Seminarski Rad iz Mašinskih Elemenata II Decembar 2009

UVOD

Mašine, uređaji, energetski, tehnološki, proizvodni mašinski sistemi predstavljaju tehnička

sredstva, pomoću kojih čovek koristi prirodne izvore energija i sirovina, olakšava i nadoknađuje ljudski
rad, proizvodi korisne proizvode, trasportuje materijale i ljude, štiti i uređuje životnu sredinu,
sakuplja i širi informacije. Sa gledišta efekata u životnoj sredini razlikujemo tri kategorije mašinskih
sistema:

1. Mašinski sistemi, koji mehaničkim dejstvom, produkcijom otpadnih materija i otpadne energije
deluju kao izvori degradacije i zagađivanja životne sredine (saobraćajne, energetske proizvodne
mašine i sistemi).

2. Specifični mašinski sistemi koji služe za ograničavanje otpadnih materija i otpadne energije koja se
oslobađa iz tehničkih izvora (pretežno iz drugih mašinskih sistema) u životnu sredinu (separatori i
filteri emisija u vazduh, postrojenja za prečišćavanje ispirajućih i industrijskih otpadnih voda,
uređaji za prigušivanje buke i vibracija i slično).

3. Specifični mašinski sistemi koji služe za održavanje čistoće vazduha i mikroklime u unutrašnjem
stambenom i radnom prostoru (ventilacioni, klimatizacioni i grejni sistemi).

1. Karakteristike mašinskih sistema

1
Seminarski Rad iz Mašinskih Elemenata II Decembar 2009

Mašinski sistemi prema nameni, za svoju funkciju koriste sledeće fizičke i

hemijske principe:
• promenu i prenos energije (promenu jednog oblika energije u drugi npr. promenu toplotne energije u
mehaničku u toplotnim turbinama, prenos toplote npr. prenos toplote kod izmenjivača kod hemijskih i
energetskih sistema).
• promenu i prenos materija (promene hemijskog sastava materija npr.kod prerade sirovina u
hemijskoj proizvodnji, prenos gasnih, tečnih i čvrstih materija u separatorima, filterima za vazduh i
vode).
• mehanička prerada materija promenom oblika i veličine sastava, pri čemu ne dolazi do promene
hemijskog sastava (obrada metala, drveta, prerada tekstilnih vlakana i sl.).
• prenos i obrada informacija (u tehničkim sredstvima, informacionim sistemima i sistemima
automatskog upravljanja).
U opštem slučaju je moguće mašinu (mašinski sistem) okarakterisati kao mehanički sistem koji
transformiše jednu vrstu energije u drugu ili sistem koji obavlja razne (radne) operacije.
Pod uređajem podrazumavamo složeniji tehnički sistem koji ne obavlja rad, ali primenom fizičkih ili
hemijskih delovanja postiže zahtevani učinak (npr. optički, merni, regulacioni, medicinski uređaji i dr.).
Trend kod razvoja mašina vodi formiranju celina sa međusobno nadovezujućim principima promena,
prenosa i prerada. Nastaju agregati, linijesistemi snabdeveni mernim i regulacionim uređajima i
sistemima automatskog upravljanja. U opštem slučaju ove celine označavamo kao mašinske sisteme.
Ako se oni koriste za realizaciju nekog tehnološkog procesa, to su onda tehnološki sistemi, a ako su
namenjene za proizvodnju proizvoda, onda su to proizvodni sistemi.
Kao primer jednog mašinskog sistema može se navesti energetski sistem za snabdevanje toplotnom
energijom koji obuhvata:
• kotao na čvrsto gorivo (promena hemijske energije goriva u toplotnu i njen prenos),
• odvajanje čvrstih hemijskih neaktivnih čestica (pepela) iz paljevine (prenos materije, hemijska
prerada materije ),
• odvajanje gasnih primesa (sumpornog oksida, oksida ugljenika) iz paljevina (prenos; promena
hemijskog sastava),
• grejna tela, izmenjivači toplote (prenos toplotne energije), i
• uređaji za merenje i automatsko upravljanje (prenos, prerada i obrada
informacija).

Slika 1. Toplotna turbina - Primer promene jednog oblika energije u drugi (toplotne u mehaničku)

1.1 Glavne grupe mašinskih sistema

Prema nameni mogu se razlikovati glavne grupe mašinskih sistema:

2
Seminarski Rad iz Mašinskih Elemenata II Decembar 2009

• toplotni energetski sistemi (sistemi za spaljivanje, kotlovi, toplotne turbine, nuklearni reaktori,
izmenjivači toplote, toplotni energetski sistemi toplotnih i nuklearnih elektrana – toplana, kao i sistema
za spaljivanje).
• sistemi za hlađenje (kompresorski i apsorpcioni rashladni sistemi, toplotne pumpe, rashladni
izmenjivači),
• hidraulične i pneumatske mašine i sistemi (pumpe, vodene turbine, hidraulični mehanizmi,
kompresori),
• saobraćajna tehnika (motori sa unutrašnjim sagorevanjem, turbine, motorna vozila – automobili,
traktori, motocikli, šinska vozila, brodovi),
• avio tehnika (avioni, motori aviona),
• precizna mehanika i optika (mehanički uređaji, elektromehanički, optički, optoelektrični, tehnika u
zdravstvu),
• mašine i sistemi za hemijsku, prehrambenu i potrošačku industriju (prerađivačke mašine, proizvodne
mašine, i proizvodne linije prehrambene, hemijske i potrošačke industrije),
• mašine i sistemi proizvodnog mašinstva (mašine alatke za obradu rezanjem, prese, mašine za
livenje i zavarivanje, industrijski roboti i manipulatori),
• tekstilne mašine (mašine za praonice, tkačnice, pletionoce i proizvodnju konfekcije),
• transportne i građevinske mašine (dizalice, kranovi, liftovi, građevinske mašine za zemljane radove,
za gradnju i održavnje puteva, mašine za osnivanje gradilišta i proizvodnju građevinkih
elemenata, mašine za podzemne radove i za površinske i jamske kopove),
• poljoprivredne mašine (mašine za obradu zemlje i distribuciju masa, mašine za zaštitu biljaka,
mašine za sakupljanje biljaka),
• tehnička zaštita životne sredine (mašine i sistemi za ograničavanje i korišćenje otpadnih materija i
otpadne energije i filterski sistemi za emisije u vazduh, postrojenja za prečišćavanje otpadnih voda,
sistemi za preradu čvrstog otpada, sistemi za snižavanje buke i vibracija, sistemi za korišćenje
alternativnih izvora energije, mašinski sistemi za regulisanje čistoće vazduha i mikroklime u
unutrašnjoj sredini, samosistemi za provetravanje, klimatizaciju i grejanje).

1.2 Funkcije mašinskih sistema u životnoj sredini

Mašinski sistemi, slično kao i drugi tehnički sistemi, karakterišu se svojom namenskom
funkcijom i funkcijom u životnoj sredini (tzv. primarnom i sekundarnom funkcijom). Aspekti koji se
odnose na namensku – primarnu funkciju mašinskih sistema, odavno su savladani. Sve više pažnje
se posvećuje funkcijama ovih sistema u životnoj sredini - sekundarnoj funkciji. Pri tome je sve
prisutnija potreba da se funkcije vezane za životnu sredinu svrstaju u primarne funkcije i da sa
namenskim funkcionišu u interaktivnom skladu. Iz prakse proizilazi da osnovni i najveći deo
opterećenja životne sredine, direktno ili indirektno, izazivaju mašinski sistemi (proizvodnjom
poizvoda). Glavni razlozi ove nepovoljne situacije mogu biti razni. Procesi promene i prenosa energija
i materija, procesi mehaničke prerade materija u mehaničkim sistemima, uvek su praćeni otpadom.
Energetske promene i prenosi se realizuju sa efikasnošću manjom od 100 %. Izgubljena
energija u tom slučaju opterećuje životnu sredinu (npr. izgubljena toplotna energija kod proizvodnje
električne energije u termoelektranama). Promenom električne energije za pogon mašina (npr. mašina
alatki u proizvodnim halama) nastaje toplotno opterećenje unutrašnje sredine. Promena hemijskog
sastava materije praćena je nastankom sporednih (otpadnih) materija, često sa većim
negativnim uticajem na životnu sredinu, nego što je imala polazna supstanca materija (npr. nastanak
sumpornog oksida kod sagorevanja “sumpornog” uglja). Kod mehaničke obrade materijala nije uvek
moguće u potpunosti iskoristiti osnovni materijal, te nastaje otpad, koji ne može uvek biti u potpunosti
recikliran. Kvalitet mašinskih sistema, sa gledišta njihove sekundarne funkcije u životnoj sredini, ne
odgovara u mnogim slučajevima savremenim zahtevima u vezi sa zaštitom životne sredine. Mašinski
sistemi se široko koriste u svim oblastima ljudskog rada, u industriji, građevinarstvu, poljoprivredi, u
službama građanstva u stambenim i zajedničkim objektima. Mnogi sistemi su svojom
koncepcijom i tehničkim nivoom rešenja zastareli i ne odgovaraju higijenskim
propisima, odnosno propisima za zaštitu životne sredine. Neodgovarajuće korišćenje mašinskih
sistema tj. greške i nedostaci za njihovu potpunu (primarnu) funkciju vode ka degradaciji i zagađivanju
životne sredine. Kao primer se može navesti nepravilno doziranje hemijskih sredstava kod tretiranja –
zaštite biljaka poljoprivrednim mašinama, neispravno eksploatisanje sagorevajućih sistema (kotlova,
energetskih sistema, automobilskih motora), kvarovi sistema za filtriranje emisija u vazdušnu sredinu,
3
Seminarski Rad iz Mašinskih Elemenata II Decembar 2009

kvarovi funkcija postrojenja za prečišćavanje industrijskih i otpadnih voda i slično. Narušavanje

eksplotacione discipline i tehnički kvarovi mogu dovesti do havarija sa posledičnim mehaničkim
(destruktivnim) dejstvima i produkcijom otpada u životnu sredinu. Mašina, mašinski sistem, kao
antropogena komponenta životne sredine, deluje interaktivno na čoveka i druge komponente životne
sredine svojim mehaničkim, materijalnim, funkcionalnim i estetskim faktorima. Uzajamna dejstva
između mašine, ostalih komponenata životne sredine i čoveka prikazuje sl. 2. Kao primer za
konkretizaciju moguće je navesti automobil. U automobilu na čoveka direktno deluju ergonomski
faktori (uticaj oblika sedišta, razmeštaj upravljačkih elemenata, komandi) i oscilatorni procesi
(vibracije, buka). Posredstvom drugih komponenti sredine (vazduha) čovek je u automobilu pod
uticajem izduvnih emisija automobilskog motora (gasovi CO i NO x), buke i mikroklimatskih faktora koji
su rezultat delovanja sistema grejanja (respektivno klimatizacije i spoljašnje klime). Posredstvom
vazduha na čoveka (građanina) u okolini automobila deluju buka i izduvne emisije. Kod upravljanja
automobilom, čovek promenom režima rada motora utiče na izduvne emisije, buku i vibracije.
Mikroklimatske faktore uslovljava čovek upravljanjem jačinom grejanja, odnosno klimatizacije.
Izduvne emisije automobila deluju kroz vazduh na druge komponente životne sredine, pre svega na
floru u blizini saobraćajnica (kamilica, zova i druge biljke u blizini saobraćajnica sadrže povećane
koncentracije Pb2+, Cr6+ i drugih toksičnih teških metala i štetnih supstanci).
Čovek kao konstruktor, projektant kod projektovanja automobila, utiče na produkciju izduvnih emisija i
buke, pri čemu je delovanje čoveka na prirodne komponente ograničeno i odnosi se na odstranjivanje
posledica devastacije flore.

Slika 2. Odnosi u sistemu: mašina - komponente životne sredine - čovek

Detaljnije je moguće posmatrati funkciju mašina u životnoj sredini pomoću

sistema prenosa:
izvor ⇒ polje prenosa ⇒ objekat
gde izvor i objekat može biti čovek i bilo koja komponenta životne sredine. U ovom sistemu većina
mašinskih sistema svojom proizvodnjom otpadne energije, otpadnih materija i mehaničkim uticajima,
predstavlja izvor koji deluje kroz polje prenosa (vazduh, vodu, zemljište) na objekte.
Specifični mašinski sistemi (npr. postrojenja za prečišćavanje otpadnih voda), svojom funkcijom u
polju prenosa, služe ograničenju toka otpadne energije i otpadnih materija iz izvora na objekte, kao i
na uređivanje stanja životne sredine – čistoće vazduha i mikroklime (sistemi provetravanja,
klimatizacije, grejanja). Direktni odnos mašine i čoveka (koji rukuje i upravlja mašinom) je
predmet posebne ergonomske analize.

1.3 Mašina – izvor otpadnih materija i “otpadne” energije

Delovanje mašinskih sistema u industriji, energetici, saobraćaju, poljoprivredi i službama za

stanovništvo na životnu sredinu, može se odnositi na više osnovnih problemskih oblasti:
• vazduh,
• voda,
• sredstva za hlađenje i podmazivanje,
• čvrsti otpad,
4
Seminarski Rad iz Mašinskih Elemenata II Decembar 2009

• buka, vibracije,
• radioaktivno i elektromagnetno zračenje i druge.
Kao abiotički antropogeni izvori degradacije životne sredine, mašine utiču na vitalne komponente
životne sredine i deluju na čoveka. Nacionalna i međunarodna legislativa (ugovori, zakoni) vode ka
snižavanju savremene produkcije otpadnih materijala i ¨otpadne¨ energije. Analiza emisionih i
imisionih podataka u navedenim problemskim oblastima omogućuje da se mašinski sistemi uređuju
kao celine, a takođe i da se odredi grupa uređaja koji su sa gledišta degradacije životne sredine
odlučujući.

2. Zagađenje vazduha

Glavni izvori zagađivanja vazduha su:

• stacionarni procesi sagorevanja (proizvodnja električne energije, industrijski kotlovi, zagrevanje
stambenih i industrijskih objekata).
• saobraćajni sistemi (automobili, avioni, šinska vozila, brodovi).
• industrijska preduzeća (svi procesi sagorevanja u metalurgiji, proizvodnji plastičnih masa, u industriji
cementa, rafinerijama nafte, saobraćaju i skladištenju).
• prerada čvrstih otpada.
• ostali izvori (pretežno manjeg obima u proizvodnji i službama za građanstvo).
Glavni zagađujući elementi, koji se
emisijom oslobađaju u vazduh industrijski
najrazvijenijih zemalja su:
• aerosoli, pretežno čvrste, delimično tečne
agregacije
• sumporni oksidi SOx (pretežno SO2,
delimično SO3)
• azotni oksidi NOx (pretežno NO, NO2),
organske materije, pre svega ugljovodonici
Cx Hy
• ugljen monoksid CO
• teški metali - kadmijum, olovo, hrom,
bakar, cink i druge Limitirajuće ili granične
vrednosti emisije ili imisije zagađujućih
Slika 3. Glavni zagadjivači vazaduha
materija u vazduhu su
određene standardima.
Pored delovanja materija koje, pre svega, zagađuju slojeve atmosfere iznad zemlje, poslednjih godina
dolazi do atmosferskih promena, globalnog otopljavanja u atmosferi i narušavanja sloja
stratosferskog ozona. Ove promene su uslovljene povećanjem koncentracija nekih gasova, koji se
nalaze u atmosferi u vrlo malim koncentracijama, ali su vrlo uticajni na uslove života na zemlji.
Među njih pre svega spadaju:
• ugljen dioksid CO2,
• azot oksid NOx (NO, NO2)
• metan CH4,
• halogeni ugljovodonici CFC, HCFC, HFC (freoni).
Izvori i ovih materija su tehnički uređaji - sistemi za spaljivanje, motori, rashladni sistemi, raspršivači i
sl. Osnovne energije koje ”kontaminiraju“ vazduh ili se prenose njime su:
• toplotna energija i
• akustička energija.
Nasuprot tome da se mehanička energija mašina najčešće menja u toplotnu i akustičku energiju,
prenos toplote sa mašinskih sistema ima značajan
uticaj na toplotno zagađivanje atmosfere. Iz glavnih energetskih izvora (elektrana) toplota se u
atmosferu odvodi isparavanjem vodene pare u rashladnim tornjevima, što prouzrokuje zagađenje

5
Seminarski Rad iz Mašinskih Elemenata II Decembar 2009

atmosfere produkovanom parom (sa lokalnim posledicama na klimu u zavisnosti od metereoloških

uslova). Ozbiljniji problem u atmosferi je produkcija CO 2 koji, kao takav, izaziva efekat “staklene bašte”
i deluje na povećanje globalne temperature atmosfere zemlje. Topla voda iz rashladnih sistema
elektrana i industrijskih preduzeća (npr. fabrika celuloze) u površinske vode, predstavlja direktno,
ozbiljno zagađenje životne sredine sa lokalnim dejstvom. Atmosferom - vazduhom se prenosi i
akustična energija koja značajno zagađuje životnu sredinu.

2.1 Zagađenje voda

Prema poreklu vode se dele na:

• prirodne (atmosferske, podzemne, površinske)
• otpadne (komunalne, industrijske)

2.1.1 Otpadne vode

Vode koje se odvode nakon primene, sa

pogoršanim osobinama pod dejstvom antropogene
aktivnosti, nazivaju se otpadne. Dele se na:
• komunalne vode – iz domaćinstva, javnih zgrada,
socijalnih ustanova, zavoda (kuhinja, toaleta, kupatila,
umivaona),
• industrijske vode – tečni otpadi, koji nastaju kod prerade
sirovina, vode zaprljane u proizvodnim procesima i
poljoprivrednoj proizvodnji,
• gradske vode – vode, koje teku u gradskoj kanalizaciji,
tj. Mešavina komunalnih i industrijskih otpadnih voda.
Sadržaj zagađujućih materija u otpadnim vodama pre
njihovog ispuštanja u recipiente (obično površinskih
Slika 4. Pomor ribe koji izazivaju otpadne vode

vodenih tokova), ne sme prekoračiti Maksimalno Dozvoljene Koncetracije (MDK).

Kod komunalnih voda i gradskih otpadnih voda MDK zagađenja zavisi od izvora zagađenja – odnosno
prema broju Ekvivalentnih Stanovnika (ES). Podatak ES pokazuje specifično zagađenje BPK 5,
produkovano jednim stanovnikom na dan. Zagađujuće organske materije u komunalnim vodama su
pretežno fekalnog porekla. Neorganske materije predstavljaju: hloridi, natrijum, kalijum i neorganski
oblici azota. Povećanje neorganskih materija potiče iz fekalnih otpadnih voda, kuhinjskih otpada,
sredstava za čišćenje i pranje kao i pranja prljavih ulica i javnih prostora. Čišćenje ispirajućih voda se
realizuje biološkim procesima u gradskim postrojenjima za prečišćavanje otpadnih voda. Industrijske
otpadne vode imaju (za razliku od komunalnih voda) vrlo različit sastav u zavisnosti od vrste
tehnologije. Sa ovog gledišta ih delimo na vode sa:
• pretežno neorganskim zagađenjem i
• pretežno organskim zagađenjem
Pokazatelji industrijskih otpadnih voda (MDK) određene su normativima na bazi prerađenih sirovina i
tehnološkog procesa proizvodnje. U glavne grupe proizvodnje spadaju:

• vađenje (crpljenje) i prerada ruda (uključujući i rude urana),

• vađenje (crpljenje) i prerada uglja (uključujući fabrike za briketiranje i
toplane),
• toplane i elektrane (uključujući i prečišćavanje voda),
• metalurška proizvodnja (čelik, obojena metalurgija),
• mašinska i elektrohemijska proizvodnja (mašinska obrada, površinska
zaštita materijala),
• hemijska industrija (rafinerija nafte, petrohemija, skladišta naftnih
materijala, proizvodnja celuloze, papira i drugi hemijski proizvodi),
• potrošačka proizvodnja (tekstili, stakla, keramike),
• prehrambena industrija (mlekare, pivare, prerada mesa, alkohola,
6
Seminarski Rad iz Mašinskih Elemenata II Decembar 2009

kvasca, skroba) i druga.

3. SHP sredstva kao fluidni industrijski otpad

Sredstva za hlađenje i podmazivanje (SHP) su fluidi koji se primenjuju u procesu obrade
metala rezanjem i deformisanjem, sa ciljem da obezbede podmazivanje, odnosno smanjenje trenja
između alata i obratka, hlađenje, odnosno odvođenje toplote generisane tokom procesa obrade i
ispiranje i transport strugotine. Pored navedenih primarnih zahteva, SHP sredstva treba da ispune i
određene sekundarne zahteve, kao što su: postojanost na visokim temperaturama, otpornost na
mikroorganizme, antikoroziona svojstva, određeno ponašanje pri čišćenju, ponašanje pri prisustvu
stranih ulja, ponašanje pri mešanju (voda/ulje), pH – vrednost, odsustvo negativnog dejstva na
zdravlje radnika, odsustvo negativnog dejstva na životnu sredinu i dr. Gotovo sva SHP sredstva mogu
se svrstati u jednu od sledeće četiri vrste:

1) ulja za rezanje i deformisanje (mineralna ulja, masna ulja, mešavine ulja)

2) sintetička (hemijska) SHP sredstva (sadrže vodu i malo ili nimalo mineralnih ulja)

3) uljne emulzije (disperzije dve uzajamno nerastvorljive tečnosti, npr. ulja i vode)

4) gasna SHP sredstva (vazduh pod pritiskom, emulziona ili uljna magla, ugljen-dioksid (CO 2), argon
(Ar) i azot (N2)).

Ispunjavanje velikog broja različitih, kako primarnih tako i sekundarnih zahteva koji se
postavljaju pred SHP sredstva, ostvaruje se dodavanjem različitih dodataka – tzv. aditiva. Pod
aditivima se podrazumevaju različite supstance i jedinjenja koja se dodaju SHP sredstvima sa ciljem
da: obezbede karakteristike koje određeno SHP sredstvo ne poseduje, da pojačaju određene
karakteristike koje određeno SHP sredstvo već poseduje ili da potisnu (spreče) određene nepoželjne
osobine SHP sredstva. Aditivi predstavljaju vrlo značajan segment pri izučavanju zdravstvenih i
ekoloških aspekta SHP sredstava, jer su često upravo aditivi ti koji negativno utiču na zdravlje
čoveka i životnu sredinu. U zavisnosti od svoje uloge, aditivi se mogu podeliti u nekoliko grupa Načini
primene SHP sredstava pri obradi metala skidanjem strugotine se razlikuju u zavisnosti od vrste
obrade, dimenzija obratka, materijala obratka i sl. Najčešći načini primene SHP sredstava su: primena
širokim mlazom
(potapanjem), sprejna primena i primena usmerenim mlazovima (slika 5).

a) b) c)

Slika 5. Načini primene SHP sredstava: a) primena širokim mlazom

b) sprejna primena c) primena usmerenim mlazovima

3.1 Prečišćavanje SHP sredstava

7
Seminarski Rad iz Mašinskih Elemenata II Decembar 2009

S obzirom da je jedan od primarnih zahteva koji se postavljaju SHP sredstvima - transport strugotine,
neminovno je da određena količina strugotine dospe u SHP sredstvo. Pored strugotine, tokom
procesa rezanja, u SHP sredstvo dospevaju i drugi strani materijali, kao što su: opiljci, strana ulja
(mašinsko, hidraulično), grafit itd. Ovi strani materijali ostavljaju negativne posledice na tehničke
karakteristike SHP sredstava. Zbog svega navedenog, neophodno je vršiti prečišćavanje zaprljanog
SHP sredstva.

Slika 6. Centrifugalno prečišćavanje SHP sredstava

4. Čvrsti otpad

Otpad nastaje kod vađenja sirovina za potrebe industrije, kod proizvodnje energije, u
građevinarstvu, u poljoprivredi, domaćinstvu i kod ostalih svakodnevnih aktivnosti čoveka. Statističkim
istraživanjima od 1982. do 1987. godine, dokazano je da se, u nekim srednje razvijenim industrijskim
zemljama,
broj različitih otpadnih materija kretao do 500. Iako se pod opštim pojmom otpada mogu svrstati
otpadne materije i otpadne energije, u opštem slučaju ovaj pojam se odnosi na sledeće otpadne
materije:
• otpadne i posebne vode,
• materije koje zagađuju vazduh (atmosferu),
• otpad skupocenih metala,
• radioaktivni otpadi,
• otpadi koji se odlažu u podzemnim prostorijama,
• odvodi, deponije, itd.
Raspolaganje sa ovim otpadima određuju
posebni zakoni. Otpadne materije prema
stanju mogu se podeliti na čvrste, tečne i
gasovite materije. S obzirom na tehnologije
prerade, pod čvrstim otpadom
podrazumevamo bilo koji čvrsti otpad
uključujući i kašaste materije i stara
prerađena ulja, tj. sve osim gasovitih
otpada koji odlaze u
Slika 7. Deponije cvrstog industrijskog odpada

atmosferu i vodu i otpadne vode. U literaturi postoje različiti podaci o količini otpada. Ovi podaci nisu
formirani na bazi neke jedinstvene metodike, a ujedno i veliki broj vrsta otpada znatno smanjuje
pouzdanost.

8
Seminarski Rad iz Mašinskih Elemenata II Decembar 2009

4.1 Vrste otpada

U smislu “Zakona o postupanju sa opasnim materijama” (Službeni glasnik R. Srbije br.25/96) otpadne
materije jesu materijali koji nastaju tokom obavljanja proizvodne, uslužne ili druge delatnosti, predmeti
isključeni iz upotrebe, kao i otpadne materije koje nastaju u potrošnji, a mogu se neposredno ili uz
odgovarajuću doradu i preradu upotrebljavati kao sirovine u proizvodnji ili kao proizvodi (u daljem
tekstu otpad). Otpadom, u smislu ovog zakona, smatraju se i materijali koji nemaju upotrebnu
vrednost. Postoje razne podele otpada, a po jednoj od njih otpad se deli na:
opasan, poseban i ostali otpad.
Opasan otpad je poseban otpad koji svojim osobinama može biti ili je opasan za zdravlje
stanovništva ili životnu sredinu.
Poseban otpad je vrsta otpada koja zahteva poseban tretman kod raspolaganja sa njim, iz
društveno privrednih razloga ili zaštite životne sredine.
Ostali otpad je vrsta otpada koja obuhvata sav ostali manje štetan otpad. U zavisnosti od
porekla, otpadi se mogu grupisati na sledeći način:
1. Otpadi biljnog i životinjskog porekla (otpad od hrane, stočna hrana, otpad iz biljnih i životinjskih
masnih produkata, otpad iz hrane, otpad iz ishrane životinja, otpad kože, biljni otpad, otpad celuloze i
papira itd.).
2. Otpad mineralnog porekla, uključujući i procese oplemenjivanja (otpad iz ruda, energetike i
mašinstva bez metalnih elemenata, otpad sa sadržajem metala – gvožđa, drugih metala, muljevi sa
sadržajem metala).
3. Otpadi iz hemijskih procesa (oksidi, hidroksidi, soli, kiseline, otpad sredstava za zaštitu biljaka i
protiv štetočina, farmaceutski otpad, otpad prerade i korišćenja nafte, procesa oplemenjivanja uglja,
Otpad iz transporta nafte i gasa, otpad iz organskih rastvarača, namaznih masa, lepila, gita, otpadi
plastičnih masa i tekstilni otpad).
4. Radioaktivni otpad (otpad kod vađenja i prerade rude urana).
5. Otpad iz naselja (komunalni otpad, otpad iz pripreme vode, prečišćavanja otpadnih voda i
održavanja vodenih tokova, otpad iz zdravstvenih ustanova). Prethodni pregled govori o širokom
spektru otpadnih materija i raznolikosti izvora njihovog nastajanja. To su procesi promene i prenosa
materije, mehaničke prerade materija i procesi promene i prenosa energije. Do produkcije otpada od
strane mašinskih sistema, dolazi sa jedne strane direktno u proizvodnji (proizvoda, energije), a sa
druge strane posredno kod korišćenja proizvoda. Ukupno gledano, čvrsti otpad se može podeliti na:
• industrijski,
• komunalni,
• poljoprivredni,
• ostali otpad.
Sastav industrijskog otpada zavisi od vrste industrije. Značaj smanjivanja štetnog dejstva
industrijskih otpada ne proizilazi samo od njihove količine, odnosno mase. Mnogo otpada nije moguće
preraditi bez prethodne mehaničke ili hemijske prerade. Nove probleme donosi, na primer, razvoj
automobilske industrije
(uništavanje olupina,
starih guma, ulja,
akumulatora, itd.) i
ograničavanje
proizvodnje i primene
freonskih materija
(smanjivanje štetnog
dejstva freonskih
rashladnih sistema,
uništavanje izbačenih
rashladnih sistema).
Od otpada koji se može
dalje preraditi ili na neki
drugi način iskoristiti,
moguće je stvarati
sekundarne sirovine.
Slika 8. Primer opasnog hemijskog otpada („Zvezda-Hellios“,Gornji Milanovac)

9
Seminarski Rad iz Mašinskih Elemenata II Decembar 2009

Otpad od kojeg se mogu praviti sekundarne

sirovine ostaje otpad sve do njegove prerade i podleže zakonskim zahtevima u vezi rukovanja
(ophođenja) sa otpadom. Za daljno korišćenje otpada prioritet treba dati čeličnom otpadu, otpadu
obojenih metala, otpadu iz građevinarstva, pepela elektrana, šljaka iz visokih peći i drveta.
Komunalni otpad čine: otpadi stanovanja, društvenih ustanova (škole, hoteli, administracija i
sl.) i tehničkih sistema (otpadne korpe, čišćenje saobraćajnih komunikacija-ulica itd.). Sa aspekta
strukture to su: viškovi jela, kuhinjski otpad, otpad od papira, ambalaža, pepeo, plastika, drvo, koža,
krpe, staklo, metali. Ostali otpadi ove vrste su sa gradskih zelenih i rekreacionih površina, bašta i
saobraćaja (ambalaža ulja, autokozmetika, ulja, pneumatike). Sa trendom porasta na značaju dobija
kabasti otpad koji nastaje uništavanjem stare opreme stambenog prostora (nameštaj, šporeti, mašine
za pranje, bojleri i sl.).
Poljoprivredni otpad, u zemljama sličnim našoj, procenjuje se na 15 % od ukupne količine
otpada. Pre svega se radi o otpadu iz poljoprivredne proizvodnje koji se ne može vratiti u zemlju
uobičajenim metodama (otpadi sa farmi koji obuhvataju ne samo fekalije, već i otpad iz proizvodnog
procesa koji je u vezi sa životinjskom proizvodnjom – otpad kod proizvodnje stočne hrane i kod
klanica). Takođe su bitni i otpadi iz prehrambene industrije.

4.2 Upravljanje otpadom

U osnovne načine korišćenja i smanjivanja štetnog dejstva čvrstog otpada spadaju:

1. reciklaža,
2. zakopavanje,
3. kompostiranje,
4. spaljivanje,
5. piroliza.
Cilj upravljanja otpadom je njegov tretman u cilju minimiziranja štetnih dejstava na životnu sredinu.
Kod korišćenja otpada kao sekundarne sirovine, sledeće dobre osobine na životnu sredinu se mogu
istaći:
• smanjuje se štetno dejstvo otpada na životnu sredinu,
• štede se prirodni izvori sirovina i energije i na taj način i životna
sredina,
• smanjuje se opterećenje (zagađivanje) životne sredine otpadnim materijama i energijom kod prerade
primarnih sirovina.
Reciklaža otpada predstavlja ponovno ili sledeće korišćenje proizvodnih, preradljivih i
upotrebljivih otpada bez obzira na mesto ili vreme njihovog nastanka ili primene. Prema prvobitnom
shvatanju, pod reciklažom se podrazumevalo vraćanje otpada u proces u kojem su nastali. Reciklaža
se realizuje pomoću tehnologija za reciklažu – proizvodnih procesa koji menjaju otpad u sekundarnu
sirovinu. Tehnologija sa malim otpadom - malootpadna tehnologija, je proces kod kojeg je,
korišćenjem primarnih sirovina i energije, nastanak otpada minimiziran i ne dolazi do poremećaja
životne sredine. Pojam ″malootpadne″ tehnologije je značajniji za proizvodne procese, označavane
još i kao bezotpadne (bezotpadni proizvodni i energetski procesi u praksi nisu mogući). Drugi bliski
pojmovi su čista tehnologija, ekološki orijentisana tehnologija, itd.
Zakopavanje je najstariji način uništavanja otpada. U evropskim zemljama se jamira 40 – 90
% svih otpada. Plansko zakopavanje se i danas smatra za ekološki i ekonomski odgovarajuću
tehnologiju. Uslov je da jama bude pravilno izolovana od gornjeg nivoa. Za razliku od spaljivanja
posebnog
nesortiranog otpada, eventualno narušavanje životne sredine se ne remeti drastično, a kod kvalitetnih
jama ne bi trebalo do njega da dođe. Ukoliko spaljivanje treba da bude ekološko, ono zahteva
efikasnu filtraciju emisija (gasova i čvrstih čestica). Zahvaćeni pepeo u filtrima sadrži elemente (teške
metale) i mora se smeštati u specijalne jame.
Kompostiranjem se u zemljište vraća organska materija i hranjive materije neophodne za
rast biljaka. Ako otpad (čvrst kućni otpadi, kanalizacioni muljevi) ne sadrži nepogodne primese (npr.
masti, plastične mase), u većim koncentracijama sadrži elemente (natrijum, mangan i druge) i
eventualno teške metale (hrom, bakar, nikl i druge). Njihovo kompostiranje je vrlo pogodan način za
iskorišćavanje njihovog dejstva. Tehnologija kompostiranja obuhvata mašinske sisteme i uređaje za
drobljenje, sortiranje, separaciju, vlaženje, mešanje, dovođenje vazduha i zrenje komposta.
10
Seminarski Rad iz Mašinskih Elemenata II Decembar 2009

Spaljivanje je destruktivni proces kojim se smanjuje zapremina otpada. Većina hemijskih i

bioloških materija se razlaže i prelazi u relativno manje štetne materije u pepelu i u paljevinama. Kod
spaljivanja (uz pomoć dodatnog goriva za stabilizaciju procesa sagorevanja), dolazi do oksidacije
čvrstih i tečnih otpada koji sadrže ugljenik do ugljendioksida, vode i pepela. Druge hemijske materije u
procesu spaljivanja mogu produkovati štetne emisije koje treba selektovati ili iste materije pre
spaljivanja izdvojiti. Praktično sve izlaze kod peći za spaljivanje otpada (gasne emisije, pepeo, šljaka
itd.) je neophodno kontrolisati zbog mogućih negativnih dejstava na životnu sredinu.
Piroliza je toplotna prerada otpadnih materija u piroliznoj peći (na temperaturi od 250°C do
1650°C) bez prisustva vazduha ili kod ograničenog prisustva vazduha i kod sniženog atmosferskog
pritiska. Rezultat piroliznog razlaganja su tečne materije (pirolizno ulje) i gasne materije (pirolizni gas).
Ove materije je moguće iskoristiti kao sekundarnu sirovinu (za proizvodnju benzola, toluena i slično).
Pored toga, oni se mogu efikasno (bez izrazite emisije) spaljivati u kotlovima za proizvodnju toplotne
energije. Većina teških metala prelazi u čvrste pirolizne viškove i nije sadržana u emisijama. Piroliza je
perspektivna tehnologija, pre svega za eliminisanje štetnog dejstva rizičnih otpada.

5. Buka i vibracije

Pod bukom podrazumevamo svaki zvuk, koji deluje na čoveka neprijatno, uznemiravajuće i
štetno. Taj isti zvuk pod raznim okolnostima može delovati prijatno ili neuznemiravajuće. U suštini
postoje dva izvora buke:
1. Vibrirajuće površine mašina i tehnoloških sistema, zgrada i drugih predmeta (izvor buke su
neuravnoteženi rotirajući delovi mašina, kotrljajni ležajevi, zupčasti mehanizmi kod naglog ubrzanja).
Nastajanje buke se obavlja po principu mehaničkog oscilovanja tela.
2. Neprekidno strujanje tečnosti, posebno kod relativno većih brzina strujanja (ventilatori, rejaktori,
izduvavanje i usisavanje klipnih mašina itd), tj. aerodinamička buka, koja nastaje kod kretanja čvrstog
tela gasnom ili tekućom sredinom, ili obrnuto, kretanjem tečnosti u čvrstim telima. U mnogim
slučajevima različiti mašinski sistemi produkuju akustičnu energiju iz oba gore navedena razloga (npr.
ventilatori). Zvučni talasi se od izvora do čoveka šire ili direktno vazduhom, ili preko mašinske,
odnosno građevinske konstrukcije i dalje opet vazduhom. Pod vibracijama podrazumevamo širenje
zvuka po čvrstim materijalima. Izvori vibracija su isti kao i izvori buke. Kod smanjivanja vibracija se
smanjuje i akustična energija produkovana oscilirajućim površinama mašina i konstrukcija. Ukoliko za
snižavanje buke postoje razlozi, pre svega fiziološki (zaštita sluha čoveka), za snižavanje vibracija su
razlozi ne samo fiziološki (ograničavanje direktnog prenosa vibracija iz pneumatskih mašina, mašina
alatki i slično), već i konstrukcioni, jer vibracije mogu prouzrokovati i oštećenja mašinskih sistema i
konstrukcija. Buka, kao aspekt štetnog delovanja na čoveka, deluje najčešće preko njegovog organa
sluha. Kod većih inteziteta buke, prenos buke se manifestuje
kosturom lobanje. Organ za sluh je tako uređen da osećaj sluha čoveka nije direktno proporcionalan
intezitetu zvuka, respektivno akustičnom pritisku u sredini. Subjektivno čulo prema Weber–
Fehnerovom fiziološkom zakonu je proporcionalno logaritmu akustičnog podsticaja (akustičnom
pritisku). Ova pojava je osnova za vrednovanje zvuka u decibelima (dB).

5.1 Izvori buke

Buka mehaničkog porekla nastaje pri kretanju mehanizma sa promenljivim ubrzanjem,

neuravnoteženošću rotora, periodičnim udarima raznih mehanizama , trenjem u kotrljajnim ležajevima
i slično. Kao primer može se navesti buka zupčastih prenosnika, koji je kod mnogih saobraćanih
sistema pretežan izvor. Buka prenosnika tramvaja i autobusa dostiže npr. 85 dB, turbokompresora i
od 100 dB. Ovde buka nastaje postepenim sprezanjem zuba, kada dinamičke sile pobude pojedine
delove prenosnika. Vibracije se prenose na kućište i emituju površinom kao buka prenosnika. Pojavu
dinamičkih sila nije moguće sprečiti, moguće je samo prigušiti vibracije kod prenosa i emisije. Pored
kontinualnog dela spektra buke, pojavljuju se diskretne oscilacije koje odgovaraju zahvatu pojedinih
zuba ili druge oscilacije (oscilacije zupčastih venaca zupčastih prenosnika, rezonantne oscilacije
kućišta i poklopca i rezonantne oscilacije vazdušne zapremine kućišta).

11
Seminarski Rad iz Mašinskih Elemenata II Decembar 2009

Buka, izazvana aerodinamičkim dejstvima, nastaje kod turbulencije ili pri pulsirajućem isticanju
vazduha i gasova iz otvora i dizni u okolinu. Takođe nastaje kod nestacionarnog strujanja tečnosti kod
obstrujavanja rebara, lopatica, mreža kod turbulentnog strujanja u graničnom sloju i kod kretanja
čvrstog tela u
tečnostima, kod sagorevanja itd. Kao primer produkcije buke, koji nastaje aerodinamičkim dejstvima,
može se navesti buka ventilatora. Nivo akustične snage ventilatora u usisnom i izduvnom grlu
određen je samoempirijskom zavisnošću (jednačinom) samo od protoka transportovanog medijuma
(m3s-1) i ukupnog trasnportnog pritiska ventilatora (Pa). Produkciju aerodinamičke buke nije moguće
sniziti ukoliko treba da budu održani parametri protoka i transportnog pritiska ventilatora.
Ograničavanje aerodinamičke buke je moguće instalacijom prigušivača buke. Kod snižavanja broja
obrtaja dolazi i do snižavanja mehaničkog oscilovanja kućišta ventilatora, a time se snižava emisija
buke mehaničkog porekla. Ovom izrazito doprinosi primena kliznih ležišta umesto kotrljajnih.
Neophodan uslov za sniženje mehaničkog oscilovanja je dinamičko uravnoteženje rotora ventilatora.
Kod radijalnih ventilatora se pojavljuju i diskretne komponente u frekventnom spektru buke, određene
brojem prolaza lopatica u blizini prelaza spiralnog kućišta u izduvno (potisno) grlo.

1-buka motora,
2-buka ventilatora,
3-usisna buka,
4-izduvna buka,
5-buka hidraulike,
6-buka transmisije,
7-strukturalna buka

Slika 9. Izvori unutrašnje buke poljoprivrednih traktora

Izolacija i prigušenje buke i vibracija na mašinama alatkama jedan od uspešnih načina

izolovanja vibracija je instalisanje mašina na podlogama koje svojim prisustvom redukuju protok
energije na susedne objekte i životnu sredinu. U ovom slučaju vibroizolaciono sredstvo -
“vibroizolator”, je
specijalni deformabilni element čija je krutost srazmerno manja od krutosti elemenata vibro aktivnog
sistema. U globalnom smislu, sistemi aplikovani u funkciji izolovanja vibracija mogu se podeliti na
“aktivne” i “pasivne”.
• Aktivni sistemi vibroizolacije, podrazumevaju sisteme koji se pridodaju pobudi sa takvim
karakteristikama (masa, krutost) – sopstvenom frekvencijom, koja je bliska, odnosno jednaka
prinudnoj frekvenciji pobude. Ovakvi sistemi se instaliraju najčešće u slučajevima i konstrukcijama
kada nije moguće ukloniti poremećajnu silu.
• Pasivni sistemi vibroizolacije, podrazumevaju sisteme kod kojih je masa pobude znatno veća od
mase tela koje je predmet vibrozaštite. U tehničkoj praksi to su najčešće slučajevi zaštite od vibracija
radnog mesta ili precizne opreme. Primarni cilj ovog vida vibrozaštite je smanjenje amplituda koje se
prenose na okolne sisteme. Kod aktivne izolacije moraju se najpre odstraniti uzroci tj. unutrašnje
pobude, dok je kod pasivnih potrebno eliminisati izvor spoljnjih pobuda. Oba vida izolacije se efikasno
rešavaju primenom pogodno odabranih načina oslanjanja:

Slika 10. Kruti temelj Slika 11. Elastični temelj Slika Slika 12. Elastični podmetač

12
Seminarski Rad iz Mašinskih Elemenata II Decembar 2009

Elastičan temelj je vrlo sličan stabilnom temelju sa tom razlikom što su kod njega elastične i
prigušne osobine dobijene oslanjanjem betonskog bloka na šuplja elastična tela, oblika cilindra od
specijalne gume. Drugi način smanjenja buke i vibracija na mašinama alatkama je u njihovom samom
postolju - nosećoj konstrukciji mašine alatke. Od postolja se traži: visoka krutost; visoko prigušenje;
toplotna stabilnost; tehnologičnost izrade; niska cena. Čelik i liveno gvožđe do sada najviše su
primenjivani materijali za izradu postolja - noseće konstrukcije mašina alatki imaju samo neke od
navedenih
osobina. Tu su u prvom redu visoke čvrstoće odnosno modul elastičnosti, dok je npr. prigušenje loša
strana ovih materijala. Od nedavno se došlo do saznanja da postoje i drugi materijali koji imaju bolje
tehničko tehnološke karakteristike za izradu postolja, pre svega za prigušenje buke i vibracija. To su u
prvom redu armirani beton i polimerbeton. Količina armature u postolju mašine alatke zavisi od oblika
postolja i namene mašine (slika 13 i slika 14). Što je više armature, temelj postaje čvršći, ali se
smanjuje prigušenje i povećava se cena izrade.

Slika 13. Stolna bušilica Slika 14. Strug

U zemljama gde je industrija smola dovoljno razvijena za izradu postolja mašina alatki koristi
se polimerbeton. Sredstvo za vezivanje je najčešće araldit a armatura nije potrebna. Karakteristike
temelja od polimerbetona su: visoko prigušenje, visoka krutost, jednostavna izrada, toplotna i
hemijska stabilnost. Metalni delovi koji se smeštaju u temelj mogu se stavljati u oplatu u procesu
formiranja temelja ili se naknadno zalepiti za mašine čija su postolja rađena od betona ili
polimerbetona. Mnogo lakše se temelje za pod proizvodne hale, ili temeljenje uopšte nije potrebno.

13
Seminarski Rad iz Mašinskih Elemenata II Decembar 2009

ZAKLJUČAK
Tehnološki proizvodni procesi, korišteni u mašinskim preduzećima, vrlo su raznorodni, jer u
njima nastaje vrlo široki asortiman proizvoda, od proizvodnje metala i odlivaka, sve do najrazličitijih
tipova računara. Pretežni deo tehnologija ima negativni uticaj na dinmičku ravnotežu prirode, a zavisi
samo od inteziteta materijalnih i energetskih tokova, da li i kada će se stabilnost ekosistema narušiti,
da li će i kada priroda nadvladati ove nepovoljne uticaje. Da se ovi uticaji ne bi manifestovali, ili barem
minimizirali, koriste se u tehnološkim procesima razne tehničke, biološke i druge mere zaštite.

14
Seminarski Rad iz Mašinskih Elemenata II Decembar 2009

SADRŽAJ

Uvod....................................................................................................................................1

1.Karakateristike Mašinskih
sistema................................................................................2

1.1.Glavne grupe mašinskih sistema.........................................................................3

1.2.Funkcije mašinskih sistema u životnoj sredin....................................................3

1.3.Mašina – izvor otpadnih materija i “otpadne” energije......................................5

2.Zagađenje vazduha........................................................................................................5

2.1.Zagađenje voda......................................................................................................6

2.1.1Otpadne
vode..................................................................................................6

3.SHP sredstva kao fluidni industrijski otpad.................................................................7

3.1.Prečišćavanje SHP sredstava.............................................................................8

4.Čvrst otpad......................................................................................................................8

4.1.Vrste otpada.........................................................................................................9

4.2.Upravljanje otpadom..........................................................................................10

5.Buka i vibracije.............................................................................................................11

5.1 Izvori buke.......................................................................................................12

15
Seminarski Rad iz Mašinskih Elemenata II Decembar 2009

ZAKLJUČAK.............................................................................................................15

LITERATURA...........................................................................................................17

SADRŽAJ.................................................................................................................18

LITERATURA

[1] BAŠIĆ Đ., VUJIĆ G., DVORNIĆ A., LOŽAJIĆ A., VUJIĆ G.: Priručnik za
izradu procene stanja životne sredine pri investicionim operacijama,
Fakultet tehničkih nauka, Novi Sad, 2002.
[2] BESEDA, J.: Toxikológia. TU Zvolen 1994.
[3] BUDAK, I.: Ekološki i zdravstveni aspekti sredstava za hlađenje i
podmazivanje pri obradi rezanjem, Seminarski rad na poslediplomskim
studijama, Fakultet tehničkih nauka, Novi Sad, 1999.
[4] BUDAK, I.; HODOLIČ, J.; MILIKIĆ, D.; ANTIĆ, A.: Prilog analizi ekoloških i
zdravstvenih aspekata primene sredstava za hlađenje i podmazivanje pri
obradi rezanjem, VII međunarodna konferencija MMA 2000, Zbornik
radova, Fakultet tehničkih nauka, Novi Sad, 2000.
[5] ČASNJI, F.: Ergonomski nedostaci poljoprivrednih traktora, Monografija,
fakultet tehničkih nauka, Novi Sad, 1991.
[6] Cuttings Fluids in Maschings, Michigan Technological University, Michigan
(http://www.mfg.mtu.edu/marc/testbeds/cfest/fluid.html)
[7] CVETKOVIĆ D., PRAŠČEVIĆ M.: Buka i vibracije, Zbirka zadataka sa
teorijskim osnovama, Izdavačka jedinica Univerziteta u Nišu, Niš, 1998.
[8] DIRNER, V. A. a kol.: Ochrana životního prostředí. Základy plánování,
technologie, ekonomika, právo a management. Vysoká škola báňská,
TU Ostrava. Ostrava 1997.
[9] Environmental Management System. Slovenské centrum čistejšej
produkcie, Bratislava 1997.

16