1

STAROŻYTNA GRECJA

Czynniki, które miały wpływ na rozwój starożytnej Grecji:

1. Klimat – słoneczny, zróżnicowany w zależności od pór roku;
2. Morze Egejskie – jego wyspy i cieśniny stanowiły idealną szkołę dla dwiczących się w swojej
sztuce żeglarzy, adeptów handlu i przyszłych kolonizatorów
3. Bliskość starych, ukształtowanych już cywilizacji – ich zdobycze można było importowad i dalej
rozwijad

I. Ramy chronologiczne
 epoka prehistoryczna – koncentrowała się na Krecie i Mykenach, trwała do XII w. p.n.e.
 tzw. epoka heroiczna – jej kulminacją była wojna trojaoska (upadek Troi 1184 p.n.e.)
 wieki ciemne – epoka słabo udokumentowana zarówno pod względem źródeł pisanych, jak i
wykopaliskach archeologicznych
 złoty wiek greckich paostw-miast – VIII – IV wiek p.n.e.:
 koniec okresu archaicznego i początek epoki historycznych zapisów liczy się od 1 olimpiady –
tradycyjna data 776 r. p.n.e.
 środkowy okres największego rozkwitu Grecji – V w. p.n.e. – 338 p.n.e. (zmuszenie Greków do
poddania się Macedooczykom)

Wojny perskie, wojna peloponeska (431-404 r. p.n.e.) i jej największe osiągnięcia (Maraton 490;
Termopile, Salamina 480) przyniosły Grekom trwałe poczucie własnej tożsamości. W wolnej Helladzie
widziano „Wspaniały Zachód”, „Krainę Wolności”, „ojczyznę piękna i mądrości”. Wschód był siedzibą
niewolnictwa, brutalności i ignorancji.

II. Organizacja ustrojowo-społeczna

1. Polis – oryginalna forma ustrojowa, paostwowa w starożytnej Grecji
 małe paostewko, w ramach którego łatwo było utrzymad spokój i bezpieczeostwo
 greckie polis były od siebie niezależne, samodzielne ekonomicznie, terytorialnie i politycznie
 specyficzny model sprawowania władzy:
 wspólnota obywateli rządzących się zgodnie z regułami przez nich samych ustanawianymi
 brak osobnego aparatu władzy (nie było zawodowych urzędników)
 brak armii (wszyscy obywatele teoretycznie byli żołnierzami)
 brak policji
 funkcjonowanie polis zakładało, ze obywatele będą kolejno znajdowali się w pozycji ludzi
słuchających poleceo i tych, którzy przez pewien czas będą je wydawad
 zgromadzenie wszystkich obywateli wybierało urzędników, podejmowało decyzje o finansach i
sposobie czczenia bogów, określało stosunki z sąsiadami zgromadzenie wypowiadało wojnę i
zawierało pokój
2. Struktury społeczne:
 niewolnictwo elementem powszechnym (ale nie stanowiło fundamentu wszystkich instytucji
społecznych i gospodarczych)
 społecznośd dzieliła się na niewolników, „cudzoziemców” na stałe mieszkających w polis
(metojków) i obywateli
 niewolnicy traktowani byli jak ruchomy dobytek
 wyzwoleni niewolnicy automatycznie uzyskiwali status metojków, którzy płacili podatki i byli
powoływani do służby wojskowej
 obywatele mieli lprawo posiadania ziemi oraz obowiązek odbywania służby wojskowej
3. Organizacja polityczna
 bardzo różnorodna i zmieniająca się w czasie
 2

 początkowo monarchie
 następnie ustrój arystokracji rodowej:
 do arystokracji należała znaczna częśd ziemi uprawnej; oni też piastowali urzędy
 utrzymywali przewagę ekonomiczną
 z czasem (od VII w. p.n.e.) tendencja do poszerzania się kręgu arystokracji (związana z szybkim
rozwojem gospodarczym i awansem nowych rodów)
 z czasem, w niektórych polis ustrój stawał się coraz bardziej demokratyczny
4. Ateny – demokracja ateoska
 w czasach archaicznych rządy arystokracji rodowej (eupatrydzi – dobrze urodzeni)
 kodyfikacja prawa Drakona (621-620):
 ograniczenie samowoli arystokracji
 bardzo surowe prawo, kale obowiązujące wszystkich
 reformy Solona (594-593) – miały charakter reform ustrojowych i politycznych:
 zniesienie obciążeo dłużnych
 zakaz sprzedaży obywateli w niewolę za długi
 podział społeczeostwa na cztery klasy majątkowe (dwie pierwsze miały prawo do pełnienia
wyższych urzędów)
 wszyscy mieli te same podstawowe prawa:
1) wolnośd osobistą
2) równośd wobec prawa
3) prawo do wolności słowa i wypowiedzi
 wszyscy mogli uczestniczyd w zgromadzeniu ludowym i wybierad urzędników
 klasa najbogatsza musiała świadczyd paostwu liturgię (utrzymywad na swój koszt okręty wojenne,
organizowad święta religijne itp.)
 powołał do życia Radę Czterystu i niezawisły sąd przysięgłych (6000 sędziów losowanych spośród
obywateli powyżej 30 roku życia przydzielanych w mniejszych grupach do poszczególnych
trybunów
 dalsza demokratyzacja – reformy Kleistenesa (509-507):
 podział obywateli na 3, tritti – 3 trittie tworzyły fylę wyborczą, która wyłaniała swoich
przedstawicieli, z których losowano 50 bulentów, członków Rady Pięciuset
 na czele armii stali stratedzy pochodzący z wyboru
 decyzje o polityce paostwa i wyborze urzędników podejmowało Zgromadzenie Ludowe
 największy rozkwit demokracji – panowanie Peryklesa (495-429):
 wprowadził płace paostwowe dla członków Rady Pięciuset i sędziów, umożliwiając tym samym
biednym obywatelom pełniejszy udział w życiu politycznym
5. Wielka Kolonizacja (VIII – VII w. p.n.e.); przyczyny:
 głód ziemi, który występował w mało urodzajnej Grecji właściwej; w koloniach nad Morzem
Czarnym czy Italii ziemia była daleko żyźniejsza;
 brak wielu surowców mineralnych niezbędnych do rozwoju rzemiosła; docierały one do Hellenów
drogą handlową (korzystniej jednak było przynajmniej częśd szlaków handlowych mied w swoim
rękach i nie dzielid się zyskami z obcymi)
 chęd posiadania własnych faktorii handlowych w dalekich krajach i eksportowania z Grecji
towarów, z których słynęła – ceramiki, wina i oliwy – w zamian za żywnośd, produkty rzemiosła,
niewolników itp.
 przyrost demograficzny w polis Grecji właściwej
 nierówny podział własności ziemi uprawnej
 napięcia społeczne wewnątrz polis – niezadowoleni i niewidzący dla siebie perspektyw mogli
szukad szczęścia w koloniach, a wpływowa arystokracja rządząca w tym czasie w polis miała
możliwośd pozbywania się niepożądanego „elementu” społecznego
 3

III. Religia
 świat był „jednym wielkim miastem bogów i ludzi”
 brak diabła, ciemnych potęg, grzechu – brak pożywki dla najgłębszych lęków ludzkiej duszy
 największa wada ludzka: hybris – arogancka dusza; kara za nią: nemezis – gniew bogów
 mity, wyrocznie, formy kultu tworzyły obraz świata, w którym odwaga, przedsiębiorczośd
(poskramiana poczuciem smaku) przynosiły nagrodę w postaci zdrowia i fortuny
 powszechna rywalizacja łącząca pobożnośd z rywalizacją

IV. Osiągnięcia
1. Filozofia
 „umiłowanie mądrości”, czyli Grecja filozofia powstała w opozycji do konwencjonalnych postaw
religijnych
 Sokrates (469-399 p.n.e.) – metoda zadawania wnikliwych pytao w celu weryfikacji leżących u
podstaw wiedzy założeo – podstawa wszystkich późniejszych systemów racjonalnego myślenia;
„życie nie poddawane badaniom nie jest warte, aby je przeżyd”, „wiem, że nic nie wiem”
 Platon (429-347 p.n.e.) – uczeo Sokratesa; założyciel Akademii Platooskiej; twórca pierwszych
utopii, fundamentalnych teorii form i nieśmiertelności, kosmologii, krytyki wiedzy, analizy pojęcia
miłości (wpływ na myśl filozoficzną wszystkich późniejszych epok)
 Arystoteles (384-322 p.n.e.) – uczeo Platona; wraz z Platonem stworzył podwaliny większości
gałęzi filozofii spekulatywnej i filozofii przyrody; twórca encyklopedycznych prac obejmujących
metafizykę, etykę, politykę, krytykę literatury, logikę, fizykę, biologię i astronomię

2. Literatura
 Stworzenie poezji epickiej (Homer – połowa VIII w. p.n.e.) czerpiącej z tradycji ustnego przekazu
 życie w ośrodkach miejskich sprzyjało rozwojowi sztuki pisma (które dotarło do Grecji w VIII w.
p.n.e.)
 najwięksi twórcy elegii: Hezjod (ok. 700 r. p.n.e.), Kallinos z Efezu (po 690 p.n.e.), Ksenofanes z
Kolofonu (ok. 570-480 p.n.e.); twórcy liryki: Safona (ur. 612 p.n.e.), Pindar (518-438 p.n.e.),
Anakreont (ok. 530 p.n.e.), Symonides z Keos (556-468 p.n.e.); stali się oni inspiracją dla
niezliczonych rzesz naśladowców i tłumaczy od Wergiliusza po Szekspira

3. Dramat
 początek: ceremonie związane z obchodami świąt religijnych
 pojęcie tragedii (gr. Tragedia: „pieśo kozła”) wiązało się początkowo z rytualną ofiarą
 pierwsze dramaty wystawiano w Atenach podczas igrzysk ku czci Dionizosa
 stylizowany dialog między aktorami i chórem był środkiem wyrazu najstraszliwszych konfliktów
psychicznych i duchowych zmagao
 najwybitniejsi twórcy: Ajschylos (525-456 p.n.e.), Sofokles (496-406 p.n.e.), Eurypides (480-406
p.n.e.); najsłynniejsze dzieła: „Siedmiu przeciw Tebom”, „Oresteja”, „Prometeusz skowany”,
„Król Edyp”, „elektra”, „Antygona”, „Media”, „Fedra” – są grane do dziś
 przemieszane mity i legendy stały się podwalinami światowej literatury

4. Komedia
 wyśmiewały wszystkich: od filozofów po polityków
 Arystofanes (450-385 p.n.e.) – najwybitniejszy twórca
 Rycerze, Ptaki, Chmury, Osy, Żaby – dzieła grane do dziś

Greckie piśmiennictwo tworzy zaczątek humanistycznej tradycji Europy

 4

5. Sztuka
 rzeźba – pozostawanie pod silnym wpływem motywów duchowych i religijnych – zwracanie
szczególnej uwagi na ciało ludzkie i przedstawianie „poruszenia duszy” poprzez obserwację
sposobu, w jaki wewnętrzne uczucia człowieka odbijają się w ruchu jego ciała
 twórcy: Fidiasz (ok. 490-415 p.n.e.), Praksyteles (szczyt kariery ok. 350 p.n.e.): Hermes z Olimpii,
Afrodyta z Kniodos
 inne dzieła: Apollin Belwederski, Afrodyta z Milos
 architektura – „sprawnośd techniczna w służbie wrażliwości”
 pięd spośród siedmiu cudów antycznego świata (lista sporządzona w II w. p.n.e.) stanowiły
arcydzieła greckiej architektury (posąg Zeusa w Olimpii, trzecia świątynia Artemidy w Efezie,
mauzoleum w Halikarnasie, Kolos Rodyjski, latarnia morska na wyspie Faras)

6. Nauka
 była częścią filozofii ogólnej – większośd filozofów zajmowała się zarówno naukami fizycznymi,
jak i spekulatywnymi
 Tales z Miletu (ok. 636-546 p.n.e.)
 wszystko, co istnieje, pochodzi z wody
 zmierzył poziom fali powodziowej na Nilu, odległości między statkami, wysokośd gór
 przewidywał zadmienia Słooca,
 stworzył podstawy geometrii wprowadzając szereg pojęd (średnica to odcinek, który dzieli okrąg
na połowy, trójkąt równoramienny to taki w którym dwa kąty przy podstawie są równe, dwie
linie przecinające się tworzą równe co do miary kąty przeciwległe, kąt wpisany w półokrąg jest
kątem prostym, trójkąt jest określony, jeżeli dana jest jego podstawa i kąty przy podstawie)
 Heraklit z Efezu (szczyt działalności 500 p.n.e.)
 wszystko, co istnieje podlega nieustannym przemianom i rozpadowi
 wszelka zmiana jest wynikiem nieuchronnego zderzenia przeciwności (dialektyka)
 podstawa nauk historycznych: idea zmiany zachodzącej w czasie praz idea przyczynowości
 Empedokles z Akragas (483-423 p.n.e)
 filozof, lekarz, poeta
 świat materialny zbudowany jest z czterech elementów: ognia, ziemi, powietrza i wody
 elementy te bezustannie rozdzielają się i łączą ze sobą pod wpływem ciągłych stresów, które
niosą ze sobą życie wypełnione miłością i walką
 Demokryt z Abdery (460-361 p.n.e.)
 wszelka materia powstaje w wyniku przypadkowych zderzeo maleokich cząsteczek nazywanych
przez niego atoma (grec. niepodzielny)
 Hipokrates z Kos (460-377 p.n.e.)
 wyodrębnił medycynę z obszaru religii i magii czyniąc z niej samodzielną dyscyplinę
 był autorem traktatów nt. zdrowia publicznego, higieny, opieki nad chorymi i chirurgii
 wiele terminów wprowadzonych przez niego używanych jest do dzisiaj (rak, diagnosis
(rozpoznanie), prognosis (rokowanie), thearapia (leczenie), epidemia)
 Eudoksos z Knidos (ok. 350 p.n.e.)
 nauczał o ruchach planet wokół Słooca
 wynalazca zegara słonecznego
 obliczanie objętości brył i pól figur geometrycznych metodą wyczerpywania
 Arystoteles
 autor rozpraw z dziedziny fizyki i biologii
 jego klasyfikacja gatunków zwierząt stanowi fundament zoologii w jej obecnym kształcie
 Teofrast z Eresos (370-288 p.n.e.)
 uczeo Arystotelesa
 zastosował metodę jego klasyfikacji gatunków do botaniki
 traktat „Charaktery” to pierwsze dzieło z zakresu psychologii analitycznej
 5

 Pitagoras z Samos (572-497 p.n.e.)

 dokonał klasyfikacji osiągnięd poprzedników z dziedziny matematyki
 prekursor teorii liczb
 tworzenie o kwadracie przeciwprostokątnej w trójkącie prostokątnym
 opracował matematyczne podstawy zasady harmonii w muzyce
 Euklides z Aleksandrii (ok. 300 p.n.e.)
 jego „Elementy” utrzymywały swoje niezachwianą pozycję w świecie matematyki dłużej niż
jakiekolwiek inne dzieło
 chciał znaleźd trwałe (matematyczne) dowody dla całej ludzkiej wiedzy
 Eratostenes z Cyreny (276-196 p.n.e.)
 oszacował średnicę Ziemi, myląc się o mniej więcej niż 1%, odraz odległośd Słooca i Księżyca od
Ziemi
 zaproponował prowadzenie roku przestępnego, czyli jednego dodatkowego dnia w kalendarzu
 podał sposób znajdowania liczb pierwszych
 Archimedes z Syrakuz (287-212 p.n.e.)
 wynalazca pompy ślimakowej do piętrzenia wody
 zaprojektował katapulty i haki, dzięki którym odparto ostateczny atak Rzymian podczas oblężenia
Syrakuz
 stworzył podwaliny hydrostatyki
 prawo Archimedesa pozwala łatwo wyliczyd objętośd ciał
 mierzenie koła, obliczenie stosunku obwodu koła do średnicy (liczba pi)

7. Filozofia moralna
 zmodyfikowała tradycyjną wykładnię religii
 Sceptycy (Pyrron z Elidy 365-275 p.n.e.)
 nie istnieje nic, o czym dałoby się uzyskad pewną wiedzę
 jedynym celem człowieka powinno byd poszukiwanie cnoty
 celem sceptyka jest niezakłócony spokój wobec przypuszczeo, a wobec rzeczy mu narzuconych
umiarkowane ich doznawanie
 Cynicy (Diogenes z Synopy 412-323 p.n.e.)
 wyzwolenie się od własnych pożądao jest cnotą
 stan doskonałej obojętności jest równoważny prawdziwej cnocie
 abnegacja swoich osobistych potrzeb, czyli pogarda dla ziemskich wygód
 oderwanie się i lekceważenie tradycji, wszelkich struktur społecznych i powszechnie przyjętych
obyczajów
 Epikurejczycy (Epikur z Samos 341-270 p.n.e)
 ludzie powinni oddawad się pogoni za szczęściem, uwolniwszy się od strachu przed śmiercią i
przed bogami
 droga do szczęścia prowadzi do przez pracę nad sobą, spokój i wyrzeczenie
 Stoicy (Zenon z Kition 335-263 p.n.e.)
 nad ludzkimi namiętnościami powinien panowad rozsądek
 jedyną wartością jest dążenie do cnoty
 osiąganie szczęścia przez wewnętrzną dyscyplinę moralną, sumienne spełnianie tych
obowiązków, które spadają na nas naturalną koleją rzeczy, oraz odcięcie swoich emocji od
zdarzeo zewnętrznych, czyli utrzymywania stanu spokojnego szczęścia niezależnie od
zewnętrznych warunków
 budowanie w sobie odporności na ból i cierpienie poprzez poczucie obowiązku i pełen dyscypliny
autotrening
 6

V. Klasyfikacja ustrojów politycznych wg Arystotelesa

Ustrój Ustrój
Kto/jak rządzi
pozytywny negatywny
Jednostka Monarchia Tyrania
Niewielka grupa Arystokracja Oligarchia
Wszyscy obywatele Demokracja Ochlokracja
 monarchia (grec. monos – jeden, jedyny; arche – zwierzchnośd, władza) – władza jednostki,
władza królewska
 tyrania (grec. tyrannos – pan, wszechwładny, tyran) – władza jednostki nieuprawnionej do
władania, władającej dzięki przemocy; nie zawsze oceniana negatywnie
 arystokracja (grec. aristos – najlepszy; kratos – władza, panowanie) – władza najlepszych, grupy
starszyzny rodowej, przedstawicieli starych, znakomitych rodów
 oligarchia (grec. oligoi – nieliczni; arche – zwierzchnośd, władza) – rządy nielicznych,
nieuprawnionych do sprawowania władzy, narzucających swą zwierzchnośd innym siłą lub
podstępem
 demokracja (grec. demos – lud; kratos – władza, panowanie) – władza ludu, ustrój, w którym
wpływ na rządy i dostęp do urzędów mają wszyscy pełnoprawni obywatele
 ochlokracja (grec. ochlos – tłum, motłoch; kratos – władza, panowanie) – władza tłumu lub
motłochu; ustrój, w którym wpływ na rządy mają wszyscy, niezależnie od urodzenia i
przynależności obywatelskiej

VI. Cechy paostwa greckiego

 ograniczenie terytorialne, z silnie zaznaczonym centrum
 spójnośd etniczna
 suwerennośd obywatelska (zwłaszcza w porównaniu do wschodnich despotii)
 ustanowienie sądowej władzy ludu
 duże znaczenie praw jednostkowych
 szerokie wykorzystywanie niewolnictwa w budowie stabilności ekonomicznej