BİR ULUSLARARASI İLİŞKİLER FENOMENİ OLARAK BAŞARILI

PROPAGANDA VE ÖZELLİKLERİ
SUCCESSFUL PROPAGANDA AS AN INTERNATIONAL RELATIONS
PHENOMENON AND ITS CHARACTERISTICS
Cahangir CAHANGİRLİ1
1
AMBA Hukuk ve İnsan Hakları Enstitüsü, Uluslararası İlişkiler ve İnsan Hakları Bölümü,
Bakü, Azerbaycan
1
ORCID ID: https://orcid.org/0000-0001-7180-7416
Cahandar CABAROV 2
2
İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sosyoloji Bölümü, İstanbul, Türkiye
2
ORCID ID: https://orcid.org/0000-0002-0075-2398

ÖZET
Propagandanın tarihsel evrimine ve gelişim dinamiklerine baktığımızda onun Antik Yunan
şehir devletlerine kadar dayandığını görmekteyiz. Antik Yunan’dan Roma’ya, ordan da
Hıristiyanlık vasıtasıyla tüm Batı Avrupa’ya yayılan propaganda çalışmaları 1789 Fransa
İhtilali ile yeni bir aşamaya geçmiş ve Birinci Dünya Savaşına kadar gayri siyasi veya yarım
siyasi düzeyde toplum hayatında var olmaya devam etmiştir. Propaganda 1910’lu yıllara kadar
siyasi alanda pek fazla dikkat çekmemiş bir fenomen olsa da Birinci Dünya Savaşından sonra
uygulamalı siyaset biliminin en aktüel araştırma problemlerinden birisi olmuştur. Birinci Dünya
Savaşında kullanılmaya başlayan uluslararası propaganda teknikleri dönemden döneme daha
da geliştirilmiş, savaştan savaşa daha da üzerinde çalışılan bir mesele olmuştur. Bunun bir
sonucu olarak agresif Nazi propagandası, akabinde ise İkinci Dünya Savaşında büyük önem
arzetmiş yeni uluslararası propaganda teknikleri ortaya çıkmıştır. Bu dönemin başarılı
propaganda örneklerinden olan Nazi propagandası, Amerikan propagandası, İngiliz
propagandası ve Sovyet propagandası bu gün bile sosyalbilimsel akademik çalışmaların
evrenini oluşturmaktadır. İkinci Dünya Savaşının bitmesi ile beraber ortaya çıkan “soğuk
savaş” dönemi ve bu dönem boyunca çift kutuplu dünyada yapılan uluslararası propaganda
faaliyetleri günümüz siyaset bilimi ve uluslararası ilişkiler disiplinlerinin önemli araştırma
odaklarındandır. Akademik literatürde bu dönemin ABD-SSCB propaganda savaşına geniş yer
verilmektedir. Ancak uluslarası propagandanın gelişimi bununla son bulmamış, soğuk savaşın
bitmesiyle gelişim hızı yeni bir ivme kazanmıştır. Dünyada oluşan siyasi süreçler, tek
kutupluluktan çok kutupluluğa geçiş vb. meseleler günümüz propagandasının oluşmasındaki
önemli etkenlerdir. Günümüz dünyasında hükümetler arasındaki propaganda ve karşı
propaganda faaliyetleri daha önce hiç olmadığı kadar gelişmiş tekniklerle yapılmaktadır.
Böylesine büyük bir propaganda havuzunun içerisinde başarılı olanlarını seçmek ve onların
özelliklerini tarihsel-sosyolojik yöntemlerlerle incelemek günümüz siyaset bilimi için oldukça
önemlidir. Çünkü henüz bir teori kıvamına gelmemiş propaganda kavramının gelişmiş bir teori
olarak ortaya çıkmasının temellerini teşkil eden bu tür analizler ve konseptüel çalışmalar yakın
gelecekte propaganda çalışmalarının akademik düzeyde yeni bir disipline veya siyaset bilimi
içerisinde yeni bir bilimsel kategoriye evrilmesi açısından büyük önem arzetmektedir. Bu
bağlamda çalışmamızda hem tarihten hem de günümüz dünyasından analizler yapılarak başarılı
propagandanın özellikleri ortaya konulmaktadır.
Anahtar Kelimeler: özellik, propaganda, siyaset bilimi, uluslararası ilişkiler.

171
ABSTRACT
When we look at the historical evolution and development dynamics of propaganda, we see
that it dates back to the Ancient Greek city-states. Propaganda activities, which spread from
Ancient Greece to Rome and then to all Western Europe through Christianity, entered a new
phase with the 1789 French Revolution and continued to exist in social life at a non-political or
semi-political level until the First World War. Although propaganda was a phenomenon that
did not attract much attention in the political arena until the 1910s, it became one of the most
current research problems of applied political science after the First World War. The
international propaganda techniques, which started to be used in the First World War, were
further developed from period to period and became an issue that was studied more and more
from war to war. As a result of this, aggressive Nazi propaganda emerged, and then new
international propaganda techniques, which were of great importance in the Second World War.
Nazi propaganda, American propaganda, British propaganda and Soviet propaganda, which are
examples of successful propaganda of this period, constitute the universe of social scientific
academic studies even today. The "cold war" period that emerged with the end of the Second
World War and the international propaganda activities carried out in the bipolar world during
this period are important research focuses of today's political science and international relations
disciplines. The US-USSR propaganda war of this period is given wide coverage in the
academic literature. However, the development of international propaganda did not end there,
and the pace of development gained a new momentum with the end of the cold war. Political
processes occurring in the world, transition from unipolar to multipolar etc. These issues are
important factors in the formation of today's propaganda. In today's world, propaganda and
counter-propaganda activities between governments are carried out with more advanced
techniques than ever before. It is very important for today's political science to select the
successful ones among such a large propaganda pool and to examine their characteristics with
historical-sociological methods. Because such analyzes and conceptual studies, which form the
basis of the emergence of the concept of propaganda as an advanced theory, which has not yet
reached the consistency of a theory, are of great importance in terms of the evolution of
propaganda studies into a new academic discipline or a new scientific category in political
science in the near future. In this context, in our study, the characteristics of successful
propaganda are revealed by making analyzes from both history and today's world.
Keywords: characteristics, propaganda, political science, international relations.

GİRİŞ
Propaganda küreselleşen dünya ile birlikte önemini daha da arttırmıştır. Günümüzde hemen
hemen tüm aktörler tarafından dış politika ve uluslararası ilişkiler aracı olarak kullanılan
propaganda, kitleleri etkileme konusunda önem ve değerini artırmaktadır. Bu bağlamda başarılı
bir propaganda yapabilmek meziyeti günümüzde eskiye nazaran daha büyük önem arz
etmektedir. Bu yüzden başarılı propagandanın özelliklerinin ve daha başarılı bir propaganda
yapabilmenin anahtarlarının araştırılması özel bir aktüelite kazanmıştır. Bu doğrultuda yapmış
olduğumuz çalışmada başarılı propaganda kavramının açılması ve onun özelliklerinin
sistematik bir şekilde sıralanması hedeflenmektedir. Çalışmada önce literatür taraması
yapılmakta, akabinde yapılmış literatür taraması esasında başarılı propagandanın özelliklerinin
analizi verilmektedir.

172
1. BAŞARILI PROPAGANDA NEDİR: KAVRAMSAL ÇALIŞMA
Propaganda konusu birçok sosyal bilimci tarafından araştırılmıştır. Bu alanda elimizde zengin
literatür vardır. Gelgelelim yapılmış çalışmaların büyük çoğunluğu savaş propagandası,
propaganda savaşı, manipülasyon vb. meselelerle ilgilidir. Başarılı propaganda ile ilgili
yapılmış pek fazla bilimsel ve akademik çalışma bulunmamaktadır. Araştırma yaparken bu
konuda yaşadığımız sıkıntıyı belirtmekle birlikte başarılı propaganda nasıl olmalıdır sorusuna
ilk cevap verenlerden birincisinin Joseph Goebbels olduğunu söylemek durumundayız.
Goebbels, makale ve söyleşilerinde sık sık propaganda konusuna değinmiş, başarılı
propagandanın iyi veya kötü diye ayrıştırılamayacağına vurgu yapmıştır. Goebbels’e göre
başarılı propaganda her ne yolla olursa olsun amacına ulaşan propagandadır. Burada Goebbels
Machiavellist yaklaşımla amaca götüren her yol mübahtır tezine dayanarak başarılı
propagandanın aslında hiçbir salt özelliği olmadığını, onun yalnızca bir özelliğe – amacına
ulaşmaya sahip olduğunu öne sürer (Goebbels, 2019, s. 44). Büyük Yalan propaganda tekniğinin
ustası sayılan Goebbels, başarılı propagandanın ikinci bir önemli özelliğinin (nispeten daha az
önemli) bir merkezden yönetilmesi olduğunu söyler. Ona göre propaganda sistematik bir
şekilde tek elden yönetilirse mutlak başarıya götürür (Goebbels, 2019, s. 48).
Başka bir propaganda araştırmacısı olan ve hayatının uzun yıllarını bu işe adamış Randal
Marlin’e göre başarılı propagandanın sırrı mazlum rolünü oynayabilmekle ilgilidir. Onun
fikrine göre “Her zaman değerleriniz saldırı altındaymış gibi gözükmelisiniz. O zaman
propagandanız daha etkili ve daha başarılı olacaktır (Marlin, 2002, s. 21).”
Jason Stanley’e göre başarılı propaganda mutlaka toplumsal içgüdüleri dikkate almalıdır.
Dolayısıyla propaganda, propagandadan etkilenecek olan halkın ihtiyaç ve güdüsü ile ilgili
olmalıdır. İhtiyaçlar karşılandığında, propagandacı tarafından doğrudan veya dolaylı telkin
yoluyla dengesizlikler ve gerilimler yaratılarak yeni ihtiyaçlar ve güdüler oluşturulacaktır
(Stanley, 2015, s. 37).
Jahandar Jabarov’a göre başarılı bir propaganda çalışmasında aynı zamanda toplumun dilinin
seviyesi ile aynı seviyede bir dil kullanmalıdır. Aksi takdirde propaganda başarılı olamaz ve
amaçlanan hedefe ulaşamaz (Jabarov, 2021b). Jabarov’a göre propagandanın mutlaka
toplumsal karşılığı olmalıdır. Başka bir deyişle, herhangi bir propaganda toplumda mutlaka
projeksiyon etkisi göstermelidir. Bunun için de toplumun dilini kullanmaya muhtaçtır. “Şimdi
Aynı Dili Konuşmaya Başladık” makalesinde Jabarov, başarılı bir propagandanın tarifini
verirken iki noktaya dikkat çeker:
1) Toplum o propagandaya hazır olmalıdır.
2) O propaganda toplum tarafından kabul edilebilir olmalıdır (Jabarov, 2021b).
Jabarov, bu çalışmasında başarılı bir propaganda ile kullanılan dil arasındaki ilişkiyi şöyle
açıklıyor: “Yani dindarların cemiyetinde ateist propagandası yapamazsınız. Kapitalist bir
toplumda komünist propagandası yapamazsınız. Milliyetçi bir ortamda kozmopolit propaganda
yapamazsınız. Yani yaparsınız da hedef kitlenizden olumlu reaksiyon, başka bir deyişle,
toplumsal karşılık alamazsınız. İşte bu noktada dil çok önemlidir. Eğer bir hükümet olarak
toplum ile aynı dili konuşmazsanız, yapacağınız propaganda toplumsal karşılık göremez.
Toplumsal karşılık göremeyince başarısız olur. Gelişmekte olan ülkelerde bir hükümetin
propaganda faaliyetleri art arda başarısız olursa, o hükümet bir sonraki seçimi kazanamaz.
Hükümetler ise seçimleri hep kazanmak ister. Bundan dolayı konuştukları dilin seviyesini
toplumun dilinin seviyesi ile aynı düzeyde tutmak zorundadırlar. Başka bir deyişle,
propagandanın dili toplumun dili olmalıdır (Jabarov, 2021b).”
Araştırmacı, bu makalesinde başarılı propagandanın başka bir özelliğinin hükümetin kazanmış
olduğu kamuoyu desteğini açığa çıkarması olduğunu ileri sürer. Jabarov’a göre hükümetler

173
sadece kamuoyu desteğini kazanmak için değil, aynı zamanda kazanmış oldukları desteği açığa
çıkarmak için propaganda yaparlar (Jabarov, 2021b).
Başka bir makalesinde Jabarov, başarılı propagandanın hedef kitleyi inandırmak ile ilgili
olduğnu öne sürer. Chomsky’nin rıza üretimi teorisinden bahseden yazara göre “Her bir
hükümetin toplumsal rızaya ihtiyacı vardır. Elbette bu, demokrasilerde ayrı, otokrasilerde ayrı
türlü yapılır. Ama rejimi her ne olursa olsun, tüm hükümetlerin toplumsal rızaya ihtiyaçları
vardır. Ülkeyi ilgilendiren bir şey yaparken çoğunluğun bunu desteklemesini sağlamaları
gerek. Eğer bunu yapamazlarsa, ayaklanmalar olur; mitingler, protesto gösterileri yapılır. Her
ayaklanma ise otoritenin biraz daha zayıfladığını gösterir. Bir ülkede ayaklanma ne kadar
fazlaysa, o ülkede otoritenin o kadar zayıfladığı anlamı ortaya çıkar. Hükümetler ise
otoritelerinin zayıflamasını istemezler. İşte bu yüzden propaganda yaparlar; rıza üretirler
(Jabarov, 2021a).”
Bu makale de Jabarov`un belirlemiş olduğu, daha doğrusu yaptığı farklı çalışmalar sonucunda
basite indirgediği üç özellik üzerine odaklanacak ve başarılı propaganda ile bu üç özellik
arasındaki ilişkinin doğasını inceleyecektir.

2. BAŞARILI PROPAGANDA NASIL OLMALIDIR: ANALİTİK ÇALIŞMA

Başarılı propagandanın sahip olması gereken özelliklere. Aslında bu konu çok daha
derinlemesine işlene bilir. Çünkü bir propagandanın başarılı olması için propagandacı daha ilk
aşamada on özelliği dikkate almalı, sonraki aşamalarda ise onun hazırlamış olduğu propaganda
eyleminin – ki bu uzun programlı bir kampanya da olabilir, bir günlük bir manipülasyon
konuşması da olabilir – birkaç kategori üzerinden pek çok kriteri karşılaması gerek. Bu on nokta
(on özellik) aşağıdakilerdir:
1. Propaganda kampanyasının ideolojisi ve amacı
2. Propagandanın gerçekleştiği bağlam
3. Propagandacının kimliği
4. Propaganda örgütünün yapısı
5. Hedef kitle
6. Medya kullanım teknikleri
7. Etkiyi en üst düzeye çıkarmak için özel teknikler
8. Çeşitli tekniklere izleyicinin tepkisi
9. Varsa karşı propaganda
10. Etkiler ve değerlendirme, yani feedback (O'Shaughnessy, 2005, p. 77).
Ama daha basit şekilde ifade etmek ve daha anlaşılır düzeye indirgemek için başarılı
propagandayı sadece üç özelliğine göre ele alacağız. En genel hatlarıyla ele alınan başarılı
propaganda incelemesinde sadece üç kriterden bahsedilecektir. Eğer bir propaganda aşağıdaki
üç özelliği veya kriteri taşıyabiliyorsa, başarılı olmuş demektir:
1. Kazanılmış kamuoyu desteğini açığa çıkarabilmek
2. Toplumsal karşılık görmek
3. Toplumun dili ile aynı dili kullanmak
Kazanılmış kamuoyu desteğini açığa çıkarabilmek önemlidir. Kamuoyu desteği sadece
propaganda ile kazanılmaz. Bazen bir savaş kazanılır ve savaşı yöneten iktidar kamuoyundan

174
ziyadesiyle destek alır. Ama desteği sadece almak yeterli değildir, insanların bunu ifade
edebilmesi için ortam yaratmak da önem arzeder. Buradaki püf nokta destek imajının
yaratılması değil, gerçek desteğin ifade edilmesidir. Bunun en bariz örneği sosyal medyadır.
Modern dünyada, özellikle de apolitik toplumlarda insanlar genellikle desteklerini sosyal
medya üzerinden ifade ederler. Bu bağlamda neredeyse her bir hükümetin (siyasi partinin)
internet trolling ile uğraşan bir propaganda takımı olur. Internet trolling adlanan bu teknik
2000’li yılların sonların beri kullanılır. Çıktığı yer ABD`dir (Cabarov, 2021, s. 97). Örneğin bir
siyasi partinin sosyal medya hesabı tarafından yapılmış herhangi bir paylaşımın altında o partiyi
öven, ona desteğini bildiren yorumlar okuyabilirsiniz. Veya tam tersine, radikal bir biçimde o
siyasi partiyi eleştiren, hatta hakaret eden yorumlar da bulabilirsiniz. Bu yorumları yazan
hesapları incelediğinizde ise genellikle sahte hesaplar olduğunu görürsünüz. İşte bu internet
trolling’dir. Aslında internet trolling de propagandanın bir türüdür, ancak propagandanın
başarılı olmasının sırrı gerçek hesaplar tarafından, yani vatandaşlar tarafından bu tür yorumların
yazılmasıdır. Bu gerçek halk desteğidir. İnsanların bu tür yorumlar yazmasını teşvik etmek için
özel propaganda paylaşımları yapılır.
Gelelim ikinci özelliğe. Propagandanın mutlaka toplumsal karşılığı olmalıdır. Toplum siyasi
özne ile aynı fikirde olmalıdır. Onun gibi düşünmelidir. Onun fikirlerini paylaşmalıdır.
Toplumsal karşılık bir propagandanın başarılı olması için en önemli özelliklerden biridir.
Propaganda toplumun düşüncesinin tersine yapılamaz. Örneğin, bir hükümet başkanı herhangi
bir siyasi lidere karşı konuşma yapacaksa, o liderin ülkede antipatisinin olması gerek. Bunu bir
modelle açıklamak gerekirse, A ülkesi ile B ülkesi arasında ilişkiler soğuktur ve A ülkesinin
halkı B ülkesinin Cumhurbaşkanı olan y’yi sevmemektedir. Bu durumda A ülkesinin
Cumhurbaşkanı olan x’in B ülkesinin Cumhurbaşkanı olan y’ye karşı konuşmasında ona karşı
propaganda yapabilir ve bu propaganda toplumsal karşılık görür. Ancak A ülkesi ile C ülkesi
arasında ilişkiler sıcaktır ve A ülkesinin halkı C ülkesinin Cumhurbaşkanı olan z’ye sempati
beslemektedir. Bu durumda A ülkesinin Cumhurbaşkanı olan x yine de C ülkesinin
Cumhurbaşkanı olan z’ye karşı konuşmasında ona karşı propaganda yapabilir, ancak bu
propaganda toplumsal karşılık görmez. Hatta halkın bir kısmı bu konuşmaya göre kendi
liderlerini bile eleştire veya suçlayabilir.
Başarılı propagandanın üçüncü özelliği ise toplum ile aynı dili konuşmaktır. Toplumun dili ile
aynı dili kullanmak bir propagandanın başarılı olmasındaki en önemli etkenlerden biridir.
Propagandacı hangi üslubun, hangi dilin, hangi kelimelerin toplumun hoşuna gideceğini
bilmelidir. Propagandacının toplumun kullandığı dili kullanması toplumda daha çok yankı
uyandırır, daha çok ses getirir. Örneğin A ülkesinin siyasi lideri olan x kendi konuşmasında
ataerkil bir dil kullanıyorsa, bu toplumun dilinin böyle olduğu anlamına gelir. A ülkesinin siyasi
lideri olan x’in konuşması o ülkenin ortalama bir erkek bireyinin konuşma erkanını yansıtır.
Örnek verecek olursak, eğer A ülkesinin erkekleri günlük konuşmalarında veya kavga sırasında
ataerkil özelliklerini öne çıkararak “erkeksen, gel buraya”, “erkek değil misin?” vb. ifadeler
kullanırlarsa, A ülkesinin siyasi lideri olan x da kendi propaganda konuşmasında böyle bir dil
kullanmak zorunda kalacaktır.
Eğer ortalama toplumun dili başka bir şekilde biçimlenseydi, A ülkesinin siyasi lideri olan x
konuşmasında başka bir dil kullanmak zorunda kalacaktı. Çünkü başarılı bir propaganda
yapmış olmak için propaganda konuşması sırasında kullandığı dili toplumun diline göre
optimize etmek zorunda kalacaktı. Eğer A ülkesinin toplumu örneğin günlük konuşmalarda
bilimsel bir dil kullanırsa, A ülkesinin siyasi lideri olan x da başarılı propaganda yapabilmek
adına bilimsel bir dil kullanmaya mecbur olur. Eğer toplum genellikle kabadayı erkanında
konuşursa, A ülkesinin siyasi lideri olan x da propagandasını bu dilde yapmalıdır. Hatta bazı
siyasi liderler yapacağı uluslararası propaganda kampanyasının dilini biçimlesin diye büyük bir

175
propaganda ekibi oluşturur ve bu ekibe belli bir kaynak ayırır. Bu tür takımlara uluslararası
ilişkilerde propaganda makinesi ismi verilir (Jabarov, 2021c).
Velhasıl kelam, başarılı bir propagandanın kazanılmış kamuoyu desteğini açığa çıkarabilmek,
toplumsal karşılık görmek ve toplumla aynı dili konuşmak gibi üç özelliği vardır ve herhangi
bir siyasi liderin propaganda konuşması her üç özelliği karşıladığında başarılı bir propaganda
örneği sayılabilir.

SONUÇ
Bir uluslararası ilişkiler fenomeni olarak başarılı bir propagandanın özelliklerini inceleyen
makalenin sonuçlarına göre en basite indirgenmiş halde başarılı bir propagandanın üç özelliği
vardır:
1. Kazanılmış kamuoyu desteğini açığa çıkarabilmek
2. Toplumsal karşılık görmek
3. Toplumun dili ile aynı dili kullanmak
Eğer herhangi bir siyasi liderin uluslararası propaganda konuşması her üç özelliği
karşılamaktaysa, başarılı bir propaganda örneği sayılabilir.

KAYNAKÇA
Cabarov, C. (2021). Siyasi Propaqanda Texnologiyaları. Elm və İnnovativ Texnologiyalar, 17,
94-104.
Goebbels, J. (2019). Büyük Yalanlar, çev. Duygu Bolut. İstanbul: Zeplin Kitap.
Jabarov, J. (2021a). Hükümetler Neden Propaganda Yapar. Retrieved from Meçhul Dergisi:
https://mechuldergisi.com/hukumetler-neden-propaganda-yapar/makale/
Jabarov, J. (2021b). Şimdi Aynı Dili Konuşmaya Başladık. Retrieved from Meçhul Dergisi:
https://mechuldergisi.com/simdi-ayni-dili-konusmaya-basladik/makale/
Jabarov, J. (2021c). Tıkır Tıkır. Retrieved from Meçhul Dergisi:
https://mechuldergisi.com/tikir-tikir/makale/
Marlin, R. (2002). Propaganda and Ethics of Persuasion. New York: Broadview Press.
O'Shaughnessy, N. J. (2005). Politics and Propaganda: Weapons of Mass Seduction. Ann
Arbor: University of Michigan Press.
Stanley, J. (2015). How Propaganda Works. Oxfordshire: Princeton University Press.

176