‫ﻛﻬﻦﻧﺎﻣﺔ ادب ﭘﺎرﺳﻲ‪ ،‬ﭘﮋوﻫﺸﮕﺎه ﻋﻠﻮم اﻧﺴﺎﻧﻲ و ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ‬

‫ﺳﺎل ﭘﻨﺠﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎرة دوم‪ ،‬ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪ ،1393‬ﺻﺺ ‪139 - 109‬‬

‫ﺗﺰرﻳﻖ در ﺷﻌﺮ ﻋﺼﺮ ﺻﻔﻮي‬

‫*‬
‫رﻗﻴﻪ ﻓﺮاﻫﺎﻧﻲ‬
‫**‬
‫ﻋﻠﻴﺮﺿﺎ ﻓﻮﻻدي‬

‫ﭼﻜﻴﺪه‬
‫ﻳﻜﻲ از ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﻣﻬﻢ ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت ادﺑﻲ ﺑﺮرﺳﻲ ﻋﻮاﻣﻞ ﻇﻬﻮر و اﻓﻮل ﺳﺒﻚﻫﺎﺳﺖ ﻛـﻪ‬
‫ﻣﻌﻤــﻮﻻً در ﻓﻀــﺎي راﺑﻄــﻪاي دوﺟﺎﻧﺒــﻪ ﻣﻴــﺎن ﺟﺎﻣﻌــﻪ و ادﺑﻴــﺎت ﭘﺪﻳــﺪ ﻣــﻲآﻳﻨــﺪ و‬
‫از ﻣﻴﺎن رﻓﺘﻨﺸﺎن ﻧﻴﺰ ﺣﺎﺻﻞ دﮔﺮﮔﻮﻧﻲ ﻫﻤﻴﻦ ﻓﻀﺎﺳﺖ‪ .‬در ﺷﻌﺮ ﻓﺎرﺳﻲ ﻋﺼﺮ ﺻﻔﻮي‪ ،‬ﺑﺎ‬
‫ﺳﺒﻜﻲ ﺑﻪ ﻧﺎم »ﺗﺰرﻳﻖ« ﻣﻮاﺟﻬﻴﻢ ﻛﻪ ﮔﺮﭼﻪ در ﻋﺮﺻﺔ ادﺑﻴﺎت‪ ،‬دوام ﭼﻨﺪاﻧﻲ ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬اﻣﺎ‬
‫ﺑﻪ ﻫﺮ ﺣﺎل‪ ،‬ﺷﺎﻋﺮان اﻳﻦ ﺳﺒﻚ‪ ،‬ﺑﺨﺸﻲ از ﺗﺎرﻳﺦ ادﺑﻴﺎت اﻳﺮان را ﺑـﻪ ﺧـﻮد اﺧﺘﺼـﺎص‬
‫دادهاﻧﺪ‪ .‬ﺗﺰرﻳﻖ را ﻣﻲﺗﻮان از ﺟﻬﺖ داﺷﺘﻦ وﺟﻮه اﺷﺘﺮاك ﻓﺮاوان‪ ،‬ﻫﻤﺴـﺎن ﺑـﺎ ﻣﻜﺘـﺐ‬
‫ادﺑﻲ ﻏﺮﺑﻲ داداﺋﻴﺴﻢ داﻧﺴﺖ‪ .‬در اﻳﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ‪ ،‬ﺿﻤﻦ ﺑﺮرﺳﻲ ﺳﺒﻚ ﺗﺰرﻳﻖ ﺑﻪﻣﺜﺎﺑـﺔ ﺳـﺒﻚ‬
‫ادﺑﻲ و زﻣﻴﻨﻪﻫﺎي ﭘﺪﻳﺪآﻣﺪن آن‪ ،‬ﻫﻤﺴﺎﻧﻲﻫﺎﻳﺶ را ﺑﺎ داداﺋﻴﺴﻢ ﺑﺮرﺳﻲ ﻛﺮدهاﻳﻢ‪.‬‬
‫ﻛﻠﻴﺪواژهﻫﺎ‪ :‬ﺷﻌﺮ ﻓﺎرﺳﻲ‪ ،‬ﺷﻌﺮ ﻋﺼﺮ ﺻﻔﻮي‪ ،‬ﺳﺒﻚﺷﻨﺎﺳﻲ‪ ،‬ﺗﺰرﻳﻖ‪ ،‬داداﺋﻴﺴﻢ‪.‬‬

‫‪ .1‬ﻣﻘﺪﻣﻪ‬
‫در ﺑﺮرﺳﻲ آﺛﺎر ﻃﻨﺰ ادﺑﻴﺎت ﻓﺎرﺳﻲ ﺑﻪ ﻧﻮﻋﻲ ﺧﺎص از ﻧﻘﻴﻀﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم ﺗﺰرﻳﻖ ﺑﺮﻣﻲﺧﻮرﻳﻢ ﻛﻪ در‬
‫ﻋﺼﺮ ﺻﻔﻮي ﻣﻴﺎن ﺑﺮﺧﻲ ﺷﺎﻋﺮان ـ و ﺑﻪﻧﺪرت ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ـ راﻳﺞ ﺷﺪ‪ .‬ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎﻳﻲ ﭼﻨﺪ ﻫﻢ از‬
‫اﻳﻦ ﺳﺒﻚ ادﺑﻲ ﺑﻪ ﺟﺎ ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ؛ ﺑﺎ اﻳﻦ ﺣﺎل‪ ،‬ﺗﺰرﻳﻖ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ دﻻﻳﻠـﻲ ﻧﺎﺷـﻨﺎس ﻣﺎﻧـﺪه اﺳـﺖ و‬
‫آنﮔﻮﻧﻪ ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ‪ ،‬ﺑﻪ آن ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ و اﮔﺮ‪ ،‬ﺑﻪﻧﺪرت‪ ،‬ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮي ﺳـﺮاغ ﻣﻄﺎﻟﻌـﺔ اﻳـﻦ‬

‫* داﻧﺸﺠﻮي دﻛﺘﺮي زﺑﺎن و ادﺑﻴﺎت ﻓﺎرﺳﻲ‪ ،‬ﭘﮋوﻫﺸﮕﺎه ﻋﻠﻮم اﻧﺴﺎﻧﻲ و ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ‪farahani.lit@gmail.com‬‬
‫** اﺳﺘﺎدﻳﺎر زﺑﺎن و ادﺑﻴﺎت ﻓﺎرﺳﻲ‪ ،‬داﻧﺸﮕﺎه ﻛﺎﺷﺎن‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ درﻳﺎﻓﺖ‪ ،1392/5/5 :‬ﺗﺎرﻳﺦ ﭘﺬﻳﺮش‪1392/9/29 :‬‬
 ‫‪ 110‬ﺗﺰرﻳﻖ در ﺷﻌﺮ ﻋﺼﺮ ﺻﻔﻮي‬

‫ﺳﺒﻚ ادﺑﻲ رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬در اﻏﻠﺐ ﻣﻮارد درﺻﺪد اﻧﺘﻘﺎد از آن ﺑﺮآﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺎ ﻣﺮوري ﺑﺮ آﺛﺎر ﭘﮋوﻫﺸﻲ در ﻋﺮﺻﺔ ادﺑﻴﺎت ﻓﺎرﺳﻲ ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﺘﻴﺠﻪ رﺳﻴﺪ ﻛﻪ ﻋﻤﻮم‬
‫اﻳﻦ ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎ ﺑﻪ ﭼﻨﺪ و ﭼﻮن ﺳﺒﻚﻫﺎ و اﻧﻮاع ادﺑﻲ ﭘﺮداﺧﺘﻪاﻧﺪ و ﻛﻢﺗﺮ ﺑﻪ ﭼﺮاﻳﻲ ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪن‬
‫آنﻫﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﻛﺮدهاﻧﺪ و ﺷﺎﻳﺪ ﻳﻜﻲ از ﺿﻌﻒﻫﺎي ﺗﺎرﻳﺦ ادﺑﻴﺎت ﻧﻮﻳﺴـﻲ ﺑـﺮاي ادﺑﻴـﺎت ﻓﺎرﺳـﻲ‬
‫ﻫﻤﻴﻦ ﻧﻜﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫در اﻳﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺗﻼش ﺷﺪه اﺳﺖ ﺿﻤﻦ ﺑﺮرﺳﻲ ﺗﺰرﻳﻖ ﺑﻪﻣﻨﺰﻟﺔ ﺳﺒﻚ ادﺑـﻲ‪ ،‬ﺑـﻪ دور از ﻫـﺮ‬
‫ﻧﻮع ﻗﻀﺎوﺗﻲ‪ ،‬زﻣﻴﻨﻪﻫﺎي ﭘﺪﻳﺪآﻣﺪن آن ﻣـﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌـﻪ ﻗـﺮار ﮔﻴـﺮد‪ .‬از دﻳﮕـﺮ ﺳـﻮ‪ ،‬ﺑـﻪ دﻟﻴـﻞ‬
‫ﺷﺒﺎﻫﺖﻫﺎي ﻏﻴﺮ ﻗﺎﺑﻞ اﻧﻜﺎر وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي ﺗﺰرﻳﻖ ﺑﺎ وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي ﻣﻜﺘﺐ داداﺋﻴﺴﻢ در ﻏﺮب‪ ،‬اﻳـﻦ‬
‫دو ﺑﺎﻫﻢ ﺗﻄﺒﻴﻖ داده ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ .2‬ﭘﻴﺸﻴﻨﺔ ﺗﺤﻘﻴﻖ‬
‫ﻣﺤﻤﺪﻋﻠﻲ ﺗﺮﺑﻴﺖ در ﭘـﮋوﻫﺶ راﺟـﻊ ﺑـﻪ ﺗﺰرﻳـﻖ‪ ،‬ﭘﻴﺸـﮕﺎم ﺑـﻮده اﺳـﺖ‪ .‬او در داﻧﺸـﻤﻨﺪان‬
‫آذرﺑﺎﻳﺠﺎن ﺿﻤﻦ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﺗﺰرﻳﻖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻌﺮﻓﻲ ﭼﻨﺪ ﺗﻦ از ﺗﺰرﻳﻖﺳﺮاﻳﺎن و اراﺋـﺔ ﻧﻤﻮﻧـﻪ از آنﻫـﺎ‬
‫ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬او در اﻳﻦﺑﺎره ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ‪:‬‬
‫ﺗﺰرﻳﻖ ﺻﻨﻌﺘﻲ اﺳﺖ از ﺻﻨﺎﻳﻊ ﺑﺪﻳﻌﻲ ﻛﻪ در ﻋﻬﺪ ﺻـﻔﻮﻳﻪ رواج ﮔﺮﻓﺘـﻪ ‪ ...‬ﺗﺰرﻳﻘـﻲ اردﺑﻴﻠـﻲ‬
‫ﭘﻴﺸﻮاي اﻳﻦ ﺳﺒﻚ ﺳﺒ‪‬ﻚ ﺑﻮده و ﭘﻴﺶ از ﻫﻤﻪ در اﻳﻦ ﻣﻴﺪان اﺳﺐ ﺧﻮد ﺑﻪ ﺟﻮﻻن آورده اﺳﺖ‬
‫)ﺗﺮﺑﻴﺖ‪.(85 :‬‬

‫ﻣﺤﻤﺪﻋﻠﻲ ﺟﻤﺎلزاده ﻧﻴﺰ در ﺻﻨﺪوﻗﭽﺔ اﺳﺮار ﺑﻪ ﺗﺰرﻳﻖ اﺷﺎره ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬او در ﺟﻠﺪ اول اﻳﻦ‬
‫ﻛﺘﺎب ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﻮع ﺷﻌﺮ ﺑﻲﻣﻌﻨﻲ اﺷﺎرهاي ﻛﻮﺗﺎه دارد و ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﺗﺮﺑﻴﺖ ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ‪:‬‬
‫ﺗﺰرﻳﻖ ﺻﻨﻌﺘﻲ اﺳﺖ از ﺻﻨﺎﻳﻊ ﺑﺪﻳﻌﻲ ﻛﻪ ﻇﺎﻫﺮاً اﺧﺘﺮاع ﺗﺰرﻳﻘﻲ اردﺑﻴﻠﻲ اﺳـﺖ ﻛـﻪ در ﺷـﻬﺮ‬
‫ﺷﻤﺎﺧﻲ ﺑﻪ ﺷﻐﻞ دﻻﻟﻲ ﻣﺸﻐﻮل ﺑﻮده اﺳﺖ )ﺟﻤﺎﻟﺰاده‪.(30 :1342 ،‬‬

‫ﻣﻬﺪي اﺧﻮانﺛﺎﻟﺚ در ﻧﻘﻴﻀﻪ و ﻧﻘﻴﻀﻪﺳﺎزان ﭘﮋوﻫﺸﻲ ارزﺷﻤﻨﺪ در اﻳﻦ زﻣﻴﻨﻪ ﺑﻪ دﺳﺖ‬

‫ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬او درﺑﺎرة اﻧﻮاع ﻧﻘﻴﻀﻪﻫﺎ ﺑﺤﺚ ﻣﻲﻛﻨﺪ و در ﻓﺼﻞ دوازدﻫﻢ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺗﺰرﻳﻖ و‬
‫ﺗﺰرﻳﻖﮔﻮﻳﻲ اﺧﺘﺼﺎص دارد‪ ،‬ﺿﻤﻦ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻟﻐﻮي و اﺻﻄﻼﺣﻲ اﻳﻦ ﺳﺒﻚ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺎرﻳﺨﭽﺔ آن‬
‫ﻣﻲﭘﺮدازد و دﻳﺪﮔﺎهﻫﺎي ﭼﻨﺪ ﺗﻦ از ﻣﺤﻘﻘﺎن را درﺑﺎرة آن واﻣﻲﻛﺎود‪ ،‬او ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎﻳﻲ از‬
‫ﺗﺰرﻳﻖ را ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﻣﻨﺎﺑﻊ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﻣﻲآورد )اﺧﻮانﺛﺎﻟﺚ‪ .(71 -60 :1374 ،‬ﺑﻬﺎءاﻟﺪﻳﻦ‬
‫رﻗﻴﻪ ﻓﺮاﻫﺎﻧﻲ و ﻋﻠﻴﺮﺿﺎ ﻓﻮﻻدي ‪111‬‬

‫ﺧﺮﻣﺸﺎﻫﻲ ﻫﻢ ﻣﻘﺎﻟﻪاي در اﻳﻦ زﻣﻴﻨﻪ ﻧﮕﺎﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﮔﺮﭼﻪ ﺗﺰرﻳﻖ را ﺑﺎ »اﺣﻤﺪا« و ﺷﻌﺮ‬
‫»ﻣﻌﻨﻲ در ﻣﻌﻨﻲ« ﻫﻤﺴﺎن داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬از ﻟﺤﺎظ اﺷﺎراﺗﺶ ﺑﻪ ﭼﻨﺪ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺗﺰرﻳﻖ در ادﺑﻴﺎت‬
‫اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻪ اﺳﺖ )ﺧﺮﻣﺸﺎﻫﻲ‪ .(675 - 640 :1376 ،‬ﻋﺒﺪاﻟﺤﺴﻴﻦ زرﻳﻦﻛﻮب در ﺷﻌﺮ‬
‫ﺑﻲﻧﻘﺎب‪ ،‬ﺷﻌﺮ ﺑﻲدروغ و در ﺑﺨﺶ »ﺷﻌﺮ ﻋﺎﻣﻴﺎﻧﻪ و ﻧﻤﺎﻳﺶ« ﺗﺰرﻳﻖ را از اﻧﻮاع ﺷﻌﺮﻫﺎي‬
‫ﻋﺎﻣﻴﺎﻧﻪ و ﺳﺮﮔﺮمﻛﻨﻨﺪه ﺑﺮﻣﻲﺷﻤﺎرد و ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ‪:‬‬
‫ﻳﻚ ﻧﻮع آن ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﺷﻌﺮ ﺑﻲﻣﻌﻨﻲ ﻛﻪ درواﻗﻊ ﺷﻌﺮ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺑﺎ اﻳﻦﻫﻤﻪ ﭼﻨﺎن در آنﻫـﺎ‬
‫ﮔﻮﻳﻨﺪه ﻗﻴﺎﻓﺔ ﺟﺪي دارد و ﺑﺎ ﭼﻨﺎن ﺻﻼﺑﺘﻲ ﺳﻨﺖﻫﺎي وزن و ﻗﺎﻓﻴﻪ را رﻋﺎﻳﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻳﻚ‬
‫ﻟﺤﻈﻪ اﻧﺴﺎن ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺷﻮﺧﻲﺑﻮدﻧﺶ را ﻓﺮاﻣﻮش ﻛﻨﺪ )زرﻳﻦﻛﻮب‪.(172 - 171 :1363 ،‬‬

‫اﺣﻤﺪ اﺧﻮت در ﻧﺸﺎﻧﻪﺷﻨﺎﺳﻲ ﻣﻄﺎﻳﺒﻪ در ﺑﺎب ﺷﻌﺮ ﺑﻲﻣﻌﻨﻲ اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ ﺗﺤﻘﻴﻘﻲ ﻧﺴﺒﺘﺎً ﻣﻔﺼﻞ‬
‫دارد‪ .‬او ﺿﻤﻦ ﺑﺮرﺳﻲ و ﺗﺤﻠﻴﻞ ﺳﺎﺧﺘﺎري ﺑﻲﻣﻌﻨﻲﮔﻮﻳﻲ در ﻏﺮب‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﻲﻣﻌﻨﻲﮔﻮﻳﻲ در‬
‫ادﺑﻴﺎت ﻓﺎرﺳﻲ ﻧﻴﺰ ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺑﻲﻣﻌﻨﻲﮔﻮﻳﻲ در اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﻣﻔﻬﻮﻣﻲ ﻋﺎم دارد و ﺷﺎﻣﻞ‬
‫اﻧﻮاع ﻃﻨﺰ و ﻟﻄﻴﻔﻪ و ‪ ...‬ﺷﺪه اﺳﺖ و ﻋﻤﻮم اﻳﻦ ﻣﺒﺎﺣﺚ درﺑﺎرة آن دﺳﺘﻪ از آﺛﺎري اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ‬
‫ﻧﺜﺮ ﻧﮕﺎﺷﺘﻪ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬او در ﺑﺨﺶ »ﺑﻲﻣﻌﻨﻲﻧﻮﻳﺴﻲ در ﮔﺬﺷﺘﻪ و ﺣﺎل« ﺑﻪ ﺻﻨﻌﺖ ﺗﺰرﻳﻖ اﺷﺎره‬
‫دارد و ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ‪:‬‬
‫ﺳﺨﻨﻮران اﻳﺮاﻧﻲ ﻧﻴﺰ از دﻳﺮﺑﺎز ﺑﺎ اﻳﻦ ﻧـﻮع ادﺑـﻲ آﺷـﻨﺎ ﺑﻮدﻧـﺪ و ﮔـﺎﻫﻲ از روي ﺗﻔـﻨﻦ و‬
‫ﻣﻄﺎﻳﺒﻪ ﺷﻌﺮ ﺑﻲﻣﻌﻨﺎ ﻣﻲﺳﺮودﻧﺪ )اﺧﻮت‪.(93 :1371 ،‬‬

‫ﺳﭙﺲ ﺑﺎ اﺳﺘﻨﺎد ﺑﻪ ﺗﺬﻛﺮهﻫﺎ ﺑﻪ ﻧﺎم ﭼﻨﺪ ﺗﺰرﻳﻖﮔﻮ و اراﺋﺔ ﻧﻤﻮﻧﻪ از آنﻫﺎ ﭘﺮداﺧﺘـﻪ اﺳـﺖ‪.‬‬
‫ﻧﺎﺻــﺮ ﻧﻴﻜﻮﺑﺨــﺖ در ﻫﺠــﻮ در ﺷــﻌﺮ ﻓﺎرﺳـﻲ ﺿــﻤﻦ ﺑــﻪ دﺳــﺖ دادن ﻣﻌﻨـﻲ ﻟﻐــﻮي و‬
‫اﺻﻄﻼﺣﻲ ﺗﺰرﻳﻖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻌﺮﻓﻲ ﺑﺮﺧﻲ ﺗﺰرﻳﻖﮔﻮﻳﺎن و اراﺋﺔ ﻧﻤﻮﻧﻪ از آنﻫﺎ ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﺳﺖ و‬
‫درﻣﺠﻤﻮع آﮔـﺎﻫﻲﻫـﺎي ﻣﻔﻴـﺪي دراﻳـﻦﺑـﺎره دارد )ﻧﻴﻜﻮﺑﺨـﺖ‪ .(109 :1380 ،‬آﺧـﺮﻳﻦ‬
‫ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎ در اﻳﻦ زﻣﻴﻨﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺳﻌﻴﺪ ﺷﻔﻴﻌﻴﻮن اﺳﺖ ﻛﻪ دو ﻣﻘﺎﻟﻪ در اﻳﻦ ﺧﺼـﻮص‬
‫دارد‪ .‬او ﻫﻴﺎﻫﻮي ﻫﻴﭻ را ﺑﻴﺶﺗﺮ ﺑﻪ اراﺋﺔ ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي ﻣﻨﻈﻮم و ﻣﻨﺜﻮر از ﺗﺰرﻳﻖ اﺧﺘﺼﺎص‬
‫داده اﺳﺖ )ﺷﻔﻴﻌﻴﻮن‪ .(27 - 21 :1389 ،‬او در ﻣﻘﺎﻟﺔ »ﺗﺰرﻳﻖ‪ ،‬ﻧﻮﻋﻲ ﻧﻘﻴﻀـﺔ ﻫﻨﺠﺎرﺳـﺘﻴﺰ‬
‫ﻃﻨﺰآﻣﻴﺰ«‪ ،‬ﻛﻪ ﺗﺤﻘﻴﻘﻲ ﻧﺴﺒﺘﺎً ﺟﺎﻣﻊ ﭘﻴﺮاﻣﻮن ﺗﺰرﻳﻖ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻌﺮﻳﻒ اﻳﻦ اﺻﻄﻼح ادﺑﻲ و‬
‫ﺗﺤﻠﻴﻞ ﺳﺎﺧﺘﺎر آواﻳﻲ و ﻣﻮﺳﻴﻘﺎﻳﻲ و ﺑﺮرﺳﻲ وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي زﺑـﺎﻧﻲ و ﻣﻌﻨـﺎﻳﻲ آن ﭘﺮداﺧﺘـﻪ‬
‫اﺳﺖ و ﺿﻤﻨﺎً ﻓﻬﺮﺳـﺘﻲ از ﻧﻤﺎﻳﻨـﺪﮔﺎن ﺗﺰرﻳـﻖ ﻧﻴـﺰ در ﭘﺎﻳـﺎن ﻣﻘﺎﻟـﺔ ﺧـﻮد آورده اﺳـﺖ‬
‫)ﺷﻔﻴﻌﻴﻮن‪.(57 - 27 :1388 ،‬‬
 ‫‪ 112‬ﺗﺰرﻳﻖ در ﺷﻌﺮ ﻋﺼﺮ ﺻﻔﻮي‬

‫ﺑﺎري‪ ،‬ﻣﻘﺎﻟﺔ ﺣﺎﺿﺮ ﺿﻤﻦ ﻣﺮور ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت ﭘﻴﺸﻴﻦ درﺑـﺎرة ﺗﺰرﻳـﻖ‪ ،‬ﻣـﻲﻛﻮﺷـﺪ آن را از‬
‫ﻧﮕﺎﻫﻲ ﺟﺪﻳﺪ و در ﻗﻴﺎس ﺑﺎ ﻣﻜﺘﺐ اروﭘﺎﻳﻲ داداﺋﻴﺴﻢ ﺑﺮرﺳﻲ ﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ .3‬ﺗﺰرﻳﻖ در ﻟﻐﺖ‬
‫در ﻏﻴﺎثاﻟﻠﻐﺎت ﺑﺮاي واژة ﺗﺰرﻳﻖ اﻳﻦ ﻣﻌﺎﻧﻲ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬رﻳﺎ و ﻧﻔﺎق و دروغ و ﻛﺴﻲ را ﺑﻪ رﻳﺎ‬
‫و ﻧﻔﺎق و دروغ ﻧﺴﺒﺖ ﻛﺮدن )ﻏﻴﺎثاﻟﻠﻐﺎت‪ :1363 ،‬ذﻳﻞ »ﺗﺰرﻳﻖ«(‪ .‬در ﻫﻤﻴﻦ ﻟﻐﺖﻧﺎﻣﻪ‪،‬‬
‫اﺻﻄﻼح »ﺗﺰرﻳﻖﺑﻴﺎن« ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﻛﺎذب و دروﻏﮕﻮ آﻣﺪه اﺳﺖ‪) .‬ﻏﻴﺎثاﻟﻠﻐﺎت‪ :1363 ،‬ذﻳﻞ‬
‫»ﺗﺰرﻳﻖﺑﻴﺎن«( ﻣﻬﺪي اﺧﻮانﺛﺎﻟﺚ در ﻧﻘﻴﻀﻪ و ﻧﻘﻴﻀﻪﺳﺎزان ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ‪:‬‬
‫ﻣﻌﻨﻲ ﺗﺰرﻳﻖ و ﺗﺰرﻳﻖﮔﻮﻳﻲ ﭼﻨﺪان واﺿﺢ و روﺷـﻦ ﻧﻴﺴـﺖ‪ ،‬ﺣﺘـﻲ ﻟﻔـﻆ آن ﻫـﻢ در ﻣ‪Ĥ‬ﺧـﺬ‬
‫ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﻪ اﺷﻜﺎل ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن آﻣﺪه و ﻏﻠﻂﻫﺎي اﻣﻼﻳﻲ از ﻗﺒﻴﻞ ’ﺗﺮزﻳﻖ‘ ﺑﻪ ﺗﻘﺪﻳﻢ راي ﺑﻲﻧﻘﻄﻪ‬
‫ﺑﺮ ’زا‘ و ’ﺗﺮﺿﻴﻖ‘ ﻫﻢ دارد‪ .‬ﭼﻮن ﻓﺮﻫﻨﮓﻫﺎ ـ ﺗﺎ آنﺟﺎ ﻛﻪ ﻣﻦ دﻳﺪهام ـ ﺻﺮﻳﺤﺎً و ﻟﻐﺘﺎً ﻣﻌﻨﻲ‬
‫ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺑﺤﺚ و ﺟﺴﺖوﺟﻮي ﻣﺎ و ﻣﺘﺪاول اﻳﻦ ﻛﻠﻤﻪ ﺿﺒﻂ ﻧﻜﺮدهاﻧﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ’زرق‘ در ﻋﺮﺑـﻲ‬
‫ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﻣﻜﺮ و ﺣﻴﻠﻪ و ﻓﺮﻳﺐ و رﻳﺎ و ﺗﺰوﻳﺮ ﻫﺴﺖ ‪ ،...‬اﻣﺎ در زﺑﺎن ﻋﺮﺑـﻲ ‪ ...‬ﻇـﺎﻫﺮاً ﺗﺰرﻳـﻖ‬
‫ﻳﻌﻨﻲ ﺑﺎب ﺗﻔﻌﻴﻞ از ’زرق‘ ﻧﻴﺎﻣﺪه‪ ،‬ﻳﺎ ﻣﻦ ﻧﺪﻳﺪهام و اﻳﻦ ﺑﺎﻳﺪ ﺳﺎﺧﺖ ﻓﺎرﺳﻲزﺑﺎﻧـﺎن ‪ ...‬ﺑﺎﺷـﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺜﻞ ﺗﻨﻘﻴﺪ ﻛﻪ ﻋﺠﻢ از ﻛﻠﻤﺔ ﻧﻘﺪ ﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ و در ﻋﺮﺑﻲ ﻧﻴﺴﺖ )اﺧﻮان ﺛﺎﻟﺚ‪.(61 :1374 ،‬‬

‫ﺑﺎ آنﭼﻪ ﮔﺬﺷﺖ‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﻟﻐﺖ ﺗﺰرﻳﻖ ﻋﻠﻲرﻏﻢ دﻳﺪﮔﺎه اﺧﻮانﺛﺎﻟﺚ‪ ،‬در ﻓﺮﻫﻨﮓﻫـﺎ‬
‫وﺟﻮد دارد و ﻣﻌﻨﺎي آن رﻳﺎ و ﻧﻔﺎق و دروغ ﻳﺎ ﻧﺴﺒﺖ دادن رﻳﺎ و ﻧﻔﺎق و دروغ ﺑﻪ ﻛﺴﻲ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ .4‬ﺗﺰرﻳﻖ در اﺻﻄﻼح‬
‫واژة »ﺗﺰرﻳﻖ« ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻟﻐﻮي‪ ،‬ﺑﺎ ﻣﻌﻨﺎي ﻣﺼﻄﻠﺢ آن در ادﺑﻴﺎت ﻓﺎرﺳﻲ ارﺗﺒﺎط دارد‪ ،‬ﺑﻪ اﻳﻦ‬
‫ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻛﻪ در ﺗﺰرﻳﻖ‪ ،‬ﺷﺎﻋﺮ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻇﺎﻫﺮاً ﺟﺪي ﺷﻌﺮ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ ،‬اﻣﺎ آن ﺷﻌﺮ در اﺻﻞ‪،‬‬
‫ﻣﻐﻠﻮط اﺳﺖ و ﭘﺲ از ﻳﻜﻲ دو ﺑﻴﺖ‪ ،‬ﺧﻮاﻧﻨﺪه ﻳﺎ ﺷﻨﻮﻧﺪه ﻣﺘﻮﺟﻪ رﻳﺎ و ﻧﻔﺎق و دروغ ﺷﺎﻋﺮ و‬
‫ﻓﺮﻳﺐﺧﻮردن ﺧﻮد ﻣﻲﺷﻮد و ﻃﺒﻌﺎً ﻋﻜﺲاﻟﻌﻤﻞ اوﻟﻴﺔ او ﻧﻴﺰ ﭼﻴﺰي ﺟﺰ ﻧﺴﺒﺖدادن رﻳﺎ و ﻧﻔﺎق‬
‫و دروغ ﺑﻪ ﺷﺎﻋﺮ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﺣﺎل ﺑﺒﻴﻨﻴﻢ ﺗﺰرﻳﻖ در اﺻﻄﻼح ﺑﻪ ﭼﻪ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ؟‬
‫ﻣﺤﻤﺪﻋﻠﻲ ﺗﺮﺑﻴﺖ در داﻧﺸﻤﻨﺪان آذرﺑﺎﻳﺠﺎن ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ‪:‬‬
‫ﺗﺰرﻳﻖ ﺻﻨﻌﺘﻲ از ﺻﻨﺎﻳﻊ ﺑﺪﻳﻌﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻋﻬﺪ ﺻﻔﻮي رواج ﮔﺮﻓﺘﻪ و در آن دوره ﻣﻌﻤـﻮل‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ )ﺗﺮﺑﻴﺖ‪.(85 :‬‬
‫رﻗﻴﻪ ﻓﺮاﻫﺎﻧﻲ و ﻋﻠﻴﺮﺿﺎ ﻓﻮﻻدي ‪113‬‬

‫زرﻳﻦﻛﻮب ﻫﻢ دراﻳﻦﺑﺎره ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ‪:‬‬

‫ﻳﻚ ﻧﻮع آن ]ﻃﻨﺰ ﺻﻮﻓﻴﺎﻧﻪ[ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﺗﺰرﻳﻖ ﻳﺎ ﺷﻌﺮ ﺑﻲﻣﻌﻨﻲ ﻛﻪ درواﻗﻊ ﺷﻌﺮ ﻧﻴﺴـﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺎ اﻳﻦﻫﻤﻪ ﭼﻨﺎن در آنﻫﺎ ﮔﻮﻳﻨﺪه ﻗﻴﺎﻓﺔ ﺟﺪي دارد و ﺑﺎ ﭼﻨﺎن ﺻﻼﺑﺘﻲ ﺳﻨﺖﻫﺎي وزن و ﻗﺎﻓﻴﻪ‬
‫را رﻋﺎﻳﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻳﻚ ﻟﺤﻈﻪ اﻧﺴﺎن ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺷﻮﺧﻲﺑﻮدﻧﺶ را ﻓﺮاﻣﻮش ﻛﻨﺪ‪ .‬درﺳﺖ اﺳﺖ‬
‫ﻛﻪ اﻳﻦ درﺣﻘﻴﻘﺖ ﺷﻌﺮ ﻧﻴﺴـﺖ‪ ،‬اﻣـﺎ ﻧـﻮﻋﻲ ﻇﺮاﻓـﺖ دﻟﻘﻜﺎﻧـﻪ اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﺷـﻌﺮا داﺷـﺘﻪاﻧـﺪ‬
‫)زرﻳﻦﻛﻮب‪.(171 :1372 ،‬‬

‫در ﻧﻘﻴﻀﻪ و ﻧﻘﻴﻀﻪﺳﺎزان ﻧﻴﺰ ﻣﻄﻠﺒﻲ ﻣﺸﺎﺑﻪ آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬

‫ﺗﺰرﻳﻖ‪ ...‬در ﻋﻬﺪ ﺻﻔﻮﻳﻪ ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ دﮔﺮﮔﻮنﻛﺮدن و ﻫﺰﻟﻲ و ﺑﻲﻣﻌﻨﻲﻛﺮدن ﺑﻪﻛﺎر ﻣﻲرﻓﺘﻪ‬
‫)اﺧﻮانﺛﺎﻟﺚ‪.(61 :1374 ،‬‬

‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه ﻣﺜﺎﻟﻲ را ﺑﺮ ﻫﻤﻴﻦ اﺳﺎس ذﻛﺮ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪:‬‬

‫ﺳﻮدي ﻫﻢ در ﺷﺮح ﺣﺎﻓﻆ آنﺟﺎﻫﺎ ﻛﻪ ﺷﺮح ﺷﺎرﺣﺎن ﺳـﺎﺑﻖ ’ﺳـﺮوري‘ و ’ﺷـﻤﻌﻲ‘ را رد‬
‫ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﻧﻈﺮﺷﺎن را ﭘﺮت و ﻣﺮدود ﻣﻲﺷـﻤﺎرد‪ ،‬ﻣﻜـﺮراً ﺷـﺮح و ﺗﻔﺴـﻴﺮ اﻳﺸـﺎن را ‘ﺳـﺨﻦ‬
‫ﻼ در ﺷﺮح ﺑﻴﺘﻲ در ﻣﺠﻠﺪ دوم ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﺣﺎﺻـﻞ‬ ‫ﺗﺰرﻳﻘﻲ’ ﻳﺎ از اﻳﻦ ﻗﺒﻴﻞ ﻣﻲﺧﻮاﻧﺪ و ازﺟﻤﻠﻪ ﻣﺜ ً‬
‫ﻛﻼم‪ ،‬در ﻣﻌﻨﺎي اﻳﻦ ﺑﻴﺖ اﻧﻮاع ’ﺗﺰرﻳﻘﺎت‘ و اﺻﻨﺎف ’ﺗﺰوﻳﺮات‘ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه؛ وﻟﻲ ﻧﺒﺎﻳﺪ ﺑﻪ اﻳﻦ‬
‫ﻓﺤﺶﻫﺎ )؟( اﻋﺘﺒﺎر ﺷﻮد ﻛﻪ ﺻﺪاي ﻣﺤﺾ ﺑﻮده و ﺑﻲﻓﺎﻳﺪه اﻳﺮاد ﻛـﺮدهاﻧـﺪ‪ .‬و ﺑـﺎز در ﻫﻤـﻴﻦ‬
‫ﺟﻠﺪ‪ :‬اﻳﻦ ﮔﻮﻳﻨﺪﮔﺎن در ﺗﺰرﻳﻖ ﻣﻌﻨﺎ ﻋﺠﺐ از ﻫﻢ ﭘﻴﺮوي ﻛﺮدهاﻧﺪ )اﺧﻮانﺛﺎﻟﺚ‪.(62 :1374 ،‬‬

‫ﻧﻴﻜﻮﺑﺨﺖ ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ‪:‬‬

‫ﺗﺰرﻳﻖﮔﻮﻳﻲ ﻳﻜﻲ از ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي ﻧﻘﻴﻀﻪ در ﺷﻌﺮ ﻓﺎرﺳﻲ و از ﻣﺼﻄﻠﺤﺎت ﺷﺎﻋﺮان ﻋﺼﺮ ﺻﻔﻮي‬
‫اﺳﺖ‪ ...‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻧﻮع اﺷﻌﺎري ﻛﻪ در ﺗﺬﻛﺮهﻫﺎ ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان ’ﺗﺰرﻳﻖ‘ ﻳﺎد ﺷﺪه‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮان ﺷﻌﺮ‬
‫ﺗﺰرﻳﻘﻲ را ﭼﻨﻴﻦ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻛﺮد‪ :‬ﺗﺰرﻳﻖ در اﺻﻄﻼح ﺷﻌﺮ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻮﻋﻲ ﺗﻘﻠﻴﺪ ﻣﺴﺨﺮهآﻣﻴﺰ و‬
‫ﻣﻀﺤﻚ )ﻧﻘﻴﻀﻪ( اﻃﻼق ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ در آن ﺷﺎﻋﺮ ﺑﺎ ﺑﻪﻛﺎرﮔﺮﻓﺘﻦ ﻛﻠﻤﺎﺗﻲ ﺑﺎﻣﻌﻨﻲ‪ ،‬اﺑﻴﺎﺗﻲ‬
‫ﻣﻮزون و ﻣﻘﻔﻲ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﻪﻛﻠﻲ ﻓﺎﻗﺪ ﻣﻌﻨﺎ‪ ،‬ﺑﻪ اﺳﺘﻘﺒﺎل اﺷﻌﺎر ﺟِﺪ‪ ‬ﻣﺘﻘﺪﻣﺎن ﻳﺎ ﻣﻌﺎﺻﺮان در ﻫﻤﺎن‬
‫ﺳﺒﻚ‪ ،‬ﻗﺎﻟﺐ و وزن ﻣﻲﺳﺎزد‪.‬‬
‫ﺗﺰرﻳـﻖ در ﺗــﺬﻛﺮهﻫــﺎ ﺑــﺎ ﻋﻨــﺎوﻳﻦ دﻳﮕــﺮي ﻣﺎﻧﻨــﺪ ’ﻣﺴــﻠﻮباﻟﻤﻌــﺎﻧﻲ‘‪’ ،‬ﺳﻬﻮاﻟﻠﺴــﺎن‘‪،‬‬
‫’ﺗﺰرﻳﻖﮔﻮﻳﻲ‘ و ’ﺗﺰرﻳﻖﺧﻮاﻧﻲ‘ آﻣﺪه اﺳﺖ )ﻧﻴﻜﻮﺑﺨﺖ‪.(109 :1380 ،‬‬

‫ﺷﻔﻴﻌﻴﻮن ﻫﻢ در ﻣﻘﺎﻟﻪاي ﻛﻪ در اﻳﻦ ﺧﺼﻮص ﻧﮕﺎﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺰرﻳﻖ را اﻳﻦﮔﻮﻧﻪ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪:‬‬
‫ﺗﺰرﻳﻖ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت ﺑﻲﻣﻌﻨﻲاي اﻃﻼق ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﻋﻠﻲرﻏﻢ ﻧﺤﻮ ﺳﺎﻟﻢ زﺑﺎﻧﻲ و ﻧﻮع ادﺑﻲ و ﻗﺎﻟﺒﻲ‬
‫ﻛﻪ در آن ﺑﻪﻛﺎر رﻓﺘﻪ‪ ،‬ﻋﻤﺪاً از ﻫﺮ ﻣﻌﻨﺎي ﻣﺤﺼ‪‬ﻠﻲ ﺧﺎﻟﻲ اﺳﺖ )ﺷﻔﻴﻌﻴﻮن‪.(33 :1388 ،‬‬
 ‫‪ 114‬ﺗﺰرﻳﻖ در ﺷﻌﺮ ﻋﺼﺮ ﺻﻔﻮي‬

‫ﺑﺎ اﻳﻦ اوﺻﺎف ﻣﻲﺗﻮان ﭼﻨﻴﻦ ﺗﻌﺮﻳﻔﻲ را از ﺗﺰرﻳﻖ ﺑﻪ دﺳﺖ داد‪ :‬ﻧﻈﻤﻲ ﻛﻪ ﻇـﺎﻫﺮاً ﻧﺤـﻮي‬
‫ﺳﺎﻟﻢ دارد‪ ،‬اﻣﺎ ﻋﻤﺪاً ﺑﺎ ﺑﺮﻫﻢزدن ﺗﻨﺎﺳﺐﻫﺎي ادﺑﻲ ﺳﺎﺧﺘﻪ و ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﺷـﺪه اﺳـﺖ و ﺑﻨـﺎﺑﺮاﻳﻦ‪،‬‬
‫ﻣﻌﻨﻲ روﺷﻨﻲ ﻧﺪارد‪ .‬اﻳﻦ ﻫﻤﺎن ﺗﻌﺮﻳﻔﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻃﻨﺰ در زﺑﺎن ﻋﺮﻓﺎن ﻧﻴﺰ آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺗﻨﺪﺗﺮﻳﻦ ﮔﻮﻧﺔ ﻧﻘﻴﻀﺔ ادﺑﻲ در ’ﺗﺰرﻳﻖ‘ ﺑﻪ ﻇﻬﻮر ﻣﻲرﺳﺪ؛ ﻧﻮﻋﻲ ﻧﻈﻢ ﺑﻲﻣﻌﻨـﻲ ﻛـﻪ رﻋﺎﻳـﺖ‬
‫ﻗﻮاﻋﺪ زﺑﺎن و وزن و ﻗﺎﻓﻴﻪ را دﺳﺘﺎوﻳﺰ ﻋﺪم رﻋﺎﻳـﺖ ﺗﻨﺎﺳـﺐﻫـﺎي ﺷـﻌﺮي ﻗـﺮار ﻣـﻲدﻫـﺪ‬
‫)ﻓﻮﻻدي‪.(23 :1386 ،‬‬

‫ﻧﻤﻮﻧﺔ ﮔﻮﻳﺎي ﺗﺰرﻳﻖ در دو ﺑﻴﺖ ذﻳﻞ ﻗﺎﺑﻞ ﻣﺸﺎﻫﺪه اﺳﺖ‪:‬‬

‫اردكﺑﭽــﻪ ﻣــﻲﻓﺮوﺧــﺖ ﻋــﻼف‬ ‫روزي ﻛــﻪ ز ﻋﺸــﻖ ﻣــﻲزدم ﻻف‬
‫)ﺳﺎمﻣﻴﺮزا‪(97 :‬‬
‫در ﻣـﺪرﺳـــﻪ اﻋـﺘﺒــــﺎر دارد‬ ‫ﻣـﻴﻤـﻮن ﺑـﺮﻫــﻨﻪ ﻋــﺎر دارد‬
‫)ﺳﺎمﻣﻴﺮزا‪(97 :‬‬

‫‪ .5‬ﺗﺰرﻳﻖ ﺑﻪﻣﻨﺰﻟﺔ ﺳﺒﻚ ادﺑﻲ‬

‫ﺗﺮﺑﻴﺖ ﺗﺰرﻳﻖ را ﻳﻚ اﺻﻄﻼح ﺑﺪﻳﻌﻲ ﻣﻲداﻧﺪ )ﺗﺮﺑﻴﺖ‪ .(85 :‬ﺑﺮﺧﻲ دﻳﮕﺮ آن را ﻧﻮﻋﻲ ادﺑﻲ‬
‫ﻣﻲﺷﻤﺎرﻧﺪ‪:‬‬
‫اﻳﻦ واژه ﻇﺎﻫﺮاً ﻧﺎم ﻧﻮﻋﻲ ادﺑﻲ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻔـﺖ ﻗـﺪﻳﻤﻲﺗـﺮﻳﻦ ﻧﺸـﺎﻧﻪﻫـﺎﻳﻲ ﻛـﻪ از اﻳـﻦ‬
‫اﺻﻄﻼح وﺟﻮد دارد‪ ،‬ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺣﻮزة ﻧﻘﺪ ادﺑﻲ اﺳﺖ )ﺷﻔﻴﻌﻴﻮن‪.(33 :1388 ،‬‬

‫ﺑﺎ اﻳﻦ ﺣﺎل‪ ،‬ﺗﺰرﻳﻖ از ﺟﻬﺖ ﻧﻮع ادﺑﻲ‪ ،‬در ﺣﻮزة ﻧﻘﻴﻀﻪﮔﻮﻳﻲ ﻣـﻲﮔﻨﺠـﺪ و اﺻـﻮﻻً ﺟﻨﺒـﺔ‬
‫ﺳﺒﻜﻲ دارد و ﺑﻪ ﺳﺒﻚﺷﻨﺎﺳﻲ ﻣﺮﺑﻮط اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮاي ﺗﻮﺿﻴﺢ اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ‪ ،‬اﺧﺘﺼﺎراً وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي اﻳﻦ‬
‫ﺳﺒﻚ را ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﻲ ﻗﺮار ﻣﻲدﻫﻴﻢ‪:‬‬

‫‪ 1.5‬زﺑﺎن‬
‫‪ 1.1.5‬ﻛﻠﻤﻪ‬
‫اﻟﻒ( اﺳﺎﻣﻲ ﺟﺎﻧﻮران و ﺧﻮراﻛﻲﻫﺎ‬
‫ﺑﺎ ﻣﻄﺎﻟﻌﺔ واژﮔﺎن ﺑﻪﻛﺎررﻓﺘﻪ در ﺷﻌﺮﻫﺎي ﺗﺰرﻳﻘﻲ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﻲرﺳﻴﻢ ﻛﻪ اﺳﺎﻣﻲ ﺟـﺎﻧﻮران و‬
‫ﺧﻮراﻛﻲﻫﺎ در اﻳﻦﮔﻮﻧﻪ اﺷﻌﺎر ﻛﺎرﺑﺮد ﺑﺴﻴﺎر دارﻧﺪ‪.‬‬
‫رﻗﻴﻪ ﻓﺮاﻫﺎﻧﻲ و ﻋﻠﻴﺮﺿﺎ ﻓﻮﻻدي ‪115‬‬

‫ـ اﺳﺎﻣﻲ ﺟﺎﻧﻮران‪:‬‬
‫اردكﺑﭽــﻪ ﻣــﻲﻓﺮوﺧــﺖ ﻋــﻼف‬ ‫روزي ﻛــﻪ ز ﻋﺸــﻖ ﻣــﻲزدم ﻻف‬
‫)ﺳﺎمﻣﻴﺮزا‪(97 :‬‬
‫آوازه ﺑﻠـــﻨﺪ ﺷـــﺪ ز ﻣﺠـﻨـــﻮن‬ ‫ﻋﺎﺷﻖ ﺳﮓ و ﮔﺮﺑﻪ ﺑﻮد و ﻣﻴﻤﻮن‬
‫)رازي‪(83 :‬‬
‫ﺑﺮآرﻧـــﺪ در ﺳــــﺎل اول ﺳﺒﻴــــﻞ‬ ‫اﮔﺮ ﻣﺎده ﮔﺎو اﺳــﺖ اﮔـﺮ ﻧـﺮه ﻓﻴـﻞ‬
‫)ﺷﻔﻴﻌﻴﻮن‪(40 :1388 ،‬‬
‫ز ﭘﻴﻜﺎن ﺧﺪﻧﮓ آﻫﻮي ﻣﺎ ﺑﺮ ﺧﻮد درا ﺑﻨـﺪد‬ ‫در آن وادي ﻛﻪ ﺗﺨﻢ ﭘﻨﺠﺔ ﺷﻴﺮ آﺗﺶ اﻓﺸﺎﻧﺪ‬
‫)ﻫﻤﺎن‪(48 :‬‬
‫ﻫﻤﺴﺎﻳﺔ اردك ﺧﻤﻮﺷـﻴﻢ‬ ‫ﻣﺎ و ﺗﻮ ﺑـﺮادران ﻣﻮﺷـﻴﻢ‬
‫)ﺷﻔﻴﻌﻴﻮن‪(25 :1389 ،‬‬
‫ﭼــﻮ زﻧﺒــﻮر ﺑــﺮ دﻧﺒــﺔ ﺧــﻮد ﻣﻨــﺎز‬ ‫ﭼــﻮ زراﻓــﻪ ﺷــﻄﺮﻧﺞ ﺗﻨﻬــﺎ ﻣﺒــﺎز‬
‫)ﻫﻤﺎن(‬

‫ـ اﺳﺎﻣﻲ ﺧﻮراﻛﻲﻫﺎ‪:‬‬
‫ﺑﻪ ﺻﺒﺮ آﺳﻴﺎﺳﻨﮓ ﺣﻠـﻮا ﺷـﻮد‬ ‫ﻛﻪ ﻧﻌﻞ از ﺗﺤﻤـﻞ ﻣﺮﺑـﺎ ﺷـﻮد‬
‫)رازي‪(83 :‬‬
‫اﻳﻦﻫﺎ ﻫﻤﻪ آﻓﺖ ﺳﻤﺎوي اﺳﺖ‬ ‫ﭘﺎي دﻫﻞ ﻫﺮﻳﺴﻪ ﻣﺎوي اﺳـﺖ‬
‫)ﺳﺎمﻣﻴﺮزا‪(97 :‬‬
‫آش ﺷﺐ ﭼﻠﻪاش ﺣﻠﻴﻢ اﺳﺖ‬ ‫ﺗﺎرﻳﺦ وﻓﺎت ﮔﺮگ ﺟﻴﻢ اﺳﺖ‬
‫)ﻫﻤﺎن‪(97 :‬‬
‫ﻣﻨﻮﺷﻴﺪ ﺻﻔﺮاي ﭘﺎرﻳﻨـﻪ را‬ ‫ﺑﺪوﺷﻴﺪ ﻗﻴﻤﺎق ﺧﺎﮔﻴﻨـﻪ را‬
‫)ﺷﻔﻴﻌﻴﻮن‪(26 :1389 ،‬‬

‫ب( واژﮔﺎن ﻛﻢﻛﺎرﺑﺮد‬

‫ﮔﺮﭼﻪ اﺳﺘﻔﺎده از واژﮔﺎن ﻛﻢﻛﺎرﺑﺮد‪ ،‬وﻳﮋﮔﻲ اﺻﻠﻲ ﺗﺰرﻳﻖ ﻣﺤﺴﻮب ﻧﻤﻲﺷﻮد‪ ،‬از آنﺟﺎ‬
 ‫‪ 116‬ﺗﺰرﻳﻖ در ﺷﻌﺮ ﻋﺼﺮ ﺻﻔﻮي‬

‫ﻛﻪ وﺟﻮد ﭼﻨﻴﻦ واژﮔﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﺷﻌﺮ وﺟﻬﻪاي ﻏﻠﻂاﻧﺪاز ﻣﻲدﻫﺪ‪ ،‬ﮔـﺎﻫﻲ ﺗﺰرﻳـﻖﮔﻮﻳـﺎن از آن‬
‫ﺑﻬﺮه ﺑﺮدهاﻧﺪ‪:‬‬
‫ﻣ ـﻲدﻳ ـﺪ وﻟ ـﻲ ﻛﺮاﺳــﻪ ﻣ ـﻲداد‬ ‫او ﺳــﻮي ﻣــﻦ از درﻳﭽــﺔ ﺑــﺎد‬
‫)ﻫﻤﺎن‪(25 :‬‬
‫ﮔﺸﺘﻢ ﭼﻮ ﻛﻒ ﺳـﺮﻳﺮ ﻣﺸـﻬﻮر‬ ‫ﺑﺴﺘﻢ دو ﺳﻪ ﺑﺨﻴﻪ ﺑـﺮ ﻛﻼﻏـﻮر‬
‫)ﻫﻤﺎن(‬
‫ﺷــﺎﮔﺮد وزغ ﺷــﺪﻧﺪ و روﺑــﺎه‬ ‫دﻳــﺮوز دو ﻋﻜــﻪ در ﭼﺮاﮔــﺎه‬
‫)ﻫﻤﺎن(‬
‫ز ﻓﻨﺪق ﻛﻨـﻲ ﺟﺎﻣـﺔ ﺧـﻮاب او‬ ‫ﺳﻪ ﻣﺎزو ﻛﻨﻲ ﺻﺮف اﺳـﺒﺎب او‬
‫)ﻫﻤﺎن‪(26 :‬‬
‫ﻫﻤــﺎن ﻟﺤﻈــﻪ آواز ﺗﺮﻋــﻮ ﻛﻨــﺪ‬ ‫ز ﺑــﺪﮔﻮﻫﺮي راه را ﺑــﻮ ﻛﻨــﺪ‬
‫)ﻫﻤﺎن(‬
‫ﭘﺮﻳﺪ از ﻗﻔﺲ و ﺑﺎدﮔﻴﺮ ﺳـﻤﻨﺎن ﺷـﺪ‬ ‫ﺷﻐﺎل ﻳﻮرﻏﻪ ﻛﻪ ﭘﺎﺗﺎﺑﺔ ﻣﻠﺦ ﻣﻲﺑﺎﻓﺖ‬
‫)ﻫﻤﺎن‪(27 :‬‬

‫‪ 2.1.5‬ﺗﺮﻛﻴﺐ‬
‫ﻳﻜﻲ از ﻣﻬﻢﺗﺮﻳﻦ وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي ﺗﺰرﻳﻖ‪ ،‬ﻫﻨﺠﺎرﮔﺮﻳﺰي در ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت زﺑﺎﻧﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑـﻪﮔﻮﻧـﻪاي ﻛـﻪ‬
‫ﺷﺎﻋﺮ ﺗﺰرﻳﻖﮔﻮ ﻣﻲﻛﻮﺷﺪ ﺑﺎ اﻳﻦ ﻛﺎر ﻣﻴﺎن واژﮔﺎن ﺑﻲﻣﻨﺎﺳﺒﺖ ﭘﻴﻮﻧﺪ ﺑﺮﻗـﺮار ﺳـﺎزد‪ :‬ﺷـﻴﺮ وزغ‬
‫)ﻫﻤﺎن‪ ،(24 :‬دﻻل ﻣﮕﺲ )ﻫﻤﺎن(‪ ،‬ﻛُﻠَﻪﺧﻮد ﺑﺎران )ﻫﻤﺎن‪ ،(25 :‬دراﻋـﻪاي ز ﺑﺎدﻧﺠـﺎن )ﻫﻤـﺎن‪:‬‬
‫‪ ،(27‬ﭘﺸﻢ وزغ )ﺳﺎمﻣﻴﺮزا‪ .(98 :‬اﻳﻦ ﺧﺼﻴﺼﻪ ﺑﻪ وﻳﮋﮔﻲ اﺻﻠﻲ ﺗﺰرﻳﻖ ﺑﺎزﻣﻲﮔﺮدد ﻛﻪ ﺑﺮ ﭘﺎﻳـﺔ‬
‫اﻳﺠﺎد راﺑﻄﻪ ﻣﻴﺎن واژﮔﺎن ﺑﻲﺗﻨﺎﺳﺐ اﺳﺘﻮار اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ 3.1.5‬ﺟﻤﻠﻪ‬
‫در ﺑﺮرﺳﻲ ﺑﺎﻓﺖ ﺟﻤﻼت آﺛﺎر ﺗﺰرﻳﻘﻲ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﺘﺎﻳﺞ دﺳﺖ ﻣﻲﻳﺎﺑﻴﻢ‪:‬‬
‫اﻟﻒ( ﻫﻤﻨﺸﻴﻨﻲ واژﮔﺎن در ﻧﺤﻮ زﺑﺎن ﻇﺎﻫﺮاً ﻃﺒﻴﻌﻲ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒـﺎرت دﻳﮕـﺮ‪،‬‬
‫در ﻋﻴﻦ ﺑﻲﻣﻌﻨﻲﺑﻮدن ﺟﻤﻼت ﻣﻲﺗﻮان ﺑﺮاي آنﻫﺎ ﻧﻘﺶﻫﺎﻳﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻓﺎﻋﻞ و ﻣﻔﻌﻮل و ﻓﻌـﻞ‬
‫ﻗﺎﺋﻞ ﺷﺪ‪:‬‬
‫رﻗﻴﻪ ﻓﺮاﻫﺎﻧﻲ و ﻋﻠﻴﺮﺿﺎ ﻓﻮﻻدي ‪117‬‬

‫ز ﺷﺎدي ﺑﺸﻜﻔﻢ ﭼﻮن ﮔﻞ ﻛﻪ در ﮔﻠﺰار ﻣﻲﺑﻴﻨﻢ‬ ‫روم در ﭘﺸﺘﺔ ﻛـﻮﻫﻲ ﭼـﻮ اﺷـﺘﺮﺧﺎر ﻣـﻲﺑﻴـﻨﻢ‬
‫)ﺳﺎمﻣﻴﺮزا‪(366 :‬‬

‫ب( ﮔﺎه در اﻳﻦ ﻧﻮع اﺷﻌﺎر‪ ،‬اﺑﻴﺎﺗﻲ وﺟﻮد دارد ﻛﻪ ﺑﻪزﺣﻤﺖ ﻣﻲﺗﻮان ﺑﺮاي آنﻫﺎ ﻣﻌﻨﺎﻳﻲ‬
‫درﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬اﻣﺎ اﻳﻦ ﻣﻌﻨﻲ در ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ ﺳﺎﻳﺮ اﺑﻴﺎت رﻧﮓ ﻣﻲﺑﺎزد‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﻴﺖ دوم از ﺳـﻪ‬
‫ﺑﻴﺖ ذﻳﻞ‪:‬‬
‫ﺳ ـﻲوﺳــﻪ ﻛﺸ ـﻴﺪ ﻏــﺎﻳﺘﺶ ﺑﻴﺴــﺖ‬ ‫ﺗــﻮ ﻛﻴﺴــﺘﻲ و ﻗﺒـــﻴﻠﻪات ﭼـــﻴﺴﺖ‬
‫ﻧ ـﻲ ﻣ ـﻲزد و اﺳــﻔﻨﺎج ﻣ ـﻲﻛﺎﺷــﺖ‬ ‫ﺑﺎﺑــﺎي ﺗــﻮ ﻳــﺎزده ﻧﺨـــﻮد داﺷـــﺖ‬
‫آدﻳ ــﻨﺔ ﻛﻬـــﻨﻪ ﺑ ـﻲﺣﻀـــﻮر اﺳــﺖ‬ ‫دﻧﺪان ﭼــﭗ درﻳﭽـﻪ ﻛــﻮر اﺳـﺖ‬
‫)ﺷﻔﻴﻌﻴﻮن‪(24 :1389 ،‬‬

‫‪ 2.5‬ﺷﻜﻞ‬
‫‪ 1.2.5‬ﻗﺎﻟﺐ‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﻮﺟﻮد‪ ،‬آﺛﺎر ﺗﺰرﻳﻘﻲ ﻫﻢ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﻧﻈﻢ و ﻫﻢ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﻧﺜـﺮ ﻫﺴـﺘﻨﺪ؛ ﺑـﺎ اﻳـﻦ ﺣـﺎل‪،‬‬
‫ﺳﺒﻚ ﺗﺰرﻳﻖ ﺑﻴﺶﺗﺮ در ﻧﻈﻢ ﺷﻬﺮت دارد‪ .‬ﻧﺨﺴﺖ ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎﻳﻲ از ﻧﺜﺮ ﺗﺰرﻳﻘﻲ‪:‬‬
‫اﺣﺪي را ﭼﻪ ﻗﺪرت آن اﺳﺖ ﻛﻪ در زﻣﺴﺘﺎن ﻧﺨﻮد را ﺑﻪ ﮔﺰ ﺑﻔﺮوﺷﻨﺪ ﺑﺎ وﺟﻮد آنﻛـﻪ در‬
‫اﺛﻨﺎي ﻧﻤﺎزﻛﺮدن ﺧﻮاﻫﺪ ﻛﻪ ﻛﻔﺸﺶ ﻧﺎرﻧﺠﻲ ﺑﻨﻤﺎﻳﺪ ﺑﻲﺧﺒﺮ از اﻳﻦﻛـﻪ اﮔـﺮ ﻗﺼـﺎﺑﺎن ﻫﻤـﻪ‬
‫ﺟﻤﻊ ﺷﻮﻧﺪ و ﺑﮕﻮﻳﻨﺪ ﻛﻪ اﺑﺮ ﺳﻴﺎه ﭘﺮآبﺗﺮ از ﻓﻴﻞ ﺷﻄﺮﻧﺞ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺤـﺾ دروغ اﺳـﺖ‬
‫)ﻫﻤﺎن‪.(22 :‬‬
‫ﻣﺎﺣﺼﻞ ﻛﻼم آنﻛﻪ اﮔﺮ ﻋﺮﺿﻪ ﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ ﻃﺎووس ﻫﻨﺪوﺳﺘﺎن را ﻣﻨﺎﺳـﺒﺘﻲ ﺑـﺎ ﺧﺮﭼﻨـﮓ‬
‫ﮔﻴﻼن ﻫﺴﺖ ﻋﻴﻦ ﺻﺪق اﺳﺖ )ﻫﻤﺎن‪.(23 :‬‬

‫ﺣﺠﻢ ﻋﻤﺪة ﻣﺘﻮن ﻣﻨﻈﻮم ﺗﺰرﻳﻘﻲ در ﻗﺎﻟﺐ ﻣﺜﻨﻮي اﺳﺖ و آن ﮔﻮﻧﻪ ﻛﻪ از ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺑﺮﻣـﻲ آﻳـﺪ‪،‬‬
‫ﺧﻮاﺟﻪ ﻫﺪاﻳﺖاﷲ در ﻣﻌﺎرﺿﺔ ﺧﻤﺴﺔ ﻧﻈﺎﻣﻲ آﺛﺎري دارد‪:‬‬
‫ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ ﻛﻪ ﻳﻚ ﺷﺎﻋﺮ رﻧﺪ ادﻋﺎ ﻣـﻲﻛـﺮد ﻛـﻪ ﻣـﻲﺗﻮاﻧـﺪ ﺧﻤﺴـﺔ ﻧﻈـﺎﻣﻲ را ﺟـﻮاب دﻫـﺪ‬
‫)زرﻳﻦﻛﻮب‪.(172 :1372 ،‬‬

‫ﺿﻤﻨﺎً ﮔﻮﻳﺎ ﻫﻤﻮ ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﺔ ﻓﺮوﺳﻲ را ﻧﻴﺰ ﺟﻮاب ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬

‫ﺑﻴﺶﺗﺮ اوﻗﺎت ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻦ اﺷﻌﺎر ﻣﺴﻠﻮباﻟﻤﻌﺎﻧﻲ ﻫﻤﺖ ﻣﻲﮔﻤﺎﺷﺘﻪ و ﺑـﺪﻳﻦ ﺷـﻴﻮه ﺗﺘﺒـﻊ ﭼﻨـﺪ‬
 ‫‪ 118‬ﺗﺰرﻳﻖ در ﺷﻌﺮ ﻋﺼﺮ ﺻﻔﻮي‬

‫ﻛﺘﺎب ﻧﻤﻮده‪ ،‬در ﺗﺘﺒﻊ ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ﺑﺪﻳﻦ ﻧﻬﺞ‪:‬‬

‫ﻓﺮاوﻳــ ـﺰ دروازه را ﺷــــﺎﻧﻪ ﻛــــﻦ‬ ‫ﺗﺤﻤــﻞ ﻛــﻦ و ارده را داﻧــﻪ ﻛــﻦ‬
‫ﺑــﻪ ﺻــﺒﺮ آﺳ ـﻴﺎ ﻛﻬﻨــﻪ ﺣﻠــﻮا ﺷــﻮد‬ ‫ﻛــﻪ ﻧﻌــﻞ از ﺗﺤﻤــﻞ ﻣﺮﺑــﺎ ﺷــﻮد‬
‫)رازي‪(83 - 82 :‬‬

‫از دﻳﮕﺮ ﻗﺎﻟﺐﻫﺎي ﺗﺰرﻳﻖ ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﻏﺰل اﺷﺎره ﻛﺮد‪:‬‬

‫ﻏﻠـﺎف ﺧﺎﻳـﺔ ﺧﺮﮔـﻮش اﺧﺘـﻪ ارزان ﺷـﺪ‬
‫ﭘﺮﻳ ــﺪ از ﻗﻔــﺲ و ﺑﺎدﮔـﻴ ــﺮ ﺳــﻤﻨﺎن ﺷــﺪ‬
‫ﺑﻪ ﻋﻴﻦ ﻫﻤﺖ آﺻﻒ ﺻـﻔﺎت دوران ﺷــﺪ‬
‫)ﺷﻔﻴﻌﻴﻮن‪(27 :1389 ،‬‬
‫ﮔﺮ رﺳﺪ ﭘﺮواﻧﻪ ﺷﻮﺧﻲ‪ ‬ﭼﺸﻤﺶ در ﺧﺘﻦ‬
‫ﮔﺮ ﻧﺒﺎﺷﺪ ﭘﻴﺮ ﻛﻨﻌـﺎن دﻳـﺪه در ره ﭘﻴـﺮﻫﻦ‬
‫)ﻗﺎﻧﻊ ﺗﺘﻮي‪(399 :1957 ،‬‬
‫ﻫـﺰار ﺷـﻜﺮ ﻛـﻪ ﭘﺸـﻢ وزغ ﻓـﺮاوان ﺷـﺪ‬
‫ﺷﻐﺎل ﻳﻮرﻏﻪ ﻛـﻪ ﭘﺎﺗﺎﺑـﺔ ﻣﻠـﺦ ﻣـﻲﺑﺎﻓــﺖ‬
‫ﺳﺤﺮ ﭼﻮ ﺑﻮي دﻫﺎن ﻣﮕﺲ ﺑﻪ ﻓﺮش رﺳﻴﺪ‬
‫دﻳﺪة آﻫـﻮ ﺷـﻮد ﻓـﺎﻧﻮس ﺷـﻤﻊ اﻧﺠﻤـﻦ‬
‫ﭘــﺮدة ﭼﺸــﻢ زﻟﻴﺨــﺎ ﺟﺎﻣ ـﺔ اﺣــﺰان ﺑــﻮد‬

‫‪ 2.2.5‬ﻗﺎﻓﻴﻪ‬
‫درﺳﺘﻲ ﻗﺎﻓﻴﻪ در اﺷﻌﺎر ﺗﺰرﻳﻘﻲ رﻋﺎﻳﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ؛ ﺑﺎ اﻳﻦ ﺣﺎل ﺑﻪﻧﺪرت در آنﻫﺎ ﺑﻪ ﻣﻮاردي از‬
‫ﻛﺎرﺑﺮد ﻧﺎدرﺳﺖ ﻗﺎﻓﻴﻪ ﺑﺮﻣﻲﺧﻮرﻳﻢ ﻛﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺳﺒﻚ ﺗﺰرﻳﻖ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪:‬‬
‫ﻛﻨــﺪ رﺧﻨــﻪ ﺳــﻮراخ ﭘﺎرﻳﻨــﻪ را‬ ‫ﻓــﺮاﻣﺶ ﻛﻨــﺪ ﺣــﻖ دﻳﺮﻳﻨــﻪ را‬
‫)ﺷﻔﻴﻌﻴﻮن‪(26 :1389 ،‬‬

‫‪ 3.5‬ﻣﺤﺘﻮا‬
‫ﭼﻨﺎنﻛﻪ از ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎ ﺑﺮﻣﻲآﻳﺪ‪ ،‬در اﻳﻦ ﺳﺒﻚ ﺷﻌﺮي‪ ،‬ﺑﻲﻣﻌﻨﻲﮔـﻮﻳﻲ اﺻـﻞ اﺳـﺖ و ﺑﻨـﺎﺑﺮاﻳﻦ‪،‬‬
‫ﻧﻤﻲﺗﻮان در آن ﻣﺤﺘﻮاي ﺧﺎﺻﻲ ﻳﺎﻓﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﻨﺎﺑﺮ ﻫﻨﺠﺎرﮔﺮﻳﺰيﻫـﺎﻳﻲ ﻛـﻪ در ﺳـﺎﺧﺘﺎر ﺗﺰرﻳـﻖ‬
‫وﺟﻮد دارد‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﻫﺪف از آن را اﻳﺠﺎد ﻧﻮﻋﻲ ﻃﻨﺰ داﻧﺴﺖ‪.‬‬

‫‪ .6‬زﻣﻴﻨﻪﻫﺎي ﭘﺪﻳﺪآﻣﺪن ﺗﺰرﻳﻖ‬

‫اﻟﻒ( از ﻣﻬﻢﺗﺮﻳﻦ ﻣﺴﺎﺋﻠﻲ ﻛﻪ در ﺑﺤﺚ از ﻳﻚ ﺳﺒﻚ ﺑﺎﻳﺪ ﻣﻮرد ﺗﻮﺟـﻪ ﻗـﺮار ﮔﻴـﺮد‪ ،‬ﺑﺮرﺳـﻲ‬
‫رﻗﻴﻪ ﻓﺮاﻫﺎﻧﻲ و ﻋﻠﻴﺮﺿﺎ ﻓﻮﻻدي ‪119‬‬

‫ﻋﻮاﻣﻞ ﭘﺪﻳﺪآﻣﺪن آن ﺳﺒﻚ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻲداﻧﻴﻢ دورة ﺻﻔﻮي‪ ،‬ﻛﻪ ﻋﺼﺮ ﭘﻴﺪاﻳﺶ ﺗﺰرﻳﻖ اﺳﺖ‪ ،‬دورة‬
‫رواج ﺑﺎزار ﺷﺎﻋﺮي اﺳﺖ و ﻣﺮدم در ﻫﺮ ﺻﻨﻒ و ﺷﻐﻠﻲ ﺑﻪ ﺳﺮودن روي آوردهاﻧـﺪ‪ .‬ﻗﻄﻌـﺎً در‬
‫ﺑﻴﻦ ﺧﻴﻞ ﻛﺜﻴﺮ اﻳﻦ ﺷﺎﻋﺮان‪ ،‬ﻛﻢ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ اﻓﺮادي ﻛﻪ در ﺣﻮزة ادب و ﺷﻌﺮ ﺳﺮرﺷﺘﻪاي ﻧﺪاﺷﺘﻪاﻧﺪ‬
‫و ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬آﺛﺎري ﺑﻪ ﺟﺎ ﮔﺬاﺷﺘﻪاﻧﺪ ﻛﻪ در ﻋﻴﻦ ﺑﺎﻻ ﺑﻮدن ﺣﺠﻢ‪ ،‬ﻓﺎﻗﺪ ارزش ﻫﻨﺮياﻧﺪ و ﻋﻤﻮﻣﺎً‬
‫ﺷﺎﻋﺮان ﭼﻨﻴﻦ آﺛﺎري ﺑﺎ زﻳﺎدهﮔﻮﻳﻲ‪ ،‬ﻛﺎر را ﺑﻪ ﮔﺰاﻓﻪﮔﻮﻳﻲ ﻛﺸـﺎﻧﺪهاﻧـﺪ‪ .‬ذﺑـﻴﺢاﷲ ﺻـﻔﺎ درﺑـﺎرة‬
‫ﻟﺴﺎﻧﻲ ﺷﻴﺮازي ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻗﺎﺿﻲ ﻧﻮراﷲ ﺷﻮﺷﺘﺮي‪ ،‬ﻛﻪ ذﻛﺮ ﺣﺎل او را در ﭘﺎﻳﺎن ﻣﺠﺎﻟﺲاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ آورده‪ ،‬ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ‬
‫ﺑﺎﻟﻎ ﺑﺮ ﻳﻚﺻﺪﻫﺰار ﺑﻴﺖ ﺷﻌﺮ ‪ ...‬داﺷﺖ )ﺻﻔﺎ‪.(637 :1369 ،‬‬

‫و درﺑﺎرة ﺿﻤﻴﺮي اﺻﻔﻬﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از اﻣﻴﻦ رازي ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬

‫وارداﺗﺶ ﺻﺪﻫﺰار ﺑﻴﺖ اﺳﺖ ‪) ...‬ﺻﻔﺎ‪.(695 :1369 ،‬‬

‫و درﺑﺎرة ﻏﺰاﻟﻲ ﻣﺸﻬﺪي ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬

‫ﺷﻤﺎرة اﺑﻴﺎت ﻛﻠﻴﺎﺗﺶ را ﺗﺎ ﭘﻨﺠﺎهﻫﺰار ﺑﻴﺖ ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ و ﻣﺤﻤﺪاﻣﻴﻦ رازي ﻣﺠﻤـﻮع آنﻫـﺎ را ‪...‬‬
‫ﻫﻔﺘﺎدﻫﺰار ﺑﺮ ﺷﻤﺮده )ﺻﻔﺎ‪.(705 :1369 ،‬‬

‫ﺑﺮ اﻳﻦ اﺳﺎس‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﻴﺮاﻫﻪ ﻧﺮﻓﺘﻪاﻳﻢ اﮔﺮ ﻳﻜـﻲ از زﻣﻴﻨـﻪﻫـﺎي آﻓـﺮﻳﻨﺶ ﺗﺰرﻳـﻖ را اﻋﺘـﺮاض‬
‫ﻃﻨﺰآﻣﻴﺰ ﺑﻪ وﺟﻮد اﻳﻦﮔﻮﻧﻪ زﻳﺎدهﮔﻮﻳﻲﻫﺎ و ﮔﺰاﻓﻪﮔﻮﻳﻲﻫﺎ ﺑﺪاﻧﻴﻢ‪.‬‬
‫ب( ﺟﺎﻣﻌﺔ اﻳﺮان در ﻋﺼﺮ ﺻﻔﻮي از دﻳﺪﮔﺎه اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ و ﺳﻴﺎﺳﻲ‪ ،‬ﺟﺎﻣﻌﻪاي اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑـﺎ‬
‫ﻣﺸﻜﻼت ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن درﮔﻴﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ ﻣﻄﺎﻟﻌﺔ آﺛﺎر ﺷﺎﻋﺮان اﻳﻦ ﻋﺼﺮ ﻣﻲﺗـﻮان ﺑـﻪ ﺗﺄﺛﻴﺮﭘـﺬﻳﺮي‬
‫آنﻫﺎ از اوﺿﺎع ﺟﺎﻣﻌﻪ ﭘﻲﺑﺮد‪ .‬ﻓﺘﻮﺣﻲ در ﻧﻘﺪ ادﺑﻲ در ﺳﺒﻚ ﻫﻨﺪي ﻣﺸﺨﺼﻪﻫـﺎﻳﻲ را ﺑـﺮاي‬
‫ﺟﺎﻣﻌﺔ ادﺑﻲ ﻋﺼﺮ ﺻﻔﻮي ﻣﻄﺮح ﻣﻲﻛﻨـﺪ ﻛـﻪ اﻫـﻢ‪ ‬آنﻫـﺎ »ﮔﺴﺴـﺖ از ﺗـﺎرﻳﺦ و ﺳـﻨﺖ« و‬
‫ﭘﺪﻳﺪآﻣﺪن »ﺟﺎﻣﻌﺔ ﺗﺮاژﻳﻚ« اﺳـﺖ )ﻓﺘـﻮﺣﻲ‪ .(59 - 58 :1385 ،‬او درﺑـﺎرة ﺟﺎﻣﻌـﺔ ﺗﺮاژﻳـﻚ‬
‫اﻳﻦﮔﻮﻧﻪ ﺗﻮﺿﻴﺢ ﻣﻲدﻫﺪ‪:‬‬
‫رﺷﺪ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖﻫﺎي ﺑﺎزرﮔﺎﻧﻲ و درﻫﻢرﻳﺨﺘﻦ ارزشﻫﺎي ﻣﻠﻲ و ﮔﺮوﻫﻲ ﺟﺎﻣﻌﺔ ﻋﺼﺮ ﺻﻔﻮي را‬
‫ﺑﻪ ﺳﻮي ﻓﺮدﮔﺮاﻳﻲ ﻣﻲﻛﺸﺎﻧﺪ‪ .‬ﮔﺮﭼﻪ ﺑﺎ ﺣﻤﻠﺔ ﻣﻐﻮل ﭼﻨﻴﻦ ﻓﻀﺎي ﻓﺮدﮔﺮاﻳﺎﻧﻪ و ﺗﺮاژﻳﻜـﻲ ﺑـﺮ‬
‫ﺟﺎﻣﻌﺔ اﻳﺮان ﺳﺎﻳﻪ اﻓﻜﻨﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﻇﻬﻮر دوﻟﺖ ﻗﺪرﺗﻤﻨﺪ ﺻﻔﻮي دﮔﺮﮔﻮﻧﻲ ﭼﻨﺪاﻧﻲ در اﻳﻦ ﻓﻀـﺎ‬
‫اﻳﺠﺎد ﻧﻜـﺮد ‪ ...‬در ﭼﻨـﻴﻦ ﺟﺎﻣﻌـﻪاي ارزشﻫـﺎي ﻓـﺮدي‪ ،‬ﻗـﺪرتﻃﻠﺒـﻲ‪ ،‬ﺷـﻬﺮت و آوازه و‬
‫ﺟﺎهﺟﻮﻳﻲ‪ ،‬ﺟﺎﻳﮕﺰﻳﻦ ارزشﻫﺎي ﺗﺎرﻳﺨﻲ ـ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻣﻲﺷﻮد )‪.(59 - 58 :1385‬‬
 ‫‪ 120‬ﺗﺰرﻳﻖ در ﺷﻌﺮ ﻋﺼﺮ ﺻﻔﻮي‬

‫ﺑﺎ اﻳﻦ وﺻﻒ ﻣﻲﺗﻮان ﺗﺰرﻳﻖ را ﻧﻮﻋﻲ »ﮔﺴﺴﺖ از ﺗﺎرﻳﺦ و ﺳﻨﺖ« داﻧﺴﺖ؛ ﺗﺎرﻳﺦ و ﺳﻨﺘﻲ‬
‫ﻛﻪ ﺷﺎﻋﺮان ﭘﻴﺸﻴﻦ‪ ،‬ﻗﺮنﻫﺎي ﻣﺘﻤﺎدي ﺑﺎ آن ﭘﻴﻮﻧﺪ داﺷﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫ج( ﻣﻲﺗﻮان آﺛﺎر ﺗﺰرﻳﻘﻲ را ﻧﻮﻋﻲ واﻛﻨﺶ ﻃﻨﺰآﻣﻴﺰ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﺷﻌﺎر دﺷـﻮار دورة ﺻـﻔﻮي‬
‫داﻧﺴﺖ‪ .‬در ﻣﻴﺎن آﺛﺎر ﺷﺎﻋﺮان ﺳﺒﻚ ﻫﻨﺪي ﻛﻢ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ اﺑﻴﺎﺗﻲ ﻛـﻪ از ﺷـﺪت ﺑـﺎرﻳﻜﻲ ﺧﻴـﺎل و‬
‫ﭘﻴﭽﻴﺪﮔﻲ ﻣﻀﻤﻮن‪ ،‬ﻣﻌﻨﺎي روﺷﻨﻲ ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺎ ﺟﺎﻳﻲ ﻛﻪ دراﻳﻦﺑﺎره ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ‪:‬‬
‫ﺟﺮﻳﺎن ﻋﻤﺪهاي در ﺷﻌﺮ اﻳﻦ ﻋﺼﺮ ﮔﺮاﻳﺶ ﺑـﻪ ﺟﺎﻧـﺐ دﺷـﻮاري و ﭘﻴﭽﻴـﺪﮔﻲ اﺳـﺖ‪ .‬ﻃﺒـﻖ‬
‫ﻣﻌﻴﺎرﻫﺎي ﺟﻤﺎلﺷﻨﺎﺳﻲِ ﺷﺎﻋﺮانِ اﻳﻦ ﺟﺮﻳﺎن‪ ،‬ﺷﻌﺮ ﻣﺸﻜﻞ و دﺷﻮاري ﻛﻪ ﻣﻌﻨﺎي آن ﺑﻪﺳﺎدﮔﻲ‬
‫درﻳﺎﻓﺘﻪ ﻧﺸﻮد‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﺷﻌﺮ اﺳﺖ ‪ ...‬از دﻳﺪ اﻳﻦ ﮔﺮوه‪ ،‬ﺷـﻌﺮ ﺷـﺎﻋﺮانِ ‪ ...‬ﭘﻴﭽﻴـﺪهﮔـﻮ ارزش‬
‫واﻻﻳﻲ دارد؛ ﭼﺮا ﻛﻪ ﻓﻬﻢ ﭼﻨﻴﻦ اﺷﻌﺎري در ﺗﻮان ﻫﺮﻛﺲ ﻧﻴﺴﺖ )ﻓﺘﻮﺣﻲ‪.(36 :1385 ،‬‬

‫ﮔﺎه ﺷﺎﻋﺮان اﻳﻦ دوره ﺑﻪ ﺳﺮودن اﺑﻴﺎﺗﻲ از اﻳﻦ دﺳﺖ ﻣﺒﺎﻫﺎت ﻛﺮدهاﻧﺪ‪:‬‬
‫ﺷﺪ ﻣﻐﺰ ﻧـﺎل در ﻗﻠـﻢ اﺳـﺘﺨﻮان ﻣـﺎ‬ ‫از ﭘﻴﭻ و ﺗﺎب ﻓﻜﺮ در اﻳﻦ ﺑﻮﺗﺔ ﮔﺪاز‬
‫)ﺻﺎﺋﺐ ﺗﺒﺮﻳﺰي‪(383 :1370 ،‬‬
‫ﻣـــﮕﺮ ارﻣـــﻐﺎن ﺣﻜﻴ ــﻤﺎن ﻓﺮﺳــﺘﻢ‬ ‫ﻛﻼم ﻣﻦ از ﻓﻬﻢ ﺷﺎﻋﺮ ﻓـﺰون اﺳـﺖ‬
‫ﺳﻮادي ﺑﻪ ﺧـﺎك ﺻـﻔﺎﻫﺎن ﻓﺮﺳـﺘﻢ‬ ‫ز ﻛﻠـﻚ ﻋﺮاﻗـﻲﻧـﮋاد ﺧـﻮد از ﻫﻨـﺪ‬
‫)ﺣﺰﻳﻦ ﻻﻫﻴﺠﻲ‪(651 :1374 ،‬‬

‫در ﭼﻨﻴﻦ ﺷﺮاﻳﻄﻲ‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮان ﻳﻜﻲ از زﻣﻴﻨﻪﻫﺎي ﭘﺪﻳﺪآﻣﺪن ﺗﺰرﻳﻖ را ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ ﻃﺮز ﺗﻔﻜﺮ اﻳﻦ‬
‫دﺳﺖ از ﺷﺎﻋﺮان داﻧﺴﺖ‪.‬‬
‫د( در اﺷﻌﺎر ﺗﺰرﻳﻘﻲ اﺳﺎﻣﻲ ﺟﺎﻧﻮران و ﺧﻮراﻛﻲﻫﺎ ﻛﺎرﺑﺮد ﺑﺴﻴﺎر داﺷﺘﻪ اﺳـﺖ و اﻳـﻦ اﻣـﺮ‬
‫ﻧﻤﺎﻳﺎنﮔﺮ اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻛﺎرﺑﺮد اﻳﻦﮔﻮﻧﻪ اﺳﺎﻣﻲ زﻣﻴﻨﺔ ﺗﻮﺟﻪ ﻣﺮدم را ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﻲﻛﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع از دﻳﺪﮔﺎه ﺟﺎﻣﻌﻪﺷﻨﺎﺳﻲ دورة ﺻﻔﻮﻳﻪ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺄﻣﻞ اﺳﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻛﺎرﺑﺮد اﻳـﻦ اﺳـﺎﻣﻲ‬
‫ﻣﺤﺪود ﺑﻪ ﺷﺎﻋﺮان ﺗﺰرﻳﻖﭘﺮداز ﻧﻴﺴﺖ و ﺑﺮﺧﻲ از ﺷﺎﻋﺮان در ﺣـﻮزهﻫـﺎي ﻣﺸـﺎﺑﻪ‪ ،‬از اﺳـﺎﻣﻲ‬
‫اﻟﺒﺴﻪ و اﻃﻌﻤﻪ اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ .7‬داداﺋﻴﺴﻢ و ﺗﺰرﻳﻖ‬
‫ﭘﺪﻳﺪآﻣﺪن ﺗﺰرﻳﻖ ﻣﺮﺑﻮط ﺑـﻪ دورة ﺣﻜﻮﻣـﺖ ﺻـﻔﻮﻳﺎن ﺑـﺮ اﻳـﺮان اﺳـﺖ )ﺗﺮﺑﻴـﺖ‪ .(85 :‬اﻳـﻦ‬
‫ﺣﻜﻮﻣﺖ در ‪ 907‬ق ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ ‪ 1501‬م ﺑﺮ روي ﻛﺎر آﻣﺪ‪ .‬از ﺳﻮي دﻳﮕﺮ‪ ،‬در ﻣﻐـﺮبزﻣـﻴﻦ ﻧﻴـﺰ‬
‫رﻗﻴﻪ ﻓﺮاﻫﺎﻧﻲ و ﻋﻠﻴﺮﺿﺎ ﻓﻮﻻدي ‪121‬‬

‫ﻣﻜﺘﺒﻲ ادﺑﻲ ﺑﻪ ﻧﺎم داداﺋﻴﺴﻢ ﺳﺮاغ دارﻳﻢ ﻛﻪ آﻏﺎز آن ‪ 1916‬م ﺑﻮده اﺳﺖ )ﺳﻴﺪﺣﺴﻴﻨﻲ‪:1389 ،‬‬
‫‪ .(752‬ﺑﺎ ﺑﺮرﺳﻲ آﺛﺎر ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺳﺒﻚ ﺗﺰرﻳﻖ و ﻣﻜﺘﺐ داداﺋﻴﺴﻢ‪ ،‬ﻫﻤﺴﺎﻧﻲﻫﺎﻳﻲ را ﻣﻴـﺎن آنﻫـﺎ‬
‫درﻣﻲﻳﺎﺑﻴﻢ ﻛﻪ ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ﻋﻠﻲرﻏﻢ ﺗﻔﺎوت ﺧﺎﺳﺘﮕﺎه‪ ،‬اﺣﻴﺎﻧﺎً اﺷﺘﺮاك زﻣﻴﻨـﻪﻫـﺎي ﺳﻴﺎﺳـﻲ و‬
‫اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ و ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﭘﺪﻳﺪآﻣﺪن آنﻫﺎ ﻣﺎﻳﺔ وﺟﻮد اﻳﻦ ﻫﻤﺴﺎﻧﻲﻫﺎ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬در اداﻣﻪ ﺑﻪ ﺑﺮﺧﻲ‬
‫از اﻳﻦ وﺟﻮه اﺷﺘﺮاك اﺷﺎره ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪:‬‬
‫اﻟﻒ( رﺿﺎ ﺳﻴﺪﺣﺴﻴﻨﻲ درﺑﺎرة ﺧﺎﺳﺘﮕﺎه داداﺋﻴﺴﻢ ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ‪:‬‬
‫ﻣﻜﺘﺐ دادا ‪ ...‬زاﻳﻴﺪة ﻧﻮﻣﻴﺪي و اﺿﻄﺮاب و ﻫﺮجوﻣﺮﺟﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ از ﺧﺮاﺑـﻲ و آدمﻛﺸـﻲ و‬
‫ﺑﻴﺪاد ﺟﻨﮓ ﺟﻬﺎﻧﻲ اول ﺣﺎﺻﻞ ﺷﺪ ‪ ...‬دادا ﺑﺎ ادﻋﺎي وﻳﺮاﻧﮕﺮي و ﺗﺮورﻳﺴﻢ در ﻋـﺎﻟﻢ ﻫﻨـﺮ و‬
‫ادﺑﻴﺎت و اﺧﻼق اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻳﺎ ﻓﺮدي‪ ،‬ﻋﻤﻼً اﺳﻄﻮرهاي ﺧﻮدﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ؛ زﻳـﺮا در ﻋـﺎﻟﻢ ﻫﻨـﺮ‬
‫ﻗﺼﺪش ﻧﻪ آﻓﺮﻳﻨﺶ ﺑﻠﻜﻪ وﻳﺮاﻧﮕﺮي ﺑﻮده اﺳﺖ ‪ ...‬وﻳﺮانﺳﺎﺧﺘﻦ آن ﻃﺮز ﺗﻔﻜﺮ و آن آﻓـﺮﻳﻨﺶ‬
‫ﻫﻨﺮ و اﻧﺪﻳﺸﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺟﻨﮓ ﺟﻬﺎﻧﻲ ﻣﻨﺠﺮ ﺷﺪ )‪.(750 :1389‬‬

‫ﻧﺠﻒ درﻳﺎﺑﻨﺪري در ﻣﻘﺪﻣﺔ وداع ﺑﺎ اﺳﻠﺤﻪ در ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻫﻤﻴﻦ ﻧﻜﺘﻪ ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ‪:‬‬

‫ﺳﺮﺧﻮردﮔﻲ از ﭼﻴﺰﻫﺎي ﻣﻘﺪس و وازدﮔﻲ از ﻛﻠﻤﺎت ﻣﺠﺮد‪ ،‬ﻳﻜﻲ از ﻣﺸﺨﺼﺎت اﺻﻠﻲ ﻧﺴﻞ‬
‫ﺑﻌﺪ از ﺟﻨﮓ ﺟﻬﺎﻧﻲ اول ﺑﻮد‪ .‬ﺟﻮاﻧﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺷﻮر و ﺷﻮق ﺑﻪ ﺟﺒﻬـﺔ ﺟﻨـﮓ رﻓﺘـﻪ ﺑﻮدﻧـﺪ‪ ،‬از‬
‫آنﭼﻪ ﻣﻘﺪس و ﭘﺮاﻓﺘﺨﺎر ﺑﻮد رﻣﻴﺪﻧﺪ و آنﻗـﺪر ﻛﻠﻤـﺎت ﭘـﺮ ﻃﻤﻄـﺮاق و ﺻـﻔﺎت ﻋـﺎﻟﻲ در‬
‫ﮔﻮﺷﺸﺎن ﻓﺮوﺧﻮاﻧﺪه ﺷﺪ ﻛﻪ ﺣﺎﻟﺖ آﺷﻮب ﺑﻪ آنﻫﺎ دﺳﺖ داد )ﻫﻤﻴﻨﮕﻮي‪.(1 :1376 ،‬‬
‫ﺑﻴﮕﺰﺑﻲ در اﻳﻦ ﺧﺼﻮص ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ‪:‬‬
‫ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺑﻪ ﻋﻬﺪة داداﺋﻴﺴﺖﻫﺎ اﻓﺘﺎد ﻛﻪ در ﻣﻴﺎﻧﺔ ﺟﻨﮕﻲ ﺧﺎﻧﻤﺎنﺳﻮز‪ ،‬اﺣﺴﺎس ﻓﺰاﻳﻨﺪة ﭘـﻮﭼﻲ‬
‫را ﻣﻨﻌﻜﺲ ﻛﻨﻨﺪ؛ اﺣﺴﺎس درﻫﻢﺷﻜﺴﺘﮕﻲ واﻗﻌﻴﺖ و ﺳﻘﻮط ﻛﺎﻣـﻞ ﻋﻘـﻞ و ﺑﺮاﻓﺘـﺎدن اﻓﻜـﺎر‬
‫ﺳﻨﺘﻲ و ﺑﻲاﻋﺘﺒﺎرﺷﺪن ﺗﺼﻮر ﻋـﺎﻟﻤﻲ داراي ﻧﻈـﻢ و ﻗﺎﺑـﻞ ﺑﻴـﺎن ﺑـﺎ زﺑـﺎﻧﻲ دﻗﻴـﻖ و ﺑﺎﻗﺎﻋـﺪه‬
‫)‪.(37 :1379‬‬
‫اﻳﻦ ﻗﻄﻌﻪ ﻧﻤﻮﻧﻪاي از ﻳﻚ ﺷﻌﺮ داداﺋﻴﺴﺘﻲ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺑﻠﻮري از ﻓﺮﻳﺎد ﻣﻀﻄﺮب ﻣﻲاﻧﺪازد روي ﺻﻔﺤﻪاي ﻛﻪ ﺧﺰان‪ .‬ﺧﻮاﻫﺸﻤﻨﺪم ﮔﺮدي ﻧﻴﻢﺑﻴﺎن ﻣﺮا‬
‫ﺑﻪ ﻫﻢ ﻧﺰﻧﻴﺪ‪ .‬ﻏﻴﺮ ذيﻓﻘﺎر‪ .‬ﺷﺎﻣﮕﺎﻫﺎن آراﻣﻲ ﺣﺴـﻦ و ﺟﻤـﺎل دوﺷـﻴﺰهاي ﻛـﻪ آبﭘﺎﺷـﻲ راه‬
‫ﭘﻮﺷﻴﺪه از ﻣﺮداب را ﺗﻐﻴﻴﺮ ﺷﻜﻞ ﻣﻲدﻫﺪ )ﺳﻴﺪﺣﺴﻴﻨﻲ‪.(772 :1389 ،‬‬
‫در ﺑﺮرﺳﻲ زﻣﻴﻨﻪﻫﺎي ﭘﻴﺪاﺷﺪن ﺗﺰرﻳﻖ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع اﺷﺎره ﺷﺪ ﻛـﻪ ﺗﺰرﻳـﻖ را ﻣـﻲﺗـﻮان‬
‫ﻧﻮﻋﻲ واﻛﻨﺶ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اوﺿﺎع آﺷﻔﺘﺔ ﺳﻴﺎﺳﻲ و اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ اﻳﺮان در ﻋﺼﺮ ﺻﻔﻮي داﻧﺴﺖ ﻛـﻪ‬
‫در ﻧﺘﻴﺠﺔ ﺟﻨﮓﻫﺎ و ﻛﺸﻤﻜﺶﻫﺎي داﺧﻠﻲ و ﺧﺎرﺟﻲ ﺑﻪوﺟﻮد آﻣﺪه ﺑﻮد‪.‬‬
 ‫‪ 122‬ﺗﺰرﻳﻖ در ﺷﻌﺮ ﻋﺼﺮ ﺻﻔﻮي‬

‫اﻳﻦ دوران ‪ ...‬در ﻫﻤﺎن ﺣﺎل ﻛﻪ ﺑـﺎ ﻛﺎﻣﻴـﺎﺑﻲﻫـﺎي ﻧﻈـﺎﻣﻲ و ﺳﻴﺎﺳـﻲ و ﺑـﺎ ﺟﻨﮕـﺎوريﻫـﺎ و‬
‫ﭘﻴﺮوزيﻫﺎي ﻣﺮداﻧﻲ ﭼﻮن ﺷﺎهاﺳﻤﺎﻋﻴﻞ ‪ ...‬ﻫﻤﺮاه ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺎ ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﻳﻲ ﻣﺮداﻧﻲ ﻧﺎﻻﻳﻖ و ﻋﻴﺎش و‬
‫ﺑﺎ ﻧﻔﻮذ ﻣﻔﺴﺪهﺟﻮﻳﺎن و ﺑﺎ ﭘﻴﺸﻮاﻳﻲ ﻓﻜﺮي و ﻋﻘﻠﻲ ﻣﺘﻌﺼﺒﺎن ﻛﻮﺗـﻪﻧﻈـﺮ ﺟﺎﻫـﻞ ﻧﻴـﺰ ﻣﻼزﻣـﻪ‬
‫داﺷﺖ و اﮔﺮﭼﻪ ﺑﺎ اﻳﺠﺎد وﺣﺪت ﻣﻠﻲ در آن ﻋﻬﺪ‪ ،‬ﻣﺮﻛﺰﻳﺖ و ﺗﻤﺎﻣﻴﺖ اﻳـﺮان ﻛـﻪ ﺑـﺎ ﺣﻤﻠـﺔ‬
‫ﺗﺎزﻳﺎن و ﻫﺠﻮم ﻣﻐﻮل و ‪ ...‬از ﻣﻴﺎن رﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬اﺣﻴﺎ ﺷﺪ؛ وﻟﻲ در ﻫﻤﺎن ﺣـﺎل ﺑـﺎ ﺑﺮﺗـﺮيﻳـﺎﻓﺘﻦ‬
‫ﺷﻤﺸﻴﺮزﻧﺎن ﺑﻲﻓﺮﻫﻨﮓ ﺳﺮخﻛﻼه و ﺑﺎ ﭼﻴﺮﮔﻲ ﻋﺎﻟﻤﺎن ﻗﺸﺮي ﻇﺎﻫﺮﺑﻴﻦ‪ ،‬دوراﻧﻲ ﺟﺪﻳﺪ از ﺗﻨﺰل‬
‫ﻓﻜﺮي و ﻋﻘﻠﻲ و ادﺑﻲ در اﻳﺮان ﭘﻲرﻳﺰي ﺷﺪ )ﺻﻔﺎ‪.(8 - 5 :1369 ،‬‬
‫در ﭼﻨﻴﻦ ﺷﺮاﻳﻄﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮﺧﻲ ﺷﺎﻋﺮان درﺻﺪد ﺑـﺮوز ﻧـﻮﻋﻲ واﻛـﻨﺶ رواﻧـﻲ ﺑﺮآﻣﺪﻧـﺪ و‬
‫اﻋﺘﺮاﺿﺸﺎن را در ﻗﺎﻟﺐ اﺷﻌﺎر ﺑﻲﻣﻌﻨﻲ ﻋﺮﺿﻪ ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﻴﺖ ذﻳﻞ ﻧﻤﻮﻧﻪاي از ﻳﻚ ﺷﻌﺮ ﺗﺰرﻳﻖ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺑــﻪ ﺻــﺒﺮ آﺳﻴﺎﺳــﻨﮓ ﺣﻠــﻮا ﺷــﻮد‬ ‫ﻛــﻪ ﻧﻌــﻞ از ﺗﺤﻤــﻞ ﻣﺮﺑــﺎ ﺷــﻮد‬
‫)رازي‪(83 :‬‬

‫ب( درﺑﺎرة ﺗﻜﻴﺔ اﺻﻠﻲ آﺛﺎر داداﺋﻴﺴﺘﻲ و ﻧﻮع ﺗﺮﻛﻴﺐ اﺷﻴﺎء و ﻛﻠﻤـﺎت در اﻳـﻦ ﻣﻜﺘـﺐ‬
‫ﭼﻨﻴﻦ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪:‬‬
‫اﺷﺎرة اﻳﻦ اﺻﻄﻼح )دادا( ﺑﻪ ﻫﻤﻪ و ﻫﻴﭻ ﺑﻮد‪ .‬اﺷﺎرهاي ﺑﻪ آزادي ﺗﻤﺎم و ﺿﺪ ﻗﻮاﻋﺪ‪ ،‬آرﻣﺎنﻫﺎ‬
‫و ﺳﻨﺖﻫﺎ ﺑﻮد ‪ ...‬واژة اﺻﻠﻲ در واژﮔﺎن داداﺋﻴﺴﺘﻲ ’ﻫـﻴﭻ‘ اﺳـﺖ‪ .‬ﺗﻈﺎﻫﺮﻫـﺎي اﻳـﻦ ﺟﻨـﺒﺶ‬
‫’زﻳﺒﺎﻳﻲﺷﻨﺎﺧﺘﻲ‘ ﻏﺎﻟﺒﺎً ﺟﻠﻮهﻫﺎي ﻛﻮﻻژ اﺳﺖ‪ :‬آراﻳﺶ اﺷـﻴﺎء و واژهﻫـﺎي ﻧـﺎﻣﺮﺑﻮط ﺑـﻪ ﻃـﻮر‬
‫ﺗﺼﺎدﻓﻲ )ﻛﺎدن‪ :1380 ،‬ذﻳﻞ »داداﺋﻴﺴﻢ«(‪.‬‬

‫ﺑﺎ ﻣﻄﺎﻟﻌﺔ آﺛﺎر ﺗﺰرﻳﻘﻲ ﻧﻴﺰ ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﭘﻲﺑﺮد ﻛﻪ ﺷﺎﻋﺮ و ﻧﻮﻳﺴﻨﺪة اﻳـﻦ ﺳـﺒﻚ‬
‫ادﺑﻲ ﺑﺎ ﺗﻜﻴﻪ ﺑﺮ اﺻﻞ ﺑﻲﻣﻌﻨﻲﺑﻮدن ﻛﻼم‪ ،‬واژهﻫﺎ را ﺗﺼﺎدﻓﻲ ﻛﻨﺎر ﻫﻢ ﻣﻲﭼﻴﻨﺪ‪.‬‬
‫ج( در آﺛﺎر ﻣﻜﺘﺐ داداﺋﻴﺴﻢ ﺑﺎ زﺑﺎﻧﻲ آﻟﻮده ﺑﻪ ﻫﺠـﻮ ﻣـﻮاﺟﻬﻴﻢ‪ .‬در دادا و ﺳﻮررﺋﺎﻟﻴﺴـﻢ در‬
‫اﻳﻦ ﺧﺼﻮص آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﮔﺮاﻳﺶ دادا ﺑﻪ زﺑﺎن ﻣﺴﺘﻬﺠﻦ و ﻟﻮدﮔﻲﻫﺎي ﻇﺎﻫﺮاً ﻛﻮدﻛﺎﻧﻪ ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪ ﻛﻪ در ﻧﻈـﺮ ﻣـﺮدم‪ ،‬در‬
‫ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﻳﻚ ﻧﺸﺎﻧﺔ ﺑﻴﻤﺎري زﻣﺎﻧﻪ و در ﺑﺪﺗﺮﻳﻦ ﺣﺎﻟﺖ‪ ،‬ﻳﻚ ﺷﻮﺧﻲ ﺑﭽﻪﮔﺎﻧﺔ ﻓﺎﺟﻌﻪﺑـﺎر‬
‫ﺟﻠﻮه ﻛﻨﺪ‪ .‬ﻣﺮدﻣﻲ ﻛﻪ ﻃﻮري ﺗﺮﺑﻴﺖ ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ از ﻫﻨﺮ ﺗﻘﻠﻴﺪي و ﻛـﺎر اﺳـﺘﺎداﻧﻪ ﺳـﺘﺎﻳﺶ‬
‫ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻃﺒﻴﻌﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﻪ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺗﺤﻘﻴﺮ ﻫﺮ دو ﺳﻌﻲ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ در ﻋﺮﺻﻪﻫﺎﻳﻲ ﺑـﻪ دور از‬
‫ﺗﺠﺮﺑﺔ ﺑﻲواﺳﻄﺔ ﻇﺎﻫﺮي رﺧﻨﻪ ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺪﮔﻤﺎن ﺷﻮﻧﺪ )ﺑﻴﮕﺰﺑﻲ‪.(45 :1379 ،‬‬

‫ﻫﻤﻴﻦ وﻳﮋﮔﻲ در آﺛﺎر ﺗﺰرﻳﻘﻲ ﻫﻢ ﻣﺸـﻬﻮد اﺳـﺖ و اي ﺑﺴـﺎ ﻳﻜـﻲ از دﻻﻳﻠـﻲ ﻛـﻪ ﻣﻮﺟـﺐ‬
‫ﻧﺎﭘﺎﻳﺪاري اﻳﻦ ﻧﻮع ادﺑﻲ و ﺑﻲﻋﻼﻗﮕﻲ ﻣﺮدم ﺑﻪ آن ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﻤﻴﻦ زﺑﺎن آﻣﻴﺨﺘﻪ ﺑﻪ ﻫﺠﻮ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫رﻗﻴﻪ ﻓﺮاﻫﺎﻧﻲ و ﻋﻠﻴﺮﺿﺎ ﻓﻮﻻدي ‪123‬‬

‫د( ﺑﺎ ﻣﻄﺎﻟﻌﺔ زﻣﻴﻨﻪﻫﺎي ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ دادا درﻣﻲﻳﺎﺑﻴﻢ ﻛـﻪ دﻏﺪﻏـﺔ اﺻـﻠﻲ آنﻫـﺎ رﺳـﻴﺪن ﺑـﻪ‬
‫آزادي از ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﻗﻴﺪوﺑﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪوﻳﮋه ﻗﻴﺪوﺑﻨﺪﻫﺎي ادﺑﻲ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﻃـﻮر ﻛـﻞ داداﺋﻴﺴـﺖﻫـﺎ ﺑـﺎ‬
‫آنﭼﻪ ﻇﺎﻫﺮ ﻋﻘﻼﻧﻲ داﺷﺖ ﺑﻪ ﻣﺒﺎرزه ﻣﻲﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ و آن را ﻣﻮرد اﺳﺘﻬﺰا ﻗﺮار ﻣـﻲدادﻧـﺪ و‬
‫در ﭘﻲ رﺳﻴﺪن ﺑﻪ ﻧﻮﻋﻲ آزادي ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬آنﻫﺎ ﺣﺘﻲ ادﺑﻴﺎت را ﻧﻴﺰ اﻧﻜﺎر ﻣـﻲﻛﺮدﻧـﺪ‪ .‬آرﻧﻮﻟـﺪ‬
‫ﻫﺎوزر ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ‪:‬‬
‫داداﺋﻴﺴﻢ ﻣﻲﺧﻮاﻫﺪ وﺳﺎﻳﻞ ﺑﻴﺎن ﻣﻌﻤﻮﻟﻲ و ﻓﺮﺳﻮده ﺑﻪﻛﻠﻲ از ﻣﻴﺎن ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﺷﻮد‪ .‬او ﺧﻮاﺳﺘﺎر‬
‫ﺑﻴﺎﻧﻲ ﺳﺮاﺳﺮ ﺧﻮداﻧﮕﻴﺨﺘﻪ اﺳﺖ و ﺑﺪانوﺳﻴﻠﻪ ﺗﺌﻮري ﺧﻮد را ﺑﺮ ﺗﻨﺎﻗﺾ ﭘﺎﻳﻪﮔﺬاري ﻣـﻲﻛﻨـﺪ‬
‫)‪.(374 :1372‬‬
‫ﺳﺨﻨﺎن ﺑﻴﮕﺰﺑﻲ ﻧﻴﺰ اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ را ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪:‬‬
‫داداﺋﻴﺴﺖﻫﺎ ﺑﻪﺧﻮﺑﻲ ﻣﻲداﻧﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺿﺪﻳﺖ ﺑﺎ ﺗﻌﺼﺐ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺧﻮد ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺑﻪ ﺗﻌﺼﺐ ﺷﻮد و‬
‫ﺿﺪ ﻫﻨﺮ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺧﻮد ﻧﻮﻋﻲ ﻫﻨﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎر آﻳﺪ ‪ ...‬واﻗﻌﻴﺖ اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ دادا دﻗﻴﻘﺎً ﺿﺪ ﻫﻨﺮ ﻫـﻢ‬
‫ﻧﺒﻮد‪ .‬اﮔﺮ ﺑﻮد‪ ،‬آنﻫﻤﻪ ﻫﻨﺮﻣﻨﺪ در زﻳﺮ ﭘـﺮﭼﻢ آن ﺟﻤـﻊ ﻧﻤـﻲﺷـﺪﻧﺪ‪ .‬ﺿـﺪﻳﺘﺶ ﺑـﻴﺶﺗـﺮ ﺑـﺎ‬
‫ﺳﻮءاﺳﺘﻔﺎده از ﻫﻨﺮ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﺎ ﻧﺤﻮة اﺳﺘﻔﺎدة ﻧﺴﻞﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ اﻋﺘﻘﺎد داداﺋﻴﺴـﺖﻫـﺎ ﺗﻮﺟـﻪ ﻧﻜـﺮده‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﻫﻨﺮ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺣﻘﻴﻘﺖ زﻧﺪﮔﻲ را ﺛﺒﺖ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﻣﺜﻞ ﻫﻤﺔ ﺟﻨﺒﺶﻫﺎي ادﺑﻲ و ﻫﻨﺮي دﻳﮕﺮ‪،‬‬
‫ﻫﺪﻓﺶ ﻧﻔﻮذ در ﺣﻘﻴﻘﺘﻲ ﻣﺘﻌﺎﻟﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻣﻲآﻣـﺪ ﻛـﻪ ﺑـﺎ درك ﺷـﻬﻮدي‬
‫ﻣﻲﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﺑﻪ ﺟﻮﻫﺮ ﻫﺴﺘﻲ دﺳﺖ ﻳﺎﺑﻨﺪ‪ .‬ﭘﺲ دادا ﺿﺪ ﭼﻴﺰي ﺑﻮد ﻛـﻪ اﻧﺴـﺎن از ﻫﻨـﺮ ﺑـﺎﻗﻲ‬
‫ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺑﻮد‪ :‬ﺗﺼﻮﻳﺮ ﺑﻲرﻣﻖ و ﺳﻄﺤﻲ و ﻓﺮﻳﺒﻨﺪهاي از ﻧﻈﺎم ﻫﺴﺘﻲ )ﺑﻴﮕﺰﺑﻲ‪.(47 :1379 ،‬‬

‫ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﻛﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ‪ ،‬ﻳﻜـﻲ از اﻫـﺪاف ﺷـﺎﻋﺮان و ﻧﻮﻳﺴـﻨﺪﮔﺎن ﺗﺰرﻳـﻖﮔـﻮ ﻣـﻲﺗﻮاﻧـﺪ‬

‫ﺑﻪ ﭼﺎﻟﺶ ﻛﺸﻴﺪن ﺷﺎﻋﺮان و ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎﻧﻲ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻗﻮاﻋﺪ ادﺑﻴﺎت و ﺻﻨﺎﻳﻊ آن ﺑﻴﺶ از ﻧﻔـﺲ‬
‫ادﺑﻴﺎت اﻫﻤﻴﺖ ﻣﻲدادﻧﺪ و ﺑﺮ اﻳﻦ اﺳﺎس‪ ،‬آﺛﺎري ﺧﻠﻖ ﻛﺮدهاﻧﺪ ﻛﻪ ﺟﻬﺎن ﺗﻨﺎﺳﺐﻫـﺎي ادﺑـﻲ را‬
‫ﺑﻪ ﻫﻢ ﻣﻲرﻳﺰد‪.‬‬
‫ه( داداﺋﻴﺴﺖﻫﺎ ﻧﻤﺎﻳﺶﻫﺎﻳﻲ را ﺑﺎ دﻳﺎﻟﻮگﻫـﺎي ﻋﺠﻴـﺐ و ﻟﺒـﺎسﻫـﺎﻳﻲ ﻋﺠﻴـﺐﺗـﺮ اﺟـﺮا‬
‫ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬در واژهﻧﺎﻣﺔ ﻫﻨﺮ داﺳﺘﺎنﻧﻮﻳﺴﻲ دراﻳﻦﺑﺎره آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫داداﺋﻴﺴﺖﻫﺎ ﻫﻤﺔ ﻣﺒﺎﻧﻲ و اﺻﻮل ﺳﻴﺎﺳﻲ و اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ و ﻗﻮاﻋﺪ ادﺑﻲ و ﻫﻨﺮي را ﭘﻮچ و ﻣﺴﺨﺮه‬
‫ﻣﻲداﻧﺴﺘﻨﺪ و ﺑﺎ اﻋﻤﺎل و رﻓﺘﺎر ﺧﻮد و ﻟﺒﺎسﻫﺎي ﻋﺠﻴﺐ و ﻏﺮﻳﺒﻲ ﻛﻪ ﻣﻲﭘﻮﺷـﻴﺪﻧﺪ و ﻣﺮاﺳـﻢ‬
‫ﻏﻴﺮﻣﻌﻤﻮل و ﺟﻨﻮنآﻣﻴـﺰي ﻛـﻪ ﺑﺮﭘـﺎ ﻣـﻲﻛﺮدﻧـﺪ‪ ،‬دﺳـﺖ ﺑـﻪ ﻧـﺎﺑﻮدي ﻫﻤـﻪﭼﻴـﺰ ﻣـﻲزدﻧـﺪ‬
‫)ﻣﻴﺮﺻﺎدﻗﻲ‪ :1377،‬ذﻳﻞ »داداﺋﻴﺴﻢ«(‪.‬‬

‫اﺧﻮانﺛﺎﻟﺚ درﺑﺎرة دﺳﺘﻪاي از ﺗﺰرﻳﻖﭘﺮدازان ﺑﻪ وﺿﻌﻴﺘﻲ ﻣﺸﺎﺑﻪ آنﭼﻪ ﻧﻘﻞ ﺷﺪ‪ ،‬اﺷﺎره ﻣﻲﻛﻨﺪ‪:‬‬
 ‫‪ 124‬ﺗﺰرﻳﻖ در ﺷﻌﺮ ﻋﺼﺮ ﺻﻔﻮي‬

‫در ﻋﻬﺪ ﺻﻔﻮﻳﻪ از اﻳﻦﮔﻮﻧﻪ ﻧﻈﻢﺳﺎزان ﺑﺴﻴﺎر ﺑﻮدهاﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺗﻘﻠﻴﺪ و ﻣﺴﺨﺮﮔﻲ و ﻧﺪﻳﻢﺷﻴﻮﮔﻲ‬
‫و دﻟﻘﻜﻲ ﺷﻬﺮت داﺷﺘﻪاﻧﺪ و ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ﺗﺬﻛﺮهﻫﺎ ﺷﻐﻞ و ﺷﻴﻮة اﻳﺸﺎن را ﺻﺮﻳﺤﺎً ﻫﻤﻴﻦ ﻛﺎرﻫﺎ‬
‫ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ ﻛﻪ اﻣﺮوز ﺣﻜﻢ دﺷﻨﺎم را ﭘﻴﺪا ﻛﺮده ‪ ...‬اﻳﻦ ﺷﻐﻞ ﺷﺎﻏﻞ و ﺣﺮﻓﺔ ﻣﻘﺮر و ﻣﺮﺳـﻮم آن‬
‫ﺷﻌﺮا ﺑﻮده‪ ،‬ﻧﻪ اﻳﻦﻛﻪ ﺗﺬﻛﺮهﻧﻮﻳﺲ ﺑﺮ ﺳﺒﻴﻞ دﺷﻨﺎم و آزار‪ ،‬ﭼﻨﺎن ﻧﺴﺒﺖﻫﺎ ﺑﻪ اﻳﺸﺎن داده ﺑﺎﺷـﺪ‬
‫)اﺧﻮانﺛﺎﻟﺚ‪.(65 :1374 ،‬‬

‫ﻫﻤﻮ ﺑﺎ اﺳﺘﻨﺎد ﺑﻪ ﺗﺬﻛﺮهﻫﺎ ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ‪:‬‬

‫ﭼﻨﺪﻳﻦ ﻧﻔﺮ دﻳﮕﺮ ﻫﻢ ﻣﺬﻛﻮرﻧﺪ ﻛﻪ از اﻳﻦ ﻗﺒﻴـﻞ ﻣﺸـﺎﻏﻞ و راه و رﺳـﻢﻫـﺎ داﺷـﺘﻪاﻧـﺪ؛ ﻣﺜـﻞ‬
‫اﺑﻮاﻟﺒﺮﻛﻪ‪ ،‬اﻳﻮب اﻟﺒﺮﻛﻪ‪ ،‬ﺑﻂ‪ ،‬ﻣﻮﻻﻧﺎ دﻳﻮ‪ ،‬ﻣﻮﻻﻧﺎ ﺑﻴﺮه )ﺑﻲراﻫﻪ( ﻣﻨﻈﺮي‪ ،‬ﻣﺤﻤﻮد زﻫﮕﻴﺮ و ﻏﻴـﺮه‪.‬‬
‫اﻳﻦ ﻣﺤﻤﻮد زﻫﮕﻴﺮ ﭼﻨﺎنﻛﻪ ﺳﺎمﻣﻴﺮزا ﻧﻮﺷﺘﻪ‪ ،‬ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺷﻌﺮ را ﻧﻘﻴﻀـﻪ ﻳـﺎ ﻣـﺰو‪‬ر ﻳـﺎ ﺗﺰرﻳﻘـﻲ‬
‫ﻣﻲﻛﺮده‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ آواي ﺑﻬﺎﻳﻢ را ﻧﻴﺰ ﺗﻘﻠﻴﺪ و ’ﺗﺰرﻳﻖﺧﻮاﻧﻲ‘ ﻣﻲﻛﺮده اﺳﺖ )ﻫﻤﺎن(‪.‬‬

‫و( ﻣﻜﺘﺐ داداﺋﻴﺴﻢ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺗﻨﺪروي ﺑﺮﺧﻲ از اﻋﻀﺎي آن و ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ آنﻛﻪ ﻧﺘﻮاﻧﺴـﺖ‬
‫ﺑﺎ ﻣـﺮدم ارﺗﺒـﺎﻃﻲ ﻣﻨﺎﺳـﺐ ﺑﺮﻗـﺮار ﻛﻨـﺪ‪ ،‬ﻋﻤـﺮ ﻃـﻮﻻﻧﻲ ﻧﺪاﺷـﺖ و در ‪ 1923‬ﭘﺎﻳـﺎن ﻳﺎﻓـﺖ‬
‫)ﺳﻴﺪﺣﺴ ـﻴﻨﻲ‪ .(764 :1389 ،‬ﺳــﺒﻚ ﺗﺰرﻳ ـﻖ ﻧﻴ ـﺰ در ﻋ ـﻴﻦ ﻃﻨﺰآﻣﻴ ـﺰ ﺑــﻮدن‪ ،‬ﺗﻮﻓﻴ ـﻖ زﻳ ـﺎدي‬
‫ﺑﻪ دﺳﺖ ﻧﻴﺎورد؛ ﭼﺮا ﻛﻪ ﻻزﻣﺔ ﻣﻮﻓﻘﻴﺖ ﻫﺮ ﺳﺒﻚ ادﺑﻲ‪ ،‬اراﺋﺔ ﻣﻌﻨﻲ و ﻣﻔﻬﻮﻣﻲ ﻣﻨﻄﻘـﻲ اﺳـﺖ؛‬
‫ﺣﺎل آنﻛﻪ ﺗﺰرﻳﻖ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﻞ ﻋﺎري از اﻳﻦ ﺧﺼﻴﺼﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ .8‬ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﺎن ﺗﺰرﻳﻖ‬
‫در ﻣﻨﺎﺑﻊ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﺑﻪوﻳﮋه ﺗﺬﻛﺮة ﺗﺤﻔﺔ ﺳﺎﻣﻲ‪ ،‬ﻛﻪ ﻣﻬﻢﺗﺮﻳﻦ ﻣﻨﺒﻊ ﺑﺮاي آﺷﻨﺎﻳﻲ ﺑﺎ ﺗﺰرﻳﻖﭘﺮدازان‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬اﺳﺎﻣﻲ ﺷﺎﻋﺮان زﻳﺎدي ﺑﻪﻋﻨﻮان ﺑﻲﻣﻌﻨﻲﮔﻮ آﻣﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻤﻪ ﺗﺰرﻳﻖﭘﺮداز ﻧﺒـﻮدهاﻧـﺪ و‬
‫ﻧﺴﺒﺖﻫﺎي ﻣﺘﻔﺎوﺗﻲ ﺑﺎ ﺗﺰرﻳﻖﭘﺮدازي دارﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮ ﭘﺎﻳﺔ اﻳﻦ ﻧﺴﺒﺖﻫﺎ‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮان ﺷـﺎﻋﺮان ﻣـﺬﻛﻮر را‬
‫ذﻳﻞ دو دﺳﺘﻪ ﻗﺮار داد‪:‬‬

‫‪ 1.8‬ﺷﺎﻋﺮاﻧﻲ ﻛﻪ ﻗﻄﻌﺎً ﺗﺰرﻳﻖﭘﺮداز ﺑﻮدهاﻧﺪ و دﺳﺖﻛﻢ اﺷﻌﺎر ﺑﻲﻣﻌﻨﻲ ﺳﺮودهاﻧﺪ‬

‫ـ ﺗﺰرﻳﻘﻲ اردﺑﻴﻠﻲ‬
‫در ﺷﻤﺎﺧﻲ ﺑﻪ دﻻﻟﻲ اوﻗﺎت ﻣﻲﮔﺬراﻧﺪ و ﺷﻌﺮﻫﺎي ﺑﻲﻣﺰه ﻣﻲﮔﻔﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﻄﻠﻊ از اوﺳﺖ‪:‬‬
‫ز ﺷﺎدي ﺑﺸﻜﻔﻢ ﭼﻮن ﮔﻞ ﻛﻪ در ﮔﻠﺰار ﻣﻲﺑﻴﻨﻢ‬ ‫روم در ﭘﺸﺘﺔ ﻛـﻮﻫﻲ ﭼـﻮ اﺷـﺘﺮﺧﺎر ﻣـﻲﺑﻴـﻨﻢ‬
‫)ﺳﺎمﻣﻴﺮزا‪«(366 :‬‬
‫رﻗﻴﻪ ﻓﺮاﻫﺎﻧﻲ و ﻋﻠﻴﺮﺿﺎ ﻓﻮﻻدي ‪125‬‬

‫ﭼﻨﺎنﻛﻪ ﮔﺬﺷﺖ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪﻋﻠﻲ ﺗﺮﺑﻴﺖ درﺑﺎرة او ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬

‫ﮔﻮﻳﺎ ﺗﺰرﻳﻘﻲ اردﺑﻴﻠﻲ ﭘﻴﺸﻮاي اﻳﻦ ﺳﺒﻚ ﺳﺒﻚ ﺑﻮده و ﭘﻴﺶ از ﻫﻤﻪ در اﻳﻦ ﻣﻴﺪان اﺳﺐ ﺧﻮد‬
‫ﺑﻪ ﺟﻮﻻن آورده اﺳﺖ‪ .‬ﺳﺎمﻣﻴﺮزا در ﺗﺤﻔﺔ ﺧﻮد ﻳﻚ ﺑﻴﺖ و ﺗﻘﻲ ﻛﺎﺷﻲ ﺑﻴﺴﺖوﭼﻬﺎر ﺑﻴـﺖ از‬
‫اﺷﻌﺎر او در ﺧﻼﺻﺔاﻻﺷﻌﺎر ﻧﻘﻞ و ﺿﺒﻂ ﻛﺮدهاﻧﺪ )ﺗﺮﺑﻴﺖ‪.(85 :‬‬

‫در اﺛﺮآﻓﺮﻳﻨﺎن ﻧﻴﺰ آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬

‫ﺳﺎل دﻫﻢ ق‪ ،‬ﺷﺎﻋﺮ‪ ،‬ﻣﺘﺨﻠﺺ ﺑﻪ ﺗﺰرﻳﻘـﻲ در اردﺑﻴـﻞ ﻣﺘﻮﻟـﺪ ﺷـﺪ‪ .‬در ﺷـﻤﺎﺧﻲ ﺷـﻴﺮوان‬
‫روزﮔﺎر ﺑﻪ دﻻﻟﻲ ﻣﻲﮔﺬراﻧﺪ و در ﺻﻨﻌﺖ ﺗﺰرﻳﻖ در ﺷﻌﺮ دﺳﺖ داﺷﺖ‪ .‬وي در اﻳﻦ ﻓـﻦ از‬
‫ﭘﻴﺸﻮاﻳﺎن و ﺳﺮﺷﻨﺎﺳﺎن ﺑﻮد و ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺟﻬﺖ ﺗﺰرﻳﻘﻲ ﺗﺨﻠﺺ ﻣﻲﻛﺮد‪ .‬ﺗﺰرﻳﻘﻲ در ﺳـﺮودن‬
‫ﻏﺰل ﺗﻮاﻧﺎ ﺑﻮد‪ .‬ﺻﺎﺣﺐ اﻟﺬرﻳﻌﻪ ﺗﺮﺟﻤﺔ ﺣﺎل او را ﺑﺎ ﺗﺰرﻳﻘﻲ ﺑﻴﺎرﺟﻤﻨـﺪي درآﻣﻴﺨﺘـﻪ اﺳـﺖ‬
‫)ﻧﺼﻴﺮي‪.(150 - 149 :1384 ،‬‬

‫ـ ﺗﺰرﻳﻘﻲ ﺑﻴﺎرﺟﻨﺪي ]ﺑﻴﺎرﺟﻤﻨﺪي)؟([‬

‫ﺑﻪ ﺗﺎﺟﺪوزي اوﻗﺎت ﻣﻲﮔﺬراﻧﺪ و در ﻫﺰل اﺷﻌﺎر ﺑﺴﻴﺎر دارد ﻛﻪ ﻻﻳﻖ ﺳﻴﺎق اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﻧﻴﺴﺖ‬
‫و ﻓﻲاﻟﻮاﻗﻊ در آن ﺑﺎب ﻣﻌﻨﻲﻫﺎي ﺧﻮب دارد و ﺳﺤﺮ ﻛﺮده‪ ،‬اﻣﺎ در اﻳﻦ اوﻗﺎت ﺗﺎﻳﺐ ﺷـﺪه و‬
‫ﺷﻌﺮ ﻣﻌﻘﻮل ﻣﻲﺧﻮاﻫﺪ ﺑﮕﻮﻳﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻧﺎﻣﻌﻘﻮل ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ )ﺳﺎمﻣﻴﺮزا‪.(311 :‬‬

‫در اﺛﺮآﻓﺮﻳﻨﺎن درﺑﺎرة او آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬

‫ﺗﺰرﻳﻘﻲ ﺑﻴﺎرﺟﻤﻨﺪي )وف ‪ 963‬ق( ﺷﺎﻋﺮ ‪ ...‬در ﭘﺎﻳﺎن ﻋﻤﺮ از ﺳﺮودن اﺷﻌﺎر ﻫﺰل ﺗﺎﻳﺐ ﺷـﺪ‪.‬‬
‫از اوﺳﺖ‪:‬‬
‫درد ﺗﻮ ﻣﻮﻧﺲ دل ﺑﻲﺧﺎﻧﻤﺎن ﻣﺎﺳﺖ‬ ‫ﺟﺎﻧﺎ ﻏﻢ ﺗﻮ ﻣﺎﻳﺔ ﻋﻴﺶ ﻧﻬﺎن ﻣﺎﺳـﺖ‬
‫‪1‬‬
‫)ﻧﺼﻴﺮي‪(150 :1384 ،‬‬

‫ـ ﺗﺰرﻳﻘﻲ ﺗﺮﺑﺘﻲ‬
‫در ﻧﻔﺎﻳﺲاﻟﻤ‪Ĥ‬ﺛﺮ اﻛﺒﺮي آﻣﺪه ﻛﻪ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﻊ از او ﺷﻬﺮت ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻣﻴﺰان ﺷـﺪه و ﮔﺸـﺘﻪ ﺷـﺐ و روز ﺑﺮاﺑـﺮ‬ ‫ﺑﺮ ﻃﺮف رﺧﺖ ﻫﺮ ﻃﺮف آن زﻟﻒ ﻣﻌﻨﺒـﺮ‬
‫)ﺧﻴﺎﻣﭙﻮر‪(185 :1372 ،‬‬
‫ﺷﺨﺼﻲ ﺧﻮشﻃﺒﻊ اﺳﺖ‪ .‬در ﺷﻌﺮ ﺳﻠﻴﻘﺔ ﻣﻮاﻓﻖ دارد )ﺷﻔﻴﻌﻴﻮن‪.(46 :1388 ،‬‬

‫ـ ﻣﺤﻤﺪﺑﺎﻗﺮ ﺣﺴﻴﻨﻲ ﺷﻴﺮازي‬

 ‫‪ 126‬ﺗﺰرﻳﻖ در ﺷﻌﺮ ﻋﺼﺮ ﺻﻔﻮي‬

‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪة ﺟﻨﮓ ﺧﻄﻲ ﺑﻪ ﺳﺎل ‪1048‬ه‪ .‬ق ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﻣﺮﻛﺰي داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان ‪ ...‬ﻛﻪ ﺧﻮد‬
‫از ادﺑﺎي دورة ﺻﻔﻮﻳﻪ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﻲآﻳﺪ ‪ ...‬دو ـ ﺳﻪ رﺳﺎﻟﺔ ﻣﻨﺜﻮر ﺗﺰرﻳﻘﻲ ﻫﻢ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻛﻪ از ﺑﺮﺧﻲ‬
‫آنﻫﺎ ﺑﺎ ﻧﺎم ’ﭼﺎراﻧﺪرﭼﺎر‘ ﻳﺎد ﻛﺮده‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﻪ ﻗﻮل‪ ...‬ﺟﻤﺸﻴﺪ ﻣﻈﺎﻫﺮي )ﺳﺮوﺷﻴﺎر( ﺷـﺎﻳﺪ ﻫﻤـﺎن‬
‫اﺻﻄﻼح ’ﭼﻠﻨﺪر و ﭼﺎر‘ي ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﻋﻮام اﺻﻔﻬﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﺳـﺨﻨﺎن ﺑـﻲاﺳـﺎس و ﺑﻨﻴـﺎن اﻃـﻼق‬
‫ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ )ﺷﻔﻴﻌﻴﻮن‪.(46 :1388 ،‬‬

‫ـ ﺳﻴﻤﺎﻳﻲ‬
‫از ﻣﺮدم ﻣﺸﻬﺪ اﺳﺖ و در ﺗﻘﻠﻴﺪ‪ ،‬ﺗﻘﻠﻴﺪ ﺗﻴﺘﺎل ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﺪو ﻧﻤـﻲرﺳـﺪ ‪ ...‬در ﺗﺰرﻳـﻖﮔـﻮﻳﻲ‬
‫ﭼﻨﺎن ﻣﺎﻫﺮ و اﺳﺘﺎد ﺑﻮده ﻛﻪ ﭼﻨﺪ ﺑﻴﺖ ﺑﻠﻜﻪ ﻫﺰار ﺑﻴﺖ در ﺳﺎﻋﺖ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ .‬ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛـﻪ اﻳـﻦ‬
‫ﻣﻄﻠﻊ را ﺧﻮد ﮔﻔﺘﻪام‪ ،‬اﻣﺎ ﻣﻦ ﺑﺎور ﻧﻤﻲدارم‪:‬‬
‫ﮔﺮﻳﺔ ﺗﻠﺦ ﻣﻦ از ﺧﻨﺪة ﺷﻴﺮﻳﻦ دﻫﻦ اﺳـﺖ‬ ‫دل ﺑﻪ ﺻﺪ ﭘﺎره ﻣﺮا از ﻏﻢ ﮔﻞ ﭘﻴﺮﻫﻦ اﺳﺖ‬
‫)ﺳﺎمﻣﻴﺮزا‪(251 - 250 :‬‬

‫ـ ﻣﺤﻤﺪﺻﺎدق ﻧﺼﺮﭘﻮري‬
‫اﺧﻮانﺛﺎﻟﺚ ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﺗﺘﻮي ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ‪:‬‬
‫ﺑﻴﻨﺶ ﺗﺨﻠﺺ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪﺻﺎدق ﻧﺎم ﻧﺼﺮﭘﻮري‪ ،‬ﺷﻌﺮ ﺑﻪ ﻃﺮز ﺗﺰرﻳﻖ‪ ،‬ﺑﻴﺸﺘﺮ ﮔﻔﺘـﻪ ‪ ...‬از ﺷﺨﺼـﻲ‬
‫اﺳﺘﻤﺎع رﻓﺘﻪ ﻛﻪ ﻣﻮﻣﻲاﻟﻴﻪ )ﻳﻌﻨﻲ ﺑﻴﻨﺶ ﺗﺰرﻳﻖﮔﻮ( در دﻛﻦ اﻛﺜﺮ اﻳﺎم ﺑﻪ ﺳـﺮ ﺑـﺮده‪ ،‬ﻧـﺰد واﻟـﻲ‬
‫ﺣﻴﺪرآﺑﺎد ﻗﺮﺑﺖ ﻳﺎﻓﺘﻪ‪ ،‬ﻧﺴﺨﺔ دﻳﻮان ﺑﺮ اﻳﻦ ﻣﻨﺶ )ﻳﻌﻨﻲ ﺗﺰرﻳﻖﮔـﻮﻳﻲ( روﻧـﻖ ﺑـﺎزار ﺧـﻮﻳﺶ‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺑﻮد )اﺧﻮان ﺛﺎﻟﺚ‪.(67 - 66 :1374 ،‬‬

‫در ﮔﻠﺰار ﺟﺎوﻳﺪان درﺑﺎرة او آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬

‫ﺑﻴﻨﺶ ﻧﺼﺮﭘﻮري‪ ،‬ﻧﺎﻣﺶ ﻣﺤﻤﺪﺻﺎدق ﻣﺘﺨﻠﺺ ﺑﻪ ﺑﻴـﻨﺶ و اﺻـﻠﺶ از ﻧﺼـﺮﭘﻮر ﻣـﻦ ﻣﺤـﺎل‬
‫ﻫﻨﺪوﺳﺘﺎن اﺳﺖ‪ .‬در ﺷﻌﺮ ﺑﻲﻣﻌﻨﻲ ﮔﻔﺘﻦ ﻣﻬﺎرت داﺷﺘﻪ‪ .‬اﻳﻦ اﺷﻌﺎر از اوﺳﺖ‪:‬‬
‫ﮔﺮ رﺳﺪ ﭘﺮواﻧﺔ ﺷﻮﺧﻲ ﭼﺸﻤﺶ در ﺧﺘﻦ‬ ‫دﻳﺪة ﺗﺮﺳﻮ ﺷﻮد ﻓـﺎﻧﻮس ﺷـﻤﻊ اﻧﺠﻤـﻦ‬
‫)ﻫﺪاﻳﺖ‪(24 /2 :1353 ،‬‬

‫ـ وﺣﺪت ﻗﻤﻲ‬
‫اﺻﻞ او از ﮔﻴﻼن اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﭼﻮن در ﻗﻢ ﺑﺴﻴﺎر ﺑﻮده‪ ،‬ﺑﻪ »ﻗﻤﻲ« ﺷﻬﺮت دارد ‪ ...‬ﻏﺰﻟﻲ دارد ﻛـﻪ‬
‫ﻫﻤﻪاش ﺑﻲﻣﻌﻨﻲ اﺳﺖ؛ ﭼﻮن ﻋﻤﺪاً ﮔﻔﺘﻪ در ﻣﻘﻄﻊ ﻋﺬر آن ﺧﻮاﺳﺘﻪ ﺑﺎ آنﻛﻪ ﻣﻘﻄﻊ ﻧﻴﺰ ﺑﻲﻣﻌﻨﻲ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬از آن ﺟﻤﻠﻪ اﻳﻦ ﺑﻴﺖ‪:‬‬
‫ز ﭘﻴﻜﺎن ﺧﺪﻧﮓ آﻫـﻮي ﻣـﺎ ﺑـﺮ ﺧـﻮد درا ﺑﻨـﺪد‬ ‫در آن وادي ﻛﻪ ﺗﺨﻢ ﭘﻨـﺠﺔ ﺷﻴﺮ آﺗـﺶ اﻓﺸــﺎﻧﺪ‬
‫رﻗﻴﻪ ﻓﺮاﻫﺎﻧﻲ و ﻋﻠﻴﺮﺿﺎ ﻓﻮﻻدي ‪127‬‬

‫ﻃﻠـﺴﻢ اول ﺑــﻪ ﻧـﺎم ﺟﺬﺑــﺔ آﻫــﻦرﺑــﺎ ﺑﻨـﺪد‬ ‫اﮔﺮ ﺳﻨﮕﻴﻦدﻟﻲ وﺣﺪت‪ ،‬ﻧﻔﻬﻤﺪ زاﻳﻦ ﻏﺰل ﻣﻌﻨﻲ‬
‫ﻇﺎﻫﺮاً از راه ﺷﻮﺧﻲﻫﺎ در ﺟﻮاب ﻏﺰلﻫﺎي دور از ﻛﺎر ﻣﻴﺮزا اﺳﻴﺮ ﺷﻬﺮﺳﺘﺎﻧﻲ ﮔﻔﺖ‪ .‬ﺑـﻪ ﻫـﺮ‬
‫ﺣﺎل ﺧﺎﻟﻲ از ﺗﺎزﮔﻲ ﻧﻴﺴﺖ )ﺗﺘﻮي‪.(1757 /3 :‬‬

‫ﻣﺤﻤﺪﻋﻠﻲ ﻣﺠﺎﻫﺪي درﺑﺎرة او ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬

‫ﺣﻜﻴﻢ ﻋﺒﺪاﷲ ﻓﺮزﻧﺪ ﺣﻜﻴﻢ اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ در اﺑﺘﺪاي ﺷﺎﻋﺮي راﻏﺐ ﺗﺨﻠﺺ ﻣﻲﻛـﺮده و ﻋﺎﻗﺒـﺖ‬
‫ﺗﺨﻠﺺ وﺣﺪت را اﻧﺘﺨﺎب ﻧﻤﻮده و ﺗﺎ آﺧﺮ ﻋﻤﺮ ﻧﺴﺒﺖ ﺑـﻪ آن وﻓـﺎدار ﺑـﻮده اﺳـﺖ‪ .‬وي از‬
‫ﺷﺎﻋﺮان ﺛﻠﺚ آﺧـﺮ ﻳـﺎزدﻫﻢ و اﺣﺘﻤـﺎﻻً اواﻳـﻞ ﻗـﺮن دوازدﻫـﻢ ﻫﺠـﺮي ﻗﻤـﺮي اﺳـﺖ‪ .‬ﺑـﺎ‬
‫ﺷﺎهﺳﻠﻴﻤﺎن ﺻﻔﻮي ‪ ...‬و ﻣﻴﺮزا ﻣﺤﻤﺪﻃﺎﻫﺮ ﻧﺼﺮآﺑﺎدي اﺻﻔﻬﺎﻧﻲ ﻣﺆﻟﻒ ﺗﺬﻛﺮة ﻧﺼـﺮآﺑﺎدي ‪...‬‬
‫ﻣﻌﺎﺻﺮ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺆﻟﻒ ﺗﺬﻛﺮة ﻧﺼﺮآﺑﺎدي و رﻳﺤﺎﻧﺔاﻻدب اﺻﻞ وي را از ﻛﺎﺷﺎن ﻣﻲداﻧﻨـﺪ‬
‫و ﻣﻮﻟﻮي ﻣﺤﻤﺪﻣﻈﻔﺮ ﺣﺴﻴﻦ ‪ ...‬ﻣﺆﻟﻒ ﺗﺬﻛﺮة روز روﺷﻦ ‪ ...‬اﺻﻞ او را از ﮔﻴﻼن داﻧﺴـﺘﻪ و‬
‫ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﻧﺸﻮ و ﻧﻤﺎي در ﻗﻢ و ﺳﻜﻮﻧﺖ ﻣﻤﺘﺪ وي در آن ﺷﻬﺮ ﺑﻪ ﻗﻤﻲ ﻣﺸـﻬﻮر‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺷﺎﻋﺮي داﻧﺸﻤﻨﺪ و ﺧﻮشﺧﻂ ﺑﻮده و در ﺟﻠﻮس ﺷﺎهﺳﻠﻴﻤﺎن ﺻـﻔﻮي ﻣﺒـﺎدرت‬
‫ﺑﻪ ﺳﺮودن ﻗﺼﻴﺪهاي ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻫﺮ ﻣﺼﺮاع آن ﻧﻤﺎﻳﺎنﮔﺮ ﺗـﺎرﻳﺦ ﺟﻠـﻮس وي ﺑـﻮده اﺳـﺖ‪،‬‬
‫وﻟﻲ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ اﻳﻦﻛﻪ ﺻﻠﺔ ﻣﻄﻠﻮﺑﻲ درﻳﺎﻓﺖ ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺮك دﻳﺎر ﭘﺮداﺧﺘﻪ‪ ،‬رواﻧﺔ ﻫﻨﺪ ﻣﻲﮔﺮدد‬
‫و در دﻛﻦ اﻗﺎﻣﺖ اﺧﺘﻴـﺎر ﻣـﻲﻛﻨـﺪ‪ .‬از ﺗـﺎرﻳﺦ ﺗﻮﻟـﺪ و ﻓـﻮت او اﻃﻼﻋـﻲ در دﺳـﺖ ﻧﻴﺴـﺖ‬
‫)ﻣﺠﺎﻫﺪي‪.(337 :1370 ،‬‬

‫ـ ﺧﻮاﺟﻪ ﻫﺪاﻳﺖاﷲ‬
‫ﻣﺸﺮف اﺻﻄﺒﻞ ﺻﺎﺣﺐﻗﺮاﻧﻲ اﺳﺖ‪ .‬اﺻﻞ او از ﻛﺎﺷﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺮدي ﻓﻘﻴﺮ و ﻧﺪﻳﻢ ﻣﺸـﺮب‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺷﻌﺮ ﺗﺰرﻳﻖ را ﺑﻬﺘﺮ از ﺷﻌﺮاي زﻣﺎن ﻣـﻲﮔﻮﻳـﺪ‪ .‬ازﺟﻤﻠـﻪ ﻟﻴﻠـﻲ و ﻣﺠﻨـﻮﻧﻲ ﮔﻔﺘـﻪ‬
‫)ﺳﺎمﻣﻴﺮزا‪.(97 :‬‬

‫در ﻫﻔﺖاﻗﻠﻴﻢ درﺑﺎرة او آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬

‫ﻣﺸﺮف اﮔﺮﭼﻪ ﺻﺎﺣﺐ ﻫﺪاﻳﺖ ﮔﺸﺘﻪ‪ ،‬ﻃﺒﻌﻲ ﻣﺸﺮف ﺑﺮ ﻧﻈﻢ و ﻧﺜﺮ داﺷﺘﻪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﻴﺶﺗﺮ اوﻗﺎت‬
‫ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻦ اﺷﻌﺎر ﻣﺴﻠﻮباﻟﻤﻌﺎﻧﻲ ﻫﻤﺖ ﻣﻲﮔﻤﺎﺷﺘﻪ و ﺑﺪﻳﻦ ﺷـﻴﻮه ﺗﺘﺒـﻊ ﭼﻨـﺪ ﻛﺘـﺎب ﻧﻤـﻮده‬
‫)رازي‪.(83 - 82 :‬‬

‫‪ 2.8‬ﺷﺎﻋﺮاﻧﻲ ﻛﻪ در ﺗﺬﻛﺮهﻫﺎ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺗﺰرﻳﻖﭘﺮداز و ﺑﻲﻣﻌﻨﻲﮔﻮ ﻣﻌﺮﻓـﻲ ﺷـﺪهاﻧـﺪ‪ ،‬اﻣـﺎ‬

‫ﻧﻤﻮﻧﻪاي از اﺷﻌﺎر آنﻫﺎ ﻣﻮﺟﻮد ﻧﻴﺴﺖ ﻳﺎ ﻧﻤﻮﻧﻪاي ﺑﻪﻣﻨﺰﻟﺔ ﺗﺰرﻳﻖ از آنﻫﺎ ﻧﻘﻞ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‬
‫ـ ﻣﻮﻻﻧﺎ اﺣﻤﺪي‬
 ‫‪ 128‬ﺗﺰرﻳﻖ در ﺷﻌﺮ ﻋﺼﺮ ﺻﻔﻮي‬

‫ﺳﺮدﻓﺘﺮ ﻇﺮﻓﺎي ﻋﺎﻟﻢ و در اﺷﻌﺎر ﻣﻀﺤﻚ‪ ،‬ﻣﻘﺒﻮل ﻋﺮب و ﻋﺠﻢ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻀـﺎﻣﻴﻦ ﻛﺜﻴـﺮ را در‬
‫اﻧﺪك ﻋﺒﺎرت ﻓﺼﻴﺤﻲ ﺑﺮ وﺟﻬﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻏﻴﺮ از ﺧﻮدش دﻳﮕﺮي ﻓﻬﻢ ﻧﻤﻲﺗﻮان ﻛﺮد‪ ،‬درج ﻛﺮده‬
‫و ﺑﻪ ﻣﻨﺼﺔ ﻇﻬﻮر ﻣﻲرﺳﺎﻧﺪه اﺳﺖ )ﺳﺎمﻣﻴﺮزا‪.(362 - 361 ،‬‬

‫ـ ﺟﻼل اﺳﻴﺮ‬
‫‪ ...‬ﻣﻴﺮزا ﺟﻼل اﺳﻴﺮ را در ﺑﻌﻀﻲ اﺷﻌﺎر راه ﺑﻪ وادي ﻣﻬﻤﻼت اﻓﺘﺎده ﺑﻪ اﻋﺘﻘﺎد ﺧﻮد اﻳﻦ روش‬
‫را ﻧﺰاﻛﺖﮔﻮﻳﻲ داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ و ﺣﺎل آنﻛﻪ از ﻓﺮط ﺑﻲﻣﺎﻳﮕﻲ در اﻳﻦ وادي ﭘﻲ ﻏﻠﻂ ﻛﺮده از ﻣﻨﺰل‬
‫ﻣﻘﺼﻮد دور اﻓﺘﺎدهاﻧﺪ )واﻟﻪ داﻏﺴﺘﺎﻧﻲ‪.(2334 /4 :1384 ،‬‬

‫ـ ﻣﻴﺮزا ﻣﺤﻤﺪ اﻣﻴﻨﻲ‬

‫از ﺟﻤﺎﻋﺖ زرﮔﺮان ﺗﺒﺮﻳﺰ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ از زرﮔﺮي ﻣﻴﻞ ﺑﻪ ﻇﺮاﻓﺖ دارد و در ﺷﻌﺮ‪ ،‬ﺧﻮد را ﻗﺮﻳﻨﺔ‬
‫ﺧﺴﺮو و ﺳﻌﺪي ﻣﻲﭘﻨﺪارد و ﻗﺼﻴﺪة ردﻳﻒ آﻓﺘﺎب ﺷﻌﺮ او را ﺟﻮاب ﮔﻔﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﻣﻄﻠﻊ ﻗﺼﻴﺪه‬
‫ﺗﺰرﻳﻖ واﻗﻊ ﺷﺪه‪ .‬ﻣﻦ ﻫﺮﭼﻨﺪ ﺳﻌﻲ ﻛﺮدم ﻣﻄﻠﻊ را ﺗﻐﻴﻴﺮ داده ﻣﻄﻠﻌﻲ دﻳﮕﺮ ﮔﻮﻳﺪ‪ ،‬ﻓﺎﻳﺪه ﻧﺪاد‪.‬‬
‫ﻣﻄﻠﻊ اﻳﻦ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﭼﻮن ﺳﺎﻳﻪاي ﻛﻪ ﺳﺮو ﻧـﺪارد ﺑـﺮ آﻓﺘـﺎب‬ ‫اي زﻟﻒ ﺷﺐ ﻣﺜﺎل ﺗﻮ را در ﺑـﺮ آﻓﺘـﺎب‬
‫)ﺳﺎمﻣﻴﺮزا‪(238 :‬‬

‫ـ ﺣﻜﻴﻢ ﺑﺎﻗﺮ ﺷﻔﺎﻳﻲ‬

‫زرﻳﻦﻛﻮب در ﺷﻌﺮ ﺑﻲﻧﻘﺎب‪ ،‬ﺷﻌﺮ ﺑﻲدروغ ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ‪:‬‬
‫ﻳﻚ ﺣﻼج ﻣﺤﻼﺗﻲ ﺑﺎ ﻧﺎم ﺟﺎﻟﺐ ﺣﻜﻴﻢ ﺑﺎﻗﺮ ﺷﻔﺎﻳﻲ در ﻋﻬﺪ ﺷﺎهﻋﺒﺎس ﻛﺎرش ﻋﺒﺎرت ﺑـﻮد از‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻦ ﺷﻌﺮ ﺑﻲﻣﻌﻨﻲ و اﻳﻦ ﻛﺎر ﻇﺮﻳﻒ ﻛﻼم او را ﻧﺰد ﻋﺎم و ﺧﺎص ﻧﻤﻜﻲ ﻣﻲﺑﺨﺸﻴﺪ ﻛﻪ ﮔﺎه‬
‫او را ﺑﺎ ﺣﻜﻴﻢ ﺷﻔﺎﻳﻲ‪ ،‬ﺷﺎﻋﺮ و ﻃﺒﻴﺐ ﻣﻌﺮوف ﻋﻬﺪ ﺻﻔﻮي ﻫـﻢ ﺑـﻪ ﻣﻌﺎرﺿـﻪ واﻣـﻲداﺷـﺖ‬
‫)زرﻳﻦﻛﻮب‪.(172 :1372 ،‬‬

‫ـ ﺷﻮﻛﺖ ﺑﺨﺎراﻳﻲ‬
‫واﻟﻪ داﻏﺴﺘﺎﻧﻲ ﻧﺎم او را ﻫﻢردﻳﻒ ﺗﺰرﻳﻖﮔﻮﻳﺎن آورده اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺧﻮن ﻣﺬﻟﺖ ﺷﻌﺮ ﺑﻌﺪ از زﻻﻟﻲ ﺧﻮاﻧﺴﺎري و ﻣﻴﺮزا ﺟﻼل اﺳﻴﺮ و ﺷﻮﻛﺖ ﺑﺨﺎراﻳﻲ در ﮔـﺮدن‬
‫ﻣﻴﺮﻧﺠﺎت ﻣﺮﺣﻮم اﺳﺖ )‪.(2334 /4 :1384‬‬
‫ﻧﺼﺮآﺑﺎدي درﺑﺎرة او ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ‪:‬‬
‫از ﺑﺨﺎراﺳﺖ‪ .‬ﺟﻮان اﻫﻞ آدﻣﻲروﺷﻲ اﺳﺖ‪ .‬در ﺳﻨﺔ ‪ 1088‬ﺑﻪ ﻫﺮات آﻣﺪه‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﺪﻣﺖ ﺑﻨﺪﮔﺎن‬
‫ﻋﺎﻟﻲﺟﺎه ﺳﭙﻬﺮﻣﻜﺎن ﺻﻔﻲﻗﻠﻲﺧﺎن ﺣﺎﻛﻢ ﻫﺮات رﺳﻴﺪه‪ ،‬ﻣﻬﺮﺑﺎﻧﻲ ﺑﺴﻴﺎر ﺑﻪ او ﻧﻤـﻮده‪ .‬ﺑﻨـﺪﮔﺎن‬
‫رﻗﻴﻪ ﻓﺮاﻫﺎﻧﻲ و ﻋﻠﻴﺮﺿﺎ ﻓﻮﻻدي ‪129‬‬

‫ﻣﻴﺮزا ﺳﻌﺪاﻟﺪﻳﻦ وزﻳﺮﺧﺮاﺳﺎن ﻫﻢ ﺗﻮﺟﻬﺎت ﺑﻪ او ﻛﺮده‪ .‬اﻟﺤﺎل در آنﺟﺎﺳﺖ و ﻃﺒﻌﺶ ﺧـﺎﻟﻲ‬

‫از ﻟﻄﻔﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬اﻳﻦ اﺑﻴﺎت از او ﻣﺴﻤﻮع ﺷﺪ‪:‬‬
‫ﺑﺎده از ﺧﻮد رﻓﺖ و ﻧﺎز ﭼﺸﻢ ﻣـﺪﻫﻮش ﺗـﻮ ﺷـﺪ‬
‫ﺷﺪ ﺗﻜﻠﻢ ﺧﻮن و رﻧـﮓ ﻟﻌـﻞ ﺧـﺎﻣﻮش ﺗـﻮ ﺷـﺪ‬
‫دل از ﻳـﺎد دﻫــﺎﻧﺶ آنﭼﻨــﺎﻧﻢ ﺗﻨــﮓ ﺷــﺪ اﻣﺸــﺐ‬
‫ﻛﻪ ﻳﻚ ﺟﺎ ﺟﻤﻊ ﺷﺪ ﭼﻮن ﺑﺮگﻫﺎي ﻏﻨﭽﻪ داغ ﻣﻦ‬
‫)ﻧﺼﺮآﺑﺎدي‪(442 :‬‬

‫ـ ﻣﻮﻻﻧﺎ ﺑﻴﺮه‬
‫ﻣﺮد ﺑ‪‬ﻠﻪ و ﺳﺎده اﺳﺖ و ﺑﻪﻏﺎﻳﺖ از وادي ﺷﺎﻋﺮي ﺑﻪ دور اﻓﺘﺎده ‪) ...‬ﺳﺎمﻣﻴﺮزا‪.(364 :‬‬

‫ـ ﻗﺎﺿﻲ وﻟﻲ ﺑﻠﮕﺮاﻣﻲ‬

‫ﻣﺮدي ﺣﺮﻳﻒ ﻇﺮﻳﻒ ﺑﻮد و ﺳﻮادي ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬ﻣﺤﺾ ﺑﻪ زور ﻃﺒـﻊ ﺑـﺮ ﺑﺪﻳﻬـﻪ در ﻫـﺮ زﻣﻴﻨـﻪ‬
‫ﭼﻴﺰي ﻣﻲﮔﻔﺖ )ﺗﺘﻮي‪.(114 :‬‬

‫ـ ﺷﺮﻳﻒ ﺗﺒﺮﻳﺰي‬
‫از ﺗﻼﻣﺬة ﻣﻮﻻﻧﺎﺳﺖ ‪ ...‬دﻳﻮاﻧﻲ از اﺷﻌﺎر‪ ،‬ﺑﻪ اﺳﻢ ﻣﻮﻻﻧﺎ ]ﻟﺴﺎﻧﻲ[ ﻛﺮده و ﺑﻪ ﺳﻬﻮاﻟﻠﺴﺎن ﺷﻬﺮت‬
‫ﻳﺎﻓﺘﻪ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﺮ ﺣﺎل اﺷﻌﺎر از او اﻧﺘﺨﺎب و ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪ رﺣﻤﻪ اﷲ‪:‬‬
‫ﺑﻪ ﻏﻴﺮ ﻣـﻦ دﮔـﺮي ﻣﺒـﺘﻼ ﻣﺒـﺎد آنﺟـﺎ‬ ‫ﺑﻼﺳﺖ زﻟﻒ ﺗﻮ ﻛﺲ در ﺑﻼ ﻣﺒﺎد آنﺟﺎ‬
‫)آذر ﺑﻴﮕﺪﻟﻲ‪(299 :1337 ،‬‬

‫در ﺟﻮاﻧﻲ وﻓﺎت ﻳﺎﻓﺘﻪ و ﻛﺎن ذﻟﻚ ﻓﻲ ﺳﻨﺔ ‪ 956‬ﻫﺠﺮي ﻗﻤﺮي‪ .‬از اوﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻣﻌﻠﻮم ﺷﻮد ﺑﻲﻛﺴﻲ ﻣﺎ ﻫﻤﻪ ﻛﺲ را‬ ‫روزي ﻛﻪ دﻫﻢ ﺟﺎن و ﻓﻐﺎﻧﻲ ﻧﻜﻨﺪ ﻛﺲ‬
‫)ﻫﺪاﻳﺖ‪(703 :1353 ،‬‬

‫در ﻟﻐﺖﻧﺎﻣﺔ دﻫﺨﺪا درﺑﺎرة اﻳﻦ ﺷﺎﻋﺮ آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬

‫از ﺷﺎﻋﺮان ﻗﺮن دﻫﻢ ﻫﺠﺮي ﻗﻤﺮي و از ﺷﺎﮔﺮدان ﻟﺴﺎﻧﻲ ﺷﻴﺮازي و از اواﺳﻂاﻟﻨﺎس و ﺷﺎﻋﺮي‬
‫ﻫﻤﻮار و ﭘﺨﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬در ﻫﺠﻮ ﻏﻴﺎثاﻟﺪﻳﻦ ﻛﻬﺮه ﺗﺮﻛﻴﺐﺑﻨﺪي ﮔﻔﺘﻪ ﻛﻪ ﻧﻈﻴﺮ ﻧﺪارد‪ .‬اﻳـﻦ ﭼﻨـﺪ‬
‫ﺑﻴﺖ از آن ﺟﻤﻠﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫وﮔﺮ ﻧﻪاي ز ﻓـﺮوزﻧﺪﮔﺎن ﻧـﺎر ﻧﻔـﺎق‬ ‫اﮔﺮ ﻧﻪاي ز ﭘﺮﺳـﺘﻨـﺪﮔﺎن آﺗﺶ ﮔـﺒﺮ‬
‫ﺑﻠﻨﺪ ﻣﺮﺗﺒﻪ ﻣﺴـﺘﻮﻓﻴﻲ ﺑـﻪ اﺳـﺘﺤﻘﺎق‬ ‫ﺑﻪ ﭼﻮب ﻗﻴﻠﻐﻪ ﺷﻮ ﻗﺎق ﺗﺎ ﺑﮕﻮﻳﻨﺪت‬
‫)دﻫﺨﺪا‪ :1373 ،‬ذﻳﻞ »ﺷﺮﻳﻒ ﺗﺒﺮﻳﺰي«(‬
 ‫‪ 130‬ﺗﺰرﻳﻖ در ﺷﻌﺮ ﻋﺼﺮ ﺻﻔﻮي‬

‫ـ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻄﻴﻒﺧﺎنِ ﺗﻨﻬﺎ‬
‫ﻓﺘﻮﺣﻲ ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﺧﺎن آرزو ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ‪:‬‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﻠﻄﻴﻒﺧﺎن ﺗﻨﻬﺎ‪ ،‬در اﻏﻼق و ﭘﻴﭽﻴﺪﮔﻲ ﻣﻌﻨﻲ‪ ،‬ﺳﺨﻦ را ﺑـﻪ ﺟـﺎﻳﻲ رﺳـﺎﻧﺪه ﻛـﻪ اﻏﻠـﺐ‬
‫ﺳﺨﻦﺳﻨﺠﺎن او را ’ﺑﻲﻣﻌﻨﻲﮔﻮ‘ ﻧﺎﻣﻴﺪهاﻧﺪ )‪.(32 :1385‬‬

‫ـ ﺗﻴﺘﺎل‬
‫ﺗﻴﺘﺎل ﻣﺴﺨﺮة ﻣﻘﺮر و ﻣﻘﻠﺪ ﺑﻲﻧﻈﻴﺮ ﺧﺮاﺳﺎن ﺑﻮد )ﺳﺎمﻣﻴﺮزا‪.(250 :‬‬

‫ـ ﺣﻴﺪري‬
‫از ﺗﻼﻣﺬة ﻟﺴﺎﻧﻲ ﺷﻴﺮازي اﺳﺖ و ﺑﺎ ﺷﺮﻳﻒ ﺗﺒﺮﻳﺰي ﻋﺪاوت داﺷﺘﻪ و ﻟﺴـﺎناﻟﻐﻴـﺐ در ﺑﺮاﺑـﺮ‬
‫ﺳﻬﻮاﻟﻠﺴﺎن ﺷﺮﻳﻒ ﮔﻔﺘﻪ و اﻛﺜﺮ در ﺳﻔﺮ ﻫﻨﺪ و اﻳﺮان ﺑﻮده )آذر ﺑﻴﮕﺪﻟﻲ‪.(30 :1337 ،‬‬

‫ﻣﺤﻤﻮد ﻫﺪاﻳﺖ درﺑﺎرة او ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ‪:‬‬

‫ﭼﻨﺪ ﻧﻮﺑﺖ ﺑﻪ ﻫﻨﺪوﺳﺘﺎن رﻓﺘﻪ و ﻣﺪح اﻛﺒﺮﺷﺎه را ﮔﻔﺘﻪ‪ .‬ﭼﻮن ﺻﻠﻪ ﻧﻴﺎﻓﺘﻪ اﻳﻦ ﻗﻄﻌﻪ را ﮔﻔﺘﻪ‪:‬‬
‫ﮔﻔﺘﻢ ﻗﺼﻴﺪهاي ﻛﻪ ﭘﺴﻨﺪﻳﺪ ﻫﺮ ﻛـﻪ دﻳـﺪ‬ ‫در ﻣﺪح ﺷـﺎه ﺳـﺨﻦﺳـﻨﺞ ﻣﻠـﻚ ﻫﻨـﺪ‬
‫ز آن ﺷﺎخ ﮔﻞ ﺑﻪ ﭘﺎي دﻟﻢ ﺧﺎر ﻏﻢ ﺧﻠﻴﺪ‬ ‫اﻣــﺎ ﭼــﻮ روزﮔــﺎر ﻣــﺪدﻛﺎر ﻣــﻦ ﻧﺒــﻮد‬
‫)ﻫﺪاﻳﺖ‪(422 :1353 ،‬‬

‫ـ ﻏﻮاﺻﻲ ﺧﺮاﺳﺎﻧﻲ‬
‫ﻣﺮدي اﺑﻠﻪ و ﻓﻘﻴﺮ و ﮔﻮﺷﻪﻧﺸﻴﻦ اﺳﺖ و اوﻗﺎت ﺑﻪ ﺧﺮدهﻓﺮوﺷﻲ ﻣﻲﮔﺬراﻧﺪ و ﺑﺎ آنﻛﻪ ﻫﺮ روز‬
‫او را ﻣﺒﻠﻐﻲ ﻛﺎﻏﺬ ﻣﻲﺑﺎﻳﺪ ﺗﺎ ﺷﻌﺮ ﺧﻮد را ﻣﺴﻮ‪‬ده ﻛﻨﺪ‪ ،‬از ﻫﻴﭻﻛﺲ ﻃﻠﺐ ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ و ﻫـﺮ روز‬
‫ﭘﺎﻧﺼﺪ ﺑﻴﺖ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ‪) ...‬ﺳﺎمﻣﻴﺮزا‪.(325 :‬‬

‫در ﮔﻠﺰار ﺟﺎوﻳﺪان آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬

‫در زﻣﺎن آن ﻣﺮﺣﻮم ]= ﺳﺎمﻣﻴﺮزا[ ﺳﻨﺶ از ﻧﻮد ﻣﺘﺠـﺎوز ﺑـﻮده‪ .‬روزي در ﺣـﺪود ﻧـﻮد ﺷـﻌﺮ‬
‫ﻣﻲﮔﻔﺘﻪ‪ ،‬وﻟﻲ ﻫﻤﻪ از ﺑﻴﻦ رﻓﺘﻪ و ﭼﻬﻞ ﺳﺎل ﻗﺒﻞ از آن زﻣﺎن در ﻳﻜﻲ از ﻛﺘﺎبﻫﺎي ﺧﻮد ﮔﻔﺘﻪ‪:‬‬
‫ﻫﺰار و ﻧﻬﺼﺪ و ﭘﻨﺠﻪ ﻛﺘـﺎب اﺳـﺖ‬ ‫ز ﺷﻌﺮم آنﭼﻪ اﻛﻨﻮن در ﺣﺴﺎب اﺳﺖ‬
‫ازﺟﻤﻠﻪ روﺿﺔاﻟﺸﻌﺮا و ﻗﺼﺺاﻻﻧﺒﻴﺎ‪ ،‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ﻛﻠﻴﻠﻪ و دﻣﻨﻪ‪ ،‬و ذﺧﻴﺮة ﺧﻮارزﻣﺸﺎﻫﻲ را در‬
‫ﻳﻚ ﺟﻠﺪ ﻣﻨﻈﻮم ﻛﺮده و ﺑﺎﻟﻎ ﺑﺮ دوﻳﺴﺖ ﻫﺰار ﺷﻌﺮ ﺑﻮده‪ ،‬اﻣﺎ اﻛﺜﺮاً از اﻳﻦ ﻗﺒﻴﻞ‪:‬‬
‫ﻛﻪ از ﺻﺮﺻﺮ ﻧﺎﻣﺨﺎﻟﻒ ﺷﻜﺴﺖ‬ ‫ﺑﻴﺎ ﺳﺎﻗﻲ آن ﻛﺸﺘﻲ ﻣﻲ ﺑﻪ دﺳﺖ‬
‫ﺷـﺪه ﻏـﺮق در ﺑـﺎدﺑـﺎن ﺳـﻤﻢ‬ ‫ﻣـﺮا ﻛـﺸﺘـﻲ ﻋـﻤﺮ در ﺑـﺤﺮ ﻏﻢ‬
‫رﻗﻴﻪ ﻓﺮاﻫﺎﻧﻲ و ﻋﻠﻴﺮﺿﺎ ﻓﻮﻻدي ‪131‬‬

‫آﺗﺸﻜﺪه او را ﻳﺰدي ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻛﺮده‪ ،‬وﻟﻲ ﻗﻮل ﺳـﺎمﻣﻴـﺮزا ﻛـﻪ ﻣﻌﺎﺻـﺮ او ﺑـﻮده‪ ،‬ارﺟـﺢ اﺳـﺖ‬
‫)ﻫﺪاﻳﺖ‪.(1000 - 999 :1353 ،‬‬

‫ـ زﻻﻟﻲ ﺧﻮاﻧﺴﺎري‬
‫زﻻﻟﻲ و ‪ ...‬را در ﺑﻌﻀﻲ اﺷﻌﺎر راه ﺑﻪ وادي ﻣﻬﻤﻼت اﻓﺘـﺎده ﺑـﻪ اﻋﺘﻘـﺎد ﺧـﻮد اﻳـﻦ روش را‬
‫ﻧﺰاﻛﺖﮔﻮﻳﻲ داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ و ﺣﺎل آنﻛﻪ از ﻓﺮط ﺑﻲﻣﺎﻳﮕﻲ در اﻳﻦ وادي ﭘﻲ ﻏﻠﻂ ﻛﺮده‪ ،‬از ﻣﻨـﺰل‬
‫ﻣﻘﺼﻮد دور اﻓﺘﺎدهاﻧﺪ )واﻟﻪ داﻏﺴﺘﺎﻧﻲ‪.(2334 /4 :1384 ،‬‬

‫ﻧﺼﺮآﺑﺎدي درﺑﺎرة او ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ‪:‬‬

‫از ﺧﻮاﻧﺴﺎر اﺳﺖ و در ﺗﺎزهﮔﻮﻳﻲ و ﻧﻤﻚ ﻛﻼم ﻓﺮد اﺳﺖ ‪ ...‬رﻃﺐ و ﻳﺎﺑﺲ در ﻛﻼﻣﺶ ﺑﺴﻴﺎر‬
‫اﺳﺖ )ﻧﺼﺮآﺑﺎدي‪.(230 :‬‬

‫ـ ﻣﺤﻤﻮد زﻫﮕﻴﺮ‬
‫او ﻧﻴﺰ از ﻫﻤﺎن ﻃﺎﻳﻔﻪ اﺳﺖ و ﻗﻨﻄﺮ ﺗﺮازو ﺧﻮب ﻣﻲﺗﺮاﺷﺪ و ﺗﻘﻠﻴﺪ آواز ﺑﻬﺎﻳﻢ ﺧﻮب ﻣﻲﻛﻨـﺪ‪.‬‬
‫اﻳﻦ ﺑﻴﺖ ﺣﺴﺐ ﺣﺎل ﺧﻮد ﮔﻔﺘﻪ‪:‬‬
‫ﮔﻬﻲ اﺳﺒﻢ‪ ،‬ﮔﻬﻲ اﺳﺘﺮ‪ ،‬ﮔﻬﻲ ﮔﺎوم‪ ،‬ﮔﻬﻲ ﺧﺮ ﻫﻢ‬ ‫ﮔﻬﻲ ﻣﺤﻤﻮد زﻫﮕﻴﺮم ﮔﻬﻲ ﻣﺤﻤـﻮد ﻗﻨﻄـﺮ ﻫـﻢ‬
‫)ﺳﺎمﻣﻴﺮزا‪(375 :‬‬
‫ﻛﻪ ﮔﻮﻳﺎ ﻧﻘﻴﻀﺔ ﻏﺰﻟﻲ از ﻫﻼﻟﻲ اﺳﺘﺮآﺑﺎدي ﺑﺎﺷﺪ )اﺧﻮانﺛﺎﻟﺚ‪.(65 :1374 ،‬‬

‫ـ ﻣﻮﻻﻧﺎ دﻳﻮ ﻃﺒﺴﻲ‬

‫اﻃﻮارش را از اﺳﻤﺶ ﻣﻲﺗﻮان ﻣﻌﻠﻮم ﻛﺮد‪ .‬اﻳﻦ ﻣﻄﻠﻊ در ﺗﻌﺮﻳـﻒ ﻛﻠﻨﺒـﻮ ﻛـﻪ ﻃﻌـﺎﻣﻲ اﺳـﺖ‬
‫ﻣﺨﺼﻮص آنﺟﺎ‪ ،‬از اوﺳﺖ‪:‬‬
‫از ذرت و ﺷـــﻠﻐﻢ و اﻟـــﻢﭘـــﻮ‬ ‫در ﺷﻬﺮ ﻃﺒﺲ ﺧـﻮرم ﻛـﻞاﻧﺒـﻮ‬
‫)رازي‪(374 :‬‬

‫ـ ﻃﺮزي اﻓﺸﺎر‬
‫از ﺷﻌﺮاي ﻋﻬﺪ ﺷﺎهﻋﺒﺎس ﺛﺎﻧﻲ ﺻﻨﻌﺖ ﻣﺰﺑﻮر را ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ ﻣﺼﺎدر ﺟﻌﻠﻲ و ﻟﻐﺖﺗﺮاﺷﻲ ﻗﺮار‬
‫داده و ﻳﻚ دﻳﻮاﻧﻲ از ﻗﺼﺎﻳﺪ و ﻏﺰﻟﻴﺎت و ﻏﻴﺮ آنﻫﺎ ﺑﺮ اﻳﻦ وﺗﻴﺮه ﺗﺪوﻳﻦ ﻧﻤﻮده و ﻧﺴـﺒﺖ ﺑـﻪ‬
‫ﻃﺮز اﺷﻌﺎر ﺧﻮد و ﻣﻘﻠﺪﻳﻨﺶ ﻫﻢ ﭼﻨﻴﻦ ﻓﺮﻣﻮده‪:‬‬
‫ﺑﻪ ﻃﺮز ﻃﺮز ﻃﺮزي ﻃﺮز ﻃﺮزﻳﺪن ﻧـﻪ ﺗﺰرﻳـﻖ اﺳـﺖ‬
‫ﻛﻪ ﻃﺮزﻳﺪن ﺑﻪ ﻃﺮز ﻃﺮز ﻃﺮزي ﻣﺤﺾ ﺗﻮﻓﻴﻖ اﺳﺖ‬
 ‫‪ 132‬ﺗﺰرﻳﻖ در ﺷﻌﺮ ﻋﺼﺮ ﺻﻔﻮي‬

‫)ﺗﺮﺑﻴﺖ‪(86 :‬‬
‫ﻣﺮدي ﻇﺮﻳﻒ‪ ،‬ﺧﻮشﻃﺒﻊ‪ ،‬ﻋﺎﺷﻖﭘﻴﺸﻪ‪ ،‬ﺻﺎﻓﻲاﻧﺪﻳﺸﻪ و از ﺷﻌﺮاي زﻣﺎن ﺻﻔﻮﻳﻪ ﺑـﻮده اﺳـﺖ‪.‬‬
‫اﺧﺘﺮاﻋﻲ از ﻃﺮز ﺳﺨﻦﮔﻮﻳﻲ ﻛﺮده‪ .‬اﻳﻦ ﻫﻢ ﻃﺮزي اﺳﺖ‪ .‬از اوﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺣــﺪﻳﺚ ﺣﺴــﻮدان ﻗﺒﻮﻟﻴــﺪه ﺑﺎﺷـــﻲ‬ ‫ﻣــﺒﺎدا ﻛـﻪ از ﻣــﺎ ﻣـﻠـﻮﻟـﻴﺪه ﺑـﺎﺷــﻲ‬
‫ﻓـــﺮوﻋﻴﺪه ﺑﺎﺷـــﻲ اﺻــﻮﻟﻴﺪه ﺑﺎﺷــﻲ‬ ‫ﭼﻮ درس ﻣﺤﺒﺖ ﻧﺨﻮاﻧﺪي ﭼﻪ ﺳﻮد ار‬
‫زﻣـــﺎﻧﻲ ﺑﻴﻔـــﺘﺪ ﻛـــﻪ ﭘﻮﻟﻴــﺪه ﺑﺎﺷــﻲ‬ ‫ﺑﺮو ﻃـﺮزﻳﺎ زﻟـﻒ ﺧـﻮﺑﺎن ﺑﻪ ﭼﻨـﮕﺖ‬
‫‪2‬‬
‫)ﻫﺪاﻳﺖ‪(45 :1339 ،‬‬

‫ـ ﻣﻼ ﻓﻮﻗﻲ ﻳﺰدي‬
‫از ﺷﻌﺮاي ﻗﺮن ﻳﺎزدﻫﻢ ﻫﺠﺮي ﻃﺮز ﻃﺮزي را ﺑﻪ ﻫﺠﻮ و ﻫﺰل ﻣﺨﻠﻮط ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻛﻠﻤﺎت ﺷﻴﺮﻳﻦ‬
‫و ﻟﻄﺎﻳﻒ دﻟﭽﺴﺐ ﺑﻪ ﻧﻈﻢ و ﻧﺜﺮ ﺧﻮد اﻓـﺰوده اﺳـﺖ‪ .‬ﻣﺜﻨـﻮي ﻓﺮﻫـﺎد و ﺷـﻴﺮﻳﻦ و ﻗﺼـﺎﻳﺪ و‬
‫ﻏﺰﻟﻴﺎت را ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﺳﺒﻚ و ﺷﻴﻮه ﺳﺎﺧﺘﻪ و ﭼﻨﻴﻦ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ز ﻛــﻒ ﺳﺮرﺷــﺘﺔ ﺻــﺪ ﻫــﺮزه دادم‬ ‫ﺑـــﻪ راه ﻃـــﺮز ﻳــﺎران ﭘـــﺎ ﻧﻬـــﺎدم‬
‫)ﺗﺮﺑﻴﺖ‪(86 :‬‬
‫ﻓﻮقاﻟﺪﻳﻦ اﺣﻤﺪ ﻳﺰدي ﻛﻪ ﻓﻮﻗﻲ ﺗﺨﻠﺺ ﻣﻲﻛﺮده‪ ،‬اﺻﻠﺶ از ﺗﻔـﺖ ﻳـﺰد اﺳـﺖ و در دوران‬
‫ﺳﻠﻄﻨﺖ ﺷﺎهﺻﻔﻲ و ﺷﺎهﻋﺒﺎس ﻣﻲزﻳﺴﺘﻪ و از ﻣﻌـﺎرف زﻣـﺎن ﺣﻈـﻲ واﻓـﺮ داﺷـﺘﻪ‪ .‬در ﻋﻬـﺪ‬
‫ﺷﺎهﺻﻔﻲ ﺑﻪ اﺻﻔﻬﺎن رﻓﺖ و ﭼﻮن ﻣﺤﻴﻂ را ﻣﺴﺎﻋﺪ ﻧﺪﻳﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻨﺪوﺳﺘﺎن ﻋﺰﻳﻤـﺖ ﻛـﺮد و ﺑـﻪ‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻦ ﻫﺰﻟﻴﺎت ﭘﺮداﺧﺖ و آوازهاي ﺑﻪﺳﺰا ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬ﻣ‪Ĥ‬ﻻً از ﻫﻨﺪ ﺑﻪ اﻳﺮان ﺑﺎزﮔﺸـﺖ و ﺑـﻪ ﺗﻔـﺖ‬
‫رﻓﺖ و در ﺣﺪود ﺳﻨﺔ ‪ 1050‬ﻫﺠﺮي ﻗﻤﺮي درﮔﺬﺷﺖ‪ .‬دﻳﻮاﻧﺶ ﻗﺴﻤﺘﻲ ﻣﺸﺘﻤﻞ ﺑـﺮ ﻣﺜﻨـﻮي‬
‫ﺷﻴﺮﻳﻦ و ﻓﺮﻫﺎد و ﻗﺴﻤﺘﻲ ﻫﺰﻟﻴﺎت اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻫﻴﭻﻳﻚ از ﻗﺴﻤﺖﻫﺎ از ﺟﺪ‪ ‬اﺛـﺮي ﻣﻼﺣﻈـﻪ‬
‫ﻧﻤﻲﺷﻮد‪) ...‬ﻫﺪاﻳﺖ‪(1097 :1353 ،‬‬

‫ـ ﻏﻴﺎث ﻗﺎﻓﻴﻪاي‬
‫ﻣﻮﻟﺪش ﻫﺮات ﺑﻮد و وﺟﻪ ﺗﺴﻤﻴﺔ او اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﺮ ﻗﺼﻴﺪه و ﻏﺰﻟﻲ ﻛﻪ ﻣﻲﮔﻔـﺖ‪ ،‬ﭼﻨـﺪان ﻛـﻪ‬
‫ﻗﺎﻓﻴﻪ داﺷﺖ‪ ،‬ﻣﻲﮔﻔﺖ؛ اﮔﺮﭼﻪ ﻏﺰﻟﻲ ﺻﺪ ﺑﻴﺖ ﻣﻲﺷﺪ ‪) ...‬ﺳﺎمﻣﻴﺮزا‪.(292 :‬‬

‫ﻫﺪاﻳﺖ درﺑﺎرة او ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬

‫ﺑﻪ ﻣﻮﻻﻧﺎ ﻏﻴﺎث ﻗﺎﻓﻴﻪ ﻣﻌﺮوف ‪ ...‬و ﭼﻮن ﻗﺼﻴﺪه و ﻏﺰل ﺑﻲﻗﺎﻓﻴـﻪ ﻣـﻲﮔﻔﺘـﻪ‪ ،‬اﮔـﺮ ﻛﺴـﻲ‬
‫ﻗﺎﻓﻴﻪاي ﭘﻴﺪا ﻣﻲﻛﺮد ﻛﻪ او ﻧﮕﻔﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬از او ﻣﻲﺧﺮﻳﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻗﺎﻓﻴﻪ ﻣﻌﺮوف ﺷﺪه و ﻗﻴﺪي ﻫـﻢ‬
‫ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﻛﻪ ﺷﻌﺮ ﻣﻌﻨﻲ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬وﻟﻲ اﺷﻌﺎر ﻣﺤﻜﻢ ﻫﻢ ﻣﻲﺳﺎﺧﺖ‪ .‬ازﺟﻤﻠﻪ اﻳـﻦ ﺷـﻌﺮ‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ از اوﺳﺖ‪:‬‬
‫رﻗﻴﻪ ﻓﺮاﻫﺎﻧﻲ و ﻋﻠﻴﺮﺿﺎ ﻓﻮﻻدي ‪133‬‬

‫دردﻫﺎ دارم ﻛﻪ آﮔﻪ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ از درد ﻣـﻦ‬ ‫ﻃﻌﻦﻫﺎ دارﻧﺪ ﺑﻲدردان ﺑﻪ آه ﺳﺮد ﻣـﻦ‬
‫)ﻫﺪاﻳﺖ‪(1002 :1353 ،‬‬

‫ـ ﻣﻴﺮﻧﺠﺎت ﻗﻤﻲ‬
‫ﺧﻮن ﻣﺬﻟﺖ ﺷﻌﺮ ﺑﻌﺪ از زﻻﻟﻲ ﺧﻮاﻧﺴﺎري و ﻣﻴﺮزا ﺟﻼل اﺳﻴﺮ و ﺷﻮﻛﺖ ﺑﺨﺎراﻳﻲ در ﮔـﺮدن‬
‫ﻣﻴﺮﻧﺠﺎت ﻣﺮﺣﻮم اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻪ زﻻﻟﻲ و ﻣﻴﺮزا ﺟـﻼل اﺳـﻴﺮ را در ﺑﻌﻀـﻲ اﺷـﻌﺎر راه ﺑـﻪ وادي‬
‫ﻣﻬﻤﻼت اﻓﺘﺎده ﺑﻪ اﻋﺘﻘﺎد ﺧﻮد اﻳﻦ روش را ﻧﺰاﻛﺖﮔﻮﻳﻲ داﻧﺴـﺘﻪاﻧـﺪ و ﺣـﺎل آنﻛـﻪ از ﻓـﺮط‬
‫ﺑﻲﻣﺎﻳﮕﻲ در اﻳﻦ وادي ﭘﻲ ﻏﻠﻂ ﻛﺮده از ﻣﻨﺰل ﻣﻘﺼﻮد دور اﻓﺘﺎدهاﻧﺪ ‪ ...‬اﻣﺎ ﻣﻴﺮﻧﺠﺎت ﻣﺮﺣـﻮم‬
‫ﻣﺎوراي روش آنﻫﺎ ﻃﺮز ﺗﺎزهاي اﺧﺘﺮاع ﻛﺮده اﺳﺖ ﻛﻪ ﭘﺴﻨﺪﻳﺪة ﻃﺒﻊ ﻋﻮام ﺷﺪه‪ ،‬ﻳﻌﻨـﻲ ﺗـﺎﺑﻊ‬
‫روزﻣﺮة اﺟﺎﻣﺮه و اوﺑﺎش و ﺑﺎزارﻳﺎن ﮔﺮدﻳﺪه ﺑﻪ ﻃﺮﻳﻖ اﻳﺸﺎن ﺑﻨﺎي ﺷـﺎﻋﺮي را ﮔﺬاﺷـﺘﻪ اﺳـﺖ‬
‫)واﻟﻪ داﻏﺴﺘﺎﻧﻲ‪.(2334 /4 :1384 ،‬‬

‫ـ ﺳﻴﺪﻋﻠﻲ ﻣﻬﺮي ﻋﺮب‬

‫اﻟﺤــﻖ در ﻓــﻦ ﺳــﺨﻨﻮري ﻧﻬﺎﻳـﺖ ﻗــﺪرت و ﻣﻬــﺎرت داﺷــﺘﻪ‪ ،‬اﺷــﻌﺎر ﺧــﻮب از وي ﺑــﺮ‬
‫زﺑﺎنﻫﺎﺳﺖ‪ .‬ﮔﺎﻫﻲ ﺳﻴﺪ ﻫﻢ ﺗﺨﻠﺺ ﻣﻲﻛﺮده؛ ﻟﻴﻜﻦ اﻛﺜﺮ ﺗﺨﻠﺺ وي ﻣﻬﺮي اﺳـﺖ )واﻟـﻪ‬
‫داﻏﺴﺘﺎﻧﻲ‪.(2187 /4 :1384 ،‬‬

‫ﺗﺮﺑﻴﺖ درﺑﺎرة او ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬

‫ﻣﻠﻚاﻟﺸﻌﺮاي ﺳﻠﻄﺎنﺣﺴﻴﻦ اﺳﺖ‪ .‬روش دﻳﮕﺮي در ﺻﻨﻌﺖ ﺗﺰرﻳﻖ اﻳﺠﺎد ﻛـﺮده و ﻣﻠﻤﻌـﺎﺗﻲ‬
‫ﻣﺮﻛﺐ از اﻟﺴﻨﺔ ﺛﻼﺛﻲ ﭘﺎرﺳﻲ و ﻋﺮﺑﻲ و ﺗﺮﻛﻲ ﻣﻮزون ﺳﺎﺧﺘﻪ و ﻛﻠﻤﺎت را ﺑﺮ ﺣﺴـﺐ ﻗﻮاﻋـﺪ‬
‫ﻟﺴﺎن ﻋﺮب ﻣﻌﺮب ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺤﺮ ﻃﻮﻳﻞ و ﻏﺰﻟﻴﺎت وي ﻣﺸﻬﻮر‪ ...‬اﺳﺖ )ﺗﺮﺑﻴﺖ‪.(86 :‬‬
‫رﺿﺎﻗﻠﻲﺧﺎن ﻫﺪاﻳﺖ درﺑﺎرة او ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ‪:‬‬
‫اﺳﻤﺶ ﺳﻴﺪﻋﻠﻲ‪ ،‬اﺻﻠﺶ ﺟﺒﻞﻋﺎﻣﻠﻲ در اواﺧﺮ ﺻﻔﻮﻳﻪ ﺑﻪ اﺻﻔﻬﺎن ﺑﻮده و اﻧﺪك زﺑﺎن ﻓﺎرﺳـﻲ‬
‫آﻣﻮﺧﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺮﺑﻲ و ﻓﺎرﺳﻲ ﺗﻌﺮﻳﺐ ﻃﺮح ﺷﺎﻋﺮي ﻣﻲرﻳﺨـﺖ و ﺷـﻌﺮش ﭘﺴـﻨﺪﻳﺪه اﻓﺘـﺎد و‬
‫ﺟﻤﻌﻲ ﺑﺪو اﻗﺘﺪا ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﺳﻴﺎﻗﺖ ﻧﻈﻢﻫﺎ و ﺑﺤﺮ ﻃﻮﻳﻞﻫﺎ ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪ .‬ﻋﻠـﻲاﻟﺠﻤﻠـﻪ ﺳـﻮق‬
‫ﻛﻼم وي ﺑﺪﻳﻦﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﮔﻔﺘﻪ‪:‬‬
‫ﺧﻤﺎر اﻟﺒـﺎده اﻟﺪوﺷـﻴﻨﻪ ﮔﺸـﺘﻲ اﻫـﻞ ﻣﺤﻔﻠﻬـﺎ‬ ‫اﻻ ﻳــﺎ اﻳﻬــﺎ اﻟﺴــﺎﻗﻲ ادر ﻛﺄﺳــﺎ و ﻧﺎوﻟﻬــﺎ‬
‫دﻫﻦ وازي و ﺷﺸﻤﺎن ﺑﺮ ﻫﻤﻲ ﺑـﺎﻟﻤﻮت ﻣﺎﻳﻠﻬـﺎ‬ ‫ﻫﻤﻪ ﻓﻲ اﻟﺸﺮت و اﻟﺨﻤﻴﺎزه ﻣﺜـﻞ اﻟﻜﻮﻛﻨـﺎرﻳﻮن‬
‫)ﻫﺪاﻳﺖ‪(76 :1339 ،‬‬

‫ـ ﻧﺎزﻛﻲ ﻫﻤﺪاﻧﻲ‬
 ‫‪ 134‬ﺗﺰرﻳﻖ در ﺷﻌﺮ ﻋﺼﺮ ﺻﻔﻮي‬

‫اوﻗﺎت او ﺻﺮف ﺷﻌﺮ ﻣﻲﺷﻮد و در ﻫﺮ روز ﻗﺮﻳﺐ ﺑﻪ ﻫﺰار ﺑﻴﺖ ﻣﻲﮔﻮﻳـﺪ و ﺑـﺮ ﺧـﻮد ﻻزم‬
‫ﻛﺮده ﻛﻪ ﺟﻤﻊ ﻛﺘﺐ ﻧﻈﻢ را ﺟﻮاب ﮔﻮﻳﺪ‪ .‬از ﺟﻤﻠﻪ ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ﻛﻪ ﻓﺮدوﺳﻲ ﺑﻪ ﺳﻲ ﺳﺎل ﮔﻔﺘﻪ‪ ،‬او‬
‫ﺑﻪ ﺳﻲ روز ﮔﻔﺘﻪ ﺑﻮد و در ﺷﻌﺮ او ردﻳﻒ و ﻗﺎﻓﻴﺔ ﻏﻠﻂ ﺑﺴﻴﺎر اﺳﺖ ‪ ...‬در ﺷﻌﺮ او ﭼﻴﺰﻫﺎﺳﺖ‬
‫ﻏﻴﺮ از ﻣﻌﻨﻲ ‪ ...‬ﻧﻤﻮﻧﻪ‪:‬‬
‫ﻓﺘـﺎدﻧـﺪ در ﻳﻜـﺪﮔــﺮ ﭼــﻮن ددان‬ ‫ﮔـــﺮﻓﺘﻨﺪ ﺗﻴـــﺮ و ﻛﻤــﺎن ﻣـــﺮدﻣﺎن‬
‫ﻫﻤﻪ زﺧﻢﺧﻮرده ﮔﺮازان ﭼـﻮ ﺷـﻴﺮ‬ ‫ﮔـــﺮازان دوﻳـﺪﻧـــﺪ ﻣﺎﻧـــﻨﺪ ﺗـــﻴﺮ‬
‫)ﺳﺎمﻣﻴﺮزا‪(289 -288 :‬‬
‫در زﻣﺎن ﺷﺎهﻃﻬﻤﺎﺳﺐ اول ﺻﻔﻮي ﻣﻲزﻳﺴﺘﻪ و روزي دو ﻫﺰار ﺷﻌﺮ ﻣﻲﮔﻔﺘﻪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﺎنﻛﻪ ﺑـﻪ‬
‫ﺗﻤﺎم دواوﻳﻦ ﺷﻌﺮا ﺟﻮاب ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ‪ ...‬ﻣﻨﺘﻬﺎ ﺷﻌﺮش اﻏﻼط زﻳـﺎدي دارد و ﭼﻴـﺰي ﻛـﻪ در‬
‫آنﻫﺎ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻧﺎزﻛﻲ اﺳﺖ )ﻫﺪاﻳﺖ‪.(1585 :1353 ،‬‬
‫ـ ﻣﻮﻻﻧﺎ اﺳﺘﺎد ﻧﻮري ﻗﻔﻞﮔﺮ‬
‫از ﺑﺰرﮔﺎن زﻣﺎن و ﻧﻮادر دوران اﺳﺖ! ‪ ...‬ﺑﻌﺪ از ﻫﻔﺘﺎد ﺳﺎل ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ اﻳﺸﺎن رﺳـﻴﺪ ﻛـﻪ ﺷـﺎﻋﺮ‬
‫ﻣﻲﺑﺎﻳﺪ ﺷﺪ‪ .‬ﺑﻨﻴﺎد ﺷﺎﻋﺮي ﻛﺮد و ﺑﺎ وﺟﻮد آن ﻛﻪ ﺷﻌﺮ او ﻧﺎﻣﻮزون اﺳﺖ و ﻣﻌﻨﻲ ﻫـﻢ ﻧـﺪارد‪،‬‬
‫اﻳﻦ ﻣﻄﻠﻊ زادة ﻃﺒﻊ ﻟﻄﻴﻒ اﻳﺸﺎن اﺳﺖ‪:‬‬
‫در ﺻﻔﺎﻫﺎن ﺳﺮ ﺑﻪ ﭼﺮخ و ﭘﺎ ﺑﻪ ﮔﻞ‬ ‫ﺧﻮش ﮔﻨﺒﺪي اﺳﺖ ﮔﻨﺒﺪ ﻧﻘﺎش دل‬

‫و در ﺟﻮاب اﻳﻦ ﻣﻄﻠﻊ ﺧﻮاﺟﻪ ﺣﺎﻓﻆ ﻛﻪ ﻓﺮﻣﻮده‪:‬‬

‫ﻳﺎدم از ﻛﺸﺘﺔ ﺧﻮﻳﺶ آﻣﺪ و ﻫﻨﮕﺎم درو‬ ‫ﻣﺰرع ﺳﺒﺰ ﻓﻠـﻚ دﻳـﺪم و داس ﻣـﻪ ﻧـﻮ‬
‫اﺳﺘﺎد ﻣﺬﻛﻮر اﻳﻦ ﻣﻄﻠﻊ ﻓﺮﻣﻮدهاﻧﺪ‪:‬‬
‫ﮔﻔﺘﻤﺶ ﺗﻨﺪ ﻣﺮو‪ ،‬ﺟﻮﺟﻮﺟﻮ‪ ،‬ﺟﻮﺟﻮﺟﻮ‬ ‫ﻛﺮّة ﺗﻨﺪ ﻓﻠﻚ دﻳـﺪم و او در ﺗـﮓ و دو‬
‫)ﺳﺎمﻣﻴﺮزا‪(289 -288 :‬‬

‫در ﭘﺎﻳﺎن ﺧﺎﻃﺮﻧﺸﺎن ﻣﻲﺳﺎزد در ﻧﻘﻴﻀﻪ و ﻧﻘﻴﻀﻪﺳﺎزان از دو ﺷﺎﻋﺮ ﺑﺎ ﺗﺨﻠﺺ اﺑﻮاﻟﺒﺮﻛـﻪ و‬

‫اﻳﻮب اﻟﺒﺮﻛﻪ )اﺧﻮانﺛﺎﻟﺚ‪ (65 :1374 ،‬ﻳﺎد ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﻮﻋﻲ ﺑﺎ ﺗﺰرﻳﻖﭘﺮدازي ﻣﺮﺗﺒﻂاﻧـﺪ‪،‬‬
‫اﻣﺎ در ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﻄﻠﺒﻲ در اﻳﻦ ﻣﻮرد ذﻛﺮ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪:‬‬

‫ـ ﻗﺎﺿﻲ اﺑﻮاﻟﺒﺮﻛﻪ‬
‫ﻗﺎﺿﻲ ﺷﻬﺮ ﺳﻤﺮﻗﻨﺪ ﺑﻮده‪ .‬از ﻛﺜﺮت ﺑﺪﻣﻌﺎﺷﻲ و ﻓﺴﻖ و ﻓﺠﻮر ﻛﻪ از او ﺑﻪ ﻇﻬـﻮر ﭘﻴﻮﺳـﺘﻪ از‬
‫ﻗﻀﺎي آنﺟﺎ ﻣﻌﺰول ﮔﺸﺘﻪ ‪ ...‬ﺑﻌﻀﻲ اوﺻﺎف ﻛﻤﺎل او ﻧﻴﺰ ﭼﻨﺎنﻛﻪ ﻫﺴﺖ ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻔﺘﻦ و ﻓﻀﻞ‬
‫او ﻧﺒﺎﻳﺪ ﻧﻬﻔﺘﻦ‪ .‬ﭼﻨﻴﻦ ﻣﺸﻬﻮر اﺳﺖ ﻛﻪ ﻗﺎﺿﻲ اﺑﻮاﻟﺒﺮﻛﻪ ﺑﺴﻴﺎر ﻋﺎﻟﻤﻲ ﺧﺒﻴﺮ‪ ،‬ﻧﺤﺮﻳـﺮ و ﻛـﺎﻣﻠﻲ‬
‫رﻗﻴﻪ ﻓﺮاﻫﺎﻧﻲ و ﻋﻠﻴﺮﺿﺎ ﻓﻮﻻدي ‪135‬‬

‫ﺑﻲﻧﻈﻴﺮ‪ ،‬و ﺷﻌﺮ او ﺑﺴﻲ دﻟﭙﺬﻳﺮ )ﻧﻮاﻳﻲ‪.(287 - 286 :1363 ،‬‬

‫ـ اﺑﻮاﻟﺒﺮﻛﺔ ﭘﺪر‬
‫ﭘﺪر اﻳﻮب اﺑﻮاﻟﺒﺮﻛﻪ از اﻋﻴﺎن ﺷﻬﺮ ﻛﺶ ﻣﺎوراءاﻟﻨﻬﺮ اﺳﺖ و در اﻃﺮاف و اﻛﻨـﺎف ﺑـﻪ ﻓﻀـﻴﻠﺖ‬
‫ﻣﺸﻬﻮر و در ﻫﻨﺮ ﻧﺎدرة دﻫﻮر‪ ،‬ﮔﻮﻳﻨﺪ ﭼﻮن اﻳﻦ ﺑﻴﺘﺶ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ اﻣﻴﺮ ﻋﻠﻴﺸﻴﺮ رﺳﻴﺪ ﻛﻪ‪:‬‬
‫ز آﺗﺶ دل ﺗﺎ در آب ﭼﺸﻢ ﺑﺎراﻧﻲ ﻧﻤﺎﻧـﺪ‬ ‫ﺧﺸﻚ ﺷﺪ ﻛﺸﺖ اﻣﻴﺪ ﻣﺎ و ﺷﺪ ﻗﺤﻂ وﻓﺎ‬
‫ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﺳﻬﻮ ﻛﺎﺗﺐ ﺗﺎ در آب را ﻳﺎ در آب ﺧﻮاﻧﺪه‪ .‬رﻗﻢ ﺗﺰﻳﻴﻒ و ﺗﺰرﻳﻖ ﺑﺮ آن ﻛﺸﻴﺪه‪ .‬ﺧﺒﺮ اﻳﻦ‬
‫ﺑﻪ ﮔﻮش ﺧﻮاﺟﺔ ﻣﺬﻛﻮر رﺳﻴﺪه اﻳﻦ ﻗﻄﻌﻪ را در ﺳﻠﻚ ﻧﻈﻢ ﻛﺸﻴﺪه ﻧﺰد ﻣﻴﺮ ﻓﺮﺳﺘﺎد‪:‬‬
‫ﺑﻪ ﮔﻤـﺎن ﺧﻄـﺎش ﺧـﻂ ﻧﻜﻨﻨـﺪ‬ ‫ﻫﺮ ﭼﻪ آﻳﺪ ﺑﻪ ﻧﺰد اﻫـﻞ ﺻـﻮاب‬
‫ﻋـــﻘﻞ را ﭘﻴ ــﺮو ﻧﻘـــﻂ ﻧﻜـــﻨﻨﺪ‬ ‫ﻧﻘﻄـﻪﻫﺎ ﮔﺮ ﻓــﺘﻨﺪ زﻳـﺮ و زﺑــﺮ‬
‫ﻳـﺎ ﻧـﺨﻮاﻧــﻨﺪ ﺗــﺎ ﻏﻠــﻂ ﻧﻜﻨﻨــﺪ‬ ‫ﮔﺮ ﺑﺨـﻮاﻧﻨﺪ ﻧﻴﻚ ﻓــﻜﺮ ﻛﻨــﻨﺪ‬
‫)ﺳﺎمﻣﻴﺮزا‪(125 -124 :‬‬

‫ـ اﻳﻮب اﺑﻮاﻟﺒﺮﻛﻪ‬
‫ﺑﻪ ﭘﺪر ﻣﻨﺴﻮب اﺳﺖ‪ ،‬ﺳﺮور ﭼﭙﺎﻧﻴﺎن و ﺳﺮﺧﻴﻞ ﺑﻲﺣﻴﺎﻳﺎن و ﺑﻲﺑﺎﻛﺎن ﺑﻮد و ﺑﻲﺣﻴﺎﻳﻲ او زﻳﺎده‬
‫از آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﻌﺮﻳـﻒ ﺗـﻮان ﻛـﺮد‪ ،‬اﻣـﺎ ﻛﻼﻣـﺶ ﺑـﻪ ﻏﺎﻳـﺖ ﻣﻘﺒـﻮل و ﺷـﻴﺮﻳﻦ و ﺳـﺨﻨﺎن‬
‫ﻟﻄﺎﻳﻒآﻣﻴﺰش ﺑﺴﻲ ﻣﻀﺤﻚ و رﻧﮕﻴﻦ اﺳﺖ )ﺳﺎمﻣﻴﺮزا‪.(123 :‬‬
‫ﮔﻮﻳﻨﺪ ﻣﺮدي وﻗﻴﺢ و ﺑﻲﺣﻴﺎ ﺑﻮده‪ ،‬وﻟـﻲ ﺳـﺨﻨﺶ ﻟﻄـﻒ ﺑﺴـﻴﺎر داﺷـﺘﻪ‪ .‬در ﻫـﺮات ﻛﺴـﺐ‬
‫ﻛﻤﺎﻻت ﻛﺮده و از آنﺟﺎ ﺑﻪ ﻋﺮاق و از آنﺟﺎ ﺑﻪ ﺷﻴﺮوان رﻓﺘﻪ و ﻧﺪﻳﻢ ﺷﻴﺦ ﺷﺎه ﺷـﺪه اﺳـﺖ‬
‫)ﻫﺪاﻳﺖ‪.(182 :1353 ،‬‬

‫ﺟﺰ ﻣﻮارد ﻣﺬﻛﻮر‪ ،‬اﮔﺮ آﺛﺎر ﺳﺎﻳﺮ ﺷﺎﻋﺮان ﺑﻪدﻗﺖ ﻣﻄﺎﻟﻌـﻪ ﺷـﻮد‪ ،‬ﻣـﻲﺗـﻮان ﺑـﺮاي ﺗﺰرﻳـﻖ‬
‫ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي ﺑﻴﺶﺗﺮي ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬ﭼﻪﺑﺴﺎ ﺷﺎﻋﺮاﻧﻲ ﻛﻪ ﻧﺎﻣﺸﺎن در اﻳﻦ زﻣﻴﻨﻪ ﻣﻄﺮح ﻧﺸﺪه اﺳـﺖ‪ ،‬اﻣـﺎ‬
‫آﺛﺎري در اﻳﻦ ﺳﺒﻚ دارﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮاي ﻣﺜﺎل ﻣﻲﺗﻮان از ﻇﻬﻴﺮ ﻓﺎرﻳﺎﺑﻲ ﻧﺎم ﺑﺮد و ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﺗﺰرﻳـﻖ را‬
‫در اﻳﻦ اﺑﻴﺎت او ﻳﺎﻓﺖ‪:‬‬
‫ﻋﻨﺒﺮﻓﺸـــﺎن زر او ﺗﺮﻳـــﺎكدار ﮔـــﺮدد‬ ‫ﻓﺮﺳــﻮدة ﻣﻨﻘـــﺶ ﻓﺘـــﺮاكدار ﮔــﺮدد‬
‫ﭼﻮن ﺟﺎي ﺧﻮاب ﺳﺎزد ﻣﺸﻚ ﺗﺘﺎر ﮔﺮدد‬ ‫آن دم ﻛﻪ ﻣـﻮش ﭘـﺮد در ﻧـﺎودان ﻛﻌﺒـﻪ‬
‫ﭘﺎﻟﻮدهاي و ﻣﺸـﻘﻲ ﺧﻠﺨـﺎل ﻣـﺎر ﮔـﺮدد‬ ‫روزي ﻛﻪ در ﺑﺪﺧﺸﺎن ﻳﺦ ﺑﺮ ﭼﻨﺎر ﺑﻨـﺪد‬
‫اﻣﺜـــﺎل ﻓﺎرﻳــﺎﺑﻲ ﻟﻌـــﻞ ﻋـــﺬار ﮔـــﺮدد‬ ‫در ﻛﻮﭼﻪﻫﺎي ﺷﻴﺮﻳﻦ ﺧﺴﺮو ﺧﺒﺮ ﻧـﺪارد‬
 ‫‪ 136‬ﺗﺰرﻳﻖ در ﺷﻌﺮ ﻋﺼﺮ ﺻﻔﻮي‬

‫ﺷﻠﻮار آب ﻃﻮﺳﻲ ﭼﻮن ﭘﺎي ﻣـﺎر ﮔـﺮدد‬ ‫ﭼﻮن ﺷﺎخ ﮔﺎو ﻛﻮﻫﻲ ﺑﺮ ﻛﻮﻫﺴﺎر ﮔـﺮدد‬
‫)ﻇﻬﻴﺮ ﻓﺎرﻳﺎﺑﻲ‪(246 :1388 ،‬‬

‫اﻟﺒﺘﻪ ﺑﻴﺖ ﺳﻮم اﻳﻦ ﺷﻌﺮ‪ ،‬اﮔﺮ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺷﻜﻞ ﺗﺼﺤﻴﺢ ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺎ ﺳﺒﻚ ﺗﺰرﻳﻖ ﺑﻴﺶﺗﺮ ﺳﺎزﮔﺎر اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﭘﺎﻟﻮدة دﻣﺸﻘﻲ ﺧﻠﺨـﺎل ﻣـﺎر ﮔـﺮدد‬ ‫روزي ﻛﻪ در ﺑﺪﺧﺸﺎن ﻳﺦ ﺑﺮ ﺧﻴﺎر ﺑﻨﺪد‬

‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ذﺑﻴﺢاﷲ ﺻﻔﺎ درﺑﺎرة ﺷﺎﻋﺮي ﺑﺎ ﺗﺨﻠﺺ ﻧﺼﻴﺒﻲ ﮔﻴﻼﻧﻲ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‬
‫در دﻳﻮاﻧﺶ ﺑﻴﺖﻫﺎي ﺳﺴﺖ ﮔﺎﻫﻲ ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﻣﻲآﻳﺪ و ﮔﺎه ﺑﻴﺖ ﺑﻲﻣﻌﻨﻲ ‪ ...‬ﻫﻢ در آن ﻣﻲﺗﻮان‬
‫ﻳﺎﻓﺖ )ﺻﻔﺎ‪.(645 :1369 ،‬‬

‫در ﭘﺎﻧﻮﺷﺖ‪ ،‬اﻳﻦ ﺑﻴﺖ را ﺑﺮاي ﻧﻤﻮﻧﻪ از اﻳﻦ ﺷﺎﻋﺮ ﻧﻘﻞ ﻣﻲﻛﻨـﺪ ﻛـﻪ ﻧﻤـﻲﺗﻮاﻧـﺪ ﺑﻴـﺎنﮔـﺮ‬
‫ﺗﺰرﻳﻖﮔﻮﺑﻮدن او ﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫ﻛﻪ ﺗﻮ را ﺑﺮ ﻣﻦ دﻟﺴﻮﺧﺘﻪ ﻳﻚ ﺳﻮﮔﻨﺪ اﺳﺖ‬ ‫دل ﺗﻮ ﺑﺮدي و ﺑﻪ ﺟﺎن ﺗﻮ ﺧﻮرم ﻣﻦ ﺳﻮﮔﻨﺪ‬
‫)ﺻﻔﺎ‪(645 :1369 ،‬‬

‫‪ .9‬ﻧﻘﺪ ﺗﺰرﻳﻖ‬
‫آﺛﺎر ﺗﺰرﻳﻘﻲ ﺑﻪﻣﻨﺰﻟﺔ ﻧـﻮﻋﻲ ﻧﻘﻴﻀـﺔ ﺑـﻲﻣﻌﻨـﻲ‪ ،‬ﺑﺎﻋـﺚ اﻳﺠـﺎد ﺧﻨـﺪه در ﺧﻮاﻧﻨـﺪه ﻣـﻲﺷـﻮد‪.‬‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﺤﺴﻴﻦ زرﻳﻦﻛﻮب دراﻳﻦﺑﺎره ﭼﻨﻴﻦ ﻧﮕﺎﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫در ﻫﺮ ﺣﺎل ﺷﻌﺮ ﺑﻲﻣﻌﻨﻲ ﻫﻢ از ﺗﻔﺮﻳﺤﺎت ﻋﺎﻣﻴﺎﻧﻪ ﺑـﻮده اﺳـﺖ ـ و ﮔـﻪﮔـﺎه ﻣﺎﻳـﺔ ﺳـﺮﮔﺮﻣﻲ‬
‫آدمﻫﺎي ﺟﺪي )زرﻳﻦﻛﻮب‪.(172 :1372 ،‬‬

‫اﻣﺎ ﮔﻮﻳﺎ ﻫﻤﻴﻦ »ﺑﻲﻣﻌﻨﻲ« ﺑﻮدن‪ ،‬ﻣﻮﺟﺐ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﮔﻮﻧﺔ ادﺑـﻲ ﭼﻨـﺪان ﺧﻮﺷـﺎﻳﻨﺪ‬
‫ﻣﻨﺘﻘﺪان ادب ﻓﺎرﺳﻲ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺤﻤﺪﻋﻠﻲ ﺗﺮﺑﻴﺖ در داﻧﺸـﻤﻨﺪان آذرﺑﺎﻳﺠـﺎن اﻳـﻦ ﻧـﻮع ادﺑـﻲ را‬
‫»ﺳﺒﻚ ﺳﺒ‪‬ﻚ« ﺧﻮاﻧﺪه اﺳﺖ و درﺑﺎرة ﺷﺎﻋﺮي ﺑﺎ ﺗﺨﻠﺺ ﺗﺰرﻳﻘﻲ اردﺑﻴﻠﻲ ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ‪:‬‬
‫ﮔﻮﻳﺎ ﺗﺰرﻳﻘﻲ اردﺑﻴﻠﻲ ﭘﻴﺸﻮاي اﻳﻦ ﺳﺒﻚ ﺳﺒﻚ ﺑﻮده و ﭘﻴﺶ از ﻫﻤﻪ در اﻳﻦ ﻣﻴﺪان اﺳﺐ ﺧﻮد‬
‫ﺑﻪ ﺟﻮﻻن آورده اﺳﺖ )ﺗﺮﺑﻴﺖ‪.(85 :‬‬

‫و رﻛﻦاﻟﺪﻳﻦ ﻫﻤﺎﻳﻮن ﻓﺮخ در ﻣﻘﺪﻣﺔ ﺗﺬﻛﺮة ﺗﺤﻔﺔ ﺳﺎﻣﻲ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬

‫ﻗﺴﻤﺖ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻪ ﺗﺤﻔﺔ ﺳﺎﻣﻲ ‪ ...‬ﺻﺤﻴﻔﺔ ﻫﻔﺘﻢ آن اﺳﺖ؛ زﻳﺮا ﺳـﺎمﻣﻴـﺮزا در اﻳـﻦ ﺻـﺤﻴﻔﻪ‬
‫ﻣﺪﻋﻴﺎن ﺷﻌﺮ و ﺷﺎﻋﺮي را ﺑﻪ زﻳﺮ ﺗﺎزﻳﺎﻧﺔ ﺗﻨﺒﻪ ﻛﺸﻴﺪه و آﻧﺎن را ﺑﺎ ﺑﻴﺎﻧﻲ ﺷﻴﺮﻳﻦ و ﻃﻨﺰآﻣﻴﺰ ﻛـﻪ‬
‫رﻗﻴﻪ ﻓﺮاﻫﺎﻧﻲ و ﻋﻠﻴﺮﺿﺎ ﻓﻮﻻدي ‪137‬‬

‫ادب و ﻧﺰاﻛﺖ را ﺑﻪ ﻧﻬﺎﻳﺖ درﺟﻪ ﻣﻠﺤﻮظ داﺷﺘﻪ ﺑﻪ ﺗﻤﺴﺨﺮ و اﺳﺘﻬﺰا ﮔﺮﻓﺘﻪ و درﺣﻘﻴﻘﺖ ﺑﺎﻳﺪ‬
‫ﮔﻔﺖ ﻗﺴﻤﺖ اﻧﺘﻘﺎدي ﺗﺤﻔﺔ ﺳﺎﻣﻲ ﺻﺤﻴﻔﺔ ﻫﻔﺘﻢ آن اﺳﺖ ‪ ...‬ﺳﺎمﻣﻴﺮزا ﭼﻨﺎن ﻣﻲﭘﻨﺪاﺷـﺘﻪ ﻛـﻪ‬
‫ﻣﺒﺎدا ﻧﺎم اﻳﻦ ﻣﺘﺸﺎﻋﺮان در آﻳﻨﺪه ﺑﻪ ﺷﺎﻋﺮي ﻳﺎد ﺷﻮد و آﻳﻨﺪﮔﺎن را ﺑﻪ ﮔﻤﺮاﻫﻲ و اﺷﺘﺒﺎه اﻧﺪازد‪.‬‬
‫اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮاي اﻧﺘﺒﺎه و دوري از اﻳﻦ اﺷﺘﺒﺎه ﺑﻪ اﻓﺸﺎي ﻣﺎﻫﻴﺖ واﻗﻌﻲ آﻧﺎن ﭘﺮداﺧﺘـﻪ اﺳـﺖ‬
‫)ﺳﺎمﻣﻴﺮزا‪ :‬ﺑﻴﺴﺖ و دو(‪.‬‬

‫زرﻳﻦﻛﻮب ﺑﺮاي ﻳﻜﻲ از اﻳﻦ ﺷﺎﻋﺮان ﻛﻪ ﮔﻮﻳﺎ ﻫﻤﺎن ﺧﻮاﺟـﻪ ﻫـﺪاﻳﺖاﷲ اﺳـﺖ‪ ،‬ﺻـﻔﺖ‬
‫»ﺑﻲﻛﺎره« آورده اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ ﻛﻪ ﻳﻚ ﺷﺎﻋﺮ رﻧﺪ ادﻋﺎ ﻣـﻲﻛـﺮد ﻛـﻪ ﻣـﻲﺗﻮاﻧـﺪ ﺧﻤﺴـﺔ ﻧﻈـﺎﻣﻲ را ﺟـﻮاب دﻫـﺪ‪.‬‬
‫ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎﻳﻲ از ﺧﻤﺴﺔ اﻳﻦ ﺷﺎﻋﺮ ﺑﻲﻛﺎره را آوردهاﻧﺪ )‪.(172 :1372‬‬

‫ﺷﻔﻴﻌﻴﻮن ﻧﻴﺰ اﻳﻦ ﺷﺎﻋﺮان را »ﻣﺘﺬوق و ﻣﺘﺸﺎﻋﺮ« ﻣﻲﺧﻮاﻧﺪ‪:‬‬

‫ﺑﺪﻳﻦ ﻟﺤﺎظ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺴﻴﺎر ﻣﺪﻳﻮن ﺳﺎمﻣﻴﺮزا ﺑﺎﺷﻴﻢ ﻛﻪ ﺑﺨﺶ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻬﻲ از ﻛﺘـﺎﺑﺶ را ﺑـﻪ اﻳـﻦ‬
‫دﺳﺖ از ﻣﺘﺸﺎﻋﺮان و ﻣﺘﺬوﻗﺎن ﻫﻢروزﮔﺎرش اﺧﺘﺼﺎص داده اﺳﺖ )‪.(32 :1388‬‬

‫ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﻛﻪ ﻣﻲﺑﻴﻨﻴﻢ ﻣﻨﺘﻘﺪان ﻣﺎ ﺷﺎﻋﺮان و ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ﺗﺰرﻳﻖ را »ﭘﻴﺸﻮاي ﺳﺒﻚ ﺳﺒﻚ«‬

‫و »ﺷﺎﻋﺮ ﺑﻲﻛﺎره« و »ﻣﺘﺬوق و ﻣﺘﺸﺎﻋﺮ« ﻣﻲﻧﺎﻣﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻧﻜﺘـﻪ از آنﺟـﺎ ﻧﺎﺷـﻲ ﻣـﻲﺷـﻮد ﻛـﻪ‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻲﻛﻪ در ﺗﺎرﻳﺦ ادﺑﻴﺎت ﻓﺎرﺳﻲ ﺗﻐﻴﻴﺮ و ﺗﺤﻮﻟﻲ روي داده اﺳﺖ‪ ،‬ﻛﺴﻲ اﻳﻦ ﺗﺤـﻮﻻت را‬
‫ﺛﺒﺖ ﻧﻜﺮده اﺳﺖ و از دﻳﮕﺮ ﺳﻮ‪ ،‬ﻫﻴﭻ ﻣﻨﺘﻘﺪي ﻫﻢ ﺑﻪ ﺧﻮد زﺣﻤﺖ ﺑﺮرﺳﻲ ﻋﻮاﻣﻞ اﻳﺠﺎد اﻳﻦ‬
‫ﺗﺤﻮﻻت را ﻧﺪاده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻛﺴﻲ ﻫﻢ ﺑﻪ ﻓﻜﺮ ﻧﺒﻮده ﻛﻪ اﻳﻦ ﻣﺴﺎﻳﻞ و اﻣﻮر ﻓﻨﻲ ادﺑﻲ را در ﺟﺎﻳﻲ ﻣﺜﺒﺖ و راﺟﻊ ﺑـﻪ آنﻫـﺎ‬
‫ﺑﺤﺚ و ﺑﺮرﺳﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﮔﻮﻳﺎ از ﺑﺲ ﻣﺸﻬﻮر ﺑﻮده‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻈـﺮ اﻳﺸـﺎن ﺣﺎﺟـﺖ ﺑـﻪ ﺿـﺒﻂ ﻧﺪاﺷـﺘﻪ‬
‫)اﺧﻮانﺛﺎﻟﺚ‪.(61 :1374 ،‬‬

‫ﺑﺎري‪ ،‬در ﻳﻚ ﻧﮕﺎه ﺗﻮﺻﻴﻔﻲ‪ ،‬ﺗﺰرﻳﻖ زادة ﺷﺮاﻳﻂ ﺧﺎص ﺳﻴﺎﺳـﻲ‪ ،‬اﺟﺘﻤـﺎﻋﻲ‪ ،‬و ﻓﺮﻫﻨﮕـﻲ‬
‫اﺳﺖ و از اﻳﻦ ﺟﻬﺖ ﺑﻪ ﻣﻜﺘﺐ ادﺑﻲ داداﺋﻴﺴﻢ ﻣﻲﻣﺎﻧﺪ؛ ﺑﺎ اﻳﻦﺣﺎل در ﻧﮕﺎه ﺗﺤﻠﻴﻠﻲ‪ ،‬ﺑـﻲﮔﻤـﺎن‬
‫ﻧﻮﻋﻲ اﻋﺘﺮاض و اﻧﺘﻘﺎد زودﮔﺬر و ﺷﺎﻋﺮاﻧﻪ و اﻟﺒﺘﻪ ﻃﻨﺰآﻣﻴﺰ ﺑﻴﺶ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬

‫‪ .10‬ﻧﺘﻴﺠﻪﮔﻴﺮي‬
‫ﺗﺰرﻳﻖ ﺑﻪ ﻧﻮﻋﻲ ﻧﻘﻴﻀﻪ اﻃﻼق ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﺑﺮﺧﻼف ﻇﺎﻫﺮ ﺑﻲﻋﻴﺒﺶ‪ ،‬ﻓﺎﻗﺪ ﻣﻌﻨﻲ روﺷﻦ اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪ 138‬ﺗﺰرﻳﻖ در ﺷﻌﺮ ﻋﺼﺮ ﺻﻔﻮي‬

‫اﻳﻦ ﺳﺒﻚ ادﺑﻲ در ﻋﺼﺮ ﺻﻔﻮي رواج ﻓﺮاوان داﺷﺘﻪ اﺳﺖ و ﺷﺎﻋﺮاﻧﻲ در آن ﻃﺒﻊآزﻣﺎﻳﻲ‬
‫ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﮔﺮوﻫﻲ از اﻳﻦ ﺷﺎﻋﺮان ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﺷﻬﺮﺗﺸﺎن در زﻣﻴﻨﺔ ﺗﺰرﻳﻖﭘﺮدازي ﺑﻪ ﻧﺎم »ﺗﺰرﻳﻘﻲ«‬
‫ﻣﻌﺮوف ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬از ﻣﻬﻢﺗﺮﻳﻦ ﻋﻠﻠﻲ ﻛﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﭘﺪﻳﺪآﻣﺪن آن در اﻳﺮان ﺷﺪ‪ ،‬اوﺿﺎع ﻧﺎﺑﺴﺎﻣﺎن‬
‫ﺳﻴﺎﺳﻲ و اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ اﻳﺮان در ﻋﺼﺮ ﺻﻔﻮي اﺳﺖ‪ .‬ﺟﺰ اﻳﻦ‪ ،‬ﺗﺰرﻳﻖ را ﻣﻲﺗﻮان ﻧﻮﻋﻲ ﻣﻮﺿﻊ‬
‫اﻧﺘﻘﺎدي ﺷﺎﻋﺮ ﺗﺰرﻳﻖﭘﺮداز در ﺑﺮاﺑﺮ ﺷﺎﻋﺮاﻧﻲ داﻧﺴﺖ ﻛﻪ ﻫﻨﺮ ﺷﺎﻋﺮي را ﺑﺎ زﻳﺎدهﮔﻮﻳﻲ ﺑﻪ‬
‫ﮔﺰاﻓﻪﮔﻮﻳﻲ ﻛﺸﺎﻧﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻣﻲﺗﻮان ﺗﺰرﻳﻖ را ﻧﻮﻋﻲ واﻛﻨﺶ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺷﺎﻋﺮاﻧﻲ‬
‫داﻧﺴﺖ ﻛﻪ ﻛﻼمﺷﺎن از ﺷﺪت ﺑﺎرﻳﻜﻲ ﺧﻴﺎل و ﭘﻴﭽﻴﺪﮔﻲ ﻣﻀﻤﻮن‪ ،‬ﺑﻲﻣﻌﻨﻲ ﻣﻲﻧﻤﻮد‪ .‬در‬
‫ﺑﺮرﺳﻲ ﺗﺰرﻳﻖ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺳﺒﻚ ادﺑﻲ و ﻣﻄﺎﻟﻌﺔ ﻋﻮاﻣﻞ ﺑﻪوﺟﻮدآورﻧﺪة آن‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮان‬
‫ﺷﺒﺎﻫﺖﻫﺎﻳﺶ را ﺑﺎ ﻣﻜﺘﺐ داداﺋﻴﺴﻢ درﻳﺎﻓﺖ‪.‬‬

‫ﭘﻲﻧﻮﺷﺖ‬
‫‪ ← .1‬ﻫﺪاﻳﺖ‪.277 :1353 ،‬‬
‫‪ ← .2‬ﻫﺪاﻳﺖ‪. 849 :1353 ،‬‬

‫ﻣﻨﺎﺑﻊ‬
‫آذر ﺑﻴﮕﺪﻟﻲ‪ ،‬ﻟﻄﻔﻌﻠﻲﺑﻴﮓ )‪ .(1337‬آﺗﺸﻜﺪة آذر‪ ،‬ﺗﺼﺤﻴﺢ ﺳﻴﺪﺟﻌﻔﺮ ﺷﻬﻴﺪي‪ ،‬ﭼﺎپ اﻓﺴﺖ ﻣﺤﻤﺪﻋﻠﻲ ﻋﻠﻤﻲ‪.‬‬
‫اﺧﻮانﺛﺎﻟﺚ‪ ،‬ﻣﻬﺪي )‪ .(1374‬ﻧﻘﻴﻀﻪ و ﻧﻘﻴﻀﻪﺳﺎزان‪ ،‬ﺑﻪ ﻛﻮﺷﺶ وﻟﻲاﷲ درودﻳﺎن‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬زﻣﺴﺘﺎن‪.‬‬
‫اﺧﻮت‪ ،‬اﺣﻤﺪ )‪ .(1371‬ﻧﺸﺎﻧﻪﺷﻨﺎﺳﻲ ﻣﻄﺎﻳﺒﻪ‪ ،‬اﺻﻔﻬﺎن‪ :‬ﻓﺮدا‪.‬‬
‫ﺑﻴﮕﺰﺑﻲ‪ ،‬ﺳﻲ‪ .‬و‪ .‬اي )‪ .(1379‬دادا و ﺳﻮرﺋﺎﻟﻴﺴﻢ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﺔ ﺣﺴﻦ اﻓﺸﺎر‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻣﺮﻛﺰ‪.‬‬
‫ﺗﺮﺑﻴﺖ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪﻋﻠﻲ )ﺑﻲﺗﺎ(‪ .‬داﻧﺸﻤﻨﺪان آذرﺑﺎﻳﺠﺎن‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺑﻨﻴﺎد ﻛﺘﺎبﺧﺎﻧﺔ ﻓﺮدوﺳﻲ‪.‬‬
‫ﺟﻤﺎﻟﺰاده‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪﻋﻠﻲ )‪ .(1342‬ﺻﻨﺪوﻗﭽﺔ اﺳﺮار‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻣﻌﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫ﺣﺰﻳﻦ ﻻﻫﻴﺠﻲ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪﻋﻠﻲ ﺑﻦ اﺑﻲﻃﺎﻟﺐ )‪ .(1374‬دﻳﻮان ﺣﺰﻳﻦ ﻻﻫﻴﺠﻲ‪ ،‬ﺗﺼﺤﻴﺢ ذﺑـﻴﺢاﷲ ﺻـﺎﺣﺒﻜﺎر‪ ،‬ﺗﻬـﺮان‪:‬‬
‫ﻣﻴﺮاث ﻣﻜﺘﻮب‪.‬‬
‫ﺧﺮﻣﺸﺎﻫﻲ‪ ،‬ﺑﻬﺎءاﻟﺪﻳﻦ )‪ .(1376‬در ﺧﺎﻃﺮة ﺷﻂ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺟﺎوﻳﺪان‪.‬‬
‫ﺧﻴﺎﻣﭙﻮر‪ ،‬ع )ﺗﺎﻫﺒﺎززاده( )‪ .(1372‬ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺳﺨﻨﻮران‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻃﻼﻳﻪ‪.‬‬
‫دﻫﺨﺪا‪ ،‬ﻋﻠﻲاﻛﺒﺮ )‪ .(1373‬ﻟﻐﺖﻧﺎﻣﻪ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان‪.‬‬
‫رازي‪ ،‬اﻣﻴﻦ اﺣﻤﺪ )ﺑﻲﺗﺎ(‪ .‬ﻫﻔﺖاﻗﻠﻴﻢ‪ ،‬ﺗﺼﺤﻴﺢ ﺟﻮاد ﻓﺎﺿﻞ‪ ،‬ﺑﻲﺟﺎ‪ :‬ﻋﻠﻤﻲ‪.‬‬
‫راﻣﭙﻮري‪ ،‬ﻏﻴﺎثاﻟﺪﻳﻦﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺟﻼلاﻟﺪﻳﻦ اﺑﻦ ﺷﺮفاﻟﺪﻳﻦ )‪ .(1363‬ﻏﻴﺎثاﻟﻠﻐﺎت‪ ،‬ﺑﻪﻛﻮﺷﺶ ﻣﻨﺼـﻮر ﺛـﺮوت‪،‬‬
‫رﻗﻴﻪ ﻓﺮاﻫﺎﻧﻲ و ﻋﻠﻴﺮﺿﺎ ﻓﻮﻻدي ‪139‬‬

‫ﺗﻬﺮان‪ :‬اﻣﻴﺮﻛﺒﻴﺮ‪.‬‬
‫زرﻳﻦﻛﻮب‪ ،‬ﻏﻼﻣﺤﺴﻴﻦ )‪ .(1372‬ﺷﻌﺮ ﺑﻲدروغ ﺷﻌﺮ ﺑﻲﻧﻘﺎب‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻋﻠﻤﻲ‪.‬‬
‫ﺳﻴﺪﺣﺴﻴﻨﻲ‪ ،‬رﺿﺎ )‪ .(1389‬ﻣﻜﺘﺐﻫﺎي ادﺑﻲ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻧﮕﺎه‪.‬‬
‫ﺷﻔﻴﻌﻴﻮن‪ ،‬ﺳﻌﻴﺪ )‪» .(1388‬ﺗﺰرﻳﻖ ﻧﻮﻋﻲ ﻧﻘﻴﻀﺔ ﻫﻨﺠﺎر ﺳﺘﻴﺰ ﻃﻨﺰآﻣﻴﺰ«‪ ،‬ادبﭘﮋوﻫﻲ‪ ،‬س ‪ ،3‬ش ‪.10‬‬
‫ﺷﻔﻴﻌﻴﻮن‪ ،‬ﺳﻌﻴﺪ )‪» .(1389‬ﻫﻴﺎﻫﻮي ﻫﻴﭻ؛ آﺷﻨﺎﻳﻲ ﺑﺎ ﭼﻨﺪ ﻧﻤﻮﻧﺔ ﺗﺰرﻳﻖ در ادب ﻛﻬﻦ ﻓﺎرﺳﻲ«‪ ،‬ﮔـﺰارش ﻣﻴـﺮاث‪،‬‬
‫س ‪ ،4‬ش ‪.38‬‬
‫ﺻﺎﺋﺐ ﺗﺒﺮﻳﺰي‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪﻋﻠﻲ )‪ .(1370‬دﻳﻮان ﺻﺎﺋﺐ ﺗﺒﺮﻳﺰي‪ ،‬ﺑﻪ ﻛﻮﺷﺶ ﻣﺤﻤﺪ ﻗﻬﺮﻣﺎن‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻋﻠﻤﻲ و ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ‪.‬‬
‫ﺻﻔﺎ‪ ،‬ذﺑﻴﺢاﷲ )‪ .(1369‬ﺗﺎرﻳﺦ ادﺑﻴﺎت در اﻳﺮان‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻓﺮدوﺳﻲ‪.‬‬
‫ﺻﻔﻮي‪ ،‬ﺳﺎمﻣﻴﺮزا )ﺑﻲﺗﺎ(‪ .‬ﺗﺬﻛﺮة ﺗﺤﻔﺔ ﺳﺎﻣﻲ‪ ،‬ﺗﺼﺤﻴﺢ رﻛﻦاﻟﺪﻳﻦ ﻫﻤﺎﻳﻮﻧﻔﺮخ‪ ،‬ﺑﻲﺟﺎ‪ :‬ﺷﺮﻛﺖ ﺳـﻬﺎﻣﻲ ﭼـﺎپ و‬
‫اﻧﺘﺸﺎرات ﻛﺘﺐ اﻳﺮان‪.‬‬
‫ﻓﺎرﻳﺎﺑﻲ‪ ،‬ﻇﻬﻴﺮاﻟﺪﻳﻦ )‪ .(1388‬دﻳﻮان ﻇﻬﻴﺮ ﻓﺎرﻳﺎﺑﻲ‪ ،‬ﺗﺼﺤﻴﺢ و ﻣﻘﺪﻣﺔ ﻣﺤﺴﻦ آﺛﺎرﺟﻮي‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺳﻨﺎﻳﻲ‪.‬‬
‫ﻓﺘﻮﺣﻲ‪ ،‬ﻣﺤﻤﻮد )‪ .(1385‬ﻧﻘﺪ ادﺑﻲ در ﺳﺒﻚ ﻫﻨﺪي‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺳﺨﻦ‪.‬‬
‫ﻓﻮﻻدي‪ ،‬ﻋﻠﻴﺮﺿﺎ )‪ .(1386‬ﻃﻨﺰ در زﺑﺎن ﻋﺮﻓﺎن‪ ،‬ﻗﻢ‪ :‬ﻓﺮاﮔﻔﺖ‪.‬‬
‫ﻗﺎﻧﻊ ﺗﺘﻮي‪ ،‬ﻏﻼﻣﻌﻠﻲ ﺷﻴﺮﻳﻦ ﻋﺰتاﷲ )‪ .(1957‬ﻣﻘﺎﻻتاﻟﺸﻌﺮا‪ ،‬ﻛﺮاﭼﻲ‪ :‬ﺳﻨﺪي ادﺑﻲ ﺑﻮرد‪.‬‬
‫ﻛﺎدن‪ ،‬ﺟﻲ‪ .‬اي )‪ .(1380‬ﻓﺮﻫﻨﮓ ادﺑﻴﺎت و ﻧﻘﺪ‪ ،‬ﻛﺎﻇﻢ ﻓﻴﺮوزﻣﻨﺪ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺷﺎدﮔﺎن‪.‬‬
‫ﻣﺠﺎﻫﺪي‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪﻋﻠﻲ )‪ .(1370‬ﺗﺬﻛﺮة ﺳﺨﻨﻮران ﻗﻢ‪ ،‬ﻗﻢ‪ :‬ﻣﺆﺳﺴﺔ اﻧﺘﺸﺎرات ﻫﺠﺮت‪.‬‬
‫ﻣﻴﺮﺻﺎدﻗﻲ‪ ،‬ﺟﻤﺎل‪ ،‬ﻣﻴﻤﻨﺖ ﻣﻴﺮﺻﺎدﻗﻲ )‪ .(1377‬واژهﻧﺎﻣﺔ ﻫﻨﺮ داﺳﺘﺎنﻧﻮﻳﺴﻲ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻛﺘﺎب ﻣﻬﻨﺎز‪.‬‬
‫ﻧﺼﺮآﺑﺎدي‪ ،‬ﻣﻴﺮزا ﻣﺤﻤﺪﻃﺎﻫﺮ )ﺑﻲﺗﺎ(‪ .‬ﺗﺬﻛﺮة ﻧﺼـﺮآﺑﺎدي‪ ،‬ﺑـﺎ ﺗﺼـﺤﻴﺢ و ﻣﻘﺎﺑﻠـﺔ وﺣﻴـﺪ دﺳـﺘﮕﺮدي‪ ،‬ﺑـﻲﺟـﺎ‪:‬‬
‫ﻛﺘﺎﺑﻔﺮوﺷﻲ ﻓﺮوﻏﻲ‪.‬‬
‫ﻧﺼﻴﺮي‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪﺟﻮاد )‪ .(1384‬اﺛﺮآﻓﺮﻳﻨﺎن‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬اﻧﺠﻤﻦ آﺛﺎر و ﻣﻔﺎﺧﺮ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ‪.‬‬
‫ﻧﻮاﻳﻲ‪ ،‬ﻣﻴﺮﻧﻈﺎماﻟﺪﻳﻦ ﻋﻠﻴﺸﻴﺮ )‪ .(1363‬ﺗـﺬﻛﺮة ﻣﺠـﺎﻟﺲاﻟﻨﻔـﺎﻳﺲ‪ ،‬ﺗﺼـﺤﻴﺢ ﻋﻠـﻲاﺻـﻐﺮ ﺣﻜﻤـﺖ‪ ،‬ﺗﻬـﺮان‪:‬‬
‫ﻛﺘﺎبﺧﺎﻧﺔ ﻣﻨﻮﭼﻬﺮي‪.‬‬
‫ﻧﻴﻜﻮﺑﺨﺖ‪ ،‬ﻧﺎﺻﺮ )‪ .(1380‬ﻫﺠﻮ در ﺷﻌﺮ ﻓﺎرﺳﻲ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان‪.‬‬
‫واﻟﻪ داﻏﺴﺘﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻋﻠﻴﻘﻠﻲ )‪ .(1384‬رﻳﺎضاﻟﺸﻌﺮا‪ ،‬ﺗﺼﺤﻴﺢ ﻣﺤﺴﻦ ﻧﺎﺟﻲآﺑﺎدي‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬اﺳﺎﻃﻴﺮ‪.‬‬
‫ﻫﺎوزر‪ ،‬آرﻧﻮﻟﺪ )‪ .(1372‬ﺗﺎرﻳﺦ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻫﻨﺮ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﺔ اﻣﻴﻦ ﻣﺆﻳﺪ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﭼﺎﭘﺨﺶ‪.‬‬
‫ﻫﺪاﻳﺖ‪ ،‬رﺿﺎﻗﻠﻲﺧﺎن )‪ .(1339‬ﻣﺠﻤﻊاﻟﻔﺼﺤﺎ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬اﻣﻴﺮﻛﺒﻴﺮ‪.‬‬
‫ﻫﺪاﻳﺖ‪ ،‬ﻣﺤﻤﻮد )‪ .(1353‬ﮔﻠﺰار ﺟﺎوﻳﺪان‪ ،‬ﺑﻲﺟﺎ‪ :‬ﺑﻲﻧﺎ‪.‬‬
‫ﻫﻤﻴﻨﮕﻮي‪ ،‬ارﻧﺴﺖ )‪ .(1376‬وداع ﺑﺎ اﺳﻠﺤﻪ‪ ،‬ﻧﺠﻒ درﻳﺎﺑﻨﺪري‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻧﻴﻠﻮﻓﺮ‪.‬‬