στωσιν των επί μέρους κανόνων, τούς οποίους ή εκκλησία άνεγνώρισεν έπι- σήμως

κατά το ετος 691 καί «έπεσφράγισε» συνοδικώς. Οί κανόνες οδτοι, συμφώνως προς τον
κατάλογον (κανών 2) τής πενθέκτης οικουμενικής συνόδου, είναι:
α) οί άποστολικοί κανόνες (85),
β) οί συνοδικοί κανόνες: Νίκαιας (20), Άγκύρας (25), Νεοκαισα- ρείας (15),
Γάγγρας (21), ’Αντιόχειας (25), Ααοδικείας (60), Κωνσταντινουπόλεως (7), Εφέσου (9),
Χαλκηδόνος (30), Σαρδικής (21), Καρθαγένης (133) καί Κωνσταντινουπόλεως του 394
(1), καί
γ) οί πατερικοί κανόνες: ’Αλεξανδρείας Διονυσίου (4), ’Αλεξανδρείας Πέτρου
(15), Νεοκαισαρείας Γρηγορίου, του Θαυματουργοί) (10 ή 11), Μ. ’Αθανασίου (2), Μ.
Βασιλείου (92), Νύσσης Γρηγορίου (8), Γρηγορίου του Θεολόγου (1), Ίκονίου
Άμφιλοχίου (1), ’Αλεξάνδρειας Τιμοθέου (15), ’Αλεξάνδρειάς Θεοφίλου (14),
’Αλεξάνδρειάς Κυρίλλου (5), Κωνσταντινουπόλεως Γενναδίου (1) καί Καρθαγένης
Κύπριανοΰ (1).

ζ— ‘Η συμπλήρωσις του «συντάγματος» κατά τό &τος 883.

Τό ετος 883 έγένετο δεύτερα εκδοσις του «συντάγματος» ή «νομοκά- νονος εις
δεκατέσσαρας τίτλους))1.
Έν τω προλόγω τής έκδόσεως ταύτης 2 λέγεται ρητώςΐ α) 'Ότι ό συντάκτης
έσεβάσθη τό τε περιεχόμενον καί την δομήν τής πρώτης έκδόσεως του «συντάγματος»
και οτι απλώς «συνήψε» «τά μετά ταΰτα γεγενημένα τοΐς προλαβοΰσι»’ «διόπερ τό
παρόν βιβλίον περιέχει μέν ά προεΐπεν ό πρόλογος (τής πρώτης έκδόσεως) 2, περιέχει δέ
κατά τόν αύτόν ειρμόν καί τήν αύτήν ακολουθίαν τής συντάξεως, ήν οι προ ήμών

1 Τό πρωτότυπον χειρόγραφον της δευτέρας ταύτης έκδόσεως του «συντάγματος» δέν

διεσώθη (ή δέν άνευρέθη μέχρι τοΰδε}. Είναι άληθές οτι Βαρθολομαίος 6 Κουτλουμου- σιανός εν
τω συγγράμματι αύτοΰ: 'Υπόμνημα ιστορικόν περί της κατά την Χάλκην μονής της Θεοτόκου
{Παναγίας Καμαριωτίσσης), Κωνσταντινούπολή 1846, αναφέρει (σελ. 84-85), οτι έν αύτή
διασώζεται χειρόγραφον, πάντων των χειρογράφων της μονής «άξιολογώτερον καί διά την
άρχαιότητα αύτοΰ σεβαστόν», έπιγραφόμενον ((συναγωγή κανόνων έκκλησια- στικων.
είςπεντήκοντα τίτλους διηρημένη» (έν τη πραγματικότητι πρόκειται περί του «νο- μοκάνονος εις
δεκατέσσαρας τίτλους» καί ούχί περί της «συναγωγής» Ίωάννου τοϋ Σχολαστικού· έκ τής
«συναγωγής» του Σχολαστικού περιλαμβάνεται μόνον ό πρόλογος: ((οί τοϋ μεγάλου Θεου
καίσωτηρος ήμών ’Ιησοϋ Χρίστου...»), τό όποιον έγράφη «έν ετει άπό κτίσεως μέν κόσμου 6391
άπό δέ Χρίστου 883, καί επομένως είναι τήν σήμερον (1845) ετών 962», άλλ* ό Α.
Παπαδόπουλος-Κεραμεύς, έν επί τούτω μελέτη αύτοΰ, παρατηρεί όρθώς, οτι ό Βαρθολομαίος
Κουτλουμουσιανός ((έγένετο ενταύθα θΰμα άπάτης, ώς μη βασισθείς έπί σημειωματι τοΰ
γράψαντος τόν κώδικα, άλλ1 επί τω προλόγω τοϋ πατριάρχου Φωτίου εις τόν έαυτου νομοκάνονα,
περιχωρηθέντα άλλως όλόκληρον έν αύτω τω κώδικι» (Α. Π α- π α δ ο π ο ύ λ ο υ -
Κ έ ρ α μ έ ως, ’Ανύπαρκτος κώδιξ Νομοκάνονος του 883ου έτους, έν Zurnal Ministerstva
narodnago prosvjescenija XXXV, Δεκέμβριος 1909, Πετρού- πολις 1909, σελ. 500-503). Τό
χειρόγραφον τοΰτο άπόκειται σήμερον έν ,τή Αιθούση Χειρογράφων της Βιβλιοθήκης τοϋ
Οικουμενικού Πατριαρχείου, έν Κωνσταντινουπόλει. ’Ίδε,
2 ΡΠ 1,7-9' «ιΟ μέν παρών πρόλογος... ύπ’ αύγάς ήλίου τήν προκειμένην πράξιν
προήνεγκεν».
έφιλοτεχνή- σαντο»3.
β) 'Ότι εις τήν δευτέραν εκδοσιν του «συντάγματος» περιελήφθησαν έπί πλέον
οί κανόνες: α) τής πενθέκτης οικουμενικής συνόδου (691), β) τής έβδομης
οικουμενικής συνόδου (787), γ) τής «πρώτης καί δευτέρας» λεγο- μένης συνόδου (861),
καί δ) τής έν τω ναω τής του Θεοΰ Σοφίας συνελθούσης (879-880)’ «καί ους (κανόνας)
ή οικουμενική εκτη διωρισατο σύνοδος' ναι δή καί οδς ή έβδομη των οικουμενικών
συνόδων, τών κατά Νίκαιαν δέ συγκροτηθει- σών τήν δευτέραν τάξιν έπέχουσα* ή καί
τήν είκονομαχικήν καθελοΰσα λύσσαν, ούκ ολίγους τών τήν ίεράν πολιτείαν
έπανορθούντων θεσμούς συνετάξατο - προς τούτοις δέ καί οΰς μετά ταΰτα ή έν
Κωνσταντινουπόλει πρώτη καί δευ- τέρα σύνοδος, εριδός τίνος άναρριπισθείσης, τύν
πάνσεπτον ναον τών ’Αποστόλων ποιησαμένη τών πραττομένων άκροατήριον,
έτυπώσατο- αλλά καί ούς ή μετά ταΰτα σύνοδος, έπί κοινή τής εκκλησίας όμονοίςι
συστάσα καί τήν έν Νίκαια σύνοδον έπισφραγ ίσασα, αιρετικήν δέ πάσαν καί
σχισματικήν άποβα- λουσα πλάνην, καί τούτους τοΐς τών άδελφών συνόδων κανόσι
συνέταξεν»4,5. γ) 'Ότι έγενοντο προσθήκαι «νομικών τινων ρήσεων»· έπί πάσι δέ καί.
νομικάς τινας ρήσεις ο νυν εψημένος του βιβλίου πόνος, αί τοΐς ίεροΐς συμφθέγγονται
κανόσιν, ουδέ τήν τούτων παράθεσήν άτιμάσας, ταις ίερολο- γίαις συνέζευξεν» 6.
Έν τω (δευτέρω) προλόγω δέν λέγεται μετά σαφήνειας ποΐαι at «νο- μικαι
ρήσεις», αίτινες προσετέθησαν εις τήν πρώτην εκδοσιν του «συντάγματος» ή
«νομοκάνονος εις δεκατέσσαρας τίτλους». 'Αντιθέτους, μετά πολλής σαφηνείας καί
ακρίβειας λέγεται οτι κατά τήν δευτέραν Εκδοσιν του «νομοκάνονος» προσετέθησαν εις
αυτό οί κανόνες τεσσάρων συνόδων: δύο οικουμενικών (τής πενθέκτης καί τής έβδομης
οικουμενικής)7 καί δύο συνόδων, συνελ- θουσών έπί τών ήμερών του πατριάρχου

3 ΡΠ 1,8.
4 Δέν τίθεται έν άμφιβόλω οτι πρόκειται περί τής συνόδου τής συγκληθείσης κατά τά
£τη 879-880 έν τω ναω τής τοϋ Θεοΰ Σοφίας έν Κωνσταντινουπόλει. Ή σύνοδος αϋτη
έν τοις πρακτικοΐς αυτής ονομάζεται σύνοδος «συγκροτηθεΐσα............ έπί ενώσει τής τοϋ Θεοΰ
άγίας καί άποστολικής εκκλησίας» (Μ a n s i 17Α-18Α, 373). Επίσης οί κανόνες αύτής έν ταΐς
κανονικαις συλλογαΐς επιγράφονται: «κανόνες έκτεθέντες παρά τής άγίας συνόδου τής έν τω
περιωνύμω ναω τής τοϋ Θεοΰ Λόγου Σοφίας σύστασης καί τήν έβδόμην καί οικουμε νικήν
σύνοδον έπιβεβαιωσάσης, πάσαν δέ σχισματικήν καί αιρετικήν πλάνην άπελασάσης» (ΡΠ 2, 705).
Ή σύνοδος κατέταξεν έπισημως «τήν έν Νικαίο: σύνοδον» εις τάς οΐκουμε- νικάς συνόδους κατά
τήν πέμπτην αύτής συνεδρίαν (Μ a n s i 17Α-18Α, 493-496).
5 ΡΠ 1,8.
6 ΡΠ 1,8-9.
7 Σημειωτέον έν προκειμένη, οτι οί κανόνες της πενθέκτης (691) καί οί κανόνες της
έβδόμης οικουμενικής συνόδου (787) εΐχον εΐσαχθή ήδη είς χειρόγραφα, περιέχοντα τό «σύνταγμα
είς δεκατέσσαρας τίτλους», με προσωπικήν πρωτοβουλίαν τών έχόντων αύτά ή τών άντιγραφέων.
Έπί παραδείγματι έν τη περιπτώσει τοϋ ύπ’ άριθμ. 172 χειρογράφου της Πάτμου (περί τό 800)
διακρίνεται σαφώς ή μεταβατική αϋτη περίοδος μεταξύ τών δύο έκδόσεων τοϋ «συντάγματος»*
είς τό τέλος τοϋ πίνακος «έκ ποίων συνόδων τε καί προσώπων καί πόσων κανόνων τό παρόν
ήθροίσθη σύνταγμα» σημειοΰνται κανόνες 102 της «συνόδου τών έν Κωνσταντινουπόλει έν τω
Τρούλλω τοϋ βασιλικού παλατιού συνελθόντων άγίων πατέρων έπί ’Ιουστινιανού τοΰ
εύσεβεστάτου καί φιλοχρίστου ήμών βασιλέως» (= της πενθέκτης) καί κανόνες 22 της ((συνόδου
Φωτίου (τής λεγομένης «πρώτης καί δευτέρας» καί τής έν 'Αγία Σοφία συστάσης). Ώς
εϊκός, ή προσθήκη τών «νομικών ρήσεων» έγένετο εις τά «νόμιμα» του πρώτου (του
συστηματικού) μέρους του «συντάγματος» ή «νομοκάνονος εις δεκατέσσαρας τίτλους»,
ένφ ή προσθήκη τών κανόνων εις άμφότερα τά μέρη, τό τε συστηματικόν 8 καί τό
δεύτερον, τό περιλαμβάνον τούς κανόνας «εις πλάτος» (in extenso).
δ) 'Ότι ή δευτέρα εκδοσις του «συντάγματος εις δεκατέσσαρας τίτλους» έγένετο
κατά τό ετος 883’ «ινα δέ καί τόν χρόνον τις είδείη, ος τοΐς φθάσασι τόν παρόντα
συνηρμόσατο, εστι μέν κατά χιλιάδα έτών μετρούμενος, εις τό έξαπλάσιον ταύτης
άναβαίνων, ύπερ βάλλω ν δε καί ταυτα καί μηδέ μέχρι τών τριακοσίων έτών ,τόν
δρόμον ιστών, είς τό ενενηκοστόν πρώτον ετος έλαύ- νων, ύπ’ αύγάς ήλιου τήν
προκειμένην πραξιν προήνεγκεν» 1, ήτοι έν ετει 6391 άπό κτίσεως κόσμου, από δέ
Χρίστου 883 (6391-5508 = 883).
Έν τω προλόγω τής δευτέρας έκδόσεως δέν άναφέρεται τό ονομα τοΰ
άναλαβόντος τήν συμπλήρωσήν τοΰ «συντάγματος» κατά τό έτος 883. Παρά τό
γεγονός οτι ύφίστανται καί άλλαι έν προκειμένη απόψεις 2, γενικώς γίνεται δεκτόν3, οτι
συντάκτης τής δευτέρας έκδόσεως τοΰ «συντάγματος είς δεκα-
. 1. ΡΠ 1,9.
2. *0 διάσημος βυζαντινολόγος Zachariâ von Lingenthal, είδικώς ασχοληθείς μέ τήν
μελέτην τών ελληνικών νομοκανόνων, διατείνεται οτι ό «νομοκάνων είς δεκατέσσαρας τίτλους»
μόνον άπό τής εποχής τοϋ Βαλσαμώνος εσφαλμένους άπεδόθη τω πατριάρχη Κων-
σταντινουπόλεως Φωτίω, προσάγων δέ επιχειρήματα, ιδίως έκ της μη μνείας τοϋ ονόματος του
Φωτίου έν τω δευτέρφ προλόγω {του 883) ώς καί έν τω τρίτω (τοΰ 1090), καταλήγει: «Μοί
φαίνεται οτι ή συμμετοχή του Φωτίου έν τφ νομοκάνονι τυγχάνει πλέον ή άμφίβολος. Ή
συμπληρωματική έργασία εΐναι τόσον άσήμαντος, ώστε άδύνατον νά θεωρηΟή άξία ένος τόσον
σοφού καί μεγάλου άνδρός» (Κ. Ε. Ζ a ο h a r i a von L i n g e n t h a 1, Die Griechischen
Nomokanones, Πετρούπολις 1877, σελ. 13-14). Τό ετος 1885, ό αυτός βυζαντινολόγος, έν επί.
τούτω πραγματεία αύτοΰ «περί τοΰ συγγραφέως καί τών πηγών τοϋ ψευδοφωτιανοΰ
νομοκάνονος εις 14 τίτλους», δηλοι κατηγορηματικώς (τοΰθ 5 οπερ έμφαί- νεται καί. Ι'λ τοΰ
τίτλου τής εϊρημένης πραγματείας) δτι ό έκ δεκατεσσάρων τίτλων Νομο- 2*άνων «φευδώς»
αποδίδεται άπό του ιβ' αΐώνος τω ϊερω Φωτίω (Κ. Ε- 2 a C h a r i a von L i n g e n t h a l , Ober

τών έν Νίκαια πατέρων συνελθόντων τό δεύτερον ... βασιλεύοντος Κωνσταντίνου καί Είρήνης της
αύτοΰ μητρός» (— της έβδομης οικουμενικής), ένφ είς τό χειρόγραφον περιελήφθησαν οί κανόνες
μόνον της πενθέκτης (οϊτινες έπιτάσσονται καί αύτών τών πατερικών κανόνων), ούχί δέ καί οί
κανόνες της έβδόμης οικουμενικής. Άντιθέτως, έν τη περιπτώσει τοϋ συντάκτου τοΰ (δευτέρου)
προλόγου καθίσταται σαφές 6τι οδτος εΐχεν ύπ* οψει χειρόγραφον τοΰ «συντάγματος», μή
περιέχον μετα- γενεστέρας προσθήκας. Τόιοΰτο χειρόγραφον ήτο προφανώς ή «ιερά βίβλος» τών
κανόνων, ή τις έφυλάσσετο «εν τη βιβλιοθήκη τοϋ εύαγοΰς Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως»
( M a n s i 12, 1019).
8 Είς τό συστηματικόν μέρος τοϋ ((συντάγματος» περιελήφθησαν οί κανόνες της
πενθέκτης, της έβδόμης οικουμενικής καί τής «πρωτοδευτέρας», ούχί 8μως καί οί τρεις κα νόνες
τής έν Άγίη: Σοφία συστάσης. Οί κανόνες της έν ‘Αγία Σοφία συνόδου δέν άναγρά- φονται,
άγνωστον διά ποιον λόγον, καί είς τόν πίνακα «έκ ποίων συνόδων τε καί προσώπων καί πόσων
κανόνων τό παρόν ήθροίσθη σύνταγμα» (ΡΠ 1,10-12). ’Ασφαλώς όμως οί τρεις κανόνες της
συνόδου ταύτης περιελήφθησαν είς τό δεύτερον μέρος τοΰ «συντάγματος»,. βε~ βαιοΰται δέ τοϋτο
έκ τοΰ (δευτέρου)προλόγου τοΰ «συντάγματος» καί εκ της ομοφώνου χειρογράφου παραδόσεως.
den Verfasser tmd die Quellen des Pseudo-Photiani- schen Nomokanon in XIV titeln,
Πετρούπολις 1885, σελ. 1). Ό Α· Παπαδόπουλος- Κεραμεύς, οστις έν τη 'Ιεροσολυμιτική
Βιβλιοθήκη περιγράφει χειρόγραφον τοΰ «νομοκάνονος» τοΰ ι' αίώνος (ΐδε, κατωτέρω* σελ. 87),
περιλαμβάνον τόν (δεύτερον) «πρόλογον Φωτίου πατριάρχού Κωνσταντινουπόλεως», παρατηρεί:
«εί καί. Ζαχαρίας ό Lingenthal εσχάτως ήγωνίσθη, διά τήν αγνωσίαν, ώς &οικεν, άρχαιοτάτων
άντιγράφων, ϊνα διαπίστωση οτι ψευδώς άποδίδοται τφ Φωτίω νομοκάνονος άναθεώρησις ή
συγγραφή» (Α- Π α π α δ ο π ο ύ λ ο υ - Κ ε ρ α μ έ ω ς , 'Ιεροσολυμιτική Βιβλιοθήκη, τόμος
3ος, Πε- τρούπολις 1897, σελ. 4). Τάς απόψεις τοϋ Zachariă von Lingenthal συμμερίζεται καί ό
διάσημος ορθόδοξος κανονολόγος Νικόδημος Μίλας; «... κατά δέ τήν γνώμην ήμών ό Φώτιος
ούδέ συνέπραξε κατά τήν συμπλήρωσιν τοΰ νομοκάνονος» (Εκκλησιαστικόν Δίκαιον, ’Αθήναι
1906, σελ. 251). Τόν συντάκτην τής δευτέρας έκδόσεως τοΰ «συντάγματος είς δεκατέσσαρας
τίτλους» αγνοεί προφανώς καί ό συντάκτης τοΰ τρίτου προλόγου. ’Όντως ή άόριστος διατύπωσις
«παρ’ οδπερ όίρα καί γέγονεν» τοΰ τρίτου προλόγου ώς πρός τόν συντάκτην τής δευτέρας
έκδόσεως τοΰ «συντάγματος» κατά τό ετος 883, ώς καί αλλη παραμοΕα διατύπωσις όλίγον
κατωτέρω «έίπεο 6 προλαβών τοις χρόνοις άπεδοκίμασε», καθιστούν μάλλον βέβαιον οτι ό
συντάκτης τοΰ τρίτου προλόγου δέν έγνώριζε τόν συντάκτην τής προ- ηγηθείσης κατά τό ετος
883 δευτέρας έκδόσεως τοΰ «συντάγματος εις δεκατέσσαρας τίτλους». Ό τρίτος πρόλογος: J. A.
Β. M o r t r e n i i , Hi stoire du Droit Byzantin, τόμος 3ος, Paris 1846, σελ. 429-430.
3. ’Αποστόλου Χ ρ ι σ τ ο δ ο ύ λ ο υ , Δοκίμιον Εκκλησιαστικού
Δικαίου,
τέσσαρας τίτλους» είναι ό Κωνσταντινουπόλεως Φώτιος (858-867 καί 877“ 886). Τά
βασικά ένπροκειμένω επιχειρήματα είναι:
α) Τό δτι τό ετος 883, οπερ σημειοΰται έν τφ (δευτέρφ) προλόγφ
του «συντάγματος», συμπίπτει άκριβώς μέ τά ετη τής δευτέρας πατριαρχείας του
Κωνσταντινουπόλεως Φορτίου (877-886). Έπί πλέον είναι γνωστόν οτι ό πατριάρχης
Φώτιος ήσχολήθη είδικώς1 μέ θέματα κανονικού δικαίου.
β) Μαρτυρίαι έκ τής χειρογράφου παραδόσεως: Χειρόγραφον τοΰ ι'
αΐώνος του Πατριαρχείου 'Ιεροσολύμων2 άναφέρει ρητώς τόν Φώτιον ώς συν
τάκτην τοΰ δευτέρου προλόγου. Έν τφ χειρογράφω τούτίρ διασώζονται άμ- φότεροι οί
πρόλογοι, έξ άν ό μέν πρώτος φέρει τήν έπιγραφήν «πρόλογος τοΰ κανονικού καί θείου
συντάγματος», ό δε δεύτερος «έτερος πρόλογος Φωτίου πατριάρχού
Κωνσταντινουπόλεως»3. Παρομοία επιγραφή άπαντα καί έν τω ύπ’ άριθμ. 635
χειρογράφω (τοΰ ια' αΐώνος) τοΰ έν Κωνσταντινουπόλει Μετοχιού τοΰ Παναγίου
Τάφου4.

Κωνσταντινούπολης 1896, σελ- 83-85. Κ α λ λ ί σ τ ο υ ( Μ η ΐααρα), Μελέτη περί τοΰ

Νομοκάνονος τοϋ άγιωτάτου πατριάρχού Κωνσταντινουπόλεως Φωτίου, 'Ιεροσόλυμα 1907, σελ.
74-76. I v a n Ζ u z e k, Kormcaja Kniga, Ρώμη 1964,, σελ. 67. Μ. Π έ τ ρ ο - β ι τ ς, Ό
Νομοκάνων είς δεκατέσσαρας τίτλους καί οί βυζαντινοί σχολιασταί, Άθήναι 1970, σελ. 32-35.
1. Άλλαι κανονικαί συγγραφαί τοΰ Κωνσταντινουπόλεως Φωτίου: α) <χί «κρίσεις καί
έτη λύσεις πέντε κεφαλαίων» προς τόν αρχιεπίσκοπον Καλαβρίας Λέοντα, δι’ ών επιλύονται
κανονικά ζητήματα, δημιουργηθέντα κυρίως έκ βαρβαρικών έπιδρομών (PG 102, 774-782),, καί
β) πέντε «κανονικαί έπιστολαί», δι’ ών δίδονται έπίσης αί προσήκουσαι άπαντήσεις έπί κανονικής
φύσεως άπορημάτων (PG 102, 781-793). DTC 12, 1545-1547 (Ε. Amann). V. G r u m e l , Les
regestes des actes du Patriarcat de Constantinople, τόμος. 2ος, Κωνσταντινούπολή 1936, σελ.
112-113 καί 116-119 (άριθμ, 531, 539-540, 542 καί 544-545).
2. Α. Π α π α δ ο π ο ύ λ ο υ - Κ ε ρ α μ έ ω ς , 'Ιεροσολυμιτική Βιβλιοθήκη, τόμος
3ος, Πετρούπολις 1897, σελ. 4-22 (άριθμ. 2).
Β. Α. Π α π α δ ο π ο ύ λ ο υ - Κ ε ρ α μ έ ω ς , 'Ιεροσολυμιτική Βιβλιοθήκη, τόμος 3ος,
Πετρούπολις 1897, σελ, 5. Τήν επιγραφήν ταύτην (σημειοΐ ιδιαιτέρως ό Παπα- δόπουλος-
Κεραμεύς) «έγραψεν αότος ό του κώδικος άντιγραφεύς, οϋ τις άλλος ύστερον αύτοΰ», Τό αύτό
ύπογραμμίζει καί ό Κ ά λ λ ι σ τ ο ς ( Μ η λ ι α ρ α ς ) , Μελέτη περί τοΰ Νομοκάνονος τοΰ
άγιωτάτου πατριάρχού Κωνσταντινουπόλεως Φωτίου, 'Ιεροσόλυμα 1907, σελ. 72, ύποσημ. 2: Ή
έν λόγω επιγραφή «κεΐται έν τω κειμένω καί ούχί έν τω περιθωρίω τοΰ χειρογράφου, τοΰθ* οπερ
δείκνυσιν, οτι δέν έγράφη υπό μεταγενεστέρας χειρός».
4, VI. Β e n e C h e v i t C h, Ή κανονική συλλογή τών 14 τίτλων άπό τοϋ δευτέρου
τετάρτου τοΰ εβδόμου αίώνος μέχρι τοΰ 883 (είς τήν ρωσσικήν), Πετρούπολις 1905, σελ. 53. Κ α
λ λ ί σ τ ο υ (Μ η λ ι α ρ α), Μελέτη περί τοΰ Νομοκάνονος τοΰ άγιωτάτου πατριάρχού
Κωνσταντινουπόλεως Φωτίου, 'Ιεροσόλυμα 1907, σελ. 72, ύποσημ. 2. Ή επιγραφή «Φωτίου
πατριάρχού Κωνσταντινουπόλεως» άπαντα καί έν τω ύπ 1 άριθμ. 66 χειρο- γράφω τής
Βιβλιοθήκης τής ΓΙετρουπόλεως, τοΰ ι'-ια' αΐώνος (VI. Benechevitcll, έ'νθα άν. σελ. 53), άλλ’ ό
Κάλλιστος (Μηλιαρας) έν προκειμένη διευκρινίζει οτι «ή έν λόγω επιγραφή σώζεται έν τω
περισελιδίω» (Ινθα άν. σελ. 72, ύποσημ. 2) .
γ) 'Η μαρτυρία Ίωάννου του Ζωναρα: Έν τινι σημειώματι του Ζωναρα, οπερ
διεσώθη έν χειρογράφω τοΰ Πατριαρχείου 'Ιεροσολύμων 1, ό πατριάρχης Φώτιος
άναφέρεται ρητώς ώς συντάκτης τοΰ «συντάγματος είς δεκατέσσαρας τίτλους». Έν τω
σημειώματι τούτω, εξ αφορμής ψευδεπιγρά- φου τίνος κανόνος, φερομένου ώς
πέμπτου κανόνος τής τετάρτης οικουμενικής συνόδου, λέγεται έπί λέξεί: «προ πολλών
χρόνων τό τοΰ γειτονουντος ήμΐν οσίου Δανιήλ άναγινώσκοντες νομοκάνονον ευρομεν
μετά και ετέρων πολλών διατάξεων και σύνοδον μή κειμένην έν τοΐς τέσσαρσι καί
δέκα τίτλοις του Φωτίου»2.
δ) Αί μαρτυρίαι Θεοδώρου τοΰ Βαλσαμώνος: Θεόδωρος 6 Βαλσαμών κατ’
έπανάληψιν αναφέρει τον Κωνσταντινουπόλεως Φώτιον ώς συντάκτην τοΰ
«συντάγματος» ή «νομοκάνονος είς δεκατέσσαρας τίτλους». Συγκεκρι- μένως τον
ιερόν Φώτιον ώς συντάκτην τοΰ «νομοκάνονος» αναφέρει ρητώς’ είς τό προοίμιον τοΰ
«νομοκάνονος» («...καί τά παρά τοΰ άγιωτάτου εκείνου πατριάρχού κυροΰ Φωτίου
συγγραφέντα καί είς δέκα προς τοΐς τέσσαρσι τίτλους θεωρούμενα...»3* «καί πρώτα
μεν τά έν τοΐς είρημένοις δέκα προς τοΐς τέσσαρσι τίτλοις συγγραφέντα νόμιμα παρά
τοΰ Φωτίου τοΰ συνθεμένου τό νομοκάν ονον...» ) 4, είς τήν «έτέραν ερμηνείαν» είς τόν
2ον κανόνα τής πενθέκτης οικουμενικής συνόδου («παρεγγυώμαι πάσι τοΐς μέλλουσιν
άναγινώσκειν νομοκάνονα, μή προσέχειν τοΐς παλαίοτέροις βιβλίοις τών
νομοκανόνων, άλλ’ άναγινώσκειν τό παρά του πατριάρχού Φωτίου πονηθέν καί είς
δακατέσσαρας τίτλους διαιρούμενο';»5)’ καί εις τό προοίμιον τής έν
Κωνσταντινουπόλει «πρωτοδευτέρας» συνόδου («έπί τών ήμερων τοΰ άγιωτάτου
εκείνου πατρι- άρχου κυροΰ Φωτίου, τοΰ τό νομοκάνονον συνθεμένου...» 0)7.
ε) 'Ότι 6 πατριάρχης Φώτιος (περισσότερον παντός άλλου) εϊχε λόγους (ή
επεθύμεί) δπως εΐσαγάγη είς κοινήν χρήσιν τούς κανόνας τών δύο
1. Α. Π α π α δ ο π ο ύ λ ο υ - Κ ε ρ α μ έ ω ς , 'Ιεροσολυμιτική Βιβλιοθήκη, τόμος
1ος, Πετρούπολις 1891, .σελ. 261-263 (άριθμ. 167).
2. Α. Π α π α δ ο π ο ύ λ ο υ - Κ ε ρ α μ έ ω ς , ‘Ιεροσολυμιτική Βιβλιοθήκη, τόμος
1ος, Πετρούπολις 1891, σελ. 262.
 3. ΡΠ 1,31-32.
4. ΡΠ 1,82,
5. ΡΠ 2,311
6. ΡΠ 2,648.
7. Μνεία τοΰ Κωνσταντινουπόλεως Φωτίου ώς συντάκτου του «συντάγματος» ή
«νομοκάνονος», ούχί μεν ρητώς, άλλα σαφώς, γίνεται και είς #λλα σχόλια Θεοδώρου τοΰ
Βαλσαμώνος: αό μέν συνθέμενος το νομοκάνονον πατριάρχης» (Α31* ΡΠ 1,71}, «ό τό παρόν
σύνταγμα συνθέμενος πατριάρχης» (Δ 10* ΡΠ 1, 125), «... περι ών και ό Φώτιος μνείαν είς το
κείμενον έποίησεν» (027’ ΡΠ 4, 204), «εύχαρίστησον ούν τω πατριάρχη Φωτίω καλώς
έρμηνεύσαντι» (Θ27· ΡΠ 1, 205), «οσα συνωφίσθησαν παρά τοϋ πατριάο- χου» (Θ34· ΡΠ 1,
226), «συνώψισεν ό πατριάρχης» (ΤΑ 1* ΡΠ 1, 252), «οσα συνωψίσθη- σαν παρά τοΰ
πατριάρχού» (ΙΑ4* ΡΠ 1, 257).

S8
συνόδων, τών συνελθουσών έπί τών ημερών αύτοΰ, κατά τα ετη 861 καί 879- 880.
στ) Ή φιλολογική συγγένεια (όμοιότης ΰφους καί εκφράσεων) τοΰ (δευτέρου)
προλόγου καί έτέρου συγγράμματος τοΰ Κωνσταντινουπόλεως Φωτίου' τών
Άμφιλοχίων9: Ό Κάλλιστος Μηλιαρας έν τη μελέτη αύτοΰ «περί τοΰ Νομοκάνονος τοΰ
άγιωτάτου πατριάρχού Κωνσταντινουπόλεως Φωτίου», προέβη έπιτυχώς εις
άντιπαραβολήν τοΰ (δευτέρου) προλόγου τοΰ «συντάγματος» καί τών Άμφιλοχίων10,
καταλήγει δέ: «αί μαρτυρίαι αύται άρκοΰσιν, δπως καταδείξωσι τήν ταυτότητα τοΰ
ΰφους τοΰ τε προλόγου καί τών Άμφι- λοχίων- Ή διά τής αντιπαραβολής αύτών
καταπληκτική όμοιότης, ού μόνον έν ταΐς έννοίαις, άλλά καί έν ταις έκφράσεσιν ουδέ
τήν έλαχίστην καταλείπει αμφιβολίαν, οτι ό δεύτερος πρόλογος έγράφη υπό τοΰ
πατριάρχού Φωτίου, συμπληρώσαντος τό έκ δεκατεσσάρων τίτλων αρχικόν
σύνταγμα»11.
Ό πρόλογος τής δευτέρας έκδόσεως τοΰ «συντάγματος είς δεκατέσσαρας
τίτλους» άρχίζει μέ συγκεκριμένην αναφοράν εις τόν πρώτον πρόλογον «ό μέν παρών
πρόλογος (ό πρώτος πρόλογος), άφ’ ού τό χριστιανών δόγμα τοΐς τών ’Αποστόλων
φθόγγοις είς τήν οικουμένην διήπλωται, έξ έκείνου τούς μέχρι τής πέμπτης συνόδου
κανόνας εις έν συναγαγεΐν θέμενος σκοπόν, τό πέρας ών ύπέσχετο τής επαγγελίας
έπέθετο ούκ ανάξιον καί ούς αύτή τε ή πέμπτη καί αί προλαβουσαι διετύπωσαν, είς εν
τε ήθροίσατο...»12. ‘Η μνεία τής «πέμπτης συνόδου» έν τφ προλόγω, έκ πρώτης οψεως
φαίνεται δτι γίνεται 'ίνα χρησιμεύση ώς χρονικόν οριον, ίνα δηλωθή οτι ή πρώτη
έκδοσις τοΰ «συντάγματος» περιελάμβανε τούς άποσταλικούς, συνοδικούς καί
πατερικούς κανόνας τούς δίατυπωθέντας μέχρι τοΰ έτους 553’ έτους δηλαδή εγγύς κει-
μένου προς τήν χρονικήν περίοδον συντάξεως τοΰ «συντάγματος)). Έν τούτοις ή
9■Ί, Σ ο φ ο κ λ έ ο υ ς Ο ι κ ο ν ό μ ο υ , Κωνσταντινουπόλεως Φωτίου: Τά Αμφιλοχία, 5
Αθήνα ι 1858.
10 :Κ α-λ λ ί σ τ ο υ (Μ η λ ι α ρ α), Μελέτη περί τοΰ Νομοκάνονος τοΰ άγιωτάτου
πατριάρχού Κωνσταντινουπόλεως Φωτίου, 'Ιεροσόλυμα 1907, σελ, 74-76. Μ. Π έ τ ρ ο - β ι τ ς,
Ό Νομοκάνων είς δεκατέσσαρας τίτλους και οί βυζαντινοί σχολιασταί, ’Αθήνα'. 1970, σελ. 34-35.
11 Κ α λ λ ί σ τ ο υ (Μ η λ ι α ρ α), Μελέτη περί τοΰ Νομοκάνονος τοϋ άγιωτάτου
πατριάρχού Κωνσταντινουπόλεως Φωτίου, 'Ιεροσόλυμα 1907, σελ. 76·
12 ΡΠ 1,7.
συγκεκριμένη μνεία, δτι είς τήν πρώτην εκδοσιν τοΰ «συντάγματος)) περιε- λήφθησ&ν
οί κανόνες ούς διετύπωσαν «αντή τε ή πέμπτη καί αί προλα- βούσαι», δημιουργεί
πρόβλημα, δεδομένου οτι ή πέμπτη οικουμενική σύνοδος, ή έν Κωνσταντινουπόλει
κατά τό ετος 553 συνελθουσα, δέν δίετύπωσε κανόνας 13. ’Ασφαλώς πρόκειται περί
συγχύσεως, φαίνεται δέ δτι ό συντάκτης του (δευτέρου) προλόγου έξέλαβε τον
τελευταΐον συνοδικόν κανόνα έν τη πρώτη έκδόσει του «συντάγματος», ήτοι τον
κανόνα τής έν Κωνσταντίνου πόλε:, επί Νεκταρίου κατά τό 394 συνελθούσης συνόδου,
ήτις «πασών (τών συνόδων) μεταγενεστέραν ελαχε τάξιν»1, ώς κανόνα διατυπωθέντα
υπό τής πέμπτης οικουμενικής συνόδου. ’Άλλωστε ό συντάκτης του (δευτέρου)
προλόγου δεν είναι ό μόνος όστις περιπίπτει εις τοιαύτην σύγχυσιν, προκειμένου περί
του κανόνος τής έν Κωνσταντινουπόλει συνόδου, τής συνελθούσης επί Νεκταρίου κατά
τό ετος 3942. Έπί παραδείγματι, έν χείρογράφω του ι αίώνος του Πατριαρχείου
'Ιεροσολύμων, έν τή επιγραφή τής έν Κωνσταντινουπόλει έπί Νεκταρίου συνόδου («έκ
τών πραχθέντων υπομνημάτων έν Κωνσταντινουπόλει περί ’Αγαπίου καί Βαγαδίου,
έκατέρου άντεχαμένου τής επισκοπής Βόστρης»), προστίθεται ή έπεξήγησις
«οικουμενική καί αΰτη ή σύνοδος»3. Επίσης ό άντιγράψας τό χειρόγραφον VaticailUS
gr. 829 εκφράζει τήν αμηχανίαν αύτου, διότι έν τοϊς χειρογράφους δεν εύρίσκεται ό
κανών ό έκτεθείς υπό τής συνόδου τής Κωνσταντινουπόλεως, έκλαμβάνων τήν
σύνοδον του 394 ώς τήν πέμπτην οικουμενικήν 1 «έν ουν πολλοΐς πίναξι νομοκανόνων
φέρεται ενα κανόνα έκτεθήναι παρά ταύτης τής συνόδου, άλλ5 ούδέ ούτος εύρίσκεται
έν πολλοΐς βιβλίοις διαψηλαφηθείς»4. ’Άπορον ομως έν προκειμένω τυγχάνει, πώς ό
Κωνσταντινουπόλεως Φώτιος, οστις «άνέγνωσε» τά «πρακτικά τής πέμπτης συνόδου» 5
καί εγραψε περί τής συνόδου ταύτης (καί τών άλλων οικουμενικών συνόδων) πρός τον
άρχοντα τής Βουλγαρίας Μιχαήλ6, περιπίπτει εις τοιαύ-

ACO 4/1 σελ. 240-245). Επίσης είναι αληθές δτι σώζονται 15 κανόνες «τών άγιων εκατόν
εξήκοντα πέντε πατέρων τής έν Κωνσταντινουπόλει άγιας πέμπτης συνόδου» κατά του Ώρι-
γένους καί τών ώριγενιστών {Mansi 9,, 396-400. ACO 4/1 σελ. 248-249). Έξ ισου δμως είναι
αληθές και βέβαιον δτι ol άνωτέρω 1,4 αναθεματισμοί καί 15 κανόνες ούδέποτε περι- ελήφθησαν
είς κανονικήν συλλογήν της 1 Ορθοδόξου Εκκλησίας καί ούδέποτε άπετέλεσαν τμήμα τοϋ
κανονικού αύτής δικαίου. Ώς πρός τούς 15 κανόνας, τούς φερομένους ώς κανόνας «της έν
Κωνσταντινουπόλει αγίας πέμπτης συνόδου», ιδε* V. G t* U m e 1, Les regestes des actes du
Patriarcat de Constantinople, τόμος 1ος, Paris 19722, σελ. 179 (άριθμ. 245).
1. ΡΠ 1,12.
2. VI. B e n e c h e v i t c h , Νομοκάνων Ίωάννου του Κομνηνοΰ, άρχιεπισκό- που
Άχρίδος, έν Vizantijskij Vremennik 22 (1915-1916) 50 (άριθμ. 13).
3. Α. Π α π α δ ο π ο ύ λ ο υ - Κ ε ρ α μ έ ω ς , Ίεροσολυμιτική Βιβλιοθήκη, τόμος
3ος, Πετρούπολις 1897, σελ. 8 (άριθ. 2).
4. VI. B e n e c h e v i t c h , 'Η κανονική συλλογή τών 14 τίτλων άπό του δευτέρου
τετάρτου του εβδόμου αίώνος μέχρι του 883 (εις τήν ρωσσικήν), Πετρούπολις 1905, σελ. 95,
ύποσημ. 3. Πρβλ. Έ. Η ο n i g m a η η, Le concile de Constantinople de 394 et les auteurs du
«Syntagma des XIV titres», Βρυξέλλαι 1961, σελ. 68-69.

135· Είναι άληθές δτι ή πέμπτη οικουμενική σύνοδος δίετύπωσε (συνεδρία 8η: 2 Ιουνίου 553) 14
άναθεματισμούς (κανόνας) κατά τών «τριών κεφαλαίων» (Mansi 9, 376-389.
 5. Φ ω τ ί ο υ , Βιβλιοθήκη, άριθμ. 18 (PG 103,57).
6. Φ ω τ ί ο υ, Επιστολή προς Μιχαήλ τόν άρχοντα Βουλγαρίας (PG 102, 644- 648. ΡΠ 1,
382-383).
την σύγχυσήν, έκλαμβάνων τόν κανόνα (απόσπασμα πρακτικοΰ) της έν Κων-
σταντινουπόλει συνόδου τοΰ 394 ώς κανόνα τής πέμπτης οικουμενικής συνόδου.
Πάντως τό βέβαιον και μή έπιδεχόμενον άμφισβήτησιν είναι, οτι είς τήν
δευτέραν έκδοσιν τοϋ «συντάγματος είς δεκατέσσαρας τίτλους» περιελήφθησαν
άπαντες ο! κανόνες οί περιληφθέντες είς τήν πρώτην εκδοσιν (σύνταξιν) τοΰ
«συντάγματος», έπί πλέον δέ1 οί κανόνες:
α) τής πενθέκτης οικουμενικής συνόδου (102), β) τής έβδόμης
οικουμενικής συνόδου (22), γ) τής «πρώτης και δευτέρας» λεγομένης
συνόδου (17), καί δ) τής έν τω ναω τής τοΰ Θεοΰ Σοφίας συνελθούσης
(3).

η— To corpus canonutn τής ’Ορθοδόξου ’Εκκλησίας.

Ό διάσημος ορθόδοξος κανονολόγος Νικόδημος Μίλας άναφέρει δτι τό
«σύνταγμα εις δεκατέσσαρας τίτλους» τοΰ έτους 883 «έπεκυρώθη έπισή- μως υπό τής
έν ετει 920 συστάσης έν Κωνσταντινουπόλει μεγάλης συνόδου, ής συμμετέσχον
άντιπρόσωποι συμπάσης τής εκκλησίας, άνακηρυχθέν ώς εχων ίσχύν καί κΰρος έπί
συμπάσης τής χριστιανικής έκκλησίας» 2. Πρόκειται περί τής συνόδου 8, τής
συγκληθείσης έν Κωνσταντινουπόλει κατά τά ετη τής δευτέρας πατριαρχείας Νικολάου
τοΰ Α', τοΰ Μυστικοΰ (912-925), καί τής βασιλείας τοΰ αύτοκράτορος Κωνσταντίνου
τοΰ Ζ', τοΰ Πορφυρογέννητου (913-959), προς είρήνευσιν έκ τοΰ σάλου, δς
έδημιουργήθη έκ τοΰ τετάρτου γάμου τοΰ αύτοκράτορος Λέοντος τοΰ Στ', τοΰ Σοφοΰ
(886-912), τελεσθέντος κατά τό ετος 9064. Ή σύνοδος αυτή, ώς γνωστόν, έξέδωκε τόν
«τόμον ένώ- σεως»5, δι’ ού άπηγορεύθη ρητώς καί κατηγορηματικούς ό τέταρτος
γάμος. 'Η άποψις τοΰ Νικοδήμου Μίλας, οτι δηλαδή ή σύνοδος τοΰ 920 «έπε-

1. 01 πλέον κανόνες οΰτοι, οί περιληφθέντες είς τήν δευτέραν Εκδοσιν τοΰ ((συν-
τάγματος», έτέθησαν έν συνεχείς τών συνοδικών κανόνων καί προ τών πατερικών. Τοΰτο
μαρτυρειται καί έκ της αναγραφής αύτών είς τό συστηματικόν μέρος τοΰ «συντάγματος». ΈπΙ
παραδείγματι: «.,,Χαλκηδόνος, Καρθαγένης, Πενθέκτης, Νίκαιας (787), Πρωτοδευ- τέρας», έν
συνεχείς δέ ol πατερικοι κανόνες (Α6· ΡΠ 1, 45).
2. · Ν ι κ ο δ ή μ ο υ Μ ί λ α ς , Εκκλησιαστικόν Δίκαιον, Άθηναι 1906, σελ.
254. 3· Β α σ ι λ ε ί ο υ Σ τ ε φ α ν ί δ ο υ , Εκκλησιαστική 'Ιστορία, Άθηναι 1959s,
σελ. 369-372. Ί ω ά ν ν ο υ Κ ω ν σ τ α ν τ ι ν ί δ ο υ , Νικόλαος Α', δ Μυστικός, ’Αθηναι
1967, σελ. 82-86.
4. C h a r l e s D i e h l , Les quatre mariages de Y empereur Leo ii le
Sage, έν Figures byzantinesi τόμος 1ος, Paris 19062, σελ. 181-215, ιδία σελ. 201.
5. M a n s i 18Α, 331-344. ΡΠ 5,3-10. Ί «. καί Π. ΓΔ έ π ο υ, Jus Graeco-
romanum, τόμος Ίος, Άθηναι 1931, σελ. 192-197. "Ιδε, επίσης* V. G r u ni ei, Les regestes des
actes du Patriarcat de Constantinople, τόμος 2ος, Κωνσταντινούπολίς 1936, σελ. 169-171
(άριθμ. 669).
Οί κανόνες τής έν Κωνσταντινουπόλει συνόδου του 861 («πρωτοδευ- τέρας»)
περιελήφθησαν εις τήν δευτέραν έ'κδοσιν του «συντάγματος εις δεκα- τέσσαρας
τίτλους» (883), έκτοτε δέ άποτελουν άναπόσπαστον μέρος του corpus canonum τής
’Ορθοδόξου Εκκλησίας.
Ή πρώτη £κδοσις (editio princeps) τών κανόνων τής έν Κωνσταντι- νουπόλεΐ
συνόδου του 861 («πρωτοδευτέρας») έγένετο κατά τό ετος 1618 έν Παρισίοις 1.
Νεώτεραι εκδόσεις: ΡΠ 2 (1852) 648-704 (μετά τών ερμηνειών του Ζωναρά καί
του Βαλσαμώνος καί τής «συνόψεως» τών κανόνων τής Πρωτοδευτέρας). PG 137
(1865) 1005-1082 (έξ άνατυπώσεως έκ του Συνοδικοΰ του Βευερηγίου) 2.
Γαλλική μετάφρασις: Ίωάννου, Discipline generale antique, τόμος 1ος,
μέρος 2ον, Ρώμη 1962, σελ. 447-479.
’Αγγλική μετάφρασις: The Rudder (αγγλική μετάφρασις του Πηδαλίου )3,
Σικάγον 1957, σελ. 455-474.

οί τής ’Ανατολής θρόνοι, Εί μέν ουν ή τών Ρωμαίων εκκλησία ουδέποτε άπό τών λαϊκών
παρεδέξατο εις άρχιερέα, φυλαττέτω ταΰτα* προσηκον γάρ έστιν όρια πατέρων μή παραλυ-
μαίνειν. ΈπεΙ δέ ούτε οί ανατολικοί τοΰτο παρεφυλάξαντο, οΰτε ή καθ’ ήμάς άγία Κωνσταν τίνου
πολιτών έκκλησία, εύχόμεθα μέν αεί άπό τών κληρικών καί μοναχών τοιούτους άνα- δείκνυσθαι,
ώστε τήν ψήφον τής άρχιερωσύνης έπ’ αύτούς £ρχεσθαΓ άν δέ έν αύτοΐς μή ώσ-. τοιοΰτοι, έν δέ
τω λαϊκω τάγματι έπιτηδειότεροι φανώσιν, ούδείς, τούς έπιτηδειοτέρους καταλιμπάνων, ουδέ τούς
άξιωτέρους/είς τούς άνεπιτηδείους καί έλάττους κατά τήν άξίαν τήν αύτοΰ παρέλκυαει ψήφον))
( M a n s i Ί7Α-18Α, 489). Πάντως ή άπόφασις αΰτη της έν τη 'Αγία Σοφία συνόδου του 879-880
δέν διετυπώθη ύπό μορφήν κανόνος καί δέν περιλαμβάνεται είς τούς τρεις κανόνας τής εφημένης
συνόδου, τούς ένσωματωθέντας εις τάς κανονικάς συλλογά; τής Όρθοδόξου Εκκλησίας.
1. J o a n n i s Ζ ο n a r a s, In canones ss. Apostolorum et sacrorum conci-
liorum, tam oecumenicorum quam provinciaîium, cpmmentarii, Paris 1618, σελ. 238-259.
2. "Αλλαι εκδόσεις: Β ε υ ε ρ η γ ί ο υ , Συνοδικόν, τόμος Ιος, ’Οξφόρδη 1672, σελ.
331-359. M a n s i 16 (1771) 535-550. Σ π υ ρ ί δ ω ν ο ς Μ ή λ ι α , Τών ιερών συνόδων νέα
καί δαψιλεστάτη συλλογή, τόμος 2ος, Βενετία 1762, σελ. 920-924. Π η δ ά λ ι ο ν, σελ. 345-361.
J. Β. Ρ i t r a, Juris eeclesiastici graecorum historia et monumenta, τόμος 2ος, Ρώμη 1868, σελ.
127-141. 'Α μ ί λ κ α Ά λ ι β ι ζ ά τ ο υ, Οί ιεροί κανόνες, Άθήναι 1949 2, σελ. 307-318.
Ί ω ά ν ν ο υ , Discipline generale antique, τόμος 1ος, μέρος 2ον, Ρώμη 1962, σελ. 447-479.
3. Ή μετάφρασις έγένετο έκ της πέμπτης έκδόσεως του Πηδαλίου (Άθήναι 1908). Δέον
δπως σημειωθή δτι έν τή αγγλική ταύτη μεταφράσει παρεμβάλλονται κείμενα του ’Αποστόλου
Μακράκη, ή άλλα, άναφερόμενα είς αύτόν.
18. 01 ΚΑΝΟΝΕΣ ΤΗΣ ΕΝ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΕΙ ΣΥΝΟΔΟΥ ΤΟΥ 879-880
(ΑΠΑΣ ΣΟΦΙΑΣ)

α— ‘Η έν Κωνσταντινουπόλει σύνοδος τοΰ 879-880.

*Η σύνοδος αυτή1 συνεκλήθη έν Κωνσταντινουπόλει, έν τω ναω της τοΰ Θεοΰ
Σοφίας, κατά τά ετη 879-880 (Νοέμβριος 879-13 Μαρτίου 880), κατά τήν δευτέραν
πατριαρχείαν τοΰ αρχιεπισκόπου Κωνσταντινουπόλεως Φωτίου τοΰ Α' (877-886) 2, έπί
αύτοκράτορος Βασιλείου τοΰ Μακεδόνος (867-886),

1. Βιβλιογραφία (κατ’ έπιλογήν): H e f e l e - L e c l e r c q , Histoire des Con-

ciles, τόμος 4ος, Paris 1911, σελ, 585-606. Χ ρ υ σ ο σ τ ό μ ο υ Π α π α δ ο π ο ύ λ ο υ ,
Τό πρωτεΐον τοϋ Ιπισκόπου Ρώμης, Άθηναι 19642, σελ. 184-195. DTC 12., 1589-1595 (Ε.
Amann). Ί ω ά ν ν ο υ Κ α ρ μ ί ρ η, Τά δογματικά καί συμβολικά μνημεία τής ’Ορθοδόξου
Καθολικής Εκκλησίας, τόμος Ιος, Άθηναι I9602, σελ. 261-271. F r a n c i s D ν ο r n i k, The
Photian Schism, Cambridge 1948, σελ. 159-201. D a n i e l S t i e r - n o n ,
Constantinople IV, Paris 1967, σελ. 184-198. P. S t 6 p h a n o u , Deux con- ciles, deux
ecclfeiologies? Les conciles de Constantinople en 869 et en 879, έν Orien- talia Christiana
Periodica 39 (1973) 363-407, J o h a n M e i j e r , A successful council of union,
Θεσσαλονίκη 1975.
2. ‘Η δευτέρα πατριαρχεία του Φωτίου ήρξατο τό 'έτος 877, οτε, θανόντος του
πατριάρχού ’Ιγνατίου, έκλήθη 6 Φώτιος ύπό τοΰ αύτοκράτορος Βασιλείου τοΰ Μακεδόνος δπως
άναλάβη καί πάλιν τάς εύθύνας τοϋ πατριαρχικού αξιώματος, εληξε δέ κατά τό £τος 886, οτε ό
αύτοκράτωρ Λέων ό Σοφός (886-912) ύπεχρέωσεν αύτόν όπως παραιτηθή τοϋ πατριαρχικού
θρόνου, ϊνα οΰτω καταστήση δυνατήν τήν προαγωγήν τοΰ άδελφοΰ αύτοΰ Στεφάνου (886-893)
εις τό πατριαρχικόν άξίωμα. Διά τό άξίωμα τοΰτο προώριζε τόν Στέφανον ήδη ό άποθανύν
Βασίλειος ό Μακεδών, έπί τω σκοπώ όμως άμφότεραι αί έξουσίαι (πολίτικαί και έκκλησίαστικαί)
έν τω βυζαντινή κράτει περιέλθουν είς τήν αυτήν οικογένειαν. Ό Φώτιος, τότε εστάλη ύπερόριος
εις τήν μονήν τών άρμενιανών, δπου έκοιμήθη έν Κυρίφ τήν 6ην Φεβρουάριου τοΰ Ιτους 891 %
κατ’ άλλους ιστορικούς, τοΰ Ιτους 897 ή 898. Ό πατριάρχης Φώτιος ήγωνίσθη ισως περισσότερον
παντός ώλλου διά νά προάσπιση τήν αυτονομίαν καί διοικητικήν αύτοτέλειαν της άνατολικής
εκκλησίας έναντι της περί πρωτείου τοΰ επισκόπου Ρώμης θέσεως τής δυτικής εκκλησίας καί τών
προσπαθειών αύτής δπως μετατρέψη τό πρωτεΐον τοΰτο τιμής είς πρωτεΐον έξουσίας. Ή
’Ορθόδοξος Εκκλησία τιμά τήν μνήμην τοΰ «έν άγίοις πατρός» καί «ίσα ποστόλου Φωτίου
πατριάρχού Κωνσταντινουπόλεως τοΰ όμολογητοΰ)>, τήν 6ην Φεβρουάριου. Ώς πρός τήν
καθιέρωσιν της εορτής ταύτης, ΐδε: Α. ΙΙαπαδοπούλου-Κεραμέως, Ό πατριάρχης Φώτιος ώς
πατήρ άγιος της ’Ορθοδόξου Καθολικής Εκκλησίας, έν Byzantinische Zeitschrift 8 (1899) 647-
671 (κριτική της μελέτης ταύτης ύπό Μ. J U g ί e, Le culte de Photius dans l’0glise byzantine,
έν Revue de V Orient Chretien 23 (1922-1923)105-122), Κ α λ λ ι ν ί κ ο υ ( Λ ε λ ι
κ ά ν η ) , Ό έν άγίοις αρχιεπίσκοπος Κωνσταντινουπόλεως Φώτιος, έν ’Ορθοδοξία επι τω
σκοπώ όπως επιτυχή την αποκαταστασιν άφ ενός μεν τής ειρήνης καί ένότητος έν τή
έκκλησή Κωνσταντινουπόλεως άφ’ ετέρου δέ τής πλήρους κοινωνίας μεταξύ τών
εκκλησιών παλαιάς καί νέας Ρώμης. Ή σύνοδος, ακριβώς δ'.ά τόν λόγον τούτον, έν μέν
τοΐς πρακτικούς αύτής ονομάζεται σύνοδος «συγ- κροτηθεΐσα έν Κωνσταντινουπόλει...
έπί ενώσει τής του Θεοΰ άγίας καί άπο- στ ολικής έκκλησίας» 1, έν άλλαις δέ
περιπτώσεσι σύνοδος ή «άπελάσασα πάσαν σχισματικήν καί αιρετικήν πλάνην» 2, ή
σύνοδος «καθ’ ήν γέγονεν ειρήνη μετά τής δυτικής έκκλησίας καί τών άλλων
πατριαρχείων»3. Άναλυτικώτερον, διά τής συγκλήσεως τής συνόδου ταύτης:
α) Άπεσκοπεΐτο ή άποκατάστασις τής ειρήνης καί τής ένότητος έν τή έκκλησία
Κωνσταντινουπόλεως (άλλαις λέξεσιν: ή άρσις τοΰ «σχίσματος» 4 έν τή έκκλησία
ταύτη) διά τής συμφιλιώσεως τών «ζηλωτών» (οπαδών τοΰ άποθανόντος πατριάρχού
’Ιγνατίου) μετά τής παρατάξεως τοΰ πατριάρχού Φωτίου. ’Ήδη προ τοΰ θανάτου τοΰ
πατριάρχού ’Ιγνατίου εϊχεν έπέλθει συμ- φιλίωσις μεταξύ τών δύο πατριαρχών, κατά
τήν άφήγησιν δέ τοΰ Φωτίου έν τή συνόδω, ή συμφιλίωσις αΰτη έγένετο «έν τω
παλατίω», «άλλήλων τοις ποσίν άμφοΐν προσπεσόντων» 5.

1 (1926-1927) 394-404. Ή κατά τήν εορτήν ψαλλόμενη ακολουθία συνετάχθη ύπό τοΰ
Σταυρουπόλεως Κωνσταντίνου Τυπάλδου (Κωνσταντίνούπολις 1848}. Τετάρτη 2κδοσις: Άθηναι
1961.
1. M a n s i 17Α-18Α, 373.
2. ΡΠ 2, 705.
3. ΡΠ 1, 392-393.
4. Ή ΰπαρξις «σχίσματος» εν τή έκκλησία Κωνσταντινουπόλεως, έάν οχι έν τή άκριβεϊ
κανονική έννοία τοΰ ορού, άλλά πάντως σχίσματος, συνάγεται καί, έξ όίλλων ιστορικών ειδήσεων
καί εκ τίνος προς τον μοναχήν Αρσένιον επιστολής, ήν εγραψεν δ πατριάρχης Φώτιος κατά τά Ιτη
της πρώτης άπομακρύναεως αύτοΰ έκ τοΰ θρόνου (867-877}, εν ή γίνεται λόγος περί έκκλησίας
«κατατεμνομένης καί μεριζομένης» (PG 102, 900). Αί προεκτάσεις τοΰ «σχίσματος» τούτου
έσυνεχίσθησαν άτυχώς καί μετά τον θάνατον τοΰ πατρι- άρχου Ιγνατίου (877) καί. τήν
απομάκρυνσήν τοΰ Φωτίου έκ της έυεργοΰ έκκλησιαστικής ζωής (886), πιθανώς μέχρι τοΰ έτους
899 ( M a n s i 16, 456. F. D ν ο r n i k, The Photian Schism, Cambridge 1948, σελ. 255-256.
Τοΰ α ύ τ ο ΰ , The patriarch Pho- tiiis in the light, of recent research, έν Berichte zum XI.
Internationalen Byzantinisten- Kongress, Munchen 1958, ΙΠ 2, σελ. 47).
5. M a n s i 17A-18A, 424. Είναι πιθανόν επίσης δτι αύτος ό Φώτιος έφρόντισε διά τήν
κατάταξιν τοΰ πατριάρχού ’Ιγνατίου είς τό άγιολόγιον τής έκκλησίας, ώς τοΰτο μαρτυρεΐται ύπό
τοΰ «συνοδικοΰ» ( J o h n D u f f y - J o h n P a r k e r , The Synodi- con Vetus,
Washington D.C. 1979, σελ. 140, άριθμ. 164, Πρβλ. F. D v o r n i k , The patriarch Photius
in the light of recent research, έν Berichte zum XI. Internationalen Byzaniinisten-Kongress,
Munchen 1958, III 2, σελ. 55-56) καί συνάγεται έκ τών ((συναγωγών)) τοΰ Φωτίου, ενθα
ποιείται λόγον περί «τοΰ άγιωτάτου ’Ιγνατίου» καί τοΰ «έν άγίοις ’Ιγνατίου» (PG 104, 1232). 'Η
μνήμη τοΰ πατριάρχού Ιγνατίου τιμαται τήν .23ην ’Οκτωβρίου,, ήμέραν τοΰ θανάτου αύτοΰ.
Άπεδίδοντο είς αυτόν θαυματουργικαί. ιδιό-
β) Άπεσκοπεΐτο ή άποκατάστασις τής πλήρους κοινωνίας μεταξύ τών
εκκλησιών Κωνσταντινουπόλεως καί Ρώμης, ή τις δέν ήτο δυνατόν νά έπι- τευχθή
υφισταμένων προγενεστέρων εναντίον του Φωτίου αποφάσεων τής Ρώμης (έπί παπών
Νικολάου του Α': 858-867 καί Άδριανοΰ του Β': 867- 872), καί δή τών αποφάσεων τής
έν Κωνσταντινουπόλει συνόδου του 869- 870 1. Χαρακτηριστικά έν προκειμένω τα
σημειούμενα έν τοΐς πρακτικοΐς
τητες, ώρισμένα δέ έκ τών θαυμάτων αύτοΰ αναγράφονται υπό Νικήτα Δαβίδ του Ιϊαφλα- γόνος
{PG 105, 560-565).
ί. *Η σύνοδος αΰτη συνήλθε κατά τά £τη 869-870 (5 'Οκτωβρίου 869 - 28 Φεβρουάριου
870) έν Κωνσταντινουπόλει, έν τω ναώ της αγίας Σοφίας, κατά τήν δευτέραν πατριαρχείαν του
’Ιγνατίου (867-877), έπισήμως μέν έπί τφ σκοπώ όπως έπιτύχη τήν άποκατάστασιν της
έκκλησιαστικής ειρήνης, έν τή πράξει 8μως έπί τω σκοπώ όπως έπι- κυρώση τήν επαναφοράν του
’Ιγνατίου είς τόν πατριαρχικόν θρόνον καί προβή είς τήν καταδίκην του πατριάρχου Φωτίου,
έκθρονισθέντος ύπό τοΰ νέου αύτοκράτορος Βασιλείου του Μακεδόνος (867-886). Τής συνόδου
μετέσχον τρεις τοποτηρηταί τοΰ Ρώμης Άδριανοΰ τοΰ Β' (867-872) καί τρεις δήθεν
«εκπρόσωποι» τών πατριαρχείων τής Ανατολής ( M a n s i 17Α-18Α, 428-437), γενικώς ομως
είναι άξιος σημειώσεως ό μικρός άριθμός τών μετα- σχόντων τής συνόδου έπισκόπων. Έν τή
πρώτη συνεδρία, πλήν τοΰ πατριάρχου ’Ιγνατίου, τών το πο τη ρητών τοΰ Ρώμης καί τών
«εκπροσώπων» τών πατριαρχείων της Ανατολής (’Αλεξάνδρειας, ’Αντιόχειας, Ιεροσολύμων),
παρέστησαν μόνον «δώδεκα)) ( Ν ι κ ή τ α Δ α β ί δ τ ο ΰ Π α φ λ α γ ό ν ο ς , Βίος
Ιγνατίου· PG 105, 544) επίσκοποι, μετά βίας δέ συνεκεντρώθησαν κατά τήν τελευταίαν
συνεδρίαν «εκατόν δύο» (PG 105, 545) επίσκοποι. Τά πρακτικά τής συνόδου (συνταχθέντα εις
τήν ελληνικήν).δέν διεσώθησαν, διεσώθη ομως λατινική μετάφρασις αύτών (υπό Αναστασίου τοΰ
Βιβλιοθηκάριου: M a n s i 16, 16-203) καί έλληνική περίληψις (Μ a n s i 16, 308-409). Ή
σύνοδος έξέδωκεν επίσης καί ώρισμένους κανόνας, 27 κατά τήν λατινικήν μετάφρασιν
Αναστασίου τοΰ Βιβλιοθηκάριου, 14 έν τή έλληνική περιλήψει (Μ a n s i 16, 398-405.
Ί ω ά ν ν ο υ , Discipline generale antique, τόμος 1ος, μέρος Ιον, Ρώμη 1962, σελ. 293-342)}
άλλ* ούτοι, ώς είκός, δέν περιελήφθησαν είς τάς κανονικάς συλλογάς τής ’Ορθοδόξου
Εκκλησίας. Πρβλ, J. Β. Ρ i t r a, .Juris ecclesiastici graecorum liistoriaet monumenta, τόμος
2ος, Ρώμη 1868, σελ. XVIII. Έξαίρεσιν έν προκειμένη αποτελεί ή «νέα καί δαψιλεστάτη
συλλογή» τοΰ αρχιμανδρίτου Σπυρίδωνος Μήλια, ήτις περιλαμβάνει καί τούς 14 κανόνας τής «έν
Κωνσταντινουπόλει κατά Φωτίου» συνόδου (τόμος 2ος, Βενετία 1762, σέλ. 925-927), έπί πλέον
δέ σημείωμα, είς τό όποιον ή σύνοδός αΰτη χαρακτηρίζεται ώς όγδόη οικουμενική: «μετά τήν τών
είρημένων κανόνων άνάγνώσιν, άνεγνώσθη ό ορος της αύτής οικουμενικής όγδοης airpoâoVj
περιέχων τό σύμβολαν τής πί- στεως καί ομολογίαν τοΰ στέργειν τάς προλαβούσας οίκουμενικάς
έπτά .συνόδους καί άνα- θεματίζειν ους κάκειναι άνεθεμάτισαν καί οτι ό βασιλεύς Βασίλειος (ό
Μακεδών) τήν όγδόην ταύτην συνήθροισε σύνοδον...» (τόμος 2ος,· σελ. 927). Τό σημείωμα
τοΰτο έλήφθη έπί λέξει έκ τής έκδόσεως J e a n Η a r d ο u i n, Conciliorum collectio regia
maxima, τόμος 5ος, Paris 1714, σελ. 1104. Πρβλ. M a n s i 16, 405-408. 'Η έν
Κωνσταντινουπόλει σύνοδος τοΰ 869-870 ούδέποτε άνεγνωρίσθη ύπό της ανατολικής έκκλησίας
καί ουδέποτε έγέ- νετο δεκτή ώς όγδόη οικουμενική. Ώς όγδόη οικουμενική γίνεται δεκτή μόνον
ύπό τής δυτικής έκκλησίας, καί τοΰτο ούχί όίνευ άντιρρήσεων. ’Ίδε, σχετικώς· F. D ν Ο r 11 i k,
The Photian Schism, Cambridge 1948, σελ. 309-330. Τοΰ α ύ τ ο ΰ , Which councils are
ecumenical?, έν Journal of Ecumenical Studies 3 (1966) 314-328. Βιβλιογραφία (περί τής
συνόδου τοΰ 869-870): Β α σ ι λ ε ί ο υ Σ τ ε φ ά ν ι δ ο υ , Εκκλησιαστική Ιστορία, τής
συνόδου του 879-880: "Οταν ό έκ τών τοποτη ρητών του πάπα πρεσβύ- τερος-
καρδινάλιος Πέτρος εΖπεν1 δτι. άπεστάλη παρά του Ρώμης Ίωάννου, ινα συμβάλη είς
τήν ειρήνευσήν καί ενότητα τής έκκλησίας Κωνσταντινουπόλεως, ό μέν Ή ρακλείας
’Ιωάννης παρετήρησεν δτι ή έκκλησία ήδη ειρηνεύει ύπό τόν Φώτιον 2, ό δέ
Χαλκηδόνος Ζαχαρίας είπε προς τούς παπικούς άντι- προσώπους τά άκόλουθα: «ε£ δει
τάληθές είπεΐν προς υμάς, ύπέρ ύμών έστιν ή παρούσα σύνοδος, ύπέρ ύμών, άδελφοί
καί πατέρες, καί τής τών ρωμαίων άγιωτάτης εκκλησίας' ύπέρ τής ύμετέρας τιμής’ ίνα
μή παρά τών σχισματικών λειψάνων διασύρησθε ώς αρχηγοί τών στάσεων καί τών
ταραχών»3.
Ό πατριάρχης Φώτιος άναλαβών καί πάλιν τάς πατριαρχικάς εύθύνας (26
’Οκτωβρίου 877) έμερίμνησε διά τήν σύγκλησιν έν Κωνσταντινουπόλει τής εΐρημένης
συνόδου, προς άποκατάστασιν τής ειρήνης καί ένότητος ού μόνον έν τή έκκλησία
Κωνσταντινουπόλεως, άλλα καί μεταξύ τών εκκλησιών Ανατολής καί Δύσεως.
Πρεσβεία4 άποσταλεισα έκ Κωνσταντινουπόλεως είς Ρώμην, έπέδωκεν είς τόν τότε
πάπαν Ρώμης Ίωάννην τόν Η' (872-882) δύο έπιστο- λάς: α) έπιστολήν τοΰ πατριάρχού
Φωτίου, δι5 ής, ώς συνάγεται έξ άλλων μαρτυριών (ή επιστολή δέν διεσώθη),
άνήγγελλεν δτι ύποχωρήσας είς τήν πίεσιν τής έκκλησίας καί τής πολιτείας άνέλαβε καί
πάλιν, παρά τήν θέλησιν αύτοΰ, τάς πατριαρχικάς εύθύνας 5, καί β) έπιστολήν τοΰ
αύτοκράτορος Βασιλείου τοΰ Μακεδόνος*5, δι5 ής ό αύτοκράτωρ έζήτει, ώς φαίνεται (ή
επιστολή δέν διεσώθη), τήν αποστολήν είς Κωνσταντινούπολή τοποτηρητών, πρός συμ-
μετοχήν εις τήν ύπό σύγκλησιν σύνοδον. Ό πάπας ’Ιωάννης ό Η', ένώπιον τής νέας
ταύτης καταστάσε.ως τών εκκλησιαστικών πραγμάτων έν Κωνσταντι- νουπόλει,
συνεκάλεσε σύνοδον έν Ρώμη7, ώρισε δέ τρεις τοποτηρητάς ί'να μετάσχουν τών
εργασιών τής περί ής ό λόγος συνόδου: τούς έπισκόπους Άγκώνος Παύλον καί Όστίας
Ευγένιον (οιτινες ήδη εύρίσκοντο έν Κωνσταν-

Άθηναι Ι959ά, σελ. 356-361. Χ ρ υ σ ο σ τ ό μ ο υ Ι Τ α π α δ ο π ο ύ λ ο υ , Τό πρωτεΐον τοΰ

επισκόπου Ρώμης, Άθηναι 19642, σελ, 177-184. D a n i e l S t i e r n o n, Constantinople IV,
Paris 1967 {έξ έπόψεως δυτικής).
1. M a n s i 17A-18A, 381-384.
2. H an si 17A-38A, 384.
3. M a n s i 17A-18A, 385.
4. Έν αύτη περιελαμβάνετο ώςάπεσταλμένος τοΰ πατριάρχού Φωτίου ό Πατρών
Θεόδωρος (PG 105, 572). "Ιδε, σχετικώς·Y . G r u m e l , Qui îut Γenvoye de Photius
auprfes de Jean VIII?, έν Echos d’ Orient 32 (1933) 43S-443.
5. V. G r u m e I, Les regestes des actes du Patriarcat de Constantinople, τόμος 2ος,
Κωνσταντινούπολης 1936, σελ. 102 (άριθμ. 513}.
6. F r a n z D ο 1 g e r, Regesten der Kaiserurkunden des Ostromischen
Reiches, τόμος 1ος, Miinchen und Berlin 1924, σελ- 60 (άριθμ, 497).
7. D a n i e 1 S t i e r n o n, Constantinople IV, Paris 1967, σελ. 179-180.
τίνουπόλει)1 καί τον πρεσβύτερον-καρδινάλιον Πέτρον. Ό πρεσβύτερος- καρδινάλιος
Πέτρος, άναχωρών έκ Ρώμης εις Κωνσταντινούπολην, ήτο συγχρόνως κομιστής
τεσσάρων παπικών επιστολών (άπασαι φέρουν τήν ημερομηνίαν 16 Αύγούστου 879),
ήτοι α) προς τον αύτοκράτορα Βασίλειον 2, β) προς τόν πατριάρχην Φώτιον 3, 'γ) προς
τούς άνατολικούς έπισκόπους4, καί δ)-πρύς
1. Οί δυτικοί επίσκοποι Άγκώνος Παύλος καί Όστίας Ευγένιος εΐχον άποσταλή είς
Κωνσταντίνουπολιν εΐτε πρωτοβουλία του πάπα Ίωάννου του Η' έπί τω σκοπφ δπως έπιτύχουν
τήν υπαγωγήν της Βουλγαρίας ύπό τήν δικαιοδοσίαν της Ρώμης (επιστολή του πάπα Ίωάννου
προς τόν πατριάρχην Ιγνάτιον, μέ ήμερο μην ίαν 16 Απριλίου 878, έν PL 126, 763-764), εϊτε
κατόπιν σχετικής πρωτοβουλίας έκ Βυζαντίου (έπίστολή του πάπα Ίωάννου προς τόν
αύτοκράτορα Βασίλειον τόν Μακεδόνα, μέ ήμερομηνίαν 16 Απριλίου 878, έν PL 126, 765-767)
ΐνα μετάσχουν συνόδου, άποφασισθείσης όπως συγκληθή, ζώντος 'ίτι του πατριάρχου Ιγνατίου,
πρός άποκατάστασιν της εκκλησιαστικής ειρήνης καί ένότητος, δεδομένου οτι είχεν έπιτευχθή
ήδη ή συμφιλίωσις καί συνδιαλλαγή τών δύο πα~ τριαρχών Ιγνατίου καί Φωτίου {F r a n c i s D
V ο r n i k, The Photian Schism, σελ. 170-173. Τοΰ α ύ τ ο ΰ , The patriarch Photius in the
light of recent research, έν „Berichte zum XI. Internationalen Byza nlin is te η - K o ngress,
Miinchen 1958, III 2, σελ.
35. Τοΰ α ύ τ ο ΰ , Which councils are ecumenical? έν Journal of Ecumenical Studies 3 (1966)
315. Τοΰ α ύ τ ο υ , Photius, Patriarch of Constantinople, έν New Catholic Encyclopedia 11,
328). Συναφής εΐναι καί ή εΐδησις ή αναγραφόμενη ύπό τοΰ Νεοκαι- σαρείας Στυλιανοΰ (Μ
a n s i 16, 482) (καίτοι οδτος σημείοι δτι ή επιστολή έπλαστογρα- φήθη ύπό του Φωτίου}, καθ’
ήν ό Ιγνάτιος καί ή περί αύτόν ιεραρχία έγραψαν πρός τόν πάπαν Ίωάννην τόν Η' ϊνα ζητήσουν,
τήν αρσιν τών κατά τοΰ Φωτίου καταδικαστικών άπο- • φάσεων (V. G r u m e 1, Les regestes
des actes du Patriarcat de Constantinople, τόμος 2ος, Κωνσταντινούπολή 1936, σελ. 99-100,
άριθμ, 506. ’Ίδε, επίσης· D a n i e 1 S t i- e )’Π ο η, Constantinople IV, Paris 1967, σελ. 176). Οί
δύο παπικοί άντιπρόσωποι (επίσκοποι Άγκώνο.ς Παύλος καί Όστίας Ευγένιος) άφιχθέντες κατά
τό θέρος 878 είς Κωνσταντινούπολή, εΐτε διά τόν πρώτον , λόγον εϊτε διά τόν δεύτερον, εΐτε δι 5
άμφοτέρόυς, εΰρον άντί τοΰ πατριάρχου Ιγνατίου, άποθανόντος τήν 23ην ’Οκτωβρίου 877, έπί
τοΰ ^πατριαρχικού θρόνου της Κωνσταντινουπόλεως τόν Φώτιον. Εύρεθέντες οδτοι ενώπιον νέας
εκκλησιαστικής καταστάσεως καί μή ϋχοντες σχετικάς όδηγίας, άπέφυγον, τότε, πάσαν
κοινωνίαν μετά τοΰ πατριάρχου Φωτίου, τοΰθ’ δπερ κατέστησεν άναγκαίαν νέαν έπι- .κοινωνίαν
Κωνσταντινουπόλεως-Ρώμης.
2. PL 126, 853-857. M a n s i 17Α-18Α, 136-146. Τό έλληνικόν κείμενον, ώς
άνεγνώσθη έν τή δευτέρα συνεδρία τής συνόδου, έν Μ a n S i, 17Α-18Α, 396-408.
3. PL 126, 870-872. M a n s i 17Α-18Α, 148-152. Τό ελληνικόν κείμενον, ώς
άνεγνώσθη έν τή δεύτερη συνεδρία της συνόδου, έν M a n s i 17Α-18Α, 412-417.
4. PL 126, 865-867. M a n s i 17Α-18Α, 146-148. Τό έλληνικόν κείμενον,, ώς
άνεγνώσθη έν τή τρίτη συνεδρία τής. συνόδου, έν M a n s i 17Α-18Α, 449-456. Σύγκρισις
μεταξύ τοΰ λατινικοΰ κειμένου τών τριών τούτων έπιστολών καί τοΰ ελληνικού κειμένου, τοΰ
άναγνωσθέντος έπί συνόδου, δεικνύει οτι εΐς τινα σημεία δέν ύφίσταται πλήρης ταυτότης
περιεχομένου, ÎSÎqt ώς πρός τήν άπαίτησιν τοΰ πάπα (έν τω λατινική κειμένω) δπως ό Φώτιος
ζητήση συγγνώμην ενώπιον της συνόδου διά τήν προηγουμένην διαγωγήν αύτοΰ,- τοΰθ’ δπερ, ως
εΐκός, έγγεννα, έκ πρώτης δψεως, άπορίας τινάς ώς πρός τήν πιστότητα τής ελληνικής
μεταφράσεως, αί άπορίαι ομως αδται δέν μένουν, έν τή Ιστορική έρεύνη, αναπάντητοι.
Βιβλιογραφία: DTC 8, 607 (Ε. Amann). DTC 12, 1587-1589 (Ε. Amann). V . G r u - •τούς
εκπροσώπους τών ιγνατιανών 1, καί ενός «κομμονιτωρίου» 2 (γραπταί έντολαί καί
οδηγίαι), άπευθυνομένου καί προς τούς τρεις τοποτηρητάς του πάπα έντή συνόδω:
«τοΐς άδελφοΐς Παύλο) καί Εύγενίω τοΐς έπισκόποις· ωσαύτως καί Πέτρω πρεσβυτέρω
καί καρδινάλει ήμών τοΐς έν Κωνσταντινουπόλει απεσταλμένους»3.
Τών έργασιών τής συνόδου μετέσχον επίσης εκπρόσωποι τών τριών
πατριαρχείων ’Ανατολής: ό πρεσβύτερος Κοσμάς (του πατριαρχείου ’Αλεξανδρείας)4,
ό επίσκοπος Μαρτυρουπόλεως Βασίλειος (τοΰ πατριαρχείου ’Αντιόχειας) 5 καί ό
πρεσβύτερος Ήλίας (τοΰ πατριαρχείου 'Ιεροσολύμων)8.

m e 1, Les lettres de Jean VIII pour le rătablissement de Photius, εν Echos d’ Orient 39 (1940-
1942) 138-156. F r a n c i s D v o r n i k , The Photian Schism, Cambridge 1948, σελ.
181-189. Ί ω ά ν ν ο υ , Discipline generale antique, τόμος 1ος, μέρος 2αν, Ρώμη 1962, σελ.
480-481. J o h a n M e i j e r , A successful council of union, Θεσσαλονίκη 1975, σελ. 40-
49 καί 74-112.
1. PL 126, 863-867. M a n s i 17A-18A, 153-154. 'Η επιστολή αύτη δέν άνε- γνώσθη έν
τη συνόδω του 879-880, οΰτω δέ δέν διεσώθη ελληνική αύτής μετάφοασις, ’Ίδε, σχετικώς·
J o h a n M e i j e r , A successful council of union, Θεσσαλονίκη 1975, σελ. 120-122.
2. To «κομμονιτώριον» τοΰτο δέν διεσώθη είς τό λατινικόν πρωτότυπον, τό περιε-
χόμενο'; .δέ αύτου καθίσταται γνωστόν έκ της ελληνικής μεταφράσεως, της άναγνωσθείσης έν τή
συνόδφ { M a n s i 17Α-18Α, 468-472). Λατινική άποκατάστασις τοΰ κειμένου έν PL 126,
867-870. M a n s i 17Α-18Α, 359-364. Βιβλιογραφία: H e f e l e - L e c l e r c q , Histoire
des Conciles, τόμος 4ος, Paris 1911, σελ. 583-585. J ο h a n Μ e i j e r, A successful council
of union, Θεσσαλονίκη 1975, σελ. 112-120.
■ 3.-.Man si 17A-18A, 468.
4. M a n s i 17A-18A, 393. Πρβλ, Χ ρ υ σ ο σ τ ό μ ο υ Ι Ι α π α δ ο π ο ύ λ ο υ ,
.'Ιστορία της Έκκλησίας ’Αλεξανδρείας, 'Αλεξάνδρεια 1935, σελ. 521-522.
5. Χ ρ υ σ ο σ τ ό μ ο υ Π α π α δ ο π ο ύ λ ο υ , 'Ιστορία της Έκκλησίας
’Αντιόχειας, ’Αλεξάνδρεια 1951, σελ. 799-800. 'Ο Μαρτυρουπόλεως Βασίλειος εμφανίζεται, τό
πρώτον κατά τήν τετάρτην συνεδρίαν της συνόδου (24 Δεκεμβρίου 879) «άρτι παραγεγο- νώς»
( M a n s i 17Α-18Α, 476). Έν τούτοις είς τό πρακτικόν τής τρίτης συνεδρίας (19 Νοεμβρίου
879) γίνεται μνεία έτέρου έπισκόπου Μαρτυρουπόλεως, φέροντος τό όνομα Ήλίας {Μ a n s i
17Α-18Α, 472). Άγνωστον έάν πρόκειται περί. λάθους, ή έάν πρόκειται περί δύο όμωνύμων
έπισκοπών, ή έάν ό Βασίλειος διεδέχθη τόν Μαρτυρουπόλεως Ήλίαν εν τε τή έπισκοπή καί τή
έντολή, όπως έκπροσωπήση τό πατρι αρχείο ν Αντιόχειας είς τήν σύνοδον. Ή τελευταία α(ίτη
γνώμη διατυποΰται έν τή εισαγωγή τής δευτέρας έκδόσεως τοΰ Τόμου Χαρας τοΰ 'Ιεροσολύμων
Δοσιθέου κατά τό ετος 1985 έν Θεσσαλονίκη (σελ. 76). Πάντως ή ΰπαρξις επισκόπου
Μαρτυρουπόλεως Ήλία δέν μαρτυρεΐται άλλοθεν.
6. M a n s i 17Α-18Α, 373. Πρβλ. Χ ρ υ σ ο σ τ ό μ ο υ Π α π α δ ο π ο ύ λ ο υ ,
Ιστορία της Εκκλησίας 'Ιεροσολύμων, Άθηναι 19702, σελ. 375-377. Σημειωτέον ότι έτερος ό
πρεσβύτερος Ήλίας. (ό στυλίτης) ό έκπροσωπήσας τό πατρίαρχεΐον Ιεροσολύμων είς τήν
σύνοδόν τοΰ 879-880, καί. ετερος ό πρεσβύτερος Ήλίας (ό σύγκελλος) ό φερόμενος ώς
.εκπρόσωπος τοΰ πατριαρχείου 'Ιεροσολύμων έν τή συνόδφ τοΰ 869-870, "Ιδε, σχετικώς:
H e f e l e - L e c l e r c q , Histoire des Conciles, τόμος 4ος, Paris 1911, σελ. 587, ύποσημ.
1. D a n i e l S t i e r n o n , Constantinople IV, Paris 1967, σελ. 184.
'Η σύνοδος συνελθουσα ύπό τήν προεδρίαν του «άγιωτάτου καί οικουμενικού
πατριάρχου Φωτίου»1, ώς τοΰτο ρητώς σημειοΰται έν τοις πρακτικοις, καί άπο-
τελεσθεΐσα έκ 390 περίπου επισκόπων (καί εκπροσώπων επισκόπων), όπήρ- ξε μία τών
έπισημοτέρων^ συνόδων έν τη ιστορία τής έκκλησίας. Τάς. εργασίας αύτής ήρξατο
κατά μήνα Νοέμβριον (τά πρακτικά τής πρώτης συνεδρίας δέν φέρουν ήμερομηνίαν)
του έτους 879, έπεράτωσε δέ αύτάς τήν 13ην Μαρτίου του έπιόντος έτους.
Έπρ,αγματοποίησε συνολικώς επτά συνεδρίας, εξ ών αί πέντε πρώται καί ή έβδομη
συνήλθον έν τω ναω τής 'Αγίας Σοφίας (ή πρώτη καί τετάρτη έν τώ «μεγάλω
σεκρέτ<>)», ή δεύτερα, τρίτη, πέμπτη καί έβδομη έν τφ «δεξιώ μέρει τών
κατηχουμενείων»), ή δέ έκτη έν τοις άνακτόροις (έν τώ «περιωνύμω παλατίφ τοΰ
Χρυσοτρικλίνου»), «προκαθεσθέντων τών εύσεβε- στάτων καί φιλοχρίστων βασιλέων
Βασιλείου, Λέοντος καί ’Αλεξάνδρου»2 (οϊτινες δέν παρέστησαν αυτοπροσώπως εις τάς
λοιπάς συνεδρίας). «’Αξιοθαύμαστος υπήρξε», γράφει ό Χρυσόστομος Παπαδόπουλος,
«ή έπικρατήσασα έν τή συνόδω όμοφωνία, ή όμαλωτάτη διεξαγωγή τών έργασιών
αύτής, ό κοινός θαυμασμός πάντων τών μελών πρός τόν δντως μέγαν Φώτιον» 3.
*Η σύνοδος ελαβε τάς εξής αποφάσεις:
α) 5 Η κύρωσε ν έπισήμως καί άπεκήρυξεν όμοφώνως τήν έν Κωνσταν-
τινουπόλεΐ συνελθοΰσαν σύνοδον του 869-870, δεδομένου δτι αί άποφάσεις τής
συνόδου ταύτης έναντίον του πατριάρχου Φωτίου άπετέλουν δντως πρόσκομμά διά
τήν ,άποκατάστασιν τής ειρήνης καί κοινωνίας μεταξύ τών εκκλησιών Ρώμης καί
Κωνσταντινουπόλεως. "Αλλωστε έν τω «κομμονιτωρίω» του πάπα ίωάννου τοΰ Η'
πρός τούς τοποτηρητάς τής έκκλησίας Ρώμης, άναγνωσθέντι έν τή συνόδφ, ρητώς
άνεγράφετο ή άκύρωσις ού μόνον τής εί- ρημένης έν Κωνσταντινουπόλει συνόδου
άλλα καί τής έν Ρώμη κατά τό έτος 869, επίσης κατά του Φωτίου, συνελθούσης: «Τήν
γενομένην σύνοδον κατά τοΰ Φώτίου τοΰ άγιωτάτου πατριάρχου έν Ρώμη έπί Άδριανοΰ
τοΰ μακαριω- τάτου πάπα καί τήν γενομένην σύνοδον έν Κωνσταντινουπόλει κατά τοΰ
αύτοΰ άγιωτάτου Φωτίου, όρίζομεν παντελώς έξωστρακισμένην καί άποκεκηρυγμέ-
νην εϊναι, καί μήτε μετά των άγίων συνόδων συναριθμεΐσθαι ή συγκαταλέ-

1. M a n s i 17Α~18Α, 373. Τυγχάνει άπορον πώς ό Ίωάννου (Discipline generale

antique, τόμος Ιος, μέρος 2ον, Ρώμη 1962, σελ. 480}. φρονεί οτι της συνόδου «προή- δρευσεν δ
καρδινάλιος Πέτρος»., ένω έν τοις πρακτικοΐς λέγεται ρητώς 6τι της συνόδου προ- ήδρευσεν δ
πατριάρχης Φώτιος, θεωρείται δέ βέβαιον καί ύπό τών δυτικών Ιστορικών: H e f e l e -
L e c l e r e q , Histoire des Conciles, τόμος 4ος, Paris 1911, σελ. 587. F. D vor ni k, The
Photian Schism, Cambridge 1948, σελ. 189. D a n i e l S t i e r - n o n, Constantinople IV,
Paris 1967, σελ. 184.
2. M a n s i 17A-18A, 512.
3. Χ ρ υ σ ο σ τ ό μ ο υ Π α π α δ ο π ο ύ λ ο υ , Τδ πρωτεΐον του έπισκόπου
Ρώμης, Άθήναι 19642, σελ. 185.
γεσθαι- μήτε τήν σύνοδον δλως καλεΐσθαι ή όνομάζεσθαι» 1. Άναγνωσθείσης τής
παραγράφου ταύτης του «κομμονιτωρίου» έν τή τετάρτη συνεδρία, ή σύνοδος
ά,νεβόησε: «πάντες οΰτω δοξάζομεν, πάντες οΰτω κηρύττομεν, πάντες έν τούτο ις
άσμενίζομεν, έν τούτω τω κεφαλαίω του άγιωτάτου πάπα Ίωάν- νού των άλλων
απάντων μάλλον ηύφράνθημεν»2. Επίσης έν τή πέμπτη συνεδρία, υπογράφουν τά
πρακτικά ό έκ τών τοποτηρητών τοΰ Ρώμης επίσκοπος Άγκώνος Παΰλος, εγραψεν έπί
λέξει: «...αποβάλλομαι δέ καί άναθεματίζω τήν κατ’ αύτοΰ (τοΰ πατριάρχού Φωτίου)
συστάσαν σύνοδον (τοΰ 869-870) έν τή τών Κωνσταντινουπολιτών άγία εκκλησία'
ωσαύτως καί άπαντα τά πρα- χθέντα κατ’ αύτοΰ έν τοΐς καιρόΐς τοΰ έν εύσεβεΐ τή
μνήμη Άδριανοΰ τοΰ πάλαι πάπα Ρώμης (σύνοδος έν Ρώμη τοΰ 869), κατά τό
κεφάλαιον τοΰ κομμονι- τωρίου, καταργώ, αναθεματίζω καί αποβάλλομαι, καί έν
αριθμώ συνόδων ού- δαμώς ταύτην καταψηφίζω»3.
β) Άνεγνώρισεν όμοφώνως τόν Φώτιον ώς τόν κανονικόν καί έννομον
αρχιεπίσκοπον Κωνσταντινουπόλεως. 'Έληξαν δέ αί έργασίαι τής συνόδου διά των
έξης περί Φωτίου δηλώσεων: «ΙΤαΰλος καί Ευγένιος οί άγιώτατοι επίσκοποι καί
τοποτηρηταί τής πρεσβυτέρας Ρώμης, ετι καί Πέτρος 6 θεοσε- βέστατος πρεσβύτερος
καί καρδινάλιος είπον εΐ τις αυτόν ούκ εχει πατριάρχην άγιον καί τήν μετ’ αύτοΰ
κοινωνίαν ούκ άσπάζεταί έστω ή μερίς αύτοΰ μετά τοΰ ’Ιούδα καί μή συγκαταταγείη
ολως μετά χριστιανών. Καί ή άγία σύνοδος έξεβόησεν άπαντες τό αύτό φρονοΰμεν καί
δοξάζομεν, καί ε’ί τις αύτόν ούκ έχει άρχιερέα θεοΰ, μή ’ιδοι τήν δόξαν τοΰ Θεοΰ» 4,5.

1. M a n s i 17Α-18Α, 489.
: 2. Μ a n s.i 17A-18Â, 489.
3. M a n s i 17A-18A, 508. Έν τοις πρακτικοΐς σημειοϋται ( M a n s i 17Α- 18Α, 508)
οτι. «τά αύτά δή ταυτα» «ίδιοχεφως υπέγραψαν» καί, οί άλλοι δύο τοποτηρηταί -του- πάπα.
4. M a n s i Ί7Α-18Α., 524.
5. Τό πνεϋμα καί τάς αποφάσεις τής εν 'Αγία Σοφία συνόδου άπηχοϋν καί οσα σχε-
τικώς περιελήφθησαν έν τη Επαναγωγή (τίτλος τρίτος) ώς πρός τά προνόμια του πατριάρ- χου
Κωνσταντινουπόλεως: «0 Κωνσταντινουπόλεως θρόνος βασιλείς έπικοσμηθείς ταΐς συνοδικαΐς
ψήφους πρώτος άνερρήθη, αΐς οί θειοι κατακολουθοΰντες νόμοι καί τάς ύπ6 τούς έτέρους
θρόνους γινομένας αμφισβητήσεις ύπό τήν εκείνου προστάττουσιν άναφέρεσθαι διώγνώσιν καί
κρίσιν» καί «τω Κωνσταντινουπόλεως προέδρω εξεστι καί έν ταΐς τών άλλων θρόνων ένορίαις,
εν οΤς ούκ έστί πρόκαθιέρωσις ναού, σταυροπήγια διδόναι, ού μην άλλά καί τάς έν τοΐς άλλοις
θρόνοίς γινομένας αμφισβητήσεις έπιτηρεΐν καί διορθοϋσθαι καί πέρας ' έπιτιθέναι ταΐς
κρίσεσιν» (Ί ω. Ζ έ π ο υ καί Π. ΖI π ο υ, Jus Graecoromanum, τόμος 2ος,' ’Αθηναι 1931, σελ.
242-243). Ή Επαναγωγή έγράφη κατά τά τελευταία ^τη της βασιλείας τοϋ αύτοκράτορος
Βασιλείου του Μακεδόνος (867-886), ίσως μετά τό ετος 883. Ή σύνταξις τών έν αυτή
εκκλησιαστικών διατάξεων έγένετο, λίαν πιθανώς, ύπό του Κωνσταντινουπόλεως Φωτίου. Ειδική
μελέτη: J. S ch a r f, Photios imd die Epana- goge, έν Byzantinische Zeitschrift 49 (1956) 385-
400.
γ) Άνεγνώρισεν έπισήμως, προτάσεί του πατριάρχου Φωτίου, έν τή πέμπτη
σύνεδρέ, τήν έν Νίκαια σύνοδον του 787 (κατά τών είκονομάχων). ώς έβδομην
οικουμενικήν1. Δέον δπως ύπογραμμισθή έν προκειμένψ οτι έπί' τών ήμερών τοΰ
Κωνσταντινουπόλεως Φωτίου έπαγιώθη τελ'-κώς ή άναστή- λωσις τών ιερών εικόνων
καί έκρατύνθησαν τά έν τή δεύτερα συνόδίο τής Νικαίας περί εικόνων θεσπισθέντα 2.
δ) Έξέδωκεν ορον3, δι’ οδ ορίζεται τό αμετάβλητον καί άπαραχάρα- κτον του
ίεροΰ συμβόλου Νικαίας-Κωνσταντινουπόλεως. 'Η έν προκειμένη άπόφασις έλήφθη
κατά τήν εκτην συνεδρίαν (3 Μαρτίου 880), ήτις έγένετο «έν τφ. περιωνύμω παλατίω
του Χρυσοτρικλίνου» «προκαθεσθέντων .τών εύ- σεβεστάτων και φιλοχρίστων
βασιλέων Βασιλείου, Λέοντος καί ’Αλεξάνδρου» 4. Εις τήν συνεδρίαν παρέστησαν ό
πατριάρχης Φώτιος, οί τρεις παπικοί αντιπρόσωποι, οί αντιπρόσωποι τών τριών
πατριαρχείων τής Ανατολής, καί δεκαοκτώ μητροπολϊται καί άρχιεπίσκοποι. Ό
αύτοκράτωρ έν πρώτοις έδήλω-

1. M a n s i 17Α-18Α, 493-496.
2. Έπί πατριάρχου Φωτίου, συνεκλήθη έπί τούτω σύνοδος, ή «πρωτοδευτέρα» λεγομένη
(861), προς έξαφάνισιν καί τών τελευταίων λειψάνων της είκονομαχίας. Επίσης το £τος 867, ό
πατριάρχης Φώτιος έν τη περιφήμψ έγκυκλίω αύτοΰ επιστολή, ήν άπηύθυνε «πρός τούς της
’Ανατολής αρχιερατικούς θρόνους» (PG 102, 721-741), καί συγκεκριμένώς έν εκείνη ήν
άπέστειλε πρός τό πατριαρχείου ’Αλεξανδρείας, άναφερόμενος εις τήν «με- γάλην καί
οικουμενικήν έβδόμην σύνοδον», «τήν τών είκονομάχων ή χριστόμάχων θριαμ- βεύσασαν καί
καθέλουσαν δυσσέβειαν», είσηγεϊτο τήν άρίθμησιν καί κατάταξιν ταύτης ((εν τε τοις συνοδικοΐς
γράμμασιν καί έν άλλαις άπάσαις έκκλησιαστικαΐς ίστοριαις καί συζη- τήσεσιν» είς τάς «άγιας
καί οίκου με νικάς συνόδους», «εβδόμης μετ’ έκείνας τασσόμενης» (PG 102, 740-741). ’Άλλωστε
ή οικογένεια του Φωτίου έκ παραδόσεως ήτο συνδεδεμένη μετά τών είκονοφίλων, Οί γονεϊς
αύτου, ό σπαθάριος Σέργιος καί ή Ειρήνη, ώς είκονόφιλοι, είχον ΰποστη διώξεις κατά τήν
δευτέραν φάσιν τής είκονομαχίας, δέν άποκλείεται μάλιστα ή ταύτισις αύτών (F. D ν Ο r n i k, έν
New Catholic Encyclopedia 11, 326 ) μετά «Σέργιου τοϋ ό μολογη τοΰ» καί τής συζύγου αύτοΰ
Ειρήνης, ο'ίτινες μνημονεύονται έν τω σύναξα ρίω τής 13ης Μαίου: «Βυζάντιος τήν πατρίδα
(Σέργιος ό όμολογητής), υιός εύγενών καί πλουσίων γονέων, ήκμασεν έπί τών είκονομάχων, ίσως
έπί Αέοντος τοΰ Ίσαύρου, πρός δν μή συμφρονήσας, άπηλθεν έκ Κωνσταντινουπόλεως σύν τη
συζύγω Ειρήνη καί τοις τέκνο ις, άποθανών ύπερόριος» (Μ α ν ο υ ή λ’ Γ ε δ ε ώ ν, Βυζαντινόν
Έορτολόγιον, Κωνσταντινούπολή 1899, σελ. 104). Έν τη περιπτώσει ομως ταύτη δέον όπως γίνη
δεκτόν οτι Σέργιος ό όμολογητής ήκμασεν ούχί έπί Λέοντος του Ίσαύρου (717-741) άλλ’ έπί
Θεοφίλου (829-842), ώς άλλωστε σημειοΰται τοϋτο έν τω Συναξαριστή, τοΰ Νικοδήμου καί έν
τοις Μηναίοις. Αύτός δέ ό Φώτιος, συγκεκριμένώς, έν τινι έπιστολή αύτοΰ «Γρηγορίω δια- κόνψ
καί.χαρτουλαρίω» αναφέρει δτι «σύνοδος αίρετική» καί «συνέδριον είκονομάχων» εΐχεν
«άναθεματίσει» οχι μόνον τούς οικείους αύτοΰ, άλλά καί αύτόν τόν ίδιον (έπιστολή 64* PG 102,
877).
3. Μ a n S i 17Α-18Α, 516-517. Ί ω ά ν ν ο υ Κ α ρ μ ί ρ η , Τά δογματικά καί
συμβολικά μνημεία τής ’Ορθοδόξου Καθολικής ’Εκκλησίας, τόμος 1ος, Άθήναι I960 2, σελ. 268-
269-
4. Μ an s i 17Α-18Α, 512.
σεν δτι δέν παρέστη κατά τάς προηγουμένας συνεδρίας ίνα μή θεωρηθή οτι άσκεϊ
πίεσίν τινα έπί τών μελών αύτής, έν συνεχείς έξέφρασε τήν χαράν αύτου διά τήν
επελθοΰσαν εκκλησιαστικήν ειρήνην καί ενωσιν, προσέθηκε δέ δτι φρονεί δτι*δέον
δπως «άναφωνηθή» καί δρος «ού καινός τις καί παρείσακτος, άλλ’ δν ή άγία καί
μεγάλη έν Νικαία σύνοδος (ή πρώτη οικουμενική, 325) έθεμελίωσε καί αί λοίπαΐ άγιαι
καί οικουμενικαί σύνοδοι συνεπωκοδόμησάν τε καί συνεκρότησαν» 1. Έπικροτηθέντων
τών λεχθέντων ύπό τοΰ αύτοκράτορος, συνετάγη ό σχετικός δρος, δστις άναγνωσθείς
μετά τοΰ συμβόλου τής πίστεως, έγένετο ομοφώνως άποδεκτός ύπό πάντων, ώς
σημειοΰται δέ έν τοις πρακτικοις, ή σύνοδος άνεβόησε: «πάντες οΰτω φρονοΰμεν, οΰτω
πίστεύομεν, έν ταύτη τη ομολογία έβαπτίσθημέν τε καί τοΰ ιερατικού βαθμοΰ
ήξιώμεθα* τούς έτέρως παρά ταΰτα φρονοΰντας, ή ετερον ορον άντί τούτου
προβαλέσθαι τολμώντας,, τφ άναθέματι καθυποβάλλομεν» 2. Ό ορος οδτος μετά τοΰ
συμβόλου τής πίστεως άνεγνώσθη καί κατά τήν έβδόμην καί τελευτά ίαν συνεδρίαν (13
Μαρτίου 880) τής συνόδου, καθ* ήν έξεφωνήθη άνάθεμα κατά παντός δστις θά έτόλμα
νά παραχαράξη τό σύμβολο ν δ'/ άφαφέσεως ή προσθήκης. Ταΰτα υπέγραψαν καί οί
τοποτηρηταί τοΰ πάπα, ώς βεβαιοΰται τοΰτο καί έν δυσί συγγραφαΐς τοΰ πατριάρχού
Φωτίου: α- έν επιστολή αύτοΰ προς τόν άρχιεπί- σκοπον Άκυληΐας Ίωάννην 3, καί β- έν
τω συγγράμματι αύτοΰ «περί τής .τοΰ
'Αγίου Πνεύματος μυσταγωγίας»4, ?·
ε) Έξέδωκε τρεις κανόνας.
'Όσον άφορ^ εις τό ζήτημα τής εκκλησιαστικής δικαιοδοσίας έν Βουλγαρία6,
είσαχθέν ύπό τών παπικών απεσταλμένων έν τή συνόδω ταύτη, άνε- βλήθη εις άλλοτε,
άτε τής συνόδου «ούκ έπί τό διαστέλλειν ενορίας» 7 συγκλη- θείσης.
1: M a n s i 17Α-18Α, δ!3.
.2. M a n s i 17Α-18Α, 517.
3. PG 102, 820.
4. PG 102, 380-381.
5. Βιβλιογραφία (έκ δυτικής έπόψεως): V. G r u m e 1, Le «filioque» au concile
photien de 879-880 et ie tâmoignage de Michel d’ Anchialos, έν Echos iV Orient 29 (1930)
257-264. Τοΰ α ύ τ ο υ , L e decret du synode photien de 879-880 sur le sym- bole de. foi,,
έ ν Echos â!’ Orient 37 (1938) 357-372. Τ ο ΰ α ύ τ ο ΰ , Photius et Γ addition du filioque
au symbole du Nie^e-Constantinople, έν Revue des Etudes Byzantines 5 (1947) 218-234. >
6. Μία τών αφορμών αίτινες προύκάλεσαν καί διετήρησαν ψυχρότητα είς τάς σχέσεις,
τής, άνατολικής καί δυτικής έκκλησίας κατά τήν πρώτην πατριαρχείαν του- Φωτίου (858-867),
άλλά καί κατά τήν δευτέραν πατριαρχείαν τοΰ ’Ιγνατίου (867-877), ή το καί ή άπαίτησις των τότε
έπισκόπων Ρώμης όπως υπαγάγουν ύπο τήν εαυτών δικαιοδοσίαν τήν νεοπαγή εκκλησίαν τής
Βουλγαρίας, ήτις είχε δεχθή τάν χριστιανισμόν-δι’ ενεργειών τής έκκλησίας
Κωνσταντινουπόλεως.
M a n s i 17Α-18Α, 420
.Τά πρακτικά της έν 'Αγία Σοφία συνόδου τοΰ 879-880, συνταχθέντα εις τήν
ελληνικήν1, διεσώθησαν.
Μέρος τών πρακτικών τούτων έδημοσίευσε πρώτος ό Βευερήγιος 2. Τό πλήρες
κείμενον τών πρακτικών της συνόδου έξεδόθη: α— τό ετος 1705, ύπό του
'Ιεροσολύμων Δοσιθέου (1669-1707 )3, έκ χειρογράφου τής έν 'Αγίω ’Όρει μονής τών
Ίβήρων4 (τό χειρόγραφον προφανώς άπωλέσθη5), καί
β— τό ετος 1714, ύπό τοΰ Jean Hardouin6, έκ χειρογράφου τοΰ Βατικανού
(πιθανώς τό χειρόγραφον Vaticanus gr. 1115 )7.
Τά πρακτικά τής συνόδου8 περιλαμβάνουν επτά «πράξεις», α'ίτινες
αντιστοιχούν μέ τάς επτά συνεδρίας τής συνόδου (Νοέμβριος 879-13 Μαρτίου 880):
1. ’Αποσπάσματα της λατινικής μεταφράσεως τών πρακτικών τής έν 'Αγία Σοφία
συνόδου περιελήφθησαν είς τήν κανονικήν συλλογήν τοΰ πρεσβυτέρου-καρδιναλίου Deus- dedit,
άκμάσαντος κατά τόν ια' αΐώνα. V. W ο I f von G I a n v e Î i, Die Kanones- samiung des
Kardinalâ Deusdedit, Paderborn 1905, σελ. 610-617.
2. Β ε υ ε ρ η γ ί ο υ , Συνοδικόν, τόμος 2ος, μέρος 2 ον, ’Οξφόρδη 1672, σελ.
'293-
307.
3. Ι ε ρ ο σ ο λ ύ μ ω ν Δ ο σ ι θ έ ο υ . , Τόμος Χαράς., Ρήμνικον 1705, σελ.
33- Î02. Σημειωτέον δτι έν τή νέα έκδόσει του Τόμου Χαράς έν Θεσσαλονίκη, κατά τό Ϊχος 1985,
τό κείμενον τών πρακτικών τής έν 'Αγία Σοφία συνόδου του 879-880 (σελ. 257-386) δέν
άνατυποΰται ακριβώς έκ τής πρώτης έκδόσεως (του 1705), άλλά «συνάγεται» {σελ. 92) έκ τών
δύο προγενεστέρων εκδόσεων τών πρακτικών, ήτοι τής έκδόσεως τοΰ 'Ιεροσολύμων Δοσιθέου (τό
1705) καί της έκδόσεως τοΰ Jean Hardouin {τό 1714).
4. Πρβλ. ' Ι ε ρ ο σ ο λ ύ μ ω ν Δ ο σ ι θ έ ο υ , Δωδεκάβιβλος, τόμος 4ος (Ζ-Η),
Θεσσαλονίκη 1983% σελ, 193-194.
5. ' Ι ε ρ ο σ ο λ ύ μ ω ν Δ ο σ ι θ έ ο υ , Τόμος Χαράς, Θεσσαλονίκη 1985 2,
σελ. 91.
6. J e a n H a r d o u i n , Conciliorum coilectio regia maxima, τόμος 6 (I), Paris
1714, σελ. 213-344 = M a n s i 17A-18A, 378-524. Σημειωτέον ένταΰθα οτι ώς πρός τήν
γνησιότητα τών πρακτικών τούτων, Ϊδία δέ ώς πρός τήν γνησιότητα τών πρακτικών τών δύο
τελευταίων συνεδριών (έκτης και έβδόμης), διετυπώθησαν κατά καιρούς ύπό δυτικών
συγγραφέων διάφοροι απόψεις, ενίοτε διαμετρικώς αντίθετοι. Βιβλιογραφία: H e f e l e -
L c c l e i ’ c q , Histoire des Conciles, τόμος 4ος, σελ. 601. Μ. J υ g i e, Les actes du synode
photien de Sainte-Sophie (879-880), έν Echos d’ Orient 37 (1938) 89-99. V. L a u r e n t , Les
actes du synode photien et Georges le Metochite,^v Echos d' Orient 37 (1938) 100-106. F. D v
o r n i k, The Photian Schism, Cambridge 1948, σελ. 196-197. J o h a n M e i j e r, A
successful council of union, Θεσσαλονίκη 1975, σελ. 49-54. Ή γνησιότης τών πρακτικών τών
δύο τελευταίων συνεδριών άμφισβητεΐται καί έν σχολίω 'Έλληνος σχολιαστοΰ ( M a n s i 17Α-
18Α, 512}, οπερ άπαντα είς τό περι- θώριον χειρογράφων τοΰ ιε' αίώνος (F. D ν ο r n i k, The
Photian Schism, Cambridge 1948, σελ. 195).
. , 7. DTC 12, .1554 {E. Amann).
7. M a n s i 17A-18A, 373-524.
Συνεδρία πρώτη1 (Νοέμβριος 879)2: ’Αναγραφή τών παρόντων μελών της
συνόδου3. Προκαταρκτίκαί συνομιλίαι.
Συνεδρία δεύτερα4 (17 Νοεμβρίου 879): Άνάγνωσις 8 έπιστολών, ήτοι α- της
επιστολής τοΰ Ρώμης Ίωάννου πρός τόν αύτοκράτορα. Βασίλειον 5, β- τής έπιστολής
τοΰ'Ρώμης Ίωάννου προς τόν Κωνσταντινουπόλεως Φώτιον6, γ- τής έπιστολής τοΰ
5
Αλεξανδρείας Μιχαήλ προς τόν αύτοκράτορα Βασίλειον 7, δ- τής έπιστολής τοΰ
’Αλεξάνδρειάς Μιχαήλ προς τόν Κωνσταντινουπόλεως Φώτιον8, ε- τής έπιστολής
(δήλωσις μεταναίας) τοΰ Τύρου Θωμα προς τόν Κωνσταντινουπόλεως Φώτιον 9, στ- τής
έπιστολής τοΰ 'Ιεροσολύμων Θεοδοσίου προς τόν Κωνσταντινουπόλεως Φώτιον 10, ζ-
τής έπιστολής τοΰ ’Αντιόχειας Θεοδοσίου πρός τόν Κωνσταντινουπόλεως Φώτιον 11,
καί. η- τής έπιστολής τοΰ Άμίδων και Σαμοσάτων Άβραμίου πρός τόν Κων-
σταντινουπόλεως Φώτιον12, Σχετικαί συζητήσεις.
Συνεδρία τρίτη13 (19 Νοεμβρίου 879): Άνάγνωσις δύο έπιστολών, ήτοι α- τής
έπιστολής τοΰ Ρώμης Ίωάννου πρός τούς ανατολικούς έπισκόπους 14, και β- τής
έπιστολής τοΰ Ιεροσολύμων Θεοδοσίου πρός τόν αύτοκράτορα Βασίλειον 15. Άνάγνωσις
τοΰ «κομμανιτωρίου»16 τοΰ Ρώμης Ίωάννου.
. Συνεδρία τέταρτη17 (24 Δεκεμβρίου 879): Άνάγνωσις δύο έπιστολών, ήτοι α-
έτέρας έπιστολής18 του Αντιόχειας Θεοδοσίου πρός τόν Κωνσταντινουπόλεως Φώτιον19,
καί β- τής έπιστολής τοΰ Ιεροσολύμων Ήλία20 πρός τόν
1. M a n s i 17Α-18Α, 373-393.
.2. Είς τά πρακτικά της συνόδου δέν έσημειώθη ή ημερομηνία της πρώτης συνεδρίας ή
έξέπεσεν εκ τοΰ κειμένου.
3. M a n s i 17Α-18Α, 373-378.
4. Μ a η s i 17Α-18Α, 393-449.
5. Mansi 17Α-18Α, 396-408 (ημερομηνία: 16 Αύγούστου 879}.
6. Μ a n s i 17Α-18Α, 412-417 (ήμερομηνία: 16 Αύγούστου 879).
7. Mansi 17Α-18Α, 428-429,
8. Mansi 17Α-18Α, 433-437. -
9. M a n s i 17Α-18Α, 437-440.
10. M a n s i 17A-18A, 441-444.
. 11. ;M a n s i Ί7Α-18Α, 444-445.
12. M a n s i 17A-18A, 445-448.
■ 13. M a n s i 17A-18A, 449-473.
14. M a n s i 17Α-18Α, 449-456 (ήμερομηνία: 16 Αύγουστου 879).
15. · M a n s i 17A-1SA, 460-464.
16. M a n s i 17A-18A, 468-472:
17. M a n s i 17A-18A, 476-492.
18. Ή έπ ι στολή έκομίσθη επ’ εύκαιρέ της άφίξεως τοΰ αντιπροσώπου τής εκκλη σίας
’Αντιοχείας, τοΰ Μαρτυρουπόλεως Βασιλείου.
19. M a n s i 17Α-18Α, 477-480.
Έν τφ μεταξύ, θανόντος τοΰ Θεοδοσίου, πατριάρχης 'Ιεροσολύμων έξελέγη 6 Ήλίας (879-907)
.Κωνσταντινουπόλεως Φώτιον1. Σχετικαί συζητήσεις.
. Συνεδρία .πέμπτη2 (26 Ίανουαρίου 880): Επίσημος άναγνώρισις της έν Νικαία
συνόδου του 787 ώς έβδόμης οικουμενικής. Διατύπωσις τών 3 κανόνων τής συνόδου3.
'Υπογραφαι τών συνέδρων4.
Συνεδρία εκτη5 (3 Μαρτίου 880 )6: Διατύπωσις ορού, δι’ ο5 ορίζεται τό
αμετάβλητον καί άπαραχάρακτον τοΰ συμβόλου τής πίστεως 7.
Συνεδρία έβδομη8 (13 Μαρτίου 880): Άνάγνωσις καί εγκρισις τών πρακτικών
τής προγενομένης συνεδρίας (έν τω παλατίω). Κατακλείς τών εργασιών τής συνόδου9.

1. . M a n s i 17Α-18Α, 480-481.
2. M a n s i 17Α-18Α, 493-512.
3. M a n s i 17Α-18Α, 497-504.
4. M a n s i 17Α-18Α, 508-512.
5. M a n s i 17A-18A, 512-520.
6. Ή ήμερομηνία, είς τό πρακτικόν της έκτης συνεδρίας., δέν είναι σαφής. Ση- μειοΰται
οτι ή συνεδρία συνήλθεν έν «μηνί Μαρτίω, ή μέρα τρίτη,, ίνδικτιώνος ιγ'» ( M a n s i 17Α-18Α;
512}, του θ’ οπερ σημαίνει οτι ή συνεδρία συνήλθεν ή τη τρίτη του μηνός Μαρτίου ή έν ήμερο:
Τρίτη. Τό πλέον πιθανόν είναι οτι ή συνεδρία συνήλθεν είς τάς 3 Μαρτίου 880 (έν ήμέρ<£
Πέμπτη). Ή ήμερομηνία 3 Μαρτίου 880 γίνεται δεκτή έπίσης ύπό Ε. Amann (DTC 15,1591) καί
F r a n c i s D ν ο ι* n i k, The Photian Schism, Cambridge 1948, σελ. 194. Άντιθέτως ό J.
H e r g e n r o t h e r , Photius, Patriarch von Konstantinopeî, τόμος 2ος, Regensburg 1867,
σελ. 517, φρονεί οτι ή εκτη συνεδρία της συνόδου συνήλθε τήν ΙΟην ή 12ην Μαρτίου (Τόν
Hergenrother ακολουθούν 6 Βασίλειος Στεφανίδης, Εκκλησιαστική ‘Ιστορία, 1 Αθηναι 1959%
σέλ. 364, καί ό Ί. Καρμίρης, Τά δογματικά καί συμβολικά μνημεία της ’Ορθοδόξου Καθολικής
Έκκλησίας, τόμος 1ος, Άθηναι i960 2, σελ. 263, παραδεχόμενοι δτι ή έ'κτη συνεδρία τής συνόδου
συνήλθε τήν 12ην Μαρτίου 880). Ό Υ. G r ιι m e ϊ, εν τή μελέτη αύτοΰ: Quel est l’empereur
Constantin ie Nouveau comm£moi*6 dans ie synaxaire.au 3 septembre?, έν Analecta
Bollandiana 84 (1966) 254-260, διατείνεται οτι τό «ημέρα τρίτη» τών πρακτικών σημαίνει
«ήμέρα Τρίτη», καί οτι ή 10η Μαρτίου ή το ήμέρα Τρίτη, άντικρούει όμως αύτόν ό D a n i e l
S t i e r n o n , Constantinople IV, Paris 1967, σελ. 194 (έν ύποσημειώσει), έξ αύτών τούτων
τών πρακτικών τής συνόδου, έν οίς ρητώς λέγεται δτι ή έβδομη συνεδρία συνήλθεν «μηνί
Μαρτί<ι> ιγ', ήμέρα Κυριακή» ( M a n s i 17Α-18Α, 520), καί επομένως δέν ήτο δυνατόν· ή 10η
Μαρτίου νά ήτο ήμέρα Τρίτη.
7. Τά' πρακτικά τής έκτης ταύτης συνεδρίας έν τω παλατίω, πλήν τοϋ αύτοκράτορος
Βασιλείου τοΰ Μακεδόνος καί τών υιών αύτοΰ βασιλέων Λέοντος καί ’Αλεξάνδρου, υπογράφει
καί ό ετερος υίός τοΰ αύτοκράτορος «Στέφανος, ό εύλαβέστατος υποδιάκονος καί πορ-
φυρογέννητος» {M a n s i 17Α-18Α, 517), 6 μετέπειτα πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως
Στέφανος ό Α' (886-893).
8. M a n s i 17Α-18Α, 520-524.
Έπί τή λήξει τών έργασιών τής συνόδου ϊγραψαν πρός τόν πάπαν Ίωάννην τόν Η' ο τε
αύτοκράτωρ Βασίλειος ( F r a n z D ο 1 g e r, Regesten der Kaiserurkunden des Ostr6mischen
Reiches, τόμος 1ος, Munchen und Berlin 1924, σελ. 61, άριθμ. 502} καί ό πατριάρχης Φώτιος
(V. G r u r a e l , Les regestes des actes du Patriarcat de Constantinople, τόμος 2ος,
Κωνσταντινούπολης 1936, σελ. 107-108, άριθμ. 522), άμφότερα
ιΓενικώς γίνεται δεκτόν οτι είς τήν σύνοδον τοΰ 879-880 έν *Αγί<£ Σοφί<χ
ελαβον μέρος 383 επίσκοποι1. Προφανώς, ό άριθμός 383 βασίζεται εις τόν κατάλογον
τών επισκόπων, τών παρόντων είς τήν πρώτη ν συνεδρίαν τής συνόδου 2. Έάν εχη
οΰτως, τότε ό άριθμός τών μελών τής συνόδου ανέρχεται

ομως αί έπιστολαί δέν διεσώθησαν. Άντιθέτως διεσώθησαν «ί άπαντήσεις τοΰ πάπα (μέ
ήμερομηνίαν 13 Αύγούστου 880) προς τον αύτοκράτορα (PL 126, 909-9Î0) καί τόν πατριάρχην
Φώτιον (PL 126, 910-911), δι’ ών γνωρίζει δτι. αποδέχεται, τά έν τη συνόδω άπο- φασισθέντα,
πλήν εκείνων, οσα τυχόν οί άντιπρόσωποι αύτοΰ Ιπραξαν παραβαίνοντες τάς παπικάς
παραγγελίας («contra apostolicam praeceptionem» PL 126, 910 καί PL 126, 911). Σώζεται
επίσης καί έτέρα έπιστολή τοΰ πάπα Ίωάννου τοΰ Η' πρός τόν πατριάρχην Φώτιον (Μ a n s i
17Α-18Α, 524-525), St.1 ής ό πάπας Ιωάννης διαρρήδην άποδοκιμάζει πάσαν προσθήκην είς το
σύμβολον ή άλλην τινά άλλοίωσιν αύτοΰ, γράφων έπί λέξει: «παρα- δηλοϋμεν τη αίδεσιμότητί
σου, ίνα περί τοΰ άρθρου τούτου, δι’ 6 συνέβη τά σκάνδαλα μέσον τών εκκλησιών του Θεοΰ, £χης
πληροφορίαν είς ήμας, δτι οΰ μόνον ού ,λέγομεν τοΰτο, άλλά καί τούς πρώτον θαρρήσαντας τή
εαυτών άπονο ία τοΰτο ποιήσαι, παραβάτας τών θείων λόγων κρίνομεν, καί μεταποιητάς τής
θεολογίας τοΰ δεσπότου Χριστοΰ καί τών αποστόλων, καί τών λοιπών πατέρων, οΐ συνελθόντες
συνοδικώς παρέδωκαν τό άγιον σύμβολον, καί μετά τοΰ Ιούδα αύτούς τάττομεν» ( M a n s i
17Α-18Α, 525), άλλ1 ή γνησιό- της της επιστολής ταύτης άμφισβητεΐται ύπό πολλών (ϊδε,
σχετικώς: Η e f e 1 e - L fide r C q, Histoire des Conciles, τόμος 4ος, σελ. 604-605. E.
A m a n n , έ ν D T C 8, 610-611. F r a n c i s D v o r n i k , The Photian Schism, σελ.
197-198). Παλαιότεραι άπόψεις δτι ό πάπας Ιωάννης ό Η' δέν ένέκρινε τάς αποφάσεις τής
συνόδου, οτι κατεδίκασε καί πάλιν τόν Φώτιον, καί οτι έπήλθεν οΰτω δεύτερον σχίσμα μεταξύ
άνατολικής καί δυτικής έκκλησίας, ελέγχονται σήμερον ώς ίστορικώς άνέρειστοι. Βιβλιογραφία:
Λλ. G r u- in e 1, Τ eut-il un second schisme de Photius?, έν Revue des Sciences Pkilosophiques
et Theologiques 22 (1933) 432-457. P r. D y o r n i k, Le second schisme de Pho- tios, une
mystification historique, έν Byzantion 8 (1933) 425-474. V. G rum el, La liquidation de Ia
querelie photienne, έν Echos d’ Orient 33 (1934) 257-287. B a- σι λ ε ί ο υ Σ τ ε φ ά ν ι So υ,
Εκκλησιαστική Ιστορία, Άθήναι 19592, σελ. 365-367.
1. V. W o i f von G 1 a n ν e 11, Die Kanonessammlung des Kardinals Deusdedit,
Paderborn ISO5, σελ. 610: «actio I. Synodi Gonstantinopoli habite CCC octoginta III patrum
pro Photio patriarche». Φ ι λ α ρ έ τ ο υ Β a φ ε ί 8 o υ, ’Εκκλησιαστική 'Ιστορία, τόμος 2ος,
Κωνσταντίνου πόλις 1886, σελ. 60. Μ α ν ο υ ή λ Γ ε δ ε ώ ν, Πατριαρχικοί πίνακες,
Κωνσταντινούπολή 1885-1890, σελ. 290. Ν ι κ ο δ ή μ ο υ Μ ί λ α ς, Εκκλησιαστικόν Δίκαιον,
’Αθήναι 1906, σελ. 135. Χ ρ υ σ ο σ τ ό μ ο υ Π α π α δ ο π ο ύ~ λ ο υ, .Τό πρωτεΐον του
επισκόπου Ρώμης, ’Αθήναι 1964®, σελ. 184. Β α σ ι λ ε ί ο υ Σ τ ε- φ α ν ί δ ο υ,
Εκκλησιαστική Ιστορία, Άθήναι 19592, οελ. 361, J o h a n Μ e i j e r, A successful council of
union, Θεσσαλονίκη 1975, σελ. 57. Ό Ρόδου Νείλος δέχεται άλλον αριθμόν. Χαρακτηρίζει τήν
σύνοδον ώς «σύνοδον τών τριακοσίων όγδοήκοντα αγίων πάτερου» (ΡΠ Î. 392).
M a n s i 17Α-18Α, 373-378. ' Ι ε ρ ο σ ο λ ύ μ ω ν Δ ο σ ι θ έ ο υ , Τόμος Χαράς,
Θεσσαλονίκη 19852, σελ. 257-261. ‘Ο κατάλογος τών έπισκόπων, ώς δημοσιεύεται είς τόν Τόμον
Χαράς (δευτέρα εκδοσις), περιλαμβάνει 380 ονόματα, παραλείπονται δέ, προφανώς έκ
τυπογραφικής άβλεψίας, τά ονόματα τριών επισκόπων: τών έπισκόπων Κεδραμοΰ Συμεών
,είς 39.0 περίπου, δεδομένου δτι είς τόν αριθμόν τών 383 επισκόπων δέον.όπως
προστεθούν: ό Κωνσταντινουπόλεως Φώτιος, οι.τρεις εκπρόσωποι τοΰ Ρώμης (δύο έπί
σκοποί καί.εΐς πρεσβύτερος), ο πρεσβύτερος Κοσμάς (έκπρόσωπος τοΰ πατριαρχείου
Αλεξάνδρειάς), ό επίσκοπος Μαρτυρουπόλεως Βασίλειος (έκπρόσωπος τοΰ
πατριαρχείου Αντιόχειας)., ό πρεσβύτερος Ήλίας (έκπρόσωπος τοΰ πατριαρχείου
'Ιεροσολύμων)14, ό επίσκοπος Κρήτης Βασίλειος, οστις άναφέρεται εις τό πρακτικόν
της πέμπτης συνεδρίας15, καί οί επίσκοποι Θεσσαλονίκης ΓΓαΰλος (διαδεχθείς
προφανώς τόν Θεσσαλονίκης Θεόδωρον16), καί Καρίας Νικηφόρος, οΕτινες
άναφέρονται είς τά πρακτικά της έκτης συνεδρίας 17.
Έκ τών μελών της συνόδου άναφέρονται ενταύθα οί επίσκοποι: Καισαρείας
(της Καππαδοκίας) Προκόπιος, Εφέσου Γρηγόριος, Ήρακλείας ’Ιωάννης, Νικομήδειας
Γεώργιος, Χαλκηδόνος Ζαχαρίας, Άγκύρας Δανιήλ, Ίκονίου Θεόφιλος, Σμύρνης
Νικήτας καί Κυζίκου Γρηγόριος.
Έπίσης, σημειωτέον, οτι άπαντες. οί έπίσκοποι, οί Αναγραφόμενοι είς τόν

14 Οί τρεις έκπρόσωποι τών πατριαρχείων της Ανατολής «υπογράφουν Ιδιοχείρως» τά

πρακτικά της πέμπτης συνεδρίας, ώς άκολούθως: «Βασίλειος έλέω Θεοΰ μητροπολίτης
Μαρτυρουπόλεως καί τοπότηρητής 5Αντιόχειας...». «Ήλίας έλέω Θεοΰ μοναχός πρεσβύτερος καί
τοποτηρητής της τών Ιεροσολύμων άγίας τοΰ Θεοΰ εκκλησίας...)). «Κοσμάς έλέφ Θεοΰ μοναχός
πρεσβύτερος καί άποκρισιάριος ’Αλεξάνδρειάς..,». ( M a n s i 17Α-18Α, 509). Έν. ταις
ύπογοαφαΐς δέν έτηρήθη ή τάξις τών έκκλησιών.
15 M a n s i 17Α-18Α, 496.
16 Εις τόν κατάλογον τών παρόντων επισκόπων (είς τό πρακτικόν της πρώτης συνεδρίας)
άναφέρεται ό Θεσσαλονίκης Θεόδωρος ( M a n s i 17Α-18Α, 373).
17 M a n s i 17Α-18Α, 513.
κατάλογον τών (383) συνέδρων, ή σαν έπίσκοποι τοΰ κλίματος του Οικουμενικού
Πατριαρχείου.

δ— Οί κανόνες της συνόδου.

'Η έν 'Ayicc Σοφία σύνοδος τοΰ 879-880, έν τν) πέμπτη συνεδρία αύτης, τής
26ης Ίανουαρίου 88018, «προκαθεσθέντος Φωτίου τοΰ άγιωτάτου καί οίκου μεν ικοΰ
πατριάρχού έν τω δεξιω μέρει τών κατηχουμενείων τής Μεγάλης
Εκκλησίας καί συγκαθεσθέντων αύτώ Παύλου καί Ευγενίου τών θεοφιλεστά- των
επισκόπων καί τοποτηρητών της πρεσβυτέρας Ρώμης· ετί' δέ Πέτρου τοΰ
θεοσεβεστάτου πρεσβυτέρου καί καρδινάλεως* ού μην αλλά-καί Βασιλείου τοΰ
θεοφιλεστάτου .επισκόπου Μαρτυρουπόλεως καί τοποτηρ.ητοΰ τής ’Αντιόχειας
εκκλησίας* καί Ήλία του θεοσεβεστάτου πρεσβυτέρου καί τοποτηρητοΰ 'Ιε-
ροσολύμων* καί Κοσμά τοΰ θεοσεβεστάτου πρεσβυτέρου καί ά,ποκρισιαρίου
’Αλεξάνδρειάς* καί τών θεοφιλεστάτων μητροπολιτών» 1, διετύπωσε τρεις κανόνας3.
Οί κανόνες τής συνόδου άναφέρονται: α) είς θέματα
εκκλησιαστικής ευταξίας (κανών 1), β) είς θέματα
μοναχικού βίου (κανών 2), καί γ) είς θέματα χριστιανικού
βίου (κανών 3).
Ειδικώτερον: .
-Ό 1ος κανών ορίζει οτι κληρικοί ή λαϊκοί ή επίσκοποι, καταδίκα- σθέντες ύπό
τοΰ Ρώμης Ίωάννου (872-882), δέον να είναι τοιοΰτοι καί διά τόν
Κωνσταντινουπόλεως, καί δτι κληρικοί ή λαϊκοί ή επίσκοποι, ο'ίτινες ήθελον
καταδικασθη ύπό τοΰ Κωνσταντινουπόλεως Φωτίου (877-886), δέον νά είναι τοιοΰτοι
καί διά τόν Ρώμης.
Ό κανών είναι περιστατικός καί άναφέρεται είς συγκεκριμένας περιπτώσεις, Έν
τούτοις, ανατολικοί ιστορικοί φρονούν οτι διά τοΰ κανόνος τούτου: α) ύπεγραμμίσθη τό
γεγονός, οτι «δπως αί σύνοδοι τής Δύσεως, οΰτω καί αί σύνοδοι τής ’Ανατολής
άποφασίζουσι τελεσιδίκως»3, β) οτι άπηγορεύθη πασα «καινοτομία» είς τό θέμα τών
προνομίων τοΰ επισκόπου Ρώμης, ήτοι «πασα μεταβολή τοΰ πρωτείου τιμής (τοΰ
επισκόπου Ρώμης) ε ίς διοικητικόν πρωτείο ν εξουσίας» 4 ή αλλαις λέξεσι «πασα
μετατροπή τοΰ primatus honoris αύτοΰ είς primatus jurisdictionis»5, καί γ) οτι
άπεκλείσθη, προκειμένου περί τής ανατολικής εκκλησίας, «ή δυνατότης «ναγνωρίσεως
τοΰ (δικαιώματος τής) έκκλή-

1. M a n s i 17Α-18Α, 493.
2. Τό χειρόγραφον Goislinianus gr. 364 (έτους 1295) περιλαμβάνει 11 κανόνας: Οί 7
πρώτοι άναφέρονταί άντιστοιχώς εις τάς έπτά οίκουμενικάς συνόδους, ό 8ος βέβαιοι τάς έπτά
οίκουμενικάς συνόδους έν τφ συνόλω αύτών, οί δέ 9-11 άττοτελοΰν περίληψιν τών τριών τούτων
κανόνων, τών Οεαττισθέντων ύπό τής έν Αγία Σοφία συνόδου τοΰ 879-880 (— J. Β. P i t r a ,
Juris ecclesiastic! graecorum historia et monumenta, τόμος 2ος, Ρώμη 1868, οελ. 144-145).
3. Β α σ ι λ ε ί ο υ Σ τ ε φ ά ν ι δ ου, Εκκλησιαστική 'Ιστορία, ’Αθήναι

18ο. M a n s i 17Α-18Α, 493-512.

19592, σελ. 363.
4. Χ ρ υ σ ο σ τ ό μ ο υ Π α π α δ ο π ο ύ λ ο υ , Τό πρωτεϊον τοϋ έπισκόπου
Ρώμης, Άθήναι 19642, σελ. 192.
5. ’! ω ά ν ν ο υ Κ α ρ μ ί ρ η, Τά δογματικά καί συμβολικά μνημεία της ’Ορθοδόξου
Καθολικής Έκκλησίας, τόμος 1ος, Άθήναι I9602, σελ. 267.
του είς τον πάπαν»19. Σημείωτέον, πάντως, οτι ο κανών ούτος έψηφισθη, έξ Αφορμής-
τής έναντι τής συνόδου στάσεως τοΰ επισκόπου-Σμύρνης .Μητροφά- νους, προτάσει
τών «τοποτηρητών τής πρεσβυτέρας Ρώμης» 20.
Ό 2ος κανών21 ορίζει οτι έπίσκοποι κατατασσόμενοι είς τάς τάξεις τών
μοναχών δέον δπως στερώνται τοΰ «άρχιερατικοΰ αυτών αξιώματος», δεδομένου οτι. ή
ίδιότης τοΰ έπισκόπου είναι ασυμβίβαστος πρός τήν τοιαύτην τοΰ μονάχου· «αί τών
μοναχών συνθήκαι υποταγής λόγον έπέχουσι και μαθητείας, άλλ’ ούχί διδασκαλίας ή
προεδρίας· ουδέ ποιμαίνειν άλλους, αλλά. ποιμαί- νεσθαι επαγγέλλονται» 22. Καί ο
κανών ουτος έψηφισθη σκέψεως γενομένης έν τή συνόδω περί τής ποινής ήτις
έπρόκειτό οπως έπιβληθή είς -τόν είρη- μ,ένον έπίσκοπον Σμύρνης Μητροφάνην 23.
Τέλος, ό 3ος κανών αποβλέπει εις τήν ύπογράμμισιν τής ιερότητας του
προσώπου τοΰ έπισκόπου, δι’ δ καί καταδικάζει αύστηρώς τήν οίανδήτινα έναντι αυτοΰ
άπρεπή συμπεριφοράν ή κατάχρησήν δημοσίας εξουσίας, προερ- χομένην από μέρους
λαϊκών. Τό σκεπτικόν τοΰ κανόνος τούτου, ώς κατέχω- ρίσθη έν τοΐς πρακτικοΐς τής
συνόδου, εχει ώς έξης: «Έτι δέ άξιοΰμεν έκτε- θήναι κανόνα καί έπί τών είς τοΰτο
μανίας καί άπονοίας έλθόντων λαϊκών, ώστε αρχιερείς ή ιερείς Θεοΰ τύπτειν ή
φυλακίζειν. Εί γάρ καί σπανιακίς τοΰτο γέγονεν, άλλ’ ομως οδν ισμεν αυτό ούχί προ
πολλών χρόνων γεγενημένον. Μή γάρ οΰσης ώρισμένης καί περιφανοΰς τής τιμωρίας
τών τούτων τολμούν- των, μάλλον ό πονηρός κατισχύσει είς τοΰτο τό άθεον ύποσύρειν
εργον»24.
Έπίσης κατά τήν τετάρτην συνεδρίαν έξετασθείσης τής άξιώσεως τοΰ Ρώμης
«ώστε μηκέτι άπό λαϊκών εις τόν Κωνσταντινουπόλεως προάγεσθαι θρόνον», ή
σύνοδος ήχθη είς τήν άπόφασιν, οτι ύπαρχούσης ανάγκης είναι δυνατή ή χειροτονία
«άθρόον» εις τό επισκοπικόν άξίωμα προσώπων, προερχο- μένων έκ της τάξεως 1 (τοΰ
«τάγματος») τών λαϊκών. Πάντως ή έν λόγω άπό- φασις τής έν 'Αγιοι Σοφίς; συνόδου
δέν ΒιετυπώΘη ύπό μορφήν κανόνος25.
Οί κανόνες της έν ιΑγί<£ Σοφία συνόδου περιελήφθησαν είς τήν δευτέραν
εκδοσιν τοΰ «συντάγματος είς δακετέσσαρας τίτλους» (883), έ'κτοτε δέ άποτελοΰν
άναπόσπαστον μέρος τοΰ corpus canorvum τής ’Ορθοδόξου Έκκλησίας.

19 Μ- Π έ τ ρ ο β ι τ ς, Ό Νομοκάνων είς δεκατέσσαρας τίτλους καί οι βυζαντινοί

σχολιασταί, Άθηναι 1970, σελ. 187.
20 M a n s i 17A-18R, 497.
21 Βιβλιογραφία: Α ν α σ τ α σ ί ο υ Χ ρ ι σ τ ο φ ι λ ο π ο ύ λ ο υ , . Θέματα βυ-
ζαντινού έκκλησιαστικοΰ δικαίου, Άθηναι 1957, σελ. 15-17 (άριθμ. 14-16);
22 ΡΠ 2, 707-708. '
23δ. M a n s i 17Α-18Α, 501-504.
24 M a n s i 17Α-18Α, 501-504.
25 ’.Ίδε, σχετικώς· σελ. 491, ύποσημ. 4, τοΰ άνά χεϊρας τόμου.
 Ή πρώτη εκδοσις (editio princeps) των κανόνων τής,έν Κωνσταντι- νουπόλει
συνόδου του 879-880 {'Αγίας Σοφίας) έγένετο κατά τό ετος 1618 έν Παρισίοις 1.
Νεώτεραί εκδόσεις: ΡΠ 2 (1852) 705-712 (μετά τών ερμηνειών τοΰ Ζωναρα καί
τοΰ Βαλσαμώνος καί της «συνόψεως» τών κανόνων της 'Αγίας Σοφίας). PG 137 (1865)
1083-1096 (έξ άνατυπώσεως έκ τοΰ Συνοδικοΰ τοΰ Βευερηγίου) 2.
Γαλλική μετάφρασις: Ίωάννου, Discipline g£nerale antique, τόμος 1ος,
μέρος 2ον, Ρώμη 1962, σελ. 482-486.
’Αγγλική μετάφρασις: The Rudder (αγγλική'μετάφρασις του Πηδάλιου),
Σικάγον 1957, σελ. 477-481.

e— 'Η «οίκουμενικότης» της συνόδου.

*Η σύνοδος, ή συγκληθεΐσα έν τω ναώ τής 'Αγίας Σοφίας, κατά τά έτη 879-880,
ώνόμασεν έαυτήν «οικουμενικήν» (πρακτικά3 καί κανόνες4).
((Οικουμενικήν» τήν ονομάζει επίσης Θεόδωρος ό Βαλσαμών (ιβ' αίών) 5,
μάλιστα δέ «όγδόην οικουμενικήν» ό Ρόδου Νείλος (ιδ' αιών) έν τή συγγραφή αυτοΰ
«διήγησις συνοπτική περί τών άγίων καί οικουμενικών συνόδων»0. Έπί πλέον, ή
σύνοδος αΰτη, κατά τήν γνώμην νεωτέρων ιστορικών, φέρει «ού μόνον τά εξωτερικά,
αλλά καί πάντα τά εσωτερικά γνωρίσματα οικουμενικής συνόδου»7.
Έν τούτοις, ή ’Ορθόδοξος Εκκλησία, παρά τάς ώς άνω (καί άλλας

1. J o a n n i s Ζ ο fi a r a e, In canones ss. Apostolorum et sacrorum

concilio- rura, tam. oecumenicorum quam provincialmm, commentarii, Paris 1618, σελ. 260-
263.
2. Άλλαι έκδόσεις: Β ε υ ε ρ η γ ί ο υ , Συνοδικόν, τόμος 1ος., ’Οξφόρδη 1672, σελ.
360-364. M a n s i 16 (1771) 549-550. Σ π υ ρ ί δ ω ν ο ς Μ ή λ ι α , Τών Ιερών συνόδων νέα
καί δαψιλεστάτη συλλογή, τόμος 2ος, Βενετία 1762, σελ. 924-925. ’Αγαπ ί ο υ {Α ε ο ν ά ρ δ ο
υ), Συλλογή πάντων τών Ιερών καί θείων κανόνων, Βενετία 1787, σελ. 452-454. Π η δ ά λ ι ο ν,
σελ. 363-366. J. Β. Ρ i t r a, Juris ecclesiastici graecorum historia et monumenta, τόμος 2ος,
Ρώμη 1868, σελ. 142-143. Ά μ ί λ κ α Ά λ ι β ι - ζ ά τ ο υ, Οί ίεροί κανόνες, Άθήναι 1949 2,
σελ. 320-321. Ί ω ά ν ν ο υ , Discipline g0n6- rale. antique, τόμος 1ος, μέρος 2ον, Ρώμη 1962,
σελ. 482-486.
3. M a n s i 17Α-18Α, 496. M a n s i 17Α-18Α, 513. M a n s i 17Α-18Α, 516 κ,ά.
4. Κανόνες: 1-2.
■ 5. ΡΠ 2, 706.
6. ΡΠ 1, 392-394.
7. Χ ρ υ σ ο σ τ ό μ ο υ Π ά π α δ ο π ο ύ λ ο υ , Τό πρωτεΐον τοϋ έπισκόπου
Ρώμης, Άθήναι 19642, σελ. 198. Ί ω ά ν ν ο υ Κ α ρ μ ί ρ η, Τά δογματικά καί συμβολικά
μνημεία τής ’Ορθοδόξου Καθολικής Έκκλησίας, τόμος 1ος, Άθήναι I960 2, σελ. 262.
τινάς)1, εύαρίθμους ομως, μαρτυρίας και γνώμας, δέν άνεγνώρισεν έπισή- μως τήν
σύνοδον, τήν συνελθουσαν έν τω ναω τής "Αγίας Σοφίας, ώς οικουμενικήν καί δέν τήν
συναριθμεΐ μετά τών οικουμενικών συνόδων2.
"Ολως άντιθέτως ή ’Ορθόδοξος Έκκλησία παρέμεινεν ή έκκλησία «τών επτά
οικουμενικών συνόδων»3, τοΰθ’ οπερ όμολογεΐται έπισήμως καί πανηγυρικώς, ύφ*
δλων ανεξαιρέτως τών ορθοδόξων επισκόπων, κατά τήν ήμέραν τής χειροτονίας
αύτών, οΕτινες άναγινώσκοντες τήν «ομολογίαν πίστεως», τήν άλλως άσφάλειαν του
συμβόλου καλούμενη ν, διακηρύσσουν έπί λέξει δτι «στέργουσι καί άποδέχονται τάς
άγίας καί οίκουμεν ικάς επτά συνόδους, αΐτινες έπί φυλακή τών ορθών της έκκλησίας
δογμάτων συνηθροίσθησαν, καθομολομουντές τούς ύπ’. αύτών διωρίσμένους στέργειν
καί φυλάττειν κανόνας καί τάς άγίας διατάξεις, δσαι τοΐς ίεροΐς πατράσι κατά
διαφόρους καιρούς καί τόπους διετυπώθησαν, πάντας ούς αποδέχονται
συναποδεχόμενοι καί ούς άποστρέφονται συναποστρεφόμενοι» 4.

1. Άλλαι μαρτυρίας έν D a n i e l S t i e r n o n , Constantinople IV, Paris 1967,

σελ, 217-220.
2. Ό 'Ιεροσολύμων Δοσίθεος: «Μετά τήν έβδόμην ταύτην οικουμενικήν (έν Νίκαια κατά
τό έτος 787} ούδεμία ήξιώθη οικουμενική συγκροτηθηναι κατά τούς νόμους τών άγίων τοιούτων
συνόδων, επειδή τά άναφυόμενα πάντα έκ τών διωρισμένων έν ταΐς επτά εύκόλως διαλύονται»
(Δωδεκάβιβλος, τόμος 4ος {Ζ-Η), Θεσσαλονίκη 1983“, σελ. 9). Οί συγγραφείς τοΰ Πηδαλίου:
«Πρέπει δέ κοντά είς τά είρημένα καί τοΰτο νά προσθέσωμεν, οτι επτά μόναι κυρίως καί
έξαιρέτως οΐκουμενικαί έκλήθησαν σύνοδοι, διατί πασαι αΰται κατά τούς νόμους τών
οίκουμενικών συνόδων συνεκροτήθησαν, καί διατί παν <5περ ήν άναγκαΐον είς γνώσιν έν αύταις
διωρίσθη. "Ο0εν πάντα τά άναφυόμενα ζητήματα έκ τών διορισθέντων ύπό τών επτά εύκόλως
διαλύεται, μετά δέ τήν έβδόμην, άγκαλά καί #λλαι ώνομάσθησαν οίκουμενι- καί, ώς ή
Πρωτοδευτέρα καί ή έν τω ναω της 'Αγίας Σοφίας, καταχρηστικώς δμως ώνομάσθησαν οΰτω,
διότι ούδεμία έξ αύτών κατά τούς νόμους τών οίκουμενικών συνεκροτήθησαν συνόδων* δι 1 δ καί
μετά τών επτά οίκουμενικών συναριθμηθήναι καί τόν αριθμόν αύτών αύ- ξήσαι ούκ
ήδυνήθησαν» {Π η δ ά λ ι ο ν, σελ. 121). Πρβλ. F r a n c i s D v o r n i k , Which councils
are ecumenical?, έν Journal of Ecumenical Studies 3 (1966) 314-328.
3. *H έν προκειμένω συνείδησις της ’Ορθοδόξου Έκκλησίας ότι είναι ή έκκλησία «τών
επτά οικουμενικών συνόδων» υπογραμμίζεται, και είς τά επίσημα έκκλησιαστικά έγγραφα.
Παραδείγματα: «‘Η πίστις καί ή ομολογία ήν κατέχομεν άκαταίσχυντός έστι, διδασκομένη έν τω
εύαγγελίω έκ στόματος τοΰ Κυρίου ήμών, μεμαρτυρημένη ύπό τών άγίων ’Αποστόλων, ύπό τών
Ιερών επτά οίκουμενικών συνόδων...» (’Εγκύκλιος τών ορθοδόξων πατριάρχων τοΰ 1848.
Ί ω ά ν ν ο υ Κ α ρ μ ί ρ η , Τά δογματικά καί συμβολικά μνημεία της ’Ορθοδόξου Καθολικής
Έκκλησίας, τόμος 2ος, Graz 1968a, σελ. 923}. «Ή μία άγία, καθολική καί άποστολική εκκλησία
τών επτά οικουμενικών συνόδων...» (Εγκύκλιος πατριαρχική καί συνοδική τοΰ 1895.
Ί ω ά ν ν ο υ Κ α ρ μ ί ρ η , αύτόθι, σελ. 936-938). «Τιμώμεν καί γεραίρομεν τούς της πίστεως
άθλητάς... οϊτινες συνετήρησαν. άσινη καί άλώ- βητον τήν πίστιν τών άγιων έπτά οίκουμενικών
συνόδων...» (Πατριαρχική άπόδειξις έπί τη έορτη της ’Ορθοδοξίας, έν 'Ορθοδοξία 26 (1950) 40).
ΡΠ 5, 566-567
.θεωρηθή ώς άπολύτως βέβαιον οτι τό ((σύνταγμα εις δεκατέσσαρας τίτλους» οπερ ή πενθέκτη
οικουμενική σύνοδος εΐχεν ύπ1 οψει αύτης κατά τό 691 περιελάμβανεν επίσης τούς (δύο) κανόνας
του Μ. ’Αθανασίου καί τούς κανόνας Γρηγορίου του Θεολόγου, του Ίκονίου 5Αμ~ φιλοχίου καί
τοϋ Καρθαγένης Κυπριανοΰ.
σχετικώς* Α ί μ ι λ ι α ν ο ΰ Τ σ α κ ο π ο ύ λ ο υ. Περιγραφικός κατάλογος τών χειρογράφων
της Βιβλιοθήκης του Οικουμενικοί) Πατριαρχείου (Χειρόγραφα Παναγίας Καμάρι ωτίσσης }> έν
’Ορθοδοξία 28 (1953) 236-245 (ενθα, ώς χρονολογία του χειρογράφου ση~ μειοΰται,
λελανθασμένως, τό ετος 883, τό 'έτος δηλαδή της δευτέρας έκδόσεως του «συντάγματος»).
2. ΡΠ 1,5-7* «Τά μέν σώματα καταλλήλως ένύλου μεταλαμβάνοντα τροφής... τής γοϋν
σπουδής τε καί προθυμίας τόν μισθόν άπενέγκασθαι».
Κάββων Κωνσταντίνου καί Άβαης Βασιλείου, άτινα ομως περιλαμβάνονται είς τον κατά λογον
τών επισκόπων, ώς δημοσιεύεται έν τη πρώτη έκδόσει του Τόμου Χαρας (Ρήμνικον 1705, σελ.
35} καί έν Μ a n S i 17Α-18Α, 377. Τά ονόματα τών τριών τούτων επισκόπων άναγράφονται καί
είς τήν «εισαγωγήν» της δευτέρας έκδόσεως τοΰ Τόμου Χαρας (σελ. 92-97' άριθμ. 9, 167 καί
179). Είναι γεγονός οτι 6 κατάλογος οδτος τών επισκόπων περιλαμβάνει 29 περιπτώσεις
ομωνύμων επισκοπών, μάλιστα δέ εις τινας περιπτώσεις ή συνω- νυμίχ έπεκτείνεται καί είς τό
άνομα τοΰ επισκόπου. ’Ασφαλώς πολλά ί τών περιπτώσεων τούτων εξηγούνται Ικ της ομωνυμίας
πόλεων τοϋ Βυζαντίου, δέν άποκλείεται ομως καί ή ΰπαρξις σφαλμάτων, άτινα παρεισέφρησαν
κατά τήν άντιγραφήν τών χειρογράφων. Πρβλ. ' Ι ε ρ ο σ ο λ ύ μ ω ν Δ ο σ ι θ έ ο υ , Τόμος
Χαρας, Θεσσαλονίκη 19852, σέλ. 92-104.