Professional Documents
Culture Documents
Anthologia Urbis Romae
Anthologia Urbis Romae
V R B I S R O M A E
iii
34. OSTIA .............................................................................................................................. 187
35. IMPERIUM POSTERIUS .................................................................................................... 191
36. AMERICANAE RES NOVAE ............................................................................................... 197
37. TRANSTIBERIM ............................................................................................................... 201
38. BASILICA SANCTI CLEMENTIS ET CIRCUMIECTA ............................................................ 205
39. ROMA MEDIAEVALIS ....................................................................................................... 211
40. AD BASILICAS .................................................................................................................. 215
41. MUSEA VATICANA .......................................................................................................... 227
42. ABBATIA MONTIS CASSINI .............................................................................................. 231
43. ROMA RENASCENTE ....................................................................................................... 235
44. ASSISIUM ......................................................................................................................... 239
45. MAUSOLEUM AUGUSTI ET ARA PACIS ............................................................................ 245
46. ROMA FASCISTA .............................................................................................................. 249
47. MUSEA CAPITOLINA ....................................................................................................... 251
iv
ORIGINES ROMANAE
BEDA, COLLECTANEA L3C7 (ED. MIGNE) Anglus sanctus et abbas (v. 672 – 735) qui
scripsit historiam Anglicam ecclesiasticam.
Quamdiū stat Cōlisaeus, stat et Rōma. Quid est Colisaeus? Alii credunt significare
Amphitheatrum Flavianum, alii statuam
Quandō cadet Cōlisaeus, cadet et Rōma. olim Neronis (at postea Solis) quae iuxta
Amphitheatrum multa per saecula stabat.
Quandō cadet Rōma, cadet et mundus.
AENEAS SILVIUS PICCOLOMINI (PAPA PIUS II), EPIGRAMMATA 31 Italicus poeta et postea Pontifex (v. 1405 –
1464; r. 1458 – 1464), qui carmina
multa suique vitam scripsit.
1
Africanus scriptor (v. 69 – 125) vitarum C. SUETONIUS TRANQUILLUS, VITA IULII 51
duodecim Caesarum ab Iulio Caesare usque
ad Domitianum.
provinciale matrimonium : coniugium Nē prōvinciālibus quidem mātrimōniīs abstinuisse vel hōc
cum femina ex provincia oriunda
distichon -i m = duo carminis versus distichō appāret iactātō ā mīlitibus per triumphum:
iactare = gloriari, insolenter dicere
urbanus -i m = civis urbis Romae “Urbānī, servāte uxōrēs: moechum calvum addūcimus!
moechus -i m = qui adulterium comittit
calvus -a -um = qui capillis eget Aurum in Galliā effutuistī, hīc sūmpsistī mūtuum!”
ef-futuere -isse -tum : perdere
mutuum -i n = pecunia debita alicui
Gallicus epitomator qui floruit posteriori FLAVIUS EUTROPIUS, BREVIARIUM 1.1–8
parte saeculi quarti et scripsit res gestas
Romanorum ab Aenea usque ad Valentem
Imperatorem (r. 364 – 378).
exordium -i n : initium, origo Rōmānum imperium ā Rōmulō exōrdium habet, quī Rhēae
Silviae, Vestālis virginis, fīlius et Mārtis cum Remō frātre ūnō
partus -us m : actus pariendi/gignendi partū ēditus est. Is cum inter pāstōrēs latrōcinārētur, decem et
latrocinari = praedam rapere
urbem ... constituere : urbem ... condere octo annōs nātus urbem exiguam in Palātīnō Monte cōnstituit.
civitas -atis f : urbs Conditā cīvitāte (quam ex nōmine suō Rōmam vocāvit) haec
finitimus -i m : vicinus; prope habitans ferē ēgit: Multitūdinem fīnitimōrum in cīvitātem recēpit,
centum ex seniōribus lēgit, quōrum cōnsiliō omnia ageret, quōs
senectus -utis f < senex senātōrēs nōmināvit propter senectūtem. Tum, cum uxōrēs
ipse et populus suus nōn habērent, invītāvit ad spectāculum
lūdōrum vīcīnās urbī Rōmae nātiōnēs atque eārum virginēs
rapuit. Commōtīs bellīs propter raptārum iniūriam, vīcīnōs
com-parere, -ruisse, -ritum = ap-parere vīcit. Cum ortā subitō tempestāte nōn compāruisset, annō rēgnī
tricesimus -a -um < triginta (XXX = 30)
trans-ire -isse -itum = transgredi trīcēsimō septimō ad deōs trānsīsse crēditus est et cōnsecrātus.
con-secratus -a -um : sacer factus
suc-cedere : rex esse post regis mortem Huic successit Tullus Hostīlius. Albānōs vīcit, Vēientēs,
2
Fīdēnātēs superāvit urbemque ampliāvit adiectō Caeliō ampliare -avisse -atum = grandiorem
facere
Monte. Cum trīgintā et duōs annōs rēgnāsset, fulmine ictus ad-icere : ad-dere
regnavisset
cum domō suā ārsit.
Post hunc Ancus Marcius, Numae nepōs, suscēpit imperium. nepos -otis -m = filius filii filii
sus-cipere imperium : rex fieri
Contrā Latīnōs dīmicāvit, Aventīnum Montem cīvitātī adiēcit dimicare : bellum gerere
et Iāniculum, apud ōstium Tiberis cīvitātem suprā mare
condidit. Vīcēsimō et quārtō annō imperiī morbō periit. vicesimus < viginti (xx = 20)
Deinde rēgnum Tarquinius Prīscus accēpit. Numerum regnum ac-cipere : regnum sus-cipere
senātōrum duplicāvit, Circum Rōmae aedificāvit lūdōsque du-plicare : ducentos e centum facere
Circus Romae : Circus Maximus
Rōmānōs īnstituit. Vīcit Sabīnōs prīmusque triumphāns
urbem intrāvit. Mūrōs fēcit et cloācās, Capitōlium incohāvit. incohare -avisse -atum = aedificium
aedificare incipere
Trīcēsimō octāvō imperiī annō per Ancī fīliōs occīsus est. per filios = a filiis
Post hunc Servius Tullius suscēpit imperium, genitus ex nōbilī genitus -a -um = natus
captivus -a -um = qui captus est
fēminā, captīvā tamen et ancillā. Hic Sabīnōs subēgit,
Quirīnālem, Vīminālem, Ēsquilīnumque urbī adiūnxit, fossās ad-iungere -iunxisse -iunctum :
con-nectare
circum mūrum dūxit. Occīsus est scelere generī suī Tarquiniī gener -ri m = maritus filiae
Superbī (Prīscī fīlius) et fīliae, quam iste habēbat uxōrem.
3
Illyricus sanctus et sacerdos (v. 347 – 420) EUSEBIUS SOPHRONIUS HIERONYMUS, ISAIAS 65.1–5
qui libros sacros in Latinam linguam vertit.
ex-pandere -disse -ditum Expandī manūs meās tōtā diē ad populum incrēdulum, quī
tota die = per totam diem
in-credulus -a -um = non credens graditur in viā nōn bonā post cōgitātiōnēs suās. Populus quī ad
post cogitationes suas : ignorans
voluntatem meam īrācundiam prōvocat mē ante faciem meam semper; quī
im-molare = sacrificia facere immolant in hortīs, et sacrificant super laterēs; quī habitant in
incendendo
later -ris m = lapis pro aedificando sepulcrīs, et in dēlūbrīs īdōlōrum dormiunt; quī comedunt
delubrum = templum, aedes
suillus -a -um < sus suis m/f = porcus carnem suillam, et jūs profānum in vāsīs eōrum; quī dīcunt,
jus juris n = cibus aquosus
vas vasis n = receptaculum “Recēde ā mē, nōn appropinquēs mihi, quia immundus es.”
im-mundus -a -um <–> purus
tota die = per totam diem Istī fūmus erunt in furōre meō, ignis ārdēns tōtā diē.
Romanus vir de quo minimum notum est, LAURENTIUS MANLIUS, INSCRIPTIO MANLIANA
qui vixit saeculo decimo quinto et hoc
aedificavit hancque inscripsit.
Roma renascente Urbe Rōmā in prīstinam fōrmam renāscente, Laurentius
caritas : amor Mānlius, cāritāte ergā patriam gentem, aedēs suō nōmine
patrius -a -um < pater
mediocritas -tatis f < mediocris -is -e Mānliānās a sōlō prō fortūnārum mediocritāte ad Forum
(= nec parum nec nimium)
duo duae duo Iudaeōrum sibi posterīsque suīs ā fundāmentīs posuit ab urbe
duobus milibus ducentis viginti
novem = MMCCXXIX (2229) conditā duōbus mīlibus ducentīs vīgintī novem annīs, mēnsibus
tres tres tria
undecimo Kalendas Augustas : 22 tribus, diēbus duōbus posuit, ūndecimō Kalendās Augustās.
July 1476
6
JORDANUS BRUNUS NOLANUS, EPISTULA AD UNIVERISTATEM Italicus philosophus et monachus (v. 1548 –
1600) quem Ecclesia Catholica ob haereses
OXONIENSEM 1 denuntiavit ussitque.
Jordānus Brunus Nōlānus magis labōrātae theologiae doctor, laboratus -a -um < labor -oris m
pūriōris et innocuae sapientiae professor, in praecipuīs in-nocuus -a -um = innocens -ntis
Eurōpae acadēmiīs nōtus, probātus et honōrificē exceptus probatus -a -um < probare
philosophus, nūllibi praeterquam apud barbarōs et ignōbilēs nullibi adv <–> ubique
peregrīnus, dormītantium animārum excubitor, peregrinus -i m = vagus, homo errans
excubitor -oris m = custos
praesumptuōsae et recalcitrantis ignōrantiae domitor, quī in prae-sumptuosus -a -um : superbus
recalcitrans -ntis m/f : non oboediens
āctibus ūniversīs generālem philanthrōpiam prōtestātur, quī philanthropia -ae f < φίλος+ἄνθρωπος
protestor -ari -atus sum = testificari
nōn magis Italum quam Britannum, marem quam fēminam, mas maris m <–> femina
mitrātum quam corōnātum, togātum quam armātum, mitratus -a -um = qui mitrem gerit
coronatus -a -um = qui coronam gerit
cucullātum hominem quam sine cucullō virum, sed illum cujus cucullatus -a -um < cucullus : is quem
monachus supra caput gerit
pācātior, cīvīlior, fidēlior et ūtilior est conversātiō dīligit, quī
nōn ad perūnctum caput, signātum frontem, ablūtās manūs et per-unctus -a -um : oleo indutus
signatus -a -um = qui signum habet
circumcīsum pēnem, sed (ubi vērī hominis faciem licet intuērī) ablutus -a -um : lautus, purus
penis -is m : pars pudenda virilis
ad animum ingeniīque cultūram maximē respicit, quem
stultitiae propāgātōrēs et hypocritunculī dētestantur, quem propagator -oris m : fautor, studiosus
hypocritunculus -i m < hypocrita
probī et studiōsī dīligunt, et cui nōbiliōra plaudunt ingenia, detestor -ari -atus sum : odisse
excellentissimō clārissimōque Oxoniēnsis acadēmiae
prōcancellāriō, ūnā cum praecipuīs ejusdem ūniversitātis, procancellarius -i m : dux universitatis
praecipuus -a -um : primus vir
salūtem plūrimam dīcit.
CASPAR SCIOPPIUS, EPISTULA DE SUPPLICIO BRUNI Germanicus humanista (v. 1576 – 1649)
qui, quamvis Protestans natu, Catholicus
factus a. 1599 et contra Protestantes scripsit.
Ferē igitur bienniō postquam hic in Inquīsītiōnem dēvēnit, biennium -i n = spatium trium
annorum
nūperā diē nōnā Februāriī in Suprēmī Inquīsītōris palātiō Inquisitio Haereticae Pravitatis :
Congregatio pro Doctrina Fidei
praesentibus illūstrissimīs cardinālibus Sānctī Officiī palatium -i n = maxima domus; regia
Inquīsītiōnis et cōnsultōribus theologīs, et saeculārī magistrātū, saecularis <–> ecclesiasticus
Urbis gubernātōre: Fuit Brūnus ille in locum Inquīsītiōnis urbis gubernator : praefectus urbi
intrōductus ibique genibus flexīs sententiam contrā sē
prōnūntiārī audiit. Ea autem fuit hujusmodī: Nārrāta fuit ejus
7
dogmata -atis n : doctrina vīta, studia, et dogmata, et quālem Inquīsītiō dīligentiam in
fraterne adv < fraternus (<frater) convertendō illō et frāternē monendō adhibuit quālemque ille
adhibuit : monstravit
degradare = contemnere, illudere pertināciam et impietātem ostenderit. Inde eum dēgrādārunt
excommunicare = expellere ex et excommūnicārunt, et saeculārī magistrātuī eum trādidērunt
ecclesia
puniendum : ut puniretur pūniendum, rogantēs ut clēmentissimē et sine sanguinis
pro-fusio -onis f < fundere profūsiōne pūnīrētur.
Haec cum ita essent perācta, nihil ille respondit aliud quam,
forsan = fortasse; forte “Majōrī forsan cum timōre sententiam in mē fertis quam ego
lictor -oris m = custos, miles accipiam.” Sīc ā līctōribus gubernātōris in carcerem dēductus
octi-duum = spatium octo dierum ibique octiduō asservātus fuit, sī vel nunc errōrēs suōs revocāre
asservare = observare
revocare = renuntiare vellet, sed frūstrā. Hodiē igitur ad rogum dēductus; cum
rogus = pyra, locus hominis ardendi
deductus est Salvātōris crucifīxī imāgō eī jam moritūrō ostenderētur, eam
aserpnari -atum esse = se vertere aspernātus rejēcit, sīcque miserē periit.
perire -risse -ritum = mori
8
CAMPUS MARTIUS
17
Asianus historicus (v. 155 – 235) qui Graece CASSIUS DIO, HISTORIA ROMANA 53.27.2–3 (TR. REIMARUS, 1752)
historiam Romanam conscripsit, in Latinum
sermonem ab Germano philosopho Hermanno
Reimaro (v. 1694 – 1768) versam.
Pantheum = πάνθειον : omnium deûm Pantheum quoque perfēcit Agrippā. Id sīc dīcitur fōrtassis
fortassis = fortasse
quod in simulācrīs Mārtis et Veneris plūrium deûm imāginēs
convexus -a -um = circularis forma acciperet; vel, ut mihi potius vidētur, quod fōrmā convexā caelī
similitūdinem ostenderet. Voluit Agrippa in eō Augustī quoque
col-locare = in unum locum ponere statuam collocāre, nōmenque operis eī āscrībere; neutrum
Caesar superior = C. Iulius Caesar, autem eō accipiente, in Pantheō ipsō Caesaris superiōris
dictator (v. 100–44 aCn)
statuam, Augustī in vestibulō posuit.
Historicus quidam (floruit c. 390) qui sub SCRIPTOR(ES) HISTORIAE AUGUSTAE, VITA HADRIANI 9.10
nominibus falsis vitas imperatorum ab Nerva
ad Diocletianum scripsisse videtur. Opus est
obscurum, habens errores et mendacia multa.
instaurare = renovare, restituere Rōmae īnstaurāvit Pantheum, Saepta, Basilicam Neptūnī,
sacrās aedēs plūrimās, Forum Augustī, Lavācrum Agrippae,
propriis nominibus = dedicatio vetus eaque omnia propriīs auctōrum nōminibus cōnsecrāvit.
unicuique operi servata est ab eo
18
BENEDICTUS CANONICUS, MIRABILIA URBIS ROMAE 16 Italicus canonicus (v. c. 1100 – 1175) qui
scripsit opusculum pro viatoribus visere
urbem Romam volentibus.
Temporibus Cōnsulum et Senātōrum, Agrippa praefectus temporibus Consulum et Senatorum
: tempore ante imperatores
subjugāvit Rōmānō Senātuī Suēvōs, Saxonēs, et aliōs Suevi -orum m = populus Nordicus
Saxones -um m = populus Germanicus
occidentālēs populōs, cum quattuor legiōnibus, in cujus occidentalis -e < occidens (<–> oriens)
reversiōne tintinnābulum statuae Persidae, quae erat in tintinnabulum -i n
Capitōliō, in Templō Jovis et Monētae sonuit. Ūnīuscujusque
rēgnī tōtīus orbis erat statua in Capitōliō cum tintinnābulō ad ad collum : in collo
collum; statim ut sonābat tintinnābulum, cognōscēbant illud
rēgnum esse rebelle. Cujus tintinnābulum audiēns sacerdōs quī rebellis -e = non se regnari patiens
qui erat in speculo in hebdomada sua
erat in speculō in hebdomadā suā, nūntiāvit senātōribus. : unusquisque sacerdos praeerat
statuis septem, quas spectando in
Senātōrēs autem hanc lēgātiōnem praefectō Agrippae speculo procuravit
imposuērunt. Quī renuēns nōn posse patī tantum negōtium, re-nuere <–> an-nuere
tandem convictus petiit cōnsilium trium diērum. consilium trium dierum : spatium
trium dierum ut consilium faceret
In quō terminō quādam nocte ex nimiō cōgitātū obdormīvit. in quo termino : prope finem huius
spatii temporis
Appāruit eī quaedam fēmina, quae ait, “Agrippa, quid agis? In cogitatus -us m < cogitare
magnō cōgitātū es.” Quī respondit eī, “Sum, domina.” Quae
dīxit, “Cōnfortāre et prōmitte mihi tē templum factūrum quāle con-fortare (< fortis) = se fortiorem
facere
tibi ostendam, et dīcam tibi sī eris victūrus.” Quī ait, “Faciam,
domina.” Quae in illā vīsiōne ostendit eī templum in hunc visio -onis f < videre
in hunc modum : simile visu Panthei
modum. Quī dīxit, “Domina, quae es tū?” Quae ait, “Ego sum
Cybelē, māter deōrum. Fer lībāmina Neptūnō, quī est magnus fer : fac
libamen -inis n = libatio
deus, ut tē adjuvet. Hoc templum fac dēdicārī ad honōrem fac dedicari : fac ut dedicaretur
meum et Neptūnī, quia tēcum erimus et vincēs.”
21
statuam deauratam : statuam aureo Pantheon. Ad honōrem Cybelēs fēcit statuam deaurātam,
opertam
foramen -inis n = pars cuiusvis aperta quam posuit in fastīgiō templī super forāmen et cooperuit eam
tegimen -inis n = tectum mīrificō tegimine aereō deaurātō.
Papa Bonifatius IV (r. 608 – 615) Vēnit Bonifātius Pāpa tempore Phōcae Imperātōris Chrīstiānī.
Flavius Phocas Augustus (r. 602 – 610)
Vidēns illud templum ita mīrābile dēdicātum ad honōrem
multotiens adv = totiens Cybelēs, mātris deōrum, ante quod multotiēns ā daemonibus
percutere -ussisse -ussum = pulsare Chrīstiānī percutiēbantur, rogāvit Pāpa Imperātōrem ut
con-donare = donum dare condōnāret eī hoc templum; ut sīcut in Kalendīs Novembris
Kalendae Novembris = 1 Novembris
illud : Pantheum dēdicātum fuit ad honōrem Cybelēs, mātris deōrum, sīc illud
dēdicāret in Kalendīs Novembris ad honōrem Beātae Marīae,
semper virginis, quae est māter omnium sānctōrum. Quod
concedere -cessisse -cessum = donum Caesar eī concessit, et Pāpa cum omnī Rōmānō populō in diē
benigne dare
Kalendīs Novembris dēdicāvit; et statuit ut in istō diē Rōmānus
missa -ae f = ritus Catholicus in quo Pontifex ibi celebrāret missam et populus accipiat corpus et
eucharistia communicatur, etc
corpus -oris n : panis sanguinem Dominī, sīcut in diē Nātālis Dominī; et in istō diē
sanguinis -is m : vinum
dies Natalis Domini = Nativitas omnēs sānctī cum mātre suā Marīā, semper virgine, et
festivitas -atis f = dies festus caelestibus spīritibus habeant fēstīvitātem et dēfūnctī habeant
defuncti -orum m = mortui
redemptio -onis f = salvatio per ecclēsiās tōtīus mundī sacrificium prō redēmptiōne
anima -ae f = spiritus, id quod pergit animārum suārum.
vivere post mortem
22
ROMA PRISCA
lūdere pendentēs puerōs et lambere mātrem lambere -bisse -bitum = lingua tangere
impavidōs, illam teretī cervīce reflexā impavidus -a -um = sine timore
teres -is (= politus) < terere
mulcēre alternōs et corpora fingere linguā. mulcere -lsisse -lsum = mite tangere
incertae stirpis patrem nuncupat. Sed nec dī nec hominēs aut nuncupare = annuntiare, proclamare
49
regius -a -um < rex ipsam aut stirpem ā crūdēlitāte rēgiā vindicant: sacerdōs vincta
vinctus -a um = catenis strinctus
in cūstōdiam datur, puerōs in prōfluentem aquam mittī iubet.
forte adv = casu Forte dīvīnitus super rīpās Tiberis adīrī usquam ad cursum
divinitus adv = divinite
amnis nōn poterat et posse quamvīs languidā mergī aquā
defuncti = mortui īnfantēs spem ferentibus dabat. Ita velut dēfūnctī rēgis imperiō
alluvies -ei f = aqua stagnans in proximā alluviē ubi nunc fīcus Rūmīnālis est — Rōmulārem
ficus -i f = quoddam genus arboris
vocātam ferunt — puerōs expōnunt. Tenet fāma lupam
tenet fama = homines dicunt sitientem ex montibus quī circā sunt ad puerīlem vāgītum
sitire -ivisse = aqua carere et eam velle
puerilis -is < puer cursum flexisse; eam submissās īnfantibus adeō mītem
vagitus -us m = sonitus lacrimantis
praebuisse = dare praebuisse mammās ut linguā lambentem puerōs magister
pecus -oris m = grex boum rēgiī pecoris invēnerit — Faustulō fuisse nōmen ferunt — ab
stabulum -i n = ubi equi habitant eō ad stabula Lārentiae uxōrī ēducandōs datōs. Sunt quī
educare = curare aliquem ab infantia
vulgato corpore abl abs = se prostituit Lārentiam vulgātō corpore ‘Lupam’ inter pāstōrēs vocātam
pūtent; inde locum fābulae ac mīrāculō datum.
50
JOANNES CABALLINUS, POLISTORIA 4.13–14 Italicus antiquarius (v. 1275 – 1349) qui
de rebus Romanis antiquissimis scripsit.
pācificum pōpulōrum; Quirītum disciplīna sevēra; Refugium pacificus -a -um < pax
tūtissimum et terror rēgum.
Is itaque Sāturnus, Crētā profugus, Italiam metū fīliī saevientis metus -us m = timor
accesserat, et Iānī susceptus hospitiō rudēs illōs hominēs et accedere -cessisse -cessum
rudis -is = indoctus
agrestēs multa docuit, ut Graeculus et polītus: litterās politus -a -um <–> rudis
imprimere, nummōs signāre, īnstrūmenta cōnficere. Itaque signare : creare
latebram suam, quod tūtō latuisset, vocārī māluit Latium, et latebra -ae f = refugium
urbem Sāturniam inditō dē suō nōmine et Iāniculum Iānus ad indere -didisse -ditum = condere
51
JOANNES CABALLINUS, POLISTORIA 6.8–16
Noe indecl = qui deluvium superavit Postquam fīliī Nōē aedificāvērunt turrim ubi fuērunt linguae
constructio -onis f : aedificatio cōnfūsae, quia terra ante cōnstrūctiōnem Turris Babylōnis erat
labium -i n : lingua ūnīus labiī, Nōē cum aliquibus nāvigia ingressus, mare
navigium -i n = navis
solo : terra trānsiēns atque amnēs, vēnit in Italiam et in eō solō, ubi nunc
Rōma est, quae interpretātur ‘sublīmitās,’ cīvitātem cōnstrūxit.
manseolus -i m = parvula domus Jānus vērō, fīlius Japeth et nepōs Nōē, mānseolum et cīvitātem
cōnstrūxit in quōdam monte ultrā Tiberim, quem suō nōmine
Jāniculum appellāvit, quī vocābātur ‘Mōns Aureus’ ab ‘aurā,’
jugiter adv = sine interrumptione quae jūgiter ibi flat. Deinde Nimrōd, pronepōs Nōē, fīlius Chus
et nepōs Cham et Jānī secundī conditōris urbis, quī posteā
dictus est Sāturnus, expulsus ā Jove fīliō suō et in silvīs expositus
per Rhēam mātrem suam, nē eum Juppiter pater ejus
devorare = esse dēvorāret, dē īnsulā Crētae Rōmam veniēns permissiōne Jānī
permissione Jani = Jano volete
patruus -i m = frater patris patruī suī cōnstrūxit habitātiōnem ubi nunc est Capitōlium.
Illīs quoque diēbus Italus Rēx ad Jānum et Sāturnum veniēns
Syracusae -arum f = civitas Siciliana dē Syrācūsīs ipsōrum permissiōne cōnstrūxit cīvitātem juxtā
Albula -ae f = Tiberis Albulam, quam Rāvennam appellāvit. Rūrsus Juppiter Sāturnī
fīlius Rōmam veniēns, patrem suum dē arce Capitōliī, quam
prius cōnstrūxerat, ējēcit, ipsamque arcem Jovis templum
mandāvit dē cēterō nuncupārī, ubi posteā Rōmulus vōtō
templum Statorī Jovī aedificāvit. Post hunc Jovem, Faunus,
fīlius Pīcī et Nepōs Sāturnī, ad urbem veniēns sub Capitōliō
Monte prope Caprae Palūdem cōnstrūxit habitātiōnem quae
‘Aurēlia’ dīcēbātur, in quā erat Āra Deōrum, ubi dīī maximā
deinceps = deinde cum reverentiā celebrābantur ab eō genteque suā. Deinceps
Evandro Rēgi ab urbe Arcadiae veniēnti Faunus, tum ea loca
subsequenter adv = posthac tenēns, benignē agrōs et montem assignāvit. Subsequenter
Herculēs prope Capitōlium fēcit cīvitātem quae ‘Valentia’
dīcēbantur; inde Cimber, fīlius Jovis Venerisque sorōris,
Esquiliae -arum f = Mons Esquilinus Rōmam veniēns mānseolum in Ēsquiliīs cōnstituit.
52
MONS AVENTINUS
53
adiēcisset, “Sīc deinde quīcumque alius trānsiliet moenia
potiri potitum esse + abl : impetrare mea!” interfectum. Ita sōlus potītus imperiō Rōmulus; condita
urbs conditōris nōmine appellāta.
Italicus poeta priscus (v. 239 – 169 aCn) Q. ENNIUS, ANNALES 1.72–91 (ED. SKUTSCH)
qui primo carmen epicum hexametris de
Romana ad suum diem historiam composuit.
cum ... tum = et ... et Cūrantēs magnā cum cūrā tum cupientēs
rēgnī, dant operam simul auspiciō auguriōque.
secundam : fortunatam Hinc Rēmus auspiciō sē dēvovet atque secundam
pulcer = pulcher 75 sōlus avem servat. At Rōmulus pulcer in altō
genus altivolantium : aves quaerit Aventīnō, servat genus altivolantium.
certabant utrum urbem Romam an Certābant urbem Rōmam Remoramne vocārent.
Remoram vocarent
induperator = imperator Omnibus cūra virīs uter esset induperātor.
Exspectant, velutī cōnsul cum mittere signum
volt = vult 80 volt, omnēs avidī spectant ad carceris ōrās,
pingere pinxi pictum quam mox currūs ēmittat pictīs ē faucibus currūs:
ora tenere rebus = rebus attendere sīc exspectābat populus atque ōra tenēbat
rēbus, utrī magnī victōria sit data rēgnī.
Intereā sōl albus recessit in īnfera noctis.
exin adv : deinde 85 Exin candida sē radiīs dedit icta forās lūx;
icere ici ictum = pulsare
foras adv : extra et simul ex altō longē pulcherruma praepes
pulcherruma = pulcherrima
praepes -is = alatus laevā volāvit avis: simul aureus exoritur sōl.
laeva adv = sinistrorsum
ter quattuor = duodecim Cēdunt dē caelō ter quattuor corpora sāncta
avium, praepetibus sēsē pulchrīsque locīs dant.
90 Cōnspicit inde sibi data Rōmulus esse priōra
stabilitus -a -um = stabilis auspiciō rēgnī stabilīta scamna locumque.
scamnum -i n : fines in terra lineati
Illyricus sanctus et sacerdos (v. 347 – 420) EUSEBIUS SOPHRONIUS HIERONYMUS, CHRONICON
qui libros sacros in Latinam linguam vertit.
Tarentum -i n = oppidum in Italia Quīntus Ennius poēta Tarentī nāscitur, quī ā Catōne
meridiana situm, ubi populus
Graece, Latine, Osce loquebatur quaestōre Rōmam trānslātus habitāvit in Monte Aventīnō,
parco sumptu : minima pecunia parcō admodum sūmptū contentus et ūnīus ancillae ministeriō.
54
FRANCISCUS PETRARCA, EPISTULA AD FAMILIARES 6.2.5–13 Italicus poeta laureatus (v. 1304 – 1374)
et antiquarius qui multis de rebus tractavit.
Hanc epistulam scripsit amico suo Ioanni de
Columnis de cum eo per urbem ambulando.
Vagābāmur pariter in illā urbe tam magnā, quae, cum propter vagare = errare
pariter adv : una
spatium vacua videātur, populum habet immēnsum; nec in immensus -a -um = innumerus
urbe tantum sed circā urbem vagābāmur, aderatque per
singulōs passūs quod linguam atque animum excitāret. passus : gradus
Hīc Evandrī rēgia, hīc Carmentis sēdēs, hīc Cācī spēlunca, hīc regia -ae f = palatium regis
lupa nūtrīx et rūminālis fīcus — vēriōrī cognōmine Rōmulāris
— hīc Rēmī trānsitus, hīc lūdī circēnsēs et Sabīnārum raptus, transitus -us m
hīc Caprae Palūs et Rōmulus ēvānēscēns, hīc Numae cum
Ēgeriā colloquium, hīc tergeminōrum aciēs. Hic fulmine victus ter-geminus -i m = tres fratres vel
sorores simillimes aspectu
victor hostium artifexque mīlitiae Tullus Hostīlius, hīc rēx
architector Ancus Marcius, hīc discrētor ōrdinum Prīscus discretor -oris m = qui homines in
partes dividit
Tarquinius habitāvit; hīc Serviō caput ārsit, hīc carpentō carpentum -i = raeda (genus vehiculi)
carpento insident = in carpento sedens
īnsidēns atrōx Tullia trānsīvit et scelere suō vīcum fēcit trans-ire -ivi -itum
vicus -i m = pars urbis
īnfāmem. infamis -is = nefandus et terribilis
Haec autem Via Sacra est, hae sunt Ēsquiliae, hic Vīminālis, Esquiliae -arum f = Mons Esquilinus
hic Quirīnālis collis, hic Caelius, hic Mārtius Campus, et
Superbī manibus dēcussa papāvera. Hīc miserābilis Lucrētiā decutere -cussisse -cussum = caput
avellere | papaver -is n : flos
ferrō incumbēns, et in mortem fugiēns adulter, et laesae
pudīcitiae vindex Brūtus.
Hīc mināx Porsenna, et Etrūscus exercitus, et īnfēstus errantī Lars Porsenna -ae m = rex Etruscus
dextrae Mūcius, et tyrannī fīlius cum lībertāte concurrēns, et C. Mucius Scaevola
hostem urbe dēpulsum ad īnferōs sequēns cōnsul, et frāctus ā a tergo = retro adv
tergō virī fortis Pōns Sublicius, et Horātius natāns, Tiberis P. Horatius Cocles
natare = ire per aquam
revehēns Cloeliam. Hīc erat Pūblicolae nēquīquam suspecta P. Valerius Publicola
domus, hīc Quīnctius arābat dum fierī meruit dē arātōre L. Quinctius Cincinnatus
arare = sulcum imprimere
dictātor, hinc abductus Serrānus ad cōnsulātum vēnit. C. Atilius Regulus Serranus
55
Mons Sacer = collis extra muros Hoc est Jāniculum, hic Aventīnus, ille Mōns Sacer, in quōs ter
tribunal -alis n : iudicium īrāta patribus plēbs sēcessit; hīc libīdinōsum tribūnal Appiī fuit,
et ferrō patris injūriae subducta Virginia, et decemvirī luxuriae
forte adv = fortasse dignus fīnis. Hinc Coriolānus, armīs forte victūrus, suōrum
abscedere -cessisse -cessum : discedere pietāte victus abscessit; hoc saxum dēfendit Mānlius, hinc
hoc : Tarpeium (: Mons Capitolinus)
hinc : de Saxo Tarpeio excīdit; hīc Camillus inhiantēs aurō Gallōs subitō repulit
inhiantes auro Gallos : dum Galli
auro inhiebant interventū et dēspērantēs cīvēs āmissam patriam ferrō docuit
interventus -us m : impetus
recuperare = re + capere recuperāre, nōn aurō.
auro : pecunia
sub terram Capitolii Hīc dēscendit Curtius armātus, hīc inventum sub terram caput
praesagium -i n = divinus admonitus hominis et immōtus Terminus, praesāgium summō et stabilī
fallax virgo : Tarpeia imperiō fuēre. Hīc fallāx virgō armīs obruta et suīs circumventa
fallacia -ae f = mendacium fallāciīs; haec Tarpēia Arx, et Rōmānī populī cēnsus tōtō orbe
anser -ris m = genus avis collēctus; hic ānser argenteus; hīc cūstōs armōrum Jānus; hoc
cella -ae f : pars templi Statōris, hoc Ferētriī Jovis templum; haec fuerat cella Jovis,
domus : aedes Jovis Optimi Maximi haec domus omnium triumphōrum; hūc compulsus est Persēs,
hinc repulsus est Hannibal, hinc impulsus est Jugurtha, ut
quīdam opīnantur, aliī vērō in carcere illum necant. Hīc
triumphāvit Caesar, hīc periit.
Tellus -uris f = dea terrae Haec Tellūris sēdēs, haec Fortūnae domus, hoc templum
adventus -us m < advenire Pācis, adventū vērē pācificī rēgis ēversum; hoc opus Agrippae,
eversus -a -um : destructus
56
quod falsōrum deōrum mātrī vērī Deī māter ēripuit. Hīc nīnxit veri Dei mater = Maria Virgo
ningere ninxisse = cum nix cadit
Nōnīs Augustī; hinc rīvus oleī flūxit in Tiberim; hinc Nonae -arum f = dies nonus ante Idus
Hīc Chrīstus vicāriō profugō fuit obvius; hīc Petrus in crucem vicario profugo : Petro Apostolo
āctus; hīc truncātus est Paulus; hīc assātus Laurentius et truncare = occidere capite seposito
assare = carnem supra ignem coquere
sepultus Stephanō locum fēcit. Hīc sprēvit fervēns oleum Stephano Protomartyri
spernere sprevisse spretum = parvi
Jōannēs; hīc Agnēs post obitum vīvēns suōs flēre prohibuit; hīc pretii aliquem aestimare
Silvester latuit; hīc lepram dēposuit Cōnstantīnus. Papa Silvester I (r. 314 – 335)
lepra -ae f = morbus ‘elephantiacus’
lepram deposuit : lepra sanatus est
POGGIUS BRACCIOLINI, DE VARIETATE FORTUNAE 1.2 Italicus humanista et scriba papalis (v.
1380 – 1459) qui multa manuscripta
invenit (Lucretii, Ciceronis, aliorumque).
Franciscum Petrarcam in quādam suā epistulā scrībere id esse Petrarcae Epistulae 6.11
sepulcrum Remī; crēdō secūtum vulgī opīniōnem, nōn magnī credo eum secutum esse
vulgus -i m = turba
fēcisse epigramma perquīrere fruticētis contēctum, in quō fruticetum -i n = arbuscula (< arbor)
Gāius Cestius, Lūciī fīlius, Pūbliliā tribū, Epulō, praetor, tribus -us f = divisio populi Romani
epulo : septemvir epulonum
tribūnus plēbis, decemvir epulōnum opus absolūtum est ex decemvir qui sub Iulio Caesare fuit
numerus magistratuum epulonum
testāmentō diēbus trecentīs trīgintā, arbitrātū Pontiī, Pūbliī testamentum -i n = per quod ultimae
voluntates repraesentantur
fīliī, Claudiā tribū, Melae, hērēdis et Pothī lībertī. heres -edis m = cui beneficium est e
testamento
57
T. LIVIUS, AB URBE CONDITA 1.7
Geryon -onis m = Medusae nepos Herculem in ea loca, Gēryonē interēmptō, bovēs mīrā speciē
mira specie : pulcherrimas
ab-agere -egisse -actum abēgisse memorant, ac prope Tiberim fluvium in locō herbidō
memorare : dicere
herbidus -a -um < herba ut quiēte et pābulō reficeret bovēs et ipsum fessum prōcubuisse.
pabulum
re-ficere -feci -fectum = se restituere Ibi, cum eum cibō vīnōque gravātum sopor oppressisset, pāstor
sopor -oris m = somnus
accola -ae m = qui locum habitat accola nōmine Cācus, ferōx vīribus, captus pulchritūdine
praeda -ae f : spolium boum, cum āvertēre eam praedam vellet, āversōs bovēs caudīs
a-vertere -vertisse -vertum
cauda -ae f = pars extrema canum, in spēluncam trāxit.
felum, et plurimorum animalium
58
P. VIRGILIUS MARO, AENEIS 8.193–199 Italicus poeta (v. 70 – 19 aCn) et summus.
Hīc spēlunca fuit vastō summōta recessū, vasto recessu : altum specum habuit
sēmihominis Cācī faciēs quam dīra tenēbat semi-homo -hominis m
1950 sōlis inaccessam radiīs; semperque recentī
caede tepēbat humus, foribusque affīxa superbīs tepere -uisse : caldescere
foris -is f = ianua
ōra virum trīstī pendēbant pallida tābō. tabum -i n = cruor
Huic mōnstrō Vulcānus erat pater: illius ātrōs
ōre vomēns ignēs magnā sē mōle ferēbat. vomere -uisse -itum = ex ore emittere
Hīc Cācum in tenebrīs incendia vāna vomentem vanus -a -um = quod nihil efficit
nodus -i m ®
260 corripit in nōdum complexus, et angit inhaerēns
angere anxisse anctum = suffocare
ēlīsōs oculōs et siccum sanguine guttur. elisos oculos = Hercules tanta vi angit
Cacum ut oculi e capite eiciantur
Panditur extemplō foribus domus ātra revulsīs guttur -uris n = iugulum
pandere -ndisse -nditum = aperire
abstractaeque bovēs abiūrātaeque rapīnae extemplo adv = statim
abiurare = negare
caelō ostenduntur, pedibusque īnfōrme cadāver informis -e = foedissimus
265 prōtrahitur. Nequeunt explērī corda tuendō pro-trahere
nequire -quisse -quitum = non posse
terribilīs oculōs, vultum villōsaque saetīs villosus -a -um = pilosus
saeta -ae f = pilus
pectora sēmiferī atque exstīnctōs faucibus ignēs. semi-ferus -fera -ferum
fauces -ium = pars colli per quam
transit cibus edendus
P. OVIDIUS NASO, FASTI 1.551–558 Italicus poeta (v. 43 aCn – 18 pCn), multa
maximae virtutis carmina composuit; anno 8
pCn relegatus est ob ‘carmen et errorem.’
Cācus: Aventīnae timor atque īnfāmia silvae, infamia -ae f = mala fama
nōn leve fīnitimīs hospitibusque malum. finitimus -i m = qui prope habitat
Dīra virō faciēs, vīrēs prō corpore, corpus
grande (pater mōnstrī Mulciber huius erat), Mulciber -beri/bris m = Vulcanus
550 prōque domō longīs spēlunca recessibus ingēns,
abdita, vix ipsīs invenienda ferīs; abditus -a -um = obscurus et secretus
ōra super postēs affixaque bracchia pendent, postis -is m = pars ianuae vel portae
squālidaque hūmānīs ossibus albet humus. squalidus -a -um <–> mundus -a -um
albare = album facere
59
Franciscus abbas (v. 1055 – 1152) qui ROBERTUS REMENSIS, HISTORIA HIEROSOLYMITANA 1.1–2
historiam sacri belli primi composuit. Asserit
etiam se adesse ad orationem Urbani.
transmontanus -a -um = trans Alpes “Gēns Francōrum, gēns trānsmontāna, gēns, sīcut in plūribus
e-lucere -luxisse : patere omnibus vestrīs ēlūcet operibus, ā Deō dīlēcta et ēlēcta, tam sitū
diligere -lexisse -lectum = maximi
aestimare; fraterne amare terrārum quam fide Catholicā, quam honōre Sānctae
se-gregare < grex Ecclēsiae, ab ūniversīs nātiōnibus sēgregāta, ad vōs sermō
noster : pluralis maiestatis noster dīrigitur, vōbīsque exhortātiō nostra prōtenditur. Scīre
dirigere -rexi -rectum = in aliquam
partem conducere vōs volumus quae lūgubris causa ad vestrōs fīnēs nōs addūxerit,
pro-tendere
lugubris -e < lugere (: maerere) quae necessitās vestra cūnctōrumque fidēlium attrāxerit.
at-trahere -traxisse -tractum
60
ēmancipātum, quod trānsmeārī nōn potest itinere duōrum e-mancipare
trans-meari -meatum esse = transire
mēnsium. Quibus igitur ad hoc ulcīscendum, ad hoc ulcisci ultum esse = merito punire
ēripiendum, labor incumbit, nisi vōbīs, quibus prae ceterīs e-ripere -ripuisse -reptum
prae ceteris : magis quam alias
gentibus contulit Dominus īnsigne decus armōrum, decus -oris n : honor
magnitūdinem animōrum, agilitātem corporum, virtūtem agilitas -atis f < agilis (= celer)
humiliandī verticem capillī vōbīs resistentium?
“Moveant vōs et incitent animōs vestrōs ad virīlitātem gesta virilitas -atis f < vir
praedēcessōrum, probitās et magnitūdō Carolī Magnī rēgis, et praedecessor -oris m = qui ante fuit
probitas -atis f < probus
Ludovīcī fīliī ejus, aliōrumque rēgum vestrōrum; quī rēgna Carolus Magnus (r. 774 – 814)
Ludovicus Pius (r. 813 – 840)
Turcōrum dēstrūxērunt, et in eīs fīnēs Sānctae Ecclēsiae Turcus -i m
dīlātāvērunt. Praesertim moveat vōs Sānctum Dominī Nostrī dilatare = extendere
Salvātōris Sepulcrum, quod ab immundīs gentibus possidētur, immundus -a -um = sordidus
possidere -sedisse -sessum = habere
et loca sāncta quae nunc inhonestē tractantur et irreverenter tractare freq < trahere
irreverenter adv : impie
eōrum immunditiīs sordidantur. Ō fortissimī mīlitēs et sordidare = immundum facere
invictōrum propāgō parentum, nōlīte dēgenerāre, sed virtūtēs propago -aginis f : filii
degenerare : peiores esse
majōrum vestrōrum reminīsciminī. re-minisci -mentum esse < meminisse
(<–> oblivisci)
“Cessent igitur inter vōs odia, conticēscant jūrgia, bella cessare <–> pergere
con-ticescere < tacere
quiēscant et tōtīus contrōversiae dissēnsiōnēs sōpiantur. Viam jurgium -i n = certamen
sopire -ivisse -itum = dormire
sānctī sepulcrī incipite, terram illam nefāriae gentī auferte, nefarius -a -um = malus et scelestus
au-ferre -tuli -latum < ab + ferre
eamque vōbīs subjicite. Terra illa fīliīs Isrāēl ā Deō in
potestātem data fuit. Hierusalem umbilīcus est terrārum, terra
prae ceterīs frūctifera, quasi alter paradīsus dēliciārum. Hanc prae ceteris fructifera : fructiferissima
paradisus -i m = regnum caeleste
redēmptor hūmānī generis suō illūstrāvit adventū, decorāvit deliciae -arum f = voluptas laetitaque
redemptor -oris m : salvator
conversātiōne, sacrāvit passiōne, morte redēmit, sepultūrā illustrare : illustrem facere
conversatio -onis f < versari
īnsignīvit. Haec igitur cīvitās rēgālis in orbis mediō positā,
nunc ā suīs hostibus captīva tenētur, et ab ignōrantibus Deum
rītuī gentium ancillātur. Quaerit igitur et optat līberārī, et ut eī ancillari ancillatum esse < ancilla
liberare < liber -a -um
subveniātis nōn cessat imprecārī. Ā vōbīs quidem praecipuē im-precari -precatum esse < prex
exigit subsidium, quoniam ā Deō vōbīs collātum est prae exigit : quaerit
subsidium -i n = auxilium
cūnctīs nātiōnibus, ut jam dīximus, īnsigne decus armōrum.
61
ar-ripere -ripuisse -reptum Arripite igitur viam hanc, in remissiōnem peccātōrum
remissio -onis f : venia
securus -a -um = certus et firmus vestrōrum, sēcūrī dē immarcescibilī glōriā rēgnī caelōrum.”
immarcescibilis -e < marcescere
(: infirmior fieri)
Papa Urbanus II (r. 1088 – 1099) Haec et id genus plūrima ubi Pāpa Urbānus urbānō sermōne
urbanus -a -um (: elegans) = ad
urbem pertinens perōrāvit, ita omnium quī aderant affectum in ūnum
ac-clamare conciliāvit, ut omnēs acclāmārent, “Deus vult! Deus vult!”
62
ROMANAE RES NOVAE
prīmum vīcit Helvētiōs, deinde vincendō per bella gravissima Helvetii -orum m = populus Gallicus
qui habitabant circum Alpes
usque ad Ōceanum Britannicum prōcessit. Domuit intrā domare -uisse -itum : de-bellare,
vincere
annōs ferē novem omnem Galliam. Britannīs bellum intulit, fere : plus minusve
in-ferre -tulisse -latum
quibus anteā nē nōmen quidem Rōmānōrum cognitum erat,
eōsque vīctōs stīpendiāriōs fēcit. Germānōs trāns Rhēnum stipendarius -i m = qui coactus est ut
pecuniam tradere victori populo
aggressus immānissimīs proeliīs vīcit. immanis -is -e = ingens, maximus
Circā eadem tempora, annō AUC DCXCVII, Mārcus Ab urbe condita annus sescentesimus
nonagesimus septimus = 53 aCn
Licinius Crassus, collēga Gnaeī Pompēiī Magnī in cōnsulātū M. Licinius Crassus (115 – 53 aCn)
Cn. Pompeius Magnus (106 – 48 aCn)
secundō, contrā Parthōs missus est et cum circā Carrhās contrā Parthus -i m = qui in Parthia habitant
Carrhae -arum f = urbs Anatolica
ōmen et auspicia dīmicāsset, ā Orōdis rēgis duce, vīctus Orodes II = rex Parthiae (95 – 37 aCn)
63
reliquiae -arum f = id quod relictum interfectus est cum fīliō. Reliquiae exercitūs per Gāium
est post mortem
C. Cassius Longinus (85 – 43 aCn) Cassium Longīnum quaestōrem servātae sunt.
Bellum Civile (49 – 44 aCn) Hinc Bellum Cīvīle successit exsecrandum et lacrimābile.
ex-secrandus -a -um < ex-secrare
lacrim-abilis -is -e < lacrimare Caesar enim rediēns ex Galliā victor coepit poscere alterum
C. Claudius Marcellus (88 – 40 aCn) cōnsulātum. Contrādictum est tamen ā Mārcellō cōnsule, ā
M. Porcius Cato (95 – 46 aCn)
Bibulō, ā Pompēiō, ā Catōne, iussusque Caesar, dīmissīs
exercitibus, ad urbem redīre. Propter quam iniūriam ab
Ariminum -i n = oppidum Italicum oppidō Arīminō, ubi mīlitēs congregātōs habēbat, adversum
con-gregare < grex
patriam cum exercitū vēnit. Cōnsulēs cum Pompēiō
Senātusque ac nōbilitās ex urbe fūgit et in Graeciam trānsiit.
Ibī Senātūs contrā Caesarem bellum parāvit.
64
P. VIRGILIUS MARO, AENEIS 2.554–558 Italicus poeta (v. 70 – 19 aCn) et summus.
Haec fīnis Priamī fātōrum, hic exitus illum Priamus = Rex ultimus Troiae
exitus -us m : mors
555 sorte tulit Troiam incēnsam et prōlāpsa videntem pro-labi -lapsus sum
Pergama, tot quondam populīs terrīsque superbum Pergama -orum n = pars Troiae
cōnsulem fēcit cum Mārcō Aemiliō Lepidō. Inde in Āfricam M. Aemilius Lepidus (89 – 12 aCn)
Scīpiō aliīque sē occīdērunt. Post annum, Caesar Rōmam Q. Caecilius Metellus Pius
Cornelianus Scipio Nasica (100 –
regressus quārtō sē cōnsulem fēcit et statim ad Hispāniam est 46 aCn)
profectus, ubi Pompēiī fīliī ingēns bellum parāvērunt. Multa
proelia fuērunt, ultimum apud Mundam cīvitātem, ubi fīliōs
Pompēiī tandem vīcit. Ex fīliīs maior occīsus est, minor fūgit.
Inde Caesar bellō cīvīlī compositō Rōmam rediit. Agere bello civili composito : post bello civili
finem dedit
īnsolentius coepit et contrā Rōmānae lībertātis mōrem. Cum insolenter adv = superbe, arroganter
ergō honōrēs ex suā voluntāte praestāret, quī ā populō anteā praestaret : daret
conferēbantur, nec Senātuī ad sē venientī assurgeret aliaque aliaque acta regia et fere tyrannica
coniuratum est : coniuratio fit
rēgia et ferē tyrannica faceret, coniūrātum est in eum ā multīs
Senātōribus equitibusque Rōmānīs. Praecipuī duo Brūtī M. Iunius Brutus (85 – 42 aCn)
D. Iunius Brutus Albinus (85 – 43 aCn)
fuērunt ex genere illīus quī prīmus Rōmae fuerat cōnsul et
expulerat rēgēs, et Gāius Cassius et Servīlius Casca. Cum ad C. Cassius Longinus (88 – 42 aCn)
P. Servilius Casca (84 – 42 aCn)
Cūriam vēnit, Caesar vīgintī tribus vulneribus cōnfossus est. confodere -disse -ssum : cultro necare
65
Africanus scriptor (v. 69 – 125) vitarum C. SUETONIUS TRANQUILLUS, VITA DIVI IULII 81.4–83.1
duodecim Caesarum ab Iulio Caesare usque
ad Domitianum.
Spurinna -ae m = Etruscus haruspex Dein introiit Curiam Spūrinnamque irrīdēns et ut falsum
qui admonuit Caesarem ut
caveret Idus Martii arguēns, quod sine ūllā suā noxā Īdūs Mārtiae adessent; is
eas : Idus Martii vēnisse quidem eās dīceret, sed nōn praeterīsse.
specie officii : simulantes se velle de Assidentem cōnspīrātī speciē officiī circumstetērunt, īlicōque
officio publico colloqui
L. Cimber Tillius (v. c. 100 – 42 aCn) Tillius Cimber, quasi aliquid rogātūrus, propius accessit
gestus -us m = motus qui fit manu renuentīque et gestū in aliud tempus differentī ab utrōque
umerō togam apprehendit. Deinde clāmantem, “Ista quidem
P. Servilius Casca (84 – 42 aCn) vīs est!” Casca āversum vulnerat paulum īnfrā iugulum. Caesar
graphium -i n = instrumentum quo Cascae bracchium arreptum graphiō trāiēcit cōnātusque
litterae scribuntur
pro-silire -siluisse -sultum = pro- prōsilīre aliō vulnere tardātus est; utque animadvertit undique
rumpere
pugio -onis m = instrumentum quo sē strictīs pūgiōnibus petī, togā caput obvolvit, simul sinistrā
homines confodiuntur
manū sinum ad īma crūra dēdūxit, quō honestius caderet.
plaga -ae f = vulnus a pugione factum Atque ita tribus et vīgintī plāgīs cōnfossus est ūnō modo ad
edito : dicto prīmum ictum gemitū sine vōce ēditō, etsī trādidērunt quīdam
Mārcō Brūtō irruentī dīxisse, “Καὶ σύ, τέκνον?” Exanimis
diffugientibus cūnctīs aliquamdiū iacuit, dōnec in lectīcā
servolus -i m < servus impositum, dēpendente brācchiō, trēs servolī domum
rettulērunt. Nec in tot vulneribus lētāle ūllum repertum est, nisi
quod secundō locō in pectore accēperat. Fuerat animus
fuerat animus : voluerant coniūrātīs corpus occīsī in Tiberim trahere, bona pūblicāre,
occisi : hominis mortui
publicare = rapere et ponere in āctaque rescindere, sed metū Mārcī Antōnī cōnsulis et magistrī
aerarium publicum
Marcus Antonius (83 – 30 aCn) equitum Lepidī dēstitērunt. Postulante ergō Lūciō Pīsōne
Marcus Aemilius Lepidus (89 – 12 aCn)
Lucius Cornelius Piso (100 – 43 aCn) socerō testāmentum eius aperītur recitāturque in Antōnī
testamentum -i n : quod relictum est a
mortuo et explicat voluntatem domō, quod Īdibus Septembribus proximīs in Lavīcānō suō
in Lavicano : in villa quae est sita in
Lavico, oppido Latino fēcerat dēmandāveratque Virginī Vestālī maximae. Quīntus
de-mandare = aliquid dare ut servetur
Vestalis maxima = prima Vestalium Tūberō trādit hērēdem fuisse usque ad initium cīvīlis bellī
Quintus Aelius Tubero (74 – 10 aCn)
heres -redis m = is cui e testamento Gnaeum Pompēium, idque mīlitibus prō contiōne recitātum.
est beneficium
pro contione : in contione
66
GUILLIELMUS SHAKESPERIUS, JULIUS CAESAR 82–116 Anglus scriptor fabularum (v. 1564–1616).
Antonius Franciscus Geyser, SJ, (fl. c. 1935)
(TR. GEYSER) fuit Americanus professor Latinatis qui
multa carmina in linguam Latinam vertit.
A Quirītēs, cīvēs amantissimī, iam aurēs adhibēte mihimet! ad-hibere -buisse -bitum
Sī tālis fuit, scelus fēcit maximē nefārium, nefarius -a -um < nefas
67
diligere = carum aestimare, amare Nōn sine causā quondam dīlēxistis Caesarem;
obsecrare = orare, precari quae causa, obsecrō, nunc vōs plōrāre prohibet?
brutus -a -um : ferox, saevus Ō ratiō, ad brūtās tū fūgistī bēluās,
belua -ae f = bestia
vecors -rdis = insanus vēcordēs iam sunt hominēs... Sufferte mē:
en = ecce 115 Ēn! Meum iacet cor in istō feretrō cum Caesare,
feretrum -i n = res supra quam fertur
cadaver priusquam bustum est et dōnec redeat quiēscere necesse est.
Hirtius ex vulnere perisset in acie Hōc bellō cum Hirtius in aciē, Pānsa paulō post ex vulnere
increbescere -buisse = maior fit perīssent, rūmor incrēbruit ambōs operā Octāviānī occīsōs ut,
orbatus -a -um : homo qui aliquem rē pūblicā cōnsulibus orbātā, sōlus exercitūs occupāret. Pānsae
mortuum amisit et ob hoc luget
occupare : habere, imperare quidem suspecta mors fuit, quasi venēnum vulnerī indidisset.
in-dere : ad-dere
68
vindicātūrus patris suī mortem, ā quō per testāmentum fuerat
adoptātus, Rōmam cum exercitū profectus extorsit ut sibi ex-torquere -rsisse -rsum : efficere
L. ANNAEUS FLORUS, EPITOME HISTORIAE ROMANAE 2.16 Hispanicus poeta, rhetor, scriptorque rerum
gestarum Romanorum (v. 75 – 130).
Epitome eius multum ex Livio continet.
Triumvirātus invāditur, oppressāque armīs rē pūblicā redit triumviratus -us m < tres+viri
Sullāna prōscrīptiō, cuius atrōcitās nihil īnsignius habet quam Sullanus -a -um < Sulla
proscriptio -onis f = post bellum civile
numerum centum et quadrāgintā Senātōrum. Exitūs foedī, caedes inimicorum ab victoribus
centum et qudraginta = 140
trucēs, miserābilēs tōtō terrārum orbe fugientium. Rōmae exitus -us m : mors
trux -cis = horribilis, atrox
capita caesōrum prōpōnere in rōstrīs iam ūsitātum erat; vērum caesus -a -um = necatus, interfectus
usitatus -a -um = solitus
sīc quoque cīvitās lacrimās tenēre nōn potuit, cum recīsum recisum ... caput = caput quod ex
cadavere sepositum est
Cicerōnis caput in illīs suīs rōstrīs vidērētur, nec aliter ad
videndum eum quam solēbat ad audiendum concurrerētur.
Haec scelera in Antōniī Lepidīque tabulīs: Caesar tabulis proscriptionis
Caesar Octavianus
percussōribus patris contentus fuit. percussor -oris m = necator, sicarius
exercitūs quōs occupāverant. Profectī sunt igitur contrā eōs occupaverant : tenuerant
Octāviānus et Antōnius (remānserat enim ad dēfendendam
Italiam Lepidus). Apud Philippōs contrā eōs pugnāvērunt. Philippi -orum m = oppidum
Macedoniae
Prīmō proeliō victī sunt Antōnius et Caesar, periit tamen
Cassius, secundō Brūtum et īnfīnītam nōbilitātem, quae cum infinitus -a -um = maximus numerus
illīs bellum gesserat, victam interfēcērunt. Ac sīc inter eōs
dīvīsa est rēs pūblica, ut Octāviānus Hispāniās, Galliās et
Italiam tenēret, Antōnius Asiam, Pontum, Orientem. Sed in
Italiā Lūcius Antōnius cōnsul bellum cīvīle commōvit, quī cum Lucius Antonius (fl. 41 aCn), frater
Marci triumviri
Octāviānō contrā Brūtum et Cassium dīmicāverat. Is apud
Perusium victus et captus est, neque occīsus. Perusium -i n = oppidum Tusciae
69
C. SUETONIUS TRANQUILLUS, VITA DIVI AUGUSTI 15
luxus -us m = luxuria Furor Antōniī luxū et libīdine extīnctus est. Captus amōre
libido -inis f = furius amor
regius -a -um < rex Cleopatrae in rēgiō sē sinū reficiēbat. Hinc mulier Aegyptia ab
reficere -fecisse -factum = restituere
ēbriō imperātōre pretium libīdinum Rōmānum imperium
non sibi, sed Cleopatrae petit; et prōmīsit Antōnius. Igitur coepit nōn sibi
dominātiōnem parāre nec tacitē; sed patriae, nōminis, togae,
fasces -ium m = signum auctoritatis fascium oblītus tōtus in mōnstrum dēscīverat. Aureum in manū
Romanae
desciscere = ad aliam partem deficere baculum, in latere acīnacēs, purpurea vestis ingentibus
acinaces -is m = gladium breve
obstricta gemmīs: diadēma sōlum dēerat.
litus -oris n : ubi aqua occurrit terrae Caesar ā Brundisiō trāiēcit ut venientī bellō occurreret et lītus
Actiacum classe succīnxit. Nōbīs quadringentae amplius nāvēs,
numerum magnitudo pensabat : naves ducentae minus hostium; sed numerum magnitūdō pēnsābat,
habebant paucas, sed magnas
moles -is m = magnitudo quae quidem ipsa mōlēs exitiō fuit. Prīmum rēgīna cum aureā
exitio fuit : fert in eos exitium
puppe : nave puppe vēlōque purpureō in altum dedit. Mox secūtus
instare inf hist = instabat Antōnius, sed īnstāre vestīgiīs Caesar. Prior ferrum occupāvit
occupavit : sumit
pro-volvere -volvisse -volutum Antōnius, rēgīna ad pedēs Caesaris prōvolūta temptāvit oculōs
ducis. Frūstrā quidem. Dēspērāvit servārīque ā prīncipe sē
triumpho : ut duceretur in triumpho triumphō vīdit, in mausōlēum (sepulchra rēgum sīc vocant) sē
iuxta suum Antonium se collocavit recēpit. Ibi iuxtā suum sē collocāvit Antōnium admōtīsque ad
morte ... soluta est = mortem obiit vēnās serpentibus sīc morte quasi somnō solūta est.
70
P. VIRGILIUS MARO, AENEIS 8.694–716 His in versibus describit clipeum qui datus
est Aeneae ab Vulcano, deo et deûm fabro.
Stūpea flamma manū tēlīsque volātile ferrum stupeus -a -um < stupa -ae f = res qua
sagittae fiunt sagittae igneae
695 spargitur, arva novā Neptūnia caede rubēscunt. spargitur : funditur
arva ... Neptunia = mare
Rēgīna in mediīs patriō vocat agmina sīstrō, rubescere -buisse = ruber fieri
sistrum -i n = instrumentum musicale
necdum etiam geminōs ā tergō respicit anguēs. Aegypti et signum auctoritatis
anguis -is m = serpens
Omnigenûmque deûm mōnstra et lātrātor Anūbis omni-genus -a -um
latrator -oris m = qui loquitur ut canis
contrā Neptūnum et Venerem contrāque Minervam Anubis -is m = deus Aegypti
700 tēla tenent. Saevit mediō in certāmine Māvors Mavors -rtis m = Mars
Q. HORATIUS FLACCUS, CARMINA 1.37 Italicus poeta (v. 65 – 8 aCn) qui quondam
pugnabat contra Augustum Philippis, sed
postea factus est amicus principis.
Nunc est bibendum, nunc pede līberō nunc est bibendum : tempus bibendi
pulsanda tellūs, nunc Saliāribus Saliaris -is < Salii (= sacerdotes
Martis; nomen ex verbo ‘salire’)
ōrnāre pulvīnar deōrum pulvinar -aris n = lectus in quo signa
deorum ponuntur
tempus erat dapibus, sodālēs. daps dapis f = convivium sacrum
71
antehac : ante hoc tempus 5 Antehāc nefās dēprōmere Caecubum
nefas fuisset
depromere : sumere cellīs avītīs, dum Capitōliō
Caecubus -a -um : genus vini
e cellis avitis : e paternis conclavibus rēgīna dēmentēs ruīnās
quo conditum est vinum
funus -neris n = mors fūnus et imperiō parābat
contāminātō cum grege turpium
quidlibet : aliquid 10 morbō virōrum, quidlibet impotēns
spērāre fortūnāque dulcī
ēbria. Sed minuit furōrem
sospes -is = salvus vix ūna sospes nāvis ab ignibus,
lymphatus -a -um = furens, insanus mentemque lymphātam Mareōticō
Mareoticus -a -um < Mareota -ae f
(= pars inferioris Aegyptis) 15 redēgit in vērōs timōrēs
Caesar, ab Italiā volantem
accipter -teris m = avis ferox rēmīs adurgēns, accipiter velut
mollis -is <–> durus mollēs columbās aut leporem citus
lepus leporis m ––>
nivalis -is < nix nivis f vēnātor in campīs nivālis
20 Haemoniae, daret ut catēnīs
generosius adv < generosus (= nobilis) fātāle mōnstrum. Quae generōsius
muliebriter adv < muliebris (< mulier) perīre quaerēns nec muliebriter
expavescere -visse = incipere metuere expāvit ēnsem nec latentēs
oras reparare = oras petere classe citā reparāvit ōrās,
25 ausa et iacentem vīsere rēgiam
serenus -a -um <–> anxius vultū serēnō, fortēs et asperās
asper -pera -perum <–> blandus
tractare freq < tangere tractāre serpentēs, ut ātrum
com-bibere : bibere corpore combiberet venēnum,
deliberare : cogitare dēlīberātā morte ferōcior:
Liburna -ae f = genus navis parvum 30 saevīs Liburnīs scīlicet invidēns
prīvāta dēducī superbō,
nōn humilis mulier, triumphō.
72