BARTIN ÜNİVERSİTESİ EDEBİYAT FAKÜLTESİ

TARİH BÖLÜMÜ 2. SINIF 2.ÖĞRETİM

BÜYÜK SELÇUKLU TARİHİ

BARIŞ ERKAN

20010407010
 SULTAN SENCER VE EMİR ATSIZ ARASINDAKİ MÜNASEBETLER

ÖZET
GİRİŞ
 1. Sultan Sencer (Sancar) Kimdir

Sultan Sencer1 Büyük Selçuklu İmparatorluğu’nda en uzun sultanlık yapmış

Selçuklu hükümdarı idi. Horasan Melikliği haricinde Selçuklu İmparatorluğu’nu 39 yıl
gibi bir süre zarfında yönetmiş, ülkenin bütünlüğünü ve devamlılığını konusunda ise
oldukça gayret göstermişti. Sultan Sencer’in bütün çabalarına rağmen ölümünden
sonra ülke dağılmanın eşiğinden kurtulamamış ve Selçuklu Devleti içerisinde yaşanan
bu iç çekişmeleri fırsata çevirmiş olan devletler bu isyanları zaman zaman
destekleyerek Selçuklular’ın zayıflamasında büyük rol oynamışlardır.

1.1 Sultan Sencer’in İktidarı

Sultan Sencer yeğeni Mahmud ile giriştiği saltanat mücadelisinden sonra galip
gelmiş ve annesinin de etkisi ile yeğenini affederek onun canını bağışlamıştı. Sultan
Sencer’in oğlu olmadığı için yeğeni Mahmud’u veliahtı yaparak kızı Mehmelek
Hatun’u da onunla evlendirip Mahmud’u damadı yapmıştı. Sultan Sencer’in yeğenini
affetmesinden sonra tekrar taht mücadelesi yaşanmaması için belli bir dönem
Mahmud’u kontrolünde tutup ona yetki vermemiştir. Uzun süre de Mahmud’u kontrol
altında tutan Sultan Sencer’in tekrar güvenini kazanmış olan Mahmud’a yasaklanmış
olan saltanat törenlerinde Mahmud’a tekrardan ona yer verilmesine izin vermiş ve
adına ‘’nevbet’’ çaldırmasını da onaylamıştı. 2Saltanat mücadelelerinden sonra Sultan
Sencer’in hakimiyeti ele alması ile beraber Selçuklu Devleti’nin tekrardan kararlılığını
kazandırmış ve ‘’Sultanü’l Azam (En Büyük Sultan) unvanını almıştı. Merv merkez
alınarak Rey, Kumis ve Mazenderan gibi bölge ve şehirleride egemenliği altına
almıştı. Veliahtı olarak atadığı,yeğeni olan ve aynı zamanda damadı olan Mahmud’a
ise ‘’Sultanü’l-mu’azzam (Büyük Sultan)3 unvanı ile Hemedan merkez alınarak
ülkenin batısında kalan Irak-ı Acem’in bir kısmı ile Irak-ı Arap ve Suriye topraklarını
vermişti.4Bu paylaşılan topraklarla beraber Selçukluların yeni bir kolu olarak Irak
Selçuklu Devleti kurulmuştur. Sencer devletin hakimiyeti alanında bulunan bazı
bölgeleri Irak- Acem eyaletinin yarısı ile Gilan bölgesini Şehzade Tuğrul’a Fars
bölgesinde yer alan İsfahan ve Huzistan’ın yarısını ise Şehzade Selçukşah olan
yeğenlerinin kontrolü altına bırakmıştı.5Sultan Sencer iktidarda olduğu dönem sadece
taht kavgaları ile uğraşmamış Batini hareketlerini bastırmak için uzun uzadıya uğraşlar
vermişti. Sultan Sencer her yönden dağılma durumuna gelen devlet idaresini tekrardan
kurtarmak için çabalasa da işler istediği gibi gitmemiştir. Sultan Sencer ile tek başına
mücadele edemeyeceklerini anlayan saltanat iddiacıları ise bu durum karşısında ittifak
oluşturmuş ve bu emel uğruna amaçlarına ulaşmaya çalışmışlardır.

1
Turan O. , Selçuklular Tarihi ve Türk-İslam Medeniyeti, ss 234.
2
Sevim A. ,Erçil E. , Selçuklu Devletleri Tarihi Siyaset, Teşkilat ve Kültür, ss 260.
3
Köymen M. , Selçuklularda Hükümdarlık Alametleri, ss 30-34.
4
Köymen M. , ‘’Sencer’’, İA, X, ss 4-28.
5
Kafesoğlu İ. , Selçuklu Tarihi, M.E.B, ss 52.
 1.2 SultanSencer’e Karşı İttifak Girişimi

Abbasi Halifesi Müsterşid Billah, Sultan Sencer’in gittikçe artan otoritesi

karşısında gücünü kaybederek bu durumdan hiç hoşnut olmayarak kendisine en
güzel çare olarak Sultan Sencer’in yeğeni Mahmud ile arasındaki bağları
arttırmaya başlayarak eski gücüne kavuşmayı hedeflemişti. Mahmud ise bu
yaklaşımlara olumlu yanıtlar vermesi belki de Mahmud’un Sultan Sencer’e
bağlılığının bitmesi ve kendi hükümdarlığını ilan etmesi olarak ilişkilendirilebilir.
Sultan Sencer’in kendisine karşı kurulan ittifak girişimi haberini alması ile
beraber yeğeni Mahmud’a bu yoldan dönmesi adına bir mektup göndermiş ve
Mahmud bu girişimden vazgeçmiştir. Mahmud’un yalan söyleyip söylemediğini
anlamak için Rey şehrinde bir yemek düzenleyen Sultan Sencer bu yemekte onun
yalan söylemediğini anlamış ve bu görüşmeden memnun kalarak Hemedan’a
gitmek üzere Rey şehrinden ayrılmıştı. 6 Yaşanan bu gelişmelerden sonra Sultan
Sencer önceden evlendirmiş olduğu kızı Mehmelek Hatun ölünce diğer kızı
Gevher Nesb Sultanı Mahmud ile evlendirerek akrabalık bağlarını ne kadar
güçlendirmek istediyse de ikinci kızının da vefatı ile Sultan Sencer bu amacını
gerçekleştirememiştir. Yeğeni Mahmud’un önceden geçirmiş hastalığının çıktığı
seferde tekrarlaması üzerine 10 Eylül 1131’de vefat etmiştir. Sencer’in halife
üzerine yaptığı seferde yeğenin ölmesi üzerine başarılı olamamıştı. 7Kendisine
zaman zaman saltanat tehlikesi oluşturan yeğeni Mahmud’dan kurtulmuş olsa da
devlet içinde yaşanan saltanat kargaşalarının tekrar çıkmasına engel olamamıştır.
Mahmud’un ölmesi ile Irak Selçukluları’ndan boşa çıkan tahta oğlu Davud
geçerek babasının bütün yetkilerini üstlenmiş olsa da Mahmud’un diğer
kardeşleri Selçukşah, Mesut ve Tuğrul bu yaşananlardan hiç hoşnut olmayarak
karışıklık çıkarmışlardı. Sultan Sencer’in kontrolü sağlamak için yaşananlara
müdahale ederek Irak Selçukluları kolunu yönetmesi için aklında ki ismin Tuğrul
olduğunu söylemesi ile Tuğrul’un diğer kardeşleri ve halife Müsterşid’in tepkisi
ile oluşturdukları ittifakla karşı karşıya kalarak olayları yatıştıramayan Sultan
Sencer oluşturulan bu ittifaka karşı savaşmaktan başka çare bulamayarak
askerlerini hazırlayıp Rey şehrine ilerlemişti.Sencer yanına yeğeni Tuğrul’u
alarak Melik Mesud’un kontrolündeki ittifak güçleri ile karşı karşıya gelmiş ve
Sultan Sencer yeğeni ile birlikte bu ittifaka karşı Dinever çevresinde çekişmeli
bir savaş yaşanmıştır. Mesud, Sultan Sencer’in güçlü ordusu karşısında ağır bir
yenilgi alarak ittifak kuvvetlerinin ordusu bu savaşla birlikte Sultan Sencer
karşısında perişan olmuştur. Yaşanan bu arbededen sonra Irak Selçukluları
kolunun tahtına Tuğrul geçmiştir. Tuğrul’un başa geçmesinden sonra olaylar bir
türlü bitmek bilmemiş kardeşleri tarafından saltanat ele geçirilmeye çalışılmış ve
devleti bir yandan yönetmeye çalışan Tuğrul bir yandan da bu isyanlar ile
mücadele etmişti. Hastalığı da artan Tuğrul 24 Ekim 1134’te hastalıktan
kurtulamamış ve vefat etmiştir. Tahtın yine boş kalması ile Irak Selçukluları tahtı
yine boş kalarak Melik Mesud’un uzun zamandır istediği taht için hamle yapmış
ve yönetimi ele geçirmiştir.8 Melik Mesud tahta oturduktan sonra kendi kafasına
göre hareket eğilimi göstermiş ve hükümdarlık sahasını genişletme amacıyla
6
Esir İ. , el Kamil fi’t Tarih, X, ss 514-515.
7
Yazıcı N. , İlk-Türk İslam Devletleri Tarihi, Diyanet Vakfı Yayınları, ss 236.
8
Sevim A.-Merçil E. , Selçuklu Devletleri Tarihi, Teşkilat ve Kültür, TTK, ss 269-270.
 savaşlara girişmiş ama bu savaşlardan istediği sonuçları alamamıştı. Melik
Mesud kendi başına hareket etmesinin ona pek fayda sağlayacağını anlamış ve
Sultan Sencer ile Rey bölgesinde buluşup ona biat edeceği ve emirlerine
uyacağını belirtmiş. Sultan Sencer bu hareketten tatmin olarak ona güvendiğini
dile getirerek şüphesiz bir şekilde Horasan’a geri dönmüştür.

2. Sultan Sencer’in Harezm Bölgesi’ndeki Hakimiyeti

Harezm bölgesine melikliği sırasında hakim olmuş ve 1098 yılında Beryaruk

tarafından Harezm’e Harzemşah olarak atanarak Kutb el-Din Muhammed’i görevinde
bırakmış ve Muhammed ona yaşamı boyunca sadık kalmıştı. 1128’de Kutb el-Din
Muhammed’in ölümü ile yerine oğlu Atsız, Sultan Sencer’in izni ile bu bölgeye
Harzemşah olarak atanmış ve babası gibi Sultan Sencer’e sadık olduğunu bildirmişti.
Daha sonra Mangışlak ve Cend gibi askeri stratejik bakımdan değerli olan bölgeleri
ele geçirmişti. Atsız bu bölgeleri ele geçirirken Sultan Sencer’den izin almamış ve
üzerine kafirlere karşı savaş veren müslümanları da öldürmüştü.9

2.1 Sultan Sencer’in 1. Harezm Seferi’nin Sebepleri

Emir Atsız'ın kendisine karşı cephe almış olduğunu ve hizmetinden ayrılmak

istediğini duyan Sultan Sencer, Atsız üzerine yürümeyi ve Harezm'i elinden
almayı gerekli görmüştür.10 Harzemşah Atsız’ın, Gazne seferinden sonra metbû
Sultan Sencer’e karşı sadakatinin azaldığı ve bu günden sonra Selçuklu
Devleti’nin yüksek çıkarları doğrultusunda bir siyaset takip etmediği
görülmüştür. Nitekim Harzemşah Atsız’ın metbû Sultan Sencer’den izin
almadan Cend ve Mangışlak’ı zapt etmesi Sultan Sencer’i kızdırmıştır. 11
Kendisine bağlı olan ve kafirlere karşı mücadele eden bu bölge
müslümanlarının boş yere kanlarının akıtılması nedeni ile Atsız, kendisine tabi
olan Sultan Sencer tarafından eleştirilmiş idi. Bunu fırsat sayan Harzemşah
Atsız resmen kendisine tabi olan Sultan Sencer’e karşı isyan ve hareketlerde
bulunmuş idi. Bağımsızlığını ilan edip, Selçuklu memurlarını tutuklatarak
mallarına el koymuş ve onları hapsetmiştir. Bu yaşanan olaylar doğrultusunda
Harezm’e sefer yapmak Sultan Sencer için yeterli sebepleri içinde barındırmış
idi. Karahanlılar ve Gazneliler gibi köklü bir hanedan ve bu devletler
statüsünde bir tâbi devlet değilken topraklarını genişletme çabaları dahi tabi
oldukları sultana karşı aleni olarak gerçekleşen isyan hareketidir; çünkü Emir
Atsız henüz Büyük Selçuklu imparatorluğunun bir valisi konumundadır.12 Emir
Atsız, Harezm’in büyük coğrafi koşulları doğrultusunda kendisine
sağlayabileceği olumlu koşulları bu bağlamda düşünmüş olabileceği gözden
kaçmamalıdır. İlk isyan edişinde Harezm ile Horasan’ı birbirine bağlayan
yolları kestiği ve kendi kuvvetlerini Hezaresp kalesi etrafında toplamış olan
Emir Atsız çevre bölgeyi sular altında bırakmış idi.Emir Atsız bunu yaparak
Sultan Sencer’in ordusunu çöllerden dolaştırırak onları yorgun ve bitkin bir
9
Öngül A. , Selçuklular Tarihi I Büyük Selçuklular, ss 246-247.
10
Esir İ. , el-Kamil fi’t-Tarih, XI, ss 67.
11
Köprülü F. , “Harizmşahlar”,İA, ss 265-296.
12
Köymen A., Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi İkinci İmparatorluk Devri, ss 313.
 halde savaş meydanına ulaşmalarını sağlayarak böyle bir strateji izlemiş idi.
Ne olursa olsun Emir Atsız’ın çıkarmış olduğu bu isyanına karşı Sultan Sencer
ordusunu toplayarak Harezm bölgesine doğru sefer düzenleme mecburiyetinde
kalmıştı.

2.2 Hezaresp Savaşı

Harezm bölgesine yola çıkan Sultan Sencer ordusundan başkent Merv’den

Muharrem 533 / Eylül 1138’de ayrılmış idi.13 İlk önce Belh şehrine gidip orada
bir süre kalan Sultan Sencer Irak, Sistan, Mazenderan askerleri ve Horasan
kuvvetleriyle yoluna devam etmiş idi. Sultan Sencer bu sefere çıkarken çok
temkinli davranarak, Emir Atsız’ın özür dileme ihtimaline de karşı yoluna
yavaş devam etmiş ve fırsat bulduğu yerlerde de uzun uzadıya molalar vermiş
idi.Ancak Emir Atsız ise bunun tam tersi savaş hazırlıklarını devam ettirmiş
hatta bu hazırlıklara Sultan Sencer’in ordusu ile beraber Harezm bölgesine
Ceyhun sahilinden ilerlemesi ile hız kazandırmıştı. Emir Atsız’ın Hezaresp
kalesi çevresine konuşlandığı ve kalenin çevresini sular altında bırakarak
ondan sayıca üstün olan Sultan Sencer’in ordusunu yorgun hale getirerek
onları çöllerden gitmeye zorlamıştı. Sultan Sencer yaşanan bunca şeye rağmen
ordusu ile beraber çölleri Rabiulevvel 533 / 16 Kasım 1138 tarihinde geçerek
Hezaresp kalesinin önlerine gelmiş idi.İki ordu karşılaştığında Emir Atsız’ın
ordusu Sultan Sencer’in ordusuna karşı direnemeyip dağılmış, Emir Atsız’ın
çoğu askerinin öldürüldüğü veya esir edildiği savaşta Emir Atsız’ın oğlu Atlıg
esir edilmişti. Esir düşen Atlıg Sultan Sencer tarafından öldürülmüş ve yaşanan
bu olay iki taraf arasında derin bir yara açmıştır. Atlıg’ın öldürülmesi ile Sultan
Sencer Harzemşah ordusunda olup kendi ordusuna katılacak askerleri af
edeceğini söylemiş ve bu süre içerisinde Sultan Sencer bir müddet savaş
meydanında kalarak orada kalmıştı.

2.3 Hezaresp Savaşı’nın Sonucu

Sultan Sencer belli bir süreç savaş meydanında kalmış ve Harzemşah

ordusundan kendi tarafına geçecek askerleri bekler iken, kendisine katılan
askerlere de ikramlarda bulunmuştur.14 Diğer hükümdarlara ibret olması için
yaşanan bu savaşta öldürülen Harzemşah Emir Atsız’ın oğlu Atlıg’ın başı
kesilerek Karahanlılar hükümdarına gönderilmiş idi. Böylece diğer
hükümdarlara da yaşanan bu olayla Sultan Sencer’in isyanlara karşı nasıl bir
tutumla karşılık verdiğini göstermiş olabilir. Harezm bölgesinde hakimiyet
gösteren Sultan Sencer, alınan bu zafer için bir fetihname hazırlamıştı. İlk
olarak Bağdat’ta ki halifeye daha sonra ise Irak Selçuklu Devleti’nin söz
sahiplerine, diğer buyruklara ve komşu olan ülke hanedanlarına fetihnameler
göndermiştir. Harezm bölgesinin tanzim işine girişen Sultan Sencer Harezm’i
yeğeni Suleyman Şah’a ikta ederek atabey, vezir vb. yüksek mevki ve
makamdaki memurları atamıştı. Sultan Sencer ülkenin tanzim işlerini

13
Köymen M. , İkinci İmparatorluk Devri, C 2. ss 318.
14
Köprülü F. , “Harizmşahlar”, İA, V, 1, İstanbul, 1987, 265–296 sayfalar arasında bu araştırma sürdürülmüştür.
 hallettikten sonra Horasan’a geri dönmek üzere Harezm’den ayrılmış ve
Cemazeyilahir 539 / Şubat 1139 da Merv’e geri gelmiştir.15

2.4 Sultan Sencer’in Emir Atsız Karşısındaki Tutumu

Sultan Sencer’in Harezm’i yeniden paylaştırma işinin başarıya ulaşamadığını

kendisi dahi kısa sürede öğrenmiş ve kendisi seferin sonuçlarını tam olarak
uygulayamamış yani Harzemşah Atsız’ı takip etmemişti. Harezm toplumu,
uzun süredir düzene konulmamış olan düzenlerinin bir anda bu şekilde
bozulmasına da razı olmamışlardı. Sultan Sencer Horasan’a geri döner dönmez
Emir Atsız yeniden halkında desteğini alarak devam etmişti. Halkında
desteğini alan Emir Atsız Süleyman Şah’a karşı mücadeleye başlamıştı. Sultan
Sencer’in Harezm’i istilası altına alması sırasında askerlerin halka kötü
davranmış olmaları nedeni ile de halk Emir Atsız’ın tarafını tutmuştu. Harezm
bölgesinde tutunamayan Süleyman Şah ve heyeti ise bölgeyi terk etmek
zorunda kalmış ve Sultan Sencer’in yanına geri dönmüşlerdi. 16Yaşanan bu
olayla beraber Emir Atsız tekrardan bölgeyi ele geçirerek yakın zamanda ise
bölgenin önemli bir merkezi olan Buhara’yı işgal etmiştir. Sultan Sencer’in
Buhara valisini de öldürtmüş olan Emir Atsız şehrin kalelerini yıktığı halde
bütün bunlara rağmen Harzemşah Emir Atsız tekrardan Sultan Sencer’e itaat
etmişti. Bu itaatin altında yatan sebeplerden birincisi, bu faaliyetler sonucunda
Sultan Sencer’in kendisi üzerine yeni bir sefer hazırlığı içinde olduğu haberini
almış olması ihtimali idi. İkinci bir ihtimal ise yaklaşan Karahitay tehlikesi idi.
Sebebi ise; Maveraünnehir’i tehdit eden Karahitay tehlikesi, Sultan Sencer’i
ilgilendirdiği kadar aynı zamanda Harezm’i tehdit ettiğinden Atsız’ı da
ilgilendirmişti.

15
Köymen M. , İkinci İmparatorluk Devri, C.2 , ss 320.
16
Esir İ. , el-Kamil fi’t-Tarih , XI, ss 67.
SONUÇ
KAYNAKÇA