HLNII

Samenvatting: Max Havelaar, Multatuli

★ Maatschappelijk geëngageerd roman (en autobiografie) van Multatuli (pseudoniem van Eduard
Douwes Dekker), geschreven in 1859 in Brussel en voor het eerst gepubliceerd in 1860 te
Amsterdam.

★ In het begin is Droogstoppel aan het woord, het prototype van een benepen, gierig man zonder
een greintje fantasie, die erg ingenomen is met zichzelf. Droogstoppel ontmoet na vele jaren een
voormalige schoolgenoot, Sjaalman (een alter ego van Multatuli), die hem vraagt een manuscript
uit te geven. Droogstoppel laat dat werk doen door de Duitse stagiair Ernest Stern. Dit eerste deel
waarin Droogstoppel het woord neemt vult vijf hoofdstukken uit het handschrift. Later komt
Droogstoppel nog een paar keer aan het woord, volgens eigen zeggen om het boek een solide
voorkomen te geven. Deze delen zijn korter: een keer twee hoofdstukken en twee keer een
hoofdstuk. In de hoofdstukindeling van Van Lennep neemt Droogstoppel midden in een hoofdstuk
de pen over.
Dan is er het verhaal geschreven door Stern, het belangrijkste deel van het boek, dat in grote
lijnen de werkelijke belevenissen volgt van Max Havelaar (zoals Dekker hier wordt genoemd) als
assistent-resident in Nederlands-Indië. Dit deel is weer een raamvertelling, want in een aantal
hoofdstukken vertelt Havelaar zijn voorgeschiedenis op Sumatra. Hij citeert ook de parabel van
de Japanse steenhouwer, oorspronkelijk van Wolter Robert van Hoëvell (1812-1879).
Naast de geschiedenis van Havelaar bevatten de Stern-episodes ook vele andere uitweidingen,
zoals het beroemde verhaal van Saïdjah en Adinda, de avonturen van een onderdrukte Javaan. Dit
is een felle aanklacht tegen de uitbuiting van de Javanen, de uitzichtloosheid van het leven van
het volk en het werkeloos toezien van de autoriteiten die lezers vanaf de verschijning van het
boek sterk heeft aangesproken. Dekker vergelijkt het verhaal met De hut van Oom Tom: een
gefantaseerde roman met de belevenissen van onderdrukte personen, die veel meer indruk maakt
dan een waarheidsgetrouwe, maar droge beschrijving van de onderdrukkingen. Multatuli werd
vaak aangevallen om zijn haast terloopse opmerkingen over de koloniale krijgsmacht. Maar juist
hier liet Dekker zijn twijfels over het koloniale beleid zo overduidelijk zien.
Aan het einde van het laatste hoofdstuk neemt de schrijver, met het pseudoniem Multatuli, zelf
het woord. Hij bedankt Stern vriendelijk voor zijn schrijfwerk.
Genoeg, mijn goede Stern! Ik, Multatuli, neem de pen op. Gj zijt niet geroepen, Havelaar's
levensgeschiedenis te schrijven. Ik heb u in het leven geroepen; ik liet u komen van Hamburg: ik
leerde u redelijk goed hollandsch, in zeer korten tijd; ik liet u Louise Rosemijer kussen, de in
suiker doet,.... het is genoeg Stern! ge kunt gaan.
Hij scheldt Droogstoppel uit (ellendig produkt van vuile geldzucht en Godslasterlijke femelarij)
en beveelt hem te verdwijnen.
Ik walg van mijn eigen maaksel.... stik in koffij, en verdwijn!
Nu komt een aanklacht tegen de beschreven corruptie en de reden waarom het boek geschreven
werd. Uiteindelijk schrijft Multatuli een opdracht aan het staatshoofd, koning Willem III. Hij
waarschuwt de koning voor wat er in zijn naam gebeurt in het rijk van Insulinde, de "gordel van
smaragd ».
Aan U vraag ik met vertrouwen of het uw Keizerlijke wil is: Dat de Havelaar's worden bespat
door den modderr van Slijmeringen en Droogstoppel’s; en dat daar ginds Uwe meer dan Dertig
millioenen onderdanen worden mishandeld en uitgezogen in Uwen naam?...

1
















HLNII
★ Max Havelaar komt aan in de residentie (administratieve afdeling) van Banten in het westen van
het eiland Java om de post van assistent van de resident te bezetten, gedetacheerd bij de regent1
van Lebak, Javaanse prefect belast met het beheer van de inheemse bevolking. Tijdens zijn
toespraak tot aankomst herinnerde hij de gebruikelijke leiders die hij had samengebracht, dat wil
zeggen de bupati en de districtsleiders die van hem afhankelijk zijn, aan hun plichten jegens de
bevolking. Helaas realiseerde hij zich al snel dat de woorden die iedereen had gesproken niets
meer waren dan woorden, verre van een waarheid die het volgende is:
- Aan de ene kant betekent de koffieprijs in Nederland dat de prijzen laag moeten zijn, en
iedereen die zijn winst wil behouden, is het op de lonen van kleine producenten dat de
economie wordt gemaakt.
- Aan de andere kant worden de boeren onderdrukt door de gedwongen en onbetaalde arbeid en
de veestapels die de bupati hen oplegt om zijn levensstijl en prestige te behouden. De
slachtoffers aarzelen om een klacht in te dienen, omdat de hulpbewoner hiërarchisch naar de
bupati moet verwijzen, hun beul. We kunnen inderdaad van een beul spreken, omdat de
weinige mensen die hebben geklaagd, soms door de dood zijn gestraft.
De resident van Banten sluit zijn ogen voor deze praktijken omdat hij in zijn rapport aan de
gouverneur-generaal van Nederlands-Indië verplicht zou zijn een negatieve toon te geven, die niet
wordt gewaardeerd. De gouverneur-generaal geeft er ook de voorkeur aan om alleen goed nieuws
te geven aan de koning. Zo sluit iedereen zijn ogen uit interesse, luiheid, lafheid, angst voor hun
status of hun leven. Max Havelaar heeft dit systeem aan zijn directe overste veroordeeld, en
vervolgens, geconfronteerd met zijn inactiviteit, de hiërarchie kortgesloten om de gouverneur-
generaal te waarschuwen die hem de schuld zal geven voor zijn niet-naleving van de bupati en het
hiërarchische pad.

★ In het boek wordt er gesproken van Sjaalman, Max Havelaar en Multatuli. Deze personen zijn
één. Bij Sjaalman en Havelaar is dit direct uit het boek te halen. Sjaalman is namelijk een aan de
lage wal geraakte Havelaar. Multatuli is de pseudoniem van Eduard Douwes Dekker. Douwes
Dekker heeft meegemaakt wat Havelaar in het boek meemaakt. Ook qua tijd zijn de personen
verschillend. In de tegenwoordige tijd van het boek wordt Sjaalman beschreven door
Droogstoppel. In de verleden tijd wordt Max Havelaar beschreven door Stern.

- Multatuli is aan het einde even een personage in het boek, maar eigenlijk moeten we hem zien
als de schrijver van dit gehele verhaal. Multatuli is latijn voor 'ik heb veel geleden' en is een
pseudoniem voor Eduard Douwes Dekker.

- Max Havelaar is het autobiografische personage van Multatuli. Hij is de held van het verhaal
en lijkt alleen goede eigenschappen te bezitten. Hij wil niemand onrecht aandoen en doet er
alles aan om anderen te helpen. Dit karakter eigenschap heeft een positief punt: Hij helpt
iedereen die hulp nodig heeft. Een negatief punt is dat hij zover kan gaan om mensen te
helpen dat hij zelf in de problemen komt. Daarbij is hij ook nog eens buitengewoon belezen

1Dans les Indes néerlandaises, un regent était un fonctionnaire chargé de l'administration des personnes au niveau d'un
territoire appelé regentschap. Ce territoire correspondait en principe à une afdeling, subdivision d'une gewest ou région.
La gewest était administrée par un resident et l'afdeling, par un assistent-resident, tous deux néerlandais. Les regenten
étaient en principe choisis dans l'élite locale, familles princières ou notables. Leur condition et leur rang étaient en effet
censés assurer leur légitimité aux yeux de la population indigène. La fonction n'était pas héréditaire, mais il n'était pas
rare que le successeur d'un regent soit un de ses fils, ou un frère, ou un neveu. On voyait ainsi se créer de véritables
dynasties, dont la plus connue est la famille des Wiranatakusuma, dont plusieurs membres furent bupatis de Bandung.
Le roman Max Havelaar (1860), écrit par un fonctionnaire hollandais de Java, met en scène un de ces régents et son
monde social.
2

 HLNII
en geleerd. Dit personage heeft eigenlijk twee functies: 1) Hij symboliseert de kritiek van de
schrijver op de toenmalige gang van zaken in Nederlands-Indië. 2) Hij heeft als functie aan te
tonen dat Eduard Douwes Dekker (Multatuli) toentertijd goed gehandeld heeft en het
slachtoffer is geworden van onbegrip. Multatuli wilde hiermee zowel zijn sociale als zijn
maatschappelijke positie herstellen. Havelaar verandert in de loop van het verhaal. In
chronologische volgorde veranderd hij van een avontuurlijke jongeman (Havelaar in zijn
jonge jaren) naar een man die serieus is in zijn doen (Havelaar in lebak). De oudste Havelaar
in het boek is de armere Havelaar in Nederland. Hij is in de problemen geraakt, niemand wil
hem meer in Indië omdat hij erg lastig is volgens de autoriteiten daar. Door dit alles is hij erg
arm en draagt hij geen winterjas in de koude maanden. Hij heeft geen geld voor een goed huis
voor zijn gezin. Om wat te verdienen is hij gaan schrijven over de tijd in Indië. Havelaar is
een duidelijke Round-Character; hij wordt uitvoerig besproken, je komt achter veel van zijn
karaktertrekjes en opvattingen. Ook wordt zijn leven uitvoerig besproken.

- Batavus Droogstoppel is makelaar in koffie en tevens de antiheld van dit verhaal. Hij is
bekrompen, gierig, egoïstisch en maakt zichzelf voortdurend belachelijk bij de lezer.
Droogstoppel symboliseert precies de wereld van het egocentrisme en de corruptie die Max
Havelaar wil bestrijden. Hij is geen Round-Character maar een type. Daarnaast is
Droogstoppel ook de verteller van het verhaal en de opdrachtgever van de tweede verteller:
Stern.

- Ernest Stern is de zoon van een grote industriële zakenman met wie Droogstoppel vrienden
moet blijven. Droogstoppel laat Stern uit het pak van Sjaalman het verhaal van Max Havelaar
vertellen. Stern is ook een soort held in het verhaal, doordat hij sympathie heeft voor Max
Havelaar en aan de lezers laat zien dat deze sympathie logisch zou moeten zijn. Over Stern
zelf komen we weinig te weten, behalve de mening van Droogstoppel.

- De resident van Bantam, dhr. Slymering. Deze man durft de onrechtvaardigheden in Lebak
niet onder ogen te zien, laat staan ze te bestrijden. Dit is allemaal uit angst voor zijn baan, dus
zijn eigenbelang. Multatuli probeert anti-sympathie op te wekken voor hem en daarmee het
Nederlandse gezag in Indië.

- Verbrugge is de controleur van Lebak. Hij is vooral aardig, eenvoudig, hartelijk,

mededeelzaam, hulpvaardig en gastvrij. Verbrugge is de ondergeschikte van Havelaar.
- Duclari wordt vooral als moedig beschreven. Hij is de eerste luitenant van Lebak. Tijdens een
etentje komt de lezer te weten dat hij wel Havelaar in het begin een rare snuiter vindt, maar al
snel kijkt hij toch wel op tegen Havelaar.

★ Thema’s
- Macht is een belangrijk thema in het boek. Het gaat over de macht van de regenten in
Nederlands-Indië en de Nederlanders in het gebied. Over de uitbuiting van de heersers en de
inwoners, de koffie-industrie en hoe Multatuli aanspraak maakt op de macht van de Koning
om hier iets aan te veranderen.
- Discriminatie en racisme komen veel voor in deze roman. Het gaat namelijk over de uitbuiting
van de lokale bevolking in Nederlands-Indië, door de Nederlanders.

★ Titelverklaring: ‘Max Havelaar, of De Koffieveilingen der Nederlandse Handelsmaatschappij'

3

 HLNII
De titel geeft aan dat er eigenlijk twee manieren zijn waarop je het boek kunt lezen. Het gaat om
het verhaal van Max Havelaar, gehaald uit de geschriften van Stern, maar ook over koffie, zoals
Droogstoppel het bedoeld had. Multatuli gaf deze ondertitel omdat in die tijd de koffiehandel veel
geld opleverde voor de Nederlandse Staat.

★ Structuur & perspectief

Max Havelaar bevat raamvertellingen en minstens twee hoofdthema's, waarvan het ene min of
meer losstaat van het andere. Het verhaal wordt verteld door drie vertellers: Droogstoppel, Stern
en Multatuli. Het is dankzij deze structuur een typisch voorbeeld van een dubbelroman. De
structuur is vrij ingewikkeld. Het verhaal begint met Droogstoppel, die een boek wil schrijven.
Vervolgens wordt dit opgedeeld in hoofdstukken van Droogstoppel zelf en zijn bediende Stern.
Droogstoppel schrijft voornamelijk vanuit zijn eigen perspectief en Stern schrijft over Max
Havelaar, een personage afkomstig uit de geschriften van Sjaalman. Sjaalman heeft al eerder een
groot pak geschriften bij Droogstoppel afgeleverd en toen hij erachter kwam dat deze ook
verhalen over koffie bevatten, wilde hij dit ook in zijn boek verwerken.
Daarnaast neemt aan het einde Multatuli het verhaal over: hij gebruikt zijn stem om zich te
richten op de koning. Hij komt als het ware boven het verhaal te staan en wil het verhaal als een
soort les gebruiken voor anderen.

★ Tijd: In het boek zijn er 3 tijdsniveau's: -Rond 1842: De jonge avontuurlijke Havelaar in Sumatra.
-Rond 1856: De volwassen Havelaar in Lebak -Rond 1860: De arme Havelaar in Nederland. Dit
is het heden.
★ Ruimte: Bij elke tijdsgroep horen ook bepaalde plaatsen: -1842: Sumatra en omgeving. -1856:
Lebak, stukje Buitenzorg (Bogor) -1860: Dit speelt zich af in Amsterdam.

★ Stijl
Het is een bijzondere roman, aangezien het uit 1860 komt en een opvallende structuur heeft.
Daarnaast zijn er verschillende mensen aan het woord, met elk hun eigen stijl. Droogstoppel is
alles aan het betrekken op zijn eigen leven en relativeert de boel, terwijl Stern het verhaal van
Sjaalman/Max Havelaar vertelt over de vreselijke gebeurtenissen in de kolonie.

★ Roman 1:

1-4:
In deze hoofdstukken komt Batavus Droogstoppel aan het woord. Hij stelt zich zelf voor en vertelt
wat zijn idealen zijn. Ook vertelt hij wat dingen van zijn jeugd waar hij te kennen geeft dat hij
Havelaar als klasgenoot heeft gehad. In dit hoofdstuk komen Sjaalman (Havelaar) en Droogstoppel
elkaar tegen. Sjaalman geeft Droogstoppel een pak met papieren mee waar dingen staan beschreven
die Sjaalman heeft meegemaakt. Droogstoppel moet niets hebben van de arme Sjaalman. Later
besluit hij van de papieren een boek te schrijven over de koffie cultuur. Hij krijgt hierbij hulp van
Stern.

9-10 en gedeelte 16:

Hier vertelt Droogstoppel dat hij al het voorgaande niet mooi vond. Hij uit hier zijn mening dat het
de eigen schuld is van de Javanen dat ze zo arm zijn. Ook heeft hij helemaal geen medelijden met
de Javanen. In deze hoofdstukken komt ook de beruchte preek van ds. Wavelaar voor. Hij wilt dat
de Javaanse bekeren worden tot het christendom.
4

 HLNII

Roman 2

5-8:
Hier worden Havelaar en zijn familie voorgesteld. Ook de Regent, Verbrugge en Duclari worden
hier voor gesteld. Het hoofdstuk bevat de geschiedenis van Havelaar van het begin van zijn
loopbaan als asistent-resident in Lebak. Ook komt hier de toespraak voor die Havelaar 'doet' voor
de hoofden van Lebak. Hij zegt dat hij de armoede en de uitbuiting van de bevolking wil tegen
gaan.

11-16:
Hier komt het etentje in voor van Havelaar, Tine, Verbrugge en Duclari. Havelaar vertelt hier over
zijn geschiedenis (o.a. over Sumatra, daar was hij ontslagen omdat hij de boekhouding niet goed
had bijgehouden en verzet had gepleegd tegen de uitbuiting van van de arm bevolking door de
gouverneur ) en over zijn mening over vele dingen. Zoals vrouwen, kunst en Indie. Ook begint hier
de strijd tegen het onrecht die Havelaar voert. De beroemde parabel van de Japanse Steenhouwer
komt ook hier in voor. In dit verhaal moet en man steen houwen voor weinig geld en daarom is hij
erg ongelukkig. De man wenst dat hij rijk zou zijn. Een engel uit de hemel maakt hem de rijkste
man op aarde. Dan ziet hij de koning rijden en de man wil eigenlijk ook wel koning zijn. Dit regelt
de engel, en de man is nu koning. Dan ziet hij dat de zon de aarde verbrand en hij wil nu de zon
zijn. En als zon verbrand de man de aarde maar nog is het niet goed. De volk haalde de zonnestralen
tegen. De man wenst nu volk te zijn en laat het regenen op aarde. Toch is hij niet tevreden en hij
wordt uitgebracht door een steenhouwer. De man beseft dat hij zwakker is dan de steenhouwer en
wenst weer steenhouwer te zijn. Hij is dus net als eerst, maar is erg gelukkig.

17-19:
Hier komt het verhaal van Saidjah en Adinda in voor. Dit verhaal laat zien hoe de toestanden in
Lebak zijn. Ook klaagt Havelaar de Nederlandse Staat in dit gedeelte aan.

Protest:

20:
De eerste helft van dit hoofdstuk zien we dat Havelaar ontslag neemt. Al zijn inzettingen waren
tevergeefs. Het 2e gedeelte is voor Multatuli. Hij neemt het boek over van de schrijvers en neemt
afscheid van ze. Stern laat hij goedkeurend achter. Droogstoppel wordt met harde hand uit het boek
geschreven. Multatuli schrijft wat hij met het boek wil bereiken.