1.
Odtwarzanie dziejów Ziemi:
a. geologia historyczna, paleogeografia, stratygrafia, paleontologia (na podstawie in-
formacji z podręcznika, proszę wyjaśnić i zapisać w zeszycie przedmiotowym).
b. zasada aktualizmu geologicznego: teraźniejszość jest kluczem do przeszłości,
wszystkie procesy w przeszłości zachodziły podobnie, jak zachodzą obecnie; proce-
sy zachodzące w przeszłości zachodziły według znanych nam praw i prawidłowości
c. trzy zasady Steno (Mikołaj Steno 1638-1686)
 1 zasada - zasada superpozycji (nadległości warstw) – warstwy najstarsze za-
legają najgłębiej, warstwy najmłodsze – najpłycej,
 2 zasada – zasada pierwotnie poziomego ułożenia warstw - warstwy są pier-
wotnie osadzane w położeniu bardziej poziomym (horyzontalnym) niż pionowym
(wertykalnym)
 3 zasada - zasada pierwotnej obocznej ciągłości - warstwy skalne pierwotnie
wykazywały znaczną rozciągłość przestrzenną (jeśli obecnie ciągłość warstw zo-
stała przerwana to jest to skutek procesów erozyjnych lub tektonicznych).
2. Metody określania wieku względnego - ustalenie kolejności zdarzeń, zalegania
warstw itp.:
a. metoda stratygraficzna (oparta o zasady Steno) – określanie wieku skał w oparciu
o następujące zasady:
 zasada superpozycji (nadległości warstw) - warstwy młodsze spoczywają
w utworach starszych,
 warstwy skał, które osadziły się na dnie zbiorników zalegały pierwotnie poziomo
(jeśli obecnie mają inny układ to jest to skutek złożenia osadów),
 warstwy skalne pierwotnie wykazywały znaczną rozciągłość przestrzenną (jeśli
obecnie ciągłość warstw została przerwana to jest to skutek procesów erozyj-
nych lub tektonicznych),
 procesy prowadzące do zaburzeń warstw i ich skutki są młodsze od samych
warstw,
b. metoda tektoniczna - analiza niezgodności w ułożeniu warstw skalnych:
 deformacja skał jest młodsza od najmłodszej skały, którą proces ten obejmuje,
 intruzje magmowe są młodsze od skał, które przecinają,
c. metoda paleontologiczna (biostratygrafii, skamieniałości przewodnich):
 skamieniałości przewodnie - zachowane w skałach szczątki organizmów cha-
rakteryzujące się wąskim zasięgiem stratygraficznym i szerokim zasięgiem geo-
graficznym,
 warunki uznania pozostałości z dawnych okresów geologicznych za skamienia-
łości przewodnie:
o szerokim spektrum środowiskowe (powszechność występowania),
o cechy organizmów pozwalające na ich jednoznaczna identyfikację,
o szybkie tempo ewolucji (krótki zasięg czasowy),
 trylobity, belemnity, amonity (występują w skałach osadowych powstałych
w środowisku morskim, kopalne stawonogi występujących od dewonu do końca
kredy, muszle zwinięte lub częściowo skręcone; w Polsce – Góry Świętokrzyskie,
Wyżyna Krakowsko – Częstochowska),
d. metoda palinologiczna (analiza pyłkowa) - datowanie skał osadowych powstałych
w środowisku lądowym:
 analiza ilościowa i jakościowa pyłków i zarodników zachowanych w osadach,
 po ustaleniu składu gatunkowego zbiorowisk można określić warunki klima-
tyczne,
e. metoda magnetostratygrafii (paleomagnetyczna) - datowanie wieku skał magmo-
wych:
 położenie minerałów w skale zgodne z magnetyzmem Ziemi w danym okresie
geologicznym,
 tworzenie paleomagnetycznej skali czasu.
3. Metody datowania bezwzględnego – opierają się na czasie bezwzględnym (lata liczo-
ne do 1950 roku):
a. metoda izotopowa -wykorzystuje zjawisko rozpadu promieniotwórczego niektó-
rych radioaktywnych izotopów pierwiastków prowadzące do powstania izotopów
niepromieniotwórczych (tempo redukcji początkowej liczby atomów substancji
promieniotwórczej o połowę to czas połowicznego rozpadu = czas półtrwania):
 metoda uranowo-ołowiowa - czas połowicznego rozpadu wynosi 4,5 mld lat
(238U -206U),
 metoda radiowęglowa (węgla 14C) – datowanie osadów organicznych zawierają-
cych węgiel:
o datowanie oparte o symbole:
BP (before prezent) – wiek liczony wstecz od 1950 roku,
BC (before Christ) – wiek liczony przed Chrystusem,
o wiarygodność obniża duża zawartość CO2 w atmosferze,
o uzyskane wyniki poddawane są kalibracji – porównanie z wynikami uzyska-
nymi przy użyciu innej metody,
b. metoda dendrochronologiczna - badania archeologiczne i klimatyczne (do ok. 10
tys. lat):
 analiza szerokości i gęstości rocznych przyrostów słojów drzew - rekonstrukcja
paleokliamatyczna:
o przyrost wiosenny (pierścienie wiosenne) – duże komórki o cienkich ścia-
nach,
o przyrost letni (pierścienie letnie) – komórki mniejsze, grubsze, ciemniejsze
(niedobór wody),
 skala dendrochronologiczna – powstaje z porównania słojów drzew wcześniej
i obecnie ściętych,
c. metoda sedymentologiczna - określenie wieku osadów w zbiornikach wodnych na
podstawie rocznego tempa przyrostu (Bałtyk przyrost 2-3 cm w ciągu 100 lat, mo-
rza otwarte 1mm na 100 lat),
d. metoda termoluminescencji - świecenie niektórych minerałów po ogrzaniu do
temperatury 5000C,
e. metoda warwochronologii - datowanie recesji lądolodów i wieku osadów jezior-
nych:
 jasna warstwa podłoża (piaszczysto - mułowa) – powstała w porze letniej,
 ciemniejsza warstwa podłoża (ilasta) – powstała zimą,
f. metoda lichenometrii - datowanie czasu, od którego dana skała poddana jest
działaniu atmosfery:
 stopień pokrycia skały przez porosty dowodzi wieku skał,
 najczęściej do datowania stosuje się porost Rhizocarpon geographicum (wzorzec
geograficzny).
4. Odsłonięcie geologiczne – określone miejsce, w którym na powierzchni ziemi wystę-
pują osobne skały lub warstwy skalne:
a. wychodnia – naturalne odsłonięcie,
b. odkrywka – sztuczne odsłonięcie.
5. Podział dziejów Ziemi.
Tabela stratygraficzna zawarta w podręczniku (proszę znać nazwy eonów, er i okresów
geologicznych, a w przypadku najmłodszej ery kenozoicznej również podział okresów
na epoki; proszę znać czas rozpoczęcia poszczególnych er geologicznych).