თავისუფლება

და კანონი
ბრუნო ლეონი
ბაკურ სულაკაურის გამომცემლობა
თბილისი 2015
მთარგმნელი თეონა ბითაძე
რედაქტორი ნინო ნეკერიშვილი
დიზაინერები: თამუნა თათელაძე, თინათინ ბერბერაშვილი
გამოცემის კონსულტანტი პაატა შეშელიძე
ა(ა)იპ «ახალი ეკონომიკური სკოლა – საქართველოს» პრეზიდენტი
თარგმანი მომზადებულია კორპორაცია «თავისუფლების ფონდისა»
(აშშ) და ბრუნო ლეონის ინსტიტუტის (იტალია) ნებართვითა და
მხარდაჭერით.
თარგმნილია ინგლისური ენიდან.
გამოიცა: ა(ა)იპ «ახალი ეკონომიკური სკოლა – საქართველოსთან»
თანამშრომლობით.
ქართული გამოცემა © ბაკურ სულაკაურის გამომცემლობა, 2015
ყველა უფლება დაცულია
შპს «ბაკურ სულაკაურის გამომცემლობა»
დავით აღმაშენებლის 150, 0112 თბილისი
ელფოსტა: info@sulakauri.ge
Bruno Leoni
FREEDOM AND THE LAW
First edition, Tbilisi, 2015
Consultant of Edition Paata Sheshelidze
კარლო ლოტიერი ბრუნო
ლეონის სახელობის ინსტიტუტი
XX საუკუნის სამართლის ფილოსოფიის წარმომადგენელთა შორის
ბრუნო ლეონი ერთ-ერთი იმ ავტორთაგანია, რომლებმაც კლასიკური
ლიბერალიზმის ცნების ყველაზე გასაგები და ზუსტი
ინტერპრეტაცია შემოგვთავაზეს. სწორედ ამ მიზეზით მისი
ნააზრევი, როგორც იმ პერიოდში გაბატონებული მოსაზრებების
საპირისპირო მიმდინარეობა, ყოველთვის თვითმყოფადი და
მასტიმულირებელი იყო; მისი შეხედულებების წყალობით მტკიცედ
დამკვიდრებული დოგმებიც კი ხელახალი განხილვის საგანი
ხდებოდა ხოლმე.
ბრუნო ლეონის მეცნიერული მოღვაწეობის არეალი ერთი
კონკრეტული მიმართულებით არ შემოისაზღვრებოდა. ის გახლდათ
სამართალმცოდნე და ფილოსოფოსი. გარდა ამისა, ლეონის
ცნობისწადილისა და გატაცების სფეროს წარმოადგენდა
პოლიტიკური მეცნიერებები, ეკონომიკური თეორიები და
პოლიტიკური იდეების განვითარების ისტორია. 1950-60-იან
წლებში ლეონის ნააზრევმა სხვადასხვა სამეცნიერო მიმართულებას
გაუხსნა გზა: «საზოგადოებრივი არჩევანის თეორიიდან» (Public
Choice Theory) «სამართლის ეკონომიკურ ანალიზამდე» (Economic
Analysis of Law). ამ პერიოდში დაიწყო უკვე არსებული
ინსტიტუტების, მათ შორის სამართლის დისციპლინათშორისი
შესწავლა. ჩამოყალიბდა და განვითარდა სრულიად ახალი
მიმართულება, რომელიც მიიჩნევდა, რომ კანონი, როგორც
ინსტიტუტი, ყალიბდებოდა და ვითარდებოდა ქვემოდან (ე. ი.
ხალხიდან) წამოსული ევოლუციური და თვითგენერაციული
იდეების წყალობით და არა ზემოდან (ე. ი. ხელისუფლებიდან)
თავსმოხვეული გადაწყვეტილებებით.
1967 წელს ბრუნო ლეონი ტრაგიკულ ვითარებაში დაიღუპა. ბებერ
კონტინენტზე მისი შემოქმედება დიდი ხნის განმავლობაში
მიივიწყეს, თუმცა მისი სხვადასხვა ნაშრომი კვლავინდებურად
აქტუალური იყო და ამერიკული კლასიკური ლიბერალური
აზროვნების მრავალ მიმდევარს შთააგონებდა. ეს სულაც არაა
გასაკვირი, რადგან ლეონის ინტეგრალური პიროვნება უფრო მეტად
ამერიკის შეერთებული შტატების სამოქალაქო ტრადიციასა და მის
ლიბერტარიანულ ტენდენციებს ესადაგება, ვიდრე თანამედროვე
ევროპას. «თავისუფლება და კანონი» და მისი სხვა ნაშრომები
ნათელი მაგალითია იმისა, რაოდენ მკვეთრ გავლენას ახდენდა
ლეონის შეხედულებებზე ანგლოსაქსური კულტურა. ამ
განსხვავებული ინტელექტუალური სამყაროს დიდ
მოაზროვნეებთან ინტენსიური ურთიერთობების წყალობით ბრუნო
ლეონის სრულად და საფუძვლიანად ჰქონდა გათავისებული მისი
თავისებურებები.
ლეონის იდეათა ამგვარი განვითარება დიდწილად განაპირობა მონ-
პელერინის საზოგადოების[1] არსებობამ. სწორედ ამ საზოგადოების
მიერ ორგანიზებული საერთაშორისო კონფერენციების დროს
გაეცნო ბრუნო ლეონი იმ იდეებსა და სკოლებს, რომლებიც ჯერ
კიდევ მიუღებელი იყო იმ ეპოქის
იტალიაში გაბატონებული კულტურისათვის. მრავალი ათწლეულის
განმავლობაში ფრიდრიხ ფონ ჰაიეკის მიერ დაარსებული ასოციაცია
თავშეყრის მშვენიერი ადგილი იყო კლასიკური ლიბერალიზმით
დაინტერესებული პირებისთვის, რომელთაც სურდათ უკეთ
გასცნობოდნენ ამ ახალ კულტურას და მჭიდრო კავშირში
ყოფილიყვნენ მასთან. იმ პერიოდის იტალიაში ფილოსოფიური
დისკუსია ძირითადად რამდენიმე მიმართულებას შორის
მიმდინარეობდა. ესენი იყო: მარქსიზმი, ნეოპოზიტივიზმი, ნეო-
ჰეგელიანური ისტორიციზმი და კათოლიკური სოლიდარიზმი.
ბრუნო ლეონი აზროვნების იტალიურ წრეში რომ ჩაკეტილიყო,
ვერასოდეს შეძლებდა შეემუშავებინა საკუთარი დებულებები,
გამხდარიყო თვითმყოფადი და ყველასგან გამორჩეული მეცნიერი,
რომელიც დღესაც კი გვიბიძგებს მისი ნაშრომების ხელახალი
გადაკითხვისა და აღმოჩენებისკენ.
საინტერესოა აღინიშნოს, რომ სხვადასხვა მიმართულების სულ
უფრო მეტი ავტორი ამჩნევს და აღნიშნავს ლეონის თვალსაზრისის
ინოვაციურ ხასიათს. მათი აზრით, მან სამართლის ფილოსოფიაში
ახალი, არსებითად ალტერნატიული მიდგომა დაამკვიდრა,
რომელიც სრულიად განსხვავდება ჰანს კელზენისეული
ნორმატივისტული მოდელისა და სოციალიზმით შთაგონებული
თეორიებისაგან (მათი გავლენა სოციალურ მეცნიერებებზე დღესაც
გრძელდება).
ბოლო ორი საუკუნის განმავლობაში კანონი მუდმივად იგივდებოდა
ძალაუფლების მქონე ადამიანთა კეთილ ნებასთან. ამ ტენდენციის
უარყოფის საქმეში ლეონის განსაკუთრებული დამსახურება
მიუძღვის, რადგან მან პირველმა შემოგვთავაზა, სხვა კუთხით
შეგვეხედა დადგენილი ნორმებისთვის. ლეონიმ მოგვიწოდა,
მაქსიმალური ძალისხმევა გამოგვეჩინა იმის დასანახად, რა დგას
პოლიტიკოსთა თვითნებური სურვილებისა და არსებული
კანონმდებლობის მიღმა, რომელიც ძალიან ხშირად უბრალო
ფორმალობადაა ქცეული, ფურცელზე დაწერილ სიტყვებს კი
რეალური ძალა და მნიშვნელობა არ გააჩნია.
ლეონის მოსაზრებები კანონის შესახებ გვეხმარება, უკეთ გავიგოთ
სოციალური მეცნიერებების «ავსტრიული» ტრადიციის
განსაკუთრებული პოტენციალი. ამ ტრადიციას სათავე კარლ
მენგერმა დაუდო, ხოლო ლუდვიგ ფონ მიზესმა, ფრიდრიხ ფონ
ჰაიეკმა და მარი ნ. როთბარდმა გააგრძელეს და განავითარეს იგი.
სამართლის შესწავლისას ლეონი იყენებს მეთოდოლოგიურ
ინდივიდუალიზმს, ინსტიტუტთა ევოლუციური ხასიათის
ანალიზს, სუბიექტური ღირებულების თეორიასა და მიზესის
დებულებებს ეკონომიკური გათვლების წარმოების პრობლემების
შესახებ; მისი შრომა ცხადყოფს, რომ ავსტრიული სკოლის
ფუნდამენტურ სწავლებებსა და მოსაზრებებზე სოციალურ
დაკვირვებას უამრავი სარგებლის მოტანა შეუძლია.
ლიბერალი ეკონომისტების ყურადღებიანი მკითხველი,
განსაკუთრებით კი, მიზესის თაყვანისმცემელი ლეონი, ყველაზე
მეტად მის მიერ შემუშავებული სამართლის თეორიით გახდა
ცნობილი. ეს თეორია ჰანს კელზენისა და სამართლებრივი
პოზიტივიზმის საპირისპიროდ, ძველი ანგლოსაქსური საერთო
სამართლის (common law) გადაფასებას ახდენს. იგი ამკვიდრებს
ანალოგიას იურიდიული სამსახურის წესებსა და ბაზარზე –
მეწარმეებსა და მომხმარებლებს შორის დადებული უამრავი
შეთანხმების
წყალობით გაჩენილ სპონტანურ წესრიგს შორის. მისი ერთ-ერთი
მთავარი მოსაზრება სწორედ ის არის, რომ არსებობს გარკვეული
ჰარმონია ერთი მხრივ – ბაზარსა და ევოლუციურ სამართალს, ხოლო
მეორე მხრივ – ეკონომიკურ დაგეგმარებასა და კანონმდებლობას
შორის.
რომანტიზმისთვის, განსაკუთრებით კი XIX საუკუნის გერმანული
კულტურისთვის, დამახასიათებელი იყო ისტორიული სამართლის
დადებითად შეფასება. მიუხედავად ამისა, ლეონის ნაშრომებში
კარლ ფონ სავინის სხვადასხვა დებულების ხელახალი აღმოჩენა
სულაც არ მიგვანიშნებს იტალიელი მეცნიერის კონსერვატორობასა
თუ კომუნიტარიანელობაზე.
ლეონი ევოლუციურ სამართალს თავისუფალ ბაზართან აკავშირებს.
იტალიელ სამართალმცოდნეს მიაჩნია, რომ ხელისშემშლელი
ფაქტორებისაგან გათავისუფლებულ ბაზარსა და სპონტანურ
სამართალს შორის კავშირი შეიძლება ახსნას მისმა თეორიამ
«პიროვნული სარჩელის» (UIndividual claim), ანუ დასაბუთებული
მოთხოვნის შესახებ. საზოგადოებრივ ურთიერთობებში,
თითოეული პიროვნება წინა პლანზე წამოსწევს საკუთარ
მოთხოვნებს სხვა ადამიანების ქცევისადმი. მაგალითად, ადამიანები
მოითხოვენ არ გახდნენ აგრესიის ან მუქარის მსხვერპლნი. ლეონის
ვარაუდის მიხედვით, ნორმა, რომელიც ხელს გვიშლის, ვიძალადოთ
სხვაზე, შედეგია ადამიანებს შორის ფართოდ გავრცელებული
მოთხოვნებისა, რომლებმაც საზოგადოებაში გარკვეული ხასიათის
ქმედებები და ვითარების განჭვრეტის გონივრული შესაძლებლობა
დაამკვიდრა.
სამართლებრივი სისტემა, რომელიც თეორეტიკოსთა ანალიზის
ცენტრალური საკითხია და ძირითადად, «ნორმატივისტული»
პერსპექტივიდან გამომდინარე განიმარტება, ლეონის თეორიის
მიხედვით, უნდა უკავშირდებოდეს კერძო პირთა ქმედებებს:
ზუსტად ისევე, როგორც თავისუფალი ბაზარი. სხვა სიტყვებით რომ
ვთქვათ, ლეონისთან ჩვენ ვხვდებით სამართლის წარმოშობის
ინდივიდუალისტურ თეორიას, რომელიც აერთიანებს კლასიკური
სოციოლოგიის მიერ შესწავლილი საკითხების მთელ ჯგუფს (მათ
შორის, იურიდიულ რომანტიზმსაც), ოღონდ ეს ხდება XIX-XX
საუკუნეების ავსტრიელი ეკონომისტების მიერ ჩამოყალიბებული
ახლებური არგუმენტებით განმტკიცებული აზრობრივი ჩარჩოს
ფარგლებში.
ქმედება, რომლითაც თანამოსაუბრეებისაგან გარკვეული ტიპის
საქციელს მოვითხოვთ, თავის მხრივ, სხვა ქმედებებს იწვევს.
ლეონისთვის სწორედ ამგვარ დასაბუთებულ მოთხოვნათა გაცვლა
ხდება სამართლის განმტკიცების საფუძველი: მაგალითად, ერთ
დღეს ჩვენ უარს ვიტყვით, თავს დავესხათ სხვა პიროვნებას, თუ
მისგან თავდაუსხმელობის გარანტიას მივიღებთ.
ერთი შეხედვით, ლეონისა და ნორმატივისტების (განსაკუთრებით
კელზენისა და ჰარტის) დაპირისპირება სამართლებრივი
პოზიტივიზმის მიმართ ტექნიკური ხასიათისაა. თუმცა მას, გარდა
ტექნიკურისა, მკაფიო იდეოლოგიური საფუძველი გააჩნია.
სამართლის ლეონისეული ხედვის თანახმად ნორმატივიზმთან
დაპირისპირება სოციალიზმის უარყოფას ნიშნავს. სოციალიზმს კი
იტალიელი
მეცნიერი ამორალურად და სოციალური რეალობის მცირერიცხოვან
სწავლულთა კონტროლის ქვეშ მოქცევის ავადმყოფური სურვილის
განხორციელების მცდელობად მიიჩნევს.
ლეონი, როგორც ლიბერალი, უპირისპირდება ხელოვნურად
შექმნილ საკანონმდებლო თვითნებობას, რომელიც მისი
სტრუქტურის ფორმალურობის გამო (ის კანონმდებელთა
სურვილის პროდუქტია) თანდათანობით ამცირებს პიროვნული
თავისუფლების სივრცეს, ხოლო როგორც სამართლის
ფილოსოფოსი, გვიჩვენებს, რომ კოდექსით დაკანონებული წესებით
გარანტირებული წესრიგი ძალზე ხანმოკლეა. დაწერილი კანონებით
მართულმა საზოგადოებამ მხოლოდ ის იცის, რომელ ნორმებს უნდა
სცეს პატივი აწმყოსა და უახლოეს მომავალში. კანონმდებელს
ყოველთვის შეუძლია მათი შეცვლა, თავდაყირა დაყენება და –
საგანგებო მდგომარეობაში – დამყარებული სამართლებრივი
წესრიგისთვის ძირის გამოთხრაც კი. თუ კარგად განვიხილავთ
კანონმდებლობის შესაძლო სამომავლო შედეგებს, უნდა ვაღიაროთ,
რომ ის არა მარტო ვერ ამცირებს ეჭვს მომავლის თაობაზე, არამედ
წინაღობადაც კი ევლინება ჩვენს შესაძლებლობებს, დავგეგმოთ
მომავალი და გავხდეთ მეწარმეები.
ამ მხრივ, შეიძლება ითქვას, რომ კანონმდებლობა (legislation)
კანონიერების (law) პირველი მტერია.
ლეონის ნაშრომებში ნაწილობრივი ნგრევა (pars destruens)
გაწონასწორებულია ნაწილობრივი შენებით (pars construens),
რომლის ძირითად ბირთვშიც ნათლადაა გამოხატული სპონტანური
სამართლებრივი წესებისთვის უპირატესობის მინიჭება. ამგვარად
შექმნილ წესებს გააჩნიათ თვითკორექციის უნარი და არ
წარმოადგენენ თავმჯდომარის ან პარლამენტის «გადაწყვეტილების»
პროდუქტს. ასეთი წესები იმ პროცესის დაგვირგვინებაა, რომელშიც
სხვადასხვა სტატუსით მონაწილეობენ მოსამართლეები,
სამართალმცოდნეები, მოდავე მხარეები, საზოგადო მოღვაწეები და
საერთოდ, მთელი საზოგადოება.
რომაულ სამართალში (Jus civile), ისევე როგორც ძველ საერთო
სამართალში (common law), სამართლის დადგენა პოლიტიკოსთა
კონტროლს მიღმა იყო. ის მუდმივი გადახედვისა და ხელახალი
შემუშავების ვრცელ სოციალურ პროცესს წარმოადგენდა, რომელშიც
უამრავი სუბიექტი მონაწილეობდა. რომაულ საზოგადოებაში
სამართალის დადგენის პროცესი ძირითადად «მეცნიერული»
დებატები იყო, რომლის დროსაც განისაზღვრებოდა და
გამოიყოფოდა სამართლის ფუნდამენტური ინსტიტუტები;
ინგლისურ საზოგადოებაში კი ამ როლს ძირითადად
მოსამართლეები ასრულებდნენ, რომლებიც საკუთარი
გადაწყვეტილებებით განსაზღვრავდნენ უზუსტეს სამართლებრივ
ჩარჩოებს.
ლეონი დიდ მნიშვნელობას ანიჭებს ისტორიულ გამოცდილებას,
რაც მის როლს ოდნავადაც არ უკარგავს ფასს. თუმცა, საკუთარი
«მოდელის» წარდგენისას, ის გასაგებად აფიქსირებს, რომ არ სურს
ამა თუ იმ საკითხზე მხოლოდ მოსამართლის გადაწყვეტილებებზე
დაყრდნობით[2] ან მხოლოდ სამართალმცოდნეების აზრის
გათვალისწინებით მსჯელობა[3]. ლეონისთვის საუკეთესოა ისეთი
სამართლებრივი პრინციპი, რომელიც ყველა არსებული
მოცემულობიდან საუკეთესოს შეითვისებს და თუ საჭირო გახდება,
წეს-ჩვეულებებსაც კი დაეყრდნობა.
ისტორიული სამართლის კომპლექსურობის წინა პლანზე
წამოწევით, ლეონის სურს გვაჩვენოს, რომ ძალიან ბევრ კანონით
განსაზღვრულ ურთიერთობასა თუ ქმედებას სამართალთან
არაფერი აქვს საერთო, მეტიც – ხშირად არსებითად ეწინააღმდეგება
და უარყოფს მას. ლეონისთვის დემოკრატიის პოლიტიკური
მექანიზმებით შექმნილი კანონები უპირატესობებისა და
შეღავათების მოპოვების ცინიკური მცდელობა და
დაპირისპირებულ ინტერესთა ჯგუფებს შორის მიმდინარე
ულმობელი და, მთელ რიგ შემთხვევებში, ძალმომრეობის შემცველი
დაპირისპირებაა. სამართლისა და მთლიანი საზოგადოების
ეტატიზაციამ, ჩვენი სურვილის საწინააღმდეგოდ მიგვიყვანა
სამართლებრივ ბრძოლამდე: საკანონმდებლო დაპირისპირებამდე,
როდესაც ყველა ომობს ყველას წინააღმდეგ. ასეთ დროს სამართლის
ძალას ძალის სამართლით ანაცვლებენ ყველაზე ორგანიზებულები,
მდიდრები, განათლებულები და ა. შ.
საზოგადოებაზე დაწესებულმა მზარდმა პოლიტიკურმა
კონტროლმა ასეთ სავალალო შედეგებამდე მიგვიყვანა. ცხადია,
ამგვარი სიტუაციიდან თავის დასაღწევად საჭიროა პიროვნული
თავისუფლების სივრცეების გაზრდა. ამ მხრივ, ალბათ, არსებულის
ყველაზე მეტად საწინააღმდეგო ლეონის მიერ შემოთავაზებული
დებულებებია: თავისუფალ საზოგადოებაში არ არსებობს ყველას
ერთ იურისდიქციაში გაერთიანების აუცილებლობა. ლეონი
განსაკუთრებით უარყოფს არსებულ წესებს მოსამართლეებთან
მიმართებით: მისი აზრით, თითოეულ ჩვენგანს უნდა შეეძლოს
მოსამართლის არჩევა, ისევე როგორც ვირჩევთ ვექილს, ექიმს ან
ნოტარიუსს.
ლეონის მიერ წარმოდგენილი საზოგადოება ძალადობის (კერძოდ,
სახელმწიფოს მხრიდან ძალადობის) მონოპოლიისაგან
პროგრესულად გათავისუფლებული საზოგადოებაა, რომელშიც
ურთიერთობები ნება-სურვილის საფუძველზე ვითარდება და ვერც
ერთი პოლიტიკურ-ბიუროკრატიული არისტოკრატია ვერ შეძლებს
დააყენოს თავი მოქალაქეებზე მაღლა, უგულებელყოს მათი
სურვილები და უფლებები. ეს განსხვავებული რეალობაა, რომელიც
ინარჩუნებს «მეოცნებეობის» ელფერს და აგრძელებს მუდმივ
განვითარებას შესწავლისა და კვლევის საფუძველზე.
დღეს უკვე სავსებით ნათელია, რომ არსებობს გარკვეული
თანხვედრა ყველაზე მკაფიოდ ჩამოყალიბებულ ლიბერტარიანულ
დებულებებსა და ლეონის მიერ შემუშავებულ თეორიას შორის.
სწორედ ამას აღნიშნავს ლეონის მოსწავლე მარიო სტოპინო,
რომელიც იტალიელი მეცნიერის ნაშრომებში გამოარჩევს «თითქმის
ანარქისტულ ტენდენციას». ეს ტენდენცია, რომელიც,
რასაკვირველია, ლიბერალურ (და არა კომუნისტურ) თვალსაზრისს
ეფუძნება, შესამჩნევია ტურინელი ფილოსოფოსის ნაშრომში
«თავისუფლება და კანონი» და ასევე მის სხვა ტექსტებში; ხანდახან
«გვეჩვენება, თითქოს ლეონი ლიბერტარიანიზმისკენ, კერძოდ,
ამერიკული ლიბერტარიანიზმისკენ იხრება, რომლის
წარმომადგენელიცაა, მაგალითად, როთბარდი».[4]
ჰაიეკთან შედარებით, ლეონი ბევრად უფრო რადიკალურია. მეტიც:
ლეონის გარდაცვალებიდან რამდენიმე თვის შემდეგ, პავიაში
გამართულ კონფერენციაზე ჰაიეკმა თვითონვე განაცხადა[5], რომ
«კანონი, კანონმდებლობა და თავისუფლების»[6] დაწერისას
ევოლუციური სამართლის იდეამდე სწორედ
მისი იტალიელი მეგობრის კრიტიკის წყალობით მივიდა, რომელიც
ლეონიმ კომენტარების სახით გამოაქვეყნა ავსტრიელი მეცნიერის
მიერ «თავისუფლების კონსტიტუციაში» წარმოდგენილი
განსხვავებული დებულებების გამო.[7]
კანონმდებლობის ლეონისეულ კრიტიკაში კარგად ჩანს, რომ
იტალიელი მეცნიერი მშვენივრად ერკვევა პოლიტიკის
წარმმართველ მექანიზმებსა და მათი ფუნქციონირების
თავისებურებებში. «თავისუფლება და კანონში“ ლეონი გვთავაზობს
«პოლიტიკის» ძირეულ ანალიზს და განსაკუთრებულ ყურადღებას
უთმობს დაძაბულობას, რომელიც ერთმანეთს უპირისპირებს
თანამედროვე დემოკრატიულ სახელმწიფოსა და კლასიკურ
ლიბერალიზმს. ლეონის ძირითადი მიზანია, წარმოაჩინოს
დემოკრატიული ლოგიკის შინაგანი წინააღმდეგობები. მან
რამდენჯერმე შეისწავლა არსებული წინააღმდეგობები სხვადასხვა
წყაროზე დაყრდნობით, მათ შორის, ენტონი დაუნსის ნაშრომებიც
მაჟორიტარული წესის შესახებ, რომლებსაც ხშირად იმოწმებს.
დაუნსის თეორია ეფუძნება დებულებას: დემოკრატიულ წყობაში
ყველა ამომრჩეველს თანაბარი წონა აქვს, ამიტომ უფრო
მცირერიცხოვანი ჯგუფის არჩევანის «მსხვერპლად გაღება»
საუკეთესო გამოსავალია. ამ მოსაზრების საპირისპიროდ, ლეონი
გვიჩვენებს, რომ თანასწორობა და მაჟორიტარული წესი ერთმანეთს
არ შეესაბამება, რადგან დემოკრატიულ თამაშში გამარჯვებულები
მოიპოვებენ ყველაფერს (მაგ., მთავრობის კონტროლს), ხოლო
დამარცხებულებს არაფერი რჩებათ.
ლეონის ანალიზში კარგად ჩანს, რომ დემოკრატიებისთვის
დამახასიათებელი ტიპური ლოგიკა, რომელიც
წარმომადგენლობითობის პრინციპს ეყრდნობა, საზოგადოებრივი
ცხოვრების კოლექტივიზაციის შედეგად დამკვიდრდა.
ამომრჩეველთა მოჩვენებითი თანასწორობა ნელ-ნელა გარკვეული
პიროვნებების გაბატონებად ტრანსფორმირდება. ასეთი
განვითარების გამომწვევი მიზეზები თანამედროვე დემოკრატიის
თანდაყოლილ კოლექტივისტურ მახასიათებლებში უნდა ვეძიოთ,
ხოლო თუ უფრო შორს წავალთ, მისი საწყისების აღმოჩენა თავად
სუვერენულობის პრინციპში შეიძლება. მონოპოლიური და
იერარქიული ინსტიტუტების გავლენით საზოგადოებრივი
ცხოვრების შენარჩუნებით გზას უხსნიან ანტილიბერალურ
პოლიტიკურ წეს-წყობილებას, რომელშიც ეფექტიანად
დომინირებენ მცირე ჯგუფები.
მოსაზრების უკეთ განსამარტად და პოზიციის გასამყარებლად
ლეონის მოჰყავს შედარება ლოურენს ლოუელის ნაშრომებიდან:
მოგზაური ხვდება მძარცველებს, რომლებიც მას სთავაზობენ ხმის
მიცემით, ყველამ ერთად გადაწყვიტოს, რა ბედი ეწევა მის ფულს.[8]
ყაჩაღებითა და ერთი მოგზაურით დაკომპლექტებულ
«კოლექტივში», ეს უკანასკნელი უმცირესობაშია (რადგან საკუთარი
ქონების დაცვა სურს) და მის უფლებებს არავითარი ძალა და
მნიშვნელობა აღარ აქვს ჯგუფის უმრავლესობის სურვილის
წინააღმდეგ. ამ შედარებით, რომელიც ჩვენ შეიძლება უცნაურადაც
მოგვეჩვენოს (და მართლაც, აგრესიის განსახორციელებლად
ყაჩაღებს ძირითადად არ აქვთ პრეტენზია მის დემოკრატიულ
«ლეგიტიმაციაზე»), ლეონი ნათლად გამოხატავს, რომ იგი იზიარებს
ლიბერტარიანელთა დებულებას სახელმწიფო ინსტიტუტების
არსებითად კრიმინალური საწყისის შესახებ.
ლეონის ნააზრევი მთავრობათა დომინირების შესახებ აგრძელებს იმ
ფილოსოფიურ ტრადიციას, რომელშიც მნიშვნელოვანი პოზიციები
ეკავათ იტალიელ ავტორებს – გაეტანო მოსკასა და ვილფრედო
პარეტოს, კლასიკური ლიბერალიზმის სხვა გამოჩენილ
წარმომადგენლებთან ერთად. ერთ-ერთ ნაშრომში ლეონი
ერთმანეთს უპირისპირებს ეკონომიკურ და ჰეგემონიურ
ურთიერთობებს. მისი განსაზღვრებით, პირველი (ეკონომიკური
ურთიერთობა) «აკმაყოფილებს პიროვნების მოთხოვნებს», მაშინ,
როდესაც მეორე (ჰეგემონიური ურთიერთობა)
«კონტრპროდუქტიულობის» ტიპური ნიმუშია, და სწორედ ამის
გამო «ეკონომიკის მიღმა მდებარეობს».[9]
«კონტრპროდუქტიული» დამოკიდებულების განსაზღვრისას
ლეონის მეარღნის მაგალითი მოჰყავს. მეარღნე ქუჩაში უკრავს და
ხელს უშლის პროფესორს, რომელიც საკუთარ კაბინეტში მშვიდად
მუშაობას ცდილობს. თუ პროფესორი გადაწყვეტს, გაიმეტოს
ცოტაოდენი ფული და მეარღნეს სხვაგან წასვლა სთხოვოს, ცხადია,
ეს ურთიერთქმედება მხოლოდ ერთი მათგანისთვის იქნება სახეირო
(ამ შემთხვევაში – მეარღნისთვის); პროფესორი კი, პირიქით, ფულს
გადაიხდის, რათა აღარ შეაწუხოს არასასურველმა მუსიკამ და,
შესაბამისად, თავიდან აიცილოს მისი უფლებების შელახვის
მცდელობა.
ყოველივე ზემოთქმულიდან გამომდინარე, სახელმწიფო ყველაზე
მეტადაა ჰეგემონიური და «კონტრპროდუქტიული», რადგან იგი
არსებობს გადასახადებისა და ძალდატანების ხარჯზე. ლეონის
აზრით, ყოველთვის უნდა გვახსოვდეს, რომ «გადასახადი არის
რაღაც, რაც თავს მოგვახვიეს».[10] სწორედ ამ მიზეზით გმობს ლეონი
ძალადობაზე სახელმწიფოებრივ მონოპოლიას, როცა ეყრდნობა
უდავო ჭეშმარიტებას: «ნებისმიერი სავალდებულო დაბეგვრა
საფუძველშივე კონტრპროდუქტიულია, მაშინაც კი, როდესაც
საუბარია უბრალოდ მომსახურების ანაზღაურებაზე (რომელიც
შეიძლება მომხმარებელს სულაც არ სურდეს)».[11]
გარდა ამისა, თანამედროვე დემოკრატიებში ადვილად ვრცელდება
სრულიად ამორალური ილუზია დომინანტური ურთიერთობების
სარგებლიანობის შესახებ. სარგებელი მოაქვს იმ ჯგუფის წევრობას,
რომელიც ავიწროებს და ჩაგრავს სხვას და არა იმისას, რომელიც
საკუთარ თავზე განიცდის ამ უარყოფით ზემოქმედებას.
შესაბამისად, ჩვენი მიზანია, ვიყოთ სარგებლის მიმღებთა გვერდით
და არ გავიზიაროთ გადამხდელთა ბედი. ასევე აღსანიშნავია ის
ფაქტი, რომ საზოგადოების დიდი ნაწილის მობილიზების უნარი და
მნიშვნელოვანი როლის შესრულება კოლექტიური რესურსების
განაწილებაში დიდ ძალაუფლებას ანიჭებს სხვადასხვა ლობისტურ
გაერთიანებას (პროფესიულს, პროფკავშირულს, ტერიტორიულს,
რელიგიურს, კულტურულსა და ა. შ.).
სხვაგვარად, სწორედ საზოგადოებრივ ცხოვრებაში პიროვნებების
მზარდი მონაწილეობის ლოგიკა ხდის თანამედროვე პოლიტიკურ
წესრიგს უფრო და უფრო ავტორიტარულს.
ამავდროულად, მართალია ისიც, რომ მითიური და ირაციონალური
წარმომავლობის რწმენების გარეშე, ამგვარი ძალაუფლება ასე
ადვილად ვერ დამყარდებოდა საზოგადოებაზე. ლეონისათვის
წარმომადგენლობითი არჩევნები «ცერემონიალური და თითქმის
ჯადოსნური პროცედურებია»[12]. დემოკრატიული თეორია
ეფუძნება იმ მოსაზრებას, რომ არჩეულ კანდიდატებს გააჩნიათ
«საოცარი შთაგონება»,[13] რომელიც მათ ამომრჩეველთა ნების
გამოხატვის შესაძლებლობას ანიჭებს. ლეონი რამდენჯერმე
ამახვილებს ყურადღებას საყოველთაოდ მიღებულ კულტზე,
რომელსაც ჩვენი ეპოქა «წარმომადგენლობითი დემოკრატიის»
დადებითი და უმწიკვლო ნიშან-თვისებების შესახებ ქმნის და არ
ერიდება ჰერბერტ სპენსერის ცნობილი მოსაზრების ციტირებას
უმრავლესობის ღვთაებრივი უფლების შესახებ არსებულ
ცრურწმენაზე.[14]
ფართოდ გავრცელებული და საყოველთაოდ მიღებული ვარაუდით,
დემოკრატიული სისტემები აუქმებენ არსებულ დისტანციას
სუვერენსა და მოქალაქეებს შორის: არჩეული ადამიანები
საყოველთაო სურვილისა და კეთილდღეობის საუკეთესო
გამომხატველები არიან და სწორედ ამიტომ «წარმომადგენელსა» და
«წარმოდგენილს» შორის მჭიდრო კავშირია. ლეონი არ იზიარებს
აღნიშნული საკითხის ამგვარად ოპტიმისტურ შეფასებას.
ლეონის დებულება შემდეგში მდგომარეობს: თანამედროვე
პოლიტიკურ სისტემებში არსებული წარმომადგენლობითობის
პრინციპის მიხედვით, პოლიტიკოსები მოქალაქეებს არ
ექვემდებარებიან. არსებობს ამის რამდენიმე მიზეზი. უპირველეს
ყოვლისა, აღსანიშნავია, რომ მათ შორის ურთიერთობა არც
პიროვნულია და არც ნებაყოფლობითი. გარდა ამისა, ისინი, ვინც
არჩევნებში მონაწილეობენ, კონკრეტული მიზნების თაობაზე კი არ
გამოხატავენ საკუთარ მოსაზრებას, არამედ ირჩევენ ადამიანებს ან/
და პარტიებს, რომლებიც ზოგად ხედვას სთავაზობენ. ჩვენ
გვთავაზობენ მთლიან «ნაკრებს», რომელიც შეიცავს იდეებს. მათი
ერთი ნაწილი შეიძლება მოგვეწონოს, მეორე ნაწილის
სულისკვეთებას კი სულაც არ ვიზიარებდეთ. ამასთანავე, არჩევნების
შემდეგ აღარ არსებობს მანდატის წართმევის შესაძლებლობა.
პარლამენტარი, რომელსაც მისთვის ნდობის გამომცხადებელი და
კონკრეტული ფუნქციის მიმნიჭებელი ადამიანების ნება უნდა
გამოეხატა, მყისიერად წყვეტს ყოველგვარ კავშირს ხალხთან და
იწყებს ცხოვრებას მის მიერ წარმოდგენილი ამომრჩევლის
სურვილების გაუთვალისწინებლად (ასე იქცევა ყველა
პროფესიონალი, თუ არ სურს მოპოვებული თანამდებობის
დაკარგვა).
წარმომადგენლობის თემის მნიშვნელობა სწორედ აქ ჩნდება. ლეონი
კვლავ ისტორიაზე დაკვირვების მეთოდს მიმართავს, რათა
თვალსაჩინო გახადოს არსებული სამართლებრივი სისტემის
საზღვრები, რომლებმაც გადაულახავ, აუცილებელ მოცემულობად
მიიღეს იძულების ხერხის გამოყენება. ამ შემთხვევაშიც კარგად ჩანს
– შუა საუკუნეებიდან თანამედროვე ეპოქამდე პოლიტიკური
ინსტიტუტების ცვლილება უფრო ინვოლუციური ხასიათისაა,
ვიდრე პროგრესულის.
ლეონი შეგვახსენებს, რომ წარსულში ყველაფერი მნიშვნელოვნად
განსხვავდებოდა დღეს არსებული რეალობისაგან. «1221 წელს
ვინჩესტერის ეპისკოპოსმა უარი განაცხადა scutagium-ზე, ანუ
სამხედრო სამსახურიდან გათავისუფლების სანაცვლოდ
დაწესებული გადასახადის გადახდაზე, თუმცა გადასახადის
აკრეფის გადაწყვეტილება საბჭომ მიიღო. ეპისკოპოსი არ
ეთანხმებოდა ამ გადაწყვეტილებას და
გაასაჩივრა კიდეც. ხაზინის კანცლერმა დააკმაყოფილა მისი
საჩივარი».[15] საუკუნეების განმავლობაში, რომლებიც წინ
უსწრებდა თანამედროვე სახელმწიფოს, წარმომადგენლები
მაქსიმალურად მჭიდროდ იყვნენ დაკავშირებულნი მათთან, ვისაც
წარმოადგენდნენ; იმდენად, რომ 1295 წელს მეფე ედუარდ
პირველმა სოფლების, საგრაფოებისა და ქალაქების არჩეული
დელეგატები მოიწვია – «მეფის მიერ მოწვეული ხალხი
ვესტმინსტერში ჭეშმარიტ რწმუნებულებად და საზოგადოების
ნდობით აღჭურვილი პირებად აღიქმებოდნენ».[16] საწყის ეტაპზე,
ჩამოყალიბების ადრეულ სტადიაზე, პრინციპი «no taxation without
representation»[17] შემდეგნაირად მოიაზრებოდა: ვერც ერთი
გადასახადი ვერ იქნებოდა სამართლიანად და ლეგიტიმურად
აკრეფილი, თუკი გადამხდელი არ ეთანხმებოდა მას.
ლეონი ასევე დიდ ყურადღებას უთმობს შემეცნების პროცესში
ინფორმაციის მიღების იმ სახეების საფუძვლიან შესწავლას,
რომელთა მეშვეობითაც მნიშვნელოვან გადაწყვეტილებებს
იღებდნენ ჩვენს წარმომადგენლობით სისტემებში და ასევე იმას, თუ
როგორ მოიცავს და გამოხატავს საზოგადოების დიდი ნაწილის
ინტერესებს გარკვეული პოლიტიკური კლასი.
თომას ჰობსისგან განსხვავებით, ლეონი არ ეთანხმება მოსაზრებას,
რომ თავისუფალ საზოგადოებას ახასიათებს ვითარება bellum
omnium contra omnes[18] . მისი აზრით, ასეთი მდგომარეობა სწორედ
დემოკრატიული სახელმწიფოსთვისაა დამახასიათებელი.
ინტერესთა წარმომადგენლობით სისტემას მივყავართ
საკანონმდებლო დაპირისპირებამდე, როდესაც ყველა ომობს ყველას
წინააღმდეგ და რომელიც ლოგიკურად იწვევს ჩაგვრასა და
ზოგადად პარაზიტიზმს (სხვის ხარჯზე ცხოვრების წესის
დამკვიდრებას). არ შეგვიძლია ვირწმუნოთ დაუნსის
გულუბრყვილოდ ოპტიმისტური არგუმენტი, თითქოს
პოლიტიკური ქმედებების გაკიცხვა და მათი დაქვემდებარება
არჩევნების მეშვეობით არის შესაძლებელი. რეალობა სულ
სხვაგვარია: ამომრჩევლები ძალზე აბსტრაქტულად
უპირისპირდებიან ლობისტურ და ინტერესთა ჯგუფების სისტემას
და იძულებულნი არიან, ყოველთვის დაიცვან არსებული მოდელი,
როდესაც საქმე ეხება პირადი შეღავათების შენარჩუნებას ან ჯგუფის
გადარჩენას.
თუკი კოლექტიური გადაწყვეტილებები შეიცავს იძულებას, ხოლო
საზოგადოება მით უფრო თავისუფალია, რაც უფრო ნაკლებად
ამართლებს ძალადობის შემთხვევებს, გამოსავალი შემდეგია:
მაქსიმალურად უნდა შემცირდეს არსებული დაძაბულობა და
დემოკრატიის როლი, პარალელურად კი გაიზარდოს საბაზრო
მოლაპარაკებების სივრცე.

ბრუნო ლეონის მოკლე

ქრონოლოგიური ბიოგრაფია
1913 წლის 26 აპრილი – დაიბადა ქალაქ ანკონაში (იტალია);
1930-35 წლები – ტურინის უნივერსიტეტის სამართლის
ფაკულტეტის სტუდენტია. სწორედ აქ ხდება ჯოელე სოლარის
მოსწავლე;

1943-45 წლები – ოფიცრის რანგში ხდება A Force-ის[19] წევრი;

1945 წელი – იწყებს აკადემიურ მოღვაწეობას პავიაში, სადაც
ასწავლის სამართლის ფილოსოფიასა და სხვა დისციპლინებს;
1948-1960 წლები – პავიის უნივერსიტეტის პოლიტიკურ
მეცნიერებათა ფაკულტეტის დეკანი;
1949 წელი – იწყებს თანამშრომლობას ყოველდღიურ ეკონომიკურ
გაზეთთან 24 Ore[20]. მასში გამოქვეყნებული სტატიებით
უპირისპირდება იმ ეპოქის იტალიის სულ უფრო და უფრო მეტად
ინტერვენციურ პოლიტიკას, როგორც ეკონომიკურ, ისე
სამართლებრივ საკითხებში;

1950 წელი – აარსებს ჟურნალ Il Politico-ს[21], რომელშიც სტატიები

იბეჭდება იტალიურ და ინგლისურ ენებზე. სწორედ აქ აქვეყნებენ
საკუთარ ნააზრევს ეპოქის საუკეთესო ლიბერალი
ინტელექტუალები (მიზესი, ჰაიეკი, ბიუკენენი და ა. შ.);
1952 წელი – ლეონი ხდება ტურინის მეთოდოლოგიურ სწავლებათა
ცენტრის თავმჯდომარე (Centro di studi metodologici) და
თანამშრომლობს მათემატიკოს ეუჯენიო ფროლასთან (მასთან
ერთად წერს სტატიას მათემატიკური მეცნიერებების ჰუმანიტარულ
მეცნიერებებში გამოყენების შეუძლებლობის შესახებ);
1958 წელი – ჰაიეკსა და ფრიდმენთან ერთად მიწვეულია
კლერმონის (კალიფორნია) სალექციო ციკლში. სწორედ აქ
ჩატარებული გაკვეთილები დაედო საფუძვლად წინამდებარე წიგნს,
რომელიც პირველად 1961 წელს გამოქვეყნდა;
1960 წელი – ხდება მონ-პელერინის საზოგადოების მდივანი, 1967
წლიდან კი, გარდაცვალებამდე რამდენიმე ხნით ადრე, მისი
თავმჯდომარეც;
1961 წელი – ნიუ-იორკში გამოიცა «თავისუფლება და კანონი“. წიგნი
შემდეგში ორჯერ გამოიცა ინგლისურ
ენაზე (1972 და 1993 წლებში). ის ასევე ითარგმნა ესპანურ (1961),
პორტუგალიურ (1993), იტალიურ (1995) და ფრანგულ (2006)
ენებზე;
1964 წელი – გამოიცა The Law as the Claim of the Individual (კანონი,
როგორც პიროვნული სარჩელი);
1965 წელი – გამოიცა «მონოპოლიები – მითი და რეალობა»,
ჟურნალი Il Politico. იმავე წელს მონაწილეობს ლიონში 20 ნოემბერს
გამართულ მმართველთა ასოციაციის მე-20 კონფერენციაში,
რომელზეც საუბრობს თემაზე – «თავისუფალი ადამიანები და
საბაზრო ეკონომიკის მომავალი»;
1967 წლის 21 ნოემბერი – 54 წლის ლეონი გაურკვეველი მიზეზის
გამო მოკლეს ტურინში.

შესავალი
1954-1959 წლებში წილად მხვდა ბედნიერება, პატივი და
პასუხისმგებლობა მეხელმძღვანელა კლერმონის ვაჟთა კოლეჯის
მიერ ორგანიზებული ექვსი სასწავლო კურსისთვის, თემაზე
«თავისუფლება და კონკურენტული წარმოება». ეს კურსები
კლერმონში, კალიფორნიაში ჩატარდა. სასწავლო პროგრამა
შექმნილი იყო ეკონომიკასა და პოლიტიკურ მეცნიერებებში
აკადემიური სალექციო კურსის წარსადგენად, განსაკუთრებით
მათთვის, ვინც, როგორც ამერიკული კოლეჯებისა და
უნივერსიტეტების წარმომადგენელი, მსგავს საგნებს ასწავლის.
თითოეულ ამ კურსზე სამი გამორჩეული მეცნიერი იყო მიწვეული,
რათა წაეკითხა: თავისუფლების, როგორც ეკონომიკური და
პოლიტიკური პრინციპების წყაროს ანალიზი; თავისუფალი ბაზრის
მექანიზმის განვითარებისა და მოქმედების ანალიზი; კვლევები
კერძო მეწარმეობის სისტემის ფილოსოფიური საფუძვლების,
მახასიათებლების, ღირსებებისა და ნაკლოვანებების შესახებ.
თითოეულ ამ ღონისძიებაში ოცდაათამდე ახალგაზრდა
მონაწილეობდა. ისინი კანდიდატთა ვრცელი სიიდან შეირჩნენ.
უმრავლესობა ეკონომიკის, პოლიტიკური მეცნიერებების,
წარმოების ადმინისტრირების, სოციოლოგიისა და ისტორიის
პროფესორი ან მასწავლებელი გახლდათ, რამდენიმე მათგანი კი –
მკვლევარი ან მწერალი, ხოლო ერთი-ორი აკადემიური
თანამდებობის პირიც იყო. სულ ას ოთხმოცდაათმა პიროვნებამ
მიიღო მონაწილეობა ექვსივე სასწავლო კურსში. ისინი
წარმოადგენდნენ ამერიკის ორმოც სხვადასხვა შტატში, კანადასა და
მექსიკაში არსებულ ოთხმოცდაათ სხვადასხვა კოლეჯსა თუ
უნივერსიტეტს.
გამოჩენილ ლექტორთა ჯგუფში პროფესორ ბრუნო ლეონისთან
ერთად შედიოდნენ: პროფესორი არმენ ა. ალჩიანი (კალიფორნიის
უნივერსიტეტი, ლოს-ანჯელესი); პროფესორი გეც ა. ბრიფსი
(ჯორჯთაუნის უნივერსიტეტი); პროფესორი რონალდ ჰ. ქოუზი
(ბუფალოს უნივერსიტეტი, ამჟამად ჩიკაგოს უნივერსიტეტი);
პროფესორი ჰერელ ფ. დე გრაფი (კორნელის უნივერსიტეტი);
პროფესორი აარონ დირექტორი (ჩიკაგოს უნივერსიტეტი);
პროფესორი მილტონ ფრიდმენი (ჩიკაგოს უნივერსიტეტი);
პროფესორი ფრიდრიხ ა. ფონ ჰაიეკი (ჩიკაგოს უნივერსიტეტი,
შემდგომში ზალცბურგის უნივერსიტეტი, ავსტრია); პროფესორი
ჰერბერტ ჰიტონი (მინესოტის უნივერსიტეტი); პროფესორი ჯონ
ჯუკსი (მერტონის კოლეჯი, ოქსფორდი); პროფესორი ფრენკ ჰ.
ნაითი (ჩიკაგოს უნივერსიტეტი); დოქტორი ფელიქს მორლი
(ჰავენფორდის კოლეჯის ყოფილი პრეზიდენტი); ჟაკ ლ. რიუეფი
(ევროპის ნახშირისა და ფოლადის საზოგადოების სასამართლოს
მთავარი მოსამართლე, შემდგომში საფრანგეთის აკადემიის წევრი);
პროფესორი დევიდ მაკკორდ რაიტი (მაკგილის უნივერსიტეტი).
საერთაშორისო ინტელექტუალური კომუნიკაციის ხარისხისა და
მოცულობის გაზრდისათვის თითოეულ სალექციო კურსში, სულ
ცოტა, ერთი ლექტორი მაინც წარმოადგენდა ევროპულ მეცნიერულ
ტრადიციას. ლექციები, რომელთა საფუძველზეც მომზადდა ეს
წიგნი, წაკითხულ იქნა მეხუთე სალექციო კურსზე,
სახელწოდებით «თავისუფლება და კონკურენტული წარმოება»,
1958 წლის 15-28 ივნისს. პროფესორი ბრუნო ლეონი, რომელიც
სრულყოფილად ფლობდა ინგლისურ, ფრანგულ, გერმანულ და, რა
თქმა უნდა, მშობლიურ ენებს, საკუთარი ჩანაწერებიდან
კითხულობდა ლექციებს, რომლებიც გახდა ამ წიგნის პირველი
მონახაზი. მასში შეძლებისდაგვარად შენარჩუნებულია ლექციების
შინაარსი და თანმიმდევრობა. იმის გამო, რომ ზეპირზე მეტად
წერილობითი პრეზენტაციები მაინტერესებდა, ავტორის
თანხმობით, პირველად მე გავაკეთე რედაქტირება. მოგვიანებით,
საბოლოო შესწორებები პროფესიონალმა რედაქტორმა შეიტანა. ამ,
მეორე გამოცემაში, წინასიტყვაობის გარდა, მასალის განახლება არ
გვიცდია. თავად ლექციათა ჩანაწერები ჰუმანიტარულ
მეცნიერებათა ინსტიტუტში, მელნო პარკში, კალიფორნიაში ინახება.
ისინი პირველწყაროსთან იმდენადაა მიახლოებული, რამდენადაც
ეს წერილობითაა შესაძლებელი.
1913 წლის 26 აპრილს დაბადებულმა ბრუნო ლეონიმ ძალიან
დინამიკური, აქტიური, მკაცრი და რთული ცხოვრება განვლო
როგორც მეცნიერმა, მოვაჭრემ, მოყვარულმა არქიტექტორმა,
მუსიკოსმა, ხელოვნებათმცოდნემ, ენათმეცნიერმა და, ამ ყველაფრის
გარდა, პიროვნული თავისუფლების (რომლისაც მგზნებარედ
სჯეროდა) პრინციპის დამცველმა. ის გახლდათ სამართლის
თეორიისა და სახელმწიფოს თეორიის პროფესორი პავიის
უნივერსიტეტში, სადაც ხელმძღვანელობდა პოლიტიკურ
მეცნიერებათა ფაკულტეტს, ასევე პოლიტიკურ მეცნიერებათა
ინსტიტუტს. გახლდათ ყოველკვარტალური ჟურნალის
დამაარსებელი და რედაქტორი, რომელსაც Il Politico ერქვა. როგორც
გამორჩეული მკვლევარი, ის მოწვეული მეცნიერის სტატუსით
მთელი მსოფლიოს მასშტაბით მოგზაურობდა; სხვადასხვა
სასწავლებელში, მათ შორის, ოქსფორდისა და მანჩესტერის
უნივერსიტეტებში (ინგლისი), ვირჯინიასა და იელში (შეერთებული
შტატები) ატარებდა ლექციებს. როგორც პრაქტიკოსი ვექილი, ის
ინარჩუნებდა საადვოკატო ბიუროსა და საცხოვრებელ ადგილს
ტურინში, სადაც ასევე აქტიურად მოღვაწეობდა მეთოდოლოგიური
კვლევების ცენტრში. დროდადრო მილანის ეკონომიკურ და
ფინანსურ გაზეთში 24 Ore საავტორო სვეტსაც აქვეყნებდა.
ჩრდილოეთ იტალიის გერმანელთაგან დაპყრობის დროს, მისმა
ძალისხმევამ მრავალი სამხედრო მოსამსახურის სიცოცხლის
გადასარჩენად, ლეონის მხოლოდ ოქროს მაჯის საათი კი არ შესძინა
(ამოტვიფრული წარწერით – «ბრუნო ლეონის, მოკავშირეთა მიმართ
გაწეული თავაზიანი სამსახურისთვის, 1945»), არამედ – სამარადისო
მადლიერებაც მოუტანა მრავალი ადამიანის მხრიდან. 1967 წლის
სექტემბერში საფრანგეთში, ვიშიში, გამართულ «მონ-პელერინის
საზოგადოების» კონგრესზე ის პრეზიდენტად აირჩიეს – მისი ამ
ორგანიზაციის მდივნად მრავალი წლის განმავლობაში მუშაობის
დაგვირგვინებად, რომელსაც თავისი დროისა და ენერგიის
უდიდესი ნაწილი მიუძღვნა.
1967 წლის 21 ნოემბრის ღამეს ბრუნო ლეონი ტრაგიკულად
დაიღუპა. ეს მაშინ მოხდა, როდესაც იგი კარიერის მწვერვალზე
იმყოფებოდა და ცხოვრების საუკეთესო პერიოდი ედგა. მთელი
მსოფლიოს სამეცნიერო საზოგადოებას დააკლდა ის ნაშრომები,
რომლებზე მუშაობის დასრულებაც ბრუნო ლეონიმ ვეღარ შეძლო.
დაინტერესებულ ადამიანს შესაძლებლობა აქვს ბრუნო ლეონის
ნაშრომების კრებული, მისი მეგობრებისა
და კოლეგების გულითად დახასიათებებთან ერთად, იხილოს
წიგნში სახელად «ბრუნო ლეონის პატივსაცემად»[22], რომელიც
შეკრიბა და რედაქტირება გაუკეთა დოქტორმა პასკუალე
სკარამოცინომ. წიგნის ზერელედ გადაკითხვაც კი ყოველგვარ ეჭვს
აქარწყლებს ლეონის ფართომასშტაბიანი ინტერესებისა და
მეცნიერული ერუდიციის შესახებ. ნაშრომთა უმრავლესობა
იტალიურ ენაზეა შესრულებული, გამონაკლისს წარმოადგენს
«თავისუფლება და კანონი». იგი მოიპოვება ამ გამოცემის სახით და,
ასევე, ესპანურ ენაზე.[23] მრავალი მეცნიერი მიიჩნევს, რომ ეს წიგნი
ყველაზე უჩვეულოა, აღსავსეა გამოწვევებით და, როგორც
პროფესორი ფრიდრიხ ა. ფონ ჰაიეკი წერს, გვპირდება ხიდის
გადებას «უფსკრულზე, რომელიც სამართალს სხვა თეორიული
სოციალური მეცნიერებებისგან აცალკევებდა».
შეპირებული «ხიდი», სამწუხაროდ, აღარ დასრულებულა.
ვიმედოვნებთ, რომ «თავისუფლებისა და კანონის» ამ მეორე
გამოცემის შემდეგ ბრუნო ლეონის მრავალი სტუდენტი თუ კოლეგა,
მეგობარი თუ თაყვანისმცემელი შეიტანს წვლილს მის
დასრულებაში; ლეონის იდეებისა და შემოთავაზებების გავრცობითა
და განვითარებით დაძრავენ «მშენებლობას» იმ ადგილიდან, სადაც
მისი ძალისხმევა უეცრად შეწყდა.
ართურ კემპი
ჩარლზ მ. სტოუნის პროფესორი ფინანსებისა და კრედიტის სფეროში
კლერმონის ვაჟთა კოლეჯი
კლერმონი, კალიფორნია

წინასიტყვაობა
ჩვენს დროში პიროვნულ თავისუფლებას ისეთი ბედი ერგო, რომ მის
დამცველებად, ძირითადად, უფრო ეკონომისტები გვევლინებიან,
ვიდრე – სამართალმცოდნეები და პოლიტოლოგები.
სამართალმცოდნეთა წუხილის მიზეზი, სავარაუდოდ, ის უნდა
იყოს, რომ ისინი გარკვეულწილად აიძულეს, პროფესიულ ცოდნაზე
დაყრდნობით და, მაშასადამე, თანამედროვე სამართლის
თვალსაზრისიდან გამომდინარე ესაუბრათ. როგორც ლორდი
ბეკონი იტყოდა, «ისე ლაპარაკობენ, თითქოს მიჯაჭვულები
იყვნენო». თანამედროვე სამართლებრივი სისტემები, რომლებშიც
ისინი არიან მოქცეულნი, თითქოს სულ უფრო მეტად ზღუდავს
პიროვნულ თავისუფლებას.
მეორე მხრივ, პოლიტიკური მეცნიერებები, პოლიტიკას
უმეტესწილად თავისებურ ტექნოლოგიად მოიაზრებენ
(დაახლოებით საინჟინრო ტექნოლოგიის მსგავსად), რაც
გულისხმობს, რომ ისინი ადამიანებს განიხილავენ ისე, როგორც
ინჟინრები – მანქანებსა და ქარხნებს. პოლიტიკური მეცნიერებების
შესახებ ინჟინრულ ხედვას სინამდვილეში საერთო ცოტა აქვს
ადამიანის თავისუფლებასთან.
რა თქმა უნდა, პოლიტიკური მეცნიერებების ტექნიკასთან შედარება
ერთადერთი შესაძლო პარალელი არ არის. ამას გარდა,
პოლიტიკური მეცნიერება შეიძლება მივიჩნიოთ (მიუხედავად
იმისა, რომ დღეს ასე იშვიათად ხდება) საშუალებად, რომელიც
ადამიანებს შესაძლებლობას მისცემს მეტ-ნაკლებად საკუთარი
სურვილისამებრ იცხოვრონ, ზოგიერთი ტექნოკრატის მიერ
დადგენილ ჩარჩოებში მოქცევის ნაცვლად.
კანონმდებლობის ცოდნა, თავის მხრივ, იმ ვექილის
დამოკიდებულებისაგან განსხვავებულად უნდა განვიხილოთ,
რომლის საუბარი შებოჭილია მისი დაცვის ქვეშ მყოფის
ინტერესებით. საკმარისად განსწავლულმა სამართალმცოდნემ
კარგად იცის, როგორ მუშაობს (ან როგორ არ მუშაობს) მისი ქვეყნის
სამართლებრივი სისტემა. უფრო მეტიც, თუკი ისტორიაც იცის,
იოლად შეიძლება შეადაროს სხვადასხვა სამართლებრივი სისტემა,
რომლებიც ერთმანეთს ენაცვლებოდნენ მოცემულ ქვეყანაში. გარდა
ამისა, თუ გარკვეული წარმოდგენა აქვს იმ წესებზე, რომლის
მიხედვითაც სხვა სამართლებრივი სისტემები მუშაობენ, ან
უმუშავიათ, მან შეიძლება მოახდინოს მრავალი მნიშვნელოვანი
შედარება, რომლებიც, ჩვეულებრივ, ეკონომისტებისა და
პოლიტოლოგების მიერ შეუმჩნეველი რჩება.
სინამდვილეში, თავისუფლება არა მხოლოდ ეკონომიკური ან
პოლიტიკური, არამედ უპირველეს ყოვლისა სამართლებრივი
ცნებაა, რომლისგანაც აუცილებლად გამომდინარეობს
სამართლებრივი შედეგების ერთობლიობა.
მაშინ, როდესაც ზემოთ განმარტებული პოლიტიკური მიდგომა
ავსებს ეკონომიკურ მიდგომას თავისუფლების განსაზღვრის
ყოველი ახალი მცდელობისას, სამართლებრივი მიდგომა კიდევ
უფრო სრულყოფს ორივეს.
თუმცა, ამ მცდელობის წარმატებას მაინც კიდევ რაღაც აკლია.
საუკუნეთა განმავლობაში თავისუფლების მრავალი განმარტება
ჩამოყალიბდა, რომელთაგან ზოგიერთი სხვებს სრულიად არ
შეესაბამება. ამიტომ ამ სიტყვას ერთმნიშვნელოვანი შინაარსი
მხოლოდ რამდენიმე წინასწარი დათქმითა და მისი თავდაპირველი
ლინგვისტური ბუნების გამოკვლევის საშუალებით შეიძლება
მივანიჭოთ.
ყველას შეუძლია, განსაზღვროს თავისუფლების ცნება, გამოთქვას
საკუთარი აზრი მის შესახებ, მაგრამ თუ ვინმეს სურს, მისი
ფორმულირება ვირწმუნოთ, მართლაც ჭეშმარიტად ძლიერი
არგუმენტი უნდა წარმოადგინოს. თუმცა, ეს მხოლოდ
თავისუფლების შესახებ გამოთქმულ მოსაზრებებს კი არა,
ყველანაირ განმარტებას ეხება და ამ პრობლემის წინ წამოწევა
უდავოდ ფილოსოფიის თანამედროვე სკოლის დამსახურებაა.
თავისუფლების მნიშვნელობის გასაანალიზებლად ფილოსოფიური
მიდგომა ეკონომიკურ, პოლიტიკურ და სამართლებრივ მიდგომებს
უნდა შეერწყას.
თავისთავად, ეს კომბინაცია ადვილი მისაღწევი არ არის.
დამატებითი სირთულეები უკავშირდება სოციალურ მეცნიერებათა
თავისებურ ბუნებას და იმ გარემოებას, რომ მათ დაკვირვებებს ისე
ერთმნიშვნელოვნად არ იღებენ, როგორც ეს ე. წ.
«საბუნებისმეტყველო» მეცნიერებების შემთხვევაში ხდება.
მიუხედავად ამისა, თავდაპირველად, თავისუფლების ანალიზის
დროს, რამდენადაც შესაძლებელი იყო, ვცადე, რომ ის მონაცემად,
სახელდობრ, ფსიქოლოგიურ დამოკიდებულებად განმეხილა. იგივე
გავიმეორე იძულებასთან მიმართებით, რომელიც გარკვეულწილად
თავისუფლების საპირწონეა, მაგრამ, ამავე დროს, ფსიქოლოგიური
დამოკიდებულებაა ორივე მხარისთვის – მათთვის, ვინც აიძულებს
და ვინც თავს იძულების მსხვერპლად მიიჩნევს.
ძნელია იმის უარყოფა, რომ ფსიქოლოგიურ დამოკიდებულებათა
შესწავლა გამოავლენს მათ შორის განსხვავებებსა და ნაირსახეობებს,
შესაბამისად, დამაჯერებელ ფაქტებზე დაფუძნებული
თავისუფლების ან იძულების შესახებ სრულყოფილი თეორია
რთული ჩამოსაყალიბებელია.
ეს ნიშნავს, რომ ადამიანები იმ პოლიტიკურ სისტემაშიც კი,
რომელშიც ყველასა და თითოეულის თავისუფლება დაცულია
იძულებისგან, ბოლომდე მაინც ვერ დააღწევენ თავს ამ უკანასკნელს,
სულ მცირე, თავისუფლებისა და იძულების მათეული
ინტერპრეტაციის მოცემულ სისტემაში დომინირებად
ინტერპრეტაციასთან შეუსაბამობის გამო.
თუმცა, კანონზომიერია იმაზე ფიქრი, რომ ზოგადად ხალხის
ინტერპრეტაციები არც იმდენად განსხვავდება ერთმანეთისაგან,
რომ პოლიტიკური თავისუფლების თეორიის გაგება შეუძლებელი
გახდეს. შესაძლებელია, ვივარაუდოთ, რომ ერთსა და იმავე
საზოგადოებაში ხალხს, რომელიც სხვებზე ახდენს გავლენას და იმ
ადამიანებს, რომლებიც ამ გავლენას განიცდიან, იძულებაზე
დაახლოებით ერთნაირი წარმოდგენა ექნებათ. მაშასადამე, შეიძლება
დავასკვნათ, რომ იმაზეც დაახლოებით ერთნაირი
წარმოდგენა აქვთ, თუ რა არის იძულების არარსებობა; ეს ძალიან
მნიშვნელოვანი ვარაუდია თავისუფლების თეორიისათვის,
რომელიც ამ წიგნში განხილულია, როგორც იძულების არარსებობა.
გაუგებრობების თავიდან ასაცილებლად უნდა დავძინოთ, რომ
თავისუფლების, როგორც იძულების არარსებობის თეორია, რაოდენ
პარადოქსულიც უნდა იყოს, არ ქადაგებს იძულების არარსებობას
ყველა შემთხვევაში. ზოგჯერ ადამიანები სხვა ადამიანების
თავისუფლების დასაცავად უნდა შეიზღუდონ. ეს სრულიად
ნათელია, როდესაც საქმე ხალხის მკვლელებისა და ყაჩაღებისგან
დაცვას ეხება. თუმცა, ყველაფერი ასეთი ცხადი არ არის, როცა
დაცვის საკითხი იძულებას და ისეთ თავისუფლებებს მოიცავს,
რომელთა განსაზღვრა იოლი არ არის.
თუმცა, თანამედროვე საზოგადოებაში მიმდინარე პროცესების
მიუკერძოებელი შესწავლა მხოლოდ იმას კი არ გამოავლენს, რომ
იძულება გადახლართულია თავისუფლებასთან ამ უკანასკნელის
დაცვის მცდელობისას, არამედ იმასაც, რომ რაც მეტია წნეხი,
თავისუფლებაც უფრო იმატებს. თუ არ ვცდები, ეს მხოლოდ აშკარა
გაუგებრობა კი არ არის, არამედ ჩვენს დროში პიროვნული
თავისუფლებისთვის ავისმომასწავებელი გარემოებაა.
სიტყვაში «თავისუფლება» ხალხი ხშირად გულისხმობს იძულების
არარსებობას და კიდევ სხვა რამესაც – მაგალითად, როგორც ერთი
პატივსაცემი ამერიკელი მოსამართლე იტყოდა, «საკმარის
ეკონომიკურ უსაფრთხოებას, რათა მის მფლობელს საშუალება
მიეცეს, ცხოვრებით ისიამოვნოს». იგივე ხალხი ხშირად ვერ
აცნობიერებს შესაძლო წინააღმდეგობებს თავისუფლების ამ ორ
განსხვავებულ მნიშვნელობას შორის და იმ არასასიამოვნო ფაქტს,
რომ თქვენ არ შეგიძლიათ მიიღოთ იგი გარკვეული მსხვერპლის
გაღების გარეშე და პირიქით. მათ მიერ თავისუფლების გააზრება
სემანტიკურ გაუგებრობას ეფუძნება.
სხვები ამტკიცებენ, თითქოს «თავისუფლების» დონის
ასამაღლებლად საზოგადოებაში იძულებამ უნდა იმატოს, და არად
აგდებენ იმ ფაქტს, რომ გულისხმობენ მხოლოდ საკუთარ
«თავისუფლებას», ხოლო იძულება, რომლის გაზრდაც სურთ,
ექსკლუზიურად სხვა ადამიანებზე უნდა ხორციელდებოდეს.
საბოლოოდ კი გამოდის, რომ «თავისუფლება», რომელსაც ისინი
ქადაგებენ, სხვა ადამიანებზე იძულების თავისუფლებაა, რათა მათ
გააკეთონ ის, რასაც თავისუფალი არჩევანის შემთხვევაში არასოდეს
გააკეთებდნენ.
დღეს თავისუფლება და იძულება სულ უფრო და უფრო მეტადაა
დამოკიდებული კანონმდებლობაზე. ზოგადად, ხალხი
სრულყოფილად აცნობიერებს თანამედროვე საზოგადოებაში
მიმდინარე ცვლილებებში ტექნოლოგიის უდიდეს მნიშვნელობას.
მეორე მხრივ, ისინი თითქოსდა ვერ აცნობიერებენ იმ პარალელურ
ცვლილებებს, რომლებიც კანონმდებლობითაა განპირობებული და
ხშირად არ აქვს კავშირი ტექნოლოგიასთან. კიდევ უფრო ნაკლებად
აცნობიერებენ, რამდენადაა დაკავშირებული აღნიშნული
ცვლილებები იმ უხმაურო რევოლუციასთან, რომელიც
თანამედროვე საზოგადოებაში კანონმდებლობის ფუნქციის
ახლებურ გააზრებაში მოხდა. კანონმდებლობის სულ უფრო მზარდი
მნიშვნელობა თითქმის
ყველა სამართლებრივ სისტემაში ჩვენი ეპოქის ყველაზე
თვალშისაცემი ნიშან-თვისებაა, ტექნოლოგიურ და სამეცნიერო
პროგრესთან ერთად. ანგლოსაქსურ ქვეყნებში საერთო სამართალი
და საერთო სასამართლოები სულ უფრო კარგავენ მნიშვნელობას
ნორმატიულ სამართალსა და ადმინისტრაციულ ორგანოებთან
შედარებით; კონტინენტური სამართლის ქვეყნებში კი სამოქალაქო
სამართლის დაკნინების პარალელური პროცესი მიმდინარეობს იმ
ათასეულობით კანონის გამო, რომლებითაც საკანონმდებლო
დავთრები ყოველ წელს ივსება. გერმანული სამოქალაქო კოდექსის
შექმნიდან მხოლოდ სამოცი წლისა და ნაპოლეონის კოდექსის
წარდგენიდან საუკუნე-ნახევარზე ცოტა მეტი ხნის შემდეგ, თავად ის
მოსაზრებაც, რომ კანონი შეიძლება არ იგივდებოდეს
კანონმდებლობასთან, უცნაურად ეჩვენებათ როგორც
სამართალმცოდნეებს, ისე – არაპროფესიონალებს.
დღესდღეობით, კანონმდებლობა უფრო სწრაფ, რაციონალურ და
შორსმჭვრეტელურ გამოსავლად მოსჩანს ნებისმიერი სახის
ბოროტებისა თუ უხერხულობის დასაძლევად, ვიდრე, მაგალითად,
სასამართლოს გადაწყვეტილებები, კერძო არბიტრაჟი, გარიგებები,
ადათ-წესები და პიროვნებებს შორის მორიგების სხვა სპონტანური
საშუალებები. თითქმის ყოველთვის შეუმჩნეველი რჩება ფაქტი, რომ
კანონმდებლობის მიერ შემოთავაზებული საშუალება საუკეთესო
გამოსავალი ვერ იქნება, რადგან შეიძლება მეტისმეტად სწრაფი იყოს
საიმისოდ, რომ ეფექტიანი გახდეს; მეტისმეტად მრავლისმომცველი,
რათა ყოველმხრივ სასარგებლო იყოს. თანაც შესაძლებელია,
მეტისმეტად პირდაპირ უკავშირდებოდეს ერთი მუჭა
კანონმდებლების ცვალებად შეხედულებებსა და ინტერესებს,
მიუხედავად მათი ვინაობისა. ამიტომ შემოთავაზებული საშუალება
ყველასთვის სახეირო ვერ იქნება. მაშინაც კი, როდესაც ამ ყველაფერს
ითვალისწინებენ, ჩვეულებრივ, კონკრეტულ კანონებს უფრო
აკრიტიკებენ, ვიდრე კანონმდებლობას და ახალ გამოსავალს
ყოველთვის «უკეთესი» კანონების მიღებაში ხედავენ და არა
კანონმდებლობისგან განსხვავებული გზის ძიებაში.
კანონმდებლობის, ანდა კანონმდებლობის ცნების, როგორც პანაცეის
დამცველები კანონმდებლობისა და კანონის სრულ გაიგივებას
თანამედროვე საზოგადოებაში განუწყვეტელი ტექნოლოგიური
ცვლილებებით ამართლებენ. როგორც გვეუბნებიან, ინდუსტრიულ
განვითარებას უამრავი პრობლემა მოჰყვა თან, რომელთა
გადასაჭრელადაც ადრეული საზოგადოებები სათანადოდ არ იყვნენ
აღჭურვილნი.
ჩემი ვარაუდით, ჩვენ ჯერ კიდევ არ შეგვიძლია ვამტკიცოთ,
კანონმდებლობის ასპარეზის გაფართოების დამცველების მიერ
შემოთავაზებული ბევრი ახალი პრობლემა ნამდვილად
ტექნოლოგიების არსებობით[24] , ან იმ თანამედროვე
საზოგადოებით არის გამოწვეული, რომლისთვისაც კანონმდებლობა
პანაცეაა, და ამავდროულად უკეთესად არის აღჭურვილი ამ
პრობლემების გადასაჭრელად, ვიდრე წინამორბედი
საზოგადოებები, რომლებსაც ასე აშკარად არასოდეს გაუიგივებიათ
კანონი კანონმდებლობასთან.
კანონმდებლობის ასპარეზის გაფართოების, როგორც თანამედროვე
საზოგადოების სამეცნიერო და ტექნოლოგიური პროგრესის
ვითომდა განუყოფელი ნაწილის, ყველა დამცველის ყურადღება
უნდა მიექცეს იმ ფაქტს, რომ ერთი მხრივ, მეცნიერებისა და
ტექნიკის, ხოლო მეორე მხრივ, კანონმდებლობის
განვითარება ეფუძნება ორ სრულიად განსხვავებულ, მეტიც –
ურთიერთსაწინააღმდეგო იდეას. ფაქტობრივად, თანამედროვე
ეპოქის დასაწყისში მეცნიერებისა და ტექნოლოგიის განვითარება
შესაძლებელი გახდა სწორედ იმიტომ, რომ გამოყენებული
პროცედურები არ საჭიროებდნენ საკანონმდებლო ჩარევას.
სამეცნიერო და ტექნიკურ კვლევას სჭირდებოდა და ახლაც
სჭირდება პიროვნული ინიციატივა და პიროვნული თავისუფლება,
რათა გავრცელების საშუალება მისცეს ცალკეული ადამიანების მიერ
გაკეთებულ დასკვნებსა და მიღწეულ შედეგებს, ხელისუფლების
შესაძლო დაპირისპირების მიუხედავად. მეორე მხრივ,
საკანონმდებლო პროცესში გამუდმებით ხელისუფლება იმარჯვებს,
მათ შორის, პიროვნული ინიციატივისა და თავისუფლების
წინააღმდეგაც. თუმცა, სამეცნიერო და ტექნოლოგიური შედეგები
ყოველთვის შედარებით პატარა ჯგუფებს ან ცალკეულ პიროვნებებს
უკავშირდება, ხშირად (თუ ყოველთვის არა) უვიცი და გულგრილი
უმრავლესობის წინააღმდეგობის მიუხედავად. კანონმდებლობა,
განსაკუთრებით დღეს, ყოველთვის ასახავს საკანონმდებლო
საკრებულოში ჩამოყალიბებული უმრავლესობის ნებას, რომელიც
სულაც არ შედგება მათ მოწინააღმდეგეებზე უფრო განსწავლული ან
განათლებული პირებისგან. იქ, სადაც ხელისუფლებისა და
უმრავლესობის წარმომადგენლები სჭარბობენ, როგორც ეს ხდება
კანონმდებლობის სისტემაში, ინდივიდები მათ ნებას უნდა
დაემორჩილონ, მიუხედავად იმისა, მართალია თუ არა
უმრავლესობა.
თანამედროვე საზოგადოებაში კანონმდებლობისთვის
დამახასიათებელი კიდევ ერთი ნიშან-თვისება (თუ არ ჩავთვლით
პირდაპირი დემოკრატიის რამდენიმე მაგალითს ისეთ პატარა
პოლიტიკურ საზოგადოებაში, როგორიც არის შვეიცარიის
Landsgemeinde (კანტონალური ასამბლეა), არის ის, რომ
საკანონმდებლო პროცესში კანონმდებლებმა უნდა წარმოადგინონ
მათი მხარდამჭერი მოქალაქეები. რასაც არ უნდა ნიშნავდეს ეს – და
სწორედ ამ აზრის დადგენას შევეცდებით მომდევნო გვერდებზე –
აშკარაა, რომ წარმომადგენლობა, კანონმდებლობის მსგავსად, არის
იმ პროცედურებისგან სრულიად განყენებული რამ, რომლებიც
მიღებულია სამეცნიერო და ტექნოლოგიური პროგრესის
შემთხვევაში. იდეა, რომ მეცნიერს ან ტექნოლოგს სხვა უნდა
წარმოადგენდეს სამეცნიერო ან ტექნიკური კვლევის
განხორციელებისას, ისევე სასაცილოდ გამოიყურება, როგორც იდეა
იმის შესახებ, რომ მეცნიერული კვლევა დაევალოს არა კონკრეტულ
პიროვნებას, არამედ საკანონმდებლო საკრებულოს, რომელსაც
უფლება აქვს, გადაწყვეტილება ხმების უმრავლესობის მიხედვით
მიიღოს.
მიუხედავად ამისა, გადაწყვეტილებების მიღწევათა ეს გზა,
რომელსაც დაუყოვნებლივ უარყოფდნენ მეცნიერებასა და
ტექნიკაში, უფრო და უფრო მეტ ადგილს იკავებს სამართალში.
ყოველივე ზემოთქმულის შედეგად თანამედროვე საზოგადოება
იმყოფება შიზოფრენიის მსგავს მდგომარეობაში, რომელსაც არათუ
გმობს, არამედ ჯერჯერობით ხეირიანად ვერც კი ამჩნევს.
ადამიანები ისე იქცევიან, თითქოს მათი მოთხოვნილება
პიროვნული ინიციატივისა და პიროვნული გადაწყვეტილებების
შესახებ სრულიად დაკმაყოფილებული იყოს იმ შემთხვევაში, თუ
პირადად მათ ხელი მიუწვდებათ სამეცნიერო-ტექნოლოგიური
მიღწევების შედეგებზე. უცნაურია, მაგრამ პიროვნულ
ინიციატივასა და გადაწყვეტილებებზე მათი მოთხოვნილება
პოლიტიკურ და სამართლებრივ სფეროში, კმაყოფილდება ისეთი
ცერემონიალური და თითქმის ჯადოსნური პროცედურით,
როგორიცაა «წარმომადგენლების» არჩევნები; არჩეულებმა კი
თითქოს საოცარი შთაგონების წყალობით უნდა იცოდნენ,
სინამდვილეში რა სურთ მათ ამომრჩევლებს და უნდა მიიღონ
შესაბამისი გადაწყვეტილება. ამავე დროს, დასავლეთში მაინც, კერძო
პირებს კვლავ აქვთ შესაძლებლობა, დამოუკიდებელი
გადაწყვეტილებები მიიღონ და იმოქმედონ, როგორც პიროვნებებმა
სხვადასხვა მიმართულებით: ვაჭრობის მხრივ (განსაკუთრებით),
საუბარში, პირად და მრავალ სხვა ტიპის სოციალურ
ურთიერთობებში. მათ ერთხელ და სამუდამოდ ჩამოაყალიბეს
სისტემა, რომელშიც განუსაზღვრელი უფლების მქონე ერთ მუჭა
ხალხს (რომელსაც პირადად იშვიათად იცნობს ამ უფლების
მიმნიჭებელი) შეუძლია გადაწყვიტოს, რა უნდა აკეთოს ყველამ.
ის, რომ დასავლეთში მაინც, კანონმდებლები ჯერ კიდევ თავს
იკავებენ ისეთ საკითხებში ჩარევისგან, როგორიცაა: საუბარი, აზრის
გამოხატვა ან მეუღლის არჩევა, ჩაცმულობის სტილი ანდა
მოგზაურობა, ჩვეულებრივ, მალავს იმ გარემოებას, რომ მათ
მართლაც აქვთ ძალაუფლება, ჩაერიონ ყველა ამ საკითხში. თუმცა
სხვა ქვეყნები, რომლებიც სრულიად განსხვავებულ სურათს
გვთავაზობენ, ამავე დროს ამჟღავნებენ, რამდენად შორს შეუძლიათ
შეჭრა კანონმდებლებს ცხოვრების ამ სფეროებში. მეორე მხრივ, სულ
უფრო ცოტა ადამიანი აცნობიერებს, რომ როგორც ენა და
ჩაცმულობაა მრავალი ცალკეული ადამიანის სპონტანურ ქმედებათა
და გადაწყვეტილებათა ერთობლიობის შედეგი, ასევე კანონიც
თეორიულად შეიძლება სხვა სფეროებთან მსგავსი შერწყმის შედეგი
იყოს.
დღესდღეობით ჩვენ არ გვჭირდება ვანდოთ სხვა ადამიანებს,
გადაწყვიტონ, მაგალითად, როგორ უნდა ვილაპარაკოთ, ანდა
გავატაროთ თავისუფალი დრო. თუმცა, ეს გარემოება ვერ
გვეხმარება, გავაცნობიეროთ, რომ ასევე შეიძლება ვიქცეოდეთ ბევრი
სხვა ქმედებისა და გადაწყვეტილების შემთხვევაშიც, რომლებსაც
სამართლის სფეროს ვაკუთვნებთ. სამართლის შესახებ ჩვენი
ამჟამინდელი წარმოდგენა ნამდვილად დაღდასმულია იმ
მნიშვნელობის გადაჭარბებით, რომელსაც ვანიჭებთ
საკანონმდებლო ფუნქციას, ანუ სხვა ადამიანების ნებას
(მიუხედავად მათი ვინაობისა) ჩვენს ყოველდღიურ საქციელთან
მიმართებით. მე ვეცდები, მომდევნო გვერდებზე განვმარტო ამგვარი
შეხედულებების ერთ-ერთი მთავარი შედეგი. ჩვენ სინამდვილეში
შორს ვართ იმისაგან, რომ კანონშემოქმედების საშუალებით
მივაღწიოთ სამართლის განსაზღვრულობას იმ პრაქტიკული
გაგებით, რომელიც ამ იდეალს უნდა გააჩნდეს ყველასთვის, ვინც
სამომავლოდ რაიმე უნდა დაგეგმოს და ვინც უნდა იცოდეს, რა
სამართლებრივი შედეგები მოჰყვება მის გადაწყვეტილებას. როცა
კანონმდებლობა თითქმის ყოველთვის განსაზღვრულია, ეს ნიშნავს,
რომ ზუსტი და ამოსაცნობია მანამ, სანამ «ძალაშია». ადამიანები
ვერასოდეს იქნებიან დარწმუნებულნი, რომ დღეს მოქმედი
კანონმდებლობა ხვალაც, ან თუნდაც ხვალ დილით მაინც კვლავ
ძალაში იქნება. კანონმდებლობაზე დაფუძნებული სამართლებრივი
სისტემა იმ შესაძლებლობასთან ერთად, რომ სხვა ადამიანები
(კანონმდებლები) ყოველდღე ერეოდნენ ჩვენს საქმიანობაში, ასევე
მოიცავს შესაძლებლობას, მათ ეს ჩარევის გზები ყოველდღე ცვალონ.
შედეგად, ადამიანებს მხოლოდ გადაწყვეტილების თავისუფლად
მიღებაში კი არ ეშლებათ ხელი, არამედ მათი ყოველდღიური
საქციელის სამართლებრივი შედეგების განჭვრეტაშიც.
უდავოა, რომ სადღეისოდ ამგვარი შედეგი გამოწვეულია როგორც
გაზრდილი კანონმდებლობით, ისე მთავრობის მხრიდან კვაზი-
საკანონმდებლო ან ფსევდო-საკანონმდებლო საქმიანობის
გაფართოებით. შეუძლებელია არ დაეთანხმო მწერლებსა და
მეცნიერებს, მაგალითად, ჯეიმზ ბერნემს შეერთებულ შტატებში,
პროფესორ გ. ვ. კიტონს ინგლისში და პროფესორ ფ. ა. ჰაიეკს,
რომელიც ბოლო წლებში გაცხარებული ჩიოდა შეერთებული
შტატების კონგრესის ტრადიციული საკანონმდებლო ძალაუფლების
შესუსტების შესახებ, ანდა ბრიტანეთის პარლამენტის
«დაკნინებაზე», როგორც აღმასრულებელი ორგანოების კვაზი-
საკანონმდებლო საქმიანობის გაფართოების შედეგზე. თუმცა,
მხედველობიდან არ უნდა გამოგვრჩეს ის გარემოება, რომ
მთავრობის წარმომადგენელთა მზარდი ძალაუფლება ყოველთვის
ეყრდნობა გარკვეულ სამართლებრივ დებულებებს, რომლებიც მათ
საშუალებას აძლევს კანონმდებლებივით მოიქცნენ; ამგვარად,
სურვილის შემთხვევაში, ნებისმიერი სახის პირად ინტერესსა და
მოქმედებაში ჩაერიონ. თანამედროვეობის პარადოქსულობა იმაშიც
გამოიხატება, რომ ჩვენ გვმართავს ადამიანის ნება, არა იმის გამო,
რომ არ გვმართავს კანონი, როგორც ამას კლასიკური
არისტოტელესეული თეორია გულისხმობდა, არამედ სწორედაც
იმიტომ, რომ კანონით ვიმართებით. ასეთ მდგომარეობაში ძალიან
უსარგებლოა კანონის მოხმობა ამგვარი მმართველების წინააღმდეგ.
თავად მაკიაველი ვერ შეძლებდა გამოეგონებინა უფრო
მახვილგონივრული მიდგომა ტირანის სურვილის
გაკეთილშობილებისათვის, რომელიც თავს იკატუნებს, თითქოს
უბრალო მოხელეა და სრულიად კანონიერი სისტემის ფარგლებში
მოქმედებს.
თუ ადამიანი ქმედებისა და გადაწყვეტილების პიროვნულ
თავისუფლებას აფასებს, ის აუცილებლად მიხვდება, რომ სისტემის
ერთიანობას რაღაც ხარვეზი აქვს.
მე არ ვასაბუთებ იმ აზრს, რომ კანონმდებლობა მთლიანად
უგულებელყოფილი უნდა იქნას. ალბათ ეს არც ერთ ქვეყანაში
არასდროს მომხდარა. თუმცა, ვაცხადებ, რომ კანონმდებლობა
სინამდვილეში შეუსაბამოა პიროვნულ ინიციატივასა და
გადაწყვეტილებასთან, როდესაც მიაღწევს იმ ზღვარს, რომელსაც
თანამედროვე საზოგადოება უკვე გვარიანად გასცდა.
ჩემი გულწრფელი რჩევაა, ადამიანებმა, რომლებიც აფასებენ
პიროვნულ თავისუფლებას, ერთიან სამართლებრივ სისტემაში
პიროვნების ადგილი ხელახლა შეაფასონ. რომელიმე კონკრეტული
თავისუფლების დაცვა უკვე აღარ არის საკითხავი, იქნება ეს ვაჭრობა,
საუბარი, სხვა ადამიანებთან ურთიერთობა და ა. შ. აღარც ის არის
საკითხავი, რომელ განსაკუთრებულად «კარგ» კანონმდებლობას
მივიღებთ «ცუდის» მაგივრად. საკითხავი ისაა, პრინციპულად
შეესაბამება თუ არა პიროვნული თავისუფლება ამჟამინდელ
სისტემას, რომელიც ეყრდნობა და თითქმის მთლიანად
გაიგივებულია კანონმდებლობასთან. ეს შეიძლება რადიკალურ
შეხედულებად მოგეჩვენოთ. ასეც არის. თუმცა, ხანდახან
რადიკალური შეხედულებები უფრო ნაყოფიერია, ვიდრე
სინკრეტისტული[25] თეორიები, რომლებიც პრობლემის დაფარვას
უფრო ემსახურება, ვიდრე მის გადაწყვეტას.
საბედნიეროდ, ჩვენ არ გვჭირდება თავი შევაფაროთ უტოპიას, რათა
აღმოვაჩინოთ სამართლებრივი
სისტემები, რომლებიც ამჟამინდელისგან განსხვავდებიან.
მაგალითად, რომისა და ბრიტანეთის ისტორია თანამედროვე ეპოქის
კანონშემოქმედების ასპარეზის გაფართოების დამცველებისგან
სრულიად განსხვავებულ გაკვეთილს გვთავაზობს. დღეს
სიტყვიერად ყველა გამოხატავს მოწონებას რომაელებისა და
ბრიტანელებისადმი მათი სამართლებრივი სიბრძნის გამო. თუმცა,
ძალიან ცოტა თუ აცნობიერებს, რაში მდგომარეობს მათი სიბრძნე; ეს
გაკვეთილი გულისხმობს იმას, რაოდენ დამოუკიდებელი იყო
მაშინდელი სამართლებრივი სისტემები კანონმდებლობისგან,
როდესაც საქმე უბრალო ადამიანების ცხოვრებას ეხებოდა; ამის
შედეგად, რამდენად დიდი იყო პიროვნული თავისუფლების სივრცე
რომსა და ინგლისში სწორედ იმ საუკუნეების განმავლობაში,
როდესაც მათი პატივსაცემი სამართლებრივი სისტემები ყველაზე
მეტად დახვეწილად და წარმატებულად მოქმედებდა. გასაკვირიც
კია, რატომ აგრძელებენ რომაული და ბრიტანული სამართლის
ისტორიის შესწავლას, თუკი ორივე შემთხვევაში ეს არსებითად
მნიშვნელოვანი გარემოებები უყურადღებოდ რჩება.
რომაელებიც და ინგლისელებიც იზიარებდნენ იდეას, რომ
სამართალი ისეთი რამაა, რომელიც უფრო მეტად უნდა
მივაკვლიოთ, ვიდრე ძალაში შევიყვანოთ და არავინ არის
საზოგადოებაში ისეთი ძლევამოსილი, შეეძლოს საკუთარი
სურვილის ქვეყნის სამართალთან გაიგივება. სამართლის
«მიკვლევა» ეკისრებოდათ ვექილებსა და მოსამართლეებს – ხალხის
იმ ორ კატეგორიას, რომელიც დღევანდელ მეცნიერ ექსპერტებს
შეიძლება შევადაროთ. ეს ფაქტი უფრო თვალშისაცემია, როდესაც
გავითვალისწინებთ, რომ ერთი მხრივ, რომაელ მაგისტრატებს და,
მეორე მხრივ, ბრიტანეთის პარლამენტს ჰქონდათ (ამ უკანასკნელს
ისევ აქვს) თითქმის დესპოტური ძალაუფლება მოქალაქეებზე.
საუკუნეების განმავლობაში ევროპის კონტინენტზეც კი
სამართლებრივი ტრადიცია შორს იყო კანონმდებლობისგან.
კონტინენტური ევროპის ქვეყნებში იუსტინიანეს Corpus Juris-ს
(სამოქალაქო კანონთა კრებულის) მიღებას მოჰყვა
სამართალმცოდნეების მცდელობა, დაედგინათ, რას წარმოადგენდა
კანონი, რაც უმეტესწილად თითოეული ქვეყნის მმართველის ნება-
სურვილისგან დამოუკიდებლად ხდებოდა. შესაბამისად,
კონტინენტურ სამართალს ეწოდა «სამართალმცოდნეთა
სამართალი» (Juristenrecht) და არასოდეს დაუკარგავს თავისი
ხასიათი იმ აბსოლუტისტური რეჟიმის მმართველობის დროსაც კი,
რომელიც საფრანგეთის რევოლუციას მოჰყვა. კანონშემოქმედების
ახალი ერა XIX საუკუნის დასაწყისში დაიწყო ძალიან
მოკრძალებული იდეით იმის შესახებ, რომ «სამართალმცოდნეთა
სამართალი» ხელახლა შესწავლილიყო და კოდექსებად
გადაწერილიყო. თუმცა, ეს მასზე უარის თქმას არ ნიშნავდა.
კანონმდებლობა უმთავრესად მოიაზრებოდა, როგორც
სასამართლოების ძველი დადგენილებების კრებული და ამ
მიდგომის მომხრეები წარმოაჩენდნენ მის უპირატესობას
შეჯამებული და გამართული სახის გამო, ცალკეული
სამართალმცოდნეების ქაოტურად გაბნეულ შრომებთან შედარებით.
პარალელურად, ევროპის კონტინენტზე ახალი კონსტიტუციები
დაიწერა და დაკანონდა, როგორც იმ პრინციპების ნაკრების ნათლად
ასახვა, რომლებიც ჩამოყალიბებული იყო ბრიტანელ მოსამართლეთა
მიერ და ბრიტანეთის სამართლებრივი სისტემის საფუძვლად
მიიჩნევა. XIX საუკუნის კონტინენტური ევროპის ქვეყნებში
კოდექსებიცა და კონსტიტუციებიც აღიქმებოდა, როგორც
სამართლებრივი გადაწყვეტილებების თავმოყრის გზა, რომელიც არ
გამოხატავდა ამ კოდექსებისა და კონსტიტუციების შემდგენელთა
ნებას.
დღემდე კანონშემოქმედების მნიშვნელობის ზრდას ანგლოსაქსურ
ქვეყნებში ძირითადად იგივე დატვირთვა აქვს და იმავე ტრადიციას,
სახელდობრ კი, არსებული კანონების გადამუშავებასა და
შეგროვებას შეესატყვისება, რადგანაც მათი შემუშავება საუკუნეების
განმავლობაში მიმდინარეობდა სასამართლოების მიერ.
დღეს როგორც ანგლოსაქსურ, ისე კონტინენტური ევროპის
ქვეყნებში სურათი თითქმის მთლიანად შეცვლილია.
კანონმდებლობა, კონსტიტუცია და კოდექსები სულ უფრო მეტად
წარმოადგენს იმ ხალხის ნება-სურვილის პირდაპირ
გამოხატულებას, რომელიც მათ ადგენს. მათი საქმიანობის
დედააზრად იქცა არა იმის განსაზღვრა, თუ რა არის კანონიერი
საუკუნოვანი პროცესის გათვალისწინებით, არამედ ის, რა უნდა
იყოს კანონიერი, სრულიად ახალი მიდგომისა და უპრეცედენტო
გადაწყვეტილებების შემდეგ.
ვიდრე რიგითი გამვლელი კანონმდებლობის ამ ახალ
მნიშვნელობასთან შეჩვევის პროცესშია, ის სულ უფრო მეტად
ეგუება აზრს, რომ კანონმდებლობა შეესაბამება არა «საერთო ნებას»,
ანუ თითოეული მოქალაქის სავარაუდო ნებას, არამედ გარკვეული
პიროვნებებისა და ჯგუფების ცალკეულ სურვილებს, რომლებსაც
მოცემულ დროს «იღბლად» კანონმდებელთა უმრავლესობა უჭერს
მხარს.
ამგვარად, კანონშემოქმედება ძალიან თავისებურად განვითარდა. ის
უფრო და უფრო მეტად ემსგავსება დიქტატის სახეობას, როცა
გამარჯვებული უმრავლესობები კანონმდებელ საკრებულოებში
ზეწოლას ახდენენ უმცირესობებზე. ისინი ამის შედეგად
უგულებელყოფენ ცალკეულ პიროვნებათა დიდი ხნის
განმავლობაში დამკვიდრებულ მოლოდინს, რათა შექმნან სრულიად
ახალი. სასოწარკვეთილი უმცირესობები, თავის მხრივ, ცდილობენ
შეეგუონ საკუთარ დამარცხებას მხოლოდ იმიტომ, რომ
იმედოვნებენ, ადრე თუ გვიან ხელისუფლების სათავეში მოვლენ და
მოიქცევიან ისევე, როგორც დღევანდელი უმრავლესობა.
საკანონმდებლო საკრებულოებში უმრავლესობები შეიძლება
შეიქმნას და დაიშალოს იმ წესებით, რომლებსაც ახლა
მეთოდოლოგიური ანალიზი უტარდება ზოგიერთი ამერიკელი
სწავლულის მიერ – ეს ის მექანიზმია, რომელსაც ამერიკელები
«სამსახურის გაწევას», ხოლო ჩვენ «ხმებით ვაჭრობას» ვუწოდებთ.
როდესაც გუნდები არასაკმარისი რაოდენობით არიან
წარმოდგენილნი საკანონმდებლო ორგანოში და ვერ ახერხებენ, სხვა
ჯგუფს თავს მოახვიონ თავიანთი სურვილი, ისინი მიმართავენ
ხმებით ვაჭრობას საკანონმდებლო დაწესებულებაში მყოფ რაც
შეიძლება მეტ ნეიტრალურ გუნდთან, რათა «მსხვერპლი»
უმცირესობაში მოაქციონ. დღეს მოქრთამული თითოეული
«ნეიტრალური» გუნდი, თავის მხრივ, მოემზადება სხვა გუნდების
მოსაქრთამად, რათა ხვალ მან მოახვიოს სხვებს თავისი ნება.
ამგვარად, უმრავლესობები იცვლებიან, მაგრამ ყოველთვის არის
«მსხვერპლი», რადგან მუდამ არსებობენ ისინი, ვინც ამ
«მსხვერპლშეწირვით» ისარგებლებს.
სამწუხაროდ, საკანონმდებლო პროცესის გაფართოების უარყოფითი
მხარე მხოლოდ ეს არ გახლავთ. კანონმდებლობა ყოველთვის
გულისხმობს გარკვეულ ძალდატანებას და იმ პიროვნებების
გარდაუვალ იძულებას, რომლებიც მას უნდა დაემორჩილონ. ბოლო
ხანებში ზოგიერთი სწავლულის მცდელობა, გაეთანაბრებინა
პიროვნების, როგორც გადაწყვეტილების მიმღები გუნდის
(საარჩევნო ოლქი ან
საკანონმდებლო ორგანო) წევრის, არჩევანი იმ არჩევანთან,
რომელსაც ის ადამიანური საქმიანობის სხვა სფეროებში აკეთებს
(მაგალითად, ბაზარში), არ ითვალისწინებდა არსებით განსხვავებას
არჩევანის ამ ორ სახეს შორის.
სიმართლეა, რომ ბაზარში პიროვნული არჩევანისა და გუნდის
წევრის მიერ გაკეთებული არჩევანის წარმატება დამოკიდებულია
დანარჩენი ხალხის ქმედებაზე. მაგალითად, მყიდველი ვერ
იარსებებს გამყიდველის არარსებობის შემთხვევაში. ადამიანებს,
რომლებიც ბაზარზე ირჩევენ, ყოველთვის თავისუფლად შეუძლიათ
შეცვალონ საკუთარი არჩევანი ნაწილობრივ ან მთლიანად, როგორც
კი მისი შესაძლო შედეგები არ მოეწონებათ. რაოდენ სამწუხაროც
უნდა იყოს, ადამიანებს, რომლებიც ცდილობენ არჩევანი გააკეთონ,
როგორც გუნდის წევრებმა, ამის შესაძლებლობა არ გააჩნიათ. რასაც
გუნდის გამარჯვებული ნაწილი გადაწყვეტს, დანარჩენებმაც ის
გადაწყვეტილება უნდა მიიღონ; და დამარცხებულ წევრებს გუნდის
დატოვებამდე არ შეუძლიათ უარყონ იმ არჩევანის შედეგი,
რომელიც არ მოსწონთ.
კანონმდებლობის ასპარეზის გაფართოების დამცველებმა შეიძლება
განაცხადონ, რომ ეს გარდაუვალი ბოროტებაა, რაკი ჯგუფებს უწევთ
გადაწყვეტილების მიღება, ხოლო მათი გადაწყვეტილებები
შედეგიანი უნდა იყოს. ალტერნატივა იქნებოდა, თავის მხრივ,
ჯგუფების დაყოფა პატარა ნაწილებად და ბოლოს – პიროვნებებად.
ამ შემთხვევაში, ჯგუფებს აღარ შეეძლებათ, იმუშაონ, როგორც
ერთობებმა. მაშასადამე, პიროვნული თავისუფლების დაკარგვა არის
საფასური, და მას იხდიან იმ მოჩვენებითი სარგებლისთვის,
რომელიც მოაქვს ერთობების სახით ჯგუფების მუშაობას.
არ უარვყოფ, რომ ჯგუფური გადაწყვეტილებების მიღება ხშირად
მხოლოდ პიროვნული თავისუფლების დაკარგვისა და,
იმავდროულად, არჩევანზე უარის თქმის ხარჯზე ხდება. მხოლოდ
იმის მითითება მსურს, რომ ჯგუფური გადაწყვეტილებები უფრო
იშვიათად ღირს ეს ფასი, ვიდრე ზერელე დამკვირვებელს მიაჩნია.
კანონმდებლობით სპონტანური კანონშემოქმედებით
განპირობებული ქცევის წესების ჩანაცვლება გაუმართლებელია, თუ
არ დამტკიცდა, რომ ეს უკანასკნელი მცდარი ან არასაკმარისია, ან
წარმოშობს რაიმე ბოროტებას; კანონმდებლობამ კი ეს ყველაფერი
შეიძლება თავიდან აიცილოს წინამორბედი სისტემის
უპირატესობების შენარჩუნებით. ამგვარი წინასწარი შეფასება
თანამედროვე კანონმდებლებს თავში არც კი მოსდით. პირიქით,
ისინი ფიქრობენ, რომ თავად საკანონმდებლო საქმიანობა
ყოველთვის კარგია და დასაბუთების სიმძიმე ყოველთვის იმ ხალხს
აწევს მხრებზე, ვინც მას არ ეთანხმება. ჩემი მოკრძალებული რჩევით,
მოსაზრება იმის შესახებ, რომ კანონი (თუნდაც ცუდი) სულ არაფერს
სჯობია, უფრო მეტ დასაბუთებას საჭიროებს ცხოვრებისეული
მაგალითებით, ვიდრე ახლა ხდება.
მეორე მხრივ, თუკი ჩვენ სრულად არ გავაცნობიერებთ, რამდენად
იგულისხმება იძულება საკანონმდებლო საქმიანობაში, ჩვენ ვერ
შევძლებთ გადავწყვიტოთ, რამდენად შორს შეგვიძლია წავიდეთ
ნებისმიერი სახის საკანონმდებლო პროცესის წამოწყებისას; მით
უფრო, თუ იმავე დროს ვცდილობთ, შევინარჩუნოთ პიროვნული
თავისუფლება.
უდავოა, რომ ამის საფუძველზე ჩვენ უნდა უარვყოთ
კანონმდებლობისადმი მიმართვა, მაშინ, როდესაც ის მხოლოდ
უმცირესობაზე ზემოქმედების საშუალებად გამოიყენება და მათ
დამარცხებულებივით ეპყრობა. ისიც უდავოა, რომ უნდა უარვყოთ
საკანონმდებლო პროცესი მაშინაც, როდესაც შეუძლებელია
პიროვნებებმა საკუთარ მიზნებს მიაღწიონ, ისე რომ ჯგუფის
გადაწყვეტილებაზე არ იყვნენ დამოკიდებულნი, ასევე არ აიძულონ
სხვა ადამიანები, აკეთონ ის, რასაც მხოლოდ ძალდატანებით თუ
ჩაიდენდნენ. აშკარაა, რომ როდესაც რაიმე ეჭვი წარმოიშობა
საკანონმდებლო პროცესის მიზანშეწონილობის შესახებ, ჩვენი
ქცევის წესების განმსაზღვრელ სხვა პროცესებთან შედარებით,
საკანონმდებლო პროცესის მიღება ძირფესვიანი შეფასების შედეგად
უნდა მოხდეს.
საინტერესოა, რა გადარჩებოდა არსებული კანონმდებლობიდან,
თუკი ჩვენ შემოთავაზებულ გამოცდას მოვუწყობდით.
სრულიად განსხვავებული საკითხია იმის დადგენა, როგორ უნდა
განხორციელდეს ასეთი ცდა. არ ვამტკიცებ, თითქოს ეს ადვილი
შესასრულებელია. თანამედროვე საზოგადოებაში მოსაზრებას
საკანონმდებლო პროცესის გაფართოების შესახებ მეტისმეტად
ბევრი ინტერესი და ცრურწმენა იცავს. თუმცა, თუ არ ვცდები, ადრე
თუ გვიან ყველა ჩვენგანი აღმოჩნდება ვითარებაში, რომელიც
მუდმივი მღელვარებისა და საყოველთაო ჩაგვრა-შევიწროების
გარდა არაფერს გვპირდება.
თანამედროვე საზოგადოებაში ირღვევა უძველესი პრინციპი –
პრინციპი, რომელიც უკვე ჩამოყალიბებულია სახარებაში და უფრო
ადრეც, კონფუცის ფილოსოფიაშიც გვხვდება: «ნუ მოექცევით სხვებს
ისე, როგორც არ გინდათ, რომ თქვენ მოგექცნენ.» თანამედროვე
ფილოსოფიაში ამაზე უფრო შთამბეჭდავი, სხარტი გამონათქვამი არ
არსებობს. ის შეიძლება ბუნდოვანი მოგვეჩვენოს, თუ შევადარებთ
ხანდახან გაუგებარ მათემატიკურ სიმბოლოებში გახვეულ
დახვეწილ ფორმულებს, რომლებიც დღეს ადამიანებს ასე მოსწონთ
ეკონომიკასა და პოლიტიკურ მეცნიერებებში. მიუხედავად ამისა,
კონფუცისეული პრინციპი ჩვენს დროში მაინც გამოსადეგია
პიროვნული თავისუფლების აღდგენა-შენარჩუნებისთვის.
იმის დადგენა, თუ როგორ არ სურთ ადამიანებს, მოექცნენ სხვები,
რთულია. თუმცა, შედარებით ადვილია იმის განსაზღვრა, რის
გაკეთება სურთ ადამიანებს თავად ან სხვებთან ერთად. საერთო
ნება-სურვილი, რომელიც საერთოა საზოგადოების ყველა
წევრისთვის, უფრო ადვილი დასადგენია, ვინაიდან მისი შინაარსი
უფრო მეტად უკავშირდება «ნეგატიურ» გზას, რომელიც უკვე
მოცემულია კონფუციანური პრინციპის მიერ, ვიდრე სხვა ე. წ.
«პოზიტიურ» მიდგომას. არავინ დავობს, რომ ნებისმიერი ჯგუფის
გამოკითხვა იმის დასადგენად, რისგან სურთ თავის დაცვა მის
წევრებს მათზე სხვა ადამიანების პირდაპირი ზემოქმედების დროს,
მოგვცემდა უფრო ნათელ და ზუსტ შედეგებს, ვიდრე ნებისმიერი
გამოკითხვა, რომელიც სხვა მხრივ უკავშირდება მათ სურვილებს.
მართლაც, ჯონ სტიუარტ მილის «თავდაცვის წესის» ნამდვილად
გამოყენება მხოლოდ კონფუციანურ პრინციპამდე დაყვანის
შემთხვევაში შეიძლება, რადგანაც არავის შეუძლია ეფექტიანად
გადაწყვიტოს, რა არის და რა არ არის საზიანო
რომელიმე კონკრეტული პიროვნებისთვის მოცემულ
საზოგადოებაში, ამ საზოგადოების თითოეული წევრის განაჩენის
გათვალისწინების გარეშე. ყველა მათგანმა ერთობლივად უნდა
განსაზღვროს, რა არის საზიანო. ფაქტობრივად, მათ უნდა
დაადგინონ, როგორ არ უნდათ, რომ სხვა ადამიანები მოექცნენ.
გამოცდილება გვიჩვენებს, რომ ზოგჯერ არც ერთ ჯგუფში არ
არსებობს განსხვავებული აზრი ისეთი საკითხების შესახებ, «რის
გაკეთება არ შეიძლება». ის ხალხიც კი, რომელიც მზადაა ცუდად
მოექცეს სხვებს, აღიარებს, რომ არ სურს, ასევე მოეპყრან.
ამ მარტივ ჭეშმარიტებაზე დაყრდნობით ვერ ვიტყვით, რომ ამ მხრივ
საზოგადოებებს ან ჯგუფებს შორის განსხვავება არ არსებობს; ვერც
იმას დავამტკიცებთ, თითქოს ნებისმიერი ჯგუფი ან საზოგადოება
ყოველთვის ინარჩუნებს ერთნაირ შეხედულებებსა და გრძნობებს
თავისი ისტორიის განმავლობაში. თუმცა არც ისტორიციზმი და არც
რელატივიზმი ხელს არ გვიშლის იმის აღიარებაში, რომ ნებისმიერ
საზოგადოებაში გრძნობები და შეხედულებები, რომლებიც
უკავშირდება იმას, თუ რა არ უნდა ჩავიდინოთ, უფრო ადვილად
ამოსაცნობი და ერთგვაროვანია, ვიდრე ნებისმიერი სხვა გრძნობა და
შეხედულება. კანონმდებლობა, რომელიც ხალხს იცავს, რათა სხვა
ადამიანებმა არ გაუკეთონ ის, რაც არ უნდათ, უფრო ადვილი
განსასაზღვრი და, ზოგადად, უფრო წარმატებულია, ვიდრე
კანონმდებლობის ნებისმიერი სხვა სახე, რომელიც ეფუძნება იმავე
ადამიანების სხვა, «პოზიტიურ» სურვილებს. ფაქტობრივად, ასეთი
სურვილები, ჩვეულებრივ, ე. წ. «ნეგატიურებზე» არა მხოლოდ
ნაკლებ ერთგვაროვანი და თავსებადია, არამედ ხშირად უფრო
ძნელად დასადგენიც.
როგორც ზოგიერთი თეორეტიკოსი აცხადებს, «საკანონმდებლო
ცვლილებების სახელმწიფო მანქანასა და იმ საზოგადოებრივ აზრს
შორის (რომელზეც ამ ცვლილებებმა უნდა იმოქმედონ) ყოველთვის
არსებობს გარკვეული ურთიერთკავშირი»[26]. ერთადერთი
პრობლემა ისაა, რომ ეს ურთიერთკავშირი შეიძლება მცირე
მნიშვნელობისა იყოს «საზოგადოებრივი აზრის» გამომჟღავნებისას
(რასაც არ უნდა გულისხმობდეს ეს უკანასკნელი) და კიდევ უფრო
ნაკლები მნიშვნელობა ჰქონდეს იმ ადამიანების ნამდვილი აზრის
გამოხატვისათვის, რომლებსაც ის ეხება. ხშირად არ გვხვდება არც
«საზოგადოებრივი აზრი» და არც დამაჯერებელი მიზეზი,
«საზოგადოებრივ აზრად» მივიჩნიოთ იმ ჯგუფებისა და
პიროვნებების მოსაზრებები, რომლებიც ასეთ შემთხვევაში კანონს
სხვა ჯგუფებისა და პიროვნებების საზარალოდ იღებენ.
მტკიცება, რომ თავისუფლება «აუცილებელია» მხოლოდ მაშინ,
როდესაც სხვა საშუალებების გამოყენებით ვერ «მიაკვლიეს» ხალხის
აზრს, იქნება პრობლემის გადაჭრისგან კიდევ ერთხელ თავის
არიდების მცდელობა. თუ დანარჩენი საშუალებები ვერ ახერხებენ,
არ უნდა მივიჩნიოთ, თითქოს კანონმდებლობაც ვერ შეძლებს ამის
გაკეთებას. ჩვენ ან ვივარაუდებთ, რომ «საზოგადოებრივი აზრი» ამა
თუ იმ საკითხზე არ არსებობს, ან ვიფიქრებთ, რომ არსებობს, თუმცა
ძალიან რთული დასადგენია. პირველ შემთხვევაში იგულისხმება,
რომ «საზოგადოებრივი აზრის» უქონლობისას კანონმდებლობა
კარგი ალტერნატივაა; მეორე შემთხვევაში – თითქოს
კანონმდებლებმა იციან, როგორ დაადგინონ ფარული
«საზოგადოებრივი აზრი». ორივე შემთხვევაში ამ ვარაუდებიდან
ერთ-ერთი დიდი სიფრთხილით უნდა დამტკიცდეს, ვიდრე
კანონმდებლობას მივმართავთ, თუმცა მეტისმეტად აშკარაა, რომ ასე
მხოლოდ კანონმდებლების უმცირესი ნაწილი იქცევა.
ალტერნატივის (ანუ კანონმდებლობის) შესაბამისობა ან
აუცილებლობა, როგორც ჩანს, იმ თეორეტიკოსების მიერაც კი,
რომლებმაც ის უკეთესად უნდა იცოდნენ, არაფრად მიიჩნევა. მათ
უყვართ თქმა, რომ «ის, რაც ოდესღაც მეტ-ნაკლებად ტექნიკურ
«სამართალმცოდნეთა სამართლად» შეეძლოთ მიეჩნიათ, დღეს
გადაუდებელი ეკონომიკური და სოციალური პოლიტიკის
საკითხია»[27]. თუმცა, იმის დადგენის გზა, რა არის
«გადაუდებელი», ასევე გადაუდებლობის განსაზღვრისთვის
აუცილებელი კრიტერიუმები («საზოგადოებრივი აზრის»
განმარტების ჩათვლით) ბუნდოვანი რჩება, მაშინ, როდესაც კანონის
შექმნის მეშვეობით დამაკმაყოფილებელი შედეგის მიღწევის
შესაძლებლობა ეჭვს არ იწვევს. იქმნება შთაბეჭდილება, თითქოს
ერთადერთი საკითხი სათანადო კანონის მიღება იყოს და მეტი
არაფერი.
კანონმდებლობის ასპარეზის გაფართოების დამცველები ბოლო
დროს მიხვდნენ, რომ არც ერთი საზოგადოება არ ეფუძნება ზუსტად
იმავე შეხედულებებს, რომლებიც სხვა საზოგადოებებს გააჩნიათ;
უფრო მეტიც, ბევრი შეხედულება და გრძნობა ერთსა და იმავე
საზოგადოებაშიც არ არის იოლი განსასაზღვრი, მაშასადამე, დასკვნა,
რომელიც გამოიტანეს გულისხმობს, რომ რასაც ხალხი გადაწყვეტს,
ან არ გადაწყვეტს ამ საზოგადოებაში მთლიანად უარყოფილი უნდა
იყოს და ჩანაცვლდეს იმით, რაც კანონმდებელთა მცირე რაოდენობამ
შეიძლება გადაწყვიტოს მათ მაგივრად ნებისმიერ დროს.
ამგვარად, კანონმდებლობა აღიქმება, როგორც ერთგვაროვნებისა და
წესების დამკვიდრების სანდო საშუალება. ის «რაციონალურად»
გამოიყურება; როგორც მაქს ვებერი იტყოდა, კანონმდებლობა
«რაციონალიზაციის პროცესის ერთ-ერთი დამახასიათებელი
კომპონენტია და საზოგადოებრივი საქმიანობის ყველა სფეროში
აღწევს». თუმცა, ვებერი თავადვე ცდილობდა წარმოეჩინა, რომ
კანონმდებლობის გაფართოებასა და ძალდატანების მუქარას,
რომელიც პირველის ეფექტიანობის გაზრდას ემსახურება, მხოლოდ
განსაზღვრული წარმატების მიღწევა შეუძლია. ამას მხოლოდ ის
გარემოება განაპირობებს, რომ, როგორც ვებერი მიუთითებდა,
«ყველაზე მკაცრი ძალდატანება და სასჯელი სრულიად
გამოუსადეგარია, როდესაც ქვეშევრდომები უარს ამბობენ
მორჩილებაზე» და «ქვეშევრდომების ეკონომიკურ საქმიანობაზე
კანონის გავლენა, ზრდის მაგივრად, შედარებით სუსტდება».
კანონმდებლობას შეიძლება ჰქონდეს და ბევრ შემთხვევაში აქვს
კიდეც ნეგატიური გავლენა იმ წესების ეფექტიანობასა და იმ
გრძნობებისა და შეხედულებების ერთგვაროვნებაზე, რომლებიც
უკვე ჭარბობს მოცემულ საზოგადოებაში. საქმე ისაა, რომ
კანონმდებლობამ შეიძლება განზრახ ან შემთხვევით დაანგრიოს
დამკვიდრებული წესების ერთგვაროვნება, გააბათილოს არსებული
შეხედულებები და შეთანხმებები, რომლებიც მანამდე
ნებაყოფილობით იყო შენარჩუნებული და სრულდებოდა. უფრო
მეტად საზიანო კი ისაა, რომ შეთანხმებათა და წეს-ჩვეულებათა
კანონმდებლობით გაუქმების შესაძლებლობაც კი გრძელვადიან
პერსპექტივაში, როგორც წესი, იწვევს იმას, რომ ხალხი აღარ იცავს
არც ერთ მიღწეულ შეთანხმებას და აღარც დადებულ
ხელშეკრულებებს ასრულებს. მეორე მხრივ, წესების გამუდმებული
ცვლა, რომელიც თან სდევს კანონმდებლობის ასპარეზის
გაფართოებას, იცავს მას იმ
არასაკანონმდებლო წესებით (ტრადიციები, წეს-ჩვეულებები,
შეთანხმებები) წარმატებითა და მტკიცედ ჩანაცვლებისგან,
რომლებიც ამ პროცესში ნადგურდება. ამგვარად, ის, რაც
«რაციონალურ» პროცესად მივიჩნიეთ დასაწყისში, ბოლოს
თვითგანადგურება აღმოჩნდა.
ამ გარემოების უგულებელყოფა შეუძლებელია უბრალოდ იმის
ხაზგასმით, რომ სახელმწიფოსგან კანონშემოქმედებითი სივრცის
«შეზღუდვა» თანამედროვე, სულ უფრო მეტად ინდუსტრიულ და
კერძო ინტერესების გამომხატველ სამყაროში სამართლებრივ
ქმედუნარიანობას და მნიშვნელობას კარგავს[28].
შეიძლება თამამად ითქვას, რომ XIX საუკუნის დასაწყისში,
კოდიფიკაციისა და წერილობითი ნორმატიული დადგენილებების
წინააღმდეგ მიმართული ფონ სავინის პროტესტი ისტორიის ნისლში
მინავლდა. შეიძლება ისიც შევამჩნიოთ, რომ ამ საუკუნის დასაწყისში
ოიგენ ერლიხის მოწოდებასაც, «ხალხის ცოცხალ სამართალს»
დაჰყრდნობოდნენ და არა მისი «წარმომადგენლების» მიერ
მიღებულ კანომდებლობას, მსგავსი ბედი ხვდა წილად. მიუხედავად
ამისა, დღემდე ვერავინ გააბათილა კანონმდებლობისაკენ
მიმართული ფონ სავინისა და ერლიხის კრიტიკა. მეტიც, თავის
დროზე მათ მიერ წამოჭრილი პრობლემები სადღეისოდ კიდევ
უფრო რთულდება და მათი უგულებელყოფა შეუძლებელი ხდება.
ეს, რასაკვირველია, სხვა მიზეზთა გარდა, «წარმომადგენლობითი»
დემოკრატიის ღირსებებისადმი ჩვენს დროში გაბატონებული
რწმენიდანაც გამომდინარეობს, თუმცა «წარმომადგენლობითობა»
ძალიან ბუნდოვანი მოვლენაა პოლიტიკის იმ ექსპერტთათვისაც კი,
რომლებიც ისე არ გაკადნიერებულან, რომ გაეზიარებინათ
შუმპეტერის ნათქვამი – დღეს, წარმომადგენლობითი დემოკრატია
სიცრუეაო. ამ რწმენამ ზოგიერთ ადამიანს შეიძლება ხელი
შეუშალოს იმის გაცნობიერებაში, რომ რაც უფრო მეტია ხალხი,
რომელთა წარმომადგენელიც ცდილობს იყოს საკანონმდებლო
პროცესში და რაც უფრო მეტია საქმე, რომლის განხილვის დროსაც
ადამიანი ცდილობს ხალხის ნება-სურვილის გათვალისწინებას,
სიტყვა «წარმომადგენლობა» უფრო ნაკლებად შეესაბამება ხალხის
ნამდვილ სურვილებს და უფრო მეტად წარმოაჩენს იმ ადამიანების
ნებას, რომელთაც «წარმომადგენლები» ეწოდებათ.
ოციანი წლების დასაწყისში მაქს ვებერის, ბორის ბრუცკუსისა და
პროფესორ ლუდვიგ ფონ მიზესის მსგავსი ეკონომისტების მიერ
ჩამოყალიბდა თვალსაზრისი, რომ მმართველთა საბჭოსგან
მართული, საბაზრო ფასების უგულებელმყოფი და მათ გარეშე
მოქმედი ცენტრალიზებული ეკონომიკა ქმედუუნაროა. ეს იმიტომ
ხდება, რომ ბაზარზე მუდმივი დაკვირვების გარეშე მმართველებს არ
შეუძლიათ იცოდნენ, როგორია მოთხოვნა და როგორი უნდა იყოს
მიწოდება. ეს თვალსაზრისი დღემდე ვერ გაბათილდა ისეთი
მოწინააღმდეგეების მიერ შემოთავაზებული მტკიცებულებებით,
როგორებიც არიან: ოსკარ ლანგე, ფრედ მ. ტეილორი, ჰ. დ.
დიკინსონი და პრობლემის ფსევდო-კონკურენტული გადაწყვეტის
სხვა მომხრეები. ამ მოსაზრების ჩამოყალიბებით, ეკონომისტების
მიერ ჩვენი დროის პიროვნული თავისუფლების საქმეში შეტანილი
წვლილი, შესაძლოა შეფასდეს, მართლაც როგორც ყველაზე
მნიშვნელოვანი და საფუძვლიანი. თუმცა, მისგან გამომდინარე
დასკვნები შეიძლება მივიჩნიოთ
უფრო ზოგადი მოვლენის კერძო გამოვლინებად, რომლის
მიხედვით, ვერც ერთი კანონმდებელი დამოუკიდებლად, ხალხთან
გარკვეული ხასიათის უწყვეტი თანამშრომლობის გარეშე, ვერ
დაადგენს იმ წესებს, რომლებიც მართავს ყოველი ადამიანის
საქციელს სხვებთან უწყვეტი ურთიერთობისას. არც საჯარო
გამოკითხვებს, არც რეფერენდუმს, არც განხილვებს შეუძლიათ, რომ
კანონმდებლებს ამგვარი წესების განსაზღვრის შესაძლებლობა
მისცენ, ისევე როგორც გეგმიური ეკონომიკის მმართველები ვერ
შეძლებენ მსგავსი გზით ყველა საქონელსა და მომსახურებაზე
საბაზრო მოთხოვნისა და მიწოდების მოცულობის დადგენას.
სინამდვილეში ხალხი განუწყვეტლივ ერგება ცვალებად პირობებს.
უფრო მეტიც, მათი ქმედებები არ უნდა აგვერიოს იმ
შეხედულებებში, რომლებსაც ისინი საჯარო სოციოლოგიურ თუ
სხვა მსგავს გამოკითხვებში გამოხატავენ, ზუსტად ისე, როგორც არ
უნდა ავურიოთ გამოთქმული სურვილი და მოქმედებით
დადასტურებული საბაზრო მოთხოვნა.
გარდაუვალია დავასკვნათ: იმისათვის, რომ სიტყვა
«წარმომადგენელს» დავუბრუნოთ პირვანდელი, გონივრული
მნიშვნელობა, საჭიროა ან იმათი რიცხვის მკვეთრი შემცირება, ვისაც
ისინი «წარმოადგენენ», ან იმ საკითხების მკაცრად შეზღუდვა,
რომელთა განხილვის დროსაც ისინი ხალხს წარმოადგენენ, ანდა –
ორივე ერთდროულად.
თუმცა, რთულია ვივარაუდოთ, რომ წარმოდგენილთა რაოდენობის
შემცირება შეესაბამება პიროვნულ თავისუფლებას, თუკი
დავუშვებთ, რომ მათ, ვისაც წარმოადგენენ, უფლება აქვთ,
გამოხატონ საკუთარი ნება-სურვილი, სულ ცოტა, როგორც
ამომრჩევლებმა. მეორე მხრივ, იმ პრობლემების მკაცრად შეზღუდვა,
რომელთა მოსაგვარებლადაც ხალხს სჭირდება წარმომადგენელი,
მართლაც გულისხმობს იმ საკითხთა რაოდენობის გაზრდას,
რომელთა შესახებაც ადამიანებს შეუძლიათ მიიღონ თავისუფალი
გადაწყვეტილებები, როგორც პიროვნებებმა, ყოველგვარი
წარმომადგენლის გარეშე. მაშასადამე, ეს უკანასკნელი მიდგომა,
რომელიც საკითხების შეკვეცას გულისხმობს, როგორც ჩანს,
ერთადერთი გზაა ჩვენს დროში პიროვნული თავისუფლებისკენ. არ
უარვყოფ, რომ ისინი, ვინც მიჩვეულია წარმომადგენლობითობის
პროცესისგან სარგებლის მიღებას, მაგალითად წარმომადგენლები ან
წარმოდგენილი ჯგუფის წევრები, ამგვარი შემცირებით რაღაცას
დაკარგავენ. თუმცა, აშკარაა, რომ მათ ასევე მეტის მიღება შეუძლიათ
ყველა იმ შემთხვევაში, როცა ისინი აღარ აღმოჩნდებიან
შეუზღუდავი საკანონმდებლო პროცესის წინასწარგანზრახული
«მსხვერპლის» როლში. საბოლოოდ, შედეგი სასარგებლო იქნება
პიროვნული თავისუფლებისთვის, რადგან ჰობსის მიხედვით,
თითოეულ ადამიანს შეეზღუდება სხვა ადამიანის ცხოვრებასა და
საკუთრებაში ჩარევა, სამაგიეროდ გაუჩნდება შესაძლებლობა, თავი
დააღწიოს იმ მტკივნეულ მდგომარეობას, რომელსაც ჰობსი აღწერს,
როგორც «საკანონმდებლო დაპირისპირებას, როდესაც ყველა ომობს
ყველას წინააღმდეგ.»
სინამდვილეში, ის, რასაც ჩვენ ხშირად ვეწინააღმდეგებით დღეს,
არის მხოლოდ სამართლებრივი ომი, რომელშიც ყველა ერთმანეთის
წინააღმდეგ იბრძვის. ბრძოლა ხორციელდება კანონმდებლობისა და
წარმომადგენლობითობის საშუალებით. გამოსავალი შეიძლება იყოს
ისეთი სახელმწიფო, რომელშიც ასეთი სამართლებრივი ომის
წარმოება შეუძლებელია, ან ისეთი ფართო მასშტაბებით მაინც აღარ
მიმდინარეობს, როგორც დღეს.
რა თქმა უნდა, კანონმდებლობის ასპარეზის უბრალო შემცირება
სრულად ვერ გადაჭრის პიროვნული თავისუფლების დაცვისთვის
ჩვენი საზოგადოების სამართლებრივი ორგანიზაციის საკითხს,
ისევე როგორც დღევანდელი კანონმდებლობა, რომელიც ამ
საკითხის მოგვარების მცდელობისას, სინამდვილეში ნაბიჯ-ნაბიჯ
ახშობს თავისუფლებას.
წეს-ჩვეულებები, წერილობით ჩამოყალიბებული წესები,
ნაგულისხმევი პირობითობები, ზოგადი პირობები, რომლებიც
უკავშირდება ამა თუ იმ სამართლებრივ პრობლემათა შესაფერის
გადაწყვეტას, ასევე ნებისმიერ დროს ხალხის შეხედულებების
შესაძლო ცვლილებებსა და ამ შეხედულებების მატერიალურ
წანამძღვრებს – ჯერ კიდევ დასადგენია. შეიძლება თამამად ითქვას,
რომ ეს არის უდავოდ რთული, ხანდახან მტკივნეული და ძალიან
ხშირად ხანგრძლივი პროცესი. ეს მუდამ ასე იყო. ჩვენი წინაპრების
გამოცდილებას თუ დავეყრდნობით, ამ სირთულესთან გამკლავების
ჩვეული გზა არა მხოლოდ ანგლოსაქსურ ქვეყნებში, არამედ ყველგან
დასავლეთში, როგორც უკვე აღვნიშნეთ, იყო ამ პროცესის მინდობა
სპეციალური უნარ-ჩვევების ადამიანებისთვის, როგორებიც იყვნენ –
სამართალმცოდნეები ან მოსამართლეები. ასეთი ხალხის
მოქმედების ბუნება და სამართლებრივი გადაწყვეტის გზების
ძიებისკენ მიმართული პირადი ინიციატივები კვლავ გამოცანად
რჩება. არ შეიძლება იმის უარყოფა, რომ სამართალმცოდნეები და
მოსამართლეები ადამიანები არიან და, დანარჩენთა მსგავსად, მათი
შესაძლებლობებიც შეზღუდულია; ვერც იმას უარვყოფთ, რომ ისინი
შეიძლება ცდუნებას აჰყვნენ, მეცნიერის მიუკერძოებელი
დამოკიდებულება საკუთარი სურვილების განხორციელებას
ანაცვალონ ყოველთვის, როცა საქმე ბუნდოვანია ან/და მათ ღრმად
ფესვგადგმულ შეხედულებებს ეხება. უფრო მეტიც, ზოგიერთმა
შეიძლება იმის მტკიცებაც დაიწყოს, თითქოს თანამედროვე
საზოგადოებაში ამგვარი საპატიო ადამიანების მოქმედება, ხალხის
ნების სრულყოფილი ინტერპრეტაციის თვალსაზრისით, ისევე
საფუძველს მოკლებული ჩანს, როგორც კანონმდებელთა საქმიანობა.
მიუხედავად ამისა, სამართალმცოდნეებისა და მოსამართლეების
ადგილი დასავლეთის ქვეყნებში, ისევე როგორც მსგავსი
საზოგადოებების სხვა საპატიო პირების მდგომარეობა წარსულში,
კანონმდებლების მდგომარეობისგან ძირეულად განსხვავდება, სულ
ცოტა, სამი არსებითი მიზეზის გამო. პირველი განსხვავება ისაა, რომ
მოსამართლეები, სამართალმცოდნეები თუ სხვა მსგავსი მოხელეები
მხოლოდ მაშინ ერევიან საქმეში, როცა ამას თავად საკითხის
გარკვევით დაინტერესებული ხალხი მოითხოვს. ამასთან, მათი
გადაწყვეტილება უნდა განხორციელდეს და შედეგი გამოიღოს,
სამოქალაქო საკითხებში მაინც, მხოლოდ მონაწილე მხარეთა
თანამშრომლობით და მათი შესაძლებლობების ფარგლებში. მეორე –
მოსამართლეთა გადაწყვეტილება შედეგიანი უნდა იყოს
უმთავრესად მოდავე მხარეებთან მიმართებით, იშვიათად შეიძლება
შეეხოს მესამე პირებს და პრაქტიკულად არასოდეს – იმ ადამიანებს,
რომლებსაც მოდავეებთან კავშირი არ გააჩნიათ. მესამე – ამგვარი
გადაწყვეტილებების მიღება შეუძლებელია მოსამართლეებისა და
სამართალმცოდნეების მიერ მსგავს საქმეებში სხვა
მოსამართლეებისა და სამართალმცოდნეების გადაწყვეტილებების
გაუთვალისწინებლად. მაშასადამე, ესაა არაპირდაპირი
თანამშრომლობა ყველა სხვა, საქმეში ჩართულ მხარესთან როგორც
წარსულში, ისე აწმყოშიც.
ეს ყველაფერი კი იმას ნიშნავს, რომ ამ გადაწყვეტილებების
ავტორებს არ გააჩნიათ ნამდვილი ძალაუფლება ზოგადად
მოქალაქეებზე, იმათ გარდა, ვინც თავად მოინდომა, მათთვის
გადაეცა გადაწყვეტილების მიღების უფლება გარკვეულ საკითხში.
ეს ასევე ნიშნავს, რომ ეს ძალაუფლებაც კი შეზღუდულია ყველა იმ
გადაწყვეტილების გარდაუვალი გავლენით, რომლებიც სხვა
მოსამართლეებმა მიიღეს მსგავს საქმეებში[29]. საბოლოოდ, მთელი
პროცესი შეიძლება აღვწეროთ, როგორც უზარმაზარი, მუდმივი და
უმთავრესად სპონტანური თანამშრომლობა მოსამართლესა და
გასამართლებულს შორის, რათა სამართალწარმოებისას დადგინდეს,
რას წარმოადგენს ხალხის ნება-სურვილი მოცემულ შემთხვევაში; ეს
არის თანამშრომლობა, რომელიც მრავალნაირად შეიძლება
შევადაროთ იმას, რაც არსებობს თავისუფალი ბაზრის ყველა
მონაწილეს შორის.
თუ ერთმანეთს შევადარებთ მოსამართლეთა ან
სამართალმცოდნეთა და თანამედროვე საზოგადოების
კანონმდებელთა მდგომარეობას, იოლად გავაცნობიერებთ, რამხელა
ძალაუფლება აქვთ ამ უკანასკნელთ მოქალაქეებზე და რამდენად
ზუსტი, მიუკერძოებელი და სანდოა მათი მცდელობა «განმარტონ»
ხალხის ნება, თუკი აქვთ ამის სურვილი.
ამ მხრივ სამართლებრივი სისტემა, რომელიც ეფუძნება
კანონმდებლობას, როგორც უკვე აღვნიშნეთ, ცენტრალიზებულ
ეკონომიკას ჰგავს, რომელშიც ყველა შესაბამის გადაწყვეტილებას
მმართველთა ძალიან მცირე ჯგუფი იღებს, რომელთა ცოდნა
საერთო მდგომარეობის შესახებ საბედისწეროდ შეზღუდულია და
რომელთა პატივისცემაც ხალხის სურვილების მიმართ, თუკი მათ
საერთოდ აქვთ ასეთი გრძნობა, სწორედ ამ შეზღუდვას
ექვემდებარება.
არც საზეიმო ტიტულებს, არც პომპეზურ ცერემონიებს, არც
ენთუზიაზმით აღტკინებული მასის ოვაციას არ შეუძლია დამალოს
ის მწარე სიმართლე, რომ ცენტრალიზებული ეკონომიკის
კანონმდებლებიცა და მმართველებიც ჩემსავით და თქვენსავით
ჩვეულებრივი ადამიანები არიან, რომლებმაც არ იციან მათ გარშემო
მიმდინარე მოვლენების 99%-ის შესახებ. ეს არცოდნა შეეხება
რეალურ გარიგებებს, შეთანხმებებს, დამოკიდებულებებს,
შეგრძნებებსა და ხალხის შეხედულებებს. ჩვენი ეპოქის ერთ-ერთი
პარადოქსია ტრადიციული რელიგიური რწმენის გამუდმებული
უკან დახევა მეცნიერული და ტექნოლოგიური წინსვლის წინაშე,
მიუკერძოებელი დასაბუთებისა და საღი, ფაქტებზე დამყარებული
მსჯელობის წინაშე, რომელსაც თან ახლავს იმავე ხასიათის
დასაბუთებიდან და მსჯელობიდან არანაკლებ უწყვეტი უკუსვლა
სამართლებრივ და პოლიტიკურ საკითხებთან მიმართებით. ჩვენი
დროის მითოლოგია რელიგიური კი არა, პოლიტიკურია და მისი
მთავარი მითი, როგორც ჩანს, ერთი მხრივ,
«წარმომადგენლობითობაა» და მეორე მხრივ – პოლიტიკური
ლიდერების ქარიზმატული პრეტენზიები, ფლობდნენ ჭეშმარიტებას
და შესაბამისად მოქმედებდნენ.
ასევე პარადოქსულია, რომ სწორედ ის ეკონომისტები, რომლებიც
თავისუფალი ბაზრის მომხრენი არიან, სულაც არ ფიქრობენ,
შეუძლია თუ არა თავისუფალ ბაზარს იარსებოს კანონმდებლობაზე
დაფუძნებულ
სამართლებრივ სისტემაში. ჭეშმარიტება ის არის, რომ ეკონომისტები
იშვიათად არიან სამართალმცოდნეები და პირიქით. ალბათ ამით
აიხსნება, ჩვეულებრივ, რატომ განიხილება ეკონომიკური და
სამართლებრივი სისტემები ცალ-ცალკე და იშვიათად –
ერთმანეთთან კავშირში. სავარაუდოდ, ეს არის მიზეზი იმისა, რატომ
არ არის სათანადოდ გააზრებული ხისტი კავშირი საბაზრო
ეკონომიკასა და სამართლებრივ სისტემას შორის, რომელიც
ეფუძნება მოსამართლეებს ან/და სამართალმცოდნეებს და არა
კანონმდებლობას. თუმცა არანაკლებ ხისტი კავშირი დაგეგმილ
ეკონომიკასა და კანონმდებლობას შორის მეტისმეტად ცხადია და
ხალხი ან სწავლულები მას ვერ უგულებელყოფენ.
თუ არ ვცდები, კავშირი საბაზრო ეკონომიკასა და პრეცედენტულ
სამართალს ან სამართალმცოდნეთა სამართალს შორის უბრალოდ
მსგავსებაზე მეტია, ზუსტად ისე, როგორც კავშირი გეგმიურ
ეკონომიკასა და კანონშემოქმედებას შორის. თუ გავითვალისწინებთ,
რომ საბაზრო ეკონომიკა ყველაზე წარმატებული იყო რომსა და
ანგლოსაქსურ ქვეყნებში, შესაბამისად, სამართალმცოდნეთა და
პრეცედენტული სამართლის პირობებში, ეს უბრალო დამთხვევა არ
უნდა იყოს.
ეს ყველაფერი, რა თქმა უნდა, არ ნიშნავს, რომ კანონმდებლობა
უსარგებლოა; იმ შემთხვევების გარდა, როდესაც კანონი განმარტავს,
«რა არ უნდა მოხდეს», ხალხის მიერ საზოგადოდ გაზიარებული
გრძნობებისა და რწმენიდან გამომდინარე, არსებობს ისეთი
გარემოებებიც, როდესაც საჭიროა ქცევის განსაზღვრული წესების
არსებობა, თუნდაც ხალხს ჯერ კიდევ არ ჰქონდეს ჩამოყალიბებული
აზრი იმის შესახებ, რა შინაარსის უნდა იყოს ეს წესები. ყველასთვის
კარგადაა ცნობილი, რომ ხანდახან ხალხს ურჩევნია, ჰქონდეს რაიმე
წესი, ვიდრე – სულ არაფერი. ეს შეიძლება მოხდეს რამდენიმე
შემთხვევაში. სავარაუდოდ, რაიმე განსაზღვრული წესის საჭიროება
გახდა იმის მიზეზი, რაც კარლ ჰილდებრანდმა განაცხადა არქაული
რომაული სამართლებრივი წესების შესახებ, ან რაც ოიგენ ერლიხმა
თქვა იუსტინიანესეულ კანონთა კრებულზე შუა საუკუნეებში –
ხალხი მიდრეკილია, მიიღოს ძალიან უხეში და გაცვეთილი ან სხვა
მიზეზებით არადამაკმაყოფილებელი წესები, უფრო შესაფერისის
მიგნებამდე. ჩვენი დროის პრობლემა კი, როგორც ჩანს, სრულიად
საპირისპიროა: მისი არსი მდგომარეობს არა იმაში, რომ საჭიროა
არასათანადო წესებთან შეგუება მათი სიმცირისა და ნორმატიული
შიმშილის პირობებში, არამედ, როგორ უარვყოთ მრავალი მავნე,
საუკეთესო შემთხვევაში, უსარგებლო წესი, მათი ჭარბი წარმოებისა
და, ასე ვთქვათ, მოუნელებელი სიუხვის გამო. მეორე მხრივ,
შეუძლებელია უარვყოთ, რომ სამართალმცოდნეთა სამართალმა ან
სასამართლოს დადგენილებებმა შეიძლება კანონმდებლობის, თანაც
არასასურველი კანონმდებლობის ხასიათი შეიძინოს, როდესაც
სამართალმცოდნეები ან მოსამართლეები უფლებამოსილნი არიან
საბოლოო გადაწყვეტილება მიიღონ საქმის შესახებ. მსგავსი
მოვლენა ხდებოდა რომაული სამართლის პოსტკლასიკურ
პერიოდში, როდესაც იმპერატორები ზოგიერთ იურისკონსულტს
ანიჭებდნენ ძალაუფლებას, გამოეცათ სამართლებრივი
გადაწყვეტილებები (jus respondendi), რომლებიც
მოსამართლეებისთვის სავალდებულო იყო. ჩვენს დროში
სამართალწარმოების მექანიზმი ზოგიერთ ქვეყანაში, სადაც
«უზენაესი სასამართლოები» არსებობს, იწვევს ამ სასამართლოს
წევრების, ან მათი უმრავლესობის პირადი შეხედულებების
სხვებისთვის თავს მოხვევას, როდესაც პირველის შეხედულებებსა
და უკანასკნელის რწმენას შორის დიდი უთანხმოებაა. თუმცა,
როგორც ვცადე, ამ წიგნის
ბოლო თავში მეჩვენებინა, ეს შესაძლებლობა არათუ არ
იგულისხმება სამართალმცოდნეთა სამართლის ან პრეცედენტული
სამართლის ბუნებაში, არამედ მისგან გარკვეული უკან დახევა
უფროა. ეს ერთობ წინააღმდეგობრივი შემთხვევაა, რომელიც
საკანონმდებლო პროცესის უწყინარი იარლიყით არის მიტმასნილი
სამართალმცოდნეთა სამართალთან ან პრეცედენტულ
სამართალთან მათ უმაღლეს საფეხურზე. თუმცა, ამ გამონაკლისის
თავიდან აცილება შესაძლებელია და, მაშასადამე, ხალხის ნების
განხორციელებისკენ მიმართული სამართალწარმოებისთვის
გადაულახავ დაბრკოლებასაც არ წარმოადგენს. ბოლოს და ბოლოს,
შემოწმებისა და გაწონასწორების პოლიტიკა კარგად შეიძლება
გამოდგეს სამართალწარმოებაში, სახელდობრ, მის უმაღლეს
საფეხურზე, ზუსტად ისე, როგორც ჩვენი პოლიტიკური
საზოგადოების სხვადასხვა რგოლში.
დაბოლოს, მინდა შევნიშნო: მე ძირითადად ზოგად პრინციპებზე
ვსაუბრობ. არ გთავაზობთ რომელიმე წინააღმდეგობის გადაჭრის
გამოკვეთილ გზებს, თუმცა დარწმუნებული ვარ, რომ ასეთი გზები
შეიძლება იოლად ვიპოვოთ იმ ზოგადი პრინციპების მიხედვით,
რომლებიც შემოგთავაზეთ.
მეორე მხრივ, ვერც ერთი ზოგადი პრინციპი მხოლოდ საკუთარი
არსებობით შედეგს ვერ მოიტანს: მათ გამოსაყენებლად ადამიანმა
ყოველთვის უნდა იმოქმედოს. ეს ეხება იმ პრინციპებს, რომლებიც ამ
წიგნში წარმოვაჩინე და არანაკლებ ეხება სხვებსაც. მე არ ვისწრაფვი
მსოფლიოს შეცვლისაკენ, თუმცა ვიღვწი რამდენიმე მოკრძალებული
მოსაზრების აღიარებისკენ, რომლებიც, თუ არ ვცდები, ყურადღებით
და სამართლიანად უნდა იქნას გათვალისწინებული დასკვნის
გაკეთებამდე; ისე, როგორც ამას კანონმდებლობის ასპარეზის
გაფართოების დამცველები აკეთებენ იმის თაობაზე, რომ ვითარების
შეცვლა არსებითად შეუძლებელია. ეს მოსაზრება საუკეთესო არ
არის, მაგრამ თანამედროვე საზოგადოებაში ჩვენს საჭიროებებზე
დაფუძნებულ გარდაუვალ პასუხს წარმოადგენს.

1. რომელი „თავისუფლება“?
1864 წელს ბალტიმორში გამოსვლისას აბრაამ ლინკოლნმა აღიარა
სიტყვა «თავისუფლების» განმარტების სირთულე და ფაქტი, რომ
სამოქალაქო ომი ჩრდილოეთსა და სამხრეთს შორის ამ სიტყვასთან
დაკავშირებულმა გაუგებრობამ გამოიწვია. როგორც მან განაცხადა,
«სიტყვა «თავისუფლების» შესაფერისი განმარტება არ მოიძებნება
მსოფლიოში... ამ სიტყვის გამოყენებისას ჩვენ, ყველა, ერთსა და
იმავეს არ ვგულისხმობთ»[30].
მართლაც, სულაც არ არის ადვილი, განმარტო «თავისუფლება» ან
სრულყოფილად გაიგო, რა მიზანს ვისახავთ მისი განმარტებისას.
თუ გვსურს, «თავისუფლება» განვმარტოთ, უპირველეს ყოვლისა,
ჩვენი განმარტების დანიშნულება, მიზანი უნდა დავადგინოთ. ე. წ.
«რეალისტური» მიდგომა თავდაპირველ პრობლემას ხსნის:
«თავისუფლება» არის ის, რაც «არის» და მისი აღწერისათვის
მთავარია, ვიპოვოთ შესატყვისი სიტყვები.
თავისუფლების «რეალისტური» განმარტება ლორდმა ექტონმა
«თავისუფლების ისტორიის» დასაწყისში შემოგვთავაზა.
«თავისუფლებაში ვგულისხმობ იმის გარანტიას, რომ ყველა
ადამიანი დაცული იყოს ხელისუფლების, ეროვნული
უმრავლესობის, ადათ-წესებისა და საზოგადოებრივი აზრის
გავლენისგან იმ საქმიანობის დროს, რომელიც თავის მოვალეობად
მიაჩნია.» მას ბევრი კრიტიკოსი შეეკამათება: საჭირო არ არის,
«თავისუფლება» მხოლოდ ისეთ გარანტიას ვუწოდოთ, რომ
ადამიანი დაცული იქნება იმ საქმის კეთებისას, რომელსაც საკუთარ
მოვალეობად მიიჩნევს და არა, მაგალითად, უფლებად ან
სიამოვნებად; ასევე არაა საჭირო იმის განცხადება, თითქოს
დაცულობის გარანტია მხოლოდ ეროვნული უმრავლესობის ან
ხელისუფლების წინააღმდეგ უნდა იყოს მიმართული და არა
ეროვნული უმცირესობისა და ცალკეული მოქალაქეებისადმი.
სინამდვილეში, როდესაც ლორდმა ექტონმა 1877 წელს
ბრიჯნორთში წაიკითხა ცნობილი ლექციები თავისუფლების
ისტორიაზე, რელიგიური უმცირესობების პატივისცემა ინგლისის
ხელისუფლებისა და ინგლისელთა უმრავლესობის მხრიდან ჯერ
კიდევ ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი პრობლემა იყო ვიქტორიანული
ხანის გაერთიანებული სამეფოს ცხოვრებაში. 1661 წლის The
Corporation Act-ისა (კანონი გაერთიანების შესახებ)[31] და 1673 წლის
The Test Act-ის (კანონი ფიცის შესახებ)[32], ამ დისკრიმინაციული
კანონების გაუქმებითა და არაანგლიკანი პროტესტანტებისა და
კათოლიკეების (როგორც თავს უწოდებდნენ, პაპისტების)
ოქსფორდისა და კემბრიჯის უნივერსიტეტებში დაშვებით, ამ ე. წ.
თავისუფალმა ეკლესიებმა ორსაუკუნოვან ბრძოლაში გამარჯვება
იზეიმეს. მანამდე ეს უნივერსიტეტები მხოლოდ იმ
სტუდენტებისთვის იყო ღია, რომლებიც ინგლისის რეფორმირებულ
ეკლესიას ეკუთვნოდნენ. როგორც ცნობილია, თავად ექტონი
კათოლიკე გახლდათ და, სურვილის მიუხედავად, კემბრიჯში
სწავლის უფლებას არ აძლევდნენ. მისი «თავისუფლება» ის
თავისუფლება იყო, რომელსაც ფრანკლინ დელანო რუზველტი
თავის სლოგანთაგან ყველაზე ცნობილს, «რწმენის თავისუფლებას»
უწოდებდა.
ლორდი ექტონი, როგორც კათოლიკე, რელიგიურ უმცირესობას
მიეკუთვნებოდა იმ დროისთვის, როდესაც ამ უკანასკნელთა მიმართ
პატივისცემა ჯერ კიდევ ფეხს იკიდებდა ანგლიკანური
უმრავლესობის მტრული დამოკიდებულების საპირწონედ და
ისეთი სამართლებრივი დოკუმენტების მიუხედავად, როგორიც იყო
კანონი გაერთიანების შესახებ. მაშასადამე, «თავისუფლებაში» იგი
რელიგიურ თავისუფლებას გულისხმობდა. ეს ალბათ იყო ის, რასაც
გაერთიანებული სამეფოს თავისუფალი ეკლესიების წევრები და
ვიქტორიანული ხანის ადამიანები სიტყვა «თავისუფლებაში»
გულისხმობდნენ – ტერმინში, რომელიც უშუალოდ
უკავშირდებოდა გაერთიანების შესახებ კანონისა და ფიცის შესახებ
კანონის მსგავს სამართლებრივ დოკუმენტებს. თუმცა, ლორდმა
ექტონმა თავისი ლექციებით «თავისუფლების» იდეა წარმოაჩინა,
როგორც უბრალოდ თავისუფლება.
ასეთი შემთხვევები საკმაოდ ხშირია. პოლიტიკურ იდეათა
ისტორიაში ლორდი ექტონის მიერ შემოთავაზებულ მოსაზრებათა
მსგავსი განმარტებები არცთუ იშვიათად გვხვდება.
«თავისუფლების» უფრო დახვეწილი განმარტება წინასწარი
კვლევის ჩატარებას მოითხოვს. უპირველეს ყოვლისა,
«თავისუფლება» არის სიტყვა. თუმცა, ვერ დავეთანხმები, თითქოს
ის მხოლოდ სიტყვაა, როგორც იტყოდა თანამედროვე, ვითომდა
ფილოსოფიური რევოლუციის მიმდევარი ანალიტიკური სკოლის
ზოგიერთი წარმომადგენელი. მოაზროვნეები, რომლებიც
მსჯელობას იწყებენ იმის მტკიცებით, რომ რომელიღაც ტერმინი
უბრალოდ სიტყვაა და მეტი არაფერი, მახსენებენ გამოთქმას – ბავშვი
ნაბან წყალს არ უნდა გავაყოლოთ.
თუმცა, სწორედ ის ფაქტი, რომ «თავისუფლება», უპირველეს
ყოვლისა, სიტყვაა, წინასწარ საჭიროებს რამდენიმე ენათმეცნიერულ
შენიშვნას.
გარკვეული პერიოდის განმავლობაში, განსაკუთრებით მეორე
მსოფლიო ომის შემდეგ, ლინგვისტურმა ანალიზმა მზარდი
ყურადღება მიიპყრო, თუმცა ის ჯერ კიდევ არ არის საკმარისად
პოპულარული. ბევრს არ მოსწონს და თავსაც არ იწუხებს ასეთი
ანალიზით. განათლებული ადამიანები, რომლებიც არ არიან
დაკავებული ფილოსოფიური ან ფილოლოგიური მეცნიერებებით,
მეტ-ნაკლებად ფიქრობენ, რომ ეს უაზრო, ამაო საქმიანობაა.
თანამედროვე ანალიტიკური სკოლის ფილოსოფოსების მაგალითი
აღფრთოვანებას არ იმსახურებს... ლინგვისტურ პრობლემებზე
ყურადღების კონცენტრირებითა და კვლევის ცენტრალურ საგნად
გადაქცევით ისინი, ანალიზის ნაცვლად, თითქმის ერთიანად
ანადგურებენ იმ სიტყვათა მნიშვნელობას, რომლებიც პოლიტიკურ
ლექსიკონს მიეკუთვნება. უფრო მეტიც, ლინგვისტური ანალიზი
ადვილი არ არის. თუმცა, ჩემი აზრით, ის განსაკუთრებით საჭიროა
ამ სემანტიკური დაბნეულობის პერიოდში.
ზოგადად, როდესაც ვცდილობთ, აღვწეროთ ან, უბრალოდ,
დავასახელოთ ნებისმიერი «მატერიალური» საგანი, აღმოვაჩენთ,
რომ ეს ძალიან ადვილი გასაგებია ჩვენი მსმენელებისთვის. თუ
ჩვენი განმარტებისას მაინც წარმოიშობა გაურკვევლობა, მის
გამოსარიცხად საკმარისი იქნება, მივუთითოთ აღწერილ საგანზე.
მაშასადამე, ორი სხვადასხვა სიტყვა, რომლებიც ეხება ერთსა და
იმავე საგანს და, შესაბამისად, ვიყენებთ ჩვენ და ჩვენი მსმენელები,
შეიძლება სინონიმებად ვაღიაროთ. შეგვიძლია, ერთი სიტყვა
მეორით ჩავანაცვლოთ იმ შემთხვევაში, თუ ვლაპარაკობთ იმავე
ენაზე, რომელზეც ჩვენი მსმენელი (სინონიმების მსგავსად) ან სხვა
ენაზე (როგორც ვიქცევით თარგმანის შემთხვევაში).
მატერიალური საგნების მითითების ეს მარტივი მეთოდი
ადამიანებს შორის არსებული ნებისმიერი სახის საუბრის
საფუძველს წარმოადგენს ყველასთვის, ვინც საუბრობს ამა თუ იმ
ენაზე და მათთვისაც, ვინც ჯერ არ ლაპარაკობს – ანუ ბავშვებისთვის.
სწორედ ამან გახადა შესაძლებელი ძველ ევროპელ
მკვლევართათვის, გაეგოთ მსოფლიოს სხვა ნაწილებში მცხოვრები
ხალხისთვის. ეს დღესაც შესაძლებელს ხდის, მრავალმა ამერიკელმა
ტურისტმა ისე იმოგზაუროს, მაგალითად, იტალიაში, რომ ერთი
იტალიური სიტყვაც კი არ იცოდეს. არცოდნის მიუხედავად, მათი
ბევრი პრაქტიკული მიზანი გასაგებია იტალიელი მიმტანების,
ტაქსის მძღოლებისა და პორტიეებისთვის. საუბრის საერთო
საფუძველი მატერიალურ საგნებზე მითითების შესაძლებლობაა,
მაგალითად, საკვებზე, ბარგზე და ა. შ. რა თქმა უნდა, ყოველთვის არ
არის შესაძლებელი, მივუთითოთ მატერიალურ საგნებზე,
რომლებსაც სიტყვებით ვგულისხმობთ. მაგრამ როცა ორი
განსხვავებული სიტყვა განმარტავს მატერიალურ საგნებს, ისინი
ადვილად ჩაანაცვლებენ ერთმანეთს. საბუნებისმეტყველო
მეცნიერებათა სპეციალისტები ეთანხმებიან იმ სიტყვათა
გამოყენებას, რომლებიც აღნიშნავენ ახლადაღმოჩენილ ფენომენებს.
ჩვეულებრივ, ისინი ბერძნულ ან ლათინურ სიტყვებს ირჩევენ და
მათი მეთოდი წარმატებულია, რადგანაც გაურკვევლობას
აგვაცილებს იმის მითითება, რომელი ფენომენი აღინიშნება ამ
სიტყვებით.
ეს გვახსენებს იმ ბრძნულ პასუხს, რომელიც კონფუცის პერიოდის
მოხუცმა მასწავლებელმა გასცა თავის მოსწავლეს, ჩინეთის ძალიან
ახალგაზრდა იმპერატორს. ქალაქგარეთ სეირნობისას
მასწავლებელმა მას ჰკითხა გზად შეხვედრილი ცხოველების სახელი.
ახალგაზრდა იმპერატორმა უპასუხა: «ისინი ცხვრები არიან».
«ზეცის შვილი სრულიად მართალია, – ზრდილობიანად თქვა
მასწავლებელმა, – მე მხოლოდ ის უნდა დავამატო, რომ ამ სახეობის
ცხვრებს, ჩვეულებრივ, ღორებს უწოდებენ».
სამწუხაროდ, მეტ სირთულეს ვაწყდებით მაშინ, როდესაც ისეთი
საგნების აღწერას ვცდილობთ, რომლებიც არამატერიალურია და
ჩვენმა მსმენელმაც არ იცის იმ სიტყვის მნიშვნელობა, რომელსაც
ვიყენებთ. ასეთ შემთხვევაში თვალსაჩინოებაზე მითითება არ
შეგვიძლია. ერთმანეთის გაგების აბსოლუტურად განსხვავებული
გზები გაგვაჩნია და საჭირო ხდება, მივმართოთ საერთო საფუძვლის
დადგენის სრულიად განსხვავებულ გზებს ჩვენსა და მსმენელის ენას
შორის. ეს ერთი შეხედვით ბანალური და უდავო ფაქტი
შეუმჩნეველი და ხაზგაუსმელია ჩვენი ენის გამოყენებისას. იმდენად
მიჩვეულნი ვართ საკუთარ ლექსიკას, რომ გვავიწყდება ის
მნიშვნელობა, რომელსაც ვანიჭებთ საგნებს სწავლის პროცესის
საწყის ეტაპზე. ჩვენ მიდრეკილნი ვართ ვიფიქროთ ჩვენს ენობრივ
შესაძლებლობებზე იმ განმარტებების მიხედვით, რომლებიც
წიგნებში წაგვიკითხავს. მეორე მხრივ, რაც უფრო მეტი ასეთი
განმარტება ეხება მატერიალურ საგნებს, ხშირად ვიქცევით ისე,
თითქოს არამატერიალური საგნები არსებობენ უბრალოდ «სადღაც
იქ» და საქმე მხოლოდ მათთვის ვერბალური მნიშვნელობის
მინიჭებაა.
ეს განმარტავს გარკვეულ მეტაფიზიკურ ტენდენციებს უძველეს
ბერძენ ფილოსოფოსებს შორის, რომლებიც ისე ეპყრობოდნენ
არამატერიალურ საგნებს – მაგალითად, სამართლიანობას, როგორც
ხილულსა და მატერიალურს. ასევე, იგი განმარტავს მცდელობებს,
რომ სამართალი ან «სახელმწიფო», მზის ან მთვარისმაგვარ
ერთეულებად განვიხილოთ. როგორც პროფესორი გლენვილ
უილიამსი მიუთითებს თავის ახალ ესეში (1945), სიტყვა «კანონის»
თაობაზე აზრთა სხვადასხვაობის შესახებ ინგლისელმა
სამართალმცოდნემ, იურისპრუდენციის აღიარებულმა მამამთავარმა
ჯონ ოსტინმა განაცხადა, რომ «კანონის» მისეული განმარტება
შეესაბამებოდა «სათანადოდ ჩამოყალიბებულ კანონს». მას
მცირეოდენი ეჭვიც კი არ ეპარებოდა, რომ არსებობს რაღაც, რასაც
«სათანადოდ ჩამოყალიბებული კანონი» ეწოდება. ჩვენს დროში
ოსტინის მსგავსი შეხედულება წამოაყენა ცნობილმა პროფესორმა
ჰანს კელზენმა, რომელიც თავს იწონებდა «სამართლისა და
სახელმწიფოს ზოგადი თეორიით» (1947) და ახლაც ტრაბახობს იმ
აღმოჩენით, რომ სახელმწიფოს «სწორი განმარტება» სხვა არაფერია,
თუ არა სამართლებრივი წესრიგი.
გულუბრყვილო რწმენა, თითქოს არამატერიალური საგნების
იოლად აღწერა შესაძლებელია, სწრაფადვე ქრება, როდესაც
შევეცდებით გადავთარგმნოთ (მაგალითად, იტალიურად ან
ფრანგულად) ისეთი სამართლებრივი ტერმინები, როგორიცაა: trust
(ნდობა), equity (სამართლიანობა) ან common law (საერთო
სამართალი). ამ შემთხვევაში ჩვენ არა მხოლოდ უძლურნი ვართ,
მივუთითოთ რაიმე მატერიალური საგანი, რომელიც საშუალებას
მისცემს იტალიელს, ფრანგს ან გერმანელს, გაიგოს რას
ვგულისხმობთ, არამედ ამ ენებზე შესაბამის სიტყვებსაც კი ვერ
მივუთითებთ ლექსიკონებში. იმის შეგრძნებაც გვაქვს, რომ ერთი
ენიდან მეორეზე გადასვლისას რაღაც დაიკარგა. თუმცა,
სინამდვილეში არაფერი დაკარგულა. საქმე ისაა, რომ არც
ფრანგულს, არც იტალიურსა და არც გერმანულს არ გააჩნია ზუსტად
იგივე ცნებები, რომლებიც ინგლისურად აღნიშნულ სიტყვებს trust,
equity ან common law შეესაბამება. გარკვეული გაგებით, ასეთი
ცნებები ერთეულია, მაგრამ არც ამერიკელებს და არც ინგლისელებს
არ შეუძლიათ, მიუთითონ მათზე ფრანგებსა და იტალიელებს,
რადგან ეს უკანასკნელები ამ მხრივ მათ ძალიან რთულად გაუგებენ.
ეს ფაქტორი პრაქტიკულად შეუძლებელს ხდის ინგლისური ან
ამერიკული სამართლის სახელმძღვანელოს თარგმნას გერმანულ ან
იტალიურ ენაზე. ბევრი სიტყვა შეუძლებელია გადაითარგმნოს
შესატყვისად, რადგან იდენტური სიტყვები არ არსებობს. თარგმანის
ნაცვლად გვიხდება დავიწყოთ გრძელი და რთული ახსნა-
განმარტება ბევრი დაწესებულების ისტორიული წარმოშობის
თაობაზე, ანგლოსაქსურ ქვეყნებში მათი მუშაობის თანამედროვე
მეთოდის შესახებ და მსგავსი დაწესებულებების ანალოგიური
მუშაობის სპეციფიკაზე. სანაცვლოდ, არც ევროპელებს შეუძლიათ
მიუთითონ ამერიკელებს რაიმე საგანზე იმისთვის, რომ აუხსნან
conseil d’etat (სახელმწიფო საბჭო), a prefecture (პრეფექტურა), a cour
de cassation (საკასაციო სასამართლო), a corte costituzionale
(კონსტიტუციური სასამართლო) და მსგავსი ტერმინები.
ამ სიტყვებს ხშირად ისე მტკიცედ აქვთ ფესვი გადგმული
განსაზღვრულ ისტორიულ ვითარებაში, რომ სხვა გარემოს
ლექსიკაში მათი ზუსტი შესატყვისის პოვნა ჭირს.
რა თქმა უნდა, მათ, ვინც შედარებით სამართალს იკვლევს,
რამდენჯერმე სცადეს დაეკავშირებინათ ევროპული და
ანგლოსაქსური სამართლებრივი ტრადიციები. მაგალითად,
არსებობს ბოლო დროს დაწერილი ესე (იგი შეტანილია
«გაერთიანებული სამეფოს სამართლის ბიბლიოგრაფიულ
სახელმძღვანელოში»), რომელიც ლონდონის სამართლის
ინსტიტუტმა უმთავრესად უცხოელი მეცნიერებისთვის გამოსცა და
განკუთვნილია «სამოქალაქო სამართლის» მკვლევრებისათვის.
თუმცა, მინდა აღვნიშნო, რომ ესე ლექსიკონი არ არის. მაშასადამე,
ერთმანეთის შესახებ უცოდინრობა სხვადასხვა ქვეყანაში სხვადასხვა
ინსტიტუტის მოქმედების შედეგია, ხოლო ისტორიული
უცოდინრობა – ერთსა და იმავე ქვეყანაში ინსტიტუტების ცვლის
შედეგი. როგორც სერ კარლტონ კემპ ალენი გვახსენებს თავის ბოლო
წიგნში – «სამართლის ასპექტები» (1958), შუა საუკუნეების საქმეთა
შესახებ ინგლისური ანგარიშების წაკითხვა ახლა, უბრალოდ,
შეუძლებელია, არა მხოლოდ იმიტომ, რომ ისინი ხელითაა ნაწერი,
არამედ ინგლისელების (და ყველა სხვას) მიერ სადღეისოდ
შესაბამისი ინსტიტუტების არქონის გამოც.
სამწუხაროდ, სამართლებრივი ცნებების განმარტების დროს
მატერიალურ საგნებზე მითითების შეუძლებლობა ერთადერთი
სირთულე არ არის. ანალოგიური ჟღერადობის მქონე სიტყვებს
შესაძლოა სხვა მნიშვნელობა ჰქონდეთ სხვადასხვა დროსა და
ადგილას.
ასეთი რამ ემართებათ სიტყვებს, რომლებიც არ გამოიყენება
ტერმინებად, ან იმ სიტყვებს, რომლებსაც თავდაპირველად კი
გამოიყენებდნენ ტერმინებად, თუმცა შემდეგ ყოველდღიურ
მეტყველებაში დამკვიდრდნენ. მათ ისე იყენებენ, რომ აღარც აქცევენ
ყურადღებას ამ სიტყვების, როგორც ტერმინების მნიშვნელობას ან
იმას, რომ მათ ოდესღაც გააჩნდათ ტერმინის შინაარსი. სამწუხაროდ,
ვიწრო დანიშნულების, მაგალითად, სამართლებრივი ენის
კუთვნილი ტერმინების თარგმნა საერთოდ შეუძლებელია
შესაფერისი სიტყვებით, მაგრამ კიდევ უფრო სამწუხაროა, რომ
სიტყვები, რომლებიც არ წარმოადგენს ტერმინებს, ან ნახევრად
ტერმინებია, მარტივად შეიძლება ითარგმნოს იმავე ენის სხვა
სიტყვებით, ან სხვა ენების შესაფერისი სიტყვებით, რომლებსაც
მსგავსი ჟღერადობა აქვთ. პირველ შემთხვევაში გაუგებრობა იქმნება
იმ სიტყვების გამოყენებისას, რომლებიც ნამდვილად სინონიმებია,
ხოლო მეორე შემთხვევაში სხვა ენაზე მოლაპარაკენი ფიქრობენ, რომ
სიტყვისთვის მათ მიერ მინიჭებული მნიშვნელობა ამ ადამიანების
ენაზე შეესაბამება სხვა მნიშვნელობას, ვიდრე თქვენ ანიჭებთ
სავსებით მსგავს სიტყვას თქვენს ენაში.
მრავალი ეკონომიკური და პოლიტიკური ტერმინი ამ მხრივ
ტიპურია. გერმანელმა ფილოსოფოსმა ჰეგელმა ერთხელ განაცხადა,
ნებისმიერ ადამიანს შეუძლია განსაზღვროს სამართლებრივი
ინსტიტუტის შესაბამისობა და არ არის აუცილებელი იყოს ვექილი,
ისევე როგორც ვინმემ, ვინც ხარაზი არ არის, შეუძლია გადაწყვიტოს,
ფეხსაცმელი მისთვის სარგოა თუ არაო. თუმცა, ეს არ ეხება ყველა
სამართლებრივ
ინსტიტუტს. ცოტას თუ აინტერესებს, მაგალითად,
ხელშეკრულებები, ჩვენება და ა. შ. თუმცა, ბევრი მიიჩნევს, რომ
პოლიტიკური და ეკონომიკური ინსტიტუტები მათი საქმეა. მათი
განცხადებით, მთავრობამ უნდა შეითვისოს ან უკუაგდოს ესა თუ ის
პოლიტიკა, რათა გამოასწოროს ქვეყნის ეკონომიკური მდგომარეობა,
ან შეცვალოს საერთაშორისო ვაჭრობის წესები, ან ორივე პრობლემა
მოაგვაროს.
ყველა ეს ადამიანი იყენებს ე. წ. «სასაუბრო ენას». იგი მოიცავს ბევრ
სიტყვას, რომლებიც დასაწყისში მიეკუთვნებოდა სამართლისა და
ეკონომიკის ტერმინოლოგიურ ლექსიკას. ეს ენები ტერმინებს
განსაზღვრულად და ნათლად იყენებენ. თუმცა, როგორც კი ეს
ტერმინები სასაუბრო ენაში ხვდება, ისინი სასწრაფოდ კარგავენ
თავიანთ ამგვარ მნიშვნელობას ან გამოუსადეგარ ტერმინებად
იქცევიან. ეს იმიტომ ხდება, რომ არავინ იწუხებს თავს მათი, როგორც
ტერმინის, ორიგინალური მნიშვნელობის გააზრებით, ანდა
თანამედროვე ენაში მათი ახალი მნიშვნელობის განმარტებით.
მაგალითად, როდესაც ადამიანები ლაპარაკობენ «ინფლაციაზე»
ამერიკაში, ისინი, ჩვეულებრივ, ფასების ზრდას გულისხმობენ.
ბოლო დრომდე «ინფლაციაში» ხალხი გულისხმობდა (და იტალიაში
დღესაც ასეა) მიმოქცევაში ფულის რაოდენობის გაზრდას. ამიტომ
ეკონომისტები, რომლებიც პროფესორ ლუდვიგ ფონ მიზესის
მსგავსად მიიჩნევენ, რომ ფასების ზრდა წარმოადგენს მიმოქცევაში
არსებული ფულის რაოდენობის ზრდის შედეგს, ძალიან წუხან ამ
ტერმინოლოგიური გაუგებრობის გამო. სიტყვა «ინფლაციის»
სხვადასხვა მნიშვნელობით გამოყენება ამ ეკონომისტებს მიზეზების
შედეგებით ჩანაცვლებისა და გამოსავლის არასწორად შერჩევის
წინაპირობად მიაჩნიათ.
ამგვარი გაუგებრობის კიდევ ერთი თვალშისაცემი მაგალითია
სიტყვა «დემოკრატიის» თანამედროვე მნიშვნელობა რამდენიმე
ქვეყანაში. ეს სიტყვა მიეკუთვნება ენას, რომელსაც იყენებენ
პოლიტიკასა და პოლიტიკური დაწესებულებების ისტორიაში.
სადღეისოდ ის ასევე იხმარება სასაუბრო ენაში და ეს დიდ
გაურკვევლობას იწვევს თანამედროვე ადამიანებს შორის, რომლებიც
ამ სიტყვას იყენებენ სავსებით სხვადასხვა მნიშვნელობით –
მაგალითად, რიგითი ამერიკელები და რუსი მაღალჩინოსნები.
მიზეზი, რომლის გამოც გამოუსადეგარი ტერმინები გაუგებრობას
იწვევს, არის ის, რომ სამეცნიერო ტერმინებით დატვირთულ ენებში
(ასეთია, მაგალითად, პოლიტიკის ენა) ამ სიტყვების მნიშვნელობა
თავდაპირველად უკავშირდებოდა სხვა ტერმინებს, რომლებიც
ხშირად არ გამოიყენებოდა სასაუბრო ენაში, რადგან ისინი ძნელი
სათარგმნი იყო ან საერთოდ არ ითარგმნებოდა. მაშასადამე, აზრი,
რომელიც სიტყვის თავდაპირველ მნიშვნელობას
ერთმნიშვნელოვნად განმარტავდა, დაიკარგა.
ტერმინი «დემოკრატია» მიეკუთვნებოდა პოლიტიკის ენას
პერიკლეს დროინდელ საბერძნეთში. ჩვენ არ შეგვიძლია გავიგოთ
მისი მნიშვნელობა, თუ არ მივმართავთ ტერმინებს polis (ქალაქი),
demos (ხალხი), ecclesia (ეკლესია), isonomia (თანასწორობა) და
სხვები; როგორც არ შეგვიძლია, გავიგოთ თანამედროვე
«შვეიცარიული დემოკრატიის» მნიშვნელობა, თუ არ მოვიხმობთ
ტერმინებს Landsgemeinde, referendum (რეფერენდუმი) და ა. შ. ისინი
სხვა ენებში უთარგმნელად გადადის, რადგანაც შესატყვისი
სიტყვები არ არსებობს.
ტერმინებთან საწყისი კავშირის დაკარგვისას გამოუსადეგარი
ტერმინები ან ტერმინის მნიშვნელობადაკარგული სიტყვები
სასაუბრო ენის დინებას მიჰყვებიან. სხვადასხვა ადამიანებმა ისინი
შესაძლოა განსხვავებული მნიშვნელობით გამოიყენონ, მიუხედავად
ერთნაირი ჟღერადობისა. საქმეს აუარესებს ის გარემოება, რომ ერთი
სიტყვის რამდენიმე მნიშვნელობა შეიძლება
ურთიერთშეუთავსებელი აღმოჩნდეს, რაც არა მარტო
გაუგებრობების მუდმივი წყაროა, არამედ დავისა და კიდევ უფრო
მძიმე დაპირისპირების მიზეზად შეიძლება იქცეს.
პოლიტიკური და ეკონომიკური საქმეები სემანტიკური
გაუგებრობის მთავარი მსხვერპლი ხდება, როდესაც, მაგალითად,
ერთ სიტყვაში ნაგულისხმევი სხვადასხვა ქმედება ორმხრივად
შეუფერებელია და ცდილობენ მათ დამკვიდრებას ერთ
სამართლებრივსა და პოლიტიკურ სისტემაში.
არ ვამტკიცებ, თითქოს ეს გაუგებრობა, რომელიც დასავლეთის
ქვეყნების ისტორიის ერთ-ერთი აშკარა მახასიათებელია, მხოლოდ
სემანტიკურია, თუმცა სემანტიკურიც არის. მიზესმა და ჰაიეკმა
აღნიშნეს, რომ ზოგიერთ შემთხვევაში საჭიროა სემანტიკური
გაუგებრობების აღმოფხვრა, როგორც ეკონომიკურ, ასევე
პოლიტიკურ მეცნიერებებში და ეს სწავლულებისთვის ძალიან
მნიშვნელოვან ამოცანას წარმოადგენს. როგორც პროფესორი მიზესი
აცხადებს, ეს გაუგებრობა ყოველთვის შემთხვევითი არ არის;
ზოგჯერ იგი გამოწვეულია იმ ადამიანების მავნე გეგმებით, ვინც
ცდილობს გამოიყენოს «დემოკრატიის» მსგავსად საყვარელი
სიტყვების ნაცნობი ჟღერადობა, რათა დაარწმუნოს სხვები,
აითვისონ ქცევის ახალი ფორმები[33]. თუმცა, ეს არ არის
ერთადერთი ახსნა იმ კომპლექსური ფენომენისა, რომელიც მთელ
მსოფლიოში იჩენს თავს.
მახსენდება ლაიბნიცის ნათქვამი ჩვენი ცივილიზაციის
განვითარების შესახებ: მას ემუქრება ის გარემოება, რომ საბეჭდი
მანქანის გამოგონების შემდეგ მეტისმეტად ბევრი წიგნი შეიძლება
დაიბეჭდოს და გავრცელდეს, სინამდვილეში კი ძალიან ცოტა
ადამიანი თუ იქნება ამ წიგნების მკითხველი, რასაც, შესაძლოა,
მთელი მსოფლიოს ბარბაროსობის ეპოქაში დაბრუნება მოჰყვესო.
სინამდვილეში, ბევრ მწერალს (ძირითადად ფილოსოფოსებს) დიდი
წვლილი მიუძღვის სემანტიკურ გაუგებრობაში. ზოგიერთმა
მათგანმა გამოიყენა სასაუბრო ენის სიტყვები და მათ სხვა
მნიშვნელობები მიანიჭა. უმეტესად, ისინი თავს არ იწუხებდნენ იმის
აღნიშვნით, რას გულისხმობდნენ ამ სიტყვებში, მოჰყავდათ
პირობითი განმარტებები, რომლებიც მრავლად ეწერა
ლექსიკონებშიც, მაგრამ მიღებული იყო მკითხველთა და
სწავლულთა მიერ. ამ ქმედებამ მცირე, მაგრამ მაინც შესამჩნევი
წვლილი შეიტანა სასაუბრო ენაში დამკვიდრებული
მნიშვნელობების გაბუნდოვანებაში.
ხშირად ამ განმარტებებს (მართლაც უფრო ზუსტსა და
საფუძვლიანს, ვიდრე ჩვეულებრივს) მარტივად წარმოადგენდნენ,
როგორც იმ საიდუმლო «საგნის» შესახებ გამოკითხვის შედეგს,
რომლის ახსნაც მწერლებს სურდათ. ერთი მხრივ, ეთიკურ და
პოლიტიკურ სუბიექტებს შორის, და მეორე მხრივ, ეკონომიკურსა და
ეთიკურ სუბიექტებს შორის კავშირის გამო, ზოგიერთმა
ფილოსოფოსმა
გაცნობიერებულად თუ გაუცნობიერებლად წვლილი შეიტანა
სემანტიკური გაუგებრობისა და იმ ურთიერთსაწინააღმდეგო
მნიშვნელობების რაოდენობის ზრდაში, რომელიც დღეს სასაუბრო
ენაში არსებობს.
ყველაფერი, რაც ამ საკითხზე ვთქვი, შეეფერება სიტყვას freedom
(თავისუფლება), მის ლათინურ სინონიმს – liberty და მათგან
ნაწარმოებ ტერმინებს – liberal (ლიბერალი) და liberalism
(ლიბერალიზმი).
შეუძლებელია მივუთითოთ მატერიალურ «საგანზე», როდესაც
ვამბობთ «თავისუფლება» სასაუბრო ან ტექნიკურ – ეკონომიკურსა
და პოლიტიკურ – ენებში, რომელსაც არ უნდა ეკუთვნოდეს ეს
სიტყვა. უფრო მეტიც, ამ სიტყვას აქვს განსხვავებული
მნიშვნელობები ისტორიული გარემოს მიხედვით. მაგალითად, ჩვენ
არ შეგვიძლია, გავიგოთ, ლათინური ტერმინის libertas
(თავისუფლება) მნიშვნელობა რომაული პოლიტიკური ენის ისეთ
ტექნიკურ ტერმინებზე მითითების გარეშე, როგორიცაა res publica
(საზოგადოების საქმე), jus civitatis (კანონთა კრებული), ან manus
(აღნიშნავდა ოჯახის უფროსის ძალაუფლებას ცოლებზე, შვილებზე,
მონებზე, მამულებზე, ქონებაზე და ა. შ.), ასევე manumissio (რომელიც
აღნიშნავს სამართლებრივ აქტს, ანდა უფრო მეტად – სამართლებრივ
ცერემონიას, რომლითაც მონამ შეიცვალა სტატუსი და გახდა libertus-
ი (თავისუფალი)). მეორე მხრივ, ჩვენ არ შეგვიძლია გავიგოთ
«თავისუფლების» მნიშვნელობა თანამედროვე ბრიტანეთის
პოლიტიკურ ენაში ისეთ ტერმინებთან შეხების გარეშე, როგორიცაა,
habeas corpus (მართლმსაჯულების უფლება) ან rule of law
(მართლწესრიგი)[34], რომელიც ვერასოდეს ითარგმნება სხვა ენებზე
ზედმიწევნით ზუსტად.
ტექნიკური მნიშვნელობების მიუხედავად, სიტყვა «თავისუფლება»
ძალიან ადრე შემოვიდა დასავლეთის ქვეყნების სასაუბრო ენაში. ეს
ნიშნავდა სიტყვის მიერ კავშირის გაწყვეტას რამდენიმე ტექნიკურ
ტერმინთან, რომლებიც მიეკუთვნებოდა ამ ქვეყნების
სამართლებრივ ან პოლიტიკურ ენას. საბოლოოდ, გასული ასი წლის
განმავლობაში სიტყვამ «თავისუფლება» თითქოს ღუზის გარეშე
დაიწყო ცურვა (როგორც თანამედროვე ავტორი იტყოდა).
სემანტიკური ცვლილებები სხვადასხვა ხალხის სურვილისამებრ
სხვადასხვა ადგილას გაჩნდა. ფილოსოფოსებმა შემოგვთავაზეს
ბევრი ახალი მნიშვნელობა, რომლებიც არ ემთხვევა დასავლეთის
სასაუბრო ენებში უკვე მიღებულ შინაარსს. გამჭრიახმა ხალხმა სცადა
გამოეყენებინა ამ სიტყვის ხელსაყრელი მნიშვნელობები სხვების
დასარწმუნებლად, შეეცვალათ ჩვეული ქცევა ახალი, და ხშირად
საპირისპირო მიმართულებით. წარმოქმნილ გაუგებრობათა
რაოდენობა და მნიშვნელობა გაიზარდა, რადგანაც სიტყვა
«თავისუფლების» ფილოსოფიაში, ეკონომიკაში, პოლიტიკაში,
ზნეობის საკითხებში და ა. შ. სხვადასხვანაირი გამოყენება უფრო
მრავალჯერადი და სერიოზული დატვირთვის მატარებელი გახდა.
მაგალითად, სიტყვა free (თავისუფალი, დამოუკიდებელი,
უსასყიდლო), სასაუბრო ინგლისურში გამოყენებისას, შეიძლება
შეესაბამებოდეს ან არ შეესაბამებოდეს ფრანგულ სიტყვას libre
(თავისუფალი, დამოუკიდებელი) ან იტალიურ libero-ს
(თავისუფალი). რა თქმა უნდა, იტალიელები და ფრანგები ამ
სიტყვას რამდენიმე მნიშვნელობას მიაწერენ, რომლებიც
შეესატყვისება ინგლისურ და ამერიკულ
მნიშვნელობებს. მაგალითად, როდესაც ამბობენ, რომ ამერიკელი
შავკანიანი გახდა «თავისუფალი», ეს ნიშნავს, რომ იგი აღარ
იმყოფება მონობაში სამოქალაქო ომის შემდეგ. თუმცა, არც ფრანგები
და არც იტალიელები არასოდეს იყენებენ libre-ს ან libero-ს, ისე
როგორც ინგლისელები და ამერიკელები ხმარობენ სიტყვას free,
რაიმე უსასყიდლოს აღსანიშნავად.
თანამედროვე ეპოქაში ჩვეულებრივ მოვლენად იქცა
თავისუფლების, როგორც კარგი პოლიტიკური სისტემის ერთ-ერთი
ძირითადი საფუძვლის, მოხსენიება. სიტყვა «თავისუფლების»
მნიშვნელობა, როდესაც ის გამოიყენება ამ პრინციპის განსაზღვრის
ან უბრალოდ ხსენებისთვის, თითოეული ქვეყნის სასაუბრო ენაში
სხვადასხვაა. მაგალითად, როდესაც პოლკოვნიკი ნასერი ან
ალჟირელი გლეხები თავიანთ «თავისუფლებებზე» საუბრობენ,
ისინი გულისხმობენ დამფუძნებელი მამების მიერ
«თავისუფლების» დეკლარაციასა და ამერიკის კონსტიტუციაში
შეტანილი პირველი ათი ცვლილებისგან სრულიად განსხვავებულ
შინაარსს. ეს ყველა ამერიკელისთვის გასაგები არ არის. არ შემიძლია
დავეთანხმო ჩესტერ ბოულსის მსგავს მწერლებს, რომელიც თავის
ბოლო წიგნში «მშვიდობის ახალი განზომილებები» (ლონდონი,
1956) თვალნათლივ ამტკიცებს, რომ ამ მხრივ ძალიან მცირე
განსხვავებაა (ან საერთოდ არ არის) ამერიკულ კოლონიებში
მცხოვრები ინგლისელების პოლიტიკურ დამოკიდებულებასა და იმ
ხალხებს შორის, როგორებიც არიან: აფრიკელები, ინდიელები ან
ჩინელები, რომლებიც სადღეისოდ ზეიმობენ «თავისუფლებას»
თავიანთ ქვეყნებში.
ინგლისურ და ამერიკულ პოლიტიკურ სისტემებს გარკვეულწილად
ჰბაძავდნენ და ახლაც ჰბაძავენ მთელი მსოფლიოს მასშტაბით.
ევროპულმა ერებმა რამდენიმე მიმზიდველი იმიტაცია შექმნეს. ეს
იმიტომ მოხერხდა, რომ მათი ისტორია და ცივილიზაცია რაღაცით
ჰგავდა ინგლისურ ენაზე მოლაპარაკე ხალხებისას. მსოფლიო
მასშტაბით არსებული ყოფილი კოლონიების მიერ მოტივირებულმა
ბევრმა ევროპულმა ქვეყანამ, თავის პოლიტიკურ სისტემაში
ჩამოაყალიბა ბრიტანეთის პარლამენტის ან ამერიკის კონსტიტუციის
მსგავსი რამ. ამით ამ ქვეყნებმა თითქოს თავადაც დაიჯერეს, რომ მათ
გააჩნიათ ისეთი პოლიტიკური «თავისუფლება», როგორიც
ინგლისელებს ან ამერიკელებს, ანდა როგორითაც ეს ქვეყნები
წარსულში სარგებლობდნენ. სამწუხაროდ, იტალიის მსგავსად,
ძველი ევროპული ცივილიზაციის ქვეყნებში «თავისუფლებას»,
როგორც პოლიტიკურ პრინციპს, იმისგან განსხვავებული
მნიშვნელობა აქვს, რაც ექნებოდა იმ შემთხვევაში, თუ
დაუკავშირდებოდა habeas corpus-ს, ან ამერიკის კონსტიტუციაში
შეტანილ პირველ ათ ცვლილებას. წესები თითქოს იგივეა, თუმცა
განსხვავებულად მოქმედებს. არც მოქალაქეები და არც
თანამდებობის პირები არ განმარტავენ ამ სიტყვის მნიშვნელობას
ამერიკელების მსგავსად, ამიტომ შედეგებიც ბევრ ასპექტში
განსხვავდება.
შეუძლებელია იმაზე უკეთესი მაგალითის მოყვანა, რომ ინგლისსა
და ამერიკაში კრიმინალური საქმეები წყდება «სწრაფი და საჯარო
სამსჯავროს» მიერ (როგორც ამერიკის კონსტიტუციის მეექვსე
ცვლილება მოითხოვს). სხვა ქვეყნებში, იტალიის ჩათვლით,
მიუხედავად იტალიური Codice di Procedura Penale-ის (კრიმინალურ
პროცედურათა კოდექსი) მსგავსი კანონებისა, ზოგიერთი
განსაკუთრებული მუხლით, რომლებიც რამდენიმე დებულებას
შეიცავს დანაშაულში ეჭვმიტანილი და დაკავებული, სასამართლოს
მომლოდინე პირის მიმართ, დანაშაულისთვის გასამართლებული
ადამიანი შეიძლება დარჩეს ციხეში ერთი ან ორი წლით. როდესაც,
ბოლოს და ბოლოს, ბრალს დაუმტკიცებენ და მიუსჯიან, ის
შესაძლოა დაუყოვნებლივ გათავისუფლდეს, რადგანაც სასჯელის
მთელი ვადა უკვე ციხეში აქვს გატარებული. მაგრამ, რასაკვირველია,
თუ უდანაშაულო აღმოჩნდება, მას ვერავინ დაუბრუნებს ციხეში
გატარებულ წლებს. ხანდახან ამბობენ, თითქოს იტალიაში
არასაკმარისი რაოდენობის მოსამართლეა და არც სასამართლო
ორგანიზაციებია ისეთი ეფექტიანი, როგორიც უნდა იყოს.
საზოგადოებრივი აზრი კი არ ფხიზლობს და აქტიურობს საიმისოდ,
რათა დაგმოს სასამართლო სისტემის ეს დეფექტები, რომლებიც
აშკარად არ ჩანს იმდენად შეუსაბამო პოლიტიკური თავისუფლების
პრინციპებთან, როგორც ბრიტანეთსა და შეერთებულ შტატებში
არსებულ საზოგადოებრივ აზრთან.
«თავისუფლებას», როგორც ზოგადი პოლიტიკური პრინციპის
აღმნიშვნელ ტერმინს, უნდა ჰქონდეს მხოლოდ მსგავსი
მნიშვნელობები სხვადასხვა პოლიტიკურ სისტემაში. უნდა
აღვნიშნოთ, რომ ამ სიტყვას შეიძლება ჰქონდეს განსხვავებული
მნიშვნელობები ერთი სამართლებრივი სისტემის სხვადასხვა
ისტორიულ ეტაპზე და, რაც ყველაზე თვალშისაცემია, ერთ
სისტემაში ერთდროულად – განსხვავებული გარემოებებისა და
განსხვავებული ხალხისთვის.
პირველი შემთხვევის მაგალითს გვთავაზობს ანგლოსაქსური
ქვეყნების სავალდებულო სამხედრო სამსახურის ისტორია.
თანამედროვე ეპოქამდე, სავალდებულო სამხედრო სამსახური
მშვიდობის დროსაც კი ამერიკელი და ინგლისელი ხალხის მიერ
პოლიტიკურ თავისუფლებასთან შეუფერებელ საქმედ მიიჩნეოდა.
მეორე მხრივ, კონტინენტზე მცხოვრები ევროპელები (ფრანგები და
გერმანელები, ან XIX საუკუნის მეორე ნახევრიდან – იტალიელებიც)
აღიარებენ, რომ სავალდებულო სამხედრო სამსახური უნდა მიიღონ,
როგორც მათი პოლიტიკური სისტემების აუცილებელი
მახასიათებელი, და ამავე დროს ინტერესდებიან, შესაძლოა თუ არა
ამ სისტემას ეწოდოს «თავისუფალი». მამაჩემი, რომელიც
იტალიელი იყო, ხშირად მიყვებოდა, რომ როდესაც პირველად
ჩავიდა ინგლისში 1912 წელს, იკითხა, რატომ არ იყო სამხედრო
სამსახური სავალდებულო, მათ საწინააღმდეგოდ ხომ გერმანიას
უძლეველი სამხედრო ძალა ჰყავდა. მას ყოველთვის ერთსა და იმავეს
პასუხობდნენ ამაყად: «ჩვენ თავისუფალი ხალხი ვართ». მამაჩემს
რომ შესძლებოდა, ისევ სწვეოდა ინგლისელებს ან ამერიკელებს,
გამვლელები აღარ ეტყოდნენ მას, თითქოს სამხედრო სამსახურის
არსებობის გამო ეს ქვეყნები არ არიან «თავისუფალი». დროთა
განმავლობაში აქ პოლიტიკური თავისუფლების მნიშვნელობა
შეიცვალა. ამ ცვლილებების გამო კავშირები, რომლებიც უწინ
ბუნებრივად, ჩვეულებრივად მიაჩნდათ, ახლა აღარ არსებობს,
სამაგიეროდ გაჩნდა წინააღმდეგობები, რომლებიც საკმაოდ
უცნაურია სპეციალისტებისთვის, თუმცა საზოგადოების დანარჩენი
ნაწილი მათ გაუცნობიერებლად და ხალისითაც კი ითავისებს,
როგორც მათი პოლიტიკური და ეკონომიკური სისტემის ბუნებრივ
შემადგენელ ნაწილებს.
კანონისგან მინიჭებული უპრეცედენტო ძალაუფლება, რომელითაც
სარგებლობენ პროფესიული კავშირები შეერთებულ შტატებსა და
გაერთიანებულ სამეფოში, წარმოადგენს იმის კარგ მაგალითს, რასაც
მე «წინააღმდეგობებში» ვგულისხმობ. იმ ტერმინებში, რომელსაც
ჩრდილოეთ ირლანდიის მთავარი
მოსამართლე, ლორდი მაკდერმოტი იყენებდა თავის უახლეს
«ჰამლინის ლექციებში» (1957), 1906 წლის The Trade Disputes Act-ი
(კანონი შრომითი დავების შესახებ) «პროფკავშირულ მოძრაობას
ისეთსავე პრივილეგიას ანიჭებდა, როგორიც ათი წლის წინ
ბრიტანულ სამეფო ოჯახს ჰქონდა მის სასარგებლოდ დადგენილი
უკანონო დადგენილებებით.» ეს კანონი იცავდა ორი ან მეტი
ადამიანის მიერ სავაჭრო დავის დასაწყისში ან მიმდინარეობისას
დადებულ ისეთ გარიგებებს, რომელთა მსგავსიც მანამდე
ყოველთვის კანონით ისჯებოდა. მაგალითად, ასეთი იყო
მოქმედებები, რომლებიც მომსახურების შესახებ ხელშეკრულების
დარღვევას, ან სხვა ადამიანების ვაჭრობისას, საქმიანობასა თუ
სხვების დასაქმებისას, ასევე კაპიტალისა და შრომის
სურვილისამებრ გამოყენებაში შეზღუდვას იწვევდა. როგორც
ლორდი მაკდერმოტი აღნიშნავს, ეს პირობა ყოვლისმომცველია და
შეიძლება გამოიყენონ იმ კანონების დასაფარად, რომლებიც
შესრულებულია ვაჭრობისა და დასაქმების სფეროს მიღმა და
აუცილებლად გამოიწვევს ზარალს ან იმ ინტერესების მძიმე
მდგომარეობაში ჩავარდნას, რომელთაც ამ დავაში არაფერი
ესაქმებათ. კიდევ ერთი კანონი 1913 წლის სავაჭრო კავშირის შესახებ
1927 წელს სხვა კანონმა გააუქმა, თუმცა ის სრულად აღდგა The
Trade Disputes and Trade Union Act-ით (შრომითი დავებისა და
კავშირის შესახებ კანონი) 1946 წელს, როდესაც ლეიბორისტული
პარტია დაბრუნდა ხელისუფლებაში და ბრიტანულ პროფესიულ
კავშირებს უზარმაზარი ძალაუფლება მიანიჭა როგორც მათი
წევრების მიმართ, ისე ქვეყნის პოლიტიკურ ცხოვრებაში; უფლება
მისცა კავშირებს, წევრების ფული დაეხარჯათ იმ მიზნებისთვის,
რომლებიც უშუალოდ მათ საქმიანობას არ უკავშირდებოდა და ამ
ადამიანებისათვის არც კი ეცნობებინათ, რის გაკეთება სურდათ მათი
ფულით.
ამ კანონების გამოსვლამდე არ არსებობდა ეჭვი იმის შესახებ, რომ
პოლიტიკური «თავისუფლების» მნიშვნელობა ინგლისში კანონის
დაცვას უკავშირდებოდა და ეხებოდა ყველას, ვისაც კაპიტალის ან
შრომის გამოყენება საკუთარი სურვილისამებრ უნდოდა. დიდ
ბრიტანეთში ამ კანონის ამოქმედების შემდეგ მოქალაქეთა დაცვა
აღარ არის ყველას წინააღმდეგ მიმართული და არც იმის ეჭვი
არსებობს, რომ ამ ფაქტმა აშკარა წინააღმდეგობა შემოიტანა
სისტემაში, რამდენადაც ის ეხება თავისუფლებასა და მის
მნიშვნელობას. თუ დღეს თქვენ ხართ ბრიტანეთის მოქალაქე, ეს
ნიშნავს, ხართ თავისუფალი – თქვენი შრომა და კაპიტალი
სურვილისამებრ გამოიყენოთ პიროვნებებთან მიმართებით. თუმცა,
ეს არ ეხება პროფესიული კავშირების წევრ, ან მათი სახელით
მოქმედ ადამიანებს.
როგორც ორვალ უოტსი წერს თავის ბრწყინვალე ნაშრომში
«ერთიანი მონოპოლია», შეერთებულ შტატებში, 1916 წლის
ადამსონის კანონის[35] წყალობით, ფედერალურმა მთავრობამ
პირველად გამოიყენა პოლიციის ძალა იმის გასაკეთებლად, რაც
პროფკავშირებს «არ შეეძლოთ განეხორციელებინათ ხანგრძლივი და
დიდ დანაკარგებიანი ბრძოლის გარეშე». ნორის-ლა გუარდიას 1932
წლის კანონმა[36], რომელიც გარკვეული გაგებით ინგლისის
სავაჭრო პროფკავშირების შესახებ[37] 1906 წლის კანონის ორეულს
წარმოადგენს, შეუზღუდა ფედერალურ მოსამართლეებს აკრძალვის
უფლებები შრომით დავებში. აკრძალვები ინგლისურ და ამერიკულ
სამართალში სასამართლოს დადგენილებებია, რომელთა
მიხედვითაც ხალხმა არ უნდა იმოქმედოს ისე, რომ
გამოუსწორებელი ზიანი გამოიწვიოს. როგორც უოტსი აღნიშნავდა,
«აკრძალვები არ წარმოადგენს კანონს. ის, უბრალოდ, გავლენას
ახდენს საკანონმდებლო
წიგნებში მოცემულ სამართლის პრინციპებზე. პროფესიული
კავშირები ხშირად იყენებენ მათ დამსაქმებელთა და მეტოქე
კავშირების წინააღმდეგ». თავდაპირველად ფედერალური
მოსამართლეების მიერ დამსაქმებელთა სასარგებლოდ აკრძალვები
გაიცემოდა იმ შემთხვევებში, როდესაც ღარიბ ადამიანებს
კანონსაწინააღმდეგო მიზნებით და საკუთრების განადგურების
მსგავსი ქმედებებით ზიანის მიყენება შეეძლოთ. 1906 წლამდე
ამერიკული სასამართლოები მოქმედებდნენ ინგლისის
სასამართლოების მსგავსად. 1906 წელს ინგლისში მიღებული კანონი
აღიქმებოდა, როგორც პროფესიული კავშირების სახელით
ინგლისური სასამართლოების მიერ მიღებული გადაწყვეტილებების
წინააღმდეგ მიმართული «საშუალება». ნორის-ლა გუარდიას 1932
წლის კანონი მიზნად ისახავდა ასევე ამერიკული სასამართლო
განჩინებებისგან პროფესიული კავშირების დაცვას. ერთი შეხედვით,
ზოგმა შეიძლება იფიქროს, რომ ამერიკული და ინგლისური
სასამართლოებიც ცრურწმენას შეეპყრო პროფესიული კავშირების
წინააღმდეგ ბრძოლაში. ამ აზრს შეერთებულ შტატებსა და
ინგლისშიც იზიარებდნენ. ფაქტობრივად, სასამართლოებმა
პროფესიული კავშირების საპირისპიროდ გამოიყენეს ერთი და
იგივე პრინციპი – შეწინააღმდეგებოდნენ იმ ადამიანებს, რომლებიც
შეთქმულებას მოაწყობდნენ, მაგალითად, საკუთრების დაზიანების
მიზნით. მოსამართლეებს არ შეუძლიათ აღიარონ, რომ იგივე
პრინციპები, რომლებიც გამოიყენებოდა იძულებისგან ხალხის
დასაცავად, შეიძლება უგულებელყოფილ იქნას მაშინ, როდესაც
«მაიძულებლები» არიან პროფესიული კავშირების ოფიციალური
წარმომადგენლები ან წევრები. ტერმინს «თავისუფლება
იძულებისგან» მოსამართლეებისთვის აქვს წმინდა ტექნიკური
მნიშვნელობა. აკრძალვების გაცემა კი იმით აიხსნება, რომ
ზეწოლისგან, ყველას მსგავსად, დამსაქმებლებიც დაიცვას.
მიუხედავად ამისა, ნორის-ლა გუარდიას კანონის გამოცემის შემდეგ
ამ ქვეყანაში სხვისი ძალდატანებისგან ყველა გათავისუფლდა.
გარდა იმ გამონაკლისებისა, როცა პროფესიული კავშირების
წარმომადგენლები ან წევრები მუქარით აიძულებდნენ
დამსაქმებლებს, მიეღოთ მათი მოთხოვნები და ზოგჯერ ზიანსაც
აყენებდნენ მათ. შესაბამისად, ამერიკული ნორის-ლა გუარდიას
1932 წლის კანონისა და ინგლისური შრომითი დავების შესახებ 1906
წლის კანონის შემდეგ, გამონათქვამმა – «თავისუფლება
იძულებისგან» აკრძალვების ზოგიერთ შემთხვევაში მნიშვნელობა
შეიცვალა (ამერიკაში უფრო მეტად, ვიდრე ინგლისში). ამერიკაში
ვაგნერის მიერ ინიცირებულმა კანონმა შრომითი ურთიერთობების
შესახებ მთლად გააუარესა მდგომარეობა 1935 წელს. მან არა
მხოლოდ შეზღუდა სიტყვის «თავისუფლება» მნიშვნელობა
მოქალაქეებისთვის, რომლებიც, ამავდროულად, დამსაქმებლებიც
იყვნენ, არამედ ღიად შეცვალა სიტყვის interference (ჩარევა)
მნიშვნელობაც და, შესაბამისად, წარმოქმნა სემანტიკური
გაუგებრობა, რომელიც იმსახურებს ხსენებას სიტყვა
«თავისუფლების» ენათმეცნიერულ მიმოხილვაში. უოტსის
თანახმად, «არავინ უნდა ჩაერიოს სხვის კანონიერ ქმედებაში, თუ
ჩარევა გულისხმობს ზეწოლას, თაღლითობას, დაშინებას,
შეზღუდვას ან სიტყვიერ შეურაცხყოფას». მაშასადამე, დასაქმებული
არ ერევა «ჯენერალ მოტორსის» საქმეში, თუ «კრაისლერში»
გადადის სამუშაოდ. თუმცა, უოტსი აღნიშნავს, დაბეჯითებით ვერ
ვიტყვით, რომ არ ერევა, თუ მის საქციელს იმ კრიტერიუმებით
განვიხილავთ, რომელსაც იყენებს ვაგნერის კანონი იმის
დასადგენად, როდის ერევა დამსაქმებელი დასაქმებულთა
ქმედებაში. მაგალითად, ასეთი შემთხვევა გვაქვს, როდესაც
დამსაქმებელი სამუშაოზე აყვანისას უპირატესობას ანიჭებს
კანდიდატს, რომელიც არ არის პროფესიული კავშირის წევრი.
მაშასადამე, სიტყვა
ჩარევის ასეთი გამოყენება გვაძლევს განსაცვიფრებელ შედეგს –
კავშირის წევრების ქმედება (თუნდაც ეს უკანასკნელნი
კანონსაწინააღმდეგო საშუალებებით აიძულებდნენ დამსაქმებლებს,
მიიღონ მათი მოთხოვნები) არ განიხილება ჩარევად კომპანიის
საქმეში, ხოლო დამსაქმებლების ქმედება ჩარევად მიიჩნევა მაშინაც
კი, როდესაც ისინი არავის არაფერს აიძულებენ[38].
ჩვენ გვახსენდება რამდენიმე უცნაური განსაზღვრება, მაგალითად,
ისეთი, როგორიც მოცემულია პრუდონის მიერ, ან აკაკი აკაკიევიჩის
შესახებ გოგოლის ცნობილ მოთხრობაში «შინელი», რომელშიც
მძარცველი ხდის ღარიბ კაცს შინელს და ამბობს: «შენ მომპარე ჩემი
შინელი!» თუ მხედველობაში მივიღებთ სიტყვების
«თავისუფლებისა» და «ჩარევის» კავშირებს, შეგვიძლია წარმოდგენა
ვიქონიოთ მათზე იმდენად, რამდენადაც ცვლილებამ შეიძლება
გავლენა მოახდინოს «თავისუფლების» მნიშვნელობაზე.
თუ დავსვამთ კითხვას, რას ნიშნავს «იძულებისგან თავისუფლება»
ისეთ პოლიტიკურ და სამართლებრივ სისტემებში, როგორიც დღეს
აქვთ ამერიკელებს ან ინგლისელებს, უდიდესი სიძნელეები
შეგვხვდება. უნდა ვაღიაროთ, ტერმინის – «იძულებისგან
თავისუფლება» ერთზე მეტი სამართლებრივი მნიშვნელობის ქონა
დამოკიდებულია იმ ადამიანებზე, ვისაც აიძულებენ.
სავარაუდოდ, ეს მდგომარეობა უკავშირდება იმ სემანტიკურ
ცვლილებას, რომელიც განიცადა სიტყვამ «თავისუფლება», რასაც ამ
ბოლო დროს ხელი შეუწყვეს უზარმაზარმა ლობისტურმა და
პროპაგანდის ჯგუფებმა. პროფესორი მიზესი სწორია, როდესაც
ამბობს, რომ თანამედროვე ტოტალიტარიზმის დამცველებმა სცადეს
სიტყვა «თავისუფლების» მნიშვნელობა დაემახინჯებინათ და მისი
საშუალებით დაეხასიათებინათ იმ პიროვნებების მდგომარეობა,
რომლებსაც საკუთარ სისტემაში არ ჰქონდათ სხვა უფლება, გარდა
ბრძანებებს დამორჩილებისა.
ეს სემანტიკური რევოლუცია, სავარაუდოდ, თავის მხრივ
უკავშირდება ზოგიერთი ფილოსოფოსის მოსაზრებებს, რომლებსაც
სიამოვნებთ «თავისუფლების» ისე განსაზღვრა, თითქოს მასში
ძალდატანება იგულისხმებოდეს. ბოზანკეტი, ჰეგელის ინგლისელი
მოსწავლე, «სახელმწიფოს ფილოსოფიურ თეორიაში» ამბობდა:
«შეგვიძლია, ვთქვათ, რომ იძულებულნი ვართ, თავისუფლები
ვიყოთ.» მე ვეთანხმები მორის კრენსტონს, როდესაც ამბობს,
თავისუფლების ასეთი განმარტებები ეფუძნება ძირითადად
«გაორებული ადამიანის» თეორიას, რომელიც ერთსა და იმავე დროს
რაციონალურიც გახლავთ და ირაციონალურიცო. გამოდის,
თავისუფლება უნდა გულისხმობდეს ადამიანის რაციონალური
ნაწილისგან ირაციონალურისადმი გარკვეულ იძულებას. თუმცა ეს
თეორიები მკაცრად უკავშირდება ძალდატანების ცნებას, რომელიც
შეიძლება ფიზიკურად ხორციელდებოდეს «რაციონალური»
ხალხისგან «ირაციონალური» ადამიანების სახელით, მაგრამ მათი
ნების საწინააღმდეგოდ. ამ მხრივ, პლატონის თეორიები ყველაზე
ცნობილია. ის გაორებული ადამიანის ფილოსოფიურ ცნებას
მჭიდროდ უკავშირებს იმ საზოგადოების პოლიტიკურ ცნებას,
რომელშიც რაციონალურმა ადამიანებმა უნდა მართონ სხვები, თუ
საჭირო იქნება, ამ უკანასკნელთა თანხმობის გარეშეც, როგორც
მაგალითად, ქირურგები კვეთენ თავიანთ პაციენტებს ტირილის
მიუხედავად.
ყველა ის სირთულე, რომლებსაც შევეხე, გვაფრთხილებს, რომ არ
შეგვიძლია გამოვიყენოთ სიტყვა «თავისუფლება» ისე, რომ
თავდაპირველად არ განვმარტოთ მნიშვნელობა, რომელსაც ამ
სიტყვას ვანიჭებთ. მისი განმარტების რეალისტური მიდგომა
წარმატებული ვერ იქნება. არ არსებობს «თავისუფლება»
დამოუკიდებლად იმ ხალხისგან, რომელიც მასზე საუბრობს.
სხვანაირად თუ ვიტყვით, «თავისუფლება» ჩვენ მიერ იმ
მატერიალური საგნის მსგავსად ვერ განიმარტება, რომელზეც
ყველას შეუძლია მიუთითოს.

2. „თავისუფლება“ და „იძულება“
«თავისუფლების» განსაზღვრის პრობლემისადმი ფრთხილი
მიდგომა, რეალისტურთან შედარებით, რომელიც ჩვენ უკვე
უგულებელვყავით, მოიცავს განმარტების ხასიათსა და მიზანთან
დაკავშირებული ცნობების წინასწარ მოძიებას. ჩვეულებრივ,
«პირობით» განმარტებებს განასხვავებენ «ლექსიკოგრაფიული»
განმარტებებისგან. ორივე მათგანი სიტყვისთვის მინიჭებულ
მნიშვნელობას აღწერს; თუმცა, პირველი ეხება იმ მნიშვნელობას,
რომელსაც სიტყვის განმარტების ავტორი გვთავაზობს, მეორე კი
ეხება მნიშვნელობას, რომელსაც ჩვეულებრივი ხალხი ანიჭებს
სიტყვას საყოველთაო გამოყენებისას.
მეორე მსოფლიო ომის შემდეგ ლინგვისტურ ფილოსოფიაში ახალი
მიმართულება წარმოიშვა. ის იმ ენების არსებობას აღიარებს,
რომელთა დანიშნულება არ არის მხოლოდ აღწერა (დესკრიფცია) ან
საერთოდ არ არის აღწერითი – ეს ის ენებია, რომლებსაც ე. წ. ვენის
წრე[39] ერთთავად მცდარად ან გამოუსადეგარად მიიჩნევს. ამ ახალი
მიმდინარეობის მიმდევრები ცნობენ არააღწერით
(არადესკრიფციულ) ენებს (მათ «დამარწმუნებელ» ენებსაც
უწოდებენ). დამარწმუნებელი ენით განმარტების მიზანი საგნების
აღწერა კი არ არის, არამედ – სიტყვების ტრადიციული
მნიშვნელობის შეცვლა ხელსაყრელი მნიშვნელობებით, რათა ხალხს
მიეცეს სტიმული, აითვისოს ზოგიერთი შეხედულება ან ქცევის
ფორმა. აშკარაა, «თავისუფლების» რამდენიმე განმარტება შესაძლოა
შექმნილიყო და შეიქმნა კიდეც იმ მიზნით, რომ მაგალითად,
ადამიანები ზოგიერთი მმართველის ბრძანებებს
დამორჩილებოდნენ. ასეთი დამარწმუნებელი განმარტებების
ფორმულირება მეცნიერისთვის შესაფერისი ამოცანა არ იქნებოდა.
მეორე მხრივ, მკვლევარი უფლებამოსილია, ჩამოაყალიბოს
«თავისუფლების» პირობითი განმარტებები. ამგვარად, ერთსა და
იმავე დროს, მისი მოსწავლე შეიძლება გაექცეს შეცდომაში შეყვანის
მიზნით ორაზროვან განმარტებათა გამოყენების მოვალეობას და
თავი ლექსიკოგრაფიული განმარტების დამუშავების
აუცილებლობისა და იმ სიძნელეებისაგანაც გაითავისუფლოს,
რომლებიც აშკარაა სიტყვა «თავისუფლების» მნიშვნელობათა ადრე
ნახსენები მრავალრიცხოვნობის გამო.
ერთი შეხედვით, პირობითი განმარტებები შეიძლება პრობლემის
გადაწყვეტად მოგვეჩვენოს. პირობითი განსაზღვრა მთლიანად
ჩვენზე ან უფრო მეტად ჩვენს პარტნიორზეა დამოკიდებული,
რომელიც გვეთანხმება იმ საკითხის თაობაზე, რის განსაზღვრაც
გვსურს. როდესაც ლინგვისტური სკოლის მიმდევრები საუბრობენ
პირობით განმარტებებზე, ისინი განსაკუთრებულ მნიშვნელობას ამ
ფორმულირებათა თვითნებობას ანიჭებენ. ამას ადასტურებს
პირობითი განმარტებების დამცველთა მიერ დიდი ენთუზიაზმით
დასახელებული ავტორიტეტი ადამიანისა, რომელიც არც
ფილოსოფოსია და არც თანამდებობის პირი. ეს ჯენტლმენი ლუის
კეროლი გახლავთ, ავტორი წიგნებისა «ელისის თავგადასავალი
საოცრებათა ქვეყანაში» და «სარკისმიღმეთი და რა იხილა იქ
ელისმა», იგი იმ გასაოცარ და გამოცდილ გმირებს აღწერს,
რომლებიც ელისმა მოგზაურობის დროს იხილა. ერთ-ერთი მათგანი,
ალთა-ბალთა, სიტყვებს იმ მნიშვნელობას ანიჭებს, რომლებსაც
თავად წყვეტს და გაწეული სამსახურისთვის მათ გასამრჯელოსაც
უხდის.
«– როდესაც მე სიტყვას ვხმარობ, – თქვა ალთა-ბალთამ მედიდურად,
– ის ყოველთვის ატარებს იმ მნიშვნელობას, რასაც მე მას ვანიჭებ.
არც მეტს და არც ნაკლებს!
– საკითხავი ის არის, როგორ უნდა დატვირთო ერთი სიტყვა ამდენი
მნიშვნელობით, – შენიშნა ელისმა.
– საკითხავი ის არის, ვინ არის აქ გამკითხავი, – მოუჭრა ალთა-
ბალთამ.»[40]
პირობით განმარტებებზე საუბრისას ანალიტიკოსი ფილოსოფოსები
უმთავრესად ლოგიკას ან მათემატიკას გულისხმობენ, სადაც
თითქოს ყველას შეუძლია დაიწყოს როცა უნდა და საიდანაც უნდა,
თუკი ზუსტად განსაზღვრავს იმ ტერმინებს, რომლებსაც
აზროვნებისას იყენებს. მათემატიკურ და ლოგიკურ
პროცედურებთან დაკავშირებული რთული საკითხების განხილვაში
მონაწილეობის გარეშე, ჩვენ თავს ვალდებულად მივიჩნევთ,
შენიშვნებით გავაფრთხილოთ, რათა ამ პროცედურებმა არ დააბნიოს
ადამიანები, რომლებიც «თავისუფლების» მსგავს საკითხებზე
საუბრობენ. სამკუთხედი ნამდვილად ცნებაა, თუნდაც ეს ცნება
კიდევ სხვა რამ იყოს – მაგალითად, გამოცდილების მიღების მიზანი,
ინტუიცია ან რაიმე ამის მსგავსი. «თავისუფლება,» როგორც ცნება,
ისაა, რასაც ბევრი ადამიანი ცხოვრების აზრად მიიჩნევს, მისთვის
საბრძოლველადაც მზად არის, ისეთი რამ, რომლის გარეშეც
სიცოცხლე არ შეუძლიათ. არა მგონია, ხალხი სამკუთხედებისთვის
იბრძოდეს. ალბათ, ასე მათემატიკოსთა მხოლოდ მცირე რაოდენობა
თუ მოიქცევა. თუმცა ბევრი ადამიანი ამბობს, რომ მზად არის,
იბრძოლოს თავისუფლებისთვის, ისევე, როგორც იბრძოლებდა
მამულისათვის ან დაიცავდა საკუთარ და საყვარელი ადამიანების
სიცოცხლეს.
ეს თავისუფლების სახელით წარმოთქმული სახოტბო სიტყვა არ
არის. განხილული ფაქტები ადვილად შეიძლება დადასტურდეს
მრავალი ქვეყნის ისტორიულ ჩანაწერებსა და ყოველდღიურ
ცხოვრებაში. ადამიანები მზად არიან, იბრძოლონ იმისთვის, რასაც
თავიანთ «თავისუფლებას» უწოდებენ. ეს უკავშირდება იმ ფაქტს,
რომ მათივე თქმით, მათ შეინარჩუნეს, დაკარგეს ან აღადგინეს
თავიანთი «თავისუფლება», თუმცა არასოდეს ამბობენ, რომ
შეინარჩუნეს, დაკარგეს ან აღადგინეს სამკუთხედები ან სხვა
გეომეტრიული ცნებები. მეორე მხრივ, უშუალოდ
«თავისუფლებაზე» მითითება შეუძლებელია, რადგან ის
მატერიალური საგანი არ გახლავთ. თუნდაც მატერიალურ საგნად
რომ განვიხილოთ, «თავისუფლება» ყველასათვის ერთნაირი ვერ
იქნება, რადგან მას სხვადასხვა მნიშვნელობა აქვს. მიუხედავად
ამისა, შეგვიძლია ვთქვათ, რომ მასზე მოსაუბრე თითოეული
ადამიანისთვის «თავისუფლება» რეალობაა, განსაზღვრული საგანია.
«თავისუფლება» შეიძლება ისეთი მდგომარეობა იყოს, რომელიც
ხელსაყრელია იმ ადამიანებისთვის, ვინც მას ადიდებს და ხოტბას
ასხამს; ის შეიძლება იყოს არაგრძნობითი, გამოცდილების საგანი და
იწვევდეს არამატერიალური საგნების შეცნობას, მაგალითად,
ღირებულებების, რწმენის და ა. შ. «თავისუფლება» ფსიქოლოგიური
შთაბეჭდილების საგანია. ეს ნიშნავს, რომ ჩვეულებრივი ადამიანები
მას არ აღიქვამენ, როგორც მხოლოდ სიტყვას, არამედ – როგორც
ნომინალურ ერთეულს, რომლის მნიშვნელობაც მხოლოდ პირობის
შესახებ შეთანხმებისთვის არის საჭირო, როგორც ეს მათემატიკასა
და ლოგიკაში ხდება.
ამ გარემოებებზე დაყრდნობით, მსურს გავიგო, შესაძლებელია თუ
არა «თავისუფლება» პირობითად განვმარტოთ. რა თქმა უნდა, რაღაც
დონეზე ყველა განმარტება პირობითია, რადგანაც გარკვეულ
შეთანხმებას გულისხმობს სიტყვის გამოყენების შესახებ.
ლექსიკოგრაფიული განმარტებებიც კი არ გამორიცხავს პირობებს,
რომლებიც ეხება იმის აღწერის მეთოდს, მაგალითად, რასაც
ადამიანი ამა თუ იმ სიტყვით გულისხმობს ენის ყოველდღიური
გამოყენებისას საფრანგეთში ან ინგლისში, ორივეგან, ან მთელ
მსოფლიოში. ენების შესახებ შეიძლება ჩამოვაყალიბოთ პირობები,
რომლებიც მხედველობაში უნდა მივიღოთ ლექსიკოგრაფიული
განმარტების შემუშავებისას ან იმ დროს, როდესაც არჩევანს ერთი და
იმავე სიტყვის იმ მნიშვნელობებს შორის ვაკეთებთ, რომელთაც
ლექსიკონი გვთავაზობს. თუმცა ასეთ შემთხვევებში არასოდეს
გვავიწყდება, რომ არსებობს გამოყენების ყველაზე ხშირი
შემთხვევები, რომლებიც საყოველთაო ლექსიკონებშია ჩაწერილი და
შეუძლებელია ჩანაცვლდეს რაიმე პირობით სიტყვათა
მნიშვნელობების მხედველობაში მიუღებლად, რადგანაც ხალხი მათ
აქტიურად იყენებს.
პირობები უბრალოდ ინსტრუმენტული ხერხებია, რომელთა
საშუალებითაც სხვებამდე ის მიგვაქვს, რის გადაცემაც მათთვის
გვსურს. სხვანაირად თუ ვიტყვით, ისინი კომუნიკაციისა და
ინფორმაციის გადაცემის საშუალებებია, თუმცა თავად
ინფორმაციის ზუსტად განსაზღვრა შეუძლებელია. ჩვენ შეგვიძლია
დავადგინოთ, რომ შავს შეიძლება ვუწოდოთ თეთრი და პირიქით,
თუმცა არ შეგვიძლია ამგვარად მოქცევა იმ ჭეშმარიტ შეგრძნებად
შთაბეჭდილებათა შემთხვევაში, რომლებითაც ერთმანეთთან
კომუნიკაციას ვახდენთ და რომლებსაც თვითნებურად ვარქმევთ
«თეთრს» ან «შავს». პირობა შესაძლებელი და საჭიროა, რამდენადაც
არსებობს კომუნიკაციის წარმატების საერთო ფაქტორი. ეს საერთო
ფაქტორი შეიძლება იყოს მათემატიკური ალღო ან გრძნობითი
გამოცდილება ფიზიკაში, თუმცა თავისთავად არასოდეს არის
განსაზღვრის საგანი. როდესაც პირობა სხვა პირობას ეფუძნება,
განმსაზღვრელი საერთო ფაქტორის პოვნის პრობლემა უბრალოდ
გადაიდება, მისი გამორიცხვა შეუძლებელია. ეს იქნებოდა ალთა-
ბალთას შესაძლებლობების ზღვარი, ის რომ საბავშვო ამბის
ფიქტიური პერსონაჟი კი არა, ნამდვილი ადამიანი იყოს, რომელიც
სხვებს სიტყვის გამოყენების შესახებ უთანხმდება.
შესაბამისად, ნაკლებად ხშირად განიმარტება «თავისუფლება» ისე
პირობითად, რომ არ მიაწოდოს ადამიანებს ინფორმაცია ამ სიტყვის
ადრე გაგებული მნიშვნელობის შესახებ, და პირობით
განმარტებებზე საუბრისას შეიძლება გაჩნდეს კითხვა –
თეორეტიკოსები მართლაც გულისხმობდნენ თუ არა ისეთ რამეს,
როგორიც «თავისუფლებაა.»
მაშასადამე, თუ «თავისუფლების» პირობითი განმარტება
მნიშვნელოვანია, იგი რაიმე ინფორმაციის მატარებელიც უნდა იყოს.
საეჭვოა, ინფორმაცია, რომელიც გასაგებია მხოლოდ განმარტების
ავტორისთვის, იქნება თუ არა საინტერესო იმ ადამიანებისთვის,
რომლებიც ამ ინფორმაციის შინაარსს არ იზიარებენ, ვინაიდან იგი
აბსოლუტურად პერსონალურია – სხვებს მინიმალურად ეხება.
მართლაც, მისი სხვებისთვის გამჟღავნება შეუძლებელია.
«თავისუფლების» ექსკლუზიურად პირობით განმარტებასაც კი არ
ძალუძს ამ ნაკლის თავიდან აცილება. მაშინ, როცა ფილოსოფოსი
პოლიტიკოსები «თავისუფლების» პირობით განმარტებას
გვთავაზობენ, მათ მხოლოდ პირადი გრძნობებისა და რწმენის
შესახებ კი არ სურთ
ინფორმაციის გადმოცემა, არამედ სხვებს ახსენებენ იმ შეგრძნებებსა
და რწმენას, რომელიც მოსაუბრესთან საერთოდ მიაჩნიათ. ამ
გაგებით, ფილოსოფოსი პოლიტიკოსების მიერ დროდადრო
შემოთავაზებული პირობითი განმარტებები მეტ-ნაკლებად
უკავშირდება სიტყვა «თავისუფლების» ლექსიკურ გამოყენებასა და
მაშასადამე, მის შესახებ გარკვეულ ლექსიკოგრაფიულ კვლევას.
ასე რომ, «თავისუფლების» სრულყოფილი განმარტება, ბოლო
ანალიზის მიხედვით, ლექსიკოგრაფიული უნდა იყოს, იმ ფაქტის
მიუხედავად, რომ ეს ლექსიკოგრაფიული კვლევის სირთულეებს
მოიცავს.
ზოგადად, «თავისუფლება» არის სიტყვა, რომელსაც ხალხი
ყოველდღიურ, სასაუბრო ენაში ფსიქოლოგიური შთაბეჭდილების
სპეციალური სახეების აღსანიშნავად იყენებს. ეს შთაბეჭდილებები
სხვადასხვა დროსა და ადგილზე სხვადასხვანაირია და აბსტრაქტულ
ცნებებსა და ტექნიკურ სიტყვებს უკავშირდება, თუმცა
აბსტრაქტული ცნებებით მათი ამოცნობა ან ერთ სიტყვამდე დაყვანა
ვერ ხერხდება. საბოლოოდ, შესაძლებელი და სასარგებლოა, მეტიც,
საჭიროც კია, დავძინოთ, რომ სიტყვა «თავისუფლება» კარგად
ჟღერს, რადგან ხალხი მას «თავისუფლად ყოფნის» მიმართ
დადებითი დამოკიდებულების აღსანიშნავად იყენებს. როგორც
მორის კრენსტონმა (ლონდონი, 1953) აღნიშნა ესეში თავისუფლების
შესახებ, იმას, რაც არ გააჩნიათ და რასაც თავიანთთვის
სასარგებლოდ მიიჩნევენ, ადამიანები არასოდეს გაემიჯნებიან
ფრაზით – «თავისუფალი ვარ». მაგალითად, ყოველდღიურ
საუბარშიც კი არავინ იტყვის: «ფულისგან თავისუფალი ვარ» ან
«კარგი ჯანმრთელობისგან თავისუფალი ვარ». კარგი რამეების
არქონის გამოსახატავად სხვა სიტყვები გამოიყენება: ადამიანები
ამბობენ, რომ რაღაც აკლიათ; და ეს, როგორც ვიცი, ყველა ევროპულ
ენაში ხდებოდა და ხდება. სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, იყო
«თავისუფალი» რაღაცისგან, ნიშნავს «იყო ისეთი რაღაცის გარეშე,
რაც შენთვის კარგი არ არის,» მაშინ, როცა, მეორე მხრივ, რაღაცის
ნაკლებობა ნიშნავს იმის უქონლობას, რაც კარგია.
რა თქმა უნდა, თავისუფლებას ფართო მნიშვნელობა არ აქვს,
როდესაც თან ერთვის გამოთქმა «რაღაცისგან» და ჩვენც ველით, რომ
ადამიანები იტყვიან, რის გაკეთებაში არ არიან შეზღუდულები.
თუმცა, სიტყვა «თავისუფლებაში» უარყოფითი მნიშვნელობის
არსებობა და მასთან ისეთი სიტყვების კავშირი, როგორიცაა,
გათავისუფლება, საკამათო და საეჭვო აღარ არის. ეს უარყოფითი
მნიშვნელობა ასევე წარმოდგენილია ისეთ დერივაციულ სიტყვებში,
რომლებიც უკავშირდება ტერმინს liberty ეს უკანასკნელი კი,
უბრალოდ, ინგლისური freedom-ის ლათინური შემცვლელია და
«თავისუფლებას» ნიშნავს და არა სხვა რამეს[41]. მაგალითად, სიტყვა
«ლიბერალი» ევროპასა და ამერიკაში ატარებს ნეგატიურ
დამოკიდებულებას «იძულების» მიმართ, მიუხედავად თავად
«იძულების» ბუნებისა, რომელიც, თავის მხრივ, ამერიკელი და
ევროპელი «ლიბერალების» მიერ ძალიან განსხვავებულად აღიქმება.
მაშასადამე, «თავისუფლება» და «იძულება» სასაუბრო ენაში
სრულიად საწინააღმდეგო ტერმინებს წარმოადგენს. რა თქმა უნდა,
ზოგიერთს, მაგალითად, რუსული არმიის ოფიცრებს (მათ შესახებ
ტოლსტოი წერდა, მოსწონთ სამხედრო ცხოვრება, რადგანაც იგი
«ნაბრძანები უსაქმურობის» სახეაო), შეიძლება «იძულება» ან
«იძულების» გარკვეული სახე მოეწონოთ. «იძულება» მსოფლიოში
გაცილებით
მეტ ადამიანს მოსწონს, ვიდრე შეგვიძლია წარმოვიდგინოთ.
არისტოტელემ ზუსტად შენიშნა თავისი პოლიტიკური ტრაქტატის
დასაწყისში: ადამიანები ორ დიდ კატეგორიად იყოფიან: ერთს
მმართველებად დაბადებული ადამიანები მიეკუთვნებიან, ხოლო
მეორეს – ისინი, ვინც წესებს ემორჩილებიანო. თუმცა, იმ
შემთხვევაში, თუ ვინმეს «იძულება» სიამოვნებს, იმის თქმა, რომ
«იძულება» ზოგადადაც თავისუფლებაა, სიტყვების ბოროტად
გამოყენება იქნება. მიუხედავად ამისა, აზრი, თითქოს «იძულება»
მჭიდროდ უკავშირდება თავისუფლებას, ისეთივე ძველია, როგორც
დასავლური პოლიტიკური თეორიები.
ვფიქრობ, ამის მთავარი მიზეზი ისაა, რომ არავის შეგვიძლია
ვუთხრათ, «იყოს თავისუფალი» სხვა ადამიანისგან, თუ ამ
უკანასკნელს გარკვეულწილად მათზე «ძალადობის თავისუფლება»
აქვს. სხვა სიტყვებით თუ ვიტყვით, ყველა «თავისუფალია», თუ
შეუძლია აიძულოს სხვა ადამიანები, მასზე ზეწოლისგან თავი
შეიკავონ. ამ გაგებით, «თავისუფლება» და «იძულება» გარდაუვლად
უკავშირდება ერთმანეთს, ეს ავიწყდება ხალხს, რომელიც
«თავისუფლებაზე» ლაპარაკობს. თუმცა, სასაუბრო ენაში
«თავისუფლებაში» არასდროს იგულისხმება იძულება, ხოლო
იძულება, რომელიც უკავშირდება თავისუფლებას, მხოლოდ
ნეგატიურია (ეს არის მხოლოდ იმისთვის განხორციელებული
იძულება, რომ სხვა ადამიანებმა თავად თქვან უარი იძულებაზე). ეს
ყველაფერი, უბრალოდ, სიტყვებით თამაში არ გახლავთ. ეს ძალიან
შემოკლებული აღწერაა სიტყვებისა პოლიტიკურ მეცნიერებათა
ჩვეულ ენაში, როდესაც ინდივიდებს აქვთ ძალაუფლება, რის გამოც
პატივს სცემენ ან, როდესაც გააჩნიათ ნეგატიური სახის
ძალაუფლება, რომელიც მათ საშუალებასა და უფლებას აძლევს,
«თავისუფლად» იწოდებოდნენ.
ამ გაგებით «თავისუფალი ბაზარი» ასევე გარდაუვლად
გულისხმობს გარკვეული სახის «იძულებას» – ბაზრის ყველა
მონაწილეს ძალუძს, შეზღუდოს ყაჩაღები და ქურდები. ამგვარი
შემზღუდავი ძალაუფლების პირობებში ის, რასაც «თავისუფალ
ბაზარს» ვუწოდებთ, არ არსებობს. თავისუფალ ბაზარზე ისეთი
მდგომარეობაა დამკვიდრებული, რომლის დროსაც საბაზრო
გარიგებებში ჩართულ ადამიანს ძალუძს, შეზღუდოს თავისუფალი
ბაზრის მტრები. სავარაუდოდ, ეს საკითხი საკმარისად არ არის
განხილული იმ ავტორების მიერ, რომლებიც, «თავისუფალი
ბაზრისადმი» ყურადღების მიპყრობისას აცხადებენ, რომ ის მეტად
ეწინააღმდეგება სამთავრობო შეზღუდვებს.
მაგალითად, პროფესორი მიზესი, ავტორი, რომელსაც «თავისუფალი
ბაზრის» მტკიცედ დაცვის, ადვილად გასაგები და ურყევი
დასაბუთებისა და მასთან დაკავშირებული ყველა საკითხის
ბრწყინვალე ოსტატობით განხილვის გამო ვეთაყვანები, აცხადებს,
რომ freedom და liberty არის ტერმინები, რომლებიც გამოიყენება,
რათა აღწეროს ცალკეული წევრების სოციალური მდგომარეობა
საბაზრო საზოგადოებაში, რომელშიც უმნიშვნელოვანესი
ჰეგემონიური კავშირის – სახელმწიფოს, ძალაუფლება შეკავებულია,
რათა ბაზრის ფუნქციონირებას საფრთხე არ დაემუქროს.»[42] ჩვენ აქ
ვხედავთ, რომ ის სახელმწიფოს ჰეგემონიურ ერთობას
«აუცილებლობით» ხსნის, მაგრამ «თავისუფლებაში» ის, როგორც
აღნიშნავს, გულისხმობს «შეზღუდვებს პოლიციის მიერ ძალის
გამოყენებაზე».[43] მიუხედავად იმისა, რომ ის ამას განსაკუთრებით
არ გამოყოფს, თავისუფალი ვაჭრობის მომხრის თვალთახედვიდან
გონივრული იქნება დავამატო, რომ «თავისუფლება» ასევე ნიშნავს
შეზღუდვას, რომელიც დაწესებულია ნებისმიერი პირის
მიერ თავისუფალი ბაზრის წინააღმდეგ ძალაუფლების
გამოყენებაზე. როგორც კი ამ მნიშვნელობას დავუშვებთ,
სახელმწიფოს ჰეგემონიური ძალაუფლება აღარ იქნება ის, რაც უნდა
შეჩერდეს, არამედ ის, რასაც უპირველესად სხვა ადამიანების
ქმედებების შესაჩერებლად ვიყენებთ.
ეკონომისტები არ უგულებელყოფენ, თუმცა არც ითვალისწინებენ იმ
ფაქტს, რომ ყოველი ეკონომიკური ხასიათის კანონი, როგორც წესი,
სამართლებრივი გადაწყვეტილებაც არის, რომლის შედეგებზეც
ხელისუფლება ზეწოლას ახდენს, თუ, მაგალითად, მოსარიგებელი
მხარეები არ იქცევიან ისე, როგორ ქცევასაც მათგან შეთანხმების
მიხედვით ელოდებიან. როგორც პროფესორმა ლაიონელ რობინზმა
აღნიშნა ნაშრომში «ეკონომიკის ბუნება და მნიშვნელობა» (1932 წ.),
ეკონომისტებისთვის ეკონომიკასა და სამართალს შორის არსებული
კავშირების შესწავლა კვლავ საკმაოდ უჩვეულოა, ხოლო თავად
კავშირის არსებობა, მიუხედავად იმისა, რომ იგი უდავოა, ხშირად
უგულებელყოფილია. ბევრი ეკონომისტი კამათობდა
პროდუქტიულ და არაპროდუქტიულ სამუშაოს შორის
განსხვავებაზე, თუმცა ცოტას თუ აქვს განხილული ის, რასაც
პროფესორმა ლინდი ფრეიზერმა «დისპროდუქტიული» სამუშაო
უწოდა წიგნში – «ეკონომიკური აზროვნება და ენა» – ეს არის
სამუშაო, რომელიც ნაყოფიერია შემსრულებლისთვის, თუმცა არა
მისთვის, ვისთვისაც ან ვის წინააღმდეგაც ეს სამუშაო სრულდება.
ისეთი «დისპროდუქტიული» სამუშაო, როგორსაც მისდევენ
მათხოვრები, შანტაჟისტები, მძარცველები და ქურდები, ეკონომიკის
სფეროს თვალსაწიერს მიღმა რჩება, სავარაუდოდ იმიტომ, რომ
ეკონომისტები არაფრად აგდებენ ასეთი სამუშაოს, ჩვეულებრივ,
კანონსაწინააღმდეგო ხასიათს. ამგვარად ეკონომისტები აღიარებენ,
რომ ის სასარგებლო, გამოსადეგი რამეები, რომელთაც ისინი,
ჩვეულებრივ, ითვალისწინებენ, მხოლოდ უმეტეს ქვეყნებშია
არსებული კანონის შესატყვისი. მაშასადამე, კავშირი ეკონომიკასა და
სამართალს შორის იგულისხმება, თუმცა ეკონომისტების მიერ
განსაკუთრებულ საკვლევ ობიექტად იშვიათად მიიჩნევა.
მაგალითად, ისინი ითვალისწინებენ საქონლის გაცვლას და არა
ქცევებისა, რომლებიც შესაძლებელს ხდის ამ საქონლის გაცვლას,
ისინი რეგულირებული და, გარკვეულ შემთხვევებში,
სავალდებულოდაცაა მიჩნეული ყველა ქვეყნის კანონმდებლობის
მიერ. ასე რომ, თავისუფალი ბაზარი, სულ მცირე, უფრო
«ბუნებრივი» ჩანს, ვიდრე მთავრობა (ან, მთავრობისგან
დამოუკიდებელი მაინც), ანდა ის აუცილებელი რამ, რის
შენარჩუნებაც აუცილებელია მთავრობის «წინააღმდეგ».
სინამდვილეში კი ბაზარი მთავრობაზე «ბუნებრივი» მოვლენა
სულაც არ არის, ხოლო ორივე მათგანი ნაკლებად ბუნებრივია,
ვიდრე, მაგალითად, ხიდები. ხალხმა, რომელიც უგულებელყოფს ამ
ფაქტს, სერიოზულად უნდა მიიღოს ერთი სტროფი, რომელიც
ერთხელ მონმარტრის კაბარეში იმღერეს:
«შეხედე, ბუნება რა კარგ გრძნობებს ბადებს,
როცა მდინარეებს ხიდების ქვეშ ადენს.»
სიზუსტისათვის, ეკონომიკური თეორია არ უგულებელყოფს იმ
ფაქტს, რომ სწორედ მთავრობა აძლევს ხალხს ქმედით
ძალაუფლებას, რათა თავიდან აიცილოს შეზღუდვები ბაზარზე
მოქმედი სხვა ადამიანების მხრიდან. რობინზმა ესეში –
«ეკონომიკური პოლიტიკის თეორია ინგლისის პოლიტიკურ
ეკონომიკაში» (ლონდონი, 1952) ხაზი გაუსვა ამას, და აღნიშნა, რომ
«ჩვენ სავსებით დამახინჯებული წარმოდგენა
შეგვექმნება» იმ დოქტრინის მნიშვნელობის შესახებ, რომლითაც
მარშალი ეკონომიკური თავისუფლების სისტემას მოიხსენიებდა,
«თუ არ განვიხილავთ მას სამართლის თეორიასთან და იმ
სამთავრობო ფუნქციებთან ერთად, რომლებიც მისმა ავტორებმა
(სმითიდან მოყოლებული) შემოგვთავაზეს». როგორც რობინზი
ამბობს, «ვაკუუმში თავისუფლების იდეა სრულიად უცხო იყო მათი
კონცეფციებისათვის.» თუმცა, პროფესორმა რობინზმა წიგნში –
«ეკონომიკური დაგეგმვა და საერთაშორისო წესრიგი» (ლონდონი,
1937) აგრეთვე აღნიშნა, კლასიკური ეკონომისტები ძალიან მცირე
ყურადღებას უთმობდნენ იმ ფაქტს, რომ საერთაშორისო ვაჭრობა
ვერ აღმოცენდებოდა როგორც ხარჯების შედარებითობის თეორემის
მარტივი შედეგი, არამედ იგი საჭიროებდა გარკვეულ
საერთაშორისო სამართლებრივ სისტემას, რათა უკუეგდო
საერთაშორისო თავისუფალი ვაჭრობის მოწინააღმდეგეები,
რომლებიც რაღაცით თავისუფალი ბაზრის ქვეყნების შიგნით
მოქმედ მტრებს – ქურდებსა და ყაჩაღებს ჰგვანანო.
მეორე მხრივ, იმ ფაქტმა, რომ იძულება გარკვეულწილად
აუცილებლად უკავშირდება «თავისუფლებას» ყველა სახის
პოლიტიკურ საზოგადოებაში, წარმოშვა მოსაზრება, თითქოს
«მზარდი თავისუფლება» ამ საზოგადოებებში შეიძლება რაიმე
სახით «მზარდ იძულებას» შეერწყას. თავის მხრივ, ეს იდეა
უკავშირდებოდა გაუგებრობას ტერმინებს – «იძულებასა» და
«თავისუფლებას» შორის, რაც უმთავრესად გამოწვეულია არა
პროპაგანდით, არამედ იმ უხერხულობებით, რომლებიც შეიძლება ამ
სიტყვების მნიშვნელობის გარშემო ყოველდღიური გამოყენებისას
წარმოიქმნას.
როგორც პროფესორი მიზესი ამბობს, «თავისუფლება» ადამიანური
ცნებაა. უნდა დავამატოთ, რომ ის ადამიანურია იმდენად,
რამდენადაც ადამიანების მხრიდან ამ ტერმინის ყოველდღიურ
საუბარში გამოყენებისას ყოველთვის იგულისხმება გარკვეული
უპირატესობა. თუმცა ეს არ ნიშნავს იმის თქმის შესაძლებლობას,
რომ ადამიანი მხოლოდ და მხოლოდ სხვა ადამიანების
ძალაუფლებისგან არის «თავისუფალი». ადამიანი შეიძლება იყოს
თავისუფალი ავადმყოფობისგან, შიშისგან, გაჭირვებისგან, რადგანაც
ეს ფრაზები გამოიყენება ყოველდღიურ ენაში. ამან ზოგ ადამიანს
უბიძგა, «სხვა ადამიანის ზეწოლისგან თავისუფლება»
«გაჭირვებისგან თავისუფლების» თანასწორად მიეჩნია იმის
შეუმჩნევლად, რომ «თავისუფლების» ამ ბოლო სახეობას შეიძლება
პირველთან არაფერი ჰქონდეს საერთო. მკვლევარმა შეიძლება
იშიმშილოს უდაბნოში, სადაც მარტო წავიდა და ძალა არავის
დაუტანებია. ამ შემთხვევაში ის «შიმშილისგან თავისუფალი» არ
არის, თუმცა, უწინდებურად რჩება «სხვა ხალხის ძალდატანებისგან
თავისუფლად».
ძველმა და თანამედროვე მოაზროვნეთა ნაწილმა სცადა, ის ფაქტი,
რომ ზოგიერთი ადამიანი შიმშილისა და ავადმყოფობისგან
თავისუფალია, დაეკავშირებინა იმავე საზოგადოებაში სხვა
ადამიანების თანამოძმეთა ზეწოლისგან არათავისუფლების
ფაქტთან. რა თქმა უნდა, კავშირი აშკარაა მაშინ, როდესაც ადამიანი
ემონება მათ, ვინც ცუდად ექცევა და, მაგალითად, შიმშილით კლავს.
თუმცა, კავშირი ისეთი ცხადი აღარ რჩება, როდესაც ადამიანები
სხვებს არ ემონებიან. ამავე დროს, ზოგიერთ მოაზროვნეს არასწორად
სჯერა, რომ როდესაც ვიღაცას აკლია რაღაც, რაც სჭირდება ან
უბრალოდ სურს ჰქონდეს, მას ეს უსამართლოდ აქვს წართმეული იმ
ხალხის მიერ, ვინც მას ფლობს.
ისტორია ძალადობის, ყაჩაღობის, მიწების დაპყრობისა და ა. შ. იმდენ
მაგალითს ინახავს, რომ ბევრი მოაზროვნე გამართლებულად
მიიჩნევს იმის თქმას, თითქოს კერძო საკუთრების წარმოშობა
უბრალოდ ძალადობაა და მაშასადამე, ისეთივე აკრძალული უნდა
იყოს, როგორიც პრიმიტიულ ეპოქაში. სტოიკოსების წარმოდგენით,
მთელ დედამიწაზე მიწა ყველას თანაბრად ეკუთვნოდა. ამ
ლეგენდარულ მდგომარეობას ისინი communis possession originaria-ს
(თავდაპირველი საყოველთაო მფლობელობა) უწოდებდნენ.
ქრისტიანული ეკლესიის ზოგიერთი მოძღვარი, განსაკუთრებით
ლათინური ეკლესიის წარმომადგენლები, ამ ვარაუდს იმეორებდნენ.
ასე რომ, მილანის ცნობილი არქიეპისკოპოსი, წმინდა ამბროსი, XV
საუკუნეში წერდა, რომ მაშინ, როდესაც ბუნებამ საგნები ყველას
თანაბრად გაუნაწილა, კერძო საკუთრების უფლებები უზურპაციის
შედეგი იყო. მას მაგალითად მოჰყავს სტოიკოსები, რომლებიც, მისი
თქმით, ამტკიცებდნენ, ხმელეთსა და წყალზე ყველაფერი იმისთვის
შეიქმნა, რათა ყველა ადამიანმა თანაბრად გამოიყენოსო. მისი
მოსწავლე არქიეპისკოპოსი ამბროსი კი ამბობს, ღმერთმა ადამიანებს
ყველაფერი თანაბრად მისცა, მათ შორის მზე, წვიმა და მიწაცო.
წმინდა ზენონ ვერონელი (რომლის სახელობისაც გახლავთ ერთ-
ერთი ყველაზე შესანიშნავი ტაძარი მსოფლიოში) იმავე აზრისაა
უძველეს ხალხზე: «მათ არ ჰქონდათ კერძო საკუთრება, თუმცა
ჰქონდათ ყველაფერი საერთო, როგორც მზე, დღეები, ღამეები, წვიმა,
სიცოცხლე და სიკვდილი, რადგანაც ეს ყველაფერი მათ მიეცათ
თანაბრად, ღვთის განგებით, ყველანაირი გამონაკლისის გარეშე».
იგივე წმინდანი აშკარად ეთანხმება იდეას, თითქოს კერძო
საკუთრება იძულებისა და ტირანიის შედეგია: «კერძო მფლობელი
უდავოდ ტირანს ემსგავსება, რადგან მარტოოდენ თვითონ განაგებს
იმ ყველაფერს, რაც ზოგ ადამიანს ძალიან გამოადგებოდა». მსგავსი
მოსაზრება შეიძლება ვიხილოთ ზოგიერთი კანონისტის
ნაშრომებშიც. მაგალითად, საეკლესიო წესების პირველი
სისტემიზაციის, ე. წ. Decretum Gratiani -ს (გრაციანის განჩინება)
ავტორი ამბობს: «ყველა, ვისაც სურს, შეიძინოს იმაზე მეტი, ვიდრე
სჭირდება, მძარცველია.»
თანამედროვე სოციალისტები, მარქსის ჩათვლით, იმავე იდეის
გადამუშავებული ვერსიის ავტორები არიან. მაგალითად, მარქსი
კაცობრიობის ისტორიის სხვადასხვა ეტაპს გამოყოფს: პირველი
ეტაპი, როდესაც საწარმოო ურთიერთობა თანამშრომლობა იყო, და
მეორე ეტაპი, როცა ზოგიერთმა ადამიანმა პირველად მოიპოვა
კონტროლი საწარმოო საშუალებებზე და უმცირესობა ისეთ
უპირატეს მდგომარეობაში ჩააყენა, რომ უმრავლესობას ეკვება.
მილანის ძველი არქიეპისკოპოსი უფრო რთულად და ხატოვნად
იტყოდა: «ბუნება პასუხისმგებელია წესებზე, რომლებიც საერთო
საგნებს ეხება, უზურპაცია კი კერძო სამართალზე აგებს პასუხს».
რა თქმა უნდა, შეიძლება ვიკითხოთ, როგორ შეიძლება
ვილაპარაკოთ «ყველასათვის საერთო საგნებზე»? ვინ ბრძანა, რომ
ყველა საგანი საერთოა და რატომ? სტოიკოსები და მათი
მოსწავლეები პასუხობენ – რადგან მზე, მთვარე და წვიმა ყველა
ადამიანისთვის საერთოა, აღარ არსებობს მიზეზი იმის სათქმელად,
თითქოს სხვა საგნები, მაგალითად, მიწა, ასეთივე საერთო არ არისო.
კომუნიზმის მიმდევრები თავს დიდად არ იწუხებდნენ სიტყვა
«საერთოს» სემანტიკური ანალიზით. სხვა შემთხვევაში ისინი
აღმოაჩენდნენ, რომ მიწა არ შეიძლება «საერთო» იყოს ყველა
ადამიანისთვის მზისა და მთვარის მსგავსად და, შესაბამისად, არც
მისი თანაბრად დამუშავების საშუალება არსებობს ხალხისათვის
მთვარისა და მზის,
ან სუფთა ჰაერის თანაბრად «გამოყენების» მსგავსად. თანამედროვე
ეკონომისტები განსხვავების ასახსნელად მიუთითებენ, რომ
მთვარის შუქი იშვიათობა არ არის, მიწის სიმწირე კი აშკარაა. ამ
განცხადების ჭეშმარიტი ბუნების მიუხედავად, ანალოგია ისეთ
რამეებს შორის, როგორიცაა, მცირე რაოდენობის სახნავ-სათესი მიწა
და საგნები, რომლებიც მთვარის შუქივით მრავლად არიან,
ყოველთვის კარგი მიზეზი იყო ბევრი ადამიანის თვალში იმ აზრის
შესანარჩუნებლად, თითქოს «უქონელები» «აიძულეს» «მქონეებმა»
და რომ ამ უკანასკნელთ უსამართლოდ აქვთ ის, რაც
თავდაპირველად ყველა ადამიანისთვის «საერთო» იყო.
სტოიკოსებისა და ადრეული ქრისტიანი მამების მიერ
წარმოდგენილი სემანტიკური გაუგებრობა, ჩემი აზრით, სადღეისოდ
შენარჩუნებულია ყველა ჯურის ცრუპენტელა სოციალისტის მიერ,
რათა სიტყვა «თავისუფლება» ორმაგი გაგებით გამოიყენონ და
«გაჭირვებისგან თავისუფლება» გაუთანაბრონ «სხვა ადამიანის
ზეწოლისგან თავისუფლებას.»
ეს გაუგებრობა, თავის მხრივ, მეორე ტიპის გაუგებრობას
უკავშირდება. როდესაც ყასაბი, ექიმი ან ვექილი კლიენტს ელოდება,
თითოეულმა მათგანმა შეიძლება თავის სარჩენად მათზე
დამოკიდებულება იგრძნოს. ეს აბსოლუტურად მართალია. თუმცა
თუ კლიენტი არ გამოჩნდება, სწორი არ ვიქნებით იმის მტკიცებისას,
რომ ეს უკანასკნელი თავისი არმოსვლით ყასაბს, ექიმს ან ვექილს
შიმშილით სიკვდილს «აიძულებს», მხოლოდ იმით, რომ არ
გამოჩენილა. რაიმე სახის ძალადობა მათზე არავის
განუხორციელებია, კლიენტი უბრალოდ არ არსებობდა. თუ
კლიენტი გამოჩნდა, ოღონდ ძალიან დაბალი საფასურის გადახდას
სთავაზობს ექიმს ან ვექილს, ვერც ამ შემთხვევაში ვიტყვით, თითქოს
ესა თუ ის კლიენტი «აიძულებს» ექიმს ან ვექილს, დასთანხმდეს მის
მიერ შეთავაზებულ ფასზე. შეიძლება შეგვძულდეს ცურვის მცოდნე
ადამიანი, თუ იგი არ გადაარჩენს ახალგაზრდა კაცს, რომელიც მის
თვალწინ იხრჩობა, თუმცა იმის მტკიცებაც არ იქნება სწორი, რომ
თუკი ვერ გადაარჩინა, მან ახალგაზრდა კაცი «აიძულა»,
დამხრჩვალიყო. ამ მხრივ XIX საუკუნეში მოღვაწე ცნობილ გერმანელ
სამართალმცოდნეს, რუდოლფ იერინგს ვეთანხმები, რომელიც
აღშფოთებული იყო იმ არგუმენტის უსამართლობით, რომელიც
პორციამ ანტონიოს სახელით შაილოკის წინააღმდეგ წამოაყენა
შექსპირის «ვენეციელ ვაჭარში.» შეიძლება, შეგვძულდეს შაილოკი,
თუმცა ვერ ვიტყვით, რომ მან «აიძულა» ანტონიო, ან ვინმე სხვა,
დაედო გარიგება, რომელიც ამ უკანასკნელის სიკვდილს
გულისხმობდა. შაილოკს სურდა, მხოლოდ ეიძულებინა ანტონიო,
პატივი ეცა შეთანხმებისთვის ხელის მოწერის შემდეგ. ამ ყველაფრის
მიუხედავად, ხალხი ხშირად მიდრეკილია შაილოკის ისევე
განსჯისკენ, როგორც განსჯიდა მკვლელს, ან ყაჩაღებისა და
მეკობრეების მსგავსად, მევახშეების დასჯისკენ, თუმცა არც შაილოკი
შეიძლება დავადანაშაულოთ და არც სხვა, ნებისმიერი მევახშე, რომ
ისინი აიძულებენ ადამიანებს, მათთან პროცენტიანი ვალის
ასაღებად მისვლას.
«იძულებათა» შორის არსებული განსხვავების მიუხედავად,
როდესაც რაღაც უშუალოდ იმისთვის ხდება, რომ სხვას მისი
სურვილისა და ქცევის საწინააღმდეგოდ მიაყენოს ზიანი შაილოკის
მსგავსი მოქმედებისას, ბევრმა ადამიანმა ევროპაში, განსაკუთრებით
ბოლო ასწლეულის განმავლობაში სცადა, სასაუბრო ენაში
სემანტიკური გაუგებრობა შეეტანა. შედეგად, ადამიანი, რომელსაც
არასოდეს დაუვალდებულებია თავი, ხალხის სასარგებლოდ
ემოქმედა, იგმობა უმოქმედობის გამო და ბრალი ედება, თითქოს
სხვებს მათი სურვილის საწინააღმდეგო რაიმეს ჩადენას
«აიძულებდეს». ჩემი აზრით, ეს არ შეესაბამება სასაუბრო ენის
მართებულ გამოყენებას ყველა იმ ქვეყანაში, რომელთა შესახებაც
გარკვეული წარმოდგენა მაქვს. თქვენ არ ახდენთ ზეწოლას
ადამიანზე, თუ უბრალოდ ხელს არ უწყობთ იმის გაკეთებაში, რასაც
არ ეთანხმებით.
დამსაქმებელთა მიერ მუშათა ე. წ. «ჩაგვრის» ყველა სოციალისტური
თეორია, ისევე როგორც ზოგადად ყველა უქონელის მქონებელთა
მიერ ჩაგვრის თეორია, საბოლოო ანალიზის შედეგად, ამ
სემანტიკურ გაუგებრობას ეფუძნება. როდესაც XIX საუკუნის
ინგლისში ინდუსტრიული რევოლუციის თვითმარქვია
ისტორიკოსები დამსაქმებელთა მიერ მუშების «ჩაგვრაზე»
საუბრობდნენ, ზუსტად იმას გულისხმობდნენ, რომ დამსაქმებლები
«აიძულებდნენ» მუშებს, მძიმე სამუშაო იაფად შეესრულებინათ.
1906 წელს ინგლისში მიღებული Trade Disputes Act-ის (კანონი
შრომითი დავების შესახებ) მსგავსმა კანონებმა დაქირავებულთა
კავშირებს მიანიჭა უფლება, ეიძულებინათ დამსაქმებლები,
დასთანხმებოდნენ მათ კანონსაწინააღმდეგო მოთხოვნებს. ამ
კანონის არსი იყო ის, რომ დასაქმებულები წარმოადგენდნენ უფრო
სუსტ მხარეს და შესაბამისად, მათი «იძულება» დაბალ
ანაზღაურებაზე დათანხმების მიზნით, დამსაქმებელთა მხრიდან
შესაძლებელი იყო. შრომითი დავების შესახებ კანონის მიერ
ნაბოძები პრივილეგია ეფუძნებოდა პრინციპს, რომელიც კარგად იყო
ცნობილი იმდროინდელი ევროპელი ლიბერალებისთვის და
შეესაბამებოდა «თავისუფლების» მნიშვნელობას, როგორც
მიღებულია სასაუბრო ენაში – თქვენ «თავისუფალი» ხართ, როდესაც
შეგიძლიათ, აიძულოთ სხვა ადამიანები, თქვენზე ზეწოლისგან თავი
შეიკავონ. პრობლემას ის წარმოადგენდა, რომ პროფესიული
კავშირებისთვის ამ კანონით პრივილეგიად ნაბოძებ «იძულებას»
სასაუბრო ენაში ჩვეულებრივი მნიშვნელობა ჰქონდა, იმ
«იძულებაში» კი, რომელსაც ეს პრივილეგია დამსაქმებელთათვის
აღნიშნავდა, არ იგულისხმებოდა ის აზრი, რომელიც ამ სიტყვას
ჰქონდა და ისევ აქვს სასაუბრო ენაში. თუ ამ გადმოსახედიდან
განვიხილავთ, სერ ფრედერიკ პოლოკს უნდა დავეთანხმოთ,
რომელმაც «საზოგადოებისთვის მავნე ადამიანების კანონში»
დაწერა, რომ «სამართლებრივ მეცნიერებას ნამდვილად არაფერი
აქვს საერთო სახელმწიფოში ძალადობრივ ემპირიულ
ოპერაციებთან», რომლებიც ბრიტანულმა კანონმდებლობამ 1906
წლის სავაჭრო დავის შესახებ კანონის მიხედვით წარმოებისთვის
შესაფერისად მიიჩნია. ასევე აღსანიშნავია, რომ ენის ჩვეულებრივ
გამოყენებას «იძულების» იმ მნიშვნელობასთან საერთო არაფერი
აქვს, რომელმაც ბრიტანელი კანონმდებლების თვალში,
სახელმწიფოზე ამგვარი ძალადობრივი ოპერაციის განხორციელება
შესაფერისი გახადა.
ცრუ წარმოდგენებისგან თავისუფალი ისტორიკოსები, როგორიც,
მაგალითად, პროფესორი თ. ს. აშტონი გახლავთ, წარმოაჩენენ, რომ
ინგლისის მოსახლეობის ღარიბი კლასების ზოგადი მდგომარეობა
ნაპოლეონის ომების შემდეგ ისეთმა მიზეზებმა განაპირობა,
რომელთაც საერთო არაფერი ჰქონდათ ამ ქვეყანაში ახალი
ინდუსტრიული ეპოქის მეწარმეთა საქმიანობასთან და სათავეს
იღებდნენ უფრო შორს, ინგლისის უძველეს ისტორიაში. მეტიც,
თეორიული ბუნების დამაჯერებელი არგუმენტების მოყვანისა და
სტატისტიკური მონაცემების გამოკვლევის შემდეგ ეკონომისტებმა
ცხადყვეს, რომ კარგი ხელფასი ინვესტირებულ კაპიტალსა და
მომუშავეთა რაოდენობას შორის არსებულ თანაფარდობაზეა
დამოკიდებული.
თუმცა, ეს ჩვენი დავის მთავარი ნაწილი არ გახლავთ. თუ ადამიანი
«იძულებას» განსხვავებულ მნიშვნელობებს ანიჭებს მათ მსგავსად,
ვინც ეს-ესაა მიმოვიხილეთ, შეიძლება ზოგიერთმა ადვილად
დაასკვნას, თითქოს მეწარმეები ინგლისის ინდუსტრიული
რევოლუციის დროს ხალხს «აიძულებდნენ,» ეცხოვრათ,
მაგალითად, ძველ და ჯანმრთელობისთვის საზიანო სახლებში
მხოლოდ იმიტომ, რომ მუშებს კარგ, ახალ და საკმარისი
რაოდენობის სახლებს არ უშენებდნენ. ასევე, შეიძლება ითქვას, რომ
მეწარმეები, რომლებიც არ დებენ უზარმაზარ ინვესტიციებს
მოწყობილობების განახლებაში, იმ სარგებლის მიუხედავად, რის
მიღებაც შეეძლოთ, მათთან მომუშავეებს მცირე ხელფასით
დაკმაყოფილებას «აიძულებენ». ეს სემანტიკური გაუგებრობა
წახალისებულია რამდენიმე პროპაგანდისტული და პოლიტიკური
ზეწოლის ჯგუფის მიერ, რომლებიც დაინტერესებულნი არიან,
«თავისუფლება» და «იძულება» დამაჯერებლად განმარტონ.
შედეგად, ადამიანებმა შეიძლება გაკიცხვა დაიმსახურონ იმ
«იძულების» გამო, რომელსაც თითქოსდა სხვა ადამიანებზე
ახორციელებენ, თუმცა მათთან საერთო არაფერი ჰქონიათ. შედეგად,
მუსოლინისა და ჰიტლერის პროპაგანდა მეორე მსოფლიო ომამდე
და მის განმავლობაშიც ამტკიცებდა, რომ სხვა ქვეყნებში მცხოვრები
ადამიანები, რომლებიც ისევე შორს იმყოფებიან იტალიისა და
გერმანიისგან, როგორც მაგალითად, კანადა ან შეერთებული
შტატები, «აიძულებდნენ» იტალიელებსა და გერმანელებს,
დაკმაყოფილებულიყვნენ მწირი მატერიალური რესურსებითა და
შედარებით პატარა ტერიტორიებით, მიუხედავად იმისა, რომ არც
კანადასა და არც შეერთებულ შტატებს გერმანიისა და იტალიის
ერთი კვადრატული მილიც კი არ მიუთვისებიათ. ასევე, მეორე
მსოფლიო ომის შემდეგ ბევრი ადამიანის, განსაკუთრებით იტალიის
ინტელიგენციის წარმომადგენლების განცხადებით, სამხრეთ
იტალიის მდიდარი მემამულეები უშუალოდ იყვნენ
პასუხისმგებლები იქ მომუშავეთა სავალალო მდგომარეობაზე,
ხოლო ჩრდილოეთ იტალიის მცხოვრებნი – შორეული სამხრეთის
დეპრესიაზე, თუმცა არ დაუსაბუთებიათ, რატომ იყო მუშათა
სიღატაკე სამხრეთ იტალიის ზოგიერთი მემამულის სიმდიდრის
შედეგი, ანდა სამხრეთში ცხოვრების სტანდარტის არარსებობის
მიზეზი ჩრდილოეთი იტალია. ყველა ამ იდეას აერთიანებდა
ვარაუდი, რომ სამხრეთ იტალიელი «მქონენი» «აიძულებდნენ»
«უქონელთ» თავის გაჭირვებით გატანას, ისევე, როგორც ჩრდილოეთ
იტალიის მცხოვრებნი «აიძულებდნენ» სამხრეთის მკვიდრთ,
ინდუსტრიის მშენებლობის ნაცვლად, სასოფლო-სამეურნეო
შემოსავლებით დაკმაყოფილებულიყვნენ. ასევე, აუცილებლად
უნდა აღვნიშნო, რომ მსგავსი სემანტიკური გაუგებრობა უდევს
საფუძვლად დასავლელი ხალხებისადმი (შეერთებული შტატების
ჩათვლით) მოთხოვნებს და მათ მიმართ მმართველი ჯგუფების
დამოკიდებულებას ინდოეთისა და ეგვიპტის მსგავს ზოგიერთ
ყოფილ კოლონიაში.
ამას შედეგად მოსდევს უეცარი აჯანყებები და ყოველგვარი
მტრული ქმედება იმ ხალხის მხრიდან, ვინც თავს «იძულებულად»
გრძნობს. არანაკლებ მნიშვნელოვანია მეორე შედეგი: თითქოსდა
«იძულებული» ადამიანების დასახმარებლად შექმნილი უამრავი
ეროვნული თუ საერთაშორისო კანონი და დებულება, რომლებიც სა
შუალებას აძლევს მათ დაუპირისპირდნენ ამ «იძულებას»
სამართლებრივი მექანიზმებით, პრივილეგიებით, გრანტებით,
იმუნიტეტებითა და ა. შ.
მაშასადამე, სიტყვების არევა იწვევს გრძნობებში გაურკვევლობას და
ორივე ფაქტორი ერთმანეთზე მოქმედებს, რათა კიდევ უფრო მეტად
აურ-დაურიოს ყველაფერი.
მე არ ვარ ისეთი გულუბრყვილო, როგორიც ლეიბნიცი, რომელმაც
ივარაუდა, რომ მრავალი პოლიტიკური და ეკონომიკური საკითხის
მოგვარება შესაძლებელია არა კამათით (clarmonibus), არამედ
გაანგარიშებით (calculemus), რომლის მეშვეობითაც ყველასთვის
შესაძლებელი იქნებოდა, უმნიშვნელოვანეს საკითხებზე
პრინციპული შეთანხმებისთვის მიეღწიათ. თუმცა უნდა გავიმეორო,
რომ სემანტიკური გარკვეულობა უფრო მეტად სასარგებლო იქნება,
ვიდრე ზოგადად მიიჩნევენ, ოღონდ – იმ შემთხვევაში, თუ
ადამიანებს შედეგებით სარგებლობის საშუალება მიეცემათ.

3. თავისუფლება და
მართლწესრიგი
იმის განმარტება, რასაც ინგლისურენოვანი ხალხი მართლწესრიგში
გულისხმობს, ადვილი არ გახლავთ. ბოლო სამოცდაათი ან თუნდაც
ორმოცდაათი წლის განმავლობაში ამ სიტყვების მნიშვნელობა
შეიცვალა და ინგლისსა და ამერიკაში ეს ტერმინები საკმაოდ
მოძველდა. მიუხედავად ამისა, იყო დრო, როდესაც იგი იმ იდეას
შეესატყვისებოდა, რომელმაც (როგორც პროფესორმა ჰაიეკმა
აღნიშნა 1955 წელს ეგვიპტის ეროვნულ ბანკში ჩატარებულ პირველ
ლექციაზე) «დასავლეთის ქვეყნებში სრულად დაიპყრო
თითოეულის გონება და ქმედება» და «ზოგ ადამიანს ისიც კი ეგონა,
რომ მალე მსოფლიოს მართვას შეძლებდა.»[44]
ამ ცვლილების მთელი ისტორიის დაწერა შეუძლებელია, რადგანაც
პროცესი ჯერ კიდევ არ დასრულებულა. უფრო მეტიც, ეს არის
ამბავი, გარკვეულწილად რთული, ფრაგმენტული და მოსაწყენი, იმ
ადამიანებისთვის გაუგებარი, რომლებიც მხოლოდ გაზეთებს,
ჟურნალებს ან მხატვრულ ლიტერატურას კითხულობენ და ბევრი
არაფერი იციან ისეთ სამართლებრივ საკითხებსა და ტექნიკურ
დეტალებზე, როგორიცაა, მაგალითად, სასამართლო
ხელისუფლებისა და საკანონმდებლო ძალაუფლების გადაცემა.
თუმცა, ეს ისტორიაა და იგი ეხება დასავლეთის ყველა ქვეყანას,
რომლებიც იზიარებდნენ და დღესაც იზიარებენ არა მხოლოდ
«მართლწესრიგად» წოდებულ სამართლებრივ იდეალს, არამედ
სიტყვა «თავისუფლების» აღნიშნულ პოლიტიკურ იდეალსაც.
პირადად მე პროფესორ ჰაიეკივით არ გავკადნიერდები – ლექციაში
ის აცხადებს: «ჩვენი თავისუფლების ბედს წყვეტს ტექნიკური
დისკუსია, რომელიც ადმინისტრაციულ სამართალს ეხება.» თუმცა
მე ვამჯობინებდი აღმენიშნა, რომ «თავისუფლების» ბედი სხვა
ადგილებშიც წყდება: პარლამენტში, ქუჩებში, სახლებსა და ბოლოს,
მოხელეებისა და განათლებული ადამიანების, მაგალითად,
მეცნიერებისა და უნივერსიტეტის პროფესორების გონებაში. უნდა
დავეთანხმო პროფესორ ჰაიეკს, რომ ამ მხრივ გარკვეული სახის
უხმაურო რევოლუცია გვიტევს. თუმცა, მასავით, ან ფრანგი
პროფესორი რიპერტივით ვერ ვიტყოდი, რომ რევოლუციას, უფრო
ზუსტად coup d’etat-ს (გადატრიალება) უმეტესწილად
სამართალმცოდნეები, სახელმწიფო დეპარტამენტის ოფიციალური
წარმომადგენლები და მინისტრების მსგავსი სპეციალისტები
უწყობენ ხელს. სხვაგვარად თუ ვიტყვით, «მართლწესრიგის»
მნიშვნელობის განუწყვეტელი და თანდათანობითი ცვლილება
«მმართველობითი» რევოლუციის შედეგი არ არის, თუ ბერნემის
სათანადო გამოთქმას დავესესხებით. ეს უფრო ფართო ფენომენია,
ბევრ მოვლენასა და მდგომარეობასთან დაკავშირებული, რომელთა
რეალური ნიშან-თვისებები და დიდი მნიშვნელობა არ არის ადვილი
დასადგენი და ისტორიკოსები მათ მოიხსენიებენ გამოთქმით –
«ჩვენი დროის მთავარი ტენდენციები.» პროცესი, რომლითაც სიტყვა
«თავისუფლებამ» უკანასკნელი ასი წლის განმავლობაში
ერთმანეთისგან განსხვავებული და შეუფერებელი რამდენიმე
მნიშვნელობის შეთვისება დაიწყო, როგორც ვნახეთ, სემანტიკურ
გაუგებრობას მოიცავდა. ნაკლებად აშკარა და არანაკლებ
მნიშვნელოვანია კიდევ ერთი სემანტიკური გაუგებრობა, რომელიც
უფრო ნათელი ხდება მათთვის, ვისაც ჰყოფნის მოთმინება ტერმინ
«მართლწესრიგის» გამოყენების უხმაურო რევოლუციის
შესასწავლად.
კონტინენტის მკვიდრი ევროპელი მეცნიერ-მკვლევრები, მათი
სიბრძნის, განსწავლულობისა და ბრიტანული პოლიტიკური
სისტემის თაყვანისცემის მიუხედავად, მონტესკიესა და ვოლტერის
დროიდან მოყოლებული, სწორად ვერ იგებდნენ ბრიტანული
კონსტიტუციის მნიშვნელობას. სავარაუდოდ, მონტესკიე ყველაზე
ცნობილი იყო იმათგან, ვინც ღიად მიმართავს კრიტიკას, იმდენად,
რამდენადაც მის ცნობილ ინტერპრეტაციას (ან, როგორც ზოგი
უწოდებს, არასწორ ინტერპრეტაციას) ძალთა განაწილების შესახებ
ინგლისში, თავის მხრივ, ინგლისურენოვან ქვეყნებზე უზარმაზარი
გავლენა ჰქონდა. მოწინავე ინგლისელი სწავლულებიც მსგავს
კრიტიკას იმსახურებდნენ ევროპის კონტინენტის კონსტიტუციათა
მათეული ინტერპრეტაციების გამო. ამ მეცნიერთაგან ერთ-ერთი
ცნობილი გახლდათ ალბერტ ვან დაისი; მის მიერ ფრანგული droit
administratif-ის (ადმინისტრაციული სამართალი) არასწორად გაგება
კიდევ ერთ ცნობილ ინგლისელ მეცნიერს, სერ კარლტონ კემპ ალენს
მიაჩნია «ფუნდამენტურ, ძირეულ შეცდომად» და, ინგლისურენოვან
ქვეყნებში მართლწესრიგის იმგვარად განვითარების ერთ-ერთ
ძირითად მიზეზად, როგორც დღეს არის. ფაქტი ისაა, რომ
ხელისუფლების დაყოფა სინამდვილეში არასოდეს
განხორციელებულა ინგლისში, როგორც ეს მონტესკიეს ეგონა თავის
დროზე, არც საფრანგეთის, იტალიისა და გერმანიის
«ადმინისტრაციული სამართალი» იყო სინამდვილეში იგივე, რაც
«ადმინისტრაციული სამართალი», რომელსაც სერ კარლტონ კემპ
ალენი და თანამედროვე ინგლისელ სწავლულთა მთავარი ნაწილი
გულისხმობს გაერთიანებულ სამეფოში სასამართლო და
აღმასრულებელი ხელისუფლების უკანასკნელი ცვლილებების
შესახებ საუბრისას.
ამ საკითხზე დიდი ხნის მსჯელობის შემდეგ მსურს დავასკვნა, რომ
უფრო მნიშვნელოვანი, ვიდრე ერთი მხრივ იყო დაისის, ხოლო
მეორე მხრივ – მონტესკიეს არასწორი ინტერპრეტაციები, იყო იმ
მეცნიერებისა და ჩვეულებრივი ადამიანების შეხედულებები,
რომლებმაც სცადეს, ევროპულ კონტინენტზე ბრიტანული
«მართლწესრიგი» დაენერგათ და წარმოიდგინეს, რომ ინგლისური
და ამერიკული სისტემის კონტინენტური იმიტაცია (მაგალითად
გერმანული Rechtsstaat-ი (სამართლებრივი სახელმწიფო),
ფრანგული etat de droit-ი (სამართლებრივი სახელმწიფო) ან
იტალიური stato di dirrito (სამართლებრივი სახელმწიფო)) მართლაც
ძალიან ჰგავს ინგლისურ «მართლწესრიგს». თავად დაისი,
რომელსაც ძალიან საღი და გონივრული მოსაზრება გააჩნდა ამ
მხრივ არსებულ ზოგიერთ ძალიან მნიშვნელოვან განსხვავებაზე, და
რომელსაც მოაზროვნეთა გარკვეული ნაწილი ფრანგი ხალხისა და
ევროპის კონტინენტის კონსტიტუციების საწინააღმდეგო
ცრურწმენებით აღვსილ მოაზროვნედ მიიჩნევდა, ჩვენი საუკუნის
დასაწყისში ფიქრობდა, რომ ინგლისურ და ამერიკულ
«მართლწესრიგსა» და კონტინენტის კონსტიტუციათა შორის დიდი
განსხვავება არ არსებობდა:
«თუ XX საუკუნის ევროპას დავაკვირდებით, შეიძლება თამამად
ვთქვათ, რომ ევროპის მრავალ ქვეყანაში მართლწესრიგი ახლა
თითქმის ისეა დაცული, როგორც ინგლისში და კერძო პირებს,
რომლებიც არ ერევიან პოლიტიკაში, არ ეშინიათ არც მთავრობის და
არც სხვა ვინმესი, როდესაც კანონის ფარგლებში მოქმედებენ.»[45]
მეორე მხრივ, კონტინენტის ზოგიერთი მკვიდრი მეცნიერი,
მაგალითად, დიდი ფრანგი
კონსტიტუციონალისტები – გიზო და ბენჟამენ კონსტანი, აგრეთვე
Reichstaat-ის (სამართლებრივი სახელმწიფოს) გერმანელი
თეორეტიკოსები კარლ ფონ როტეკი, კ. ველკერი, რობერტ ფონ მოლი
და ოტო ფონ გირკე ვარაუდობდნენ (ჩემი აზრით, არასწორად),
თითქოს თავიანთ ახალგაზრდა მოქალაქეებს იმ ტიპის
სახელმწიფოს აღუწერდნენ და ურჩევდნენ, რომელიც ინგლისს
ძალიან ჰგავს. ჩვენს დროში პროფესორმა ჰაიეკმა სცადა ეჩვენებინა,
რომ სამართლებრივი სახელმწიფოს გერმანულმა დოქტრინამ დიდი
პრაქტიკული და თეორიული წვლილი შეიტანა «მართლწესრიგის»
იდეალის ჩამოყალიბებაში, სანამ XIX საუკუნის ბოლოს
ისტორიკოსები და პოზიტივისტი რეაქციონერები
გააუკუღმართებდნენ მას.
ამ იდეალსა და გერმანულ სახელმწიფოს, იდეალის
გაუფასურებამდე ნამდვილად ბევრი ჰქონდათ საერთო. თითქმის
ყველა ნიშან-თვისება, რომელთაც დაისი ასე ბრწყინვალედ აღწერდა
ზემოთ ნახსენებ წიგნში, რათა ინგლისური «მართლწესრიგის»
მნიშვნელობა აეხსნა, შეიძლება ვიხილოთ კონტინენტის
კონსტიტუციებში 1798 წლის ფრანგული კონსტიტუციიდან
დღემდე.
კანონის უზენაესობა (Supremacy of the law) დაისის განხილვის
მთავარი მახასიათებელი გახლდათ. მან ინგლისური
სასამართლოების ძველი სამართალი ასე შეაფასა: «La ley est la plus
haute inheritance, que Ie roi had; car par la ley il meme et toutes ses sujets
sont rules, et si la ley ne fuit, nul roi et nul inheritance sera»[46]. დაისის
მიხედვით, კანონის უზენაესობა, თავის მხრივ, იყო პრინციპი,
რომელიც შეესაბამებოდა სამ სხვა ცნებას და, შესაბამისად,
ფრაზისთვის – «მართლწესრიგი» სამ განსხვავებულ მნიშვნელობას
გულისხმობდა: 1) მთავრობის მიერ მოქალაქეთა დასჯის, ან
სიცოცხლისა თუ საკუთრებისათვის საზიანო კანონების გამოცემის
ნებელობითი ძალაუფლების უქონლობას; 2) სამეფოს ყველა
ადამიანის კანონისა და მართლმსაჯულებისადმი დაქვემდებარებას,
მიუხედავად წოდებისა ან მდგომარეობისა; 3) ინგლისურ
დაწესებულებებში კანონიერების სულისკვეთების ბატონობას,
რომლის გამოც, დაისის განმარტებით, «ინგლისური კონსტიტუციის
მთავარი პრინციპები (პირადი ან საჯარო თავისუფლების უფლება)
სასამართლოს გადაწყვეტილებების შედეგია... მრავალი უცხოური
კონსტიტუციის მიხედვით კი, პიროვნებათა უფლებების
ხელშეუხებლობა კონსტიტუციის აბსტრაქტული პრინციპების
შედეგია.»[47]
ამერიკელებს სურთ გაიგონ, მიაკუთვნებდა თუ არა დაისი
ამერიკულ სისტემას ევროპის კონტინენტურ სისტემებს.
ამერიკელები თავიანთ პიროვნულ უფლებებს იმ ზოგადი
პრინციპებიდან გამომდინარე მოიპოვებენ, რომლებიც ქვეყნის
კონსტიტუციასა და მის პირველ ათ ცვლილებაშია ჩადებული.
ფაქტობრივად, დაისი ამერიკის შეერთებულ შტატებს იმ ქვეყნის
სანიმუშო მაგალითად მიიჩნევდა, რომელიც «მართლწესრიგის»
პრინციპით ცხოვრობს, ინგლისური ტრადიციების მემკვიდრეობით
მიღების გამო. ის არ ცდებოდა, რაშიც დავრწმუნდებით, თუ
გავიხსენებთ, ერთი მხრივ, იმ ფაქტს, რომ თავდაპირველად
დაწერილი «უფლებათა დეკლარაცია» დამფუძნებელ მამებს
იმდენად არ მიაჩნდათ საჭიროდ, რომ ის კონსტიტუციის ტექსტშიც
კი არ შეიტანეს, მეორე მხრივ კი, ჩვეულებრივი სასამართლოს
სამართლებრივი გადაწყვეტილებების მნიშვნელობას შეერთებული
შტატების პოლიტიკურ სისტემაში, რომლებიც მათ ჰქონდათ და
კვლავ აქვთ, როდესაც საკითხი პიროვნულ უფლებებს ეხება.
პროფესორი ჰაიეკი, «მართლწესრიგის» ერთ-ერთი გამოჩენილი
თეორეტიკოსი, ამ ცნების ოთხ დამახასიათებელ ნიშან-თვისებას
ითვალისწინებს, რაც, გარკვეულწილად, დაისის განმარტებას
შეესაბამება. პროფესორ ჰაიეკის მიხედვით, კანონის
საყოველთაოობა, თანასწორობა და განსაზღვრულობა, ასევე
ადმინისტრაციული დისკრეციის ფაქტი იძულებისას (ანუ
პიროვნების უფლების ან კერძო პირის საკუთრების ხელყოფისას)
ყოველთვის უნდა განიხილებოდეს დამოუკიდებელი
მოსამართლეების მიერ და «საქმის არსს, იმ გადამწყვეტ მიჯნას
წარმოადგენდეს, რომელზეც არის დამოკიდებული, დამყარდება თუ
არა მართლწესრიგი».[48]
აშკარაა, რომ პროფესორ ჰაიეკისა და დაისის თეორიები ემთხვევა
ერთმანეთს მცირე დეტალების გამოკლებით. პროფესორი ჰაიეკი
გამოარჩევს განსხვავებას კანონებსა და წესებს შორის, რომლებიც
სამართლის «საყოველთაოობას» უკავშირდება და აღნიშნავს, რომ
კანონი არასოდეს უნდა შეეხოს კონკრეტულ ინდივიდებს ან
გამოიცეს მაშინ, როდესაც დადგენის მომენტში კონკრეტულ
ადამიანებს შეეძლებათ წინასწარ განსაზღვრონ, ეს კანონი
დაეხმარებათ მათ თუ პირიქით – ზიანს მოუტანთ. თუმცა, დაისის
იდეის მარტივ გაგრძელებად შეიძლება მივიჩნიოთ ის, რომ
«მართლწესრიგი» ნიშნავს დესპოტური ძალაუფლების არქონას
მთავრობის მიერ. თანასწორობა, თავის მხრივ, არის იდეა, რომელიც
ჩაქსოვილია მართლწესრიგის მეორე მახასიათებლის დაისისეულ
აღწერაში – ყველა ადამიანი, წოდებისა და მდგომარეობის
მიუხედავად, ემორჩილება სახელმწიფო კანონს.
ამასთან დაკავშირებით უნდა აღვნიშნოთ განსხვავება დაისისა და
ჰაიეკის თანასწორობის ინტერპრეტაციებს, ან მათ გარკვეულ
ასპექტებში გამოყენებებს შორის. პროფესორი ჰაიეკი ეთანხმება სერ
კარლტონ კემპს, რომელიც ფრანგული droit administratif-ის
ინტერპრეტაციასთან დაკავშირებული ერთი ფუნდამენტური
შეცდომისთვის საყვედურობს დაისის. დაისი ცდებოდა, როდესაც
სერ კარლტონსა და პროფესორ ჰაიეკზე დაყრდნობით სჯეროდა,
რომ ფრანგები და, ზოგადად, კონტინენტური droit administratif-ი,
მოწიფულობის პერიოდში მაინც, ნებელობითი სამართლის სახეობას
წარმოადგენდა, რადგანაც მას საერთო სასამართლოები
ახორციელებდნენ. დაისის მიხედვით, ინგლისსა და საფრანგეთში
მხოლოდ საერთო სასამართლოებს შეუძლიათ დაიცვან მოქალაქეები
ქვეყნის საერთო სამართლის გამოყენებით. საფრანგეთის conseil
d’etat-ის მსგავსი საგანგებო იურისდიქციების მიერ ისეთი საქმეების
განხილვის უფლების ქონის ფაქტი, რომლებშიც ოფიციალურ
პირებთან მოდავე კერძო მოქალაქეები სახელმწიფო სამსახურში
მუშაობდნენ, დაისის თვალში იმის დამადასტურებელ საბუთად
მიიჩნეოდა, რომ კანონის წინაშე ყველა მოქალაქის თანასწორობას
კონტინენტზე პატივს არ სცემდნენ. თანამდებობის პირები,
რომლებსაც თანამდებობებზე ყოფნისას ჩვეულებრივ
მოქალაქეებთან დავა ჰქონდათ, «გარკვეულ დონეზე, სახელმწიფო
კანონზე მაღლა იდგნენ.» პროფესორი ჰაიეკი დაისის მიაწერს დიდი
წვლილის შეტანას იმ დაწესებულებების გამრავლების შეფერხების,
ან თავიდან არიდების საქმეში, რომლებსაც შეეძლოთ,
დამოუკიდებელი სასამართლოების საშუალებით ინგლისის ახალი
ბიუროკრატიული აპარატი ეკონტროლებინათ მცდარი
მოსაზრებით, რომ ცალკეული ადმინისტრაციული სასამართლო
ყოველთვის გულისხმობს სახელმწიფო კანონისა და შესაბამისად,
«მართლწესრიგის» უარყოფასაც. ფაქტია, conseil d’etat-ი
საფრანგეთში ჩვეულებრივ მოქალაქეებს მიუკერძოებელი და
ეფექტიანი დაცვით უზრუნველყოფს, რომელსაც შექსპირი
«მძლავრთ უკმეხობას» უწოდებდა.
მიუხედავად ამისა, არის კი სამართლიანი, დაისის დავაკისროთ
პასუხისმგებლობა იმაზე, რომ conseil d’etat-ი გაერთიანებულ
სამეფოში ჯერ კიდევ არ ჩამოყალიბებულა და არ ფუნქციონირებს?
სავარაუდოდ, ინგლისში ადმინისტრაციული სააპელაციო
სასამართლოს ჩამოყალიბებას (რომელიც შეესაბამება ფრანგულ
conseil d’etat-ს და იტალიურ Consiglio di stato-ს) ხელი შეუშალა
ალენის მიერ აღნიშნულმა ფაქტმა, რომ ინგლისში «ახალი
საზღვარგარეთული საშუალებების» ხსენებისთანავე
«ერთდროულად მრავალი ადამიანი შეეწინააღმდეგება «უცხოურ
შემოჭრას»[49]. ფაქტობრივად, სამართლისა და სასამართლოს
არაბრიტანული ტიპების მიმართ მტრობა ინგლისელი ხალხის
დამახასიათებელი ძირძველი ნიშან-თვისებაა. ბოლოს და ბოლოს,
ბრიტანული კუნძულების მცხოვრებნი ხომ იმ ხალხის
შთამომავლები არიან, რომელთაც მრავალი საუკუნის წინ სიამაყით
განაცხადეს: «nolumus leges Angliae mutari»[50]. დაისის როლი
ინგლისში კანონის კონტინენტური ფორმების დამკვიდრებისთვის
წინააღმდეგობის გაწევაში შედარებით მცირეა.
თავად ალენი, იმის წინდახედული შემოთავაზებისას, როგორ
მივიღოთ ახალი საშუალებები მოქალაქეთა ბრიტანული
ბიუროკრატიისაგან დასაცავად, აჩქარებით ამატებს: «საღ გონებაზე
ყოფნისას არავინ შემოგვთავაზებს conseil d’etat-ის იმიტირებას
ინგლისში, ხოლო ვისაც სჯერა, რომ ადმინისტრაციული სამართალი
(თუ საერთოდ დასაშვებია ამგვარი ტერმინი) იგივეა, რაც droit
administratif-ი, ცხოვრებას ჩამორჩა»[51].
სხვათა შორის, რაღაც ღიმილისმომგვრელი სერ კარლტონის მიერ
წარმოთქმულ სიტყვაშიც არის; იგი თითქოს გულისხმობს, რომ
«ადმინისტრაციული სამართალი ბევრად უკეთესია, ვიდრე
უცხოური droit administratif-ი მაშინ, როცა ნაშრომის დასაწყისში
საბრალო დაისი «ფრანგულ ადმინისტრაციულ სამართალთან ამ
სისტემის თვითკმაყოფილი შედარებისთვის» გაკიცხა, რომელიც
სულ მცირე «განვითარების თანამედროვე ეტაპზე ჩინებულ
იურიდიულ სისტემას წარმოადგენს,» ხოლო დაისი დაადანაშაულა,
რომ მან «ბრიტანულ საზოგადოებას შთაბეჭდილება შეუქმნა,
თითქოს საფრანგეთის ადმინისტრაციული სამართლის შედეგი
უფრო თანამდებობის პირთა განსაკუთრებით პრივილეგირებულ
პოზიციაში მოთავსება იყო, ვიდრე სახელმწიფოს უკანონო
ქმედებისგან მათი დაცვა.»[52] შეიძლება დავამატოთ, რომ ეს არის
დაცვა, რომელსაც ინგლისის ახლანდელი ადმინისტრაციული
სამართალი ბრიტანელი მონარქის ქვეშევრდომებს არ სთავაზობს,
როგორც კიდევ ერთმა ინგლისელმა მეცნიერმა, ერნესტ ფ. როუმ
აღნიშნა, «მაშინ, როდესაც საფრანგეთის ადმინისტრაციული
სასამართლოები ხელმძღვანელობენ კოდექსით ზუსტად
განსაზღვრული, მკაფიოდ ჩამოყალიბებული საპროცესო
მოთხოვნების შესაბამისად, სხვა სასამართლოების მსგავსად, ახალ
ინგლისურ სისტემაში (ეს არის სასამართლო ფუნქციების
შესრულების ჯილდო, რომელსაც ყოფილი მთავარი მოსამართლე
«ადმინისტრაციულ თვითნებობას» ან «ახალ დესპოტიზმს»
უწოდებდა) მსგავსი არაფერია და უთანხმოება პიროვნებებსა და
მთავრობას შორის არ გვარდება არც ერთი ჩვეულებრივი და
აღიარებული პრინციპის მიხედვით და არც მკაფიოდ
განსაზღვრული სამართლებრივი პროცედურით, არამედ დავის
მონაწილე მთავრობის მიერ თვითნებურად დადგენილი წესით[53].
აშკარაა, რომ დაისისა და ჰაიეკის ინტერპრეტაციები თანასწორობის,
როგორც მართლწესრიგის შესახებ მცირედ განსხვავდება. ორივე
მათგანი ამბობს, რომ დამოუკიდებელი სასამართლოები არსებითად
მნიშვნელოვანია, რათა მოქალაქეებს კანონის წინაშე თანასწორობა
მიანიჭოს. სასამართლოს ფუნქციების ინტერპრეტაციებს შორის
მცირედი განსხვავება ისაა, რომ მაშინ, როდესაც დაისი არ უშვებს
ორი სხვადასხვა სასამართლო წყობის არსებობას, რომელთაგანაც
ერთ-ერთი აგვარებს დავებს მხოლოდ ჩვეულებრივ მოქალაქეებს
შორის, ხოლო მეორე ჩვეულებრივ მოქალაქეებსა და სახელმწიფო
თანამდებობის პირებს შორის, ჰაიეკის აზრით, განსხვავებული
სასამართლო წყობის არსებობა თავისთავად მოუხერხებელი არ არის,
თუკი ორივე მათგანი აბსოლუტურად დამოუკიდებელია
აღმასრულებელი ხელისუფლებისგან.
თუმცა, საქმე ისე მარტივადაც არ არის, როგორც პროფესორი ჰაიეკის
დასკვნიდან ჩანს. რა თქმა უნდა, დამოუკიდებელი
ადმინისტრაციული სასამართლო უკეთესია, ვიდრე უბრალოდ
ადმინისტრაციულ საკითხებში სასამართლო ძალაუფლების
აღმასრულებელი ორგანოსთვის გადაცემა, როგორც დღეს ინგლისსა
და, გარკვეულ დონეზე, ამერიკის შეერთებულ შტატებშიც ხდება.
თუმცა, სწორედ «ადმინისტრაციული ტრიბუნალის» არსებობა
ცხადყოფს ფაქტს, რომ ქვეყანაში ყველასთვის ერთი კანონი არ
მოქმედებს და შესაბამისად, მის წინაშე ყველა მოქალაქის
თანასწორობა ნამდვილად არ არის სათანადოდ პატივმიგებული
(რაც დაისის არ მოსწონდა), როგორც იქნებოდა იმ შემთხვევაში,
თუკი სახელმწიფოში მხოლოდ ერთი კანონი იმოქმედებდა და
საერთო სამართლის პარალელურად ადმინისტრაციული
სამართალი არ იარსებებდა.
დინ როსკოუ პაუნდმა პროფესორ ჰაიეკის მიერ მოხსენიებულ ესეში
აღნიშნა, რომ საჯარო სამართლის ინტერპრეტაციის თანამედროვე
განმარტებები ექვემდებარება «ოფიციალური პირების» ინტერესებს,
რომლებიც ამ უკანასკნელთ საშუალებას აძლევს, «დავის ერთი მხარე
საჯარო ინტერესთან გააიგივოს, მიანიჭოს მას დიდი ღირებულება
და უგულებელყოს დანარჩენები.» ეს მეტ-ნაკლებად ყველა სახის
ადმინისტრაციულ სამართალს ეხება, მნიშვნელობა არ აქვს, მას
დამოუკიდებელი სასამართლოები აწარმოებენ თუ არა. ის ზოგადი
პრინციპი, რომელიც საფუძვლად უდევს ყველა სახის
ურთიერთობას კერძო პირებსა და მთავრობის წარმომადგენლებს
შორის, მათი მოვალეობის აღსრულებისას, არის ის, რასაც
კონტინენტის თეორეტიკოსები (მაგალითად, გერმანელი იელინეკი,
ან ფრანგი ორიუ, ან იტალიელი რომანო) პიროვნების status
subjectionis-ს (დაქვემდებარებული მდგომარეობა) უწოდებენ და,
შესაბამისად, ამ უკანასკნელის «უზენაესობა» პიროვნებებზე
ხორციელდება. საჯარო ადმინისტრაციის წარმომადგენელი
სახელმწიფო მოხელეები ისეთ ადამიანებად მიიჩნევიან, რომელთაც
აქვთ eminentia jura (უპირატესი უფლებები) სხვა დანარჩენ
მოქალაქეებთან შედარებით. მაშასადამე, ოფიციალური პირები
უფლებამოსილნი არიან, განახორციელონ საკუთარი
დადგენილებები, მოსამართლის მხრიდან ლეგიტიმურობის შესახებ
დასკვნის გარეშე, მაშინ, როდესაც მოსამართლის ნებართვა
აუცილებელი იქნებოდა ერთი კერძო პირის მიერ მეორის მიმართ
რაიმე მოთხოვნის წაყენების შემთხვევაში. ამავე დროს, კონტინენტის
თეორეტიკოსები უშვებენ ადამიანების პირადი თავისუფლების
უფლებას, რაც ადმინისტრაციის განსაკუთრებულობას და
უზენაესობას ზღუდავს. თუმცა, ადმინისტრაციის
უზენაესობის პრინციპი არის ის, რაც დღეს ადმინისტრაციულ
სამართალს ევროპის ყველა ქვეყანასა და, გარკვეულწილად,
მსოფლიოს ყველა სახელმწიფოში ახასიათებს.
ზუსტად ამ პრინციპს ითვალისწინებენ ადმინისტრაციული
სასამართლოები დავების განხილვისას კერძო და ოფიციალურ
პირებს შორის, მაშინ, როცა საერთო მოსამართლეები საქმეში
ჩართულ ყველა კერძო მხარეს თანაბარ დონეზე განიხილავდნენ. ეს
ფაქტი, რომელსაც თავის მხრივ, ადმინისტრაციული სასამართლოს
აღმასრულებელ ხელისუფლებასა და სახელმწიფო მოხელეებისგან
დამოუკიდებლობის ხარისხთან საერთო არაფერი აქვს,
ადმინისტრაციული ტრიბუნალის, როგორც განცალკევებული
სასამართლო ინსტანციის საფუძველს წარმოადგენს. ახლა, თუ
დაისისთან ერთად დავუშვებთ, რომ მოქალაქეებს შორის არსებული
დავის გადაჭრისას გამოყენებული ერთადერთი სამართლებრივი
მიდგომა დაისის აღქმულ მართლწესრიგს შეესაბამება, მისი დასკვნა
– ადმინისტრაციული სასამართლოების სისტემა (მნიშვნელობა არა
აქვს დამოუკიდებელია ის თუ არა) თავიდან უნდა ავიცილოთ და
მხოლოდ საერთო სასამართლოები უნდა მივიღოთო – სავსებით
მართებულია.
დაისის დასკვნა შეიძლება ახლანდელ გარემოებებს არ
შეესაბამებოდეს, თუმცა ის კანონის წინაშე თანასწორობის
პრინციპის შედეგი გახლავთ, რაც «მართლწესრიგის» მნიშვნელობის
როგორც მისი, ისე ჰაიეკისეული ინტერპრეტაციის ერთ-ერთ
პრინციპს წარმოადგენს.
დაისი წერდა, რომ ინგლისში:
«სამართლებრივი თანასწორობის, ან ყველა კლასის საერთო
სამართლისადმი დაქვემდებარების იდეა მინიმუმამდეა დაყვანილი.
ყველა თანამდებობის პირი, პრემიერ-მინისტრიდან პოლიციელამდე
ან გადასახადების ამკრეფამდე, ჩვენ მსგავსად იზიარებს ერთსა და
იმავე პასუხისმგებლობას თითოეულ იმ ქმედებაზე, რომელიც
ჩადენილია ნებისმიერი მოქალაქის მიერ გამამართლებელი
სამართლებრივი გარემოების გარეშე. მოხსენებები მრავლადაა იმ
შემთხვევების შესახებაც, რომელთა დროსაც თანამდებობის პირები
სასამართლოს წინაშე წარმდგარან და დაკისრებიათ სასჯელი ან
ჯარიმა იმ ქმედებებისთვის, რომლებიც ოფიციალურ უფლებათა
ფარგლებში ჩაიდინეს, თუმცა კანონით განსაზღვრულ უფლებებს
გადააჭარბეს. კოლონიის მმართველი, სახელმწიფო მდივანი,
სამხედრო ოფიცერი და ყველა დაქვემდებარებული პირი,
უფროსების ბრძანებათა შესრულებისას, ისეთივე პასუხისმგებელია
ყველა იმ ქმედებაზე, რომლებიც კანონს ეწინააღმდეგება, როგორც
ნებისმიერი კერძო და არაოფიციალური პირი.»
1885 წელს დაისის მიერ აღწერილი ვითარება სადღეისოდ შეიცვალა,
რადგანაც ინგლისში ახალი «ადმინისტრაციული სამართალი»
გამოყოფილია საერთო სასამართლოებისგან, რომელშიც
აღმასრულებელი დავის ერთ-ერთი მხარეა, ან შეიძლება იყოს.
შეუძლებელია დაისის სამართლიანად გაკრიტიკება მის მიერ
ადმინისტრაციული სასამართლოს
გაკიცხვის გამო იმ პრინციპის საფუძველზე, რომელიც მან ნათლად
ჩამოაყალიბა. სახელდობრ, ესაა საზოგადოების ყველა კლასის
საერთო სამართლისთვის დაქვემდებარება. თუ არა და, უნდა
დავასკვნათ, რომ მაშინ, როდესაც ყველა ადამიანი კანონის წინაშე
თანასწორია, ზოგიერთი მათგანი «სხვებზე მეტად თანასწორია».
ფაქტობრივად, ახლა ვიცით, რამდენად შორს შეიძლება წავიდეს
კანონის წინაშე თანასწორობის პრინციპის ინტერპრეტაცია
პოლიტიკურ სისტემებში, რომლებმაც ნებისმიერი წესის
აბსოლუტურად ფორმალური, ცერემონიული ლეგალურობა,
მიუხედავად შინაარსისა, Reichstaat-ის პრინციპითა და, შესაბამისად,
«მართლწესრიგის» ადრეული მნიშვნელობითაა ჩანაცვლებული.
ჩვენ შეგვიძლია ადამიანთა იმდენი კატეგორია ჩამოვაყალიბოთ,
რამდენიც გვინდა, რათა მათ სამართლის ერთნაირი სახეობები
მივაკუთვნოთ. თითოეულ კატეგორიაში ადამიანები თანასწორნი
იქნებიან იმ კონკრეტული სამართლის წინაშე, რომელიც მათ ეხება,
მიუხედავად იმ ფაქტისა, რომ სხვა კატეგორიების მიხედვით
დაჯგუფებულ ადამიანებს სამართლის სხვა სახეობები სავსებით
სხვანაირად მოეპყრობა. მაშასადამე, ჩვენ შეგვიძლია, შევქმნათ
«ადმინისტრაციული სამართალი», რომელიც გარკვეულ
კატეგორიაში დაჯგუფებულ ხალხს ერთნაირად მოეპყრობა
ადმინისტრაციული სასამართლოს საშუალებით და მის
პარალელურად შეგვიძლია ვაღიაროთ «საერთო სამართალი»,
რომლის მიხედვითაც სხვა კატეგორიებში დაჯგუფებულ ხალხს
არანაკლებ თანაბრად მოეპყრობა საერთო სასამართლოები.
მაშასადამე, თუ ტერმინი «თანასწორობის» შინაარსს ცოტათი
შევცვლით, შეგვიძლია თავი მოვიკატუნოთ, ვითომ დავიცავით იგი.
«კანონის წინაშე თანასწორობის» მაგივრად გვექნება თანასწორობა
ერთ ქვეყანაში დადგენილი სამართლის ორივე სისტემის წინაშე,
ხოლო, თუ დაისის ფორმულის ენას გამოვიყენებთ, ერთის ნაცვლად
ორი სახელმწიფო სამართალი გვექნება. ცხადია, ასევე შეგვიძლია
ვიქონიოთ სამართლის სამი, ოთხი ან ათასი სახეობა სახელმწიფოში
– ერთი მემამულეთათვის, ერთი – მოიჯარეთათვის, ერთი –
დასაქმებულთა და ერთიც – დამსაქმებლებისთვის და ა. შ. ეს
ზუსტად ის არის, რაც დღეს ხდება ბევრ დასავლურ ქვეყანაში, სადაც
ერთგულებასა და მხარდაჭერას უცხადებენ «მართლწესრიგის» და,
მისგან გამომდინარე, «კანონის წინაშე თანასწორობის» პრინციპს.
ასევე, შეგვიძლია წარმოვიდგინოთ, რომ ამავე სასამართლოებს
შეუძლიათ, თანაბრად გამოიყენონ ქვეყნის ყველა სამართალი
ყველას მიმართ, ვინც ხსენებულ კატეგორიებში მოიაზრება. ამასაც
მიახლოებით შეიძლება ვუწოდოთ «თანასწორობა კანონის წინაშე».
თუმცა ნათელია, რომ ამ შემთხვევაში ყველა ვერ ისარგებლებს
სახელმწიფოს, როგორც ერთი მთლიანობის კანონისგან თანაბარი
მოპყრობით. მაგალითად, იტალიაში, კონსტიტუციის მესამე მუხლის
მიხედვით, «კანონის წინაშე ყველა მოქალაქე თანასწორია».
ფაქტობრივად, მიუხედავად იმისა, რომ არსებობს სამართლის
სახეობები, რომლებიც აიძულებენ მემამულეებს წინასწარი
შეთანხმებების გაუთვალისწინებლად მცირე საფასური
გადაახდევინონ მოიჯარეებს – ხალხის სხვა კატეგორიას, რომელიც
ხელშეკრულებას მემამულეების, ან მოიჯარეებისგან განსხვავებული
პირობებით აფორმებს მათ ქმედებას, ხელს არ უშლის რომელიმე
განსაკუთრებული კანონი; ამ კატეგორიის ხალხს კვლავ სურს და
მეტიც, ვალდებულიცაა, შეინარჩუნოს გაფორმებული
შეთანხმება. ჩემს ქვეყანაში გვაქვს სამართლის სახეობები, რომლებიც
ზღუდავს ხალხს, გასცეს საკუთარი მიწის ნაწილი იმ კომპენსაციის
საფასურად, რომელიც თავად მთავრობამ დააწესა და რომელსაც
თანამფლობელები, ქვეყნის საბაზრო ფასთან შედარებით, ხშირ
შემთხვევაში სასაცილოდ დაბალ ფასად მიიჩნევენ. სხვებს კი –
მაგალითად, შენობების ან საწარმოების მფლობელებს, ან
უსაფრთხოების დამცველებს თავისუფლად შეუძლიათ,
სურვილისამებრ მოექცნენ თავიანთ საკუთრებას. იტალიის
კონსტიტუციურმა სასამართლომ ბოლო გადაწყვეტილებით ძალაში
დატოვა კანონი, რომელიც მთავრობას უფლებას აძლევს,
გადაუხადოს ნომინალური ფასი მიწის სახელმწიფო რეფორმის
საფუძველზე ქონებაჩამორთმეულ მესაკუთრეებს, რადგან ფასი
ქვეყნის ზოგად საპროცენტო განაკვეთთან მიმართებით
განისაზღვრებოდა (და, რასაკვირველია, ძალიან ძნელია იმის
დადგენა, თუ რას წარმოადგენს ეს განაკვეთი). ალბათ,
თეორეტიკოსები შეძლებდნენ სწორად შეემუშავებინათ პრინციპები
ამ ყველაფრის ასახსნელად და მაგალითად, ესაუბრათ მემამულეთა
jus subjectionis-ისა (დაქვემდებარების უფლება) და მოიჯარეთა და
მთავრობის მოხელეთა jura eminentia-ს ან უზენაესობის შესახებ,
რომლებიც ადგენენ. გადასახადს ქონებაჩამორთმეული
მემამულეებისათვის. თუმცა, ყველაფერი უცვლელი რჩება: კანონი
ხალხს არ ეპყრობა თანასწორად დაისის მიერ თავის ცნობილ წიგნში
განმარტებული გაგებით.
ერთდროულად, ერთ ქვეყანაში ადამიანთა სხვადასხვა კლასს შორის
მოქმედი რამდენიმე სამართლის შესაძლებლობა, მაგრამ ამავე დროს
მათთან განსხვავებული მოპყრობა (ყველაზე გავრცელებული
მაგალითია მზარდი საშემოსავლო გადასახადი, რომელიც უკვე
დასავლეთის ყველა ქვეყნის ფისკალური პოლიტიკის საერთო ნიშან-
თვისება გახდა), თავის მხრივ, «კანონის საყოველთაოობის»
პრინციპს უკავშირდება. სინამდვილეში, არ არის ადვილი იმის
დადგენა, რატომ ხდება ერთი სამართალი უფრო მეტად
«საყოველთაო» მეორესთან შედარებით. ბევრი «კლასი» არსებობს,
რომელთა მიხედვითაც «საერთო» სამართლის სახეობები შეიძლება
შეიქმნას, ასევე გვხვდება ბევრი «სახეობაც», რომლებიც
შესაძლებელია იმავე «კლასთან» ერთად გავითვალისწინოთ.
«სამართლებრივ სულისკვეთებას» დაისი ინგლისური
დაწესებულებების განსაკუთრებულ მახასიათებლად მიიჩნევდა.
მისი აზრით, მთელი ბრიტანული პოლიტიკური სისტემა იმ ზოგად
პრინციპებს ემყარებოდა, რომლებიც გამომდინარეობდა
«სასამართლოების წინაშე წარდგენილ კონკრეტულ საქმეებში კერძო
პირების უფლებების განმსაზღვრელი სამართლებრივი
გადაწყვეტილებებიდან». ის მას კონტინენტურ პრაქტიკას ადარებდა
(ასევე შეერთებული შტატებისას), სადაც «პიროვნებათა
უფლებებისთვის მინიჭებული დაცულობა კონსტიტუციის ზოგადი
პრინციპების შედეგია» და, თავის მხრივ, საკანონმდებლო აქტში
აისახება. ამას დაისი მისთვის დამახასიათებელი მარტივი, ადვილად
გასაგები ენით ხსნიდა:
«თუ დავუშვებთ კანონის საკითხებისთვის ლოგიკური
ფორმულირების მინიჭებას, ამ მხრივ ბელგიისა და ინგლისის
კონსტიტუციებს შორის განსხვავება შეიძლება აღვწეროთ
განცხადებით, რომ ბელგიაში პიროვნული უფლებები
კონსტიტუციის პრინციპებიდან გამომდინარე დასკვნებს
წარმოადგენს, მაშინ როდესაც ინგლისში ეს პრინციპები იმ
კონკრეტულ გადაწყვეტილებებზე დაფუძნებული ლოგიკური
დასკვნები ან მათი განზოგადებებია, რომლებიც გამოტანილია
სასამართლოების მიერ, როგორც მოცემული პიროვნებების
უფლებები.»
დაისი აგრეთვე აცხადებდა, რომ თუმცა «ეს განსხვავება
ფორმალური იყო», ისტორიამ დიდი პრაქტიკული განსხვავებები
გამოავლინა, მაგალითად, 1791 წლის საფრანგეთის
კონსტიტუციასთან დაკავშირებით, რომელიც უფლებათა მთელ
წყებას მოიცავდა, მაშინ როცა «კაცობრიობის ისტორიაში არასოდეს
ყოფილა პერიოდი, როდესაც ყველა ეს უფლება ისეთი დაუცველი
იყო, რომ შეიძლებოდა არარსებულადაც მოგვეხსენიებინა
ფრანგული რევოლუციის გადმოსახედიდან.» ინგლისური და
კონტინენტური სისტემების განსხვავების მიზეზი, დაისის
მიხედვით, იყო კანონმდებელთა სამართლებრივი უნარ-ჩვევების
ნაკლებობა (როგორც ჩანს, აქ დაისი საკანონმდებლო
ხელისუფლების მუშაობის მიმართ ინგლისელი მოსამართლეების
ცნობილ შეუწყნარებლობას იმეორებს), რაც მოითხოვდა ისეთი
საშუალებების შექმნას, რომლებიც დაიცავდა მოქალაქეებს მათი
უფლებების გამოყენების ჟამს. დაისი არ ფიქრობდა, რომ ეს უნარი
წერილობით ჩამოყალიბებულ კონსტიტუციებს არ შეესაბამებოდა
და აღფრთოვანებით აცხადებდა: «ამერიკის სახელმწიფო
მოხელეებმა შეუდარებელი ნიჭი გამოავლინეს იმ უფლებებისთვის
სამართლებრივი ხელშეუხებლობის მისანიჭებლად, რომლებიც
ამერიკული კონსტიტუციებით არის გაცხადებული», შესაბამისად კი
«მართლწესრიგი» შეერთებული შტატებისთვის ისეთი სახასიათო
ნიშან-თვისებაა, როგორიც ინგლისისთვის.» დაისის მიხედვით,
პიროვნების მიერ კუთვნილი უფლებების გამოყენება ინგლისის
სამართლებრივი წყობის თანახმად უფრო განსაზღვრული იყო,
ვიდრე იმავე უფლებების გამოყენება კონტინენტური
კონსტიტუციების საფუძველზე; და ეს «განსაზღვრულობა»
ძირითადად ამ უფლებებით სარგებლობასთან დაკავშირებული
საშუალებების შექმნის საქმეში ინგლისურ ენაზე მოლაპარაკეთა
მეტი სამართლებრივი ოსტატობის შედეგი გახლდათ.
განსაზღვრულობა არის ნიშან-თვისება, რომელსაც პროფესორი
ჰაიეკი განსაკუთრებით გამოარჩევს «მართლწესრიგის» ბოლო
ანალიზში. ის მას დაისისგან აბსოლუტურად განსხვავებულად
აღიქვამს, ამასთან, გარკვეულ ასპექტებში ეს განსხვავება შეიძლება
უმნიშვნელოვანესი იყოს.
პროფესორ ჰაიეკის მიხედვით, სამართლის განსაზღვრულობა,
სავარაუდოდ, ყველაზე მნიშვნელოვანი მოთხოვნაა საზოგადოების
ეკონომიკური აქტივობებისათვის და დიდი წვლილი მიუძღვის
დასავლეთის სამყაროს აღორძინებაში, აღმოსავლეთთან შედარებით,
სადაც სამართლის განსაზღვრულობას ადრეულ ეპოქაში ვერ
მიაღწიეს. თუმცა, ის არ განიხილავს, რას ნიშნავს ტერმინი
«განსაზღვრულობა», მაშინ როდესაც კანონთან გვაქვს საქმე. ეს
საკითხი ძალიან ფრთხილად, ზედმიწევნით უნდა შეუთანხმდეს
«მართლწესრიგის» თეორიას, მიუხედავად იმისა, რომ არც დაისი და
არც პროფესორი ჰაიეკი ამ თემას დიდად არ უღრმავდებიან.
სამართლის განსაზღვრულობის განსხვავებული მნიშვნელობები
შეიძლება მრავალი გაუგებრობის საფუძველი იყოს კონტინენტელ
და ინგლისელ სწავლულებს შორის მართლწესრიგთან და ასევე, იმ
მსგავს ცნებებთან მიმართებით, როგორებიცაა კონსტიტუციები.
დაისის არ ჰქონია ნათელი კონცეფცია იმისა, რას ნიშნავდა მისთვის
სამართლის «განსაზღვრულობა» მაშინ, როდესაც მართლწესრიგის
მთავარი მახასიათებელი ნიშან-თვისებები აღწერა. აშკარაა, რომ ეს
ფაქტი უკავშირდება
წერილობით ჩამოყალიბებული და, მაშასადამე, ამ გზით
განსაზღვრული წესების არარსებობას ინგლისის ტრადიციულ
საერთო სამართალში, კონსტიტუციური სამართლის ჩათვლით.
განსაზღვრულობა რომ მხოლოდ წერილობით ჩამოყალიბებულ
კანონებს არ უკავშირდებოდეს, ვერც საერთო სამართალს და ვერც
მის რომელიმე ნაწილს კონსტიტუციურ სამართალს ვერ
ვუწოდებდით. ფაქტობრივად, «განუსაზღვრელობაზე» ასეთი
თავდასხმების უმრავლესობა ინგლისურად მოსაუბრეთაგან,
კერძოდ, ე. წ. «რეალისტური სკოლის» წარმომადგენელი ამერიკელი
ვექილებისა და პოლიტოლოგების მხრიდან, ტერმინი
«განსაზღვრულობის» მნიშვნელობას ეყრდნობა და გულისხმობს
ნათლად ჩამოყალიბებული ფორმულის არსებობას, რომელიც
მკითხველის სურვილისამებრ არ უნდა იცვლებოდეს. ეს
თავდასხმები დაუწერელ კანონთან ერთად, კანონების მზარდი
რაოდენობისა და ასევე მზარდი მნიშვნელობის შედეგია, რომელსაც
ანიჭებენ საკანონმდებლო სამართალს პრეცედენტულ სამართალთან
(case law) შედარებით (გვხვდება დაუწერელ სამართალთან ერთად)
ინგლისში, ბრიტანული თანამეგობრობის სხვა ქვეყნებსა და
ამერიკის შეერთებულ შტატებში.
სამართლის განსაზღვრულობა უკავშირდება გარკვევით
ჩამოყალიბებული ფორმულის იდეას, რასაც გერმანელები
Rechtssaetze-ს (სამართლებრივი წინადადება) უწოდებენ იმ
მნიშვნელობით, რომელსაც პროფესორი ჰაიეკი სიტყვა
«განსაზღვრულობას» ანიჭებს ლექციებში მართლწესრიგის შესახებ.
ის აცხადებს, რომ «წესების ფორმირება არაარჩევითი
ხელისუფლებისთვის არ უნდა ეწინააღმდეგებოდეს მართლწესრიგს,
რადგან ამ ხელისუფლებას აქვს შეზღუდული უფლებამოსილება,
ჩამოაყალიბოს და გამოყენებამდე გამოაქვეყნოს წესები...» შემდეგ
დასძენს: «ფართოდ გავრცელებული თანამედროვე მნიშვნელობის
პრობლემა ის არის, რომ საერთო წესების შედგენა დელეგირებულია,
თუმცა ხელისუფლებას აქვს ძალა, მიმართოს ზეწოლას წესების
გარეშე, რადგან შეუძლებელია ზოგადი წესი ჩამოყალიბდეს ამ
საკითხში ძალაუფლების გამოყენებისათვის.»
არსებობს გარკვეული სახის პარალელი იმათ შორის, რაც ჰაიეკს
არაარსებითი ჰგონია ადმინისტრაციულ სამართალსა და
სასამართლოებთან დაკავშირებით და ასევე იმაში, რაც მას
მნიშვნელოვნად მიაჩნია «განსაზღვრულობის» აღქმისათვის.
მისთვის ასევე მნიშვნელოვანია, რომ დამოუკიდებელ
სასამართლოებს ხელმძღვანელობდნენ ადმინისტრაციული
სამართლით, იმ ფაქტის მიუხედავად, რომ რასაც
«ადმინისტრაციული სამართალი» ეწოდება, გარკვეულწილად
სპეციფიკურია და მნიშვნელობა არა აქვს, მისი მმართველი
სასამართლოები სპეციალურ სასამართლოებს წარმოადგენენ თუ
არა. ასევე, პროფესორი ჰაიეკი დარწმუნებულია, მნიშვნელოვანი
სირთულე არ შეიძლება წარმოიშვას იმ ფაქტის გამო, თუ წესები
პარლამენტის ან სხვა უფლებამოსილი დაწესებულების მიერ
მხოლოდ იმ პირობითაა გამოცემული, რომ იყოს საყოველთაო,
ნათლად და მკაფიოდ განმარტებული და წინასწარ გამოქვეყნებული.
საერთო წესების დადგენამ და საჯაროდ გამოცხადებამ
შესაძლებელი გახადა სასამართლო პროცესი წინასწარ განეჭვრიტათ.
როგორც პროფესორი ჰაიეკი იტყოდა, «წესით, პიროვნების
თვალსაწიერს მიღმა მყოფი გარემოებები მისი იძულების
საფუძვლად არ უნდა გადაიქცეს.»
ეს მართლაც რომ სამართლის განსაზღვრულობის კლასიკური
ინტერპრეტაციაა. შეიძლება ზოგიერთმა აღნიშნოს, რომ ის ამავე
დროს ყველაზე ცნობილიცაა, რადგან ამ ცნებას ბევრი ცნობილი
ფორმულირება აქვს ძველი ბერძნული ცივილიზაციიდან
მოყოლებული, რასაც ამტკიცებს არისტოტელეს «პოლიტიკა» და
«რიტორიკა» მათში მოყვანილი ფრაზებით. მაშინ, როდესაც ეს
ფილოსოფოსი ხოტბას ასხამს «მართლწესრიგს», იგი, სავარაუდოდ,
იმ საერთო წესებს გულისხმობს, რომლებიც ყველა მოქალაქისთვის
წინასწარ იყო ცნობილი და შენობების კედლებზე ან ქვისა და ხის
სპეციალურ ნაჭრებზე, კვირბებზე ეწერა, რომლებსაც ათენელები ამ
წესების ჩასაწერად იყენებდნენ. წერილობით ჩამოყალიბებული
სამართლის იდეალი, რომელსაც იღებდა და აღიარებდა ხმელთაშუა
ზღვის სანაპიროებზე მიმოფანტული პატარა და დიდებული
ქალაქების (რომლებშიც ბერძენთა წინაპრები ცხოვრობდნენ) ყველა
მოქალაქე, დასავლური ცივილიზაციის მამების მიერ
შთამომავლობისთვის დატოვებული ერთ-ერთი ყველაზე ძვირფასი
საჩუქარია. არისტოტელემ კარგად იცოდა იმ ზიანის შესახებ,
რომელიც თვითნებურ, შემთხვევით და არაპროგნოზირებად წესს
(ათენის აგორაში ბრბოს მიერ დამტკიცებული ბრძანება იქნებოდა ეს
თუ სიცილიელი ტირანის კაპრიზი) შეეძლო მოეტანა ჩვეულებრივი
ხალხისთვის. ამდენად, ის მიიჩნევდა, რომ კანონი, როგორც
არსებითად ზუსტ და საყოველთაოდ ცნობილ ტერმინებში
ჩამოყალიბებული წესები, «თავისუფლად» წოდებული
მოქალაქეებისთვის შეუცვლელ ინსტიტუტს წარმოადგენდა, ხოლო
ციცერონი ამ კონცეფციას ცნობილი გამონათქვამით ეხმიანებოდა:
«Omnes legum servi sumus at liberi esse possimus».[54]
განსაზღვრულობის ეს იდეალი უამრავი მოვლენის შედეგად
დაინერგა და გაძლიერდა ევროპის კონტინენტზე. ლათინურ და
გერმანულ ქვეყნებში იუსტინიანეს სამოქალაქო კანონთა კრებული
საუკუნეების განმავლობაში მიიჩნეოდა წიგნად, რომელშიც
სამართლის განსაზღვრულობა იდეალურად იყო მიღწეული
წერილობითი სახით. ეს იდეალი არათუ უარყოფილი, არამედ
გამორჩეულიც კი გახლდათ ევროპის კონტინენტზე XVII-XVIII
საუკუნეებში, როდესაც აბსოლუტისტურ მთავრობებს, როგორც
პროფესორმა ერლიხმა აღნიშნა თავის ბრწყინვალე ესეში
იურიდიული ლოგიკის შესახებ (Juristiche Logik), სურდათ
დარწმუნებულიყვნენ, რომ მათი მოსამართლეები წესების
მნიშვნელობას არ ცვლიდნენ. ყველამ კარგად იცის ის, რაც XIX
საუკუნეში ევროპის კონტინენტზე მოხდა. ევროპის ყველა ქვეყანამ
მიიღო წერილობით ჩამოყალიბებული კოდექსები და
კონსტიტუციები იმ იდეის თანახმად, რომ ზუსტად განმარტებულ
ფორმულას შეეძლო ხალხის დაცვა ნებისმიერი ტირანის
ხელყოფისგან. მთავრობებმაც ასევე მიიღეს სამართლის
განსაზღვრულობის იდეის ამგვარი ინტერპრეტაცია, რადგანაც
წერილობითი ფორმულის სიზუსტეს კანონმდებლები ადგენდნენ. ეს
არ იყო ის ერთადერთი მიზეზი, რის გამოც ევროპამ კოდექსები და
კონსტიტუციები მიიღო, მაგრამ ერთ-ერთი უმთავრესი კი გახლდათ.
ერთი სიტყვით, სამართლის განსაზღვრულობის კონტინენტური
იდეა ზუსტად ჩამოყალიბებული, წერილობით ჩამოყალიბებული
ფორმულის ეკვივალენტური იყო. განსაზღვრულობის ეს იდეა
ძირითადად ზუსტად აღიქმებოდა.
მართალია თუ არა, რომ ინგლისელ ხალხს ჰქონდა სამართლის
განსაზღვრულობა და «მართლწესრიგის» მათეულ იდეალში
მართლაც იგულისხმებოდა თუ არა ეს იდეა, ერთი შეხედვით
გაუგებარია. ამ საკითხს მოგვიანებით დავუბრუნდებით.
სამართლის განსაზღვრულობის ბერძნული ან კონტინენტური ცნება
ნამდვილად შეესაბამება პიროვნების თავისუფლების იმ იდეალს,
რომელიც ბერძენმა ავტორებმა ჩამოაყალიბეს და ყურადღება
მართლწესრიგზე გაამახვილეს. უდავოა, რომ «მართლწესრიგი»
ტირანთა ბრძანებების ან ბრბოს სურვილის მიხედვით მოქმედ
მთავრობაზე უკეთესია. საყოველთაო კანონები ყოველთვის უფრო
ადვილად პროგნოზირებადია, ვიდრე ცალკეული და უცაბედი
ბრძანებები, ხოლო თუკი შედეგების წინასწარჭვრეტა ადამიანთა
გადაწყვეტილებების გარდაუვალი წინაპირობაა, უნდა დავასკვნათ,
რომ რაც უფრო ადვილად პროგნოზირებადია საზოგადო წესები,
მით უფრო მეტად იწოდება მათი ქმედებები «თავისუფლად» სხვა
ადამიანების ჩარევისგან, ხელისუფლების ჩათვლით.
ამ თვალსაზრისით, ჩვენ არ შეგვიძლია შევეწინააღმდეგოთ
მოსაზრებას, რომ საყოველთაო წესები, რომლებიც ზუსტად არის
ჩამოყალიბებული (როგორც შესაძლებელი იყო წერილობით
ჩამოყალიბებული კანონების მიღების დროს), წარმოადგენს წინ
გადადგმულ ნაბიჯს ტირანთა უეცარ ბრძანებებთან
გასამკლავებლად. თუმცა, ეს ყოველივე არ გვაძლევს
ხელისუფლების ჩარევისგან ნამდვილად გათავისუფლების
გარანტიას. შეგვიძლია, დროებით გადავდოთ კითხვები, რომლებსაც
აჩენს ის ფაქტი, რომ წესები შეიძლება სრულყოფილად
განსაზღვრული იყოს ჩვენ მიერ აღწერილი გაგებით – ე. ი. მკაფიოდ
იყოს ჩამოყალიბებული და ამავე დროს, იმდენად ტირანული
ხასიათი ჰქონდეს, რომ მათ შესაბამისად მოქმედებისას ვერავის
ვუწოდოთ «თავისუფალი». თუმცა არსებობს კიდევ ერთი პრობლემა,
რომელიც ასეთი საზოგადოდ წერილობით ჩამოყალიბებული
კანონების მიღებისგან გამომდინარეობს, მაშინაც კი, როდესაც ისინი
ჩვენი პიროვნული ქმედებების მხრივ მნიშვნელოვან
«თავისუფლებას» გვაძლევენ. სამართალწარმოების ჩვეული
პროცესი ასეთ შემთხვევებში კანონმდებლობით ხორციელდება.
თუმცა, სამართლებრივი პროცესი არ ხდება ერთხელ და სამუდამოდ,
არამედ ის ყოველდღიურად, განუწყვეტლივ გრძელდება.
ეს განსაკუთრებით შეესაბამება ჩვენს დროს. ჩემს ქვეყანაში
ახლანდელი სამართლებრივი პროცესი ნიშნავს დაახლოებით ორი
ათას კანონს ყოველ წელს და თითოეული მათგანი შეიძლება
რამდენიმე მუხლისაგან შედგებოდეს. ხანდახან ერთ კანონში
ასობით მუხლს აღმოვაჩენთ ხოლმე. ხშირია შემთხვევები, როდესაც
ერთი კანონი მეორეს ეწინააღმდეგება. ჩვენს ქვეყანაში არსებობს
საყოველთაო წესი, რომ როდესაც ორი კონკრეტული წესი შინაარსის
გამო ურთიერთშეუთავსებელია, შედარებით ახალი აუქმებს ძველს.
თუმცა, ჩვენი სისტემის მიხედვით, არავის შეუძლია თქვას, წესი
ერთი დღით ძველია, ერთი თვით თუ ერთი წლით, როდესაც მას
აუქმებს ახალი. ყველა ეს წესი წერილობით ჩამოყალიბებულია, მათი
შეცვლა მკითხველებსა თუ მთარგმნელებს სურვილისამებრ არ
შეუძლიათ. მიუხედავად ამისა, ყველა წესი შეიძლება ისე სწრაფადვე
გაუქმდეს, როგორც დაწესდა. შედეგად, თუ ტექსტის ორაზროვნებას
გამოვრიცხავთ, ჩვენ ყოველთვის «დარწმუნებული» ვართ,
რამდენადაც თითოეული წესის ზედმიწევნითი შინაარსი ნებისმიერ
მოცემულ მომენტს უკავშირდება, მაგრამ ვერასოდეს ვიქნებით
დარწმუნებულნი, რომ ხვალაც იგივე წესები გვექნება.
ასეთია «სამართლის განსაზღვრულობის» ბერძნული და
კონტინენტური გაგება. არ დავიწყებ მტკიცებას,
რომ «განსაზღვრულობას» ადამიანი ითხოვს, რათა განჭვრიტოს,
იქნება თუ არა სამართლებრივი ქმედებების დღევანდელი შედეგი
თავისუფალი სამართლებრივი ჩარევისგან ხვალ.
«განსაზღვრულობის» ამ ტიპს, არისტოტელესა და ციცერონის მიერ
ესოდენ ნაქებს, უკანასკნელ განხილვებში არაფერი აქვს საერთო იმ
განსაზღვრულობასთან, რომელიც ნამდვილად გვჭირდება, რათა
თავისუფლები ვიყოთ დასავლური ცივილიზაციის ძველი და
ბრწყინვალე წარმომადგენლების გაგებით.
თუმცა, ეს «სამართლის განსაზღვრულობის» დასავლეთში
გამოყენებული ერთადერთი მნიშვნელობა არ არის. არსებობს კიდევ
ერთი მნიშვნელობა, რომელიც უფრო მეტად ეთანხმება
«მართლწესრიგის» იდეალს, როგორც მას აღიქვამდა ინგლისელი და
ამერიკელი ხალხი იმ დროში, როდესაც «მართლწესრიგი»
პიროვნულ თავისუფლებასთან დაკავშირებული იდეალი იყო და
აღიქმებოდა, როგორც თავისუფლება ნებისმიერი მხარის, მათ შორის
– ხელისუფლების, ჩარევისგან.

4. თავისუფლება და სამართლის
განსაზღვრულობა
სამართლის განსაზღვრულობის ბერძნული კონცეფცია წერილობით
ჩამოყალიბებულ კანონებს გულისხმობდა. თუმცა ამჯერად
ისტორიული კვლევების პრობლემებს პირდაპირ არ ვეხებით,
შეიძლება საინტერესო იყოს იმის გახსენება, რომ ბერძნებმა,
განსაკუთრებით ძველ დროში, Customary law-ც (ჩვეულებითი
სამართალი) და ზოგადად, დაუწერელი კანონებიც იცოდნენ. ამ
უკანასკნელზე თავად არისტოტელე უთითებს. ისინი არ უნდა
აგვერიოს კანონის უფრო გვიანდელ გაგებაში, როგორც ტექნიკური
თვალსაზრისით წერილობით ჩამოყალიბებული დებულებების
ერთობლიობაში, რომლითაც ქრისტეშობამდე V-IV საუკუნეებში
სიტყვა nomos-ი[55] მოიხსენიებოდა. თუმცა მოგვიანებით, თავიანთი
განვითარების უფრო მაღალ საფეხურზე, ძველ ბერძნებს
მოჰბეზრდათ კანონის, როგორც რაღაც წერილობით
ჩამოყალიბებულისა და დადგენილის ჩვეული იდეა, რომელიც
ათენის სახალხო კრების მსგავსი საკანონმდებლო ორგანოების მიერ
იყო მიღებული.
ძველი ბერძნების მაგალითი განსაკუთრებით შესაფერისია ამ მხრივ
არა მხოლოდ იმიტომ, რომ ისინი მოგვიანებით დასავლეთის
ქვეყნების მიერ ათვისებული პოლიტიკური სისტემების
ფუძემდებელნი იყვნენ, არამედ იმიტომაც, რომ ბერძენთა
უმრავლესობა, განსაკუთრებით კი ათენელები, ნამდვილად იყვნენ
პოლიტიკური თავისუფლების მოყვარულები ჩვენთვის სრულიად
გასაგები შინაარსით და მათი აღქმა შეიძლება საკუთარს შევადაროთ.
მაგალითად, ის, რაც თუკიდიდეს მიხედვით პერიკლემ
პელოპონესის ომში პირველად დაცემულ ათენელ ჯარისკაცთა და
მეზღვაურთა მიმართ გამოსამშვიდობებელ სიტყვაში თქვა,
შეიძლება სიტყვასიტყვით გაიმეორონ თავისუფლების
პოლიტიკური იდეალის თანამედროვე წარმომადგენლებმა –
ჯეფერსონმა, დე ტოკვილმა, ჯონ სტიუარტ მილმა, ლორდმა ექტონმა
ან სპენსერმა. პერიკლეს სიტყვის აღსადგენად თუკიდიდეს მიერ
გამოყენებული ჩანაწერების ნამდვილობა ისევ და ისევ
პასუხგაუცემელ შეკითხვად რჩება. თუმცა მაშინაც კი, თუ
წარმოვიდგენთ, რომ ეს სიტყვა პერიკლეს ნაცვლად თავად
თუკიდიდემ დაწერა, მისი ავტორიტეტი, ათენელების გრძნობებისა
და იმდროინდელი პირობების გადმოცემის თვალსაზრისით,
პერიკლეზე ნაკლები არ იქნებოდა. შესაბამისად, კროლის ინგლისურ
თარგმანში პერიკლე (თუკიდიდეს მიხედვით) შემდეგი სიტყვებით
აღწერს ათენის პოლიტიკურ და სამოქალაქო სისტემას
ქრისტეშობამდე V საუკუნის შუახანებში:
«ჩვენი კონსტიტუცია არ იმეორებს მეზობელი ქვეყნების კანონებს.
ჩვენ მისაბაძი მაგალითი უფრო ვართ, ვიდრე მიმბაძველები.
კონსტიტუციის მმართველობა უმრავლესობის აზრს ანიჭებს
უპირატესობას და ამიტომაც მას დემოკრატიას უწოდებენ. კანონებს
თუ დავაკვირდებით, მათ მიმართ ყველა თანასწორია განსხვავებების
მიუხედავად; რაც შეეხება სოციალურ მდგომარეობას,
საზოგადოებრივ ცხოვრებაში წინსვლა დამოკიდებულია საქმიან
რეპუტაციასა და კლასობრივ კუთვნილებაზე. არც სიღარიბე
წარმოადგენს წინაღობას. თუ ადამიანი მზადაა, სახელმწიფოს
ემსახუროს, ჩრდილში ყოფნა ხელს არ უშლის. ჩვენი პოლიტიკური
თავისუფლება ჩვენს ყოველდღიურ ცხოვრებაზეც აისახება.
მაგალითად, ჩვენ არ ვბრაზდებით ეჭვით მოთვალთვალე
მეზობელზე, რომელიც იმას აკეთებს, რაც მოსწონს და არც
მკაცრად ვსჯით შეურაცხმყოფელი მზერისათვის, რომელიც,
შეუძლებელია სასიამოვნოდ მივიჩნიოთ. თუმცა, ჩვენი პირადი
ურთიერთობების ეს წვრილმანები კანონისგან დაუცველ
მოქალაქეებად არ გვაქცევს. პირიქით, შიში ჩვენი საუკეთესო
დამცველია; იგი გვასწავლის, დავემორჩილოთ მოსამართლეებსა და
კანონებს, განსაკუთრებით – დაშავებულთა დაცვის საკითხებში; ეს
უკანასკნელნი კი საკანონმდებლო წიგნებში წერია, ან იმ კოდექსს
მიეკუთვნება, რომელიც, მართალია, დაუწერელია, მაგრამ მისი
დარღვევა შეუძლებელია შერცხვენის გარეშე».[56]
პერიკლეს სიტყვაში აღწერილი თავისუფლების ბერძნული იდეა
ძალიან ჰგავს ამ სიტყვის თანამედროვე არსს – სხვების, მათ შორის,
ხელისუფლებისგან ჩვენს მაქსიმალურ პიროვნულ
დამოუკიდებლობას. ძველისძველი მოსაზრება, რომელსაც
ფიუსტელ დე კულანჟიც[57] იზიარებს, რომ ბერძნები სიტყვა
«თავისუფლებას» იმავე აზრს არ ანიჭებდნენ, რასაც ჩვენ, ამ ბოლო
დროს წარმატებით გადაიხედა. კანადელი მეცნიერის, პროფესორ
ერიკ ა. ჰევლოკის წიგნი, «ლიბერალური ხასიათი ბერძნულ
პოლიტიკაში» (1957), წარმოაჩენს იმ დიდ უპირატესობას,
რომელსაც პლატონსა და არისტოტელეზე ნაკლებად ცნობილი
ბევრი ბერძენი სწავლული პოლიტიკური თავისუფლების იდეალს
მონობასთან შედარებით ანიჭებდა. ამ წიგნის ერთ-ერთი დასკვნა
არის ის, რომ ბერძნული თავისუფლება არ იყო «თავისუფლება
გაჭირვებისგან «, არამედ – თავისუფლება ადამიანებისგან. როგორც
დემოკრიტე აღნიშნავს დღემდე შემორჩენილ ნაწყვეტში: «სიღარიბე
დემოკრატიისას იმდენადვე სჯობია იმას, რასაც ოლიგარქია
კეთილდღეობას უწოდებს, რამდენადაც თავისუფლება აღემატება
ბატონყმობას.» ღირებულებათა ამ ჩამონათვალში თავისუფლება და
დემოკრატია პირველ ადგილზეა, შემდეგ მათ მოსდევს
კეთილდღეობა. მცირე ეჭვს იწვევს ამ ღირებულებათა
ათენელებისადმი კუთვნილება. უდავოა, ისინი პერიკლესა და
თუკიდიდეს ღირებულებები გახლდათ. გამოსათხოვარ სიტყვაში
ასევე ვკითხულობთ, რომ ომში დაღუპული ათენელები მისაბაძ
მაგალითებად უნდა მიეჩნიათ იმ ახალგაზრდა თანამოქალაქეებს,
რომლებიც «ბედნიერებას თავისუფლების ნაყოფად მიიჩნევდნენ,
თავისუფლებას კი – სიმამაცის და არასოდეს შეუშინდებოდნენ ომის
საშიშროებას.»
კანონშემოქმედება სახალხო საკანონმდებლო საკრებულოების საქმე
იყო და მათ მიერ წერილობით გამოცემული საყოველთაო წესები
ნებელობითი ბრძანებებისგან განსხვავდებოდა. თუმცა, ბერძნებსა
და, კერძოდ, ათენელებს, ძვ. წ. V საკუნის II ნახევარსა და IV
საუკუნეში უნდა გაეცნობიერებინათ უხერხულობანი
სამართალწარმოების იმ პროცესისა, რომლის გამოც ყველა კანონი
ზედმიწევნით მკაფიო უნდა იყოს (რაც ნიშნავს, რომ ნათლად უნდა
ჩამოყალიბდეს წერილობით), თუმცა, ვერავინ იქნებოდა
დარწმუნებული, რომ დღეს არსებული რომელიმე კანონის
მოქმედება ხვალამდე გაგრძელდებოდა და მას სხვა, ახალი კანონი არ
ჩაანაცვლებდა. V საუკუნის ბოლოს განხორციელებული ათენის
კონსტიტუციის რეფორმა გვთავაზობს ამ უხერხულობასთან
გამკლავების ხერხს, რომელიც შეიძლება თანამედროვე
პოლიტოლოგებმა და პოლიტიკოსებმაც გამოსადეგად მიიჩნიონ.
მაშინ ათენში საკანონმდებლო ინიციატივების მოსაწესრიგებლად
მკაცრი და რთული პროცედურა შეიმუშავეს. მოქალაქის მიერ
შემოთავაზებულ ყოველ კანონპროექტს (ათენის პირდაპირ
დემოკრატიაში საერთო საკანონმდებლო საკრებულოს წევრი
ყოველი ადამიანი უფლებამოსილი იყო წარმოედგინა
კანონპროექტი, რომში კი ამის
უფლება მხოლოდ არჩეულ მაგისტრატებს ჰქონდათ) ზედმიწევნით
შეისწავლიდა მაგისტრატთა სპეციალური კომიტეტი, რომლის
მთავარ ამოცანას წარმოადგენდა წინა კანონმდებლობის დაცვა
ახალი შემოთავაზების საწინააღმდეგოდ. რა თქმა უნდა,
ინიციატორებსაც შეეძლოთ შეკამათებოდნენ მაგისტრატებს
გენერალური საკანონმდებლო ასამბლეის წინაშე, რათა მხარი
დაეჭირათ საკუთარი კანონპროექტებისთვის, ისე რომ მთელი
დისკუსია დამყარებულიყო ძველი და ახალი კანონების შედარებაზე,
და არა უბრალოდ ამ უკანასკნელის სასარგებლოდ წარმოთქმულ
საჯარო სიტყვაზე.
თუმცა, ამით ყველაფერი არ სრულდებოდა. მაშინაც კი, თუ, ბოლოს
და ბოლოს, საკრებულო მიიღებდა კანონპროექტს, წინადადების
ავტორი პასუხისმგებელი რჩებოდა თავის შემოთავაზებაზე, თუ სხვა
მოქალაქე, როგორც მოსარჩელე, შეძლებდა დაემტკიცებინა, რომ
ასამბლეის მიერ კანონის მოწონების შემდეგ ახალ კანონმდებლობას
ჰქონდა დეფექტები ან ეწინააღმდეგებოდა უფრო ძველ კანონებს,
რომლებიც ათენში კვლავ მოქმედებდა. ამ შემთხვევაში, ინიციატორს
კანონის შესაბამისად გაასამართლებდნენ და სასჯელიც, შესაძლოა
ძალიან მკაცრი ყოფილიყო (სიკვდილით დასჯის ჩათვლით), თუმცა,
ჩვეულებრივ, უიღბლო კანონების ავტორები მხოლოდ ჯარიმით
ისჯებოდნენ. ეს არ არის ლეგენდა. ეს ყველაფერი ცნობილია
დემოსთენეს ბრალდებიდან ერთ-ერთი უიღბლო წინადადების
ავტორის, თემოკრატეს წინააღმდეგ. თუ ამ სიტყვით ისეთ რეჟიმს
ვიგულისხმებთ, რომელშიც ხალხი სუვერენულია და თუ ვაღიარებთ
იმას, რომ ეს სუვერენიტეტი პასუხისმგებლობას ნიშნავს, როგორც
მის მრავალ ისტორიულ ინტერპრეტაციაში ხდება, დაჯარიმების ეს
სისტემა დემოკრატიას არ ეწინააღმდეგებოდა.
ჩვენ უნდა დავასკვნათ, რომ ძვ. წ. V საუკუნის დასასრულსა და IV
საუკუნის განმავლობაში ათენის დემოკრატია არ სჯერდებოდა
მხოლოდ იმ მოსაზრებას, რომ სამართლის განსაზღვრულობა
შეიძლებოდა წერილობით ზედმიწევნით ზუსტად ჩამოყალიბებულ
დებულებასთან გაიგივებულიყო.
ტისამენეს რეფორმის საშუალებით ათენელებმა საბოლოოდ
აღმოაჩინეს, რომ შეუძლებელი იყო ყოფილიყვნენ პოლიტიკური
ძალაუფლების ჩარევისგან თავისუფალნი მხოლოდ დღევანდელი
კანონების მორჩილებით; მათ ასევე სჭირდებოდათ უნარი, წინასწარ
განესაზღვრათ საკუთარი ქმედებების შესაძლო შედეგები მომავალის
კანონთან მიმართებაშიც.
სწორედ ეს არის მთავარი დაბრკოლება, რომ მართლწესრიგი
შეიძლება უბრალოდ გაიგივდეს წერილობით ჩამოყალიბებული
სამართლის ზუსტ, ზოგად, ან სხვა სახის განმარტებასთან.
თუმცა სამართლის განსაზღვრულობის იდეას დასავლეთის
პოლიტიკურსა და სამართლებრივ სისტემებში მხოლოდ ზემოთ
ნახსენები გაგება არ აქვს, სრულიად საპირისპირო შინაარსიც გააჩნია.
სამართლის განსაზღვრულობა, გაგებული როგორც წერილობით
ჩამოყალიბებული დებულება, გარდაუვლად გულისხმობს
ვითარებას, როდესაც დღევანდელი კანონი ნებისმიერ დროს
შეიძლება ახალმა
ჩაანაცვლოს. რაც უფრო ინტენსიური და დაჩქარებულია
სამართალწარმოების პროცესი, მით უფრო გაურკვეველი იქნება
არსებული კანონების დღეგრძელობა. მეტიც, არაფერი იცავს ერთ,
ზემოთ ნახსენები გაგებით განსაზღვრულ სამართალს, ანუ
წერილობით ჩამოყალიბებულ კანონს, მეორე, პირველზე
არანაკლებად განსაზღვრული სამართლით, ანუ წერილობით
ახლებურად ჩამოყალიბებული კანონით მოულოდნელი
ჩანაცვლებისგან.
ასე რომ, სამართლის განსაზღვრულობა, ამ გაგებით, შეგვიძლია
სამართლის მოკლევადიან განსაზღვრულობად მოვიხსენიოთ.
მართლაც, არსებობს აშკარა პარალელი ახლანდელ დროში
ეკონომიკური პოლიტიკის მოკლევადიან დებულებებსა და მათ
უზრუნველსაყოფად დადგენილი კანონების მოკლევადიან
განსაზღვრულობას შორის. უფრო ზოგადად, დღევანდელი
ქვეყნების სამართლებრივი და პოლიტიკური სისტემები შეიძლება
განისაზღვროს, როგორც მოკლევადიანი, წარსულის რამდენიმე
კლასიკურ, გრძელვადიან სისტემასთან შედარებით. ლორდ ქეინზის
ცნობილი გამონათქვამი, «საბოლოოდ, ყველა გარდავიცვლებით»,
შეიძლება თანამედროვეობის შემსწავლელი მომავალი
ისტორიკოსების დევიზად მივიღოთ. ალბათ, თანდათან ვეჩვევით,
დაველოდოთ უცაბედ შედეგებს დიდი და უპრეცედენტო
მეცნიერულ-ტექნიკური პროგრესისგან, რომელიც მიმართულია
მრავალი ამოცანისა და მატერიალური შედეგის მიღწევისკენ.
უდავოა, რომ ეს ასრულდა ბევრი ადამიანისთვის, რომლებიც
უგულებელყოფენ, ან ცდილობენ უგულებელყონ განსხვავებები,
ასევე დაუყოვნებლივი შედეგების მოლოდინი სხვა სფეროებსა და იმ
სხვა საკითხებთან მიმართებით, რომლებიც საერთოდ არ არის
დამოკიდებული ტექნოლოგიურ და მეცნიერულ პროგრესზე.
მახსენდება ჩემს სოფელში, მოხუც მებაღესთან საუბარი. მე ვთხოვე,
მოეყიდა დიდი ხე ჩემი ბაღისთვის. მან კი მიპასუხა: «დღეს ყველა
დიდ ხეებს ითხოვს. ხალხს ყველაფერი უცბად უნდა; თავს არ
იწუხებენ იმაზე ფიქრით, რომ ხეები ნელა იზრდებიან და ამას დიდი
დრო და ძალისხმევა სჭირდება. დღეს ყველას ეჩქარება, – დაასკვნა
ნაღვლიანად, – არ ვიცი, რატომ.»
ლორდ ქეინზს მისთვის შეეძლო ამის მიზეზი ეთქვა: ადამიანები
ფიქრობენ, რომ, ბოლოს და ბოლოს, დაიხოცებიან. იგივე
დამოკიდებულება შეინიშნება რელიგიური რწმენის საყოველთაო
შემცირების შემთხვევაშიც, რაზეც დღეს ბევრი მღვდელი და
პასტორი წუხს: ქრისტიანული რელიგიები ხომ აქცენტს არა
ამჟამინდელ, არამედ მომავალ ცხოვრებაზე აკეთებენ. რაც უფრო
ნაკლებად სჯერა ადამიანს მომავალი ცხოვრების არსებობის, მით
უფრო მეტად ეჯაჭვება ის ამჟამინდელ ყოფას და იმის რწმენით, რომ
პიროვნების ცხოვრება ხანმოკლეა, ძალიან ჩქარობს. ამან გამოიწვია
ახლანდელ დროში რელიგიათა სეკულარიზაცია დასავლეთისა და
აღმოსავლეთის ქვეყნებში. ასე რომ, ამჟამინდელი სამყაროსადმი
ისეთ ინდიფერენტულ რელიგიასაც კი, როგორიც ბუდიზმია,
ზოგიერთი მიმდევარი ფაქტობრივად, «სოციალურ» მნიშვნელობას
ანიჭებს. თანამედროვე ამერიკელი მწერლის, დაგობერტ რუნესის
აზრით, «ეკლესიებმა დაკარგეს ღმერთთან შეხება და გადაიქცნენ
წიგნის მიმოხილვად და პოლიტიკად.»
ეს შეიძლება დაგვეხმაროს იმის ახსნაში, რატომ ექცევა ასე
მცირეოდენი ყურადღება სამართლის
განსაზღვრულობის ან ნებისმიერ სხვა გრძელვადიან კონცეფციას,
რომლებიც ადამიანის ქცევას უკავშირდება. რა თქმა უნდა, ეს არ
ნიშნავს, თითქოს მოკლევადიანი სისტემები გრძელვადიანზე უფრო
ეფექტიანია იმ მიზნისთვის, რომლის მიღწევასაც ხალხი ცდილობს,
მაგალითად სრული დასაქმების ხელშემწყობი პოლიტიკის
გამოგონებით, ახლებური, გამორჩეული სამართლებრივი ნორმის
დანერგვით ან, უბრალოდ, მებაღეებისთვის დიდი ხეების
დაკვეთით.
მოკლევადიანი კონცეფცია არ არის სამართლის განსაზღვრულობის
ერთადერთი ცნება, რომელსაც პოლიტიკური და სამართლებრივი
სისტემების ისტორია წარმოუდგენს ინსტიტუტების
ფუძემდებლური პრინციპების შეცნობისთვის საკმარისი
მოთმინების მქონე მკვლევარს დასავლეთის ქვეყნებში.
უძველეს დროში ასე არ ყოფილა. მიუხედავად იმისა, რომ
საბერძნეთს ისტორიკოსები წერილობით ჩამოყალიბებულ კანონზე
დაფუძნებულ ქვეყნად მოიხსენიებენ, საეჭვოა, იმავეს თქმა
შეგვეძლოს ძველ რომზეც. ჩვენ ალბათ ისე მივეჩვიეთ რომაული
სამართლებრივი სისტემის აღქმას იუსტინიანეს კანონთა კრებულის
თვალსაზრისით, რომელიც სამართლებრივი დოკუმენტების
კრებულია, რომ ვერ ვაანალიზებთ, სინამდვილეში როგორ
მუშაობდა რომაული სამართალი. რომაული წესების დიდი ნაწილი
არანაირი საკანონმდებლო პროცესის შედეგი არ იყო. კერძო რომაულ
სამართალს, რომელსაც რომაელები jus civile-ს (სამოქალაქო
სამართალი) უწოდებდნენ, პრაქტიკულად კანონმდებლებისგან
მიუწვდომლად ინარჩუნებდნენ რომაული რესპუბლიკისა და
იმპერიის ხანგრძლივი ისტორიის განმავლობაში. გამოჩენილი
თანამედროვე მეცნიერები, მაგალითად, იტალიელი პროფესორები –
როტონდი და ვინჩენცო არანჯიო რუისი, ასევე ინგლისელი
სამართალმცოდნე ვ. ვ. ბაქლენდი გამუდმებით აღნიშნავდნენ, რომ
«რომაული სამართლის ფუნდამენტური ცნებები, საერთო სქემა,
შეიძლება ვეძიოთ სამოქალაქო სამართალში, იმ პრინციპების
ნაკრებში, რომელიც იურისპრუდენციის მიერ ჩამოყალიბებული და
დახვეწილი, საუკუნეთა განმავლობაში საკანონმდებლო ორგანოს
მცირეოდენი ჩარევით მოქმედებდა».[58] ბაქლენდი ასევე აღნიშნავს
(სავარაუდოდ, როტონდის სწავლებათა მიხედვით), რომ:
«ასეულობით წერილობით ჩამოყალიბებული კანონიდან, კერძო
სამართლის სფეროში მნიშვნელოვანი იყო არა უმეტეს ორმოცისა»,
შესაბამისად, რომაული სამართლის კლასიკურ ხანაში მაინც,
«საკანონმდებლო აქტი, კერძო სამართალთან ურთიერთობისას,
მხოლოდ დაქვემდებარებულ მდგომარეობაშია».[59]
აშკარაა, რომ ეს არ იყო საკანონმდებლო აქტების გამოგონების
საქმეში რომაელების უნარის ნაკლებობის შედეგი. მათ
კანონმდებლობის მრავალი სახეობა ჰქონდათ: leges (კანონები),
plebiscita (პლებისციტი) და senatus consulta (სენატის ბრძანება),
რომლებსაც ამტკიცებდა ხალხი ან სენატი, ასევე, leges imperfectae
(კანონები, რომლებიც რომაულ სამართალში აკრძალვებს აწესებენ),
minusquamperfectae (აკლებენ) და plusquamperfectae (უმატებენ).
თუმცა, როგორც წესი, ისინი ტოვებდნენ კანონმდებლობის ასპარეზს
იმ სფეროში, რომლითაც საკანონმდებლო ორგანოებს ჰქონდათ
უფლება, უშუალოდ ჩარეულიყვნენ, სახელდობრ, საჯარო
სამართალში (quod ad rem Romanam spectat); ეს უკანასკნელი
უკავშირდებოდა პოლიტიკური საკრებულოების, სენატისა და
სამთავრობო ოფიციალურ პირებად მიჩნეული მაგისტრატების
ფუნქციონირებას. კანონი რომაელებისთვის ძირითადად იყო
კონსტიტუციური ან
ადმინისტრაციული (ასევე კრიმინალური), და ის მხოლოდ ირიბად
უკავშირდებოდა პირად ცხოვრებასა და მოქალაქეთა კერძო
საქმიანობას.
ეს იმას ნიშნავდა, რომ როდესაც რომაელ მოქალაქეებს შორის
წარმოიქმნებოდა განსხვავება ხელშეკრულების მიხედვით
გათვალისწინებულ უფლებებსა და მოვალეობებში, მათ იშვიათად
შეეძლოთ დაემყარებინათ საჩივარი საკანონმდებლო აქტზე,
მკაფიოდ ჩამოყალიბებულ და, მაშასადამე, განსაზღვრულ წესზე ამ
ცნების ბერძნული ან მოკლევადიანი გაგებით. ასე რომ, რომაული
სამართლებრივი მეცნიერების ერთ-ერთი ყველაზე ცნობილი
თანამედროვე ისტორიკოსი, პროფესორი ფრიც შულცი, აღნიშნავდა,
რომ განსაზღვრულობა (მოკლევადიანი გაგებით) რომაული
სამოქალაქო სამართლისთვის უცნობი იყო. ეს არ ნიშნავს იმას, რომ
რომაელები ვერ დაგეგმავდნენ მათი მომავალი ქმედებების
სამართლებრივ შედეგებს. რომაული ეკონომიკის უზარმაზარი
განვითარების შესახებ ყველასთვის ცნობილია და თითქმის არ
არსებობს საჭიროება, მოვიხსენიოთ როსტოვცევის შთამბეჭდავი
ნაშრომი[60] ამ საკითხის შესახებ.
მეორე მხრივ, რომაული კერძო სამართლის ყველა მკვლევარმა
კარგად იცის, რომ, როგორც პროფესორი შულცი ამბობს,
«ელინისტური ლიბერალიზმის ინდივიდუალიზმმა გამოიწვია
კერძო სამართლის განვითარება თავისუფლებისა და
ინდივიდუალიზმის საფუძველზე.»[61] სინამდვილეში, ჩვენი
თანამედროვე კონტინენტური კოდექსების უმრავლესობა,
მაგალითად, ფრანგული, გერმანული და იტალიური, დაიწერა
იუსტინიანეს კანონთა კრებულში აღწერილი რომაული სამართლის
წესების მიხედვით. ზოგიერთი სოციალისტი რეფორმატორი მათ
«ბურჟუაზიულად» მიიჩნევდა. დღევანდელი ე. წ. «სოციალური
რეფორმები» ევროპულ ქვეყნებში შეიძლება მხოლოდ იმ ძველი
წესების გადაკეთებით ან გაუქმებით იყოს გამოწვეული, რომლებიც
ძალიან ხშირად ძველ რომაულ კერძო სამართალთან გვაბრუნებს.
მაშასადამე, რომაელებს ჰქონდათ სამართლებრივი სისტემა,
რომელიც საკმარისად სრულყოფილი იყო, რომ მოქალაქეებს
ჰქონოდათ საშუალება, თავისუფლად და დარწმუნებით დაეგეგმათ
მომავალი, თანაც წერილობით ჩამოყალიბებული კანონების გარეშე.
რომაელი იურისკონსულტი მეცნიერს ჰგავდა: მისი კვლევის საგანი
იმ საქმეთა გადაწყვეტა გახლდათ, რომლებსაც მოქალაქეები
ანდობდნენ ზუსტად ისე, როგორც დღეს შეიძლება მიმართონ
მეწარმეებმა ფიზიკოსებს ან ინჟინრებს იმ ტექნიკური პრობლემების
გამო, რომლებიც მათ ნარგავებს ან ქონებას ემუქრება. ასე რომ, კერძო
რომაული სამართალი მისი ხასიათის გამო უნდა აღწერილიყო, ან
მიკვლეულიყო და არა ამოქმედებულიყო; მასში არსებული საგნების
სამყარო ყველა რომაელი მოქალაქის საერთო მემკვიდრეობას
ქმნიდა. არავინ იღებდა ამ კანონს: არავის შეეძლო მისი საკუთარი
ნებით შეცვლა. ეს არ ნიშნავს, რომ ცვლილებები არ ხდებოდა, თუმცა
არავინ აწყობდა ძილის წინ გეგმებს არსებული კანონის მიხედვით
და მეორე დღეს გაღვიძებული არ იგებდა, რომ ისინი
საკანონმდებლო სიახლის გამო შეცვლილა.
რომაელებმა მიიღეს და გამოიყენეს სამართლის განსაზღვრულობის
ცნება, რომლის მნიშვნელობაც
შეიძლება აღვწეროთ აზრით, რომ კანონი არასოდეს დაემორჩილება
უეცარ და არაპროგნოზირებად ცვლილებებს. მეტიც, კანონი,
როგორც წესი, არასოდეს უნდა გადაეცათ საკანონმდებლო
საკრებულოსა თუ ნებისმიერი ადამიანისთვის, მათ შორის,
სენატორებისა და სახელმწიფოს სხვა მოწინავე მაგისტრატებისთვის.
ეს არის გრძელვადიანი, ან, თუ გნებავთ, რომაული გაგება
სამართლის განსაზღვრულობისა.
ეს გაგება მართლაც რომ არსებითი იყო თავისუფლებისთვის,
რომლითაც, ჩვეულებრივ, რომაელი მოქალაქეები ბიზნესსა და
პირად ცხოვრებაში სარგებლობდნენ. გარკვეულწილად, ის
ამყარებდა იურიდიულ ურთიერთობებს მოქალაქეებს შორის იმავე
საფუძველზე, რომელზეც თავისუფალი ბაზარი – ეკონომიკურ
ურთიერთობებს. კანონი, როგორც ერთი მთლიანობა, არანაკლებ
«თავისუფალი» იყო ზეწოლისგან, ვიდრე თავად ბაზარი. პირადად
მე არ შემიძლია, კანონი ნამდვილად თავისუფლად აღვიქვა, თუ მას
თავის მხრივ ფესვები არ აქვს გადგმული ისეთ სამართლებრივ
სისტემაში, რომელიც ხელისუფლების ან ადამიანების ნებელობითი
ჩარევისგან თავისუფალია.
ზოგიერთი ადამიანი შეიძლება შემეკამათოს, რომ რომაული
სამართლებრივი სისტემა დაფუძნებული უნდა ყოფილიყო რომაულ
კონსტიტუციურ სისტემაზე და, შესაბამისად, რომაული
თავისუფლება ბიზნესსა და პირად ცხოვრებაში ირიბად თუ
პირდაპირ, ფაქტობრივად, კანონს ემყარებოდა. ამას, როგორც ბოლო
ანალიზში დადასტურდა, თან ერთვოდა სენატორების ან ისეთი
საკანონმდებლო ასამბლეის სურვილი, როგორიცაა comitia (კომიცია,
შეკრების ადგილი ძველ რომში, სადაც წყდებოდა საკითხები) ან
concilia plebis (პლებეების სახალხო კრება), რომ არაფერი ვთქვათ
ცნობილ მოქალაქეებზე, რომლებიც, სულას, მარიუსის ან იულიუს
კეისრის მსგავსად, დროდადრო აკონტროლებდნენ ყველაფერს და
გააჩნდათ კონსტიტუციის შეცვლის ძალაუფლება.
რომაელი სახელმწიფო მოხელეები და პოლიტიკოსები ყოველთვის
ძალიან ფრთხილობდნენ სამართლებრივი ძალაუფლების
გამოყენებისას მოქალაქეთა პირადი ცხოვრების სფეროში. ისეთი
დიქტატორიც კი, როგორიც სულა იყო, ამ მხრივ ძალიან ფრთხილად
მოქმედებდა და, სავარაუდოდ, მათ jus civile-ს შეცვლის იდეა
თითქმის ისევე უცნაურად უნდა მიეჩნიათ, როგორი უცნაურიც
იქნებოდა თანამედროვე დიქტატორების მხრიდან ფიზიკური
კანონების უარყოფა.
სულას მსგავს ადამიანებს დიდი ძალისხმევა დასჭირდათ რომაული
კონსტიტუციის მრავალმხრივ შესაცვლელად. თავად სულა
ცდილობდა, შური ეძია იტალიელებზე და არეტიუმისა და
ვოლატერეს მსგავს ქალაქებზე, რომლებიც უწინ მის მთავარ მტერს,
მარიუსს, ეხმარებოდნენ: რომაულ საკანონმდებლო ასამბლეებს
აიძულებდნენ, მიეღოთ კანონები, რომლებიც ამ ქალაქებში
მცხოვრებთ ჩამოართმევდნენ jus civitatis-ით (რომაულ კანონთა
კრებული) დაცულ უფლებებს, ანუ რომის მოქალაქეობასა და ყველა
პრივილეგიას. ეს ყველაფერი ჩვენ ვიცით ციცერონის მიერ ცეცინას
მხარდასაჭერად გამოთქმული სიტყვიდან, რომელიც თავად
ციცერონმა წარუდგინა რომაულ სასამართლოს. თუმცა ჩვენთვის
ასევე ცნობილია, რომ ციცერონმა საქმე მოიგო, როდესაც დაამტკიცა
სულას მიერ დადგენილი კანონების
არალეგიტიმურობა, რადგანაც, კანონმდებლობის თანახმად, არც
ერთ საკანონმდებლო ასამბლეას რომაელი მოქალაქისთვის
მოქალაქეობის ჩამორთმევა, ისევე, როგორც თავისუფლების
წართმევა, არ შეეძლო. სულას მიერ დადგენილი კანონი
ფორმალურად დამტკიცებული იყო ხალხის მიერ და წარმოადგენდა
ისეთ კანონს, რომელსაც რომაელები უწოდებდნენ lex rogata-ს, ანუ
მოთხოვნილ კანონს; ამ უკანასკნელის დამტკიცება სახალხო კრების
მიერ არჩეულ მაგისტრატს მოეთხოვებოდა. ამ საკითხზე ციცერონი
ამბობს, რომ ანგარიში, რომელიც უნდა დამტკიცებულიყო კანონად,
უძველესი დროიდან, შეიცავდა პუნქტს, რომლის მნიშვნელობაც
მოგვიანებით შესაძლოა არ ყოფილიყო სრულყოფილად გასაგები,
მაგრამ იგი აშკარად უკავშირდებოდა იმ დაშვებას, რომ თუ ეს
ანგარიში კანონის ძალას შეიძენდა, მისი შინაარსი შესაძლოა,
სამართლებრივი არ ყოფილიყო: «თუ ამ კანონპროექტში, რომლის
დამტკიცებასაც თქვენგან ვითხოვ, – მიმართავდა მაგისტრატი
რომაელთა საკანონმდებლო ასამბლეას, – არის რაიმე უსამართლო,
მივიჩნიოთ, რომ მისი მხარდაჭერა არ გევალებათ.»[62]
ყოველივე ამის მიხედვით შეიძლება დავადასტუროთ, რომ
არსებობდა კანონები, რომლებიც სამართალს ეწინააღმდეგებოდა და
კანონები, რომლებიც მოქალაქეებს თავისუფლების ან მოქალაქეობის
ჩამორთმევით ემუქრებოდა, რომაულ სასამართლოებს
სამართლებრივად არ მიაჩნდათ.
თუ ციცერონი სწორია, შეგვიძლია დავასკვნათ, რომ რომაული
სამართალი შეზღუდული იყო ლეგიტიმურობის ცნებით, რომელიც
აშკარად ჰგავს დაისის მიერ ინგლისურ «მართლწესრიგთან»
მიმართებაში წარმოდგენილ მოსაზრებათა ნაკრებს.[63]
მართლწესრიგის ინგლისური პრინციპის მიხედვით, რომელიც
მჭიდროდ უკავშირდება საყოველთაო სამართლის მთელ ისტორიას,
წესები არ გახლავთ ამა თუ იმ ადამიანის მიერ თვითნებური
სურვილის გამოყენების შედეგი. ისინი სასამართლოების
მიუკერძოებელი გამოძიების ობიექტებია, ისევე, როგორც რომაული
წესები იყო მიუკერძოებელი გამოძიების ობიექტი რომაელი
სამართალმცოდნეებისა, რომელთაც მომჩივანი მხარეები საქმეებს
ანდობდნენ. ახლა მოძველებულად მიიჩნევა იმის მტკიცება, რომ
სასამართლოები აღწერენ ან აღმოაჩენენ საქმის სწორი გადაჭრის
გზას ისე, როგორც სერ კარლტონ კემპ ალენი აღნიშნავდა თავის
ცნობილ და სტიმულის მომცემ წიგნში – «კანონშემოქმედების
პროცესში». თანამედროვე ე. წ. რეალისტური სკოლა, რომელიც
ვარაუდობს, რომ აღმოჩენის პროცესში ყველა სახის ნაკლის
გამორკვევას შეძლებს, მოხარულია დაასკვნას, თითქოს საერთო
სამართლის მოსამართლეების მუშაობა იყო, მაგრამ აღარ არის
ობიექტური, და ეს უფრო აშკარაა, ვიდრე კანონმდებლების
შემთხვევაში. ამ საკითხზე, ფაქტობრივად, უფრო მეტი უნდა ითქვას,
ვიდრე ახლაა შესაძლებელი. თუმცა არ შეიძლება უგულებელვყოთ
ის, რომ საერთო სამართლის მოსამართლეების დამოკიდებულება
მათი საქმიანობის rationes decidendi-ს (გადაწყვეტილების
საფუძვლის) მიმართ მუდამ ნაკლები იყო, ვიდრე იმ კანონმდებლის
ან სწავლულისა, რომელიც ცდილობს, უფრო დააზუსტოს რაღაც,
ვიდრე შეცვალოს. არ უარვყოფ, რომ საერთო სამართლის
მოსამართლეებს შეიძლება ხანდახან განზრახ ჩაეშალათ მათი
სურვილი, ემართათ რაიმე გარკვეული გზით იმ განცხადების
საფარქვეშ, რომელიც შეეხებოდა სახელმწიფოში უკვე არსებულ
სამართალს. ამ მოსამართლეთაგან ყველაზე ცნობილი, სერ ედუარდ
კოუკიც ამასვე ეჭვობს და, გავბედავ
ვთქვა, რომ ამ მხრივ ამერიკელ მოსამართლეთაგან ყველაზე
ცნობილი, მთავარი მოსამართლე მარშალიც შეიძლება შევადაროთ
XVII საუკუნის ინგლისში მოღვაწე მის ცნობილ წინამორბედს.
ჩემი თვალსაზრისით, სასამართლოებს არ შეუძლიათ იოლად
დაადგინონ თვითნებური წესები ინგლისში, რადგანაც ისინი
არასოდეს ყოფილან ისეთ მდგომარეობაში, რომ ასე პირდაპირ
მოქცეულიყვნენ, რაც კანონმდებლების ჩვეულებრივი, ფართოდ
გავრცელებული და იმპერიული მანერაა. მეტიც, ინგლისში იმდენი
სასამართლო იყო და ისე ეჭვიანობდნენ ერთმანეთზე, რომ ბოლო
დრომდე სავალდებულო პრეცედენტის ცნობილი პრინციპიც კი
აღარ მიაჩნდათ ძალაში მყოფად. გარდა ამისა, მათ არ შეეძლოთ
გადაწყვეტილების მიღება ისეთ საკითხზე, რომელიც მათ წინაშე არ
წამოიჭრებოდა კერძო პირების მიერ. საბოლოოდ, შედარებით ცოტა
ხალხი მიმართავდა სასამართლოს იმ თხოვნით, რომ წესებიდან
გამომდინარე, მათი საქმეები გადაეწყვიტათ. შედეგად,
მოსამართლეები იმყოფებოდნენ უფრო მაყურებლის, ვიდრე
სამართალწარმოების პროცესის მონაწილის პოზიციაში; მეტიც,
ისეთი მაყურებლების როლში იყვნენ, რომლებსაც ნება არ ჰქონდათ,
ენახათ ყველაფერი, რაც სცენაზე ხდებოდა: სცენაზე კერძო
მოქალაქეები იდგნენ, საერთო სამართალი კი იყო უმთავრესად ის,
რასაც ისინი მიიჩნევდნენ სამართლად. ამ მხრივ ნამდვილი
მოქმედები ჩვეულებრივი მოქალაქეები იყვნენ, ისევე, როგორც
მოქმედებენ ენის ფორმირებასა და, ნაწილობრივ მაინც, დასავლეთის
ქვეყნების ეკონომიკურ გარიგებებში. ლინგვისტებს, რომლებიც
ადგენენ ენის ნორმებს, ან სტატისტიკოსებს, რომლებიც იწერენ
საქონლის ფასისა და რაოდენობის ცვლას ქვეყნის ბაზარზე, უკეთ
დავახასიათებთ, თუ მათ მიმდინარე პროცესების უბრალო
მაყურებლებს ვუწოდებთ, და არა მოქალაქეთა მმართველებს ენისა
თუ ეკონომიკის საკითხებში.
საკანონმდებლო პროცესის სულ უფრო მზარდი მნიშვნელობა ჩვენს
დროში, ევროპულ კონტინენტსა და ინგლისურენოვან ქვეყნებში,
გარდაუვლად ჩრდილავს იმ ფაქტს, რომ კანონმდებლობა უბრალოდ
იმ წესების ნაკრებია, რომლებიც ჩვეულებრივი ადამიანების
ქმედებას ეხება. საჭირო არ არის, ეს წესები ძალიან განსხვავებულად
მივიჩნიოთ ქცევის სხვა წესებისგან, რომლებშიც პოლიტიკური
ძალები მხოლოდ გამონაკლის შემთხვევებში ერევიან. რაც
მართალია, ახლანდელ დროში ენა თითქოს ერთადერთია, რომლის
შენარჩუნებაც და პოლიტიკური ჩარევისგან დაცვაც თავად
ადამიანებს შეუძლიათ, მსოფლიოს დასავლეთ ნაწილში მაინც.
მაგალითად, კომუნისტურ ჩინეთში მთავრობა ძალადობრივი
მცდელობებით ცვლის ტრადიციულ დამწერლობას, მსგავსი ჩარევა
წარმატებით დაფიქსირდა ასევე აღმოსავლეთის ზოგიერთ
ქვეყანაშიც, თუნდაც თურქეთში. ასე რომ, ბევრ ქვეყანაში ხალხს უკვე
დაავიწყდა დრო, როდესაც ბანკნოტებს არა მხოლოდ სამთავრობო,
არამედ კერძო ბანკებიც გამოსცემდნენ. მეტიც, ახლა ძალიან ცოტა
ადამიანმა თუ იცის, რომ ოდესღაც მონეტების დამზადება კერძო
საქმიანობა იყო, მთავრობები კი შეზღუდული იყვნენ და
თაღლითობისგან მოქალაქეების დასაცავად, მხოლოდ
გამოყენებული ლითონის წონასა და ნამდვილობას ადასტურებდნენ.
მსგავსი ტენდენცია ახასიათებს საზოგადოებრივ აზრს მთავრობის
მიერ მართულ საწარმოებთან მიმართებითაც. ევროპის
კონტინენტზე, სადაც მთავრობას უკვე დიდი ხანია
მონოპოლიზებული აქვს რკინიგზები და ტელეგრაფები,
განათლებულ ადამიანებს შორის ძალიან ცოტა თუ წარმოიდგენს
იმას, რომ ამ ქვეყანაში რკინიგზა და
სატელეფონო კომუნიკაციები სამეწარმეო საქმიანობის ნაწილია
ისევე, როგორც სასტუმროები ან რესტორნები. ჩვენ სულ უფრო
ვეჩვევით სამართალწარმოების მიჩნევას ისეთ საკითხად, რომელიც
საკანონმდებლო ასამბლეებს უფრო ეხება, ვიდრე ჩვეულებრივ
ადამიანებს ქუჩაში და, ამავე დროს ის შეიძლება ამა თუ იმ
პიროვნების იდეების საფუძველზე იქმნებოდეს იმ შემთხვევაში, თუ
ის ოფიციალურ თანამდებობაზეა და ასე მოქცევა ძალუძს. ის ფაქტი,
რომ სამართალწარმოება არის, ან იყო მაინც არსებითად კერძო საქმე,
რომელიც ეხებოდა მილიონობით ადამიანს უამრავ თაობასა და
ქვეყანაში, დღეს განათლებული ელიტისთვისაც კი თითქმის
უცნობია.
ამბობენ, რომ რომაელებს ნაკლებად უყვარდათ ისტორიული და
სოციოლოგიური განხილვები. თუმცა მათ ნამდვილად სრულიად
ნათლად ჰქონდათ გააზრებული ის ფაქტი, რომელიც ეს-ესაა,
ვახსენე. მაგალითად, ციცერონის მიხედვით, ცენზორი კატონი,
რომაული ტრადიციული ცხოვრების წესის ჩემპიონი და უცხოურის
(ამ შემთხვევაში, ბერძნულის) მოწინააღმდეგე, ამბობდა:
«მიზეზი, რომლის გამოც ჩვენი პოლიტიკური სისტემა ყველა სხვა
ქვეყნის სისტემას აღემატებოდა, ისაა, რომ სხვა ქვეყნების
პოლიტიკური სისტემები შეიქმნა კანონებისა და ინსტიტუტების
შესახებ ცალკეულ პიროვნებათა რჩევების გათვალისწინებით,
მაგალითად, კრეტელი მინოსისა და ლიკურგე სპარტელის; ამავე
დროს ათენში, სადაც პოლიტიკური სისტემა რამდენჯერმე
შეიცვალა, ბევრი ასეთი ადამიანი მოღვაწეობდა: თეზევსი, დრაკონი,
სოლონი, კლისთენე და სხვები... ჩვენი სახელმწიფო, პირიქით, არ
არის ერთი ადამიანის კერძო ქმნილება, არამედ, ძალიან ბევრის; ის
არ დაარსებულა რომელიმე კონკრეტული პიროვნების ცხოვრების
განმავლობაში, არამედ – საუკუნეებისა და თაობების ცვლის
შედეგია. ნათქვამია, რომ მსოფლიოში არ არსებულა ისეთი ჭკვიანი
ადამიანი, რომელიც წინასწარ განჭვრეტდა ყველაფერს და რომც
შეგვძლებოდა ჩვენი ტვინების ერთი ადამიანის თავში მოგროვება,
მისთვის შეუძლებელი იქნებოდა ყველაფრის ერთდროულად
მოგვარება იმ გამოცდილების გარეშე, რომელიც ხანგრძლივი,
ისტორიული პრაქტიკის შემდეგ ჩნდება.»[64]
სხვათა შორის, ეს სიტყვები გვახსენებენ ბევრად უფრო ცნობილ,
მაგრამ არც ისე შთამბეჭდავ ტერმინებს, რომლებსაც ედმუნდ ბერკი
სახელმწიფოს კონსერვატიული ხედვის გასამართლებლად
იყენებდა. თუმცა, ბერკის სიტყვებს ცოტა მისტიკური ელფერი
დაჰკრავს, რასაც ძველი რომაელი სახელმწიფო მოხელის
მიუკერძოებელ განხილვებში ვერ შევხვდებით. კატონი უბრალოდ
ფაქტებზე მიუთითებს, არ ცდილობს ადამიანების დარწმუნებას, და
მის მიერ მითითებული ფაქტები უდავოდ დიდი მნიშვნელობისაა
ყველასთვის, ვისაც რაიმე გაეგება ისტორიაში.
როგორც კატონი ამბობს, სამართალწარმოების პროცესი არ არის
კონკრეტულად რომელიმე პიროვნების, გონების, დროის ან თაობის
კუთვნილება. თუ ფიქრობთ, რომ ეს ასეა, უარესი შედეგი გაქვთ,
ვიდრე გექნებოდათ, თუ გაიაზრებდით იმას, რაც ვთქვი.
დააკვირდით ბერძნული ქალაქების ბედს და შეადარეთ ჩვენს
ქალაქებს. თქვენ დარწმუნდებით ჩემს სიმართლეში. ეს გაკვეთილია,
არა, მე ვიტყოდი, გზავნილია – იმ სახელმწიფო მოხელისგან,
რომელზეც სკოლაში ყველამ ვისწავლეთ, რომ ჭირვეულობდა და
გამუდმებით მოითხოვდა კართაგენელების ამოწყვეტასა და მათი
ქალაქის განადგურებას.
საინტერესოა იმის აღნიშვნა, რომ როდესაც ლუდვიგ ფონ მიზესის
მსგავსი თანამედროვე ეკონომისტები აკრიტიკებენ
ცენტრალიზებულ ეკონომიკურ დაგეგმვას, რადგანაც შეუძლებელია,
რეალური საჭიროებებისა და მოქალაქეთა რეალური პოტენციალის
შესახებ ხელისუფლებამ რაიმე გაიანგარიშოს, მათი პოზიცია ძველ
რომაელ სახელმწიფო მოხელეს გვახსენებს. ტოტალიტარულ
ეპოქაში ეკონომიკა განიცდის საბაზრო ფასების ნაკლებობას
ეკონომიკური გეგმების დადგენისას. ეს მხოლოდ იმ ფაქტის
შედეგია, რომ ცენტრალურ ხელისუფლებას ყოველთვის აკლია
ცოდნა იმ აურაცხელი ფაქტორისა და ელემენტის შესახებ,
რომლებიც ხელს უწყობს პიროვნებებს სოციალურ ურთიერთობებში
სხვადასხვა დროსა და სხვადასხვა დონეზე. ხელისუფლება
შეიძლება არასოდეს იყოს დარწმუნებული, რომ რასაც აკეთებს,
ნამდვილად სურს ხალხს, როგორც ადამიანები ვერ იქნებიან
დარწმუნებულნი, რომ მათი სასურველი ქცევა არ დაბრკოლდება
ხელისუფლების მიერ, თუ ამ უკანასკნელმა უნდა მიმართოს ქვეყნის
სრულ სამართალწარმოების პროცესს.
ის ეკონომისტებიც კი, რომლებიც ყველაზე ბრწყინვალედ იცავდნენ
თავისუფალ ბაზარს ხელისუფლების ჩარევისგან, ჩვეულებრივ,
უარყოფდნენ პარალელურ მოსაზრებას, რომ არც ერთი თავისუფალი
ბაზარი რეალურად არ შეესაბამება ხელისუფლების მიერ
ცენტრალიზებულ სამართალწარმოების პროცესს. ეს უბიძგებს ამ
ეკონომისტებს, დაეთანხმონ სამართლის განსაზღვრულობის იდეას,
რომელიც არ შეესაბამება არც თავისუფალ ბაზარს და არც
თავისუფლებას, რომელიც გაგებულია, როგორც სხვა ადამიანების,
მათ შორის ხელისუფლების მიერ იძულების არარსებობა პირად
ცხოვრებასა და თითოეული პიროვნების საქმიანობაში.
თავისუფალი ბაზრის ზოგიერთ მომხრეს შეიძლება არაარსებითად
მოეჩვენოს, წესები საკანონმდებლო ასამბლეების დადგენილია თუ
მოსამართლეების; ზოგმა შეიძლება მხარი დაუჭიროს კიდევაც
თავისუფალ ბაზარს და იფიქროს, რომ საკანონმდებლო ორგანოების
მიერ დადგენილი წესები შეესაბამება მრავალ მოსამართლეთა მიერ
შემუშავებულ rationes decidendi-ს. თუმცა, თუ ადამიანი დაიწყებს
ისტორიული მტკიცე კავშირის ძიებას თავისუფალ ბაზარსა და
სამართალწარმოების თავისუფალ პროცესს შორის, შესაძლებელია
მივიჩნიოთ, რომ თავისუფალი ბაზარი თავის სიმაღლეზე იდგა
ინგლისურენოვან ქვეყნებში, ხოლო საერთო სამართალი
პრაქტიკულად ერთადერთი კანონი იყო ქვეყანაში, რომელიც პირად
ცხოვრებასა და კერძო მეწარმეობას უკავშირდებოდა. მეორე მხრივ,
როგორც თანამედროვე ისტორია უდავოდ ამტკიცებს, ბაზრის
საქმეებში მთავრობის ჩარევის ამჟამინდელი კანონების მსგავსი
ფენომენები ყოველთვის უკავშირდებოდა კანონმდებლობის ზრდას
და ინგლისში სასამართლო ძალაუფლების ე. წ. ოფიციალიზაციას.
თუ დავუშვებთ, რომ პიროვნული თავისუფლება სამეწარმეო
საქმიანობაში, ანუ თავისუფალი ბაზარი, პოლიტიკური
თავისუფლების ერთ-ერთი არსებითი ნიშან-თვისებაა, რომელიც
აღიქმება, როგორც იძულების არარსებობა სხვა ადამიანების, მათ
შორის, ხელისუფლების მიერ, უნდა დავასკვნათ, რომ
კანონმდებლობა კერძო სამართლის საქმეებში პიროვნულ
თავისუფლებასთან ზემოთ აღნიშნული გაგებით ფუნდამენტურად
შეუფერებელია.
სამართლის განსაზღვრულობის ეს იდეა ვერ იქნება დამოკიდებული
კანონმდებლობის იდეაზე, თუ «სამართლის განსაზღვრულობას»
მივიჩნევთ მართლწესრიგის ერთ-ერთ არსებით მახასიათებლად, ამ
გამოთქმის კლასიკური გაგებით. შესაბამისად, ჩემი აზრით, დაისი
აბსოლუტურად თანმიმდევრული იყო იმ ვარაუდისას, რომ
მართლწესრიგი გულისხმობს ინგლისის კონსტიტუციის
საფუძვლად სასამართლოს გადაწყვეტილებების ქონის ფაქტსაც, თუ
ამას შევადარებთ კონტინენტზე მიმდინარე საპირისპირო პროცესს,
ანუ საკანონმდებლო და სამართლებრივი ქმედებების
კონსტიტუციის ზოგად პრინციპებზე დაფუძნებას.
განსაზღვრულობა, სამართლის განსაზღვრულობის გრძელვადიანი
გაგებით, იყო დაახლოებით ის, რასაც დაისი გულისხმობდა,
როდესაც ამბობდა, რომ თითოეულ გარანტიას, რომელსაც
კონტინენტური კონსტიტუციები სთავაზობს მოქალაქეებს მათ
უფლებებთან მიმართებით, შეაჩერებს ან ჩამოართმევს მათ სხვა
ძალაუფლება, რომელიც აღემატება სახელმწიფოს საერთო
სამართალს. მისივე სიტყვით ინგლისში «მართლწესრიგზე
დაფუძნებული კონსტიტუციის შეჩერება, რამდენადაც ასეთი რამ
შეიძლება წარმოვიდგინოთ, შეიძლება მხოლოდ რევოლუციას
ნიშნავდეს.»
ფაქტი, რომ სწორედ ეს რევოლუცია ხდება, დაისისეულ თეორიას
ხელს არ უშლის, პირიქით, უფრო განამტკიცებს მას. რევოლუცია
თავს იჩენს ინგლისში სამართლებრივი პრინციპის თანდათანობითი
ცვლილებით, კანონებისა და მართლწესრიგის ისეთ რამედ ქცევით,
რაც თანდათან უფრო ემსგავსება კონტინენტურ etat de droit-ს,
წესების მთელ რიგს, რომელიც განსაზღვრულია, რადგან
წერილობით ჩამოყალიბებულია და ეხება ყველას, არა მოქალაქეთა
საყოველთაო რწმენის გამო, არამედ იმიტომ, რომ რამდენიმე
კანონმდებელმა გამოსცა ისინი.
სხვა სიტყვებით, სახელმწიფოს მიუკერძოებელ სამართლებრივ
სისტემაზე სულ უფრო მეტად ვრცელდება ინგლისის მონარქის
განკარგულებები, რასაც ჰობსი, მოგვიანებით კი ბენთამი და ოსტინი
მხარს უჭერდნენ მათი თანამედროვე ინგლისელი
სამართალმცოდნეების მოსაზრებების საწინააღმდეგოდ.
სერ მეთიუ ჰეილმა, სერ ედუარდ კოუკის შესანიშნავმა მოსწავლემ
და მთავარმა მოსამართლემ, მის შემდეგ, XVII საუკუნის დასასრულს
თავისი მასწავლებლის კრიტიკის საპასუხოდ დაწერა იგივე, რაც
ჰობსმა თავის ნაკლებად ცნობილ წიგნში – «დიალოგი საერთო
სამართლის შესახებ». ჰობსი მეცნიერულ ყაიდაზე ამტკიცებდა, რომ
სამართალი არ არის «ხელოვნური ინტელექტის» პროდუქტი,
როგორც კოუკი აღნიშნავდა, და ნებისმიერ ადამიანს შეუძლია
ყველასთვის საერთო გონივრული მოსაზრებებით შექმნას
სამართლის საყოველთაო წესები. «თუმცა არც ერთი ადამიანი
დაბადებისთანავე არ იყენებს საკუთარ ინტელექტს, – ამბობს ჰობსი,
– მაგრამ ყველა ადამიანმა შეიძლება განივითაროს იგი, ვექილების
მსგავსად, და როდესაც ისინი საკუთარ გონებას მიმართავენ
კანონებისაკენ... შესაძლოა ისეთივე მოხდენილნი და შესაფერისნი
აღმოჩნდნენ კანონშემოქმედებისათვის, როგორც თავად სერ
ედუარდ კოუკია.»[65] გასაკვირია, რომ ჰობსი ამ არგუმენტს
საკუთარ დასკვნასთან შესაფერისად მიიჩნევდა: «სამართლებრივი
ძალაუფლების მქონე ადამიანის გარდა კანონს ვერავინ შექმნის.» ეს
დავა, ერთი მხრივ, ჰობსსა და მეორე
მხრივ, კოუკსა და ჰეილს შორის საინტერესოა მნიშვნელოვან
მეთოდოლოგიურ საკითხებთან მიმართებით, რომლებიც
წარმოიშობა სამართალმცოდნეების შრომის ფიზიკოსებთან ან
მათემატიკოსებთან შედარებით. ჰობსთან ერთად, სერ მეთიუ ჰეილი
აღნიშნავდა, რომ არ გამოგვადგება, სამართლის მეცნიერება სხვა,
«მათემატიკური მეცნიერებების» მსგავს მეცნიერებებს შევადაროთ,
რადგანაც «სამოქალაქო საზოგადოებათა მოწესრიგების, სწორისა და
არასწორის აწონ-დაწონისთვის» საკმარისი არ არის, მხოლოდ სწორი
ზოგადი ცნებები გვქონდეს, არამედ აუცილებელია ისინი სწორად
მოვარგოთ ცალკეულ შემთხვევებს (რასაც, სხვათა შორის,
მოსამართლეები ცდილობენ). ჰეილი ამტკიცებდა:
«ისინი, ვინც თავს ირწმუნებენ, რომ ამდენი სამხილითა და
მრავალფეროვნებით შეუძლიათ შეადგინონ სამართლისა და
პოლიტიკის (ანუ წერილობით ჩამოყალიბებული კონსტიტუციებისა
და კანონმდებლობის) უშეცდომო, ყველა სახელმწიფოსთვის (ან
პირობებისათვის) თანაბრად შესაფერისი სისტემა, როგორადაც
ევკლიდე წარმოაჩენს თავის დასკვნებს, თავს იტყუებენ ცალკეულ
შემთხვევებში გამოყენებისას ეფექტის არმქონე ცნებებით.»[66]
ჰეილის ერთ-ერთი ყველაზე თვალშისაცემი შენიშვნა ცხადყოფს,
რომ მას, კოუკის მსგავსად, სამართლის გრძელვადიანი
განსაზღვრულობის მსგავსი განსაზღვრების მოთხოვნილება აქვს:
«სულელური და არაგონივრულია, ადამიანი ბრალს სდებდეს
დაწესებულებას, თუ მიაჩნია, რომ შეუძლია უკეთესი ჩამოაყალიბოს,
ან ელოდოს მათემატიკურ მტკიცებულებას, რათა დაასაბუთოს
ინსტიტუტის ან საკუთარი შეხედულების გონივრულობა. საერთო
სამართალის პროფესიაში ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი მიდგომა
შეიძლება იყოს მაქსიმალური სიახლოვე სამართლის
განსაზღვრულობასთან და სამართლებრივი მიდგომების
თანხვედრა, რათა სხვადასხვა სასამართლომ რაც შეიძლება
ერთნაირად შეძლოს საუბარი და სამართლის განხორციელება; სხვა
შემთხვევაში კანონი (სახელდობრ კი, მისი წერილობითი
განსაზღვრულობა) თუ ყველა ადგილსა და დროს საკამათო
გახდებოდა, ასევე, ნებელობითობისა და შეუსაბამობის
ასარიდებლად, რომელთაც გამოიწვევდა მოსამართლეთა და
ვექილთა მოტივების არათანმიმდევრულობა, სანახევროდ
დაიკარგებოდა. ვერც სამართლებრივი მიდგომის შენარჩუნება
მოხერხდებოდა, თუ ადამიანები კარგად არ იქნებოდნენ
განსწავლულნი კვლევებითა და წინა პერიოდების განჩინებების
კითხვით.»[67]
ძნელი იქნება უფრო გასაგებად და ნათლად დავუკავშიროთ
განსაზღვრულობის ცნება წესების ერთგვაროვნებასა და
მუდმივობაზე საკანონმდებლო ორგანოების ნაცვლად
სასამართლოების მოკრძალებულ და შეზღუდულ მუშაობას.
ეს სწორედ ისაა, რასაც სამართლის გრძელვადიანი
განსაზღვრულობა გულისხმობს, და არ შეესაბამება მოკლევადიან
განსაზღვრულობას, რომელსაც გულისხმობს სამართლის
კანონმდებლობასთან გაიგივება.
პირველი მათგანი ასევე სამართლის განსაზღვრულობის რომაული
კონცეფცია იყო. ცნობილი სწავლულები რომაელ
იურისკონსულტებში ინდივიდუალიზმის ნაკლებობას
აღნიშნავდნენ. სავინი მათ «ურთიერთშემცვლელ პიროვნებებს»
უწოდებს. ინდივიდუალიზმის ნაკლებობა ბუნებრივად
ეწინააღმდეგებოდა მათ მიერ შესწავლილი კერძო სამართლის
ინდივიდუალურად გააზრებას. კერძო სამართალს ისინი
აღიქვამდნენ, როგორც თითოეული და ყველა რომაელი მოქალაქის
საერთო მემკვიდრეობას. მაშასადამე, არავინ მიიჩნევდა, რომ მისი
სურვილისამებრ შეცვლის უფლება ჰქონდა. როდესაც ცვლილებები
ხდებოდა, მათ სამართალმცოდნეები აღიქვამდნენ, როგორც
თავისთავად მომხდარს მათ გარემოში, და არა
სამართალმცოდნეების მიერ წარდგენილს. იმავე მიზეზით, მათი
თანამედროვე მიმდევრების, ინგლისელი მოსამართლეების
მსგავსად, რომაელი სამართალმცოდნეებიც არასოდეს წუხდნენ
ზოგად პრინციპებზე, თუმცა, ყოველთვის ჰკიდებდნენ ხელს
«კონკრეტულ საქმეებს», რათა გამოეყენებინათ სერ მეთიუ ჰეილის
ზემოთ აღნიშნული გამონათქვამისამებრ. მეტიც, რომაელი
სამართალმცოდნეების ინდივიდუალიზმის ნაკლებობა იმავე
ბუნებისა იყო, როგორისაც მეთიუ ჰეილის შემდეგი მტკიცება:
«მაქვს საფუძველი, უპირატესობა მივანიჭო კანონს, რომლითაც
სამეფოს ოთხი ან ხუთი წლის განმავლობაში ბედნიერად მართავენ
და საფრთხე არ შევუქმნა სამეფოს ბედნიერებასა და მშვიდობას ჩემი
რომელიმე თეორიით.»[68]
ამავე სულისკვეთების გამო, რომაელ სამართალმცოდნეებს
სძულდათ აბსტრაქტული თეორიები და სამართლის ფილოსოფიის
ყველა ის ხერხი, რომელსაც ბერძენი მოაზროვნეები იყენებდნენ.
როგორც ერთ-ერთი რომაელი სამართალმცოდნე (რომელიც
სახელმწიფო მოხელეც იყო) წერდა ახ. წ. II საუკუნეში, «ჩვენ უნდა
ავირიდოთ გამოძიება ჩვენი ინსტიტუტების საფუძვლიანობის
შესახებ, რათა არ დავკარგოთ და გავანადგუროთ მათი
განსაზღვრულობა.»[69]
მოკლედ თუ შევაჯამებთ, უძველესსა და თანამედროვე ეპოქაში
ძველი დასავლური ქვეყნები პიროვნული თავისუფლების იდეალს
(სხვა ადამიანების, მათ შორის, ხელისუფლების მხრიდან
განხორციელებული იძულების არარსებობა) განიხილავდნენ მათი
პოლიტიკური და სამართლებრივი სისტემების არსებით
შემადგენელ ნაწილად. ამ იდეალის აშკარა მახასიათებელი
ყოველთვის იყო სამართლის განსაზღვრულობა. თუმცა, სამართლის
განსაზღვრულობა აღიქმება ორი განსხვავებული და შეუსაბამო
გზით: პირველი, როგორც კანონმდებლებისგან მომდინარე
წერილობით ჩამოყალიბებული ტექსტის სიზუსტე და მეორე,
როგორც პიროვნების შესაძლებლობა, აწარმოოს გრძელვადიანი
გეგმები იმ წესების მიხედვით, რომლებიც ადამიანებმა ზოგადად,
სპონტანურად აითვისეს და საბოლოოდ, საუკუნეებისა და თაობების
განმავლობაში მოსამართლეთა მიერ დადგინდა.
«განსაზღვრულობის» ამ ორ გაგებას მეცნიერები იშვიათად ან
საერთოდ არ განასხვავებენ და ამ ტერმინის გაგებაც მრავალ
გაურკვევლობას ქმნის ევროპული ქვეყნებისა და ინგლისურენოვანი
ქვეყნების საზოგადოებებში. სავარაუდოდ, ეს არის მთავარი მიზეზი,
რის გამოც შედარება ევროპულ და ინგლისურ კონსტიტუციებს
შორის შეიძლება უფრო იოლ საქმედ მიაჩნიათ, ვიდრე
სინამდვილეშია; ასევე ევროპელმა პოლიტოლოგებმა შესაძლოა,
წარმოიდგინონ, რომ ისინი თხზავდნენ ინგლისური კონსტიტუციის
კარგ იმიტაციებს, თუმცა არ ითვალისწინებდნენ
სამართალწარმოების იმ სახეობის თავისებურებას, რომელსაც
საერთო სამართალი ეწოდება და ინგლისურ კონსტიტუციას
ყოველთვის ახასიათებდა.
ამ სამართალწარმოების პროცესის გარეშე, სავარაუდოდ,
შეუძლებელი იქნება აღვიქვათ მართლწესრიგის კლასიკური
ინგლისური გაგება, რომელიც დაისიმ განმარტა. მეორე მხრივ,
სამართალწარმოების გარეშე კონტინენტის არც ერთი სისტემა არ
იქნებოდა ისეთი, როგორიც დღესაა.
ამჟამად «განსაზღვრულობისა» და «მართლწესრიგის» გაგებებს
შორის გაურკვევლობა განსაკუთრებით დიდია ინგლისურ ენაზე
მოლაპარაკე ქვეყნებში იმ მზარდი ტენდენციის გამო, რომელიც
განსაკუთრებულ მნიშვნელობას ანიჭებს სამართალწარმოებას არა
სასამართლოების, არამედ კანონმდებლების მიერ.
ამ გაუგებრობის აშკარა შედეგები პოლიტიკური თავისუფლებისა და
წარმოების თავისუფლების კუთხით უკვე აშკარაა. სემანტიკური
გაუგებრობა კიდევ ერთხელ ჩანს მრავალი პრობლემის საფუძველი.
არ ვამტკიცებ, რომ ყველა ჩვენი სირთულე სემანტიკური
გაუგებრობითაა გამოწვეული. თუმცა იმ განსხვავებული და
ურთიერთსაწინააღმდეგო მნიშვნელობების გაანალიზება,
რომლებსაც ვგულისხმობთ ინგლისურენოვან და ევროპის
კონტინენტის ქვეყნებში «თავისუფლებაზე» საუბრისას «სამართლის
განსაზღვრულობასა» და «მართლწესრიგთან» მიმართებით,
პოლიტოლოგებისა და ეკონომისტებისთვის მნიშვნელოვანი
ამოცანაა.

5. თავისუფლება და
კანონმდებლობა
უმნიშვნელოვანესი დასკვნა, რომელიც შეიძლება წინა თავებიდან
გამოვიტანოთ, არის ის, რომ მართლწესრიგი, ამ გამოთქმის
კლასიკური გაგებით, შეუძლებელია შევინარჩუნოთ სამართლის
განსაზღვრულობის დაცვის გარეშე, რომელიც პიროვნებების
მხრიდან აღიქმება, როგორც გრძელვადიანი დაგეგმვის
შესაძლებლობა მათ პირად ცხოვრებასა თუ საქმიანობაში. მეტიც,
ჩვენ ვერ დავამყარებთ მართლწესრიგს კანონმდებლობაზე, სანამ იმ
რადიკალურ და თითქმის აბსურდულ წესებს არ მივმართავთ,
რომლებიც ათენელებმა ე.წ. νομοθέται-ს[70] დროს შექმნეს.
ჩვენი დროისთვის დამახასიათებელი ტენდენციაა, დასავლეთის
ქვეყნების თანამდებობის პირების საკუთარ მოქალაქეებზე
ძალაუფლების ყოველდღიური ზრდა, მიუხედავად იმისა, რომ ეს
ძალაუფლება ჩვეულებრივ, შეზღუდული უნდა იყოს
კანონმდებლობით[71]. თანამედროვე ავტორი, ე. ნ. გლადენი, ამ
მდგომარეობას დილემად აფასებს ნაშრომში – «ბიუროკრატია თუ
სამოქალაქო სამსახური». როგორც კი საჯარო მოხელეები
აღმოჩნდებიან კანონზე მაღლა, მიუხედავად ამ კანონის ბუნებისა,
სცენას ბიუროკრატები იკავებენ. არის შემთხვევები, როდესაც
თანამდებობის პირები განზრახ ანაცვალებენ საკუთარ სურვილს
სამართლის დებულებებს ღრმა რწმენით, რომ აუმჯობესებენ კანონს
და აღწევენ იმ მიზანს, რომელიც მათი აზრით, კანონს ჰქონდა
დასახული. ასეთ შემთხვევებში თანამდებობის პირთა კეთილი
სურვილები და გულწრფელობა ეჭვგარეშეა.
თუ ნებას მომცემთ, მაგალითს მოვიყვან ჩემი ქვეყნის
ბიუროკრატიული პრაქტიკიდან. ჩვენ გვაქვს საავტომობილო
მოძრაობის წესები. ისინი გულისხმობენ გარკვეულ სასჯელს იმ
დარღვევებისთვის, რომლებსაც მძღოლები სჩადიან. სასჯელი,
ჩვეულებრივ, ჯარიმებია, თუმცა, გამონაკლის შემთხვევებში,
წესრიგის დამრღვევი, შესაძლოა გასამართლდეს და ციხეშიც
აღმოჩნდეს. ცალკეულ შემთხვევებში, წესების დამრღვევებს
შესაძლოა ჩამოერთვათ მართვის მოწმობები – თუ, მაგალითად, მათ
მიერ მოძრაობის წესების დარღვევა გამოიწვევს სხვების დაზიანებას,
ან სიკვდილს, ანდა, თუ მანქანას ნასვამი მძღოლი მართავს. ვინაიდან
ჩემს ქვეყანაში ყველანაირი ტრანსპორტი უფრო და უფრო იმატებს,
ავტოსაგზაო შემთხვევებიც ხშირდება. მმართველი პირები
დარწმუნებულნი არიან, რომ ოფიცრების მიერ მძღოლებზე
განხორციელებული შედარებით მკაცრი დისციპლინა საუკეთესო
საშუალებაა ავტოსაგზაო შემთხვევების მსხვერპლის რიცხვის
შესამცირებლად მათ მიერ კონტროლირებად ტერიტორიაზე, თუმცა
ეს პანაცეას არ წარმოადგენს. აღმასრულებელი ხელისუფლების
წევრები, მაგალითად, შინაგან საქმეთა მინისტრი და სხვა
თანამდებობის პირები – პრეფექტები, ეროვნული პოლიციის
წარმომადგენლები (მთელი ქვეყნის მასშტაბით), ადგილობრივი
პოლიციის ოფიცრები ქალაქებში და ყველა ამ მიმართულებით
მომუშავე ადამიანი – ცდილობენ, ეს თეორია საგზაო მოძრაობის
დროს მომხდარ დარღვევებთან ბრძოლაში გამოიყენონ. თუმცა,
ზოგიერთ მათგანს ზედმეტიც მოსდის. ისინი თითქოს
დარწმუნებულნი არიან, რომ სახელმწიფო სამართალი ამ მხრივ
(სახელდობრ, მოსამართლეთა მიერ წესების დამრღვევებზე
დადებული სასჯელი და ამ მიზნის მისაღწევად დადგენილი
პროცედურები)
მეტისმეტად რბილი და მსუბუქია თანამედროვე საგზაო პირობების
ახალ მოთხოვნებთან წარმატებით გასამკლავებლად. ამ მხრივ, ჩემს
ქვეყანაში ზოგიერთი თანამდებობის პირი ცდილობს,
«გააუმჯობესოს» კანონით დადგენილი პროცედურა.
ერთ-ერთმა თანამდებობის პირმა ეს ყველაფერი ამიხსნა, როდესაც
ვცადე ჩემი კლიენტის დასაცავად ჩავრეულიყავი იმის წინააღმდეგ,
რასაც მთავრობის მხრიდან უკანონო ქმედებად მივიჩნევდი. ამ კაცზე
პოლიციამ განაცხადა, რომ მან მანქანა საგზაო წესების დარღვევით
გადააადგილა. პრეფექტმა მას მყისიერად და მოულოდნელად
ჩამოართვა მართვის მოწმობა. შედეგად, კაცს სატვირთოს მართვა
აღარ შეეძლო, რაც იმას ნიშნავდა, რომ იგი, პრაქტიკულად,
უმუშევარი დარჩა, ხელისუფლებისგან მართვის მოწმობის
დაბრუნებამდე. ჩვენი წერილობით ჩამოყალიბებული
რეგულაციების თანახმად, სხვადასხვა შემთხვევაში პრეფექტს
შეეძლო, წესის დამრღვევისთვის მართვის მოწმობა ჩამოერთმია,
თუმცა მის მიერ ჩადენილი დარღვევა მათ შორის არ ყოფილა.
როდესაც ეს ფაქტი შესაბამის ოფიციალურ პირს შევატყობინე, ის
დამეთანხმა, რომ არსებული წესების სწორი ინტერპრეტაციით, ჩემს
კლიენტს ისეთი დარღვევა ნამდვილად არ ჩაუდენია, რომ მართვის
მოწმობის ჩამორთმევით დასჯილიყო. თანამდებობის პირმა ასევე
ზრდილობიანად ამიხსნა, რომ რიგ შემთხვევებში, ალბათ
დაახლოებით შემთხვევათა 70 პროცენტში, ხელისუფლების
წარმომადგენლები წესრიგის დამრღვევებს მაინც ართმევენ მართვის
მოწმობებს, თუნდაც მათ არ ჰქონდეთ ჩადენილი ისეთი დარღვევა,
რომელიც კანონით ასეთ სასჯელს იმსახურებს. «თუმცა, როგორც
ხედავთ, – თქვა მან, – ეს რომ არ გავაკეთოთ, ამ ქვეყანაში ხალხი
(ხანდახან თანამდებობის პირები თავს თითქოს სხვა ქვეყნის
წარმომადგენლებად მიიჩნევენ) არ გამოიჩენს საკმარის
სიფრთხილეს, რადგანაც ყურადღებას არ მიაქცევენ ჯარიმით
გათვალისწინებულ რამდენიმე ათას ლირას. მეორე მხრივ, თუ ცოტა
ხნით ჩამოვართმევთ მართვის მოწმობას, წესების დამრღვევები
უფრო მეტად იგრძნობენ დანაკარგს და მომავალში
გაფრთხილდებიან.» მან ასევე ფილოსოფიურად განაცხადა, რომ
მოქალაქეთა შედარებით მცირე ნაწილზე განხორციელებული
უსამართლობა შეიძლება გავამართლოთ იმ საერთო შედეგით,
რომელსაც შეიძლება მივაღწიოთ საავტომობილო მოძრაობის
გაუმჯობესებით.
ამ მხრივ კიდევ ერთი თვალშისაცემი მაგალითი ჩემმა კოლეგამ
მომაწოდა. ის წავიდა რაიონის რწმუნებულის მიერ იმ მძღოლის
მყისიერი დაპატიმრების ბრძანების გასაპროტესტებლად, რომელმაც
სიჩქარეს გადააჭარბა და ქუჩაში ადამიანი მოკლა. ჩვენი
კანონმდებლობის თანახმად, შემთხვევითი მკვლელობები შეიძლება
პატიმრობით დაისაჯოს. მეორე მხრივ, რაიონული ვექილები
უფლებამოსილნი არიან, გასცენ მყისიერი დაპატიმრების ბრძანება
მხოლოდ განსაკუთრებულ შემთხვევებში, რომლებიც აღწერილია
კრიმინალურ შემთხვევებზე რეაგირების პროცედურებში, როდესაც
გარკვეულ გარემოებათა გამო დაპატიმრება შეიძლება
მიზანშეწონილი იყოს. აშკარაა, რომ სასამართლომდე პატიმრობაში
ყოფნა სასჯელი კი არ არის, არამედ უსაფრთხოების ზომა, რომელიც
განკუთვნილია მაგალითად, იმ შესაძლებლობის აღსაკვეთად, რომ
დანაშაულში ბრალდებული, შეიძლება გასამართლებამდე გაიქცეს ან
ამასობაში სხვა დანაშაული ჩაიდინოს. ვინაიდან ზემოხსენებული
კაცის შემთხვევაში გადაწყვეტილება ნამდვილად არ იყო სწორი,
ჩემმა კოლეგამ ჰკითხა რაიონის რწმუნებულს, რატომ გასცა მან
დაპატიმრების განკარგულება აღნიშნულ შემთხვევაში. მან უპასუხა,
რომ ავტომობილთა მსხვერპლის ზრდის
გათვალისწინებით, მისი მხრიდან კანონიერი და სწორი იყო, ხელი
შეეშალა წესების დამრღვევთათვის მომავალში მეტი სახიფათო
გარემოების შექმნისგან და ამიტომ ჩასვა მისი კლიენტი ციხეში.
გარდა ამისა, საერთო მოსამართლეები, ჩვეულებრივ, დიდი
სიმკაცრით არ გამოირჩევიან იმ ხალხის მიმართ, ვინც
ბრალდებულია შემთხვევით მკვლელობაში; ასე რომ, ციხეში ყოფნის
მცირე გამოცდილება წესის დამრღვევისთვის ყოველმხრივ
სასარგებლო, ჭკუის სასწავლებელი გამოცდილება იქნებოდა.
თანამდებობის პირმა გულახდილად აღიარა, რომ ის ამგვარად
იქცეოდა, რათა «გაეუმჯობესებინა» კანონმდებლობა და სრულიად
გამართლებულად მიაჩნდა ისეთი საშუალებების გამოყენება,
როგორიცაა დაპატიმრება, თუნდაც ეს არ ყოფილიყო აუცილებელი
სამართლებრივი მოთხოვნა ავტოსაგზაო მსხვერპლის შემცირებაში
სასურველი შედეგის მისაღწევად.
ეს გახლავთ იმ თანამდებობის პირთა დამოკიდებულების ნიმუში,
რომლებიც კანონს საკუთარ მოსაზრებებს ანაცვალებდნენ
კანონმდებლობის ისეთი ინტერპრეტირებით, როგორიცაა მათი
საკუთარი წესების გამოყენება იმ საბაბით, რომ მოცემულ
შემთხვევაში კანონის განუხრელი დაცვა შედეგის მისაღწევად
საკმარისი არ იქნება. სხვათა შორის, ეს შემთხვევა
კანონსაწინააღმდეგო ქმედების მაგალითია, კერძოდ, ეს არის საჯარო
მოხელეების მართლსაწინააღმდეგო ქმედება და იგი არ უნდა
აგვერიოს თვითნებურ ქმედებაში, რის უფლებაც ამ ბოლოს დროს
ბრიტანელ თანამდებობის პირებს გარკვეული ადმინისტრაციული
წესების ნაკლებობის გამო მიეცათ. ბრიტანული ადმინისტრაციის
ნებელობითი ქმედების კარგ მაგალითად შეიძლება მოვიყვანოთ
ქრიჩელ დაუნის ცნობილი, რთული საქმე, რომელმაც რამდენიმე
წლის წინ ინგლისში მძლავრი პროტესტი გამოიწვია. სახელმწიფო
მოხელეებმა, რომლებმაც ომის დროს კერძო საკუთრება სასროლ
პოლიგონად გამოსაყენებლად კანონის დაცვით ჩამოართვეს
მფლობელებს, ომის შემდეგ იმავე საკუთრების გამოყენება სავსებით
განსხვავებული მიზნებით – სასოფლო-სამეურნეო
ექსპერიმენტებისა და სხვა მსგავსი ქმედებებისთვის სცადეს.
ამგვარ შემთხვევებში, განსაზღვრული წერილობითი
რეგულირებების არსებობა შეიძლება ძალიან სასარგებლო
აღმოჩნდეს და თუკი ეს ყოველთვის არ შეუშლის ხელს მოხელეებს
კანონის დარღვევაში, იმას მაინც უზრუნველყოფს, რომ მათ კანონის
შესაბამისად აგონ პასუხი თავიანთ საქციელზე სასამართლოების ან
ფრანგული conseil d’etat-ის მსგავსი ადმინისტრაციული
სასამართლოს წინაშე.
თუმცა, თუ გადავინაცვლებთ ჩემი მოსაზრების ყველაზე
მნიშვნელოვან ნაწილზე, პიროვნული თავისუფლება ბოლო ასი
წლის განმავლობაში დასავლეთის ყველა ქვეყანაში თანდათან
შემცირდა არა მხოლოდ იმ მოხელეების მიერ კანონის ხელყოფისა
და უზურპაციის გამო, რომლებიც მის წინააღმდეგ მოქმედებენ,
არამედ იმ ფაქტის გამოც, რომ კანონი უფლებას აძლევდა
თანამდებობის პირებს, ემოქმედათ ისე, როგორი ქცევაც წინა
კანონით დაისჯებოდა, როგორც ძალაუფლების გადამეტება და
მოქალაქეთა პიროვნული თავისუფლების ხელყოფა.[72]
ეს აშკარაა, მაგალითად, ე. წ. ინგლისური «ადმინისტრაციული
სამართლის» ისტორიითაც, რომელიც შეიძლება შევაფასოთ,
როგორც საკანონმდებლო და სასამართლო უფლებების
თანმიმდევრული გადაცემა
აღმასრულებელი მოხელეებისთვის. დასავლეთში პიროვნული
თავისუფლების ბედი ძირითადად ამ «ადმინისტრაციულ»
პროცესზეა დამოკიდებული. თუმცა ჩვენ არ უნდა დაგვავიწყდეს,
რომ თავად ეს პროცესი, უზურპაციის აშკარა შემთხვევების
(რომლებიც არც ისე მნიშვნელოვანი და მრავალრიცხოვანია,
როგორც ჩვენ წარმოგვიდგენია) გაუთვალისწინებლად,
შესაძლებელი გახდა კანონმდებლობის მეშვეობით.
მე სავსებით ვეთანხმები იმ რამდენიმე თანამედროვე მეცნიერს,
მაგალითად პროფესორ ჰაიეკს, რომლებსაც ეჭვი ეპარებათ
აღმასრულებელ მოხელეებში, თუმცა ჩემი აზრით, ხალხი, რომელიც
ადიდებს პიროვნულ თავისუფლებას, კანონმდებლებს უფრო მეტი
ეჭვის თვალით უნდა უყურებდნენ, რადგანაც სწორედ
კანონმდებლობის საშუალებით იზრდება მოხელეთა
უფლებამოსილება («ფართო უფლებამოსილების» ჩათვლით).
მოსამართლეებმა ამაში ბოლო დროს მნიშვნელოვნად უარყოფითი
წვლილი შეიტანეს. ისეთმა გამოჩენილმა სწავლულმა, როგორიც სერ
კარლტონ კემპ ალენია, გვითხრა, რომ სასამართლოები ინგლისში
შეიძლება ეკამათებოდეს აღმასრულებელ ხელისუფლებას, როგორც
ეს იყო ძველ დროში, პიროვნებისა და სახელმწიფოს ურთიერთობის
შეცვლილი კონცეფციით რათა განამტკიცონ და განავრცონ
საკუთარი ძალაუფლება. თუმცა, ბოლო წლებში, სერ კარლტონის
თანახმად, ისინი «საპირისპიროდ მოიქცნენ», რადგანაც სულ უფრო
«მიდრეკილნი იყვნენ, არ ჩარეულიყვნენ «სუფთა
ადმინისტრაციულ» საკითხებში და თავი შეეკავებინათ
აღსრულების საკითხებში ნებისმიერი ჩარევისგან.»
მეორე მხრივ, ისეთი გამორჩეული მაგისტრატი, როგორიც ინგლისში
სერ ალფრედ დენინგია (მისი უდიდებულესობის სააპელაციო
სასამართლოს ერთ-ერთი ამჟამინდელი ლორდი), 1953 წელს
გამოქვეყნებულ სახელმძღვანელოში «ცვალებადი კანონი»
გვთავაზობს სარწმუნო ანგარიშს ბოლო წლების განმავლობაში
ბრიტანული სასამართლოს ქმედებებისა, რომლებიც მიმართული
იყო მართლწესრიგის შენარჩუნებისკენ საერთო სასამართლოს
იურისდიქციის ქვეშ სამთავრობო დეპარტამენტების
(განსაკუთრებით კი 1947 წელს Crown Proceedings Act-ის (კანონი
სამეფო სამართალწარმოების შესახებ) მიღების შემდეგ) ან ისეთი
უცნაური დაწესებულებების შენარჩუნებით, როგორებიცაა
ნაციონალიზებული ინდუსტრიის შიდა საუწყებო ტრიბუნალი
(რომლის წინააღმდეგაც «სამეფო ტახტის სასამართლომ» 1947 წელს
სახელგანთქმულ ნორთამბერლენდის დავაში საქმის გამოთხოვა
ბრძანა), კერძო ტრიბუნალი (მაგალითად, პროფესიული
კავშირების) და ა.შ. რთულია, გადავწყვიტოთ, მართალია თუ არა სერ
კარლტონი, როდესაც საერთო სასამართლოებს გულგრილობაში
ადანაშაულებს აღმასრულებელი ხელისუფლების ახალი
ძალაუფლების მიმართ, ან სწორია თუ არა სერ ალფრედ დენინგი
მაშინ, როდესაც იმავე ასპექტში მათ ქმედებას აღნიშნავს.
სახელმწიფო მოხელეებს ინგლისში, ისევე, როგორც სხვა ქვეყნებში,
საკმაოდ დიდი ძალაუფლება აქვთ მინიჭებული კანონშემოქმედების
შესაძლებლობის სახით. საკმარისი იქნება უბრალოდ გადავხედოთ,
მაგალითად, ძალაუფლების გადაცემის ისტორიას ინგლისში ბოლო
წლების განმავლობაში, რათა სრულიად დავრწმუნდეთ ამაში.
ჩვენი დროის ერთ-ერთი ღრმად ფესვგადგმული პოლიტიკური
რწმენა ისაა, რომ ვინაიდან კანონს პარლამენტი იღებს, ხოლო
პარლამენტს ხალხი ირჩევს, საკანონმდებლო პროცესის წყაროსაც
ხალხი წარმოადგენს და ხალხის ნება-სურვილი, ანდა სულ მცირე,
ამომრჩევლის ნება-სურვილი მაინც, როგორც დაისი იტყოდა,
აუცილებლად ყოველ საკითხზე წინ უნდა დადგეს და მთავრობამ
უნდა გაითვალისწინოს.
არ ვიცი, რამდენად ღირებულია ეს დოქტრინა, თუკი მას ისე
გავაკრიტიკებთ, როგორც ჩემი თანამოქალაქეები, მოსკა და პარეტო
გვთავაზობენ ამ საუკუნის დასაწყისში თავიანთ ცნობილ თეორიებში
მოწინავე უმცირესობების მნიშვნელობის, ან, როგორც პარეტო
იტყოდა, ელიტის შესახებ, რომელთაც ხშირად იმეორებენ
სოციოლოგები და პოლიტოლოგები შეერთებულ შტატებში. ამ
თეორიების შესახებ ნებისმიერი დასკვნის მიუხედავად, «ხალხის» ან
«ამომრჩევლების» ცნება იოლად არ შემცირდება და არ გახდება
კონკრეტულ მოქალაქესთან შესაბამისი, რომელიც მოქმედებს
საკუთარი სურვილით და, მაშასადამე, ჩვენგან აღიარებული
გაგებით იძულებისგან «თავისუფალია». თავისუფლება და
დემოკრატია, ძველი ათენელების დროიდან მოყოლებული,
დასავლეთის ქვეყნებისთვის თანმდევი იდეალებია, თუმცა, როგორც
დე ტოკვილისა და ლორდ ექტონის მსგავსი მოაზროვნეები
მიუთითებდნენ, პიროვნული თავისუფლება და დემოკრატია
შეიძლება შეუთავსებლები გახდნენ მაშინ, როდესაც უმრავლესობა
არ არის შემწყნარებელი ან უმცირესობა მეამბოხეა, ზოგადად კი,
მაშინ, როდესაც ისეთ პოლიტიკურ საზოგადოებაში იმყოფებიან,
რომელსაც ლორენს ლოუელი «შეურიგებელ მოწინააღმდეგეებს»
უწოდებდა. რუსომ ეს შეიცნო, როდესაც აღნიშნა, რომ
უმრავლესობის ყველა სისტემა ერთსულოვნებას უნდა
ეფუძნებოდეს, უმრავლესობის წესის მისაღებად მაინც, თუკი
«საერთო ნება» უნდა ასახოს.
თუკი ეს ერთსულოვნება არ არის უბრალოდ ფილოსოფოსი
პოლიტიკოსების გამონაგონი და აქტუალური მნიშვნელობა აქვს
პოლიტიკურ ცხოვრებაში, უნდა დავუშვათ, რომ როდესაც
უმრავლესობის მიერ გამოტანილი გადაწყვეტილება თავისუფლად
კი არა, მხოლოდ ისეთი პიროვნებების მიერ არის მიღებული,
რომლებიც უძლებენ ზეწოლას, რათა თავიდან აიცილონ ყაჩაღების
ან შანტაჟისტების უარესი ქმედება, პიროვნული თავისუფლება,
როგორც სხვების, მათ შორის ხელისუფლების მხრიდან ზეწოლის
არარსებობა, არ შეესატყვისება ჰეგემონიურ ძალაუფლებად აღქმულ
დემოკრატიას.
თუ გავითვალისწინებთ, რომ დემოკრატიულ საზოგადოებაში
საკანონმდებლო პროცესი არ არის დამოკიდებული მხარდამჭერთა
რაოდენობაზე, უნდა დავასკვნათ, რომ ეს პროცესი ბევრ შემთხვევაში
შესაძლოა არ შეეფერებოდეს პიროვნულ თავისუფლებას.
ე. წ. პოლიტიკური მეცნიერებები და ჯგუფურ გადაწყვეტილებათა
ბუნების უახლესი კვლევები ამ ვარაუდს უფრო სარწმუნო გზით
ადასტურებენ.[73]
ზოგიერთი მეცნიერის მცდელობას, შეედარებინა ქმედების ისეთი
განსხვავებულ ფორმები, როგორიცაა მყიდველისა და გამყიდველის
ქცევა ბაზარზე და მაგალითად, ამომრჩევლის მოქმედება
პოლიტიკურ არჩევნებში, მათ შორის რაიმე საერთო ფაქტორის
აღმოჩენის მიზნით, ჩემს თვალში მეტად
მასტიმულირებელი ჩანს, არა მხოლოდ იმ მეთოდოლოგიური
საკითხების გამო, რომლებიც ეკონომიკას და პოლიტიკურ
მეცნიერებებს უკავშირდება, არამედ იმ ფაქტის გამოც, რომ საკითხი,
არსებობს თუ არა განსხვავება ინდივიდების ეკონომიკურსა და
პოლიტიკურ (ან სამართლებრივ) პოზიციებს შორის ერთსა და იმავე
საზოგადოებაში, ერთ-ერთი მთავარია იმ დავაში, რომელიც
ლიბერალებსა და სოციალისტებს შორის უკანასკნელი ასი თუ ას
ოცი წლის განმავლობაში მიმდინარეობს.
ამ დავამ შესაძლოა მრავალმხრივ დაგვაინტერესოს, რადგანაც
ვცდილობთ ცხადვყოთ თავისუფლების ცნება, როგორც იძულების
არარსებობა სხვა ხალხის მხრიდან, ხელისუფლების ჩათვლით, რაც
გულისხმობს თავისუფლებას კერძო სამეწარმეო საქმიანობასა და
პირადი ცხოვრების სხვა სფეროებში. სოციალისტური დოქტრინების
მიხედვით, სამართლებრივი და პოლიტიკური სისტემების
პირობებში, რომლებიც ყველას თანაბარ უფლებებს ანიჭებენ,
თანაბარი უფლებების ფლობა არავითარ უპირატესობას არ აძლევს
იმ ადამიანებს, რომელთაც აკლიათ საშუალება, ამ უფლებების
უმრავლესობით ისარგებლონ. ამის საპირისპიროდ, ლიბერალური
დოქტრინები აცხადებენ, რომ ყველა მცდელობას, სოციალისტების
შემოთავაზების თანახმად, პოლიტიკური «თავისუფლება» შეერწყას
უქონელთა «გაჭირვებისგან თავისუფლებას», მივყავართ
დაპირისპირებებისკენ სისტემის შიგნით, რომელსაც არ შეუძლია,
ყველას უბოძოს გაჭირვების არარსებობად აღქმული
«თავისუფლება», ისე რომ პოლიტიკური და სამართლებრივი
თავისუფლების ჩაგვრა არ გამოიწვიოს, რომელიც გააზრებულია,
როგორც იძულების არარსებობა სხვა ხალხის მხრიდან. თუმცა,
ლიბერალური დოქტრინები მეტსაც გულისხმობენ. ისინი ამბობენ,
რომ «გაჭირვებისგან თავისუფლება» ვერ მიიღწევა ბრძანებით ან
მთავრობის მიერ ეკონომიკური პროცესისთვის მიმართულების
მიცემით, არამედ მხოლოდ თავისუფალი ბაზრის მეშვეობით.
ამჯერად სოციალისტებისა და ლიბერალების საერთო ვარაუდად
შეიძლება მივიჩნიოთ ის, რომ პიროვნების სამართლებრივი და
პოლიტიკური თავისუფლება, აღქმული ერთი მხრივ, როგორც
იძულების არარსებობა და მეორე მხრივ, «ეკონომიკური» და
«ბუნებრივი» თავისუფლება განსხვავდებიან ერთმანეთისაგან, თუ
სიტყვა «თავისუფლება» უნდა მივიღოთ იმავე გაგებით, როგორიცაა
«გაჭირვების არარსებობა». ეს განსხვავება სხვადასხვანაირად არის
შეფასებული ლიბერალებისა და სოციალისტების მიერ, თუმცა
საბოლოო ანალიზისას ორივე მხარე აღიარებს, რომ
«თავისუფლებას» ერთი საზოგადოების სხვადასხვა წევრისთვის
განსხვავებული, შეუთავსებელი მნიშვნელობები შეიძლება ჰქონდეს.
უდავოა, რომ პოლიტიკურსა და სამართლებრივ სისტემაში
«გაჭირვებისგან თავისუფლება» გულისხმობს საჭირო ცვლილებებს
«თავისუფლების» ცნებაში, რომელიც გაგებულია, როგორც სისტემის
მიერ უზრუნველყოფილი თავისუფლება იძულებისგან.
ლიბერალები აღნიშნავენ, რომ ეს ხდება სოციალისტური
სულისკვეთების კანონებისა და ბრძანებების სპეციალური
დებულებების გამო, რომლებიც არ შეესაბამება თავისუფლებას
კერძო სამეწარმეო საქმიანობაში. მაგრამ ეს ხდება ასევე, უპირველეს
ყოვლისა, იმიტომ, რომ როგორც სოციალისტები აღიარებენ,
«გაჭირვებისგან თავისუფლება» უნდა სცადონ მაინც – თუ სურთ
კავშირი ჰქონდეთ ისტორიულ საზოგადოებებთან და არ შეზღუდონ
მსოფლიოს შორეულ კუნჭულებში მოხალისეთა საზოგადოებების
ძალისხმევა – კანონმდებლობის და,
მაშასადამე, უმრავლესობის წესით მიღებული გადაწყვეტილებების
მეშვეობით, მიუხედავად იმისა, ეს კანონმდებლები არჩეულნი არიან,
როგორც თითქმის ყველა თანამედროვე პოლიტიკურ სისტემაში, თუ
პირდაპირ გამოხატავენ ხალხის ნებას, როგორც ხდებოდა ძველ
რომსა და ძველ ბერძნულ ქალაქებში, ან ხდება დღევანდელ
შვეიცარიულ Landsgemeinde-ში. არც ერთ თავისუფალ სავაჭრო
სისტემას არ შეუძლია იმოქმედოს, თუ არ დაეფუძნა
სამართლებრივსა და პოლიტიკურ სისტემას, რომელიც ეხმარება
მოქალაქეებს, შეეწინააღმდეგონ საკუთარ საქმეში ჩარევას სხვა
ადამიანების, მათ შორის, ხელისუფლების მიერ. თუმცა,
თავისუფალი ვაჭრობის სისტემების დამახასიათებელი ნიშან-
თვისებაა ასევე ის, რომ ისინი შეეფერებიან მხოლოდ ისეთ
სამართლებრივსა და პოლიტიკურ სისტემებს, რომელთაც პირადი
ცხოვრებისა და საქმიანობის მსგავსად კანონმდებლობასთან არ აქვთ
შეხება. მეორე მხრივ, სოციალისტური სისტემები კანონმდებლობის
დახმარების გარეშე ვერ იარსებებენ. არც ერთი ისტორიული ფაქტი
არ ემხრობა იმ ვარაუდს, რომ სოციალისტური «გაჭირვებისგან
თავისუფლება» ისეთ დაწესებულებებს შეეფერება, როგორიცაა,
საერთო სამართლის სისტემა ან რომაული სისტემა, სადაც
სამართალწარმოების პროცესი უშუალოდ ხორციელდება
თითოეული და ყველა მოქალაქის მიერ, მოსამართლეებისა და
რომაელი იურისკონსულტების მსგავსი ექსპერტების დახმარების
მხოლოდ ცალკეულ შემთხვევებში გამოყენებით, როგორც წესი,
კანონმდებლობაში ცვლილებების შეტანის გარეშე.
მხოლოდ ე. წ. «უტოპისტებმა», რომლებიც ცდილობდნენ, ხელი
შეეწყოთ მოხალისეებისათვის ჩამოეყალიბებინათ კოლონიები
სოციალისტური საზოგადოების განსახორციელებლად,
წარმოიდგინეს, რომ მათ ეს კანონმდებლობის გარეშეც შეეძლოთ.
თუმცა მათაც კი ამგვარი სისტემის შენარჩუნება მხოლოდ ხანმოკლე
პერიოდის განმავლობაში მოახერხეს, სანამ მათი მოხალისეთა
ასოციაციები ქაოტურ ჯგუფებად არ გადაიქცნენ, რომლებიც
აერთიანებდნენ ვაი-მოხალისეებს, ყოფილ მოხალისეებსა და
ახალმოსულებს – სოციალიზმის ნებისმიერი ფორმისადმი
განსაკუთრებული რწმენის გარეშე.
თუ სოციალისტური საზოგადოებები უნდა შევინარჩუნოთ,
სოციალიზმი და კანონმდებლობა ერთმანეთს აუცილებლად
დაუკავშირდებიან. სავარაუდოდ, ეს არის მთავარი მიზეზი იმ
მზარდი მნიშვნელობისა, რომელიც ინგლისელთა და ამერიკელთა
მსგავს საერთო სამართლის სისტემებს ენიჭებათ არა მხოლოდ
საკანონმდებლო გადაწყვეტილებებისა და დადგენილებების, არამედ
ასევე იმ იდეის გამო, რომ სამართლებრივი სისტემა საკანონმდებლო
სისტემაა და «განსაზღვრულობა» წერილობით ჩამოყალიბებული
კანონების მოკლევადიან განსაზღვრულობას წარმოადგენს.
მიზეზი, რომლის გამოც სოციალიზმი და კანონშემოქმედება
აუცილებლად უკავშირდება ერთმანეთს, არის ის, რომ რამდენადაც
თავისუფალი ბაზარი გულისხმობს მოთხოვნისა და მიწოდების
სპონტანურ მისადაგებას ცალკეული პიროვნებების არჩევანისადმი,
თანხვედრა არ მოხდება, თუ მოთხოვნა არ არის მიწოდების
შესაფერისი, რაც ნიშნავს, რომ ბაზარზე შემოსულთა არჩევანი
ურთიერთთავსებადი არ არის. ეს შეიძლება, მაგალითად, ყველა იმ
შემთხვევაში მოხდეს როდესაც მყიდველები ფიქრობენ, რომ
გამყიდველების მიერ მოთხოვნილი ფასები მეტისმეტად მაღალია ან
მაშინ, როდესაც გამყიდველები ფიქრობენ, რომ მყიდველების მიერ
შეთავაზებული ფასები მეტისმეტად დაბალია. გამყიდველები,
რომლებიც ვერ აკმაყოფილებენ მყიდველებს და მყიდველები,
რომლებიც ვერ აკმაყოფილებენ გამყიდველებს, ბაზარს შექმნიან
მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ ერთ-ერთ მათგანს ექნება რაიმე
საშუალება, საკუთარი მოთხოვნების დაკმაყოფილების მიზნით
მეორეზე ზემოქმედება მოახდინოს.
როგორც სოციალისტები ამბობენ, ღარიბ ხალხს მდიდრები
«ართმევენ» იმას, რაც სჭირდებათ. ამგვარი საუბარი დროის ფუჭად
ხარჯვაა, რადგანაც არ არის დამტკიცებული, რომ «მქონენი» და
«უქონელნი» იყვნენ ან არიან უფლებამოსილნი, ყველაფერი
თანაბრად ეკუთვნოდეთ. მართალია, ისტორიული სინამდვილე
სოციალურ თვალსაზრისს ემხრობა ისეთ შემთხვევებში, როგორიცაა:
შემოსევები და დაპყრობები, ყაჩაღობები, მეკობრეობა, შანტაჟი და ა.
შ. თუმცა, ეს არასოდეს ხდება თავისუფალ ბაზარზე ისეთი
სისტემაში, რომელიც საშუალებას აძლევს ცალკეულ მყიდველებსა
და გამყიდველებს, იმოქმედონ იმ იძულების წინააღმდეგ, რომელიც
სხვა ადამიანების მიერ ხორციელდება. ასევე, ვნახეთ, რომ ამ მხრივ
ძალიან ცოტა ეკონომისტი ითვალისწინებს ასეთ
«კონტრპროდუქტიულ» საქმიანობებს, რადგანაც ისინი ზოგადად
მიაჩნიათ აბსოლუტურად ბაზრის გარეთა და შესაბამისად,
ეკონომიკური გამოკითხვისთვის გამოუსადეგარად. თუ არავინ
იქნება იძულებული, გადაიხადოს საქონლისა და
მომსახურებისთვის იმაზე მეტი, ვიდრე ზეწოლის გარეშე
გადაიხდიდა, კონტრპროდუქტიულ ქმედებებსაც არ ჩაიდენდნენ,
რადგანაც ასეთ შემთხვევებში საქონლისა და მომსახურების
სათანადო მიწოდება არ იქნებოდა მოთხოვნის შესაბამისი და არც
შეთანხმება შედგებოდა მყიდველებსა და გამყიდველებს შორის.
კანონმდებლობამ შეიძლება მიაღწიოს იმას, რასაც სპონტანური
შეთანხმება ვერასოდეს შეძლებს. მოთხოვნა შეიძლება იყოს
ვალდებული, შეესაბამებოდეს მიწოდებას, ან მიწოდებას დაევალოს,
დააკმაყოფილოს მოთხოვნა იმ გარკვეული რეგულაციების
გამოყენებით, რომლებიც დადგენილია საკანონმდებლო ორგანოთა
მიერ და, სავარაუდოდ, იმ პროცედურით წყდება, რომელსაც
უმრავლესობა დაადგენს.
კანონმდებლობის შესახებ თეორეტიკოსებისა და ჩვეულებრივი
ადამიანებისთვის ერთნაირად გასაგები ფაქტია, რომ რეგულაციები
ყველაზე ხორციელდება, იმათი ჩათვლით, ვისაც არასოდეს მიუღია
მონაწილეობა წესების შექმნაში და ვისაც მათ შესახებ არაფერი
გაუგია. ეს გამოარჩევს კანონს მოსამართლის მიერ მიღებული
გადაწყვეტილებისგან იმ საქმეში, რომელიც მხარეებმა წარუდგინეს.
გადაწყვეტილება შეიძლება იძულებით იყოს მიღებული, თუმცა
მისი მიღება ვერ მოხდება ავტომატურად, მხარეების
თანამშრომლობის გარეშე. ნებისმიერ შემთხვევაში, ის პირდაპირ ვერ
გავრცელდება დანარჩენ ადამიანებზე, რომლებიც არ წარმოადგენენ
დავის მხარეებს, ან არ არიან მოდავეთა მიერ წარმოდგენილები.
მაშასადამე, თეორეტიკოსები, ჩვეულებრივ, კანონმდებლობას
იძულებასთან აკავშირებენ, მაშინ, როცა ეს კავშირი არ არის
უშუალოდ ხაზგასმული და ნებისმიერ შემთხვევაში, მისი ამოცნობა
გარკვეულწილად სასამართლოს გადაწყვეტილებებში შეიძლება.
ამის საპირისპიროდ, ძალიან ცოტა ადამიანი აღნიშნავს იმ ფაქტს,
რომ იძულება უკავშირდება კანონმდებლობას არა მხოლოდ როგორც
საკანონმდებლო პროცესის
შედეგს, არამედ თავად პროცესსაც. ყველა ის ადამიანი, ვისაც რაიმე
წვლილი მიუძღვის ამ პროცესში, თავადაც პროცედურული
წესებისგან იძულების სუბიექტია, და სწორედ ეს აძლევს
ძალდატანებით ხასიათს საკანონმდებლო საქმიანობას, როგორც
ადამიანთა ჯგუფის მოქმედებას წინასწარ დადგენილი პროცედურის
მიხედვით. იგივე შეიძლება ვთქვათ ამომრჩეველთა მოქმედებაზე,
რომელთა ამოცანაა ჯგუფური გადაწყვეტილების მიღება იმაზე, ვინ
უნდა აირჩიონ წინასწარ დადგენილი პროცედურული წესების
მიხედვით.
გადაწყვეტილების მიღებისას პროცედურული ძალდატანება,
როდესაც ადამიანებმა უნდა გადაწყვიტონ არა როგორც ცალკეულმა
პიროვნებებმა, არამედ, როგორც ჯგუფის წევრებმა, არის ზუსტად ის,
რაც შესაძლებელს ხდის, დავინახოთ განსხვავება პიროვნებათა მიერ
გადაწყვეტილების მიღების პროცესსა და ჯგუფების მიერ
გადაწყვეტილების მიღების პროცესს შორის.
ეს განსხვავება უგულებელყვეს იმ თეორეტიკოსებმა, რომლებიც
ინგლისელი ეკონომისტის, დუნკან ბლექის მსგავსად, ცდილობდნენ
შეემუშავებინათ ჯგუფური გადაწყვეტილებების თეორია, რომელიც
თანაბრად მოიცავდა ბაზარზე პიროვნებების მიერ გაკეთებულ
ეკონომიკურ არჩევანს და ჯგუფურ გადაწყვეტილებებს პოლიტიკურ
სფეროში. პროფესორ ბლექის თანახმად, რომელმაც ამ თემაზე ახალი
წიგნი გამოაქვეყნა ახლახან, ამ ორ გადაწყვეტილებას შორის
არსებითი განსხვავება არ არის. მყიდველები და გამყიდველები
ბაზარზე შეიძლება შევადაროთ იმ კომიტეტის წევრებს, რომელთა
გადაწყვეტილებებიც არის მათ მიერ გამოხატული უპირატესობების
ურთიერთთანხვედრის შედეგი მიწოდებისა და მოთხოვნის კანონის
შესაბამისად. მეორე მხრივ, პოლიტიკურ სცენაზე მყოფი
პიროვნებები, სულ მცირე, იმ ქვეყნებში მაინც, სადაც პოლიტიკურ
გადაწყვეტილებებს ჯგუფურად იღებენ, შეიძლება მივიჩნიოთ
კომიტეტების წევრებად მიუხედავად თითოეული კომიტეტის
განსხვავებული დანიშნულებისა. ამომრჩევლები შეიძლება
მივიჩნიოთ საკანონმდებლო ასამბლეის ან მინისტრთა საბჭოს ერთ-
ერთ ასეთ კომიტეტად. ყველა ამ შემთხვევაში, პროფესორ ბლექის
მიხედვით, ჯგუფის თითოეული წევრის არჩევანი უპირისპირდება
ამავე კომიტეტის სხვა წევრების არჩევანს. პროფესორ ბლექის
მიხედვით, ერთადერთი მცირე განსხვავება ისაა, რომ როდესაც
ბაზარზე არჩევანი კეთდება მიწოდებისა და მოთხოვნის კანონის
მიხედვით, პოლიტიკური არჩევანი რამდენიმე მათგანის
სასარგებლოდ გარკვეული პროცედურის მიხედვით ხდება. თუ
ვიცით ეს პროცედურა, და უფრო მეტიც, თუ ვიცით, რომელი
პოლიტიკური არჩევნები ეწინააღმდეგება ერთმანეთს, მაშინ
შეგვიძლია, წინასწარ გამოვთვალოთ, რომელი არჩევანი იჩენს თავს
ჯგუფურ გადაწყვეტილებაში, რადგანაც იმ შემთხვევაში, თუ
ვიცნობთ ბაზარზე გამოხატულ უპირატესობებს, შეგვიძლია
წინასწარ გამოვითვალოთ, რომელი მათგანი იჩენს თავს მიწოდებისა
და მოთხოვნის კანონის მიხედვით.
პროფესორ ბლექის შეჯამებით, შეიძლება ვილაპარაკოთ
პოლიტიკურ არენაზე პრიორიტეტების გამომდინარეობის
ტენდენციაზე ისევე, როგორც წონასწორობაზე, რომელიც ბაზარზე
ყალიბდება სხვადასხვა არჩევანის შედეგად.
ერთი სიტყვით, ჩვენ შეგვიძლია ბლექის მიხედვით ეკონომიკური და
პოლიტიკური მეცნიერება ერთი მეცნიერების ორი განსხვავებულ
დარგად განვიხილოთ, რადგანაც მათ გააჩნიათ საერთო ამოცანა,
გამოთვალონ, რომელი პრიორიტეტებები გაჩნდება ბაზარსა თუ
პოლიტიკურ არენაზე; მოცემული პრიორიტეტებისა და გარკვეული
კანონების მეშვეობით, მათ შორის წარმოქმნილი დაპირისპირების
სამართავად.
არ მინდა იმის უარყოფა, რომ ამ დასკვნაში არის გარკვეული
სიმართლე. თუმცა, ნამდვილად მინდა აღვნიშნო, რომ პოლიტიკური
და ეკონომიკური გადაწყვეტილებების ერთ დონეზე განხილვით და
იმის დაშვებით, რომ შესაძლებელია მათი შედარება, ჩვენ განზრახ
უარვყოფთ იმ განსხვავებებს, რომლებიც არსებობს ბაზარზე
მიწოდებისა და მოთხოვნის კანონსა და უმრავლესობის წესის მსგავს
ნებისმიერ პროცედურულ კანონებს შორის, რომლებიც პოლიტიკურ
პრიორიტეტებს შორის დაპირისპირების პროცესს მართავს.
მიწოდებისა და მოთხოვნის კანონი მხოლოდ იმ გზის აღწერაა,
რომლითაც გარკვეულ გარემოებებში სხვადასხვა პრიორიტეტებს
შორის სპონტანური მისადაგება ხდება. პროცედურული კანონი
სრულიად განსხვავებულია, მიუხედავად იმ ფაქტისა, რომ ყველა
ევროპულ ენაში მას ისევე ეწოდება «კანონი», როგორც ბერძნები
(სულ ცოტა, ქრისტეშობამდე IV საუკუნემდე) იყენებდნენ სიტყვას
nomos ბუნებრივი და ადამიანის მიერ შექმნილი კანონების,
მაგალითად საკანონმდებლო აქტების აღსანიშნავად. რა თქმა უნდა,
შეგვიძლია, ვთქვათ, რომ მიწოდებისა და მოთხოვნის კანონი ასევე
«პროცედურული» კანონია, თუმცა, კიდევ ერთხელ ავურევდით
ერთი სიტყვის ორ ძალიან განსხვავებულ მნიშვნელობას.
მთავარი განსხვავება ბაზარზე პიროვნულ გადაწყვეტილებებსა და
პოლიტიკურ არენაზე ჯგუფურ გადაწყვეტილებებში პიროვნულ
წვლილს შორის არის ის, რომ ბაზარზე ხელმისაწვდომი საქონლის ან
სერვისის გაყოფადობის წყალობით, პიროვნებას არა მხოლოდ იმის
წინასწარ განჭვრეტა შეუძლია, რა შედეგი შეიძლება მოჰყვეს მის
გადაწყვეტილებას (მაგალითად, ქათმის რა სახეობასა და
რაოდენობას იყიდის ფულის გარკვეული ოდენობით), ასევე
შეუძლია ყოველი დახარჯული დოლარი დააკავშიროს იმ
საქონელთან, რომლის შეძენაც შეუძლია. მეორე მხრივ, ჯგუფური
გადაწყვეტილებები უკომპრომისოა: თუ დამარცხებულთა მხარეს
ხართ, ხმასაც კარგავთ. სხვა ალტერნატივა არ არსებობს, როგორც
არაფერი გექნებათ, თუ წახვალთ ბაზარზე და ვერ იპოვით
საქონელსა და მომსახურებას, ან მათ ნაწილს, რომელიც შეიძლება
იყიდოთ თქვენი დაგროვილი ფულით.
როგორც გამოჩენილი ამერიკელი ეკონომისტი, პროფესორი ჯეიმზ
ბიუკენენი მკაფიოდ მიუთითებდა, ამ მხრივ «საბაზრო არჩევანში,
ჩვეულებრივ, ალტერნატივები ერთმანეთს ეწინააღმდეგებიან იმის
გამო, რომ მოქმედებს კლებადი სარგებლიანობის კანონი... თუ
ინდივიდს სურს ამა თუ იმ საქონლის ან მომსახურების გარკვეული
რაოდენობა, როგორც წესი, ბაზარი ითხოვს, რომ მან სხვა საქონლისა
თუ მომსახურების ნაკლები რაოდენობით ისარგებლოს.»[74] ამისგან
განსხვავებით, «ხმის მიცემის არჩევანის ალტერნატივები უფრო
ექსკლუზიურია, რაც ნიშნავს, რომ ერთის შერჩევა გამორიცხავს
მეორის შერჩევას.»
ჯგუფურად გაკეთებული არჩევანი პიროვნებების ჯგუფებისადმი
კუთვნილების გათვალისწინებით, მიდრეკილია, იყოს «ორმხრივად
ექსკლუზიური სწორედ ალტერნატივის ბუნების მიზეზით». ეს
მხოლოდ იმ სქემების სიმწირის შედეგი არ არის, რომლებიც,
ჩვეულებრივ, მიღებულია ან მისაღებია ამომრჩევლების
უპირატესობების გამოსავლენად, არამედ ასევე გამოწვეულია იმ
ფაქტით, რომ (როგორც ბიუკენენი აღნიშნავდა) მრავალი
«პოლიტიკური» ალტერნატივა გასაქანს არ აძლევს «კომბინაციებს»
ან «რთულ გადაწყვეტილებებს», რომელიც საბაზრო არჩევანს
პოლიტიკურთან შედარებით უფრო მოქნილს ხდის. ლუდვიგ ფონ
მიზესის მიერ აღწერილი მნიშვნელოვანი შედეგი ისაა, რომ ბაზარზე
დოლარით გაკეთებული არჩევანი ჯერ არასოდეს დამარცხებულა:
ადამიანი არასოდეს ხვდება გამიჯნული უმცირესობის წევრის
მდგომარეობაში[75], იმდენად მაინც, რამდენადაც ბაზრის არსებული
ან პოტენციური ალტერნატივები არსებობენ. თუ საკითხს სხვა
მხრიდან შევხედავთ, ხმის მიცემის დროს ზეწოლის შესაძლებლობა
არსებობს, ბაზარზე კი ასე არ ხდება. ხმის მიმცემი ირჩევს მხოლოდ
პოტენციურ ალტერნატივებს შორის, მან შეიძლება დაკარგოს ხმა და
იძულებული იყოს, შეეგუოს არასასურველ შედეგს, ხოლო ბაზარზე
ასეთი რამ არასოდეს ხდება. პოლიტიკური არენა, რომელსაც
აღვიქვამთ, როგორც ხმის მიცემის ადგილს, შეიძლება შევადაროთ
ბაზარს, რომელშიც ინდივიდს სთხოვენ, დახარჯოს მთელი
შემოსავალი ერთ საქონელზე ან მთელი შრომითი უნარი და
რესურსი ერთი სახეობის საქონელსა თუ მომსახურებას შესწიროს.
სხვა სიტყვებით, ამომრჩეველი ზოგიერთი იძულებითი
პროცედურის მიერ შეზღუდულია თავისი უფლებების
გამოყენებაში. რა თქმა უნდა, ჩვენ შეგვიძლია მოვიწონოთ, მივიღოთ
ან უარვყოთ ეს იძულება, და ამ მიზნის მისაღწევად სხვადასხვა
ჰიპოთეზა დავაკნინოთ. თუმცა საქმე ისაა, რომ ხმის მიცემის
პროცესს იძულების გარკვეული ფორმა აქვს და პოლიტიკური
გადაწყვეტილებები მიიღება იმ პროცედურით, რომელიც იძულებას
გულისხმობს. დამარცხებული ამომრჩეველი თავდაპირველად
ირჩევს ერთს, თუმცა საბოლოოდ, უწევს მიიღოს მეორე, რომელსაც
უარყოფდა; მისი გადაწყვეტილების მიღების პროცესი
უგულებელყოფილია.
აშკარაა, რომ ეს არის მთავარი, თუმცა არა ერთადერთი განსხვავება
ბაზარზე ინდივიდუალურ გადაწყვეტილებებსა და პოლიტიკურ
არენაზე ჯგუფურ გადაწყვეტილებებს შორის.
ბაზარზე პიროვნებამ შეიძლება დარწმუნებით იწინასწარმეტყველოს
თავისი არჩევანის პირდაპირი და დაუყოვნებლივი შედეგები.
ბიუკენენი ამბობს, რომ «ამორჩევის პროცესი და შედეგები ცალსახად
შეესაბამება ერთმანეთს. მეორე მხრივ, ამომრჩეველი, თუნდაც
განჭვრეტდეს თითოეული შესაძლო ჯგუფური გადაწყვეტილების
შედეგს, დარწმუნებით ვერასოდეს იწინასწარმეტყველებს, რომელ
ალტერნატივას აირჩევენ.»[76] ფრენკ ნაითისეული ეს
გაურკვევლობა, რომელიც გულისხმობს, რომ შეუძლებელია რაიმე
ალბათობით მოვლენის წინასწარ განჭვრეტა, მეტ-ნაკლებად
გავლენას ახდენს ამომრჩევლის ქმედებაზე და არ არსებობს
გაურკვეველ პირობებში გადაწყვეტილებათა მიმღები ადამიანის
ქმედების მისაღები თეორია.
მეტიც, პირობები, რომელთა მიხედვითაც ჯგუფური
გადაწყვეტილებები ვლინდება, ართულებს წონასწორობის ცნების
გამოყენებას იმ სახით, როგორც ის გამოიყენება ეკონომიკაში.
ეკონომიკაში წონასწორობა განისაზღვრება, როგორც მიწოდებისა და
მოთხოვნის თანასწორობა, რომელიც გაგებულია როგორც
ცალკეული ამომრჩევლის შესაძლებლობა, გამოხატოს თავისი
არჩევანი, რათა წარმატებული არჩევანის საშუალება მისცეს
თითოეულ დოლარს. თუმცა, როგორი თანასწორობა შეიძლება
არსებობდეს, მაგალითად, მიწოდებისა და მოთხოვნის კანონსა და
ჯგუფურ განკარგულებებს შორის, როდესაც ადამიანმა შეიძლება
პური ითხოვოს და მის ნაცვლად ქვა მისცენ? რა თქმა უნდა, თუ
ჯგუფის წევრებს დაუბრკოლებლად, თავისუფლად შეუძლიათ
შევიდნენ ცვალებად უმრავლესობაში და ადრეული
გადაწყვეტილებების გადახედვაში მიიღონ მონაწილეობა, ეს
შესაძლებლობა შეიძლება აღვიქვათ, როგორც ჯგუფურ
გადაწყვეტილებებში წონასწორობის ნაკლებობის გამოსწორების
საშუალება, რადგანაც ის აძლევს შესაძლებლობას თითოეულ
პიროვნებას ჯგუფში, ადრე თუ გვიან მიიღოს ჯგუფური
გადაწყვეტილება, რომელიც ემთხვევა მის პირად არჩევანს. თუმცა ეს
«წონასწორობა» არ არის. ცვალებადი უმრავლესობების ნაწილის
ფორმირების თავისუფლება, დასავლეთის ქვეყნების ტრადიციული
გაგებით, დემოკრატიის ტიპური ნიშან-თვისებაა და, სხვათა შორის,
ის არის მიზეზი, რის გამოც ბევრი ავტორი აღწერს «პოლიტიკურ
დემოკრატიას», როგორც «ეკონომიკური დემოკრატიის» (საბაზრო
სისტემის) მსგავსს. ფაქტობრივად, როგორც ვიხილეთ, დემოკრატია
მხოლოდ ეკონომიკური დემოკრატიის ჩანაცვლება გამოდის, თუმცა,
შესაძლოა, ბევრ შემთხვევაში ის მისი საუკეთესო ჩანაცვლება იყოს.
შესაბამისად, მივდივართ დასკვნამდე, რომ კანონმდებლობა,
რომელიც ყოველთვის (თანამედროვე სისტემებში მაინც) ჯგუფური
გადაწყვეტილებების შედეგია, აუცილებლად უნდა გულისხმობდეს
გარკვეულ ზეწოლას არა მხოლოდ იმ პირებზე, ვინც სამართლებრივ
წესებს უნდა დაემორჩილოს, არამედ იმათზეც, ვინც უშუალოდ
მონაწილეობს სამართალწარმოების პროცესში. ამ უხერხულობას
ვერც ერთი პოლიტიკური სისტემა, დემოკრატიის ჩათვლით,
რომელშიც ხდება ჯგუფური გადაწყვეტილებები, თავიდან ვერ
აიცილებს, მიუხედავად იმისა, რომ დემოკრატია საკანონმდებლო
ორგანოს თითოეულ წევრს აძლევს შესაძლებლობას, ადრე თუ გვიან
გახდეს გამარჯვებული უმრავლესობის ნაწილი და თავიდან
აიცილოს იძულება ისეთი წესების შექმნით, რომლებიც მის პირად
არჩევანს ემთხვევა.
თუმცა, იძულება კანონმდებლობის ერთადერთი მახასიათებელი არ
არის, თუ შევადარებთ სხვა საკანონმდებლო პროცესებს, მაგალითად,
რომაულ ან საერთო სამართალს. ჩვენ დავრწმუნდით, რომ
გაურკვევლობა ნამდვილად არის კანონმდებლობის კიდევ ერთი
მახასიათებელი არა მხოლოდ მათთვის, ვისაც უწევს დაემორჩილოს
დაკანონებულ წესებს, არამედ თავად საკანონმდებლო ორგანოს
წევრებისთვისაც, რადგანაც ისინი ხმას აძლევენ ისე, რომ წინასწარ არ
იციან შედეგები, სანამ ჯგუფური გადაწყვეტილება არ იქნება
მიღებული.
ის ფაქტი, რომ ზეწოლასა და გაურკვევლობას თავად
საკანონმდებლო ორგანოს წევრებიც ვერ აიცილებენ თავიდან
კანონმდებლობის პროცესში, საშუალებას გვაძლევს დავასკვნათ,
რომ პირდაპირ დემოკრატიაზე დამყარებული პოლიტიკური
სისტემებიც კი ვერ აძლევს ადამიანებს საშუალებას, გაექცნენ
ზეწოლასა და გაურკვევლობას ჩვენ მიერ აღწერილი გაგებით.
არც ერთ პირდაპირ დემოკრატიას არ შეუძლია გადაჭრას პრობლემა,
რომელიც ზეწოლისა და გაურკვევლობის თავიდან აცილებას
გულისხმობს, რადგანაც თავად პრობლემა არ უკავშირდება
პირდაპირ ან არაპირდაპირ მონაწილეობას საკანონმდებლო
პროცესში იმ კანონმდებლობის მეშვეობით, რომელიც ჯგუფური
გადაწყვეტილებებიდან გამომდინარეობს.
ეს ასევე გვაფრთხილებს ყველა მცდელობის შედარებით
უშედეგობაზე, დავიცვათ უფრო მეტი თავისუფლება ან
განსაზღვრულობა პიროვნებებისათვის ქვეყანაში, რამდენადაც
კანონი აძლევს მათ საშუალებას მონაწილეობდნენ
სამართალწარმოების პროცესში იმდენად ხშირად და იმდენად
უშუალოდ, რამდენადაც შესაძლებელია კანონმდებლობით, საერთო
ხმის მიცემის უფლებით, პროპორციული წარმოდგენით,
რეფერენდუმით, ინიციატივით, წარმომადგენლების გამოძახებით,
ან სხვა ორგანიზაციებითა და დაწესებულებებით, რომლებიც
ავლენენ ე. წ. საზოგადოებრივ აზრს რაც შეიძლება ბევრი საკითხის
შესახებ და ადამიანებიც უფრო ეფექტიან გავლენას ახდენენ
მმართველთა პოლიტიკურ ქმედებაზე.
მეორე მხრივ, წარმომადგენლობითი დემოკრატია უფრო ნაკლებად
ეფექტიანია, ვიდრე უშუალო, პირდაპირი დემოკრატია
პიროვნებების აქტიური მონაწილეობის მისაღწევად
საკანონმდებლო პროცესში.
ბევრი განმარტება არსებობს, რომელთა მიხედვითაც შეიძლება
წარმომადგენლობა აღვიქვათ, და რამდენიმე მათგანი ხალხს
შთაბეჭდილებას უქმნის, რომ მნიშვნელოვანი, თუმცა
არაპირდაპირი გზით, აღმასრულებელი აპარატის მეშვეობით,
საკანონმდებლო პროცესში, მათი ქვეყნის კანონმდებლობის ან
ქვეყნის საქმეების მართვაში მონაწილეობენ.
სამწუხაროდ, ის, რაც სინამდვილეში დასავლეთის ყველა ქვეყანაში
ამჟამად ხდება, ვერ გვაძლევს რეალურ საფუძველს
კმაყოფილებისთვის, თუკი ფაქტებს ცივი გონებით გავაანალიზებთ.

6. თავისუფლება და
წარმომადგენლობა
ხშირად დასტურდება, რომ არსებობს, უფრო სწორად, არსებობდა
დემოკრატიული პროცესის კლასიკური ცნება, რომელიც ოდნავ თუ
ჰგავს იმას, რაც ხდება ბრიტანეთის პოლიტიკურ არენაზე, სადაც ამ
პროცესს სათავე დაედო შუა საუკუნეებში, ან სხვა ქვეყნებში,
რომლებსაც მეტ-ნაკლებად გადმოღებული აქვთ ინგლისის
«დემოკრატიული» სისტემა. ყველა ეკონომისტს ემახსოვრება ის, რაც
ამის შესახებ ნათლად განაცხადა შუმპეტერმა თავის წიგნში –
«კაპიტალიზმი, სოციალიზმი და დემოკრატია». XVIII საუკუნის
ბოლოს ინგლისში მიღებული დემოკრატიის კლასიკური ცნების
მიხედვით მიიჩნეოდა, რომ დემოკრატიული პროცესი ნებას რთავდა
ხალხს, არჩეული წარმომადგენლების მეშვეობით თავად
გადაეწყვიტა საკითხები პარლამენტში. ეს სავარაუდოდ, ეფექტიანი
ჩანაცვლება იყო ხალხის მიერ ზოგადი საკითხების უშუალო
გადაწყვეტისა, როგორც ხდებოდა უძველეს ბერძნულ ქალაქებში, ან
რომში, ან შუა საუკუნეების იტალიურ comuni-ში
(მუნიციპალიტეტი), ან შვეიცარიულ Landsgemeinde-ში.
წარმომადგენლებს ხალხისთვის უნდა გადაეწყვიტათ ყველა
საკითხი, რომლებსაც ადამიანები თავად ვერ ახერხებდნენ
გარკვეული ტექნიკური მიზეზების გამო, მაგალითად, იმის გამო,
რომ შეუძლებელი იყო ყოველ ჯერზე ყველა მათგანის შეკრება
პოლიტიკაზე მსჯელობისა და გადაწყვეტილებების
გამოტანისათვის. წარმომადგენლები მიიჩნეოდნენ ხალხის
რწმუნებულებად, მათ ამოცანას ხალხის სურვილის ჩამოყალიბება
და განხორციელება წარმოადგენდა. თავის მხრივ, ხალხი მითიურ
ერთეულად კი არ მიიჩნეოდა, არამედ უფრო პიროვნებების
კრებულად, მოქალაქეებად და რადგანაც ხალხის წარმომადგენლები,
პიროვნულად ასევე მოქალაქეები გახლდნენ, ამ მდგომარეობიდან
გამომდინარე, მათთვის შესაძლებელი იყო იმის გამოხატვა, რასაც
მათი თანამოქალაქეები საზოგადო საკითხებთან მიმართებით
გრძნობდნენ.
ბერკის ინტერპრეტაციის თანახმად, «თემთა პალატა
თავდაპირველად ინგლისის მოქმედი მთავრობის ნაწილად არ
მიიჩნეოდა. ის განიხილებოდა ხალხის მიერ უფლებამოსილ
უშუალო მეთვალყურედ, რომელსაც სასწრაფოდ, სრულად უნდა
გადაეწყვიტა წამოჭრილი საკითხები. ამ მხრივ, მთავრობაში ის
უფრო მაღალ საფეხურზე იდგა, ხოლო მსაჯულები – უფრო
დაბალზე. მოსამართლის თანამდებობა დროებითი იყო, მოქალაქისა
კი მუდმივი, და იმედოვნებდნენ, რომ ეს უკანასკნელი უპირატესი
იქნებოდა ყველანაირი განხილვისას, არა მხოლოდ ხალხსა და
მოქმედ ხელისუფლებას შორის, არამედ ხალხსა და თემთა პალატის
ხანმოკლე ხელისუფლებას შორისაც...»[77]
ამ ინტერპრეტაციის მიხედვით, ცხადია, დეპუტატებმა უნდა
იმსჯელონ და გადაწყვიტონ, უფრო მეტად როგორც მოქალაქეებმა,
ვიდრე მოსამართლეებმა; რომ მოქალაქეები არიან მუდმივნი, ისინი
ირჩევენ მოსამართლეებს, რათა გავლენა მოახდინონ მათ
დაუყოვნებლივ და დროებით გამოხატვაზე.
თავად ბერკი არ უნდა მივამსგავსოთ ჩაწერილ ფირფიტას,
რომლებიც ამომრჩევლებმა პარლამენტს გაუგზავნეს. ის ასევე
მიუთითებდა, რომ «აზრის გადმოცემა ყველა ადამიანის უფლებაა;
ამომრჩევლების
აზრი მნიშვნელოვანია და ყურადსაღები, წარმომადგენელმა ის
ყოველთვის სიხარულით უნდა მოისმინოს და აუცილებლად
გაითვალისწინოს. მაგრამ ხელისუფლების ინსტრუქციები,
გაცემული მანდატები, რომლებსაც წარმომადგენელი ბრმად და
უსიტყვოდ უნდა დაემორჩილოს, ხმა მისცეს და დაიცვას, თუნდაც
საკუთარი განსჯისა და სინდისის წინააღმდეგ, უცხო რჩება
სახელმწიფო კანონებისათვის და წარმოიშობა არსებითი
შეცდომისგან ჩვენი კონსტიტუციის საერთო წყობისა და შინაარსის
გაგებაში.»[78]
ზოგადად, შეცდომა იქნებოდა გვეფიქრა, რომ XVIII საუკუნის
დასასრულისთვის პარლამენტის წევრები ყურადღებით,
გულდასმით ითვალისწინებდნენ თანამოქალაქეების აზრს. არც XVII
საუკუნის მიწურულს, ინგლისის მეორე რევოლუცია გახლდათ
დემოკრატიული. როგორც სესილ ს. ემდენი, ბრიტანეთის
მთავრობაზე ხალხის გავლენის შემსწავლელი მკვლევარი,
აღნიშნავდა: «1688 წელს პლებისციტი რომ ჩატარებულიყო
შეკითხვით, შეეცვალათ თუ არა უილიამით ჯეიმსი, უმრავლესობა
ხმას არ მისცემდა ამ უკანასკნელის გადაყენებას.»[79] 1688 წლის
ახალი რეჟიმი ვენეციური ტიპის მონარქიას უფრო ჰგავდა, ვიდრე –
დემოკრატიას. 1695 წელს პრესის ცენზურის გაუქმების მიუხედავად,
თემთა პალატისა და სამინისტროების წევრებმა მრავალჯერ
განიცადეს კრიტიკა თანამოქალაქეების მხრიდან. ზოგიერთ
შემთხვევაში, მაგალითად, 1712 წელს ისინი ისე აღაშფოთა
ზოგიერთი პამფლეტის გამოქვეყნებამ, რომლებიც ასახავდა თემთა
პალატის საქმიანობას, რომ გადაწყვიტეს, ყველა გაზეთისა და
პამფლეტისთვის მძიმე გადასახადები დაეკისრებინათ, რათა
შეეფერხებინათ მათი გაყიდვა. უფრო მეტიც, საჯარო აზრის
გამოვლენა არ იყო წახალისებული. პარლამენტში მიღებულ
დადგენილებათა ოფიციალურად გამოქვეყნება რეგულარული
პროცედურა არ გახლდათ, და XVIII საუკუნის დასაწყისში ხშირი იყო
ინფორმაციის გამოქვეყნებისადმი წინააღმდეგობა იმ საბაბით,
თითქოს ეს აღქმული იქნებოდა «ხალხისადმი მიმართვად»; ამით
ცდილობდნენ აერიდებინათ პარლამენტში მიმდინარე კენჭისყრისა
და დებატების გამოქვეყნება. იგივე დამოკიდებულება
ვრცელდებოდა პალატასა და სამინისტროებზე ქვეყნისათვის
სასიცოცხლო საკითხებთან მიმართებით, რათა ხელი შეეშალათ
ხალხის წინააღმდეგობისათვის მთავრობისა და პალატის მიერ
შემუშავებული პოლიტიკის მიმართ. XVIII საუკუნეში ჩარლზ ფოქსის
მსგავს ახალგაზრდა სახელმწიფო მოხელეს შეეძლო თემთა პალატა
ეროვნული გონის ერთადერთ გამოხატულებად მიეჩნია და ეთქვა:
«მე ყურადღებას არ ვაქცევ ხალხის ხმას – ჩვენი ვალია, სწორად
ვიმოქმედოთ, იმის გაუთვალისწინებლად, დაგვეთანხმებიან თუ
არა; მათი საქმე ჩვენი არჩევა იყო, ჩვენი მოვალეობა კი
კონსტიტუციის მიხედვით მოქმედება და პარლამენტის
დამოუკიდებლობის შენარჩუნებაა.»[80]
მიუხედავად ამისა, საყოველთაოდ ცნობილია, რომ დემოკრატიის
კლასიკური თეორიის მიხედვით, პარლამენტი განიხილებოდა
კრებად, რომლის ფუნქციებიც იყო «ხმა მიეცა, აესახა ან წარმოედგინა
ამომრჩეველთა ნება-სურვილი.»[81] სხვათა შორის, ეს თეორია უფრო
შეესაბამებოდა დროის მონაკვეთს XVIII საუკუნის ბოლოდან 1832
წლის რეფორმათა შესახებ კანონამდე და არა შემდგომ პერიოდს.
თუმცა წარმომადგენლები ისევე მრავალრიცხოვანი იყვნენ, როგორც
დღეს არიან, ამომრჩევლები ცოტანი გახლდნენ. 1830 წელს
ბრიტანეთის თემთა პალატა წარმოადგენდა დაახლოებით 220,000
ამომრჩეველს 14-მილიონიანი მოსახლეობიდან, ანუ ზრდასრული
მოსახლეობის დაახლოებით 3 პროცენტს. ერთი წევრი
დაახლოებით 330 ამომრჩეველს წარმოადგენდა. ახლა თითოეული
მათგანი წარმოადგენს საშუალოდ 56,000 ინგლისელ ამომრჩეველს,
რომელიც გროვდება დაახლოებით 35 მილიონი მოქალაქიდან ხმის
უფლების მქონე სრულწლოვანებისაგან. თუმცა, ამ საუკუნის
დასაწყისში, დაისი, რომელიც ეწინააღმდეგებოდა ოსტინის საეჭვო
«სამართლებრივ» თეორიას, თითქოს თემთა პალატის წევრები
უბრალოდ «იმ ამომრჩეველთა ნდობით აღჭურვილი პირები არიან,
რომელთაც ისინი აირჩიეს და დანიშნეს» და ამბობდა, რომ არც ერთი
ინგლისელი მოსამართლე არ დაუშვებს, პარლამენტი იყოს
ამომრჩეველთა «ნდობით აღჭურვილი პირი», ამავე დროს
აღიარებდა, რომ «პოლიტიკური გაგებით ამომრჩევლები უფრო
მნიშვნელოვანი ნაწილი, ან, სუვერენული ძალა არიან, რადგანაც
არსებული კონსტიტუციის მიხედვით უზრუნველყოფილია მათი
ნების განუხრელი მორჩილება.» დაისი აღიარებდა, რომ ოსტინის ენა
იმდენადვე სწორი იყო «პოლიტიკურ» სუვერენიტეტთან
მიმართებით, რამდენადაც მცდარი იმასთან მიმართებით, რასაც
«სამართლებრივ» სუვერენიტეტს უწოდებდა და აცხადებდა, რომ
«ამომრჩევლები სუვერენული პოლიტიკური ძალის უპირატეს
ნაწილს წარმოადგენენ.»[82]
დღეს ამომრჩევლების, და მასთან ერთად ლორდებისა და
მონარქების, ნება აუცილებლად ვრცელდება ყველა სუბიექტზე,
რომლებსაც განსაზღვრავს ბრიტანეთის მთავრობა. საკითხი
შეიძლება უფრო სიღრმისეულად განვიხილოთ და დავამტკიცოთ,
რომ კონსტიტუციური ღონისძიებები უზრუნველყოფს,
რეგულარული და კონსტიტუციური საშუალებების გამოყენებით
ქვეყანაში ამომრჩეველთა ნებას ყოველთვის უპირატესი გავლენა
ჰქონდეს[83].
დაისის თანახმად, ყოველივე ეს შესაძლებელი იყო ინგლისის
მთავრობის წარმომადგენლობითი ხასიათის გამო და ის
განმარტავდა, რომ «ასეთი მთავრობის მიზანი და შედეგია
შეათანხმოს, ან ნებისმიერ ფასად შეამციროს განსხვავება
სუვერენული ძალაუფლების შინაგან და გარეგან შეზღუდვებს
შორის»[84], რაც ნიშნავს სუვერენის სურვილებსა (სამართლებრივად
ინგლისში სუვერენი პარლამენტია) და «ერის მუდმივ
სურვილებს»[85]. ამ საკითხის შესახებ დაისი ასკვნიდა: «განსხვავება
სუვერენის სურვილსა და ერის სურვილს შორის ნამდვილი
წარმომადგენლობითი მთავრობის დაარსებით აღმოიფხვრა.
როდესაც პარლამენტი ნამდვილად წარმოადგენს ხალხს, განსხვავება
მმართველის ძალაუფლების გარეგან და შინაგან გამოყენებაში
ძნელად თუ იარსებებს, ხოლო თუ იარსებებს, მალევე გაქრება.
უხეშად რომ ვთქვათ, პარლამენტის წარმომადგენლობითი ნაწილის
ძირითადი სურვილები დიდად არ განსხვავდება ინგლისელი
ხალხის ან ამომრჩევლების სურვილებისგან: ის, რასაც თემთა
პალატის უმრავლესობა ბრძანებს, ჩვეულებრივ, ინგლისელი ხალხის
უმრავლესობას სურს.»[86]
რა თქმა უნდა, «წარმომადგენლობა» მეტად ზოგადი ტერმინია.
შეგვიძლია მივიღოთ მისი მხოლოდ «სამართლებრივი» შინაარსი,
რათა, როგორც ზოგიერთი ვექილი იქცევა სხვა ქვეყნებში
პოლიტიკური წარმომადგენლობის შემთხვევაში, ჩვენც დავასკვნათ,
რომ ეს ტერმინი მხოლოდ იმას აღნიშნავს, რასაც კონსტიტუციური
სამართლის თვალსაზრისით უნდა აღნიშნავდეს, ან კონსტიტუციურ
ხელშეკრულებებს, რომლებიც ინგლისში ასე ჭარბობს მოცემულ
დროში. თუმცა, როგორც დაისიმ სავსებით სწორად მიუთითა,
«წარმომადგენლობის» პოლიტიკური მნიშვნელობაც არსებობს და
სწორედ ამ პოლიტიკურ
მნიშვნელობას წარმოაჩენენ პოლიტოლოგები აქტუალურ
ფაქტებთან შესაბამისად.

ზმნას representation (წარმომადგენლობა)[87], რომელიც

ლათინურიდან მოდის და რაღაცის ხელახალ წარდგენას,
გამოხატვას ნიშნავს, ადრეულ ინგლისურში რამდენიმე
მნიშვნელობა ჰქონდა. მისი პირველი გამოყენება პოლიტიკაში
მოქმედი, უფლებამოსილი აგენტის ან ვიღაცის წარმომადგენლის
გაგებით, აშკარაა 1651-ე პამფლეტში, რომელიც ისააკ პენინგტონს
ეკუთვნის, ასევე, ოლივერ კრომველის მიერ 1655 წლის 22 იანვარს
პარლამენტში წარმოთქმულ სიტყვაში: «მე ვუფრთხილდები თქვენს
უსაფრთხოებას და იმათ უსაფრთხოებას, ვისაც თქვენ
წარმოადგენთ.» თუმცა 1624 წლამდე «წარმომადგენლობა» ნიშნავდა
«ერთი საგნის ან პიროვნების მეორით ჩანაცვლებას»,
განსაკუთრებულ უფლებას ან რწმუნებას სხვისი სახელით
მოქმედებისთვის. რამდენიმე წლის შემდეგ, 1649 წელს, ჩვენ
აღმოვაჩენთ სიტყვა «წარმომადგენლობითს» საპარლამენტო
ასამბლეისადმი მიმართებაში, ჩარლზ პირველის სიკვდილით
დასჯის შემდეგ მეფის თანამდებობის გაუქმების შესახებ კანონში.
კანონში ნახსენებია «ერის» «წარმომადგენლები» როგორც ხალხის
მმართველნი და ხალხის მიერ არჩეულნი, რომელთაც ეკისრებათ
მოვალეობები «სამართლიანი და უძველესი უფლებების»
საფუძველზე.
თავად მოვლენა უფრო ძველია, ვიდრე სიტყვა. მაგალითად,
ცნობილი პრინციპი: «არანაირი გადასახადი თანხმობის გარეშე»,
რომლის მნიშვნელობის ხაზგასმა შეერთებული შტატებისთვის
საჭირო არ არის, ჩამოყალიბდა ინგლისში 1297 წელს დეკლარაციით
– De tallagio non concedendo[88], ხოლო მოგვიანებით, 1628 წელს
განმტკიცდა «პეტიციით უფლებათა შესახებ». უფრო ადრე, 1295
წელს ედუარდ პირველი ცნობილ წერილში ნორთჰემპტონშირის
შერიფისადმი, რომლითაც ვესტმინსტერის პარლამენტში
საგრაფოებისა და დაბების არჩეულ წარმომადგენლებს იწვევდა,
პოლიტიკურ საქმიანობაში პირველად მიმართავდა ხერხს, რომელიც
პოლიტიკის სფეროში ყველაზე ბრწყინვალე სიახლედ მიიჩნევა
ბერძენთა და რომაელთა პერიოდის შემდეგ[89]. ედვარდის წერილში
ნათქვამია, რომ წარმომადგენლები უნდა აერჩიათ და მითითებული
უნდა ყოფილიყო, რომ მათ ექნებოდათ «სრულყოფილი და
საკმარისი ძალაუფლება სათავისოდ და საზოგადოებისთვისაც...
იმის გასაკეთებლად, რასაც აკურთხებდა საერთო საბჭო, ისე რომ
ზემოხსენებული საქმიანობა (იმის არიდება, რაც ძალიან საშიშია
სამეფოსთვის), არ დარჩებოდა შეუსრულებელი ძალაუფლების
ნაკლებობის გამო». მაშასადამე, აშკარაა, რომ მეფის მიერ მოწვეული
ხალხი ვესტმინსტერში ჭეშმარიტ რწმუნებულებად და
საზოგადოების ნდობით აღჭურვილი პირებად აღიქმებოდნენ.
ჩვენი თვალსაზრისით, ძალიან საინტერესოა ის ფაქტი, რომ
«წარმომადგენლობა საერთო საბჭოში» არ გულისხმობდა, რომ
გადაწყვეტილებები უმრავლესობის წესით უნდა მიეღოთ. როგორც
ზოგიერთი მეცნიერი აღნიშნავდა, (მაგალითად, მაკკეხნი
«თავისუფლებათა დიდი ქარტიის კომენტარებში»), ადრეული შუა
საუკუნეების თავდაპირველი ვერსია პრინციპისა – «არანაირი
გადასახადი წარმომადგენლობის გარეშე» განზრახული იყო,
როგორც – «არანაირი გადასახადი პიროვნების თანხმობის გარეშე»
და მოგვითხრობენ, რომ 1221 წელს ვინჩესტერის ეპისკოპოსმა
«გაასაჩივრა სამხედრო სამსახურიდან გათავისუფლების
გადასახადი, უარი თქვა მის გადახდაზე, მას შემდეგ, რაც საბჭომ
მოიღო
წყალობა მისი პროტესტის საფუძველზე და სახელმწიფო ხაზინამ
მისი სარჩელი დაიცვა.»[90] გერმანელი მეცნიერის, გირკესგან ჩვენ
ასევე ვიცით, რომ გერმანული სამართლის მიხედვით, გერმანულ
ტომებში შექმნილ მეტ-ნაკლებად «წარმომადგენლობით
ასამბლეებში», «ერთსულოვნება აუცილებელი იყო», მიუხედავად
იმისა, რომ უმცირესობა შეიძლება იძულებული გამხდარიყო
დაეთმო, ხოლო წარმომადგენლობასა და უმრავლესობის წესს შორის
კავშირის იდეა პოლიტიკურ სფეროში გზას საეკლესიო საბჭოების
მეშვეობით იკვალავდა, რომლებმაც ის კორპორაციათა
სამართლიდან გადმოიღეს, თუმცა ეკლესიებშიც კი, კანონისტების
განცხადებით, უმცირესობებს გარკვეული ეჭვშეუვალი უფლებები
ჰქონდათ და რწმენის საკითხები მხოლოდ უმრავლესობების მიერ
ვერ გადაწყდებოდა.
მაშასადამე, ცხადია, რომ გადაწყვეტილებების მიმღები ჯგუფებისა
და ჯგუფური გადაწყვეტილებების ჩამოყალიბება ხმის მიცემის
უმრავლესობის წესზე დამყარებული ზეწოლის პროცედურის
მიხედვით, მიუხედავად იმისა, ჯგუფები მხოლოდ
«წარმომადგენლობითი» იყო თუ არა, ჩვენი წინაპრებისთვის
რელიგიურ და პოლიტიკურ საბჭოებში თავდაპირველად
არაბუნებრივი ჩანდა და, სავარაუდოდ, მხოლოდ
მიზანშეწონილობას შეეძლო მისი განვითარებისთვის გზა გაეკვალა
ბოლო დროს. ფაქტობრივად, ეს პროცედურა არაბუნებრივია,
რადგანაც უგულებელყოფს გარკვეულ არჩევანს მხოლოდ იმიტომ,
რომ მისი მიმღები ადამიანების რაოდენობა ნაკლებია, თუმცა
გადაწყვეტილების მიღების ამ მეთოდს არასოდეს მიმართავენ სხვა
გარემოებების დროს, ხოლო თუ მიმართავენ, შეუსაბამო შედეგებს
იღებენ. ამ საკითხს მოგვიანებით დავუბრუნდებით. ახლა
საკმარისია იმის აღნიშვნა, რომ პოლიტიკური წარმომადგენლობა,
როდესაც ეს მოვლენა წარმოიშვა, მჭიდროდ უკავშირდებოდა იდეას,
რომ წარმომადგენლები მოქმედებენ, როგორც ნდობით აღჭურვილი
პირები სხვა ადამიანებისა, ამ უკანასკნელთა სურვილის მიხედვით.
როდესაც, თანამედროვე დროში, წარმომადგენლობის პრინციპი
ინგლისსა და სხვა ქვეყნებში პრაქტიკულად ყველა პოლიტიკური
საზოგადოების ყოველ პიროვნებაზე გავრცელდა, წარმოიქმნა სამი
დიდი პრობლემა, რომლებიც უნდა გადაჭრილიყო,
წარმომადგენლობითობის აქტიურად გამოყენების შემთხვევაში: 1)
მოქალაქეთა გარკვეული რაოდენობისთვის უფლების მიცემა,
ამოერჩიათ წარმომადგენლები ერის რეალური სტრუქტურის
შესაბამისად; 2) წარმომადგენლის თანამდებობისთვის შესაფერისი
კანდიდატების შერჩევა, რომლებიც ხალხის სურვილის ადეკვატური
გამომხატველები იქნებიან და 3) წარმომადგენლების არჩევის ისეთი
სისტემის შემუშავება, რომელიც ხალხის აზრის შესაბამის ასახვას
უზრუნველყოფს.[91]
ვერ ვიტყვით, რომ ეს პრობლემები დამაკმაყოფილებლად გადაიჭრა.
აქამდე არც ერთი მათგანი არ გადაწყვეტილა რომელიმე ქვეყანაში;
ვერც ერთმა ერმა ვერ შეინარჩუნა წარმომადგენლობითობის
სულისკვეთება, როგორც წარმოდგენილი ხალხის ნების
განხორციელება. მოდით, გვერდზე გადავდოთ ჯონ სტიუარტ
მილის ცნობილ ესეში «წარმომადგენლობით მთავრობაზე» (1861)
წამოჭრილი მნიშვნელოვანი საკითხები, რომლებიც უკავშირდება იმ
ხალხს, რომელსაც უფლება აქვს იყოს წარმოდგენილი მათი
შესაძლებლობის ან საზოგადოების ხარჯებში წვლილის მიხედვით
და ა. შ. მოდით,
დროებით გვერდზე გადავდოთ კიდევ ერთი, უდავოდ ძალიან
მნიშვნელოვანი და რთულად გადასაჭრელი საკითხი, სახელდობრ,
შეიძლება თუ არა, რომ ხალხის სურვილის წარმოდგენა
თანმიმდევრული იყოს ბევრ საკითხში, ან, სხვა სიტყვებით, არის თუ
არა შესაძლებელი, ვისაუბროთ «საერთო ნებაზე» ხალხის სახელით
მრავალი მაგალითისას, როდესაც არჩევანი ალტერნატიული
ბუნებისაა და არ არსებობს ალბათობა, რომელიც ხალხს საშუალებას
მისცემდა რაიმე არჩევანზე შეთანხმებულიყვნენ. შუმპეტერმა ეს
სირთულე თავის ესეში «კაპიტალიზმი, სოციალიზმი და
დემოკრატია» აღნიშნა და დაასკვნა, რომ «საერთო ნება» არის
გამონათქვამი, რომლის შინაარსიც წინააღმდეგობრივია მაშინ,
როდესაც მიმართულია საზოგადოების ცალკეული წევრებისადმი,
რომლებსაც თითქოსდა «საერთო ნება» გააჩნიათ. თუ პოლიტიკური
საკითხები არ იძლევა ერთზე მეტი არჩევანის საშუალებას, და მეტიც,
არ არსებობს გზა, ობიექტური მეთოდით მივაკვლიოთ ამ
პოლიტიკური საზოგადოებისთვის ყველაზე შესაფერისი არჩევანს,
უნდა დავასკვნათ, რომ პოლიტიკური გადაწყვეტილებები
ყოველთვის შეიცავს ელემენტს, რომელიც არ შეესაბამება პიროვნულ
თავისუფლებას და შესაბამისად, არ შეესაბამება იმ ხალხის
ჭეშმარიტი ნების წარმოდგენას, რომელთა არჩევანიც უკუგდებულია
მიღებულ გადაწყვეტილებაში. საბოლოოდ, მოდით, გადავდოთ
გარკვეული, არჩევის განსხვავებულ სისტემებთან დაკავშირებული
სპეციალური საკითხები, რომლებიც ჩვენი მიზნისათვის
უმნიშვნელოა. აღსანიშნავია, რომ ხმის მიცემა წარმომადგენლების
არჩევის ერთადერთი გზა არ არის. ჩვენ სხვა, ისტორიულად
მნიშვნელოვანი სისტემებიც გვქონია, მაგალითად, ხმის მიცემის
სხვადასხვა სისტემასთან დაკავშირებული ძველი ბერძნული
ქალაქების, ან ვენეციის არისტოკრატიული რესპუბლიკის
მეთოდები, თუკი არჩევანის გაკეთების დამკვიდრებული გზა ხმის
მიცემაა.
ეს საკითხები ისეთ ტექნიკურ დეტალებად შეიძლება მივიჩნიოთ,
რომლებიც ჩვენი კვლევის მიღმა იმყოფებიან. ჩვენ სხვა
სირთულეებთან მოგვიწევს გამკლავება.
მართალია, წარმომადგენლობითობის გავრცელება ყველა მოქალაქის
ხმის უფლების მეშვეობით თითქოს სრულიად შეესაბამება
წარმომადგენლობის პიროვნულ კონცეფციას, რომლის მიხედვითაც,
ყველა პიროვნება რამენაირად წარმოდგენილი უნდა იქნას იმ
გადაწყვეტილებებში, რომლებსაც ერის ზოგადი საკითხების შესახებ
მიიღებენ. ყველა პიროვნებამ უნდა გამოიყენოს თავისი ამორჩევის,
დავალების და წარმოდგენის მომზადების უფლება, რათა მისი
სურვილის თავისუფალი გამოხატვის გათვალისწინებით მიიღოს
პოლიტიკური გადაწყვეტილებები. რა თქმა უნდა, როგორც
დიზრაელი იტყოდა, რიგ შემთხვევებში ზოგიერთი ადამიანის
სურვილი კარგად შეიძლება წარმოადგინოს სხვა ადამიანმა,
რომელიც მიუხვდება მას სურვილებს მასთან მოთათბირების
გარეშე, როგორც, შუმპეტერის თანახმად, ნაპოლეონი იქცეოდა,
როდესაც მან ბოლო მოუღო ქვეყანაში ყველა რელიგიურ ბრძოლას
მისი კონსულობისას. ჩვენ ასევე შეგვიძლია წარმოვიდგინოთ, რომ
ზოგიერთი ადამიანის რეალური ინტერესი (ანუ ის, რომელსაც
ადამიანები მოგვიანებით აღიარებენ, რომ მართლაც სურდათ,
მიუხედავად იმისა, რა საწინააღმდეგო არგუმენტები ჰქონდათ ამ
აღიარებამდე) შეიძლება უკეთ იყოს წარმოდგენილი მათი
სურვილის ზოგიერთი კომპეტენტური და უანგარო
გამომხატველისგან, რომელსაც არც მინდობიან და არც
მოუმზადებიათ. ეს ხდება, მაგალითად, მშობლების შემთხვევაში,
რომლებიც მოქმედებენ, როგორც მათი
შვილების წარმომადგენლები პირად და საქმიან ცხოვრებაში. თუმცა,
პიროვნული თვალსაზრისით, აშკარაა, რომ არავინ არის
პიროვნებაზე უფრო კომპეტენტური იმის ცოდნაში, რა სურს მას.
მაშასადამე, ამ სურვილის ჭეშმარიტი წარმოდგენა უნდა იყოს იმ
პიროვნების არჩევანის შედეგი, რომელიც უნდა წარმოადგინონ.
წარმომადგენლობითობის გავრცელება თანამედროვე ეპოქაში ამ
მოსაზრების შესაბამისი ჩანს. ჯერჯერობით ყველაფერი რიგზეა.
თუმცა, ძალიან სერიოზული სირთულეები იჩენს თავს, როდესაც
წარმომადგენლობითობა წარმომადგენლების პიროვნული
არჩევანის მეშვეობით პოლიტიკურ ცხოვრებაში გამოიყენება.
როგორც წესი, პირად ცხოვრებაში ეს სირთულეები არ არსებობს.
ნებისმიერი ადამიანი შეიძლება დაუკავშირდეს ნებისმიერ სხვა
ადამიანს, რომელსაც ენდობა და დანიშნოს მისი უფლებით
აღჭურვილ პირად, რომელიც აწარმოებს მოლაპარაკებებს
ხელშეკრულებებზე, მაგალითად, იმ ინსტრუქციებით, რომლებიც
შესაძლოა ზუსტად ჩამოყალიბებული, გაგებული და
განხორციელებული იყოს.
პოლიტიკურ ყოფაში ასეთი რამ არ ხდება, და როგორც ჩანს, ეს
პოლიტიკურ საზოგადოებაში წარმომადგენლობის
შეძლებისდაგვარად ბევრ ადამიანზე გავრცელების შედეგია. ამ
პრინციპის დიდ უიღბლობად შეიძლება მივიჩნიოთ ის, რომ რაც
უფრო მეტად ცდილობს ადამიანი მის გავრცელებას, მით უფრო
მეტად ეწინააღმდეგება საკუთარ მიზანს. უნდა აღვნიშნოთ, რომ
პოლიტიკური ცხოვრება არ არის ერთადერთი სფერო, რომელშიც
ბოლო დროს მსგავსი უხერხულობები იჩენს თავს. ეკონომისტებმა
და სოციოლოგებმა ჩვენი ყურადღება უკვე მიაპყრეს იმ ფაქტს, რომ
დიდ, კერძო კორპორაციებში წარმომადგენლობა ცუდად მუშაობს.
აქციონერებს მმართველების პოლიტიკაზე მცირე გავლენა აქვთ და
ამ უკანასკნელთა დისკრეციული ძალაუფლება, რომელიც
ერთდროულად შედეგიცაა და მიზეზიც ჩვენი დროის «მმართველთა
რევოლუციისა», უფრო დიდია, რაც უფრო მრავალრიცხოვანნი არიან
აქციონერები, რომლებსაც საქმიანობაში მმართველები
«წარმოადგენენ»[92]. პოლიტიკურსა და ეკონომიკურ ცხოვრებაში
წარმომადგენლობის ისტორია გვასწავლის გაკვეთილს, რომელიც
ხალხს ჯერ არ აუთვისებია. ჩემს ქვეყანაში არის გამონათქვამი «chi
vuole vada», რომელიც ნიშნავს, რომ თუ ნამდვილად გინდა რაიმე,
შიკრიკი კი არ უნდა გაგზავნო, არამედ თავად უნდა წახვიდე და
ნახო, რა გაქვს გასაკეთებელი. რა თქმა უნდა, თუ არ ხართ ჭკვიანი,
უნარიანი ან სასურველი შედეგის მისაღწევად სრულად
ინფორმირებული, თქვენს ქმედებას კარგი შედეგი ვერ ექნება.
დაახლოებით ამას იტყოდნენ მმართველები და პოლიტიკური
წარმომადგენლები, ასევე საქმოსნებიც, თუკი თავს შეიწუხებდნენ და
მათ მიერ წარმოდგენილ ხალხს აუხსნიდნენ, სინამდვილეში როგორ
კეთდება საქმე.
ჯონ სტიუარტ მილი აღნიშნავდა, რომ წარმომადგენლობა
უშედეგოა, თუ წარმოდგენილი ხალხი რამენაირად არ მონაწილეობს
მათი წარმომადგენლების მოქმედებაში.
«წარმომადგენლობით დაწესებულებებს მცირე ღირებულება
გააჩნიათ და შესაძლოა, მარტივად იქცნენ ტირანიის ან ინტრიგების
ინსტრუმენტებად, როდესაც ამომრჩეველთა უმრავლესობა
საკმარისად არ არის დაინტერესებული საკუთარი მთავრობისთვის
ხმის მიცემით და თუ საერთოდ აირჩევს მას, ხმის უფლებას
საჯარო საფუძველზე კი არ უბოძებს, არამედ გაყიდის; ან ხმას
აძლევს ვიღაცის მხარდასაჭერად, რომელიც მას აკონტროლებს, ანდა
მას, ვისი დამშვიდებაც პირადი მიზნებით სურს. სახალხო არჩევნები
ამ მექანიზმის დამატებითი ჭანჭიკია.»[93]
თუმცა, პოლიტიკურ წარმომადგენლობაში მრავალი სირთულე
წარმოიქმნება, რომელიც სიბრძნის ნაკლებობის ან წარმოდგენილი
ხალხის გულგრილობის გამო არ ჩნდება. საყოველთაოდ ცნობილია,
რომ პოლიტიკური ცხოვრების უმნიშვნელოვანესი საკითხები
ძალიან ბევრია და ძალიან რთული, ამავე დროს მრავალი მათგანი
უცნობი რჩება როგორც წარმომადგენლების, ისე
წარმოდგენილთათვისაც. ამ პირობებში, უმეტეს შემთხვევაში,
შეუძლებელია ნებისმიერი სახის ინსტრუქციის გაცემა. ეს ხდება
საზოგადოების პოლიტიკური ყოფის ისეთ მომენტებში, როდესაც
წარმომადგენლებს არ შეუძლიათ ხალხის ნამდვილი ნება
გამოხატონ, ანდა მაშინ, როდესაც შეიძლება მივიჩნიოთ, რომ
წარმომადგენლები და წარმოდგენილები ვერ თანხმდებიან
უმნიშვნელოვანეს საკითხებში.
მაშინ, როდესაც ამ ფაქტს აღვნიშნავ, არ ვეხები მხოლოდ ახლანდელ
დროში წარმომადგენელთა არჩევის ჩვეულ გზას, ანუ ხმის მიცემას.
მიუხედავად იმისა, არის თუ არა ხმის მიცემა წარმომადგენლების
არჩევის მეთოდი, ყველა ჩემ მიერ აღნიშნული სირთულე ძალაში
რჩება.
თუმცა თავად ხმის მიცემა ზრდის სირთულეების რაოდენობას
«წარმომადგენლობისა» და პიროვნებათა არჩევანის
«თავისუფლების» ორივე მნიშვნელობასთან მიმართებით.
გადაწყვეტილებების მიმღებ ჯგუფებსა და ჯგუფურ
გადაწყვეტილებებთან დაკავშირებული ყველა სირთულე უცვლელი
რჩება, როდესაც განვიხილავთ ხმის მიცემის პროცესს დღევანდელ
პოლიტიკურ სისტემაში. არჩევნები ჯგუფური გადაწყვეტილების
შედეგია, რომელშიც ყოველი ამომრჩეველი მიჩნეულია ჯგუფის,
მაგალითად, საარჩევნო უბნების ან ამომრჩეველთა მთელი მასის
წევრად. ჩვენ უკვე დავრწმუნდით, რომ ჯგუფური გადაწყვეტილება
გულისხმობს უმრავლესობის წესის მსგავს პროცედურებს, რომელიც
არ შეესაბამება არჩევანის პიროვნულ თავისუფლებას, რომელიც აქვს
ნებისმიერ ცალკეულ მყიდველსა თუ გამყიდველს ბაზარზე, ისევე,
როგორც ნებისმიერ სხვა არჩევანს, რომელსაც ისინი პირად
ცხოვრებაში აკეთებენ. იძულების შედეგებზე ხმის მიცემის
მექანიზმში განუწყვეტლივ მიგვითითებენ პოლიტიკოსები,
სოციოლოგები, პოლიტოლოგები და, განსაკუთრებით,
მათემატიკოსები. ამ იძულების გარკვეულ პარადოქსულ ასპექტებს
განსაკუთრებით წარმოაჩენენ წარმომადგენლობის ისეთი
კლასიკური მეთოდების კრიტიკოსები, როგორიცაა ე. წ. ერთი წევრის
სისტემა, რომელიც კვლავ მოქმედებს ინგლისურენოვან ქვეყნებში.
მსურს, თქვენი ყურადღება მივაპყრო იმ ფაქტს, რომ ეს კრიტიკა
უმთავრესად ეფუძნება «წარმომადგენლობითობის» სისტემასთან
შეუსაბამობას, სახელდობრ, მაშინ, როდესაც, ჯონ სტიუარტ მილისა
არ იყოს, პოლიტიკური საკითხები წყდება «უმრავლესობის
უმრავლესობის მიერ, რომლებიც ხშირად წარმოადგენენ მთელის
უმცირეს ნაწილს». მოვიყვან ერთ მონაკვეთს მილის ესედან:
«დავუშვათ, ქვეყანაში, რომელიც იმართება თანასწორი და საერთო
საარჩევნო უფლებით, ყველა საარჩევნო უბანში კონკურენტული
არჩევნები ტარდება და ყველა არჩევანი მცირე უმრავლესობით
ხორციელდება. შესაბამისად, პარლამენტი იქნება მხოლოდ ოდნავ
მეტი, ვიდრე უბრალოდ ხალხის უმრავლესობა. პარლამენტი
აგრძელებს კანონშემოქმედებას და იღებს მნიშვნელოვან
გადაწყვეტილებებს უმრავლესობის ნებით. რა გარანტიაა, რომ ეს
გადაწყვეტილებები ხალხის უმრავლესობის სურვილებს
შეესაბამება? ამომრჩეველთა დაახლოებით ნახევარს, რომელმაც
უფრო მეტი ხმა მიიღო წინასაარჩევნო კამპანიაში, არავითარი
გავლენა არ აქვს გადაწყვეტილების მიღების პროცესში და
თითოეული მათგანი შეიძლება მტრულად იყოს განწყობილი ამ
ზომებისადმი; ხმა კი მათ წინააღმდეგ ჰქონდეთ მიცემული, ვინც ეს
გადაწყვეტილებები მიიღო. დანარჩენი ამომრჩევლების
დაახლოებით ნახევარმა კი აირჩია წარმომადგენლები, რომლებმაც
ხმა ამ ზომების წინააღმდეგ მისცეს. მაშასადამე, შესაძლებელია და
არც მთლად დაუჯერებელი, რომ გამარჯვებული აზრი მისაღებია
მხოლოდ ერის უმცირესობისთვის.»[94]
ეს არგუმენტი მთლად სარწმუნო არ გახლავთ, ვინაიდან მილის მიერ
მოყვანილი შემთხვევა თეორიულია, თუმცა მასში გარკვეული
სიმართლეა, და ჩვენ ყველამ ვიცით, როგორ გამოიგონეს
პროპორციული წარმომადგენლობა და მსგავსი ხერხები, რომელთა
სამასამდე სახეობა არსებობს, რათა არჩევნები უფრო
«წარმომადგენლობითი» გაეხადათ. თუმცა ასევე ცნობილია, რომ
ვერც ერთი საარჩევნო სისტემა ვერ ახერხებს თავიდან აიცილოს ეს
გადაულახავი სირთულეები, რომელიც თვალსაჩინო ხდება ისეთი
ხერხების არსებობით, როგორიცაა, რეფერენდუმი, პლებისციტი და
ა.შ, რომლებიც წარმოდგენილია არა იმისთვის, რათა გაუმჯობესდეს
წარმომადგენლობითობა, არამედ იმისთვის, რომ
წარმომადგენლობითობა განსხვავებულ პრინციპზე, სახელდობრ,
პირდაპირ დემოკრატიაზე დაფუძნებული სხვა სისტემით
ჩავანაცვლოთ.
სინამდვილეში, არჩევნებზე დაფუძნებულ არც ერთ
წარმომადგენლობით სისტემას არ შეუძლია სათანადოდ იმუშაოს,
როდესაც არჩევნები ჯგუფური გადაწყვეტილებების უმრავლესობის
ან სხვა წესის მეშვეობით მიღწევის მიზნით ტარდება, რომლის
შედეგიც არის ამომრჩეველთა დამარცხებულ ბანაკში აღმოჩენილი
პიროვნებების მიმართ იძულების განხორციელება.
ასე რომ, «წარმომადგენლობითი» სისტემები შეუსაბამოა პიროვნულ
თავისუფლებასთან წარმომადგენლის არჩევის, ნდობისა და
დაკვალიანების თვალსაზრისით.
მიუხედავად ამისა, «წარმომადგენლობითობა» შენარჩუნებულია
ახლანდელ დრომდე, როგორც ჩვენი პოლიტიკური სისტემის ერთ-
ერთი დამახასიათებელი ნიშან-თვისება, ოღონდ სიტყვის
ისტორიული მნიშვნელობა გაქრა და ის მოწოდებად, ან, როგორც
თანამედროვე ინგლისელი ანალიტიკოსი ფილოსოფოსები ამბობენ,
«დამაჯერებელ» სიტყვად გამოიყენება. ფაქტობრივად, სიტყვა
«წარმომადგენლობას» პოლიტიკაში ისევ აქვს მისაღები მეორე
მნიშვნელობა – ხალხი მისი საშუალებით გულისხმობს
ურთიერთობათა სახეობას cestui qui trus-სა (მიმნდობი) და ნდობით
აღჭურვილ პირს შორის, პირადი ცხოვრებასა და საქმიანობაში, ისევე,
როგორც ამას ოსტინი განიხილავდა ინგლისის კონსტიტუციური
სამართლის მიხედვით. ერთ-ერთი თანამედროვე მეცნიერი რ. ტ.
მაკკენზი, რომელიც ჩვენი დროის პოლიტიკურ პარტიებს სწავლობს,
აღნიშნავს:
«დემოკრატიის კლასიკურ ცნებას მრავალი ადამიანი კვლავ ქებას
ასხამს, მიუხედავად იმისა, რომ იცის, რაოდენ ქმედუუნაროა ის...
ასევე ცხადი გახდა, რომ კლასიკური თეორია ამომრჩეველს
ინიციატივის სრულიად არარეალურ ხარისხს ანიჭებდა და თითქმის
სრულიად უგულებელყოფდა ლიდერობის მნიშვნელობას
პოლიტიკურ პროცესში.»
ამასობაში «მონოკრატიზაციის» პროცესი განუწყვეტლივ
მიმდინარეობდა პოლიტიკური პარტიების მსგავს ჯგუფებში, სულ
მცირე, ევროპაში მაინც, და აღასრულებდა ჩემი თანამოქალაქე
რობერტ მიხელსის წინასწარმეტყველებას, რომელიც 1927 წელს
გამოქვეყნებულ თავის ცნობილ ესეში – «ამერიკული პოლიტიკური
მეცნიერების მიმოხილვა» ე. წ. «ოლიგარქიის რკინის კანონის» სახით
ჩამოაყალიბა და რომელიც დღევანდელი პარტიების შიდა
ევოლუციის მთავარ წესს ასახავს.
ეს ყოველივე აისახება არა მხოლოდ დემოკრატიის ბედზე, არამედ
პიროვნულ თავისუფლებაზეც, რამდენადაც პიროვნება ჩართულია ე.
წ. დემოკრატიულ პროცესში და რამდენადაც დემოკრატიის იდეები
პიროვნულ თავისუფლებას შეესაბამებიან.
არსებობს ტენდენცია, მივიღოთ საგნები ისეთებად, როგორებიც
არიან, არა მხოლოდ იმის გამო, თითქოს ხალხს არ შეეძლოს
დაინახოს რაიმე უკეთესი, არამედ იმიტომ, რომ მათ ხშირად არ
იციან, რა ხდება სინამდვილეში. ხალხი ამართლებს დღევანდელ
დემოკრატიას, რადგანაც თითქოს დაცულია პიროვნებათა
თავისუფალი მონაწილეობა ქვეყნის საკანონმდებლო და
ადმინისტრაციულ პროცესში – მონაწილეობა, რომელიც ამ
გარემოებებში ყველაზე საუკეთესო მიღწევაა. ამის შესახებ, რ.ტ.
მაკკენზი წერს: «რეალისტურია ვამტკიცოთ, რომ დემოკრატიული
პროცესის არსი მდგომარეობს პოლიტიკური ლიდერობისთვის
თავისუფალი კონკურენციის უზრუნველყოფაში.» ასევე დასძენს:
«ამომრჩეველთა არსებით როლს არ წარმოადგენს
გადაწყვეტილებების მიღება პოლიტიკის სპეციფიკურ საკითხებზე,
არამედ იმის გადაწყვეტა, პოტენციურ ლიდერთაგან რომელი უნდა
იღებდეს გადაწყვეტილებებს.» მიუხედავად ამისა, ეს არ შეეხება
ძალიან ბევრ პოლიტიკურ თეორიას, რომლებიც ისევ იყენებენ
ტერმინებს – «დემოკრატია» ან «წარმომადგენლობა». ასევე
შეუფერებელი იქნება მივიჩნიოთ, რომ «წარმომადგენლობა»
განსხვავდება იმისგან, რასაც ეს ახალი თეორიები გულისხმობენ, ან,
სულ ცოტა, სხვაგვარადაა გააზრებული უახლეს პოლიტიკაში, ასევე
პირად ცხოვრებასა თუ საქმიანობაში.
მართებული წინააღმდეგობები შეიძლება წარმოიქმნას მათი
არგუმენტების წინააღმდეგ, ვინც ეთანხმება ამ სუსტ პიროვნულ
თვალსაზრისს და ფიქრობს, რომ ამჟამინდელი სახით მოქმედი
«წარმომადგენლობითი სისტემა» სჯობს ნებისმიერ სხვა სისტემას,
რომელიც საშუალებას აძლევს ხალხს, რამენაირად მონაწილეობდეს
პოლიტიკის და, განსაკუთრებით, სამართალწარმოებაში პიროვნების
თავისუფალი არჩევანის შესაბამისად.
შეიძლება ითქვას, რომ ამ პროცესებში ხალხის წვლილი მხოლოდ
საარჩევნო ოლქში ან პარლამენტის მსგავს წარმომადგენლობით
საბჭოში მიღებული ჯგუფური გადაწყვეტილებებით
განისაზღვრება. თუმცა
უნდა ითქვას, რომ ეს არის მკაცრად სამართლებრივი თვალსაზრისი,
რომელიც ეფუძნება ამჟამინდელ სამართლებრივ რეგულაციებს, იმ
ყველაფრის მხედველობაში მიღების გარეშე, რაც ოფიციალური
წესების მიღმა არის ან არ არის. ეს სამართლებრივი თვალსაზრისი
გაუმართლებელია, როგორც კი აღმოვაჩენთ, რომ კანონმდებლობა
და კონსტიტუცია, რომელთა საფუძველზეც ვადგენთ, არის თუ არა
რაიმე «სამართლებრივი», თავად ხშირად ეფუძნებიან რაიმეს, რაც
საერთოდ არ არის «სამართლებრივი». ამერიკული კონსტიტუციაც,
უამრავი უმაღლესი რანგის მოხელის დიდი მიღწევა, 1787 წელს
ფილადელფიის კონვენციის დამფუძნებელი მამების უკანონო
ქმედების შედეგი იყო, რომლებისთვისაც არ მიუნიჭებია რაიმე სახის
ძალაუფლება კანონიერ ორგანოს, რომელზეც ისინი იყვნენ
დამოკიდებულნი, სახელდობრ, კონტინენტურ კონგრესს. ამ
უკანასკნელსაც, თავის მხრივ, არაკანონიერი წარმოშობა ჰქონდა,
რადგანაც ის დაარსდა ამერიკული კოლონიების მხრიდან
ბრიტანეთის მონარქის კანონიერი ძალაუფლების წინააღმდეგ
აჯანყების შედეგად.
ჩემი ქვეყნის უახლესი კონსტიტუციის წარმოშობას გაჭირვებით
შეიძლება ვუწოდოთ უფრო სამართლებრივი, ვიდრე ამერიკულ
კონსტიტუციას, მიუხედავად იმისა, რომ ჩემს ქვეყანაში ბევრმა
ადამიანმა ამის შესახებ არაფერი იცის.
იტალიის ამჟამინდელი კონსტიტუცია დაიწერა 1944 წლის 25
ივნისის იტალიის ტახტის მემკვიდრე პრინც ჰუმბერტის ბრძანებით
შექმნილი ასამბლეის მიერ, რომელიც იტალიის სამეფოს «გენერალ-
ლეიტენანტად» დანიშნა მამამ, მეფე ვიქტორ ემანუელ მესამემ, 1944
წლის 5 ივნისის სამეფო განკარგულებით. თუმცა არც ლეიტენანტს
და არც თავად მეფეს არ ჰქონდათ სამართლებრივი უფლება,
შეეცვალათ კონსტიტუცია ან მოეწვიათ კრება. მეტიც,
ზემოხსენებული ბრძანება გამოქვეყნდა მოკავშირეთა ძალების
ხელშეწყობით, მეფე ვიქტორ ემანუელ მესამესა და იტალიური
პარტიების «წარმომადგენლებს» შორის შეთანხმებით, რომლებიც
ჩვენს ქვეყანაში არჩევნების ჩვეულებრივი გზით არავის აურჩევია.
სამეფოში მოქმედი კანონის გადმოსახედიდან ამომრჩეველთა კრება
მიჩნეული უნდა ყოფილიყო უკანონოდ, რადგანაც კანონი,
რომელმაც წარმოშვა კრება, თავად იყო არასამართლებრივი,
რადგანაც ის მისმა ავტორმა, გენერალ-ლეიტენანტმა,
უფლებამოსილების გადამეტებით გამოაქვეყნა. მეორე მხრივ, ამგვარ
მდგომარეობაში «არასამართლებრივი» კანონის თავიდან აცილება
ძალიან ძნელი იქნებოდა. 1944 წლის ივნისამდე სამეფოს
კონსტიტუციური სამართლით განსაზღვრული არც ერთი
დაწესებულება არ შემორჩენილა. მონარქიამ გენერალ-ლეიტენანტის
დასახელების შემდეგ ხასიათი შეიცვალა; პარლამენტის ერთ-ერთი
ნაწილი, ძალაუფლებათა და კორპორაციათა პალატა გაუქმდა და არ
ჩანაცვლებულა, ხოლო მეორე განყოფილება, სენატი, იმ დროს არ
მოქმედებდა. ასეთია გაკვეთილი მათთვის, ვინც კონსტიტუციებზე
დაყრდნობით საუბრობს, რა არის სამართლებრივი და რა არა და
თავს არ იწუხებს იმაზე ფიქრით, რა იმალება ამ ცნებებს მიღმა.
ლესლი სტივენი კარგად აღნიშნავდა სამართლებრივი
თვალსაზრისის საზღვრებს:
«სამართალმცოდნეები ამბობენ, თითქოს საკანონმდებლო
ხელისუფლება ყოვლისშემძლეა, რადგანაც არ
ფიქრობენ, რომ მის გადაწყვეტილებებს მიღმა გახედვის საჭიროება
არსებობს. რა თქმა უნდა, იგი შეუზღუდავია იმ გაგებით, რომ
შეუძლია ისეთი სამართალი შექმნას, როგორიც სურს, და ეს
უკანასკნელი გულისხმობს კანონმდებლობის მიერ შექმნილ რაიმე
წესს. თუმცა, სამეცნიერო თვალსაზრისით განხილვისას
კანონმდებლობის ძალა მკაცრადაა შეზღუდული. ის შეზღუდულია
როგორც შინაგანად, ასევე გარედან: შინაგანად იმიტომ, რომ
კანონმდებლობა გარკვეული სოციალური მდგომარეობის
პროდუქტია და განსაზღვრულია იმით, რასაც საზოგადოება
განსაზღვრავს; ხოლო გარედან შეზღუდულია იმიტომ, რომ კანონის
ძალა დამოკიდებულია სუბორდინაციის ინსტინქტზე, რომელიც
თავის მხრივ ასევე შეზღუდულია. თუ კანონმდებლობა გადაწყვეტს,
რომ ყველა ცისფერთვალება ბავშვი უნდა დახოცონ,
ცისფერთვალებიანი ბავშვების დაცვა უკანონო იქნება; თუმცა
კანონმდებლები ჯერ უნდა გაგიჟდნენ, სანამ ამგვარ კანონს
გამოსცემენ, ხოლო ისინი, ვინც მას დაექვემდებარებიან, იდიოტები
უნდა იყვნენ.»[95]
ლესლი სტივენს ვეთანხმები, მაგრამ ამავე დროს მაინტერესებს,
«ქვეშევრდომები» მხოლოდ ამგვარ მდგომარეობაში სულელდებიან,
თუ თანამედროვე «ქვეშევრდომები» არ დაეთანხმებიან ამგვარ
გადაწყვეტილებებს მომავალში, თუკი «წარმომადგენლობითობისა»
და «დემოკრატიის» იდეალები დიდი ხნის განმავლობაში ისევ
სერიოზულად გაიგივდება ძალასთან, რომელიც მარტივად
გადაწყვეტს (როგორც რ. ტ. მაკკენზი იტყოდა), «ორი ან მეტი
კონკურენტი გუნდის რომელმა პოტენციურმა ლიდერმა უნდა
მიიღოს გადაწყვეტილებები» მათი თანამოქალაქეების ყველა ტიპის
ქმედებასა და საქციელზე.
რა თქმა უნდა, ბაზარზე პოტენციურ კონკურენტებს შორის არჩევა
თავისუფალი პიროვნებისთვის დამახასიათებელი საქციელია.
თუმცა, არსებობს დიდი განსხვავება. საბაზრო კონკურენტები,
როდესაც პოზიციების შენარჩუნებას ცდილობენ, მუშაობენ
თავიანთი ამომრჩევლებისთვის (ანუ, კლიენტებისთვის) მაშინაც კი,
როდესაც თვითონ და მათ ამომრჩევლებს ეს არ აქვთ
სრულყოფილად გაცნობიერებული. მეორე მხრივ, პოლიტიკური
კონკურენტები არ მუშაობენ ამომრჩევლებისთვის, რადგან ამ
უკანასკნელთ არ შეუძლიათ აირჩიონ პოლიტიკოსები, როგორც
ერთგვარი «პროდუქტი». პოლიტიკის მწარმოებლები (თუ საერთოდ
ამ სიტყვის გამოყენება შეიძლება) ერთდროულად თავიანთი
პროდუქტის გამყიდველებიც არიან და მყიდველებიც მათი
მოქალაქეების სახელით. უკანასკნელები ვერ იტყვიან, «არ მინდა ეს
კანონი, არ მინდა ეს ბრძანება», რადგანაც, წარმომადგენლობის
თეორიის თანახმად, მათ უკვე გადასცეს არჩევანის უფლება
წარმომადგენლებს.
უფრო ზუსტად, ეს არის სამართლებრივი თვალსაზრისი, რომელიც
დიდად არ ემთხვევა ხალხის დამოკიდებულებას. ჩემს ქვეყანაში
მოქალაქეები ხშირად განასხვავებენ სამართლებრივსა და სხვა სახის
თვალსაზრისებს. ყოველთვის თაყვანს ვცემდი ქვეყნებს, სადაც
სამართლებრივი თვალსაზრისი რაც შეიძლება მეტად ემთხვევა სხვა
სახისას და თანდათან ვრწმუნდები, რომ მათი დიდი მიღწევები
პოლიტიკაში უმთავრესად ამ დამთხვევებისგან გამომდინარეობს. მე
ისევ დარწმუნებული ვარ ამაში, თუმცა მსურს გავიგო, შეიძლება თუ
არა ეს ღირსება იქცეს ნაკლად, თუკი სამართლებრივი თვალსაზრისი
გამოიწვევს არაადეკვატური გადაწყვეტილებების ბრმად მიღებას.
ერთ-ერთმა ჩემი ქვეყნის გამონათქვამმა შეიძლება ახსნას, რატომ
წუხდნენ ჩვენი პოლიტიკის თეორეტიკოსები – მაკიაველი, პარეტო,
მოსკა და
რობერტ მიხელსი, სამართლებრივ თვალსაზრისთან დაკავშირებით,
თუმცა ყოველთვის ცდილობდნენ, გაეხედათ მის მიღმა და
დაენახათ, რა ხდებოდა იქ. არა მგონია, გერმანელ ან
ინგლისურენოვან ხალხს ჰქონდეს ასეთი გამოთქმა: Chi comanda fa la
legge (ვისაც ძალაუფლება აქვს, სამართალსაც ის აწესებს). ეს
ჰობსისეულ წინადადებას ჰგავს, თუმცა აკლია მისთვის
დამახასიათებელი აქცენტი უზენაესი ძალის აუცილებლობაზე. თუ
არ ვცდები, ეს მეტად ცინიკური, ანდა, თუ გნებავთ, რეალისტური
წინადადებაა. რასაკვირველია, ბერძნებს ჰქონდათ მსგავსი
დოქტრინა, თუმცა მე არ ვიცი, ჰქონდათ თუ არა მათ მსგავსი
გამოთქმაც.
გთხოვთ, ნუ იფიქრებთ, რომ ასეთ პოლიტიკურ ცინიზმს ვუწევ
რეკომენდაციას. მე უბრალოდ ხაზს ვუსვამ პოლიტიკური ცინიზმის
მეცნიერულ შედეგებს, თუ ჩვენ ნამდვილად შეგვიძლია
დავახასიათოთ დოქტრინები ცინიკურად. ის, ვისაც ძალაუფლება
გააჩნია, სამართალს ადგენს. ეს მართალია, მაგრამ რა ვუყოთ ხალხს,
რომელსაც ძალაუფლება არ გააჩნია? ეს გამოთქმა მათ შესახებ დუმს,
თუმცა ვვარაუდობ, რომ დოქტრინიდან გამომდინარე პოლიტიკურ
ძალაუფლებაზე ორიენტირებული კანონების შეზღუდვების ზღარს
მეტად კრიტიკულად მივუდგებოდით. სავარაუდოდ, ეს არის
მიზეზი, რის გამოც ჩემმა თანამემამულეებმა ზეპირად არ იციან
მათი წერილობით ჩამოყალიბებული კონსტიტუცია, მრავალი
ამერიკელის მსგავსად. ვფიქრობ, ინსტინქტურად, ჩემი
თანამემამულეები დარწმუნებულნი არიან, რომ ეს კანონები და
კონსტიტუციები პოლიტიკური ამბის დასასრულს არ წარმოადგენენ.
ისინი არა მხოლოდ იცვლებიან საკმაოდ ხშირად, არამედ ასევე
ყოველთვის არ შეესაბამებიან მაგიდებთან ჩამოყალიბებულ კანონს,
როგორც ლორდ ბეკონი იტყოდა. გავბედავ და ვიტყვი, რომ არსებობს
საერთო სამართლის სისტემის ცინიკური სახეობა, რომელიც
საფუძვლად უდევს ჩემი ქვეყნის წერილობით ჩამოყალიბებული
სამართლის სისტემას და ის ინგლისური საერთო სამართლის
სისტემისგან იმდენად განსხვავდება, რომ არა მხოლოდ წერილობით
არ არის ჩამოყალიბებული, არამედ არც ოფიციალურად
აღიარებულია.
მეტიც, ვფიქრობ, რომ რაღაც მსგავსი ხდება, ან მოხდება მომავალში,
თანაც უფრო მაღალ დონეზე, იმ ქვეყნებშიც, სადაც სამართლებრივი
და სხვა ტიპის თვალსაზრისების დამთხვევა ბოლო დრომდე
სრულყოფილია. თანამედროვე სამართლებრივი თვალსაზრისის
ბრმად მიღება პიროვნული არჩევანის თავისუფლებას თანდათან
ანადგურებს პოლიტიკაში, ბაზარსა და პირად ცხოვრებაში, რადგანაც
თანამედროვე სამართლებრივი თვალსაზრისით ჯგუფური
გადაწყვეტილებები ენაცვლება პიროვნულ არჩევანს და ქცევის
ყველა სახეობაში აუქმებს სპონტანურ შეთანხმებებს უმრავლესობის
წესის მსგავსი მოუხეშავი და იძულებითი პროცედურებით.
შევაჯამოთ ჩემი შეხედულება ამ საკითხზე: არსებობს უფრო მეტი
კანონმდებლობა, უფრო მეტი ჯგუფური გადაწყვეტილება, უფრო
მეტი მტკიცე არჩევანი და უფრო ნაკლები «მაგიდასთან
ჩამოყალიბებული კანონი», გაცილებით ნაკლები პიროვნული
გადაწყვეტილება, გაცილებით ნაკლები თავისუფალი არჩევანი
ყველა თანამედროვე პოლიტიკურ სისტემაში, ვიდრე აუცილებელია
არჩევანის პიროვნული თავისუფლების დასაცავად.
არ ვამბობ, რომ ჩვენ საერთოდ კანონმდებლობის გარეშე უნდა
ვიმოქმედოთ და ჯგუფური გადაწყვეტილებები და უმრავლესობის
წესი მთლიანად დავივიწყოთ, რათა აღვადგინოთ არჩევანის
პიროვნული თავისუფლება ყველა იმ სფეროში, რომელშიც
დავკარგეთ. სავსებით ვეთანხმები, რომ გარკვეულ შემთხვევებში
საკითხები ყველას შეეხება და შეუძლებელია გადაწყდეს
სპონტანური შეთანხმებებითა და ორმხრივად ხელსაყრელი
პიროვნული არჩევანით. არ არსებობს ისტორიული მტკიცებულება
იმისა, რომ ოდესმე არსებობდა ისეთი ტიპის ანარქისტული
სახელმწიფო, სადაც კანონმდებლობა, ჯგუფური გადაწყვეტილებები
და იძულება პიროვნულ არჩევანზე მთლიანად აღმოიფხვრებოდა.
თუმცა, დარწმუნებული ვარ, რომ რაც უფრო მეტად ვახერხებთ
შევამციროთ ის დიდი ადგილი, რომელიც ამჟამად ჯგუფურ
გადაწყვეტილებებს უკავიათ პოლიტიკასა და სამართალში, ყველა
ხერხთან ერთად, როგორიცაა, არჩევნები, კანონმდებლობა და ა. შ.
უფრო მეტ წარმატებას მივაღწევთ ისეთი სახელმწიფოს
ჩამოყალიბებაში, რომელიც უპირატესია ენის სფეროში, საერთო
სამართალში, თავისუფალ ბაზარში, მოდაში, წეს-ჩვეულებებში და ა.
შ., სადაც ყველა პიროვნული არჩევანი ერგება მეორეს და არც ერთი
პიროვნული არჩევანი არ არის უარყოფილი. მე ვიტყოდი, რომ ჩვენს
დროში იმ სივრცის მასშტაბი, რომელშიც ჯგუფური
გადაწყვეტილებები საჭირო და შესაფერისია, უაღრესი
გადაჭარბებითაა შეფასებული და სივრცე, რომელშიც სპონტანური
პიროვნული გადაწყვეტილებები საჭირო ან შესაფერისია, უფრო
მკაცრადაა შემოფარგლული, ვიდრე მიზანშეწონილია, თუ გვსურს
ტრადიციული მნიშვნელობით შევინარჩუნოთ დასავლეთის
დიდებული იდეალების უმრავლესობა.
ჩემი აზრით, ზემოხსენებულ სივრცეთა რუკები ხელახლა უნდა
შედგეს, რადგანაც ახლა მათზე ბევრი მიწა და ზღვა იმ ადგილებში
ჩანს მონიშნული, სადაც ძველ, კლასიკურ რუკებზე არაფერია
ნაჩვენები. მე ასევე ვეჭვობ, თუ ამავე მეტაფორის გამოყენებას
განვაგრძობ, რომ დღევანდელ რუკებზე დატანილია ნიშნები და
მინიშნებები, რომლებიც სულაც არ შეესაბამება ახლახან აღმოჩენილ
მიწებს, ხოლო ზოგიერთი ქვეყანა არ მდებარეობს იქ, სადაც ისინი
მოუთავსებია პოლიტიკური სამყაროს ზოგიერთ დაუდევარ
გეოგრაფს. ფაქტობრივად, ამჟამინდელ პოლიტიკურ რუკებზე
გამოჩენილი ზოგიერთი ნიშანი მხოლოდ პატარა ლაქებია, რომელთა
უკანაც არაფერი იმალება და ჩვენი ქცევა მათ მიმართ ჰგავს იმ
შკიპერის საქციელს, რომელმაც რამდენიმე დღის წინ რუკაზე ბუზის
მიერ დატოვებული ლაქა კუნძულად აღიქვა და ამ უკანასკნელის
ძებნა ოკეანეში ალალბედზე განაგრძო.
ჯგუფური და პიროვნული გადაწყვეტილებების რუკების ხელახლა
გადახატვისას უნდა გავითვალისწინოთ ის ფაქტი, რომ პირველი
მოიცავს უკომპრომისო გადაწყვეტილებებს, როგორც პროფესორი
ბიუკენენი იტყოდა – ყველაფერს ან არაფერს, ხოლო უკანასკნელი –
პუნქტობრივ გადაწყვეტილებებს, რომლებიც შესატყვისი – არა,
უფრო დამატებითია სხვა ადამიანების გადაწყვეტილებებისათვის.
თუ არ ვცდები, ამ რეფორმის ოქროს წესი უნდა იყოს, რომ ყველა
პიროვნული გადაწყვეტილება, რომელიც
დამტკიცებულია, როგორც ერთმანეთთან შეუსაბამო, უნდა
ჩანაცვლდეს შესაბამისი ჯგუფური გადაწყვეტილებებით იმ
ალტერნატივებთან მიმართებით, რომელთა შორის შეუსაბამობების
არსებობის ვარაუდი არასწორია. მაგალითად, სულელური იქნება,
პიროვნებებმა მიმართონ ჯგუფურ გადაწყვეტილებას იმ საკითხზე,
კინოში წავიდნენ თუ ფეხით გაისეირნონ, როდესაც პიროვნული
ქცევის ამ ორ ფორმას შორის არავითარი შეუსაბამობა არ არსებობს.
ჯგუფური გადაწყვეტილებების (მაგალითად, კანონმდებლობის)
მხარდამჭერები ყოველთვის ფიქრობენ, რომ ამა თუ იმ შემთხვევაში
პიროვნული გადაწყვეტილებები ორმხრივად შეუფერებელია,
რადგანაც საკითხები უკომპრომისო სახისაა, და საბოლოო არჩევანის
გასაკეთებლად ერთადერთი გზა ისეთი პროცედურის მიღებაა,
როგორიცაა უმრავლესობის წესი. ეს ადამიანები თავს დემოკრატიის
დამცველებად გვაჩვენებენ. თუმცა, უნდა გვახსოვდეს, რომ
ყოველთვის, როდესაც პიროვნული არჩევანი აუცილებლობის
გარეშეა ჩანაცვლებული უმრავლესობის წესით, დემოკრატია
უპირისპირდება პიროვნულ თავისუფლებას. ეს დემოკრატიის
კონკრეტული სახეა, რომელიც მინიმუმამდე უნდა შევამციროთ,
რათა დავიცვათ პიროვნულ თავისუფლებასთან შესაბამისი
დემოკრატიის მაქსიმუმი.
რა თქმა უნდა, საჭიროა ავიცილოთ გაუგებრობები იმ რეფორმის
საწყის ეტაპზევე, რომელსაც მე გთავაზობთ. თავისუფლება
მიამიტურად არ უნდა აღიქმებოდეს, როგორც «გაჭირვებისგან
თავისუფლება» და «ადამიანებისგან თავისუფლება», ისევე, როგორც
იძულება არ უნდა გავიგოთ, როგორც იმ ხალხის მიერ
განხორციელებული «იძულება», რომელთაც აბსოლუტურად
არაფერი ჩაუდენიათ ვინმეს იძულებისათვის.
ქმედებათა და გადაწყვეტილებათა სხვადასხვა ფორმის შეფასება იმ
სივრცის დასადგენად, რომელსაც ისინი მიეკუთვნება და მათი ამ
სივრცეში მოთავსება, დიდ რევოლუციას გამოიწვევდა ამჟამინდელი
კონსტიტუციებისა თუ საკანონმდებლო და ადმინისტრაციული
სამართლის სფეროში. ეს რევოლუცია, ძირითადად იმოქმედებდა
წესების გადანაცვლების გზით წერილობით ჩამოყალიბებულიდან
დაუწერელ კანონებში. გადანაცვლების ამ პროცესში დიდი
ყურადღება უნდა დაეთმოს სამართლის განსაზღვრულობის ცნებას,
გაგებულს გრძელვადიანი განსაზღვრულობის მნიშვნელობით, რათა
პიროვნებებისთვის შესაძლებელი გახდეს, გააკეთონ თავისუფალი
არჩევანი არა მხოლოდ აწმყოს, არამედ მომავლის თვალსაზრისითაც.
ამ პროცესში კანონმდებლობა გამოყოფილი უნდა იყოს სხვა
ძალაუფლებისგან რამდენადაც შესაძლებელია, როგორც ხდებოდა
რომაელთა დროს და შუა საუკუნეებში, როდესაც jurisdictio
(იურისდიქცია) შეძლებისდაგვარად განცალკევებული იყო
imperium-ისაგან (აბსოლუტური ძალაუფლება). სამართალწარმოებამ
საკუთარი თავი იმის დადგენისკენ უნდა მიმართოს, რას
წარმოადგენს სამართალი მოსამართლეთა სურვილის მიუხედავად.
სამართალწარმოების პროცესში რეფორმა უნდა მოხდეს ისე, რომ იგი
ძირითადად ისეთ სპონტანურ პროცესად გადაიქცეს, როგორიცაა,
ვაჭრობა, საუბარი ან სხვა შესაძლო ურთიერთობები პიროვნებებს
შორის.
შეიძლება შეგვეკამათონ, რომ ასეთი რეფორმა უტოპიური სამყაროს
შექმნის ტოლფასია. თუმცა, რამდენიმე ქვეყანასა და ისტორიულ
პერიოდში ასეთი სამყარო ნამდვილად არ ყოფილა უტოპიური და
ზოგიერთი მათგანი ჯერაც არ გამქრალა ახლანდელი თაობების
მეხსიერებიდან. მეორე მხრივ, მეტად უტოპიურია იმ სამყაროსადმი
მოთხოვნების წაყენება, სადაც ძველი იდეალები ქრება და რჩება
მხოლოდ ძველი სიტყვები, ცარიელი ნიჟარებივით, რომლებიც
ყველას შეუძლია საყვარელი მნიშვნელობებით აავსოს, მიუხედავად
ამ ქმედების შედეგებისა.
7. თავისუფლება და საერთო
ნება-სურვილი
ზედაპირულ დამკვირვებელს ჩემი მოსაზრება პიროვნული
არჩევანისა და ჯგუფური გადაწყვეტილებების რუკის საზღვრების
ხელახლა დადგენის შესახებ შეიძლება ახლანდელ სისტემაზე თამამ
თავდასხმად უფრო მოეჩვენოს, მისი აქცენტის გამო
გადაწყვეტილების მიმღებ ჯგუფებსა და ჯგუფურ
გადაწყვეტილებებზე, ვიდრე სარწმუნო არგუმენტად სხვა სისტემის
სასარგებლოდ, რომელიც პიროვნულ გადაწყვეტილებებს
წარმოაჩენს.
არსებობს ბევრი პოლიტიკური საკითხი, რომელთა შესახებაც
თავდაპირველად შეთანხმება ერთსულოვანი ვერ იქნება და ამის
გამო ჯგუფურ გადაწყვეტილებებს, იძულებით პროცედურებთან,
უმრავლესობის წესთან და ა. შ. ერთად თავიდან ვერ ავიცილებთ. ეს
შეიძლება ახლანდელ სისტემებშიც გამართლდეს, მაგრამ არა იმ
შემთხვევაში, თუ ზედმიწევნით განისაზღვრება ის საკითხები,
რომლებიც ჯგუფებმა იძულებითი პროცედურებით უნდა
გადაწყვიტონ.
გადაწყვეტილების მიმღები ჯგუფები ხშირად გვახსენებენ
მძარცველთა ჯგუფებს; როგორც გამოჩენილი ამერიკელი მეცნიერი,
ლორენს ლოუელი, აღნიშნავდა, ისინი არ ადგენენ «უმრავლესობას»,
როდესაც მიყრუებულ ადგილზე დიდი ხნის ლოდინის შემდეგ
მგზავრს საფულეს ართმევენ. ლოუელის მიხედვით, გაძარცვულთან
მიმართებით მძარცველთა ერთ მუჭა ჯგუფს არ შეიძლება
«უმრავლესობა» ვუწოდოთ. თუმცა, ვერც «უმცირესობას»
ვუწოდებთ. შეერთებულ შტატებში არსებობს კონსტიტუციური
დაცვა, ასევე კრიმინალური კანონმდებლობა, რათა არ დაუშვან
ასეთი «უმრავლესობების» ჩამოყალიბება. სამწუხაროდ, ჩვენს
დროში ბევრ უმრავლესობას ხშირად უამრავი საერთო აქვს ლორენს
ლოუელის მაგალითად მოყვანილ თავისებურ «უმრავლესობასთან».
ისინი კანონიერ უმრავლესობებს წარმოადგენენ, რადგან
წერილობით ჩამოყალიბებული კანონებისა და კონსტიტუციების
მიხედვით ან კონსტიტუციის რაიმე უფრო მოქნილი
ინტერპრეტაციის თანახმად არიან შექმნილნი. როდესაც, თუნდაც,
ხალხის სავარაუდო «წარმომადგენელთა» უმრავლესობა ახერხებს,
მიაღწიოს ჯგუფურ გადაწყვეტილებას, როგორიცაა, მაგალითად,
ახლანდელი მემამულეთა ან მოიჯარეთა შესახებ კანონები
ინგლისში, ან მსგავსი კანონები იტალიაში ან ყველგან, შექმნილი
მემამულეების იძულებისთვის, რათა მათი სურვილისა და წინა
შეთანხმებების საწინააღმდეგოდ, თავიანთ სახლებში დაბალ ფასად
შეინარჩუნონ მოიჯარეები, რომლებიც ბაზრის მაღალ ფასებთან
შედარებით, ამ ქირას ადვილად იხდიან, ვერ ვხედავ ვერავითარ
მიზეზს, განვასხვაო ეს უმრავლესობა ლორენს ლოუელის მიერ
ხსენებული უმრავლესობისგან. მხოლოდ ერთი განსხვავება
არსებობს: ამ უკანასკნელს ქვეყნის წერილობით ჩამოყალიბებული
კანონები ნებართვას არ აძლევს, მაშინ როდესაც პირველს ასე ქცევის
კანონიერი საფუძველი აქვს.
ფაქტობრივად, ორივე «უმრავლესობის» საერთო მახასიათებელი
არის იძულება, რომელიც მრავალრიცხოვანი ჯგუფის მიერ
მცირერიცხოვანი დაჯგუფების წინააღმდეგ ხორციელდება, რათა ამ
უკანასკნელმა აიტანოს ის, რის ატანაც არ მოუწევდა, პირველთან
თავისუფალი არჩევანის ან
შეთანხმებების მიღწევა რომ შესძლებოდა. არ არსებობს მიზეზი,
ვივარაუდოთ, თითქოს ამ უმრავლესობების წევრ პიროვნებებს მათი
ახლანდელი მსხვერპლებისგან განსხვავებული გრძნობები
ექნებოდათ, თუ იმ უმცირესობების მდგომარეობაში მოხვდებოდნენ,
რომელთა იძულებაც მოახერხეს. ასე რომ, სახარებისეული ფრაზა,
რომელიც კონფუცის ფილოსოფიასთან გვაბრუნებს და სავარაუდოდ
ერთ-ერთია პიროვნული თავისუფლების ყველაზე მოკლე და
სხარტი წესებიდან – «ნუ მოექცევით სხვას ისე, როგორც არ გინდათ,
თქვენ მოგექცნენ» – გადაკეთებულია ლოუელის მიერ ხსენებული
ტიპის ყველა უმრავლესობის მიერ შემდეგნაირად: «მოექეცით
სხვებს ისე, როგორ მოპყრობასაც სხვებისგან არ ისურვებდით.» ამ
მხრივ, შუმპეტერი სწორი იყო, როდესაც ამბობდა, რომ «საერთო
ნება» თანამედროვე პოლიტიკურ საზოგადოებაში მოჩვენებითია.
თუ ჯგუფური გადაწყვეტილებების ყველა შემთხვევას ჩემ მიერ
მოხსენებულის მსგავსად განვიხილავთ, მას უნდა დავეთანხმოთ.
ჯგუფის გამარჯვებული მხარის წარმომადგენლები ამბობენ,
გადაწყვეტილებას საერთო ინტერესებისათვის და «საერთო ნების»
მიხედვით ვიღებთო.
თუმცა, როდესაც გადაწყვეტილებები სადავოა და აიძულებს
უმცირესობას, დათმონ საკუთარი ფული ან შეიფარონ სახლებში
ადამიანები, რომელთა შეფარებაც არ სურთ, ჯგუფის ყველა წევრი
ერთსულოვნებას ვერ მიაღწევს. სინამდვილეში ბევრი ადამიანი ამ
ერთსულოვნების ნაკლებობას გადაწყვეტილებების მიმღები
ჯგუფებისა და ძალადობრივი ქმედებების გამომწვევ კარგ მიზეზად
მიიჩნევს. თუმცა, ეს მნიშვნელოვნად არ ეწინააღმდეგება იმ
რეფორმას, რომელსაც მე გთავაზობთ. თუ მივიჩნევთ, რომ ასეთი
რეფორმის ერთ-ერთი მთავარი შედეგი პიროვნული თავისუფლების,
როგორც სხვა ადამიანების იძულებისგან თავისუფლების აღდგენა
იქნება, მიზეზს ვერ ვიპოვით ჩვენს სისტემაში იმ
გადაწყვეტილებებისთვის ადგილის გამოსანახად, რომლებიც
გულისხმობს ადამიანთა უფრო მცირე რაოდენობაზე უფრო დიდი
ჯგუფების სახელით იძულების გამოყენებას. ამ ტიპის
გადაწყვეტილებებში ვერ იქნება «საერთო ნება», თუ ადამიანი
«საერთო ნებას» უმრავლესობის ნებასთან არ გააიგივებს
უმცირესობის თავისუფლების უგულებელყოფით.
მეორე მხრივ, «საერთო ნებას» უფრო მეტად სარწმუნო მნიშვნელობა
აქვს, ვიდრე ის, რომელსაც ჯგუფური გადაწყვეტილებების
მომხრეები ეთანხმებიან. ეს არის ნება, რომელიც გამომდინარეობს
ყველა ადამიანის თანამშრომლობიდან, ჯგუფური
გადაწყვეტილებებისა და გადაწყვეტილებების მიმღები
ჯგუფებისგან ყოველგვარი დახმარების გარეშე. ეს საერთო ნება
ქმნის და ინახავს სიტყვებს ცოცხლად სასაუბრო ენაში, ისევე
როგორც შეთანხმებებსა და ღონისძიებებს სხვადასხვა დაჯგუფებებს
შორის პიროვნებათა იძულების საჭიროების გარეშე; განადიდებს
პოპულარულ ხელოვანებს, მწერლებს, მსახიობებს ან მოჭიდავეებს;
ასევე ქმნის და ინარჩუნებს ცოცხალ მოდას, ზრდილობის წესებს,
მორალს და ა. შ. ეს ნება «საერთოა» იმ გაგებით, რომ ყველა
ინდივიდი, რომელიც მონაწილეობს მის ჩვენებასა და გამოყენებაში,
თავისუფალია ამგვარ საქციელში, ისევე როგორც ისინი, ვინც ასე არ
იქცევიან, თანაბრად თავისუფალნი არიან საკუთარ ქმედებაში და
სხვა ადამიანები არ აიძულებენ გადაწყვეტილების მიღებას. ასეთი
სისტემის მიხედვით, საზოგადოების ყველა წევრი თითქოს იმ
პრინციპს ეთანხმება, რომ შეგრძნებები, ქმედებები, ქცევის ფორმები
და ა. შ. პიროვნებების მხრიდან სრულიად დასაშვები და
ნებადართულია, თუ არავის აწუხებს, მიუხედავად იმ პიროვნებათა
რაოდენობისა, რომლებიც ამგვარად იქცევიან ან მოქმედებენ.
მართალია, ეს «საერთო ნების» უფრო თეორიული მოდელია, ვიდრე
დეტალურად დადგენილი ისტორიული მდგომარეობა, თუმცა
ისტორია საზოგადოებათა მრავალ მაგალითს გვთავაზობს,
რომლებშიც «საერთო ნება» ჩემ მიერ აღწერილი გაგებით არსებობდა.
ჩვენს დროშიც და იმ ქვეყნებშიც კი, სადაც იძულებითი მეთოდები
ფართოდ გამოიყენება, ისევ ხშირია მდგომარეობა, რომელშიც
ჭეშმარიტი საერთო ნება ჩნდება და სერიოზულად არავინ იკამათებს
მის არსებობაზე, არავის სურს სხვანაირი სახელმწიფო.
მოდით, ვნახოთ, შეგვიძლია თუ არა, წარმოვიდგინოთ «საერთო
ნება», რომელიც თავს იჩენს არა მხოლოდ საერთო ენაში ან საერთო
სამართალში, საერთო მოდაში, გემოვნებაში და ა. შ. არამედ ასევე
ჯგუფურ გადაწყვეტილებებში, მაიძულებელი პროცედურების
ყველა კუთვნილებასთან ერთად.
მკაცრად რომ ვთქვათ, არც ერთი ჯგუფური გადაწყვეტილება არ
არის საერთო ნების გამოხატულება, თუ არ არის მიღებული ყველა იმ
ადამიანის ერთსულოვნებით, ვინც მოცემულ დროს ამ
გადაწყვეტილების მიღებაში მონაწილეობს. თუმცა ზოგიერთ
შემთხვევაში გადაწყვეტილებები მიღებულია უმცირესობების
წინააღმდეგ, მაგალითად, როდესაც მსაჯულს გამოაქვს განაჩენი
მძარცველის ან მკვლელის მიმართ, რომელიც, თავის მხრივ,
დაუყოვნებლივ მიიღებდა ან მოიწონებდა ამ გადაწყვეტილებას, თუ
თავად აღმოჩნდებოდა სხვა ადამიანის მსხვერპლი ამავე
თვალსაზრისით. პლატონის დროიდან განუწყვეტლივ აღნიშნავენ,
რომ მეკობრეებმა და მძარცველებმაც კი უნდა მიიღონ მათთვის
საერთო კანონი, რათა მათი ჯგუფი შიგნიდან არ დაიშალოს ან
განადგურდეს. ამ ფაქტების გათვალისწინებით შეგვიძლია ვთქვათ,
რომ არსებობს გადაწყვეტილებები, რომლებიც, მიუხედავად იმისა,
რომ არ ასახავენ ჯგუფის ყველა წევრის სურვილს, შეიძლება
მივიჩნიოთ როგორც ჯგუფისთვის «საერთო», რამდენადაც
გარკვეულ გარემოებებში მათ ყველა აღიარებს. ვფიქრობ, ეს არის
სიმართლის ის მარცვალი რუსოს გარკვეულწილად პარადოქსულ
მოსაზრებებში, რომლებიც მის მოწინააღმდეგეებს ან ზერელე
მკითხველებს შესაძლოა სულელურადაც მოეჩვენოთ. როდესაც
ვამბობთ, დამნაშავეს სურს საკუთარი მსჯავრი, რადგანაც ის ადრევე
დაეთანხმა სხვა ადამიანებს, რომ ყველა დამნაშავე, მათ შორის
თავადაც, უნდა დაისაჯოს თუკი ასეთი შემთხვევა მოხდება, ფრანგი
ფილოსოფოსის აზრით, ეს სისულელეა. თუმცა, სისულელე არ არის
იმის ვარაუდი, რომ ყველა დამნაშავე აღიარებს და მოითხოვს კიდეც
სხვა დამნაშავეების დასჯას იმავე გარემოებაში. ამ თვალსაზრისით,
არსებობს «საერთო ნება» საზოგადოების ყველა წევრისთვის, რომ
ხელი შეუშალოს და დასაჯოს ქცევის ზოგიერთი სახეობა, რომლებიც
ამ საზოგადოებაში დანაშაულად მიიჩნევა. მეტ-ნაკლებად ეს შეეხება
ქცევის ყველა სხვა ტიპს, რომლებსაც «სამართალდარღვევას»
უწოდებენ ინგლისურენოვან ქვეყნებში; ეს არის ქცევის ფორმები,
რომლებიც საყოველთაოდ გაზიარებული შეხედულებით, ამ
საზოგადოებაში არ არის ნებადართული.
არსებობს აშკარა განსხვავება დანაშაულის ან სამართალდარღვევის
მსგავს ქცევის ფორმებთან დაკავშირებულ ჯგუფურ
გადაწყვეტილებებს და იმ გადაწყვეტილებებს შორის, რომლებიც
უკავშირდება ქცევის სხვაგვარ წესებს, მაგალითად, ზემოხსენებულ
კანონებს მემამულეების შესახებ. პირველ შემთხვევაში, სასჯელი
ჯგუფის მიერ პიროვნების ან ჯგუფის ცალკეულ წევრთა
უმცირესობის წინააღმდეგ
არის გამოტანილი, რომლებმაც თავად ჩაიდინეს ყაჩაღობა ჯგუფში.
უკანასკნელ შემთხვევაში კი კეთდება დასკვნები, რომლებიც
უბრალოდ წინ აღუდგება სხვა ადამიანების ძარცვას, სახელდობრ, იმ
ადამიანებისა, რომლებიც მიეკუთვნებიან ჯგუფის უმცირეს ნაწილს.
პირველ შემთხვევაში ყველა, უმცირესობის იმ წევრის ჩათვლითაც
კი, რომელიც ისჯება ყაჩაღობისთვის, მოიწონებდა დასჯას
ნებისმიერი სხვა ადამიანისა, საკუთარი თავის გარდა, ხოლო მეორე
შემთხვევაში სრულიად საპირისპირო რამ ხდება: გადაწყვეტილებას
(მაგალითად, ჯგუფის შიდა უმცირესობის გაძარცვა) გამარჯვებული
უმრავლესობის ყველა წევრი არ მოიწონებდა ნებისმიერ იმ
მდგომარეობაში, რომელშიც თავად აღმოჩნდებოდა მსხვერპლი.
თუმცა, ორივე შემთხვევაში, ჯგუფების ყველა წევრი ნამდვილად
გრძნობს, რომ ქცევის გარკვეული ფორმები უნდა ისჯებოდეს. ეს
გვაძლევს საშუალებას, ვთქვათ, რომ არსებობს ჯგუფური
გადაწყვეტილებები, რომლებიც შეიძლება შეესაბამებოდეს «საერთო
ნებას», და ვივარაუდოთ, რომ ამ გადაწყვეტილებების მიზანს მსგავს
გარემოებებში მოიწონებდა ჯგუფის ყველა წევრი, იმ უმცირესობის
ჩათვლით, რომელიც ამჟამად მსხვერპლია. მეორე მხრივ, ჩვენ ვერ
მივიჩნევთ ისეთ გადაწყვეტილებებს ჯგუფის საერთო ნების
შესაბამისად, რომლებსაც ამგვარ გარემოებებში ჯგუფის ნებისმიერი
წევრი არ დაეთანხმებოდა, მათ შორის იმ უმრავლესობის წევრებიც
კი, რომლებიც ახლა მართავენ.
ამ ტიპის ჯგუფური გადაწყვეტილებები მთლიანად უნდა მოშორდეს
რუკიდან, რომელიც წარმოადგენს თანამედროვე
საზოგადოებისთვის შესაფერის ან საჭირო ჯგუფური
გადაწყვეტილებების სივრცეს. პირველი სახის ყველა ჯგუფური
გადაწყვეტილება უნდა დარჩეს რუკაზე მათი მიზნების
საგულდაგულო შეფასების შემდეგ. რა თქმა უნდა, მე არ
წარმომიდგენია, რომ ასეთი ჯგუფური გადაწყვეტილებების აღკვეთა
ჩვენს დროში ვინმესთვის იოლი ამოცანა იქნება. ლოუელის მიერ
მაგალითად მოყვანილი უმრავლესობების მიერ მიღებული ყველა
ჯგუფური გადაწყვეტილების გამორიცხვა ნიშნავს სამართლებრივი
ომის ერთხელ და სამუდამოდ შეწყვეტას; ომის, რომელიც
თანამედროვე საზოგადოებაში ერთ ჯგუფს მეორესთან
აპირისპირებს მათი წევრების განუწყვეტელი მცდელობის გამო –
თავიანთ სასარგებლოდ აიძულონ საზოგადოების დანარჩენი
წევრები, დასთანხმდნენ კონტრპროდუქტიულ ქმედებებსა და
მოპყრობას. ამ თვალსაზრისით, ადამიანმა შეიძლება თანამედროვე
კანონმდებლობისადმი მიმართებით გამოიყენოს გერმანელი
თეორეტიკოსის, კლაუზევიცის განმარტება ომის შესახებ, რომ ეს
არის საშუალება იმ ბოლო ეტაპისთვის, რომლის მიღწევაც უკვე
შეუძლებელია ჩვეულებრივი ვაჭრობით. ესაა კანონის, როგორც
ჯგუფური მიზნების მიღწევის იარაღის გავრცელებული კონცეფცია,
რომელმაც საუკუნის წინ ფრედერიკ ბასტიას გამოათქმევინა
სახელმწიფოს თავისი ცნობილი განსაზღვრება: «L’État, la grande
fiction a travers laquelle tout Ie monde s’efforce de vivre au depens de tout
Ie monde»[96]. უნდა ვაღიაროთ, რომ ეს განმარტება ჩვენს დროშიც
მართებულია.
კანონმდებლობის აგრესიულმა ცნებამ, რომელიც ჯგუფურ
ინტერესებს ემსახურებოდა, დაამხო პოლიტიკური საზოგადოების,
როგორც ერთგვაროვანი ერთეულის იდეალი. უმცირესობები,
რომლებიც იძულებულნი იყვნენ, დასთანხმებოდნენ
კანონმდებლობის ისეთ შედეგებს, რომლებსაც სხვა პირობებში
არასოდეს მიიღებდნენ, თავს უსამართლოდ დაჩაგრულად
გრძნობდნენ და ამ მდგომარეობას ეგუებოდნენ მხოლოდ იმ
მოსაზრებით, რომ აერიდებინათ უარესი, ან ამართლებდნენ მას მათ
მიერ მიღებული, სხვა
ადამიანებისთვის საზარალო კანონების გამო. ეს სურათი შესაძლოა
შეერთებულ შტატებს ისე სრულყოფილად არ შეესაბამებოდეს,
როგორც რამდენიმე ევროპულ ქვეყანას, რომლებშიც
სოციალისტური იდეალები ფარავს მრავალ ჯგუფურ ინტერესს,
როგორც გარდამავალი, ისე ხანგრძლივი უმრავლესობებისა,
თითოეულ სახელმწიფოში. თუმცა აუცილებლად უნდა შევეხო ისეთ
კანონს, როგორიცაა, ნორის-ლა გუარდიას კანონი, რათა დავარწმუნო
მკითხველები, რომ ჩემი არგუმენტები ამ ქვეყანასაც შეეხება. ოღონდ
აქ ხარჯი ამა თუ იმ ჯგუფის სამართლებრივი პრივილეგიებისთვის,
ჩვეულებრივ, გაწეულია არა სხვა რომელიმე კონკრეტული
ჯგუფისაგან, როგორც ეს ევროპული ქვეყნების შემთხვევაში ხდება,
არამედ ყოველი მოქალაქისგან, რომელიც გადასახადს იხდის.
ყველა იმ ადამიანის საბედნიეროდ, რომელიც იმედოვნებს, რომ ჩემ
მიერ შემოთავაზებული რეფორმა ოდესმე განხორციელდება, ჩვენს
საზოგადოებაში ყველა ჯგუფური გადაწყვეტილება არ არის ახლახან
განხილულივით უსიამოვნო სახის და არც ყველა უმრავლესობა
მიეკუთვნება ლოუელის მიერ მაგალითად მოყვანილ ტიპს.
ჯგუფური გადაწყვეტილებები, რომლებიც თავს იჩენს ჩვენი დროის
პოლიტიკურ რუკებზე, უკავშირდება იმ ობიექტებსაც, რომელთა
მდგომარეობა უკეთესად იქნებოდა წარმოდგენილი პიროვნულ
გადაწყვეტილებათა რუკაზე. ასეთი ობიექტები გადაფარულნი არიან
თანამედროვე კანონმდებლობით, როდესაც ეს უკანასკნელი თავს
იზღუდავს იმის დადგენით, ზოგადად, რა მიიჩნევა უფლებად ან რას
წარმოადგენს მოვალეობა ამ ქვეყნის მოქალაქეებისათვის. ვეჭვობ,
რომ მათი უმრავლესობა, ვინც მოუხმობს წერილობით
ჩამოყალიბებულ წესებს პიროვნებათა თვითნებური ძალაუფლების
წინააღმდეგ, მაგალითად, ტირანების ან სახელმწიფო მოხელეების, ან
ისეთი გარდამავალი უმრავლესობებისა, როგორებიც არსებობდა
ათენში ქრისტეშობამდე V საუკუნეში, მეტ-ნაკლებად ფიქრობს, რომ
კანონი უბრალოდ განასახიერებს იმ დაუწერელ წესებს, რომლებიც
უკვე მიღებულია ყველას მიერ მოცემულ საზოგადოებაში.
ფაქტობრივად, მრავალი წერილობით ჩამოყალიბებული რეგულაცია
შეიძლებოდა მიგვეჩნია დაუწერელი კანონების განსახიერებად,
მათი შინაარსის გათვალისწინებით მაინც, თუ კანონმდებლებს არ
მივაქცევთ ყურადღებას. კლასიკური შემთხვევა გახლავთ
იუსტინიანეს Corpus Juris-ი. ეს მართალია, მიუხედავად იმ ფაქტისა,
რომ იმპერატორის აშკარა განზრახვით, რომელიც (არ უნდა
დაგვავიწყდეს) ეკუთვნოდა ქვეყანასა და ხალხს, რომელიც
სახელმწიფო სამართალს წერილობით ჩამოყალიბებული
კანონმდებლობასთან აიგივებდა, მთელი Corpus Juris-ი მის
ქვეშევრდომებს უნდა მიეღოთ, როგორც იმპერატორის მიერ
დადგენილი და დაწესებული საკანონმდებლო აქტი.
თუმცა, მტკიცე კავშირი Corpus Juris-ს, როგორც წერილობით
ჩამოყალიბებული კანონმდებლობის იდეალსა და საერთო ან
დაუწერელ კანონმდებლობას შორის კრებულის შინაარსის
მიხედვით ცხადი იყო. მისი მთავარი და ყველაზე გრძელი ნაწილი, ე.
წ. Pandectae ანუ Digesta (ყოვლისმომცველი სამართლებრივი
კოდექსი) მთლიანად შედგებოდა ძველი რომაელი
სამართალმცოდნეების განცხადებებისგან დაუწერელი
კანონმდებლობის შესახებ. მათი ნაშრომები შეაგროვა და შეარჩია
იუსტინიანემ, რათა წარედგინა ქვეშევრდომებისთვის, როგორც
საკუთარი ბრძანებების კონკრეტული ფორმულირებანი. მართლაც,
თანამედროვე სწავლულთა მიხედვით, იუსტინიანეს კრებული
მეტისმეტად მარჯვედაა ამორჩეული და შეკრებილი,
განსაკუთრებით იმ რამდენიმე შემთხვევისათვის, როდესაც
გონივრული ეჭვები შეიძლებოდა წარმოქმნილიყო იმ ტექსტების
ნამდვილობის შესახებ, რომლებსაც შეიცავს კრებული და, როგორც
ამტკიცებენ, მიეკუთვნება ძველი რომაელი სამართალმცოდნეების –
პაულუსის ან ულპიანეს ნაშრომებს. თუმცა, სწავლულებს
კრებულის, როგორც ერთი მთლიანობის ნამდვილობა არ ეეჭვებათ.
ის ეჭვებიც კი, რომლებიც გარკვეული საკითხების ნამდვილობას
ეხება, ბოლო დროს სწავლულთა უმრავლესობამ გააქარწყლა.
თავის მხრივ, იუსტინიანეს კრებული გახდა მიზეზი კონტინენტზე
მცხოვრები სამართალმცოდნეების მიერ განხორციელებული მსგავსი
პროცესისა შუა საუკუნეებსა და თანამედროვეობაში, ჩვენს დრომდე,
რომელიც კოდექსებისა და წერილობით ჩამოყალიბებული
კონსტიტუციების ეპოქა გახლავთ. იმ დროს, კონტინენტზე
მცხოვრები სამართალმცოდნეებისთვის, მთავარი იუსტინიანეს
მსგავსად საკითხის შერჩევა კი არა, ინტერპრეტაცია იყო, რაც
გულისხმობს იუსტინიანეს ტექსტების მნიშვნელობის გავრცობას
მაშინ, როდესაც საჭირო ხდებოდა ახალი წყობის გამოთქმა,
იმავდროულად კი დანარჩენი ნაწილის როგორც სახელმწიფო
სამართლის მოქმედების შენარჩუნება ბოლო დრომდე, ევროპის
უმრავლეს ქვეყანაში. მაშასადამე, ძველმა იმპერატორმა მოახდინა
რომაელი სამართალმცოდნეების მიერ დადგენილი საერთო
სამართლის ტრანსფორმირება თავის მიერ წერილობით
ჩამოყალიბებულ კანონმდებლობად და ოფიციალურად გამოსცა იგი.
შუა საუკუნეებისა და თანამედროვე კონტინენტზე მცხოვრები
სამართალმცოდნეები კი, ახლანდელი კოდექსების დადგენამდე,
თავიანთი მხრივ გარდაქმნიან იუსტინიანეს მიერ ფორმალურად
გამოცემულ კანონს ახალ, სამართალმცოდნეების მიერ დადგენილ
კანონად, როგორც გერმანელები უწოდებენ, Juristenrecht-ად,
რომელიც წარმოადგენს იუსტინიანეს კრებულის და შესაბამისად,
რომაული სამართლის შესწორებულ გამოცემას.
მისდა გასაკვირად, რამდენიმე წლის წინ ჩემმა იტალიელმა კოლეგამ
აღმოაჩინა, რომ იუსტინიანეს კრებული პირდაპირი მნიშვნელობით
მოქმედებს ზოგიერთ ქვეყანაში, მაგალითად, სამხრეთ აფრიკაში.
მისმა კლიენტმა, იტალიაში მცხოვრებმა, სამხრეთ აფრიკაში კი
გარკვეული ქონების მფლობელმა ქალბატონმა, მას საქმიანი
გარიგება ჩააბარა, რომელიც მან სათანადოდ შეასრულა.
მოგვიანებით მისმა კორესპონდენტმა სამხრეთ აფრიკიდან სთხოვა,
მისთვის გაეგზავნა ქალბატონის მიერ ხელმოწერილი დეკლარაცია,
რომელშიც იგი განაცხადებდა, რომ ოფიციალურად უარს ამბობდა
მომავალში რაიმე სახით ესარგებლა პრივილეგიით, რომელიც
ქალებს ენიჭებოდა Senatus Consultum Velleianum-ის (ველეიუსის
სენატის ბრძანება) თანახმად. ეს გახლავთ რომის სენატის მიერ
ცხრამეტი საუკუნის წინ გამოცემული წესი და იგი ქალებს ანიჭებდა
უფლებას, უკან წაეღოთ სიტყვა და ზოგადად, უარი ეთქვათ სხვების
მიმართ გარკვეული ვალდებულებების შენარჩუნებაზე. რომაელმა
სენატორებმა კარგად იცოდნენ, რომ ქალები მიდრეკილნი არიან
გადაწყვეტილებების შეცვლისკენ და უსამართლო იქნებოდა მათგან
მოგვეთხოვა ისეთივე თანმიმდევრულობა, როგორსაც ჩვეულებრივ,
კაცებისგან ითხოვს ხოლმე სახელმწიფო სამართალი. სენატის ამ
დებულების შედეგი ოდნავ განსხვავებული აღმოჩნდა იმისგან,
რასაც სენატორები ელოდნენ. ხალხს სულ უფრო მცირე სურვილი
უჩნდებოდა ქალებთან შეთანხმების დადებისა senatus consultum
-ის შემდეგ. ამ უხერხულობისგან თავდასაღწევად საბოლოოდ
დათქვეს, რომ ქალებს შეეძლოთ გამოეყენებინათ სენატის მიერ
მინიჭებული ეს პრივილეგია რაიმე ხელშეკრულების გაფორმებამდე,
მაგალითად, მიწის გაყიდვამდე. ჩემმა კოლეგამ გაგზავნა სამხრეთ
აფრიკაში მისი კლიენტის უფლების უარყოფის დოკუმენტი, ქალის
მიერ ხელმოწერილი, და გაყიდვა სათანადოდ შესრულდა.
როდესაც ეს ამბავი მიამბეს, გაოცებით აღვნიშნე, რომ არსებობენ
ადამიანები, რომლებიც ფიქრობენ, რომ ბედნიერებისთვის მხოლოდ
ახალი კანონი გვჭირდება. პირიქით, ჩვენ გვაქვს შთამბეჭდავი
ისტორიული ფაქტები, იმ დასკვნისათვის მხარდასაჭერად, რომ
კანონმდებლობა, ბევრ შემთხვევაში, საუკუნეებისა და თაობების
განმავლობაში, სამართალწარმოების უფრო მეტ სპონტანურ პროცესს
ასახავდა, ვიდრე კანონმდებელთა უმრავლესობით მიღებულ
თვითნებურ გადაწყვეტილებებს.
გერმანული სიტყვა Rechtsfindung, ანუ, სამართლის ძიება,
მთლიანობაში კარგად წარმოაჩენს Juristenrecht-ისა და ევროპელი
სამართალმცოდნეების ქმედებას. სამართალი აღიქმებოდა არა
როგორც დადგენილი, არამედ როგორც არსებული რამ, რომელიც
აუცილებლად უნდა მიკვლეულიყო. ეს ქმედება არ უნდა
განხორციელებულიყო უშუალოდ ადამიანის საქმიანობასთან, ანდა
უფლებებსა და მოვალეობებთან დაკავშირებული გრძნობების არსის
კვლევით, არამედ (როგორც ჩანს) უპირველესად, იუსტინიანეს
კრებულის მსგავსად, ორი ათასი წლის წინ წერილობით
ჩამოყალიბებული ტექსტის მნიშვნელობის დადგენით.
ჩვენი გადმოსახედიდან ეს იდეა საინტერესოა, რადგანაც
გვთავაზობს იმ ფაქტის მტკიცებულებას, რომ წერილობით
ჩამოყალიბებული კანონი თავისთავად ყოველთვის სულაც არ არის
კანონმდებლობის შედეგი, ანუ არ წარმოადგენს ამოქმედებულ
კანონს. იუსტინიანეს კანონთა კრებული ევროპაში აღარ იყო
კანონმდებლობა, ამ სიტყვის ტექნიკური გაგებით მაინც, რომელიც
ევროპის ქვეყნებში გულისხმობს საკანონმდებლო
ხელმძღვანელობის მიერ დადგენილ სამართალს (სხვათა შორის, ეს
შესაძლოა მოსწონებოდათ ადამიანებს, რომლებიც ერთგულნი არიან
სამართლის განსაზღვრულობის იდეალისა ზუსტად
ჩამოყალიბებული სიტყვიერი ფორმულის თვალსაზრისით, და მას
მსხვერპლად სწირავენ სამართლის განსაზღვრულობას, როგორც
გრძელვადიანი გეგმების დასახვის შესაძლებლობას).
ევროპის ქვეყნების კოდექსები გვთავაზობს კიდევ ერთ ფენომენს,
რომლის შესახებაც ძალიან ცოტა ადამიანმა იცის. ესაა მჭიდრო
კავშირი, ოფიციალურად დადგენილ სამართლებრივ იდეალსა და იმ
სამართალს შორის, რომლის შინაარსიც, ფაქტობრივად,
კანონმდებლობისგან დამოუკიდებელია. ეს კოდექსები შეიძლება
მივიჩნიოთ როგორც იუსტინიანეს «კანონთა კრებულისა» და იმ
ინტერპრეტაციების განსახიერებად, რომელიც ამ კრებულმა
ევროპელი სამართალმცოდნეებისგან საუკუნეების განმავლობაში,
კოდექსების გამოცემამდე განიცადა.
ევროპული კოდექსები გარკვეულწილად შეიძლება შევადაროთ
ოფიციალურ განცხადებებს, რომლებსაც ხელისუფლებები,
მაგალითად, იტალიური municipia (ქალაქი) იყენებდა, ხალხის მიერ
მონეტების
დასამზადებლად გამოყენებული ლითონის სიწმინდისა და წონის
დასადასტურებლად, ხოლო დღევანდელი კანონმდებლობა, როგორც
წესი, შეიძლება შევადაროთ ყველა თანამედროვე მთავრობის ჩარევას
თავისი არაკონვერტირებადი ფულადი ერთეულის ღირებულების
განსაზღვრაში (სხვათა შორის, ერთადერთ საგადამხდელო
საშუალებად ფულის რომელიმე ერთეულის გამოცხადება
თავისთავად კანონმდებლობის თვალშისაცემი მაგალითია, ანუ
წარმოადგენს ჯგუფურ გადაწყვეტილებას, რომლის შედეგადაც
ჯგუფის რამდენიმე წევრი ეწირება სხვის სარგებელს, რაც არ
მოხდებოდა, თუკი მათ თავისუფლად შეეძლებოდათ აერჩიათ,
რომელი ფული მიეღოთ და რომელზე ეთქვათ უარი).
ევროპის კოდექსები, მაგალითად, ნაპოლეონის, ან 1811 წლის
ავსტრიული, ანდა 1900 წლის გერმანული კოდექსი, იმ კრიტიკის
შედეგს წარმოადგენდნენ, რომელსაც იუსტინიანეს კრებულის
ინტერპრეტაციები ექვემდებარებოდა. სამართლის
განსაზღვრულობის სურვილი, ზეპირი ფორმულირების სიზუსტის
გაგებით, ერთ-ერთი მთავარი მიზეზი იყო შემოთავაზებული
კოდიფიკაციისა. Pandectae (პანდექტები) წესების შედარებით
მოუწესრიგებელი სისტემა ჩანდა, რომელთა უმრავლესობაც
შესაძლოა მივიჩნიოთ კონკრეტულ მაგალითებად უფრო ზოგადი
წესისა, რომლის ჩამოყალიბებაზეც რომაელ სამართალმცოდნეებს
არასოდეს უზრუნიათ. მართლაც, ისინი განზრახ არიდებდნენ თავს
ამგვარ ფორმულებს, რათა არ გამხდარიყვნენ საკუთარი წესების
ტყვეები, როდესაც უპრეცედენტო შემთხვევების მოგვარება
მოუხდებოდათ. ფაქტობრივად, იუსტინიანეს კრებული
წინააღმდეგობრივი იყო. იმპერატორი ცდილობდა, დახურულ და
დაგეგმილ სისტემად გადაექცია ის, რასაც რომაელი
სამართალმცოდნეები ყოველთვის ღია და სპონტანურ სისტემად
განიხილავდნენ, თანაც სწორედ ამ სამართალმცოდნეების
ნაშრომების გამოყენებით. ასე რომ, იუსტინიანეს სისტემა
ნამდვილად მეტისმეტად ღია იყო დახურული სისტემისათვის,
Juristenrecht-მა კი, თავის მხრივ, მისთვის დამახასიათებელ ყაიდაზე
მოქმედებით, უფრო გაზარდა იუსტინიანეს სისტემაში
თავდაპირველად არსებული წინააღმდეგობა.
კოდიფიკაცია წარმოადგენდა მნიშვნელოვან ნაბიჯს იუსტინიანეს
იდეის მიმართულებით, რომ სამართალი დახურული სისტემაა და
იგი უნდა იგეგმებოდეს ექსპერტების მიერ პოლიტიკური
ხელმძღვანელობის მითითებების თანახმად, თუმცა ამავე დროს
იგულისხმება, რომ დაგეგმვა უფრო მეტად კანონის ფორმას უნდა
ეხებოდეს, ვიდრე – შინაარსს.
შესაბამისად, გამოჩენილი გერმანელი მეცნიერი, ოიგენ ერლიხი
წერდა, რომ «კანონმდებლობის რეფორმირება 1900 წლის გერმანულ
კოდექსსა და კონტინენტის სხვა ქვეყნების კოდექსებში უფრო
მოჩვენებითია, ვიდრე რეალური»[97]. Juristenrecht-ი თითქმის
ხელშეუხებლად გადავიდა ახალ კოდექსებში, თუმცა ბევრად
შემოკლებული ფორმით, რომლის ინტერპრეტაციაც ისევ
მოითხოვდა წინამორბედი იურიდიული ლიტერატურის ძირეულ
ცოდნას.
სამწუხაროდ, გარკვეული დროის შემდეგ გაირკვა, რომ
არასაკანონმდებლო შინაარსისთვის სამართლებრივი ფორმის
მინიჭების მცდელობა შინაგანად წინააღმდეგობრივი აღმოჩნდა.
არასაკანონმდებლო გზით ჩამოყალიბებული კანონი გამუდმებით,
თუმცა ნელა და შეუმჩნევლად
იცვლება. ის დახურულ სისტემად ვეღარ გარდაიქმნება, ისევე
როგორც სასაუბრო ენა, მიუხედავად იმისა, რომ სხვადასხვა
ქვეყანაში სწავლულები ცდილობდნენ, შეექმნათ ესპერანტო და სხვა
ხელოვნური ენები. თუმცა, ამ უხერხულობის მოსაგვარებლად
გამოყენებული საშუალება მეტისმეტად არაეფექტიანი აღმოჩნდა.
კოდექსების შესაცვლელად ახალი კანონები უნდა გამოეცათ და
თანდათან, კოდექსების თავდაპირველად დახურული სისტემა
დაიხუნძლა და გადაიტვირთა უზარმაზარი რაოდენობის
წერილობით ჩამოყალიბებული წესებით, რომელთა დაგროვებაც
ახლანდელი ევროპული სისტემების ერთ-ერთი ყველაზე
თვალშისაცემი ნიშან-თვისებაა. მიუხედავად ამისა, ევროპულ
ქვეყნებში კოდექსები კვლავ მიიჩნევა სამართლის ბირთვად, და
რამდენადაც მათი თავდაპირველი შინაარსი შემონახულია, ჩვენ
შეგვიძლია ამოვიცნოთ მათში არსებული კავშირები წერილობით
ჩამოყალიბებულ კანონსა და იმ შინაარსს შორის, რომელიც
გვაბრუნებს თავდაპირველად იუსტინიანეს კრებულში
ამოქმედებულ დაუწერელ კანონთან.
მეორე მხრივ, თუ განვიხილავთ, რა ხდებოდა შედარებით ახლახან
ინგლისურენოვან ქვეყნებში, იოლად ვიპოვით იმავე პროცესის
მაგალითებს. პარლამენტის რამდენიმე კანონი მეტ-ნაკლებად
განასახიერებს rationes decidendi-ს, შემუშავებულს სასამართლოების
მიერ იმ ხანგრძლივი პროცესის განმავლობაში, რომელიც საერთო
სამართლის მთელ ისტორიას გასდევს.
ვინც კარგად იცის ინგლისის საერთო სამართლის ისტორია,
დაგვეთანხმება, რომ 1874 წლის The Infant Relief Act-მა (კანონი
არასრულწლოვანთა დახმარების შესახებ) ვერაფერი გააკეთა
საერთო სამართლის იმ წესის გაძლიერების გარდა, რომ
არასრულწლოვანთა სახელით დადებული ხელშეკრულებები
შეიძლება გაუქმდეს არასრულწლოვანთა სურვილით. განვიხილოთ
სხვა მაგალითი: 1893 წლის The Sale of Goods Act-მა (კანონი საქონლის
გაყიდვის შესახებ) დააკანონა საერთო სამართლის წესი, რომ
როდესაც საქონელი აუქციონით იყიდება, საპირისპირო მოსაზრების
არარსებობისას უმაღლესი ფასი წარმოადგენს შემოთავაზებას,
ჩაქუჩის დარტყმა კი უდრის დასტურს. ისეთმა კანონებმა,
როგორებიცაა, 1677 წლის The Statute of Frauds-ი (კანონი
თაღლითობის შესახებ) ან 1925 წლის Law of Property Act-ი (კანონი
საკუთრების შესახებ), დააკანონეს საერთო სამართლის სხვა წესები,
ხოლო 1948 წლის The Companies Act-ი (კანონი კომპანიების შესახებ),
რომელიც კომპანიების მფლობელებს ავალდებულებდა საკუთარ
სავაჭრო ცნობარებში გარკვეული სპეციფიკური საკითხების
გამომჟღავნებას, უბრალოდ გულისხმობდა კონკრეტულ
შემთხვევასთან მიმართებით ზოგიერთი წესის გამოყენებას,
რომლებიც დადასტურებული იყო სასამართლოების მიერ
ხელშეკრულების არასწორად გაგებით. სხვა მაგალითების მოყვანა
ზედმეტი იქნებოდა.
საბოლოოდ, როგორც დაისი აღნიშნავდა, ბევრი თანამედროვე
კონსტიტუცია და უფლებათა დეკლარაცია შეიძლება განვიხილოთ
არა როგორც თანამედროვე სოლონის de nihilo[98] ქმნილებები,
არამედ როგორც იმ გადაწყვეტილებათა rationes decidendi-ს მეტ-
ნაკლებად დახვეწილი განსახიერებები, რომლებიც სასამართლოებმა
ინგლისში ნაბიჯ-ნაბიჯ აღმოაჩინეს და გამოიყენეს შესაბამისი
პიროვნებების უფლებების შესახებ მიღებულ დასკვნებში.
ფაქტია, რომ წერილობით ჩამოყალიბებულ კოდექსებსა და
კონსტიტუციებს, რომლებიც XIX საუკუნეში წერილობით
ჩამოყალიბებულ კანონებს წარმოადგენდნენ და შინაარსით
ნამდვილად ასახავენ სამართალწარმოების პროცესს, არსებითად
დაფუძნებულს ცალკეულ პიროვნებათა სპონტანურ საქციელზე
საუკუნეებისა და თაობების განმავლობაში, შეეძლოთ და ისევ
შეუძლიათ წააქეზონ ლიბერალი მოაზროვნეები, წერილობით
ჩამოყალიბებული კანონები განიხილონ, როგორც აუცილებელი
საშუალება ჩვენს დროში პიროვნული თავისუფლების დაცვა-
შენარჩუნებისთვის.
ფაქტობრივად, წესები, რომლებსაც შეიცავენ წერილობით
ჩამოყალიბებული კოდექსები და კონსტიტუციები, შეიძლება
ლიბერალური პრინციპების საუკეთესო გამოხატულებად
მოგვეჩვენოს, რამდენადაც ისინი ასახავენ ხანგრძლივ ისტორიულ
პროცესს, რომლის შედეგიც, თავისი არსით, იყო არა
კანონმდებლების მიერ, არამედ მოსამართლის სამართალმცოდნის
მიერ დადგენილი სამართალი. ეს შეიძლება განვიხილოთ, როგორც
«ერთობლივად დადგენილი» სამართალი, რომელსაც კატონი
რომაული სისტემის სიდიადის მთავარ მიზეზს უწოდებდა.
ფაქტი, რომ დადგენილი წესები, მიუხედავად იმისა, რომ ზოგადად,
გასაგებად იყო ჩამოყალიბებული, თეორიულად მიუკერძოებელი და
ზოგიერთ შემთხვევაში ასევე, «განსაზღვრული» იყო, ამავე დროს,
შესაძლებელია, შინაარსით სავსებით შეუსაბამო ყოფილიყო
პიროვნულ თავისუფლებასთან, უგულებელყვეს წერილობით
ჩამოყალიბებული კოდექსებისა და განსაკუთრებით წერილობით
ჩამოყალიბებული კონსტიტუციების კონტინენტელმა
მხარდამჭერებმა. ისინი დარწმუნებულნი იყვნენ, რომ გერმანული
Rechtsstaat-ი ან კონტინენტური etat de droit-ი სრულყოფილად
შეესატყვისებოდა ინგლისურ მართლწესრიგს და სჯობდა კიდეც მას
უფრო სუფთა, ამომწურავი და განსაზღვრული ფორმულირების
გამო. როდესაც Rechtsstaat-ი შეირყა, მალევე გამომჟღავნდა, რომ ეს
შეხედულება არ იყო სწორი.
ჩვენს დროში ყველა სახის ძირგამომთხრელი დაჯგუფებისთვის
იოლი აღმოჩნდა თავის მოკატუნება, თითქოს ისინი ისევ პატივს
სცემდნენ Rechtsstaat-ის კლასიკურ იდეას, წერილობით
ჩამოყალიბებული კანონების «საერთოობას», «თანასწორობასა» და
«განსაზღვრულობასთან» მიმართებით, რომელსაც უმრავლესობის
წესის მიხედვით, ხალხის მონაცვლე «წარმომადგენლები» ადგენენ.
XIX საუკუნის დროინდელმა იდეამ, რომ Juristenrecht-ი წარმატებით
აღდგა და უფრო გარკვევით ჩაიწერა კოდექსებში, გზა გაუკვალა
ახალ, Rechtsstaat-ის შედარებით გაუფერულებულ ცნებას –
სახელმწიფო სამართალს, რომელშიც ყველა წესი კანონმდებლობით
უნდა დადგინდეს. ფაქტს, რომ XIX საუკუნის თავდაპირველ
კოდექსებსა და კონსტიტუციებში კანონმდებლობა უმთავრესად
მიჯაჭვული იყო ისეთი სამართლის განსახიერებაზე, რომელიც არ
იყო დადგენილი, თანდათან ივიწყებდნენ ან ნაკლებად
მნიშვნელოვნად მიიჩნევდნენ იმ ფაქტთან შედარებით, რომ
კოდექსებიცა და კონსტიტუციებიც საკანონმდებლო ორგანოების
მიერ იყო დადგენილი, რომელთა წევრებიც ხალხის
«წარმომადგენლები» იყვნენ.
პროფესორი ერლიხი ამ ფაქტთან ერთად სხვაზეც მიუთითებდა.
კოდექსებში წარმოდგენილი Juristenrecht
-ი შემოკლებულია, თუმცა თანამედროვე სამართალმცოდნეები
შეძლებენ მის გაგებას იმ სამართლებრივი ფონის მოშველიებით,
რომელსაც ისინი კარგად იცნობდნენ კოდექსების დადგენამდე[99].
შემდეგი თაობის სამართალმცოდნეებს ამის გაკეთება აღარ
შეეძლებათ. ისინი მიეჩვივნენ უფრო მეტად კოდექსის გააზრებას,
ვიდრე მისი ისტორიული ფონისა. ერლიხის მიხედვით, მეორე და
შემდგომი თაობების სამართალმცოდნეების ჩანაწერებისთვის
დამახასიათებელი ნიშან-თვისებები სიმშრალე და სიღარიბეა – რაც,
ცხადყოფს ფაქტს, რომ სამართალმცოდნეთა ქმედება ვერ დარჩება
მაღალ დონეზე, თუ დაეფუძნება მხოლოდ წერილობით
ჩამოყალიბებულ კანონს, ხანგრძლივი ტრადიციის
გათვალისწინების გარეშე.
ახალი ტენდენციის ყველაზე მნიშვნელოვანი შედეგი ისაა, რომ
კონტინენტზე მცხოვრები ხალხი და ინგლისურენოვანი ქვეყნების
მცხოვრებლებიც გარკვეულწილად თანდათან მიეჩვივნენ ზოგადად
სამართლის წერილობით ჩამოყალიბებულ კანონად აღქმას, რაც
წარმოადგენს საკანონმდებლო ორგანოების დადგენილებათა მთელ
წყებას უმრავლესობის წესის მიხედვით.
ასე რომ, ზოგადად სამართალი თანდათან აღქმული იქნა როგორც
ჯგუფური გადაწყვეტილებების შედეგი და არა პიროვნული
გადაწყვეტილებებისა, ხოლო პროფესორ ჰანს კელზენის მსგავსად,
ზოგიერთმა თეორეტიკოსმა უარყო კიდეც, რომ შესაძლებელია
ვისაუბროთ პიროვნებების იურიდიულ ან პოლიტიკურ ქმედებაზე,
იმ იძულებითი წესების ხსენების გარეშე, რომელთა მიხედვითაც
ყოველი ქმედება ხასიათდება «კანონმორჩილებად» ან პირიქით.
სამართლის ამ რევოლუციურად განსხვავებული მიდგომის კიდევ
ერთი შედეგი ჩვენს დროში არის ის, რომ სამართალწარმოების
პროცესი აღარ მოიხსენიება, უმთავრესად ისეთ ექსპერტთა
თეორიულ ქმედებებთან კავშირში, როგორებიც არიან
მოსამართლეები ან ვექილები, არამედ, უფრო გამარჯვებული
უმრავლესობის მარტივ სურვილთან საკანონმდებლო ორგანოებში.
«წარმომადგენლობითობა» თავის მხრივ თითქოს იცავს კავშირს
გამარჯვებულ უმრავლესობებსა და თითოეულ პიროვნებას,
როგორც ამომრჩეველს შორის. მაშასადამე, პიროვნებების
მონაწილეობამ სამართალწარმოების პროცესში დაკარგა
ეფექტიანობა და გადაიქცა მეტად უაზრო ცერემონიად, ქვეყნის
საერთო არჩევნებში პერიოდულად მონაწილეობის სახით.
სპონტანური სამართალწარმოების პროცესი XIX საუკუნეში
კოდექსებისა და კონსტიტუციების შემოღებამდე სულაც არ იყო
უნიკალური, თუ შევადარებთ სხვა სპონტანურ პროცესებს,
მაგალითად, სასაუბრო ენას, ყოველდღიურ ეკონომიკურ გარიგებებს
ან ცვალებად მოდას. ამ პროცესების დამახასიათებელი ნიშან-
თვისება ის არის, რომ ისინი სრულდება მრავალი პიროვნების
ნებაყოფლობითი თანამშრომლობით, რომელთაგან თითოეულს
წვლილი შეაქვს თავად ამ პროცესში მიმდინარე საკუთარი
სურვილისა და უნარის მიხედვით შეინარჩუნოს ან შეცვალოს
ეკონომიკური ურთიერთობების, ენის, მოდის და ა. შ. თანამედროვე
მდგომარეობა. ამ პროცესში არ არსებობს ჯგუფური
გადაწყვეტილება, რომელიც ვინმეს აიძულებს, მიიღოს ახალი
სიტყვა ძველის ნაცვლად, ან ჩაიცვას ახლებურად, ან სპექტაკლს
კინოსურათი ამჯობინოს. აწმყო ნამდვილად გვთავაზობს სანახაობას
უზარმაზარი ზეწოლის
ჯგუფების სახით, რომელთა პროპაგანდა აიძულებს ხალხს ახალ
ეკონომიკურ გარიგებებში ჩართვას, ან ახალი მოდის, ახალი
სიტყვების თუ ესპერანტოს ან ვოლაპუკის მსგავსი ენების მიღებას.
ვერ უარვყოფთ, რომ ამ ჯგუფებმა შეიძლება მნიშვნელოვანი როლი
ითამაშონ ამა თუ იმ პიროვნების არჩევანის ცვლილებაში, თუმცა ეს
არასოდეს ხორციელდება იძულებით. ზეწოლის ან პროპაგანდის
იძულებაში არევა ისეთივე შეცდომა იქნება, როგორსაც
დავაკვირდით, როდესაც ვაანალიზებდით გაუგებრობებს
«იძულების» მნიშვნელობებს შორის. ზეწოლის ზოგიერთი ფორმა
შეიძლება დავუკავშიროთ და გავაიგივოთ იძულებასთან. თუმცა ეს
ყოველთვის უკავშირდება იძულების გარკვეულ გაგებას,
მაგალითად, როდესაც ქვეყნის მცხოვრებთ ეკრძალებათ უცხოური
გაზეთებისა და ჟურნალების შემოტანა, ან უცხოური მაუწყებლობის
მოსმენა, ან სულაც საზღვარგარეთ წასვლა. ასეთ შემთხვევებში
ქვეყნის შიდა პროპაგანდა და ზეწოლა ძალიან ჰგავს იძულების
ფორმებს. ადამიანებს არ შეუძლიათ მოისმინონ მათთვის უფრო
მისაღები პროპაგანდა, არ შეუძლიათ შეარჩიონ ინფორმაცია,
ხანდახან ისიც კი არ ძალუძთ, თავიდან აიცილონ მათი ქვეყნის
მმართველთა შეხედულებების მიხედვით რედაქტირებული
მაუწყებლების მოსმენა და გაზეთების წაკითხვა.
ასეთივე მდგომარეობა იჩენს თავს ეკონომიკურ სფეროში, როდესაც
ქვეყანაში მონოპოლიები ჩნდება კანონმდებლობის დახმარებით,
რომელიც მიზნად ისახავს, მაგალითად, საზღვარგარეთის ქვეყნებში
პოტენციური კონკურენტების მიერ წარმოებული საქონლის
იმპორტისათვის ხელის შეშლას ან შეზღუდვას. გარკვეულწილად, ამ
შემთხვევაში ზეწოლა პიროვნებებზეც ხდება, თუმცა ამ ზეწოლის
გამომწვევი მიზეზი არ უკავშირდება ცალკეულ პიროვნებათა
ქმედებას ან საქციელს ჩემ მიერ აღწერილი სპონტანური
თანამშრომლობის ჩვეულებრივ პროცესში.
განსაკუთრებული შემთხვევები, როგორიცაა, ქვეცნობიერზე
მოქმედი მოწყობილობები, ან უჩინარი რეკლამა ინფრაწითელი
სხივების მეშვეობით, რომლებიც მოქმედებს ჩვენს თვალებსა და
შესაბამისად – ტვინზე, ან გადაჭარბებული რეკლამა და პროპაგანდა,
რომლის მოსმენისა და ნახვის თავიდან აცილებაც შეუძლებელია,
შეიძლება მივიჩნიოთ ყველა ცივილიზებულ ქვეყანაში ყოველი
ადამიანის სხვა ადამიანების ზეწოლისგან დასაცავად საყოველთაოდ
მიღებული წესებისადმი წინააღმდეგობად. ასეთი შემთხვევები
სამართლიანად შეგვიძლია მივიჩნიოთ იძულების მაგალითებად,
რომლებიც უნდა ავირიდოთ პიროვნული თავისუფლების
დასაცავად უკვე არსებული წესების გამოყენებით.
ამჯერად, მტკიცდება, რომ საბოლოოდ კანონმდებლობა არის უფრო
ნაკლებად ცხადი და უფრო ნაკლებად პირდაპირი მექანიზმი, ვიდრე
იმ შემთხვევაში მოგვეჩვენებოდა, თუ ყურადღებას არ მივაქცევდით
ადამიანის მოღვაწეობისა და ქცევის სხვა მნიშვნელოვან სფეროებში
მიმდინარე პროცესებს. უფრო მეტსაც ვიტყვი, კანონმდებლობა, იმ
აურაცხელ არჩევანთან შედარებით, რომელსაც პიროვნებები
ყოველდღიურ ცხოვრებაში აკეთებენ, არის აბსოლუტურად
განსხვავებული და საპირისპიროც კი იმისა, რაც საზოგადოებაში
ხდება. კანონმდებლობასა და ადამიანის მოღვაწეობის სხვა
პროცესებს შორის განსხვავება ყველაზე თვალშისაცემი მაშინაა,
როდესაც პირველ მათგანს მეცნიერებაში მიმდინარე მოვლენებს
ვადარებთ. იმასაც კი ვიტყოდი, თანამედროვე ცივილიზაციის ერთ-
ერთი უდიდესი პარადოქსი შემდეგში
მდგომარეობს: მან მეცნიერული მეთოდები გასაოცარ დონეზე
განავითარა, ამავე დროს კი განავრცობს, ამატებს და ხელს უწყობს
ისეთ სრულიად საწინააღმდეგო პროცედურებს, როგორიცაა,
ჯგუფური გადაწყვეტილებები და უმრავლესობის წესი.
ჯგუფური გადაწყვეტილებებითა და უმრავლესობის წესის
მეშვეობით ჭეშმარიტი სამეცნიერო შედეგი არასოდეს მიღებულა.
თანამედროვე მეცნიერების მთელი ისტორია დასავლეთში
ცხადყოფს ფაქტს, რომ არც ერთ უმრავლესობას, არც ერთ ტირანს,
არც ერთ მოძალადეს არ შეუძლია იბატონოს დიდი ხნით
პიროვნებებზე, როდესაც ამ უკანასკნელთ შეუძლიათ ნათლად
დაადასტურონ, რომ მათი მეცნიერული თეორიები სხვებზე
უკეთესია და მათი შეხედულებები პრობლემებსა და სიძნელეებს
უფრო ადვილად აგვარებს, ვიდრე სხვები, მიუხედავად ამ
უკანასკნელთა რაოდენობისა, ხელისუფლებისა ან ძალაუფლებისა.
ამ თვალსაზრისით თუ ვიმსჯელებთ, თანამედროვე მეცნიერების
ისტორია შეიცავს ყველაზე სარწმუნო მტკიცებულებას ჯგუფური
გადაწყვეტილებებისა და გადაწყვეტილებების მიმღები ჯგუფების
მარცხის შესახებ იძულებითი პროცედურების გამოყენებისას, ხოლო
უფრო ზოგადად, სამეცნიერო პროგრესის ხელშეწყობასა და
შედეგების მიღწევის მიზეზებით პიროვნებებზე განხორციელებული
იძულების წარუმატებლობას. გალილეო გალილეის სასამართლო
პროცესი, ჩვენი სამეცნიერო ეპოქის სათავეებთან, ამ გაგებით, მთელი
მისი ისტორიის სიმბოლოს წარმოადგენს, რადგანაც მას შემდეგ
მრავალი პროცესი გაიმართა ბევრ ქვეყანაში, რომელიც ცდილობდა,
ეიძულებინა ცალკეული მეცნიერები, უარეყოთ თავიანთი
მოსაზრებები. თუმცა, ცალკეულ მეცნიერებზე ტირანებისა და უვიცი
უმრავლესობების მიერ განხორციელებულ იძულებას არც ერთი
სამეცნიერო დებულების არც გამყარება და არც უარყოფა მოჰყოლია
შედეგად.
პირიქით, მეცნიერული კვლევა გახლავთ ყველაზე ნათელი
მაგალითი იმ სპონტანური პროცესისა, რომელიც მოიცავს მრავალი
პიროვნების თავისუფალ თანამშრომლობას, ისე რომ თითოეულს
მიუძღოდეს წვლილი სურვილისა და შესაძლებლობისამებრ. ამ
თანამშრომლობის საერთო შედეგი წინასწარ არასოდეს
განუჭვრეტიათ, ანდა დაუგეგმავთ პიროვნებებსა თუ ჯგუფებს.
მეცნიერების ისტორიის განმავლობაში ვერავინ განაცხადებდა, რა
შედეგი მოჰყვებოდა ამ თანამშრომლობას მისი ყოველწლიურად,
უფრო სწორად, ყოველთვიურად და ყოველდღიურად განმტკიცების
გარეშე.
რა მოხდებოდა დასავლეთის ქვეყნებში, თუკი მეცნიერული
პროგრესი შეიზღუდებოდა ჯგუფური გადაწყვეტილებებითა და
უმრავლესობის წესით, რომელიც დაეფუძნებოდა ამომრჩევლებად
მიჩნეული მეცნიერების «წარმომადგენლობითობის» პრინციპს, რომ
აღარაფერი ვთქვათ, ზოგადად, ხალხის «წარმომადგენლობაზე»?
პლატონი ამგვარ მდგომარეობას აღწერდა თავის დიალოგში
Politikos[100], როდესაც ადარებდა ე. წ. მთავრობის მეცნიერებასა და,
ზოგადად, მეცნიერებას უმრავლესობის მიერ დადგენილ
წერილობით ჩამოყალიბებულ წესებს ძველი ბერძნული
დემოკრატიის დროს. ერთ-ერთი დიალოგის პერსონაჟი გვთავაზობს,
მედიცინის, ნავიგაციის, მათემატიკის, სოფლის მეურნეობისა და
ყველა მეცნიერებისა და ტექნიკის წესები, რომლებიც ცნობილი იყო
მის დროში, დაფიქსირებულიყო კანონმდებლების მიერ
გამოცემული წერილობით ჩამოყალიბებული წესებით. დიალოგის
დანარჩენი
პერსონაჟების დასკვნით აშკარაა, რომ ამ შემთხვევაში კვლევების
დამაბრკოლებელი კანონით აკრძალული მთელი მეცნიერება და
ტექნიკა გაუჩინარდება აღდგენის ყოველგვარი იმედის გარეშე, და
ისედაც ძნელი ცხოვრება მთლად შეუძლებელი გახდება.
თუმცა პლატონის ამ დიალოგის დასკვნა საკმაოდ განსხვავებულია.
თუკი არ შეგვიძლია დავეთანხმოთ ასეთ სახელმწიფო საქმეებს
სამეცნიერო სფეროში, როგორც პლატონი ამბობს, ჩვენ უნდა
დავნერგოთ ისინი სამართალსა და დაწესებულებებში. არავინ იქნება
ისეთი ჭკვიანი და პატიოსანი, მართოს თანამოქალაქეები
დადგენილი კანონებისთვის ყურადღების მიქცევის გარეშე, ისე რომ
არ გამოიწვიოს მკაცრ საკანონმდებლო სისტემაზე მეტი
უხერხულობა.
ეს მოულოდნელი დასკვნა ძალიან ჰგავს XIX საუკუნის წერილობით
ჩამოყალიბებული კოდექსებისა და კონსტიტუციების ავტორების
მოსაზრებებს. პლატონიც და ეს თეორეტიკოსებიც წერილობით
ჩამოყალიბებულ კანონებს ამჯობინებდნენ მმართველის დესპოტურ
ქმედებებს, რადგანაც, მათი აზრით, არც ერთ ცალკეულ მმართველს
არ შეეძლო ემოქმედა საკმარისად ბრძნულად თავისი ქვეყნის
საერთო კეთილდღეობის დასაცავად.
მე არ ვეწინააღმდეგები ამ დასკვნას, იმ პირობით, თუკი ტირანების
ქმედებები წერილობით ჩამოყალიბებული წესების ერთადერთი
ალტერნატივაა.
თუმცა ისტორია გვაწვდის ბევრ მტკიცებულებას იმ დასკვნის
მხარდასაჭერად, რომ ეს ალტერნატივა არც ერთადერთია და არც
ყველაზე მნიშვნელოვანი პიროვნული თავისუფლების
დამფასებელი ხალხისთვის. ისტორიული მტკიცებულებისთვის
მეტად შესაბამისი იქნება, აღვნიშნოთ კიდევ ერთი ალტერნატივა –
მაგალითად, ერთი მხრივ, კონკრეტული პიროვნებების ან ჯგუფების
მიერ დადგენილ დესპოტური წესები და მეორე მხრივ,
სამართალწარმოების პროცესში ქვეყნის ყველა მცხოვრების
სპონტანური მონაწილეობა.
თუ ალტერნატივას ამ გადმოსახედიდან შევხედავთ, უეჭველად
გავაკეთებთ თავისუფალ პიროვნულ არჩევანს, რომელსაც
აღვიქვამთ, როგორც თითოეული ადამიანის მდგომარეობას, ისე
აირჩიოს, რომ არ იყოს სხვის მიერ იძულებული, სურვილის
საწინააღმდეგოდ გააკეთოს ის, რასაც სხვა ავალებს.
არავის მოსწონს დესპოტური ბრძანებები მეფეების, სახელმწიფო
მოხელეების, დიქტატორებისა თუ სხვათა მხრიდან. თუმცა,
კანონმდებლობა არ არის დიქტატურის სათანადო ალტერნატივა,
რადგანაც დიქტატი შესაძლოა განხორციელდეს და, ბევრ
შემთხვევაში ხორციელდება კიდეც, იმ წერილობით
ჩამოყალიბებული წესების დახმარებით, რომელსაც ხალხი უნდა
შეეგუოს, მიუხედავად იმისა, რომ არავის მიუღია მონაწილეობა მათ
შექმნაში ერთ მუჭა კანონმდებელთა გარდა.
პროფესორმა ჰაიეკმა, რომელიც ჩვენი დროის ერთ-ერთი ყველაზე
გამოჩენილი მხარდამჭერია წერილობით ჩამოყალიბებული, საერთო
და განსაზღვრული წესებისა, როგორც დიქტატურის
საპირისპიროდ მოქმედი საშუალებებისა, კარგად იცის, რომ
მართლწესრიგი «არ არის საკმარისი, რათა მიაღწიოს მიზანს» –
პიროვნული თავისუფლების დაცვას და აღიარებს, რომ ის «არ
გახლავთ საკმარისი მდგომარეობა პიროვნული
თავისუფლებისთვის, რადგანაც ღიას ტოვებს უზარმაზარ ადგილს
სახელმწიფოს შესაძლო ქმედებებისთვის.»
ასევე, ეს არის მიზეზი, რის გამოც თავისუფალი ბაზარი და
კანონმდებლობისგან მაქსიმალურად დამოუკიდებელი
თავისუფალი ვაჭრობა უნდა განვიხილოთ არა როგორც
პიროვნებათა მიერ საქონლისა და მომსახურების არჩევის ყველაზე
ეფექტიანი საშუალება, არამედ როგორც მისაბაძი მაგალითი
ნებისმიერი სხვა სისტემისთვის, რომლის მიზანიცაა დაუშვას
თავისუფალი პიროვნული არჩევანი, თუნდაც კანონსა და
სამართლებრივ დაწესებულებებთან მიმართებით.
რასაკვირველია, სისტემები, რომლებიც ემყარება თითოეული და
ყველა პიროვნების სპონტანურ მონაწილეობას, პანაცეას არ
წარმოადგენს. უმცირესობები ბაზარზეც არსებობენ ისევე, როგორც
ნებისმიერ სხვა სფეროში და მათი მონაწილეობა ამ პროცესში
ყოველთვის არ არის დამაკმაყოფილებელი იქამდე მაინც, სანამ მათი
წევრები საკმარისად არ გამრავლდებიან, რათა უბიძგონ
მწარმოებლებს მათი მოთხოვნების დაკმაყოფილებისკენ. თუ
იშვიათი წიგნის ან ჩანაწერის ყიდვა მომინდება პატარა ქალაქში,
რამდენიმე მცდელობის შემდეგ დანებება მომიწევს, რადგან
ადგილობრივი გამყიდველები ვერ დააკმაყოფილებენ ჩემს
მოთხოვნას. თუმცა, ეს სულაც არ არის ის ნაკლი, რომელიც
იძულებითმა სისტემამ შეიძლება თავიდან აიცილოს, თუ არ
ვიფიქრებთ იმ უტოპიურ სისტემებზე, რომლებიც შეთხზეს
სოციალისტმა რეფორმატორებმა და მეოცნებეებმა და შეესაბამება
ლოზუნგს: «ყველაფერი ყველას, მათ საჭიროებათა შესაბამისად».
უტოპიის სამეფო ჯერ არ აღმოუჩენიათ. მაშასადამე, არ
გამოგვადგება მისი სისტემის კრიტიკა არარსებულ სისტემებთან
შედარებით, რომლებიც, სავარაუდოდ, თავიდან აიცილებდა
პირველის ნაკლოვანებებს.
შევაჯამებ ამ ლექციას: პიროვნული თავისუფლება ვერ შეესაბამება
«საერთო ნებას», როდესაც ეს უკანასკნელი მოჩვენებითია და ფარავს
ლორენს ლოუელის მიერ მაგალითად მოყვანილი უმრავლესობების
მხრიდან უმცირესობების იძულებას, რომლებიც, არასოდეს
დაეთანხმებოდნენ შედეგად მიღებულ მდგომარეობას,
თავისუფლები რომ იყვნენ მის უარყოფაში.
თუმცა, პიროვნული თავისუფლება შეესატყვისება საერთო ნებას,
როდესაც მისი მიზანი შეესატყვისება პრინციპს: «ნუ მოექცევი სხვას
ისე, როგორც არ გინდა, მოგექცნენ.» ამ შემთხვევაში ჯგუფური
გადაწყვეტილებები შეესაბამება პიროვნულ თავისუფლებას,
რადგანაც ისინი სჯიან და აზღვევინებენ ისეთი საქციელისთვის,
რომელსაც ჯგუფის ყველა წევრი, ასეთი საქციელის ჩამდენის
ჩათვლით, დაიწუნებდა, თუკი თავად გახდებოდა მათი მსხვერპლი.
უფრო მეტიც, პიროვნული თავისუფლება შეიძლება შეესაბამებოდეს
გადაწყვეტილებების მიმღებ
ჯგუფებსა და ჯგუფურ გადაწყვეტილებებს, რამდენადაც ეს
უკანასკნელი ასახავს ჯგუფის ყოველი წევრის სპონტანურ
მონაწილეობას საერთო ნების ფორმირებაში, მაგალითად,
სამართალწარმოების პროცესში, კანონმდებლობისგან
დამოუკიდებლად. თუმცა შესაბამისობა პიროვნულ თავისუფლებასა
და კანონმდებლობას შორის არასაიმედოა იმ პოტენციური
წინააღმდეგობის გამო, რომელიც გვხვდება საერთო ნების
სპონტანურ ფორმირებასა და ამ უკანასკნელის შესახებ განცხადებას
შორის, რომელიც გაჩნდა იძულებითი პროცედურის შედეგად,
როგორც ჩვეულებრივ ხდება კანონმდებლობაში.
პიროვნული თავისუფლება სრულიად შეესაბამება ყველა იმ
პროცესს, რომელთა შედეგიც არის საერთო ნების ჩამოყალიბება
გადაწყვეტილებების მიმღები ჯგუფებისა და ჯგუფური
გადაწყვეტილებების დახმარების გარეშე. სასაუბრო ენა,
ყოველდღიური ეკონომიკური გარიგებები, წეს-ჩვეულებები, მოდა,
სპონტანური სამართალწარმოების პროცესები, და ყველაფერს რომ
თავი დავანებოთ, მეცნიერული კვლევა ყველაზე საერთო და
სარწმუნო მაგალითებია ამ შესაბამისობისა, ამ მართლაც რომ ახლო
კავშირისა პიროვნულ თავისუფლებასა და საერთო ნების
სპონტანურ ფორმირებას შორის.
საერთო ნების განსაზღვრის სპონტანური მეთოდისგან
განსხვავებით, კანონმდებლობა გვევლინება ნაკლებად ეფექტიან
მექანიზმად ისეთი განსაზღვრების დასადგენად, რომელიც ცხადი
ხდება, როდესაც ყურადღებას ვაპყრობთ დასავლეთის ქვეყნებში
საერთო ნების სპონტანურად განსაზღვრის არეს, როგორც
წარსულში, ასევე აწმყოში.
ისტორია ამტკიცებს, რომ კანონმდებლობა არ არის დიქტატურის
შესაფერისი ალტერნატივა, იგი ხშირად თან სდევს ტირანების ან
ამპარტავანი უმრავლესობების უსიამოვნო ბრძანებებს, საერთო
ნების ფორმირების ყველა სპონტანური ტიპის წინააღმდეგ, იმ
თვალსაზრისით, რომლითაც მე აღვწერე.
პიროვნული თავისუფლების მხარდამჭერთა გადმოსახედიდან
საეჭვონი არა მხოლოდ ოფიციალური პირები და მმართველები
არიან, არამედ კანონმდებლებიც. ამ თვალსაზრისით, არ შეგვიძლია
დავეთანხმოთ თავისუფლების შესახებ მონტესკიეს ცნობილ
განმარტებას, რომ ეს არის: «უფლება, აკეთო ყველაფერი, რის ნებასაც
კანონი გაძლევს.» როგორც ბენჟამენ კონსტანი აღნიშნავდა,
«უდავოდ, არ არსებობს თავისუფლება მაშინ, როდესაც ადამიანებს
არ შეუძლიათ აკეთონ ყველაფერი, რაც კანონით ნებადართულია;
თუმცა კანონებს იმდენი რამის აკრძალვა შეუძლიათ, რომ მთლად
მოსპობენ თავისუფლებას.»[101]

8. ზოგიერთი სირთულის
ანალიზი
მოდით, განვიხილოთ ზოგიერთი წინააღმდეგობა, რომელმაც
შესაძლოა, თავი იჩინოს იმ სისტემაში, რომელშიც ჯგუფური
გადაწყვეტილებები და გადაწყვეტილებების მიმღები ჯგუფები
ნაკლებად მნიშვნელოვან როლს ასრულებენ, ვიდრე საზოგადოდ
საჭიროდ მიიჩნევა ახლანდელ პოლიტიკურ ცხოვრებაში.
უდავოა, რომ თანამედროვე მთავრობები და საკანონმდებლო
ორგანოები, ასევე განათლებული და ჩვეულებრივი ხალხის დიდი
ნაწილი ნელ-ნელა მიეჩვია, ხელისუფლების მიერ კერძო სამეწარმეო
საქმიანობაში ჩარევა უფრო სასარგებლოდ მიიჩნიოს, ვიდრე XIX
საუკუნის პირველ ნახევარში მიაჩნდათ.
თუ ჩვენს დროში ვინმე გაბედავს და იტყვის, რომ ფართო
უფლებამოსილების მთავრობები და საკანონმდებლო ორგანოები
პირადი ინიციატივის სასარგებლოდ დათმობაზე უნდა წავიდნენ,
ჩვეულებრივ, მას გააკრიტიკებენ შემდეგი მოტივით: «საათის ისარს
საპირისპირო მიმართულებით ვერ დავატრიალებთ» და რომ laissez
faire-ის (ჩაურევლობის პრინციპი) დრო ერთხელ და სამუდამოდ
წავიდა და ა. შ.
ჩვენ ყურადღებით უნდა გავარჩიოთ, რის გაკეთებაშია ხალხი
დარწმუნებული და რის გაკეთება იქნება შესაძლებელი
თავისუფალი პიროვნული არჩევანის სფეროს მაქსიმალურად
აღსადგენად. რასაკვირველია, თუ ვეცდებით პოლიტიკასა და ბევრ
სხვა სფეროში მიზანს ლიბერალური პრინციპების მიხედვით
მივაღწიოთ, თანამოქალაქეების თანხმობის გარეშე ვერაფერს
გავაკეთებთ, ეს თანხმობა კი დამოკიდებულია იმაზე, რისა სჯერათ
ადამიანებს. თუმცა მნიშვნელოვანია იმის დადგენაც, სწორია თუ არა
ხალხი, როდესაც იზიარებს ამა თუ იმ აზრს. საზოგადოებრივი აზრი
ლიბერალურ საზოგადოებაშიც კი არ ნიშნავს ყველაფერს, თუმცა მას
მაინც უდიდესი მნიშვნელობა აქვს, განსაკუთრებით ლიბერალურ
საზოგადოებაში. მახსენდება რამდენიმე წლის წინ ჩემი ერთ-ერთი
თანამოქალაქის ნაწერი: «სულელი სულელია, ორი სულელი ორი
სულელია, ხუთასი სულელი ხუთასი სულელია, ხოლო ხუთი ათასი
სულელი, რომ აღარაფერი ვთქვათ ხუთ მილიონზე, დიდ
ისტორიულ ძალას წარმოადგენს.» არ უარვყოფ, რომ ამ ცინიკურ
გამონათქვამში არის სიმართლე, თუმცა ისტორიული ძალა
შეიძლება შეიბორკოს ან გადაკეთდეს; ეს მით უფრო შესაძლებელია,
რაც უფრო მეტად უარყოფენ ფაქტები ხალხის რწმენას. იპოლიტ
ტენის[102] მოსაზრება, რომ უვიცობის ათი მილიონი შემთხვევის
მაგალითად მოყვანა არ წარმოშობს ცოდნას, ყველა ტიპის
უცოდინრობაზე ვრცელდება, მათ შორის იმ ადამიანებზეც,
რომლებიც დემოკრატიული პროცედურების ყველა დანამატის,
უმრავლესობის წესისა და ყოვლისმცოდნე კანონმდებლებისა და
მთავრობების მქონე თანამედროვე პოლიტიკურ საზოგადოებებს
მიეკუთვნებიან.
ის ფაქტი, რომ ზოგადად, ადამიანებს სჯერათ სამთავრობო ჩარევის
შესაბამისობისა და, ზოგ შემთხვევაში საჭიროებისაც კი, მიუხედავად
მრავალი ეკონომისტის მოსაზრებისა, რომ ეს მოვლენა უსარგებლო
ან
საშიშია, არ წარმოადგენს გადაულახავ დაბრკოლებას ახალი
საზოგადოების მხარდამჭერთათვის. და სულაც არ იქნება ცუდი, თუ
ეს ახალი საზოგადოება საბოლოოდ ბევრ ძველ, წარმატებულ
საზოგადოებას მოგვაგონებს.
სოციალისტური დოქტრინები, რომლებიც მეტ-ნაკლებად გმობენ
მთავრობებისა და კანონმდებლობის მხრიდან პიროვნულ
თავისუფლებაზე იძულებას, უფრო მისაღებია დღევანდელი
მასებისთვის, ვიდრე ეკონომისტთა ცივი არგუმენტები. ამ
პირობებში თავისუფლების მდგომარეობა მსოფლიოს მრავალ
ქვეყანაში უიმედო ჩანს.
მიუხედავად ამისა, საეჭვოა, მასები ნამდვილად ასრულებენ თუ არა
მთავარ როლს პიროვნულ თავისუფლებასთან დაკავშირებული
საზოგადოებრივი აზრის თანამედროვე დრამაში. მხარეთა
ამორჩევის ვალდებულება რომ მქონოდა ჩვენი დროის ლიბერალურ
იდეათა მომხრეებს შორის, პროფესორ მიზესს უფრო მივემხრობოდი,
ვიდრე პესიმისტებს:
«ფართოდ გავრცელებული პესიმიზმის მთავარი ნაკლი არის რწმენა,
რომ ჩვენი ეპოქის დესტრუქციული იდეები და პოლიტიკა
პროლეტარებისგან აღმოცენდა, შესაბამისად წარმოადგენს «მასების
აჯანყებას». ფაქტობრივად, მასები არ არიან შემოქმედებითნი, არ
ავითარებენ საკუთარ ფილოსოფიებს, ამიტომ მიჰყვებიან ლიდერებს.
ის იდეოლოგიები, რომლებმაც გამოიწვიეს ჩვენი საუკუნის
არეულობა და კატასტროფები, ბრბოს მიღწევებს არ წარმოადგენს.
ისინი ფსევდოსწავლულებისა და ფსევდოინტელექტუალების
დამსახურებაა. ისინი გავრცელდნენ უნივერსიტეტებისა და
ეკლესიების კათედრებიდან; გავრცელდნენ პრესით, რომანებით,
პიესებით, ფილმებითა და რადიოთი. ინტელექტუალების
პასუხისმგებლობაა მასების გარდაქმნა სოციალისტურად და
ინტერვენციონისტურად. საჭიროა ინტელექტუალთა მენტალობის
შეცვლა. მაშინ მასები სწორი გზით ივლიან.»[103]
მე ისე არ გავკადნიერდები, რომ პროფესორ მიზესივით მეგონოს,
თითქოს ე. წ. ინტელექტუალებისთვის მენტალობის შეცვლა ადვილი
ამოცანაა. პროფესორმა თავის წიგნში – «ანტიკაპიტალისტური
მენტალიტეტი» აღნიშნა, რომ რაც იწვევს ე. წ. ინტელექტუალების
გადაქცევას პიროვნული თავისუფლებისა და თავისუფალი
მეწარმეობის მტრებად, არ არის ერთადერთი, ან უმთავრესად
მცდარი არგუმენტი, ან არასაკმარისი ინფორმაცია ამ საკითხის
შესახებ, არამედ ემოციური დამოკიდებულება, მაგალითად,
წარმატებული მეწარმეების მიმართ შური ან არასრულფასოვნების
გრძნობა. თუ ეს ასეა, ცივი არგუმენტები და უკეთესი ინფორმაცია
უსარგებლო აღმოჩნდება ინტელექტუალებთან მიმართებაში, ისევე,
როგორც იქნებოდა «შეზღუდული და გონებრივად ინერტული
ხალხის» შემთხვევაში, რომლებიც მიეკუთვნებიან პოლიტიკურ
სცენაზე არსებულ მასებს.
საბედნიეროდ, ყველა გაუნათლებელი ადამიანი არ არის ისეთი
«ჩლუნგი», რომ ვერ შეძლოს გაგება ან სწორად განსჯა თავისთვის,
განსაკუთრებით მაშინ, როდესაც ეს ეხება ყოველდღიური
ცხოვრების ჩვეულებრივ გამოცდილებას. ბევრ შემთხვევაში მათი
გამოცდილება არ ადასტურებს თეორიებს,
რომლებიც წამოწეულია პიროვნული თავისუფლების მტრების მიერ.
მრავალ სხვა შემთხვევაშიც სოციალისტურ ინტერპრეტაციებს
ისეთივე მცირე დამაჯერებლობა აქვს, როგორიც ე. წ.
ინტელექტუალთათვის უფრო მეტად დამაჯერებელ ყალბ
არგუმენტებს, ვიდრე გაუნათლებელი ხალხისთვის, რომლებიც
მხოლოდ საერთო შეგრძნებების საფუძველზე მსჯელობენ. უცნაური
და ჩახლართული «დამატებული ღირებულების» თეორიას
მარქსიზმის თანამედროვე წარმომადგენლები ხალხს აღარ უხსნიან,
მარქსმა კი სწორედ მას დააკისრა ამოცანა თეორიულად
გაემყარებინა თავდასხმები მუშათა ექსპლუატატორ კაპიტალისტ
დამქირავებლებზე.
ამასობაში, მარქსის ფილოსოფია დღევანდელ
ინტელექტუალთათვის კვლავ რეკომენდებულია, როგორც სამყაროს
თანამედროვე ინტერპრეტაცია. როგორც ჩანს, მეტი ყურადღება
უნდა დაეთმოს კომუნიზმის ვ. ი. ლენინის მსგავსი
წარმომადგენლების შრომების ფილოსოფიურ მხარეს, ვიდრე მათ
პოლიტიკურ შინაარსს.
მეორე მხრივ, მრავალი ეკონომიკური სწავლება, რომლებიც ეხება
პიროვნული თავისუფლების შესაბამისობას ყველა სახის ხალხთან,
მათ შორის, სოციალისტებთან, წარმოადგენს საღი აზრის
საფუძველზე მიღებულ იმდენად მარტივ დასკვნებს ცალკეულ
დარგებში, რომ მათი ჭეშმარიტების უარყოფა შეუძლებელია საღად
მოაზროვნე ადამიანების მხრიდან, მიუხედავად ყოველგვარი
დემაგოგიური სწავლებისა და ყველა სახის სოციალისტური
პროპაგანდისა.
ყველა ეს ფაქტი გვაიმედებს, რომ საზოგადოდ, ხალხი ოდესმე
შეიძლება დარწმუნდეს და დაეთანხმოს ლიბერალურ პრინციპებს
(ამ ცნების ევროპული გაგებით) უფრო მეტ საკითხში და უფრო
თანმიმდევრული გზებით, ვიდრე ისინი ეთანხმებიან დღეს.
მოდით, გადავდოთ ერთი მხრივ, მეცნიერებასა და მეორე მხრივ,
პოლიტიკურ და ეკონომიკურ იდეალებს შორის მიმართების
პრობლემა. მეცნიერებას თავგზას ვერ აურევს იდეოლოგია,
მიუხედავად იმისა, რომ ეს უკანასკნელი შესაძლოა, არჩევანთა
ნაკრებისგან შედგებოდეს, რომელიც უკავშირდება სავარაუდო
პოლიტიკურ ან ეკონომიკურ სისტემებს, ასევე აუცილებლად
დაკავშირებულს ეკონომიკური ან პოლიტიკური სისტემების
«ნეიტრალური» ან «შეფასებითი განსჯისაგან თავისუფალი»
აქტივობების შედეგებს, ვებერის სოციალური მეცნიერებების
თეორიის თანახმად. ჩემი აზრით, ვებერისეული განსხვავება
«შეფასებითი განსჯისაგან თავისუფალი» აქტივობებისა და
იდეოლოგიების, როგორც შეფასებით განსჯათა ერთობლიობებს
შორის, კვლავაც მოქმედია.
ბევრად რთულად მეჩვენება ეკონომიკის დამაჯერებლობის და
პოლიტიკური არგუმენტაციის მეთოდოლოგიური საკითხი, თუ მათ
შევადარებთ სხვა სახის არგუმენტაციას, მაგალითად, მათემატიკური
ან საბუნებისმეტყველო მეცნიერებებისას.
პირადად მე დარწმუნებული ვარ, რომ მთავარი მიზეზი, რის გამოც
პოლიტიკური და ეკონომიკური საკითხები ხშირად იწვევენ
უთანხმოებასა და დავას, შესაბამისი თეორიებისთვის სწორედ იმ
დამაჯერებლობის ნაკლებობაა, რაც სხვა სამეცნიერო სფეროებში
არგუმენტაციასა და თვალსაჩინოებას გააჩნია. არ ვეთანხმები ჰობსს,
რომ არითმეტიკა გახდებოდა აბსოლუტურად განსხვავებული
იმისგან, რაც დღეს არის, თუკი მხოლოდ ის იქნებოდა
მნიშვნელოვანი ადამიანის მოტივირებისთვის, რომ ორს მივუმატოთ
ორი ოთხი კი არა, ხუთია. ეჭვი მეპარება, რაიმე ძალამ შეძლოს
არითმეტიკის გადაკეთება საკუთარი ინტერესების ან სურვილების
მიხედვით. პირიქით: დარწმუნებული ვარ, ნებისმიერი ძალისთვის
მნიშვნელოვანია არც კი სცადოს არითმეტიკის ქცევა მეცნიერების
ისეთ სასაცილო სახეობად, როგორსაც ჰობსისეული ჰიპოთეზა
ვარაუდობს. მეორე მხრივ, ზოგიერთმა ძალამ შეიძლება ნამდვილად
იპოვოს რაიმე სარგებელი ამ ვითომდა მეცნიერული თეზისის
მხარდაჭერით, მხოლოდ იმ დროს, როდესაც გარკვეული არ არის
თავად სამეცნიერო პროცესის საბოლოო შედეგი.
ამასთან დაკავშირებით, იმის ხელახლა განცხადება, რასაც ჩვენი
დროის მეცნიერების წარმოდგენას ვეძახით, მნიშვნელოვანი იქნება.
სოციალურ მეცნიერებათა მდგომარეობა დიდწილად
გაუმჯობესდება ამ სფეროში ჩატარებული მიუკერძოებელი, ვრცელი
ანალიზით. თუმცა, ამასობაში მოვლენები არ იცვლება. ეკონომიკურ
და პოლიტიკურ თეორიებს გარკვეული შეზღუდვები უწესდებათ, იმ
შემთხვევაშიც კი, თუ მათ მივიჩნევთ ემპირიულ ან წინასწარ
დასკვნებად.
მეთოდოლოგიური პრობლემები მნიშვნელოვანია, რადგან ისინი
უკავშირდება შესაძლებლობას, ეკონომისტებმა მიაღწიონ ცალსახა
დასკვნები და შემდეგ ხალხს ეს დასკვნები მიაღებინონ, როგორც
ამოსავალი დებულებები მათი არჩევანისას, როგორც პირად
ცხოვრებასა და ყოველდღიურ საქმიანობაში, ასევე საზოგადოების
მიერ მისაღებ პოლიტიკურ და ეკონომიკურ სისტემებთან
მიმართებით.
ეკონომიკას, როგორც ემპირიულ მეცნიერებას, სამწუხაროდ, ჯერ არ
შეუძენია ეჭვშეუვალი დასკვნების შეთავაზების შესაძლებლობა და
ჩვენს დროში მათი ასე ხშირი მცდელობები, ფიზიკოსებივით
მოიქცნენ, სავარაუდოდ, უფრო საზიანოა, ვიდრე სასარგებლო,
იმისთვის, რომ ხალხმა ამ მეცნიერების შედეგების მიხედვით
გააკეთოს არჩევანი[104].
განსაკუთრებით საინტერესოა ზოგიერთი უახლესი
მეთოდოლოგიური კვლევა, რომელიც ეხება ეკონომიკას, როგორც ეს
წარმოადგინა პროფესორმა მილტონ ფრიდმენმა თავის ბრწყინვალე
ნაშრომში – «ესეები პოზიტიური ეკონომიკის შესახებ».
სავსებით ვეთანხმები პროფესორ ფრიდმენს, როდესაც ამბობს:
«ექსპერიმენტისთვის გადამწყვეტი დრამატული და უშუალო
მტკიცებულების უარყოფა ხელს უშლის ჰიპოთეზის ადეკვატურ
გამოცდას ეკონომიკაში», ეს ქმნის მნიშვნელოვან «სირთულეს ...
ხელმისაწვდომი მტკიცებულებით გამართლებული დასკვნების
შესახებ სწრაფი და ფართო კონსენსუსის მიღწევაში.»
პროფესორი ფრიდმენი აღნიშნავს, რომ ეს «თავიდან აშორებს
შენელებულ და რთულ წარუმატებელ ჰიპოთეზებს», რომლებიც
«იშვიათად არიან დამოკიდებული ნიადაგზე და ყოველთვის
ხელახლა
აღმოცენდებიან». ის წარმოადგენს დამაჯერებელ მაგალითს:
«ინფლაცია ამტკიცებს, რომ ფულის რაოდენობის მნიშვნელოვან
ზრდას შედარებით მოკლე პერიოდში თან ახლავს ფასების ასევე
მნიშვნელოვანი ზრდა.» აქვე პროფესორი ფრიდმენი აღნიშნავს:
«შედეგები შთამბეჭდავია, ხოლო მისი ახსნისთვის აუცილებელ
დასაბუთებათა ჯაჭვი – შედარებით მოკლე. მიუხედავად ფასების
მნიშვნელოვანი ზრდის მრავალი მაგალითისა და მათი ცალსახა
შესაბამისობისა ფულის მარაგის მნიშვნელოვან ზრდასთან, აგრეთვე
სხვა მრავალ შესაძლო გარემოებასთან, ინფლაციის თითოეულ ახალ
შემთხვევას მოსდევს რიხიანი განცხადებები არა მხოლოდ საქმეში
ჩაუხედავი ხალხისგან, რომ ფულის მარაგის ზრდა არის ან სხვა
ფაქტორებით გამოწვეული შემთხვევითობის შედეგი, ან სრულიად
დაუგეგმავი და ზედმეტი დამთხვევა ფასების ზრდასთან.»[105]
მე პრინციპულად ვეთანხმები პროფესორი ფრიდმენის დასკვნას
ცდისეული მტკიცებულების დიდი მნიშვნელობის შესახებ
თეორიულ საქმიანობაში როგორც ეკონომიკასა და სოციალურ
მეცნიერებებში, ისე ზოგადად, სხვა მეცნიერებებშიც; სახელდობრ კი
იმას, რომ ცდისეული ვარაუდები არ უნდა გამოიცადოს მათ მიერ
აღწერილი რეალობის საფუძველზე, არამედ პროგნოზების
რეალობად ქცევაში მათი წარმატების მიხედვით.
თუმცა მე ვეწინააღმდეგები ამ ფიზიკური თეორიის მიმსგავსებას
ეკონომიკურ ჰიპოთეზასთან, მათ შორის, ჭეშმარიტად შესაბამისი და
მნიშვნელოვანი განსხვავებების მხედველობაში მიღების გარეშე.
ფრიდმენი მაგალითად იღებს იმ პირველად ვარაუდს, რომ ვაკუუმში
სხეულის თავისუფალი ვარდნისას აჩქარება მუდმივია და
დამოუკიდებელი სხეულის ფორმისგან, ვარდნის მანერისგან და ა. შ.
ეს ყოველივე გამოხატულია ცნობილი ფორმულით: სადაც S
აღნიშნავს ვარდნილი სხეულის გავლილ მანძილს გარკვეულ
დროში, g არის მუდმივი სიდიდე, რომელიც აღნიშნავს აჩქარებას,
ხოლო t აღნიშნავს დროს წამებში. ეს ჰიპოთეზა კარგად მუშაობს
ჰაერში ვარდნილი სხეულის მოძრაობის განსაზღვრისას, იმ ფაქტის
მიუხედავად, რომ სხვა თანმდევი ფაქტორები, როგორიცაა, ჰაერის
წინაღობა, სხეულის ფორმა და ა. შ. უარყოფილია. ამ გაგებით,
ჰიპოთეზა სასარგებლოა არა იმიტომ, თითქოს ის ზუსტად აღწერს,
რა ხდება სხეულის ჰაერში ვარდნისას, არამედ იმის გამო, რომ
შესაძლებელს ხდის წარმატებული პროგნოზი გავაკეთოთ მის
მოძრაობაზე[106].
მეორე მხრივ, პროფესორ ფრიდმენს (პროფესორ სევიჯთან ერთად)
პარალელურ მაგალითად მოჰყავს ბილიარდის გამოცდილი
მოთამაშის ქცევა – თითქოს მისი დარტყმები შეიძლება რამენაირად
იწინასწარმეტყველონ მაყურებლებმა ვარაუდის მეშვეობით.
ფრიდმენისა და სევიჯის მიხედვით:
«სულაც არ ჩანს გონივრულობას მოკლებული, ბრწყინვალე
წინასწარმეტყველება დაემყაროს ჰიპოთეზას, რომ ბილიარდის
მოთამაშე ისე ურტყამდა, თითქოს რთული მათემატიკური
ფორმულა იცოდა, რომელიც უჩვენებდა საუკეთესო
მიმართულებებს, სწორად განუსაზღვრავდა კუთხეებს
შეუიარაღებელი თვალით და სხვა... მოთამაშემ კი ბურთების
მდებარეობის აღწერის საფუძველზე ამ ფორმულით გაიანგარიშა და
ბურთები მიმართა ფორმულით გამოთვლილი
მიმართულებისაკენ.»[107]
პროფესორი ფრიდმენი სავსებით სწორად დასძენს:
«ჩვენი ნდობა ამ ჰიპოთეზისადმი არ ეფუძნება რწმენას, რომ
ბილიარდის მოთამაშეებს, გამოცდილ მოთამაშეებსაც კი, შეუძლიათ
ან ახორციელებენ აღწერილ პროცესს; იგი უფრო იმ რწმენისგან
წარმოიქმნება, რომ თუ ისინი ამა თუ იმ გზით ვერ მიაღწევდნენ
არსებითად იმავე შედეგს, ისინი აღარ იქნებოდნენ გამოცდილი
მოთამაშეები.»[108]
ერთადერთი პრობლემა ამ შედარებისას, ჩემი აზრით, ისაა, რომ
პირველ შემთხვევაში ჩვენმა ჰიპოთეზამ შეიძლება მოგვცეს
საშუალება, ვივარაუდოთ, მაგალითად, ვარდნილი სხეულის
სიჩქარე ნებისმიერ დროს, ხოლო უკანასკნელ შემთხვევაში არ
შეგვიძლია, ვივარაუდოთ ბილიარდის მოთამაშის დარტყმების
შესახებ რაიმე, იმის გარდა, რომ ის კარგ დარტყმებს
განახორციელებს. სინამდვილეში, ის მარტივი ჰიპოთეზა, რომ
ბილიარდის მოთამაშე იქცევა ისე, თითქოს ბილიარდის თამაშთან
დაკავშირებული ყველა ფიზიკის კანონი იცოდეს, ძალიან ცოტას
გვეუბნება თავად ამ კანონებზე და კიდევ უფრო ნაკლებს –
ნებისმიერი მომდევნო დარტყმის შემდეგ ბურთების განლაგების
შესახებ. სხვა სიტყვებით, ჩვენ არ გვაქვს შესაძლებლობა ისეთი
წინასწარჭვრეტისა, რომელიც დაშვებულია ჰაერში ვარდნილი
სხეულის ჰიპოთეზის გამოყენებისას.
გზა, რომლითაც ეს შედარება ხდება, ჩემი აზრით, გულისხმობს, რომ
ჩვენ შეგვეძლო რაიმე გამოთვლის მეშვეობით
გვეწინასწარმეტყველებინა, მაგალითად, ბილიარდის მაგიდაზე
ბურთების მომავალი ადგილი ყოველი მომდევნო დარტყმის შემდეგ.
თუმცა, საქმე ეს არ არის. მე და ჩემი მეგობარი, ტურინის
უნივერსიტეტის მათემატიკის პროფესორი ეუჯენიო ფროლა,
პრობლემის განხილვისას მივედით საკმაოდ საკვირველ
დასკვნამდე:
დასაწყისისთვის, ნებისმიერმა ბილიარდის მოთამაშემ შეიძლება
ნებისმიერ ადგილზე მოათავსოს ბურთი; ბილიარდის მაგიდის ორი
მხარის შესაბამის საწყის პოზიციათა რიცხვი განუსაზღვრელია.
თითოეული პოზიცია დაუსრულებელ რიცხვთა კომბინაციაა,
რომელიც შეიძლება შევადგინოთ ამ ორი კოორდინატით, საერთო
სიდიდე კი შეიძლება მათემატიკურად გამოისახოს როგორც
უსასრულობა კვადრატში. მეტიც, მხედველობაში უნდა მივიღოთ
ჯოხის დაქანება და მიმართულება იმ მომენტში, როდესაც მოთამაშე
ბურთს ურტყამს. აქ ისევ გვხვდება იმ ფაქტორების კომბინაციათა
უსასრულო რაოდენობა, რომლებიც შეიძლება იმავე მათემატიკური
ფორმულით გამოვსახოთ. გარდა ამისა, ბურთს შეიძლება
დავარტყათ უსასრულოდ ბევრ წერტილში, თითოეული მათგანი
განისაზღვრება ბურთის ზედაპირის გრძედით ან
განედით. მივიღეთ კომბინაციათა კიდევ ერთი უსასრულო
რაოდენობა, რომელიც ისევ უსასრულობის ნიშნის კვადრატით
შეგვიძლია გამოვსახოთ. ბურთის საბოლოო მდებარეობის
დასადგენად კიდევ ერთი გასათვალისწინებელი ფაქტორი არის
მოთამაშის მიერ ბურთზე განხორციელებული დარტყმის ძალა. ჩვენ
კიდევ ერთხელ მივედით შესაძლებლობათა უსასრულო რიცხვთან,
იმ იმპულსის შესაბამისად, რომელიც გამოყენებულია და
აღნიშნულია უსასრულობის სიმბოლოთი.
თუ ყველა ფაქტორს შევკრებთ, უნდა გავითვალისწინოთ
წინასწარმეტყველება, რა მოუვა ბურთს დარტყმის მომენტში;
მივაღწევთ შედეგს, რომელიც შეიძლება გამოვსახოთ, როგორც
უსასრულობა, რაც ნიშნავს, რომ მხედველობაში მისაღები
ფაქტორები ისეთივე მრავალრიცხოვანია, როგორიც
შვიდგანზომილებიანი სივრცის წერტილები.
თუმცა ეს არ არის ამ ამბის დასასრული. ყოველ დარტყმაზე ჩვენ
ასევე მოძრაობაც უნდა განვსაზღვროთ, ანუ, როგორ იტრიალებს
ბურთი ბილიარდის მაგიდის ზედაპირზე და ა. შ., რაც მოითხოვს
დიფერენციულ არაწრფივ განტოლებებს, რომლებიც არ არის
ადვილად გადასაწყვეტი. მეტიც, ისიც კი უნდა გავითვალისწინოთ,
როგორ დაეჯახება ბურთი მაგიდის კიდეებს, ამის გამო რამდენ
სიჩქარეს დაკარგავს, შედეგად როგორი იქნება ბურთის ახალი
ბრუნვა და ა. შ. საბოლოოდ, უნდა გამოვთქვათ ზოგადი პასუხი,
რათა გამოვითვალოთ, რამდენი წარმატებული შემთხვევა უნდა
გაითვალისწინოს გამოცდილმა მოთამაშემ ბურთის ყოველ
დარტყმამდე, თამაშის წესების პირობებში, მაგიდის ფიზიკური
ბუნებისა და მეტოქეების სავარაუდო შესაძლებლობების
გათვალისწინებით, რათა გამოიყენოს მდგომარეობა თავის
სასარგებლოდ.
ყოველივე ეს მიუთითებს, რამდენად განსხვავდება რეალურად
მოქმედი ჰიპოთეზური მაგალითები (სხეულის თავისუფალი
ვარდნისა) იმ ვარაუდებისგან, რომლებიც ჰგავს ბილიარდის
თამაშის მსგავს, ერთი შეხედვით მარტივ პრობლემას, რომლის
რეალურმა სირთულემ შეიძლება ხალხის ყურადღება ვერ მიიპყროს.
უსაფრთხოა იმის თქმა, რომ ჩვენი ჰიპოთეზა კარგი ბილიარდის
მოთამაშის ისე მოქცევაზე, თითქოს მან იცის, როგორც გადაჭრას ამ
თამაშში ჩართული მეცნიერული პრობლემები, არის მეტაფორა, იმ
რწმენის გამოსახატავად, რომ იგი ისევე კარგად დაარტყამს
მომავალში, როგორც წარსულში. ჩვენ ვგავართ ფიზიკოსს, რომელიც
უბრალოდ იტყოდა, რომ სხეული ვარდებოდა ისე, თითქოს იცოდა
მოძრაობასთან დაკავშირებული კანონები და ემორჩილებოდა მათ,
ხოლო თავად ფიზიკოსი ვერ შეძლებს ჩამოაყალიბოს ეს კანონები,
რაიმეს გასაანგარიშებლად.
პროფესორი ფრიდმენი აცხადებს:
«ამ მაგალითებიდან ერთი ნაბიჯია ეკონომიკურ ჰიპოთეზამდე, რომ
გარემოებათა მიხედვით ცალკეული კომპანიები ისე მოქმედებენ,
თითქოს რაციონალურად ცდილობენ მოგების გაფართოებას და
აქვთ
სრულყოფილი ცოდნა იმ მონაცემთა შესახებ, რომლებიც ამ მიზნის
მისაღწევად სჭირდებათ; თითქოს მათ იცოდნენ შესაბამისი
ღირებულებისა და მოთხოვნის ფუნქციები, გამოანგარიშებული
ჰქონდეთ ზღვრული გასავალი და შემოსავალი ყველა იმ აქციიდან,
რომლითაც სარგებლობენ და თითოეულ მოქმედებას მიმართავდნენ
იმ მიჯნისკენ, რომელზეც ღირებულება და შემოსავალი
თანაბარია.»[109]
მე ვეთანხმები, რომ პირველი მაგალითიდან ახალ მაგალითამდე
მოკლე მანძილია, თუ განვიხილავთ ორივეს, როგორც უბრალოდ
მეტაფორებს, გამომხატველს ჩვენი საერთო რწმენისა კარგი
საქმოსნის უნარის მიმართ, დარჩეს ბაზარზე ისევე, როგორც
გამოვხატავდით რწმენას, რომ ბილიარდის კარგი მოთამაშე
მომავალშიც იმდენ თამაშს მოიგებს, რამდენიც წარსულში მოიგო.
თუმცა საკმაოდ დიდი მანძილია ბილიარდის მოთამაშის
მაგალითიდან კომპანიის მაგალითამდე, თუ იგულისხმება, რომ
მეცნიერულად შეგვიძლია გამოვიანგარიშოთ ამ კომპანიის
აქტივობის შედეგები მომავალში.
ასეთი გამოანგარიშებები უფრო რთულია, ვიდრე ბილიარდის
თამაშთან დაკავშირებული პრობლემები. ადამიანის სამეწარმეო
საქმიანობა მხოლოდ მაქსიმალურ ფულად მოგებას არ უკავშირდება.
ადამიანის მოღვაწეობასთან დაკავშირებული ბევრი სხვა საკითხი
უნდა გავითვალისწინოთ და არ უგულებელვყოთ მოგების
რაოდენობრივი ინტერპრეტაციის სასარგებლოდ. ეს ეკონომიკაში
საუკეთესო გამოსავლის გამოანგარიშების ისეთ პრობლემას იწვევს,
რომელიც ბევრად რთულია, ვიდრე ბილიარდის თამაშში
წარმატებულ მომენტებთან დაკავშირებული რაოდენობრივი
პრობლემები. სხვა სიტყვებით, როდესაც წარმატებების ზრდა
ეკონომიკაში არ იგივდება ფულადი მოგების ზრდასთან, ეს ნიშნავს,
რომ იგი არ არის რაოდენობრივი პრობლემა. ზრდის პრობლემები
ეკონომიკაში მთლად მათემატიკურ პრობლემებს არ წარმოადგენს
და მაქსიმუმის ცნება ეკონომიკაში არ არის იდენტური მათემატიკაში
გამოყენებული მაქსიმუმის ცნებისა. ამ შემთხვევაში ვაწყდებით
სემანტიკურ გაუგებრობას, რომელიც შეიძლება შევადაროთ იმ კაცის
საქციელს, რომელიც იმის მოსმენისას, რომ ქალაქში ულამაზესი
გოგო ცხოვრობს, მათემატიკურად ეცდება სილამაზის შესაძლო
მაქსიმუმის გამოანგარიშებას ამ გოგოს აღმოსაჩენად.
თუ გავაგრძელებთ ბილიარდის მოთამაშის პრობლემის ეკონომიკურ
პრობლემებთან შედარებას, უნდა გავითვალისწინოთ მდგომარეობა,
რომელშიც ბილიარდის მაგიდა იმოძრავებს, მისი კიდეები
უსისტემოდ გაფართოვდება და შეიკუმშება, ბურთები წავლენ და
მოვლენ ისე, რომ არ დაელოდებიან მოთამაშის დარტყმას, და ადრე
თუ გვიან ვიღაცა შეცვლის ამ პროცესების მმართველ კანონებს,
როგორც ხშირად ხდება ხოლმე, როცა კანონმდებლები და
მთავრობები ცვლიან მოცემულ ქვეყანაში ეკონომიკური «თამაშის»
წესებს.
ეკონომიკა, როგორც აპრიორისტული მეცნიერება, მაინც იქნებოდა
განწირული მარცხისათვის, ჩვენ რომ მხოლოდ მის ტავტოლოგიებს
ველოდეთ, ყველა დასკვნის საპოვნელად, რომლებიც საჭიროა
კონკრეტული პიროვნებებისთვის, როგორც პოლიტიკური და
ეკონომიკური საზოგადოების წევრებისთვის
სასიცოცხლო მნიშვნელობის საკითხების გადასაწყვეტად. ამ მხრივ,
მე სავსებით ვეთანხმები პროფესორ ფრიდმენს, რომ «ფორმალური
ლოგიკის წესებს შეუძლიათ აჩვენონ არის თუ არა კონკრეტული ენა
სრული და თანმიმდევრული... მხოლოდ ფაქტობრივ
მტკიცებულებას შეუძლია აჩვენოს, აქვს თუ არა ანალიტიკური
სისტემის კატეგორიებს ემპირიული დადასტურება, არის თუ არა
სასარგებლო მოცემული პრობლემების ცალკეული შემთხვევების
გასაანალიზებლად.» ასევე, როდესაც ის საუბრობს, მაგალითად,
მოთხოვნისა და მიწოდების კატეგორიების გამოყენებაზე, რომელთა
სარგებლიანობაც «დამოკიდებულია ემპირიულ განზოგადებებზე;
ძალები, რომლებიც გავლენას ახდენს მიწოდებაზე, იყოფა ორ სიად,
რომლებიც, ზოგადად, ცოტა რამეს შეიცავენ.» თუმცა, როგორც კი
შევაბიჯებთ ემპირიულ ვარაუდთა სფეროში, ეკონომიკაში
ემპირიულ მიდგომასთან დაკავშირებული ყველა შეზღუდვა იჩენს
თავს, შედეგად კი, არც ემპირიული და არც აპრიორისტული
მიდგომა ეკონომიკაში სრულად დამაკმაყოფილებელი არ
აღმოჩნდება.
რასაკვირველია, ეს გულისხმობს, რომ განათლებული ხალხისა და
ზოგადად, ხალხის მიერ პიროვნული თავისუფლების სისტემის
არჩევა ვერ იქნება გამოწვეული ეკონომიკური არგუმენტებით,
რომელთა დამაჯერებლობაც შეიძლება შევადაროთ შესაბამის
არგუმენტებს მათემატიკასა და ფიზიკის ზოგიერთ ნაწილში.
იგივე მოსაზრებები შეეფერება პოლიტიკურ მეცნიერებას, თუ მას
ეკონომიკის მსგავს მეცნიერებად განვიხილავთ.
კიდევ არსებობს ფართო სივრცე სადავო საკითხებისა; ეს სივრცე
ჰგავს უპატრონო მიწის ნაკვეთს, რომელსაც ყველა ქვეყნის
ზედაპირულად მოაზროვნეები და დემაგოგები ფრთხილად
ამუშავებენ, რათა მოიყვანონ ყოველგვარი სოკო, მათ შორის
შხამიანიც, და მეცნიერული შრომის ნაყოფად წარუდგინონ
თანამოქალაქეებს.
გულწრფელად უნდა ვაღიაროთ, რომ რთულია ადამიანებისთვის
მეცნიერული დასკვნების სწავლება, ასევე – შესაფერისი
არგუმენტების აღმოჩენა, რათა დავარწმუნოთ ადამიანები ჩვენი
სწავლების სიზუსტეში. გარკვეულ ნუგეშს წარმოადგენს ფაქტი, რომ
ლიბერალური იდეალების მიხედვით, აუცილებელია მხოლოდ
რამდენიმე ზოგადი ვარაუდის მიღება მათგან, რათა დავაფუძნოთ
და განვახორციელოთ ლიბერალური სისტემა, რამდენადაც მისი
ბუნება საშუალებას აძლევს ხალხს, ისე იმუშაონ, როგორც
ურჩევნიათ, თუ არ ჩაერევიან სხვა ადამიანების მსგავს საქმიანობაში.
მეორე მხრივ, პიროვნებების თავისუფალი თანამშრომლობა არ
გულისხმობს, რომ თითოეული პიროვნების არჩევანი უარესია,
ვიდრე იქნებოდა ეკონომისტებისა და პოლიტიკოსების
მითითებების მიხედვით. ერთმა ცნობილმა ეკონომისტმა ლამის
დაღუპა დეიდამისი, როდესაც ამ უკანასკნელის დაჟინებული
მოთხოვნის შემდეგ მას საფონდო ბირჟის შესახებ რჩევა მისცა.
ყველამ თავად იცის საკუთარი მდგომარეობა და სავარაუდოდ,
უკეთეს დასკვნებს გამოიტანს მასთან დაკავშირებულ ბევრ
საკითხში, ვიდრე ნებისმიერი სხვა. სავარაუდოდ, ყველას უფრო მეტ
სარგებელს მოუტანდა სისტემა, რომელშიც ადამიანის
გადაწყვეტილებებში არ ჩაერეოდნენ სხვები, ვიდრე იგი დაკარგავდა
იმ ფაქტის გამო, რომ თავის მხრივ ვერ ჩაერევა სხვა ადამიანების
გადაწყვეტილებებში.
მეტიც, თავისუფალი არჩევანის სისტემა ეკონომიკასა და
პოლიტიკაში თითოეულ პიროვნებას აძლევს საუკეთესო
შესაძლებლობას, თავი შეიკავოს ერთი მხრივ, იმ საკითხებთან საქმის
დაჭერისგან, რომლებიც, მისთვის მეტისმეტად რთული და
ჩახლართული აღმოჩნდება და, ამავდროულად, მეტად უმნიშვნელო,
ხოლო, მეორე მხრივ, სხვა ხალხისთვის თანამშრომლობის
თხოვნისგან, რათა გადაჭრას პრობლემები, რომლებიც მისთვის
რთულიცაა და მნიშვნელოვანიც. არ გვაქვს მიზეზი ვიფიქროთ, რომ
ადამიანები ამ მდგომარეობაში არ მოიქცევიან ისე, როგორც იქცევიან
ხოლმე, მაგალითად, ვექილთან ან ფსიქიატრთან მისვლისას.
რასაკვირველია, ეს არ ნიშნავს, რომ არსებობენ ექსპერტები,
რომლებსაც ყველანაირი პრობლემის გადაჭრა შეუძლიათ. ამ მხრივ,
საჭიროა გავიხსენოთ, რა ვთქვით ეკონომიკური არგუმენტაციის
შესახებ. მაგრამ როდესაც არ არსებობს პრობლემის გადაჭრის
ობიექტური შესაძლებლობა, არ უნდა დავასკვნათ, რომ
პიროვნებებმა უნდა იმოქმედონ ხელისუფლების მითითებების
მიხედვით, არამედ, პირიქით, ხელისუფლებამ თავი უნდა შეიკავოს
ინსტრუქციებისგან, რომლებიც არ იქნება დაფუძნებული
პრობლემების გადაჭრის ობიექტურ საშუალებაზე.
თანამედროვე სოციალისტური გადაწყვეტილებების რამდენიმე
მომხრე აღიარებს, რომ მათი თეორიები ობიექტურ არგუმენტაციას
არ ემყარება. თუმცა, უმრავლეს შემთხვევებში საკმარისია
დავასკვნათ, რომ მათი წინააღმდეგობა პიროვნული არჩევანის
მაქსიმალური გაფართოებისადმი დაფუძნებულია ორაზროვან
ფილოსოფიურ ან ეთიკურ პოსტულატებსა და ასევე ეკონომიკურ
არგუმენტებზე, რომლებიც უფრო მეტად გაურკვეველია.
განცხადება, რომ «საათს უკუღმა ვერ დავატრიალებთ», რომელიც
ხშირად გვესმის პოლიტიკასა და ეკონომიკაში, გარდა ტრაბახისა,
რომ სოციალისტური იდეები ფართოდაა გავრცელებული,
გულისხმობს იმასაც, რომ კონკრეტული სოციალისტური საათი
აჩვენებს არა მხოლოდ სწორ დროს, არამედ იმ დროსაც, რომელიც
წარმოდგენის გარეშე აღიქმება სწორად. ეს მნიშვნელობა ჩვენ ვერ
გაგვახარებს.
ჩვენი დროის თავისუფალი ეკონომიკური სისტემის
მოწინააღმდეგეებს არ დაუმატებიათ არც ერთი ახალი, მტკიცე
საკითხი მთავრობებისა და კანონმდებლების წინაშე იმ კლასიკოსი
ეკონომისტების მიერ შედგენილ დღის წესრიგში, რომლებიც
უპირატესობას ანიჭებდნენ ლიბერალურ სისტემას.
რამდენადაც ეკონომიკას ვეხებით, ხოლო ის ჩვენს დროში
იძულებითი პროცედურების მომხრეთა საყვარელი სფეროა, ხშირად
მრეწველობის რამდენიმე სახეობის ნაციონალიზაცია კანონებისა და
ხელისუფლების ბრძანებების მიხედვით რეგულირებული კერძო
საწარმოების აუცილებელ, ან სათანადო შემცვლელად მიაჩნიათ.
ბევრი მიზეზია მოყვანილი ასეთი ნაციონალიზაციის
მხარდასაჭერად. რამდენიმე მათგანი, მიუხედავად მათი სიძველისა,
შესაძლოა გასაზიარებელია, მაშინ, როცა ახალი მიზეზები და მათი
მომხრეების წარმოდგენილი არგუმენტები მიუღებელია.
ბრიტანული დემოკრატიული სოციალიზმის პოლიტიკისა და
გამოცხადებული პრინციპების მიხედვით, რომელიც ბრიტანეთის
შრომის პარტიამ 1950 წელს გამოაქვეყნა, არსებობს სამი უმთავრესი
პრინციპი, რომლებიც ემხრობა წარმოების ნაციონალიზაციას, ან
საჯარო მფლობელობას:
1) იმის უზრუნველყოფა, რომ მონოპოლიები – თუკი მათი არიდება
შეუძლებელია – არ გამოიყენებენ საზოგადოებას, რაც,
სოციალისტების აზრით, აუცილებლად მოხდება, თუ მონოპოლიები
კერძო იქნება;
2) იმ მთავარი წარმოებისა და მომსახურების კონტროლი,
რომელზეც დამოკიდებულია საზოგადოების ეკონომიკური
ცხოვრება და კეთილდღეობა, რადგანაც კონტროლს «უსაფრთხოდ»
ვერ ჩაუგდებ ხელთ კერძო მფლობელებს, რომლებიც საზოგადოების
წინაშე არ არიან «პასუხისმგებელნი»;
3) იმ წარმოებებთან მორიგება, რომლებშიც «უშედეგობა» ჭარბობს
და სადაც კერძო მფლობელები განიცდიან სურვილისა თუ
შესაძლებლობის ნაკლებობას უკეთესი შედეგების მისაღებად.
არც ერთი ეს პრინციპი არ არის დამაჯერებელი, თუ გულდასმით
გამოვიკვლევთ. საჭიროების შემთხვევაში მონოპოლიები შეიძლება
ადვილად გააკონტროლოს მთავრობამ, ამ უკანასკნელისთვის კი
აუცილებელი არ არის, რომ საკუთარი ინიციატივები ჩაანაცვლოს
მის მიერ კონტროლირებული მონოპოლიისას. მეორე მხრივ, არ
არსებობს აშკარა წარმოდგენა იმისა, რომ საჯარო მონოპოლიები,
რომლებიც იმართება საჯარო ხელისუფლებით, ან მისი
წარგზავნილი სხვა ადამიანების მიერ, არ იყენებენ, ან ნაკლებად
იყენებენ საზოგადოებას. მართლაც, ისტორიული სინამდვილე ბევრ
ქვეყანაში ადასტურებს, რომ საჯარო ხელისუფლების მიერ
მართულმა მონოპოლიებმა შეიძლება გამოიყენონ საზოგადოება
უფრო მეტად, ვიდრე კერძო მონოპოლიებმა. ხელისუფლების
კონტროლი სხვა ხელისუფლების ან კერძო პირების მეშვეობით
უფრო ძნელია, ვიდრე კერძო მონოპოლიების კონტროლი
ხელისუფლების, ან კერძო პირების, ან ჯგუფების საშუალებით.
მეორე პრინციპი, რომ ძირითადი წარმოების ე. წ. კონტროლი არ
შეიძლება დარჩეს კერძო მფლობელთა ხელში, გულისხმობს იდეას,
რომ ამ უკანასკნელთ ვერ დავაკისრებთ პასუხისმგებლობას
საზოგადოების მიმართ მათ მიერ კონტროლირებად წარმოებათა
გამო, ხოლო საჯარო მფლობელები პასუხს აგებენ
საზოგადოებისადმი ნებისმიერ ასპექტში. ნაციონალიზაციის
მომხრეებისთვის, სამწუხაროდ, ამ პრინციპის მიხედვით, არც
პირველი და არც უკანასკნელი მნიშვნელობა არ დასტურდება
რომელიმე ღირებული არგუმენტის მეშვეობით. კერძო მფლობელები
პასუხისმგებელნი არიან საზოგადოების მიმართ იმ მარტივი
მიზეზით, რომ ისინი მასზე დამოკიდებულნი ხდებიან, პროდუქტის
გასაყიდად და ნედლეულის, მცენარეების, მომსახურების,
კაპიტალისა და აღჭურვილობის შესაძენად, რათა აწარმოონ
გასაყიდი საქონელი. თუ უარს იტყვიან საზოგადოების აუცილებელი
საჭიროებების დაკმაყოფილებაზე, კლიენტებს დაკარგავენ და
ბაზარზე ვერ დარჩებიან. ამ შემთხვევაში ასპარეზი უნდა დაუთმონ
სამრეწველო დარგის სხვა, უფრო «პასუხისმგებელ»
მაკონტროლებლებს. მეორე მხრივ, საჯარო ხელისუფლება არ არის
დამოკიდებული საზოგადოებაზე ამგვარად; მათ შეუძლიათ,
კანონებისა და ბრძანებების მეშვეობით განუსაზღვრონ ფასები
საქონელსა და მომსახურებას, ისე რომ მიიღონ სარგებელი სხვა
გამყიდველებისა და მყიდველების მხრიდანაც. მეტიც, ისინი არ
არიან მარცხისთვის განწირულნი, რადგანაც ყოველთვის შეუძლიათ
აინაზღაურონ ის ზარალი, რომელიც მიადგა მათ წარმოებას მეტი
გადასახადის დაკისრებით მოქალაქეებისთვის, რომელთა წინაშეც
ვითომდა პასუხისმგებელნი არიან. რასაკვირველია, საჯარო
კუთვნილების მომხრეები მოიშველიებენ აზრს, რომ ხელისუფლება
უნდა იქნას არჩეული, რომ ისინი «წარმოადგენენ» საზოგადოებას და
ა. შ. თუმცა, ჩვენ ეს ამბავი უკვე ვიცით და ისიც ვიცით, რასაც
ნიშნავს: მეტისმეტად უშინაარსო ცერემონიას და ამომრჩეველთა
მხრიდან მმართველთა მცირე რაოდენობის უმეტესად სიმბოლურ
კონტროლს.
მესამე პრინციპი წინამორბედებზე ნაკლებ ორაზროვანი როდი
გახლავთ. არ არსებობს მართებული არგუმენტი იმის ჩვენებისთვის,
წარმოება თავის შესაძლო უშედეგობას კერძო მფლობელობას უნდა
მიაწერდეს, თუ მისი ეფექტიანობა გამოსწორდება საჯარო
ხელისუფლების ინიციატივით, როდესაც კერძო მფლობელობა მას
ასპარეზს დაუთმობს.
ყველა ამ პრინციპის ძირითადი ვარაუდი ისაა, რომ საჯარო
ხელმძღვანელობა არა მხოლოდ უფრო პატიოსანია, არამედ უფრო
ბრძენი, უნარიანი და ეფექტიანი, ვიდრე კერძო პირები
ეკონომიკური საქმიანობის განხორციელებისას. ეს ვარაუდი არ
მტკიცდება და მის წინააღმდეგ ბევრი ისტორიული სამხილიც
არსებობს.
სხვა განსხვავებები, მაგალითად, «სურვილსა» (რომლისთვისაც
მომხმარებელი იხდის) და «მოთხოვნილებას» შორის,
რომლისთვისაც პიროვნება ვერ ან არ იხდის ფულს, შეიქმნა
გარკვეული ხალხის მიერ, რომლებსაც სურდათ, გაემართლებინათ
წარმოების ნაციონალიზაცია «მოთხოვნილებათა»
დასაკმაყოფილებლად, «სურვილების» ნაცვლად, რომლებსაც, მათი
აზრით, კერძო წარმოება დააკმაყოფილებდა, ისინი ემყარებიან
დაუსაბუთებელ იდეას, სახელდობრ, იმას, რომ ხელისუფლებას
უკეთესად შეუძლია აღმოაჩინოს და დააკმაყოფილოს კიდეც
პიროვნული «მოთხოვნილებანი», რასაც ვერ შეძლებდნენ კერძო
მოქალაქეები ან არც ენდომებოდათ მისი დაკმაყოფილება,
თავისუფალი არჩევანის უფლება რომ ჰქონოდათ.
ნაციონალიზაციის სასარგებლო ზოგიერთი ძველი არგუმენტი ჯერ
კიდევ ვარგისია. ეს არის წარმოებასთან ან მომსახურებასთან
დაკავშირებული შემთხვევა, რომლის მთლიან ღირებულებასაც ვერ
გადაიხდიდნენ მომხმარებლები მათი პიროვნული მდგომარეობის
გამო (მაგალითად, როგორც ხდება შუქურების შემთხვევაში), ანდა
იმ გართულებების გამო, რომლებიც თავს იჩენს გადასახადების
შეგროვებისას (როგორც ხდება გადატვირთული გზებისა და
ხიდების და ა. შ. შემთხვევებში). ასეთ დროს
შესაძლოა კერძო საკუთრებამ არ მიიჩნიოს სარგებლიანად
საქონლისა და მომსახურების მიწოდება, ამიტომ რომელიმე სხვა
სისტემა უნდა ჩაერთოს. თუმცა, საინტერესოა იმის აღნიშვნა, რომ
ასეთ შემთხვევებში ეკონომიკურ ქმედებებში თავისუფალი
არჩევანის პრინციპი არ არის უგულებელყოფილი და არც ეჭვქვეშ
დგება. აღიარებულია, რომ მათ, ვინც თავისუფლად აირჩია ეს
მომსახურება, თუ საშუალება ექნებოდათ, მასში ფულსაც
გადაიხდიდნენ და შესაბამისად, დაიბეგრებოდნენ სავარაუდო
მოგებისა და მომსახურების ღირებულების მიხედვით.
გადასახადები შესაძლოა სრულად ვერასოდეს გავაიგივოთ საბაზრო
სისტემაში ფასის გადახდასთან, თუმცა ამ შემთხვევაში შეიძლება
მივიჩნიოთ კარგ მსგავსებად ამ სისტემაში ფასის გადახდასთან.
იმავეს ვერ ვიტყვით სხვა ვალდებულებებზე, რომლებიც
დაკისრებულია სოციალისტურის მსგავსი თვალსაზრისით, რომ
ხელისუფლებამ პიროვნებაზე უკეთ იცის, რა უნდა აკეთოს მან.
შესაძლოა თანამედროვე ტექნოლოგიებმა და ცხოვრების წესმა
გამოიწვია ხშირი შემთხვევები ისეთი მომსახურებისა, რომლის
ღირებულების გადახდაც ვერ ხდება იოლად ან საერთოდ ფასთა
საერთო სისტემის მეშვეობით. თუმცა, ისიც მართალია, რომ
ზოგიერთ შემთხვევაში ეს სისტემა ისევ მუშაობს და კერძო წარმოება
შეიძლება ეფექტიანი დარჩეს ახალ გარემოებებშიც.
ინდუსტრიალიზებულ ქვეყნებში გზებსა და ხიდებზე ტრანსპორტის
რაოდენობის არანორმალურმა ზრდამ ძნელი და შეუძლებელიც კი
გახადა კერძოდ მოქმედი შლაგბაუმების შენარჩუნება, თუმცა
დღევანდელი საავტომობილო გზები აბრუნებს მსგავს პირობებს
გადასახადების აკრეფისათვის. ამ მხრივ კიდევ ერთ მაგალითს
წარმოადგენს ტელევიზია და მაუწყებლობა. ამ საწარმოთა საჯარო
მფლობელობის მომხრეები ხშირად აცხადებენ, რომ კერძო
საკუთრება მათთვის შეუფერებელია საფასურის გადახდის
შეუძლებლობის გამო, თუმცა ამ სექტორში კერძო წარმოებამ უკვე
გადაჭრა პრობლემა შეერთებულ შტატებში მომსახურების იმ
კომპანიებისთვის მიყიდვით, რომლებსაც სურთ საკუთარი
პროდუქცია საზოგადოებას გააცნონ და მზად არიან ამისთვის
გადაიხადონ იმდენი ფული, რამდენიც საკმარისი იქნება
მაუწყებლობის ყველა ხარჯის დასაფარად. აქაც კი, ზოგიერთმა
საწარმომ შეიძლება გამონახოს გზა ტელევიზიის გადასახადის
აკრებისა, თუკი ხელისუფლება ნებას დართავს!
მეორე მხრივ, ახალმა ტექნოლოგიურმა პირობებმა შეიძლება
შეზღუდოს პიროვნული თავისუფლება – მაგალითად, მიწის
საკუთრების უფლება – თუმცა, ზოგადი პრინციპი, რომ არჩევანი
უნდა დარჩეს პიროვნებებს და არა ხელისუფლებას, შეიძლება
საკმაოდ დამაკმაყოფილებლად შენარჩუნდეს თანამედროვეობაში.
ეს ნაჩვენებია, მაგალითად, ამერიკული სისტემის ეფექტიანობით,
რომელიც ნავთობისა და მინერალური რესურსების მოპოვებისას
იცავს იმ პრინციპს, რომ მიწის კერძო საკუთრებას პატივი უნდა ეცეს
– პრინციპს, რომელიც სხვა ქვეყნებში უგულებელყოფილია კერძო
საკუთრების სამთამადნო მრეწველობის მსგავს საქმიანობებთან
შეუსაბამობის გამო.
სხვა ტიპის ვარაუდებიდან შეიძლება განსხვავებული სიძნელეები
წარმოიშვას. ჩვენ ვცადეთ განგვესაზღვრა იძულება, როგორც
ადამიანის უშუალო ქმედება იმ მიზნით, რომ დააბრკოლოს სხვები
გარკვეული მიზნების მიღწევაში და, ზოგადად, გააკეთებინოს
არჩევანი, რომელსაც სხვა მდგომარეობაში არ გააკეთებდნენ.
უშუალო ქმედება შეიძლება აღვიქვათ, როგორც ფიზიკური
მოქმედება, ხოლო ყველა შემთხვევაში, როდესაც იძულება ფიზიკურ
მოქმედებასთან შეიძლება გაიგივდეს, იძულების განსაზღვრის
მარტივი მეთოდი გვაქვს. თუმცა უმეტეს შემთხვევაში იძულება
ხორციელდება გარკვეული სახის ფიზიკური ქმედების მუქარით,
რომელიც, ფაქტობრივად, არ ხორციელდება. იძულება უფრო
დაშინების შეგრძნებაა, ვიდრე ფიზიკური მოვლენა და მისი
ამოცნობა ბევრად ძნელია, ვიდრე ერთი შეხედვით წარმოვიდგენთ.
მუქარასთან დაკავშირებული შეგრძნებები შეადგენს ერთ ჯაჭვს,
რომლის რგოლებიც არც ადვილი საპოვნელია და არც ადვილი
განსასაზღვრი სხვა ადამიანების მიერ. ყოველ ასეთ შემთხვევაში
თვალსაზრისი იმის შესახებ, რომ ზოგიერთი ქმედება ან ქცევის
ფორმა სხვების მიერ იძულებულია, არ არის გასაგები ან საკმარისად
ობიექტური ემპირიულად დადასტურებული მოსაზრების
საფუძვლის ჩამოყალიბებისთვის. პიროვნული თავისუფლების
სისტემის ყველა მხარდამჭერის გასაოცრად, თავისუფლებას აქვს
ნეგატიური ხასიათი, რომელიც ვერ ჩამოყალიბდება ისე, რომ
იძულებას არ შევეხოთ. თუკი უნდა განვაცხადოთ, როგორი
საქციელი ან ქმედება იქნებოდა «თავისუფალი» მოცემულ
შემთხვევაში, ასევე უნდა განვმარტოთ, შესაბამისად, როგორი
ქმედება იქნებოდა იძულებითი, ანუ, რა მოქმედება წაართმევდა
ადამიანებს თავისუფლებას ამ შემთხვევაში. როდესაც არ ვართ
დარწმუნებული, როგორი ბუნებისაა ასარიდებელი იძულება, იმ
გარემოებათა დადგენა, რომლებშიც შეგვიძლია დავიცვათ
მოქმედების «თავისუფლება» და ამ თავისუფლების შინაარსის
განსაზღვრა მართლაც ძალიან ძნელია.
რამდენადაც თავისუფლება არ დადგინდება ემპირიული ან
აპრიორისტული მეთოდებით, «თავისუფლებაზე», როგორც
«იძულების» არარსებობაზე დაფუძნებული პოლიტიკური და
ეკონომიკური სისტემა ისეთივე კრიტიკის საგანი გახდება, როგორიც
ჩვენ განვახორციელეთ ეკონომიკაში ემპირიულ მიდგომასთან
დაკავშირებით.
ეს არის მიზეზი, რის გამოც თავისუფლებაზე დაფუძნებული
პოლიტიკური სისტემა ყოველთვის შეიცავს იძულებას მინიმალური
დოზით მაინც, არა მხოლოდ იძულებისთვის ხელის შეშლის
თვალსაზრისით, არამედ იმის განსაზღვრისას – თუნდაც
უმრავლესობის წესით – ჯგუფური გადაწყვეტილების მიღებისას რას
მიიჩნევდა ჯგუფი თავისუფლებად და რას იძულებად ყოველ იმ
შემთხვევაში, რომლებიც არ არის ობიექტური განსაზღვრებებისადმი
მგრძნობიარე.
სხვა სიტყვებით, პოლიტიკური და ეკონომიკური თავისუფლების
სისტემა ემყარება ემპირიულ მიდგომას ეკონომიკასა და
პოლიტიკაში, თუმცა მთლად მათზე დამყარებულიც ვერ იქნება. ასე
რომ, ამ «თავისუფალ» სისტემაში მაინც მოიძებნება იძულების
მსხვერპლი. შეიძლება სცადოთ, დაარწმუნოთ ხალხი მოიქცეს ისე,
როგორც თქვენ «თავისუფლებად» მიიჩნევთ და თავი შეიკავოს
ისეთი ქმედებისგან, რომელიც «იძულებითი» გგონიათ. თუმცა
ყოველთვის ვერ დაამტკიცებთ, რომ რაც თქვენ თავისუფლებად
მიგაჩნიათ, ნამდვილად თავისუფალია, ან რაც ძალადობრივად
მიგაჩნიათ, ნამდვილად ძალადობრივია.
რელიგიური შეუწყნარებლობა შეიძლება დავასახელოთ იმის
მაგალითად, რასაც ვგულისხმობ. არსებობენ ადამიანები, რომლებიც
ბრაზდებიან, თუ ისე არ იქცევით, როგორც მათ რელიგიურ
შეხედულებებს
შეეფერება, თუნდაც, არ გქონოდათ განზრახული მათთვის რაიმეს
იძულება. მიუხედავად ამისა, ისინი მაინც განაწყენდებიან თქვენზე,
რადგან მათი თვალსაზრისით თქვენი საქციელი მათ ღმერთს
ეწინააღმდეგება, ან რაღაცას ვერ აკეთებთ, რაც მათი ღმერთისთვის
უნდა გააკეთოთ, რის გამოც შესაძლოა ყველას ღვთის რისხვა
დაგატყდეთ თავს. ფაქტობრივად, მათი ღმერთი, მათი რელიგიის
თანახმად, თქვენიცაა და ისინი ფიქრობენ, რომ თქვენი საქციელი
მათ ისევე შეურაცხყოფს, როგორც ღმერთს, რომელსაც მათთან
იზიარებთ.
თუმცა, რა თქმა უნდა, არ ვაცხადებ, რომ ყველა რელიგია
შეუწყნარებელია. ინდუიზმი, ბუდიზმი, ძველი ბერძნული და
რომაული რელიგიები არ იყვნენ შეუწყნარებლები, რადგან მათი
მიმდევრები აღიარებდნენ, რომ შენც შეგეძლო საკუთარი ღმერთი
გყოლოდა. სხვა რელიგიებში ასე არ ხდება. ინგლისში არსებობდა
ელისაბედ პირველის დროს დადგენილი კანონი, რომელიც ხალხს
კვირა დღეს გართობას უკრძალავდა. წესის დამრღვევები
ისჯებოდნენ, ხოლო «სკანდალის» მსხვერპლს შეეძლო ზარალის
ანაზღაურება მოეთხოვა. ახლა ეს კანონი აღარ გვხვდება, თუმცა
რამდენიმე წლის წინ გაზეთში წავიკითხე, რომ ერთმა ინგლისელმა
გოგომ სასამართლოში მორალური ზიანის გამო საჩივარი შეიტანა
ინგლისური კინოკომპანიის წინააღმდეგ, რომელიც, ჩვეულებრივ,
კვირაობით აჩვენებდა ფილმებს. გაზეთის ცნობით, გოგონა ძალიან
ღარიბი იყო, თუმცა, როგორც სკანდალის წამომწყებს, ეზრუნა
ლონდონის ცენტრში მდებარე დიდი კინოკომპანიის შერჩევაზე.
ზარალისთვის მოთხოვნილი საკმაოდ დიდი თანხა კომპანიის
მნიშვნელობისთვის სრულიად ადეკვატური გახლდათ, თუმცა,
მთლად ასეც არ იყო, თუ შევადარებდით იმ «ზარალს», რისგანაც
«მსხვერპლი» იტანჯებოდა. არ მახსოვს, როგორ გადაწყვიტა
სასამართლომ ეს საქმე, თუმცა, ვფიქრობ, რომ ელისაბედის
დროინდელი კანონი, რომელსაც სარჩელი ემყარებოდა, შეიძლება
იმის კარგ მაგალითად დავასახელოთ, რასაც ვგულისხმობ
რელიგიურ შეუწყნარებლობასა და შესაბამის «იძულებაში», რომ
ზოგიერთმა მორწმუნემ შეიძლება იგრძნოს ტანჯვა ისეთი
ქმედებისგან, რომელიც იძულებად არც ერთ სხვა ადამიანს არ
მიაჩნია.
ეს ელისაბედისეული კანონი რამდენიმე კვირის წინ გამახსენდა,
როდესაც ერთი პატარა იტალიური სოფლის მთავარ ქუჩაზე, ყავის
სახლის გარეთ ვიჯექი. გზას პროცესია მოუყვებოდა, მე კი არ
მიმიქცევია ყურადღება იმ ფაქტისთვის, რომ ყველა ფეხზე ადგა,
როცა პროცესიამ გვერდით ჩაგვიარა. მე გამომხედა მონაზონმა
პროცესიიდან და რადგან დაინახა, ისევ ვიჯექი და არ შემაწუხა სხვა
ადამიანების ქმედებამ, მისაყვედურა და მიმითითა, რომ ადამიანი
უნდა ადგეს, როდესაც პროცესია ჩაივლის. არ ვფიქრობ, რომ ეს
საბრალო მონაზონი ჩვეულებრივ, ქედმაღალი ადამიანი იყო.
სავარაუდოდ, ის ძალიან ნაზი და მოწყალე არსება იქნებოდა. თუმცა,
მას არ შეეძლო იმის დაშვება, რომ ვინმე შეიძლება იჯდეს ყავის
სახლთან მაშინ, როდესაც პროცესია, მისი და მისი ღმერთის
პროცესია მიდის. იმ მომენტში ჩემი ჯდომა შეურაცხმყოფელი
საქციელი იყო მისთვის და დარწმუნებული ვარ, გულის სიღრმეში
მის გრძნობებზე ზეწოლა იგრძნო, არა, თითქმის შეურაცხყოფილიც
დარჩა, ზუსტად ისე, როგორც მე ვიგრძნობდი თავს, თუკი ვინმე
უპატივცემულოდ მომმართავდა.
საბედნიეროდ, ჩემი ქვეყნის კანონი არ უკრძალავს ადამიანებს
ხიდის გვერდით ჯდომას მაშინ, როდესაც
გზის პირას პროცესია მიდის, თუმცა დარწმუნებული ვარ, რომ ის
მონაზონი დაუყოვნებლივ მოიწონებდა ამგვარი საქციელის
ამკრძალავ კანონს და თანაც ისე, როგორც მე დავუჭერდი მხარს
კანონს, რომელიც აკრძალავდა შეურაცხყოფას ან რაიმე მსგავსს.
ვფიქრობ, აქედან კარგი გაკვეთილის მიღება შეიძლება. მე კი
დავასრულე.

დასკვნა
ალბათ, საუკეთესო, რისი გაკეთებაც შეიძლება ამ დასკვნის წერისას,
არის მცდელობა, ვუპასუხო რამდენიმე კითხვას, რომელთაც,
სავარაუდოდ, მკითხველები დამისვამდნენ. მე მართლაც დამისვეს
კითხვები ამ წიგნის შინაარსის შესაბამის ლექციებზე.
1. რას ვგულისხმობ, როდესაც ვამბობ, რომ საზოგადოებრივი აზრი
«ყველაფერი არ არის?»
2. არსებობს რაიმე შესაძლებლობა, რომ «ლეონის მოდელი»
დღევანდელ საზოგადოებას მივუსადაგოთ?
3. თუ ვივარაუდებთ, რომ ზემოაღნიშნული შესაძლებლობა
არსებობს, როგორ მოგვცემს საშუალებას აქ ნახსენები «ოქროს წესი»,
გავარჩიოთ კანონმდებლობის სფერო საერთო სამართლის
სფეროსგან? სად არის ამ სფეროთა ის ზოგადი ზღვარი, რომელიც
ზღუდავს კანონმდებლობისა და საერთო სამართლის ამ მოდელის
შესაბამისად განაწილებას?
4. ვინ დანიშნავს მოსამართლეებს, სამართალმცოდნეებსა და სხვა
წარჩინებულ მოხელეებს?
5. თუ დავუშვებთ, რომ დღევანდელი საზოგადოების ზოგადი
ტენდენცია უფრო მეტად ეწინააღმდეგება პიროვნულ
თავისუფლებას, ვიდრე სარგებელი მოაქვს მისთვის, როგორ
აირიდებენ ამ ტენდენციას ხსენებული წარჩინებული
მოსამართლები?
რასაკვირველია, ბევრი სხვა შეკითხვაც უნდა გავითვალისწინოთ,
თუმცა ზემოხსენებულები მოიცავენ განხილულ საკითხებს.
1. პირველ საკითხთან დაკავშირებით ვამტკიცებ, რომ
საზოგადოების აზრი არა მხოლოდ არასწორი შეიძლება იყოს,
არამედ ის შეიძლება შესწორდეს კიდეც გონივრული არგუმენტით.
თუმცა, ეს ხშირად ხანგრძლივ დროს მოითხოვს. ხალხის მიერ
სოციალისტური იდეების გაცნობას საუკუნეზე მეტი დასჭირდა; და
ამ იდეების უარყოფისთვისაც დიდი დრო დასჭირდებათ, თუმცა ეს
არ არის მცდელობისთვის თავის დანებების მიზეზი.
როდესაც პიროვნული თავისუფლების საწინააღმდეგო ტენდენცია
ისევ ბატონობს იმ ქვეყნებში, რომლებიც დასავლეთის
სტანდარტების მიხედვით შედარებით განუვითარებელია,
რამდენიმე სიმპტომით, შესაძლებელია მივხვდეთ, რომ დასავლეთის
ამ ქვეყნებში ხალხმა უკვე მიიღო გარკვეული გაკვეთილი,
დადგენილი კანონის გავრცელების შედეგად პიროვნული
თავისუფლების შეზღუდვით, და დამტკიცდა, რომ ის, რასაც
სოციალისტური ლიდერები ქადაგებდნენ, როგორც უკეთესი
მსოფლიოს შექმნის პირობას, მცირედ გაწონასწორებულია ასეთი
კანონმდებლობის უპირატესობით. დღეს ჩვენ უკვე
შეგვიძლია დავინახოთ სოციალიზმის უკან დახევა ინგლისში,
გერმანიასა და სავარაუდოდ, საფრანგეთშიც, რამდენადაც იგი ეხება
ე. წ. წარმოების ნაციონალიზაციას. აშკარაა, რომ ამ უკანდახევის
შედეგად პიროვნული ინიციატივა ეკონომიკის სფეროში თანდათან
თავისუფლდება მთავრობის მხრიდან ჩარევის მომავალი
საშიშროებისგან. უახლესი წიგნები, მაგალითად, ყოფილი
ინგლისელი ლეიბორისტის, მისტერ რ. კელფ-კოენის წიგნი,
ნამდვილად კარგად აშუქებენ ამ საკითხს.
ე. წ. სოციალური პრობლემის სოციალისტურ გადაწყვეტას არ
ახასიათებს მხოლოდ სახალხო კეთილდღეობის ხელშეწყობა და
სიღარიბის, გაუნათლებლობისა და უზნეობის შეძლებისდაგვარად
აღმოფხვრა, რადგანაც მიზანი არა მხოლოდ შეესაბამება პიროვნულ
თავისუფლებას, არამედ, მის დანამატადაც შეიძლება მივიჩნიოთ.
სოციალისტური გადაწყვეტის ბირთვს წარმოადგენს ის თავისებური
გზა, რომლის დროსაც მისი მომხრეები გვთავაზობენ მიზნის
მიღწევას, სახელდობრ იმ უამრავ მოხელეზე დაყრდნობით,
რომლებიც სახელმწიფოს სახელით მოქმედებენ და, შესაბამისად,
ზღუდავენ (ან საერთოდ ახშობენ) კერძო ინიციატივებს ეკონომიკასა
და სხვა სფეროებში, რომლებიც ეკონომიკას უკავშირდება.
სოციალიზმი რომ მართლაც მის მიერ გამოცხადებული მიზნებისგან
შედგებოდეს, რაც ჯერ კიდევ სწამს მრავალ ადამიანს, ძნელი
იქნებოდა ხალხის დაჯერება, რომ უახლოეს მომავალში მასზე უარი
ეთქვათ. მეორე მხრივ, სავსებით შესაძლებელია ადამიანების
დარწმუნება, რომ სოციალიზმი ცდება არა მის მიერ ნაქადაგებ
მიზნებში, არამედ საშუალებებში, რომლებსაც მიმართავს მათ
მისაღწევად. სოციალისტური თვალსაზრისის გულუბრყვილობა
ნამდვილად გასაოცარია. ზემოხსენებული ავტორი აღნიშნავს:
«იყო რაღაც ჯადოსნური სიტყვებში – «სახალხო საბჭო» ან «სახალხო
კორპორაცია». ისინი დაკომპლექტებული იყვნენ გამორჩეულად
უნარიანი, უანგარო, ეროვნული ინტერესების ერთგული
ადამიანებით. ჩვენი ვარაუდით, ასეთი ადამიანები მრავლად უნდა
ყოფილიყვნენ; ბუნებრივია, მათ არ ჰქონდათ შანსი, თავი
წარმოეჩინათ იმ გადაგვარებულ კაპიტალისტურ ეპოქაში,
რომელშიც ვცხოვრობდით.
ასევე ვვარაუდობდით, რომ საწარმოებში მომუშავეებს
ნაციონალიზაცია გარდაქმნიდა და ისინი თავს ეროვნულ ინტერესს
მიუძღვნიდნენ.
ასე რომ, უანგარო მმართველებისა და მუშების გაერთიანება
მიგვიყვანდა სოციალიზმის ახალ, ჩინებულ სამყაროსთან, რომელიც
ასე ძალიან განსხვავდება კაპიტალიზმისგან.»[110]
მსგავსი დაუჯერებელი გულუბრყვილობა ახასიათებდა დიდი
ბრიტანეთის ლეიბორისტული მოძრაობის ისეთ ცნობილ
ლიდერებსაც, როგორებიც იყვნენ – სიდნეი და ბეატრის ვებები,
რომლებიც, კელფ-კოენის თქმით, დიდად ენდობოდნენ ახალი
სოციალისტური სახელმწიფოს «დამოუკიდებელ და მიუკერძოებელ
ექსპერტებს». იმავე ავტორის თქმით:
«(მათ) სწამდათ ადამიანის გონივრულობისა; რომ ადამიანზე
ყოველთვის მოახდენდა გავლენას ჯეროვნად შეკრებილი და
გამოქვეყნებული ფაქტები... მათ, რასაკვირველია, სჯეროდათ, რომ
როგორც კი კერძო ელემენტი გაქრებოდა კაპიტალისტების სახით, ამ
წარმოებასთან დაკავშირებული ყოველი ადამიანის ხასიათი
იმდენად საფუძვლიანად შეიცვლებოდა, რომ წარმოება,
ფაქტობრივად, ახლებურად განაგრძობდა არსებობას. ვინაიდან
ვებებს მცირედ ესმოდათ მმართველობის ფუნქცია და
გადაწყვეტილების მიღების პასუხისმგებლობა, რომელიც ამ
ფუნქციის უმნიშვნელოვანეს ნაწილს წარმოადგენს, ისინი ვერ
აცნობიერებდნენ, რომ კომიტეტებისა და მიუკერძოებელი
ექსპერტების თავმოყრისას მაინც საჭირო იქნებოდა მუშაობაზე
პასუხისმგებელი მმართველობის არსებობა. ისინი ქვეცნობიერად
აიგივებდნენ მენეჯმენტის პასუხისმგებლობასა და კაპიტალიზმის
სიხარბეს.»[111]
კელფ-კოენი ამტკიცებს, რომ ასეთივე გულუბრყვილობა გამოიჩინეს
ლეიბორისტული მთავრობის წევრებმა 1945-1950 წლებში. არა
მხოლოდ ბრიტანელი ლეიბორისტები იზიარებენ ამ
დამოკიდებულებას, იგი საერთოა კომერციულ საფუძველზე
მოქმედი საჯარო მფლობელობის საწარმოების თითოეული
დამცველისათვის. ეს დამოკიდებულება დიდხანს ვერ გასტანს.
საჯარო მფლობელობაში მყოფი საწარმოების აურაცხელ მარცხს
ნელა, მაგრამ მტკიცედ აცნობიერებს ხალხი. საზოგადოებრივი
აზრიც შესაბამისად შეიცვლება.
2. ის, რაც ზემოთ აღვნიშნე, საშუალებას მაძლევს პასუხი გავცე მეორე
შეკითხვას დღევანდელ საზოგადოებაში «ლეონის მოდელის»
გამოყენების შესაძლებლობის შესახებ. სამართლებრივი სისტემების
მიზიდულობის ცენტრის გადანაცვლება კანონმდებლობიდან
სამართალწარმოების პროცესის სხვა ტიპებამდე მოკლე დროში არ
მიიღწევა. თუმცა, იგი შესაძლოა მოჰყვეს პიროვნულ
თავისუფლებასთან მიმართებით კანონმდებლობის კომპეტენციისა
და მნიშვნელობის შესახებ საზოგადოებრივი აზრის ცვლილებას.
ისტორია მსგავსი პროცესების სხვა მაგალითებზეც გვიამბობს.
კლასიკურმა ბერძნულმა სამართალმა, რომელიც კანონმდებლობას
ეფუძნებოდა, გზა დაუთმო რომაულ სამართალს, დამყარებულს
იურისკონსულტთა ავტორიტეტზე, წეს-ჩვეულებებსა და
სასამართლო სამართალწარმოებაზე. როდესაც მოგვიანებით
ბერძნული წარმომავლობის რომაელმა იმპერატორმა, იუსტინიანემ
სცადა გაეცოცხლებინა საკანონმდებლო სამართლის ბერძნული იდეა
რომაელი სამართალმცოდნეების მოსაზრებათა უზარმაზარი
კრებულის ამოქმედებით, მის მცდელობას იგივე ბედი ეწია – იგი
საფუძვლად დაედო სასამართლო სამართალს და საუკუნეების
განმავლობაში, თანამედროვე ეპოქამდე გასტანა.
მართალია, ისტორია ზუსტად არასოდეს მეორდება, თუმცა ისე არ
გავკადნიერდები, რომ ვთქვა, ის სხვა სახითაც არ მეორდება-მეთქი.
არსებობენ ქვეყნები, რომლებშიც ამჟამად მთავრობისგან
ოფიციალურად დანიშნული მოსამართლეების მიერ აღსრულებული
სამართლებრივი მოქმედება ისეთი ნელი და მძიმეა, სიძვირეზე რომ
აღარაფერი ვთქვათ, ხალხს ურჩევნია დავების გადასაწყვეტად კერძო
მედიატორებს მიმართოს. უფრო მეტიც, როდესაც დადგენილი
კანონი მეტისმეტად რთული ჩანს, სამედიატორო სასამართლომ
ხშირად შეიძლება უგულებელყოს მისი საფუძვლიანობა
გასამართლების სხვა სტანდარტებისთვის. მეორე მხრივ, თუ
შესაძლებელია, საქმიანი ადამიანები დადგენილი კანონის
მიხედვით გამოტანილ ოფიციალურ განაჩენს მოლაპარაკების
წარმოებას ამჯობინებენ. მიუხედავად იმისა, რომ ბევრ ქვეყანასთან
მიმართებით სტატისტიკური მონაცემების სიმცირეს განვიცდით,
გონივრულია ვიფიქროთ, რომ ეს ტენდენცია იზრდება და შეიძლება
მისი მიჩნევა ახალი განვითარების სიმპტომად.
ამავე მიმართულებით ტენდენციის კიდევ ერთი ნიშანი შეიძლება
დავინახოთ იმ ხალხის ქმედებაში, რომელიც ზოგიერთ ქვეყანაში
საკუთარი სურვილით ამბობს უარს უფლებაზე, ისარგებლოს ისეთი
დისკრიმინაციული საკანონმდებლო აქტებით, როგორიცაა,
მემამულეთა და მოიჯარეთა შესახებ კანონი, რომელიც ერთ-ერთ
მხარეს ნებას აძლევს, დაარღვიოს მანამდე დადებული შეთანხმებები,
მაგალითად, იჯარის განახლებით ან არგანახლებით, მემამულის
შესაძლებლობით, გაზარდოს იჯარა და ა. შ. ასეთ შემთხვევებში,
კანონმდებლების წინასწარგანზრახული მცდელობა, დადგენილი
კანონის მეშვეობით ჩაშალონ წინა შეთანხმებები, მარცხისთვისაა
განწირული, მიუხედავად იმ აშკარა ინტერესისა, რომელიც
შეიძლება ერთ-ერთ მხარეს გააჩნდეს კანონის გამოყენებისას.
ზოგიერთი საკანონმდებლო აქტის დამახასიათებელი ნიშან-
თვისება, ზოგ ქვეყანაში მაინც, არის ის, რომ დადგენილი კანონით
წარმოდგენილი დისკრიმინაციული პრაქტიკა იყო, ან/და არის
სავალდებულო, ანუ აქვს, ან უნდა ჰქონოდა ადგილი მხარეებს შორის
წინა შეთანხმებების საპირისპიროდ, მაშინ, როდესაც სხვა
შემთხვევაში, დადგენილი კანონის მიუხედავად, მიღწეული
შეთანხმებები მოგვიანებით შეიძლებოდა დარღვეულიყო ამ კანონის
საფუძველზე ერთ-ერთი მხარისგან და მეორე მხარე დაუცველი
დარჩენილიყო. ასეთ შემთხვევებში კანონმდებლები აშკარად
წუხდნენ იმ არასასიამოვნო შესაძლებლობაზე, რომ
პრივილეგირებულ პარტიას შეეძლო უკუეგდო საკუთარი
უპირატესობები სხვა შეთანხმებების მიღწევითა და შენარჩუნებით,
არა მხოლოდ ხელშეკრულებების დადებისა და შენარჩუნების
შესახებ პატიოსანი მოსაზრებების, არამედ მისი საკუთარი
ინტერესების შეფასების გამო, რომლებიც შეიძლება
განსხვავდებოდეს კანონმდებლების მოსაზრებათაგან. ასეთ
შემთხვევებში ჩვენ ვხედავთ პარადოქსულ მაგალითებს როდესაც
დაუწერელ კანონს ენიჭება უპირატესობა წერილობით
ჩამოყალიბებულ კანონთან შედარებით, ოფიციალურად
არაღიარებული, მაგრამ მაინც მოქმედი «საერთო სამართლის»
პრინციპის მსგავსად.
უფრო ზოგადი ფენომენი, რომელიც მხედველობაში უნდა მივიღოთ
ამ მხრივ, არის დადგენილი კანონის არიდება ყველა შემთხვევაში,
რომელშიც თავის ამრიდებლები გრძნობენ, რომ მათ უსამართლოდ
ეპყრობიან შემთხვევითი უმრავლესობები საკანონმდებლო
ასამბლეებში. ეს განსაკუთრებით ხდება მზარდი მძიმე დაბეგვრისას.
მართალია, ამ მხრივ ქვეყნები უნდა განვასხვაოთ ერთმანეთისაგან,
მაგრამ მრავალი მიზეზი არსებობს იმის საფიქრალად, რომ მზარდი
მძიმე დაბეგვრის არიდება უფრო საზოგადო და ფართოდ
გავრცელებულია დასავლეთის ქვეყნებში, ვიდრე ეს ცნობილი, ან
ოფიციალურად აღიარებულია. ამ საკითხზე ზოგიერთმა შეიძლება
დაიმოწმოს შეერთებულ შტატებში მზარდი პრაქტიკა ფონდებისა და
გადასახადისგან თავისუფალი ორგანიზაციების დაარსების საქმეში,
რომელთა ერთ-ერთი მიზანიც, მილტონ ფრიდმენის სიტყვით რომ
ვთქვათ, «კაპიტალისა და წლიური შემოსავლების
კორპორაციებიდან გარიდებაა.»
არანაკლებ საინტერესოა ხალხის რეალური დამოკიდებულება, თუ
მაგალითად ავიღებთ კანონს, რომელიც კრძალავს იმ ჩვევებსა და
ქცევის გარკვეულ სახეებს, რომელიც, ერთი მხრივ, საყოველთაოა,
ხოლო მეორე მხრივ, მიიჩნევა ზნედაცემულად და განისჯება კერძო
პირთა მიერ.
ამ სფეროებში კანონმდებლობის შესაძლო რეცესიის ნიშნად
შეიძლება დავასახელოთ ზოგიერთი თანამედროვე ამერიკელი
სოციოლოგის მკაცრი კრიტიკა მცდელობებისადმი, მორალი
გააძლიეროს სამართალმა, ან უახლესი ბრიტანული ანგარიშის
რეკომენდაციებმა, რომელიც აცხადებს:
«ჩვენ არ ვგულისხმობთ კანონის ფუნქციას, შეიჭრას მოქალაქეთა
პირად ცხოვრებაში ან ეცადოს გააძლიეროს ნებისმიერი
კონკრეტული ქცევის მოდელი უფრო მეტად, ვიდრე ეს საჭიროა ჩვენ
მიერ დასახული მიზნების განხორციელებისათვის... რათა დავიცვათ
საჯარო წესრიგი და დისციპლინა, დავიცვათ მოქალაქეები საზიანო
და ძალადობრივი ქმედებებისგან და უზრუნველვყოთ ეფექტიანი
დაცვა სხვების გამოყენებისა და წახდენის წინააღმდეგ...»[112]
საბოლოოდ, იმის გაუცნობიერებლობა, რა შეიძლება გამოიწვიოს
ზოგიერთმა კანონმა ან მათმა არსებობამაც კი, ასევე ქუჩაში
გამვლელი კაცის გულგრილობაც (იმ კლასიკური წესის
მიუხედავად, რომ კანონის არცოდნა ვერ დაგვიცავს) უნდა ავსახოთ
სრული სურათისათვის, რათა სათანადო წარმოდგენა შევიქმნათ იმ
საკანონმდებლო შეზღუდვებზე, რომლებიც ოფიციალურად
«ძალაშია», თუმცა ხშირად ეფექტიანობით არ გამოირჩევა.
რაც უფრო მეტად იცნობენ ადამიანები კანონმდებლობის ამ
შეზღუდვებს, მით მეტად ეჩვევიან აზრს, რომ დღევანდელი
კანონმდებლობა, რომელიც თითქოსდა ადამიანური ყოფაქცევის
ყველა სფეროს მოიცავს, ნაკლებად ახერხებს სოციალური ცხოვრების
ორგანიზებას, ვიდრე მის მომხრეებს სწამთ.
3. მესამე შეკითხვაზე სიამოვნებით ვუპასუხებდი, რომ წინა
გვერდებზე ნახსენებ «ოქროს წესს» ვერ ჩავანაცვლებთ პრაქტიკული
მეთოდით, რომელიც თავის მხრივ შესაძლებლობას მოგვცემს
ვთქვათ, როდის უნდა მივმართოთ კანონმდებლობას საერთო
სამართლის ნაცვლად. აშკარად აუცილებელია სხვა მოთხოვნებიც
იმის გადასაწყვეტად, საჭიროა თუ არა კანონმდებლობა კონკრეტულ
მდგომარეობაში. «ოქროს წესს» მხოლოდ უარყოფითი მნიშვნელობა
აქვს, რადგანაც მის ფუნქციას საზოგადოების ორგანიზება კი არ
წამოადგენს, არამედ, ორგანიზებულ საზოგადოებაში პიროვნულ
თავისუფლებაზე ზეწოლის მაქსიმალურად არიდება. ამავე დროს, ის
საშუალებას გვაძლევს, გარკვეული საზღვრები მოვნიშნოთ,
რომლებსაც მივმართე შესავალ ნაწილში რამდენიმე საკითხის
წინასწარ შეჯამებისას, რომლებიც უნდა განესაზღვრა ამ ლექციებს,
და ვთქვი, რომ ჩვენ უნდა უკუვაგდოთ კანონმდებლობა, როდესაც: ა)
იგი გამოიყენება მხოლოდ როგორც უმცირესობების
დაქვემდებარების საშუალება, რათა მათ დამარცხებულებივით
მოექცნენ და ბ) პიროვნებებისთვის შესაძლებელია, მიაღწიონ
მიზნებს ჯგუფის გადაწყვეტილებისგან დამოუკიდებლად და არ
აიძულონ სხვები, გააკეთონ ის, რასაც არასოდეს გააკეთებდნენ
იძულების გარეშე.
შესავალ ნაწილში უკვე განხილული კიდევ ერთი კრიტერიუმით
საკანონმდებლო პროცესის სავარაუდო სარგებლიანობა დიდი
ყურადღებით უნდა შევაფასოთ ყველა იმ შემთხვევაში, რომლებშიც
საკანონმდებლო პროცესი ზემოხსენებული მიზეზებით არ უნდა
უგულებელვყოთ. ის, რაც არ არის მიჩნეული კანონმდებლობის
ღირსად, საერთო სამართლის სფეროში უნდა დარჩეს[113].
ვეთანხმები, რომ ამ საფუძველზე დაყრდნობით საზღვრების
დადგენის მცდელობა იმ სფეროებს შორის, რომლებიც
კანონმდებლობასა და საერთო სამართალს შორის სათანადოდ უნდა
გადანაწილდნენ, შესაძლოა ძალიან რთული აღმოჩნდეს ბევრ
შემთხვევაში, თუმცა სირთულეები მცდელობაზე ხელის აღების
კარგი მიზეზი არ არის.
მეორე მხრივ, შესაძლებელი რომ იყოს «ოქროს წესის» ყოველი
გამოყენების წინასწარ განსაზღვრა საერთო კანონსა და
კანონმდებლობას შორის არსებული საზღვრების დადგენისას,
მეტიც, თუ მათ ამ წიგნში ჩავრთავდით, ჩემი დებულების მთელი
დანიშნულება და მიზანი, უბრალოდ, ვერ შესრულდებოდა, რადგან
თავად გამოყენების შემთხვევები იქნებოდა მიჩნეული კოდექსების
დებულებების საფუძვლად. სასაცილო იქნებოდა კანონმდებლობაზე
თავდასხმა, რომელიც იმავე დროს წარმოადგენს შენი საკუთარი
კოდექსის მონახაზს. ადამიანს ყოველთვის უნდა ახსოვდეს, რომ
საერთო სამართლის თვალსაზრისით წესების გამოყენება
მარადიული პროცესია. არავის შეუძლია, თავად დაასრულოს
პროცესი მის მიერ განსაზღვრულ დროში. დავამატებდი, რომ ჩემი
აზრით, ყველამ უნდა შეუშალოს ხელი სხვა ადამიანებს ამგვარ
ქმედებაში.
4. მეოთხე შეკითხვამ – «ვინ დანიშნავს მოსამართლეებს, ვექილებს ან
სხვა წარჩინებულ პირებს, რათა მათ უფლება მიეცეთ, კანონის
განსაზღვრის ამოცანა შეასრულონ?» – შეიძლება არასწორი
მიმართულებით წაგვიყვანოს. კიდევ ერთხელ იგულისხმება, რომ
მოსამართლეთა და მსგავს მოხელეთა დანიშვნის პროცესს, ისევე,
როგორც კანონმდებლობისა და საერთო კანონს შორის არსებული
არეალების საზღვრების დადგენას, უნდა ახორციელებდნენ
გარკვეული პირები გარკვეულ დროს. ფაქტობრივად, შეუძლებელია
წინასწარ დავადგინოთ, ვინ დანიშნავს მოსამართლეებს, რადგან
გარკვეული გაგებით ყველას შეუძლია ასე მოიქცეს, როგორც ეს
ხდება, როდესაც ხალხი კერძო მსაჯულებს მიმართავს მათი დავების
მოსაგვარებლად. ხელისუფლება მოსამართლეებს იმავე
კრიტერიუმებით ნიშნავს, რომელსაც გამოიყენებდა ქუჩაში
გამვლელი ადამიანი. მოსამართლეების დანიშვნა ისეთ
განსაკუთრებულ პრობლემას არ წარმოადგენს, როგორიც იქნებოდა
ფიზიკოსების, ექიმების, ან სხვა განსწავლული და გამოცდილი
ხალხის დანიშვნა. არასწორია, რომ პროფესიონალების გამოვლენა
ნებისმიერ საზოგადოებაში მხოლოდ თანამდებობის პირთა
დანიშვნით ხდება. სინამდვილეში, ეს ემყარება კლიენტების,
კოლეგებისა და საზოგადოების გაერთიანებულ მხარდაჭერას, ეს
არის ნებართვა, რომლის გარეშეც არც ერთი დანიშვნა არ იქნებოდა
ეფექტიანი. რასაკვირველია, ადამიანები შეიძლება შეცდნენ
არჩევანში, მაგრამ ასეთი სიძნელეები ნებისმიერი ტიპის
არჩევანისთვის გარდაუვალია. საბოლოოდ, მნიშვნელოვანია არა ის,
ვინ ნიშნავს მოსამართლეს, არამედ – როგორ მუშაობს იგი.
შესავალში უკვე აღვნიშნე შესაძლებლობა, მართლმსაჯულებას
მოუხდეს რამდენიმე გადახვევა, რომელთა შედეგადაც
საკანონმდებლო პროცესის ხელახალი წარდგენა სასამართლოს
სახით ჩატარდება. ეს ხდება უპირველესად მაშინ, როდესაც უზენაეს
სასამართლოებს აქვთ უფლებამოსილება, თქვან ბოლო სიტყვა იმ
საქმეებში, რომლებიც უკვე განიხილეს დაბალ ინსტანციებში; ასევე,
როდესაც უზენაესი სასამართლოების გადაწყვეტილებები
მიღებულია, როგორც მომავალში ყველა მოსამართლისთვის მსგავს
შემთხვევებში სავალდებულო სახელმძღვანელო პრეცედენტები.
ასეთ დროს უზენაესი სასამართლოების წევრების პოზიცია რაღაცით
ჰგავს კანონმდებლებისას, თუმცა იდენტური არ არის.
სინამდვილეში უზენაესი სასამართლოების ძალაუფლება
ჩვეულებრივ, საერთო კანონის სისტემაში უფრო მნიშვნელოვანია,
ვიდრე სხვა, კანონმდებლობის გარშემო ფოკუსირებულ
სამართლებრივ სისტემაში. ეს უკანასკნელი ცდილობს, მიაღწიოს
«სასამართლო გადაწყვეტილების თანმიმდევრულობას» ნათლად
ჩამოყალიბებული წესების სავალდებულო ძალის მეშვეობით.
პირველი მათგანი ჩვეულებრივ ასრულებს ამ თანმიმდევრულობის
წარმოდგენისა და შენარჩუნების ამოცანას პრეცედენტის პრინციპით,
ყოველთვის, როდესაც მოსამართლეებსა და ვექილებს შორის
საერთო აზრი არ მიიღწევა. ფაქტობრივად, ყველა საერთო კანონის
სისტემა იყო და არის დაფუძნებული პრეცედენტის პრინციპზე (ან
«პრეზიდენტის», როგორც შუა საუკუნეების ინგლისელი
სამართალმცოდნეები ამბობდნენ), ოღონდ ეს პრინციპი არ უნდა
აგვერიოს თანამედროვე ანგლოსაქსური ქვეყნების საერთო კანონის
სისტემების სავალდებულო პრეცედენტში.
დღეს კანონმდებლები და უზენაესი სასამართლოს მოსამართლეები
ასრულებენ სამართლებრივი სისტემის შენარჩუნების ამოცანას, და
შესაბამისად, ეს კანონმდებლები და უზენაესი სასამართლოს
მოსამართლეები შესაძლოა საკუთარი მდგომარეობის გამოყენებით
პირად სურვილებს ახვევდნენ თავს მრავალ სხვაგვარად
მოაზროვნეს. ახლა, თუკი დავუშვებთ, რომ უნდა შევამციროთ
კანონმდებელთა ძალაუფლება, რათა მაქსიმალურად აღვადგინოთ
პიროვნული თავისუფლება, რომელიც გაგებულია, როგორც
იძულების არარსებობა და თუ იმაზეც შევთანხმდებით, რომ
«სასამართლო გადაწყვეტილებების თანმიმდევრულობა» უნდა
დავიცვათ, რათა პიროვნებებს საშუალება მიეცეთ, დასახონ
სამომავლო გეგმები, აუცილებლად გაჩნდება ეჭვი, რომ
სამართლებრივი სისტემის ჩამოყალიბება, რომელმაც შესაძლოა
გამოიწვიოს უზენაესი სასამართლოს მოსამართლეების მსგავსი
კონკრეტული პიროვნებების ძალაუფლების განსაკუთრებით
წარმოჩენა, მაცდური ალტერნატივაა.
საბედნიეროდ, უზენაესი სასამართლოებიც კი არ არიან
კანონმდებლების მსგავს ხელსაყრელ მდგომარეობაში. ბოლოს და
ბოლოს, არა მხოლოდ უფრო დაბალი რანგის, არამედ უზენაეს
სასამართლოებსაც შეუძლიათ გამოსცენ გადაწყვეტილებები იმ
შემთხვევაში, თუ ამას სთხოვენ მხარეები; და მიუხედავად იმისა,
რომ უზენაესი სასამართლოები ამ მხრივ მათზე დაბალი რანგის
სასამართლოებისგან განსხვავებულ მდგომარეობაში არიან, ისინი
მაინც შეზღუდულნი არიან კანონის ინტერპრეტირების უფლებით
(მისი გამოქვეყნების ნაცვლად). ინტერპრეტაცია შესაძლოა აისახოს
კანონმდებლობაში, ან შენიღბულ კანონმდებლობაში მაინც,
ყოველთვის, როდესაც მოსამართლეები აფართოებენ არსებული
წერილობით ჩამოყალიბებული წესების მნიშვნელობას, სრულიად
ახალი
მნიშვნელობის მისაღწევად, ან როდესაც უხეშად ეწინააღმდეგებიან
საკუთარ პრეცედენტებს. თუმცა ეს ვერ იქნება გარანტი იმ
დასკვნისათვის, რომ უზენაესი სასამართლოები თანაბარ
მდგომარეობაში არიან კანონმდებლებთან, რომლებსაც შეუძლიათ
«შექმნან ახალი, მოსამართლისათვის გარკვეული გაგებით ხელის
შემშლელი კანონი,» – როგორც სერ კარლტონ კემპი იტყოდა[114].
მეორე მხრივ, «სავალდებულო» პრეცედენტის სისტემის მიხედვით,
დიდი ბრიტანეთის ლორდთა პალატის მსგავსად, უზენაესი
სასამართლოებიც შეიძლება შეიბოჭონ საკუთარი პრეცედენტებით,
ხოლო როცა დაბალი რანგის სასამართლოებს ოფიციალურად
ბოჭავს უფრო მაღალი რანგის სასამართლოების გადაწყვეტილებები,
იმავე ავტორის თანახმად, «ყველაზე მოკრძალებულმა სასამართლო
მოხელემ თავად უნდა გადაწყვიტოს, შებოჭილია თუ არა იგი
კონკრეტულ გარემოში ნებისმიერი სავალდებულო
გადაწყვეტილებით.»[115] აშკარაა, ეს ქმნის მნიშვნელოვან
განსხვავებას უზენაესი სასამართლოს მოსამართლეთა და
კანონმდებელთა შორის, რადგან მათი სურვილების არასასურველი
დაკისრება ადამიანების დიდ რაოდენობაზე შემაშფოთებელია.
რასაკვირველია, სხვადასხვა უზენაესი სასამართლო ამ მხრივ
შესაძლოა დიდად განსხვავდებოდეს. საყოველთაოდ ცნობილია,
რომ შეერთებული შტატების უზენაესი სასამართლოს ძალაუფლება
უფრო ფართოა, ვიდრე დიდი ბრიტანეთის უზენაესი
სასამართლოსი, რომელიც ლორდთა პალატა გახლავთ. ამ ორ
ანგლოსაქსურ სისტემას შორის ყველაზე აშკარა განსხვავება არის
ამერიკულ სისტემაში წერილობით ჩამოყალიბებული
კონსტიტუციის არსებობა, რომლის შესაბამისი ბრიტანულ
სისტემაში არ მოიპოვება. ზოგიერთმა ამერიკელმა
თეორეტიკოსმა[116] უკვე აღნიშნა, რომ პრეცედენტის საკითხი იქ,
სადაც წერილობით ჩამოყალიბებული კონსტიტუციაც მონაწილეობს
სამართალში, სრულიად განსხვავებულია წმინდა პრეცედენტული
სამართლისაგან.
«ორაზროვნების პრობლემასთან (კონსტიტუციის სიტყვებში) და იმ
ფაქტთან ერთად, რომ (მის) შემქმნელებს, შესაძლოა იგი
განზრახული ჰქონდათ მზარდ იარაღად, არსებობს კონსტიტუციის
თაყვანისცემის გავლენაც. ეს გავლენა სასამართლოს დიდ
თავისუფლებას ანიჭებს. მან შეიძლება ყოველთვის უარყოს
ნათქვამი, რათა დაუბრუნდეს წერილობით ჩამოყალიბებულ
დოკუმენტს. ეს თავისუფლება იმაზე მეტია, ვიდრე იქნებოდა ასეთი
დოკუმენტის არარსებობის შემთხვევაში... მართლაც, თუ დავუშვებთ
საჩივარს კონსტიტუციისადმი, სასამართლო უფრო წინდახედული
ხდება... სავარაუდო შედეგები კი ზოგიერთ სფეროში შეიძლება
საგანგაშოდ მოგვეჩვენოს.»[117]
ასეთ შემთხვევებში, როგორც ავტორი ბრძნულად დასძენს,
«მაქსიმალური დაცვა თავად ხალხში უნდა აღმოაჩინონ.»
ფაქტობრივად, ამ მხრივ აღმასრულებელი და სასამართლო
ხელისუფლების ურთიერთდამოკიდებულების პრინციპის სისტემა
შეიძლება ადვილად განვითარდეს სასამართლო ხელისუფლებაში,
ისევე, როგორც განვითარდა შესაბამისი სისტემა შეერთებულ
შტატებში, პოლიტიკური წყობის განსხვავებულ მოქმედებას და
«ძალაუფლებაში». თუ, მაგალითად, დიდი ბრიტანეთის უზენაესი
სასამართლოს მდგომარეობა, რომელიც შებოჭილია
პრეცედენტებით, შეუსაბამო ჩანს ცვლილებებისა და
ახალი გამოწვევების მისაღებად, ამის საპირისპიროდ კი
ვარაუდობენ, რომ უზენაეს სასამართლოს უნდა ჰქონდეს უფლება,
შეეწინააღმდეგოს საკუთარ პრეცედენტებს, ან დაუბრუნდეს
წერილობით ჩამოყალიბებული კანონის, ე. ი. წერილობით
ჩამოყალიბებული კონსტიტუციის წინა ინტერპრეტაციას,
შეერთებული შტატების უზენაესი სასამართლოს მსგავსად,
რომელსაც სპეციალური მექანიზმები კვლავ გააჩნია უზენაესი
სასამართლოს ძალაუფლების შეზღუდვისათვის, რადგანაც
გათვალისწინებულია მათი გადაწყვეტილებების სავალდებულო
ხასიათი. მაგალითად, ერთსულოვნება შეიძლება მოითხოვოს
ისეთმა გადაწყვეტილებებმა, რომლებიც უარყოფს დიდი ხნის წინ
დამკვიდრებულ პრეცედენტებს, ან არსებითად ცვლიან
კონსტიტუციის ადრეულ ინტერპრეტაციებს. სხვა მეთოდების
მოფიქრებაც შეიძლება, თუმცა ჩემი ამოცანა არ არის მათი
შემოთავაზება.
ის, რაც აღინიშნა უზენაესი სასამართლოების მდგომარეობის შესახებ
კანონმდებლობასთან შედარებით, კიდევ უფრო განსაზღვრულია
დაბალი რანგის სასამართლოების და, ზოგადად, მოსამართლეთა
შემთხვევაში. მათ ვერ მივიჩნევთ კანონმდებლებად, არა მხოლოდ
სამართლისადმი მათი ფსიქოლოგიური დამოკიდებულების გამო,
რომლის «მიკვლევასაც» უფრო განიზრახავენ, ვიდრე «შექმნას»[118],
არამედ, უპირველესად კანონის «შექმნის» პროცესში ჩართულ
მხარეებზე მათი დამოკიდებულების გამო. ვერავითარი დაჟინება
სამართალშემოქმედების ამ პროცესში პირადი ფაქტორების ჩარევის
თაობაზე, ვერ დაგვავიწყებს ამ მთავარ ამბავს. ზოგიერთ ადამიანს
აღელვებს ის აზრი, რომ მოსამართლეთა პირადმა გრძნობებმა და
მდგომარეობებმა შეიძლება ხელი შეუშალოს მათ სასამართლო
ფუნქციის აღსრულებაში. საინტერესოა, რატომ არ აქცევს ეს ხალხი
ყურადღებას იმ ბევრად მნიშვნელოვან საშიშროებას, რომ პირადმა
გრძნობებმა და მდგომარეობებმა შეიძლება ხელი შეუშალოს
კანონმდებელთა მოქმედებასაც და, შესაბამისად, მათ მიერ
გამოცემული კანონების სახით – საზოგადოების ყველა წევრს? თუკი
ასეთ შემთხვევებს ვერ ავირიდებთ, მაგრამ გვექნება არჩევანი,
უკეთესია ავირჩიოთ ის, რასაც ნაკლებად გადამწყვეტი შედეგი
მოჰყვება.
5. მეხუთე შეკითხვაზე პასუხის გაცემა შეიძლება. შეკითხვა ასეთია:
როგორ შეძლებენ მოსამართლეები კანონმდებლებზე უკეთ აირიდონ
პიროვნული თავისუფლების საწინააღმდეგო თანამედროვე
ტენდენცია?
ამ კითხვაზე საპასუხოდ, უპირველესად უნდა დავადგინოთ
განსხვავება დაბალი რანგის სასამართლოსა და უზენაესი
სასამართლოს მოსამართლეებს შორის. უფრო მეტიც, უნდა
დავადგინოთ განსხვავება უზენაესი სასამართლოს მოსამართლეებს
შორის, რომელთაც ძალუძთ შეცვალონ კანონი პრეცედენტებთან
შეწინააღმდეგებით და ვისაც არ შეუძლია იგივე მოიმოქმედოს.
აშკარაა, რომ როგორიც უნდა იყოს მოსამართლის პირადი
დამოკიდებულება ზემოხსენებული ტენდენციისადმი, დაბალი
რანგის სასამართლოს მოსამართლეები შეზღუდულნი არიან
გარკვეულ დონემდე, თავისუფლად მიჰყვნენ ტენდენციას, რომელიც
განსხვავდება მათი ზემდგომი სასამართლოს მოსაზრებისგან. თავის
მხრივ, ზემდგომი სასამართლოების მოსამართლეებიც
შეზღუდულნი არიან მიჰყვნენ ტენდენციებს გარკვეულ დონემდე,
თუ მათ სურვილისამებრ არ ძალუძთ, შეეწინააღმდეგონ
პრეცედენტებს, ან გარკვეული მექანიზმი, მაგალითად,
ერთსულოვნების მოთხოვნა ზღუდავს მათი გადაწყვეტილებების
შედეგებს სამართლებრივ სისტემაში.
გარდა ამისა, თუნდაც დავუშვათ, რომ მოსამართლეებს არ
შეუძლიათ, აირიდონ თანამედროვე ტენდენცია პიროვნული
თავისუფლების წინააღმდეგ, უნდა ვაღიაროთ, რომ მხარეებისადმი
მათ დამოკიდებულებას ახასიათებს ურთიერთსაწინააღმდეგო
არგუმენტების სიმძლავრის შეფასება; გაუგებარი იქნება
არგუმენტებისა და მტკიცებულებების შეფასების ნებისმიერი
წინასწარი უარყოფა, სასამართლოს ჩვეული პროცედურების გამო,
დასავლეთში მაინც. მხარეები თანასწორნი არიან სასამართლოსადმი
არგუმენტებისა და ჩვენებების წარდგენის თვალსაზრისით. ისინი არ
შეადგენენ ჯგუფს, რომელშიც გამიჯნული უმცირესობები გზას
უთმობენ მოზეიმე უმრავლესობებს; ვერც იმას ვიტყვით, თითქოს
ყველა მხარე, სხვადასხვა დროს სხვადასხვა მოსამართლის მიერ
გადაწყვეტილი მეტ-ნაკლებად მსგავსი საქმეებით, შეადგენენ
ჯგუფს, რომელშიც უმრავლესობები ბატონობენ და უმცირესობებმა
უნდა დათმონ. რასაკვირველია, არგუმენტები შეიძლება იყოს
ძლიერი ან სუსტი, ისევე, როგორც მყიდველები ან გამყიდველები
ბაზარზე, თუმცა, თავად ის ფაქტი, რომ ყველა მხარეს შეუძლია ამ
არგუმენტების წამოყენება, შეიძლება შევადაროთ იმას, რომ ყველას
შეუძლია შეეჯიბროს სხვა პირებს ბაზარზე ყიდვაში ან გაყიდვაში.
მთელი პროცესი გულისხმობს ძირითად შესაძლებლობას
წონასწორობის არსებობისა, რომელიც ძალიან ჰგავს ბაზარს, ისეთ
ბაზარს, რომელშიც ფასებს მხარეების მიერ თავისუფლად
მოქმედების უფლებით აღჭურვილი მედიატორები ადგენენ. ამ
უკანასკნელი ტიპისა და ჩვეულებრივ ბაზარს შორის არსებობს
განსხვავება. რადგანაც მხარეებმა ნება დართეს მედიატორს,
ეწარმოებინა მოლაპარაკება ფასების დასადგენად, მათ წინასწარ
დაივალეს ამ ფასად ყიდვა ან გაყიდვა, ხოლო ჩვეულებრივ ბაზარზე
არ არსებობს არავითარი ვალდებულება მხარეების ფასზე
შეთანხმებამდე.
ამ მხრივ, მხარეთა მდგომარეობა მოსამართლის წინაშე
გარკვეულწილად ჰგავს ჯგუფის წევრის მდგომარეობას. არც
სასამართლო პროცესზე დამარცხებულ მხარეს და არც ჯგუფისგან
გამიჯნულ უმცირესობას არ შეუძლია უარი თქვას საბოლოო
გადაწყვეტილების მიღებაზე. თუმცა, მეორე მხრივ, მოსამართლის
წინაშე მხარეთა ვალდებულებას განსაზღვრული ჩარჩო აქვს არა
მხოლოდ საბოლოო გადაწყვეტილებასთან მიმართებით, არამედ იმ
პროცესშიც, რომლის მეშვეობითაც გადაწყვეტილება მიიღწევა.
მიუხედავად ყველა ფორმალობისა და ხელოვნური პროცედურული
წესისა, სასამართლო გადაწყვეტილების ძირითადი პრინციპია
განსაზღვროს, რომელი მხარეა მართალი და რომელი ტყუის,
ჯგუფურ გადაწყვეტილებებში გამოყენებული ავტომატური
დისკრიმინაციის, მაგალითად, უმრავლესობის წესის გარეშე.
კიდევ ერთხელ გვასწავლის ისტორია ამ მხრივ რაღაცას.
სასამართლო გადაწყვეტილებების სავალდებულო აღსრულება
მოსამართლეების, სამართალმცოდნეებისა და მათნაირი
ადამიანების მეშვეობით, სამართალწარმოების პროცესის
შედარებით გვიანდელი განვითარებაა.
ფაქტობრივად, არსებითად თეორიულ საფუძველზე მიღწეული
გადაწყვეტილების აღსრულებისთვის დიდი ხნის განმავლობაში
შეუფერებლად მიიჩნეოდა დამარცხებული მხარის წინააღმდეგ
ნებისმიერი სახის ძალადობა. ეს განმარტავს, რატომ ანდობდნენ
ძველ საბერძნეთში სასამართლო გადაწყვეტილებების აღსრულებას
მხარეებს, რომელთაც ფიცი ჰქონდათ დადებული მოსამართლის
გადაწყვეტილების
აღსრულების შესახებ; და რატომ იშორებდნენ ძალაუფლების
აღმნიშვნელ სიმბოლოებს მეფეები თუ მთავარსარდლები, როდესაც
მოდავე მხარეები საქმის მოგვარებას სთხოვდნენ.
სასამართლო და სხვა, სამხედრო ან პოლიტიკურ საკითხებთან
დაკავშირებულ გადაწყვეტილებებს შორის განსხვავების მსგავსი
იდეა გასდევს საფუძვლად ფუნდამენტურ განსხვავებას სამთავრობო
ძალაუფლებასა (gubernaculum) და სასამართლო ფუნქციას
(jurisdictio) შორის, რომელსაც აქტიურად წარმოაჩენდა შუა
საუკუნეების ინგლისელი სამართალმცოდნე ჰენრი ბრაქტონი.
თუმცა, ამ განსხვავებას ემუქრებოდა და ახლაც ემუქრება გაქრობის
საფრთხე ინგლისის კონსტიტუციური ისტორიის შემდგომი
განვითარების პროცესში; სამთავრობო ძალაუფლების წინააღმდეგ
პიროვნული თავისუფლების დაცვისთვის მისი მნიშვნელობა იმ
ქვეყანაში და, გარკვეულ დონეზე სხვა ქვეყნებშიც, რომლებიც
თანამედროვე ეპოქაში ინგლისს ბაძავენ, შეუძლებელია გადააფასონ
მათ, ვინც ისტორია იცის[119]. სამწუხაროდ, დღეს პარლამენტისა და
მთავრობების ყოვლისმომცველი ძალაუფლება გაქრობას უქადის,
ერთი მხრივ, განსხვავებას საკანონმდებლო ან აღმასრულებელ
ხელისუფლებებს შორის და მეორე მხრივ, სასამართლო
ძალაუფლებას, რომელიც მონტესკიეს დროიდან ინგლისის
კონსტიტუციის ერთ-ერთ დიდებად მიიჩნევა. ეს განსხვავება
ეფუძნება იდეას, თითქოს ამჟამად ხალხი ვერ ხედავს, რომ
სამართალწარმოება უფრო მეტად თეორიული პროცესია, ვიდრე
ნების გამოვლინება და, როგორც თეორიული პროცესი, ის ვერ იქნება
ძალაუფლების მფლობელი ჯგუფების მიერ გამიჯნული
უმცირესობების ხარჯზე მიღებული გადაწყვეტილებების შედეგი.
თუ ჩვენს დროში ამ იდეის ძირეულ მნიშვნელობას კიდევ
გავიაზრებთ, სამართლებრივი ფუნქცია აღიდგენს ჭეშმარიტ
მნიშვნელობას და სამართლებრივი თუ ცრუ-სამართლებრივი
კომიტეტები დაკარგავენ გავლენას ქუჩაში გამვლელ უბრალო
ადამიანებზე. მეორე მხრივ, ვერც ერთი მოსამართლე ვერ იქნება
ისეთი ძლევამოსილი, რომ პირადი დამოკიდებულებით
დაამახინჯოს პროცესი, რომელშიც მხარეთა არგუმენტები
ერთმანეთს ეჯიბრებიან და სურვილისამებრ ბატონობენ. მსგავსი
მდგომარეობა აღწერილია ტენისონის სტრიქონებში:
«იქ, სადაც თავისუფლება თანდათან იზრდება,
პრეცედენტიდან პრეცედენტამდე».

სქოლიო
[1] მონ-პელერეინის საზოგადოება (Mont Pelerin Society)
ჩამოყალიბდა პროფ. ფრიდრიხ ფონ ჰაიეკის ინციატივით 1947 წლის
10 აპრილს, შვეიცარიის სოფელ მონ-პელერინში. მისი
დამფუძნებლები იყვენენ ეკონომისტები, ისტორიკოსები,
ფილოსოფოსები, სამართალმცოდნეები, ჟურნალისტები და
პოლიტიკის ანალიტიკოსები (მათ შორის ლუდვიგ ფონ მიზესი,
კარლ პოპერი, მილტონ ფრიდმენი, ჯორჯ სტიგლერი, უოლტერ
ოიკენი, ჰენრი ჰეზლიტი, ფრენკ ნაითი, ბერტრან დე ჟუვენელი,
ფრიც მაკლუპი, ვილჰელ რეპკე, ლაიონელ რობინზი). ისინი
გაერთიანდნენ თავისუფალი ბაზრისა და ღია საზოგადოების
პოლიტიკურ ღირებულებების მხარდასაჭერად.
[2] იგულისხმება ანგლოსაქსური ე. წ. judge-made law

[3] იგულისხმება რომაული jurisprudentia

[4] მაურო სტოპინო, «შესავალი»

[5] ფრიდრიხ ფონ ჰაიეკი, «ბრუნო ლეონი – მეცნიერი» (Bruno Leoni
the Scholar), გამოქვეყნებული Omaggio a Bruno Leoni-ში, რედაქტორი
პასკუალე სკარამოცინო, ჟურნალი Il Politico, ნომერი 7, მილანი, 1969
წელი, გვ. 21-25
[6] Law, Legislation, and Liberty, ჩიკაგო, 1973

[7] ფრიდრიხ ფონ ჰაიეკი, Constitution of Liberty, ლონდონი, 1960.

[8] ებოთ ლოურენს ლოუელი, Public Opinion and Popular Government,

ნიუ-იორკი, 1913 (ლეონი ბევრ ნაშრომში იმოწმებს ამ წიგნს).
[9] ბრუნო ლეონი, Lezioni di Dottrina dello Stato, გვ. 305

[10] ბრუნო ლეონი, Lezioni di Dottrina dello Stato, გვ. 311

[11] იქვე, გვ. 312

[12] ბრუნო ლეონი, «თავისუფლება და კანონი».

[13] იქვე.

[14] ბრუნო ლეონი, «პოლიტიკური გადაწყვეტილებები და

მაჟორიტარული წესი» (Decisioni politiche e regola di maggioranza),
მილანი, 1980, გვ. 44
[15] ბრუნო ლეონი, «თავისუფლება და კანონი»

[16] იქვე

[17] არანაირი გადასახადი წარმომადგენლობის გარეშე.

[18] ყველას დაპირისპირება ყველას წინააღმდეგ.

[19] ჩრდილოეთ იტალიაში ანტიჰიტლერული კოალიციის მიერ

შექმნილი საიდუმლო სტრუქტურა, რომლის მიზანი იყო,
გადაერჩინა პარაშუტით დაშვებული ჯარისკაცები.
[20] 24 საათი
[21] პოლიტიკოსი

[22] Omaggio a Bruno Leoni, რედ. ა. გიუფრე, მილანი, 1969 წელი

[23] La Libertad y La Ley, ბუენოს-აირესი, 1961.

[24] გონივრულია იმის დაჯერება, რომ საერთო საარჩევნო უფლებამ

წარმოშვა იმდენივე პრობლემა, რამდენიც ტექნოლოგიამ, თუნდაც
არავინ აღიაროს, რომ ტექნოლოგიის განვითარებასა და საერთო
საარჩევნო უფლებას ბევრი რამ აკავშირებთ.
[25] სინკრეტიზმი – ფილოს. ეკლექტიზმის ნაირსახეობა.

[26] ვ. ფრიდმენი, Law in a Changing Society («ცვალებადი

საზოგადოების სამართალი»), ლონდონი, 1959, გვ. 7
[27] ვ. ფრიდმენი, Law in a Changing Society («ცვალებადი
საზოგადოების სამართალი»), ლონდონი, 1959, გვ. 30
[28] ვ. ფრიდმენი, Law in a Changing Society («ცვალებადი
საზოგადოების სამართალი»), ლონდონი, 1959, გვ. 4
[29] ამ მხრივ უზენაესი სასამართლოების სპეციალური
მდგომარეობა მხოლოდ ზემოაღნიშნული ზოგადი პრინციპის
კვალიფიკაციაა და მას მოგვიანებით დავუბრუნდებით.
[30] ნახსენებია მორის კრენსტონის «თავისუფლებაში», ლონდონი,
1953, გვ. 13
[31] ინგლისის პარლამენტის მიერ 1661 წელს მიღებული კანონი.
მიეკუთვნება ე. წ. ფიცის შესახებ კანონებს.
[32] ამ კანონის თანახმად ინგლისში საჯარო მოხელეები
ვალდებული იყვნენ ფიცი დაედოთ, რომ არ ცნობდნენ ზიარებასა და
წმინდანებს. შედეგად, საჯარო სამსახური და საგანმანათლებლო
დაწესებულებები მხოლოდ ანგლიკანური ეკლესიის
მიმდევრებისთვის იყო ღია.
[33] ამ სახის დაგეგმილი სემანტიკური გაუგებრობის მტკიცებულება
შეიძლება ვიხილოთ რ. ნ. კარეუ-ჰანტის «კომუნისტური ჟარგონის
გზამკვლევში», ლონდონი, 1957.
[34] ინგლისურ ენაში ტერმინს rule of law რამდენიმე მნიშვნელობა
აქვს და კონტექსტის მიხედვით სხვადასხვა შინაარსს გულისხმობს.
მაგალითად, ის შეიძლება აღნიშნავდეს კანონიერებას, ანუ
სახელისუფლო ნებელობისგან თავისუფალ და გამჭვირვალე
მართლმსაჯულებას, კანონის მიმართ თანასწორობას, ანუ კანონის
წინაშე ნებისმიერი ადამიანის, მათ შორის ხელისუფალთა თანაბარ
პასუხისმგებლობას და სამართლის უზენაესობას, ანუ კანონებისა და
წესების დაქვემდებარებას სამართლიანობისა და ზნეობის ზოგად,
უმაღლეს და ხელშეუვალ ნორმებთან. სიტყვა «მართლწესრიგი“
სემანტიკურად ყველაზე ახლოს დგას ინგლისურთან. «მართლ“, ანუ
სამართალი (law), ხოლო «წესრიგი“ (Rule) შინაარსობრივად მოიცავს
ინგლისური ტერმინის სხვადასხვა მნიშვნელობას. ტერმინის
ამგვარი თარგმანი განხორციელდა სამართალმცოდნე ქ-ნი ნინო
პეპანაშვილის რჩევით. (რედ. შენიშვნა)
[35] 1916 წელს მიღებული ამერიკული ფედერალური კანონი,
რომელმაც დაადგინა რვასაათიანი სამუშაო დღე და დამსაქმებლებს
დაუწესა გადასახადი დამატებითი სამუშაო საათებისთვის.
[36] 1932 წელს მიღებული ამერიკული ფედერალური კანონი (ასევე
ცნობილია შეზღუდვების საწინააღმდეგო კანონის სახელით),
რომელიც მკაცრად უზღუდავდა დამსაქმებლებს ისეთი ბრძანებების
გაცემის შესაძლებლობას, რომელიც უკრძალავდა დაქირავებულთა
პროფესიულ კავშირებს, ჩართულიყვნენ მშვიდობიან პიკეტირებაში,
ბოიკოტში, გაფიცვაში ან ამ ტიპის სხვა ღონისძიებებში.
[37] 1906 წელს დიდი ბრიტანეთის პარლამენტის მიერ მიღებული
კანონი, რომლის თანახმად აიკრძალა დაქირავებულთა
პროფესიული კავშირებისადმი ჩივილი გაფიცვებით გამოწვეული
ზარალის გამო.
[38] ჰარვარდის სამართლის სკოლის ყოფილი დეკანის, როსკოუ
პაუნდის ბოლო ნაშრომი – «პროფესიული კავშირების
სამართლებრივი იმუნიტეტი» გვთავაზობს იმ იმუნიტეტების
დეტალურ აღწერას, რომლებითაც ეს ორგანიზაციები სარგებლობენ
ამერიკული სამართლის მიხედვით. ესე დაბეჭდილია «პროფესიულ
კავშირებსა და საჯარო პოლიტიკაში», ვაშინგტონი, 1958.
[39] 1922 წელს ვენის უნივერსიტეტში დაარსებული ფილოსოფოსთა
გაერთიანება, რომლის პირველი თავმჯდომარე იყო ავსტრიელი
ფილოსოფოსი და ფიზიკოსი მორიც შლიკი (1882-1936). ასევე
ცნობილია, როგორც ერნსტ მახის საზოგადოება, ავსტრიელი
ფილოსოფოსისა და ფიზიკოსის, ერნსტ მახის (1838-1916)
პატივსაცემად.
[40] ლუის კეროლი, «სარკისმიღმეთი და რა იხილა იქ ელისმა»,
თბილისი, ბაკურ სულაკაურის გამომცემლობა, 2013 წ.
[41] სერ რობერტ რიდის საწინააღმდეგო აზრის მიუხედავად.

[42] ლუდვიგ ფონ მიზესი, «ადამიანური ქმედება: ტრაქტატი

ეკონომიკის შესახებ», 1946, გვ. 281.
[43] იქვე.

[44] ფ. ა. ჰაიეკი, «მართლწესრიგის პოლიტიკური იდეალი» (კაირო,

50-ე წლისთავისადმი მიძღვნილი ლექციები, ეგვიპტის ეროვნული
ბანკი, 1955), გვ. 2. ამ წიგნის მთლიანი დედააზრი ავტორმა
«თავისუფლების კონსტიტუციაშიც» გამოაქვეყნა.
[45] ალბერტ ვან დაისი, «კონსტიტუციური სამართლის სწავლების
შესავალი», ლონდონი, 1915, მერვე გამოცემა, გვ. 185.
[46] «სამართალი უმაღლესი მდგომარეობაა, რომელსაც მეფე აღწევს,
რადგანაც ის და მისი ქვეშევრდომები მისი საშუალებით
იმართებიან, ხოლო მის გარეშე არც მეფე იარსებებდა და არც –
სამეფო».
[47] ალბერტ ვან დაისი, «კონსტიტუციური სამართლის სწავლების
შესავალი», ლონდონი, 1915, მერვე გამოცემა, გვ. 191.
[48] ფ. ა. ჰაიეკი, «მართლწესრიგის პოლიტიკური იდეალი», გვ. 45

[49] კარლტონ კ. ალენი, «კანონი და წესრიგი», ლონდონი, 1956, გვ.

396.
[50] ჩვენ არ გვსურს არანაირი ცვლილება ანგლოსაქსონურ
სამართალში.
[51] იქვე

[52] კარლტონ კ. ალენი, «კანონი და წესრიგი», ლონდონი, 1956, გვ.

32.
[53] ერნესტ ფ. როუ, «როგორ იმართება სახელმწიფოები», ლონდონი,
1950, გვ.70. შეერთებული შტატების მდგომარეობისთვის იხილეთ
უოლტერ გელჰორნი, «პიროვნული თავისუფლება და სამთავრობო
შეზღუდვები» (1956) და ლესლი გრეი, «ადმინისტრაციული
სააგენტოს კოლოსი», «თავისუფალი ადამიანი» (ოქტომბერი, 1958),
გვ. 31.
[54] «თუ გვსურს, თავისუფლები ვიყოთ, ყველანი კანონს უნდა
დავემორჩილოთ.»
[55] nomos ან nomoi – კანონის (law) ბერძნული სახელწოდება.

[56] თუკიდიდე, «პელოპონესის ომის ისტორია», II, 37-39, ლონდონი,

1957, გვ. 93.
[57] ფიუსტელ დე კულანჟი – ფრანგი ისტორიკოსი (1830-1889 წწ).

[58] ვ. ვ. ბაქლენდი, «რომაული სამართალი და საერთო სამართალი»,

მეორე გამოცემა, შესწორებული ფ. ჰ. ლოსონის მიერ,1952, გვ. 4. ეს
წიგნი გახლავთ ამ ორი სისტემის გასაოცარი შედარება.
[59] ვ. ვ. ბაქლენდი, «რომაული სამართალი და საერთო სამართალი»,
გვ. 18.
[60] მ.ი. როსტოვცევი, «რომის იმპერიის საზოგადოება და
ეკონომიკა», 2000-2001 წწ.
[61] ფრიც შულცი, «რომაული სამართლის მეცნიერების ისტორია»,
ოქსფორდი, 1946, გვ. 84.
[62] Si quid jus non esset rogarier, eius ea lege nihilum rogatum.

[63] მადლობელი ვარ ამ და სხვა საინტერესო შენიშვნებისთვის

რომაული სამართლებრივი სისტემის შესახებ პროფესორ ვ. არანჯიო
რუიზის ინფორმაციული და სტიმულის მომცემი ნაშრომისა,
რომელიც 1946 წელს გამოქვეყნდა.
[64] ციცერონი «რესპუბლიკა», 1, 2.

[65] თომას ჰობსი, «დიალოგი ფილოსოფოსსა და ინგლისის საერთო

სამართლის მკვლევარს შორის» (1681) სერ უილიამს მოლსვორსის
გამოცემაში – «თომას ჰობსის ინგლისური შრომები», ლონდონი,
1829-1845, VI, 3-161.
[66] მეთიუ ჰეილი «მთავარი მოსამართლე ჰეილის გავლენები
მისტერ ჰობსზე, მისი «სამართლის დიალოგი», ლონდონი, 1924, ტ. V,
დანართი, გვ. 500.
[67] მეთიუ ჰეილი «მთავარი მოსამართლე ჰეილის გავლენები
მისტერ ჰობსზე, მისი «სამართლის დიალოგი», ლონდონი, 1924, ტ. V,
დანართი, გვ. 505.
[68] მეთიუ ჰეილი «მთავარი მოსამართლე ჰეილის გავლენები
მისტერ ჰობსზე, მისი «დიალოგი სამართლის შესახებ», ლონდონი,
1924, ტ. V, დანართი, გვ. 504.
[69] Dig. I, 3, 21.

[70] ბერძნული მმართველობის ფორმა ძვ. წ. 403 წლიდან, რომლის

დროსაც კანონებს იღებდნენ ყოველწლიურად, 6000 მოქალაქისგან
შემდგარი კომისიის მეშვეობით. მათ νομοθέται (ნომოთეთაი) –
კანონმდებლები ეწოდებოდათ.
[71] რამდენადაც დიდ ბრიტანეთს ვეხებით, მოგვყავს პროფესორ გ. ვ.
კიტონის ძალიან ზუსტი ანალიზი The Passing of Parliament
(«საპარლამენტო მოსმენის გავლა», ლონდონი, 1952). შეერთებულ
შტატებთან დაკავშირებით, იხ. ბერნემის «კონგრესი და ამერიკული
ტრადიცია» (ჩიკაგო, 1959), განსაკუთრებით «მეოთხე
განყოფილების აღზევება», გვ. 157, და ლოუელ ბ. მეისონი,
«უთანხმოების ენა» (კლივლენდი, 1959).
[72] მოგვყავს, მაგალითად, 1959 წლის იტალიური საგზაო წესები,
რომელმაც მნიშვნელოვნად გაზარდა დისკრეტული ზომების სფერო,
რომელიც შეიძლება გამოყენებულ იქნას მძღოლების წინააღმდეგ
«პრეფექტის» მსგავსი აღმასრულებელი მოხელეების მიერ.
[73] პირადად მე შევეხე ამ საკითხს ორ სხვა შემთხვევაში,
სახელდობრ, ზოგიერთ ლექციაში ნუფლდის კოლეჯში, ოქსფორდში
და ეკონომიკის დეპარტამენტში, მანჩესტერის უნივერსიტეტში, 1957
წელს.
[74] ჯეიმზ ბიუკენენი, «პიროვნული არჩევანი ხმის მიცემისას და
ბაზარზე», პოლიტიკური ეკონომიკის ჟურნალი, 1954, გვ. 338.
[75] ჯეიმზ ბიუკენენი, «პიროვნული არჩევანი ხმის მიცემისას და
ბაზარზე», პოლიტიკური ეკონომიკის ჟურნალი, 1954, გვ. 338.
[76] ჯეიმზ ბიუკენენი, «პიროვნული არჩევანი ხმის მიცემისას და
ბაზარზე», პოლიტიკური ეკონომიკის ჟურნალი, 1954, გვ. 338.
[77] ედმუნდ ბერკი, «შრომები», 1808 წლის გამოცემა, II, გვ. 287

[78] ედმუნდ ბერკი, «მიმართვა ბრისტოლის ამომრჩევლებისადმი»,

«შრომები», ბოსტონი, 1894, II, 96.
[79] სესილ ს. ემდენი, «ხალხი და კონსტიტუცია», ოქსფორდი, 1956,
მეორე გამოცემა, გვ. 34.
[80] სესილ ს. ემდენი, «ხალხი და კონსტიტუცია», ოქსფორდი, 1956,
მეორე გამოცემა, გვ. 53. ისტორიკოსები გვეუბნებიან, რომ «ამ
მოხსენების შედეგად ფოქსს თავს დაესხა ბრბო და აგორავეს
ტალახში.»
[81] რ. ტ. მაკკენზი, «ბრიტანული პოლიტიკური პარტიები»,
ლონდონი, 1955, გვ. 588.
[82] ალბერტ ვან დაისი, «კონსტიტუციური სამართლის მოძღვრების
შესავალი», ლონდონი, 1939, მეცხრე გამოცემა, გვ. 76
[83] იქვე, გვ. 73

[84] ალბერტ ვან დაისი, «კონსტიტუციური სამართლის მოძღვრების

შესავალი», ლონდონი, 1939, მეცხრე გამოცემა, გვ. 82
[85] იქვე, გვ. 83

[86] იქვე.

[87] ამ თავში ნახსენები, ამ და სხვა საკითხების გასაგებად მოგვყავს ჰ.

ჩიზჰოლმის ინფორმაციული სტატია «წარმომადგენლობის» შესახებ.
«ბრიტანეთის ენციკლოპედია» (მე-14 გამოცემა).
[88] არანაირი გადასახადი თანხმობის გარეშე.

[89] თუმცა, წარმომადგენლობის პოლიტიკურ თეორიაზე შუა

საუკუნეებში გავლენას ახდენს რომაელი სამართალმცოდნის,
პომპონიუსის მსგავსი თეორია, რომელიც შედის Digest-ის
ფრაგმენტში («deinde quia difficile plebs convenire coepit, populus certe
multo difficilius in tanta turba hominum, necessitas ipsa curam reipublicae
ad senatum deduxit», ე.ი. სენატი იღებდა კანონმდებლობის
პასუხისმგებლობას იმ სიძნელეების გამო, რომელსაც მოიცავდა
პლებეების შეკრება და კრების გამართვა.). ოტო გირკე, «შუა
საუკუნეების პოლიტიკური თეორიები», 1922, გვ. 168.
[90] ჰ. ჩიზჰოლმის სტატია «წარმომადგენლობის» შესახებ.
«ბრიტანეთის ენციკლოპედია» (მე-14 გამოცემა).
[91] უმრავლესობის წესთან დაკავშირებული წარმომადგენლობის
პრობლემების უახლესი განხილვისთვის იხილეთ ბერნემი,
«კონგრესი და ამერიკული ტრადიცია», ჩიკაგო, 1959, კერძოდ, თავი,
სახელწოდებით «რა არის უმრავლესობა?» გვ. 311.
[92] იმ ფაქტის მიუხედავად, რომელიც აღნიშნულია პროფესორი
მილტონ ფრიდმენის მიერ, აქციონერებმა შეიძლება აირიდონ იმ
კომპანიების დაგროვება, რომელთა პოლიტიკა საფუძვლიანად არ
კონტროლდება, მოქალაქეები კი ასევე ვერ მოექცევიან საკუთარ
მოქალაქეობას.
[93] ჯონ სტიუარტ მილი, «მოსაზრებები წარმომადგენლობით
მთავრობაზე», ნიუ-იორკი, 1882.
[94] ჯონ სტიუარტ მილი, «მოსაზრებები წარმომადგენლობით
მთავრობაზე», ნიუ-იორკი, 1882, გვ. 147.
[95] ლესლი სტივენი, «ეთიკის მეცნიერება».

[96] «სახელმწიფო ესაა დიდი ფიქცია, რომლის საშუალებითაც

ყველა ცდილობს სხვების ხარჯზე ცხოვრებას.»
[97] ოიგენ ერლიხი, Juristische Logik, 1918, გვ. 166.

[98] არაფრისაგან (ლათ.)

[99] ოიგენ ერლიხი, Juristische Logik, 1918, გვ. 167.

[100] ასევე ცნობილია, როგორც The statesman (სახელმწიფო მოხელე)

[101] ბ. კონსტანი, Cours de politique constitutionelle, ბრიუსელი, 1851,

I, 178.
[102] იპოლიტ ტენი (1828-1893 წწ.) - ფრანგი კრიტიკოსი და
ისტორიკოსი.
[103] ლუდვიგ ფონ მიზესი, «დაგეგმვა თავისუფლებისთვის»,
სამხრეთ ჰოლანდია, III, 1952, ბოლო თავი.
[104] შეიძლება რომელიმემ ასევე მხედველობაში მიიღოს
ფიზიკოსების მიერ ეკონომისტების როლის თამაშის შედეგად
გამოწვეული ზიანი.
[105] მ. ფრიდმენი, «ესეები პოზიტიურ ეკონომიკაზე», 1953, გვ. 11.

[106] მ. ფრიდმენი, «ესეები დადებით ეკონომიკაზე», 1953, გვ 16-18.

[107] იქვე, გვ. 21.

[108] მ. ფრიდმენი, «ესეები დადებით ეკონომიკაზე», 1953, გვ 21.

[109] მ. ფრიდმენი, «ესეები დადებით ეკონომიკაზე», 1953, გვ 21.

[110] რ. კელფ-კოენი, «ნაციონალიზაცია ბრიტანეთში: დოგმის

დასასრული», ლონდონი, 1958, შესავალი.
[111] რ. კელფ-კოენი, «ნაციონალიზაცია ბრიტანეთში: დოგმის
დასასრული», ლონდონი, 1958, გვ. 12.
[112] ვოლფენდერის მოხსენება «ჰომოსექსუალური დარღვევებისა
და პროსტიტუციის კომიტეტი» (1959). როგორც საპირისპირო,
«რეაქციული» თვალსაზრისის მაგალითი, ჩვენ შეიძლება
მოვიყვანოთ მაკაბინის ლექცია იურისპრუდენციაში, რომელიც
ჩატარდა ბრიტანეთის აკადემიაში სერ პატრიკ დევლინის მიერ 1959
წლის მარტში და გამოქვეყნდა ოქსფორდის უნივერსიტეტის
გამომცემლობის მიერ სათაურით «მორალის გაძლიერება.»
[113]

კანონმდებლობის სფეროს შემცირების პრაქტიკული გზა შეიძლება

თავად კანონმდებლობაში არსებობდეს – მაგალითად, ფრაზის
წარმოდგენით ქვეყნების წერილობით ჩამოყალიბებულ
კონსტიტუციებში, იმ მიზნით, რომ ხელი შეუშალონ
საკანონმდებლო ორგანოებს გარკვეულ საკითხებზე კანონების
დადგენაში, ან/და ერთსულოვნების ან კვალიფიცირებული
უმრავლესობების განსაზღვრაში კანონის ძალაში შესვლამდე.
კვალიფიციური უმრავლესობების მოთხოვნებმა შესაძლოა ხელი
შეუშალოს ჯგუფებს საკანონმდებლო ორგანოების სხვა ჯგუფების
მოქრთამვაში, რათა შეიწირონ გამიჯნული უმცირესობები, გახადონ
მათი თანხმობა აუცილებელი კანონის დამტკიცებისთვის. ეს
პროცედურა შემოგვთავაზა პროფესორმა ჯეიმს ბიუკენენმა, მონ-
პელერინის საზოგადოებასთან შეხვედრაზე ინგლისში, ოქსფორდში,
1959 წლის სექტემბერში.
[114] კარლტონ კემპ ალენი, «კანონი შექმნის პროცესში», ოქსფორდი,
1951, მეხუთე გამოცემა, გვ. 287.
[115] იქვე, გვ. 269.

[116] მოვიყვანოთ, მაგალითად, ფ. ჰ. ლევი, «სამართლებრივი

აზროვნების შესავალი», 1955, მეოთხე გამოცემა, გვ. 41.
[117] ფ. ჰ. ლევი, «სამართლებრივი აზროვნების შესავალი», 1955,
მეოთხე გამოცემა, გვ. 41-43.
[118] როგორც კარლტონ კემპ ალენი იტყოდა, მოსამართლეები
კანონს «ქმნიან» მხოლოდ მეორეულად, რადგანაც, ადამიანი,
რომელიც ხეს მორებად ჭრის, გარკვეული გაგებით, მორებს
ამზადებს... მთელი თავისი რესურსებითა და გამომგონებლური
უნარით კაცობრიობა შეზღუდულია შემოქმედებითი ძალის მხრივ,
იმ ფიზიკური მატერიით, რომელიც ნაბოძები აქვს. ამის მსგავსად,
სასამართლოების შემოქმედებითი ძალა შეზღუდულია
სამართლებრივი მატერიის არსებობის გამო. ისინი პოულობენ
მასალას და ფორმას აძლევენ მას. საკანონმდებლო ორგანომ,
შესაძლოა, სრულიად ახალი მასალა აწარმოოს» («კანონი შექმნის
პროცესში», გვ. 288)
[119] საკითხისადმი ყველაზე ზუსტ და ბრწყინვალე მიდგომას
შეიცავს კონსტიტუციონალიზმი. იხ. ჩარლზ ჰოვარდ მაკლვეინის
«უძველესი და თანამედროვე».