ΑΛΓΕΒΡΑ

Α΄ ΛΥΚΕΙΟΥ
Eισαγωγικό Κεφάλαιο
78 Άλγεβρα Α΄ Λυκείου

«Στα μαθηματικά, η τέχνη

του να διατυπώνεις σωστά το ερώτημα,
βρίσκεται ψηλότερα
από το να δίνεις σωστά την απάντηση.»

Georg Cantor
Σύνολα – Λεξιλόγιο Λογικής 79

Σύνολα

Η Έννοια του Συνόλου

Ορισμός

Ονομάζουμε σύνολο κάθε συλλογή αντικειμένων που προέρχονται από την εμπειρία
μας ή τη διανόησή μας, είναι καλά ορισμένα και διακρίνονται το ένα από το άλλο.

● Τα αντικείμενα από τα οποία αποτελείται ένα σύνολο ονομάζονται στοιχεία του

συνόλου.

● Για να συμβολίσουμε ένα σύνολο χρησιμοποιούμε ένα από τα κεφαλαία

γράμματα του Ελληνικού ή του Λατινικού αλφαβήτου. Έτσι, συμβολίζουμε:
 με  το σύνολο των φυσικών αριθμών
 με  το σύνολο των ακεραίων αριθμών
 με  το σύνολο των ρητών αριθμών
 με  το σύνολο των πραγματικών αριθμών
● Με *, *,  * και  * συμβολίζουμε τα σύνολα , ,  και  αντί-
στοιχα, από τα οποία έχουμε εξαιρέσει τον αριθμό 0.
● Για να δηλώσουμε ότι το x είναι στοιχείο ενός συνόλου Α γράφουμε x ∈ A
και διαβάζουμε «το x ανήκει στο Α». Αντίθετα, για να δηλώσουμε ότι το x
δεν είναι στοιχείο ενός συνόλου Α γράφουμε x ∉ A και διαβάζουμε «το x δεν
ανήκει στο Α». Για παράδειγμα,
2 7
5 ∈ , ∉ , − ∈ , − 3 ∉ , 2 ∈ .
3 11

Παράσταση Συνόλου

Για να παραστήσουμε ένα σύνολο χρησιμοποιούμε έναν από τους παρακάτω τρόπους:

α΄ τρόπος:

Με αναγραφή των στοιχείων του συνόλου

● Γράφουμε όλα τα στοιχεία του συνόλου μεταξύ δύο αγκίστρων και τα χωρίζουμε
με το κόμμα.
80 Άλγεβρα Α΄ Λυκείου

Παράδειγμα
Το σύνολο Α που έχει ως στοιχεία τα γράμματα α, β, γ και δ γράφεται:
Α = {α,β, γ, δ}

● Αν το σύνολο έχει πολλά ή άπειρα στοιχεία, τότε γράφουμε μερικά από τα

στοιχεία αυτά αποσιωπώντας τα υπόλοιπα, αρκεί να είναι σαφές ποια είναι αυτά
τα στοιχεία που παραλείπονται.

Παράδειγμα

 Το σύνολο Β που έχει ως στοιχεία όλους τους ακέραιους αριθμούς από το 1 μέχρι
και το 50 γράφεται:
Β = {1, 2,3,...,50}
 Το σύνολο Γ που έχει ως στοιχεία όλους τους μη μονοψήφιους ακέραιους
αριθμούς γράφεται:
Γ = {..., −12, − 11, −10,10,11,12,...}

β΄ τρόπος:

Με περιγραφή των στοιχείων του συνόλου.

Αν από ένα σύνολο Ω επιλέξουμε εκείνα τα στοιχεία του, τα οποία έχουν κάποια
ιδιότητα *, τότε κατασκευάζουμε ένα νέο σύνολο που γράφεται:
{x ∈ Ω | x έχει την ιδιότητα *}
και διαβάζεται:
« x ανήκει Ω, όπου x έχει την ιδιότητα * »

Παράδειγμα
 Το σύνολο Α που έχει ως στοιχεία όλους τους άρτιους ακέραιους αριθμούς γρά-
φεται:
Α= {x ∈  | x άρτιος} ή Α = {x ∈  | x =2κ, με κ ∈ }
 Το σύνολο Β που έχει ως στοιχεία όλους τους περιττούς ακέραιους αριθμούς γρά-
φεται:
Β= {x ∈  | x περιττός} ή Β = {x ∈  | x =2κ + 1, με κ ∈ }
Σύνολα – Λεξιλόγιο Λογικής 81

Ίσα Σύνολα

Ορισμός

Λέμε ότι δύο σύνολα Α και Β είναι ίσα και συμβολίζουμε A = B, αν και μόνο αν έχουν
τα ίδια ακριβώς στοιχεία.

Παράδειγμα

Τα σύνολα
Α
= {1, 2,3, 6} και Β
= {x ∈  | x διαιρέτης του 6}
είναι ίσα. Δηλαδή Α = Β.

Το Κενό Σύνολο

Ορισμός

Ονομάζουμε κενό σύνολο και συμβολίζουμε με ∅ ή με { }, το σύνολο που δεν έχει

στοιχεία.

Παράδειγμα

{x ∈  | x 2 =
Τα σύνολο Α = −1} δεν έχει στοιχεία, αφού η εξίσωση x 2 = −1 είναι
αδύνατη. Επομένως, Α = ∅ .

Υποσύνολα Συνόλου

Ορισμός

Λέμε ότι ένα σύνολο Α είναι υποσύνολο ενός συνόλου Β και συμβολίζουμε με A ⊆ B,
αν και μόνο αν κάθε στοιχείο του Α είναι και στοιχείο του Β.

Παράδειγμα

Έχουμε
 ⊆ ,  ⊆ ,  ⊆  ,  ⊆ .
82 Άλγεβρα Α΄ Λυκείου

Πρόταση

Ισχύουν οι ιδιότητες:
● A ⊆ Α , για κάθε σύνολο Α.
● ∅ ⊆ Α , για κάθε σύνολο Α.
● αν A ⊆ Β και Β ⊆ Γ, τότε A ⊆ Γ.
● αν A ⊆ Β και Β ⊆ Α, τότε A = Β.

● Κάθε φορά που εργαζόμαστε με σύνολα, τα θεωρούμε υποσύνολα ενός συνόλου

που το ονομάζουμε βασικό σύνολο και το συμβολίζουμε με Ω. Για παράδειγμα
τα σύνολα , ,  και  είναι υποσύνολα του βασικού συνόλου των πραγμα-
τικών αριθμών. Δηλαδή, Ω =  .

Διαγράμματα Venn

Μια εποπτική παρουσίαση των συνόλων και των μεταξύ τους σχέσεων γίνεται με τα
διαγράμματα του Venn.

● Με αυτά τα διαγράμματα το βασικό σύνολο Ω Ω

παριστάνεται με το εσωτερικό ενός ορθογωνίου,
ενώ κάθε υποσύνολό του παριστάνεται με το A
εσωτερικό μιας κλειστής καμπύλης που βρίσκεται
εντός του ορθογωνίου.

● Αν A ⊆ B, τότε το σύνολο Α παριστάνεται με το

Ω
B
εσωτερικό μιας κλειστής καμπύλης που βρίσκεται
στο εσωτερικό της καμπύλης που παριστάνει το A
σύνολο Β.
Σύνολα – Λεξιλόγιο Λογικής 83

Πράξεις με Σύνολα

● Ένωση δύο υποσυνόλων Α, Β ενός βασικού Ω

συνόλου Ω λέγεται το σύνολο των στοιχείων
του Ω που ανήκουν τουλάχιστον σε ένα από τα
σύνολα Α και Β και συμβολίζεται με A ∪ B .
A B
Δηλαδή είναι:
A ∪ B = { x ∈ Ω x ∈ A ή x ∈ B} .

● Τομή δύο υποσυνόλων Α, Β ενός βασικού Ω

συνόλου Ω λέγεται το σύνολο των στοιχείων
του Ω που ανήκουν και στα δύο σύνολα Α, Β
και συμβολίζεται με A ∩ B .
A B
Δηλαδή είναι
A ∩ B = { x ∈ Ω x ∈ A και x ∈ B} .

● Συμπλήρωμα ενός υποσυνόλου Α ενός βασικού

Ω
συνόλου Ω λέγεται το σύνολο των στοιχείων
του Ω που δεν ανήκουν στο Α και συμβολίζεται A
A′
με A′ .

Δηλαδή είναι
A′ ={ x ∈ Ω x ∉ A} .

● Διαφορά Α μείον Β δύο υποσυνόλων Α, Β ενός Ω

βασικού συνόλου Ω λέγεται το σύνολο των
στοιχείων του Ω που ανήκουν στο Α και δεν
ανήκουν στο Β και συμβολίζεται με Α − Β .
A B
Δηλαδή είναι:
A − B = { x ∈ Ω x ∈ A και x ∉ B} .
84 Άλγεβρα Α΄ Λυκείου

Ξένα Σύνολα

Ορισμός

Δύο σύνολα Α και Β λέγονται ξένα μεταξύ τους όταν δεν

Ω
έχουν κοινά στοιχεία. Δηλαδή όταν
Α∩Β=∅.
A Β

Παράδειγμα

Έστω Ω = {1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10} ένα βασικό σύνολο και τρία υποσύνολά του:
Α = {1, 3, 5, 7, 9}
Β = {2, 3, 7, 8}
και
Γ
= {x ∈ Ω x άρτιος.}
Έχουμε:
 Α∪Β={1, 2, 3, 5, 7, 8, 9}
 {3, 7}
Α∩Β=
 Α′ = {2, 4, 6, 8, 10} . Δηλαδή, Α′ = Γ.
 Β′ = {1, 4, 5, 6, 9, 10}
 {1, 5, 9}
Α−Β=
 {2, 8}
Β−Α =
 {2, 3, 4, 6, 7, 8, 10}
Β∪Γ =
 Α∩Γ= ∅. Δηλαδή, τα σύνολα Α και Γ είναι ξένα μεταξύ τους.
 Α ∩ B′ = {1, 5, 9} . Δηλαδή, Α ∩ B′ = Α − Β.
 Α′ ∩ B′ = {4, 6, 10}. Δηλαδή, Α′ ∩ B′ = ( Α ∪ Β )′ .
Σύνολα – Λεξιλόγιο Λογικής 85

Στοιχεία Μαθηματικής Λογικής

Ισχυρισμοί

● Ονομάζουμε ισχυρισμό κάθε πρόταση της καθημερινής ζωής ή κάθε μαθηματική

πρόταση.
● Το σύνολο Α, του οποίου τα στοιχεία και μόνο αυτά επαληθεύουν έναν ισχυρισμό
Ρ λέγεται σύνολο αληθείας αυτού του ισχυρισμού. Δηλαδή:
= {x ∈ Ω | x επαληθεύει τον ισχυρισμό Ρ}
Α

Παράδειγμα

 Ο ισχυρισμός Ρ: «ο x είναι πολίτης της Ελλάδας» έχει σύνολο αληθείας το

σύνολο Α όλων των πολιτών της Ελλάδας.
 Ο ισχυρισμός Ρ: « x 2 = 49 » έχει σύνολο αληθείας το σύνολο Α = {−7, 7}

Ο ισχυρισμός Ρ: « ( α − β ) =α 2 − 2αβ + β 2 » έχει σύνολο αληθείας το σύνολο Α

2


όλων των ζευγών (α,β) με α,β ∈ R, αφού οι ταυτότητες επαληθεύονται για κάθε
τιμή των μεταβλητών τους.

Διάζευξη – Σύζευξη – Άρνηση

Έστω Ρ και Q δύο ισχυρισμοί με σύνολα αληθείας Α και Β αντίστοιχα.

● Ο ισχυρισμός «Ρ ή Q» λέγεται διάζευξη των Ρ

Ω
και Q και αληθεύει μόνο στην περίπτωση που
ένας τουλάχιστον από τους δύο ισχυρισμούς αλη-
θεύει. Δηλαδή, το σύνολο αληθείας του ισχυρι- A Β
σμού «Ρ ή Q» είναι η ένωση Α ∪ Β.

● Ο ισχυρισμός «Ρ και Q» λέγεται σύζευξη των Ρ

Ω
και Q και αληθεύει μόνο στην περίπτωση που και
οι δύο ισχυρισμοί αληθεύουν. Δηλαδή, το σύνολο
αληθείας του ισχυρισμού «Ρ και Q» είναι η τομή Β
A
Α ∩ Β.
86 Άλγεβρα Α΄ Λυκείου

● Ο ισχυρισμός «όχι Ρ» λέγεται άρνηση του Ρ και

αληθεύει μόνο στην περίπτωση που δεν αληθεύει Ω
ο ισχυρισμός Ρ. Δηλαδή, το σύνολο αληθείας του A
ισχυρισμού «όχι Ρ» είναι το συμπλήρωμα Α′. A′

Παράδειγμα
 Ο ισχυρισμός Ρ: «ψηφίο του αριθμού 3273» έχει σύνολο αληθείας το σύνολο
Α = {2, 3, 7} .

 Ο ισχυρισμός Q: «ψηφίο του αριθμού 7583» έχει σύνολο αληθείας το σύνολο

Β = {3, 5, 7, 8} .

 Ο ισχυρισμός «Ρ ή Q»: «ψηφίο του αριθμού 3273 ή του αριθμού 7583» έχει
{2, 3, 5, 7, 8}.
σύνολο αληθείας το σύνολο Α ∪ Β =

 Ο ισχυρισμός «Ρ και Q»: «ψηφίο του αριθμού 3273 και του αριθμού 7583» έχει
σύνολο αληθείας το σύνολο Α ∩ Β = {3, 7}.
 Ο ισχυρισμός «όχι Ρ»: «όχι ψηφίο του αριθμού 3273» έχει σύνολο αληθείας το
σύνολο Α′ = {0, 1, 4, 5, 6, 8, 9} .

Παράδειγμα

 Ο ισχυρισμός Ρ: « x(x − 1) =»
0 έχει σύνολο αληθείας το σύνολο
Α = {0, 1} .
 Ο ισχυρισμός Q: « x(x − 2) =
0 » έχει σύνολο αληθείας το σύνολο
Β = {0, 2} .
 Ο ισχυρισμός «Ρ ή Q»: « x(x= − 2) 0 » έχει σύνολο αληθείας το
− 1) 0 ή  x(x=
σύνολο
{0, 1, 2}.
Α∪Β=
 Ο ισχυρισμός «Ρ και Q»: « x(x
= − 1) 0 και  x(x
= − 2) 0 » έχει σύνολο αληθείας
το σύνολο
{0}.
Α∩Β=
Σύνολα – Λεξιλόγιο Λογικής 87

Η Συνεπαγωγή

● Αν Ρ και Q είναι δύο ισχυρισμοί τέτοιοι, ώστε, όταν αληθεύει ο Ρ να αληθεύει

και ο Q, τότε λέμε ότι ο Ρ συνεπάγεται τον Q και γράφουμε P ⇒ Q .

● Ο ισχυρισμός « P ⇒ Q » λέγεται συνεπαγωγή και πολλές φορές διαβάζεται «αν

Ρ, τότε Q». Ο ισχυρισμός Ρ λέγεται υπόθεση της συνεπαγωγής, ενώ ο Q λέγεται
συμπέρασμα αυτής.

● Η συνεπαγωγή « P ⇒ Q » διευρύνει το σύνολο

Ρ⇒ Α⊆Β
των λύσεων του ισχυρισμού Ρ. Επομένως, αν
Α και Β είναι τα σύνολα αληθείας των Ρ και Q
αντίστοιχα, τότε το Α είναι υποσύνολο του Β. A
Δηλαδή, A ⊆ B. B
Ω

Παράδειγμα
Ο ισχυρισμός Ρ: «ο x είναι πολίτης της Ελλάδας» έχει σύνολο αληθείας το σύνολο Α
όλων των πολιτών της Ελλάδας.
Ο ισχυρισμός Q: «ο x είναι πολίτης της Ευρώπης» έχει σύνολο αληθείας το σύνολο Β
όλων των Ευρωπαίων πολιτών.
Παρατηρούμε ότι:
A ⊆ B, επομένως P ⇒ Q .
Δηλαδή πιο απλά:
«αν ο x είναι Έλληνας, τότε είναι Ευρωπαίος».

Παράδειγμα
Ο ισχυρισμός Ρ: « x(x − 1) =»
0 έχει σύνολο αληθείας το σύνολο
Α = {0, 1} .
Ο ισχυρισμός Q: « x(x − 1)(x − 2) =
0 » έχει σύνολο αληθείας το σύνολο
Β = {0, 1, 2} .
Παρατηρούμε ότι:
A ⊆ B, επομένως P ⇒ Q .
Δηλαδή πιο απλά:
«η εξίσωση x(x − 1) =
0 συνεπάγεται την εξίσωση x(x − 1)(x − 2) =
0»
88 Άλγεβρα Α΄ Λυκείου

Παράδειγμα
Ισχύουν οι συνεπαγωγές:
 x =2 ⇒ x 2 =4
 x2 ≠ 4 ⇒ x ≠ 2
 α = 0 και β = 0 ⇒ α ⋅ β = 0
Δεν ισχύουν οι συνεπαγωγές:
 x2 = 4 ⇒ x = 2
 x ≠ 2 ⇒ x2 ≠ 4
 α ⋅ β = 0 ⇒ α = 0 και β = 0

Η Ισοδυναμία ή Διπλή Συνεπαγωγή

● Αν Ρ και Q είναι δύο ισχυρισμοί τέτοιοι, ώστε
P ⇒ Q και Q ⇒ P,
τότε λέμε ότι ο Ρ συνεπάγεται τον Q και αντιστρόφως ή, αλλιώς, ότι ο Ρ είναι
ισοδύναμος με τον Q και γράφουμε P ⇔ Q .

● Ο ισχυρισμός « P ⇔ Q » λέγεται ισοδυναμία και πολλές φορές διαβάζεται «Ρ αν

και μόνο αν Q».

● Αν οι ισχυρισμοί Ρ και Q είναι ισοδύναμοι, Ρ⇔ Α=Β

τότε έχουν τα ίδια σύνολα λύσης. Δηλαδή,
A
αν Α και Β είναι τα σύνολα αληθείας των Ρ
και Q αντίστοιχα, τότε B
Ω
A = B.

Παράδειγμα

Ο ισχυρισμός Ρ: « 2x = 18 » έχει σύνολο αληθείας το σύνολο Α = {9} .

0 » έχει σύνολο αληθείας το σύνολο Β = {9} .

Ο ισχυρισμός Q: « (x − 9) 2 =
Παρατηρούμε ότι: A = B, επομένως P ⇔ Q .
Δηλαδή πιο απλά:
«η εξίσωση 2x = 18 είναι ισοδύναμη με την εξίσωση (x − 9) 2 =
0 ».

Παράδειγμα
Ισχύουν οι ισοδυναμίες:
 x 3 = 27 ⇔ x = 3  x2 =25 ⇔ x =5 ή x=−5
 x 2 ≠ 25 ⇔ x ≠ 5 και x ≠ −5  x 5 = y5 ⇔ x = y
Σύνολα – Λεξιλόγιο Λογικής 89

Λυμένες Ασκήσεις

1. Να παραστήσετε με αναγραφή των στοιχείων τους τα σύνολα

A = {x ∈  3 < x ≤ 7}
και
B = {x ∈  5x − 11 = 0} .

Λύση

Σημείωση
● Έχουμε Σύνολο είναι κάθε συλλογή αντι-
x   και 3  x  7. κειμένων, που προέρχονται από
την εμπειρία μας ή τη διανόησή
Επομένως, μας, είναι καλά ορισμένα και
x  4 ή x  5 ή x  6 ή x  7. διακρίνονται το ένα από το άλλο.

Άρα,
A  4,5, 6, 7.

Σημείωση
Ένα σύνολο το παριστάνουμε
● Έχουμε διαδοχικά συνήθως με δύο τρόπους:
x   και 5x  11  0 α) με αναγραφή των στοιχείων
του
x   και 5x  11 β) με περιγραφή των στοιχείων
του.
11
x   και x .
5
11 Σημείωση
Όμως, ο αριθμός δεν είναι ακέραιος.
5 Κενό σύνολο λέγεται το σύνολο
Άρα, το σύνολο Β δεν έχει κανένα που δεν έχει στοιχεία. Συμβολί-
στοιχείο. Δηλαδή, ζεται με  ή   .
Β  .
90 Άλγεβρα Α΄ Λυκείου

2. Δίνονται τα σύνολα
= {x ∈  x ψηφίο του αριθμού 101} ,
Α

Β= {x ∈  x 3
}
−x= 0
και
Γ= {x ∈  0 ≤ x < 3} .
Να αποδείξετε ότι:
i) A = B ii) A ⊆ Γ.

Λύση
i) Παρατηρούμε ότι τα ψηφία του αριθμού 101 Σημείωση
είναι το 0 και το 1. Άρα, Λέμε ότι τα δύο σύνολα Α και Β
A = {0, 1} . είναι ίσα και συμβολίζουμε
A = B , αν και μόνο αν έχουν τα
Έχουμε
ίδια ακριβώς στοιχεία.
x 3 − x = 0 ⇔ x ( x 2 − 1) = 0
⇔ x ( x − 1)( x + 1) =
0
⇔x=0 ή x=
1 ή x=−1.
Και επειδή x ∈ , συμπεραίνουμε ότι x = 0
ή x = 1. Δηλαδή,
B = {0, 1}
και συνεπώς
Α = Β.

ii) Έχουμε Σημείωση

x ∈  και 0 ≤ x < 3. Ένα σύνολο Α λέγεται υποσύ-
Επομένως, νολο ενός συνόλου Β, όταν κάθε
στοιχείο του Α είναι και στοιχείο
= ή x 1=
x 0= ή x 2.
του Β. Στην περίπτωση αυτή
Δηλαδή, γράφουμε
Γ = {0, 1, 2} . A ⊆ B.
Και επειδή κάθε στοιχείο του Α είναι και
στοιχείο του Γ συμπεραίνουμε ότι
Α ⊆ Γ.
Σύνολα – Λεξιλόγιο Λογικής 91

3. Δίνονται τα σύνολα
A = {1, 2, α} και
Να βρείτε την τιμή του α ∈ 
υποσύνολο του συνόλου Β.
=
B {1, 2, α − 1, α + 1, 8 − α} .
έτσι, ώστε το σύνολο Α να είναι

Λύση
Παρατηρούμε ότι το σύνολο Α είναι υποσύνολο
του συνόλου Β αν και μόνο αν ισχύει ακριβώς Ω
μία από τις παρακάτω ισότητες:
● α =α − 1 ⇔ 0 =−1, αδύνατη
Α Β
● α = α + 1 ⇔ 0 = 1, αδύνατη

● α = 8 − α ⇔ 2α = 8 ⇔ α = 4.
Επομένως, το σύνολο Α είναι υποσύνολο του
συνόλου Β αν και μόνο αν
α  4.

4. Έστω Ω = {1, 2,3,...,10} ένα βασικό σύνολο και δύο υποσύνολά του
A = {1, 2, 3, 4, 5} και Β = {2, 3,5,7} .
Να βρείτε τα σύνολα:
i) A ∪ Β ii) A ∩ Β iii) A′ iv) A − B.

Λύση

i) To σύνολο Α  Β αποτελείται Σημείωση

από τα κοινά και τα μη κοινά
στοιχεία των συνόλων Α και Β.
Δηλαδή,
Α  Β  1, 2, 3, 4, 5, 7
Ένωση δύο υποσυνόλων Α, Β ενός
βασικού συνόλου Ω λέγεται το σύνολο
των στοιχείων του Ω που ανήκουν
τουλάχιστον σε ένα από τα σύνολα Α, Β
και συμβολίζεται με Α  Β .

ii) To σύνολο Α  Β αποτελείται Σημείωση

από τα κοινά στοιχεία των
συνόλων Α και Β. Δηλαδή,
Α  Β   2, 3, 5.
Τομή δύο υποσυνόλων Α, Β ενός
βασικού συνόλου Ω λέγεται το σύνολο
των στοιχείων του Ω που ανήκουν και
στα δύο σύνολα Α, Β και συμβολίζεται
με Α  Β.
92 Άλγεβρα Α΄ Λυκείου

iii) To σύνολο Α  αποτελείται από Σημείωση

τα στοιχεία του Ω που δεν
ανήκουν στο Α. Δηλαδή,
Α   6, 7, 8, 9, 10.
Συμπλήρωμα ενός υποσυνόλου Α ενός
βασικού συνόλου Ω λέγεται το σύνολο
των στοιχείων του Ω που δεν ανήκουν
στο Α και συμβολίζεται με Α  .

iv) To σύνολο A − B αποτελείται Σημείωση

από τα στοιχεία του Ω που Διαφορά Α − Β δύο υποσυνόλων ενός
ανήκουν στο Α αλλά όχι στο Β. βασικού συνόλου Ω λέγεται το σύνολο
Δηλαδή των στοιχείων του Ω που ανήκουν στο Α
αλλά όχι στο Β. Δηλαδή,
{1, 4} .
A−B= Α − Β = Α ∩ Β′.

5. Δίνονται τα σύνολα
 
A= x ∈ 

7
x
ακέραιος 

και { }
Β = x ∈  x 3 − 4x = 0 .

Να αποδείξετε ότι τα σύνολα Α και Β είναι ξένα μεταξύ τους.

Λύση
7
● Ο αριθμός είναι ακέραιος αν και μόνο Σημείωση
x Δύο σύνολα Α και Β λέγονται
αν ο ακέραιος x είναι διαιρέτης του 7. Δη- ξένα μεταξύ τους αν και μόνο
λαδή, αν και μόνο αν αν δεν έχουν κοινά στοιχεία.
x  1 ή x  7. Δηλαδή, αν και μόνο αν
Επομένως, A∩B =∅.
A  7,  1, 1, 7.
● Έχουμε
x 3  4x  0 ⇔ x ( x 2 − 4 ) =
0 ⇔ x ( x − 2 )( x + 2 ) =
0
⇔x=0 ή x=2 ή x=−2.
Επομένως,
B  2, 0, 2.
Παρατηρούμε ότι
A  B  .
Δηλαδή, τα σύνολα Α και Β είναι ξένα μεταξύ τους.
Σύνολα – Λεξιλόγιο Λογικής 93

6. Δίνονται οι ισχυρισμοί
Ρ : «x ∈ , όπου x + 1 < 4»
και
Q : «x ∈ , όπου x + 1 > 2».
Να βρείτε τα σύνολα αληθείας των ισχυρισμών:
i) Ρ , Q ii) «P ή Q»
iii) «P και Q» iv) «όχι Ρ».

Λύση
i) ● Oι μόνοι φυσικοί αριθμοί που
Σημείωση
επαληθεύουν τη σχέση
x +1< 4 Το σύνολο Α, του οποίου τα στοιχεία
είναι οι αριθμοί 0, 1 και 2. και μόνο αυτά επαληθεύουν έναν
Επομένως, το σύνολο αληθείας ισχυρισμό Ρ λέγεται σύνολο αληθείας
του ισχυρισμού Ρ είναι το αυτού του ισχυρισμού.
A = {0, 1, 2} .

● Oι φυσικοί αριθμοί οι οποίοι επαληθεύουν τη σχέση

x +1 > 2
είναι όλοι οι φυσικοί αριθμοί εκτός των αριθμών 0 και 1. Επομένως, το
σύνολο αληθείας του ισχυρισμού Q είναι το
B = {2, 3, 4, 5, ...} .

ii) To σύνολο αληθείας του ισχυρισμού Σημείωση

«Ρ ή Q» είναι η ένωση Ο ισχυρισμός «Ρ ή Q» λέγεται διάζευ-
A∪Β=
. ξη των Ρ και Q και αληθεύει μόνο στην
περίπτωση που ένας τουλάχιστον από
τους δύο ισχυρισμούς αληθεύει.

iii) To σύνολο αληθείας του ισχυρισμού Σημείωση

«Ρ και Q» είναι η τομή Ο ισχυρισμός «Ρ και Q» λέγεται σύ-
{2}.
A∩Β= ζευξη των Ρ και Q και αληθεύει μόνο
στην περίπτωση που και οι δύο
ισχυρισμοί αληθεύουν.

iv) To σύνολο αληθείας του ισχυρισμού Σημείωση

«όχι Ρ» είναι το συμπλήρωμα Ο ισχυρισμός «όχι Ρ» λέγεται άρνηση
A=′  − {0, 1, 2} . του Ρ και αληθεύει μόνο στην περίπτω-
ση που δεν αληθεύει ο ισχυρισμός Ρ.
94 Άλγεβρα Α΄ Λυκείου

7. Δίνονται οι ισχυρισμοί
x2
Ρ : «x ∈ , όπου 1»
=
x
και
Q : «x ∈  , όπου x 2 = x».
Να εξετάσετε αν είναι αληθείς οι συνεπαγωγές:
i) Ρ ⇒ Q ii) Q ⇒ P.

Λύση

i) ● Έχουμε διαδοχικά Σημειώσεις

x2 ● Αν Ρ και Q είναι δύο ισχυ-
= 1.
x ρισμοί τέτοιοι, ώστε αν
Οπότε αληθεύει ο Ρ να αληθεύει
και ο Q, τότε λέμε ότι ο Ρ
=x2 x και x ≠ 0.
συνεπάγεται τον Q και
Δηλαδή γράφουμε
x2 − x =0 και x ≠ 0.
P⇒Q.
Επομένως,
x ( x − 1) =
0 και x≠0 ● Η συνεπαγωγή «Ρ⇒ Q»
και τελικά διευρύνει το σύνολο των
λύσεων του ισχυρισμού Ρ.
x = 1.
Δηλαδή, αν Α και Β είναι
Άρα, το σύνολο αληθείας του ισχυρι- τα σύνολα αληθείας των Ρ
σμού P είναι το A = {1} .
και Q αντίστοιχα, τότε
● Έχουμε A ⊆ B.
x 2 = x ⇔ x ( x − 1) = 0
⇔
= x 0 ή=x 1.
Άρα, το σύνολο αληθείας του ισχυρι-
σμού Q είναι το B = {0, 1} .
Παρατηρούμε ότι A ⊆ B και συνεπώς η συνεπαγωγή P ⇒ Q είναι αληθής.

ii) Παρατηρούμε ότι το Β δεν είναι υποσύνολο του Α και συνεπώς η συνεπαγωγή
Q ⇒ P δεν είναι αληθής.
Σύνολα – Λεξιλόγιο Λογικής 95

8. Δίνονται οι ισχυρισμοί
x
Ρ : «x ∈ , όπου =−3»
2
Q : «x ∈ , όπου x 2 =36»
και
R : «x ∈ , όπου x < −4 και x διαιρέτης του 6 » .
Να βρείτε τις σχέσεις που συνδέουν τους ισχυρισμούς Ρ, Q και R.

Λύση
Έχουμε Σημειώσεις

●
x
=−3 ⇔ x =−6. ● Αν Ρ και Q είναι δύο ισχυ-
2 ρισμοί τέτοιοι, ώστε αν
Άρα, το σύνολο αληθείας του ισχυρισμού Ρ αληθεύει ο Ρ να αληθεύει
είναι το και ο Q και αντιστρόφως,
A= {−6}. αν αληθεύει ο Q να αλη-
θεύει και ο Ρ, τότε λέμε ότι
● x 2 = 36 ⇔ x 2 − 62 = 0
ο Ρ είναι ισοδύναμος με
⇔ ( x − 6 )( x + 6 ) =
0 τον Q και γράφουμε
⇔x=6 ή x=−6. P⇔Q.
Άρα, το σύνολο αληθείας του ισχυρισμού Q
είναι το
● Αν οι ισχυρισμοί Ρ και Q
είναι ισοδύναμοι, τότε
=
B {6, − 6}. έχουν τα ίδια σύνολα αλη-
● Oι διαιρέτες του αριθμού 6 είναι οι ±1, ±2, θείας.
±3, ± 6. Όμως, ο μόνος διαιρέτης που είναι
μικρότερος του −4 είναι ο αριθμός −6.
Άρα, το σύνολο αληθείας του ισχυρισμού R
είναι το
Γ= {−6}.
Παρατηρούμε λοιπόν ότι
Α ⊆ Β, Γ⊆Β και Α = Γ.
Επομένως,
Ρ ⇒ Q, R ⇒ Q και P ⇔ R.
96 Άλγεβρα Α΄ Λυκείου

9. Να εξετάσετε ποιοι από τους παρακάτω ισχυρισμούς είναι αληθείς:

i) ( α = β και γ = δ ) ⇒ α + γ = β + δ
ii) (α = β και γ = δ ) ⇔ α + γ = β + δ .

Λύση
i) Γνωρίζουμε ότι αν Η μαθηματική λογική
α = β και γ = δ, δεν ασχολείται με την
αλήθεια, παρά μόνο με
τότε
το παιγνίδι της αλήθειας.
α + γ = β + δ.
Gian-Carlo Rota
Επομένως, η συνεπαγωγή
(α = β και γ = δ ) ⇒ α + γ = β + δ
είναι αληθής.

ii) Λόγω του ερωτήματος i) αρκεί να εξετάσουμε αν η συνεπαγωγή

α + γ = β + δ ⇒ ( α = β και γ = δ )

είναι αληθής ή όχι. Παρατηρούμε ότι αν πάρουμε, π.χ.

= α 4,=β 3,=γ 1 και
δ = 2, τότε ισχύει

α + γ = β + δ.
Όμως, δεν ισχύει

=α β=
και γ δ .
Επομένως, η παραπάνω συνεπαγωγή δεν είναι αληθής. Άρα, η ισοδυναμία

(α = β και γ = δ ) ⇔ α + γ = β + δ

δεν είναι αληθής.

Σύνολα – Λεξιλόγιο Λογικής 97

10. Να εξετάσετε ποιοι από τους παρακάτω ισχυρισμούς είναι αληθείς:

α
i) αβ = α ⇒ β = 1 ii) =α⇔α=0 ή β=1
β
α
iii) = 1 ⇔ α = β και β ≠ 0.
β

Λύση

i) Έχουμε διαδοχικά Σημείωση

αβ  α Το γινόμενο δύο πραγματικών αριθμών
αβ  α  0 είναι ίσο με το μηδέν, αν και μόνο αν
ένας τουλάχιστον από τους αριθμούς
α ( β − 1) =
0
αυτούς είναι ίσος με το μηδέν.
α  0 ή β  1. Δηλαδή,

Άρα, ο ισχυρισμός α ⋅ β = 0 ⇔ α = 0 ή β = 0.

αβ = α ⇒ β = 1
δεν είναι αληθής. Πράγματι, για
α  0 και β  2 ,
η σχέση
αβ  α
αληθεύει, ενώ η σχέση
β 1
όχι.

Σημείωση
ii) ● Aν
Έστω P και Q δύο ισχυ-
α ρισμοί. Ο ισχυρισμός
 α,
β P ή Q
αληθεύει αν και μόνο αν
τότε
ένας τουλάχιστον από τους
α δύο ισχυρισμούς αληθεύει.
α  0
β
98 Άλγεβρα Α΄ Λυκείου

δηλαδή
1 
α   1  0.
 β 
Επομένως,
1
α0 ή 1  0 ,
β
δηλαδή
α0 ή β  1.
● Αντίστροφα, αν
α0 ή β  1,
τότε
α
 α.
β
Άρα, ο ισχυρισμός
α
=α ⇔ α=0 ή β 1
β
είναι αληθής.

iii) ● Aν
Σημείωση
α Έστω Ρ και Q δύο ισχυρι-
 1,
β σμοί. Ο ισχυρισμός
τότε P και Q
αβ και β  0. αληθεύει αν και μόνο αν
και οι δύο ισχυρισμοί αλη-
● Aντίστροφα, αν
θεύουν.
αβ και β  0,
τότε
α
 1.
β
Επομένως, ο ισχυρισμός
α
=1 ⇔ α =β και β  0
β
είναι αληθής.
Σύνολα – Λεξιλόγιο Λογικής 99

Προτεινόμενες Ασκήσεις

1. Να παραστήσετε με αναγραφή των στοιχείων τους τα παρακάτω σύνολα:

i) {x ∈ , όπου x 2 =
A= 49} ii) Β= {x ∈ , όπου − 4 ≤ x < 2}
iii) Β
= {x ∈ , όπου x διαιρέτης του 15}.

2. Nα παραστήσετε με αναγραφή των στοιχείων τους τα σύνολα

Α= {x ∈  − 2 ≤ x < 2} και B = {x ∈  5x − 17 < 0}.

3. Να εξετάσετε σε ποιες από τις παρακάτω περιπτώσεις ισχύει η σχέση A ⊆ B :

i) A ={−3, − 2, − 1, 0,1, 2} και Β ={x ∈  | − 3 ≤ x ≤ 3}
ii) A= {1, 2,3, 4,5} και Β
= {x ∈  | o x διαιρεί το 4} .
*

4. Δίνονται τα σύνολα
=Α {0, 3, 2α, 2α + 1} και Β = {0, 3, 4, 6, 7, 9} .

Να βρείτε την τιμή του α ∈  έτσι, ώστε το σύνολο Α να είναι υποσύνολο του Β.

5. Έστω
=Α {1,3,5
= } και Β {0, 2,3, 6}
δύο υποσύνολα του συνόλου αναφοράς
Ω = {0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9} .

Να βρείτε τα σύνολα:

Α′, Β′, Α ∪ Β, Α ∩ Β, Α′ ∩ Β′, Α′ ∪ Β′, Β − Α, Α − Β, ( Α ∪ Β )′ .

6. Δίνεται το σύνολο
=
A {x ∈ , όπου x ψηφίο του αριθμού 2012} .

i) Να παραστήσετε το σύνολο Α με αναγραφή των στοιχείων του.

ii) Να βρείτε όλα τα υποσύνολα του Α.
100 Άλγεβρα Α΄ Λυκείου

7. Με βασικό σύνολο
Ω = {1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9}

θεωρούμε τα σύνολα
Α = {1, 2, 3, λ} και Β
= {x ∈ , όπου x διαιρέτης του 6} .

i) Να βρείτε την τιμή του λ έτσι, ώστε να ισχύει

Α = Β.
ii) Αν λ = 4, να παραστήσετε τα Α και Β στο ίδιο διάγραμμα Venn και να
προσδιορίσετε τα σύνολα:
α) Α∪Β β) Α∩Β
γ) Α′.

8. Με βασικό σύνολο
Ω = {α, β, γ, δ, ε, ζ}

θεωρούμε τα σύνολα
Α = {α, ε} και Β = { δ, ε, ζ} .

Να προσδιορίσετε τα σύνολα:
i) Α′ ii) Β′
iii) Α′ ∪ Β′ iv) Α ∩ Β′ .

9. Δίνονται τα σύνολα
Α = {1, 2} και Β = {2, 3, 4} .
i) Nα παραστήσετε με αναγραφή των στοιχείων του το σύνολο
Γ = {( x, y ) , όπου x ∈ A και y ∈ B} .
ii) Να παραστήσετε με αναγραφή των στοιχείων του το σύνολο
Δ = {( x, y ) , όπου x, y ∈  και x + y =
5} .
iii) Να προσδιορίσετε τα σύνολα Γ ∩ Δ και Γ ∩ Δ′.

10. Δίνονται τα σύνολα

 
Α
= x ∈ 
12
ακέραιος  και Β= {x ∈  5x − 6 < 0}.
 x 
Να εξετάσετε αν τα σύνολα Α και Β είναι ξένα μεταξύ τους.
Σύνολα – Λεξιλόγιο Λογικής 101

11. Έστω
Ω = {1, 2, 3,...,10,11}
ένα βασικό σύνολο και δύο υποσύνολά του Α και Β τέτοια, ώστε
{5, 8}
Α∩B= και {2, 7} .
Α ∩ B′ =
i) Να βρείτε το σύνολο Α.
ii) Aν Β = {3, 4, 5, 8, 11} , να βρείτε τα σύνολα
Β′ και Β − Α.

12. Να εξετάσετε ποιοι από τους παρακάτω ισχυρισμούς είναι αληθείς:

i) Α ⊆ Β⇒ Α∩Β= Α ii) Α ⊆ Β⇒ Α∪Β= Β
iii) Α = Β′ ⇔ Α ∩ Β = ∅.

13. Να εξετάσετε ποιοι από τους παρακάτω ισχυρισμούς είναι αληθείς:

i) 1 ≥ 1 ii) 2 ≥1
iii) 1 + 1 =2 ή 2⋅4 =9 iv) 4+3= 6 και 5 ⋅ 8 =40.

14. Να εξετάσετε ποιοι από τους παρακάτω ισχυρισμούς είναι αληθείς:

i) α = β ⇒ α + γ = β + γ ii) α =β ⇒ αγ =βγ
iii) x =2 ⇒ x 2 =4 iv) x2 = 4 ⇒ x = 2 .

15. Να εξετάσετε ποιοι από τους παρακάτω ισχυρισμούς είναι αληθείς:

i) ( α =β και γ = δ ) ⇒ αγ =βδ ii) ( α =β και γ = δ ) ⇔ αγ =βδ
iii) (α ≠ β και γ ≠ δ ) ⇒ αγ ≠ βδ .

16. Να εξετάσετε ποιοι από τους παρακάτω ισχυρισμούς είναι αληθείς:

i) α =β ⇔ α 2 =β 2 ii) α ≠ β ⇔ α +1 ≠ β + 2
( α β και γ ≠ δ ) ⇒ α + γ ≠ β + δ.
iii)=

17. Να εξετάσετε ποιοι από τους παρακάτω ισχυρισμούς είναι αληθείς:

i) Aν το τελευταίο ψηφίο ενός αριθμού είναι το 0, τότε ο αριθμός είναι
πολλαπλάσιο του 5.
ii) Αν ένα τρίγωνο είναι ισοσκελές, τότε είναι και ισόπλευρο.
iii) Για κάθε πραγματικό αριθμό x ισχύει x 2 > 0.
iv) Υπάρχει πραγματικός αριθμός x τέτοιος, ώστε x 2 ≤ 0.