlayarak) :
0 0 0 0
1 1.3 1.17 0.923
2 0.9737 1.01803 1.003457
3 0.976048 0.999704 1.000320
4 0.999977 0.999838 1.000021
5 1.000030 0.999993 0.999995
6 1.000002 1.000001 0.999999
Burada Gauss-Seidel yöntemi Jacobi yöntemine göre daha kısa sürede sonuç
vermektedir.

Örnek 3.8: Aşağıdaki denklem sistemini Gauss-Seidel ve Rölaksasyon

yöntemleri ile çözünüz.
8𝑥1 + 𝑥2 − 𝑥3 = 8
2𝑥1 + 𝑥2 + 9𝑥3 = 12
𝑥1 − 7𝑥2 + 2𝑥3 = −4
Çözüm:
a) Gauss-Seidel yöntemi ile çözüm : Denklem sistemin pivotlayarak yöntemi
uygulayalım. Başlangıç değerleri sıfır alındığında aşağıdaki tablo değerleri
elde edilir.

𝑥1 = (8 − 𝑥2 + 𝑥3 )/8 0 0 0
𝑥2 = (4 + 𝑥1 + 2𝑥3 )/7 1 1 0.714286 1.031746
2 1.039683 1.014739 0.989544
𝑥3 = (12 − 2𝑥1 − 𝑥2 )/9
3 0.996851 0.996563 1.001082
4 1.000565 1.00039 0.999831
5 0.99993 0.999942 1.000022
6 1.00001 1.000008 0.999997
7 0.999999 0.999999 1
8 1 1 1

b) Rölaksasyon yöntemi ile çözüm : Denklem sistemini pivotlayarak
rölaksasyon yöntemine göre düzenleyelim. Başlangıç değerlerini sıfır
alarak farklı rölaksasyon parametreleri için elde edilen değerler aşağıdaki
tabloda verilmiştir. Tablodan da görüleceği gibi zayıf rölaksasyonda
iterasyon sayısı Gauss-Seidel’e göre daha az olmakta, kuvvetli
rölaksasyonda (SOR) iterasyon sayısı artmaktadır. Bu durum denklem
sisteminin karakterine ve denklem sayısına bağlı olarak değişir.
𝑥1 = 𝑥1 + 𝜔(8 − 8𝑥1 − 𝑥2 + 𝑥3 )/8

𝑥2 = 𝑥2 + 𝜔(4 − 7𝑥2 + 𝑥1 + 2𝑥3 )/7
𝑥3 = 𝑥3 + 𝜔(12 − 2𝑥1 − 𝑥2 − 9𝑥3 )/9

0 0 0 0
0 0 0 0 1 1.1 0.801429 1.099825
1 0.973 0.691247 1.012218
2 1.03103 1.056107 0.975575
3 0.985824 0.984485 1.007804

2 1.038309 1.000385 0.992005
4 1.004624 1.004731 0.997511
3 1.000015 0.99779 1.00002
5 0.998545 0.998516 1.000786
6 1.000485 1.000467 0.999752

4 1.000272 0.999984 0.999944
7 0.999856 0.999853 1.000078
5 1.000002 0.999984 1 8 1.000045 1.000046 0.999975
9 0.999986 0.999985 1.000008

6 1.000002 1 1
10 1.000004 1.000005 0.999998
7 1 1 1 11 0.999999 0.999999 1.000001
12 1 1 1

DENKLEM SİSTEMLERİNİN ÇÖZÜLEBİLİRLİĞİ
Çözümün Varlığı ve Tekliği
Denklem sayısı: n
Bilinmeyen sayısı: m olsun
1) n>m ise denklemlerden m tanesi çözülür. Çözülmeyen diğer denklemler
bulunan sonucu sağlıyorsa, sonuç doğrudur.
2) n<m ise sonsuz çözüm vardır. (m-n) tane bilinmeyen kabul edilir. Diğerleri
çözümden bulunur.
3) n=m ise denklemlerin lineer bağımsız olması halinde çözüm vardır ve tektir,
eğer denklemler lineer bağımlı ise sonsuz çözüm vardır.

Homojen Denklem Sistemleri
𝑏 = 0 olan sistemlere denir (A𝑥 = 0). Bu sistemlerde 𝑥 = 0 daima bir çözümdür

(Trivial çözüm). Sıfırdan farklı bir çözüm olması için det(A)=0 olmalı yani
denklemler lineer bağımlı olmalıdır.
Kötü Şartlanmış Denklem Sistemleri
Nadir de olsa, bazı denklem sistemleri, çözümün varlığı ve tekliği şartlarını

sağlasa bile çözümün bulunmasında problemle karşılaşılabilir. Katsayılar
matrisinin tekil bir matrise çok yakın olması, bir başka ifadeyle katsayılar
matrisinin determinantının sıfıra yakın olması böyle bir durum ortaya çıkarır.
Kötü şartlanmış denklem sistemi olarak adlandırılan bu denklem sistemleri çok
hassas olup katsayılar matrisinde olabilecek küçük değişiklikler sonuçları büyük
oranda değiştirir.

Örnek 3.9: Aşağıdaki iki bilinmeyenli denklem sistemi verilmiş olsun.

2.62𝑥 + 0.8𝑦 = 3.42
4.6𝑥 + 1.4𝑦 = 6
Çözüm: Verilen denklem sistemi çözüldüğünde bulunacak x=1 ve y=1 değerleri

doğru çözümdür. Ancak denklem sistemindeki birinci katsayı çok küçük bir
hatayla 2.63 olarak yazılmış olsa
2.63𝑥 + 0.8𝑦 = 3.42
4.6𝑥 + 1.4𝑦 = 6
aynı yöntemle bulunacak çözüm, gerçek değerlerden çok farklı olan x=-6 ve
y=24 değerleridir. Katsayılar matrisindeki çok küçük bir değişikliğin sonuçları
bu kadar fazla değiştirmesi sistemin kötü şartlanmış olduğunu gösterir.

Örnek 3.10: Şekilde gösterilen seri bağlı dört tane yay-kütle sistemi F=2000
N luk kuvvet etkisinde dengededir. Kuvvetlerin dengesinden aşağıdaki denklem
sistemi elde edilmiştir.
𝒙𝟒 𝒙𝟑 𝒙𝟐 𝒙𝟏
𝑭
𝒌𝟒 𝒌𝟑 𝒌𝟐 𝒌𝟏
𝑘2 𝑥2 − 𝑥1 = 𝑘1 𝑥1
𝑘3 𝑥3 − 𝑥2 = 𝑘2 (𝑥2 − 𝑥1 )
𝑘4 𝑥4 − 𝑥3 = 𝑘3 (𝑥3 − 𝑥2 )
𝐹 = 𝑘4 (𝑥4 − 𝑥3 )

Yay katsayıları 𝑘1 , 𝑘2 , 𝑘3 𝑣𝑒 𝑘4 sırası ile 1000, 500 750 ve 2000 N/m olduğuna
göre x değerlerini herhangi bir yöntemle hesaplayınız.
Çözüm: Denklemler düzenlenip sayısal değerler yerine konursa

1500𝑥1 − 500𝑥2 = 0
500𝑥1 − 1250𝑥2 + 750𝑥3 = 0
750𝑥2 − 2750𝑥3 + 200𝑥4 = 0
2000𝑥3 − 2000𝑥4 = −2000
denklem sistemi oluşur. Matris formunda
3 −1 0 0 𝑥1 0
10 −25 15 0 𝑥2 0
𝑥3 =
0 15 −55 40 0
0 0 1 −1 𝑥4 −1

Yazılırsa katsayılar matrisinin tridiagonal olduğu görülür. Bu sistemin

çözümünde bütün yöntemler kullanılabilir. Burada bir örnek olması açısından
Thomas algoritması uygulanacaktır. Bu algoritmaya göre (Eşt.3.26) 𝑒 ve 𝑓
dizilerinin yeni değerleri
𝑓1′ = 3 olmak üzere
𝑒2′ = 𝑒2 𝑓1 = 10 3 = 3.333 𝑓2′ = 𝑓2 − 𝑒2′ 𝑔1 = −25𝑥3.333 −1 = −21.667
𝑒3′ = −0.692 𝑓3′ = −44.615
𝑒4′ = −0.0224 𝑓4′ = −0.1035
𝑏1 = 0 olmak üzere yeni sağ taraf vektörü, (Eşt.3.27a)’ya göre

𝑏2′ = 𝑏2 − 𝑒2′ 𝑏1 = 0 − 3.333 0 = 0
𝑏3′ = 0 ve 𝑏4′ = −1
Bulunur. Çözüm vektörü Eşt.(3.27b)’ye göre hesaplanabilir:

𝑥4 = 𝑏4′ 𝑓4′ = 1 0.1035 = 9.667 ve

𝑥3 = 𝑏3′ − 𝑔3 𝑥4 = 8.667
𝑥2 = 6
𝑥1 = 1

1427102684bolum 3 - Lineer Denklem Sistemlerinin Cozumu Mak 210 Sayisal Analiz

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

You might also like

1427102684bolum 3 - Lineer Denklem Sistemlerinin Cozumu Mak 210 Sayisal Analiz

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

1427102684bolum 3 - Lineer Denklem Sistemlerinin Cozumu Mak 210 Sayisal Analiz

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

BURSA TECHNICAL UNIVERSITY (BTU)

Department of Mechanical Engineering

MAK 210 SAYISAL ANALİZ

Doç. Dr. Ali Rıza YILDIZ

LİNEER DENKLEM SİSTEMLERİ

Bilimsel ve teknolojik çalışmalarda karşılaşılan matematikle ilgili belli başlı

23.03.2015 MAK 210 - Sayısal Analiz 2

𝑎11 𝑥1 + 𝑎12 𝑥2 + 𝑎13 𝑥3 + ⋯ 𝑎1𝑛 𝑥𝑛 = 𝑏1

𝑎21 𝑥1 + 𝑎22 𝑥2 + 𝑎23 𝑥3 + ⋯ 𝑎2𝑛 𝑥𝑛 = 𝑏2

𝑎31 𝑥1 + 𝑎32 𝑥2 + 𝑎33 𝑥3 + ⋯ 𝑎3𝑛 𝑥𝑛 = 𝑏3 𝐴. 𝑥 = 𝑏

…… ……. ……. …. …….. ….

Burada A katsayılar matrisi, 𝑥 bilinmeyen vektör ve 𝑏 sağ taraf vektörü

23.03.2015 MAK 210 - Sayısal Analiz 3

Direkt (Analitik) Yöntemler Dolaylı (İteratif) Yöntemler

23.03.2015 MAK 210 - Sayısal Analiz 4

DİREKT (ANALİTİK) YÖNTEMLER

elde edilir. Bu yöntemde, n bilinmeyen içeren A.𝑥 = 𝑏 şeklinde lineer denklem

Burada 𝐷𝑖 : Katsayılar matrisinde (A), i. Sütun atılıp yerine b vektörünün

23.03.2015 MAK 210 - Sayısal Analiz 5

Matris Tersi Yöntemi

Verilen A. 𝑥 = 𝑏 denklem sisteminde katsayılar matrisinin tersi 𝐴−1

hesaplandığında çözüm vektörü doğrudan iki matrisin çarpımından elde

23.03.2015 MAK 210 - Sayısal Analiz 6

Gauss Eliminasyonu Yöntemi

Değişkenlerin yok edilmesi ilkesine dayanan bu yöntem iki aşamadan

Birinci aşamada katsayılar matrisi üst üçgensel hale getirilir.

İkinci aşamada ise çözüm vektörü hesaplanır.

23.03.2015 MAK 210 - Sayısal Analiz 7

𝐴. 𝑥 = 𝑏 şeklinde bir lineer denklem sistemi verilmiş olsun. Bu yöntemin

𝑎11 𝑎12 𝑎13 … 𝑎1𝑛 𝑎11 𝑎12 𝑎13 … 𝑎1𝑛

23.03.2015 MAK 210 - Sayısal Analiz 8

Pivotlama işleminin sağladığı iki faydadan birincisi, köşegen üzerine

Gauss eliminasyon yönteminin birinci aşamasında uygulanması gereken

1) Katsayılar matrisi 𝑏 ile genişletilir.

23.03.2015 MAK 210 - Sayısal Analiz 9

23.03.2015 MAK 210 - Sayısal Analiz 10

(𝑘−1) 𝑎𝑖𝑘 (𝑘−1)

(𝑘−1) 𝑎𝑖𝑘 (𝑘−1)

Burada k sıfırlanacak kolunu gösteren sayaç değeri olduğu görülmektedir.

23.03.2015 MAK 210 - Sayısal Analiz 11

Örnek 3.1: Aşağıdaki denklem sistemini Gauss eliminasyon yöntemiyle

4𝑥1 + 2𝑥2 − 5𝑥3 = 5

Çözüm: Genişletilmiş katsayılar matrisi, pivotlama işleminden sonra temel

23.03.2015 MAK 210 - Sayısal Analiz 12

23.03.2015 MAK 210 - Sayısal Analiz 13

23.03.2015 MAK 210 - Sayısal Analiz 14

Örnek 3.2: Aşağıdaki denklem sistemini Gauss eliminasyon yöntemiyle

Çözüm: Genişletilmiş katsayılar matrisi, pivotlama işleminden sonra temel

23.03.2015 MAK 210 - Sayısal Analiz 15

Burada görüldüğü ikinci satır pivotlamayı bozmaktadır. Çünkü satırdaki en

23.03.2015 MAK 210 - Sayısal Analiz 16

Matris bu şekilde üst üçgensel hale geldikten sonra sonuncu denklemden

bulunur. Bu değer ikinci denklemde yazılarak

23.03.2015 MAK 210 - Sayısal Analiz 17

Bu yöntem Gauss eliminasyon yönteminin benzeri olup yine iki aşamalıdır.

Birinci aşamada, verilen lineer denklem sistemine ait katsayılar matrisi

matris köşegeninin hem altında, hem de üstünde kalan elemanlar sıfırlanır.

Genişletilmiş katsayılar matrisi Köşegen matris