Początki

bizantyńskiego ikonoklazmu
(726–754)
Teksty źródłowe

Wstępy i opracowanie
Małgorzata Jesiotr, ks. Józef Naumowicz

Przekład
Małgorzata Jesiotr

Warszawa 2021
Recenzenci
prof. dr hab. Mirosław Kruk
prof. dr hab. Teresa Wolińska

Korekta
Joanna Wójcik

Indeksy
Wojciech Stawiszyński

Opracowanie graficzne, skład

Karol Górski

Na okładce:

© Copyright by ks. Józef Naumowicz

© Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego
© Copyright by Wydawnictwo Neriton

ISBN Neriton 978-83-66018-80-8 (wersja drukowana)

ISBN UKSW 978-83-8090-902-1 (wersja drukowana)
ISBN UKSW 978-83-8090-904-5 (ebook)

Publikacja finansowana w ramach programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego

pod nazwą „Narodowy Program Rozwoju Humanistyki” w latach 2017-2021,
nr projektu 22H 16 0352 84.

Wydanie I, Warszawa 2021

Wydawnictwo Neriton Wydawnictwo Naukowe UKSW
Rynek Starego Miasta 29/31 01-815 Warszawa
00-272 Warszawa ul. Dewajtis 5
Tel. 22 831-02-61 w. 26 Tel. 22 561 89 23
www.neriton.pl https://wydawnictwo.uksw.edu.pl/
neriton@ihpan.edu.pl

Druk i oprawa
Fabryka Druku
 SPIS TREŚCI

WSTĘP . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9

I. PISMA GERMANA PATRIARCHY KONSTANTYNOPOLA . . 16

1. List do Jana z Synady . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18
a. Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18
b. Przekład . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19
2. List do Konstantyna z Nakolei . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23
a. Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23
b. Przekład . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24
3. List do Tomasza z Klaudiopolis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25
a. Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25
b. Przekład . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27
4. Pseudo-German, Mowa o świętych obrazach . . . . . . . . . . . . . . . . . 41
a. Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41
b. Przekład . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42
5. Pseudo-German, O synodach i herezjach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43
a. Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43
b. Przekład (fragment) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44

II. ŹRÓDŁA ZACHODNIE: REAKCJE RZYMU

WOBEC IKONOKLASTYCZNEJ POLITYKI
WSCHODNICH CESARZY . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47
1. Liber Pontificalis (żywoty papieży Grzegorza II i Grzegorza III) . . . . . . . 49
a. Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
b. Przekład (fragmenty) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2. Antyikonoklastyczny synod w Rzymie w 731 roku - źródła . . . . . . . . . 54
2.1. List Grzegorza III do Antonina z Grado . . . . . . . . . . . . . . . . 55
a. Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55
b. Przekład . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56
2.2. Kronika patriarchów Grado . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57
6 Spis treści

a. Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57
b. Przekład (fragment) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57
2.3. List papieża Hadriana I do Karola Wielkiego . . . . . . . . . . . . . 57
a. Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57
b. Przekład (fragmenty) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59
3. List papieża Grzegorza II do patriarchy Germana . . . . . . . . . . . . . 65
a. Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65
b. Przekład . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67
4. Listy papieża Grzegorza II do cesarza Leona III . . . . . . . . . . . . . . 75
a. Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75
b. List I (przekład) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78
c. List II (przekład) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88
5. Inskrypcje Liutpranda z kościoła w Corteolonie . . . . . . . . . . . . . . . 92
a. Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92
b. Przekład . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93

III. HISTORIOGRAFIA BIZANTYŃSKA

O POCZĄTKACH IKONOKLAZMU . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95
1. Nikefor, Zwięzła historia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96
a. Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96
b. Przekład (fragmenty) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97
2. Teofanes, Kronika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101
a. Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101
b. Przekład (fragmenty) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103
3. Jerzy Mnich (Monachos), Zwięzła kronika . . . . . . . . . . . . . . . . . 115
a. Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115
b. Przekład (fragmenty) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116
4. Jan z Antiochii, Opowieść o początkach niszczenia obrazów . . . . . . . . . . 123
a. Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123
b. Przekład . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125

IV. TEKSTY HAGIOGRAFICZNE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 128

1. Życie i męczeństwo św. Teodozji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 128
a. Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 128
b. Przekład (Synaksarion, 18 lipca) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 130
c. Przekład (Menologion Bazylego II, 18 lipca) . . . . . . . . . . . . . . . . 131
2. Akta męczenników konstantynopolitańskich (z 726 roku) . . . . . . . . . . . 132
a. Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132
b. Przekład (Acta Sanctorum, 9 sierpnia) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133
c. Przekład (Synaksarion, 9 sierpnia) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 144
3. Żywot św. Germana patriarchy Konstantynopola . . . . . . . . . . . . . . . 145
a. Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145
b. Przekład (fragment) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147
 Spis treści 7

SUMMARY . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157

WYKAZ SKRÓTÓW . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159

BIBLIOGRAFIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161
a. Źródła . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161
b. Opracowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165

INDEKSY . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173
Indeks biblijny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173
Indeks osobowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177
Indeks soborów i synodów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 181
Indeks autorów i pism . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 182
 WSTĘP

W historii wielkiego bizantyńskiego sporu o możliwość tworzenia obrazów oraz

ich kultu wyróżnia się dwie zasadnicze fazy: pierwsza obejmuje okres od wybu-
chu sporów w 726 do soboru nicejskiego II (787), druga – od odnowienia sporów
w 815 do ich oficjalnego zakończenia w 843 roku. W tych długich dziejach kon-
trowersji, nawet jeśli główna jej problematyka pozostawała ta sama, zmieniała się
jednak jej intensywność: z biegiem czasu pojawiały się nowe ataki na wizerunki
i na ich zwolenników, ale także nowe apologie, które znacznie pogłębiły teologię
ikony oraz świadomość znaczenia i miejsca obrazów w chrześcijaństwie.
W niniejszym tomie zostały zebrane teksty źródłowe (w polskim przekładzie)
mówiące o obrazoburczej „herezji” z pierwszych lat po jej wybuchu (726–754).
Zostają więc udostępnione polskiemu czytelnikowi pisma, które mają przybliżyć
pierwotną istotę konfliktu i główne wydarzenia, ale wskazać także na złożoność
tych sporów i wyjaśnienie ich genezy, jak również na trudności w ich poznaniu
ze względu na szczupłą czy wybrakowaną dokumentację. Ten początkowy okres
zamyka się wraz z synodem ikonoklastycznym w Hierei (754), który rozpoczął
nowy etap w sporach, również w rozwoju piśmiennictwa na ich temat (będzie ono
przedstawione w osobnym tomie).
Należy dodać, że początkowego okresu sporów dotyczyły także trzy mowy
w obronie obrazów św. Jana z Damaszku, współczesnego patriarsze Germanowi.
Zostały one opublikowane w pierwszym tomie serii Biblioteka Bizantyńska.

1. Teksty źródłowe – ogólna charakterystyka

W badaniach nad początkami bizantyńskiego ikonoklazmu najcenniejsze są
teksty, które były pisane przez bezpośrednich świadków wydarzeń z lat 726–754.
Pewnym mankamentem jest fakt, że są one słabo poświadczone w tradycji ręko-
piśmiennej. Znane są dziś głównie dlatego, że były cytowane w późniejszych
zbiorach czy dokumentach, na przykład listy patriarchy Germana czy papieża
Grzegorza II zachowały się jedynie dzięki temu, że zostały zamieszczone w aktach
10 Wstęp

soboru nicejskiego II, natomiast z akt synodu rzymskiego z 731 roku zachowały
się jedynie te fragmenty, które zacytował w swym liście papież Hadrian. Nie uła-
twia to interpretacji tych pism. Niektóre z nich bowiem były cytowane dosłow-
nie, inne w jakimś stopniu „uzupełniane” czy dostosowywane do tego, by służyły
jako najmocniejszy argument w dalszych sporach. Stąd autentyczność wielu pism
powstałych w tym okresie lub przypisanych ówczesnym autorom jest przedmiotem
złożonej dyskusji, która pozostaje bez rozstrzygnięcia i oczekuje jeszcze na dalsze
odkrycia oraz badania.
Wielką wartość mają także źródła powstałe w nieco późniejszym okresie,
zwłaszcza te, które były wprawdzie pisane z dalszej perspektywy czasowej, ale
wykorzystywały wczesne materiały archiwalne cesarskie czy kościelne, dziś zagi-
nione. Trudno natomiast stwierdzić, na ile ich autorzy zachowali bezstronność
w opisie wydarzeń i postaci, sami bowiem byli zaangażowani w spory, a swoje
pisma traktowali także jako narzędzia wciąż aktualnej polemiki1. Nawet jeśli
opisywali sytuacje z przeszłości, mieli w polu widzenia także problemy swego
czasu. Należy także dodać, że zachowały się niemal wyłącznie źródła prezentujące
zwolenników kultu obrazów. Mimo tych trudności i zastrzeżeń, teksty źródłowe
dotyczące początkowego okresu sporów ikonoklastycznych są cenne i ze wszech
miar godne uwagi, zwłaszcza z punktu widzenia historii Bizancjum czy historii
sztuki2. Pomocne w ich interpretacji jest zebranie tych świadectw w jednym tomie,
co ułatwia ich porównanie ze sobą i umieszczenie w szerszym kontekście epoki.
Materiał źródłowy podzielony został na cztery części. Pierwszy rozdział zawiera
pisma Germana, patriarchy Konstantynopola w latach 715–730. Najważniejsze
są trzy jego listy odczytane na czwartej sesji soboru nicejskiego II, a napisane być
może nawet przed wybuchem konfliktu w 726 roku lub wkrótce potem. Były skie-
rowane do trzech biskupów z północno-zachodniej części Azji Mniejszej, bliskiej
stolicy wschodniego cesarstwa, i stanowią odpowiedź na wątpliwości hierarchów

1
O trudnościach i wyzwaniach, jakie stoją przed historykiem, sięgającym po źródła bizantyńskie,
zob. O. Jurewicz, Historia literatury bizantyńskiej, Wrocław–Warszawa–Kraków 2007, s. 8–26;
W. Ceran, Wstęp, w: tenże, Historia i bibliografia rozumowana bizantynologii polskiej 1800–1998, t. 1,
Łódź 2001, s. 5–58; A. Kompa, Zētei historian exaision. Historycy bizantyńscy w dialogu ze swoimi
źródłami, „Przegląd Nauk Historycznych” 13 (2014) nr 2, s. 5–29. Przegląd źródeł bizantyńskich
do dziejów sporów ikonoklastycznych, zob. L. Brubaker, J. Haldon, Byzantium in the Iconoclast
Era (ca 680–850): the Sources. An annotated survey, Aldershot [i in.] 2001 (dalej cytowane jako:
L. Brubaker, J. Haldon, Sources); A. Kazhdan, A History of Byzanine Literature, I–II, Athens 1999;
O. Jurewicz, Historia literatury bizantyńskiej, s. 111–148.
2
O wykorzystaniu tych tekstów przez historyków sztuki zob. M. Janocha, Słowo i obraz.
Źródła literackie do dziejów estetyki i sztuki bizantyńskiej, „Series Byzantina” 2004, t. 2, s. 21–41;
P.Ł. Grotowski, O sztuce cytowania  – chreseis jako źródło w badaniach nad recepcją idei obrazu
w Bizancjum, w: Hypomnemata byzantina. Prace ofiarowane profesorowi Maciejowi Salamonowi, wyd.
J. Bonarek, S. Turlej, Kielce 2017, s. 55–93; W. Ceran, Główne osiągnięcia polskich badań nad
historią sztuki bizantyńskiej (do roku 1998), w: Sztuka średniowiecznego Wschodu i Zachodu. Osiągnięcia
i perspektywy poznawcze u progu XXI wieku, red. M. Smorąg-Różycka, Kraków 2002, s. 9–42.
 1. Teksty źródłowe – ogólna charakterystyka 11

Kościoła co do natury chrześcijańskiego kultu obrazów. W tym rozdziale są

zamieszczone także dwa krótkie teksty przypisane Germanowi (mowa o ikonach
i rozdz. 40–42 Narratio de haeresibus et synodis): potwierdzają one, że z dwoma
pierwszymi wielkimi obrońcami obrazów i zarazem wielkimi teologami, jakimi
byli Jan z Damaszku i German z Konstantynopola, chętnie wiązano anonimowe
pisma, którym chciano nadać większe znaczenie. Popularność Germana ukazują
również liczne wzmianki o tym patriarsze w tekstach zamieszczonych w dalszych
rozdziałach tego tomu.
Drugi rozdział prezentuje teksty źródłowe ukazujące znaczącą rolę Rzymu, wciąż
niedocenianą przez badaczy, w początkowym okresie sporów. O reakcji papieży
Grzegorza II (715–731) i Grzegorza III (731–741) na działania ikonoklastyczne
wschodnich cesarzy świadczą ich żywoty zawarte w Liber Pontificalis (są to źródła bar-
dzo wczesne, pisane za życia papieży lub wkrótce po ich śmierci). Wkrótce po wybu-
chu sporu zwołano w Rzymie synod w obronie obrazów, który odbył się w listopa-
dzie 731 roku i zgromadził 93 biskupów zachodnich. Pewną wartość historyczną
mają trzy pisma papieża Grzegorza II, których autentyczność jest jednak dyskusyjna:
list do patriarchy Germana oraz dwa jego apokryficzne listy do cesarza Leona.
Kolejny rozdział zawiera tłumaczenie tekstów historiograficznych, nieco póź-
niejszych, ale stworzonych przez autorów mających dostęp do cennych materiałów
archiwalnych. Najważniejsze są fragmenty Zwięzłej historii Nikefora (powstałej
około 780 r.) oraz zawierającej obszerniejsze informacje Kroniki Teofanesa, napi-
sanej przed 815 r. Te dwa źródła dostarczają najwięcej informacji o polityce iko-
noklastycznej cesarzy Leona III i Konstantyna V. Początkowego okresu sporów
dotyczy także część Zwięzłej kroniki Jerzego Mnicha, napisanej już po zakończeniu
sporów ikonoklastycznych (po 843 r.), a także przedstawiona na soborze nicej-
skim II relacja Jana, przedstawiciela wschodnich patriarchów (Antiochii, Jerozo-
limy i Aleksandrii) na temat ikonoklastycznego edyktu muzułmańskiego kalifa
Jazida II i jego wpływu na chrześcijańskiego cesarza oraz biskupa.
W ostatnim rozdziale zamieszczono pisma hagiograficzne (lub ich fragmenty).
Nawet jeśli ich wartość jako źródeł o początkach ikonoklazmu jest niewielka, są
one świadectwem późniejszego kultu męczenników, którzy mieli ponieść śmierć
w obronie wizerunku Chrystusa z Bramy Chalke (św. Teodozja, św. Maria i dzie-
więciu męczenników z Konstantynopola) albo cierpieli prześladowania, przeciw-
stawiając się obrazoburstwu (Żywot patriarchy Germana).
W przypadku obszernych źródeł, takich jak Liber Pontificalis, kroniki i żywot
patriarchy Germana, wybrano jedynie te fragmenty, które dotyczą kontrowersji
ikonoklastycznej w okresie 726–754. Lektura tych świadectw pozwoli zapewne
zwrócić uwagę na to, że powtarzają się w nich pewne motywy historyczne, ale
także doktrynalne: zarówno w źródłach greckich (powstałych na terenie cesarstwa
czy poza nim), jak też łacińskich można dostrzec te same cytaty z Ojców Kościoła
i Pisma Świętego, podobną argumentację, nawet powielane te same sformułowa-
nia, zwroty czy przykłady. To dowód wspólnoty kultury, jaką przeżywał jeszcze
12 Wstęp

wtedy świat grecko-rzymski, ale także wielkiej roli chrześcijańskich florilegiów,

czyli zbiorów cytatów z kościelnych autorów, jakie powstawały już w późnej sta-
rożytności, ale były rozwijane i powszechnie znane i używane w okresie wcze-
snego Bizancjum, także w czasie sporów o kult obrazów3. Waga tych florilegiów
wynikała także stąd, że spór w pewnym stopniu dotyczył chrześcijańskiej tradycji
oraz zgodności „oddawania czci” obrazom z tą tradycją.
Przekład poszczególnych tekstów źródłowych w tym tomie został opatrzony
wstępem, który ma podać podstawowe informacje o autorze, ale także o piśmie,
jego powstaniu, strukturze czy autentyczności. Wykorzystano przy tym wstępy
i komentarze, jakie towarzyszą wydaniom krytycznym tekstów. Pomocne były
także opracowania dotyczące bizantyńskiego ikonoklazmu i źródeł z nim związa-
nych4, także te, które zostały przetłumaczone na język polski lub napisane przez
polskich badaczy5. Starano się zaprezentować stan badań na temat danego źródła
historycznego, odsyłając do dalszych bardziej szczegółowych opracowań.

2. Uwagi do terminologii
Warto zwrócić uwagę na terminologię używaną w tłumaczonych tekstach źró-
dłowych, którą nie zawsze jest łatwo oddać w przekładzie. Tym bardziej, że język
grecki wydaje się pod tym względem znacznie bardziej zasobny niż polski. Dlatego
3
O różnych florilegiach, częściowo przedikonoklastycznych, ale funkcjonujących od początku
sporów i rozwijanych w ich trakcie, zob. A. Alexakis, Codex Parisinus Graecus 1115 and its Archetype,
Washington 1996; zob. L. Brubaker, J. Haldon, Sources, s. 266; P.Ł. Grotowski, O sztuce cytowania.
4
Literatura na temat ikonoklazmu bizantyńskiego w VIII w. jest bardzo obfita. Cenne, chociaż
nieraz dyskusyjne, są stosunkowo nowe sumaryczne opracowania: L. Brubaker, J. Haldon, Sources
oraz L. Brubaker, J. Haldon, Byzantium in the Iconoclast Era (ca 680–850): a History, Cambridge
2011 (dalej: L. Brubaker, J. Haldon, History). Do podstawowych opracowań należy zaliczyć także
dwie monografie: S. Gero, Byzantine Iconoclasm During the Reign of Leo III with Particular Attenion
to the Oriental Sources, Louvain 1973 (dalej: S. Gero, Leo III) oraz S. Gero, Byzantine Iconoclasm
During the Reign of Constantine V with Particular Attenion to the Oriental Sources, Louvain 1977
(dalej: S. Gero, Constantine V). Zob. również m.in.: A. Giakalis, Images of the Divine. The Theology
of Icons at the Seventh Ecumenical Council, Leiden 1994; K. Parry, Depicting the Word: Byzantine
Iconophile Thought of the Eight and Ninth Centuries, London 1996.
5
Z nowszych publikacji w jęz. polskim warto odnotować przekłady: G. Dagron, Ikonoklazm
i ustanowienie ortodoksji (726–843), w: Historia chrześcijaństwa, t. 4: Biskupi, mnisi i cesarze 610–1054,
red. G. Dagron, P. Riché, A. Vauchez, tłum. M. Żurowska, Warszawa 1999, s. 86–144; H. Belting,
Obraz i kult. Historia obrazu przed epoką sztuki, tłum. T. Zatorski, Gdańsk 2010. Zob. również
P. Evdokimov, Sztuka ikony. Teologia piękna, tłum. M. Żurowska, Warszawa 1999, s. 167–173;
M. Jazykowa, Świat ikony, tłum. H. Paprocki, Warszawa 1998, s. 59–70; L. Uspienski, Teologia
ikony, tłum. M. Żurowska, Poznań 1993. Por. także: A. Jasiewicz, Dzieje świętych wizerunków
w chrześcijaństwie: zarys historii, „Seminare. Poszukiwania naukowe” 29 (2011), zwł. s. 241–
244; P. Górecki, Ikonoklazm  – spór religijny czy polityczny? Leona III idea obrony czystości wiary
i uniformizacji państwa, w: Święte wizerunki w przekazie Dobrej Nowiny, red. N. Widok, „Opolska
Biblioteka Teologiczna” 161, Opole 2017, s. 37–58.
 e Origins of Byzantine Iconoclasm
(726–754).
Source Texts, introductions and compilation
by Małgorzata Jesiotr, Józef Naumowicz,
translated by Małgorzata Jesiotr (Byzantine Library Series,
vol. 2), Warsaw: Neriton, Cardinal Stefan Wyszyński
University Press 2021.

Summary
The volume contains a selection of source texts – translated into Polish – con-
cerning the earliest period of Byzantine iconoclastic controverses from the time
they first arose (726) up to the iconoclast Council of Hieria (754). The collection
includes both complete texts (letters by Germanus, letters by Gregory II) and
fragments of sources describing the topics broader than just the events of 726-
754 (Liber Pontificalis, byzantine chronicles, the life of Germanus, etc.).
Chapter I contains letters by Germanus, the Patriarch of Constantinople
from 715 to 730, the chief hierarchical and theological early defender of images
(with John of Damascus, presented in the first volume of the series). It includes
three of his letters, usually dated to between 720 and 729: 1. Letter to John of
Synnada, concerning the views of Constantine, bishop of Nakoleia; 2. Letter
to Constantine of Nakoleia; 3. Letter to Thomas, bishop of Claudiopolis; as well as
two short writings attributed to Germanus: 4. On Holy Images, and 5. a fragment
of Narratio de haeresibus et synodis (chapters 40-2, dealing with iconoclasm).
Chapter II presents source texts depicting the role of Rome in the initial
period of the dispute and the popes’ resistance to the iconoclastic policy of
Byzantine emperors (whose role was much greater than is usually believed).
It  includes: 1. Fragments of biographical notes on pope Gregory II (715-731)
and pope Gregory III (731-741) contained in Liber Pontificalis (texts written
during the popes’ lifetimes or soon after their deaths); 2. Sources related to the
Council on the defense of images held in Rome in November 731 (fragments
of three letters: letter of Gregory III to Antoninus of Grado, Chronicle of the
Patriarchs of Grado, letter of Pope Hadrian I to Charlemagne); 3-4. Three letters
by Pope Gregory II, whose authorship is disputable, however: a letter to Patriarch
Germanus, and two apocryphal letters to Emperor Leo III; 5. Inscriptions by
158 Summary

the Lombard king Liutprand (712-744) from the church in Corteolona in the
countryside of Pavia (referring to Emperor Leo III who “fell into the pit of
schism” due to his attitude towards sacred images).
Chapter III contains translations of historical texts which are the basic
source of knowledge about the iconoclastic policy of Emperors Leo III and
Constantine  V. It includes fragments of the following texts: 1. The Short His-
tory of Nikephoros of Constantinople (c. 780); 2. The Chronicle of Theophanes
Confessor (c. 810); 3. Chronicon syntomon of George Monachos (written already
after the iconoclastic disputes came to an end, i.e. after 842); and 4. An Account
of John of Antioch, presented at the Council of Nicaea II, concerning the “icon-
oclastic” edict of Caliph Yazid II A.D. 721 and its impact on the Byzantine
emperor and bishops.
Chapter IV presents hagiographic sources referring to the events of 726-754:
1. The Life and Martyrdom of St. Theodosia (Synaxarion of Constantinople, July
18; Menologion of Basil II, July 18); 2. Lives of the martyrs of Constantinople
of c.  726 (Acta Sanctorum, August 9; Synaxarion, August 9); 3. Life of St. Ger-
manus, the Patriarch of Constantinople. While these hagiographic texts may not
be of a  particularly great historical value, they are, nevertheless, a testimony to
the cult of “iconoclastic” martyrs in the Byzantine tradition.
Each translation in the volume is preceded by an introduction which presents
the work and discusses its historical value. It also addresses the issue of the authen-
ticity of some texts, known only from later collections or documents (the  let-
ters of Patriarch Germanus and Pope Gregory II, proceedings of the Synod of
Rome, 731), in which they were not always cited literally, but were sometimes
“supplemented”, adapted or rewritten.
The collected writings present the events and nature of the Byzantine con-
troverse over the images in the years 726-754. By bringing them together, it
is possible to identify certain historical and doctrinal motifs they all reiterate:
both the Greek sources (originated in the East Roman Empire and beyond) and
the Latin ones contain the same patristic and biblical quotations, similar argu-
mentation, even the same phrases, expressions and examples. They testify to the
cultural community still experienced at that time by the Greek-Roman world.