Professional Documents
Culture Documents
Social Issuess in India Unit 2 and 3
Social Issuess in India Unit 2 and 3
Social Issuess in India Unit 2 and 3
^maVr` g_mO d g§ñH¥$VrÀ`m OS>U-KS>UrVyZ {Z_m©U Pmbobr g_ñ`m åhUOo g§àXm`dmX d ñÌr^«Uw hË`m
hmo`. gm§àXm{`H$Vm hr A{Ve` JwV§ mJwV§ rMr Ym{_©H$ {^ÝZVoVZy {Z_m©U Pmbobr gm_m{OH$ g_ñ`m hmo`. `mbm
gm_m{OH$, Ym{_©H$ ~mOy Amho VerM gm_m{OH$-gm§ñH¥${VH$ ~mOyhr Amho. ñdY_© loð>VmdmX, amO{H$` XyamJ«h,
BVa g_wXm`m§H$S>o nmhÊ`mMr nydJ© h« Xy{fV d g§H$w {MV d¥Îmr-àd¥Îmr `mVyZ g§àXm`dmX dmT>rg bmJVmo. gm§àXm{`H$
VUmdmMo ê$nm§Va X§JbrV dm qhgmMmamV hmoÊ`mg EImX§ N>mQo >§ H$maUhr nwago o AgVo. gm§àXm{`H$Vm OodT>r {Vd«
VodT>m gm§àXm{`H$ qhgmMmamMr {Vd«Vm A{YH$ AgVo. Ë`m_wio g_mOmV {dñH$irVnUm `oVmo. namH$moQ>rMm
{dÜd§g XoemÀ`m EH$Vobm AI§S>Vb o m AmìhmZ R>aVmo. åhUyZM `m àH$aUmV g§àXm`dmXmMr g§H$ënZm d AW©
AmnU g_OyZ KoUma AmhmoV. VgoM g§àXm`dmXmMr H$maUo d Ë`mdarb Cnm``moOZmMm Aä`mg H$aUma AmhmoV.
ñÌr^«wUhË`m hr qbJ^oX^mdmVyZ {Z_m©U hmoUmar gm_m{OH$-gm§ñH¥${VH$ g_ñ`m Amho. ñÌr-nwê$f hm
O¡{dH$ ^oX Amho. nU ñÌrÎd d nwê$fÎdmMr OS>U-KS>U, g_mOmÀ`m AnojoZwgma hmoV AgVo. Ë`mda
gm§ñH¥${VH$ ê$T>r, àWm-na§nam, [aVr-[admO `m§Mm à^md AgVmo. nwê$fàYmZ g_mOì`dñWoV pñÌ`m§Mm XOm©
Xwæ`_ Amho. nwê$f CÀM ñWmZr d ñÌr H$m`_ Xwæ`_ ñWmZr Amho. Jobr Mma XeH§$ ^maVmVrb pñÌ`m§M§ à_mU
gmVË`mZo KQ>V Amho. Z{dZ V§ÌkmZmZo qbJ{ZXmZ H$aUo d J^©nmV H$aUo ghO eŠ` hmoD$ bmJb§ Amho.
_wbrMm OÝ_mAmYrM `m OJmV àdoe ZmH$maUmar g_ñ`m ñÌr^«wUhË`m g_moa Ambr Amho. _wbtMr KQ>Vr
g§»`m g_mOmda AZoH$ à{VHy$b n[aUm_ H$ê$ eH$Vo. åhUyZ AmnU ñÌr^«wUhË`oMm AW©, H$maUo d
Cnm``moOZm§Mm Aä`mg H$aUma AmhmoV.
1
B.A.II SOCIO HELATH (81) UNIT 2 MAR 2021
KQ>H$ - 1
g§àXm`dmX : AW©, H$maUo Am{U Cnm``moOZm
(Communalism : Meaning Causes and Remedy)
1.1 àñVmdZm
1.2 C{ÔîQ>ço
1.3 {df` {ddoMZ
1.3.1 g§àXm`dmX AW©
1.3.2 g§àXm`dmXmMr H$maUo
1.3.3 g§àXm`dmXmdarb Cnm``moOZm
1.4 gmam§e
1.5 ñd`§ AÜ``Z àíZm§Mr CÎmao
1.6 gamdmgmR>r àíZ/J¥hnmR>
1.7 qMVZ d H$m`©
1.8 A{YH$ dmMZmgmR>r nwñVHo$
^maV Xoe AZoH${dY, Ym{_©H$, gm§ñH¥${VH$, nma§n[aH$ {^ÝZVoVyZ {Z_m©U Pmbobm Amho. à{XK©H$mi ho
{^ÝZÎd OnV ho {^ÝZ g_wXm` EH$_oH$m§V {_giyZ Jobo AmhoV. Varhr ñdY_©lðo >ÎdmMr ^mdZm, BVa Y_mªMr
{eH$dU, lÕm, Y_©nmbZmMo [admO `mVë`m Q>mHo $mÀ`m {^ÝZÎdm_wio gm§àXm{`H$Vm dmTy>Z ~è`mMdoim ~hþg»§ `m§H$
g_wXm`mH$Sy>Z Amnë`mbm EH$mH$s nmS>bo OmV Amho. njnmVrnUm Ho$bm OmV Amho. g_wXm`mÀ`m CÝZVrV,
AS>Wim {Z_m©U Ho$bm OmV Amho. AemàH$mao ^mdZm Aëng§»`m§H$ g_wXm`mV {Z_m©U hmoV.o `m gm§àXm{`H$
VUmdmV `m Zm Ë`m H$maUmZo g§Kfm©Mr {R>UJr nS>Vo Voìhm g_mOm_Ü`o gm§àXm{`H$ qhgmMma, X§JbtZm Vm|S>
\w$Q>Vo. ~ogw_ma Or{dV d {dÎm hmZr hmoVo. n¡emMo ñW¡`© YmoŠ`mV `oVo. em§VVm d gwì`dñWoMm àíZ {Z_m©U hmoVmo.
n[aUm_r Ûof^mdZm dmT>rg bmJVo Am{U g§àXm`dmX A{YH$ YmaXma ~ZVmo. Ym{_©H$ {d^rÝZVm Agboë`m
^maVmgma»`m XoemV amOH$s` VmH$X à~i H$aÊ`mgmR>r `mMm nwaonwa dmna H$aVmV. bmoH$m§À`m Ym{_©H$
^mdZm§Mm amO{H$` nj d ZoVo nÕVeranUo dmna H$ê$Z KoÊ`mgmR>r AmnU `m KQ>H$m_Ü`o gm§àXm`dmXmdarb
Cnm``moOZm§Mm Aä`mg H$aUma AmhmoV.
2
1.2 C{Ôï>o :
`m KQ>H$mÀ`m AÜ``ZmZ§Va Amnë`mbm
1) g§àXm`dmXmMm AW© ñnï> H$aVm `oBb
© .
2) g§àXm`dmXmMr H$maUo g_OyZ `oVrb.
3) g§àXm`dmXmdarb Cnm``moOZm ñnï> H$aVm `oVrb.
1.3 {df` {ddoMZ :
`m KQ>H$mMm Aä`mg VrZ ^mJmV {d^mJÊ`mV Ambm Amho. n{hë`m ^mJmV g§àXm`dmXmMm AW© ñnï> H$aÊ`mV
Ambm Amho. Xwgè`m ^mJmV g§àXm`dmXmÀ`m H$maUm§Mo ñnï>rH$aU H$aÊ`mV Ambo Amho. {Vgè`m ^mJmV
g§àXm`dmXmdarb Cnm``moOZm§Mo {ddoMZ Ho$bo Amho.
1.3.1 g§àXm`dmXmMm AW© (Meaning of Communalism) :
gm§àXm{`H$Vm d g§àXm{`H$ qhgmMma hr Amnë`m XoemV KS>Umar ~m~ EH$ gm_m{OH$ KQ>Zm Amho. g§àXm{`H$Vm
^maVr` g_mOg§aMZoer d Ë`m hmoUmè`m n[adV©Zmer EH$ê$n Pmbobr Amho. g§H$w {MV àmXo{eH$ d gm§ñH¥${VH$
EoŠ`^mdZm OodT>r à~i VodT>m gm§àXm{`H$ VUmd dmT>Vmo. ^maVm_Ü`o n§Om~, Amgm_, Ho$ai, JwOamV,
Vm{_iZmSy>, d H$mpí_a `m amÁ`mV ñd{hVajU d dM©ñdmÀ`m ^mdZoVZy gm§àXm{`H$ qhgmMmamÀ`m KQ>Zm KS>V
AgVmV. Ym{_©H$ d nma§n[aH$ H$ÅaVo_i w Mo ^maVmV gm_m{OH$ n[adV©ZmV AS>Wim {Z_m©U hmoVmo. g§àXm`dmX
ZmJar ^m§S>dbemhr nÕVrV Imobda ê$Obobm Amho. Ë`m_wiMo amï´>r` ñd`§gdo H$ g§K, d O_mV-E-Bñbm_r
` gm§àXm{`H$ g§KQ>Zm ApñVÎdmV `oVmV. ZmJar ^m§S>dbgmR>r g_mOmVrb bmoH$m§À`m Ym{_©H$ ^mdZm§Mm dmna
H$ê$Z bm^ CR>{dÊ`mMm àH$ma {eï>OZm§H$Sy>Z hmoV AgVmo. Aem bmoH$m§H$Sy>Z bmoH$emhr Agmo dm ZmoH$aemhr
Y_©{ZanojVoMm Ho$di Am^mg {Z_m©U Ho$bm OmVmo. ho bmoH$gÎmonTw >o PwH$VmV H$maU A{YH$ma d gÎmm hmM Ë`m§Mm
na_oída AgVmo. gm§àXm{`H$ eŠVr, _wŠV {dMma, bmoH$emhrMo VÎd _mZV ZmhrV. \$ŠV amO{H$`Vm d ñdmW©
`m§À`mgmR>r _hÎdmMm AgVmo. Ë`m_wio gm§àXm{`H$ eŠVr A{YH$ à~i hmoVmV. åhUyZM g§àXm`dmX `m
JwV§ mJwV§ rÀ`m gm_m{OH$ KQ>ZMo m AW© g_OyZ KoÊ`mgmR>r H$mhr ì`m»`m§À`mÛmao g§àXm` dmXmMo ñdê$n g_OyZ
KoVm `oBb © .
1) bwBg
© S>ç_w m - "" gm§àXm`{`H$Vm åhUOo {ZíM`nydH© $ AmJ«hr ñdê$nmMm amO{H$` g_wXm` hmo` ''
(Louis Dumont - Communalism is a afftrmation and assertion of the religious community
as a political group.)
2) {~nrZM§Ð - "" EImÚm bmoH$g_whmVrb gXñ` {d{eï> Y_m©Mo AZw`m`r Agë`m_wio Ë`m§Mo
gm_m{OH$, amO{H$` Am{U Am{W©H$ {hVg§~Y§ g_mZ AmhoV Aer lÕm åhUOo g§àXm`dmX hmo`.'' (Bipinchandra
- Communalism is the belif that because a group of people follow a particular religion they have
as a result, common social political and economic interests.)
3
3) aUYra qgh - "" EH$ {dMmaàUmbr Am{U dV©ZarV `mÑï>rZo, g_H$mbrZ ^maVmVrb g§àXm`dmX
åhUOo eŠVrembr ga§Om_emhr, dgmhVdmXmMm dmagm bm^boë`m gImob Ym{_©H$ {d^mOZ Pmboë`m Am{U
Eo{Vhm{gH$ÑîQ>çm {d{eï> ñdê$nmMm ^m§S>dbemhr {dH$mg hmoV Agboë`m XoemVrb gÎmmYmar amOH$maUmMm EH$
n¡by Amho. '' (Randhirsingh - Communalism in contemporary India as a ideology and practice is
above all an aspect of the polities of the ruling classes in a society with a massive feadal colonial
inhorltance deep religious divisions and undergoing its own historlcally specific form of sapalist
capatalist development.)
darb {díbofUmVyZ gm§àXm{`H$Vm åhUOo H$m` ho g_OyZ `oBb © Imbrb H$mhr _wX>² Úm§Mm Aä`mg Ho$ë`mg
gm§àXm{`H$VoMo ñdê$n A{YH$ ñnï> hmoBb © .
1) Y_©, ^mfm, OmV, d§e `mgma»`m {ZH$fmda EH$m g_wXm`mVrb bmoH$ Xwgè`m g_wXm`m{damoYmV dV©Z
H$aVmV.
2) g§àXm{`H$Vm åhUOo XmoZ g_wXm`mVrb {^ÝZÎdm_wio {Z_m©U Pmbobm g§e`, {dÛof, eÌwÎd Am{U g§Kfm©Mr
^mdZm hmo`.
3) ^maVmV g§àXm`dmXmMm à_wI AmYma Y_© Amho.
4) Y_©ajUmnojm {d{eï> {hVg§~Y§ mMo g§ajU H$aÊ`mgmR>r gm§àXm{`H$ eŠVr Y_m©À`m Zmdmda amO{H$` gÎmm
d ZoVÎ¥ d {Q>H$dyZ R>do Ê`mMm à`ËZ H$aVmV.
5) Y_m©da lÕm R>do Uo, Y_m©g AZwgê$Z dV©Z H$aUo ho Ym{_©H$VoMo bjU Amho. na§Vy amO{H$` ñdmWm©gmR>r
Y_m©Mm gmYZ åhUyZ dmna H$aUmè`m ì`ŠVr Ym{_©H$ ZgVmV Va gm§àXm{`H$ AgVmV.
6) Ym{_©H$ ^mdZoZo Ho$bobo ì`pŠVJV AWdm gm_w{hH$ dV©Z, nyOm, `k, hmo_, àmW©Zm, Z_mO nR>U, {d{eï>
nmoemI n[aYmZ H$aUo `mbm H$_©H$m§S> åh§Q>bo OmVo. na§Vw gm_w{hH$ H$_©H$m§S>mbm Ooìhm amO{H$` ñdê$n àmßV hmoVo
Voìhm gm§àXm{`H$Vm à~i hmoVo.
7) gm§àXm{`H$ {dMmagaUr EImÚm XoemnwaVr _`m©{XV Zmhr. hr {dMmagaUr amï´>{hV{damoYr Agbr Var ZoVo
d nj {VMm dmna amOH$maUmV eÌw gmaIm H$aVmV.
8) _ybVÎddmXmMm g§àXm`dmXmer OdiMm g§~Y§ Amho. _ybVÎddmX gÎmoer d Y_m©er {ZJS>rV AgVmo.
_ybVÎddmXr gÎmm {_idÊ`mgmRr Ë`mda {Z`§ÌU R>do VmV.
1.3.2 gm§àXm{`H$ H$maUo (Causes of Communalism) :
^maVm_Ü`o {d{dYVoV EH$Vm Amho Ago A{^_mZmZo åhQ>bo OmVo. na§Vy àm§VdmX, ^mfmdmX, OmVr`dmX
gmVË`mZo àH$Q> hmoVmZm {XgVmo. `mdoir EH$VoMr ^mdZm H$_Hw$dV Agë`mMo {XgVo. XoemMo EoŠ` YmoŠ`mV `oVo
Voìhm g_ñ`mOZH$ n[apñWVrbm gm_moao Omdo bmJVo. ^maVm_Ü`o {d{dY Y_m©_Ü`o {^ÝZÎd Amho, g§Kf© Amho,
Vgm g§Kf© {d{dY Y_m©Vrb {d{^ÝZ n§Wm_Ü`ohr KSy>Z Ambm Amho. qhXy Y_m©Vrb e¡d d d¡îUd n§Wm_Ü`o
_wpñb_m§À`m {e`m d gwÝZr n§Wm_Ü`o VgoM {¼íMZm§À`m àmoQ>oñQ>§Q> d H°$Wm°{bH$ n§Wm_Ü`ohr g§Kf© KS>V Jobo
4
AmhoV ho B{Vhmg gm§JVmo. na§Vw ^maVmda XyaJm_r, {XK©H$mbrZ n[aUm_ H$aUmam {^fU qhgmMmamV ê$nm§Va
hmoUmam qhXy-_wpñb_ g§Kf© hm ì`mnH$ Amho. ^maVmV _w»`V: qhXy-_wpñb_ gmVË`mZo d _moR>çm à_mUmV
{XgVmo. `m gm§àXm{`H$VoMr d gm§àXm{`H$ qhgmMmamg nmofH$ R>aUmar AmhoV. Amnë`mbm Imbrb à_mUo ñnï>
H$aVm `oVrb.
1) Ym{_©H$ {^ÝZÎdmVyZ {Z_m©U hmoUmam Xwamdm : $$
^maVmVrb ~hþg»§ `mH$ qhXy d bmoH$g§»`oZo Xwgè`m ñWmZr AgUmao _wpñb_ `m§À`m àWm, na§nam, lÕm
[aVr[admO, nmofmI, {dMmagaUr `m_Ü`o àM§S> V\$mdV Amho. qhXy ~hþXodVmdmXr _yVunyOoV a_Umao, Jm`
XodVog_mZ _mZUmao, nwZO© Ý_mda {dídmg AgUmao d {ddmh d g§ñH$ma _mZUmao AmhoV. Va _wñbr_ EoH$o ídadmXr,
_yVunyOm Z _mZUmao, "Hw$amU' `m Y_©JW§« mVrb dMZmZwgma H$moQ>Ho $moa AmMaU H$aUmao, {ddmh hm H$ama _mZUmao,
XmoÝhr g_wXm`m§À`m ^mfoV {^ÝZVm, OrdZ OJÊ`mMr nÕVr doJir. qhXw_Ü`o gU-CËgd gmd©O{ZH$[aË`m gmOao
H$aÊ`mda ^a `m gJù`m ~m~r XmoÝhr Y_m©_Ü`o Q>mHo $mMo {^ÝZÎd XmIdVmV. Ë`mVyZM Xwgè`m g_wXm`m{df`r
Ë`m§À`m {dMmagaUr {df`r Iao-ImoQ>o nydJ© h« R>abobo AmhoV. Ë`m_wio ewëbH$ KQ>ZVo Zy hr `m XmoÝhr g_wXm`m§_Ü`o
VUmd {Z_m©U hmoVmo.
2) Eo{Vhm{gH$ KQ>Zm§Mm à^md :
^maVmÀ`m àmMrZ d _Ü``wJrZ H$mbI§S>mVrb B{Vhmg XmoÝhr g_wXm`mV H$Qw>VMo r ^mdZm dmT>dVmo. hm
B{Vhmg {~«{Q>e B{VhmgH$ma Ooåg {_ëQ> `m§Zr _m§S>bm. àmMrZ qhXy g§ñH¥$Vr AË`§V AmXe©dmXr d g_¥Õ hmoVr
Ago qhXy g§àXm`dmXr A{^_mZmZo _m§S>VmV. na§Vy _wpñb_m§À`m AmH«$_Um_wio {h g§ñH¥$Vr b`mg Jobr. `mCbQ>
_wñbr_ g§àXm` Ago _mZVmo H$s ^maVr` g§ñH¥$Vr g_¥Õ H$aÊ`mV _wñbr_ amOdQ>rMo _hÎdmMo `moJXmZ Amho.
`m _wñbr_ amOdQ>r d _moJb g_«mQ>mM§ o amÁ` AmXe© hmoVo Ago _mZUmao _wñbr_ AmhoV. na§Vw _wñbr_ AmH«$_H$m§Zr
qhXyZ§ m gŠVrZo Y_mªVa H$am`bm bmdbo. qhXyM§ r _§{Xao bwQ>br, CX²ÜdñV Ho$br. qhXy pñÌ`m§er O~aXñVrZo {ddmh
Ho$bo. _wpñb_m§Zm {damoY H$aUmè`m§Zm _moR>çm AÝ`m`mbm, N>imbm gm_moao Omdo bmJbo hm B{Vhmg qhXy g_wXm`mV
H$Qw>Vm {Z_m©U H$aVmo. `mMm \$m`Xm KoV H$mhr g§KQ>Zm hm B{Vhmg {dgê$ XoV ZmhrV. ÛofmMr ^mdZm {Z_m©U
H$aVmV.
ñdmV§Í`bT>çmV qhXy-_wpñb_ Im§Úmbm Im§Xm bmdyZ bT>bo hmoVo. Ë`m§Mr EH$s OS> Omdy bmJë`mda "\$moS>m
Am{U amÁ` H$am' `m {ZVrMm {~«{Q>em§Zr Adb§~ Ho$bm. _wpñb_m§_Ü`o Vwåhr Aëng§»` AmhmV. Vwåhm§bm
S>mdbbo OmUma Aer Agwa{jVVoMr ^mdZm {Z_m©U Ho$br. n[aUm_r _wñbr_ ZoË`m§Zr Amnë`m amO{H$` _mJÊ`m
nwT>o aoQ>Ê`mgmR>r " _wpñb_ {bJMr ' ñWmnZm Ho$br. qhXyZthr A{Ib ^maVr` g§KQ>Zm ñWmnZ Ho$br. _h_XAbr
OrZm `m§À`m {dMmamVyZ {Ûamï´> {gÕm§V _m§S>bm Jobm. nyU© ñdmV§Í` d Y_m©À`m AmYmamda {d^mJUr Aem _mJÊ`m
Ë`m§Zr Ho$ë`m. \$miUrÀ`m ê$nmZo _wpñb_ ZoË`m§Zr Y_m©bm _mÜ`_ ~ZdyZ amO{H$` _hÎdH$m§jm nyU© Ho$br.
\$miUrÀ`m H$mimV àM§S>, A_mZwf Agm qhgmMma KSy>Z Ambm. H$ËVbr, ~bmËH$ma, Ominmoi Aem KQ>Zm§Mo
Kmd XmoÝhr g_wXm`m§À`m ñ_aUmV H$m`_Mo Cabo. nm{H$ñVmZÀ`m {Z{_©VrZ§Va _moR>çm à_mUmV _wñbr_ g_wXm`mZo
5
^maVmV amhUo ng§V Ho$bo. na§Vy `m E¡{Vhm{gH$ KQ>Zm, KS>m_moS>tMm à^mdm {d{dY àg§JmV, gm§àXm`dmXmÀ`m
ê$nmZo àH$Q> hmoVmZm {XgVmo.
3) _wñbr_ g_wXm`mMr AbJVmdmXr àd¥Îmr :
_mZdVmdmXr åhU{dUmè`m {~{Q>em§Zr Amnë`m Hw$Q>{ZVrÛmao _wñbr_ g_wXm`mV g§àXm`dmX ê$O{dbm.
Ë`m§À`m_Ü`o qhXy~Ôb Xwamdm {Z_m©U Pmbm. Ë`m§Zr Amnë`m OJÊ`mV AbJVmdmXr àd¥Îmr {Z_m©U Ho$br. Ago
_wñbr_ amï´>r` àdmhmnmgyZ A{bßV \$Q>Hy$Z amhÿ bmJbo. ~hþg§»` _wñbr_ g_wXm` Y_©{Zanoj amï´>dmXr
{dMmagaUr d amï´>r` amOH$maUmnmgyZ Xya amhVmV. Ë`m§Zr Amnbr ñdV§Ì OrdZnÕVr pñdH$mabr Amho. ñdV§Ì
ApñVÎd d ñdV§Ì AmoiI AgÊ`m~m~V Vo AmJ«hr AgVmV. H$mhr _wñbr_ g§KQ>Zm _wbVÎddmXmMo g_W©Z
H$aVmV. `m_wio XmoÝhr g_wXm`mV Xwamdm d A{dídmgmMr ^mdZm {Z_m©U hmoVo Or gm§àXm`dmXmÀ`m dmT>rg
H$maUr^yV R>aVo.
4) gm§àXm{`H$ nj d g§KQ>Zm§Mm à^md :
^maVm_Ü`o " Y_© ' ho amO{H$` gm_m{OH$ÎdmMo _hÎdmMo gmYZ Amho. ^maVr` amO{H$` nj d g§KQ>Zm§À`m
{dMmagaUrV Ë`mMo à{Vq~~ {XgyZ `oV.o XmoÝhr g_wXm`mVrb amO{H$` ZoVÎ¥ d A{^OZ dJm©H$S>o Agbobo {XgVo.
Amnbo amO{H$` {hVg§~Y§ OmonmgÊ`mgmR>r Vo Y_m©Mm dmna H$aVmV. g§àXm`dmXmVyZ KSy>Z `oUmam qhgmMma,
Ë`mMr {^fUVm `mMr OmUrd Ë`m§Zm AgVo. gm§àXm{`H$ qhgmMmamV Ë`m§Mm Y_m©er g§~Y§ Zmhr, Iè`m AWm©Zo
Ym{_©H$ ZmhrV VoM nwT>o AgVmV. Ago ZoVo g_mO, nmobrg, Ý`m`b` `m§Zm doR>rg YaVmV. ~obJm_ dŠVì`
H$aVmV. Aem ZoV_o S§ >itM _mÜ`_mVyZ CÝZÎmrH$aU hmoV AgV§. ^maVm_Ü`o AZoH$ gm§àXm{`H$ g§KQ>Zm H$m`©aV
AmhoV. _wñbr_ brJ, O_mV-E-Bñbm_r, qhXy _hmg^m, AH$mbr Xb, {díd qhXy n[afX B. Aem g§KQ>Zm H$Yr
CKS> Va H$Yr Nw>ß`m H$madm`m H$aV AgVmV. Ë`m_wio gm§àXm{`H$VoV dmT> hmoV.o ñdV:bm Y_© {Zanoj åhUdUmao
amO{H$` njhr {ZdS>UHy $s Xaå`mZ gm§àXm{`H$ g§KQ>Zm§er `wVr H$ê$Z gÎmm {_idÊ`mMm à`ËZ H$aVmV. ñdV:
Ym{_©H$ Zgbobo ho ZoVo gm_mÝ` OZVobm Y_m©Mo AmdmhZ H$ê$Z {ZdS>UHw $m bT>dVmV. gm_mÝ` OZVobmhr hm
C_oXdma Amnë`m OmVrMm Amho, Y_m©Mm Amho hr nmÌVm nwae o r dmQ>Vo Ago nj g§KQ>Zm d Ë`m§Mr ZoV_o S§ >ir Ho$di
amO{H$` _hÎdH$m§jno moQ>r Y_m©bm _mÜ`_ ~ZdVmV. Ë`m_wio g§àXm`dmX dmT>rg bmJVmo.
5) Xm[aÐç d ~oH$mar :
H$moUË`mhr g_mOmV _moR>çm à_mUmV Xm[aÐ` d ~oH$mar Agob Va AmË_{dídmgmA^mdr Z¡amí`OZH$
àd¥Îmr {Z_m©U hmoV.o OoWo _mJmgbonUm, {ZajaVm, Xwb{© jVVm Amho, VoWo ~hþg»§ `oZo `wdH$ ~oamoOJma AgVrb Va
Vo ghOnUo _wbVÎddmX ngadUmè`m Ym{_©H$ g§KQ>Zm§À`m Omù`mV ghOnUo AS>H$VmV. ^maVmV Agm ~oH$ma
`wdH$m§MmM dmna gm§àXm{`H$ X§JbrÀ`mdoir H$ê$Z KoVbm OmVmo. ñdmV§Í`mnydu nmgyZ _wpñb_m§À`m VwbZoV
qhXyMm Am{W©H$ñVa C§Mmdbobm hmoVm. qhXy Mm§Jë`m nXmda ZmoH$arV d ì`mnma CÚmoJmV daÀ`m ñWmZr Agë`mZo
Am{W©H$ÑîQ>çm gwpñWVrV hmoVo. ñdmV§Í`mZ§Va O{_ZXmarMm H$m`Xm d BVa YmoaUm§_wio _wpñb_m§Mo {nT>çmZ²{nT>çmMo
6
CÚmoJ-ì`dgm` AS>MUrV Ambo. ñdmV§Í`mZ§Va Am{W©H$ {dH$mgmMr _`m©{XV g§Yr Ë`m§Zm bm^br. `m{edm`
~hþg§»` _wñbr_ AmYw{ZH$, {dkmZdmXr, VÎdkmZmÀ`m {ejUmnmgyZ Xya am{hbm Amho. Ë`m§À`m e¡j{UH$
_mJmgbonUm_wiho r Ë`m§Mm Am{W©H$ ñVa C§Mmdbobm Zmhr. `m g_wXm`mV Agbobr Am{W©H$ gm_m{OH$ÑîQ>çm
d§{MVVoMr ^mdZm Ë`m§À`m _ZmV qhXy~Ôb AmH$g {Z_m©U Ho$bo ho gm§àXm{`VoMo H$maU R>aVo.
6) qhXyÎddmXr {dMmagaUrMm dmT>Vm à^md :
qhXyÎddmXr {dMmagaUr_Ü`o Pmbobr dmT> d qhXyÎddmXr àd¥ÎmrMo ~iH$Q>rH$aU `mVyZ gm§àXm{`H$ VUmd
dmT>rg bmJVmo. {h§Xy _hmg^m, {díd {h§Xy n[afX, {h§Xy Y_©ajm g{_Vr, amï´>r` ñd`§gdo H$ g§K `mgma»`m Ym{_©H$
g§KQ>Zm qhXyZm AZwHy$b {ZU©` KoVbo Omdo `mgmR>r gaH$mada X~md Q>mH$Ê`mMm à`ËZ H$aVmV. Ë`m§À`m
{dMmaYmaoZgw ma àË`oH$ _wñbr_ nm{H$ñVmZ Ym{O©Um d Xoe{damoYr AgVmo. XmoZ XoemV {H«$Ho$Q>Mr _°M Mmby Agob
Var Ë`mbm XmoZ XoemVrb `wÕmMo ñdê$n {Xbo OmVo. Aem KQ>Zm Aëng§»`mH$m{df`r ÛofmMr ^mdZm {Z_m©U
H$aVmV. Ë`mVyZ qhXyÎddmXr gm§àXm{`H$ eŠVrMo ~iH$Q>rH$aU Ho$bo OmVo. Aëng§»`mH$m§Zm {Xbo OmUmao g§ajU
d gdbVr `m§Zm Vo {damoY H$aVmV. Q>mHo $Xma qhXyÎddmXr A§Y^ŠVr gm§àXm{`H$dmXmg H$maUr^yV R>aVo.
7) amOH$maUmMo gm§àXm{`H$aU :
^maVr` {ZdS>UHw $sMo amOH$maU åhUOo A_`m©X n¡emMr CYiU d AË`§V Q>mHo $mMr Vrd« ñnYm© hmo`.
{d{dY amO{H$` nj {ZdS>UHw $m qOH$Ê`mgmR>r ~oH$m`Xoera gmYZo d ~è`mdmB©Q> _mJmªMm Adb§~ H$aVmV. _Vm§Mo
amOH$maU H$aÊ`mgmR>r gm§àXm{`H$ VUmd, X§Jbr KS>dZy AmUë`m OmVmV. àË`oH$ amO{H$` nj OmVr Y_m©Mm
dmna H$ê$Z {ZdS>UHw $m bT>dVmV. amOH$maUmMo Pmbobo gm§àXm{`H$aU ^maVmV g§àXm`dmX dmT>dVo. H$moUVmhr
nj dm ZoVm qhgmMmamV dm X§JbrV {Zînmnm§Mo ~ir OmVmV `mMr ndm© H$aV ZmhrV. Amnbm amO{H$` ñdmW©
gmYVmZm \$ŠV Amnë`m {hVg§~Y§ mMmM {dMma Ho$bm OmVmo.
8) XoemÀ`m A§VJ©V KQ>Zm-KS>m_moS>rV BVa Xoem§Mm hñVjon :
^maVmV KS>Umè`m KQ>Zm. KS>m_moS>rV d A§VJ©V amOH$maUmV eoOmarb Xoe hñVjon H$aVmV. Ë`m§À`mH$Sy>Z
gmVË`mZo J¡ag_O d g§e`mMo dmVmdaU {Z_m©U hmoBb © Aem A\$dm ngadë`m OmVmV. ^maVmV AamOH$Vm
_mOmdr, gm§àXm{`H$ VUmd {Z_m©U ìhmdm. `mX¥ï>rZo à`ËZ Ho$bo OmVmV. {eI A{VaoH$s d nm{H$ñVmZ ^maVmVrb
`wdH$m§Zm XoV Agboë`m {MWmdUr_wioM n§Om~ d Oå_y-H$mpí_a _Ü`o gm§àXm{`H$ qhgmMma KSy>Z Ambo.
gr_m^mJmVrb Xoem§H$Sy>Z Ho$bm OmUmam hñVjon WmondVm `oV Zmhr. Aa~amï´>o AemM àH$mao noQ´>mobMm n¡gm
^maVmV _{eXr ~m§YÊ`mgmR>r nwadVmV d g§e`mñnX dmVmdaU {Z_m©U H$aVmV. ^maV ho Y_©{Zanoj amï´> Amho
ho gmè`m OJmbm _m{hV AgVmZm ^maV d nm{H$ñVmZ g§Kfm©g Y_©M H$maU Agë`mMo OJmg_moa _m§S>bo OmVo.
^maVmV Ym{_©H$ {dg§dmX Ord§V R>do Ê`mV ~mhoaÀ`m H$mhr Xoem§Mo {hVg§~Y§ JwV§ bo AmhoV.
7
9) CÚmoJY§Úm_Ü`o {d{eï> g_wXm`mMr _ŠVoXmar :
^maVm_Ü`o {d{eï> OmVr-Y_m©À`m bmoH$m§Mr {d{eï> ì`mnma, CÚmoJ, H$mam{Jar, ì`dgm`mda _ŠVoXmar {Z_m©U
Pmbr Amho. Ë`m ì`dgm`mV {eaUmè`m BVa OmVr-Y{_©`m§Zm Amnbm O_ ~gdVm `oV Zmhr. Ë`m_wio Ë`m§À`mV
{dVwï>Vm {Z_m©U hmoVo d g§àXm`dmX dmT>Vmo. ^maVmV {_aO, A{bJT>, _mboJmd, {^d§S>r `m ehamVyZ AZoH$
{nT>çm§nmgyZ H$mhr {d{eï> CÚmoJY§ÚmV O_ ~gdbobo _wñbr_ AmhoV. Ë`m§À`mVrb Am{W©H$ g§nÝZVm d
gm_m{OH$ XOm©Vrb dmT>r_wio Vo amOH$maUmV CVê$ bmJbo AmhoV. Vo ñWm{ZH$ nmVirnmgyZ H|$Ðr` ñVamn`ªV
amO{H$` KS>m_moS>rV gh^mJr hmoVmV. Ë`m§À`m amO{H$` _hÎdH$m§jm dmT>VmV. Aem bmoH$m§Mo na§namJV ì`mnma,
ì`dgm` dm amOH$maUmVrb àñW H$_r ìhmdo Ago ñnY©H$m§Zm dmQ>V AgVo. Voìhm g§àXm`dmXmg MmbZm {Xbr
OmVo. bmoH$m§Mr _mWr ^S>H$dbr OmVmV. Aem ^mJmV X§Jbr, qhgmMma KS>dZy AmUë`m OmVmV.
10) g_mZ ZmJar H$m`Xm bmJy H$aÊ`mVrb {db§~ :
^maVr` KQ>Z_o Ü`o g_mZVoMo d Y_©{ZanojVoMo VÎd pñdH$mabo Amho. gdmªZm g_mZ H$m`Xm bmJy Amho. _mÌ
_wpñb_m§Zm e[a`V H$m`Xm bmJy Amho. `m H$m`ÚmZo _wñbr_ nwê$fm§Mo {deof A{YH$ma _mÝ` H$aÊ`mV Ambo
AmhoV. _wñbr_ nwê$f Mma {ddmh H$ê$ eH$Vmo. ghOnUo KQ>ñ\$moQ>?(VbmH$) KoD$ eH$Vmo. Ë`m_wio Y_mªY
_wpñb_m§Mm AmË_{dídmg dmT>Vmo. Hw$Qw>§~ {Z`moOZmbm Ë`m§Mm nmqR~m ZgVmo. Ë`m_wio Ë`m g_wXm`mMr bmoH$g§»`oV
gmVË`mZo dmT> hmoVmZm {XgVo. qhXy bmoH$g§»`mdmT>rÀ`m VwbZoV _wñbr_ g_wXm`mÀ`m bmoH$g§»`oV dmT> hmoV
Agbobr {XgVo. gmh{OH$M qhXw_Ü`o g§e`J«hZVm dmT>Vo d Agwa{jVVoÀ`m ^mdZoVZy AmH«$_H$nUm dmTVmo.
n[aUm_r gm§àXm{`H$ VUmdmV dmT> hmoV.o
1.3.3 g§àXm`dmXmdarb Cnm``moOZm (Remedy of Communalism) :
Ym{_©H$ {dg§dmXm_wio g_mOm_Ü`o Xþhr _mOVo. gm§àXm{`H$ VUmd {Z_m©U hmoVmo. Aemdoir EImXr jwëbH$
KQ>ZoMo ê$nm§Va gm§àXm{`H$ qhgmMmamV H$aVo. g§nyU© g_mO, eha Jmd, Hw$Qw>§~ CÕñV hmoVmV. gm_m{OH$
VmUVUmdmV dmT> hmoV.o Vê$Um§_Ü`o gwS>mMr àoaUm {Z_m©U hmoV.o S>mù o `mg_moa KS>bb o m qhgmMma, Ominmoi,
^mogH$m-^mogH$s, bwQ>mbwQ>, aŠVnmV, pñÌ`m§darb ~bmËH$ma `m_wio _mZ{gH$ YŠH$m ~gVmo. qhgmMmamVyZ
dmMbobo H$mhr H$m`_Mo _mZ{gH$ amoJr ~ZVmV. qhgmMmamV CËnmXZl_ JQ>mVrb ì`ŠVr _moR>çm à_mUmV ~ir
OmVmV qH$dm OI_r hmoVmV. VoWrb Am{W©H$ KS>r ~gdUo Iyn AS>MUrMo R>aVo. Aem g_mOmbm nwÝhm C^§
H$aU§, JwÝhoJmam§Zm {ejm H$aU§, nwÝhm em§VVm d gwì`dñWm {Z_m©U H$aÊ`mgmR>r emgZmbm àM§S> Am{W©H$ ^ma
ghZ H$amdm bmJVmo. gm§àXm{`H$ X§JbrZ§Va XmoÝhr g_wXm`mVrb Xwamdm dmT>rg bmJVmo. Ym{_©H$ H$_©H$m§S>mg
A{YH$ MmbZm {_iVo. XoemÀ`m àJVrV, d¡km{ZH$ àJVrV AS>Wio {Z_m©U hmoVmV. XoemÀ`m Y_©{Zanoj VÎdmg
d amï´>r` EH$mË_Vog YmoH$m nmohmoMVmo. åhUyZ `m g_ñ`odarb Cnm``moOZm§Mm Jm§{^`m©Zo {dMma H$aUo JaOoMo Amho.
g§àXm`dmXmdarb Cnm``moOZm Imbrb à_mUo ñnîQ> H$aVm `oVmV.
8
1) Hw$Qw>~§ mVyZ gw`mo½` ì`ŠVr_ÎdmMr OS>U-KS>U :
ì`pŠVMo ì`pŠV_Îd, {dMmagaUr, _Vo, àd¥Îmr `mda Hw$Qw>~§ mMm O~aXñV à^md AgVmo. Hw$Qw>{§ ~` H$Å>a
Ym{_©H$ d BVa Y{_©`m§H$S>o nyd©J«hXy{fVnUo nhmV AgVrb Va _wbm§Mr OS>U-KS>U VerM hmoVo. _wbm§Zm
dmT>{dVmZm Ë`m§Zm Ym{_©H$ nyd©J«hmnmgyZ Xya R>odbo Va Ë`m§À`mV _mZdVmdmXr _wë`m§Mr OmonmgZm hmoB©b.
_mZdmn«Vr g§dXo ZerbVm AgUmao ì`ŠVr_Îd g_mOrH$aUmÀ`m à{H«$`oVZy KS>dVm `oBb © . Hw$Qw>{§ ~` Oa Xwgè`m
OmVr-Y_m©À`m H$m`©H$« _mV, gU-g_ma§^m_Ü`o gh^mJr hmoV Agob Va _wbm§Zm EH$_oH$m§À`m [aVr[admOm§Mr,
àWmna§nam§Mr AmoiI hmoVo d EH$_oH$m§H$S>o nmhÊ`mMr g§e`rd¥Îmr Zï> hmoV.o Y_© Oar doJim Agbm Var Vrhr
_mUgo AmhoV. Ë`m§Zmhr Amnë`m gmaIr gwIXw:Io AmhoV `mMr AmoiI Pmë`mZo _wbm§_Ü`o g{hîUw, CXma_VdmXr,
gdmªZm gm_mdyZ KoUmar {dMmagaUr ê$OVo. gw`mo½` ì`ŠVr_Îd KS>dÊ`mV Hw$Qw>~§ mZo _hÎdmMm dmQ>m CMbë`mg
nyd©J«hmVyZ hmoUmao Ym{_©H$ ^oX^md H$_r hmoVrb.
2) {ejU ì`dñWm d {ejH$m§Mr _hÎdnyU© ^y{_H$m :
{dÚmWu {ejU KoV AgVmZm {XK©H$mi {ejU à{H«$`oV AgVmo. `mdoir Ë`mbm bm^Umao dJ©{_Ì, {ejH$
d Aä`mgH«$_mVyZ Pmbobo g§ñH$ma `m§Mm Ë`mÀ`m ì`pŠV_Îdmda à^md nS>Vmo. e¡j{UH$ g§ñWm_YyZ gdmªZm
g_mZ H$moUË`mhr ^oX^mdmnmgyZ Xya R>do Umao {ejU {_imbo nm{hOo. {ejH$m§Zr OmV, Y_©, nydJ© h« `m nmgyZ Xya
amhÿZ OrdZ OJÊ`mMo {ejU {dÚmÏ`mªZm {Xbo nm{hOo. Aä`mgH«$_mVyZ {dkmZ, V§ÌkmZmMo AmYw{ZH$ {ejU
XoVmZmM _wë`m§Mr OmonmgZm H$aUmao {ejU {dÚmÏ`mªZm {_imbo nm{hOo. Aä`mgH«$_mVyZ Ooìhm gd© Y_mªMm
VwbZmË_H$ Aä`mg Ho$bm OmB©b Voìhm àË`oH$ Y_© H$ë`mUH$mar Amho `mMr OmU {Z_m©U hmoBb © M nU Ë`m~amo~a
EH$_oH$m§À`m Ym{_©H$ H$_©H$m§S>mH$S>o g§e`rd¥ÎmrZo nmhÊ`mMm Ñ{ï>H$moZ ~Xbob. amOH$maUmV Y_m©Mm dmna
ñdmWm©gmR>r Ho$bm OmVmo. `mMr OmUrd Ë`m§Zm {ejUmVyZ hmoB©b Voìhm gwOmU ZmJ[aH$ {Z_m©U hmoVrb. Ym{_©H$
X§JbrVrb Aer {H$VrVar CXmhaUo AmhoV H$s OmV-Y_© {dgê$Z BVam§Mo àmU dmMdbo AmhoV. _XV Ho$br
Amho. hm Ë`m§À`mda Pmboë`m _mZdVmdmXr g§ñH$mam§Mm n[aUm_ AgVmo.
3) amï´>r` EH$mË_VoMr ^mdZm ê$OdUo :
^maVm_Ü`o _moR>çm à_mUmV {d{dYVm Amho. na§Vy OmVr-Y_©^Xo , ^mfmdmX, àm§VdmX `mÀ`m ê$nmZo H$Yr
Zm H$Yr g§Kf© hmoV AgVmo. Varhr ñdmV§Í`mZ§Vahr hr AI§S>Vm {Q>H$y Z Amho. `mMm A{^_mZ hm amï´>m{^_mZ
AgVmo. `mVyZM Y_©, n§W, OmV `mnojmhr amîQ´>{hV _hÎdmMo Amho `mMr OmUrd bmoH$m§Zm hmoVo Voìhm amï´>r`
EH$mË_Vm {Z_m©U hmoV.o `mVyZ Amnbo amï´>, amï´>mMr bmoH$emhr KQ>Zm, Y_©{ZajVoMo VÎd `m{df`r A{^_mZ OmJ¥V
hmoB©b. {d{dYVoZo EH$Vm ho _yë` Ooìhm ê$Oob Voìhm amîQ´>r` EH$mË_VoMr ^mdZm {Z_m©U hmoB©b.
4) g_mZ {dH$mgmda ^a XoUo :
^maVm_Ü`o Am{W©H$ d gm_m{OÑîQ>çm _mJmg am{hbobo d {ejUmÀ`m g§YrnmgyZ d§{MV am{hboë`m
VwbZmË_H$[aË`m Am{W©H$ XOm© Imbmdboë`m _wñbr_ g_wXm`mMm Aä`mg H$ê$Z Ë`m§Zm Amnbm XOm© C§MmdÊ`mgmR>r
9
{deof g§Yr, gdbVr {Xë`m nm{hOoV. a§WZmW {_lm g{_VrZo _wñbr_ g_wXm`mÀ`m _mJmgbonUmMm Aä`mg
H$ê$Z Ë`m§Zm amÁ` d H|$Ð gaH$mar ZmoH$è`m§_Ü`o AmajU Úmdo Aer {e\$mag Ho$br. gm§àXm{`H$ qhgmMmamVyZ
{Zînmn d Xw~©b g_wXm`mMr _moR>r hmZr hmoVo. Ë`m§À`mda AÝ`m` hmoVmo. Aemdoir Ë`m§Zm Ý`m` XoÊ`mgmR>r
Mm¡H$ergmR>r emgZmZo Am`moJ Zo_mdoV. JwOamV X§JbrZ§Va Mm¡H$ergmR>r d AÝ`m`J«ñV bmoH$m§Zm Ý`m`
XoÊ`mgmR>r ZmZmdQ>r g{_Vr Zo_Ê`mV Ambo. VgoM 2005 _Ü`o _wñbr_ g_wXm`mÀ`m gm_m{OH$, Am{W©H$ d
e¡j{UH$ n[apñWVrMm Aä`mg H$aÊ`mgmR>r gÀMa g{_Vr Zo_Ê`mV Ambr. `m g{_VrZo _wñbr_ g_wXm`mMm
XOm© C§MmdÊ`mgmR>r AZoH$ Cnm``moOZm gwMdë`m d {dH$mgmÀ`m àdmhmV gm_mdyZ KoÊ`mgmR>r _mJ© gwMdbo.
Aem nÕVrZo {d{dY Am`moJ d g{_Ë`m§À`m {e\$maerZwgma _wñbr_m§Zm Amnbm XOm© C§MmdÊ`mgmR>r g§Yr àmßV
H$ê$Z {Xë`mg gm_m{OH$ EH$Vm àñWm{nV hmoBb © .
5) gm§àXm{`H$ nj d g§KQ>Zm§da ~§Xr KmbUo :
g§àXm`dmXmÀ`m dmT>rMo à_wI H$maU gm§àXm{`H$ nj d g§KQ>Zm AmhoV. åhUyZM emgZmZo Aem nj d
g§KQ>Zm§da Ë`m§À`m {dÜd§gH$ H$madm`m d Nw>ß`m AO]S>çmda ~maH$mB©Zo bj R>odbo nm{hOo. Aem g§KQ>Zm§Mo ZoVo
àjmo^H$ {dYmZo d dŠVì` H$ê$Z Ym{_©H$ ^mdZm H$bw{fV H$aVmV. Aem ZoË`m§da H$m`Xoera H$madmB© hmoBb ©
`mMr H$miOr KoVbr nm{hOo. gm§àXm{`H$ X§JbrV, qhgmMmamV `m g§KQ>Zm§Mm àË`j-AàË`j gh^mJ AgVmo
Aem g§KQ>Zm d njm§da ~§Xr KmVë`mg H$S>H$ H$m`Xoera H$madmB© Ho$ë`mg g_mOmda Ë`mMo gH$mamË_H$ n[aUm_
hmoVrb.
6) ~oamoOJma Vê$Um§Zm {dYm`H$ H$m_mV JwV§ dUo :
g§YrgmYy amOH$maUr d Y_©Jwê$ ho ~oamoOJma Vê$Um§Mm dmna {dÜd§gH$ H$madm`mV H$ê$Z KoVmV. ~oH$mar,
[aH$m_onU, Am{W©H$ {dd§MZoV AS>H$boë`m Vê$Um§Mr _mWr ^S>H$dbr OmVmV. Ago g{H«$` H$m`©H$V} gm§àXm{`H$
qhgmMmamÀ`m AJ«^mJr AgVmV. Aem Vê$Um§Zm {H$_mZ {dYm`H$ amï´>r` H$m_mV JwV§ dÊ`mMm à`ËZ Ho$ë`mg
Ë`m§À`m H$m`©j_Vog dmd {_iobM {edm` {dYm`H$ H$m_mVyZ amï´>dmXmMr ^mdZm ê$Oob. _§{Xa-_pñOXrnojm
_wb^yV JaOm, Amamo½`, {ejU _hÎdmMo Amho. `mMr OmUrd Ë`m§Zm hmoBb © nmoH$i Y_m©{^_mZ Amnë`mbm d
Hw$Qw>~§ mbm CÜdñV H$aVmo ho Ooìhm Ë`m§Zm g_Oob Voìhm Ago ~oH$ma Vê$U ñdmWu amOH$maUmMo ~ir R>aUma ZmhrV.
7) gm{hË` d {MÌnQ> _mÜ`_m§Mm gH$mamË_H$ Cn`moJ :
Amnë`m XoemV AZoH$ g§V, _hmË_o hmoD$Z Jobo Ë`m§Zr Amnë`m {dMmamVyZ, boIUrVyZ, gm{hË`mVyZ CXma_VdmXr,
g{hîUy, _mZdVmdmXr _yë` ê$OdÊ`mMm à`ËZ Ho$bm. Aem gm{hË`mMm àgma, àMma Pmbm nm{hOo. H$mhr
boIH$, H$dr Amnë`m {bImUmVyZ AZoH$ g_ñ`m, àíZ, Y_©, kmZ, amOH$maU `mda ^mî` H$aVmV. Á`mVyZ
Ym{_©H$ gwg§dmXmMo nyb ~m§Ybo OmVmV. ÛofmZo _yR>^a bmoH$m§Mm \$m`Xm hmoVmo d g§nyU© g_mO ^aS>bm OmVmo. `mMo
dmñVd {MÌU g_mOmÀ`m nmofUmgmR>r Cn`wŠV AgVo Aem gm{hË`mbm nwañH¥$V Ho$bo nm{hOo.
^maVm_Ü`o _Zmoa§OZmMo _mÜ`_ åhUyZ {MÌnQ> AË`§V bmoH${n«` AmhoV Oo {MÌnQ>mÀ`m _mÜ`_mVyZ
10
g_mOmVrb dmñVì`mda àH$me Q>H$mbm OmVmo. Ë`mVyZ bmoH${ejUM hmoV AgVo. g_mOmMr _mZ{gH$Vm ~XbyZ
g{hîUwVm, _mZdVmdmX, ~§Y^w md, Xoeào_ {MÌnQ>mVyZ à^mdrnUo ê$OVo.
8) OZg§nH©$ _mÜ`_m§Mr O~m~Xmar d Ë`m§À`mda A§H$w e R>do Uo Amdí`H$ :
OZg§nH©$ _mÜ`_o XoemV KS>bëo `m KQ>Zm, KS>m_moS>tMo {díbofU H$aV AgVmV. A{bH$S>À`m H$mimV
BboŠQ´>m°{ZH$ _mÜ`_mMm doJdmZ àgma Pmbm Amho. eo-XmoZeo dm{hÝ`m§À`m `m O_mÝ`mV AmnboM M°Zob
AJ«^mJr Agmdo `mgmR>r Ë`m§À`mV ñnYm© AgVo. Aemdoir H$emMohr VmaVå` Z ~miJVm A{Va§{OV ~mVå`m
gm§{JVë`m OmVmV. ZoË`m§Zr Ho$boë`m àjmo^H$ {dYmZmMo dma§dma àjonU Ho$bo OmVo. EImÚm KQ>ZVo _mUgmÀ`m
Ordmnojmhr Ë`mMm Y_© H$moUVm `m{df`r CWi MMm© Ho$br OmVo. Aem ~m~r g_mOmVrb {dg§dmX, gm§àXm{`H$
VUmd dmT>rg nmofH$ R>aVmV åhUyZM OZg§nH©$ _mÜ`_m§Zr O~m~XmanUo, {Z:njnmVrnUo, KQ>ZoMo dmñVd
Xe©{dUmè`m ~mVå`m àgm[aV Ho$ë`m nm{hOoV. gm§àXm{`H$ X§Jbr àg§Jr VmaVå` ~miJyZ ~mVå`m àgm[aV
Ho$ë`mg X§Jbr AmQ>mŠo `mV `oD$ eH$VmV. H$mhr doim amO{H$` nj _mÜ`_m§Zm hmVmer Yê$Z AdmñVd, ^S>H$
~mVå`m XoVmV `mMo g_mOmda {dnarV n[aUm_ hmoVmV åhUyZ OZg§nH©$ _mÜ`_o, BboŠQ´>m°{ZH$ _mÜ`_o `mda
emgZmMm Ë`mdarb A§H$w e Ë`mda Agbm nm{hOo.
9) gm§àXm{`H$ X§JbrV nmobrgemgZ `§ÌUoMm H$m`©j_ gh^mJ :
nmobrg Amnë`m JwßVhoa d I~è`m§Ûmao JwÝhoJmar H¥$Ë`m§Mm emoY KoV AgVmV. Ë`mMnÕVrZo gm§àXm{`H$
VUmd {Z_m©U Pmë`mMm gwJmdm bmdyZ Vo X§Jbr d qhgmMma amoIy eH$VmV. Á`m ^mJmV X§Jbr KS>ë`m VoWo
{Z:njnmVrnUo X§JbImoam§Zm nH$S>Uo d Ë`m§Zm Ý`m`mb`mg_moa {dZm{db§~ C^o H$aÊ`mMr H$miOr KoVbr nm{hOo.
Aem KQ>ZmV ñdV§Ì Ý`m`mb`o ñWmnyZ, JwÝhoJmam§Zm H$m`ÚmVrb AmYma KodZy gwQ>Vm `oD$ Z`o `mMr XjVm KoVbr
nm{hOo. Aem JwÝhoJmam§Zm H$S>H$ emgZ hmoVo Ago bjmV Amë`mg BVa X§JbImoam§da dMH$ ~gob. `m{edm`
X§JbrV Pi ~gboë`m§Zm doirM _XV H$aUo, Ë`m§Zm ZmoH$ar_Ü`o g§Yr XoUo, Ë`m§Mo ì`dgm` nwÝhm C^o
H$aÊ`mgmR>r Am{W©H$ _XV Ho$ë`mg Ë`m§Zm {Xbmgm {_iobM d emgZmdarb {dídmg dmT>b o . {^d§S>r gma»`m
g§dXo Zerb ^mJmV nmobrg `§ÌUoZo XmoÝhr g_wXm`mVrb _mÝ`da ì`ŠVtZm KoD$Z _m{hVr g{_Vr ñWmnZ H$ê$Z
X§Jb amoIÊ`mMm à`ËZ Ho$bm. Ë`mM nÕVrZo g§dXo Zerb joÌmV, JmdmV XmoÝhr g_wXm`mVrb _mÝ`da ì`ŠVtZm
EH$mM ì`mgnrR>mda AmUë`mg Ym{_©H$ gU, CËgdmÀ`m àg§Jrhr em§VVm, gwì`dñWm àñWm{nV hmoB©b.
àjmo^H$ H¥$Ë` dŠVì` H$aUmè`m§Zm AmYw{ZH$ V§ÌkmZmMm dmna H$ê$Z nH$S>Vm `oVo. Aem g_mOH$Q>§H$m§da
H$moUVrhr X`m_m`m Z XmIdVm H$R>mao H$madmB© Ho$br nm{hOo. nmobrg d emgZg§ñWoZo AemàH$mao H$m`© Ho$ë`mg
Ë`m§À`mda {ZanamY OZVm {dídmg R>do Vo.
ñd`§AÜ``ZmgmR>r àíZ (Check your Progres) :
EH$m dmŠ`mV CÎmao {bhm.
1) ^maVmVrb g§àXm`dmXmMm à_wI AmYma H$moUVm?
11
2) Y_©ajUmnojm g§àXm`dmXmV H$m` _hÎdmMo AgVo?
3) Ym{_©H$ H$_©H$m§S>o gm§àXm{`H$Vog H$Yr H$maUr^yV R>aVmV?
4) _ybVÎddmX H$emer {ZJS>rV AgVmo?
5) H$moUË`m Y_m©À`m n§Wm§_Ü`o hm g§Kf© Pmë`mMo AmT>iZy Ambo Amho?
6) qhXy d _wñbr_ {ddmhg§ñWoVrb à_wI {^ÝZVm H$moUVr?
7) qhXy d _wpñb_m§À`mV {dVwï> {Z_m©U H$aÊ`mgmR>r {~«{Q>em§Zr H$moUVr {ZVr Adb§~br?
8) ñdmV§Í`mnydu Amnë`m amO{H$` _mJÊ`m§gmR>r _wpñb_m§Zr H$moUVm amO{H$` nj ñWmnZ Ho$bm?
9) ~hþVm§edoim {ZdS>UHw $m§_Ü`o C_oXdma {ZdS>rgmR>r H$moUVr nmÌVm _hÎdmMr _mZbr OmVo?
10) H$mpí_a_Yrb g§àXm`dmX dmT>rg H$moUË`m XoemMm hñVjon H$maUr^yV R>aVmo?
11) ^maVr` _wñbr_ nwê$f {ddmhmgmR>r H$moUË`m H$m`ÚmMm AmYma KoVmV?
12) _mohëbm g{_Vr H$emgmR>r Cn`wŠV Amho?
gmam§e (Let is sum up) :
^maVmVrb g§àXm`dmXmg Y_© O~m~Xma Zmhr Va H$_©H$m§S>mVrb ^oX^md, AkmZr, Y_©lÕmiy AZw`m`m§Mm
dmna H$ê$Z KoUmam nwamo{hV dJ©, Amnbr amO{H$` nH$S> KÅ> H$aÊ`mgmR>r, gÎmm àmßVrgmR>r ñdmWu amOH$maUr
Y_m©Mm dmna H$aVmV. Ym{_©H$ {dg§dmXmVyZM XoemÀ`m àJVrV, d¡km{ZH$ {dH$mgmV AS>Wim {Z_m©U hmoVmo. IaVa
OJmVrb gd© Ym{_©H$ {dMmagaUrV H$ë`mUH$mar VÎd Amho. Y_m©À`m Aä`mgH$m§Zr gd©gm_mÝ`m§Mo `m~m~V à~moYZ
Ho$bo nm{hOo. qhg|À`m, ÛofmÀ`m H$ëbmoimV Y_m©Vrb _mZdVmdmXr {dMma H$mZmda nS>V ZmhrV. Voìhm Iar
Ym{_©H$Vm g§nVo d Ym{_©H$ {dg§dmXmg gwê$dmV hmoV.o hoM ^maVr` g§àXm`dmXmMo \${bV Amho.
ñd`§AÜ``Z àíZm§Mr CÎmao (Answer to check your Progress) :
EH$m dmŠ`mV CÎmao
1) Y_© hm ^maVmVrb g§àXm`dmXmMm à_wI AmYma Amho.
2) g§àXm`mdmXmV Y_©ajUmnojm amO{H$` gÎmm d ZoVÎ¥ d {Q>H$dUo _hÎdmMo Amho.
3) Ym{_©H$ H$_©H$m§S>mZ§ m amO{H$` ñdê$n àmßV hmoVo Voìhm Vr gm§àXm{`H$Vog H$maUr^yV R>aVmV.
4) _ybVÎddmX Y_© d gÎmoer {ZJS>rV AgVmo.
5) qhXy, _wñbr_, {¼íMZ Y_m©À`m n§Wm_Ü`o g§Kf© KSy>Z Ambm Amho.
6) qhXy Y_m©_Ü`o {ddmh hm g§ñH$ma _mZbm OmVmo Va _wñbr_ Y_m©_Ü`o {ddmh hm H$ama _mZbm OmVmo.
7) qhXy-_wpñb_m§_Ü`o {dVwï> {Z_m©U H$aÊ`mgmR>r "\$moS>m Am{U amÁ` H$am' hr {ZVr {~«{Q>em§Zr Adb§~br.
8) _wpñb_m§Zr Amnë`m _mJÊ`m§gmR>r "_wñbr_ {bJ' njmMr ñWmnZm Ho$br.
12
9) Amnbr OmV d Y_© hr nmÌVm {ZdS>UHw $s_Ü`o C_oXdma {ZdS>rgmR>r _hÎdmMr _mZbr OmVo.
10) H$mpí_a_Yrb g§àXm`dmX dmT>rg nm{H$ñVmZ hñVjon H$aV AgVmo.
11) ^maVr` _wñbr_ nwê$f {ddmhmgmR>r e[a`V `m Ym{_©H$ H$m`ÚmMm AmYma KoVmV.
12) XmoZ g_wXm`mV g_Ýd` gmYyZ X§Jb amoIÊ`mgmR>r _mohëbm g{_Vr Cn`wŠV R>aVo.
gamdmgmR>r àíZ (Exercise/Home Assignment) :
1) g§àXm`dmXmMm AW© d ñdê$n ñnï> H$am.
2) g§àXm`dmXmMr H$maUo {deX H$am.
3) g§àXm`dmXmdarb Cnm``moOZm Cn`moJVm ñnï> H$am.
qMVZ d H$m`©
1) g§àXm`rH$ X§JbrV _hÎdnyU© ^y{_H$m ~OmdUmè`m nmobrg A{YH$mè`mMr _m{hVr {_idm.
2) àË`oH$ Y_m©V Ho$ë`m OmUmè`m _mZdVmdmXr H$m`m©Mr _m{hVr Jmoim H$am.
A{YH$ dmMZmgmR>r nwñVHo$ : (Suggested Readings)
1) H$m|S>Ho $a E. dm`. _mê$bH$a {df` : ^maVr` gm_m{OH$ g_ñ`m, \$S>H$o àH$meZ.
2) _m`r gw{Zb : ^maVr` g_mO àíZ Am{U g_ñ`m, S>m`_§S> npãbHo$eÝg nwU-o 2009
3) am_ AmhþOm : gm_m{OH$ g_ñ`mE, amdV npãbHo$eÝg, Ý`y {Xëbr.
4) gmiwI
§ o gO}amd : g_H$mbrZ ^maVmVrb gm_m{OH$ g_ñ`m, Za|Ð àH$meZ, nwU.o
5) {Q>. Ho$ Amo_mZ (AZw. g§JrVm \$mQ>H$) : ^maVr` g_m{OH$ g_ñ`m d dmX, S>m`_§S> npãbHo$eÝg, nwU.o
13
KQ>H$ - 2
ñÌr^«wUhË`m : AW©, H$maUo d Cnm``moOZm
(Female Foeticide : Meaning, Causes and Remedy)
KQ>H$-g§aMZm :
2.1 àñVmdZm
2.2 C{ÔîQ>ço
2.2 {df` {ddoMZ
2.3.1 ñÌr^«Uw hË`m AW© d ñdê$n
2.3.2 ñÌr^«Uw hË`m H$maUo
2.3.3 ñÌr^«Uw hË`m Cnm``moOZm
2.4 ñd`§ AÜ``Z àíZ
2.5 gmam§e
2.6 ñd`§ AÜ``Z àíZm§Mr CÎmao
2.7 gamdmgmR>r àíZ J¥hnmR>
2.8 qMVZ d H¥$Vr
2.9 A{YH$ dmMZmgmR>r nwñVHo$
2.1 àñVmdZm (Introduction) :
H$mhr AndmXmË_H$ g_mO gmoS>bo Va OJmV gd©ÌM qbJAmYm[aV ^oX^md AWdm {df_Vm AmT>iZy `oV.o
ñÌr-nwê$fm§_Ü`o {ZgJ©V: AgUmar Ag_mZVm gÝ_mZ{Z` _mZbr OmVo. H$maU Vr _mZdd§e d¥ÕrgmR>r Amdí`H$
Amho. Ë`m_wio àmMrZ H$mbI§S>mV ñÌrMm XOm© CÀM hmoVm. Ë`mZ§Va hiyhiy ñÌrÀ`m XOm©V KgaU gwê$ Pmbr.
ñÌr åhUOo naŠ`mM§ YZ, Hw$Qw>~§ mdaM§ AmoP,§ KamÊ`mMr A~«w `m Mm¡H$Q>rV ~§{XñV Pmbobr ñÌr ZH$moer Pmbr.
`mCbQ> _wbJm åhUOo _mb_ÎmoMm dmag, d§emMm {Xdm, Hw$Qw>~§ mMm nmofUH$Vm© d g§ajUH$Vm© `m_wio _wbm§À`m
OÝ_mMo ñdmJV hmoD$ bmJbo. ñÌr hr gd©ñdr nwê$fm§À`m AYrZ amhUmar Ë`mMr Xmgr ~Zbr. ñÌr _mUyg Amho.
{VÀ`m R>m`r ~wÕr, ^mdZm, {dMma, Y¡`,© H$ê$Um, ñZoh Ago JwU AmhoV. `mMm g_mOmbm {dga nSy> bmJbm.
14
{VMo ApñVÎd Cn^moJmMo gmYZ EdT>Mo Cabo. ñdmV§Í`mZ§Va ^maVmV pñÌ`m§Zm g_mZVoM§ ñWmZ àmßV Pmb§.
ñdmV§Í`mnydu d Z§Vahr pñÌ`m§da hmoUmè`m AÝ`m`mÀ`m, AË`mMmamÀ`m {damoYmV H$m`Xo Ho$bo Jobo. Varhr
pñÌ`m§darb AË`mMmamV dmT>M hmoVmZm {XgyZ `oVo. H$m`Xo pñÌ`m§Zm g§ajU XoD$ eH$bo ZmhrV. g_mOmMr
_mZ{gH$Vm, pñÌ`m§H$S>o nmhÊ`mMm Ñ{ï>H$moZ `mV ~Xb Pmbm Zmhr Am{U pñÌ`m§darb AË`mMmam_Ü`o qhgoMo H«$w a
nmedr ê$n ñÌr^«Uw hË`oÀ`m ê$nmZo g_moa Ambo. åhUyZM AmnU ñÌr^«Uw hË`m hr g_ñ`m Aä`mgUma AmhmoV.
Ë`m_Ü`o ñÌr^«Uw hË`oMm AW©, ñÌr^«Uw hË`m hmoÊ`m_mJrb H$maUo d ñÌr^«Uw hË`m g_ñ`odarb Cnm``moOZm `m§Mm
Aä`mg H$aUma AmhmoV.
2.2 C{ÔîQ>ço :
1) ñÌr^«wUhË`m åhUOo H$m` ho ñnîQ> hmoB©b.
2) ñÌr^«Uw hË`m `m g_ñ`oMr H$maUo g_OyZ KoVm `oVrb.
3) ñÌr^«Uw hË`m `m g_ñ`odarb Cnm``moOZm ñnï> H$aVm `oVrb.
2.3 {df` {ddoMZ :
19 ì`m eVH$mV {nV¥gÎmmH$ g_mOì`dñWoV ñÌrMo ñWmZ Xwæ`_ hmoV.o Oo nwê$fr Vo loð> Am{U Oo ~m`H$s
Vo H${Zð> Aer _ZmoYmaUm nwê$fm§Mr d pñÌ`m§Mrhr Pmbr hmoVr. Ë`mZ§Va gmVË`mZo pñÌ`m§Mo g_mOmVrb ñWmZ
BVHo$ ImbmdV Jobo H$s "_wbJr' ZH$moer R>ê$ bmJbr Am{U Zì`m V§ÌkmZmZ§ OÝ_mbm `oÊ`mAmYrM Ë`m§Zm
Zmhrgo H$aVm `oD$ bmJbo. AmO ñÌr^«Uw hË`m g_ñ`oZo J§^ra ê$n YmaU Ho$bo Amho åhUyZ AmnU ñÌr^«Uw hË`oMm
AW© d `m g_ñ`oMr ì`mnH$Vm {deX H$aUma AmhmoV. Xwgè`m ^mJm_Ü`o nam_e© KoUma AmhmoV d {Vgè`m
^mJm_Ü`o ñÌr^«Uw hË`m amoIÊ`mgmR>r H$aÊ`mV `oVrb Aem Cnm``moOZm§Mo {ddoMZ Ho$bo OmUma Amho.
2.3.1 ñÌr^«wUhË`m : AW© (Female Foeticide : Meaning) :
dmñVdVm qbJ{ZXmZ `m eãXmVM _wbJm d _wbJr hm ^oX^md AmT>iVmo. pñÌ`m§Mm XOm© gmVË`mZo
ImbmdV Mmbboë`m nwê$fgÎmmH$ ^maVr` g_mO ì`dñWoV _wbJr ho ZH$mo AgUmao AnË` Amho. {VÀ`m OÝ_mMo
H$YrM ñdmJV hmoV Zmhr. nydu ^maVmVrb H$mhr amÁ`m§_Ü`o ñÌr A^©H$m§À`m OÝ_mZ§Va bJoM hË`m Ho$ë`m OmV.
AmO gd©M g_mOmV J^©qbJ{ZXmZ V§Ìm_wio ñÌr^«Uw hË`m hm A_mZwf àH$ma, g_mOm_Ü`o ê$T> Pmbm Amho.
Ë`m_wio J^©Ob{M{H$Ëgm d gmoZmoJ«m\$s V§ÌmMm dmna H$ê$Z J^©[b§J{ZXmZ d J^©nmVmZo _wbJr Zï> H$aUo gmono
Pmbo Amho. ^maVr` g_mOm_Ü`o YmoH$mXm`H$[aË`m pñÌ`m§À`m à_mUmV KQ> hmoV Amho. `m_wiMo ñÌr^«Uw hË`m hr
g_ñ`m {Z_m©U Pmbr Amho. ""J^©qbJ{ZXmZ H$ê$Z ~oH$m`Xoera[aË`m _wbrMm J^© H$mTy>Z Q>mH$Uo, Zï> H$aUo
åhUOo ñÌr^«Uw hË`m hmo`.'' ñÌr-nwê$f à_mUmMm g_Vmob {~KS>Ê`mMo _w»` H$maU ñÌr^«Uw hË`m hmo`. Z¡g{J©H$[aË`m
OÝ_Umè`m _wbtMo à_mU Aä`mgë`mg Ago {XgVo {H$ Joë`m XeH$^amV "EH$ H$moQ>r' _wbtZm `m OJmV àdoe
H$aÊ`mnyduM Zï> Ho$bo Amho. H$m`Xm hmoD$Zhr _wbJr ZH$moM åhUUmao nmbH$ d d¡Ú{H$` kmZmMm ~mOma _m§S>Umao
15
Vk H$m`ÚmVrb nidmQ>mM§ m \$m`Xm KoV hm _mZdVobm H$m{i_m \$mgUmam Y§Xm H$aVmV. _wimV g_mOmMrM
_mZ{gH$Vm _wbtÀ`m OÝ_mda CR>br Agë`mZo `m g_ñ`oZo J§^ra ê$n YmaU Ho$ë`mMo {XgVo.
ñÌr^«U
w hË`m g_ñ`oMr ì`mnH$Vm :
àmMrZ H$mimV ~amo~arMm Agbobm ñÌrMm XOm© CÎma d¡{XH$ H$mbI§S>mnmgyZ ImbmdV Jobm. {nV¥gÎmmH$
ì`dñWoV pñÌ`m§M§ AmpñVËd Myb Am{U _yb `m _`m©XoV J¥{hV Yab§ OmD$ bmJb§. 19 ì`m eVH$mVrb
g_mOgwYmaH$m§À`m à`ËZm_wio ñdmV§Í`mnydu d ñdmV§Í`mZ§Va pñÌ`m§Zm g§ajU XoUmao AZoH$ H$m`Xo H$aÊ`mV Ambo.
åhUyZ pñÌ`m§darb AË`mMmamMo à_mU H$_r Pmbo Ago åhUVm `oV Zmhr. CbQ> {d{dY ê$nmVrb AË`mMmamMo
àH$ma åhUOo ñÌr^«Uw hË`m hmo`. Joë`m ghm XeH$mVrb qbJ JwUmoÎmamÀ`m AmH$S>do marVyZ Ago {ZînÝZ hmoVo H$s
Xa hOmar nwê$fm§À`m VwbZoV pñÌ`m§Mo à_mU gmVË`mZo KQ>V Amho. (United Nations Fund for Population
Activities) À`m A§XmOmZwgma 2001 Vo 2002 `m dfm©V ^maVmV 6 bmI _wbtZm OÝ_mbmM `oD$ {Xbob§ Zmhr.
AW©Vk S>m.° A_Ë`© goZ `m§À`m _Vo ^maVmZo AmVmn`ªV 31 Xebj _wbr hadë`m AmhoV. Ë`mVyZM Zm{hem
hmoUmè`m _wbr (Missing Girls) hr g§H$ënZm nwT>o Ambr. _wbtÀ`m Amamo½`mH$S>o d {dH$mgmH$S>o hoVwnyd©H$ Ho$bo
OmUmao Xwbj
© `mMo H$maU Amamo½` gw{dYm d nmofUmnmgyZ pñÌ`m d§{MV ahmV AgVrb Va `m§Mm _¥Ë`yXa dmT>Vmo.
`mMm AZw^d 0 Vo 6 d`moJQ>mVrb _wbm-_wbtÀ`m ~mbqbJ JwUmoÎmamÀ`m Zm_mdbrVyZ `oVmo. Z¡g{J©H$[aË`m
_wbt_Ü`o AgUmè`m à{VH$ma j_Vo_i w o 1050 _wbt_mJo 1000 _wb§ ho Z¡g{J©H$ à_mU Amho. na§Vy _wbtÀ`m
Amamo½`m~m~V Ho$boë`m ^oX^mdm_wio 1991 À`m OZJUZoVrb ~mbqbJ JwUmoÎma amOñWmZ - 883, _hmamï´> -
883, n§Om~ - 875, d h[a`mUm - 819 BVH§$ KQ>b§ hmoV.§ Ë`m XeH$m_Ü`o n§Om~, h[a`mUmV ""AmO 500
ê$. IM© H$am d ^{dî`mV IM© hmoUmao 5 bmI ê$. dmMdm'' Aem Om{hamVr CKS>nUo Ho$ë`m OmV.
ñdmV§Í`mZ§Va ^maVmV J^©nmVmbm H$m`Xoera nadmZJr ZìhVr Voì§ hm AKmoar, AemñÌr` _mJm©Mm Adb§~
H$ê$Z J^©nmV Ho$bo OmV. Ë`m_wio ñÌrÀ`m Ordmg YmoH$m nmohMV Ago. g§gXo_Ü`o `mda MMm© Pmbr d 1971
_Ü`o MTP (Medical Termination of Pregnancy Act) H$m`Xm nmg Pmbm. J^©nmVmbm H$m`Xoera _mÝ`Vm
{_imbr. bmoH$g§»`m YmoaUmZwgma N>moQ>çm Hw$Qw>§~mMo _hÎd dmT>bo hmoVo. Ë`mgmR>rhr Cn`wŠV R>abo. Ë`mnyduM
d¡Ú{H$` joÌm_Ü`o "J^©Ob narjm'(Amnioccentesis) ho Zd V§Ì ^maVmV Amb§ hmoV.§ J^m©Vrb {dH¥$Vr emoYUo
d Ë`mZ§Va J^©nmV S>mŠ° Q>am§À`m gëë`mZo Ho$bm OmV Ago. na§Vy J^©Ob narjoVZy J^m©Mo qbJ hr H$iV Ago.
J^©Ob narjo_wio qbJ{ZXmZ H$aUo eŠ` Pmbo. 1981 _Ü`o _w§~B©Vrb EH$m ~hþamï´>r` H§$nZrVrb nwê$f
H$_©Mmè`m§Mr d¡Ú{H$` àVrnyVu {~bo `oV. Ë`mVrb ~hþg»§ ` {~b§ nËZrÀ`m J^©nmVmMr d Ë`mnydu Ho$boë`m
MmMUrMr AgV. `mMm emoY `m H§$nZrZo EH$m ñÌr g§KQ>ZÀo `m _XVrZo Ho$bm AgVm J^©qbJ{ZXmZ Ho$bo OmV
Agë`mMo CKS>H$sg Ambo. Ë`mZ§Va J^©qbJ{ZXmZ {damoYr A{^`mZmZo Omoa Yabm. na§Vy ^maVmV 1990 nmgyZ
J^©Obnarjm Ho$br OmV hmoVr d J^©nmVmMm H$m`Xm hm 1971 _Ü`o H$aÊ`mV Ambm. gw{e{jV, CÀM-
_Ü`_dJu` N>mQo >çm Hw$Qw>~§ mbm ng§Vr XoD$ bmJbo hmoVo na§Vy "_wbJm' hoM Ë`m§Mo hdo AgUmao AnË` hmoV.o n{hbr
_wbJr Agë`mg qbJ{ZXmZmMo à_mU A{YH$ hmoV.o
16
`mMH$mimV (Ultra Sound Sconograply) V§ÌkmZ ^maVmV XmIb Pmbo. gmoZmoJm« \$s A{Ve` gmonr d
à`moJemioMr JaO Zgbobr nÕVr hmoVr. Ë`m_wio J«m_rU ^mJmVhr hr gmoZmoJ«m\$s H|$Ð dmT>m`bm bmJbr.
1980 XeH$mV ImOJr qbJAmYmarV H§$o ÐmMm ^maV^a àgma Pmbm. "gohV' (g|Q>a \$m°a BZŠdm`ar BZ Qy> hoëW
A±S> AbmB©S> Wråg, _§~w B©) `m g§ñWoZo _hmamï´>m_Ü`o qbJ JwUmoÎma à_mUmMm Aä`mg Ho$bm. Ë`m§À`m {ZîH$fm©Zgw ma
15% Q>ŠHo$ J^©nmV ho H$m`ÚmZwgma hmoVmV. _hmamï´>mgmR>r hr YmoŠ`mMr K§Q>m hmoVr. åhUyZM 1988 _Ü`o
_hmamï´>mZo qbJAmYmarV J^©nmV {damoYr H$m`Xm Ho$bm. Aem àH$maMm H$m`Xm H$aUmao _hmamï´> ho XoemVrb
n{hboM amÁ` R>abo. nwT>o BVa amÁ`m§Zrhr H$m`Xo Ho$bo. ^maV^a bmJy hmoUmam 1994 Mm OÝ_nyd© J^©qbJ {ZXmZ
à{V~§Y H$m`Xm (Pre-Natal Dignostic Techniques Act 1994) bmJy H$aÊ`mV Ambm. `m H$m`ÚmZo
qbJ{ZdS> H$aUmao H|$Ð, qbJ{ZXmZ H$aUmar ì`ŠVr, _Ü`ñWr H$aUmar ì`ŠVr, ñdV: J^©dVr ñÌr, gmoZmoJm« \$s
g|Q>gM© r Om{hamV H$aUmao `m§Zm Xmofr Yabo OmV hmoV.o na§Vy 2001 À`m OZJUZoVZy _wbrM§ à_mU KQ>bb o M§
AmT>iZy Amb§. n§Om~ - 798, h[a`mUm - 820, JwOamV - 883, {h_mMb àXoe - 897 Aer H$mhr amÁ`mV
_wbtÀ`m à_mUmV qMVmOZH$ KQ> {XgyZ `oV hmoVr. _hmamï´> hr Ë`mdoir 933 da Ag_mYmZH$maH$ pñWVrV hmoV.o
ho AmH$S>o H$m`Xm Ymã`mda ~gdbm OmVmo` `mMo {ZXe©H$M hmoV.o åhUyZM 2005 gmbr nwÝhm H$m`ÚmV Xwê$ñVr
H$ê$Z PCPNDT (Pre-Conception and Pre-Netal Duagnostic Techniques Act 2003) J^©YmaUmnyd©
Am{U àgw{Vnyd© J^©qbJ {ZXmZ H$m`Xm H$S>H$ H$aÊ`mV Ambm. `m_Ü`o H¥$Ìr_ J^©YmaUogmR>r gwÕm {b§J[ZdS>
Ho$br OmV Agë`mZo Ë`mMmhr `m H$m`ÚmV g_mdoe H$aÊ`mV Ambm.
Year wise child sex ratio and overall sex ratio in India
Year wise Child sex retio and overall sex retio in India.
17
PCPNDT H$m`ÚmZwgma H$mhr _hÎdmÀ`m VaVyXr H$aÊ`mV Amë`m.
1) J^©YmaUoZV§ a d J^©YmaUmnyd© J^©qbJ {ZdS> MmMUrda ~§Xr KmbÊ`mV Ambr.
2) gmoZmoJm« \$s g|Q>gM© r Zm|XUr Amdí`H$ H$aÊ`mV Ambr.
3) AëQ´>mgmD§$S> _{eZ {dH«$sda {Z~ªY H$S>H$ Pmbo d Ë`mÀ`m {dH«$sg Zm|XUr ~§YZH$maH$ H$aÊ`mV Ambr.
4) AemàH$mao H$m`Xm^§J H$aÊ`mè`m§da H$m`Xoera H$madmB© d {ejoMr VaVyX H$aÊ`mV Ambr.
5) d¡Ú{H$` ì`dgm{`H$mg 3 df} n`ªV H$mamdmg d 10,000 ê$. n`ªV X§S> VgoM nwT>rb Aem àË`oH$
AnamYmg nmM dfm©n`ªV H$mamdmg d EH$ bmI ê$. n`ªV X§S>mMr VaVyX H$aÊ`mV Ambr.
6) `m H$m`ÚmA§VJ©V gd© JwÝho XIbnmÌ _mZbo OmVmV.
7) Aem àH$maMm JwÝhm AOm_rZnmÌ _mZbm OmVmo.
8) Aem àH$maMm JwÝhm AmngmV {_Q>dVm `oV Zmhr.
9) J^©qbJ MmMUrMr Om{hamV H$aUmè`mg VrZ dfm©n`ªV H$mamdmg d 10,000 ê$. n`ªV X§S> hmoD$ eH$Vmo.
ñÌr^«U
w hË`o g§X^m©V {ZXe©Zmg `oUmao R>iH$ _wÔo :
1) 0 Vo 6 d`moJQ>mVrb ~mbqbJ JwUmoÎma gmVË`mZo KQ>Vo Amho.
2) {dH$grV d Am{W©H$ÑîQ>çm g~b Agboë`m ^m¡Jmo{bH$ joÌm_Ü`o qbJ{ZXmZ d ñÌr^«Uw hË`oMo à_mU OmñV
Amho.
3) n§Om~, h[a`mUm, _hmamï´>, JwOamV `m {dH$grV amÁ`mV _wbtÀ`m qbJ JwUmoÎmamV KQ> {XgyZ `oV.o
4) {e{jV, CÀMdJu` Hw$Qw>~§ m_Ü`o qbJ {ZXmZmMo à_mU OmñV Amho.
5) {e{jV _mVm§Zm Xwgar _wbJr ZH$mo AgVo.
6) 1991 _Ü`o 850 à_mU AgUmam EH$M AgUmam EH$M {Oëhm hmoVm 2001 n`ªV `m_Ü`o 45 {Oëô`m§Mr
^a nS>br.
7) {OWo ghOnUo gmoZmoJ«m\$s g|Q>g© AmhoV Ago {dH$grV, g§nÝZ {Oëho, VmbwHo$ _wbtÀ`m à_mUmV KQ>
XmIdVmV.
8) Á`m amÁ`mV pñÌ`m§Mm gm_m{OH$ XOm© C§Mmdbobm Amho {VWo ñÌr-nwê$f à_mUmV Ag_Vmob AmT>iV
Zmhr.
_wbtMr KQ>Umar g§»`m hr Am{U~mUrMr pñWVr _mZyZ ^{dî`mMm {dMma Ho$bm Jobm Zmhr Va {ZH$mon,
gwÑT> g_mOmÀ` {dH$mgmg Iri ~gUma Amho d AZoH$ ^`mdh àíZ g_mOmg_moa C^o R>mH$Uma AmhoV. OodT>§
18
_wbtMo à_mU KQ>b o VodT>m pñÌ`m§Mm XOm© ImbmdV OmUma Amho. {VÀ`mdarb AË`mMmamV, qhgmMmamV dmT>M
hmoBb
© . nwê$fm§Zm b½ZmgmR>r _wbr {_iUma ZmhrV. n[aUm_r g_b¢{JH$VoV dmT> hmoÊ`mMr eŠ`Vm Amho. H$mhr
amÁ`mV b½ZmgmR>r _wbr {_iV ZmhrV åhUyZ BVa amÁ`mVyZ Jar~ _wbr AmUë`m OmV AmhoV. ñÌrM§ dñVwH$aU
hmoV Amho. `mn{bH$S>o OmD$Z `m àíZmVyZ AZoH$n{VËdmMr àWm {Z_m©U hmoBb© .
ñÌr^wU« hË`m g_ñ`oMr ì`mnH$Vm Aä`mgVm pñÌ`m§À`m OJÊ`mda CR>Uma§ ho V§ÌkmZ H$m`ÚmÀ`m Oa~oA^mdr
JwÝhoJmam§Zm _moH$mQ> gmoS>Vo Amho. `m_Ü`o S>mŠ° Q>am§Mr ^y{_H$m AË`§V _hÎdmMr AgVo nU ~è`mMdoim g_moaÀ`mMr
_mJUr d Am{W©H$ \$m`Xm ~{KVbm OmVmo. qbJ{ZXmZmÀ`m ~m~VÀ`m aoH$m°S>_© Ü`o KmoQ>mim H$aVmV. qbJ{ZXmZ
Ho$ë`mda gm§H$o {VH$ ^mfoMm dmna Ho$bm OmVmo. AZoH$ _Ü`ñW `m§V JwV§ bobo AgVmV. H$m`ÚmÀ`m H$MmQ>çmV
gmnSy> Z`o `mMr Vo XjVm KoVmV.
2.3.2 ñÌr^«U
w hË`m g_ñ`m : H$maUo
ñdmV§Í`mZ§VaÀ`m H$mimV ^maVr` ñÌrÀ`m OrdZm_Ü`o Iyn _moR>o ~Xb Pmbo. na§Vy ñÌrH$S>o nmhÊ`mMm
Ñ{ï>H$moZ OwZmM na§namJV Amho. AmOhr ñÌrMm H$moUr nmbH$ Agmdm. Vr Hw$Um nwê$fmÀ`m A{YnÏ`mImbr
Agmdr Aer g_mOmMr ^mdZm Amho. AmOhr g_mO OrdZmÀ`m gd©M joÌmV ñÌr nwê$fm§nj o m H$_r XOm©Mr
_mZbr OmVo. ñÌr _mUyg Amho `mMm g_mOmbm {dga nS>V Mmbbm Amho. EH$ Cn^moJmMr dñVy EdT>Mo {VMo
ApñVÎd Cabo Amho. BVH§$ ZJÊ` ñWmZ AgUmar ñÌr OÝ_mbmM `oD$ Z`o `mgmR>r ñÌr^«Uw hË`m _moR>çm à_mUmV
KSy>Z `oV AmhoV. åhUyZM `m g_ñ`oÀ`m _wimer OmÊ`mgmR>r AmnU BWo ñÌr^«wUhË`og nmofH$ AgUmè`m
H$maUm§Mm Aä`mg H$aUma AmhmoV.
1) nwê$fàYmZ g_mO ì`dñWm :
nwê$fàYmZ g_mOì`dñWoV "_wbJm' ho hdo AgUmao AnË` Amho. H$maU _wbJm Hw$Qw>~§ mMm dmag, ^{dî`mV
Hw$Qw>~§ mMm gm§^mi H$aUmam _mZbm OmVmo Va ñÌr naŠ`mMo YZ AgVo. {VMo H$m`©jÌo Myb Am{U _yb. {VÀ`mH$S>o
{H$Vrhr ~m¡{ÕH$ j_Vm Agbr Va Hw$Qw>§~mgmR>r OJUmar, nVr na_oída _mZUmar, ñdV:Mo ñdV§Ì ApñVÎd
ZmH$maUmar ñÌr ^maVr` g_mOmV AmXe© _mZbr OmVo. nwê$fàYmZ ì`dñWm ñÌrbm `m ^y{_Ho$VyZ ~mhoa nSy> XoV
Zmhr. ñÌr {ddmhrV AgU§, {Vbm _wb§ AgU§, Ë`mVhr _wbJm AgUmar ñÌr Agob Va g_mOmV à{Vð>m {_iVo.
`m gd© ~m~r nwê$fàYmZ g_mOì`dñWoV _wbJr ZH$mo hmM g§Xe o XoUmè`m AmhoV.
2) _wbJr ZH$mo hr _mZ{gH$Vm :
^maVr`m§À`m Ñï>rZo _wbJr åhUOo naŠ`mM§ YZ Amho. KamÊ`mMr A~«w Ë`m_wio Hw$Qw>~§ mbm {VMm gm§^mi
H$mMoÀ`m ^m§S>çmgmaIm H$amdm bmJVmo. {ddmh hr ñÌrgmR>r AË`mdí`H$ ~m~ Agë`mZo Ë`mgmR>r hþS§ >çmÀ`mê$nmZo
Hw$Qw>~§ mbm AmYrnmgyZM Am{W©H$ VaVyX H$amdr bmJVo. `m{edm` _wbrbm Hw$Ur \$gdy Z`o, \y$g bmdy Z`o, OmVr-
Y_m©~mhoa OmD$Z {ddmh H$ê$ Z`o, ñdV: {ddmh R>adÊ`mM§ ñdmV§Í` KoD$ Z`o `mgmR>r {VÀ`mda AZoH$ ~§YZo
19
Kmbmdr bmJVmV. `mMm VmU Hw$Qw>~§ mda AgVmo. `m{edm` g_mOmV pñÌ`m§darb N>imÀ`m, AË`mMmamÀ`m KQ>Zm
KS>VmV. Ë`mnmgyZ _wbtZm g§a{jV H$aÊ`mMmhr VmU Hw$Qw>~§ mda AgVmo. eodQ>r gJio H$ê$Z _wbJr gwIr hmoBb
©
`mMr ImÌr Hw$Qw>§~mbm ZgVo. åhUyZM g_mOmV _wbJr ZH$moM hr _mZ{gH$Vm {Z_m©U hmoVo.
3) gm§ñH¥${VH$ÑîQ>çm _wbmg àmYmÝ` :
nydunmgyZ ^maVr` g§ñH¥$Vr _wbmÀ`m OÝ_mg àW_ ng§Vr XoVo H$maU _wbJm AmB©-d{S>bm§Mm d¥ÕmnH$mir
gm§^mi H$aVmo, Hw$Qw>§~mMm dmagm MmbdVmo, d§ena§nam Ë`mÀ`mÛmaoM amIbr OmVo Aer R>m_ g_OyV Amho.
`m{edm` àmMrZ qhXy na§naoZgw ma _¥Ë`yZV§ a _wbmZo Ap½Z {Xë`mg, qnS>XmZ Ho$ë`mg _moj {_iVmo. AmË_m _wŠV
hmoVmo. `mda AOwZhr g_mOmMm {dídmg Amho. åhUyZ H$mhr gm§ñH¥${VH$, àWm-na§nam§Mo nmbZ nwÌàmßVrZoM hmoD$
eH$Vo `m {dMmamZo _wbJm hm hdmM AgVmo.
4) pñÌ`m§Mm Xwæ`_ XOm© :
^maVr` g_mOmVrb ñÌrMm Amamo½`, {ejU, g§nÎmr, amoOJma g_mOmVrb ñWmZ `m àË`oH$ {R>H$mUr
^oX^mdnyU© dmJUyH$ {Xbr OmVo. OÝ_mnmgyZ {VÀ`m Amamo½`mH$S>o Xwbj
© Ho$bo OmVo. {ejUmnmgyZ d§{MV R>do bo
OmVo. pñÌ`m§Zm ZmoH$ar d amoOJmamÀ`m g§Yr ZmH$maë`m OmVmV AWdm _mo~Xbm H$_r {Xbm OmVmo. {VMm CËnmXH$
H$m_m_Ü`o gh^mJ ZgVmo. {ZU©` à{H«$`oV Vrbm gh^mJr H$ê$Z KoVbo OmV Zmhr. pñÌ`m§Mm Xwæ`_ XOm© _wbJr
ZH$mo `m _mZ{gH$Voer `oVmo. H$maU Á`m amÁ`mV BVa XoemV pñÌ`m§Mm XOm© C§Mmdbm Amho {VWo ñÌr-nwê$f
à_mUmV g_Vmob Agë`mMo AmT>iZy `oV.o
5) hþS§ >m àWm :
qhXy g§ñH¥$VrZwgma _wbr Am{U {ddmh hm n{dÌ g§ñH$ma _mZbm OmVmo. _wbrMo gmb§H¥$V H$Ý`mXmZ Ho$bo
OmVo. Ab§H$ma, dñVy d n¡go `m§gh Ho$bobo H$Ý`mXmZ _hÎdmMo R>aVo. Ë`mVyZM AmOVmJm`V h§Sþ >m XoÊ`mMr àWm
g_mOmV ê$Obr Amho. AmO g_mOmVrb e¡j{UH$ d Am{W©H$ÑîQ>çm g§nÝZ Aem CÀM^«w dJm©_Ü`o _wbrbm hþS§ >m
{Xë`mM§ àXe©Z _m§S>b OmV. h§Sþ >m XoUmam {nVm à{V{ð>V åhUyZ {_adVmo. `mMm n[aUm_ J«m_rU, Am{Xdmgr,
_Ü`_dJu`, H$ï>H$ar dJm©dahr Pmbobm Amho. `m g_wXm`mVyZhr hþS§ >m XoUo Amdí`H$ _mZb OmD$ bmJbo Amho.
Va H$mhr doim hþS§ >çmA^mdr _wbtÀ`m {ddmhm_Ü`o AS>Wim `oV Agë`mMo {XgyZ `oV Amho. Ë`m_wio _wbJr
åhUOo hþS§ >m Hw$Qw>~§ mdarb Am{W©H$ ^ma `m {dMmamVyZ _wbrMm OÝ_M ZmH$mabm OmV Amho.
6) àWm, na§nam d OmVr-Y_m©Mo XS>nU :
^maVr` g_mOmV {Znw{ÌH$ ñÌrg {hZ dmJUyH$ {Xbr OmVo. Ë`m~amo~aM AnË`àmßVrnojmhr nwÌàmßVr
_hÎdmMr _mZbr OmVo. {VÀ`mnmoQ>r nwÌ OÝ_bm Zmhr Va Vrbm An_mZmñnX dmJUyH$ {_iVo. Omon`ªV _wbJm
hmoV Zmhr Vmon`ªV {VÀ`mda ~mi§VnU bmXë`mM§ nyduÀ`m {H$Ë`oH$ KQ>ZmVyZ {XgV§. _wbJm Zmhr Pmbm Va gdV
AmUVrb AWdm Zdam Amnë`mbm Q>mHy$Z XoBb © d n[aVŠVoM§ Am`wî` OJmd§ bmJob `mM§ XS>nU ñÌrda AgV.
20
`m{edm` OmV d Y_©nmbZmMr O~m~Xmar pñÌ`m§daM Amho Ago _mZbo OmVo. ~è`mMdoim OmVn§Mm`Vr, Y_©Jêw $
nma§nm[aH$ [aVr-ardmO, ê$T>tMo nmbZ H$aÊ`m~m~V AmJ«hr AgVmV. `m XS>nUmVyZM pñÌ`m {ejU d
amoOmJmamÀ`m g§YrnmgyZ d§{MV amhVmV.
7) pñÌ`m§darb AË`mMmamV dmT> :
ñÌr gmVË`mZo H$moUË`m Zm H$moUË`m ñdê$nmÀ`m AË`mMmambm ~ir OmV AgVo. åhUyZ pñÌ`m§darb
AË`mMmam{dê$Õ AZoH$ H$m`Xo Ho$bo Job.o nU H$m`Xm ñÌrbm gwa{jVVm XoD$ eH$bm Zmhr. AmOhr pñÌ`m§darb
AË`mMmamMo à_mU nm{hbo Va Vo dmT>VM Mmbë`mMo {XgVo. hþ§S>m~ir, ñÌrg hmoUmar _mahmU, H$m¡Qw>§{~H$
qhgmMma, N>So >N>mS>, {dZ`^§J, ~bmËH$ma Ago JwÝho {VÀ`m{damoYr KS>VM AgVmV. Ë`m_wio pñÌ`m g_mOmV
Agwa{jV AmhoV. bhmZ _wbr b¢{JH$ Xwê$n`moJ d em[aarH$ qhgobm ~ir nS>Ê`mMr eŠ`Vm Va àm¡T>nUr {d{dY
àH$maÀ`m AË`mMmamMr {^Vr AgVo Ë`m_wio pñÌ`m g_mOm_Ü`o gdm©V OmñV Agwa{jV _mZë`m OmVmV.
8) ghO CnbãY hmoUmao V§ÌkmZ :
bhmZ-bhmZ JmdmnmgyZ _moR>çm eham§_Ü`o J^©qbJ {M{H$Ëgm H|$Ðo ghOnUo CnbãY Pmbr AmhoV. Ho$Ч
gaH$maÀ`m Zm|XrZwgma ^maVmV 36000 gmoZmoJm« \$s _{eÝg AmhoV Or Amdí`H$Vonj o m OmñV AmhoV. ~è`mM
doim VoWo Nw>nm J^©qbJ {ZXmZMm Y§Xm MmbVmo. S>mŠ° Q>a, _Ü`ñW dm J«mhH$ `m gdmªZmM \$m`ÚmMo R>ab
o Ago
n°H$o O {Xbo OmVo. Ë`m_wio MmMUr H$aUo d J^©nmV H$aUo `m n°H$o O_wio ghO eŠ` hmoV.o
9) J^©dVr ñÌrMr AJ{VH$Vm :
`m nwê$fgÎmmH$ ì`dñWoZo Á`m àH$maMo Am`wî` ñÌrÀ`m dmQ>çmbm AmUbobo AgVo. Vgo Am`wî` Amnë`m
_wbrÀ`m dmQ>çmbm `ody Z`o. `m _mZ{gH$VoVyZ J^©dVr ñÌr ñÌr^«wUhË`oV gh^mJr hmoVo. H$mhr doim ZH$mo
Agboë`m ~mi§VnUmVyZ gwQ>H$m Pmë`mMm AmZ§X Vr _mZVo. `m ì`dñWoZo ñÌrbm BVHo$ AJ{VH$ ~Zdbobo AgVo
H$s `m gdm©V Vr Amnbm gh^mJ Zm|XdVo.
10) Cn^moJdmXr g§ñH¥$Vr :
OmJ{VH$sH$aUmZ§Va Cn^moJdmXr g§ñH¥$Vr ê$OV Mmbbr Amho. Cn^moJdmX _mZdVonojm n¡gm, ñdgwI
H|$ÐñWmZr _mZVmo. Aem g_mOmV Á`m ñÌrbm Jm¡U ñWmZ Amho. _mUyg åhUyZ gdm©V eodQ>r {dMma Ho$bm OmVmo.
d {VÀ`mH$S>o Ho$di Cn^moJmMr dñVy åhUyZ nm{hb§ OmV§. Cn^moJdmXr g§ñH¥$Vr ñÌrbm AJXr ZJÊ` _mZV Amho.
2.3.4 ñÌr^«wUhË`m : Cnm``moOZm (Female Foeticide : Remedy)
^maVr` g_mOmV ñÌr^«Uw hË`m `m g_ñ`oZo J§^ra ê$n YmaU Ho$bobo Amho. H$maU g_mOmVrb _wbtÀ`m
à_mUmV gmVË`mZo KQ> hmoV Amho. H$m`Xm Amho Ë`mMr A§_b~OmdUr H$mQ>Ho $moa ìhm`bm hdr. {VVHo$M hm àíZ
gm_m{OH$, gm§ñH¥${VH$ OS>UKS>UrVyZ {Z_m©U Pmbobm Amho. `m_wio Ë`mda Cnm``moOZm H$aVmZm gm_m{OH$-
gm§ñH¥${VH$ {dMmagaUr, ê$T>r, na§nam, OrdZ nÕVr `mV ~Xb KS>dZy AmUUo Amdí`H$ Amho.
21
1) ñÌr-nwê$f g_VoMo _yë` ê$OdUo :
^maVr` g§{dYmZmV ñÌr-nwê$f g_mZVoM§ VÎd pñdH$mab Amho. Vg§ àË`j OrdZmVhr ñÌr-nwê$f
XmoKm§Zrhr g_mZVoZo àË`oH$mMo ñdmV§Í` A~m{YV R>do bo nm{hOo. ñÌr Am{U nwê$f `m XmoKm§Mho r ñWmZ g_mOm_Ü`o
_hÎdmMo Amho. Hw$Urhr loð> AWdm H${Zð> Zmhr. ho _yë` ê$OdÊ`mgmR>r g_mOmVyZ, Hw$Qw>~§ mVyZ à`ËZ ìhm`bm
nm{hOoV. pñÌ`m§Mm AZmXa H$aUmao dŠVì` d dV©Z `mda nwê$fm§Zr ~§YZ KmbyZ pñÌ`m§H$S>o gÝ_mZmZo nm{hb§
nm{hOo. `mVyZ ñÌr{damoYr nwê$f_mZ{gH$Vm ~Xbob.
2) ñÌr {ejUmda ^a XoUo :
ñÌr gmjaVm d OZZj_Vm `m§Mm g§~Y§ AZwH$y b Agë`mMo OJmVM Zmhr Va ^maVmVhr {gÕ Pmbo Amho.
^maVr` nwê$fm§À`m VwbZoV ñÌr{ejUmMo à_mU H$m`_ H$_rM am{hbo Amho. åhUyZM pñÌ`m§Mm AmË_{dídmg
dmT>dUmao Vrbm ñd`§nUy © ~ZdUmao {ejU {Xbo nm{hOo. Ho$ai gma»`m amÁ`mV ñÌr gmjaVm, pñÌ`m§Mm XOm©,
ñÌr amoOJmamM§ à_mU OmñV Amho. Ë`m_wio {VWo pñÌ`m§M à_mU nwê$fm§À`m VwbZoV OmñV Agë`mMo {XgVo.
åhUyZM pñÌ`m§Zm gdm©Wm©Zo gj_ H$aUmè`m {ejUmda ^a XoUo JaOoMo Amho.
3) ñÌr Amamo½` àíZmg àmYmÝ` XoUo :
^maVr` nma§nm[aH$ Ñï>rH$moZmVyZ ""ñÌrbm nm¡{ï>H$ AmhmamMr JaO ZgVo. Vr OÝ_V: gwÑT> AgVo.'' `m
{dMmamVyZ Vrbm nmofH$ AmhmamnmgyZ d§{MV R>do bo OmVo. {VÀ`m Amamo½` g_ñ`oH$S>o Xwbj
© Ho$bo OmVo. pñÌ`m§À`m
dmQ>çmbm `oUmao H$ï>, bdH$aÀ`m d`mV hmoUmao b½Z, bmXbo OmUmao _mV¥Îd `m_wio pñÌ`m§Mo Amamo½`mMo àíZ
{Z_m©U hmoVmV. VgoM ~mb_¥Ë`y, _mVm_¥Ë`yMho r à_mU dmT>V.o _mVm-~mbg§JmonZmda emgZ bj nwadV Agbo
Var `w{Zgo\$À`m åhUÊ`mZwgma ^maVmV 5 dfm©À`m AmVrb _wbtÀ`m _¥Ë`yMo à_mU OmñV Amho. åhUyZM
ImbÀ`m ñVamVrb, H${Zð> dJm©Vrb _wbtÀ`m nmofU, Hw$nmofU, Amamo½`, {ejU `mda OmñV bj H|$ÐrV
Ho$ë`mg _wbtMm Amamo½`àíZ àmYmÝ`mZo gwQ>b o .
4) pñÌ`m§Zm gwa{jV dmVmdaU {Z_m©U H$aUo :
_{hbm§da hmoUmao AË`mMma pñÌ`m§À`m g§Mma ñdmV§Í`mda ~§YZo AmUVmV. Agwa{jVVm Agob Va _wbr
{ejUmgmR>r, amoOJmamgmR>r ~mhoa nSy> eH$V ZmhrV. _wbtÀ`m g§MmamgmR>r gwa{jV n`m©daU {Z_m©U H$aUo hr
g_mOmMr O~m~Xmar Amho. pñÌ`m§{damoYr KS>boë`m JwÝô`mVrb AmamontZm {dZm{db§~ {ejm Pmë`mg d
nmo{bg`§ÌUm d Ý`m``§ÌUm gj_nUo H$m_ H$aVmV `mMm AZw^d Amë`mg _{hbm§gmR>r g_mOmV gwa{jV
dmVmdaU hmoBb© .
5) gmoZmoJm« \$s g|Q>g© d d¡Ú{H$` H$_©Mmè`m§da A§H$w e :
AmO Jmdm-JmdmVyZ gmoZmoJm« \$s g|Q>g© AmhoV. emgZ d Amamo½` {d^mJmMr `§ÌUm Aem g|Q>gd© a ~maH$mB©Zo
bj R>odVmV. Ë`m§Mo aoH$m°S>© VnmgVmV. na§Vy g_mOmVrb H$mhr à{V{ð>V ì`ŠVtMr `mda ZOa Agob Va
22
JwÝhçmda _moR>çm à_mUmV A§H$w e R>do Vm `oBb
© . Ë`m-Ë`m H$m`©jÌo mVrb CÀMnXñW _{hbm, _{hbm S>mŠ° Q>g,©
gm_m{OH$ H$m`©H$Ë`m©, _{hbm dH$sb dm H$m`XoVk `m§Mo Aem g|Q>g©da bj Amho `m Om{UdoVyZ VoWrb
~oH$m`Xoera H¥$Ë`m§Zm Amim ~gob.
6) pñÌ`m§Mo gj_rH$aU :
pñÌ`m§À`m ~m~V Ho$ë`m OmUmè`m ^oX^mdnyU© {df_ dmJUwH$s_wio pñÌ`m§Mm XOm© ImbmdV Mmbbm
Amho. åhUyZM emgZmZo _{hbm gj_rH$aU YmoaU am~dbo. pñÌ`m§Mm {dH$mg hm ñÌr {ejU, {Vbm
AWm©OZmMr àmßV hmoUmar g§Yr d {ZU©` à{H«$`oVrb {VÀ`m gh^mJmda Adb§~yZ Amho. Ë`m_wio ñÌrbm g§Yr
XoVmZm {VÀ`m hŠH$mnmgyZ, A{YH$mamnmgyZ d {deof gdbVrnmgyZ {Vbm d§{MV R>odb§ OmV Zmhr Zm ho nmhU§
JaOoM§ Amho. pñÌ`m§Zm {ejUmnmgyZ amOH$maUmn`ªV àË`oH$ {R>H$mUr AJ«H«$_mZo g§Yr àmßV Pmë`mgm Vr
Iè`m AWm©Zo gj_ hmoB©b.
7) PCPNDT H$m`ÚmMr H$mQ>oH$moa A§_b~OmdUr :
ñÌr^«Uw hË`og O~m~Xma à_wI KQ>H$ åhUOo AmYw{ZH$ V§ÌkmZ d S>mŠ° Q>g© hmo`. Ë`m_wio CÀM{ejrV S>mŠ° Q>a
_§S>itZr Am{W©H$ bmo^mnojm _mZdVoM _yë` OnU§ Amdí`H$ Amho. ~è`mMdoim S>mŠ° Q>a d BVa H$_©Mmè`m§Zm
àemg{H$` `§ÌUm nmR>rer KmbVo. Aem JwÝô`m§_Ü`o nmobrg d àemgZmZo Amnbo {hVg§~§Y ~mOybm R>odyZ
H$madmB© Ho$br nm{hOo. Aem JwÝømV gmnS>bëo `m Amamontda H$madmB© hmoVmZm {Xa§JmB© hmoD$ Z`o. AmamontZm Pmbobr
{ejm, Ý`m`mb`mV {ejm {Xë`mda Ho$bobr A§_b~OmdUr `m Jmoï>r g_mOmn`ªV nmohMë`m nm{hOoV. Ë`m_wio
Aem a°H$o Q>_Ü`o H$m_ H$aUmè`m ì`ŠVtda Oa~ ~gob. J«mhH$ AgUmao nmbH$, S>mŠ° Q>g,© _Ü`ñW, BVa V§Ìk
`m§À`mda dMH$ ~gë`m{edm` ñÌr^«Uw hË`ogmaIo JwÝho amoIVm `oUma ZmhrV. `mgmR>r (PCPNDT) H$m`ÚmMr
H$R>mao d H$mQ>Ho $moa A§_b~OmdUr AË`mdí`H$ Amho.
8) gm_m{OH$ à~moYZ :
emgZ d ñd`§gdo r g§ñWm§Zr ñÌr^«Uw hË`m, pñÌ`m§Mo KQ>Vo à_mU `m~m~V KmofdmŠ`, {^Îmr{MÌo, bKwnQ,>
Om{hamVr, g§XoemÀ`m _mÜ`_mVyZ g_mO à~moYZ Ho$ë`mg Vo à^mdr R>aVo. {ZH$mon, {ZamoJr, g_¥Õ g_mO
{Z{_©VrgmR>r pñÌ`m§Mo AgUmao _hÎd OZOmJ¥VrÀ`m _mÜ`_mVyZ ñnï> Ho$bo nm{hOo. Ë`mgmR>r Xya{MÌdmUr,
ao{S>Amo, g_mO_mÜ`_o "_wbJr dmMdm$' Aer Midi C^r H$aVm `oBb © .
`m{edm` 2011 gmbr Pmboë`m OZJUZoZ§Va gm{dÌr~mB© \w$bo O`§Vr 3 OmZo amoOr "gm{dÌrÀ`m boH$s'
ho A{^`mZ "~oQ>r ~MmAmo ~oQ>r nT>mAmo' åhUyZ gwê$ H$aÊ`mV Ambo. 2014 gmbr n§VàYmZ lr. Za|Ð _moXr
`m§Zr H|$ÐemgZmV\}$ _wbtÀ`m g§»`oV dmT> ìhmdr `mgmR>r "~oQ>r ~MmAmo ~oQ>r nT>mAmo' ho A{^`mZ gwê$ Ho$bo.
Ë`m_wio XoemVrb 100 {Oëho _wbtMr g§»`m dmT>dÊ`mgmR>r {ZdS>bo d Ë`mMr O~m~Xmar {Oëhm{YH$mè`m§da
gmondÊ`mV Ambr.
23
H$moëhmnya {Oëô`m_Ü`o ehamVrb gd© gmoZmoJ«m\$s g|Q>g© H|$Ðr` `§ÌUoer OmoSy>Z gmoZmoJ«m\$s g|Q>g©À`m
J¡admnamda A§H$w e R>do Ê`mMm à`ËZ H$boŠQ>a lr. bú_rH$m§V Xoe_wI `m§Zr Ho$bm. eodQ>r H$m`ÚmMr A§_b~OmdUrM
H$m_ Amamo½` `§ÌUm, emgZ H$aob nU d¡ÚH$emñÌmVrb {ZVr_wë`m§Zm OmJyZ S>mŠ° Q>am§Zr H$m_ Ho$bo Va hm àíZ
~amMgm AmQ>mŠo `mV `oBb © . Hw$Qw>~§ d g_mOmÀ`m `moJXmZmVyZ à~moYZmVyZ qbJ^oX^md Zï> H$aVm `oBb © .
2.4 ñd`§AÜ``ZmgmR>r àíZ (Check your Progress) :
(A) Imbrb àíZm§Mr EH$m dmŠ`mV CÎmao {bhm.
1) gwê$dmVrÀ`m H$mimV J^©qbJ {ZXmZmgmR>r H$moUVo V§Ì dmnabo OmV hmoV?o
2) 2001 Vo 2007 `m dfm©V {H$Vr _wbr OÝ_M KoD$ eH$ë`m ZmhrV?
3) hadboë`m _wbtMr g§H$ënZm Hw$Ur _m§S>br?
4) Z¡g{J©H$[aË`m _wbm-_wbtÀ`m OÝ_mM à_mU {H$Vr AgV§?
5) 1991 À`m OZJUZoV _wbtM§ qbJJwUmoÎma KQ>Umar amÁ` H$moUVr?
6) J^©Obnarjm d gmoZmoJm« \$s ho V§ÌkmZ _w»`V: H$emgmR>r Cn`wŠV Amho?
7) ^maVmV J^©qbJ{ZXmZ H$m`Xm H$moUË`m amÁ`mV d {H$Vr gmbr àW_V: Mmby H$aÊ`mV Ambm?
8) PNDT H$m`Xm ^maV^a H$Yr bmJy Pmbm?
9) 2003 À`m PCPNDT H$m`ÚmV H$emMm g_mdoe H$aÊ`mV Ambm?
10) "ñÌr^«Uw hË`m' JwÝô`mVrb Amamonrg OmñVrV OmñV {H$Vr {ejm hmoV?o
11) ~mbqbJ JwUmoÎmamV _wbtMo à_mU (0 Vo 6 d`) KQ>Ê`mMo H$maU H$moUVo?
12) ñÌr^«Uw hË`og nmofH$ joÌ H$moUVo Amho?
13) "Ho$ai' amÁ`mV ñÌr-nwê$f à_mUmV g_Vmob AmT>iÊ`mMo H$maU H$moUVo?
14) "_wbJr ZH$mo' `m _mZ{gH$Vo_mJrb XmoZ H$maUo gm§Jm?
15) ñÌr^«Uw hË`m amoIÊ`mè`m _hÎdmÀ`m XmoZ Cnm``moOZm H$moUË`m?
2.5 gmam§e (Let us sum up) :
`m KQ>H$m_Ü`o AmnU ñÌr^«Uw hË`m `m g_ñ`oMm AW© ñÌr^«Uw hË`oMr H$maUo d Ë`mdarb Cnm``moOZm
nm{hë`m. àm_w»`mZo ^maVr` g_mOmV hmoV AgUmar qbJ ^oX^md, g_mOmV pñÌ`m§Zm {_iUmar {df_ dmJUyH$,
pñÌ`m§Zm g_mOmV AgUmao Xwæ`_ ñWmZ `m_wio pñÌ`m§Zm g_mZVoVZy {_iUmè`m g§YrnmgyZ d§{MV ahmdo bmJVo.
Ho$di Cn^moJmM§ gmYZ EdT>M {VM ñWmZ CaV. Aemdoir pñÌ`m§darb {d{dY AË`mMmamM à_mU dmT>V.§ ñÌr
24
KamV, Kam~mhoa Agwa{jV AgVoM nU ñÌr^wU« hË`oÀ`m ê$nmZ _mVoÀ`m J^m©Vhr Vr Agwa{jV ~ZVo. ñÌr-nwê$f
Ag§Vb w Z, pñÌ`m§M§ KQ>V§ à_mU g_mOmda à{VHy$b n[aUm_ KS>dZy AmUV AmhoV Am{U ^{dî`mVhr J§^ra
n[aUm_m§Zm Vm|S> Úmd§ bmJUma Amho åhUyZ ñÌr^wU« hË`oMr H$maUo d Ë`mdarb Cnm``moOZm§Mm Aä`mg AmnU `m
KQ>H$m_Ü`o Ho$bm Amho.
2.6 ñd`§AÜ``Z àíZm§Mr CÎmao. (Answer to Check your progress) :
1) gwê$dmVrÀ`m H$mimV J^©Ob{M{H$Ëgm ho V§Ì J^©qbJ {ZXmZmgmR>r dmnabo OmV hmoV.o
2) 2001 Vo 2007 `m dfm©V 6 bmI _wbr OÝ_M KoD$ eH$ë`m ZmhrV.
3) hadboë`m _wbtMr g§H$ënZm S>m°. A_Ë`© goZ `m§Zr _m§S>br.
4) Z¡g{J©H$[aË`m 1050 _wbt_mJo 1000 _wb§ ho OÝ_à_mU AgV§.
5) 1991 À`m OZJUZoV amOñWmZ, n§Om~, h[a`mU d _hmamï´> `m amÁ`mV _wbtM§ qbJJwUmoÎma KQ>b.§
6) J^m©Vrb ^wU« mV {dH¥$Vr Agë`mg J^©Ob {M{H$Ëgm d gmoZmoJm« \$s V§Ì Cn`wŠV R>aV§.
7) ^maVmV J^©qbJ{ZXmZ H$m`Xm àW_ _hmamï´>mV 1988 gmbr H$aÊ`mV Ambm.
8) PNDT H$m`Xm ^maV^a 1994 gmbr bmJy H$aÊ`mV Ambm.
9) 2003 À`m PCPNDT H$m`ÚmV àgwVrnyd©M ZmhrVa J^©YmaUmnyd© qbJ{ZdS>rg à{V~§Y H$aÊ`mV
Ambm.
10) ñÌr^«Uw hË`oÀ`m JwÝô`mVrb Amamonrg 5 dfm©n`ªV H$mamdmg d EH$ bmI ê$. n`ªVMm X§S> hr {ejm hmoD$
eH$Vo.
11) 0 Vo 6 d`mVrb ~mbqbJ JwUmoÎmamV _wbtMo à_mU KQ>Vo H$maU _wbtÀ`m nmofU d Amamo½`mH$S>o Xwbj
©
Ho$bo OmVo.
12) gmoZmoJm« \$s g|Q>gM© r ghO CnbãYVm d {dH$grV {Oëô`m§À`m {R>H$mUr ñÌr^«Uw hË`oMo à_mU OmñV Amho.
13) pñÌ`m§Mm CÀM XOm©, ñÌr gmjaVm d ñÌr amoOJmamMo à_mU OmñV Agë`mZo Ho$ai amÁ`mV ñÌr-nwê$f
g_Vmob AmT>iVmo.
14) nwê$fàYmZ g_mOì`dñWm d pñÌ`m§Mm Xwæ`_ XOm© hr H$maUo _wbJr ZH$mo hr _mZ{gH$Vm {Z_m©U H$aVmV.
15) PCPNDT H$m`ÚmMr H$R>mao A§_b~OmdUr g_mOà~moYZ Ho$ë`mg ñÌr^«Uw hË`m amoIVm `oVrb.
25
2.7 gamdmgmR>r àíZ (Exercise/Home Assignment) :
1) ñÌr^«Uw hË`oMm AW© d ñdê$n ñnï> H$am.
2) ñÌr^«Uw hË`oMr H$maUo {deX H$am.
3) ñÌr^«Uw hË`o g_ñ`odarb Cnm``moOZm ñnï> H$am.
2.8 qMVZ d H$m`© (Reflection and Action) :
1) Amnë`m n[agamVrb A§JUdmS>rVrb _mJrb H$mhr dfm©Vrb 0 Vo 6 d`moJQ>mMo ~mbqbJ JwUmoÎmamVrb MT>
CVma Aä`mgm.
2) n{hb§ AnË` _wbJr AgUmè`m Xm§nË`mer MMm© H$am. _wbt{df`r ZH$mamË_H$ Ñï>rH$moZ AgUmè`m
Xm§nË`mM§ à~moYZ H$am.
2.9 A{YH$ dmMZmgmR>r nwñVHo$ (Suggested Readings) :
1) Amem Im§S>Ho $a-JdB© : _{hbm§À`m _mZdm{YH$m§Mo Cëb§KZ, gwJmdm àH$meZ nwU.o
2) ^mJdV {dÚwV : ñÌr àíZmMr dmQ>Mmb, n«{V_m àH$meZ, nwU.o
3) Am. h. gmiwI
§ o : qhXy g§ñH¥$Vr Am{U ñÌr, bmoH$dmL_`J¥h, nwU.o
4) Xoh@am` ñdmVr, Vm§~o AZKm : H«$m§VrÁ`moVr gm{dÌr~mB© \w$boo ñÌr Aä`mg H|$Ð, nwUo {dÚmnrR>.
***
26
KQ>H$ - 3
gm_m{OH$ - Am{W©H$ g_ñ`m/_wÔo
(Socio - Economic Issues)
AZwH«$_{UH$m
3.1 àñVmdZm
3.2 C{ÔîQ>ço
3.3 {df` {ddoMZ
3.4 Xm[aÐçmMr g_ñ`m
3.4.1 Xm[aÐçmMr g§H$ënZm/AW©
ñd`§ AÜ``ZmgmRrMo àíZ - 1
3.4.2 Xm[aÐçmMr H$maUo
ñd`§ AÜ``ZmgmR>rMo àíZ - 2
3.4.3 Xm[aÐç {Z_wb
© ZmMo Cnm` `moOZm
ñd`§ AÜ``ZmgmR>rMo àíZ - 3
3.5 ~oamoOJmar
3.5.1 ~oamoOJmarMm AW©
ñd`§ AÜ``ZmgmR>rMo àíZ - 1
3.5.2 ~oamoOJmarMr H$maUo
ñd`§ AÜ``ZmgmR>rMo àíZ - 2
3.5.3 ~oamoOJmardarb Cnm``moOZm
ñd`§ AÜ``ZmgmR>rMo àíZ - 3
3.6 nm[a^m{fH$ eãX
1
B.A. SOCIO ISSUES UNIT 3 (81) MAR. 2021
3.7 gmam§e
3.8 ñd`§ AÜ``Z àíZm§Mr CÎmao
3.9 gamd/J¥hnmR>
3.10qMVZ/H¥$Vr
3.11 A{YH$ gamdmgmR>rMr nwñVHo$
3.1 àñVmdZm ( Introduction) :
`m àH$aUm_Ü`o AmnU gm_m{OH$-Am{W©H$ g_ñ`m/_wÔo åhUyZ Xm[aÐ` d ~oamoOJmar `m XmoZ g_ñ`m§Mm
AmT>mdm KoUma AmhmoV. `m XmoÝhrhr g_ñ`m ^maVmÀ`m gm_m{OH$-Am{W©H$ g_ñ`m AmhoV. Ë`mV àm_w»`mZo
Xm[aÐ` hm ^maVr` g_mO ì`dñWoMm ñWm`r^md Agbobm {XgyZ `oVmo. ^maVmÀ`m AW©ì`dñWo_Ü`o Xm[aÐ` hr
EH$ à_wI g_ñ`m åhUyZ g_m{dï> Pmbr Amho. Xm[aÐ`mMo ñdê$n Ho$di Am{W©H$ ZgyZ Vo amOH$s`-_mZ{gH$,
l{_H$, d¡km{ZH$, gm_m{OH$ Aem KQ>H$m§da Adb§~Zy AgVo. Xm[aÐ`mMm n[aUm_ hm ì`ŠVrMo Amamo½`, {VMo
amhUr_mZ, {ejUmMo à_mU, gm_m{OH$ n[apñWVr `mgma»`m ~hþVHo $ gd©M KQ>H$m§da hmoV AgVmo. g_mOmVrb
à_wI gm_m{OH$-Am{W©H$ àíZ åhUyZ `m KQ>H$m§V AmnU Xm[aÐ`mMm AW©, Xm[aÐ`mMr H$maUo d Xm[aÐ`
{Z_wb
© ZmgmR>r Cnm` `m§Mm Aä`mg H$aUma AmhmoV.
VgoM Xwgar gm_m{OH$-Am{W©H$ g_ñ`m åhUyZ ~oamoOJmar `m g_ñ`oMm Aä`mg H$aUma AmhmoV. ^maVr`
AW©ì`dñWog_moa {Z_m©U Pmboë`m g_ñ`m_wio XoemÀ`m {dH$mgmda à{VHy$b n[aUm_ hmoVmo Am{U `m gd©
g_ñ`m§Mo _yi ~oamoOJmarV AmT>iVo. ^maV XoemV eoVr, CÚmoJ d godm joÌmV nwae o m à_mUmV amoOJma g§Yr
{Z_m©U Z hmoD$ eH$ë`mZo XoemVrb ~oamoOJmarMo à_mU dmT>V Job.o 11 ì`m n§Mdm{f©H$ `moOZmH$mimV XoemVrb
CnbãY l_eŠVrn¡H$s 8.2 H$moQ>r bmoH$ ~oamoOJma hmoV.o ~oamoOJmar_wio ì`ŠVrMo CËnÝZ, CËnmXH$Vm, Amamo½`
d _mZ{gH$Voda à{VHy$b n[aUm_ hmoVmV. Ë`mMm n[aUm_ g_mO ì`dñWm d AW©ì`dñWoda hmoVmo. åhUyZ EH$
à_wI gm_m{OH$-Am{W©H$ àíZ åhUyZ `m KQ>H$mV AmnU ~oamoOJmarMm AW©, ~oamoOJmarMr H$maUo d ~oamoOJmardarb
Cnm`-`moOZm `m§Mm Aä`mg H$aUma AmhmoV. `m KQ>H$m§À`m Aä`mgm_wio Xm[aÐ` d ~oamoOJmar `m XmoZ à_wI
g_ñ`m§À`m Aä`mgmbm _XV hmoUma Amho.
3.2 C{ÔîQ>ço (Objectives) :
`m KQ>H$mMm Aä`mg Ho$ë`mZ§Va AmnUmg
1) Xm[aÐçmMr g§H$ënZm/AW© g_OyZ KoVm `oBb
© .
2) Xm[aÐçmMr H$maUo d Xm[aÐçmdarb Cnm` g_OyZ KoVm `oBb
© .
3) ~oamoOJmarMm AW© g_OyZ KoVm `oBb
© .
2
4) ~oamoOJmarMr H$maUo d ~oamoOJmardarb Cnm`-`moOZm g_OyZ KoVm `oBb
© .
5) à_wI gm_m{OH$-Am{W©H$ g_ñ`m åhUyZ Xm[aÐç g_ñ`oMm Aä`mg H$aUo d ~oamoOJmar `m g_ñ`oMm
Aä`mg H$aUo gmÜ` hmoUma Amho.
3.3 {df` {ddoMZ (Presentation of Subject Matter) :
^maVr` g_mOmVrb gm_m{OH$-Am{W©H$ g_ñ`m åhUyZ Xm[aÐç d ~oamoOJmar `m XmoZ g_ñ`m§Mm Aä`mg
`m KQ>H$m§V H$aUma AmhmoV. Xm[aÐç hr EH$ J§^ra gm_m{OH$ g_ñ`m Amho. _Zwî`mÀ`m à_wI _wb^yV JaOm
`m_wio nyU© hmoV ZmhrV. gd©gm_mÝ` OrdZ OJVmZm AZoH$ _wb^yV Jmoï>tMr H$_VaVm Xm[aÐ`m_wio {Z_m©U hmoV
AgVo. `m KQ>H$m§V AmnU Xm[aÐçmMr g§H$ënZm, Xm[aÐçmMr H$maUo d Xm[aÐ` {Z_wb
© ZmMo Cnm` `m§Mm Aä`mg
H$aUma AmhmoV. `m_wio AmnUmg Xm[aÐçmMr g§H$ënZm ñnï> hmoÊ`mg _XV hmoBb © .
~oamoOJmar hr EH$ à_wI gm_m{OH$ g_ñ`m Amho. ~oamoOJmar, Xm[aÐç, JwÝhoJmar, ì`gZm{YZVm Aem
AZoH$ g_ñ`m§Zm MmbZm XoD$ eH$Vo. ~oamoOJmar_wio gd©gm_mÝ` Am{W©H$ OrdZ OJUohr eŠ` ZgVo Ë`m_wio `m
KQ>H$m§V AmnU ~oamoOJmarMm AW©, ~oamoOJmarMr H$maUo d ~oamoOJmardarb Cnm`m§Mm Aä`mg H$aUma AmhmoV. `m
Aä`mgm_wio AmnUmg ~oamoOJmarMo _wi ñdê$n ñnï> hmoÊ`mg _XV hmoBb © .
3.4 Xm[aÐçmMr g_ñ`m :
Xm[aÐç hr Am{W©H$ g_ñ`m Amho. Ë`mMà_mUo gm_m{OH$ g_ñ`mXoIrb Amho. Xm[aÐç qH$dm Jar~r
ì`ŠVrbm {_iUmè`m AË`ën CËnÞm_wio {Z_m©U hmoV.o CbQ> H$_r Agë`m_wio ì`ŠVr Amnë`m OrdZmdí`H$
JaOm§Mr nyVV© m H$ê$ eH$V Zmhr. gm_mÝ`nUo Á`m§Zm Amnë`m _wb^yV ñdê$nmÀ`m OrdZmdí`H$ Aem JaOm§Mr
nyVV© m H$aVm `oV Zmhr. Aem§Mm g_mdoe "X[aÐr ì`ŠVr' `m gXamV H$amdm bmJVmo. `m g_mOmVrb ~hþg»§ `
bmoH$m§Zm {H$_mZ nmVirdaMo Am{W©H$ OrdZ OJVm `oV Zmhr. Aem g_mOmbm "X[aÐr g_mO' åhUV `oBb ©
{dgmì`m eVH$mVrb Á`m g_ñ`oZo AW©Vk d g_mOemñÌkm§Mo gdm©{YH$ bj doYbo Amho Am{U Á`m
g_ñ`oMr gmoS>dUyH$ `mo½` àH$mao Ho$br Jobr Zmhr Va gdmªÀ`m qMVoMr d qMVZmMr g_ñ`m ~ZUma Amho. Vr
g_ñ`m åhUOo Xm[aÐçmMr g_ñ`m hmo`. Xm[aÐ`mMr g_ñ`m {Z_m©U hmoÊ`mg Am{W©H$ H$maUm§~amo~aM gm_m{OH$
H$maUoXI
o rb O~m~Xma AmhoV. Xm[aÐçmÀ`m g_ñ`oVZy JwÝhoJmar, ì`gZm{YZVm, AmË_hË`m, {^jmd¥Îmr, AZmamo½`
Aem AZoH$ gm_m{OH$ g_ñ`m {Z_m©U hmoVmV. åhUyZ g_mOemñÌkm§À`m _Vo, Xm[aÐç hr Ho$di Am{W©H$ g_ñ`m
Zmhr Va Vr EH$ gm_m{OH$ g_ñ`m XoIrb Amho. Xm[aÐçmVyZ ì`pŠVJV Am{U gm_m{OH$ {dKQ>Zmbm MmbZm
{_iy eH$Vo. åhUyZ Xm[aÐç hr J§^ra gm_m{OH$ g_ñ`m Amho. `mZ§Va AmnU Xm[aÐçmMr g§^mì`Vm, H$maUo d
Cnm`m§Mm Aä`mg H$aUma AmhmoV.
3.4.1 Xm[aÐçmMr g§H$ënZm/AW© :
Xm[aÐç hr EH$ gm_m{OH$ Am{W©H$ g_ñ`m Amho. Ë`m_wio {VMm Aä`mg g_mOemñÌm~amo~a AW©emñÌmVhr
3
Ho$bm OmVmo. ì`ŠVrMo EHy$U CËnÞ, IM©, Cn^moJ, _wb^yV JaOm Am{U CËnÝZmMr gmYZo `m_wio AW©emñÌmV
Xm[aÐ`mMm {dMma hmoVmo. Va ì`ŠVrMo amhUr_mZ, {ejU, Amamo½`, _ZmoaO§ Z, gm_m{OH$ g§~Y§ , gm_m{OH$ XOm©
d gm_m{OH$ ga§MZm `mda EHy$U gm§n[ÎmH$ pñWVrMm à^md nS>V Agë`m_wio g_mOemñÌmV hr g_ñ`m
_hÎdmMr _mZbr OmVo. àË`oH$ ì`ŠVrbm Ord§V amhÊ`mgmR>r qH$dm gm_mÝ` OrdZ OJÊ`mgmR>r H$mhr
Amdí`H$ JaOm§Mr nyVV© m hmoUo _hÎdmMo Amho. _moQ>ma, ñHy$Q>a, {\«$O, Q>r. ìhr., _ZmoaO§ Z `m Jmoï>r Amdí`H$
AmhoV. na§Vw `m dñVy OrdZmdí`H$ ZmhrV. ì`ŠVrbm Amnë`m OrdZmMm EH$ {H$_mZ ñVa {Q>H$dyZ R>do Ê`mgmR>r
AÝZ, dñÌ Am{U {Zdmam `m Jmoï>r Amdí`H$ AgVmV. Ooìhm ñdV: ì`ŠVr Am{U {VÀ`mda Adb§~Zy AgUmè`m
bmoH$m§À`m `m Amdí`H$ JaOm§Mr nyVV© m hmoV Zmhr. Ë`m_wio ì`ŠVrbm {H$_mZ Am{W©H$ nmVirdaMo OrdZ XoIrb
OJVm `oV Zmhr. Voìhm `m AdñWog Xm[aÐç Ago åhUVmV.
AZoH$ {dMmad§Vm§Zr Xm[aÐçmMr g_ñ`m d g§H$ënZm ñnï> H$aÊ`mMm à`ËZ Ho$bm Amho. gm_mÝ`nUo
Xm[aÐç hr EH$ Aer pñWVr Amho, {H$ Or EImÚmH$S>o H$m` Amho d H$m` Agmdo, `m~m~VrV {dg§JVr {Z_m©U
H$aVo. hoÝar ~añQ>oZ `m§Zr Xm[aÐ`mMo nwT>rb {ZXe©H$ _m§S>bo AmhoV. Ë`mV àm_w»`mZo Cn{OdrHo$À`m gmYZm§Mr
H$_VaVm, n¡gm-O_rZ `mgma»`m gmYZg§nÎmrMm A^md, Agwa{jVVoMr d Z¡amí`mMr ^mdZm VgoM gmYZ-
g§nÎmrÀ`m A^mdm_wio gm_m{OH$ g§~Y§ mV `oUmao AS>Wio B. Jmoï>r {ZXe©H$ _m§S>ë`m AmhoV. Xm[aÐçmÀ`m g§X^m©V
Am{W©H$ Ñï>rH$moZmVyZ AW©emñÌkm§Zr ì`m»`m {Xë`m AmhoV. Ë`mMà_mUo {J{bZ d JmoS>mS>© `m§Zr g_mOemñÌr`
Ñï>rZo ì`m»`m {Xë`m AmhoV. gm_m{OH$ g_ñ`m `m ÑîQ>rZo Xm[aÐçmMm Aä`mg H$arV AgVmZm `m ì`m»`m
bjmV KoUo _hÎdmMo Amho.
Xm[aÐçmMr ì`m»`m :
1) {JbrZ Am{U {JbrZ : ""Xm[aÐç hr EH$ Aer n[apñWVr Amho {H$, Á`m_wio H$moUVrhr ì`ŠVr
Anwao CËnÞ qH$dm J¡admOdr IMm©_wio ñdV:Mm OrdZñVa C§Mmdy eH$V Zmhr. ì`ŠVr ñdV:Mr _mZ{gH$
V§Xêw $ñVr {Q>H$dyZ R>do y eH$V Zmhr. VgoM Vo Á`m g_mOmMo gXñ` AmhoV Ë`m g_mOmÀ`m OrdZ_wë`mà_mUo `mo½`
àH$mao H$m_ H$ê$ eH$V ZmhrV. ''
2) JmoS>mS>© : ""EH$ ì`ŠVr Am{U {VÀ`mda Adb§~Zy AgUmao BVa bmoH$ `m§Mo ñdmñÏ`, Amamo½` d
Ë`m§Mr H$m`©j_Vm {Q>H$dyZ R>do Ê`mgmR>r Amdí`H$ AgUmè`m dñVwM§ m Anwam nwadR>m åhUOo Xm[aÐç hmo`.''
3) _m`Ho$b h°[a½Q>Z§ :- ""{d{eï> g_mOmVrb _wë`o, {dídmg Am{U àM{bV V§ÌkmZmer {_iË`m-
OwiË`m AÝZ, dñÌ, {Zdmam, Amamo½`, {ejU Am{U _ZmoaO§ ZmnmgyZ d§{MV AgUo åhUOo Xm[aÐç hmo`.''
4) A_Ë`© goZ :- ""EImÚm ì`pŠVbm Ë`m§Zr Omonmgboë`m _wë`m§à_mUo OJVm Z `oUo åhUOo Xm[aÐç
hmo`.''
5) A°S>_ pñ_W :- ""Á`m ì`ŠVr CÎm_ àH$mao OrdZ OJÊ`mgmR>r Amdí`H$ dñVwM§ m nwadR>m H$aVm
4
`oV Zgë`m_wio JwUdÎmm{hZ dñVwd§ a OJVmV Ë`m§Zr X[aÐr Ago åhUVmV.''
darb H$maUmdê$Z Xm[aÐçmMm AW© ñnï> hmoVmo. Xm[aÐ` hr Aer n[apñWVr qH$dm AdñWm AgVo {H$,
Á`mdoir ì`ŠVrÀ`m CËnÞm_Ü`o ì`ŠVr ñdV:À`m Am{U Amnë`m Hw$Qw>~§ mVrb gXñ`m§À`m Amdí`H$ JaOm§Mr
nyVV© m H$ê$ eH$V ZmhrV. Ë`m_wio ì`ŠVr d {VÀ`m Hw$Qw>~§ mVrb gXñ` {H$_mZ Am{W©H$ OrdZ ì`{VV H$ê$ eH$V
ZmhrV. Xm[aÐçm_wio bmoH$m§Zm Amnë`m _wb^yV JaOmXoIrb nyU© H$aVm Z Amë`mZo OrdZmMm EH$ Ý`yZV_ ñVa
XoIrb {Q>H$dyZ R>do Vm `ody eH$V Zmhr. Ë`m_wi,o Aem bmoH$m§Zm `mo½` Amhma, nwae
o r OrdZgÎdo, à{WZo d Cî_m§H$
{_iV Zgë`mZo Ë`m§Mo Amamo½` YmoŠ`mMo ~ZVo. Ë`m_wio Xm[aÐç hr J§^ra gm_m{OH$ g_ñ`m Amho.
Xm[aÐçmMo àH$ma :
OJmVrb AZoH$ Xoem§V _moR>çm à_mUmV Xm[aÐç Amho. `m Xm[aÐçmMo _moO_mn H$aUo gmono Zmhr. darb
g_ñ`m§dê$Z Xm[aÐçmMm AW© ñnï> hmoVmo. _mÌ, {Zanoj Xm[aÐ` d gmnoj Xm[aÐ` XmoZ g§H$ënZm Aä`mgë`mZ§Va
Xm[aÐçmMm AW© ñnï> hmoBb
© .
1) {Zanoj Xm[aÐç :- ì`ŠVrbm Amnë`m {H$_mZ _wb^yV JaOm ^mJ{dÊ`mgmR>r H$mhr {H$_mZ CËnÞ
{_iUo JaOoMo AgVo. Oa Ë`m ì`ŠVrMo CËnÞ {H$_mZ nmVirnojmhr H$_r Agob Va Vr ì`ŠVr {Zanoj Ñï>rZo
X[aÐr g_Obr OmVo. Xm[aÐçaofm {ZpíMV H$aVmZm {H$_mZ _wb^yV JaOm qH$dm {H$_mZ amhUr_mZmMr nmVir
{ZpíMV Ho$br OmVo. `mMmM AW© Xm[aÐçaofm {ZpíMV H$amdr bmJVo. Xm[aÐç aofÀo `mImbr CËnÞ AgUmè`m
ì`ŠVrbm Jar~ _mZbo OmVo. ì`ŠVrbm {H$Vr H°$barO AÝZ {_imbo nm{hOo, {H$_mZ dñÌ d {Zdmam `m§Mr
CnbãYVm Pmbr nm{hOo, ho Ë`m§À`m {H$_mZ _wb^yV JaOm§À`m {ZpíMVrgmR>r Amdí`H$ AgVo. `m {H$_mZ JaOm
^mJ{dÊ`mgmR>r {H$Vr IM© bmJob ho Xm[aÐçaofÀo `m {ZpíMVrZo R>a{dbo OmVo. AemàH$mao {Zanoj Xm[aÐçm_wio
XaS>moB© CËnÞ, XaS>moB© Cn^moJ IM©, AÝZYmÝ`mMm XaS>moB© Cn^moJ, ì`ŠVrbm {_iUmè`m XaS>moB© H°$barO
BË`mXtMr H$ënZm `oV.o
2) gmnoj Xm[aÐç :- g_mOmVrb Am{W©H$ ñVamdarb Ag_mZVm qH$dm {df_Voda gmnoj Xm[aÐç
Adb§~Zy AgVo. EH$ ì`ŠVr qH$dm JQ>mÀ`m Am{W©H$ j_VoMr VwbZm Ooìhm Xwgè`m ì`ŠVr qH$dm JQ>mer Ho$br
OmVo Voìhm nañna VwbZoÀ`m AmYmao H$_r qH$dm {ZåZ ñVamVrb CËnÞ JQ>mVrb ì`ŠVr qH$dm g_whmbm X[aÐr
_mZbo OmVo. `mbmM gmnoj Xm[aÐç åhQ>bo OmVo. CXm- "A' ZmdmÀ`m CÚmoJnVrH$S>o 50 bmI ê$. H$ma Amho.
gmnoj AWm©Zo "~' ZmdmMm CÚmoJnVr ñdV:bm "A' ZmdmÀ`m CÚmoJnVrnojm Jar~ _mZVmo. A_o[aHo$Vrb
Jar~m§Mo CËnÞ XoIrb ^maVr` _Ü`_ dJu`mnojm OmñV AmT>iVo. hr gmnoj Xm[aÐçmMr CXmhaUo AmhoV.
Xm[aÐ` hr g§H$ënZm Iè`m AWm©Zo lr_§V-Jar~ `m ^oXmdê$Z R>aV Agbr Var gmnoj Xm[aÐç hr g§H$ënZm
Xm[aÐ`mMo {ZpíMV ñnï>rH$aU H$aÊ`mg Ag_W© R>aVo.
Xm[aÐç aofm (Poverty Line) :
Xm[aÐçmMr g§H$ënZm Zo_H$s ñnï> hmoÊ`mgmR>r Xm[aÐçaofMo m dmna Ho$bm OmVmo. àË`oH$ ì`ŠVrbm {VÀ`m
5
earamgmR>r Amdí`H$ AgUmao Cî_m§H$ (Calories) XoUmè`m AmhmamgmR>r _{hÝ`mbm Omo _m{gH$ Cn^moJ IM©
`oVmo. `mdê$Z Xm[aÐçaofm {ZpíMV Ho$br OmVo. åhUOoM {H$_mZ OrdZ OJÊ`mgmR>r _wb^yV àmW{_H$ dñVy d
godm§Mr Cn^moJ IMm©Mr H$_rV-H$_r nmVir Á`m aofZo o Xe©{dbr OmVo {Vbm Xm[aÐç aofm åhUVmV. EImÚm
Hw$Qw>§~mbm _{hÝ`mH$mR>r {H$_mZ Amdí`H$ AgUmè`m AÝZ, dñÌ, {Zdmam, nmUr, {ejU, Amamo½` BË`mXr
dñVwM§ o à_mU R>a{dbo OmVo. Z§Va Ë`mMo qH$_VrV ê$nm§Va H$ê$Z OJÊ`mgmR>r {H$Vr {H$_mZ aŠH$_ Amdí`H$
Amho ho {ZpíMV Ho$bo OmVo. Vr {ZpíMV aŠH$_ Xm[aÐç aofm {ZpíMV H$aVo. Á`m§Mo CËnÞ `m aŠH$_onjo m H$_r
Amho. Aer ì`ŠVr Xm[aÐçaofI o mbr Amho Ago _mZbo OmVo.
Xm[aÐçmMo _mnZ H$aÊ`mgmR>r H$mhr {ZH$f R>adyZ Ë`m AmYmao Xm[aÐçmMr nmVir R>a{dbr OmVo. Vo {ZH$f
nwT>rbà_mUo AmhoV.
(A) XaS>mBo © Cî_m§H$mMo godZ :- S>m°. {d. _. Xm§S>oH$a `m§Zr hm {ZH$f _m§S>bm. _Zwî`mbm OJÊ`mgmR>r
Cî_m§H$m§Mr (Calories) JaO AgVo. Cî_m§H$mÀ`m AmYmao Xm[aÐçaofm {ZpíMV H$aVm `oV.o `moOZm Am`moJmÀ`m
_Vo J«m_rU ^mJmV àË`oH$ ì`ŠVrbm amoOÀ`m AmhmamVyZ 2400 Cî_m§H$ àË`oH$ {Xder Va ehar ^mJmV 2100
Cî_m§H$ àË`oH$ {Xder {_imbo nm{hOoV. åhUyZ Á`m§Zm EdT>m Cî_m§H$ {_iV Zmhr Ë`m§Zm X[aÐr g_Obo OmVo.
(~) XaS>mBo © Cn^moJ IM© :- AW©emñÌkm§À`m _Vo àË`oH$ ì`ŠVrbm AÝZm~amo~aM dñÌ, {Zdmam,
Amamo½`, _ZmoaO§ Z Aem ~m~tMr JaO AgVo. Ë`m_wio Xm[aÐçaofm {ZpíMV H$aVmZm Cî_m§H$m~amo~aM `m ~m~tMm
{dMma H$aUo _hÎdmMo Amho.
(H$) XaS>mBo © CËnÞ :- S>m°. aW `m§Zr XaS>moB© CËnÝZmMm {ZH$f dmnê$Z EHy$U amï´>r` CËnÝZmÀ`m XoemVrb
bmoH$g§»`oZo ^mJ {Xë`mg XaS>moB© CËnÞ {_iVo. S>m°. Xm§S>oH$a d aW `m§Zr XaS>moB© CËnÝZmÀ`m {ZH$fmdê$Z 1968-
69 _Ü`o Xm[aÐçaofm {ZpíMV Ho$br.
(S>) amhUr_mZmMm XOm© :- EImXr ì`ŠVr Amdí`H$ gwI-gmoB© {H$Vr à_mUmV nyU© H$aVo Ë`mda
ì`ŠVrMo amhUr_mZ Adb§~Zy AgVo. Anwao AÝZ, hbHo$ H$nS>,o A`mo½` {Zdmg, H$_Hw$dV Amamo½`, AmOmanU
hr {ZåZ amhUr_mZmMr bjUo AmhoV. hr bjUo X[aÐr bmoH$m§V AmT>iVmV. Xm[aÐçmMo _moO_mn H$aÊ`mgmR>r
hm {ZH$f `mo½` dmQ>bm Var bmoH$m§Mo amhUr_mZ XOm©Mo _moO_mn H$aUo H$R>rU Amho.
darb gd© Xm[aÐç {ZpíMVrMo {ZH$f {dMmamV KoVë`mg Ago {XgyZ `oVo {H$, Á`m ì`ŠVtZm {H$_mZ
Am{W©H$ nmVirdaMo OrdZ OJVm `oV Zmhr Ë`m§Zm X[aÐr åhQ>bo OmVo. Ë`mV Ë`m ì`ŠVrMo XaS>moB©
Cî_m§H$mMo godZ, XaS>moB© CËnÞ d XaS>moB© Cn^moJ IM© d EHy$U amhUr_mZ `mMm {dMma H$ê$Z Xm[aÐçaofm
{ZpíMV Ho$br OmVo.
darbà_mUo AmnU Xm[aÐçmMm AW©, ì`m»`m, àH$ma d Xm[aÐç aofm `mMm Aä`mg H$ê$Z Xm[aÐçmMr
g§H$ënZm g_OyZ KoVbr Amho.
6
ñd`§ AÜ``ZmMo àíZ - 1
àíZ - 1. Xm[aÐçmMr JmoS>mS>© `m§Mr ì`m»`m gm§Jm?
àíZ - 2. "Xm[aÐç aofm' AW© H$m`?
3.4.2 Xm[aÐ`mMr H$maUo :
Xm[aÐçmÀ`m H$maUm§Mm {dMma doJdoJù`m Ñï>rH$moZmVyZ Ho$bm OmVmo. gd© gm_m{OH$ g_ñ`m§_Ü`o Xm[aÐç
hr EH$ J§^ra gm_m{OH$-Am{W©H$ g_ñ`m Amho. nma§nm[aH$ g_mOmV Xm[aÐçmH$S>o EH$ emn åhUyZ nm{hbo OmV
hmoV.o _mÌ, AmYw{ZH$ g_mOmV ì`ŠVrbm amoOJma {_i{dÊ`mV Ambobo An`e, Am{W©H$ {df_Vm, g§YrMm
A^md, {ejUmMm A^md, AÝ`m` Aem AZoH$ AWm©Zo Xm[aÐçmH$S>o nm{hbo OmVo. ì`ŠVrJV OrdZ d
gm_m{OH$ n[apñWVr `m Ñï>rH$moZmVyZ Xm[aÐçmÀ`m H$maUm§Mm AmT>mdm ¿`mdm bmJob. Xm[aÐç g_ñ`m gmoS>{dÊ`mgmR>r
AZoH$ emgH$s` à`ËZ, emoY d g§emoYH$mH$Sy>Z à`ËZ Pmbo Amho. Ë`mV àm_w»`mZo S>po ìhS> Eëe d am_ AmhþOm
`m§Zr Xm[aÐ`mÀ`m H$maUm§Mm AmT>mdm KoVbm Amho. Ë`mMm AmnU {dñVmamZo Aä`mg H$aUma AmhmoV.
(A) S>po ìhS> Eëe : `m§Zr Xm[aÐçmMr ì`ŠVr, g§ñH¥$Vr qH$dm Cng§ñH¥$Vr Am{U g_mOaMZm Aer VrZ H$maUo
gm§{JVbr AmhoV Vr nwT>rbà_mUo.
1) ì`ŠVr :- ì`ŠVrÀ`m ì`ŠVrJV OrdZmda AmYmarV ì`mßVrgmR>r Or {dMmagaUr gm§{JVbr OmVo
Ë`mdê$Z Xm[aÐ` {ZpíMV hmody eH$Vo. gd©gmYmaUnUo ì`ŠVrMo H$m¡eë`, H$m`©j_Vm, à`ËZerbVm, Ü`o`dmXr
d¥Îmr, ZH$mamË_H$ Ñï>rH$moZ, {_iUmar g§Yr Aem AZoH$ Jmoï>rda ì`ŠVrMo `e-An`e Adb§~Zy AgVo. _mÌ
ì`ŠVrZo Am{W©H$ pñWVr gwYmaÊ`mMo à`ËZ Z H$aUo, Amier AgUo, {ZU©` j_VoMm A^md, Ambobr g§Yr
gmoS>y Z XoU,o X¡ddmXr AgUo Aem {d{dY ~m~t_wio ì`ŠVrMr Am{W©H$ pñWVr X[aÐr ~ZVo. åhUOoM ì`ŠVr
Xm[aÐçmgmR>r H$maUr^yV R>aVo.
2) Xm[aÐçmMr g§ñH¥$Vr AWdm Cng§ñH¥$Vr :- g_mOmVrb ì`ŠVtÀ`m amhUr_mZmMo ñdê$n H$go
Amho. `mÀ`mer Xm[aÐçmMm g§~Y§ `oVmo. g_mOmVrb AZoH$ bhmZ-_moR>çm g_whmVrb AZoH$ ì`ŠVr H$nS>,o
amhUr_mZ, {dMma lÕm d OrdZ_wë`mV ghOmghOr ~Xb H$arV ZmhrV. CbQ> Amho Ë`m n[apñWVrV amhÊ`mMm
à`ËZ H$aVmV. Ë`m§Zm Vo amhUr_mZ gwa{jV dmQ>Vo. "Am°Šga bwB©g' `m§Zr 1959 _Ü`o _opŠgH$mo_Yrb
PmonS>nÅ>`mV Ho$boë`m Aä`mgmV Ago AmT>iZy Ambo {H$, Jar~ bmoH$ Amnbo amhUr_mZ ~Xby Z`o åhUyZ
Amnë`m Am{W©H$ XOm©V ~Xb H$aÊ`mMo Q>miVmV Am{U Ë`m_wiMo Aem ì`ŠVr Zoh_rM Xm[aÐçmV amhVmV.
åhUOoM Jar~m§Mr OrdZ OJÊ`mMr ñdV:Mr g§ñH¥$Vr AWdm Cng§ñH¥$Vr AgVo. Ë`m_wioM bwB©g `m§Zr
Jar~m§À`m à{VHy$b OrdZ OJÊ`mÀ`m nÕVrbm Xm[aÐçmMr g§ñH¥$Vr åhQ>bo Amho. AemàH$mao Jar~m§Zm Ë`m§Mo
ñdV:Mo EH$ àH$maMo amhUr_mZ AgVo d Vo {Q>H${dÊ`mMm à`ËZ XoIrb Ho$bm OmVmo. `mbmM Xm[aÐçmMr
g§ñH¥$Vr/Cng§ñH¥$Vr åhQ>bo OmVo.
7
3) g_mO aMZm :- AmYw{ZH$ g_mOemñÌk g_mO aMZm ho Xm[aÐ`mMo H$maU _mZVmV. g_mOmVrb
Jar~rbm nmofH$ gm_m{OH$ n[apñWVr, ~oamoOJmar, H$_r doVZmda H$amdo bmJUmao H$m_, Hw$eb _Zwî`~imMm A^md,
H$m¡eë`m§Mm A^md, nma§nm[aH$ ì`dgm` d g_OmVrb gm_m{OH$ g§ñWm `m_wio Xm[aÐç H$_r hmoV Zmhr. g_mOmVrb
H$mhr KQ>H$ Amnë`m gm_m{OH$, Am{W©H$ VgoM amOH$s` ñdmWm©gmR>r Xm[aÐçmMr n[apñWVr {Q>H$dyZ R>do Ê`mMm
à`ËZ H$aVmV. CXm. ^maVmV AZoH$doim {d{dY amOH$s` nj Xm[aÐç {Z_wb © ZmgmR>r {deof à`ËZm H$arV ZmhrV.
H$maU Xm[aÐçmV AgUmam dJ© Ë`m§Zm _VXmZmgmR>r ghOnUo dmnaVm `ody eH$Vmo. åhUOoM Xm[aÐç AgUmar EH$
{d{eï> g_mO aMZm {Q>H$dyZ R>do Ê`mMm Ho$bm Jobbo m à`ËZ ho Xm[aÐçmMo EH$ à_wI H$maU Amho.
(~) am_ AmhþOm : `m§Zr Xm[aÐçmMr Am{W©H$, bmoH$g§»`mË_H$ d gm_m{OH$ H$maUo gm§{JVbr AmhoV. Vr
nwT>rbà_mUo.
1) Am{W©H$ H$maUo :- gm_mÝ`nUo Xm[aÐçmMr Am{W©H$ H$maUo g§~{§ YV AgVmV. ì`ŠVrMo CËnÝZ,
H$m`©j_mV d amhUr_mZmMm XOm© Aem KQ>H$m§da Xm[aÐçmMo ñdê$n {ZpíMV hmoV AgVo. ì`ŠVrMm Am{W©H$ XOm©
R>adUmao KQ>H$ nwT>rbà_mUo AmhoV.
(A) Anwam {dH$mg :
^maVmVrb Xm[aÐçmbm gd©M joÌmVrb Anwam {dH$mg ho Am{W©H$ H$maU O~m~Xma Amho. {d{dY
n§Mdm{f©H$ `moOZm VgoM amÁ`m§Mo {d{dY àH$ën `mÛmao XoemV {dH$mgmMo {d{dY àH$ën am~{dÊ`mV Ambo VgoM
Xm[aÐçmVrb ì`ŠVtMm Am{W©H$ XOm© gwYmaÊ`mgmR>r {d{dY H$m`©H«$_ AmIbo Jobo hmoVo. `mVrb AZoH$
H$m`©H«$_mbm Ambobo An`e Xm[aÐ` H$maUr^yV R>abo Amho. AW©ì`dñWoMm {dH$mg hmoÊ`mgmR>r Am¡Úmo{JH$
CËnÝZ dmhVyH$ Am{U XiUdiU gmYZm§V dmT>, amoOJma ì`dgm`mMm {dH$mg, bKwCÚmoJm§Zm MmbZm, H$O©naw dR>m,
AZwXmZ, eoVr joÌmMm {dH$mg, godm joÌmMm {dñVma VgoM _mZdr gmYZg§nÎmrMm {dH$mg Aem KQ>H$m§Mo
`moJXmZ Amdí`H$ AgVo. `m~amo~aM Am{W©H$ {dH$mgmÀ`m {d{dY àH$ënm§À`m A§_b~OmdUrgmR>r emgH$s`
nmVirda XyaÑï>r d CXmgrZVoMm A^md AgUo JaOoMo AgVo AÝ`Wm Xm[aÐ`mMo à_mU dmT>V OmVo.
2) dmT>Vr _hmJmB© d ^m§S>dbmMm A^md :- Anwam nwadR>m d dmT>Vr _mJUr `m_wio OrdZmdí`H$
dñVwÀ§ `m qH$_Vr dmT>VmV. `m~amo~aM AÝ` H$maUm§Zr _hmJmB© dmT>V.o `mMm n[aUm_ H${Zð> Am{W©H$ ñVamVrb
bmoH$m§Zm OrdZmdí`H$ dñVy {_idÊ`mgmR>r ñdV:Mo CËnÝZ Anwao R>aVo. `mVyZ Xm[aÐ` aofIo mbrb bmoH$g§»`oV
dmT> hmoV.o ì`ŠVrJV nmVirda Anwao Am{W©H$ CËnÝZ Ogo Xm[aÐçmbm H$maUr^yV R>aVo VgoM XoemÀ`m nmVirda
Anwao ^m§S>db g_mOmÀ`m {dH$mgmV AS>Wim ~ZVo. ^maVmV {Z`m©VrMo à_mU ho Am`mVrnojm H$_r Amho.
{Z`m©VrMo à_mU H$_r Agë`mZo naH$s` MbZmMm A^md {Z_m©U hmoVmo. Am`mVrgmR>r H$O©o H$mT>mdr bmJVmV.
Xoem§VJ©V Am{W©H$ {dH$mg d {Z`m©V dmT>rgmR>r Am¡Úmo{JH$ joÌmV dmT> H$aUo Amdí`H$ AgVo. _mÌ Anwè`m
^m§S>dbm_wio Am¡Úmo{JH$ joÌ, godm joÌ VgoM BVa joÌmV dmT> Z Pmë`mZo Aem g_mOmV Jar~r dmT>V OmVo.
3) Hw$eb _Zwî`~imMm A^md :- Ooìhm ì`ŠVrOdi `mo½` d amoOJmam{^_wI {ejU, nmÌVm Am{U
8
H$m¡eë` `mgma»`m KQ>H$m§Mm A^md AgVmo Voìhm Aem ì`ŠVr `mo½` ñdê$nmMm amoOJma {_idÊ`mÀ`m Ñï>rZo
Ag_W© R>aVmV. VgoM Am¡Úmo{JH$ joÌ, godm joÌ d eoVrjoÌmV amoOJma CnbãY H$ê$Z XoÊ`mÀ`m Ñï>rZo `mo½`
g§Yr bmoH$m§Zm CnbãY H$ê$Z {Xë`m nm{hOoV. ~oamoOJmar Am{U Aën ñdê$nmMr amoOJmar `mMm XoemÀ`m
Am{W©H$ dmT>rda n[aUm_ hmoV AgVmo. AmO ^maVmV Hw$eb _Zwî`~img nwaío `m ZmoH$è`m CnbãY ZmhrV.
^m§S>dbmÀ`m A^mdm_wio ñd`§amoOJma VgoM bKwCÚmoJ {Z_m©U H$aVm `oV ZmhrV. Ë`m_wio AHw$eb _Zwî`~im~amo~aM
Hw$eb _Zwî`~img XoIrb Xm[aÐ`mV OrdZ OJmdo bmJV Amho.
4) ~oH$marV dmT> :- ^maVmV Ooìhm `m§{ÌH$sH$aU gwê$ Pmbo Voìhm nma§nm[aH$ hñVì`dgm`, Hw$Q>ramoÚmoJ
`mda n[aUm_ hmodZy AZoH$ H$mamJra ~oH$ma Pmbo. nwT>o ñdmV§Í`moÎma H$mimV eoVrMo `m§{ÌH$sH$aU hmoD$ bmJë`mZo
eoVmVrb amoOJma H$_r hmodZy eoV_Oya ~oH$ma Pmbo. ehamV Am¡Úmo{JH$ joÌmV dmT> Pmbr. _mÌ, Á`m VwbZoV
Am¡Úmo{JH$ joÌmV dmT> Z Pmë`mZo bmImo Vê$U ~oH$ma AmhoV. `m{edm` ñd`§M{bV `§Ìo, g§JUH$sH$aU
`m_wiXo I
o rb H$m_Jmam§Zm ~oH$ma ìhmdo bmJV Amho. VgoM amoOJmamMr g§Yr CnbãY H$ê$Z XoÊ`mgmR>r Amdí`H$
Amho. Ë`m doJmZo hmoV Zgë`mZo ~oH$mar àM§S> à_mUmV dmTy>Z Xm[aÐçmMo à_mU dmT>V Amho.
5) nma§nm[aH$ eoVr ì`dgm` :- ^maV hm eoVràYmZ Xoe Amho. AmOhr 65 Q>ŠHo$ bmoH$ `m
ì`dgm`mda Adb§~Zy AmhoV. `m bmoH$g§»`oV AË`ën eoVr AgUmao d eoV_Owam§Mo à_mUm gdm©{YH$ Amho.
eoVrV AË`ën CËnÝZ d Ho$di gwJrÀ`m doirM {_iUmao H$m_ `m_wio Aën^ygY§ maH$ d eoV_Oya Jar~ amhVmV.
VgoM Or eoVr Ho$br OmVo Vr na§namJV d Z¡g{J©H$ bharda AmYmarV Agë`mZo Xm[aÐçmV ^a nS>V.o `m~amo~aM
eoVr d eoVH$è`m§{df`r Anwè` `moOZm, gwYmarV ~r-{~`mUo d IVo `m§Mm A^md, V§ÌkmZMm A^md, Anwao
^m§S>db, ~mOmanoR>m§Mo AkmZ, h_r^mdmMr AemídVr Aem AZoH$ ~m~t_wio eoVr ì`dgm`mV Am{W©H$
{dH$mgmMr JVr _§X amhrbr Amho. n[aUm_r nma§nm[aH$ eoVr ho Xm[aÐ`mMo à^mdr H$maU ~Zbo Amho.
(H$) bmoH$g§»`mË_H$ H$maUo :
^maVmV bmoH$g§»`oMr hmoUmar àM§S> dmT> Xm[aÐçmbm H$maUr^yV R>aV Amho. H$maU bmoH$m§À`m _wb^yV
JaOm§da hmoUmam IM© gmVË`mZo dmT>V Amho. `m _wb^yV JaOm§À`m qH$_Vrda bmoH$g§»`mË_H$ KQ>H$m§Mm n[aUm_
hmodZy g_mOmVrb ~hþg»§ ` bmoH$ Jar~rVM amhV AmhoV. AmO bmoH$g§»`oÀ`m dmT>Ë`m à^mdm_wio g_mOmMm
{H$_mZ {dH$mg, amoOJma g§Yr, {ejU, Amamo½` d {ZdmgmÀ`m gmoB© bmoH$m§Zm {_iV ZmhrV. AmO Hw$Qw>~§ mV
EH$mM {_idË`m ì`ŠVrda AmYmarV AgUmè`m§Mr g§»`m dmT>V Agë`mZo Ë`mMm n[aUm_ Hw$Qw>~§ mVrb Amamo½`,
{ejU d amhUr_mZmda Pmbm Amho.
dmT>Ë`m bmoH$g§»`o_wio AZoH$ ~m~r Xw{_©i hmoV Mmbë`m AmhoV. Xm[aÐçm_wio bmoH$m§Zm `mo½` d nwaogm
Amhma {_iV Zmhr. Xy{fV dmVmdaUmV ahmdo bmJVo. bmoH$m§Mo Amamo½` d H$m`©j_Voda Ë`mMm n[aUm_ hmodZy
Am{W©H$ CËnÝZ KQ>V.o Xm[aÐç d Amamo½`mMm OdiMm g§~Y§ Amho Am{U Am{W©H$ CËnÝZmMm {ejUmer g§~Y§
Amho. Ë`m_wio H$_r CËnÝZm_wio {ejU Zmhr, {ejU Zgë`mZo amoOJma Zmhr, amoOJma Zgë`mZo Jar~r dmT>V.o
9
åhUyZM bmoH$g§»`mË_H$ KQ>H$ Jar~rbm H$maUr^yV R>aVmV.
(S>) gm_m{OH$ H$maUo :
g_mOmVrb A§YlÕm, X¡ddmX, na§namdmX, OmVr`dmX, gm§àXm{`H$Vm d àmXo{eH$dmX Aem AZoH$
H$maUm§_wio XoIrb Jar~m§Mo à_mU dmT>V OmVo. `m gm_m{OH$ KQ>H$m§_wio ì`ŠVrMr _mZ{gH$Vm g§Hw${MV d
nyd©J«hXy{fV ~ZVo `mMm n[aUm_ ì`ŠVrÀ`m H$m`©j_Voda d Ñï>rH$moZmda hmodyZ Jar~r dmT>rVo. AZoH$ doim
X¡ddmX d na§nao_i w o bmoH$m§À`mV pñWVrerbVm `oV.o `m_wio bmoH$ à`ËZdmXr ~ZV ZmhrV. OmVrì`dñWo_i w o
ì`pŠVJV JwUdÎmonj o m OmVrMo ì`dgm` H$maÊ`mV àmYmÝ` {Xbo Job.o nma§nm[aH$ ì`dgm`m_wio ZdrZ V§Ì d
_§ÌmMm dmna Ho$bm Jobm Zmhr. Ë`m_wio Ho$di OJÊ`mÀ`m JaOm nyU© H$aÊ`mbm àmYmÝ` {Xbo Job.o Y_© d àWm-
na§naoÀ`m à^mdm_wio g_mO pñWVrerb ~Zbm. g§`Šw V Hw$Qw>~§ nÕVr_wio {ZpîH«$`Vm d Amier àd¥Îmr dmT>br.
pñÌ`m§Zm Zoh_rM nwê$fm§Mr _mb_Îmm g_OyZ {ejU d {dH$mgmnmgyZ gwê$ R>odbo Jobo. `m{edm` Xwgè`m àXoemV
H$m_ H$aVm `oUma Zmhr Aem AdmñVd ^rVr_wio bmoH$m§Mr H$m`©j_Vm H$_r hmoVo. Aem AZoH$ gm_m{OH$
H$maUm§_i w o Xm[aÐ` dmT>V OmVo.
(B) Z¡g{J©H$ d BVa H$maUo :
_hmnya, XwîH$mi, ^yH$§ n, _¥Ë`y, Z¡g{J©H$ gmYZg§nÎmrMr H$_VaVm, dmid§Q>r àXoe, à{VHy$b hdm_mZ
Aem H$maUm§_i w Xo I
o rb Jar~r dmT>V OmVo. `m ~amo~aM gm_m{OH$ {df_Vm, ^m§S>dbmMm A^md, ^«ï>mMma,
eoVO{_ZrMo Ag_mZ dmQ>n, amÁ`m§À`m g_Vmob {dH$mgmV AS>Wio, {ZajaVm, XmofnyU© {ejUì`dñWm, Amamo½`
gw{dYm§Mm A^md, {d{dY emgH$s` `moOZm§Vrb An`e, Am{W©H$ {df_Vm Aem AZoH$ H$maUm§_wio Jar~r
dmT>VM OmVo.
Aem àH$mao ì`ŠVrJV, Am{W©H$, gm_m{OH$, bmoH$g§»`mË_H$ d Z¡g{J©H$ H$maUm_wio Xm[aÐçmMo à_mU
gmVË`mZo dmT>V OmV Amho.
ñd`§ AÜ``ZgmR>rMo àíZ - 2
àíZ - 1. Xm[aÐçmMr ì`ŠVrJV H$maUo gm§Jm?
àíZ - 2. am_ AmhþOm `m§Zr gm§{JVbobr Xm[aÐçmMr H$maUo gm§Jm?
3.4.3 Xm[aÐç {Z_wb
© ZmgmR>r Cnm` `moOZm :
^maV XoemV Xm[aÐçmMr g_ñ`m J§^ra ñdê$n YmaU H$arV Amho. hr g_ñ`m gmoS>{dÊ`mgmR>r ñdmV§Í`moÎma
H$mimV H|$Ð d amÁ` gaH$maZo AZoH$ àH$maÀ`m emgH$s` nmVirda Cnm` `moOZm A§_bmV AmUë`m AmhoV.
`m `moOZm§À`m _mÜ`_m§VZy àm_w»`mZo J«m_rU d ehar g_wXm`mVrb Xm[aÐçmMo à_mU H$_r H$aÊ`mMm à`ËZ hmoV
Amho. Ë`m Cnm`-`moOZm nwT>rbà_mUo AmhoV.
10
(A) emgH$s` Cnm`-`moOZm :
ñdmV§Í` àmßVrZ§Va Jar~r {Z_wb
© ZmgmR>r emgH$s` nmVirda à`ËZ Ho$bo OmV AmhoV. Ë`mV n§Mdm{f©H$
`moOZm, amï´>r`rH$aU VgoM 20 H$b_r H$m`©H$« _mÛmao Jar~r {Z_wb
© ZmMo à`ËZ Ho$bo Job.o Ë`m~amo~aM nwT>rb
`moOZm am~{dÊ`mV Amë`m AmhoV.
1) EH$mpË_H$ J«m_rU {dH$mg H$m`©H$« _ (IRDP)
11
(TRYSEM - Training of Ruoal Toroth for Self Employment) :-
J«m_rU `wdH$m§Zm ñd`§amoOJmamMo à{ejU XoÊ`mgmR>r hr `moOZm 15 Am°JñQ> 1979 _Ü`o gwê$ H$aÊ`mV
Ambr. H$_r CËnÝZ JQ>mVrb ~oamoOJma ì`ŠVtZm ñdV:Mm CÚmoJ gwê$ H$aVm `mdm `mgmR>r hr `moOZm gwê$
H$aÊ`mV Ambr. `m `moOZoV Xm[aÐçaofdo arb AZwg{y MV OmVr-O_mVr, _{hbm, An§J `m§Zm àmYmÝ`mZo g_m{dï>
H$ê$Z {d{dY ì`dgm`m§Mo à{ejU {Xbo Job.o `mMm n[aUm_ J«m_rU ^mJmV AZoH$ Vê$Um§Zr ñdV:Mm amoOJma
gwê$ Ho$bm.
7) J«m_rU ^y{_hrZ amoOJma H$m`©H$« _ :-
1983 nmgyZ J«m_rU ^mJmV ^y{_hrZ eoVH$ar, pñÌ`m, _mJmg OmVr-O_mVrÀ`m bmoH$m§Zm amoOJmamMr
g§Yr XoÊ`mgmR>r hm H$m`©H$« _ gwê$ H$aÊ`mV Ambm. amï´>r` J«m_rU amoOJma H$m`©H$« _ d J«m_rU ^y{_hrZ amoOJma
H$m`©H«$_ nwT>o EH$mpË_H$ J«m_rU {dH$mg H$m`©H«$_mV g_m{dï> Ho$bo Jobo.
8) amï´>r` J«m_rU amoOJma H$m`©H$« _ :-
1977 _Ü`o J«m_rU ^mJmVrb Xm[aÐçaofI o mbrb bmoH$m§Zm amoOJma CnbãY H$aÊ`mgmR>r hm H$m`©H$« _ gwê$
Pmbm. _mÌ 1980 _Ü`o Vmo amï´>r` J«m_rU amoOJma H$m`©H$« _mV g_m{dï> Ho$bm Jobm.
9) A§Ë`moX` AÝZ `moOZm :-
25 {S>g~| a 2001 _Ü`o hr `moOZm gwê$ H$aÊ`mV Ambr. Xm[aÐçaofI
o mbrb Hw$Qw>~§ m§Zm AÝZ CnbãY H$ê$Z
XoUo hm `moOZoMm à_wI CÔoe hmoVm.
10) BVa emgH$s` `moOZm :-
1 E{àb 1999 amoOr ñdU©O`§Vr J«m_ñd`§amoOJma `moOZm bmJy H$aÊ`mV Ambr. VgoM 1 {S>g~| a 1977
nmgyZ ñdU©O`§Vr ehar amoOJma `moOZm gwê$ H$aÊ`mV Ambr. `m~amo~aM amï´>r` gm_m{OH$ ghH$mar `moOZm (15
Am°JñQ> 1995), dmë_rH$s Am§~So >H$a Amdmg `moOZm (2005), g§O` Jm§Yr {ZamYma `moOZm, Adf©U ^mJmgmR>r
H$m`©H$« _, eoVrbm ~ma_mB© nmUrnwadR>m Aem AZoH$ `moOZm bmJy H$aÊ`mV Amë`m AmhoV.
^maV gaH$ma d amÁ` gaH$mam§À`m _m\©$V AZoH$ emgH$s` `moOZm bmJy H$aÊ`mV Amë`m. Ë`mM~amo~a
amï>>´ r` AÝZgwajm H$m`Xm - 2013, _mÜ`mÝh ^moOZ `moOZm - 1995, gdmªgmR>r Ka `moOZm, _hmË_m Jm§Yr
amï´>r` amoOJma h_r H$m`Xm, OZYZ `moOZm, CÁdbm J°g `moOZm, _oH$ BZ B§{S>`m, ñQ>mQ>© An B§{S>`m `m `moOZm§Zm
MmbZm XoÊ`mV Ambobr Amho. Ë`mVrb H$mhr `moOZm à^mdembr R>aë`m. _mÌ, n[anyU© Xm[aÐ` {Z_©b w Z `m
{d{dY `moOZmÛmao eŠ` Pmbo Zmhr.
(~) BVa Cnm` :
12
Xm[aÐç {Z_wb
© ZmÀ`m darb emgH$s` `moOZm§~amo~a Imbrb BVa Cnm`m§Mm AmnU {dMma H$aUma AmhmoV.
1) bmoH$g§»`m {Z`§ÌU :- dmT>Vr bmoH$g§»`m AZoH$ g_ñ`m§Zm H$maUr^yV R>aVo Amho. XoemÀ`m amï´>r`
CËnÝZdmT>rg ~mYm AmUÊ`mMo H$m_ dmT>Vr bmoH$g§»`m H$aVo. Ë`m_wio bmoH$g§»`m {Z`§ÌUmMo H$m`Xo H$aUo
VgoM bmoH$g§»`mdmT>rMo Xwîn[aUm_ bmoH$m§Zm nQ>dZy XoU,o bmoH$g§»`m {ejU gŠVrMo àmW{_H$ {ejU OmUrd-
OmJ¥Vr Aem Cnm`m§Mr A§_b~OmdUr H$aUo JaOoMo Amho. bmoH$g§»`mdmT>r_wio _hmJmB©, ~oH$mar, Xm[aÐ` Aem
g_ñ`m {Z_m©U hmoVmV åhUyZ bmoH$g§»`m {Z`§ÌU H$aUo Amdí`H$ Amho.
2) H¥${fjoÌmMm {dH$mg :- ^maVmVrb 65% bmoH$g§»`m J«m_rU g_wXm`mV amhVo. J«m_rU g_wXm`
àm_w»`mZo eoVr d eoVrnyaH$ ì`dgm`mda Amnbo Am{W©H$ OrdZ OJVmo. Ë`m_wio eoVr {dH$mg, qgMZ àH$ën,
AmYw{ZH$ V§ÌkmZmMm dmna, ^m§S>dbmMr CnbãYVm, h_r^md, ~mOmanoR>m, _mJ©Xe©Z H|$Ðo Aem {d{dY ~m~tZm
MmbZm XodyZ H¥${fjoÌmMm {dH$mg Ho$ë`mg Xm[aÐ` {Z_y©bZ eŠ` hmoB©b.
3) amoOJma g§Yr :- AmO J«m_rU, Am{Xdmgr d ehar g_wXm`mV ~oamoOJmar àM§S> dmT>br Amho.
Ë`mgmR>r {d{dY CÚmoJY§Xo d eoVr joÌmV dmT>rbm MmbZm XodZy amoOJmambm g§Yr XoUo JaOoMo Amho. bKwCÚmoJ,
Hw${Q>amoÚmoJ, J«m_rU CÚmoJm§Zm Am{W©H$ _XV XoU.o `m~amo~aM amoOJma h_r `moOZm, ñd`§amoOJmambm àmoËgmhZ,
à{ejU, H$O©naw dR>m, AZwXmZ XoUo Aem nÕVrZo amoOJma g§Yr {Z_m©U H$aUo Amdí`H$ Amho.
4) A{^d¥ÎmrV ~Xb :- Xm[aÐçmMr g_ñ`m hr g§nUy © g_OmMr g_ñ`m Amho. emgZ YmoaUH$V},
gm_m{OH$ H$m`©H$V}, àemgZmVrb ZmoH$adJ©, O_rZXma Aem gd©M g_mOKQ>H$m§Zr Amnë`m A{^d¥ÎmrV ~Xb
H$ê$Z Xm[aÐç {Z_wb© ZmgmR>r à`ËZ H$aUo JaOoMo Amho. ~oH$mar Am{W©H$ {df_Vm d Xm[aÐç `m à_wI g_ñ`m
gmoS>{dÊ`mgmR>r _mZdVmdmXr Ñï>rH$moZmVyZ gdmªZr à`ËZ H$aUo JaOoMo Amho. VgoM àË`jmV Xm[aÐçmV
AgUmè`m bmoH$m§Zr XoIrb Amnbr A{^d¥Îmr ~XbV à`ËZdmXr ~Zbo nm{hOo. {ejU, Amamo½`, à`ËZmV
gmVË`, H$ï> `m _mJm©Zo Xm[aÐçmVyZ ~mhoa nS>Ê`mMm à`ËZ Ho$bm nm{hOo d `mgmR>r emgZ d g_mOmMoXIo rb
ghH$m`© Ano{jV Amho.
Xm[aÐç {Z_wb© ZmgmR>r gdm©V _hÎdmMo åhUOo {d{dY emgH$s` `moOZm§Mr à^mdrnUo A§_b~OmdUr hmoUo
JaOoMo Amho. VgoM g_mOmVrb {d{dY KQ>H$m§Zm `m `moOZm§Mr _m{hVr XoU,o OmUrd-OmJ¥Vr H$aUo `mgmR>r à`ËZ
hmoUo JaOoMo Amho. `m{edm` BVa Cnm`m§MmXoIrb {dMma _hÎdmMm Amho. Á`mdoir gdmªZm hm àíZ J§^ra Amho
`mMr OmUrd hmoBb © d gd©M g_mOKQ>H$ Ë`m§À`m A§_b~OmdUrgmR>r à`ËZ H$aVrb Ë`mdoir Xm[aÐç {Z_yb © Z
eŠ` hmoBb © .
ñd`§ AÜ``ZmgmR>rMo àíZ - 3
1. Xm[aÐç {Z_wb
© ZmMo emgH$s` Cnm` gm§Jm?
2. Xm[aÐç {Z_wb
© ZmMo BVa Cnm` gm§Jm?
13
3.5 ~oamoOJmar (Unemployment) :
àñVmdZm :
~oamoOJmarMr g_ñ`m OmJ{VH$ ñdê$nmMr Amho. A{dH$grV, {dH$gZerb, amï´>m§~amo~aM {dH$grV
amï´>m§VXoIrb hr g_ñ`m AmT>iVo. H$moUË`mhr XoemÀ`m AW©ì`dñWog_moa Xm[aÐç, Am{W©H$ {df_Vm Am{U
~oamoOJmar VrZ à_wI g_ñ`m AgVmV. _mÌ, àË`oH$ XoemVrb ~oamoOJmarMo ñdê$n EH$gmaIo Agy eH$V Zmhr.
^maVmVrb ~oamoOJmar hr àm_w»`mZo Xm[aÐç Am{U Am¡Úmo{JH$ _mJmgbonUmer g§~§{YV Amho. Va {dH$grV
amï´>mVrb ~oamoOJmar EopÀN>H$, AZ¡pÀN>H$, g§Kf©OÝ` d g§aMZmË_H$ ñdê$nmMr AgVo. AàJV Xoem§_Ü`o VgoM
^maVmgma»`m XoemV Or ~oamoOJmar AmT>iVo Vr dñVwM§ r _mJUr H$_r Agë`m_wio ZgVo. H$maU Aem Xoem_Ü`o
gd©M dñVwM§ m VwQ>dS>m AgVmo. Ago AgyZhr ~oamoOJmar dmT>Ê`mMo _w»` H$maU åhUOo ^m§S>dbmMm A^md, VgoM
CÚmoJY§Úm§Zm Amdí`H$ AgUmè`m _wb^yV gmo`tMm A^md AgVmo. Ë`m_wio Am¡Úmo{JH$aU, ì`mnmad¥Õr,
godmjoÌmMm {dH$mg, eoVrjoÌmMm {dH$mg H$aUmè`m§_Ü`o AS>Wim `oVmo. Ë`m_wio Xm[aÐç Am{W©H$ {df_Vo~amo~aM
~oamoOJmar dmT>Vo.
3.5.1 ~oamoOJmarMm AW© :
~oH$mar Am{U ~oamoOJmar ho XmoÝhr eãX gd©gm_mÝ`nUo EH$mM AWm©Zo dmnabo OmVmV. _mÌ emñÌr` AWm©Zo
`mV \$aH$ Amho. gm_mÝ`nUo ~oH$ma hm eãX ZmoH$arMm A^md `m AWm©Zo dmnabm OmVmo. åhUyZ ~oH$marnojm
~oamoOJmar hm eãX {ZpíMV AWm©Zo dmnabm OmVmo. ~oH$mar hr EopÀN>H$ Agy eH$Vo. na§Vw ~oamoOJmar _w»`V:
Jar~r d H$m_ CnbãY ZgÊ`mer {ZJS>rV AgVo. Á`m ì`ŠVr_Ü`o H$m_ H$aÊ`mMr j_Vm d BÀN>m Amho Varhr
Ë`mMm àM{bV doVZmda qH$dm Am{W©H$ _mo~Xbm {_idyZ XoUmao H$m_ {_iV Zmhr Aer ì`ŠVr åhUOo ~oamoOJma
ì`ŠVr hmo`. ~oamoOJmar hr g_mOmZo bmXbobr AgVo. Vr AZ¡pÀN>H$, Adm§N>Zr` AgVo.
~oamoOJmar hr g§H$ënZm A{Ve` d¡{eîQ>çnyU© Amho. gm_mÝ`nUo hr g§H$ënZm H$Ë`m© bmoH$g§»`oer
g§~{§ YV Amho. H$Ë`m© bmoH$g§»`oV 15 Vo 60 df} d`moJQ>mVrb bmoH$g§»`oMm g_mdoe hmoVmo. bhmZ _wbo d
d¥Õm§Mm ~oamoOJmarer g§~Y§ Zmhr. gd©gmYmaUnUo Xoem§V ApñVÎdmV Agboë`m doVZXmamda H$m_ H$aÊ`mMr
Á`m§Mr BÀN>m AgVo d Oo H$m_ H$aÊ`mg em[aarH$ d ~m¡ÕrH$ÑîQ>çm g_W© AgVmV Aem bmoH$m§Zm H$m_
H$aÊ`mMr d CËnÝZ {_idÊ`mMr g§Yr {_iV Zmhr. Ë`m§Zm ~oamoOJma åhQ>bo OmVo. àmo. Ho$Ýg `m§Zr 1936 _Ü`o
{b{hboë`m (The General theory of Employment Interest and money) `m J«W§ mV ~oamoOJmarMr ì`m»`m
{Xbr Amho. Ë`m§À`m _Vo, àM{bV doVZ Xamda H$m_Jma em[aarH$ qH$dm ~m¡ÕrH$ amoOJma {_i{dÊ`mV Ag_W©
R>aVmV. Aem§Zm ~oamoOJma g§~moYbo OmVo. EImÚm ì`ŠVrZo EImÚm joÌmV H$m`© H$aÊ`mgmR>r bmJUmao à{ejU
KoVbo Amho, H$m¡eë` hñVJV Ho$bo Amho qH$dm H$moUVohr emar[aH$, ~m¡ÕrH$ l_ H$aÊ`mMr V`mar Amho, {_iob
Ë`m doVZXamda H$m_ H$aÊ`mMr V`mar Amho. nU Ë`mbm H$m_M {_iV Zmhr Aem ì`ŠVrg ~oamoOJma _mZbo
OmVo. ~oamoOJmarÀ`m H$mhr ì`m»`m Aä`mgë`mZ§Va ~oamoOJmarMo Zo_Ho$ ñdê$n Amnë`m bjmV `oBb © .
14
~oamoOJmarÀ`m ì`m»`m :
1) \o$Aa MmB©ëS> :- ""_Owar H$aUmè`m gm_mÝ` dJm©À`m EH$m gXñ`mbm gm_mÝ` doimV, gm_mÝ`
doVZmda Am{U gm_mÝ` H$m_ H$aÊ`mÀ`m n[apñWVrV doVZ {_iUmè`m H$m_mnmgyZ A{ZÀN>Zo o qH$dm O~aXñVrZo
doJio R>do bo OmVo Voìhm Ë`mbm ~oamoOJmar Ago åhUVmV. ''
2) H$mb© {à~«m_ :- ""~oamoOJmar hr l_~mOmamMr Aer pñWVr Amho {H$, Á`m_Ü`o CnbãY g§YrÀ`m
g§»`nojm l{_H$m§Mm nwadR>m A{YH$ AgVmo.''
3) JwÝZma {_S>rb> :- ""H$m_ H$aÊ`mMr j_Vm d BÀN>m AgyZhr Á`m§Zm amoOJma {_iV Zmhr Aem
n[apñWVrbm ~oamoOJmar åhUVmV. H$m_ {_iUo qH$dm Z {_iUo ho EH$Q>çm ì`ŠVrÀ`m hmVmV ZgyZ EHy$U
bmoH$g§»`oV Agboë`m H$m_mÀ`m CnbãYoÀ`m n[apñWVrda ~oamoOJmar Adb§~Zy AgVo.''
4) àmo. {nJy :- ""amoOJma Zgboë`m na§Vw amoOJma {_imdm Aer BÀN>m Agboë`m ì`ŠVrbm ~oamoOJma
åhUVm `oBb
© .''
5) Am§Vaamï´>r` l_ g§KQ>Zm> :- ""H$m_ H$aÊ`mMr BÀN>m d gm_Ï`© AgyZhr àM{bV doVZXamda
H$m_mÀ`m emoYmV AgVmZm Á`m§Zm H$m_ {_iV Zmhr Aem gdmªMm g_mdoe ~oamoOJma `m g§H$ënZoV Ho$bm
OmVmo.''
darb ì`m»`m§Mm Aä`mg Ho$ë`mg ~oamoOJmarMo ñdê$n ñnï> hmoVo {H$, H$m_ H$aÊ`mMr ì`ŠVrMr
em[aarH$, ~m¡ÕrH$ d _mZ{gH$ j_Vm Amho. EImÚm H$m_mgmR>r Amdí`H$ AgUmao {ejU, à{ejU d H$m¡eë`
{VZo àmßV Ho$bo Amho, {_iUmè`m doVZXamda H$m_ H$aÊ`mMr Ë`mMr V`mar Amho. na§Vw BÀN>m AgyZhr {Vbm
amoOJma {_iV Zmhr Aem gdmªZm ~oamoOJma g§~moYbo OmVo.
^maVmÀ`m gm_m{OH$ d Am{W©H$ YmoaUm§Mo amoOJma {Z{_©Vr ho _hÎdmMo CÔrîQ>ç Amho. ^maV ho {dH$gZerb
amï´> Amho. Ë`m_wio ^maVmVrb ~oamoOJmarMo ñdê$n {dH$grV amï´>mnojm doJù`m ñdê$nmMo Amho. ^maVmV J«m_rU
d ehar ^mJmVrb ~oamoOJmarMo ñdê$n doJdoJio Amho. J«m_rU g_wXm`mV àm_w»`mZo A{e{jVm§Mr d AHw$eb
bmoH$m§Mr ~oamoOJmar AmT>iZy `oV.o Va ehar g_wXm`mV e¡j{UH$ d Vm§[ÌH$ ~oamoOJmar AmT>iZy `oV.o ^maVmV
eoVr, CÚmoJ d godm joÌmV nwae o m à_mUmV amoOJma {Z{_©Vr Z Pmë`mZo ~oamoOJmar dmT>V OmV Amho. 11 ì`m
n§Mdm{f©H$ `moOZmH$mimV XoemVrb CnbãY l_eŠVrn¡H$s 8.2 H$moQ>r bmoH$ ~oamoOJma hmoV.o ^maVmV ~oamoOJmarMo
_mnZ H$aÊ`mgmR>r Mmby X¡{ZH$ pñWVr, gmßVm{hH$ pñWVr d gm_mÝ` pñWVr `m VrZ nÕVtMm Adb§~ Ho$bm
OmVmo. ^maVmVrb {d{dY amÁ`mVrb ~oamoOJmarMm {dMma Ho$ë`mg Z¡g{J©H$ gmYZm§Mo Ag_mZ {dVaU, Ag_Vmob
{dH$mg `m_wio {d{dY amÁ`mVrb ~oamoOJmarÀ`m XamV \$aH$ AmT>iZy `oVmo.
gm_mÝ`nUo ^maVmV J«m_rU ^mJmnojm ehar ^mJmV ~oamoOJmarMo à_mU OmñV AmT>iVo. nwê$fmnojm
pñÌ`m_Ü`oo ~oamoOJmar A{YH$ AmT>iVo. H¥$fr joÌm_Ü`o Am¡Úmo{JH$ d godm joÌmnojm OmñV ~oamoOJmar, Nw>nr
15
~oamoOJmar, Iwbr ~oamoOJmar, gw{e{jVm§Mr ~oamoOJmar, h§Jm_r ~oamoOJmar, ehar ~oamoOJmar, J«m_rU ~oamoOJmar,
EopÀN>H$ d AZ¡pÀN>H$ ~oamoOJmar, g§Kf©OÝ` ~oamoOJmar d ga§MZmË_H$ ~oamoOJmar Ago {d{dY àH$ma AmT>iVmV.
_hmamï´>mVrb ~oamoOJmarMm {dMma Ho$ë`mg Ago {XgyZ `oVo {H$, _hmamï´> amÁ`mÀ`m dmQ>çmbm XoemVrb
9.4 Q>ŠHo$ ^m¡Jm{bH$$joÌ Ambo AgyZ XoemVrb 10.2 Q>ŠHo$ l_eŠVr amÁ`mV Amho. amÁ`mVrb 80 Q>ŠHo$ eoVr
H$moaS>dmhÿ ñdê$nmMr Agë`mZo eoVrjoÌmMm \$magm {dH$mg hmoD$ eH$bobm Zmhr. Am¡Úmo{JH$ joÌmMm amÁ`mV
{dH$mg Pmbm Agbm Var dmT>Ë`m l_eŠVrbm `m joÌmV nwae o m amoOJma g§Yr {Z_m©U hmoD$ eH$boë`m ZmhrV.
Ë`m_wio ehar VgoM J«m_rU g_wXm`mV ~oamoOJmarMr g_ñ`m J§^ra ~Zbr Amho.
ñd`§ AÜ``ZmgmRrMo àíZ - 1
1) ~oamoOJmarMr \o$Aa MmB©ëS> `m§Mr ì`m»`m gm§Jm?
2) Am§Vaamï´>r` l_ g§KQ>ZMo r ì`m»`m gm§Jm?
3.5.2 ~oamoOJmarMr H$maUo :
H$moUË`mhr XoemVrb CnbãY Z¡g{J©H$ g§gmYZmÀ`m VwbZoV bmoH$g§»`m A{YH$ à_mUmV dmT>ë`mg qH$dm
g§gmYZmÀ`m Anwè`m {dH$mgm_wio ~oamoOJmarMr g_ñ`m {Z_m©U hmoVo .o ~oamoOJmar_wio XoemÀ`m Am{W©H$ {dH$mgmda
à{VHy$b n[aUm_ hmoVmo. Ë`m_wio BVa AZoH$ g_ñ`m§Zm MmbZm {_iVo. gm_mÝ`nUo gm_m{OH$, Am{W©H$ d
d¡`pŠVH$ H$maUm_wio ~oamoOJmar {Z_m©U hmoV OmVo. ~oamoOJmarÀ`m H$maUm§Mm AmT>mdm nwT>rbà_mUo KoVm `oB©b.
1) bmoH$g§»`m dmT> :- bmoH$g§»`oV hmoUmar doJdmZ dmT> ho ^maVmVrb ~oamoOJmarMo _wb^yV H$maU
Amho. 1951 _Ü`o XoemMr bmoH$g§»`m Ho$di 36 H$moQ>r hmoVr. Vr dmT>V OmdyZ 1991 _Ü`o 84.6 H$moQ>r,
2005 _Ü`o 102.9 H$moQ>r Pmbr Va 2011 _Ü`o bmoH$g§»`m 121.02 H$moQ>rn`ªV dmT>br. `m bmoH$g§»`m
dmT>r_wio l_mMm nwadR>m dmT>V OmVmo. åhUOoM àË`oH$ dfu Zì`mZo amoOJma _mJUmè`m§Mr g§»`m àM§S> dmT>Vo.
na§Vw Ë`m à_mUmV H$moUË`mhr joÌmV amoOJma CnbãY hmody Z eH$ë`mZo XoemVrb ~oamoOJmar dmT>V OmV Amho.
2) _mJmgbobr eoVr> :- ^maVr` eoVr {ZgJm©da Adb§~Zy Amho. XoemVrb bmJdS>r `mo½` eoVrn¡H$s
3.5 Q>ŠH$o$ eoVrbm ObqgMZmÀ`m gw{dYm CnbãY AgyZ 65 Q>ŠHo$ eoVr H$moaS>dmhÿ Amho. qgMZgw{dYm
CnbãY AgUmè`m eoVrV amoOJma CnbãY hmoD$ eH$Vmo. _mÌ H$moaS>dmhÿ eoVr Ho$di h§Jm_mV amoOJma CnbãY
Pmë`mZo h§Jm_r ~oamoOJmar dmT>V OmVo. `m~amo~aM CÚmoJ d godm joÌm§À`m {dH$mgm_wio eoVr joÌmVrb A{V[aŠV
bmoH$g§»`m CÚmoJ d godm joÌmV gm_mdbr OmUo Ano{jV AgVo. _mÌ `m joÌmZo \$maM H$_r bmoH$g§»`m
gm_mdyZ KoVë`mZo eoVr_Ü`o Nw>nr ~oamoOJmar, AW© ~oamoOJmar, CKS> ~oamoOJmar dmT>V OmVo. AmOXoIrb
gaH$maH$Sy>Z eoVrjoÌmV nwae
o m à_mUmV JwV§ dUyH$ Ho$br OmV Zmhr. Ë`mMm n[aUm_ hmodZy Ob{g§MZ, IVo, añVo,
drO, H¥$fr AdOmao, eoV_mb {dH«$sì`dñWm, Am{W©H$ g§ñWm, eoV_mbmbm h_r^md, à{H«$`m CÚmoJ Aem
_wb^yV gmoB©-gw{dYm§Mm {dH$mg hmoD$ eH$bobm Zmhr. Ë`m_wio eoVrjoÌmV amoOJma {Z{_©Vr H$_r Pmë`mZo
16
~oamoOJmar dmT>V OmVo.
3) J«m_rU Hw${Q>amoÚmoJm§Zm KaKa :- J«m_rU g_wXm`mVrb Hw$Q>raCÚmoJ, bKwCÚmoJ, hñVCÚmoJ ho
^y{_hrZ eoV_Oya d BVam§À`m M[aVmWm©Mo à_wI gmYZ Amho. _mÌ Am¡Úmo{JH$aUmÀ`m à{H«$`oV AZoH$ CÚmoJm§Zr
Cn^mo½` dñVwÀ§ `m CËnmXZmV àdoe Ho$bm Amho. `m CÚmoJmV V`ma hmoUmè`m dñVy `m XO}Xma, gw~H$ d ñdñV
Agë`mZo J«m_rU bKw d Hw$Q>ra CÚmoJm§Zm Ë`m§À`mer ñnYm© H$aUo eŠ` hmoV Zmhr. n[aUm_r J«m_rU ^mJmVrb
AZoH$ bKw d Hw$Q>ra CÚmoJ ~§X nS>V Mmbbo AmhoV. Ë`m_wio J«m_rU ^mJmV ~oamoOJmar dmT>V Amho.
4) `§Ì d V§ÌkmZmË_H$ àJVr> :- Vm§{ÌH$ n«JVr_wio Am{W©H$ {dH$mgmbm MmbZm {_iVo. na§Vw
CÚmoJY§Úm_YyZ A{YH$ CËnmXZ d A{YH$ Z\$m {_idÊ`mgmR>r _mZdr eŠVrnojm `m§{ÌH$ eŠVrbm àmYmÝ`
{Xbo OmVo. CËnmXZ IM© H$_r H$aÊ`mgmR>r ñd`§M{bV `§Ìo d g§JUH$mMm dmna dmT>V Amho. VgoM CÚmoJ
joÌm~amo~aM ~m§YH$m_, añVo d aoëdo ~m§YUr, ImUH$m_, eoVrMr _emJV Aem AZoH$ H$m_mgmR>r AmYw{ZH$
`§Ìgm_J«rMm dmna Ho$bm OmV Amho. AmYw{ZH$ `§Ìgm_wJr« CÚmoJm§V g§JUH$mMm dmna, ñd`§M{bV gmYZo ho
^maVmgma»`m àM§S> bmoH$g§»`m Agboë`m XoemgmR>r A`mo½` Agbo Var CËnmXZ IMm©V ~MV d Zâ`mÀ`m
àmßVrgmR>r `mMm gd©Ì dmna Ho$bm OmV Amho. Ë`m_wio amoOJma{Z{_©Vr H$_r hmodZy ~oamoOJmar dmT>V OmVo.
5) CÚmoJ d ì`dgm`mVrb MT>-CVma> :- CÚmoJ d ì`mnma ì`dgm`mV gmVË`mZo {d{dY H$maUm§_i w o
MT>-CVma hmoV AgVmV. CÚmoJ VmoQ>çmV OmUo, gaH$mar YmoaUmVrb ~Xb, H$aaMZm, CÚmoJmVrb l_ d
Q>mio~X§ r, ì`dñWmnZ d H$m_Jma g§Kf©, Am§Vaamï´>r` ~mOmamVrb MT>-CVma, Z¡g{J©H$ AmnÎmr, ~mOmamVrb
ñnYm© Aem AZoH$ ~m~r_wio CÚmoJY§Xo d ì`mnma ì`dgm`mV VmU-VUmd amhVmV. Ë`mVyZ H$m_Jma H$nmV hmoV
AgVo. Aem CÚmoJ-ì`dgm`mV ZdrZ amoOJma {Z_m©U hmoV Zmhr. n[aUm_r ~oamoOJmar dmT>V OmVo.
6) {ejU ì`dñWoVrb Xmof> :- gd©gmYmanUo _Zwî`~imMm {dH$mg KS>dZy AmUyZ Ë`m§Mr CËnmXH$Vm
d H$m`©j_Vm dmT>dUo, ñd`§amoOJmarMo _yë` dmT>{dUo d Ver _mZ{gH$Vm V`ma H$aUo. hm {ejU d à{ejUmMm
_w»` CÔoe AgVmo. na§Vw {~«{Q>e H$mimnmgyZ MmbV Ambobr ^maVmVrb {ejU nÕVr hr H$mb~mø AgyZ
nma§nm[aH$ {ejUm_wio amoOJma d ñd`§amoOJmamV dmT> hmoV Zmhr. gXmof {ejUnÕVr_wio CÚmoJmgmR>r Amdí`H$
AgUmao H$m¡eë`, `mo½`Vm d Hw$dV {Z_m©U hmoV Zmhr. `mCbQ> amoOJmargmR>r emgZmda Adb§~Zy amhÊ`mMr
_mZ{gH$Vm Aem XmofnyU© {ejUnÕVrVyZ {dH$grV hmoV Jobr. Ë`m_wio XoemV gw{e{jV ~oamoOJmarV _moR>çm
à_mUmda dmT> hmoV Amho.
7) emgH$s` `moOZm§Mo An`e :- dmT>Ë`m bmoH$g§»`o~amo~aM l_eŠVrMo `mo½` {Z`moOZ H$aUo
gaH$mabm eŠ` Pmbobo Zmhr. XoemVrb gd© joÌm§Zm bmJUmè`m Vm§{ÌH$ d à{e{jV _Zwî`~imMr _mJUr bjmV
KodZy Ë`mMo `mo½` {Z`moOZ Ho$ë`mg ~oamoOJmarMr g_ñ`m {Z_m©U hmoV Zmhr. na§Vw ^maVmV n§Mdm{f©H$ `moOZm d
BVa YmoaUm§_Ü`o amoOJma{Z{_©VrÀ`m CÔoembm Xwhao r ñWmZ XoÊ`mV Ambo. Ë`m_wiMo g§ñWm A{^`m§{ÌH$s, d¡ÚH$s`
d nma§nm[aH$ {ejU joÌmV Hw$eb _Zwî`~imV dmT> hmoV AgyZ Ë`m à_mUmV amoOJma {Z_m©U Pmë`mZo ~oamoOJmar
17
dmT>V Amho.
8) amOH$s` ApñWaVm d àemgZ> :- XoemÀ`m {dH$mgmgmR>r Am{W©H$ ñW¡`© d amOH$s` ñW¡`m©Mr JaO
AgVo. ^maVmV H|$Ð d amÁ` nmVirdarb Ag§»` amOH$s` njm§À`m ApñVÎdm_wio H|$Ð VgoM amÁ` nmVirda
H$moUË`mhr EH$m amOH$s` njmbm ~hþ_V {_iV Zmhr. Ë`m_wio {^ÝZ Ñï>rH$moZ d {dMmagaUr AgUmao AZoH$
amOH$s` nj EH$Ì `odZy gaH$ma ñWmnZ H$aVmV. _mÌ ñdmWu amOH$s` àd¥Îmr, {hVg§~Y§ d {d{dY njm§gmR>r
KoVbobo AZwHy$b {ZU©` `m_wio amOH$s` AñW¡`© dmT>Vo. emgH$s` `moOZm d {d{dY H$m`©H«$_m§Mo `e ho
àemgH$s` `§ÌUoÀ`m H$m`©j_Voda Adb§~Zy AgVo. amOH$s` ApñWaVo_iw o àemgH$s` `§ÌUm H$m`©j_VoZo H$m_
H$arV Zmhr. n[aUm_r ~oamoOJmargmaIo àíZ {Z_m©U hmoVmV.
9) ì`pŠVJV KQ>H$> :- ~oamoOJmar g_ñ`m {Z_m©U hmoÊ`mg AZoH$ ì`ŠVrJV KQ>H$ H$maUr^yV R>aVmV.
Ë`mV àm_w»`mZo `mo½` d`mV amoOJma Z {_iUo, AZoH$ Vê$Um§Zm Ë`m§Mr j_Vm d AmdS> `m{df`r nwago o kmZ ZgVo.
~hþVHo $ doim EImÚm {d{eï> ì`dgm`mV JaOonj o m A{YH$ à{e{jV ì`ŠVr à`ËZerb AgVmV. Ë`m_wio àË`oH$mbm
amoOJma {_iV Zmhr. `m~amo~a amoOJmam{^_wI {ejUmMr _m{hVr ZgUo, Ë`m_wio KoVbobo {ejU amoOJma VgoM
ì`dgm`mgmR>r nwago o R>aV Zmhr. gw{e{jV Vê$Um§Zm gm_m{OH$ÑîQ>çm CÀM àVrMo amoOJma {_idÊ`mMr BÀN>m AgVo
Ë`m_wio H$_r àVrMo amoOJma H$aÊ`mg g§H$w {MV dmQ>V.o CXm - A°Q>mo [ajm qH$dm Q>Š° gr MmbdUo, goëg_Z,
eoVrVrb H$m_, hm°Q>ob_Yrb H$m_ BË`mXrbm Vê$Um§Mr Zmng§Vr AgVo. amoOJma d ì`dgm` hm Amnë`m
JmdmOdi VgoM Mm§Jë`m ehamV nm{hOo. `m _mZ{gH$Vo_i w o Amnbm àXoe gmoS>y Z XwgarH$S>o ñWbm§Va H$aÊ`mMr
Vê$Um§Mr _mZ{gH$Vm ZgVo. Ago AZoH$ ì`ŠVrJV KQ>H$m§_i w o ~oamoOJmarMr g_ñ`m Vrd« ~ZVo.
darbà_mUo ^maVr` g_mOmV ~oamoOJmar {Z_m©U hmoÊ`mMr H$maUo AmhoV. ~oamoOJmar_wio ì`ŠVrMo CËnÝZ,
CËnmXH$Vm, Amamo½`, _mZ{gH$Voda à{VHy$b n[aUm_ hmoVmo. XoemÀ`m AW©ì`dñWoda {dnarV n[aUm_ hmoVmo.
^maVmV Xm[aÐ` hm ~oamoOJmarMm gdm©V _moR>m n[aUm_ Amho. ~oamoOJmar Xm[aÐ` dmT>dVo, Xm[aÐ`m_wio bmoH$m§Zm
`mo½` {ejU, Amamo½` d CnbãY g§YrMm bm^ KoVm `oV Zmhr. àJVrgmR>^ nmofH$ dmVmdaU {_iV Zmhr. `mMm
EH${ÌV n[aUm_ gm_m{OH$ Amamo½` YmoŠ`mV `oV.o Xm[aÐ`, Hw$nmofU, ^yH$~ir, {ZH¥$îQ> amhUr_mZ, JwÝhoJmar,
PmonS>nÅ>r, bmMImoar Aem AZoH$ g_ñ`m ~oamoOJmar_wio {Z_m©U hmoVmV.
ñd`§ AÜ``ZmgmR>rMo àíZ> - 2
1) ~oamoOJmarMr H$maUo gm§Jm?
3.5.3 ~oamoOJmardarb Cnm` `moOZm :>
ñdmV§Í`moÎma H$mimV doJmZo dmT>Umè`m bmoH$g§»`o_wio ~oamoOJmar, Xm[aÐ` d Am{W©H$ {df_Vm `m
g_ñ`m§Mr Vrd«Vm dmT>V Jobr. Ë`m_wio Am{W©H$ {dH$mgmda {dnarV n[aUm_ hmodZy {dH$mgmÀ`m _mJm©V AZoH$
AS>Wio {Z_m©U Pmbo. àm_w»`mZo ~oamoOJmar_wio ì`ŠVr, Hw$Qw>~§ VgoM g_mOì`dñWoda dmB©Q> n[aUm_ hmoVmV.
18
~oamoOJmar_wio bmoH$m§À`m kmZ d H$m¡eë`m§Zm dmd Z {_imë`mZo {Zamem dmT>V OmdyZ ì`ŠVtMo _mZ{gH$
IÀMrH$aU hmoVo. hm g_mO AmnUmg OJÊ`mMr gmYZo nwady eH$V Zmhr. `m _mZ{gH$VoVyZ ì`ŠVrJV d
gm_m{OH$ {dKQ>Zmbm MmbZm {_iVo. Ë`mVyZ JwÝhoJmar, ì`gZm{YZVm, AmË_hË`m, Mmoar, H$m¡Q>w {§ ~H$ g§Kf© Aem
AZoH$ g_ñ`m§Zm MmbZm {_iVo. g_mO ñdmñÏ` YmoŠ`mV `oV.o åhUyZ ~oamoOJmar Zï> H$aUo d g_mOmV g§Vb w Z
amIUo hr emgZmMr d gd© g_mOmMr O~m~Xmar ~ZVo. Ë`mgmR>r EH${ÌV à`ËZm§Mr Amdí`H$Vm {Z_m©U hmoV.o
~oamoOJmar hr EH$ J§^ra gm_m{OH$-Am{W©H$ g_ñ`m Amho. hr g_ñ`m gmoS>{dÊ`mgmR>r {Z`moOZ~Õ
à`ËZm§Mr JaO AgVo. emgH$s` d gm_m{OH$ nmVirda {ZamH$aUmË_H$ à`ËZ hmoUo JaOoMo Amho. ~oamoOJmar
H$_r H$aÊ`mÀ`m Cnm`m§_Ü`o Xm[aÐ` {Z_w©bZmgmR>rMo emgH$s` H$m`©H«$_m§Mm XoIrb g_mdoe hmoVmo. `mVrb
_hÎdmÀ`m Cnm`-`moOZm nwT>rbà_mUo AmhoV.
1) bmoH$g§»`m {Z`§ÌU :-> ^maVmVrb AZoH$ gm_m{OH$-Am{W©H$ g_ñ`m bmoH$g§»`m dmT>r_wio
{Z_m©U hmoV AmhoV. 1951 _Ü`o XoemMr bmoH$g§»`m Ho$di 3.6 H$moQ>r hmoVr. Va 2011 _Ü`o Vr 121.02
H$moQ>rn`ªV nmohMbr Amho. AmO ^maVmVrb bmoH$g§»`m dmT>rMm Xa OJmV gdm©{YH$ Amho. `m dmT>Ë`m
bmoH$g§»`oV Hw$eb d AHw$eb _Zwî`~i àM§S> à_mUmV {Z_m©U hmoV Amho. `m dmT>Ë`m _Zwî`~imgmR>r
Amdí`H$ amoOJma g§Yr CnbãY hmoV ZmhrV. hr dñVwpñWVr Amho. àM§S> bmoH$g§»`o_i w o _mJUr Am{U nwadR>m
`m§Mo à_mU ì`ñV ~ZVo Am{U ~oamoOJmar dmT>V.o `mgmR>r Hw$Qw>~§ _`m©XrV R>do Uo, g§VVr {Z`_Z H$aUo, Hw$Qw>~§
{Z`moOZ, Hw$Qw>~§ H$ë`mU, bmoH$g§»`m {ejU, g_mO à~moYZ, OmUrd-OmJ¥Vr Aem {d{dY _mJm©Zo bmoH$g§»`m
{Z`§ÌUmgmR>r à`ËZ hmoUo Amdí`H$ Amho.
2) emídV Am{W©H$ {dH$mg :-> ~oamoOJmarMr g_ñ`m gmoS>{dÊ`m`gmR>rMm à^mdr _mJ© åhUOo
emídV Am{W©H$ {dH$mg hmo`. Am{W©H$ {dH$mgmgmR>r CÚmoJm§Mm {dH$mg, eoVr à{H«$`m CÚmoJ, CÚmoJm§Mo
{dH§$o ÐrH$aU, godm joÌmMm {dH$mg H$aUo Amdí`H$ Amho. XoemVrb añVo, aoëdo, drO, nmUrnwadR>m, Xoem§VJ©V
{d_mZ godm, Am§Vaamï´>r` {d_mZVio, gmd©O{ZH$ dmhVyH$ gw{dYm, e¡j{UH$ H|$Ðo, n`©Q>Z CÚmoJm§Zm MmbZm Aem
nm`m^yV gw{dYm§Mm {dH$mg H$aUo Amdí`H$ Amho. Xoem§Vrb H$a aMZm à{H«$`oV gwQ>gQw >rVnUm AmUUo Amdí`H$
Amho. `m_wio Xoem§Vrb gd©M joÌmVrb CÚmoJ ì`dgm`m§Zm MmbZm {_iyZ amoOJma dmTy> eHo$b.
3) Am¡Úmo{JH$ {dH$mg :-> amoOJmamÀ`m g§Yr {Z_m©U hmoÊ`mgmR>r CÚmoJY§ÚmMm {Z`moOZnydH© $ {dH$mg
H$aUo Amdí`H$ Amho. `m_Ü`o ^maVmV CnbãY AgUmè`m Z¡g{J©H$ gmYZ gm_J«rMm {dMma H$ê$Z Ë`mg§~Y§ r
CÚmoJY§X,o bKwCÚmoJ, J«m_moÚmoJ, Hw$Q>ramoÚmoJm§Mm {dH$mg Ho$bm nm{hOo. eoVrjoÌmV AmO gdm©{YH$ _Zwî`~i
Amho. Ë`m_wio J«m_rU ^mJmV eoVrà{H«$`m CÚmoJm§Zm MmbZm XoUo Amdí`H$ Amho. J«m_rU ^mJmVrb CÚmoJ d
ehar ^mJmVrb CÚmoJ `m§À`mV nañna g_Ýd` {Z_m©U Ho$ë`mg H$ÀMm _mb, à{e{jV _Zwî`~i, ~mOmanoR>m
`mV g_Ýd` {Z_m©U hmodyZ CÚmoJm§Mm {dH$mg hmoB©b. `m~amo~a emgZmZo XoIrb CÚmoJdmT>rgmR>r MmbZm XoUmao
YmoaU am~dUo JaOoMo Amho. Oo CÚmoJ gdm©{YH$ H$m_Jma ^aVr H$aVrb Ë`m§Zm BVa gdbVr XoU,o ñWm{ZH$
19
H$m_Jmam§Zm àmYmÝ` XoUo Ago YmoaU am~d{dë`mg amoOJma {Z{_©Vr hmoD$ eHo$b.
4) eoVr d eoVrnyaH$ ì`dgm`m§Mm {dH$mg :-> ^maV hm eoVràYmZ Xoe Agë`mZo eoVr {dH$mg d
eoVrnyaH$ ì`dgm`m§À`m {dH$mgmda A{YH$ bj H|$ÐrV H$aUo _hÎdmMo Amho. eoVr{dH$mgmgmR>r ObqgMZ
gw{dYm, AmYw{ZH$ {nH$ nÕVr, hdm_mZmZwgma {nH$m§Mo {Z`moOZ, gm_y{hH$ eoVr, JQ> eoVr, J«m_rU H¥$fr d
_mJ©Xe©Z H|$Ðo, amgm`{ZH$ IVo d ~r-{~`mUm§Mm `mo½` dmna, nS>rH$ O{_ZtMm {dH$mg, \$i~mJ {dH$mg
`moOZm, J«m_rU ~mOmanoR>mM§ r {Z{_©Vr `mgmR>r à`ËZ hmoUo Amdí`H$ Amho. `m~amo~aM Xw½Yì`dgm`, Hw$ŠHw$Q>nmbZ,
_Yw_{jH$m nmbZ, damh-nmbZ, eoir nmbZ, aoer_ CÚmoJ Aem eoVrnyaH$ ì`dgm`m§Zm MmbZm XodZy gaH$maZo
Ë`mgmR>r H$O©naw dR>m, AZwXmZ XoUo Amdí`H$ Amho.
J«m_rU ^mJmV na§naoZo AZoH$ Hw$Q>ramoÚmoJ, J«m_moÚmoJ d hñVCÚmoJ Ho$bo OmVmV. CXm - Q>mno ë`m {dUUo,
XmoaI§S> H$aUo, gwVmaH$m_, bmohmaH$m_, Hw$§ ^maH$m_, bmH$S>r IoiUr ~ZdUo B. Aem J«m_rU CÚmoJm§Zm àmoËgmhZ
XoU,o ho CÚmoJ {Q>H$dyZ R>do Zy Ë`m§Zm ehar ~mOmanoR>m CnbãY H$ê$Z XoUo Amdí`H$ Amho. `m{edm` eoVrV
ì`mnmar VÎdmda CËnmXZ KoÊ`mgmR>r bmoH$m§Zm àmoËgmhZ {Xbo nm{hOo. Ë`mV àm_w»`mZo Zmai, H$mOy, Mhm,
H$m°\$s, Ambo, V§~mIy, D$g, H$mnyg, H$S>YmÝ`o, Vob{~`m, \$i^mÁ`m Aem AZoH$ CËnmXZm§Mm g_mdoe H$aUo
JaOoMo Amho. `m~amo~a H¥$fr à{H«$`m§Zm Ë`m-Ë`m àXoemVrb {nH$nÕVrZwgma àmoËgmhZ XoUo, H¥$fr n`©Q>Zmbm
MmbZm XoU,o ehamVrb ~mOmanoR>mV§ , eoVH$ar ~mOmanoR>m {Z_m©U H$aUo. Aem {d{dY Cn`m§Mr A§_b~OmdUr
Ho$ë`mg J«m_rU ^mJmV amoOJma {Z{_©Vr hmoD$ eHo$b.
5) e¡j{UH$ gwYmaUm :-> ^maV XoemV {~«{Q>eH$mimnmgyZ MmbV Amboë`m e¡j{UH$ nÕVrV AZoH$
Xmof AmhoV. Amnë`mH$S>rb {ejU ho amoOJmam{^_wI, ñdmdb§~Z d H$m¡eë` {Z_m©U H$aUmao Zmhr Va Vo Ho$di
nXdr {Z_m©U H$aUmao Amho. ^maVmV AmOn`ªV ^maVr` g_mOmÀ`m JaOm§Mm {dMma H$ê$Z e¡j{UH$ à{H«$`m
am~{dbr Jobb o r Zmhr. `m {ejU nÕVrZo AmOn`ªV Ho$di ehar ^mJmVrb JaOm§Mm A{YH$ dmna Ho$bm. Ë`m
VwbZoV J«m_rU ^mJmMm \$magm {dMma Ho$bobm AmR>dV Zmhr. Ë`m_wio {ejUnÕVrVrb Xmof Xya H$ê$Z gwYmaUm
Ho$ë`m nm{hOoV. Ë`mgmR>r g§nyU© Xoem§V g_mO{ejU àUmbr am~{dUo, àmW{_H$ {ejU gŠVrMo H$aUo,
{ejUmV ñWm{ZH$ Jmoï>tZm àmYmÝ` XoUo, {dÚmÏ`m©Vrb H$m¡eë` emoYyZ Ë`mMm {dH$mg H$aUo, H$m¡eë`
{dH$mgmbm àmYmÝ` XoU,o CÀM{ejUmV g§emoYZ d {dH$mgmbm MmbZm XoU.o `m~amo~aM nma§nm[aH$ {ejUm~amo~aM
ì`dgm` {ejUmbm MmbZm XoUo, ñd`§amoOJmamgmR>r à{ejU H|$Ðom {Z_m©U H$aUo Aem {d{dY Cn`m§Mr
A§_b~OmdUr H$ê$Z e¡j{UH$ gwYmaUm Ho$ë`mg Hw$eb _Zwî`~imMr {Z{_©Vr hmoD$ eHo$b. `m_wio amoOJma d
ñd`§amoOJmamg ghH$m`© {_iob.
6) emgH$s` `moOZm d H$m`©H$« _ :-> AmOn`ªV {d{dY n§Mdm{f©H$ `moOZm§Ûmao Am¡Úmo{JH$ {dH$mg d
eoVr {dH$mg `m _mÜ`_mVyZ _moR>çm à_mUmV amoOJma {Z{_©VrgmR>r à`ËZ H$aÊ`mV Ambo. `mV àm_w»`mZo H¥$fr
joÌmV Jw§VdUyH$ Cn^mo½` dñVy CËnmXZ CÚmoJm§Zm àmoËgmhZ, CÚmoJm§Mo J«m_rU ^mJmV {dH|$ÐrH$aU, J«m_rU
20
CÚmoJm§Zm MmbZm, godmjoÌmMm {dH$mg Aem AZoH$ ~m~rda ^a XoÊ`mV Ambm Amho. `m{edm` Xm[aÐ` {Z_wb © Z
d amoOJma {Z{_©VrgmR>r H|$Ð d amÁ`gaH$mam§Zr doVZ AmYmarV amoOJma `moOZm CXm - amoOJma h_r `moOZm, amï´>r`
J«m_rU amoOJma `moOZm B. VgoM ñd`§amoOJma AmYmarV amoOJma `moOZm CXm - ñdU©-O`§Vr J«m_ ñdamoOJma
`moOZm, ñdU©-O`§Vr ehar amoOJma `moOZm B. Aem AZoH$ `moOZm am~{dë`m AmhoV. Ë`mMm AmT>mdm
nwT>rbà_mUo KoVm `oB©b.
(A) H|$Ð emgZmMo H$m`©H$« _ :>
{Z`moOZ H$mimV H|$Ð gaH$maZo amoOJma {Z{_©VrgmR>r {d{dY `moOZm d H$m`©H$« _ gwê$ Ho$bo. `m `moOZmgmRr
gaH$maH$Sy>Z 50 Q>ŠHo$ Vo 75 Q>ŠŠ`m§n`ªV AZwXmZ CnbãY H$ê$Z {Xbo OmVo. H|$Ð nwañH¥$V `moOZm§Mr
A§_b~OmdUr amÁ`gaH$mam§H$Sy>Z Ho$br OmVo. `m `moOZm nwT>rbà_mUo AmhoV.
1. gm_m{OH$ {dH$mg àH$ën Am{U amï´>r` {dñVma godm.
2. àH${f©V H¥$fr {Oëhm H$m`©H$« _ (1960-61)
3. {Oëhm J«m_rU {dH$mg g§ñWm (1964)(1993)
4. Adf©U àdU joÌ H$m`©H$« _ (1923)
5. gr_m§V eoVH$ar Am{U eoV_Oya {dH$mgm `§ÌUm (1973-74)
6. S>mJ| ar joÌ {dH$mg H$m`©H$« _ (1971-72)
7. drg H$b_r H$m`©H$« _ (1975)
8. amï´>r` J«m_rU {dH$mg g§ñWm (1977)
9. J«m_rU Am¡Úmo{JH$aU d {Oëhm CÚmoJ H|$Ð (1977)
10. EH$mpË_H$ J«m_rU {dH$mg H$m`©H$« _ (1980-81)
11. J«m_rU `wdH$m§gmR>r ñd`§amoOJma à{ejU H$m`©H$« _ (15 Am°Jï> 1979)
12. J«m_rU joÌmVrb _{hbm d ~mb{dH$mg H$m`©H$« _ (1982)
13. B§{Xam Amdmg `moOZm (1985)
14. àYmZ_§Ìr J«m_ gS>H$ `moOZm (25 {S>g| 2000)
15. amï´>r` J«m_rU amoOJma h_r `moOZm (2 \o$~«dw mar2006)
`m `moOZm§~amo~aM AZoH$ amoOJma d ñd`§amoOJmamÀ`m `moOZm H|$ÐemgZmZo am~{dë`m AmhoV.
21
(~) amÁ` emgZmMo H$m`©H$« _ :>
_hmamï´> amÁ`mV amoOJma {Z{_©Vr d J«m_rU {dH$mgmgmR>r H|$Ð emgZmZo nwañH¥$V Ho$boë`m {d{dY `moOZm
am~{dë`m OmVmV. `m `moOZm§~amo~aM amÁ` emgZmZo amÁ`mVrb JaOm {dMmamV KodZy nwT>rb H$mhr `moOZm
am~{dë`m AmhoV.
1. amoOJma h_r `moOZm (3 E{àb 1975)
2. g§O` Jm§Yr ñdmdb§~Z `moOZm (2 Am°ŠQ>m~o a 1980)
3. Odmha {d{har H$m`©H$« _ (1 Am°ŠQ>m~o a 1980)
4. amoømo A§VJ©V \$i~mJ bmJdS> `moOZm (1 OyZ 1990)
5. gw{e{jV ~oamoOJmam§gmR>r drO ^m§S>db `moOZm
6. amoOJma d ñd`§amoOJma _mJ©Xe©Z H|$Ð
7) BVa Cnm` :>
~oamoOJmar {Z_wb
© ZmgmR>r darb {d{dY Cnm`m§~amo~aM Imbrb H$mhr _w>Úm§Mm {dMma hmoUo _hÎdmMo Amho.
1) H$O©, drO, nmUr, añVo Aem gmo`r CnbãY H$ê$Z nmM Vo nÝZmg hOma bmoH$g§»`oÀ`m N>mQo >çm ehamV CÚmoJ
dmT>rgmR>r à`ËZ H$aUo.
2) O_rZ, ^m§S>db Aem CnbãY CËnmXZmÀ`m gmYZm§À`m VwbZoV l_mMr g§»`m dmT>V Joë`mZo l_{Z`moOZmg
àmYmÝ` XoUo _hÎdmMo Amho.
3) Cn^mo½` dñVwÀ§ `m CÚmoJmMm {dñVma Ho$ë`mg ^mddmT> H$_r hmodZy amoOJma {Z{_©Vr hmody eHo$b.
4) Á`m CÚmoJm§V gdm©{YH$ amoOJma {Z_m©U hmoBb
© Aem CÚmoJm§Zm H$a, H$O© BË`mXr~m~V gdbVr XoÊ`mMo YmoaU
ñdrH$mabo nm{hOo.
5) ñWm{ZH$ CÚmoJ d CÚmoOH$m§Zm gdbVr XoU.o
6) {ejUnÕVr hr Ho$di nwñVH$s kmZmn`ªV _`m©XrV Z R>do Vm, ì`dgm`m{^_wI {ejUnÕVrbm àmYmÝ`
Úmdo. `mgmR>r CÚmoJm§Zm Amdí`H$ AgUmao à{e{jV _Zwî`~i nwa{dÊ`mgmR>r {ejU g§ñWm d CÚmoJm§Zm nañna
gm_§Oñ` H$ama H$aÊ`mgmR>r àmoËgmhZ Úmdo.
7) J«m_rU ^mJmV añVo, aoëdo, nyb, emim ~m§YH$m_, eoVVir B. H$m_m§Zm àmYmÝ` XodZy amoOJma {Z{_©Vr
H$amdr.
darbà_mUo ~oamoOJmar {Z_wb
© ZmgmR>r {d{dY Cnm` `moOZm gm§JVm `oVrb. `m{edm` `mM àH$aUmVrb
22
Xm[aÐ` `m g_ñ`odarb amoOJma{df`H$ `moOZm§Mm {dMma H$aUoV `mdm. `m{edm` amÁ`KQ>ZVo rb H$b_ 39
Zwgma "H$m_mMm hŠH$' (Right to work) _mÝ` H$aÊ`mV Ambm Amho. `mZwgma Ago _mÝ` H$aÊ`mV Ambo Amho
{H$, ~oamoOJmar Zmhrer H$aÊ`mgmR>r amÁ`mZo Ë`mÀ`m Am{W©H$ j_VoÀ`m d {dH$mgmÀ`m _`m©XVo amhÿZ H$m_mMm
hŠH$, {ejU `mÛmao gmd©O{ZH$ ghmæ`Vm àXmZ H$amdr.
ñd`§ AÜ``ZmgmRrMo àíZ - 3
1. ~oamoOJmarMo Cnm` gm§Jm?
2. ~oamoOJmarMo emgH$s` H$m`©H«$_ gm§Jm?
3.6 nm[a^m{fH$ eãX :
1) gd©H$f Xm[aÐ` :- emar[aH$ H$m`©j_Vm d _wb^yV Amamo½` {df`H$ JaOm§Mr nyVV© m H$aÊ`mgmR>r
gmYZgm_J«rMm A^md AgUo.
2) Xm[aÐçmMr g§ñH¥$Vr :- ì`ŠVrbm Amnbr Xm[aÐçmMr OrdZnÕVr ~Xbm`Mr ZgVo. Amho Ë`m
g§ñH¥$VrV OrdZ OJÊ`mbm àmYmÝ` {Xbo OmVo.
3) gmnoj Xm[aÐç :- EImÚm d[að> Am{W©H$ g_whmMm H${Zð> Am{W©H$ g_whmer VwbZm H$ê$Z lr_§Vr
AWdm Jar~r {Z{íMV H$aUo.
4) ~oamoOJmar :- ì`ŠVrV H$m_ H$aÊ`mMr j_Vm d BÀN>m AgVo. Varhr {Vbm àM{bV doVZmda H$m_
{_iV Zmhr.
5) h§Jm_r Xm[aÐ` :- eoVr d BVa joÌmV Ho$di EH$m {d{eï> H$mimV H$m_ {_iUo d BVa doir Z
{_iUo.
3.7 gmam§e :
`m KQ>H$m§_Ü`o ^maVmVrb à_wI gm_m{OH$-Am{W©H$ g_ñ`m åhUyZ Xm[aÐç d ~oamoOJmar `m XmoZ à_wI
g_ñ`m§Mm Aä`mg H$aÊ`mV Ambm Amho. Xm[aÐ` `m g§H$ënZoMm Aä`mg H$aVmZm Xm[aÐçmMr g§H$ënZm, AW©,
ì`m»`m, Xm[aÐçmMo àH$ma, Xm[aÐçmMr H$maUo d Cnm`-`moOZm§Mm {dMma H$aÊ`mV Ambm Amho. Xm[aÐçm_wio
g_mOmV gm_m{OH$ Amamo½` {dñH$irV hmodZy gm_m{OH$ {dKQ>Zmbm MmbZm {_iVo. Xm[aÐçm_wio ì`ŠVr d
g_mOmÀ`m {dH$mgmbm AS>Wim {Z_m©U hmoVmo. åhUyZ hm àíZ gmoS>{dÊ`mgmR>r ì`ŠVrJV gm_m{OH$ d
emgH$s` nmVirda gdmª{JU à`ËZ Pmë`mg Xm[aÐ` {Z_wb © Z hmodZy g_mOmMm {dH$mg eŠ` hmoVmo.
~oamoOJmar hr g_ñ`m XoIrb Am{W©H$ ì`dñWoer g§~{§ YV Amho. ~oamoOJmar Xm[aÐç d Am{W©H$ {df_Vobm
MmbZm XoV.o g_mOmV JwÝhoJmar, ì`gZm{YZVm, AmË_hË`m, ^«ï>mMma Aem AZoH$ g_ñ`m§Zm ~oamoOJmar MmbZm
XoV.o `m KQ>H$mV AmnU ~oamoOJmarMm AW©, ì`m»`m, H$maUo d ~oamoOJmardarb Cnm``moOZm§Mm Aä`mg Ho$bm
23
Amho. gm_mÝ`nUo ~oamoOJmar H$Ë`m© bmoH$g§»`oer g§~§{YV AgVo. hr bmoH$g§»`m XoemV {dH$mgmVrb à_wI
_Zwî`~i åhUyZ H$m_ H$aVo. Aem bmoH$g§»`obmM Vo em[aarH$ d ~m¡ÕrH$ÑîQ>çm gj_ AgVmZm àM{bV
doVZXamV H$m_ {_iV Zmhr. Ë`mdoir ~oamoOJmar {Z_m©U hmoV.o hr ~oamoOJmar _mZ{gH$ d gm_m{OH$ Amamo½`
{dñH$irV H$ê$ eH$Vo. `mgmR>r emgZñVamda `mda Cnm`-`moOZm H$aÊ`mMm gmVË`mZo à`ËZ hmoV AmhoV.
3.8 ñd`§ AÜ``Z àíZm§Mr CÎmao :
3.4 Xm[aÐçmMr g_ñ`m :
ñd`§ AÜ``Z àíZm§Mr CÎmao - 1
CÎma - 1 - JmoS>mS>© - ""EH$ ì`ŠVr Am{U {VÀ`mda Adb§~Zy AgUmao BVa bmoH$ `m§Mo ñdmñÏ`, Amamo½`
d Ë`m§Mr H$m`©j_Vm {Q>H$dyZ R>do Ê`mgmR>r Amdí`H$ AgUmè`m dñVwM§ m Anwam nwadR>m åhUOo Xm[aÐ` hmo`. ''
CÎma - 2 - Xm[aÐçaofo_wio AmnUmg Xm[aÐçmMo _moO_mn H$aVm `oVo d Aem Xm[aÐçaofoÀ`m ImbnmgyZ
Xm[aÐ`mMr gwadmV hmoVo d Ë`m aofÀo `mdaVr Xm[aÐçmMm eodQ> hmoVmo.
ñd`§ AÜ``Z àíZm§Mr CÎmao - 2
CÎma - 1 - ì`ŠVr, Xm[aÐ`mMr g§ñH¥$Vr d g_mOaMZm hr Xm[aÐ`mMr ì`ŠVrJV H$maUo AmhoV.
CÎma - 2 - am_ AmhþOm `m§Zr Xm[aÐçmMr, Am{W©H$ H$maUo, bmoH$g§»`mË_H$ H$maUo d gm_m{OH$ H$maUo
gm§{JVbr AmhoV. Am{W©H$ H$maUm§V Anwam {dH$mg, dmT>Vr _hmJmB© d ^m§S>dbmMm A^md, Hw$eb _Zwî`~imMm
A^md, dmT>Vr ~oH$mar, nma§nm[aH$ eoVr ì`dgm` ho _wÔo gm§{JVbo AmhoV.
ñd`§ AÜ``Z àíZm§Mr CÎmao - 3
CÎma $:- 1 - Xm[aÐç {Z_wb
© ZmMo AZoH$ emgH$s` Cnm` AmhoV. Ë`mMm g{dñVa AmT>mdm àH$aUmVrb `m
_wÚm§À`m AmYmao ¿`mdm.
CÎma :- 2 - BVa Cnm`mV bmoH$g§»`m {Z`§ÌU, H¥${fjoÌmMm {dH$mg, amoOJma g§Yr, A{^d¥ÎmrV ~Xb B. Mm
{dMma H$amdm bmJob.
3.5 ~oamoOJmarMr g_ñ`m :
ñd`§ AÜ``Z àíZm§Mr CÎmao - 1
CÎma - 1 - \o$Aa MmB©ëS> - _Owar H$aUmè`m gm_mÝ` dJm©À`m EH$m gXñ`mbm gm_mÝ` doimV, gm_mÝ`
doVZmda Am{U gm_mÝ` H$m_ H$aÊ`mÀ`m n[apñWVrV doVZ {_iUmè`m H$m_mnmgyZ A{ZÀN>Zo o doJio R>do bo OmVo
Voìhm Ë`mbm ~oamoOJmar Ago åhUVmV.
24
CÎma - 2 - Am§Vaamï´>r` l_ g§KQ>ZZo gw ma ""H$m_ H$aÊ`mMr BÀN>m d gm_Ï`© AgyZhr àM{bV doVZXamda H$m_
emoYV AgVmZm Á`m§Zmm H$m_ {_iV Zmhr Aem§Zm ~oamoOJma åhQ>bo OmVo.''
ñd`§ AÜ``Z àíZm§Mr CÎmao - 2
CÎma - 1 - bmoH$g§»`m dmT>, _mJmg eoVr, J«m_moÚmoJm§Mm èhmg, `§Ì d V§ÌkmZmË_H$ àJVr, CÚmoJ d
ì`dgm`mVrb MT>-CVma, {ejU ì`dñWoVrb Xmof, amOH$s` g§aMZm, ì`ŠVrJV KQ>H$ hr ~oamoOJmarMr H$maUo
AmhoV.
ñd`§ AÜ``Z àíZm§Mr CÎmao - 3
CÎma - 1 - bmoH$g§»`m {Z`§ÌU, emídV Am{W©H$ {dH$mg, Am¡Úmo{JH$ {dH$mg, eoVr d eoVr-nyaH$
ì`dgm`m§Mm {dH$mg, e¡j{UH$ gwYmaUm ho ~oamoOJmarMo Cnm` AmhoV.
CÎma - 2 - ~oamoOJmargmR>r AZoH$ emgH$s` H$m`©H«$_ d `moOZm§Mm {dMma Ho$bm OmVmo. Ë`mV H|$Ð d
amÁ`emgZmÀ`m H$m`©H$« _m§Mm g_mdoe Amho. g{dñVa CÎmamgmR>r àH$aUmVrb _wÔo nhmdoV.
3.9 gamd/J¥hnmR> (Exercise/Home Assignment) :
_hm{dÚmb`mÀ`m J«W§ mb`mVrb Xm[aÐ` d ~oamoOJmar g§~Y§ rÀ`m nwñVH$m§Mo dmMZ H$am. Amnbmm VmbwH$m,
Jm§d `oWrb Xm[aÐ` d ~oamoOJmar {Z_w©bZ H$m`©H«$_m§Mm AmT>mdm ¿`m.
3.10 qMVZ Am{U H¥$Vr (Reflection and Action) :
Vw_Mo Jmd, VmbwH$m d ehamVrb Xm[aÐ`mg§~§Yr H|$Ðmbm ^oQ> Úm. gaH$mar H$m`m©b`mV VmbwŠ`mVrb
~oamoOJmarMm AmT>mdm ¿`m. VmbwH$m/{Oëhm CÚmoJ H|$Ðo d gaH$mar ~±H$m§Zm ^oQ>r Úm.
3.11 A{YH$ dmMZmgmR>r nwñVHo$> (Suggested Reading Books) :
1. Ahuja Ram : Social Problems in India, Rawat Publication Jaipur (2003)
2. Sharma. Ram Nath : Indian Social Problems, Media Promoters Bombay (1982)
4. Shankar Rao C.N. : Sociology Primary Principles, Chand & Co. Delhi (2004)
25
9. ^Jobrdmb Q>r. EZ. - l_ AW©emñÌ Ed Am¡Úmo{JH$ g§~Y§ , gm{hË` ^dZ, AmJ«m.
10. MìhmU EZ. Eb.- ^maVr` AW©ì`dñWoMm {dH$mg-1 àem§V npãbHo$eZ, OiJm§d
11. agmi amO|Ð - ^maVr` AW©ì`dñWm, gŠgog npãbHo$eZ, nwU.o
12. {eaJm§d,o JmoS>g,o gmiwI
§ ,o gmimoIo - ^maVmVrb gm_m{OH$ g_ñ`m, {Zambr àH$meZ, nwU.o
13. AmJbmdo, àXrn - ^maVr` g_mO àíZ Am{U g_ñ`m, lr gmB©ZmW àH$meZ, ZmJnya.
14. _mê$iH$a, nmS>iH$a - ^maVmVrb gm_m{OH$ g_ñ`m, \$S>H$o àH$meZ, H$moëhmnya.
***
26