YAĞLAMA VE KAYMALI YATAKLAR

Yağlamanın amacı, birbirine göre bağıl hareket yapan

makine parçalarındaki ısınmayı, aşınmayı ve sürtünmeyi
azaltmaktır. Hareketli yüzeyler arasına uygulandığı zaman
bu özellikleri sağlayan her madde bir yağlayıcıdır.

Bir kaymalı yatakta bir mil veya muylu bir kovan veya yatak
içerisinde döner veya salınım yapar. Burada bağıl hareket
kaymadır. Bir yuvarlanmalı veya rulmanlı yataklamada esas
bağıl hareket yuvarlanmadır. Bir izleyici
kam üzerinde kayabilir veya yuvarlanabilir.
Dişli çarklar birbirine hareketi yuvarlanma ve kaymanın bir
bileşimi ile iletirler. Pistonlar silindirleri içerisinde kayarlar.
Tüm bu uygulamalar sürtünmeyi, aşınmayı ve ısınmayı
azaltmak için yağlamaya gerek duyarlar.
Kaymalı yatakların çok geniş bir uygulama alanı vardır. Bir
otomobil motorunun krank mili ve biyel kolu arasındaki
yataklar, değişken yükler altında ve yüksek sıcaklıklarda
binlerce kilometre çalımsalıdırlar.

Güç üretim istasyonlarının buhar türbinlerinde kullanılan

kaymalı yatakların yaklaşık olarak %100 güvenilirliğe sahip
oldukları söylenir. Diğer taraftan servisin nispeten önemsiz
olduğu ve yüklerin hafif olduğu binlerce uygulama vardır.
Bazen pek az yağlama yapılarak veya hiç yağlama
yapılmadan kolayca monte edilen basit bir yatağa da
gereksinim duyulur.

Böyle durumlarda, yüksek hız veya eylemsizliği artırıcı

etkiler, radyal boşluk gereksinimi, toleranslar, ayrıntılı
muhafazalar ve maliyet gibi nedenlerden dolayı rulmanlı
yataklar iyi bir seçenek değildir.

Bunun yerine yağlama gerektirmeyen naylon bir yatak,

kendinden yağlamalı toz metalürjik bir yatak veya bilezik
yağlamalı, fitil beslemeli, katı yağ veya gres yağlı bronz bir
yatak daha iyi bir çözüm olabilir.
Yataklama malzemelerindeki metalürjik gelimseler ve
yağlama proseslerindeki bilgi birikimi son zamanlarda
güvenilirliği yüksek ve yeterli kaymalı yatakları dizayn
etmeyi mümkün kılar.

Yüzeyleri arasında kayma hareketi ve yağ filmi bulunan

yataklardır. Kaymalı yatakların avantajları:
–Daha sessiz çalışırlar
–Kuvvetli sarsıntı ve titreşimi daha kolay karşılayabilirler
–İki parçalı yapılabilirler, dış çap küçüktür ve daha az yer
tutar
–Büyük yük taşıyabilirler
–Basit ve ucuzdur
•Genellikle yatak sistemi, hareketli eleman ( mil ) ve sabit
eleman ( yatak ) olmak üzere iki elemandan oluşmuştur.
Hareketli eleman genellikle çeliktir.

•Sabit eleman ( yatak ), çalışma şartlarının yarattığı etkileri

karşılayacak özellikteki malzemeden imal edilir.

•Milin özellikle yatak malzemesinin seçiminde işletme şartları

ve talepler örneğin yüklemenin büyüklüğü ve tipi, işletme
sıcaklığı, yağlama tarzı v.b. önemli olmaktadır.

Kaymalı yatağı sağlıklı işletmek için koşul iyi bir yağlamadır.

•Kayma yüzeylerinin yağ filmi veya yağ tabakası ile
birbirinden tamamen ayrılmış olması gerekir.
•Böylece yatak sürtünmesi ve aşınma en alt seviyede
tutulabilir.
•Sıvı sürtünme fazının sürmesi gereklidir.

Bu ideal duruma erişebilmek için hidrodinamik yağlama

teorisinin şu şartları yerine getirmesi gerekir.

1. Hareket doğrultusunda daralan bir aralık olmalı

2. Kayma yüzeyleri birbirine göre relatif hareket etmeli
3. Yağlama maddesi kayma yüzeylerine tutunmalı
YAĞLAMA TİPLERİ

Yağlamanın beş farklı sekli tanımlanabilir.

1) Hidrodinamik
2) Hidrostatik
3) Elastohidrodinamik
4) Sınır
5) Katı-film
Hidrodinamik yağlama
Yatağın yük taşıyan yüzeylerinin metal-metal temasını
önleyecek şekilde kalın bir yag filmi ile ayrılması demektir.
Bu şekilde elde edilen kararlılık, akışkanlar mekaniği
kanunları ile açıklanabilir. Hidrodinamik yağlamada yağlayıcı
istenirse basınç altında gönderilebilmesine rağmen basınçlı
gönderilmek zorunda değildir. Fakat yatağa çalışma boyunca
her zaman yeterli yağ sağlanması gerekir. Yatak üzerine
gelen yüke karsı yüzeyleri birbirinden ayırmak için gerekli
olan basıncı oluşturmak amacıyla; yeterince yüksek bir
hızda, kama biçimindeki bölgeye, hareketli yüzeyin yagı
kendi kendine çekmesiyle film basıncı oluşturulur.
Hidrodinamik yağlama tam film veya sıvı yağlama olarak da
adlandırılır.
Hidrostatik yağlama

Yüzeyleri bir birinden ayırmak için, yük tasıma bölgesine

yeterince yüksek bir basınçta bazen hava veya su olan
yağlayıcı gönderilerek bağıl bir yağ filmi elde edilir. Böylece,
burada hidrodinamik yağlamadaki gibi bağıl bir yüzey
hareketine ihtiyaç duyulmaz.

Burada hidrostatik yağlama ile ilgilenmeyeceğiz. Bu yataklar

hızların küçük veya sıfır olduğu ve sürtünme direncinin
minimum olması gerektiği yatak tasarımlarında kullanılır.
Elastohidrodinamik yağlama

Rulmanlı yataklar ve es çalışan dilsiler gibi döner temasta

olan yüzeyler arasında yağlama yapıldığı zaman meydana
gelen olaydır. Matematiksel açıklamalar akışkanlar
mekaniğine ve Hertz yüzey basıncı teorisine gerek duyar.

Yetersiz yüzey alanı, hareketli yüzeyin hızındaki düşüş,

yatağa verilen yağın kalitesindeki azalış, yatak yükündeki
artış veya viskozitedeki azalışa yol açan yağlama
sıcaklığındaki artış gibi nedenlerden herhangi biri sıvı film
yağlama için yeterince kalın bir film tabakası oluşmasını
önleyebilir.
Bu durumda, en yüksek yüzey pürüzleri sadece birkaç
moleküler boyutlu yağ filmleri tarafından ayrılabilirler.
Bu durum sınır yağlama olarak adlandırılır.

Hidrodinamik yağlamadan sınır yağlamaya olan değişim ani

bir değişim değildir. Önce hidrodinamik ve sınır yağlamanın
bir karışımı seklinde yağlama oluşur yüzeyler bir birine
yaklaştıkça sınır yağlama baskın hale gelir.

Sınır yağlamada yağlayıcının viskozitesi, kimyasal bileşimi

kadar önemli değildir. Yataklar çok yüksek sıcaklıklarda
çalıştırılmak zorunda kalındığında, sıradan mineral yağları
yeterli olmadığı zaman, grafit veya molibden disülfit gibi katı
film yağlayıcıları kullanılmalıdır.
Küçük sürtünme katsayılarının yanı sıra düşük aşınma
oranına sahip kompozit yatak malzemelerini bulmak için
günümüzde pek çok araştırma yapılmaktadır.

Kaymalı Yatakların Yağlanması

•Yağ ile Yağlama: Bütün yük ve devir sayısı için bütün

yataklarda uygulanır. Mineral yağlar kullanılır. Molibden
sülfid katkısı yağın özelliğini arttırır.

•Gresle Yağlama: Küçük devir sayılı veya salınım yapan

yataklar içindir. Darbeli yüklemelerde ve sıvı sürtünmesinin
olamayacağı durumlarda uygulanır. Presler, kaldırma
makinaları, ziraat makinaları.
•Su ile Yağlama: Ahşap, kauçuk ve lastikler için ( örneğin;
valsler pompa yatakları gibi ). Soğutma kapasitesi yağdan
daha yüksektir, yüksek yüklere maruz vals yataklarında
uygulanır.

•Kuru Yağlama: Molibdensülfid veya Grafit yüksek

sıcaklıklarda ve acil yağlama için kullanılır. Düşük hızlı
yataklarda, mafsallarda, kılavuz kanallarında pasta şeklinde
veya toz olarak uygulanır.
Konstrüktif Özellikler

•Radyal kaymalı yataklar kullanıldıkları yerin özelliklerine

göre gövde içinde basit bir delik şeklinde olabileceği gibi
gövdeye takılan bir burç veya tamamen bağımsız bir sistem
içindeki bir burç şeklinde de olabilir.
•Burçlar tek veya iki parçalı olabilirler, tek bir malzemeden
veya iki-üç malzemeden meydana gelebilirler.
İki-üç malzemeden meydana gelen yataklar dökme
demirden, dökme çelikten, veya bronzdan temel bir burç
üzerine döküm, presleme veya elektroskoplama yöntemi ile
meydana getirilmiş esas yatak malzemesi tabakasından
oluşmuştur.
Yatak burçları gövdeye sabit veya millerin deformasyona
uğraması durumunda kenar basmasını engellemek için oynak
olarak monte edilirler.

•Oynaklık (açısal hareketlilik) gövdenin küresel yuvalı, burç

dış yüzeyinin küresel veya burcun küresel ve sınırlama
çıkıntılı yatak yuvasının silindirik olması ile sağlanabilir.

•Dalgalı yay kullanlılarak geliştirilmiş bir konstrüksüyonda

milin deformasyon sonunda alacağı konuma göre yatağın
kendisini ayarlamasını sağlar.
Monte edilmiş eksenel kaymalı yatak
Bir hidro-elektrik santralindeki su türbininin eksenel yatağının montajı
Montaj durumundaki eksenel kaymalı yatak
Parçalı radyal ve eksenel kaymalı yatak
Parçalı radyal kaymalı yatak (mafsallı – tilting pad)