Uvod

Nedjeljka s. Valerija Kovač

PERSONALNO-RELACIJSKA
PARADIGMA TEOLOGIJE
JOSEPHA RATZINGERA /
BENEDIKTA XVI.

KRŠćANSKA SADAŠNJOST
Zagreb, 2014.
 Personalno-relacijska paradigma teologije Josepha Ratzingera / Benedikta XVI.

Recenzenti:
prof. dr. sc. Ivan Karlić
prof. dr. sc. Ivan Antunović
doc. dr. sc. Marija Pehar

Lektura:
Sanja Plevko
Korektura:
Tea Barnjak
Milan Gelo
Prijelom i oprema:
Marijan Tkalec

Objavljivanje ovoga doktorskog rada odobrio je Katolički bogoslovni fakultet Sveučilišta u Zagrebu dopisom dekana
prof. dr. sc. Tončija Matulića od 30. lipnja 2014., ur. br.: 01-937/8-2014.

Knjiga je objavljena uz potporu Ministarstva znanosti, obrazovanja i sporta Republike Hrvatske.

Izdaje: Kršćanska sadašnjost d.o.o., Zagreb, Marulićev trg 14

Za nakladnika: Stjepan Brebrić
Tisak: Denona d.o.o., Zagreb
Naklada: 500
ISBN 978-953-11-0820-1
Tiskano u kolovozu 2014.
CIP zapis dostupan u računalnom katalogu Nacionalne i sveučilišne knjižnice
u Zagrebu pod brojem 883174.
Uvod

PREDGOVOR

»Tko vjeruje nikada nije sam – ni u životu niti u smrti.« Tu je poruku papa
Benedikt XVI. za vrijeme svoga pontifikata više puta isticao. Ona otkriva da
vjera pobjeđuje samoću i egoizam – te počesto prateće »pojave« suvremenoga
čovjeka i društva, i da onaj koji vjeruje ulazi u zajednicu vjernika – Crkvu, koja
nije samo sociološka zajednica, nego se temelji na zajedništvu s Bogom. Ova
perspektiva vjere ne vodi, s druge strane, u neosobni kolektivizam koji bi nad-
vladao individualizam, nego otkriva da se pojedinac potpuno ostvaruje tek u
zajedništvu s drugima, a zajednica vjere se razvija i raste po pojedincu i pojedin-
cima. To temeljno uvjerenje prožima i cjelokupnu misao, izlaganja, propovijedi,
nagovore, meditacije teologa Josepha Ratzingera. Ni Bog ni čovjek nisu »samci«
niti »individualci«, nego su osobna bića, koja bitno postoje u odnosu. Trojstveni
Bog koji je u sebi jedinstvo u odnosima božanskih osoba, slobodno inicira i ulazi
u odnos, dijalog s čovjekom u stvaranju i objavi te ga poziva u zajedništvo svoga
božanskog života. Činom vjere čovjek daje odgovor Bogu te se time uključuje
u ono zajedništvo vjernika s Bogom koje nadilazi granice prostora i vremena,
ovozemaljskoga života i smrti.
Ovom knjigom objavljujem doktorski rad jednakoga naslova, koji sam izra-
dila pod vodstvom prof. dr. sc. Ivana Karlića OFMConv, pročelnika Katedre do-
gmatske teologije Katoličkoga bogoslovnog fakulteta Sveučilišta u Zagrebu. Po
svojoj temi i gornjem obrazloženju vidljivo je da on nije vezan samo za teologiju
kao sustavno promišljanje vjere, nego može biti inspirativan i za samo življenje
vjere, za otkrivanje životnoga poziva i smisla koji iz nje proizlaze. Također, ova
knjiga može biti poticaj za moguće nastavljanje u njoj obrađene teme, u vidu
društvene, ekumenske i međureligijske dimenzije Ratzingerova promišljanja od-
nosa i zajedništva.
Kada je riječ o disertaciji kao prvom velikom znanstvenom radu, onda je ra-
zumljivo da sam na poseban način bila otvorena za svaki pozitivan impuls koji
sam primila od osoba iz svoje životne i radne okoline. U tome duhu zahvaljujem

5
 Personalno-relacijska paradigma teologije Josepha Ratzingera / Benedikta XVI.

ponajprije mojoj redovničkoj zajednici Družbi sestara franjevaka od Bezgrješne,

koja mi je dopustila nastaviti doktorski studij i omogućila mi vrijeme za izra-
du ovoga doktorskoga rada. Jednako tako sam u višestrukom pogledu zahvalna
mentoru prof. dr. sc. Ivanu Karliću za stručno i založeno vođenje samoga pisanja
disertacije, ali i za njegovu podršku i cjelokupni angažman oko doktorskoga stu-
dija. Zahvaljujem Povjerenstvu za obranu disertacije, koje je strpljivo iščitavalo
ovaj opsežni rukopis, a koje su, uz mentora, sačinjavali: doc. dr. s. Marija Pehar,
predsjednica Povjerenstva, prof. dr. Ivan Antunović, prof. dr. Ivan Bodrožić i
doc. dr. Danijel Tolvajčić. Veliko hvala i svima onima koji su se zanimanjem,
podrškom, savjetom, ohrabrenjem ili molitvom ugradili u ovaj rad i tako meni
olakšali i učvrstili hod do njegova dovršenja.
Ovaj rad nastavio je dalje »živjeti« i nakon njegove javne obrane. Naime, cje-
lokupnu disertaciju s prijevodom njezina Uvoda i Strukture na njemački jezik te
popratnim pismom također na njemačkome, poslala sam papi emeritusu Bene-
diktu XVI. Neizmjerno me obradovao njegov odgovor, pismo na njemačkome
jeziku, u kojem je on dao svoj osvrt na obrađenu temu u disertaciji. Stoga to
vrijedno pismo, s prijevodom na hrvatski jezik, prilažem u ovoj knjizi.
Srdačno zahvaljujem i svima koji su doprinijeli objavljivanju ove knjige: iz-
davačkoj kući Kršćanska sadašnjost i njezinu direktoru mr. sc. Stjepanu Brebri-
ću, koji je pristao izdati ovu knjigu i time doprinio promicanju teološke misli
Josepha Ratzingera/Benedikta XVI. na našim prostorima, kao i onima koji su
zauzeto čitali ovaj rad – Sanji Plevko na lekturi, a s. Tei Barnjak i fra Milanu Geli
na korekturi.
Nedjeljka s. Valerija Kovač

6
Uvod

UVOD

Joseph Ratzinger, sada već »papa u miru« Benedikt XVI., ubraja se među
najvažnije suvremene katoličke teologe i više od šezdeset godina višestruko i ne-
zamjenjivo doprinosi teološkoj misli. Već kao mladi teolog obradio je na poticaj
i pod vodstvom svoga mentora fundamentalnoga teologa Gottlieba Söhngena
(1892.-1971.) u svome doktorskome, a potom i habilitacijskome radu žarišna
pitanja ondašnje teologije: ona o Crkvi1 i o objavi2. Bio je istaknuti i rado slušani
profesor dogmatike i fundamentalne teologije na (sve)učilištima na kojima je
predavao: u Freisingu, Bonnu, Münsteru, Tübingenu, Regensburgu. Kao kon-
cilski teolog (peritus) i savjetnik kölnskog kardinala Josefa Fringsa na Drugom
vatikanskom koncilu stekao je trajan teološki ugled. Bio je pozvan u Međuna-
rodnu teološku komisiju, a kasnije je zajedno s Henrijem de Lubacom, Hansom
Ursom von Balthasarom i drugima bio supokretač časopisa Communio, koji da-
nas izlazi na sedamnaest jezika. K tomu, ne treba zanemariti činjenicu da je Jo-
seph Ratzinger nastavio svoj intenzivan teološki rad i za vrijeme obnašanja služ-
be nadbiskupa nadbiskupije München i Freising, kasnije prefekta Kongregacije
za nauk vjere i, konačno, Petrova nasljednika. Zbog svoga iznimnoga teološkog
doprinosa Joseph Ratzinger član je različitih znanstvenih akademija, dobitnik
nekoliko počasnih doktorata i mnogobrojnih drugih odlikovanja. Stoga nije bilo
iznenađujuće kada je odmah nakon izbora za papu 19. travnja 2005. prepozna-
ta njegova teološka nadarenost te je novi papa Benedikt XVI. okarakteriziran, i
to ne samo od crkvene i teološke javnosti, kao »papa teolog«, »profesor papa«,
»teološki Mozart«, »religijski intelektualac«. Njegov izbor za nasljednika Ivana
Pavla II. dodatno je pojačao javno zanimanje za njegovu osobu i njegovo teološ-

1
Joseph RATZINGER, Volk und Haus Gottes in Augustins Lehre von der Kirche, München,
1954., St. Ottilien, 1992.
2
Joseph RATZINGER, Die Geschichtstheologie des hl. Bonaventura, München – Zürich, 1959.

9
 Personalno-relacijska paradigma teologije Josepha Ratzingera / Benedikta XVI.

ko djelo. »Teolog i dijagnostičar vremena Joseph Ratzinger«3, kako je pogođeno

uočio Jan-Heiner Tück, pobudio je zanimanje i intelektualaca distanciranih od
Crkve, koji su čitali njegova djela, te medija koji su raspravljali o njegovoj misli.
I nakon odreknuća od službe Rimskoga biskupa Benedikt XVI. ostaje zapamćen
kao »papa teolog«.
Izbor Josepha Ratzingera za papu dodatno je povećao nepregledno mnoštvo
publikacijâ koje su posvećene njegovu životu, službama u Crkvi ili proučavanju
središnjih tema njegove teološke misli, a već se nekoliko zaklada i instituta bavi
proučavanjem njegove teološke baštine. Na hrvatskom govornom području ta-
kođer postoji zanimanje za teološki opus Josepha Ratzingera te je preveden i
izdan zapažen broj njegovih djela. S druge strane, još nedostaju sustavni radovi o
njegovoj teološkoj misli. Ove navedene činjenice bile su velikim dijelom polazni
motivi ove doktorske disertacije.
Nakon dubljega uvida u djela Josepha Ratzingera, literaturu o njemu i o
njegovoj teološkoj misli4, moglo se uočiti da je osoba jedan od nosivih tema
Ratzingerove teologije i da je bitno shvaćena u svojoj relacijskoj dimenziji. Ta
je spoznaja zatim dovela do zaključka da je moguće šire i sustavnije obuhvatiti
i obraditi personalno-relacijsku dimenziju teologije Josepha Ratzingera, koja se
proteže gotovo kroz sva područja njegova teološkog promišljanja.
Naposljetku je postalo vidljivo da odabrana tema disertacije crpi svoju ak-
tualnost i značenje, kako smo već naznačili, iz osobe kojom se bavi – iz važ-
nosti teologa Josepha Ratzingera/Benedikta XVI., ali se pokazala i višestruka
aktualnost samoga odabranog predmeta. Ponajprije zbog toga što personalne
kategorije doprinose dinamičkoj slici Boga i svijeta, koja je često u povijesti te-
ologije ostala u sjeni (nerijetko zbog prenaglašene statične i supstancijalističke
paradigme), a što je opet dovodilo do udaljavanja sadržaja vjere od konkretne
čovjekove egzistencije. Teološki značaj naše teme vidljiv je u tome što je danas u
velikoj mjeri odnos, često povezan s communio ili komunikacijom, napredovao
prema vodećoj kategoriji različitih priručnika dogmatske teologije te se ključ-
ni sadržaji sustavne teologije – Bog u svome postojanju, trinitarno jedinstvo,
Božje spasenjsko djelovanje, kristologija, antropologija, teologija sakramenata,
ekleziologija – teološki opisuju kategorijom odnosa, a nastala su i cjelovita nova

3
Jan-Heiner TÜCK, Editorial, u: IkaZ 35 (2006.) 6, 533.
4
Između ostaloga, u jednome članku otkrili smo prvi odgovarajući impuls za odabir teme
disertacije: Erwin DIRSCHERL, Gott und Mensch als Beziehungswesen. Die theologische
und anthropologische Denkfigur Joseph Ratzingers ausgehend von der Christologie, u: Frank
MEIER-HAMIDI – Ferdinand SCHUHMACHER (ur.), Der Theologe Joseph Ratzinger, Frei-
burg, 2007., 56–72.

10
Uvod

teološka polazišta poput »komunikativne teologije«.5 Konačno, u vremenu post-

moderne, kako zanimljivo zamjećuje Christoph Theobald, kršćansko polazište
od odnosa, poglavito mišljenje Boga u kategoriji odnosa, čini se da dobiva novu
društvenu aktualnost. Theobald se priklanja dijagnozi sadašnjosti, koju mnogi
shvaćaju kao zaokret od epohe moderne označene emancipacijom od prirode,
tradicija, osobito onih religioznih, putem kritičkoga mišljenja. Današnji men-
talitet više naglašava različite odnose koji se imaju misliti polazeći od razlike te
se takvo mišljenje smatra poniznijim u odnosu prema apsolutnim zahtjevima
kakve je promovirala zapadna kultura, kojoj se znala prigovoriti »opsesija jedin-
stvom«, a kojoj je doprinijela i latinska teologija redukcijom trinitarnoga otajstva
na monoteizam.6 Nastala su nova polazišta u protestantskoj i katoličkoj teologi-
ji, osobito nakon novog vrednovanja biblijskoga i patrističkog pojma koinonía/
communio, koja su upravo tu različitost u jedinstvu ponovno otkrila kao speci-
fičnost kršćanske poruke. U tom smislu može se reći da je Joseph Ratzinger, zbog
personalno-relacijske paradigme njegove teologije, jedan od preteča onoga što
je danas u katoličkoj dogmatici usvojeno. Konačno, u sve aktualnijem dijalogu s
religijama upravo je osobni odnos Boga i čovjeka postao kriterijem razlikovanja
između kršćanstva i religija Dalekoga istoka.
Glavni cilj disertacije je sustavno predstaviti personalno-relacijsku misao te-
ologije Josepha Ratzingera u njezinim različitim aspektima i zaključno istaknuti
njezine značajke. Ratzingerova personalno-relacijska misao potvrđuje se kao pa-
radigma, odnosno model kojim promišlja i tumači različite teološke teme u raz-
ličitim teološkim područjima. Polazeći od proučenih relevantnih djela Josepha
Ratzingera/Benedikta XVI. (teološke knjige, teološki članci, govori, intervjui,
meditacije, učiteljski dokumenti), koji su nam služili kao glavni izvor istraživa-
nja, kao i relevantne literature o teološkom shvaćanju osobe kroz povijest teolo-
gije, iskristalizirala se odgovarajuća struktura rada od četiri poglavlja.
Prvo poglavlje pruža pregled biblijskoga i povijesnoga razvoja teološkoga po-
imanja osobe, čime se dobiva odgovarajući širi povijesno-teološki okvir radi bo-
ljega smještaja teme disertacije u sveukupni teološki kontekst i čime se pokazuju
izvori u kojima sâm Joseph Ratzinger nalazi nadahnuće za svoju misao. Povije-
sno-teološkom metodom predstavljaju se glavne etape, sadržaji i predstavnici
toga dugoga i nehomogenog razvoja teološkoga shvaćanja osobe. Predstavljen je

5
Usp. Reinhold BOSCHKI, Gott erinnern – eine praktisch-theologische Aufgabe, u: RAZNI
AUTORI, Gott nennen und erkennen. Theologische und philosophische Einsichten, Freiburg – Basel
– Wien, 2010., 203.
6
Usp. Christoph THEOBALD, »Gott ist Beziehung«. Zu einigen neueren Annäherungen an das
Geheimnis der Trinität, u: Concilium, 37 (2001.) 1, 34–35.

11
 Personalno-relacijska paradigma teologije Josepha Ratzingera / Benedikta XVI.

najprije u glavnim crtama grčki misaono-kulturni ambijent, koji nije poznavao

poimanje osobe u kršćanskom smislu, zatim biblijski motivi Staroga i Novoga
zavjeta, koji će biti polazište za personalno razumijevanje Boga i čovjeka. Obra-
zlažu se ključni izrazi za nastanak pojma osobe (prósopon, hypóstasis, persona).
Izlaže se razvoj poimanja osobe u patristici (koja su nastajala u trinitarnim i kri-
stološkim raspravama) i u srednjovjekovnoj teologiji te se ukazuje na novovje-
kovni i filozofski zaokret prema subjektu. Naposljetku se spominju predstavnici
i ističu značajke personalističke filozofije prošloga stoljeća, čija su promišljanja o
čovjeku kao o biću u odnosu, uz oživljavanje biblijske misli, recipirana u prote-
stantskoj i katoličkoj teologiji.
U sljedećim se poglavljima sustavno predstavlja, metodom analize i sinteze te
kritičko-evaluativnom metodom, personalno-relacijska misao Josepha Ratzin-
gera artikulirana u različitim dogmatskim područjima. Drugo poglavlje tako
propituje teološko-trinitarni vid Ratzingerove personalno-relacijske paradigme,
u kojemu ona ima svoj izvor. Polazi se od starozavjetnih tema koje su, prema
Ratzingeru, ključne za osobnu i relacijsku sliku Boga koji stupa u odnos s čovje-
kom: od Božjega imena i naravi saveza kao relacije između Boga i čovjeka. Kao
vrhunac vjere u osobnoga Boga koji je u odnosu ističe se Trojstvo, koje Ratzinger
s jedne strane smatra hermeneutičkim interpretativnim ključem čitave stvarnosti
(trinitarna ontologija), a s druge ga strane tumači pomoću paradigme commu­
nio, Božje »mi«-stvarnosti i ljubavi. Osobnoga Boga i čovjekov osobni susret s
Bogom Ratzinger suprotstavlja neosobnoj slici božanstva i čovjeka, kao i mistici
identiteta azijskih religija.
Kristološku dimenziju personalno-relacijske paradigme Josepha Ratzingera
obrađuje treće poglavlje. Pokazuje se da je srž Ratzingerove kristologije istovjet-
nost Isusa Krista i Sina, odnosno druge božanske osobe, koji središte svoje osobe
i egzistencije ima u neponovljivoj i trajnoj komunikaciji s Ocem. Iz jedinstva s
Ocem proizlaze i njegovo poslanje i predanje, što, prema Ratzingeru, znači da je
Kristov sinovski relacijski identitet temelj istovjetnosti njegove osobe i njegova
djela. Pritom je događaj križa i uskrsnuća hermeneutički ključ identiteta Isusa
i Krista, što sa svoje strane doprinosi boljem povezivanju različitih pristupa u
kristologiji. Konačno, Ratzinger ističe Isusa Krista kao »egzemplarnoga čovje-
ka« i kao polazište za teološku sliku čovjeka. Budući da se kristologija Josepha
Ratzingera/Benedikta XVI. temelji na Svetome pismu i kristološkim dogmama,
predstavljena je i njegova kritika povijesno-kritičke metode.
Zadnje, četvrto poglavlje prikazuje Ratzingerovu antropološku razradu
njegove personalno-relacijske misaone sheme. Polazi se od toga da shvaćanje
čovjeka kao bića odnosa Ratzinger analogijski temelji na relacijskoj slici Boga.
Pokazuje se, osim toga, da je čovjekova relacionalnost kao sposobnost za Boga

12
Uvod

utemeljena u stvaranju, a ostvaruje se i produbljuje u vjeri. Čin vjere u tom smi-

slu Ratzinger tumači kao odgovor na Božji započeti dijalog u stvaranju i objavi,
kao egzistencijalno ostvarenje čovjekove sposobnosti za Boga i drugoga omo-
gućeno Kristovim otkupljenjem. Daljnja artikulacija Ratzingerove misli otkriva
da je temeljno postojanje vjernika eklezijalno postojanje, po kojemu se događa
preoblikovanje subjekta vjere u zajedništvo Crkve. To zajedništvo (communio),
koje je neodvojivo i zajedništvo s Bogom i zajedništvo s ljudima, Ratzinger obra-
zlaže koristeći i druge različite paradigme: euharistijska ekleziologija, Crkva kao
tijelo Kristovo, Crkva kao sakrament jedinstva usmjerena na ujedinjenje čitava
čovječanstva. Kako eklezijalno zajedništvo smjera eshatološkom ispunjenju, kod
Ratzingera je u shvaćanju čovjeka neizostavna eshatološka dimenzija. Uočava se
da je »dijaloška besmrtnost« ključna Ratzingerova sintagma, koja stoji u temelju
njegova tumačenja svih eshatoloških tema, a koju je razvio u nakani rehabilitira-
nja izraza »besmrtnost duše«. Bitni je sadržaj »dijaloške besmrtnosti« u tome da
čovjek nije besmrtan po sebi i iz sama sebe, nego se ona temelji na odnosu koji
je Bog s čovjekom započeo stvaranjem. Jer besmrtnost uključuje čitava čovjeka,
za Ratzingera je neizostavna stvarnost uskrsnuća u kojoj se ona ispunja te smjera
na dovršenje u communio sanctorum.
Završni zaključak disertacije ističe značajke personalno-relacijske teologi-
je Josepha Ratzingera. Osvrće se na specifičnost Ratzingerova misaonog stila,
pokazuje teo-loški (trinitarni) izvor njegova personalno-relacijskoga mišljenja i
njegovo povijesno-spasenjsko polazište, uočava specifičnosti i razlike u aplikaciji
te misaone paradigme na sliku čovjeka, tumači značenje i aktualnost kategorija
communio i ljubavi, upozoravajući na njihovu analogijsku primjenu na različita
područja teologije, te vrednuje Ratzingerovu sveobuhvatnu teološku viziju. Ma-
terijalna raznolikost disertacije zahtijevala je zaključni osvrt i vrednovanje poje-
dinačnih perspektiva i tema nakon svakog pojedinoga poglavlja. U radu smo u
obzir uzeli i vrednovali i kritičku literaturu o teološkoj misli Josepha Ratzingera
relevantnu za našu temu.
Znanstveni doprinos ove disertacije vidimo u višestrukom smislu. Ponajpri-
je, disertacija daje sustavan pregled povijesno-teološkoga razvoja poimanja oso-
be, koji u takvom preglednom opsegu na hrvatskom jeziku do sada nije izrađen.
Koliko nam je bilo moguće utvrditi, ova tema u takvom cjelovitom opsegu, koji
obuhvaća teološko trinitarnu, kristološku te antropološku, eklezijalnu i eshato-
lošku dimenziju, još nije obrađena.7 Glavni doprinos našega doktorskoga rada je

7
Osim navedenoga članka u bilj. 4, pronašli smo na njemačkom jeziku jednu disertaciju koja
se bavi poglavito eshatološkim vidom Ratzingerova relacijskog mišljenja: Gerhard NACHTWEI,
Dialogische Unsterblichkeit. Eine Untersuchung zu Joseph Ratzingers Eschatologie und Theologie,

13
 Personalno-relacijska paradigma teologije Josepha Ratzingera / Benedikta XVI.

u sustavnijem i obuhvatnijem razumijevanju teološke misli Josepha Ratzingera/

Benedikta XVI., koja pod obrađenim personalno-relacijskim vidom pokazuje
svoj vlastiti profil i cjelovitost. Disertacija, osim toga, izvornim prijevodima daje
uvid i u ona Ratzingerova djela koja nisu prevedena na hrvatski jezik (ranija
teološka djela i članci, komentari na Dei Verbum i Gaudium et spes, traktat iz
eshatologije te natuknice iz različitih teoloških rječnika). Konačno, disertacija u
širem smislu doprinosi shvaćanju kategorija osobe, odnosa i zajedništva u kon-
tekstu suvremene teološke misli.

Leipzig, 1986. te jednu disertaciju iz filozofije koja paralelno obrađuje relacijsku sliku čovjeka kod
Ratzingera i Bubera: Rita KISS, Die dialogische Verfasstheit des Menschen in Philosophie und Theo­
logie am Beispiel Martin Buber und Joseph Ratzinger – ein komparativer Ansatz, Wien, 2010. u:
http://othes.univie.ac.at/10307/1/2010-05-02_6600005.pdf (13. III. 2013.).

14
Kazalo imena

KAZALO IMENA

Kako se čitav rad bavi Josephom Ratzingerom odnosno Benediktom XVI.

ovo kazalo ne donosi njegovo ime.

A B
Abraham 24, 29, 30, 33, 38, 40, 146, 152, Baader von, F. 315, 445
156, 157, 158, 162, 182, 197, 206, 207, Bacht, H. 289
210, 227, 263, 367, 371, 372 Bajsić, V. 267
Adam, K. 217 Bakšić, S. 181, 443
Adler, G. 361, 437 Balthasar, H. U. von 9, 197, 267, 290, 338,
Afanasjev, N. 346, 351 341, 394, 408, 410, 418, 428
Akrap, A. 120, 443 Barbaglio, G. 54, 403, 406, 443, 444, 447
Albert Veliki 89 Barnjak, T. 6
Aleksandar Haleški 89, 99 Barth, K. 109, 110, 111, 160, 358, 443, 447
Althaus, P. 357, 358, 366 Basly, D. de 112
Amato, A. 75, 270, 403, 443 Bazilije Veliki 67, 68, 69
Anderson, C. A. 196, 441 Beck, H.-G. 267
Andresen, C. 57, 63, 64, 74, 178, 443 Beinert, W. 116, 135, 251, 358, 402, 443,
Antunović, I. 6 445, 447
Anzelmo Canterburyjski 85 Benoit, P. 336
Ardusso, F. 403, 443 Berdjajev A., N. 119
Aristotel 57, 58, 72, 85, 163, 167, 172, 197, Berger, K. 15, 22, 23, 28, 42, 54, 443
374, 383 Bergmann, J. 22, 26, 444
Auer, J. 17, 53, 84, 86, 88, 130, 131, 443 Berti, E. 15, 16, 53, 65, 104, 120, 444
Aurelije Augustin 9, 63, 70-74, 75, 85, 86, Bertuletti, A. 53, 444
87, 88, 90, 93, 94, 120, 134, 135, 137, Biser, E. 428, 440
140, 141, 160, 162, 179, 184, 190, 191, Blondel, M. 119
192, 193, 194, 199, 213, 224, 227, 251, Böckenhoff, J. 128
252, 255, 257, 269, 312, 315, 316, 331, Bodrožić, I. 6
333, 346, 347, 350, 376, 386, 401, 402, Boecije 83-85, 86, 88, 91, 99, 134, 137, 179,
407, 413, 418, 420, 421, 436, 443, 447, 288, 289
449 Bof, G. 54, 403, 406, 443

457
 Personalno-relacijska paradigma teologije Josepha Ratzingera / Benedikta XVI.

Bohr, N. 176 Dalferth, I. U. 22, 24, 42, 43, 44, 45, 48, 53,
Bollig, M. 134, 444 115, 119, 444
Bonaventura 9, 89-90, 99, 140, 142, 143, Daniel-Rops, H. 217, 447
147, 162, 231, 418, 436, 449 Davis, S. T. 115
Börsig-Hover, L. 131 De la Taille, M. 112
Boschki, R. 11, 22, 52, 414, 444 Demokrit 19
Böttigheimer, Ch. 402, 444 Denzinger, P. 445
Bouyer, L. 338 Descartes, R. 100, 102-103, 105, 315, 445
Brajčić, R. 112, 113, 114, 118, 444 Dettloff, W. 95, 96, 97, 133, 445
Brebrić, S. 6 Deuteroizaija 156, 245, 360
Brown, R. E. 231 Dianich, S. 54, 403, 406, 444, 447
Brunner, August 119, 129 Dirscherl, E. 10, 22, 134, 139, 299, 303,
Brunner, Emil 129, 130, 154, 155, 160, 309, 325, 401, 440, 445
161 Dohmen, Ch. 309, 325, 440
Bsteh, A. 399, 445 Drewermann, E. 218
Buber, M. 14, 31, 119, 120, 123, 124, 125, Duns Scot, Ivan 95-97, 445, 447
126, 128, 129, 130, 134, 160, 175, 195, Durando od San Porcijana 383, 384
203, 312, 441, 444
Buchberger, M. 143 E
Bultmann, R. 129, 221, 222, 271, 274, 281, Ebner, F. 117, 119, 120, 123, 126, 128, 129,
294, 409 130, 134, 160, 195, 312, 444
Bürkle, H. 200 Eissfeldt, O. 153
Englert, R. 309
C Erharter, H. 53, 446
Casper, B. 120, 126, 133, 444 Erikson, E. H. 120
Cazelles, H. 153, 156 Ernst, W. 210
Cereti, G. 406, 444 Essen, G. 15, 54, 76, 78, 79, 80, 81, 112,
Chardin, T. de 291, 292, 315, 370, 378, 384, 130, 131, 134, 137, 269, 370, 445
388 Ezekiel 156, 198
Childs, B. S. 238
Ciceron 61, 62 F
Cirne-Lima, C. 322 Fabry, H.-J. 22, 262, 452
Congar, Y. 176, 405 Feiereis, K. 210
Conrad-Martius, H. 290, 310 Ferry, L. 257, 445
Cordes, P. J. 425, 444 Fichte, J. G. 106, 107
Cottier, G. 118, 444 Figura, M. 346, 347, 351, 407, 445
Courth, F. 63, 64, 65, 68, 69, 71, 72, 73, 93, Filip, ap. 262
444 Filon Aleksandrijski 56
Cross, F. 22, 444 Finkenzeller, J. 358, 370, 393, 409, 445
Cullmann, O. 336, 358, 365, 366 Fiore, Joakim da 147, 389
Cuttat, A. 162 Fisichella, R. 338, 438
Flavijan Carigradski 285
D Flores D'Arcais, P. 162, 163, 436
Dahlke, B. 425, 444 Franjo Asiški 147, 331

458
Kazalo imena

Freedman, D. N. 22, 153, 445 Hengel, M. 249

Frings, J. 9, 143, 312 Hengstenberg, H. E. 129, 384
Fuhrmann, M. 53, 56, 57, 59, 60, 61, 62, 64, Herrmann, Ch. 375, 385, 412, 446
68, 73, 76, 83, 84, 85, 445 Hilberath, B. J. 53, 62, 65, 66, 89, 90, 110,
119, 427, 446, 447
G Hilpert, K. 54, 450
Galot, J. 75, 76, 77, 114, 115, 135, 445 Hipokrat 57
Galtier, P. 112 Hoffmann, Fritz 210
Geldhof, J. 315, 445 Hoffman, Paul 371
Gelo, M. 6 Hofmann, Peter 169, 197, 200, 350, 409,
Gnilka, J. 250, 393, 445 441, 442
Goethe, J. W. 251 Hölderlin, F. 169
Gogarten, F. 129, 130 Hoping, H. 145, 252, 266, 440
Görig, M. 153 Horn, S. O. 142, 274, 438
Götz, R. 181, 199, 445 Hošea 198
Greshake, G. 16, 17, 18, 23, 53, 54, 55, 56, Hünermann, H. 445
57, 58, 59, 62, 65, 66, 67, 69, 70, 72,
73, 74, 84, 85, 86, 87, 88, 89, 91, 92, I
93, 94, 95, 99, 100, 103, 105, 106, 107, Ivan od Križa 392
108, 109, 110, 113, 116, 120, 123, 124, Ivan Pavao II., papa 9, 144
125, 127, 128, 134, 137, 138, 181, 370, Izak 29, 30, 146, 152, 156, 157, 158, 162,
388, 399, 400, 412, 423, 424, 444, 445, 182, 207, 263, 367
450
Grgur Nisenski 68, 230 J
Grgur Nazijanski 67, 68, 69, 71 Jakov, patrijarh 26, 29, 30, 38, 40, 146, 152,
Grillmeier, A. 53, 175, 289, 446 155, 156, 157, 158, 162, 182, 207, 235,
Guardini, R. 117, 119, 129, 130, 131, 132, 263, 367
217, 346, 407 Jedin, H. 267, 446
Guggenberger, A. 16, 53, 91, 424, 446 Jeremias, J. 250, 253
Günther, A. 109, 112 Job 206
Jona 206
H Jüngel, E. 22, 24, 42, 43, 44, 45, 48, 53, 115,
Habermas, J. 325, 436 119, 357, 444, 451
Halder, A. 53, 60, 446 Justin 57, 74
Hamer, J. 405
Häring, H. 218, 240, 243, 264, 441, 443 K
Harnack, A. von 54, 222, 253, 273 Kant, I. 105-106, 117, 194, 221, 230
Hegel, G. W. F. 106-108, 110, 123, 133, 174, Karlić, I. 5, 6, 27, 36, 294, 300, 446, 455
389, 447 Kasper, W. 27, 28, 35, 36, 54, 56, 63, 76, 77,
Heidegger, M. 129, 135, 155, 259, 326 79, 80, 84, 86, 88, 97, 107, 109, 110,
Heim, Karl 129 111, 112, 113, 114, 133, 134, 250, 273,
Heim, Maximilian 141, 142, 143, 149, 440 280, 298, 300, 324, 325, 352, 353, 413,
Heinzmann, R. 133 417, 423, 428, 440, 442, 446, 451
Hemmerle, K. 133 Kendall, D. 115, 447

459
 Personalno-relacijska paradigma teologije Josepha Ratzingera / Benedikta XVI.

Kible, B. Th. 53, 86, 89, 90, 91, 94, 95, 98, Lonergan, B. 111
99, 445 López, A. 196, 197, 441
Kierkegaard, S. 120 Lorenz, D. 134
Kiss, R. 14, 441 Loretz, O. 208, 209, 441
Kittel, G. 22, 42, 43, 44, 45, 446, 452 Lotz, J. B. 120, 447
Kleinknecht, H. 22, 42, 43, 44, 45, 446 Lubac, H. de 9, 194, 332, 336, 338, 346,
Kobusch, Th. 15, 16, 53, 446 353, 354, 405, 407, 418
Koch, K. 143, 144, 196, 234, 428, 441 Lubsczyk, H. 210
Kolbe, Maksimilijan 331 Lujić, B. 164, 447
Kollmannsberger, P. 130 Luka, ev. 251, 252, 276, 277, 351
Köster, H. 57, 58, 59, 446 Luther, M. 86, 98-100, 326, 366, 371
Kraus, G. 15, 22, 23, 24, 25, 26, 27, 28, 29, Lutzmann, W. 26, 444
30, 31, 35, 37, 38, 446
Kreiml, J. 215, 245 M
Krieg, R. A. 432 Mainberger, G. 274
Kronawitter, K.-H. 309, 439 Maksim Ispovjedatelj 69, 80, 81, 82, 267,
Kügler, J. 218, 294, 296, 441 269, 270, 290
Kuhn, J. von 109 Mandac, M. 191, 447
Küng, H. 218, 338 Marcel, G. 119
Kušar, S. 27, 29, 30, 32, 446 Marengo, G. 16, 17, 60, 62, 449
Kutleša, S. 423, 424, 448, 450 Marschler, Th. 409, 441
Martínez Gordo, J. 294, 441
L Marx, K. 174, 389
LaCugna M., C. 95, 446 Matej, ev. 250, 251
Ladaria, L. F. 39, 41, 42, 43, 46, 49, 194, Mead, G. H. 120
312, 425, 429, 432, 446 Medina, J. 338
Lampey, E. 413 Meier-Hamidi, F. 10, 152, 230, 243, 250,
Lang, B. 153 251, 269, 295, 297, 378, 410, 440, 441,
Langemeyer, B. G. 116, 120, 123, 124, 126, 442
127, 128, 129, 131, 132, 447 Melkisedek 206
Langer, M. 309, 439 Menke, K.-H. 131, 132, 134, 162, 197, 325,
Latourelle, R. 46, 312, 446 346, 351, 352, 370, 441
Laux, B. 309 Messori, V. 143, 440
Lazar 279, 368, 371 Metz, J. B. 132, 314
Lazareth, W. H. 231 Milano, A. 16, 17, 53, 54, 55, 56, 57, 60, 62,
Leiner, M. 87, 447 64, 65, 67, 68, 69, 77, 79, 80, 81, 82,
Leoncije Bizantski 79, 80 83, 84, 86, 87, 91, 92, 93, 94, 136, 267,
Leoncije Jeruzalemski 79, 80 447
Leon, papa 70, 285 Möhler, A. 315
Letzkus, A. 265, 439 Mojsije 24, 25, 26, 29, 30, 33, 38, 41, 152,
Lindbeck, G. 231 153, 155, 156, 208, 209, 246, 259, 260,
Link, Ch. 208 261, 262, 263, 300, 329, 367, 404
Locke, J. 103-105 Moltmann, J. 132, 134
Lohse, E. 23, 26, 55, 56, 447 Moreschini, C. 55, 64, 66, 67, 447

460
Kazalo imena

Mounier, E. 119 Peterson, E. 235

Mouroux, J. 322 Peters, T. R. 317, 438
Mueffels, O. 431, 447 Pfnür, V. 142, 274, 438
Mühlen, H. 95, 96, 133, 194, 447 Pieper, J. 197, 363
Müller, G. L. 135, 149, 215, 251, 298, 299, Pilat 272
300, 430, 441, 442, 447 Pio XII., papa 112, 118, 407
Mußner, F. 359, 381 Platon 153, 154, 182, 308, 357, 361, 373,
374
N Plevko, S. 6
Nachtwei, G. 13, 304, 308, 375, 385, 413, Plotin 17, 18, 59, 251
418, 428, 429, 432, 441 Pöltner, G. 16, 445
Nédoncelle, M. 60, 119 Porfirije 59
Nemet, L. 375, 381, 411, 412 Posejdonije, stoik 58
Nicols, A. 176, 442 Pottmeyer, H. J. 352, 428, 448
Nitsche, B. 427, 428, 447 Prades López, J. 16, 17, 60, 62, 449
Noa 49 Praksej 64, 75
Noronha Galvão, H. de 345, 440 Pseudodionizije Areopagit 81, 89, 197,
203, 431
O
O’Collins, G. 115, 447 R
O’Connor, Michael 153 Radlbeck, R. 134
O’Connor, Patrick 22, 445 Rad, G. von 22, 42, 43, 44, 45, 153, 446
O’Donnell, J. 115, 447 Raguž, I. 143, 442
Offermanns, H. 56, 63, 75, 447 Rahner, Johanna 375, 406, 408, 448
Origen 59, 64 Rahner, Karl 39, 53, 109, 110, 111, 113,
Ott, H. 358 114, 115, 116, 117, 118, 129, 148, 231,
233, 304, 314, 370, 384, 395, 436, 446,
P 448, 451, 455
Pannenberg, W. 16, 53, 77, 84, 106, 107, Reiser, M. 295, 442
110, 112, 114, 119, 123, 132, 270, 448 Renouvier, Ch. B. 119
Papini, G. 197, 217, 218 Rikard od sv. Viktora 86-89, 90, 92, 95, 99,
Parente, P. 112 128, 134, 137, 214, 289, 420
Pareyson, L. 119 Rolnick, Ph. A. 54, 60, 66, 73, 76, 77, 78,
Paša, Ž. 113, 448 84, 85, 86, 88, 448
Pascal, B. 120, 315, 318 Rosenstock-Huessy, E. 123
Pavao, ap. 44, 45, 50, 234, 247, 276, 291, Rosenzweig, F. 120, 123, 195, 444
292, 318, 331, 346, 347, 352, 368, 370, Rosmini-Serbati, A. 109
371, 381, 382 Rourke, Th. 422, 442
Pavić, J. 63, 70, 76, 448 Rowland, T. 337, 442
Pehar, M. 6 Rudolf, K. 362, 436
Periklo 20
Pesch, R. 274 S
Pešić, B. 424, 448 Saier, O. 340, 341
Petar, ap. 40, 235 Sanders, J. A. 238

461
 Personalno-relacijska paradigma teologije Josepha Ratzingera / Benedikta XVI.

Santinello, G. 120, 448 Sepe, C. 18, 19, 20, 21, 22, 23, 25, 27, 29,
Sara 40 31, 32, 33, 35, 36, 37, 39, 40, 41, 42,
Sartori, L. 22, 23, 38, 51, 53, 54, 55, 72, 85, 43, 44, 45, 46, 48, 50, 51, 52, 53, 120,
99, 101, 448 449
Scarafoni, P. 419, 449 Siebel, W. 213, 449
Schattler, A. 366 Simian-Yofre, H. 22, 262, 449
Scheffczyk, L. 133, 363, 399, 437 Simons, E. 119, 120, 123, 129, 132, 449
Scheler, M. 117, 119, 120, 121, 122, 130, Sjöberg, E. 178
432 Söding, Th. 218, 229, 231, 232, 233, 237,
Schell, H. 109, 112 293, 294, 442
Schelling, F. W. J. 174 Söhngen, G. 9, 147
Scherer, G. 53, 103, 104, 105, 106, 108, 445 Sottopietra, G. P. 148, 252, 442
Schilson, A. 228, 449 Spaemann, H. 215
Schleiermacher, F. D. E. 119 Stange, C. 366
Schlier, H. 235, 334, 352 Starić, A. 370, 381, 412, 449
Schmaus, M. 72, 129, 130, 133, 147 Staudenmaier, F. A. 116
Schmemann, A. 346 Stefanini, L. 16, 53, 60, 119, 120, 449
Schmidbaur, H. Ch. 149, 168, 172, 194, Steinbüchel, Th. 117, 119, 129, 130, 132,
206, 442 134
Schmidinger, H. 15, 109, 112, 116, 117, Stjepan, prvomučenik 235, 261
118, 120, 121, 122, 130, 449 Stockmeier, P. 54, 449
Schmidt, W. H. 26, 444 Stubenrauch, B. 269, 405, 408, 425, 449
Schmitz, K. E. 53 Studer, B. 57, 449
Schnackenburg, R. 404
Schneider, Michael 139, 299, 348, 349, 352, Š
353, 428, 442 Šeper, F. 372
Schneider, Theodor 38, 450 Šestak, I. 54, 449
Scholl, N. 15, 54, 126, 449
Schönborn, Ch. 17, 54, 66, 77, 78, 269, 270, T
449 Tamarut, A. 370, 408, 412, 450
Schoonenberg, P. 113, 114 Tanjić, Ž. 352, 442
Schrödinger, E. 179 Tenšek, T. Z. 63, 70, 76, 448
Schuhmacher, F. 10, 152, 230, 378, 410, Tenzler, J. 218, 437
440, 442 Teodor Mopsuestijski 76
Schuller, F. 159 Terezija iz Lisieuxa 392
Schulz, M. 169, 200, 325, 442 Tertulijan 63-66, 74, 75-76, 178, 393
Schürmann, H. 250, 449 Theobald, Christoph 11, 426, 449
Schweizer, E. 374, 449 Theobald, Michael 240, 443
Scola, A. 16, 17, 60, 62, 449 Theunissen, M. 120, 450
Seckler, M. 402, 449 Thielicke, H. 358
Seewald, Michael 269, 405, 408, 425, 449 Thüsing, W. 114, 448
Seewald, Peter 135, 141, 142, 150, 303, 438, Tolvajčić, D. 6
439 Toma Akvinski 90-95, 96, 99, 100, 120,
Semmelroth, O. 129 134, 137, 160, 180, 194, 230, 241, 304,

462
Kazalo imena

329, 330, 331, 346, 374, 376, 379, 383, Weizsäcker, C. F. von 176
384, 412, 418 Welte, B. 289
Tukidid 18 Wendel, S. 213, 450
Tück, J.-H. 10, 145, 196, 337, 440, 443 Werbick, J. 16, 38, 53, 67, 68, 72, 87, 89,
Twomey, V. 140, 142, 438, 443 98, 99, 450
Weß, P. 263, 264, 443
U Wiedenhofer, S. 141, 443
Urban, C. 317, 438 Wiederkehr, D. 270
Wilckens, U. 274
V Wildfeuer, A. G. 54, 60, 450
Veljak, L. 423, 450 Willam, F. M. 217
Verweyen, H. 160, 231, 238, 295, 443 Wilmsen, A. 135
Vinko Paulski 331 Wilpinger, F. 211, 450
Vogel, C. J. de 17
Vorgrimler, H. 120, 447 Z
Zaborowski, H. 265, 439
W Zaratustra 201, 202
Wabbel, Th. D. 171, 439 Zenko, F. 154, 155, 443
Weinfeld, M. 22, 164, 450 Zizoulas, J. 134

463
Sadržaj

SADRŽAJ

Predgovor ................................................................................................................................... 5
Pismo pape emeritusa Benedikta XVI. .................................................................................. 7
Uvod ............................................................................................................................................ 9
I. POGLAVLJE:
BIBLIJSKI I POVIJESNI RAZVOJ TEOLOŠKOG POIMANJA OSOBE ........................15

1. Grčka misao i pojam osoba.........................................................................................17

2. Biblijski temelji osobnosti Boga i čovjeka ...............................................................22
2.1. Opisi Božje osobnosti u Starome zavjetu .............................................................23
2.1.1. Božji govor i Božja riječ..............................................................................24
2.1.2. Božje lice .....................................................................................................26
2.1.3. Božje srce......................................................................................................27
2.1.4. Božje očinstvo..............................................................................................27
2.1.5. Božja osobna imena ....................................................................................29
a) El ...........................................................................................................29
b) Elohim ..................................................................................................30
c) Jahve ......................................................................................................30
2.1.6. Božja osobna prisutnost ............................................................................32
a) Hijerofanija ..........................................................................................32
b) Savez .....................................................................................................32
c) Obećanje ...............................................................................................33
2.2. Isus Krist – konačni objavitelj osobnoga Boga .....................................................34
2.2.1. Utjelovljena Riječ kao punina personalizirane riječi ..............................34
2.2.2. Konačni Objavitelj Boga kao Oca ............................................................35
2.2.3. Objavitelj troosobnoga Boga .....................................................................37
2.3. Čovjek kao osoba ...................................................................................................38
2.3.1. Riječ Božja stvara čovjeka kao osobu .......................................................39
2.3.2. Slika Božja – bitno određenje čovjeka kao osobe ...................................41
2.3.3. Isus Krist – »vjerna slika« Božja i »praslika« čovjekova.........................43

465
 Personalno-relacijska paradigma teologije Josepha Ratzingera / Benedikta XVI.

2.3.4. Povijesna dimenzija ljudske osobe ...........................................................46

2.3.5. Kozmička dimenzija ljudske osobe ...........................................................48
2.4. Zaključak .................................................................................................................51
3. Početak teološkoga promišljanja osobe u patrističko doba ..................................53
3.1. Ključni izrazi...........................................................................................................55
3.1.1. Prósopon .......................................................................................................55
3.1.2. Hypóstasis .....................................................................................................57
3.1.3. Persona..........................................................................................................59
3.2. Osoba u trinitarnim raspravama ..........................................................................63
3.2.1. Tertulijan .....................................................................................................63
3.2.2. Kapadočani ..................................................................................................66
3.2.3. Augustin ......................................................................................................70
3.3. Kristološki naglasci ................................................................................................74
3.3.1. Začetci kod Tertulijana ...............................................................................75
3.3.2. Kalcedonsko preciziranje ...........................................................................76
3.3.3. Poslijekalcedonska interpretacija ..............................................................79
3.3.4. Boecijeva formalna definicija ...................................................................83
4. Srednjovjekovno produbljivanje ...............................................................................85
4.1. Rikard od Sv. Viktora ............................................................................................86
4.2. Bonaventura ...........................................................................................................89
4.3. Toma Akvinski ........................................................................................................90
4.3.1. Osoba kao duhovna subzistencija ............................................................91
4.3.2. Osoba kao relatio subsistens .......................................................................93
4.4. Ivan Duns Scot .......................................................................................................95
4.5. Martin Luther .........................................................................................................98
5. Novovjekovni zaokret prema subjektu ...................................................................100
5.1. Povodi i opće značajke novovjekovne misli ........................................................100
5.2. Važniji predstavnici novovjekovnoga poimanja osobe......................................102
5.2.1. René Descartes ..........................................................................................102
5.2.2. John Locke .................................................................................................103
5.2.3. Immanuel Kant ..........................................................................................105
5.2.4. Georg Wilhem Friedrich Hegel ...............................................................106
6. Posljedice novovjekovne misli za teološki pojam osobe .....................................108
6.1. Tri subjekta? ..........................................................................................................109
6.2. Pitanje Kristove ljudske osobe .............................................................................111
6.3. Čovjek kao subjekt ...............................................................................................116
7. Novi zamah »personalizma« ...................................................................................119
7.1. Osoba u filozofiji vrednota...................................................................................120
7.2. Značajke osobe prema »dijaloškom mišljenju« .................................................123
7.2.1. Odnos »ja«-»ti« .........................................................................................124

466
Sadržaj

7.2.2. Sfera »između« ..........................................................................................127

7.3. Teološka recepcija »dijaloškoga mišljenja«.........................................................129
7.4. Suvremeni teološki naglasci na odnosu i zajedništvu .......................................133
8. Zaključak .....................................................................................................................136
II. POGLAVLJE:
BOG IZRAELOV I BOG ISUSA KRISTA KAO »BOG-U-ODNOSU« ........................139

1. Teo-loška polazišta.....................................................................................................140
1.1. Prioritet Boga u Ratzingerovoj misli...................................................................142
1.2. Bog se objavljuje u povijesti ................................................................................145
1.3. Osobni Bog – središte biblijske i kršćanske vjere ................................................149
2. Bog Izraelov objavljuje se kao osobni Bog i Bog osobâ .......................................152
2.1. Bog objavljuje svoje ime ......................................................................................152
2.1.1. Jahve u svjetlu ideje bitka .........................................................................153
2.1.2. Jahve kao numen personale ......................................................................156
2.1.3. Božje ime kao mogućnost zazivanja .......................................................159
2.2. Savez ili odnos između Boga i čovjeka ...............................................................164
3. Trojstveni Bog – zajedništvo u jedinstvu i različitosti .........................................167
3.1. Trojstvo u perspektivi »unutarnje nužnosti« i povijesnospasenjske objave ....168
3.1.1. Logos – smisao, um, ljubav, osoba ...........................................................168
3.1.2. Objava Trojstva u povijesti spasenja .......................................................172
3.2. Granice i pozitivni smisao nauka o Trojstvu .....................................................175
3.2.1. Nauk o Trojstvu kao »osujećena teologija«............................................175
3.2.2. Nauk o Trojstvu kao paradigma novoga shvaćanja stvarnosti ............176
a) Vrednovanje mnoštva .........................................................................176
b) Shvaćanje osobe kao odnosa ...............................................................177
c) »Apsolutnost relativnoga« ...................................................................180
3.3. Božanske osobe u različitosti odnosa ..................................................................181
3.3.1. Bog Otac u odnosu prema ljudima i prema Sinu..................................182
3.3.2. Duh Sveti kao osobno zajedništvo (communio)....................................185
a) Duh Sveti – princip zajedništva u povijesti spasenja ........................185
b) Duh Sveti – osobno zajedništvo Oca i Sina........................................188
3.4. Trinitarna communio – zajedništvo u ljubavi ..................................................193
3.4.1. Trojstvo kao communio ili Božja »mi«-stvarnost ..................................193
3.4.2. Bog kao Ljubav – najviša slika pomirenja jedinstva i mnoštva...........196
a) Božja »osobna ljubav« prema čovjeku ...............................................196
b) Trojstvo kao vječni »krug ljubavi«......................................................198
4. Kršćanski osobni Bog u diskursu o svjetskim religijama....................................200
4.1. Kršćanstvo kao put »monoteističke revolucije« unutar povijesti religijâ .........200
4.2. Osobni susret s Bogom nasuprot mistici identiteta............................................201

467
 Personalno-relacijska paradigma teologije Josepha Ratzingera / Benedikta XVI.

4.3. Bog kojega se može zazivati.................................................................................204

5. Zaključak .....................................................................................................................207

III. POGLAVLJE:
ISUS KRIST SIN – »BESKRAJNA BLIZINA« BOGA ......................................................215

1. Ratzingerov put do »stvarnoga« lika Isusa Krista ................................................216

1.1. Današnji temeljni problem vjere u Isusa Krista ................................................216
1.2. Razdvajanje »povijesnoga Isusa« i »Krista vjere« ............................................218
1.2.1. Ograničenja povijesno-kritičke metode ................................................219
1.2.2. Filozofska pozadina povijesno-kritičke metode ..................................220
1.2.3. Kristološke posljedice iz perspektive povijesno-kritičke metode .......221
1.2.4. Aporije hermeneutičkog horizonta moderne egzegeze .......................225
1.3. »Hermeneutika vjere« kao put do »stvarnog« lika Isusa Krista ......................228
1.3.1. Povezivanje s »otvorenom filozofijom« ..................................................229
1.3.2. Tumačenje Svetoga pisma prema Dei Verbum .......................................231
1.3.3. Sveto pismo i predaja u svjetlu objave .....................................................232
a) Stvarnost objave i njezino svjedočenje ...............................................233
b) Kristološki temelj jedinstva u napetosti Staroga i Novog zavjeta .....233
c) Kristološki i eklezijalni okvir predaje ..................................................234
d) Odnos Svetoga pisma i predaje ..........................................................236
1.3.4. »Kanonska egzegeza«................................................................................237
1.3.5. Središnjost događaja i osobe Isusa Krista ..............................................240
2. Isusova komunikacija s Ocem: središte njegove osobe i egzistencije ................243
2.1. Isusov sinovski odnos s Ocem ..............................................................................244
2.1.1. »Sin Božji«..................................................................................................245
2.1.2. »Sin« ............................................................................................................249
a) Međusobno poznavanje Oca i Sina ....................................................250
b) Sin u svjetlu »abba« ............................................................................252
c) Ivanov daljnji razvoj – ontološka dimenzija ......................................254
2.1.3. Logos – Riječ ..............................................................................................257
2.1.4. Poslanik ......................................................................................................258
2.2. Odnos »licem u lice« – Isus nadilazi Mojsija .....................................................259
2.3. Jedinstvo Isusove i Očeve volje: neokalcedonsko tumačenje .............................263
3. Istovjetnost osobe Isusa Krista i njegova djela: Kristova pro-egzistencija ......271
3.1. Istovjetnost Isusa i »Krista« .................................................................................271
3.2. Događaj križa kao hermeneutički ključ jedinstva osobe i djela .......................272
3.2.1. Ishodište vjere u Isusa kao Krista ............................................................272
3.2.2. Smisao Isusove smrti u svjetlu Posljednje večere..................................274
3.2.3. Isusovo uskrsnuće – punina njegove ljubavi ostvarene na križu ........277
3.2.4. Jedinstvo teologije utjelovljenja i teologije križa ...................................279

468
Sadržaj

3.2.5. Jedinstvo kristologije i soteriologije........................................................282

3.3. Osoba Posrednika .................................................................................................285
3.4. Isus Krist – »egzemplarni čovjek« .......................................................................287
4. Zaključak .....................................................................................................................293

IV. POGLAVLJE:
ČOVJEK – BIćE ODNOSA S BOGOM I S DRUGIMA .................................................303

1. Utemeljenje čovjekove relacionalnosti u stvaranju ..............................................304

1.1. Stvorenjska ovisnost u ljubavi .............................................................................304
1.2. Stvaranje po riječi kao Božje započinjanje dijaloga ..........................................307
1.3. Dah Božji i slika Božja: sposobnost za Boga ......................................................309
1.4. Čovjekova upućenost na čovječanstvo ................................................................313
1.5. Narušavanje iskonskoga odnosa grijehom ........................................................317
2. Vjera – usmjerenje čitavoga čovjeka prema Bogu ................................................321
2.1. »Vjerujem u tebe« – temeljni stav povjerenja i predanja..................................321
2.2. Razumijevanje kao prihvaćanje smisla .............................................................324
2.3. Participacija u gledanju Isusa i svetaca..............................................................328
2.4. Preoblikovanje subjekta vjere: od »ja« prema »mi« Crkve ..............................331
2.5. Središte kršćanske vjere: jedinstvo kristološke i trinitarne vjeroispovijesti ......334
3. Eklezijalno-sakramentalna dimenzija communio utemeljena
na kristologiji ..............................................................................................................337
3.1. Suvremeno otkriće pojma communio ...............................................................337
3.2. Krštenje – ulazak u Isusov odnos s Ocem u Crkvi.............................................341
3.3. Prožetost euharistijske i eklezijalne dimenzije communio...............................343
3.3.1. Isus Krist omogućuje zajedništvo između Boga i ljudi ........................343
3.3.2. Euharistijska ekleziologija tijela Kristova ..............................................346
3.3.3. Prioritet univerzalne Crkve pred mjesnim Crkvama ...........................351
3.3.4. Crkva – »sakrament jedinstva« ...............................................................353
4. Eshatološko dovršenje u perspektivi čovjekove »dijaloške besmrtnosti« ........356
4.1. Teološko tumačenje smrti ...................................................................................357
4.1.1. Prevladavanje smrti po zajedništvu s Bogom........................................358
4.1.2. Kristološko produbljivanje smrti ...........................................................361
4.2. Kršćansko utemeljenje »besmrtnosti duše« ........................................................365
4.2.1. Biblijsko svjedočanstvo ...........................................................................366
a) Vjera u uskrsnuće mrtvih utemeljena na Isusovu uskrsnuću ...........366
b) Stvarnost »međustanja« između smrti i uskrsnuća ...........................369
4.2.2. Teološko produbljivanje ...........................................................................373
a) Pojam duša kao nositelj »međustanja« .............................................373
b) Dimenzije dijaloškoga karaktera besmrtnosti ..................................375
c) Stvorenjsko određenje čovjeka za besmrtnost ...................................378

469
 Personalno-relacijska paradigma teologije Josepha Ratzingera / Benedikta XVI.

4.3. »Uskrsnuće mrtvih« i ponovni Kristov dolazak .................................................380

4.3.1. »Uskrsnuće mrtvih« .................................................................................380
a) »Pneumatski realizam« uskrsnuća tijela............................................381
b) Uskrsnuće na »sudnji dan« u svjetlu »memoria­vremena« ..............385
4.3.2. Ponovni Kristov dolazak i posljednji sud...............................................388
4.4. Mogući načini čovjekove sudbine nakon smrti ..................................................390
4.4.1. Pakao ..........................................................................................................391
4.4.2. Čistilište .....................................................................................................392
4.4.3. Nebo ............................................................................................................394
5. Zaključak ....................................................................................................................398

ZAKLJUČAK .........................................................................................................................417

1. Specifičnost Ratzingerova stila mišljenja ...............................................................417

2. Teo-loški izvor personalno-relacijskoga mišljenja ...............................................418
3. Polazište od povijesnospasenjske objave................................................................420
4. Čovjek – biće odnosa ................................................................................................422
5. Communio – odnos u jedinstvu i različitosti.........................................................425
6. Ljubav kao princip bitka u relaciji...........................................................................428
7. Ratzingerova cjelovita teološka vizija ....................................................................431

Literatura ...............................................................................................................................435
Popis kratica ...........................................................................................................................451
Summary ................................................................................................................................453
Životopis autorice ..................................................................................................................455
Kazalo imena..........................................................................................................................457
Sadržaj ....................................................................................................................................465

470