TẠP CHÍ VHDG s ố 2/2006 - NGHIÊN c ứ u TRAO Đ ổ l
Phòng T h àn h giáp tỉn h Q uảng N inh của
v ề sự HÌNH THÀNH VÀ
BIÊN P ổ l cún TH€N TÀV
NGUYỄN THỊ YÊN
G iới th iệ u
Then, không chì có m ặ t tro n g đời sông
tôn giáo tín ngưỡng của người T ày m à còn
tồn tại rải rác ở m ột sô' cư d â n thuộc các
nhóm d ân tộc nói tiế n g T hái khác, sơ bộ có
thể p h â n th à n h các vùng then n h ư sau:
Then của người Tày Việt Bắc: Đây là
hình thức sinh hoạt tôn giáo tín ngưỡng
của người Tày có ỏ' h ầ u k h ắ p các tỉn h Việt
Bắc, chịu nhiều ả n h hưởng của các dòng tín
ngưỡng dân gian từ n a m T ru n g Quốc và từ
người K inh m iền xuôi. Theo bước chân của
nhữ ng người di cư, dòng th en này còn có
m ặt ở các vùng cư tr ú khác của người Tày,
chảng hạn như ở các tỉn h T ây N guyên của
nam Việt Nam .
Then của người T h á i T rắng Tây Bắc:
Là một hình thức còn m ang n h iều yêu tô'cổ
sơ hơn so với then của người Tày, tập tru n g
ở một sô' khu vực cư tr ú của người Thái
T rắn g thuộc huyện Q uỳnh N ha của Sơn La
và Phong Thô của Lai C hâu. Loại then này
chưa dược sưu tầm n g h iên cứu và giới th iệu
rộng rãi. Theo dự đoán th ì then này có cùng
nguồn gô'c vói then T ày V iệt Bắc ỏ giai đoạn
dầu, dược tách ra và tồn tại cùng với sự
phân tách dân tộc.
Then của người C hoang T ru n g Quốc:
Loại then này tậ p tru n g ở một sô' khu vực
dọc biên giới Việt - T ru n g , có hai nhóm chủ
yêu:
- Nhóm (/?(.’» của người P ián (tên tự gọi
cùa một nhóm người Choang) ơ huyện
19
Việt Nam. Dòng then này m ang nhiều yếu tô
cô hơn, thê hiện qua bản th â n nghệ nhân,
qua đô'i tượng thờ cúng và qua hình thức
diễn xương. Tương tru y ề n dòng then này có
gốc từ Q uảng N inh, Việt N am truyền sang
Phòng T h àn h khoảng trê n 200 năm .
- Then của người T ày (tên tự gọi của
m ột nhóm người Choang) ở các huyện Long
C hâu, B ằng Tường giáp với các tỉn h Lạng
Sơn, Cao B ằng của V iệt N am . Dòng then
này có n h iêu điểm tương đồng với dòng
then nam ở m iền đông Cao Bằng. Xét vế
m ặt tên gọi và đặc điểm thì nhóm T ày ở các
huyện B ằng Tường và Long C hâu có khá
nhiêu diêm tương đồng với nhóm Tày ở
Việt N am . Vì vậy r ấ t có th ê í/ieư của người
T ày ở khu vực B ằng Tường, Long Châu
cũng có cùng nguồn gốc vởi then của người
Tày ở V iệt N am . Và như vậy, bước đầu có
th ể n h ậ n định rằ n g then của một sô' nhóm
thuộc Choang, T ru n g Quốc cũng có cùng
nguồn gô'c với then của người T ày Việt
Nam .
T rong các vùng then nói trê n thì then
V iệt Bắc là vùng then lớn n h ấ t, trong dó
Cao B ằng được coi là cái nôi của sự hình
th à n h và biến đôi của then Tày. Diêu nàv
có liên q u a n đến các yếu tô' thuộc về vị trí
địa lí, lịch sử và sự giao thoa của các dòng
văn hoá ở Cao Bằng. Dựa trê n các cứ liệu
d ân gian ở địa phương, các tác giả suu tầm
nghiên cứu then người Cao B ang như Hoa
Cương, Dương Sách, T riều  n,li' " IĨG' ’
" H) đều có n h ậ n xét cho rằn g then chính
thức được ra đời ở thời kì n h à Mạc lên cát
cứ Cao B ằng nh ư n g trước dó dã được tồn
tại tro n g d ân gian. D ây là n h ữ n g ý kiến dã
gợi ý cho tôi d ặ t ra n h ữ n g giả th iế t cho việc
tìm hiểu nguồn gốc của then ỏ' Cao Bằng.
Cho đến nay, tro n g d â n gian Cao B ằng van
còn lại một sô' tru y ề n th u y ế t liên q u an đến
20
sự tích cây đàn tín h và nghề h á t then. Điều
đó ph ẩn nào nói lên đặc điêin vổ sụ hình
th à n h và biến đổi của then ở Cao Rằng, xin
sò bộ giới th iệu như sau:
Truyền th u yết về s ự ra đời của cây đàn
tính của người Tày. T ru y ền th u y ết kể rằn g
có một chàng tra i tên là Xiên Câm, vì
nghèo 30 tuổi chưa lấy được vợ nên mói
nghĩ cách làm ra chiếc đ à n tín h đê giải sầu.
Lúc đ ầu dàn có 12 dây âm th a n h quá hay
khiến muôn v ật mê m ẩn m à chết, R ụt bèn
b at Xiên Câm c ắ t bốt 9 dây nên từ đó cây
dàn tín h chỉ có ba dây19' " ,3I7>.
Người T hái T rắ n g ở T ây Bắc cũng có
truyền th u y ế t tường tự kê rằ n g cây đàn
tính là do một chàng tra i làm ra với mục
đích giải sầu. Câu chuyện này gần gũi với
cuộc sông hơn vì nó gắn với một câu chuyện
tìn h cảm tra i gái, đồng thời còn giải thích
việc chàng tra i nghĩ ra cách làm cho đàn
kêu được là do b ắ t chưỏc âm th a n h của sợi
dây vắt qua m iệng hang. Câu chuyện của
người Tày th ầ n bí hơn: c h àn g tra i phải lên
tròi xin giống tằm và bầu về trồ n g dê làm
nguyên vật liệu làm đàn. ơ cả người T ày và
người T hái, cây đ àn tín h v ẫn thườ ng được
sử dụng làm nhạc cụ sinh hoạt văn nghệ
giai trí và là công cụ h à n h nghê của các bà
then. Trước dây. cây d àn tín h còn là công
cụ dắc lực giúp các ch àn g tra i T hái tìm bạn
tìn h .
Vê hình thức, cây đàn tín h của người
Thái m ang nét thô mộc không chạm trô cầu
kì hoặc có n h ữ n g tra n g trí m ang m àu sắc
tôn giáo như đ àn tín h ở m ột sô" địa phương
người Tày. Đ iểm khác n h a u cơ b ản vê hình
thức là đầu d àn tín h của người T hái được
gọt chuốt cong như h ìn h mỏ gà, theo giải
thích có liên qu an đôn tục người T hái
T rắng tôn thờ gà. Có th ể doán định rằn g
cây dàn tính dã có m ặt tro n g đời sông cu'
dân Tày - T hái từ lâu dời khi hai nhóm dân
NGUYỀN THỊ YÊN - VỂ sự HÌNH THÀNH...
tộc này ch ú a p h â n tách. Đến một thời điểm
nào đó, m ột nhóm tách ra, vì 0 vị trí xa xôi
ít có sự giao lưu với các dòng văn hoá khác
mà đàn tín h của người T hái T rắn g còn giữ
dược n h ữ n g n é t b ản dịa hơn.
T ruyền th u y ế t về cày đ à n tinh g ắ n với
nghề làm p ụt: C h u y ện kê rằ n g sự ra doi
cây dàn tín h và n g h ề làm p ụ t dược trà i
q u a h ai giai doạn: G iai đo ạn d ầu do phụ
nữ làm nghề và giai đ o ạn sa u do ông Rê
V ăn P h ụ n g ỏ Hoà An, tỉn h Cao B ằng sông
vào thời n h à M ạc cải tạo lại th à n h cây dàn
tín h ba dây gan với việc cúng bái. T ruyền
th u y ế t này lí giải rằn g , mỗi lần đi làm lề
bà R ụt bảo n h à ch ủ làm ba b á t hương:
M ột b á t cúng B ụt L uông hoặc Mẹ Hoa,
m ột b á t cú n g gia tiê n , m ột b á t cúng Thô
công hay T h à n h hoàng. Bên cạ n h dó còn
có m ột b á t cắm h ìn h n h â n và quả tru n g dê
thờ cúng và ghi nhớ dức Q uản n h ạc Bế
V ăn P h ụ n g , người đã có công cải tạo cây
d àn tín h 112' " '97).
Dựa vào các tru y ề n th u y ế t nói trê n và
căn cứ vào các sự kiện lịch sử ỏ Cao Bằng,
có th ể p h â n tích sự h ìn h th à n h và biên dôi
của cây đ àn tín h và nghề h á t then n h ư sau:
1. Cây đ àn tín h ra đời do nhu cầu giải
trí: Cây d àn tín h ra đời d ẳu tiên bởi bàn
tay sáng tạo của người dàn ông với mục
đích giải sầu. Cách lí giải của câu chuyện
hoàn toàn p h ù hợp với quv lu ậ t tự nhiên:
Cây dàn ra đời trước tiên là do nhu cẩu văn
nghệ giài trí, đó là nhu cầu có trúóc nhu
c ầ u làm công cụ h à n h n g h ề tín ngưỡng.
2. Cây đ àn tín h được nh ữ n g người dàn
bà có căn làm th ầ y cúng sử dụng làm công
cụ phục vụ n h u cầu tín ngưỡng: Cây dàn
tín h là do P ụ t Luông tru y ề n cho một cô gái
trầ n gian có căn sô' làm p ụ t để cứu n h ân độ
thê. Đây là khi cây d àn tín h dã tham gia
vào việc h à n h nghề tín ngưỡng của các bá
p ụ t (cây d àn có sáu dây).
TẠP CHÍ VHDG s ố 2/2006 - NGHIÊN c ứ u TRAO Đ ổ l
Bà then Mộ Thị Kịt, 79 tuổi (ảnh chụp năm 2000), thị trân Bình Gia,
huyện Bình Gia, Lạng Sơn đang làm lề cẩu an, giải hạn đầu xuân.
Ảnh: Hoàng Cường
3. Cây đ à n tín h được m ột n h â n v ậ t có
tên tuổi, quê q u á n cụ th ể là B ế V ăn P h ụ n g
ở Hoà An, Cao B ằng cải tạo th à n h nhạc cụ
phục vụ nghi lễ cung đ ìn h (thời kì n h à Mạc
đóng đô ở Cao B ằng th ế kỉ XVI, XVII). Đó
là khi then, đã được n â n g cao, cải biên gắn
với thời kì x u ấ t h iện h a i dòng h á t then (nữ)
và dàng (nam ) (cây đ à n có 3 dây).
4. Cây đàn tín h ra ngoài d â n gian trở
th à n h công cụ h à n h nghê' của n h ữ n g người
làm nghê th ầ y cúng ở mức độ cao hơn: có
cúng tổ nghề và cúng người có công cải tạo
dàn là B ế V ăn P h ụ n g , v.v.
Dưới đây, dự a trê n n h ữ n g cứ liệu về
lịch sử vãn hóa xã hội, tộc người và tôn giáo
tín ngưỡng của người Tày, k ế t hợp với
nhữ ng p h â n tích d ân tộc học, văn hoá dân
gian học, v.v, bưốc đ ầu xin đưa ra nhữ ng
kiến giải để góp p h ầ n tìm h iểu sự h ìn h
th à n h và biến đổi của then ỏ Cao Bằng.
1. T ín n g ư ỡ n g s liê n (tiê n ) với tư
c á c h là y ế u tô t iề n th e n
Trong tín ngưỡng d â n gian người Tày,
các trò chơi m ang yếu tô" sh a m a n giáo được
tồn tại dưới các h ìn h thứ c n h ậ p đồng của
trẻ em và của các nam nữ th a n h niên vởi mục
21
đích bói vui, bói duyên số, v.v.
N hữ ng siêu linh mà họ nhập
đồng thường là các nàng tiên -
linh hồn của các v ật vô tri vô
giác như: nàng Trứng, nàng
Cám, nàng Sọt, nàng Trăng,
v.v. Trong số những người
th a m gia các trò chơi nhập
đồng sẽ có những người hợp
căn vói một nàng tiên nào đó,
được nàng tiên hộ m ệnh để
cứu giúp người đời, trước tiên
là ở việc bói đoán, sau do nhu
cầu của xã hội m à p h á t triển
th à n h hình thức cầu cúng.
H ình thức này phô biến trong
xã hội người Tày - T hái (bao gồm cả tộc
người Choang) m ang đậm yếu tô" V iệt Vu
b ả n địa được phô biến vối các hình thức bói
gạo, bói trứ ng, bói xương gà m à ngày nay
vẫn còn tồn tại tro n g tín ngưỡng p ụ t, then.
Đây là m ột h ìn h thức cúng bái dân gian thời
kì đ ầu của người T ày m à tôi tạm gọi là tín
ngưỡng sliên (tiên) - khởi đầu của tín
ngưỡng then, c ầ n hiểu rằ n g tiên trong quan
niệm người Tày là chỉ các siêu linh được
hình dung là các th iế u nữ th a n h tâ n trong
trắn g , khác với q u a n niệm tu tiên của đạo
Giáo. Chữ sliên (tiên) có lẽ là sự vay mượn
chữ H án về sau n ày để chỉ m ột h ìn h thức
cúng bái b ả n địa liên qu an đến việc nhập
đồng của giới nữ. M ột tro n g nhữ ng đặc điểm
của h ìn h thức cúng bái này là ngoài niệm,
h á t ra còn có sự th a m gia của một khí cụ
hoặc nhạc cụ nào đó. Để bổ trợ cho việc hành
nghề, họ đã lựa chọn nhiều dạng khí cụ khác
n h a u có th ể là phách, th e n gỗ (hai m ảnh gỗ
dùng để xin âm dương), chuông, chùm nhạc
xóc và cả cây đ àn tín h vô"n có sẵ n trong dân
gian. Dự đoán đây là then của thời kì đầu,
nó đậm m àu sắc b ản địa m à chưa bị pha tạp
bởi các tôn giáo tín ngưỡng bên ngoài. Dưới
đây xin dẫn m ột sô trư ờng hợp sliên - then
22
dự đoán còn lưu lại d ấu vết của sliên - then
thời kì dầu:
Thứ n h ất, qua khảo s á t ở vùng người
Pián (một nhóm C hoang k h á gần gũi vối
người Tày V iệt N am ) cư trú ở huyện Phòng
T hành, Q uảng Tây, T ru n g Quôc cho th ấy ở
đây hiện tồn tại hai d ạ n g th ầ y cúng có
cùng chung các dụng cụ h à n h nghê' như
nhau: đàn tính, th en , n h ạc xóc, q u ạ t như ng
tên gọi lại khác nh au : sỉiên và then. Sliên
là tên gọi nhữ ng người p h ụ nữ nhẹ vía được
một n àn g tiên nào đó n h ậ p vào m ình đê
hành nghê' nên họ không cần theo th ầy học
nghề, không cần ph ải làm lễ cấp sắc m à
vẫn h à n h nghê' được. Còn then là nhữ ng
người phải học nghê và p h ả i th ô n g qua cấp
sắc mới được h à n h nghề. Có nghĩa là ỏ' đây
tồn tại hai d ạn g th ầ y then'. D ạng không
qua câp sắc và dạn g p h ả i làm lề cấp sắc.
Mặc dù cả sliên ở đây cùng có d àn tính
như ng chủ yếu chỉ d ù n g tro n g các hội then.
bình thường đi h à n h nghê' không n h ấ t th iế t
phải m ang đàn, họ q u a n niệm k h á đơn giản
vê việc sử dụng dàn: nếu d ù n g d àn h à n h lễ
thì đỡ buồn ngủ hơn. Sliên khác then ở chỗ
dường sliên ngan gọn hơn, tự n h iên hơn còn
then bài bản và n h iều th ủ tục hòn. Sự tồn
tại một dạng th ầ y sliên- then (thực c h ấ t là
một hình thức p ụ t nhạc) có d àn tín h không
cần cấp sắc v ẫn h à n h nghê' được là một
điểu chứng tỏ rằ n g dây là dấu vết còn lưu
lại của một hình thức cúng bái dân gian cồ
xưa khi mà các bà then vối tư cách là các
nàng tiên từ n g h o ạ t động độc lập m à không
chịu sự chi phôi của m ột giáo lí nào khác
như giáo lí của th ầy tào. Theo d ân gian ở
dây tru y ền lại thì then của người P iá n
Phòng T h àn h là do bà then H ang người
Tày ở Đông T riều, Q u ản g N inh tru y ề n sang
hơn 200 năm nay. Q ua xem xét th ấy then ở
dây m ang nhiều yếu tố b ản địa hơn từ bàn
thờ, th ầ n linh (thờ tiên) đến nội dung và
NGUYỀN THị YÊN - VỀ sự HÌNH THÀNH...
hình thức diễn xưống, V.V.. Điều này chỉ có
th ể giải th ích rằ n g trước khi then của người
Tày tru y ề n đến thì ở đây đã có sẵn các bà
sliên h à n h nghê' m ang đậm d ấu ấn b ản địa.
M ặt khác k h i then tru y ề n đến vùng này thì
nó vẫn còn giữ được n h ữ n g n é t cổ sơ hơn
tro n g khi then ở tạ i điểm b a n đau đã có sự
tiếp th u các yếu tô’ mới m à biến cải đi.
Trường hợp các bà sliên ở k h u vực
hu y ện Hạ Lang, Cao B ằng và ở huyện Long
C hâu, Q uảng Tây, T ru n g Quốc cũng là một
dẫn chứng cho sự tồn tại m ột h ìn h thức
cúng bái theo tín ngưỡng sliên cổ xưa. Hiện
ở đây còn k h á n h iêu các bà sliên h à n h nghê
dưối căn các n à n g tiên n h ư n à n g Sấy (nàng
Trứng) hoặc n à n g H ương (hương đốt), nàng
R ằm (nàng Cám ), V.V.. Khi h à n h lễ họ nhập
hồn các n à n g tiên n ày và d ù n g nhữ ng vật
d ụ n g liên q u a n đê làm d ụ n g cụ h à n h lẽ
như trứ ng, cám , hương. Bà M ã Thị V. 56
tuổi ở b ả n Kiểng, xã Q uang Long, huyện
H ạ L ang là người có căn n à n g Sáy cho biết
chỉ khi nào vào lễ th ắ p hương n h ậ p hồn
n à n g Sáy th ì mởi h à n h nghề được. Cách
h à n h lễ của bà này k h á đặc biệt, ngoài xóc
nhạc di đường ra, một quả trứ n g luôn được
bà cầm trê n tay đê bà hỏi ý kiến n à n g Sáv:
Nêu n à n g đồng ý th ì quả trứ n g sẽ từ từ
dựng th ẳ n g đứng lên tro n g lòng b àn tay bà,
ngược lại nếu không đồng ý thì dù bà có
k h ấ n th ế nào trứ n g cũng không dựng lên
được. Diều đặc b iệ t là các bà sliên ổ' dây đều
có làm lễ cấp sắc dưới sự bảo trự của các
th ầ y then, mặc áo m ũ củ a then đổ hàn h
nghê mặc dù cách h à n h ng h ề không hoàn
to àn giống then, tương tự n h ư các bà sLiên
Phòng T h à n h có đ àn tín h như ng không
dùng để h à n h nghê.
Q ua h ai trư ờ ng hợp có sự giao thoa
nghê' nghiệp giữa sliên - then ỏ Phòng
T hành và vùng biên giới H ạ L ang - Long
C hâu cho th ấ y hai h ìn h thứ c cúng hái này
TẠP CHÍ VHDG s ố 2/2006 - NGHIÊN c ứ u TRAO Đ ổ l
có qu an hệ k h á gần gũi nếu không nói là có
cùng nguồn gốc. Có th ê đoán đ ịnh rằ n g ban
đầu các bà then h à n h nghề theo tín ngưỡng
sliên tự p h át, cây đ àn tín h chỉ là một nhạc
cụ bô trợ cho các h o ạ t động lễ hội có đông
người th a m gia. C h ang h ạ n n h ư các lễ cúng
tô nghề đẩu năm của người P ián , lễ Kin
pang then của người T h ái T rắ n g có liên
quan đên việc trìn h diễn m úa h á t tậ p thể.
Hoặc cũng có th ể hiểu: sliên là tự p h á t, còn
then gắn với cây đ à n tín h là phải qua sư
phụ tru y ề n nghề, tức là p h ả i qua lễ cấp sắc.
M ặt khác, qua sơ bộ khảo s á t cho th ấy
then của người T hái T rắ n g ỏ' hu y ện Phòng
T hành, Lai C hâu còn m ang đậm d ấu vết
then thời kì đầu, th ể hiện qua các yếu tố
như bàn thờ (đã trìn h bày ở trên); đối tượng
thờ cúng là n h ữ n g vị th ầ n b ả n địa tạo ra
con nguôi n h ư Tạo Soông (th ầ n n ặ n hình
hài con người) và Me Bẩu (người tạo hồn
vía cho con người); nghi lễ chủ yêu là chữa
bệnh bằng cách tìm hồn vía. Đặc b iệt then
T hái T rắn g không làm lễ cấp sắc m à chỉ có
lễ T h à n h then do b ả n th â n bà then tự làm
lây dưới sự chứng kiến của Tạo bản. Các bà
then T hái T rắ n g cũng có n h ữ n g đặc điểm
tương tự với các bà sliên người P iá n và
người Tày như: vào nghề khi có biểu hiện
th ầ n kinh b ấ t thường, cử chỉ khác lạ và tự
p h á t biết dàn h á t. v.v... Đ iểm giông n h a u cơ
bản giữa các bà sliên. và then ở người P ián
cũng nhu' người Tày. người T hái T rắn g là
trước khi h à n h lễ hoặc trong thời gian hàn h
lề họ thường ngáp hoặc ợ hơi là nhữ ng dấu
hiệu th ay đổi cơ th ê dê n h ậ p đồng mà ở các
thầv then nam giới không có. Có th ê nói
then của người T hái T rắ n g là một m inh
chứng cho then nói ch u n g của cư dân Tày -
Thái thời kì đ ầu khi chư a bị chi phôi của
các tín ngưỡng du nhập.
Ngoài ra, về giới tín h của đôl tượng
hành nghề, các ý kiến tro n g d ân gian đều
23
cho rằn g nghề này b a n đ ầu là của nữ giới,
đàn ông có làm then thì vẫn phải tu â n th ú
gốc nghề, mặc bộ tra n g phục h à n h nghề
n h ư nữ giới. M ột số nơi n h ư Bắc Kạn có
q u a n niệm k hi th ầ y then cả là nam giối
đứng ra p h ụ giúp th ầ y tào cấp sắc cho đệ tử
th ì ông này sẽ là "mẻ sla y ” (thầy mẹ) còn
th ầ y tào là "pỏ slay” (th ầy cha) của đệ tử!
Chiếc m ũ then có n h iề u giải dài quá lưng
được các th ầ y then nam giải thích là tượng
trư n g cho tóc của nữ giởi. C ùng vởi tru y ền
th u y ế t vê' P ụ t L uông đầu tiê n tru y ề n nghê'
cho một cô gái, đây cũng là m ột điều chứng
tỏ then lúc đầu là do các bà phụ nữ nhẹ vía
n h ậ p hồn các siêu linh m ang tín h nữ
"nàng” vốn là điểm khởi đ ầ u của sliên.
Tương tự, tro n g tín ngưỡng d ân gian
của người K inh cũng có m ột số hiện tượng
tiề n lên đồng do các th ầ y phù th u ỷ thực
h iện như p h ụ trư ợ n g là cách niệm chú yểm
phép vào cây trư ợng, cho người cầm di
k h u a k h ắp n h à đê trừ ma; p h ụ th ầ n Bạch
Xà th ì p h ù phép vào con rắ n b ằn g rơm đê
rắ n bò k h ắ p n h à để trừ ma; phụ đồng chổi
là cách đọc chú đê cây choi tự cử dộng dược;
p h ụ cành p h a n để mời hương hồn người
ch ết vê' nói chuyện. v.v..(1' " M ột sô' hình
thức hiện k h á phô biến khác là gọi hồn dê
âm hồn n h ậ p vào người trầ n , mượn m iệng
người trầ n dể nói lên ý m uốn của âm hồn.
2. M ôi liê n q u a n g iữ a sliên, p ụ t và
then
Ngoài then và sliên ra, trong tín
ngưỡng d ân gian của người Tày, N ùng còn
có p ụ t nhạc, m ột h ìn h thứ c cúng bái có
cùng b ản c h ấ t s h a m a n với sliên và then.
Khi so sá n h p ụ t và then, điều dễ n h ậ n th ấy
là p ụ t m ang nhiều yếu tố b ả n cỉịa hơn then',
p ụ t không có lời K inh, ít từ H án Việt,
không có n h ữ n g nghi thức cung đình như
then, V.V.. Vì vậy r ấ t có th ể p u t là m ột trong
nh ữ n g hưống p h á t triể n của sliên. C hang
24
hạn, dòng p ụ t N gạn ở hu y ện Hoà An, Cao
Bằng là thuộc dòng sliên tồng - tiên đồng
(tiên trẻ con). Vì vậy tro n g nghi thức nh ập
đồng các bà p ụ t ở đây thườ ng có các động
tác nghịch ngợm giông trẻ con như chạy
nhảy, đ á n h k hăng, g iật đồ nghề của th ầy
tào, v.v.
Khi sliên được chuyển th à n h p ụ t tức là
khi các tín ngưỡng này bị chi phôi bởi giáo
lí và nghi thức của th ầ y tào. Sự th a m gia
của P h ậ t giáo vào tro n g p ụ t là x ư ấ t p h á t từ
việc ng àn h cúng này chịu ả n h hưởng của
phái tào tôn Đường T ăng, một đệ tử của
P h ậ t giáo - n h â n v ật chính tro n g tác phẩm
văn học cổ T ru n g Quốc T ây du k i làm tổ sư.
Vì vậy p ụ t là h ìn h thứ c cúng bái có liên
quan đến tín ngưỡng thò P h ậ t Bà Q uan Âm
khá phô biến của người C hoang nói chung
trong đó có người N ùng. Các bà M ật (tức
p ụ t) ở T ịnh Tây khi th ắ p hương bàn thờ
thường niệm Q uan Am Bồ T á t và coi đây là
vị Q uản lầu của họ (vị th ầ n chủ của điện
thờ). Theo sử sách T ru n g Quốc thì từ th ế kỉ
thứ II P h ậ t giáo đã được tru y ề n vào Q uảng
Tây sau đó p h á t triể n d ầ n đến các vùng
sâu vùng xa của Q u ản g Tây. P h ậ t giáo lúc
đầu là của người H án, các d ân tộc khác ở
Q uảng Tây tiếp th u P h ậ t giáo qua người
H án(,> N hư vậy r ấ t có th ể một trong
nhữ ng con đường m à P h ậ t giáo th â m nh ập
vào tín ngưỡng của người Tày, N ùng lúc
đầu là từ người H án vào người Choang, sau
đó vào người Tày, N ùng ở V iệt N am theo
các hưống: sự tru y ề n nghề th ầ y cúng ở ven
biên giới hoặc do các cuộc di cư của các
nhóm người N ùng thuộc C hoang vào Việt
Nam. M ột trong n h ữ n g quy định của nghề
then, p ụ t là tu â n th ủ việc thò tổ sư. Vì gốc
gác của p ụ t là từ C hoang nên tro n g các lễ
cấp sắc hoặc n â n g sắc của p ụ t đều có mục
về nước Hác, nước N ồng để xin chức danh,
dường đi cùa p ụ í p h ải q u a các địa d a n h của
NGUYỀN THỊ YÊN - VỀ sự HÌNH THÀNH...
T ru n g Quốc n h ư Q u ản g N am , N am N inh,
Quý C hâu, V.V.. Xin trích dịch một đoạn
như sau:
T h â n g kh a ló Q uảng N a m lồng puóc
T h ẳ n g h á n g cai đ in H ác đin N ồng
P ang chao căn k h a i mầo
P ang căn k h a i p h ả i hoa
Lỏ N a m N in h cái qu ả n g
Liểp lỏ m ì hoa liên
Sường niên cần p â y tẻo
R ầ u tẻo p â y k h á i au k in h
R ầ u tẻo p ă y au m ìn h th á n g Hác
Lọt đến đ ấ t Q uảng N am
Đ ến đ ấ t Hác, đ ấ t Nồng
M ình cùng giúp n h a u b á n mũ
Giúp n h a u b án vải hoa
Đường N am N inh đường rộng
Ven lộ có hoa sen
Thường xuyên người qua lại
M ình lại đi lên kh ái lấy kinh
M ình lại đi lấy d a n h đ ấ t H ác114’
Có lẽ vì lí do n ày m à tạ i n h à các ông bà
p ụ t đêu có thờ H am Hác, khi làm các lễ lốn
như cấp sắc có n h ậ p đồng n h â n v ật này nói
tiến g q u a n hoả. Có th ể giải thích như sau:
trong q u a n niệm của n h ữ n g người làm p ụ t
th ì hình thứ c cúng bái này là từ nưởc Hác
(T rung Quôc) tru y ề n vào, vì không biết rõ
tổ nghê' là ai nên họ chỉ lấy m ột cái tên gọi
chung là H am Hác (ông tố nghê nước Hác).
Có lẽ vì tu â n th ủ phép thờ tổ nghề nên mặc
dù đã vào sâ u tro n g nội địa, được Tày hoá
n h ư n g thông qua v ăn b ản lòi h á t p ụ t người
nghe vẫn có th ê n h ặ n th ấ y nhữ ng d ấu vết
chứng tỏ nguồn gốc từ C hoang - N ùng của
nó. T rong cuôn P ụ t T ày do n h à nghiên cứu
đã quá cô Lục V ăn Pảo sư u tầm từ nguyên
bản chữ Nôm T ày ở Bắc K ạn cùng có một
đoạn nói dến việc p ụ t ph ải lên cửa ông
H am Hác. Theo tác giả giải th ích thì “H am ”
là từ chỉ tô sư của các gia dinh có truyền
TẠP CHÍ VHDG s ố 2/2006 - NGHIÊN c ứ u TRAO Đ ổ i 25

thống làm nghề th ầ y cúng, “H ác” là từ địa 11 Các th á n h đầu T u vùa (cửa
phương chỉ người ph ía bên kia biên giói - chợ tiên vua)
nước Hác tức T ru n g Quốc. Tác giả cũng chú 12 pỏ L uồng (Bô
thích rằn g đoạn p ụ t này sư u tầm của cha Lớn - cửa vua)
con ông p ụ t H oàng Đạo N inh - H oàng (Ghi chú: Các chữ nghiêng dùng đê đánh
Q uang Ngọc - dòng p ụ t n h à ông thò ông tổ dâu các cửa đi giông nhau)
nghề người nước H ác nên gọi là Ham Đ iều này cho th ấ y có sự giao lưu, ảnh
H ác(" " I0(l) M ột tro n g nh ữ n g điểm khác hưỏng của p ụ t vào trong then m à ít nhiều
nh au trong v ăn b ản của p ụ t so vối then là ở có th ê giải thích cho th ắ c m ắc của m ột sô
bâ't kì bản p ụ t nào của người N ùng hoặc người về sự giông n h a u về đường đi giữa
người Tày đều có n h ắc đến cửa H am Hác. p ụ t và then.
N hư vậy, có th ể đoán định rằ n g vì khá Ngoài ra tro n g chữ Nôm Tày cũng có sự
gần gũi với tín ngưỡng sỉiên nên khi vào th ê hiện q u a n niệm then, sliên, p ụ t là một.
Việt N am p ụ t đã được các bà sliên tức then Ví dụ h ai câu mở đ ầ u của K h ả m hải trong
Tày thời kì đ ầu tiếp n h ậ n m à h ìn h th à n h cuốn Then Tày n h ữ n g kh á c h á t là:
nên p ụ t tín h bên cạn h p ụ t xóc nhạc. Q ua so
M ừa th ă n g bến hải há n ă m kim
sánh lễ cấp sắc của p ụ t N gạn Cao B ằng với
1 lẽn th a n g rim n ặ m pẽ
lẩu then của người T ày ở L ạng Sơn cho
C ũng nội dung này n h ư n g ở m ột dị b ản
thấy các cửa đi tro n g h à n h trìn h lên tiên
khác lại ghi:
giới của các bà p ụ t và của các bà then L ạng
Sơn ở hai nghi lễ n ày là tương tự n h a u (có C húa th ă n g p h a n g n ặ m kim
7/11 cửa như nhaư), n ếu có khác là ở tr ậ t Then th ă n g rìm n ặ m p ê (2' " 1ẼI>
tự sắp xếp các cửa di, cụ th ể n h ư s a u (1Cl): N hư vậy có ng h ĩa là theo q u an niệm ở
đây thì “c h ú a ” cũng là “th e n ” và cũng là
ĨT P ụ t N gạn ở Hoà Then ở Văn
“sliên ” (tiên) và n h u vậy thì cũng là p ụ t.
An, Cao B ă n g Q uan, L ạn g Sơn
Ngoài ra, tro n g lẩu then L ạng Sơn còn
1 Bếp Thô công
có hiện tượng n h ậ p đồng h ai n h â n v ật nói
2 Đắm (tổ tiên) T h à n h hoàng
tiến g T ru n g Quổc là tướng Hác và bà pháp
3 H am Hác (tố sư Táo q u à n (bếp) Hác là n h ữ n g n h â n v ật thuộc cửa tưởng
nghê p ụ t, tào) nghề của then. Bà p h á p H ác ở đây là đại
4 Thổ công Đ ắm (tô tiên) diện cho nh ữ n g bà p ụ t (bà pháp) của nước
5 Đông mổ Cửa p h á p sư Hác. Sự x u ấ t hiện tướng Hác và bà pháp
6 Thần m iếu Cửa tướng H ác nói tiến g H án tro n g hệ thông th ầ n linh
(Thành hoàng) với sự đ an xen các vị tưống nghề nói tiếng
7 Q uan h ạn “T àn g Q ueng K inh trong lễ n h ậ p đồng của then Cao
B ang là p h ả n á n h có m ột sự k h u b iệ t về
Quý”
nguồn gốc tro n g then và p ụ t - then liên
8 Cửa tướng Cửa Cắp Kính
q u a n vói người K inh, p ụ t liên q u a n với
9 K hảm hải, (Vượt Cửa Vỏ K huông,
người nước Hác. Nói cách khác, n h ư đã
biển) Vỏ Khắc trìn h bày về nguyên tắc nôi dòng của nghê
10 N úi Hoa K h ả m hải (Vượt then, p ụ t th ì sự x u ấ t hiện các tưống Hác
biên) tro n g then là m ột m inh chứng cho việc k ế
26
th ừ a nghê làm p ụ t ở tro n g then. G ắn k ế t
với tru y ề n th u y ế t th ì giai đoạn này tương
ứng với tru y ề n th u y ê t vê sự ra đời nghê' h á t
p ụ t với các p ụ t n à n g và cây đ à n tín h sáu
dây (tức là giai đoạn trước khi có sự th a m
gia của Bê V ăn P h ụ n g vào việc cải tạo cây
d àn tín h th ả n h ba dây - tức là trước khi
n h à Mạc lên Cao B ằng). Thời kì này x u ấ t
hiện các bà p ụ t tín h h à n h nghê dự a theo
bài b ả n củ a các b ài p ụ t N ù n g từ bên kia
biên giới tru y ề n sa n g m à d ấu v ết còn lưu
lại ỏ dòng then V ăn Q u a n L ạn g Sơn, ở p ụ t
của người T ày Bắc K ạn.
N goài ra v ă n b ả n lời h á t th en ỏ m ột sô"
địa p hư ơ ng n h ư Bắc K ạn, Yên B ái có k h á
n h iều điểm tư ơ n g đồng với v ã n b ả n của
p ụ t, phô b iến ở th ể th ơ n ă m chữ, ít p h a
tạ p tiế n g K in h , sô lượ ng từ H á n V iệt
k h ô n g n h iêu , nội d u n g ch ứ a đ ự n g n h iề u
tru y ệ n kể, cổ tíc h , th ầ n th o ạ i, v.v... v ề sự
tươ ng đồng giữ a v ă n b ả n h à n h lễ của then
và pụC các tá c giả n g h iê n cứu trư óc đây
đều đã ít n h iề u để cập d ến. T ác giả Dương
Kim Bội cho r ằ n g giữ a th e n và p ụ t có sự
giông n h a u cả vê nội d u n g c ũ n g n h ư tiê u
đề chươ ng đoạn* ’' " T ác giả L ục V ăn Pảo
cũ n g có m ột n h ậ n x é t cho rằ n g “Việc d ù n g
chữ H á n - V iệt k h ô n g th â y tro n g p ụ t. Có
th ê sự xuâ"t h iệ n p ụ t và th en vào n h ữ n g
thời g ian k h á c n h a u . T rê n cơ sở p u t, then
có n h ữ n g p h á t triể n riên g . Cho nên,
n h ữ n g người cho th en do Tư T h iê n Q u ả n
N hạc làm ra (th ự c r a chỉ là sự ghi chép lại
và có th ể bổ su n g ) đ ã coi các đ o ạn tiế n g
K inh tro n g th en là m ột lí do q u a n
trọ n g ”111' " lli). C ả th en và p ụ t ở Bắc K ạn
đêu tôn th ầ y T ào làm su' p h ụ , lễ cấp sắc do
Tào chù trì cho th en và p ụ t dểu tư ơ ng tự
n h ư n h a u . Vì th ê tro n g d â n g ia n Bắc K ạn
có c h u y ệ n kê rằ n g xư a p ụ t xóc n h ạ c giúp
th en , sau học dược n g h ê th ì tự tá c h ra,
then cho n h ạ c xóc, còn th en đeo n h ạ c vào
NGUYỀN THỊ YÊN - VỀ sự HÌNH THÀNH...
ngón c h â n để tự xóc n h ạ c 18' " '12). N hư vậy,
th eo d â n g ia n Bắc K ạn th ì th en và p ụ t
cũ n g là từ m ột gốc, k h ác n h a u chủ yếu ở
cách sử d ụ n g n h ạ c cụ và k h í cụ.
Q ua trư ờ n g hợp giao lưu của then vối
p ụ t ở L ạng Sơn và Bắc K ạn, có th ể giả th iế t
rằng: Trước k h i vào cu n g đình chịu ảnh
hưởng của yếu tô" K inh thì then đã tồn tại
tro n g d ân g ian với tư cách là m ột h ìn h thức
của p ụ t và chịu sự chi phôi của giáo lí th ầy
tào n h ư p ụ t. H ìn h th ứ c n ày hiện vẫn còn
tồn tại ở m ột sô" địa phư ơ ng n h ư Bắc K ạn.
N hư vậy có th ê lí giải n h ư sau về môi
q u a n hệ giữa sliên, p ụ t và then-, sliên là
h ìn h thức s h a m a n b ả n địa có m ặt lâu đòi
tro n g đời sông của cư d â n Tày, Nùng,
C hoang. Khi Đạo giáo T ru n g Hoa tru y ề n
vào n am T ru n g Quốc, do có nhiều điểm
tương đồng (như đạo th ầ n tiên) m à tín
ngưỡng sliên đã tiếp th u về h ìn h thức để
h ìn h th à n h và p h á t triể n th à n h m ột hình
thức cúng b ái có tê n là p u t. Khi p ụ t vào
người Tày, N ù n g V iệt N am dã được dòng
sliên b ả n địa tiếp th u bổ su n g th êm nhạc
cụ là cây đ à n tín h đê h ìn h th à n h nên một
h ìn h thứ c cú n g bái mổi có tê n là p ụ t tín h
tức then. Đ ây là th en thời kì đ ầu còn m ang
n h iều yếu tô" b ả n địa chư a bị p h a tạ p bởi
yếu tô K inh h iện v ẫn còn rả i rác tồn tại
tro n g then ở các địa phươ ng tro n g và ngoài
nước.
3. Then v ớ i th ờ i kì n h à M ạc ở Cao
B ằng
ơ Cao B ằng ngoài tru y ề n th u y ết về cây
dàn tín h và nghề làm p ụ t có gắn vơi vai trò
của Bô V ăn P h ụ n g ra, người ta còn ph át
hiện một tà i liệu chép tay bằng văn vần
tiến g T ày nói vê chuyện ông D àng Đoạn
người làng Đô Q uân (xã H ưng Đạo, huyện
Hoà An, Cao B ằng ngàv nay) phá đ àn tê lễ
th ầ n ôn của vua M ạc, tro n g đó có đoạn nói
TẠP CHÍ VHDG s ố 2/2006 - NGHIÊN c ứ u TRAO Đ ổ l
rằng Bê P hùng sáng lập ra h á t then, Hoàng
Quỳnh sáng lập ra h á t d ò n g (y' tr'16' 17).
Hai n h â n v ật Bê P h ù n g và H oàng
Q uỳnh mà bài thơ đê cập có lẽ là Bê Văn
P h ụ n g và Nông Q uỳnh V ăn là h ai n h à vãn
hoá nôi tiếng của Cao B ằng thời n h à Mạc.
Đây là nhữ ng n h â n v ậ t có th ậ t, tro n g dân
gian còn lưu tru y ề n n h iêu giai th o ại về tài
n ăn g và tìn h b ạn của họ. Theo sách N on
nước Cao B ằ n g thì Bê V ăn P h ụ n g sinh
năm 1615 (năm m ất không rõ) là người Tày
làng Bản Vạn, xã N hượng Bạn, tổng
N hượng Bạn, châu T hạch Lâm nay là xã
Bê T riều, huyện Hoà An. Ô ng học rộng biêt
nhiều, dỗ tiến sĩ khoa th i n h à Mạc, được
trọng dụng làm q u a n triề u đ ìn h Mạc K ính
Vũ lúc 23 tuổi. Õ ng được giao chức Tư
th iên (xem th iê n văn) và Q uản nhạc (quản
đội nhạc tro n g triều ) nên n h â n d ân quen
gọi ông là Tư th iê n Q u ản n h ạ c 17' ” "3'"7). N hư
vậy Bế V ăn P h ụ n g sông vào thời Mạc Kính
Vũ, ông vua cuôi cùng của n h à Mạc ở Cao
Bằng. Theo cuốn Tóm tắ t niên biếu lịch sử
Việt N a m thì Mạc K ính Vũ ở ngôi 39 năm ,
từ năm 1638 đến n ăm 1677 là năm bị đánh
bại hoàn to à n ” 3' “ '113). Q ua đó có th ể tạm
xác định thời điểm B ế V ăn P h ụ n g vào làm
quan cho Mạc K ính Vũ là ngay sa u khi
Mạc Kính Vũ lên ngôi (năm 1638).
Vậy Bê V ăn P h ụ n g là n h â n v ật n h ư th ế
nào? Trước hết, ông là m ột n h à nho, giỏi
chữ nghĩa, được đào tạo bởi nền Nho học
m iền xuôi. Tương tru y ề n ông là tác giả của
hai tác phẩm thơ Nôm T ày là Tam nguyên
luận và Giáo nam , giáo nữ, hiện vẫn được
lưu tru y ề n trong d ân gian Cao Bằng. Trong
dó tác p h ẩm T am nguyên luận được viết
theo lối chính lu ận , ý tứ sâu xa, dùng nhiêu
điên tích cổ, đọc khó hiểu chứng tỏ tác giả
phải là người rấ t tin h thông chữ H án. Điều
dáng chú ý là tác p h ẩ m này p h ầ n nào đã
27
bộc lộ tư tưởng n h à Nho yếm th ế chờ thời
của tác giả - m ột tư tưởng ẩn d ậ t k h á phô
biến tro n g các n h à nho thờ i loạn lạc” 0, n'5).
Có th ể do giỏi chữ Nho, th ô n g th ạo các sách
th iê n văn địa lí nên Bê V ăn P h ụ n g đã được
cử làm q u a n Tư th iên . G iai th o ại cũng có
nói rằn g ông có k h ả n ă n g tiên tri dự đoán
thời thế. M ặt khác ông cũng p h ả i là người
giỏi đ àn h á t n ên mới được cử làm Q uản
nhạc. Cả h ai điểu trê n đều chứng tỏ ông
chính là n h à tiê n tri - th ầ y cúng kiêm nghệ
sĩ ỏ cung đình. Tức là ỏ ông hội tụ dầy đủ
các yếu tô cơ b ả n của m ột th ầ y Then. Vì
vậy r ấ t có th ể trước khi vào cung làm quan
cho n h à M ạc ông đã từ n g làm th ầ y cúng 0
ngoài đời. Theo tru y ề n th u y ế t d ân gian thì
trước khi vào cung Bê V ăn P h ụ n g đã cầm
đầu m ột đội nữ m úa h á t bằn g đ àn tín h
tro n g các lễ hội đầu năm của d ân làng (có
th ể là m ột d ạn g lễ hội then kì yên - TG).
Khi Mạc Kính Vũ bị vua Lê đ á n h bại vì sầu
não mà p h á t bệnh trầ m u ấ t, nhờ có Bê Văn
P h ụ n g và đoàn nữ nhạc vào cung m úa h á t
làm lễ cầu yên giải h ạ n m à Mạc Kính Vũ
khỏi bệnh, phong cho B ế V ăn P h ụ n g chức
Q uản nhạc cầm đ ầ u đoàn nữ nhạc trong
cung. Về M ạc K ính Vũ, sa u khi lên cầm
quyển từ th á n g 1-1638 th ì đến th á n g 11-
1638 đã bị n h à Lê lên tiế n dán h một trậ n
lởn phá ta n mười chín động(7 t' il7). Đây cũng
là năm Bê V ăn P h ụ n g 23 tuổi. P h ả i chăng
đây chính là dịp ông được vời vào cung
chữa bệnh cho vua và ở lại làm chức Tư
th iê n Q uản nhạc?
Có th ể lí giải vai trò của Bê V ăn P hụng
vói sự r a đời c ủ a d ò n g h á t then n ữ d C ao
B ằng như sau: Trưốc khi vào cung, then
tồn tại tro n g d â n gian dưới hình thức của
sliên - p ụ t m ang n h iều yếu tô' b ản địa nhu'
đã trìn h bày ở trôn. Khi vào cung đình, dựa
trê n bài b ản của p ụ t m à các trí thức kiêm
nghệ sĩ, n h à thơ và th ầ y cúng như Bê Vãn
28 NGUYỄN THỊ YÊN - VE sự HÌNH THÀNH...

P hụng đã bổ su n g cho p h ù hợp với n h u cầu
thưởng thức cũng n h ư tâ m lí của tầ n g lởp
vua quan. C hính vì th ế m à then dã được
đổi mới và cách tâ n vê p h ầ n v ăn b ản lời
hát: từ ngữ tra u chuốt, h à n h văn lưu loát
giàu h ình ả n h hơn, n h iều tích cổ bằng từ
H án Việt có pha trộ n tiế n g K inh. Xã hội
trong then là xã hội đã có sự p h â n chia
đang cấp k h á p h ù hợp với chê độ vua quan
phong kiến lúc bấy giờ. N ghệ th u ậ t biểu
diễn cũng được cải biên, các điệu m úa
m ang tín h c h á t cung đình n h ư m úa chầu có
lẽ x u ấ t hiện tro n g thời kì này. Lúc này cây
đàn tín h trở th à n h n h ạ c cụ chính, còn
chùm nhạc xóc chỉ có tác d ụ n g p h ụ hoạ, sử
dụng bằn g cách móc vào ngón ch â n cái làm
nhạc đệm. Đ ây cũng là thời kì đạo Giáo dân
gian người K inh xâm n h ậ p vào then thê
hiện qua hệ th ô n g công tưởng của th ầ y phù
th u ỷ và qua hiện tượng n h ậ p đồng. Dưối
đây là biểu so sá n h m ột số tiêu chí giữa hai
h ìn h thức cúng bái p ụ t và then'.

Tiêu chí Pụt Then/dàng

Đối tượng thực hiện N am giới, nữ giói
Phương tiện hành C hùm nhạc xóc, q u ạt, th en ,
nghê trứ n g gà, gạo...
Mục đích h à n h lễ - Theo yêu cầu của gia chủ
- M ột số lễ có tín h c h ấ t quy
đ ịn h b ắ t buộc đổì với bản th â n
người làm nghề
H ình thức giao tiếp - H à n h lễ vói tư cách là một
với th ầ n linh q u a n chức n h à trời đã được
Ngọc H oàng chấp n h ận
- N hập đồng các vị th ầ n
tướng, tố’ tiên để giao tiếp với
con người
Đô'i tượng giao tiếp N ằm tro n g bài b ả n có sẵ n gồm
các cửa đi theo quy định của
từ n g lễ, của từ n g dòng p ụ t
H ình thức diễn - K hấn, nói, h á t, xóc nhạc và
xướng m úa có bài b ản hoặc ứng tác
- Ngôn ngữ b ản địa ít pha
tiến g K inh và H án Việt, h à n h
văn mộc mạc
Thời gian h à n h lễ và N gắn gọn hơn then
dường đi
N am giới, nữ giới
Đ àn tín h , n h ạc xóc, quạt,
th en , trứ n g gà, gạo...
- Theo yêu cầu của gia chủ
- M ột sô lễ có tín h c h ấ t quy
đ ịn h b ắ t buộc đôi với b ản th â n
người làm nghề
- H à n h lễ với tư cách là một
q u a n chức n h à trời đã được
Ngọc H oàng chấp n h ậ n
- N h ập đồng các vị th ầ n
tướng, tổ tiê n để giao tiếp với
con người
N ằm tro n g bài b ả n có sẵn gồm
t ấ t cả các cửa then theo quy
đ ịn h của từ n g lễ, của từng
dòng then
- K hấn, nói, h á t, đệm đàn
n h ạc và m úa... theo bài bản
quy đ ịn h sẵ n
- Ngôn ngữ p h a K inh, pha
H án V iệt, h à n h văn chau
chuốt
D ài và n h iề u nghi thúc hơn

Nông Q uỳnh V ăn sinh năm 1620 thi thời M ạc K ính Vũ, ông không làm quan,
(không rõ năm mâ't) quê ở làng Nga Ô, châu về quê dạy học, làm thơ, là tác giả tậ p thơ
Thượng Lang, n ay là xã Đ àm Thuỷ, huyện H ồng n h a n tứ q u ý b ằ n g tiế n g T ày còn gọi
T rùng K hánh cũng là một nho sĩ từng đi thi là Lượn tứ q u ý 7' t'-328'329> Việc ông sáng lập ra
TẠP CHÍ VHDG s ố 2/2006 - NGHIÊN c ứ u TRAO Đ ổ l
hát d à n g ỏ m iên đông có lẽ liên qu an đến
sự kết giao với Bè V ăn P h ụ n g n h ư dân gian
dã tru y ề n tụng. Một quy đ ịn h của dòng h á t
dàng là các đệ tử phải học chữ H án để xem
sách bí pháp, một m ặt vẫn p h ải học thuộc
lòng theo lối tru y ề n k h ấu . Từ quy định
phải học chữ H án nên chắc ch ắn nghê h á t
dàng phải đuọc ra dời tro n g hoặc sa u thời
kì nhà Mạc lên chiếm cứ Cao B ằng dồng
thời vởi sự phổ cập văn hoá H án của ngưòi
Kinh vào vùng này. N hư dã đề cập, trong
nghê then, p ụ t có n h ữ n g quy ước chung về
truyền nghê cũng nhu' tru y ề n dòng. Cho
dên nay ở Cao B ằng vẫn còn tồn tạ i hai
dòng h át then tách bạch ở h ai vùng khác
nhau chứng tỏ là có lí do liên qu an đến sự
tru y ền nghê của từ n g dòng. T ừ thực tê này
có thê n h ậ n đ ịn h rằ n g có h ai ông tổ làm
nên hai dòng then riên g b iệt ở Cao B ằng
mà B ế V ăn P h ụ n g và N ông Q uỳnh V ăn với
tư cách là nhà nho - n h à tho' kiêm nghệ sĩ
rất có thê là nhữ ng người đứng dầu.
Sau khi n h à Mạc ta n rã, then ra ngoài
dân gian th â m n h ậ p vào các địa phương
khác n hau, trước hết là các khu vực kề cận
29
nhu' Bắc K ạn, L ạng Sơn rồi từ dó tỏa đi các
nơi khác. Dưói h ìn h thức tra o tru y ề n bằng
phương thức tru y ề n m iệng, trả i qua nhiều
th ế hệ m à then đã có sự biến cải, bô sung
tuỳ vào từ n g khu vực cư tr ú cụ thể. N hư
vậy bên cạn h dòng then còn m ang nhiều
yếu tố cổ gần gũi vối p ụ t n h ư then ở một sô’
dịa phương Bắc K ạn, T h en của người Thái
T rắng, then của người P iá n (C hoang Q uảng
Tây), v.v. th ì lại có m ột lớp then m uộn được
p h á t tích từ Cao Bằng. Do p h ạm vi lan
tru y ề n rộng và ưu th ê vê nghệ th u ậ t biếu
diễn nên dòng then Cao B ằng chiếm ưu thê
hơn so với các dòng then cổ.
Tóm lại, từ sliên đến p ụ t rồi then dó là
con đường h ìn h th à n h và biên đổi lâu dài
trong lòng dân tộc với sự th a m gia góp m ặt
của nhiều tầng, n h iều lớp tín ngưỡng đến từ
nhiều phía để cuối cùng hình th à n h nên
then - một hình thức đạo Giáo dân gian độc
đáo của người Tày như' ngày nay. Sự xuất
hiện của then cấp sắc là một m inh chứng
cho sự th am gia của các yếu tô’ tín ngưỡng
ngoại sinh vào trong then. Q uả trìn h dó có
th ế hình dung qua so' đồ phác thảo như sau:
30
N hư vậy, có íh ể th ấy sham an giáo và
các tín ngưỡng dân gian bản địa là yếu tô’ cớ
bản. cô’t lõi n h ấ t trong then, trong quá trìn h
giao lưu hội n h ậ p với nhiều luồng tín
ngưỡng dân gian khác n hau, kết hợp với sự
tự điêu chỉnh mà đã hình th à n h nên then
tồn tại cho đến ngày nay. Vì vậy tín ngưỡng
trong then là sự tiêp thu từ nhiều phía. Nêu
xu hướng dòng nghê và các lễ câ’p sắc th ụ
giới chịu ảnh hưởng của dòng tào - p ụ t gốc
(’hoang thì các đặc điểm lên đồng, điện thờ
và các công tướng, phép th u ậ t h à n h nghề lại
thiên vê ảnh hưởng của lèn đồng và dạo P hù
thuỷ của người Kinh. Trong đó đạo Giáo dân
gian người Kinh là yếu tô có ản h hưỏng trội
hòn trong then, n h ấ t là ở then Cao Bằng và
các vùng phụ cận. Điều đó nói lên đặc diêm
về sự hình th à n h và biến đổi của then đi từ
sliên đến p ụ t và then - là quá trìn h giao lưu
hội nhập giữa các yếu tô’ sh a m a n và tín
ngưỡng dân gian bản địa với các yêu tô
thuộc vê' tam giáo đến từ các luồng tín
ngưỡng d ân gian khác n hau.D
N.T.Y
TÀI LIỆU THAM KHẢO
1. Toan Ánh. Nếp cũ tín ngưỡng Việt Nam,
quyển thượng. Nxb. Tp. Hồ Chí Minh. 1992.
2. Triều Ân chủ biên, Ba áng thơ Nôm Tày
và thê Loại, Nxb. Văn học, 2004.
3. Triều Ân chủ biên, Then Tày những
khúc hát, Nxb. Văn hoá dân tộc, 2000.
4. Dương Kim Bội. Lời hát then, sỏ Văn
hoá Thông tin Việt Bắc, 1975.
5. Chu Xuân Giao. Đời sông, vai trò và bản
chất của thầy tào người Nùng An qua trường
hợp bản Phía Chang, Luận văn thạc sĩ, Viện
Nghiên cứu Vàn hoá dân gian, 2000.
6. Kỉ yêu hội tháo. Văn hoá dân gian Cao
Bẳng. Hội Vãn nghệ Cao Bằng. 1993.
7. Hoàng Tuân Nam chú biên, Non nước
Cao Băng, Hội Vãn nghệ dân gian Việt Nam,
2001.
NGUYỀN THỈ YÊN - VỂ sự HÌNH THÀNH...
8. Nhiêu tác giả. Bản sắc và truyền thông
văn hoá các dân tộc tinh Bắc Kạn, Nxb. Văn hoá
dân tộc, 2004.
9. Nhiều tác giả, Mấy vân đề về then Việt
Bắc, Nxb. Vãn hoá dân tộc. 1978.
10. Lục Vãn Pảo, Bàn về tam nguyên cùa
BốVăn Phủng. Bản thảo. 1990.
11. Lục Văn Pảo. Put Tày, Nxl). Khoa học
xã hội, 1992.
12. Hoàng Quyết. Tuấn Dũng, Phong tục
tập quán dân tộc Tày ở Việt Bắc, Nxb. Văn hoá
dân tộc, 1994.
13. Hà Văn Thư, Trần Hồng Đức. Tóm tắt
niên biêu Lịch sử Việt Nam, Nxb. Văn hoá -
Thông tin. 1996.
14. Nguyễn Thiên Tứ sưu tẩm. Nguyễn Thị
Yên biên tập, Lễ cấp sắc Pụt Nùng, giới thiệu.
Giải ba B Hội Văn nghệ dân gian Việt Nam năm
2004, Bản thảo.
15. Đạo Then trong đời sống tăm linh cùa
người Tày, Nùng Lạng Sơn, Đoàn Thị Tuyến,
Luận văn tốt nghiệp K40 Khoa Lịch sứ. Trường
Đại học Khoa học xã hội và nhân văn. 1999.
TÌM HIẾU TỤC CƯỚI X IN ...
(Tiếp theo tr a n g 49)
nhữ ng quan niệm , tín ngưỡng biểu hiện môi
quan hệ giữa con người với th iên nhiên, giữa
con người vói con người. Thông qua các hình
thức h á t sình ca trong đám cưới, có th ể nhận
th ấ y vẻ đẹp tâm hồn của người Cao Lan:
Bình dị như ng tin h tế, mộc mạc nhưng là sự
mộc mạc đã được c h ắ t lọc từ bao th ế hệ
người Cao Lan. Đó là nét văn hoá truyền
thông quý hiếm cần được gìn g iữ .o
Đ.C.T
TÀI LIỆU THAM KHẢO
1. Phú Ninh. Nguyễn Thịnh. Văn hoá
truyền thông Cao Lan, Nxb. Văn hoá dân tộc.
Hà Nội. 1999.
2. Tài liệu ghi chép thực địa từ nghệ nhân
Sầm Văn Dừn ở xã Kim Phú, huyện Yên Sòn.
tỉnh Tuvên Quang.