Professional Documents
Culture Documents
Kafkasya
Kafkasya
Kafkasya
Kafkasya, aslında fiziki ve siyasi bir coğrafyanın adı değil, ortak bir kültür
etrafında birleşmiş pek çok halkın bir arada yaşadığı tarihi, etnik ve sosyokültürel bir
coğrafya parçasının genel adıdır. Karadeniz ile Hazar Denizi arasında uzanan 1100 km.
uzunluğundaki Kafkas sıradağlarının üzerinde yer alan bu coğrafya parçasında, binlerce
yıldan beri değişik kökenlerden gelen ve birbirlerinden tamamen farklı pek çok dilde
konuşan yirmiden fazla etnik grup, etnik ve kültürel bütünleşme neticesinde ortak bir
kültür meydana getirmişler ve “Kafkas Kültür Alanı” adı verilen bu kültür dairesi içinde
“Kafkasya Halkları” adıyla tanınmışlardır.
i
tanımamız açısından büyük önem arz eder. Fakat yaptığım bu araştırma sırasında
farkına vardım ki. Bu derece bizim için önemi olan bu bölge hakkında ülkemizde yeteri
kadar araştırma yapılmamıştır. Bu da bugün olduğu gibi, yarında ülkemizi dış politika
da Kafkasya konusunda zor durumda bırakacaktır.
Bu araştırmayı yaparken, karşımıza çıkan bir diğer sorunda, hayata dair her
şeyin kültürün alanı içine girmesi olmuştur. Elimizden geldiği kadar kültüre ait
başlıkları ele almaya çalışsak da kaynaklardaki yetersizlik burada da karşımıza
çıkmıştır. Bir millete ait bulduğumuz başlığın aynısını diğer bir millet için bulamadık.
Fakat bunun çok büyük bir eksiklik olduğunu zannetmiyorum. Çünkü, Kafkasya’daki
milletler arasındaki tek farklılık dilleridir. Bunun dışında kalan milli giyim, müzik,
folklor, gelenekler, adetler ve hayat tarzı... vb. kültürel alanlarda nerdeyse aralarında
hiçbir farklılık yoktur. Bir milletin kültürüne ait verdiğimiz bilgileri diğer Kafkas
devletleri içinde söyleyebiliriz. Bu şekilde yukarıda da söylediğimiz gibi “Kafkas
Kültür Alanı”nı oluşturmuşlardır.
ii
İÇİNDEKİLER
ÖNSÖZ...............................................................................................................................i
İÇİNDEKİLER................................................................................................................iii
I. BÖLÜM.........................................................................................................................1
GİRİŞ ................................................................................................................................1
A. Kafkasya’ya Genel Bakış.............................................................................................1
B. Kültür Nedir..................................................................................................................5
II. BÖLÜM........................................................................................................................7
KAFKASYA’NIN KÜLTÜREL YAPISI.........................................................................7
A. ÇERKEZLER...............................................................................................................7
1. Çerkezler Kimdir?.........................................................................................................7
2. Aile ve Aile Yaşantısı....................................................................................................8
Baba:..................................................................................................................................9
Anne:...............................................................................................................................10
Pur Delikanlılar...............................................................................................................10
ÇERKEZ KIZLARI.........................................................................................................12
3. Eğitim .........................................................................................................................13
Tabiat:..............................................................................................................................13
Toplum:...........................................................................................................................13
4. Toplumsal Sınıflar.......................................................................................................14
Pşi:...................................................................................................................................16
Verk.................................................................................................................................17
5. Din ve İnançlar............................................................................................................20
Şible.................................................................................................................................20
Leps.................................................................................................................................20
Seoszeres ........................................................................................................................21
Ziguthe.............................................................................................................................21
Mezithe............................................................................................................................21
Kotij.................................................................................................................................21
6. Evlenme Âdetleri ........................................................................................................23
Başlık Alma Usulü (Vase)...............................................................................................25
Gelinin Durumu...............................................................................................................26
Gelin Çıkarma Düğünü....................................................................................................27
Gelinin Baba Evine İlk Gelişi (Tissase)..........................................................................28
Düğünler..........................................................................................................................29
7. MESKENLER............................................................................................................30
Evin Yeri.........................................................................................................................30
Haçer- Misafir Odası.......................................................................................................31
Harem..............................................................................................................................31
Evlerin Şekli....................................................................................................................32
Mefruşat...........................................................................................................................34
8.Yemekler ve İçkiler......................................................................................................34
Pasta.................................................................................................................................35
Haluzz (Halujj)................................................................................................................36
Meterej.............................................................................................................................36
Mejâg...............................................................................................................................36
Bedjın..............................................................................................................................37
iii
Halug-Ekmek...................................................................................................................37
Stir-Çorba........................................................................................................................37
Lepsi................................................................................................................................38
Gumilej............................................................................................................................38
Söğüş...............................................................................................................................38
Leğejağ-Kuru Et..............................................................................................................39
Sipsi.................................................................................................................................39
Değelibj...........................................................................................................................40
Vedbesim.........................................................................................................................40
Metazz.............................................................................................................................40
Sedeş................................................................................................................................40
Suqru...............................................................................................................................40
Adıhhe Kueyej-Çerkez Peyniri........................................................................................40
Tse-Balık.........................................................................................................................41
9. Milli Oyunlar ve Müzikler ..........................................................................................41
Milli Müzik......................................................................................................................44
Müzik Aletleri.................................................................................................................44
10. Giyim ve Kuşam........................................................................................................45
Erkek Elbiseleri...............................................................................................................45
Kadın Elbiseleri:..............................................................................................................48
11. Silah ve At Takımları ...............................................................................................50
Kincals-Kama..................................................................................................................51
Kate-Kılıç........................................................................................................................51
Fxonç-Tüfek....................................................................................................................52
Çeravk-Tabanca...............................................................................................................53
Bgırip-Kayış....................................................................................................................53
Khezertl...........................................................................................................................53
At Takımı.........................................................................................................................54
Kamçı..............................................................................................................................55
B. GÜRCÜLER ..............................................................................................................56
1. Gürcüler kimdir? ........................................................................................................56
Dil ...................................................................................................................................56
2. Aile Yapısı ve Oluşumu .............................................................................................57
3. Toplumsal Sınıflar.......................................................................................................58
4. Din ve İnançları...........................................................................................................60
Hristiyanlığın Devlet Dini Olarak Kabul Edilmesi ........................................................62
5. Milli Oyunlar...............................................................................................................63
Dansların Genel Özellikleri ve Bölgesel Ayrımları........................................................63
6. Müzik ve Müzik Aletleri.............................................................................................67
7. Gürcü Dili ve Alfabesi ...............................................................................................69
8. Güzel Sanatlar ve Kültürel Yaşamın Doğuşu..............................................................71
C. ÇEÇENLER................................................................................................................73
1. Çeçenler Kimdir?.........................................................................................................73
2. Aile Yapısı...................................................................................................................74
3. Meskenler....................................................................................................................74
4. Giyim - Kuşam ...........................................................................................................74
5. Çeçenlerde Sınıflar......................................................................................................75
6. Din ve İnançları ..........................................................................................................75
iv
7. Dil ve Alfabe...............................................................................................................77
D. KARAÇAY - MALKARLILAR................................................................................78
1. Kafkasya Türkleri........................................................................................................78
2. Karaçay – Malkar Halkının Kökeni............................................................................78
3. Aile ve Aile Yapısı......................................................................................................80
Soy – Akrabalık İlişkileri................................................................................................81
Aile İçi Akrabalık İlişkileri.............................................................................................82
Evlilik Biçimleri..............................................................................................................82
4. Karaçay-Malkar’da Toplumsal Sınıflar.......................................................................83
5. Dinleri ve İnançları ....................................................................................................85
İslamiyet’in Karaçay-Malkar’a Gelişi: ...........................................................................87
6. Karaçay-Malkar’da Ev-Konut Yapımı........................................................................87
SONSÖZ ........................................................................................................................89
BİBLİOGRAFYA...........................................................................................................90
v
I. BÖLÜM
GİRİŞ
Kuzeyde kalan sıra dağlara Büyük Kafkaslar, Güney Kafkas dağlarına ise Küçük
Kafkaslar denir. Bu iki dağ silsilesini, Karadeniz’e dökülen Rion Nehri ile Hazar
Denizi’ne dökülen Kura Nehri birbirinden ayırır.
1
Batı Kafkaslarda dağların genişliği 200 metreyi bulur. Büyük Kafkasların
tepelerinden geçtiği farz edilen hat, aynı zamanda Asya ve Avrupa kıtalarını birbirinden
ayıran hattır. Bu sırada büyük volkanik kütleler hakimdir. Elbruz, Sakara (5060 metre)
ve Kuzey Kazbek’in Dördüncü zamanda lav püskürttüğü öne sürülmektedir. Bu
bölgenin batı kısmında bulunan buzulların alanı 2000 km2’dir. Rion vadisi kanalıyla
Karadeniz’den esen çok şiddetli ve nemli rüzgarlara açık olan batı kesim sık ormanlarla
örtülüdür. Doğu kesim ise kuraktır. Bölgede dağların yüksek olması sebebiyle, bir çok
yerde geçit mümkün olmayıp; Terek Irmağı’nın açmış olduğu Daryol Geçidi doğal
geçişe imkan vermektedir. Geçit, askeri ve ulaştırma bakımından büyük önem taşır.
Ancak, Ruslar tarafından Vladikafkas’tan buradaki ulaşımı daha da kolaylaştırdı.
Güney Kafkas Dağları bir çok küçük parçadan meydana gelmiş olup, dağlar
üzerindeki tepelerin yükseltisi 3720 metre civarındadır. Genel olarak iki kütleden
meydana gelmiş sayılabilir. Batum ile Yukarı Kura arasında Acera – İmeretya Dağları
(2580 metre) Yukarı Kura ile Tiflis arasındaki Triyaletya Dağları (2750 metre) ve
Savsark Dağları (3300 metre). Bölgenin yüzey şekilleri çok farklıdır. Küçük ovalar,
volkanik tepeler, yamaç ve hemen yanlarında dik tıkaçlar, ürkütücü bir manzara arz
eder. Karadeniz’le açık yamaçların hemen hepsi sulak olan dağlardır. Yazları çok sıcak
olan bu iklim, bütün Azerbaycan ovasına hakimdir. Güney Dağları bölgesi ise yine
kolay geçit vermeyip, sadece Gümrü ile Kara Kilise arasındaki Akbulak Geçidi
vasıtasıyla geçit mümkündür.
2
ormanlarla kaplıdır. Kafkas dağlarında kömür, kurşun, molibden, manganez gibi maden
yatakları ve zengin yer altı kaynakları vardır.
3
a.g.e. s. 24
4
bütün halklara bu isim verilir) ve İnguşlar gelir. Sonunda Hazar Denizi kıyısında yer
alan Dağıstan’a ulaşır.
Dağıstan’ın hem dağlık olması hem de geçiş yolu üzerinde bulunması, bu ülkeyi,
Kafkasya’daki karmaşık yapının bir mikrokozmu durumuna getirmektedir. Dünyadaki
en karmaşık etnik bileşime sahip bölgenin burası olduğu söylenir. Burada kısaca üç
büyük grubun bulunduğu, kuzeyde Avarların, ortada Lakların, güneyde de Lezgilerin
yaşadıklarını söylemekle yetinelim ve daha fazla ayrıntıya girmeyelim.4
B. Kültür Nedir
4
Stefanos Yerasimas, Milliyetler ve Sınırlar, Çev: Şirin Tekeli, İstanbul, 2000, s. 275
5
kullanılmaktadır. İptidai kültür, ileri kültür, teknik kültür, yerleşik kültür, aşiret kültürü
vb. fakat bu deyimlerde de kültürün manası gereği kadar açık değildir. Başta
sosyologlar ve psikologlar olmak üzere umumiyetle kültür tarihçilerince “kültür”
kelimesinin ilmi yönden ifade ettiği kavram aşağıdaki şekillerde belirlenmeye
çalışılmıştır.
“Bilgiyi, imamı, sanatı, ahlakı, hukuku, örf – adeti ve insanın cemiyetin bir üyesi
olması dolayısıyla kazandığı diğer bütün maharet ve ihtiyatları ihtiva eden mürekkep bir
bütün.” (E.B. Taylor)
“İnsanın tabiatı ve kendini idare etme yolu ile bizzat meydana getirdiği eser” (A.
Young)
“Umumi olarak inançlar, değer hükümleri, örf ve adetler, zevkler, kısaca insan
tarafından yapılmış ve yaratılmış her şeyi.” (A.K. Kohen)
“Bir millet fertlerinin iştirak halinde bulunduğu manevi hayat.” (F.A. Wolf)
A Vierkand şöyle der: “Bir yabancı, bir kabilenin hudutlarını adet ve yaşayış
şekillerinin değişmesi ile kavrar; giyinmenin ve süslenmenin başka bir tarzı, ev
eşyalarının ayrıcalıkları, başka silahlar, yeni şarkılar, danslar vb... Diğer taraftan bütün
bunlar aynı kabilelerin kültürlerinde değişmez.
5
İbrahim Kafesoğlu, Türk Milli Kültürü, İstanbul, 1999, s. 16
6
II. BÖLÜM
A. ÇERKEZLER
1. Çerkezler Kimdir?
Çerkezlerin kökeni itibariyle çok çeşitli görüşler vardır. Kimilerine göre Arap
kökenli, kimi yazarlarca ise Kafkasya’nın yerlisi olarak nitelendirilmektedirler.
Kafkas kökenli yazarlara göre; kuzey Kafkasya yerlileri, başka yerlerden gelerek
Kafkasya’ya yerleşmiş halklar olmayıp, buzul çağının bitiminden ve coğrafyanın
yaşama elverişli hale dönmesinden sonra, var oluşlarını ve gelişimlerini orada
gerçekleştirmiş halklardı.
7
Adigeler, anayurtları Kafkasya’da yaşarken de Osmanlılar ve Araplar onlara
“Çerkez” diyorlardı. Hatta bu ismi tüm Kafkasya halkları için kullanıyorlardı. 17.
yüzyılda Kırım’dan Hazar Denizi’ne kadar bütün Kuzey Kafkasya’yı bir senede
konaklayarak dolaşan Evliya Çelebi de oradaki halkların hepsine “Çerkez” demektedir.
Oysa Kuzey Kafkasya halkları sadece Adigelere “Çerkez” derler. Kendileri için kendi
adlarını kullanırlar. Örneğin; Çeçenler kendilerine “Waynah” veya “Nogçi”, İnguşlar
“Galgay” derler. Dağıstan’da isimleri ayrı olan çok sayıda halklar ve diller vardır.
- Adigey Cumhuriyeti
Çerkezlerde aile fikri eski ve gelişmiş bir tarzda olduğundan toplum hayatında
kıymeti yüksektir. Mülkiyetin sınırsız bir şekilde çoğaltıldığı imtiyazlılar sınıfını ve
aileyi yıkmak isteyen sosyalist düşünceler Çerkezler arasında yer bulamamıştır. Eskiden
beri aileye saygı ve sevgiyi devam ettirilmiştir.
Fakat eski Romalılarda olduğu gibi aile reisi olan babanın hakimiyeti hiçbir
vakit sınırsız, mutlak hakimiyete, aile efradına esaret hayatı yaşatan zulüm derecesine
6
Yaşar Bağ, Türklerde ve Çerkezlerde İslam Öncesi Kültür Din Tanrı, İstanbul, 1997, s. 156 - 157
8
vardırılmamıştır. Aile birliği sağlayan babanın mevkiine pek ziyade riayet ve saygı
göstermekle beraber aynı derecede şahsi hürriyete sahiptirler ve istiklale hürmet
edildiğinden aile fertleri birbirinden ayrılma, mal ve mülk sahibi olmak gibi hususlarda
serbest bulunurdu.
Çerkez aile hayatının şekli, onun hikmet ve kıymetini incelemiş diğer milletlere
biraz garip gelir. Çünkü, sosyal hayatları diğer milletlere nazaran başka bir fark gösterir.
Fakat saygı ve nezareti fazla olan bu resmiyet ailede ne soğuk bir hayat ne de bir
esaret meydana getirir. Bu düzen sadece ailenin mutluluğunu temin etmek içindir.7
Baba:
Aile reisi olan baba aile fertlerine karşı şefkatli bir amir ve terbiyeci vaziyetini
daima muhafaza eder. Bütün aile efradı da kendisine hürmetkar ve tam bir bağlılık
gösterir. Onun her emri karşılıksız yapılır. Çerkezlerde bazı Müslümanlarda görülen çok
kadınla evlenme yoktur. Tek tük bazı hoca ve suftalarda görülen bu hareket daha çok
Araplara benzeme hevesindedir ve milli hayata aykırıdır. Çerkezlerde kadına saygı çok
fazladır. Hatta evlendikten sonra da kadın soyadını muhafaza eder. Koca eşini adıyla
çağırmaz. Kendi soyunun ismiyle çağırır. Çünkü kadına soyunun ismiyle hitap etmek
Çerkezlerde saygı belirtisidir.
Babanın huzurunda karısı ile kızından başka aile efradından kimse oturamaz.
Diğerleri saygı ile ayakta beklerler. Karısı bile çocuğu oluncaya kadar oturmaz. Ailenin
hiçbir ferdi baba ile yemek yiyemezler. Su içerken karısı kızı saygı duyarak ayağa
kalkar.
Harem dairesinde vakit geçirmek, kadının etkisinde kalmak gibi haller küçülme
belirtisi olarak kabul edildiğinden, baba gündüzleri zamanını misafir odasında geçirir.
Baba küçük çocuklarını öpüp okşamaz, kucağına almaz, sevginin sözle değil
kalple olduğunu bildiği için sevgisini yılışık bir surette açığa vurmaz. Fakat, narin
7
Jabaghi Baj, Çerkezler, Ankara, 2000, s. 17
9
yapıları ve evin misafiri konumunda olduğu için baba kız çocuklarına daha şefkatli
davranır. Erkek çocuklarına karşı muamelesi ise bir öğretmenin öğrencilerine karşı
yaptığı muameledir. Babanın eli erkek çocuğu üzerinde titremez bilakis onu istiklal ve
şahsiyet sahibi yapmak için serbest büyütür.
Aile reisi olan baba malı mülkü istediği gibi kullanır. Fakat bunu yaparken aile
fertlerinin hakkını yememeye özenle dikkat eder.8
Anne:
Çerkez ailelerinde ana çok değerli ve şerefli mevki sahibi olan ikinci aile
reisidir. Bilhassa evin iç işlerindeki hak ve istiklaline saygı ve riayet olunur. Aile reisi
olan babanın buna karışmasını bir saygısızlık ve mertliğe aykırı olarak görürler. Koca,
karısının bu haklarına ima olarak “Tıbısım” yani “ev sahibemiz, mihmandarımız” diye
hitap eder. Böylece kadını asıl ev sahibi ve kendisini onun misafiri saymakla ev
işlerinde kadının riyasetine saygı duyduğunu gösterir.
Tabiatın, babadan ziyade ana ile evlat arasında ilişki doğurduğunu takdir eden
anneler evladına karşı baba gibi sıkı bir resmi vaziyet almayarak, kucağını onlar için
sevgi ve hararet ocağı yapar. Babadan görmedikleri sevgi ve iltifatı görürler.
Pur Delikanlılar
8
Jabaghi Baj, a.g.e. s. 18 – 19
9
Jabaghi Baj, a.g.e. s. 20 – 21
10
terbiye edilir. Bazen de çocuğa babalık olmak isteyen ailenin validesi çocuğun ağzına
bir defa meme koyarak kendilerini P’ur olmuş kabul eder.
P’ur çocuk için başka memleketlerde okula vermeye eşit sayılır. P’ur sayesinde
kabileler arasında münasebetler ve bağlılıkların kurulması sağlanmıştır.
Babalığı, analığı P’ur aile içinde gerçek bir prens gibi tutarlar. Kendi çocuklarına
her zaman tercih ederler. Terbiyesinde eksik bir şey bırakmamak için her türlü tedbire
başvururlar.
P’ur atalığın yanında kaldığı müddetçe masrafı da atalığa aittir. Babası hiçbir şey
vermez. Bundan dolayı P’ur şerefiyle mütenasip bir hayat yaşatamayacak, masraflarına
tahammül edemeyecek aileler P’ur alamazlar.
Özellikle umumi yerlerde güzel söz söylemek, Çerkez olarak pek şerefli bir
özellik sayıldığı için o gibi yerlerde sıkılmak, kekelemek, beceriksiz davranmak
delikanlı için büyük bir kusur ve ayıp sayılır.
11
Adige delikanlısı korku bilmez. Kalp, akıl, irade onun için esas olduğu gibi
cesareti cahilce değil, fakat akıllıca yapmak ister. Bundan dolayı Çerkezler “cesurdan
korkma o cesareti haklı işlerde mücadelede gösterir” derler.10
ÇERKEZ KIZLARI
Mr. Hangworth gibi Avrupa zihniyeti ile kadını düşünen bir adam bile bu derece
istiklali çok görüyor ve Avrupa kadınlarında bu kadar hürriyet olmadığını söylüyor. Mr.
J. Bell ise “Çerkez kadınlarının tavır ve hareketlerinde İslam usulü galiptir. Fakat
Çerkez kızları eski Çerkez usulüne tamamen tabi olup Avrupa’nın özellikle yüksek
tabakasına mensup kadınlarına, tavır ve hareketlerine tamamen uyuyorlar.” Diyerek
hayatlarını övüyor.
Kız erkeklere hediye verir ve hediye alır. Bu şekilde arkadaşları ile bir erkek gibi
diyalog kurabilir. “Marurukaya Şas” namıyla şan vermiş bir kız bir çok talipleri varken
“bir adam için bu kadar arkadaştan nasıl vazgeçeyim” diye geç yaşına kadar kocaya
varmamıştır. Bu söz Çerkez kızlarının evlenmeden önce geleceklerine, evlendikten
sonra kocalarına, anneliğe ne derece samimiyetle sevgi beslemek ve sadık kalmak
istediklerini gösterir.
Çerkez kızlarında Çerkez delikanlılar gibi kendini gösterme, üstün gelme, daha
yüksek dereceye erişmek aşkını taşırlar. Hiçbir konuda ikinci kalmamaya gayret ederler.
10
Jabaghi Baj, a.g.e. s. 26
12
ve takımlarının temiz bulunmaması kızın şöhret ve kabiliyetini düşürür. Çünkü,
Çerkezler, kızların kıymetini güzelliğiyle ettiklerinden kızlar tembel ve temizliğe
uymaya mecburdur.11
3. Eğitim
İnsan, tabiat ve toplumdan teşekkül eden bir çevre içerisinde doğup, büyüdüğü
için her milletin terbiyesinde coğrafya ve tarihin etkili olduğunu kabul etmek gerekir.
Tabiat:
Yüksek dağların içindeki derin vadiler, göz alabildiğine yeşil deryasını andırır.
Bölgenin zirai elverişliliği insanların refahını sağlayan bir hazinedir.
Rus Çarı bölgenin tabiat güzelliğine hayret ederek “Cenabı Hak nur ol dedi ve
nur kesildi” ayetinin manasını şimdi anladım diyerek bu tabiat güzelliklerine ithafta
bulunmuştur.
Değişik ve hareketli ortamlar insanda gerek fikren, gerekse bedenen büyük güç
meydana getirir. Fikri alışkanlıkları eğiten duyguyu ve iradeyi geliştiren tabiat; korku,
miskinlik gibi fena şeyleri yok eder. İnsanı iradeli, zeki, dikkatli ve her bakımdan iyi
hareketlere sahip kişiler haline getirir.12
Toplum:
Millet, fertlerin bütün hayatını takip ile benliğini aşılar. Bundan dolayı insan
ana–babanın çocuğu olduğu kadar milletine ferdidir.
11
Jabaghi Baj, a.g.e. s. 37 – 39
12
Jabaghi Baj, Çerkezler, Ankara, 2000, s. 8 – 9
13
Çerkezler; “Hayatta asıl olan acıdır, sevinç acının kaybından ibarettir.” Diyen
Epükür’ün felsefi görüşüne veya “istek olmazsa acı olmaz, her istek acının anasıdır. O
halde isteği öldürmeli” diyen ve yaşamayı bir bencillik bir tembellik yapmak isteyen
Budizm’in prensiplerine “Hayatın esası acı, sevincin olmamasıdır, sevinç olumlu acı
olumsuzdur. Bundan ötürü hayatın sevinçlerinden istifade etmeye çalış diyen
Aristo’nun kurallarına tabi olduklarından milli çevreleri uyuşuk ve miskin olmaktan çok
uzak, canlı, hareketli, neşeli, mücadeleci bir faaliyet çevresidir. Hayatı şen ve hareketli
eden, her şeyi boğmadan hür ve mutlu bir çevredir. Bu itibarla tam bir kişiliğe sahip
olan; adetleri binlerce senelik bir gelişmeye malik bulunan Çerkez milli terbiyesinde en
büyük sebebin çevre olduğuna şüphe yoktur.
Aile içinde en ince noktalarına varıncaya kadar sıkı bir surette ağır başlı ve
nezakete ciddiyete, saygıya ve görgü kurallarına alışan çocuk, her hangi bir topluluk
içine girdiği zaman şaşkınlık göstermez ve mükemmel bir aile eğitiminin eserleri bütün
hareketlerinde tabi olarak görülür.13
Çerkezleri yöneten diğer bir kuvvete “Adige” kelimesidir. Asil, kibar insan
manasına gelen bu kelimenin insanlar üzerindeki etkisi çok fazladır. Her Çerkez bu
kelimenin manasına uymaya çalışır ve bu da onların ahlaki yönden yüksek şahsiyete
sahip olarak yetişmelerini sağlar.
4. Toplumsal Sınıflar
13
Jabaghi Baj, a.g.e. s. 9 – 11
14
Bu ismini açıkladığımız kabilelerin ileri gelenleri, diğer halk gruplarından
kendilerini ayırt edici davranışlarda bulunurlar. Zira bu ileri gelen grup Çerkezlerin asil
sınıfını teşkil eder ve kendilerine Adige derler. Bunun Çerkez dilindeki kelime anlamı
“aynı milletten olan kimseler topluluğudur”14
Çerkezlerde Pşı, Verk, Tfekolt, Pşıtl olarak dört sınıf vardır. Hür yaratılmış, hür
olarak binlerce sene yaşamış olan Çerkez’lerin sosyal hayatları da esas birbirlerine saygı
ve eşit olduğuna nazaran kimsenin baskısına ne niyetleri, ne mertlik yaratılışları, ne de
karakterleri uygun olmayan bu insanlar da eski bir sınıf teşkilatı bulunmadığı
şüphesizdir.
Esasen Çerkezler hiçbir zaman soylu ve sınıflar doğuracak şekilde bir idare tesis
ve şahıslara fazla nüfus ve yetki vermeyen “THAMADE” denilen tecrübeli ve faziletle
AKSAKALLI’ların rehberliği ile işlerini umumi toplantılarda açık müzakere ve oy
birliğine dayanan geleneksel bir yönetimle yürütülür. İşte böyle demokratik bir
yönetimin bulunduğu Çerkezya’da sınıf ve paye kaynağı olarak uydurma unvanlar
yoktur. İngiliz gezginlerin “Hürriyetin metin kalesi” diye adlandırdıkları;
14
Cemal GÖKÇE, Kafkasya ve Osmanlı İmparatorluğunun Kafkasya Siyaseti, İstanbul, 1979, s. 46
15
Jabaghi BAJ, Çerkezler, Ankara, 2000, s. 87
15
Kibar anlamı veren “WERK”likte zamanımızda bazı Avrupa hükümdarlarının
kendini gösteren ricale verdikleri soyluluk payesi gibi Pşiler ve Thamadeler tarafından
yükselen Çerkez ricalize verilmiş bir paye ve asalet unvanıdır. Fakat bu şekilde unvan
alanların övünme ve baskısına tahammül etmeyen hür fikirlerin üç asır önce soylularla
çatışma ve çarpışma sonucu kendilerine hiçbir imtiyaz bırakmadıklarını meşhur
ihtiyarlardan “Supaş”tan nakleden Mr. Bell yazar. Ancak nezaketen sofieda “Work”lere
öncelik hakkı verildiğini diğer konularda aralarında tam eşitlik bulunduğunu ilave
ediyor ki ahalin bu ayaklanması soyluluğun da uydurma olduğunu doğrular.
Hülasa soyluluk son zamanlarda Çerkezler arasına girmiş bir paye olup o payeyi
alan başkanın aile ve kabilelerine geçtiği şüphe yoktur.
Pşi:
Guaşa yani prensler için çeyiz bedeli 60, Verkler için 30, Tfekotler için 25 baştı.
Pşiler aldıkları gelin için verecekleri çeyizin büyük kısmını kendisine tabi olanlardan
servet derecelerine göre hediye olarak almak imtiyazlarına sahipti. Fakat saygı nişanesi
olarak verilen bu hediyelere karşılık prensin de evlenen tebalarından her birine bir
hediye vermesi adetti. Bundan başka kızını kocaya verip çeyiz alanlar başkalardan birini
pransa verirlerdi.
Pşiler kendilerine tabi olanlarla beraber bir yerde ikamet ederlerdi. KOQ (Koq)
adı verilen tebaanın pşiye karşı bazı mecburi hizmetleri vardır.
16
Verk
Verk, bey ve asil demektir. Çerkezler arasında verklik öyle bir rütbe öyle bir
asalet unvanı ki bu bir hizmete karşılık hükümdarların tercih ettiği rütbeye hiçbir surette
benzemez. Bunlar; memleketin ve kavmin büyükleri oldukları halde son derece alçak
gönüllü, nazik, merhametli, şefkatli, cömert, cesur ve sabırlı olurlar. Büyük bir izzeti
nefis sahibidirler. Çok söylemezler, her hadiseyi sessiz ve dikkatli.
Kafkasya’da Verklik ebedi ve ananevidir. Gerçi belli bir alametleri, resmi bir
elbiseleri yoktur ama herkes onları adlarından tanır. Aile markaları bulunur. Hatta
Verklerin kıyafeti kendilerinden aşağı tabakalarda bulunanlardan daha sade olur.
Halktan bir zengin, gümüşten yapılmış altın yaldızlı bir kama takar, her tarafı ipekli yık
elbise giyebilir. Fakat Verk ise daima sade giyinmeyi gümüşsüz kama takmayı adet
edinmiştir. Gerçi asilzadelerin süslü giyinmeleri ayıp değilse de bu gibi gösterişi
kendileri istemezler. Verkler yalan söylemezler, yalan yere yemin etmezler. Hırsızlık ve
17
yataklık yapmazlar. Mahkemesiz kimseyi öldürmez veya öldürtmez. Düşmanlarına
daima nasihat ve af ile mukabele ederler. Verk’lerin asaleti adeta doğuştan evlat ve
toruna intikal eden umum Çerkez’lerin ittifakıyla milli bir anane haline gelen bir çeşit
azil edilmez memurluk gibidir.
Tfekotl
Abzekhler “Vitline Vitlak” yani “mert isen asilsin” derler. Bunu kural olarak
kabul eden Abzekhler hür olanların birbirlerine üstünlüğü konusunda yalnız faziletin
üstünlüğüne değer olacağım ve başka izafi şeylerin fazla kıymet taşımayacağı
iddiasındadır. Bundan dolayı Tefekotl olanlar daima kendilerini Verklerle bir sayarlar.
Sınıf taksimleri ve imtiyazları eskiden olduğu gibi kuvvetini koruyamadığı ve hür
olanların kendilerini başkalarından aşağı saymaya ve saydırmaya milli gurur ve izzeti
nefisleri uygun olmadığı için Çerkez’ler arasına sonradan giren imtiyazlar yalnız sözden
ibaret kalmıştır. Bugün bütün Çerkez dalları hiçbir aile imtiyazlarını tanımamakla ve
herkesin bir seviyede olduklarını kabul etmektedirler.
Pşitli
Hatta bu kölelerin içinde aslan Verk olan bir çok insanın torunları da vardır.
2. İkinci tür köleler “Habze”ye tabi olanlardır ki bunlar; köle olmaktan ziyade
sahiplerinin ortakçısı gibidirler. Garip ve muzaffer kabileler mağlup kabileleri
kendileriyle hem ayar tutmaya tenezzül etmediklerinden onlardan aldıkları esirleri
aralarında paylaşarak kendilerinden aşağı bir sınıf oluşturdukları ve Pşitli yani “sahipli
adam” adını verdiler. Bunlar haraç veren kul gibidirler.
19
satın alabileceğini, köleler bir suç işlerse ceremesini vermeye sahibinin mecbur
olduğunu ilave ediyor.
Genç bir köle evlendiği zaman aldığı kızın bedelini sahibi verir, miktarı yetmiş
öküz kadardır. Köle kızı kocaya varınca alınan vase – başlık babası ile sahibi arasında
yarı yarıya paylaşılır. Habzeye tabi kölelerin kızları babaların kızları olmadan satılamaz.
Rızaları ile satıldığı zaman bedeli yine eşit olarak paylaşılır. Bu şekilde satılmakta
İstanbul’a götürülmeye mahsustur. Yoksa Çerkezler bu tür köle kızlarını hizmet için
birbirlerine satmazlar. Fakat İstanbul’a gidince hanım olacaklarını bildiklerinden oraya
satmakta mahsur görmezler.16
5. Din ve İnançlar
Şible
Leps
Ateş ilahıdır. Bu ilaha ibadetin eski ateşperestlikten kalma bir dal olması
muhtemeldir. Bu eski ibadetin izleri hala yüksek dağların yukarısında yaşanan cengaver
kabileler arasında hala mevcuttur.
16
Jabaghi BAJ, Çerkezler, Ankara, 2000, s. 93 – 96
20
Seoszeres
Ziguthe
Mezithe
Kotij
17
Bu adet halen Anadolu’da Türkler ve Hıristiyanlar arasında da vardır.
21
İslamiyet önce şarkta Kabartaylar onlardan sonra sırasıyla ile garptaki diğer
dallara yayılmıştır. İslamiyet’in Çerkezya’da sürat ve kolaylıkla yayılması,
Müslümanlığın yüksek esasları ahlaki saflığını tamamen muhafaza etmiş olan Çerkez
milli muhitinin Çerkezya’da gerçekten şerefli bir inkılaba sahip olduğunu
Hıristiyanlığın böyle sihirken bir özelliği bulunmadığını beyan eden Mr. Longwors
Çerkezya’da İslamiyet’i yayanların eskinden beri Çerkez’lerin pek ziyade ehemmiyet
verdikleri ve kendilerinin yegane hükümdarları saydıkları “yemin”den istifade
ettiklerini yanlarında birde alim bulunan ve evvelce İslamiyet’i kabul etmiş olan
reislerden mürekkep olan bir hayatın vadi, vadi dolaşarak kah vaiz ve uyarma, kah
kuvvete başvurarak bütün Çerkezya’ya İslamiyet’i yaydıklarını yazıyor.
Çerkez kabileleri Abazalar dahil olduğu halde Ferah Ali Paşa’nın Soguca’ya vali
olduğu zamanlarda çoğunlukla, Kadeş Ağacı isminde bir ağıcı mukaddes tanırdı.
Sogucak ile Sohun arasında ki Guye isminde bir dağda bulunduğu açıklanan bu ağacın
Çerkezlerce dini bakımdan büyük önemi olduğu gibi, sair yerlerde Kadeş’in vekilleri
mevcuttu. Bunlara Toğalık denirdi ki bu sebil ağaçlara her Çerkez’in evinin önünde
rastlamak mümkündü.
18
Jabaghi Baj, a.g.e. s. 68 – 69
22
Ermeni ve Arnavut Ermeni ve Arnavut misyonerler tarafından idare edildiğine dikkat
çekilmektedir. VI. Asırda ise Bizanslıların Karadeniz’in doğu kuzeyinde yaşayan
kitleleri Hıristiyanlaştırdıkları aynı şekilde ileri sürülmektedir. Ancak Çerkezlerin ve
Abazaların kitle halinde Hıristiyan dinini kabul ederek eski adetlerini terk etmeleri
şüpheli görülmektedir.
Çerkezler akıllı, ser-i, bahadır, sözlerine sadık, yalan söylemez ve yalan yere
yemin etmeyen kimselerdir. Şöyle ki : Çerkez veya Abaza veya Abazalı bir köle ne
kadar serkeş ve asi olsa da kendilerine yemin verildi mi buna aykırı hareket etmesi
imkansızdır19.
6. Evlenme Âdetleri
Çerkezlerin evlenmesinde büyük hikmeti olan bir kaideleri vardır. “Ya plıxi
kaşe, deplayi yet” yani “aşağıdan al, yukarı ver”derler. Bu usul güzel bir usuldür.
Erkeğin kadın sayesinde değil, kadının erkek sayesinde refah görmesi daha tabi bir usul
olduğundan erkeğin mevki ve servetçe daha altta olan kızlardan eş seçmesini uygun
gören su kaide Çerkezlerin kızlarına paye vermek hususuna ne derece önem verdiklerini
gösterir.
19
cemal Gökçe, Kafkasya ve Osmanlı İmparatorluğunun Kafkasya Siyaseti, İstanbul 1979, s. 47-48
23
Çerkezler başka milletlere kız vermek konusunda taassup gösterirler. Nereye
gitse kızlarının sevgi ve hizmet celp edeceklerine emindirler. Ancak başka milletlerden
kız almak konusunda tereddüt gösterirler ve hoş görmezler. Başka milletlerin kendi
çocuklarını iyi terbiye edeceklerine az itimat ederler ve Çerkez kızlarının terbiye
vasıflarının onlarda göremeyeceklerini tahmin ederler. Çerkezler gelişmesi tam olmayan
kızları anneliğe uygun görmezler. Kızların biraz yaşlıca olmasını kusur değil olgunluk
örneği olarak kabul ederler. Tüyü bitmemiş erkeklerin ise evlenmesi vaki değildir.
Genellikle 25-30 yaş arasında evlenirler.
Çerkez kız ve delikanlıları serbest hareket ettikleri için eş seçiminde zor duruma
düşmezler. Her kız uzak mesafelere kadar olan bütün delikanlıları tanır. Düğünlerde,
cemiyetlerde, toplantılarda delikanlıları görür ve birbirleriyle karşılaştırmak fırsatını
bulur. Devam eden konuşmalar ise anlar hakkında kanaat edilmesini yardım ediyor.
Delikanlılarda bütün kızları gördükleri, iyi ev kadını olma hususunda yeterince tetkik
ettikleri için fikirlerine uygun eş bulma mutluluğuna erişiyorlar.
Kızlar erkekle pek güzellik aramazlar ve “tam bir erkek güzeldir” derler. Bunun
için savaşta, vatan savunması uğrunda sakat düşmüş olan delikanlılar kızların
rağbetinden düşmezler. Bazı aile ve kabile kızlarının iyi ev kadını olma konusunda
şöhretleri vardır. Delikanlılar bu gibi tecrübe edilmişlere değer verirler.
20
Jabahhi Baj, a.g.e. s. 48
24
İşte bu evlenme kabulü anından itibaren gençlik devresi ve serbestlik hayatı son
saatini çalar. Karşısındakiyle serbest görüşen, gülüp latifeler yapan kızla delikanlı
arasında derhal “Resmiyet” başlar. Kayıtsız hayattan çıkarak gerçek hayat sahnesine
girdiklerini takdir ederler. Başka milletlerde ise; bunun aksine olarak evlenmeden önce
resmiyet, sonrada teklifsizlik vardır.
Çerkezler kızları için eskiden gayet yüksek “Vase” yani başlık alma hususunu
severlerdi. Bunu yabancılar kızı satılık mal şeklinde telakki ederler. Gerçekten bugün
kızlarını satacak kadar yüksek vase anlarlar ve hatta bunu güzel bir ticaret vasıtası
sayanlar çoktur.
Çerkez kızları kendileri için asaletinden aşağı başlık verilmiş olmasını hakaret
sayarlar. Gururları kırılır. Gelini fazla üzmemek ve göz yaşı döktürmemek için damat
tarafı da fedakarlık yapar yüksek başlık (vase) verir.
Vase olarak verilecek şeyler; para, at, öküz, silah ve benzeri şeylerdi. Çok
eskiden vaseler arasında ok ve yay bulundurulması şarttı.
Gelin götürmeden önce ağırlık alınacak ise, kızın ailesinden soyundan bir heyet
delikanlının evine giderek vase ise evlenmeden sonra başlığı alıp götürürler. Kız gizlice
kaçmış ise evlenmeden itibaren bir aydan altı aya kadar geçen zaman içinde iyen öyle
bir heyet giderek vase’yi ister. Fakat bu halde kaçmış işini babasına bırakmamış
25
olmasına göre evvel emirde babasına başlık verilmesine razı muvafakati olmadan başlık
ne verilir ne de alınır. Kızın bu hakkına saygı gösterirler.
Babasının başlık olarak aldığı silahları takınması atlara binmesi kibarlığa aykırı
sayılır. Hatta kızın kardeşleri de bu atlara binmeyi hemşehrilerine hürmetsizlik telakki
ederler. Binenlerle de alay kabilinden hemşiresini hayvan yaptı derler. İşte bunlar başlık
almaktaki maksadı yalnız menfaat olmayıp şeref gayesiyle yapıldığını güzelce ispat
eder. Çünkü Çerkezlerin hayatta önem verdiği yegane şey; hürmet görmek bunun içinde
hürmet etmektir.
Önceden vase verilmiş olsun olmasın gelin evi geldikten sonra bir iki hafta
içinde hediye olarak kıymetli bir atın damat tarafından babaya gönderilmesi adettir.
Buna kayınvalide için kıymetli kumaş ilave edilir.
Bundan sonra kız tarafı da “PLAG” yani hatır sorma adına verdikleri merasimi
yaparlar. Bazı hediyelerle kızlarının yanına ilk defa olarak küçük kardeş ve küçük
hemşiresi ile bir hizmetçi gönderilir. Bu ise kızla ailesi arasında ilk temastır. Çünkü
kendilerini bırakıp giden kızlarına çünkü kendilerini bırakıp giden kızlarına, sevgili
kızlarını alıp götüren tarafa karşı güya küskün vaziyette bulunurlar. Bundan ötürü baba
evinden damat evine kimse gitmez, hatta hizmetçiler bile uğramaz. Bundan amaç ilk
hürmet nişanesi ve özür dilemeyi sıkmamak utandırmamak kızın evine iyici alışmasını
sağlamaktır.21
Gelinin Durumu
Gelin bir esir, bir hizmetçi değil, tam bir şahsiyet ve istiklal sahibi olarak
geldiğini göstermek için gelin odasında bir prenses gibi oturur. Ne dışarı çıkar, ne diker,
ne de başka bir işe sürer. Bilakis kendine hizmet edilir. Sofrası ayağına gelir yalnız
kendisini görmeye gelenleri ziyaretini kabul eder. İlk zamanlarda gelin kocasının
akrabasından olan yaşlı kadınların yanında oturmaz. Yemek yemez hatta konuşmaz.
21
Jabahhi Baj, a.g.e. s. 49
26
Ancak kendisine akran olanlarla sohbet eder. Yanına kocasının akrabasından gelenler
çocukta olsa hürmetten ayağa kalkar. Gelin kayınpederinin, kayınvalidesinin, büyük
kayınbiraderlerinin, kocasının büyük hemşirelerinin ve amcasının ismini söylemez.
Kayınpeder ve kayınvalidesinin ismi söylendikçe hürmetten ayağa kalkar.
Diğer milletlerin aksine Çerkezler, gelin eve gelmeden hiçbir düğün yapmazlar.
Meçhul üzerine ve elde bulunmayan bir nimet için sevinmenin manasını anlamazlar.
Düğün ara ile bir sene kadar devam eder. Kızın hanesinde ise düğün yapılmasını ayıp
sayarlar. Çünkü kızımıza koca bulduk diye eğlence tertip etmek hakaret sayılıyor. Asıl
sevinen ve eğlence tertip etmesi taraf gelin olan taraftır. Bundan ötürü, gelin eve
getirilince düğünler yaparak ailenin bu yeni üyesine karşı ihtiram gösterirler.bu
yöntemin diğer milletler usulüne üstün olduğu şüphesizdir.
Güveyin Durumu
Güvey uzunca bir süre dostlarına misafir olduktan sonra ev sahibi tarafından
yapılacak davet eğlencelik ile baba evine dönebilir. Eve dönerken evde bulunan herkese
çeşitli hediyeler getirir. Hediyeler hazırlanınca misafir olduğu adam kendi servetince
birkaç gün boyunca eğlence düzenler ve bundan sonra güvey baba evine döner ve işlere
eskisi gibi bakmaya başlar.
Eve yeni gelmiş uzunca bir süre kayınvalidesinin odasına girmez, ev işleriyle
ilgilenmez ve hizmet görür. Gelinin kayınvalidesinin odasına gitmesi ev işlerine
27
bakması “Gelin çıkarma” düğününün yapılmasına bağlıdır. Bu düğünün yapılma zamanı
evlenme anından itibaren ailenin zengin ve asil olmasına göre iki üç aydan bir seneye
kadar değişir. Fakat çocuk sahibi olmadan düğünü yapmaya dikkat ederler. Bu düğün
ise son düğündür. Bazen birkaç gün devam etmek üzere “GAŞO” dedikleri büyük
düğün yapılır. Bazen de bir gece düğünü olur.
Gelin sınıf ve mevkiine göre baba evine, bir seneden, üç seneye kadar olan
zaman içinde özel bir merasime gelir. Ziyaretin gece olması şarttır. Gelinler, yalnızca
gittiği gibi çocuğu olmadan ziyarete gelmeyi tercih eder ve bunu kibarlığa daha uygun
sayarsa da isteklerine genellikle tabiat müsaade etmez.
Gelinin baba evine gelmesi bazı kabilelerde babanın adam gönderip istemesine
bağlıdır.
Gelin baba evine gelirken bütün yaşlı akrabasına köyünün kadın, erkek,
muhterem ihtiyarlarına “TİN” yeni hediye getirir. Onları terk edip gitmekten ötürü
yapmış olduğu kusuru tarziye etmiş olur. Bütün hediyeleri damadın ailesi tedarik eder.
İlk defa baba evine gelen kızın fazlaca kalması adettir. Bu sürenin uzunluğu
ailenin şeref ve servetine bağlıdır. Üç aydan bir seneye kadar sürebilir.
Bu defa kızı kocasının evine iade etmek gelin olarak gönderildiği gibi babası
için kolay ve masrafsız değildir. Tam tersine çok külfetlidir. Çünkü bir çok kıymetli
eşyayı damat tarafına hediye olarak götürür. Evlenince ana baba mirasından vazgeçen
kıza mal hediye verilebilir. Başka milletlerin adetine aykırı olarak Çerkezler kızlarına
çeyizi kocasına ikinci gidişine verirler.
Düğünler öncelikle gençlerin kimliğinin oluşmasında etkili bir yere sahiptir. Her
düğünü çekip çeviren olgun gençler vardır. Yetişmekte olanların adım adım düğünlerde
aktif rol almaları buna karşın küçük yaştakilerin pasif konumunu hiyerarşi
özelliklerdendir. Zamanla olgunlar evlenerek ortadan çekilirken alt nesil ilerleyerek
onların yerini alır. Sirkülasyon, sıradan bir Çerkez erkeğinde önemli etkiler
sağlamaktadır. Çünkü düğünde aktif olarak kendini gösteren genç, toplum karşısında da
artık kendisinin söz sahibi olduğunun farkındadır. Düğün alanı eğlencenin yanında
saygı, efendilik, kendini çeşitli özelliklerle ispat etme gibi olguların görüldüğü
mekandır. Kızlar sıraya girip oyuna davet edilmeyi beklerler. “Thamete” düğünün
düzeninden sorumludur. Düğünün müzikal tarafının oluşturan “pşine” , “pheçik” gibi
enstrümanların uyumu önemlidir. Belirli bir zamanda evli olanlar dahil “eskiler” düğüne
katılır. Köydeki kadınların olup bitenleri rahatça izlemelerine olanak sağlayan oturma
yerleri önceden hazırlanır. En küçük rahatsızlık büyük bir ciddiyetle ve özenle fark
ettirilmeden çözülür. Hemen hemen bütün gençler düğünün arka planı ile ilgili yemek,
ağırlama, çeşitli işleri görme gibi konularda emir beklerler. Gelen her misafiri
karşılama, ağırlama, yemek yedirme görevleri paylaşılmış – planlanmıştır. “Düğünün
sahipleri” diye anılan taraflar hiçbir zaman yalnız bırakılmazlar. Misafirin gece
ağırlaması için hemen hemen bütün komşular yiyecek ve yatacak yer hazırlıklarını
önceden yaparlar. Bütün davetlilere gereken özen gösterilirken diğer ziyaretçilerin kim
olduğuna gençler önem verirler. Şüphe uyandıran, uyumsuz kişiler usule uygun olarak
düğünden uzaklaştırılır. Ayrıca daha önceleri düğünlerde hoş davranmayan kişiler
kesinlikle düğüne alınmaz. Bu şekilde eleme tamamen gençlerini inisiyatifinde
ihtiyarlar kesinlikle karışmazlar. Böylelikle kavga hiç görülmez.
22
Gökhan BACIK, “Boğazköy’de Çerkez Kimliğinin Sürdürülmesinde Etkili Olan Öğeler”, Kafkasya
Yazıları, Tarih Edebiyat Kültür ve Sanat Dosyası, İstanbul, 1999, s. 45
29
7. MESKENLER
Her Çerkez az ve çok kendi evini inşa edebilecek kadar sanat bilir. Yardım ise
Çerkez sosyal hayatında önemli bir yer tutar. Bundan dolayı evsiz kalmış komşuya
derhal yardım edilir, kayıtsız kalınamaz.
Evin Yeri
Çerkezler; ev inşa edilecek yeri münbit, mümkün olduğu kadar düzlük bir
yerden seçerler. Her aile kendi tarla ve bahçesinin kenarında bulunduğu için evlerini
biraz ayrı yerlerde kurarlar. Birbirine yapışık dar yerlerde asla sıkışıp oturmazlar. Her
30
evin bahçesinde yüz yılları geçmiş bir ağaçlık bulundurmak hiç ihmal edilmeyen bir
noktadır. Ormanları ibadet yeri olarak kullanan Çerkezler ormansız yaşayamazlar.
Ev. yeri seçildikten sonra önce üzerinde binalar yapılacak arsa ayrılır. Etrafı
güzel bir çitle çevrilir. Arsa alanlar 40-50|metre kadar mesafede bulunacak harem ve
selamlık inşasına, ahırlar, zahire ambarları, otluk, samanlık, misafir odasına mahsus
ahır, kölelere ait ayrı ayrı seyrek evler oluşturulmasına uygun olacak şekilde geniş
tutulur. Memleket geniş arazide mülk edinme| hakkı değil, faydalanma hakkı tanıdığı
için ayrı ayrı helalar yaparlar. Kölelerin evlerinde de öyledir.
Arsanın etrafına çevrilen çitin giriş kapısına yakın ve genellikle girildiği zaman
solda veya sağda olmak üzere misafir odasıyla ona ait ahır ve hela ayrı ayrı yapılır.
Çerkezler "Evden önce helayı yap!" derler ve bunu en gerekli bir yer olarak kabul
ederleri Bunun için selamlıkta olduğu kadar haremde dahi kadın ve erkekler için ayrı
ayrı helalar yaparlar. Kölelerin evlerinde de öyledir.
Misafir odası ailenin servet ve asaletine göre bir veya birkaç odalı olur. Önceleri
asıl büyük aileler kendilerini ziyaret edecek dallara (kabilelere), yabancılara mahsus
ayrı ayrı misafirhaneler yaparlar, gelen misafirleri ayrı ve hususi dairelerinde kabul
ederlerdi. Bu da misafire fazla hürmettendi. Meselâ Çeçen, Lezgi, Gürcü gibi Kafkaslı
muhtelif komşulara ayrı daireler tahsis olunur. Türkiye'den, İran'dan, Kırım'dan gelen
misafirler için de ayrı odalar hazırlanırdı. Bu derece külfet misafirperverlik fikrinin
derecesini gösterir.
Harem
Haremde ailenin nüfusuna göre ayrı ayrı daireler yapılır. Onca aile reisi için
"VİNEŞHO- VlNEŞXO" yani büyük bir loda yapılır. Yanındaki odada ana kucağından
ayrılan çocuklarla kızlar yatar. "HAVİŞHO-HAVİNEŞXO"nun yakınında "PET"
dedikleri mutfak ve kiler inşa edilir. Yine bitişiğindeki bir odada hizmetçi köle kadınlar
yatarlar. Fırın ile el değirmeni vesaireyi toplayan bina lise daha az ötede ayrı olarak
yapılır.
31
Evde bulunan evli erkeklerin hepsi için de ayrı ayrı ve birbirlerine biraz uzak
daireler inşa edilir. Evli olmayan delikanlılar ise genellikle misafir odasında yatarlar.
Köleler için d4 her ailenin ihtiyacına göre böyle daireler yapılır, işte bu şekilde bir dam
altında birbiriyle bitişik odaları, hava almaz koridorları, dik ve yorgunluk verecek
merdivenleri bulunan büyük ve hantal evler yerine Çerkezler sıhhi şartlara uygun
pavyon şeklinde meskenler inşa etmekte olduklarından en son gelişmiş nazariye olan bu
pavyon usulünü binlerce seneden beri uyguluyorlar demektir. Bundan dolayı büyükçe
bir ailenin meskeni çeşitli ve ince pavyonlardan meydana gelmiş güzel bir mahalle
gibidir.
Evlerin Şekli
Çerkez evleri daima bir kattır. Bununla beraber sulak ve nemli yerlerde bina inşa
etmedikleri, yağmur ve kar suları binanın duvarları dibine gelmemek üzere geniş
saçaklar yapılıp suların harice akmasını temin edecek hendekler kazıldığı için birer katlı
ahşap binalar rutubetten uzaktırlar.
Duvarlar yerden dört metre kadar yüksek bulunur. Tavanlar ise beşik çatısı
biçimindedir. Çatının açısı iki metre kadar yüksek bulunduğundan odanın iç yüksekliği
tavanla beraber altı metreyi bulur. Tavanlar genellikle muntazam rendeli tahtalardan
yapılır. Aralarından su geçmemesi için biraz oluklu pervazla altına konduğu için hem
akmaz, hem de oda için ayrıca bir tavan yapılmasına ihtiyaç bırakmaz. Fakir evlerinde
tavan uzun ve muntazam kamış ve sazlarla örtülür. Duvarın üstüne birer buçuk karış
genişliğinde iki kalın tahta odanın enine gelmek üzere uzatılır ve bunun üzerine tavana
payendelik edecek iki direk istinat ettiği gibi ufak tefek konabildiği için raf görevi de
yapar.
Diğer ufki ağaçların üstüne ufak ve seyrek çitler konularak üzerinde peynir, et
kurutulur. Ocağın içinde ahşap duvara bitişik olarak bir karış derinlikte ve bir metre
yükseklikte yapılan toprak duvara "Jantabay" derler ki üstüne çıra koyarlar ve ateşten
ahşap duvarın etkilenmemesine yardım eder. Çerkezler'de mum olmadığından ufak,
yağlı çıralar saklanır ve gerektiğinde kullanılır.
Harem odalarında yataklar konmak üzere duvara bitişik ve bir metre kadar
yüksek tahta sedir yapılır. Yataklar konduktan sonra üzerine süslü bir perde çekilir.
Peykenin altı da ufak tefek eşya konmasına hizmet eder. Peykenin boyuna göre yapılan
nakışlı ve süslü Çerkez hasırı peykenin alt kısmının önüne perde olmak üzere konur.
Ocağın sağ tarafında "Phegur-Pxeqür" yani hareketli karyola adını verdikleri tahta
karyola bulunur. Yerden yarım metre kadar yüksek olup üç tarafında güzel tahta
parmaklık vardır. Burası "Thamate" yani büyük makamdır. Haremde aile reisinden
başka kimse oraya oturmaz ve yatmaz. Aile reisli ise gündüzleri oturur ve geceleri yatar.
33
Mefruşat
Sedirin üstünde hasır durur. Misafir gelince saygı olarak üzerine minder
hizmetini görmek üzere yassı bir yastık konur, misafir gidince tekrar kaldırılır. Misafir
ise minder üzerine oturmayı kibarlığa aykırı gördüğünden oturmaz. Ancak kenarına
ilişir. Mindere oturmak pek muhterem Thamatelere ve ninelere mahsustur.
Evlerin içini ve dışını, tabanını sıvamak ve badana etmek kadınlara ait bir
görevdir. Bunu yapmakta kadın ve kızlar çok dikkatli olurlar. Senede bir kaç defa beyaz
toprakla evin iç ve dışını, hele tabanını hemen her ay badana ederler. Siyah, kırmızı
renklerle duvarın zeminine yakın yerlerinde zıh çekerek çiçekler yaparlar. Sıvası
düşmüş, kirlenmiş ev, içindeki kadının lekesi sayıldığından buna hiç bir kadın meydan
vermez. Bundan dolayı yeşil ormanlar içinde beyaz Çerkez evleri uzaktan çok güzel ve
cazip bir görüntü oluştururlar. "Abın" vadisinde gördüğü bir hanenin umumi heyetine
âşık olan İngiliz gezgini Mr.Longworth "Keşke böyle bir yurdum olsun" demekten
kendisini alamamıştır.23
8.Yemekler ve İçkiler
23
Jabaghi Baj, “Çerkezler”, Ankara 2000, s. 141-145.
34
Pasta
Pastayı "Seven" denen dibi yuvarlak, kulplu demir tencerede kuvvetli ateş
üzerinde ve demire temas eden kısmı da kızaracak derecede iyi pişirdiklerinden hamur
tadı vermez. Çerkezler sacayağı kullanmazlar. Tencereyi ocağın içine daima asılı duran,
istenildiği kadar kaldırılıp indirile bilinen ve "LEHUNÇ- TLEXUNÇ" adını verdikleri
demir zincire asarak kaynatırlar. Pastayı karıştırmak için "BELAĞ " adını verdikleri
küçük bir tahta ve düz kürek kullanırlar. Kadın tencereyi yere indirerek belağla güzelce
karıştırıp tekrar asar. Bu şekilde bir kaç defa indirip bindirerek iyi bir şekilde pişmesine
dikkat eder.
Pasta birlikte yenecek katığa göre sofranın üzerine daire veya yarım daire
oluşturacak şekilde ince ve uzun olarak konur. Bazen de sofrada bulunacak her
misafirin hissesi birbirinden ayrı olarak konur ve bu şekil daha kibar sayılır.
Pasta yekpare ve daire şeklinde sofraya konursa birlikte yenecek "ŞIPSI" yağda
kızartılmış ve üzerine tereyağı veya kaymak konmuş peynir, söğüş et ile yenmek üzere
yapılan salça pastanın ortasına oyulan çukura konur. Pişmiş et, kuru peynir, ufak ufak
doğranarak pastanın sathına biraz batırılmak suretiyle konur.
Sulu katıklar, sahan ve kase içinde olarak yarım daire teşkil eden pastanın
ortasına konur.
Pasta el ile lokma haline getirilerek yendiği için sofradan hemen önce ve sonra
eller sabunla yıkanır. Temiz peşkirle kurutulur. Hizmet eden sağ eliyle ibriği, sol eliyle
leğeni tutar ve dizlerinin üzerine biraz çömelerek suyu döker. Misafirler el yıkamak için
35
yerlerinden kaldırılmaz. "APLEŞ" dedikleri peşkir genellikle kızların ketenden
yaptıkları uçları nakışlı, beyaz ve uzunca temiz bir havludur. Fakat yemek yerken kimse
kucağına havlu koymaz. Dökerek yemek yemeyi de terbiyeye aykırı görürler ve
çocuklardan başkasına yakıştırmazlar.
Haluzz (Halujj)
Üçgen şeklinde yağda kızartılmış peynirli puf böreğine "Haluzz" derler, bir de
ince açılmış hamurun içine peynir ve soğan koyduktan sonra yumurta büyüklüğünde
veya biraz daha büyük boyda yuvarlak hale getirip suda pişirirler ki buna da "Pşihaluj"
derler. Su böreği gibidir. Bu börek çok muteber olmadığından ağır misafirlere
çıkarılmaz. Bazen de suda kaynatıldıktan sonra ve meselâ ertesi gün yenmek istenirse
kızartıp ta yerler. Haluz sofraya bir sahan içinde konduğu gibi bazen de öylece konur.
Koparıp dağıtmamak için elle tutularak ısırılıp yenir. Haluzz-Haluj pasta gibi ekmek
makamında sofraya konduğu için yoğurt kaymaklı süt, tereyağı, bal, tirit haluzle yenir.
Meterej
Katıca hamuru uzunca ve ince yuvarlak bir hale koyduktan sonra üçer parmak
boyunda keserler. Her parçayı ince çubuktan yapılmış beyaz ve temiz sepet üzerinde
yuvarlayarak içi biraz boş ve üstü kertikli bir hale getirdikten sonra kaynar yağ içinde
kızartırlar. Bu şekilde yapılan meterej taneleri hediye olarak başka yere gönderilecek ise
ince kınnapa dizilir. Haluj gibi bir sahan içine konur ve onun gibi katıklarla yenir.
Mejâg
Ufak darı unundan yapılmış cıvık bir hamuru yassı bir kap içine koyarak fırında
pişirirler. "MEJAG" adını verdikleri bu çörekleri daha büyük yapmak isterlerse fırının
içine kızdırılmadan üç parmak kadar yükseklikte olmak üzere çamurdan büyük bir "dik
36
dörtgen" yaparlar. Fırın kızışınca bu dikdörtgenin içine cıvık hamur kepçe ile dökülerek
ağzına kadar doldurulup pişirilir, piştikten sonra fırının ağzını muvakkaten yıkarak
çöreği bozulmadan çıkarırlar. Bu çeşit büyük çörekler ağır merasime mahsus hediyelik
yemekler meyanına konur ve bir tanesi öküz arabasının içine ancak sığar. Mejagtan icap
ettikçe baklava biçiminde ufak parçalar halinde kesilerek sofraya konur. Bununla da
haluj ile yenen katıklar yenir.
Bedjın
Yulafın kabuğunu güzelce çıkararak özünü kaynatırlar. Sonra kıvamlıca bir hale
gelinceye kadar belağla çalarlar. BU bulamacı kaşık ile yerler. Bedjın Avrupalıların
"Purej" dedikleri yemek ise de ondan lezzetli ve nefis oluyor. Bedjin sıcak olarak bal
şerbetiyle yenir. Biraz yapışkan olduğu için dikkat etmeyenlerin dilini yakar. Buna dair
Çerkezlerin birçok hikayeleri vardır. Bedjin aile içinde yenir. Misafire çıkarılacak
yemeklerden sayılmıyor.
Halug-Ekmek
Ekmeği her yerde olduğu gibi somun halinde fırında pişirirler. Pide ve yufka
yapmazlar. Buğday ve mısır unundan yapılan somunlar fırına konurken altının temiz
olması için küreğin üzerine geniş meşe yaprağı koyarak fırına atarlar. Piştikten sonra da
sıcak iken yapraklar çıkarılır ve altı güzelce kızarmış olarak meydana çıkar. Çerkezler
ekmeği az kullanırlar.
Stir-Çorba
Stir denen çorbaya Çerkezler çok önem vermezler ve az yerler. Mısır çorbası iki
şekilde yapılır. Mısırı önce "suxu" da döverek kabuğunu çıkarırlar. Sonra suda pişirerek
içine bir miktar süt katılır. Biraz fasulye tanesi de bazen katarlar. Üzerinde yağla
haşlanmış biberli soğan gezdirirler. Bunu öğle yemeğinden başka yemeklerde yemezler.
Bazen de suhuden çıktıktan sonra mısır taneleri 3-4 parçaya ayrılacak şekilde el
değirmeninde kırılır. Sonra birinci usuldeki gibi pişirirler.
Ufak darı özünden yapılan çorbalar da aynı şekilde pişirilip hazırlanır ve ona da
süt katılır. Ufak darı çorbası daha kibar sayılır. Çorbalar ekmek ile yenir.
37
Lepsi
Et suyudur. Çerkezler bunu çok severler. Taze eti haşlayıp içine biraz tuz
koyarlar. Yerken üzerine az miktarda siyah biber de ekerler.
Gumilej
Darı (fug) unuyla baldan ve bazı nebatların eklenmesiyle yaptıkları bir çeşit
ekmektir. Gumilej gerçekten gıda bakımından kuvvetli olmasının yanında senelerce
muhafaza edilebilir. Çerkezler savaşlarda bunları terkilerinde taşırlar.
Söğüş
Çerkezler taze eti daima söğüş yani haşlama halinde sıcak yerler. Başka şekilde
pişirmeyi bilmezler. Haşlanacak et, sofrada bir adam önüne konabilecek büyüklükte
olmak üzere parçalara ayrıldıktan sonra kaynatılır. Haşlanmış et iki şekilde sofraya
konur. Bazen parçalar tirik olarak büyükçe bir kase ile sofraya konur. Bunu kibar4ar
yapmazlar. Bunun için haşlanmış ve biraz soğutulmuş et parçaları her şahsın önüne
pasta parçalarının üzerinde olarak konur. Eti bitirip yemek için yapılan cevizli nefis
salçalı tabak içinde ya da pasta müdever ise oyulmuş çukura konur.
Tirit ayrı sofra ile et yemeğinden sonra gelir ve yanında haluj bulunur. Tirit
bazen sade olarak konur. Bazen de biraz ufak darı içine konarak pişirirler ki, latif bir
çorba olur. Sade olduğu zaman rak konur. Eti bitirip yemek için yapılan cevizli nefis
salçalı tabak içinde ya da pasta içerisine oyulmuş çukura konur.
Bazen de tirit herkese ayrı ufak ve süslü kaselerle verilir ki alafranga usule daha
uygundur. Haşlanmış et parçalarının misafir sofrasına konması merasime tabidir.
Başın yarısı ile bir dilim karaciğer bir dilim kuyruk, kürek Thamate yani
sofradaki reisin önüne konur. Diğerleri i için de birer dilim karaciğer, kuyrukla beraber
38
sırt kemiğinden ya da budun iyi parçalarından konulur. Bacak, boyun, böbrek asla
sofraya konmaz.
Leğejağ-Kuru Et
Koyun ve semiz sığır etlerinin pastırmalık gibi ince ve güzel kesip tuz ve az
sarımsakla iki üç gün terbiye ettikten sonra ocağın içinde seyrek çitler üzerine dizerler.
Altıda çok ısı vermeyen gürgen ağacından mutedil ateş ile yakılır. Arada çevrilerek
birkaç gün zarfında güzelce kurutulur ve nefis bir et olur. İşte bu kuru eti gerektikçe şişe
takarak köz üzerinde güzelce kızarttıktan sonra birer lokma olacak şekilde ufak parçalar
halinde doğrayarak pastanın üzerine koyup pasta ile yerler. Bazen de kızartmadan önce
ufak doğranıp tava içinde kızarttıktan sonra yağıyla beraber pastanın ortasındaki çukura
konur.
Sipsi
Sofraya konulurken sofra reisi bulunan kişinin önüne arka parçanın gelmesine
dikkat edilir. Çünkü., o parça büyüğe mahsustur. Ağır misafirler için horoz, tavuk
kesmekle iktifa etme saygı noksanlığına yorumlandığından zengin ve asil ailelerde
misafire ilk yemek olarak sipsi çıkarılmaz, misafirin ikâmeti devam ederse ikinci ve
üçüncü günlerde verilebilir. Misafire horoz kesmek ayıp sayıldığından hicviyelerde
tezyif yerinde bundan bahsedilir.
Ataker zimişo
39
Değelibj
Kavurma ettir. Etler ufak parçalara ayrıldıktan sonra kendi yağında kavrulur.
Teneke ve kutulara konur, kendi yağı ile üstü örtülür. Ateşte ısıtılıp pasta ile yenir.
Vedbesim
Kuzu kebabı, hıdrellez kuzusu gibi tandır kebabıdır. Kuzu kesildikten ve iyice
temizlendikten sonra yanına baş, ciğer ve böbrek eklenerek sıcak tandıra koyarlar.
Tandırın ağzı iyice kapatılarak sıvanır. 2-3 saat bırakıldıktan sonra tandırı açarlar, ilik
gibi pişmiş et parçalanır ve tepsiye konur. Çoğunlukla pasta ile yenir.
Metazz
İyice yoğrulan mayalı hamur açılır, içine Çerkez peyniri ve biraz tuz koyularak
iki yumurta hacminde kapatılır. Kaynar suyun içine konarak iyice kaynatılır, sıcak sıcak
yenir.
Sedeş
Suqru
Bir çeşit kuru darı unudur. Erler bunları gıda gibi heybelerine koyarlar, seferlere,
savaşlara götürürler, gittikleri yerlerde, dağlarda ateş yakıp suda pişirirler ve yerler.
2 kilo süt, 2-3 gün önceden kalma ekşi yoğurt suyu (evlerde hususi mayaları
vardır) hazırlanır, önce süt ateşe konur süt kaynama derecesine yaklaşınca yavaş yavaş
yoğurt suyu kepçe ile üzerine dolaştırılır, içinde beyaz topaklar, üstünde yeşil su
oluncaya kadar hafif ateşte kalır. Tel süzgeç ile süzülür. Şekil vermek için 1-2 defa
çevrilir ve ılık iken iki tarafı tuzlanır, bir tabağa konur. Böyle taze iken yendiği gibi bir
dolaba veya rafa da konularak kurutulur. Uzun süre dayandığından sonraları da yenir.
40
Yoğurt suyu sütü kesmezse yarım kaşık limon suyu bu işi görürse de o kadar lezzetli
olmaz.
Tse-Balık
Spor hareketinin aşırı bir şekilde tatbiki Çerkezler'i göbeksiz, dal gibi ince, fidan
gibi boylu, adale yapısı kuvvetli hale sokmuştur. Çerkez milli oyunları birçok şark
milletlerinin tersine olarak bir ayak hareketidir. Kollar pek havaya kalkmaz, hele
kızlarda asla, başlar oynamaz, göbekler devir yapmazlar, kalçalar sallanmazlar.
Gerdanlar kırılmaz ön ve arkaya bel kavisleri yapılmaz. Çerkez milli oyunları bu şark
hareketlerine yer vermemiştir. Erkek erkekliğini, kadın da inceliğini bilir. Kızları
belinden tutmak gibi alafranga hareketi adaba aykırı sayarlar. Oyunlarda terbiye ve
nezaketi ön safta görürler, saygı esastır. Zorla kaldırmalar, itişip kakmalara onların
bilmedikleri durumlardır. Fazla yaşlılar hariç bütün kız ve erkekler oyunlara katılırlar.
70-80 yaşlarında oynayanlar oldukça çoktur. Çerkez kızları başlarında Dişşepao
dedikleri taçlarıyla veya ince beyaz tül örtüleriyle, erkekler de kalpaklarıyla oyuna
katılırlar. Başı açık oynamak adaba aykırıdır. Ceketle oynayanların düğmeleri ilikli
bulunur. Pşizadeler ve verk sınıfında olanlar oyuna kalktıklarında herkes ayağa kalkar.
41
Pşilerin oğul ve kızları oynarken kendilerine ait müzik havaları çalınır. Yaşlı ve mevki
sahibi kimselerin oyununda yine herkesin ayağa kalkması adettir. Kız ve erkekler oyun
sırasında karşılıklı bulunurlar ise de birbirlerine arkalarını çeviremezler. Oyunda
erkekler bir kenara çekilip yalnız başlarına oynayarak kızları tek başına bırakmazlar,
Figürler uydurup oyunu soysuzlaştırmazlar. Oyun adabına saygı en büyük zevkleridir.
Ceketinin düğmesi açık bir kimseye rastlayamazsınız. Oyunda konuşulmaz, latife
edilmez.
Oyunları HATYAKUE idare eder. Bu kişi oyunun komiseridir. Her şey ona
sorulur ve oyunun düzen ve intizamından yalnız o sorumludur. Kimse onun hareketine,
işine karışamaz. Hatyakue genellikle bir erkektir.. Nadiren de bir orta yaşlı kadın olur.
Hatyakueler çok itibar görür ve kendisine düğünde birçok hediyeler de verilir.
Kuzey Kafkas Çerkez milli oyunlarının birçok çeşitleri vardır. Fakat en çok
revaçta olanlar; Tleperüj, Kafe, Besleney, Şeşen, Apsuva, Vıg, Guasevuj'dur.
Milli oyunlar Jeg (Jep) ve Nişase- Hegos (Xeqoş) olarak iki şekilde oluyor. Jeg
küçük eğlentiler: Genellikle geceleri, bazen de gündüzleri olur ve birkaç saat sürer ve
bir köyü inhisar eder. Ber jeğ eğlentisine etraf köylerden yalnız delikanlılar gelir. Kızlar
gelmezler. Jeglerde davet usulü yoktur, işiten herkes katılabilir.
42
Nişase-Xequaşe: muazzam ve büyük eğlentiler, düğünlerdir. Bunlar bir hafta
önce ilan edilir ve bu ilan ile herkes davet edilmiş sayılır. Bunlara etraftaki bütün köyler
katılırlar. Herkes buralara kızlarıyla gelirler. Gelenlerin hepsi DEJU yaparlar. Yani
nakarat ve el çırpmakla katılırlar.
Kafe: Kurban ve Terek oyunudur. Düzgün ve yavaş hareketli bir oyundur. Bir
kız ve bir delikanlı tarafından karşılıklı oynanır. Bazen uzaklaşır, bazen de yaklaşırlar,
yüz yüze dönerler.
Tleperujj: Çok hareketli, çevik bir oyundur. Bunda parmak üstü hareketlerde
yer alır. Süratle dönerler. Bir kız ve bir delikanlı tarafından oynanır.
Apsiva: Çok güzel hareketli bir oyun. Bir kız ve bir delikanlı tarafından oynanır.
Sık sık dönmeleri ve yer değiştirmeleri vardır.
Şeşen: Bol kol hareketi olan süratli bir oyundur. Bunda kızı sık sık takip eden
delikanlı bazen sağ, bazen de sol kolunu açarak kızın yolunu kesecek şekilde hareketler
yapar. Bazen de hızla dönerek arkadaşının hareketine uyar.
Vig: Bu oyun geniş yerlerde yapılır. Delikanlılar ve kızlar el ele vererek, kol
kola girerler. 30-40 kişinin katıldığı görülür, sağ ayak ilerde, sol ayak geride olmak
üzere sağa doğru yürünür. Bazen çift çifte ayrılarak birbirini takip ederler ve müziğe
ayak uydururlar, bazen de elleri birbiriyle kenetleyip halka yaparlar. Ortalarda bulunan
çalgıcı "SIRINAPSHA" ile etrafta el çırpanlar! ve tahtadan yapılmış ve birbirine deri ile
eklenmiş zilleri (Pkhecik) çalanlar oynayanlarla birlikte coşarlar. Çok eğlenceli bir
oyundur. Bu oyunda yaş, kadın vesaire mevzuu bahis değildir. Herkes bu oyuna katılır.
43
Bugün bu oyunlara yenileri ilave edilmiş bulunuyor.24
Milli Müzik
Milli müzik; his, ruh, delalet ettiği mana, heyecan ve ateşli çalış bakımından
Avrupa halk müziklerine çok benzer. Halkın derin aşk ve kahramanlık melodilerini dile
getiren bir müziktir. Çerkez müziği başta gençlik olmak üzere halk tabakaları üzerinde
önemli tesirler yapmakta gıbze ve veredleriyle geçmişle bugünü birbirine hayli sıkı bir
şekilde bağlamaktadır. Müzik ruhi terbiyesinin büyük kurucusudur.
Çerkez müziği kahramanlık, aşk, fazilet ve sevgi, vatan muhabbeti gibi ruhi
hisleri sinesinde taşır, bu müzikte ahlaka aykırı hiçbir şey görülmez. Romantik ve aşk
konularını işlese bile edep dairesini aşmaz. Vatana bağlılığı perçinler. Fazileti esas tutan
bu müzik insanların bazılarını güldürür, bazılarını da ağlatır.
Müzik Aletleri
Çerkezlerin bugün kullandıkları milli müzik aletleri özeldir ve bir cihete göre
hisleriyle, ruhlarıyla, hareketleriyle beraber yürür. Kalın seslerden hoşlanmayan halk
davulu zurnayı pek sevmemekte tiz sesli olanlara rağbet göstermektedirler. Milli
müziğin başında gelenler şunlardır:
1. PKHAPŞİN, bunu kendileri imal ederler. 3-4 tellidir. Teller at kılından olup
kemence türünden bir sazdır. Abkhaz Çerkezleri bu alete "Apkhhirtza" diyorlar.
Bu saz ağır başlı eğlencelerde erkek meclislerinde çalınır. Çalınması sırasında
güzel sesli biri eski ve tarihi hatıraları yanık şarkıları (Vered) söyler, savaşta
geçen olayları, kahramanlıkları, yankıları teberüz ettirir. Çekilen ızdırapları,
üzüntüleri belirtir. "Haceş"te bulunanlar buna katılırlar, nakarat tutarlar. Bu
nakarata "DEJU" deniyor. Bunlarla aşk şarkıları pek çalınmaz. Daha çok
hatıralar yad edilir. Mersiyeler söylenir. Savaşlara ait destanlar çalınır,
menkıbeler yad edilir ve manzumeler söylenir. Bu veredler bazen çalgısız da
olur. Deju yapanlar büyük bir huşu ile katılırlar. Derler ki savaş meydanlarında
çok yorgun düşmüş bir kahraman bu deju'ların etkisiyle bütün yorgunluğunu
unutur. Gerçekte bu alet hiçbir zaman umumi eğlence yerlerinde çalınmaz.
24
Jabaghi Baj, “Çerkezler”, Ankara 2000, s. 158-160.
44
Yaralının ağrı, ızdırap ve acılarını unutturmak için sabahlara kadar çalarlar,
destanlar, mersiyelerle yaralıya teselli verirler.
2. Kamil veya Bjami denilen alet ney gibidir. 20-25 santim uzunluğunda bir flüt,
bunu çalanlara "KAMİLAPŞE" derler. Düğün sahipleri maddi kudretine göre
düğünlerde bunlardan birkaç kişi bulundururlar. Bu şekilde eğlentiler de daha
geniş ve adeta bir orkestra takımı kurulmuş olur.
4. Pşinepkhanc- Çift sıra perdeli armoniktir. Pşineye nazaran daha büyük ve daha
ağırdır. Sesleri piyanonun seslerine benzer. Bunlar genellikle oturarak çalınır.
Pşineye göre çalınması daha zordur. Erkekler buna daha çok heveslenirler.
Erkek Elbiseleri
45
yerde aynı ailenin fertlerini görüyor zanneder. Bütün Çerkezlerin kıyafetlerinde en ince
noktalarına kadar olan eşitlik ve uygunluk eski ve otoriter medeniyetlerinin
delillerinden biridir. Çünkü Çerkez sosyal çevresi bütün fertlerinden aynı karakteri aynı
itiyadı tam olarak ister.
Genç ve ihtiyar, elbiselerinin dar ve geniş olması hususunda pek fark göstermez.
Yüz yaşına da gelse eğilmek bilmeyen dik çelik vücuduna aynı elbise daima yakışır ve
değiştirmeye lüzum ve ihtiyaç göstermez.
Çerkez erkek elbise parçalarını şöyle bir inceleyecek olursak başlıcaları şöyledir:
Kalpak: Kafkas iklimi şart olduğu için kalpak en uygun bir baş giysisidir. Çok
dayanır, kırılmaz, büzülmez, kalıp istemez. Çehreye güzel bir manzara verir.
Setre: Setrenin rengi daima koyudur. Beyaz yün kumaştan yapılmış setre
giymek ihtiyar ve muhterem büyüklere mahsus bir şeydir.
Setre, yakasız, haydari gibi önü göğüs hizasına kadar açık, omuzu ve vücudu
sıkmayacak şekilde genişçe, kollar düz olduğundan ağızları biraz geniş bili sıkacak
derecede uzun ve vücut içinde ferahlıca hareket edecek şekilde geniş, eteğin önleri düz
olup insan ayakta durunca güzelce kavuşacak haldedir. Önde; ince ipek sicimden
yapılmış ve setrenin renginde zarif düğmeler dikkat edilmezse görünmeyecek kadar
küçüktür ve daima iliklidir. Göğsün altında her iki tarafta Hazreti denilen fişeklikler
konacak mahfazalar vardır. Bunların altında birer cep bulunur ki soldakine küçük ve
zarif uzunlamasına barut konur ve ona bağlı ipek sicim koltuk altına tutturulur. Sağ cebe
biz, ince sırım ipliği gibi eyer ve silah takımlarını gerektiğinde tamir etmek için uygun
malzeme konur.
46
Setrenin bütün kenarı ile fişeklik sırma şeritlerle süslenir. Bu sade ve güzel
süsler elbiseye kibarca güzellik verir. Ancak bu şekilde süslenen elbiseyi yüksek ve
zengin ailelere mensup beka gençlerle muhterem ihtiyarlar giyerler. Bütün halk, genç ve
ihtiyar sade giyinirler.
Pantolonun iki tarafında cep bulunur ve sırma süsleri pantolona ilave edilmez.
Çerkezler üste giyilen yün pantolona “TSİVAPXE GUEŞEQ” derler. Kış mevsiminde
bacakları soğuktan korur.
Kaptan genelde siyah ipekli satenden ve bazen de beyaz pakistandan imal edilir.
Kaptanın eteğinin uzunluğu azami diz kapağına kadar olup, ev dahilinde setresiz
giyildiği için, genellikle uzun yapılır. Kaptanın kolları geniş olmayıp bilekte kendi
renginde küçük ve zarif düğmeleri vardır.
47
Don ve Gömlek: Don ve gömlek daima beyaz pakistandan yapılır. Fakir kısmı;
kadınların dokudukları ince bezden yaptırırlar. Donun biçimi aynen Çerkez pantolonu
gibidir. Gömlek ise alaturka gömlekler biçiminde olup yalnız kaptan gibi dik ve yüksek
yakası vardır.
Yamçı – Ş’ague: Yamçı, askeri pelerinleri şeklinde olup, üzeri kıvırcık olmak
üzere siyah yünden imal edilir. Önü yakanın iki tarafına dikilmiş olan sahtiyandan
düğme ile tutturulur ve yaka ile düğme şeritlerle süslenir. Beyaz ve kıza zarif yamçılar
kadınlara mahsus omuz atkısıdır.
Kürk – Şibe: Çerkezler; kuzu derisinden soğuğa karşı kısa kürk (şibe) giyerler.
Özellikle karlı havalarda bununla kendilerin muhafaza ederler. Kürkün tüylü kısmı
içeride bulunur.
Kadın Elbiseleri:
Çerkez kadın elbisesi sade ve zariftir. Kadının narin ve ince endamını fidan gibi
güzel göstermek, genellikle güzelliğini arttırmak gibi hususlarda büyük bir üstünlük
taşır. Latif endamlarıyla ün salmış bu Kafkas kadınlarının doğanın kendilerine
bahşettiği güzellik ve modeli; insan eli vücuda getiremez. Çünkü o; yüksek bir zevki
selimin ürünüdür. Tabiat kadar sade ve güzeldir. Çerkez kadın elbisesinin parçalarına
bakacak olursak:
48
Dişepoa – Sırma Saç: Çerkez kızları, sırma kaytan ve şeritlerden yapılmış zarif ir
taç giyerler. Büyüklüğü yüze güzellik verecek derecededir. Zülüfleri, perçemlerini
kapamayacak şekilde biraz tepede bulunur. Tacın üstünde birde altın ve gümüş top
vardır. Tepesi bazen düz, bazen de biraz koni biçimindedir. Altında perçem: alın üzerine
dökülür. Zülüfleri kulaklara doğru iner. Tek ve büyük saç örgüsü de belden şagıya
doğru iner.
Bu sırma saç bazen yalnız olarak giyilmez. Üstüne gayet ince ve ŞAMHA
dedikleri bir beyaz ya da pembe tül örtülür.
Bu serpuş (İsa’nın milat ağacı) gibi her rengi, her çeşidi olan, dallı, budaklı
biçimsiz Avrupa kadın şapkalarından çok güzeldir.
Korak Say: Korak denilen kız mantosu, erkek setresine benzer. Ancak korakın
kolları dar ve omuzdan itibaren giyilmeyip serbest bırakılır. Setre gibi yakasız, haydari
biçiminde göğse kadar açık olup göğüste bulunun çapraz gümüş yada altın düğmelerle
tutturulur. omuzdan bele kadar vücuda yapışacak derecede dardır. Etek topuğa kadar ve
erkek setresi eteklerinden biraz dardır. Bundan dolayı biraz açık duran önde entari
görünür. Korak siyah yada koyu kırmızı ve kahverengi sırma süslü güzel ve parlak
gösterecek koyu renkli ince çuhadan yapılır. Korakın bütün kenarları, dikiş araları
şeritlerle süslenir.
49
Kemer: Çerkez kız ve kadınları resmi ve resmi olmayan her yerde kemer
takarlar. Kemersiz bulunmayı ayıp sayarlar. Genelde kemerler kırmızı sahtiyan üzerin
araları birer parmak arayla gümüş yada altın düğmeler konmuş ve önde bir mili olacak
şekilde yapılır.
Korsa – Şuktan: Çerkez kadınları çok eski zamanlardan beri korsa kullanırlar.
Vücutlarının düzgün durmasına ve endamlarına önem verirler.25
1722 yılında başlayıp 1864 yılına kadar kanlı bir şekilde devam eden Çerkez-
Rus harplerinde hasmın silahına üstün, hiç olmazsa eşit silah kullanmak icap ettiğinden
bu savaşlarda ok ve yay kullanılması terk edilmişti. Sonraları bunu sadece kibarlık
nişanesi olarak savaş haricinde taşırlardı.
Çerkez silahları zamanlarına göre en zarif, en iyi silah idi. Ruslarla yapılan
savaşlar sırasında koca Avrupa arkasında yardımcı olduğu halde Rusların silahına;
Çerkez silahlarının üstün olduğu konusunda batı yazarları hemfikirdirler. İyi çelik
yapmakta Çerkezler çağdaşlarından ileri idiler. Bundan dolayı kama ve kılıçları iyi
kesmek hususunda eşsizdi.
Tüfekleri hafif ve zarif olmasının yanında atış gücü ve kolay kolay şişmemesi
bakımından diğer tüfeklerden üstündür. "Yiv"i icat ederek şişhane usulünü meydana
getiren Çerkezler, silah tarihinde önemli bir değişiklik meydana getirdiler. Kendileri
yivli tüfek kullandıklarından kaval tüfek taşıyan Avrupalılarla alay ederlerdi. Bir Çerkez
şiiri:
"İngiliz cesur, atları güzel, takımları mükemmel, fakat tüfekleri kavaldır" diyor.
25
Jabaghi Baj, Çerkezler, Ankara 2000. S. 127-133
50
Çerkez zevki selimi, tabiat güzelliği silah takımlarının umumundaki zarafet ve
isabeti göstermektedir.
Kincals-Kama
Çerkezler'in en eski vefakâr dostu "KAMA"dır. O elbise gibi yataktan başka her
yerde vücudun ayrılmayan bir parçasıdır. Yakın vuruşmalarda kamanın en çok iş gören
bir,silah olduğunu bildiklerinden daima yanlarında taşırlar. Hem keser, hem deler.
Kate-Kılıç
Çerkez silahları arasında kamadan sonra kılıcın önemi vardır. Çünkü Çerkezler
devamlı savaşlara kifayet edecek derecede barut yapmak veya tedarik etmek konusunda
zor duruma düştüklerinden, kılıcı her yerde ve her zaman kullanabileceklerinden önemli
bir kıymet verirler. Genellikle savaşlarında yalın kılıç olarak düşmana saldırırlardı ve
onunla kendilerini savunurlardı. İyi kılıç kullanmak, düşmanın atının üstünden kapıp
yere atmak için bilekte fazla kuvvete gerek olduğundan Çerkez idmanları genellikle
kolun adalelerine önem verirlerdi. Gençlerin her zaman taş atması, demir gülleler
kullanması eğlencenin yanında kola kuvvet vermek içindir. Bir kılıç darbesiyle düşmanı
iki parça edememek maharetsizlik sayılırdı. Bundan ötürü asılı duran 3-4 koyun
gövdesini bir kılıç darbesiyle kesebilecek kadar kollarına kuvvet ve maharet verirlerdi.
51
Bunlar Haçlı Savaşlarına katılmak için "Daryal" geçidini kullanarak Anadolu'ya
geçmek isteyen ve perişan edilen Avrupa sürüleriyle, Çerkezya sahillerinde eski
zamanlarda ticaret kolonileri oluşturmuş olan Cenevizlilerden kalmadır. Bazı; meşhur
kılıçların değeri çok fazla olduğundan ancak birkaç esir köle ve cariye karşılığında satın
alınırdı.
Kılıçların kını; fakirler için siyah Savir ya da sahtiyan kaplıdır, Kabzası da siyah
boynuzdan ya da beyaz fil dişinden yapılmıştır. Servet sahiplerinin kılıçları ise kamalar
gibi kısmen ya da tamamen nakışlı gümüş ve altınla kaplıdır.
Kılıç sağdan sola doğru omuzdan takılır ve solda bulunur Kayışı üzerinde düğme
bulunmaz. Fakat ucunda gümüş veya altın toka bulunur.
Fxonç-Tüfek
Göğüsteki Hazırıtlerin her birisinde ölçülmüş olarak bir atım barut ile ağızda
çaputu beraber kurşun bulunduğundan, tüfeklerini hemen hemen otomatik silahlar kadar
hızlı doldurup atarlar. Çakmağın ağzına kuru barut koymak için fişekliğin altındaki sol
cepte zarif ve kullanışlı kolay siyah boynuzdan yapılmış güzel bir barutluk vardır.
Tüfeğin kundağının ucuna beyaz fildişi, tahta kısmı üzerine gümüş halkalar
konur. Fakat demir üzerine altın çok nadir işlerin. Tüfeğin ayrı kayışı varsa da daima
kılıf içinde taşınır.
Kılıf ise yamçı keçesi gibi üzeri kıvırcıklı siyah keçedendir. Kayış takılacak
yerlerinde, iki ucunda kırmızı sahtiyandan birer kemeri vardır. Nişan çatalı kılıfın açık
ağzı ile kırmızı sahtiyandan yapılmış kemer sırma şeritlerle süslenir. Tüfek daima sağ
omuzdan asılır ve dipçiği aşağıda bulunur.
52
Çeravk-Tabanca
Çerkez tabancaları tüfeğin kısa bir modeli olup yalnız dipçiği biraz kavisli ve
ucunda fildişinden ya da siyah boynuzdan bir yuvarlağı vardır. Bu toparlağın ucundaki
halkaya bağlı sırma işlemeli bir bağ ile duvara asılır. Tabancanın kabzasını, bileziklerini
servet sahipleri gümüş ve altınla süslerler. Tabancanın beyaz patiskadan bir kılıfı
bulunur. Ve kılıf içinde olduğu halde arkada kemerle setre arasına sağdan sola geçirilir.
Bazen kılıfsız olarak konulur, bazen de siyah sahtiyandan yapılmış kılıf içinde kemere
takılır. Tabancayı yakın müsaderelerde kullanırlar.
Bgırip-Kayış
İyi terbiye edilmiş, koyu çividiye boyanmış sığır derisinden yapılır. Genişliği bir
buçuk parmak kadardır. Sağ ve sol yüzünde ön tarafla birleşen kısımlarında süs olarak
savatlı ve nakışlı gümüş veya altın düğmeler vardır. Bundan başka sağ tarafta küçük ve
zarif bir demir kutu kemere bağlıdır ki yağdanlık görevi görür. Bu kutuya silahları
yağlamak için tavuk yağı veya geyik iliği koyarlar. Yine sağ tarafta kemere beş
santimetre kadar uzun ince ve zarif bir tornavida asılıdır ki, silahları sökmek için
kullanırlar. Bunlardan başka yine sağ tarafta kemere (Sual) denen küçük bir sahtiyan
torbacık bağlıdır. Bunun için de fazla kurşunları, eyer takımlarını tamir için gereken
ufak tefek şeyleri saklarlar.
Khezertl
Çerkezler erkek için süsü erkek ve karma aykırı görürler. Fakat silah ve at
takımının mümkün olduğu kadar süslü olmasına önem verirler. Erkeğin bütün süsü silah
ve at takımında görünmeli derler. Bu konuda süsü değil süssüzlüğü ayıp sayarlar. Mr.
Spenser Karadeniz'de bir liman olan Psat'ta gördüğü Pşikan adında bir Çerkez ve
kıyafeti hakkında kitabında şöyle yazar:
53
"O, ölmeyen Fedyas için güzel bir örnek oluyor. Çerkez kıyafetini gördükten
sonra bizim Avrupa kıyafetinden söğüdüm" der.
At Takımı
Bütün kayışlar iyi terbiye edilmiş sığır derisinden yapılmış birbirine bağlı iki
parça demirdendir ve çok yumuşak durur.
Kuskun ile göğüslük üzerinde savatlı ve nakışlı gümüş ve altın düğmeler vardır.
Kayışların bağlanması için bulunan bütün halkalar da aynı şekildedir. Gem demiri
"ŞEPS" dedikleri şekilde olup birbirine bağlı iki parça demirdendir. Atın ağzını vurmaz.
54
Kamçı
Kamçıya Adigeler çok önem verirler. Kamçı iki parçadan oluşur 45 santim
boyunda olan sap ile aynı boyda bulunan ve sırımdan yapılmış orta sertlikte kırbaç.
Çerkez kamçısı portatif hem de ucundaki deri parçası dolayısıyla hayvana vurulduğunda
rüzgar getirmesi ve mukavemeti ile yaptığı tesirden başka, hayvana acı vermemesi
bakımından da üstündür.
Kamçı tutuşu, vuruşu ve attan indikten sonraki durumu diye üç safhaya ayrılır:
Tutuşu: Kamçı sağ elle tutulur. Baştan dördüncü parmak kamçı bağına geçirilir.
Sol parmak bağın altında kalmak üzere sarılır, a zaman kamçı sapı avuca gelir ki
vuruşun saniyede tesirini yapmak mümkün olur. Harici tutuşlarda, dördüncü parmağa
takılan bağ yardımı ile dirsek kolu doksan dereceye yakın kırmak suretiyle salmakta
mümkündür. Kamçının sap ve kırbaç kısmı bir arada kullanılmaz. Büyüklerin
(Thamadeler) bazen kamçının kırbaç kısmını atın boynunun soluna aşırmak suretiyle
tuttukları da görülür.
Müstesna bir gün veya zaman "düğün vesaire" olmadıkça bir köye giderken veya
çıkarken daha doğrusu bir topluluğa karşı at koşturmak, at oynatmak ne kadar kabalık
ve saygısızlık ise bu gibi yerlerde hayvanın başına kamçı vurmakta aynı şekilde
saygısızlıktır.
55
ev sahibi tarafından asılmışsa ev sahibi yol gösteriyor demektir. Misafir tarafından
asılmışsa yoluna devam edeceğine işarettir.26
B. GÜRCÜLER
1. Gürcüler kimdir?
Dil
Gürcü dili (Kartuli ena) Kafkas dillerinin Kartveli ailesine bağlı bir dilidir.
Kafkas dilleri ise Kafkasya’nın yerli halklarının konuştuğu dillerdir. Bu dillerin, Hint-
Avrupa, Altay ve Hami-Sami gibi geniş dil aileleriyle yakınlığı yoktur. Kafkas dillerinin
Kafkasya dışında konuşulan bazı dillerle yakınlığı olduğu ileri sürülmüşse de henüz
kanıtlanmış değildir. Bazı dil bilimciler Kafkas dilinin Bask diliyle yakınlığını ileri
sürerek bu dillerin “İber Kafkas” dil ailesi olarak sınıflandırılabileceğini belirtmişlerdir.
Kartveli yada Güney Kafkas dil ailesi Gürcüce, Megrelce, Lazca ve Svanca’yı
kapsar. Bazı dil bilimciler Magrelce, Lazca, ve Svanca’nın ayrı diller sayılacak kadar
farklılaşmadığını ileri sürerek bu dilleri Gürcüce’nin lehçeleri olarak kabul ederler.
26
Jabaghi Baj, “Çerkezler”, Ankara 2000, s. 135-140.
56
türeyen ve yunan alfabesinden de etkiler taşıyan eski Gürcü yazısı kullanılmıştır.
Megrelce, Lazca ve Svanca’da ise yazı gelişmemiştir.
Bazı dil bilimciler Lazca ve Megrelce’yi aynı dilin lehçeleri olarak ele alır.
Megrelce ve Lazca, bugün bir bölümü Gürcüstanve bir bölümü Türkiye sınırları içinde
yer alan Karadeniz’in kıyı kesimlerinde, Svanca ise Elbruz dağının güneydeki yüksek
vadilerde konuşulur. Gürcistan’ın, resmi dili olan Gürcüce, Gürcistan’ın dışında
Azerbaycan’da, Kuzey Osofya’da, Krasnodan’da İran’ın Isfahan eyaletinde ve
Türkiye’nin bazı bölgelerinde de konuşulmaktadır. Gürcüce’nin köklü edebiyat geleneği
5. y.y.’la değin kullanılan dil eski Gürcüce olarak adlandırılır. Gürcü alfabesinin
kullanıldığı en eski yazıtlarda bu dille yazılmıştır. Gürcücenin doğu lehçesine dayanan
edebiyat dili Yeni Gürcüce ise, 12. yy.da kilise dışı yapıtlarla ortaya çıkmış ve 19. yy.lın
ortalarında bugünkü biçimini almıştır. Eski Gürcüce, yapısal açıdan Yeni Gürcüce’den
birçok yönüyle farklı olmasına karşın, Gürcüler tarafından bu günde
anlaşılabilmektedir. Eski Gürcüce, kiliselerde ve dinsel metinlerde 19.yy.lın başlarına
değin kullanılmıştır.
27
Fahrettin Çiloğlu, Dilden Dine Edebiyattan Sanata Gürcülerin Tarihi, İstanbul 1993, S, 15-16
57
etkiler yarattı. Gürcü dilinin bugünkü sözcük dağarcığında o devirlerden kalma
deyimlere rastlanmaktadır. “Gutnis Deda” (soponon anası), bu deyimin anlamı
gösteriyor ki; o dönemde toprak sürme, ekme işi kadın işlerinden biriydi. Sonraki
çağlarda hayvancılık ve askeri hizmetlerin zorunlu hale gelmesi erkeğin önemini
arttırdı. Böylece “ Diya Sahlisi” deyimi ve geleneği yerini “Mama Sahlisi” (Ataerkil -
Pederşahi) sistemine bıraktı. Ailelerin bağlı bulunduğu Tom (Oymak)’ların halk
tarafından seçilmiş birer meclisleri olurdu. Bu meclislerin başında da bir yönetici ve
yardımcıları bulunurdu.
Yine o çağlarda Gürcülerde özel askeri güçte yoktu. Gerektiğinde “Eri” toplanır,
ordu oluşturulurdu. Eski Gürcüce’de “Eri” sözcüğü hem halkı ifade ederdi, hem savaşçı
askeri.
3. Toplumsal Sınıflar
Strabon’un verdiği bilgilere göre M.Ö. 1. yüzyıllarda Gürcü toplumu dört sınıfa
ayrılırdı. Bunlar;
1. Sınıf: Kral soyundan gelen ailelerdi. Bunlara “Sepe” adı verilirdi. Diğer
soylulara “Sepetsuli” denirdi. Kralın kendisi “mepe” devletin başıydı.
28
Nikoloz Berdzenişvili, Simon Canaşia, Gürcüstan Tarihi, Çev: Hayri Hayrioğlu, İstanbul, 2000,S. 32
58
3. Sınıf: Özgür halk ve köylülerdi. Savaş halinde krallar bu kesimden asker
toplar, ordular oluştururdu. Çok eskilerde Gürcüce de bu sınıfa “Eri” denirdi. “Eri”
sözcüğü zamanla “ulus” anlamını taşımaya başladı.
Bu çağlarda Gürcistan’da kölelik epey yaygındı. Fakat köleler hiçbir sınıfa dahil
edilmezlerdi. Diğer bir deyişle insandan sayılmalardı. Kral soylularının, kurumların ve
bazı varlıklı kişilerin köleleri vardı. Kölelerin kullanıldığı iş alan: yapı taşları yontmak,
çamur yoğurup taşımak, maden ocaklarında çalışmak, kürek çekmek vb. iş alanlarıydı.
Üretim ve ekonomi işleri gelişip yeni boyut kazanınca halk arasındaki sosyal
ilişkilerde değişmeye başladı. Daha öncede söylediğimiz gibi devlet idaresi Kral,
kurumlar, Asiller gibi yüksek sınıfların elindeydi. Özgür köylüler “Eri” ise toprak işleri
ile gerektiğinde askerlik hizmeti görüyordu. Özgür köylüler arasında yeni koşullarda
bazı kişiler zenginleşip ilerledi. Türeme zenginler daha geniş ve daha verimli tarım
arazilerini ele geçirmiş, daha çok insan gücüne gereksinim duymaya başlamışlardı.
Baştan beri köle ve yarı özgür ırgatlar tarafından yürütülen bu işlere yeni boyut
getirmek gerekti. Bu da köle ve yarı özgür ırgatları bir derce yükseltip “Yarıcı”
yapmakla mümkün olacaktı. Böylece mülklerin dağılımının bir dereceye kadar
dengeleneceği, bazı özgür köylülerin aşırı zenginleşmesi önlenecekti.
Baştan beri “Varlıklı aileler” diye adlandırılan zümrelere zamanla “Aznavr” adı
verildi. Aznavr eski anlamıyla “hür” demekti. Aznavri deyimi giderek anlam değiştirdi.
59
Artık bu isim “Geniş arazi sahibi, topraklarında ırgatlar çalıştıran, zamanını savaşlarda,
baskınlarda, talanlarda, av partilerinde geçiren adam” anlamını aldı.
4. Din ve İnançları
29
Nikoloz Berdzenişvili, Simon Canaşia, Gürcüstan Tarihi, Çev: Hayri Hayrioğlu, İstanbul 2000, S 32
60
1801’den başlayarak Gürcüstan’ı ilhak eden Ruslar, kendileri de Ortodoks
oldukları halde Gürcü kilisesine baskı uyguladılar. Gürcü Ortodoks kilisesi bu dönemde
bağımsızlığını yitirdi ve kilise Rus “eksorkhos”larca yönetildi. Gerek Çarlık gerek
Sovyet dönemlerinde kilise yapıları büyük zarar gördü. 1977’de II. İlia’nın katogkos
seçilmesinden sonra Gürcü kilisesi yeniden gelişme olanağı buldu. Boş duran çeşitli
bölgelere yeni Psikoposlar atandı. Gürcü kilisesi Sovyet döneminde toplum üzerindeki
etkisin büyü ölçüde yitirmişti Sovyetler Birliğinin dağılma sürecinde ve Gürcüstan’ın
bağımsızlığını kazanmasından sonra kilisenin etkisi yeniden arttı, Gürcülerin çoğunluğu
Ortodoks olmakla birlikte bugün Gürcüstan’ın resmi dini yoktur.
Gürcü papazlar aynı yıl bir seminer açarak manastırda öğreteme başladılar.
1870-1871’de rahip ve rahibe yetiştirmek üzere bir de “noviciat” açtılar. Gürcü
rahiplerin İstanbul’un Beyoğlu semtinde 1870’te beş sınıflı bir ilkokul açtıkları da
bilinmektedir. Hem manastırdaki okul, hem de Beyoğlu’ndaki ilkokul 1914’te kapandı
ve bir daha açılmadı. Bu tarihten sonra Gürcü Katolik Kilisesi’nin etkiler sürmüş, ancak
1955’te 6-7 Eylül olayları sonrasında Katolik Gürcüler Batı ülkelerine göç ettikleri için
bir “Gürcü cemaati” kalmamıştır. Batıya göç etmelerinden önce İstanbul’da 10 bin
kadar Katolik Gürcü’nün yaşadığı tahmin edilmektedir. Bugün bu sayı 500’ü bulmaz.
61
1921'de iki bin kadar Musevi Gürcü Türkiye’ye geldi. İstanbul’a yerleşen Musevi
Gürcüler ayrı bir cemaat de oluşturdular. Bu cemaat Beyoğlu’ndaki Or Hadeş
Sinagogu’nu ayin için kullandı; ayinleri de gürcüce yaptı. Musevi Gürcülerin çoğu
Türkiye’den Arjantin, İngiltere, ABD, Fransa, ve İsrail7e göç etmiş. Bugün yalnızca
birkaç aile kalmıştır. İstanbul’un ulus semtindeki Yahudi mezarlığında mezar taşları
Gürcü alfabesiyle yazılmış Musevi Gürcü mezarları vardır.
30
Fahrettin Çiloğlu, Dilden Dine, Edebiyattan Sanata Gürcülerin Tarihi. İstanbul 1993, S 24-25
62
Bu sırada Kapodokyalı tutsak bir kız “Azize Nino” Kortli’ye gelerek kral
Mirian’ın eşi Kraliçe Nana’ya ardından kocası Mirian’a bu dini kabul ettirdi. Kral
Mirian bu dini Mtsheta halkına da tavsiye edip kabul ettirmekte gecikmedi.
5. Milli Oyunlar
Gürcü halkının yaşamında, halk dansları ayrı ve özel bir yere sahiptir.
Gürcülerin halk danslarına karşı büyük bir yeteneği ve ilgisi vardır. Bu nedenle de
Gürcü halkı şaşılacak bir titizlikle folklörünü eski çağlardan bu yana neredeyse en saf
biçimiyle korumuştur. Yapılan kazılarda elde edilen arkeolojik buluntulardan,
Gürcülerin ilk çağlarda bile çeşitli halk dansları icra ettikleri anlaşılmaktadır.
Hristiyanlığın yayılışına kadar Doğu Karadeniz sahillerine yaşan ve eski Yunanlılarla
yakın ilişkileri olan Gürcü kabileleri ile ilgili olarak eski yunan eserlerinde, Gürcülerin
4 ve 5. yy.larda çok gelişmiş kültürleri olduğu, sık sık dans gösterileri ve konserler
düzenledikleri bildirilmektedir.
Yüzyıllar boyu süre gelen savaşlar, Gürcü insanına askeri bir kimlik özellikler
ve sert doğa koşulları da değişik bir karakter ve ruh yapısı yaratmıştır. Bütün bu
koşullara rağmen Gürcüler, kültürel zenginliklerini, geleneklerini, örf ve adetlerini
kuşakta kuşağa aktararak korumasını bilmiş, zengin, dinamik ve estetik halk danslarını
31
Nikoloz Bendzenişvili, Simon Canaşia, Gürcüstan Tarihi, Çev: Hayri Hayrioğlu, İstanbul 2000, S 76-
77
63
orijinalitesiyle dünya dansları arasında özgün bir karakter dansı olarak kabul
ettirmişlerdir.
Kökeni çok eski çağlara dayanan Gürcü halk dansları bu nedenle putperestlik
döneminden kalma dinsel ayin ve törenlerin izlerini taşır. Danslarda ahenk ve bütünlük
daima ön plandadır. Genel olarak bu dansla sola, düet ve suitler biçimindedir.
Danslarda gerek kadınlarda, gerek erkeklerde vücudun üst kısmı sabit kalırken, kol ve
bacak hareketleri son derece hızlı bir tempoya ulaşır. Erkeklerin hareketlerinin yırtıcı
kuşların ve atın hareketlerini çağrıştırması ve canlı sıçrayışlar, kadınların hareketlerinin
ise yumuşak ve durağan hareketlerle karşısındaki erkeğe çağrılar yapması, küçük ve seri
adımlarla uçar yada yüzer gibi yürüyüp nadiren koşup sıçraması Gürcü halk danslarının
karakteristik özellikleridir. Bu danslar ortaya çıktığı yöreye ve dansların yapıldığı sosyal
çevreye göre adlar alır.
Kortli Tsekua: (Gürcüstan Dansı) olarak adlandırılan halk dansı ise ritmik ve
adımsal özellikleri, estetik ve zarafet bakımından tam bir Kafkas Dansıdır. Bu dansa
temel Kafkas karakterini yansıtmadaki başarısı, bu dansa Kafkasyalı olan öteki
halklarında sahiplenmesi soncunu doğurmuşsa da, dansın kaynağı, hiç şüphesiz
yüzyıllar boyu kültür ve sanatın merkezi olmuş Gürcüstan’ın Gürcü halkıdır.
“Mohevri” dansı bir sevda dansıdır. Dansa erkek başlar. Önce topuk döndürerek
sonrada diz yürüyüşüyle dairede turlar. Başını gururla tutar. Turu tamamladıktan sonra
dansçı erkek (sanki kadına kendini beğendiriyormuşçasına) meydanın ortasında birkaç
“Çakura”(ayak vurma) hareketi ile dansı sürdürür. Daha sonra çakura hareketiyle kadına
yönelir ve dönüş yaptıktan sonra kadını dansa davet amacıyla kadının önünde başını
eğer (daha doğrusu başıyla selamlar). Kadın dansı kabul eder ve narin bir şekilde
dairede yürümeye başlar. Erkek atmaca gibi onu izler. Kadın ve erkek birbirlerine bazen
yaklaşırlar bazen de uzaklaşırlar. Erkek, kadınla dansettiği sırada daha çok çakura
33
a.g.e, Sayı 39, S 35
66
yürüyüşünü kullanır. Dansın bir anında, erkek dans alanının bir yanında, kadın ise diğer
yanında durur. Bu sırada kimi bir yöne kimi diğer bir yöne hareket ederler. Hareket
yönünü değiştirme erkeğin işaretine bağlıdır. Daha sonra kadın ve erkek yeniden
birbirlerin yaklaşırlar ve meydanın ortasına “Çakura” ve dönüş hareketleriyle yer
değiştirirler. Bundan sonra erkek, meydanın ortasında tek dizinin üzerine çöker, arkaya
doğru eğilir, omuzlarını oynatarak etrafında hareket eden kadından gözelerini ayırmaz.
Daha sonra kadın ile erkek, birlikte yeniden dairede dönerler, bu sırada erkek birkaç kez
kadının yolunu keser. Sonunda kadın erekten kaçar ve meydanın ortasında kıvrak bir
şekilde “çakura” hareketleri yapar. Finalde müziğin son bölümünde erkek diz üstü
çöker. Kadın ise kolları açık bir halde (baş örtüsünün uçlarını iki elinde tutarak) yüzü
seyirciye dönük bir halde durur.
“Mohevri” dansının “Mtiuluri” dansına nazaran daha sakin bir temposu vardır.
Mohevri dansı orta tempoda icra edilir. Kadın-erkek dışında, sadece erkekler yada
sadece kadınlar tarafından da oynanır. Erkeklerin icra etti “Mohevri” dansı yarışma
özelliği taşır. Oyuncu sayısına gelince bir kişi, bir çift, bir grup yada tüm topluluk
olabilir.
Kadınla erkeğin birlikte dans ettiği “Mohevri”nin icrası sırasında erkek kadının
üstünlüğüne karşı yaşıyor ve dansta bazen emredici rolünü üsteleniyor da kadın ile
diyaloglarında saygılı ve terbiyelidir.34
Üç bin yıllık bir geçmişi bulunan Gürcü müziğinin kökenleri dinsel ezgilere ve
halk şarkılarına dayanır. Müzik Gürcü halkının yaşamışla her zaman iç içe olmuştur.
Gürcü halkı “Dideba”, “İavnan” gibi en dokunaklı melodilerin günümüze kadar
titizlikle korumuştur. 9. ve 10. yy.larda Gürcüstan’da karmaşık bir nota sisteminden
başka dinsel ezgileri notalar göre okuyup söylemesini de bilen çok sayıda insan vardır.
10. yy.larda yaşamış Miheil Modrekili sonraki kuşaklara, eski Gürcü müziği kültürüne
ilişkin çok değerli bir kaynak olan melodileri özgün Gürcü müziği işaretleriyle yazılmış
bir dinsel ezgiler derlemesi bıraktı.
34
a.g.e, Sayı 42, S 39
67
Gürcüstan’da antik cağda ve ortaçağda çalgı müziği oldukça yaygındı. Batı ve
Doğu Gürcüstan’da halkın her türlü eğlencesinde panduri ve çanguri gibi telli çalgılar
eksik olmazdı. Eskiden batı Gürcüstan’da hastaları müzikle, çanguri sesleriyle
iyileştirmeye çalışma geleneği vardı. Çalgılar şarkılara tek sesle eşlik ederken
kiliselerde yüksek bir halk şarkısı kültürünün simgesi yetkin bir çok sesliliğin egemen
olduğu koro şarkıları söylenirdi.
Yakın zamanlara kadar bir müzik aletleri üretim merkezi olan Tiflis bütün
Transkafkasya’nın çalgı gereksinimini karşılıyordu. Bugün Tiflis halk sanatları Müzesi
koleksiyonunda Gürcü, öteki Kafkas ve Batı halklarına özgü Doli, Çianuri, Çagi, Daira,
Diplipito gibi yüz kadar değişik çalgı bulunur. Kırsal kesimin vazgeçilmez çalgısı olan
ve kavala benzeyen “salamuri” Gürcüstan’da çok eski dönemlerden beri yaygındır.
Gürcüstan’ın başkenti aynı zamanda bir müzik kültürü merkeziydi. Müzik çalışmaları
için bu kentte toplanırlardı.
35
Fahrettin Çiloğlu, “Gürcülerin Tarihi”, İstanbul 1993, S 163
68
7. Gürcü Dili ve Alfabesi
Gürcüce, Megrelce, Svanca ve Lazca ile birlikte Kartveli diller ailesini oluşturur.
Gürcücenin, genel olarak 7-8 Bin yıl önce var olduğu tahmin edilmektedir. Kartveli
dillerinin kollara ayrılması sonucunda Gürcüce, Megrelce, Lazca ve Svanca ortaya
çıkmıştır.
Kartveli dillerinin, bilinen herhangi bir dil ailesiyle herhangi bir akrabalığı henüz
kanıtlanmamıştır. Hiç kuşkusuz, kartveli dillerinin Hint-Avrupa ve Sami dilleriyle genel
anlamda ilişkisi vardır. Bir yandan Hint-Avrupa ve Sami dillerinden alınan eski
sözcükler öte yandan oldukça etkileyici morfolojik benzerlikler buna örnek olarak
verilebilir. Ayrıca Kartveli dillerinin yunan, Ermeni, Fars, Dağlık Kafkas Türk ve Dus
dilleriyle de sıkı bağları vardır.
Daha 2.-3. yy.larda Hristiyanlığı yaymak için Gürcüce dini eserlerin büyük
bölümü Yunanca’ya çevrilmiştir. 5. yüzyıldan bu yana, Gürcü halkının tarihini,
ideallerin yansıtan yazılı eserler kaleme alınmıştır. 9-12.yy.larda Megrel-Laz ve Svan
aydınları da Gürcüstan’ın kültür yaşamına katkıda bulunmuşlardı.
Alfabe:
Gürcüce zengin ses sistemi olan bir dildir. Bu sesler biçimsel karşılıklarını gürcü
alfabesinde eksiksiz olarak bulur. Her ünlü ve ünsüz ses, bir ünlü ve ünsüz alfabetik
sembolle karşılanır. Bu, Gürcü alfabesinin önemli bir özelliği olarak kabul edilir. Yeni
Gürcüce’de 5’i ünlü, 28’i ünsüz olmak üzere 33 harf vardır. Eski Gürcüce’de ise 5
ünlüye karşılık 30 ünsüz harf bulunuyordu.
Başka bir kaynağa göre Gürcü alfabesi bir olasılık 5. yy.da, yunan alfabesinin
etkisi altında Hristiyan misyonerler tarafından oluşturulmuştur. Bu yazı sistemi Arami
alfabesinden geliştirilmiş olmalıdır. Aromi alfabesi 2.yy.da Gürcüstan’ın eski başkenti
Armozi’deki yazıtlarda kullanılmıştır. Gürcü yazısının en eski biçiminden 10yy.da
köşeli kitap yazısı otaya çıkmış, modern gürcü yazısı da Mhoohili denen yuvarlak
karakterli yazıdan gelişmiştir.
M.Ö. 2000 yıl sonların doğru kültür etkinlikleri Kafkasya’da özellikle bugünkü
Gürcüstan topraklarında hızla gelişti. Gürcüstan topraklarının bağrı eski Gürcü
atalarının el emeği eşyalarla doludur. Bu eşyaların bir kısmı ölülerle birlikte gömülmüş,
bazıları gömü olarak saklanmış bazıları da değişik olaylar nedeniyle toprak altında
kalmıştır. Sshetada, Kolheti çukurunda, Trialeti’de yürütülen geniş çaplı kazı
çalışmalarından sayısız değerli malzeme elde edilmiştir. Bulunan Makemeler gürcü
toplumunun maddesel kültürünün sessiz şahitleridir.
Batı kültürünün sınırları: tüm batı Gürcüstan’ Kuzey Kafkasya’nın Terek boyu
dağlık bölgelerini, Çoruh boylarını Karadeniz’in Güney kıyı boylarını kapsıyordu. Bu
sınırlar içinde alan topraklar sonraki tarihlerde “Kolheti” adıyla anılıp tarihte yerini aldı.
Eski Kolh pirinç kültürü gelişiminin doruğuna çıkmıştı o çağlara ait tarım
araçlarından çapalar, nacaklar, batı Gürcüstan’da günümüze kadar formunu korumuştur.
Oraklar, hayvan donatım eşyaları, at donatım takımları, sanatkar el aletleri (biçme,
delme, oyma) sayılabilir.
Doğu Gürcüstan savaş araçları arasında ucu kontikli kılıçlar, yuvarlak ağızlı
külünkler, geniş ağızlı ok uçları, uzun mızrak ağızları gibi özgün aletlerdi.
72
ve şarapçılık uğraşlarının da revaçta olduğu anlaşılmaktadır. Bu dönemde hayvancılıkta
yaygındı. Koyun, inek, domuz, at, köpek başlıca evcil hayvanlardı.
C. ÇEÇENLER
1. Çeçenler Kimdir?
Hazar Denizi ile Karadeniz arasında kalan “Tamam yarımadası”nı içine alacak
şekilde, Kuzeyde Rus stepleri, güneyde Kafkasya sıradağları ile çevrili Kuzey
Kafkasya’nın etnik menşei Coğrafi bölgelere göre incelendiğinde, Çeçen’lerin Kafkas
Halkları içinde Kuzeydoğu (Çeçen-Dağıstan) Grubuna girdiğini görmekteyiz
Dinin belirleyici bir unsur olmasına rağmen bölgede yaşayan bazı Türk olmayan,
kavimler Müslümanlığın aracılığı ile Türk kültür özellikleri taşımaları sebebiyle
zamanla Türk olarak tanımlar gösteren Kafkasya incelendiğinde bu tarife uygun pek çok
kavim bulmak mümkündür. Çeçenlerde bunlardan birisidir.
38
Nikoloz Berdzenişuili - Simon Canaşia, “Gürcüstan Tarihi”, Çev: Hayri Hayrioğlu, İstanbul 2000, S
41-43
73
Kafkasya’da etnik durum olarak bu kavimleri çeşitli şekilde tasnifler etmek
mümkündür39
2. Aile Yapısı
3. Meskenler
Dağlık bölgelerde genelde taş binalarda otururlar ve evlerini iki katlı olarak inşa
ederler. Üst katı oturma, alt katları ise ahır olarak kullanırlar. Ovalık mıntıkalarda ise
uzun dikdörtgen biçimde çok odalı olarak yapılan binaların bir tarafından verilen çıkma
ile kullanımı daha kolaylaştırılır.
4. Giyim - Kuşam
Bayanların giyim ve kuşamlarında ise dizlere kadar uzanan kırmızı ya da mavi renkte
bir gömlek, gömleğin üzerine basmet ile altına bol bir şalvar kullanılır.42
39
Ergünöz Akçora, Geçmişten Günümüze Çeçenler, İstanbul 1996, S 22
40
Ergünöz Akçora,a.g.e., İstanbul 1996, S 32
41
a.g.e, s. 32
42
a.g.e, s. 33
74
5. Çeçenlerde Sınıflar
Çeçenlerde varolan tek sınıf farkı kölelerin “lay” ve “yasir” olmak iki gruba
ayrılmasıydı. Bir yasirin bir laydan farkı, kurtulmalık karşılığı serbest
bırakılabilmesiydi. Lay ise zaman içinde kökenini ve dinin unutmuş efendisinin
ayrılmaz malı olmuş bir kişiydi.
Çeçenler bazı koşullarda kölelerini azat edebilirlerdi. Aza edilen kişi, iki tanığın
huzurunda özgür olduğunun kabul edildiğini dair kadı tarafından verilmiş bir belge
alırdı. Böylece azat edilmiş olurdu. Bu da özgür bir köleyle aynı haklara sahip olduğunu
ve Çeçenistan’da, Dağıstan’da ebeveynlerinin sayısı ölçüsünde bir ağırlığı olduğunu
gösterirdi. Bu durumda tek başına, kimsesiz ve zaruret halinde intikam için yardım
alacağı bir aileden yoksun kalmış olan azatlar genellikle eski sahiplerinin yanında
kalması yeğlerlerdi, onlar için ideal olanı efendilerinin kızlarından veya ailesinde bir
kadınla evlenmesiydi. Böylece tüm haklara sahip bir aile üyesi haline gelirdi.43
6. Din ve İnançları
43
Alexandre Grigoriantz, Kafkas Halkları Tarihi ve Etnografik Bir Sentez, Çev: Doğan Yurdakul,
İstanbul 2000 S 172
75
tesbit edilmiştir. Nitekim: Doyal (Güneş Tanrısı), Sela (Gök Gürültüsü ve Yıldırım
Tanrısı), Furki (Rüzgar Tanrıçası), Çaça (Su Tanrıçası), Erda (Dağ Tanrısı), Tuşali
(Bereket Tanrısı) vs. gibi tanrıları görmek mümkündür.
Çeçenler’in 10. yy. sonlarında Gürcüstan yoluyla özellikle Gürcü Kralı David ve
kraliçe Tamara döneminde Hristiyanlığın etkisinde kalmıştır.44 Kraliçe Tamara
tarafından 12 yüzyılda Çeçen topraklarında kurulan kiliseye Çeçenler Paskalya ve
Tirinito gibi Hristiyan bayramlarında gelir ve burada tanrıya kurban keserlerdi. Bu adeti
şarkıları danslar ve at yarışları eşliğinde yapılan büyük bir şölen izlerdi.
Çeçenler 16. yüzyıl başlarından itibaren İslamiyet’i tam olarak kabul etmişlerdir.
17. yüzyıl ortalarında Dağıstanlılar tarafından yayılmasına devam eden İslamiyet
nihayet 18. yüzyılda genişlemiş ve 19. yüzyılda çoğunluk İslamiyet ile karar kılmıştır.
Özellikle bölgede Nakşibendi ve Kadiriye tarikatının yayıldığı ve Ruslara karşı bu
tarikatların önemli rol oynadığı görülmektedir. “Gazavat” yani Kutsal Savaşı öğütleyen
iki büyük dini lider Şeyh Mansur ve Şeyh Şamil’in etkisiyle bu din Çeçenistan’da
yayıldı ve yerleşti.
1780’e doğru Şeyh Mansur hemen hemen tüm Kuzey Kafkasya’yı Rusya’ya
karşı ayağa kaldırdı. 1839’da Şeyh Şamil, Dağıstan’daki Avar kabilesinden çıkmış bir
kişi olarak Çeçen ayaklanmasının dini lideri (imamı) oldu.
Kendilerini tamamen gerçek Müslüman sayan Çeçenler, belli sayıda batıl inancı
ve çok tanrılı adetleri çok uzun zaman korudular. Örneğin onlarda kabuklu hayvanların
önemli bir koruyucu rolü vardı. Yakın zamanlara kadar, bir ahırın girişinde hayvanların
44
Ergünöz Akçora, Geçmişten Günümüze Çeçenler, İstanbul, 1996, s. 34.
76
üremesini arttırdığına veya kötü ruhları uzaklaştırdığına inanılan taşların ipe geçirilmiş
olarak asıldığını görmek az rastlanan şeylerden değildi.
Onlarda koyun saflığı temsil ederken, koç cesaretin ve şövalye ruhunun bir
simgesidir. Koçun belirleyici unsurlarından bir tanesi rakibine arkadan saldırmamasıdır.
Bunun için Çeçenlerde yiğit delikanlılara “Koç gibi” denirdi.45
7. Dil ve Alfabe
Asıl adı Nahçy olan Çeçenlerin milli dili Kafkas-İberya dil ailesinin Nuh
grubundan Nahçico (Çeçence)dir. Çeçence, Kafkas dilleri arasında sayılmaktadır.
Çeçence; çekim sırasında kök ünlülerin değişmesi ve ön ekler ile son ekler kabul eden
45
Alexsandra Grigoriantzi, Kafkasya Halkları Tarihi ve Etnografik Bir Sentez, Çev: Doğan Yurdakul,
İstanbul, 2000, s. 175.
46
Ömer Faruk Akün, “Çeçenistan”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, s. 245.
77
bir yapıya sahiptir. Gramatibal bir sınıflandırıcı bulundurması önemli bir özelliğini
teşkil eder.47
Çeçenler bir ara Arap Alfabesi’ni 1922-1927 yılları arasında, Latin Alfabesi’ni
ise 1927-1938 yılları arasında kullanmışlardır. 1938’den günümüze kadar Kril Alfabesi
kullanılmaya devam etmektedir.48
D. KARAÇAY - MALKARLILAR
1. Kafkasya Türkleri
47
Ömer Faruk Akün, a.g.e., s. 245.
48
Ergünöz Akçora, Geçmişten Günümüze Çeçenler, İstanbul, 1996, s. 33.
49
Nihat Kaşıkçı, Hasan Yılmaz, Aras’tan Volga’ya Kafkaslar, Ankara, 1999, s. 4.
78
Karaçaylılar ve Malkarlılar (Balkanlılar) birbirinden farklı dile, kültüre ve tarihe
sahip iki ayrı halk değil, tersine aynı dil, kültür ve tarihi paylaşan bir Türk boyudur.
Karaçay ve Malkar adları bu boyun yaşadığı iki bölgenin coğrafi adlarıdır.
1917 Sovyet ihtilaline kadar Malkar yada Balkar adı yalnızca Çerek Vadisi’nde
yaşayan dağlıları içine almaktaydı. Diğer vadilerde yaşayanlar Başhanlı, Çegemli,
Holanlı gibi adlarla tanınıyorlardı. Bugün bunların hepsine yabancı halklar tarafından
Balkar adı verilmiştir ki kendi aralarında da bu Malkar biçiminde söylenir.
1636 yılında yurdunun sınırları hakkında Rus Çarına bilgi veren Gürcü-İmorotya
Kralı 2. Levan, kuzey sınırlarında dağlı Çerkezlerin yaşadığını belirtmektedir. Bunlar
Karaçay ve Malkarlılardır.
Karaçay ve Malkar halkının kökeni ile ilgili görüşler ileri süren çeşitli bilim
adamları; Karaçay-Malkarlıların, Kafkasları yüzyıllar boyunca egemenlikleri altında
tutan çeşitli Türk kavimlerinin torunları oldukları fikrinde birleşmektedirler. Bazı bilim
adamları ise Karaçay-Malkar halkının Kafkasya’nın otokton (yerli) halklarından
olduklarını ve bunların zamanla dil açısından Türkleştikleri görüşünü savunmaktadırlar.
Bu görüşlerin hepsinin az çok kendine göre doğruluk payı olabilir.
50
Ufuk Tavkul, Kafkasya Dağları’nda Hayat ve Kültür, Karaçay-Malkar Türklerinde Sosyo-Ekonomik
Yapı ve Değişme Üzerine Bir İnceleme, İstanbul, 1993, s. 14-18.
79
3. Aile ve Aile Yapısı
Ailenin şekli toplumun yapısı ile yakından ilgilidir. Bir başka deyişle aileyi
yaratan toplum biçimidir. Cemaat kuruluşuna dayalı toplumlarda baba otoritesinin
egemenliğine dayanan patriarkal aile biçimi gelişmiştir.
Aynı aile birimi içinde birkaç kuşağın yatay veya dikey olarak genişlemesini
sağlayarak birden fazla evli çift barındırabilen geniş aile tipine Karaçay-Malkar
toplumunun sosyal yapısında rastlamaktayız.
Geniş aile tipinde otorite ailenin en yaşlı bireyinde toplanır. Yaşlılık hem prestij
hem de otoriteyi sağlayan unsur olarak karşımıza çıkar.
Eski Karaçay-Malkar toplumunda ev, ahır, samanlık beraber inşa edilir ve böyle
evlerde birkaç kuşak bir arada kalabalık bir şekilde yaşarlardı. XIX. yüzyıl sonu ve 20.
yüzyıl başlarında Karaçay-Malkar’da bu tip geniş aileler 25-30 kişiden oluşuyordu.
“Ullu Üyür” adı verilen bu aile tiplerinin bazılarında ise 50-60 kişi yaşardı.
Karaçay-Malkar’da “Ullu Üyür” adı verilen geniş aile tipi 1943-1944 yıllarında
Karaçay-Malkar halkı Orta Asya’ya sürülünceye kadar devam etti.
Geniş aile tipine genellikle prens (biy) ve asilzade (özden) soyundan gelen
sülalelerde rastlanırdı. Karaçay-Malkar’da köleler azat edilip, feodalit yerini
kapitalizme bırakmaya başladıktan sonra “Ullu Üyür” adı verilen geniş ailelerin sayısı
azalmaya başladı.
80
Ailelerin bölünmesi, kardeşlerin evden ayrılarak kendilerine ait yeni bir eve
taşınarak “ullu üy” oluşturmaları ancak evin reisi (Üyür tamada) sayılan babanın
ölümünden sonra olabilirdi.
Ancak rastladığı adam dön izni verdikten sonra ondan ayrılabilir. Küçükler
büyüklerin atlarını dizgininden tutup getirirler ve sonra üzengisinden tutup büyüğün ata
binmesine yardım ederler. Yolda küçük büyüğün sol tarafında gider.
81
Aile İçi Akrabalık İlişkileri
Evlilik Biçimleri
XIX yy.da Karaçay-Malkar toplumunda iki türlü evlilik biçimi vardı. Bunlardan
biri “nikâh adeti” diğeri ise “Kaçırma adeti” idi.
3. Kocası ölüp dul kalan bir kadın kocasının kardeşi ile evlenirdi. Bu evlilik
içinde kalım ödenmezdi
Kafkas Halkları arasında çok yaygın olan kaçırma adetine göre evlilik ise “zorla
kaçırma” isteyerek kaçırma” şeklinde gerçekleşirdi.
82
kızın “berne” adı verilen çeyizini gönderirdi. Ancak sosyal tabakalar arasında meydana
gelen kaçırma olayında taraflar birbirlerini affetmezlerdi.
Kız kaçırmak Karaçay-Malkar erkekleri arasıda bir şeref meselesi sayılırdı. Kaz
kaçırmayı başaramayanlar halk arasında değersiz görülürlerdi.
2. Özden (Soylular)
3. Kul (Köleler)
83
Biy veya Tavbiy adı verilen prensler Karaçay-Malkar halkının siyasi yapısında
söz sahibi olan ve halkı yöneten tabakaydı. Bunlar Karaçay-Malkar halkının en eski ve
köklü ailelerinden meydana geliyorlardı.
Özden, adı verilen soylular ise kimi zaman ekonomik açıdan prenslerden (biy)
daha güçlü olsalar bile yönetimde söz sahibi değillerdi ve biy’e bağlıydılar.
Kul adı verilen köle tabakası ise hiçbir özgürlüğe ve maddi varlığa sahip değildi.
Bunlar alınıp satılabilirdi. Genellikle komşu Kafkas halklarından satın alınan yada esir
edilen kişilerden oluşurlardı.
Önceleri biy, özden, kul biçiminde üç gruptan oluşan sosyal tabakalar Karaçay-
Malkar halkının çoğalması ve genişlemesi, ekonomik yapısındaki değişiklikler
sonucunda birkaç alt bölüme daha ayrıldı.
84
Çağan: Prense iyi hizmet ettiği için mükafat olarak ondan toprak alarak geçinen
köleler. Bunlar prensin her türlü içini gören, ayrıca kendi yetiştirdiği ürünün yarısını
prense veren tabakaydı.
Kazak - Karavaş: Mülk sahibi olmayan, prense hizmet ederek yaşaya köleler.
Prensler bunları satabilirdi. Aile kurmalarına izin verilmezdi.
5. Dinleri ve İnançları
51
a.g.e, S 69-77
85
Karaçay-Malkarlılar kendilerine “Mimgi Tavnu Kulları” (Elbruz Dağı’nın İnsanları)
adını uygun görmüşlerdi. Moğol istilasından onları Elbruz Dağı’nın sarp ve derin
vadileri kurtarmıştı. Bu yüzden ilkel inançlara sahip olan o devrin insanlarının Elbruz
dağına bir tanrı gözüyle bakmaları normal karşılanabilir.
8. Cek: Yeraltında yaşadığına inanılan kötü ruh veya şeytanın adıdır. Eski
Uygur Türkçesinde ve Divan-ı Lûgati’t Türk’te yek şeklinde görülen bu
kelime Cek adlı kötü şeytan kavramının eski Türk kültüründe de
bulunduğunu göstermektedir.
86
10. Obur: Karaçay-Malkar’da bir tür kötü ruh, hortlak, cadının adıdır.
İnanışa göre Obur yeni doğmuş çocukları kaçırırdı. Bu yüzden yeni
doğum yapan anneler bir hafta sabaha kadar beklerler.
İslamiyet’i kabul edeli daha iki yüzyıl bile geçmeyen Karaçay-Malkar halkının
yaşayış tarzında eski inançların izlerine oldukça sık rastlamak mümkündür.52
52
Ufuk Tavkul, Kafkasya Dağlarında Hayat ve Kültür, Karaçay-Malkar Türklerinde Sosyo-Ekonomik
Yapı ve Değişme Üzerine Bir İnceleme, İstanbul 1993, S 14-18
87
Ocak evin ortasında olurdu. XIX. yy.da Karaçay-Malkarlılar ocağı evin
ortasında değil duvara dayalı biçimde yapmaya başladılar.
Evler genellikle tek odadan oluşur. Evin oğlu evlendiğinde “şımpıldık” dene bir
perdeyle oda ikiye bölünürdü. Daha sonra Karaçay-Malkarlılar evlenen oğulları için eve
yeni bölümler eklemeye başladılar. Buna “otav” adı verilir. Bir avlunun etrafına
çevrelenen otavlar sayesinde bir kaleyi andıran büyük evler inşa edilirdi.
Karaçay-Malkar’da evler işbirliği ile yapılırdı. Buna “mammat” yada “izev” adı
verilir. Ev sahibi ev yapımına yardım edenlere öküz yada koyun keserdi. Ev inşa
edilmeden önce evin yapılacağı yere bir gün önceden bir tas su ve bal konulurdu. Ertesi
sabah bakıldığında su ve bal azalmışsa oraya ve yapmaktan vazgeçilirdi. Çünkü
Karaçay-Malkarlılar orada cin yada perilerin olduğuna inanırlar ve böyle yerlere ev
yapmaktan kaçınırlardı.
Evi yapmadan önce evin dört köşesine kömür, kükürt, para ve parlak taşlar
konulurdu. Böylece yeni evin bereketli olacağına inanırlardı. Ev yapıldıktan sonra
kurban kesilirdi. Evin yapımına yardım edenler kurban etinden yerlerdi. Evin sahibi
evin önünde eline aldığı bir tas boza ile “algış” adı verilen duaları söylerdi.
Ağaç evlerde bazen ocağın olduğu taraf taştan işlenirdi. Evlerin duvarları keçe
ve halılarla kaplanırdı. Kışın soğuk girmemesi için kapı da içerden keçeyle kaplanırdı.
53
Ufuk Tavkul, Kafkasya Dağlarında Hayat ve Kültür, Karaçay-Malkar Türklerinde Sosyo-Ekonomik
Yapı ve Değişme Üzerine Bir İnceleme, İstanbul 1993, S 244-247
88
Harita 2. Kafkasya’nın Bugünkü Yapısı
SONSÖZ
89
Tabi ki kültür, kavramı sınırsız bir alanı kapsadığı için kültürün bütün
etmenlerini ele almamız imkansızdır. Seçtiğimiz başlıkların, ele aldığımız ülkeleri
kültürel açıdan yeteri kadar yansıtacağına inanarak, tekrardan eser içindeki eksik ve
hatalarımızdan dolayı özür dilerim
BİBLİOGRAFYA
1999, s. 45
İstanbul 1993
90
6. Berdzeneşvili, Nikolaz- Canaşia, Simon-, Gürcüstan Tarihi, Çev: Hayri
1993
İstanbul 1979
12. Medetoğlu, Oğuz-, Gürcü Halk Dansları, Çvneburi Dergisi, Sayı 39, İstanbul
2001, s.39
13. Medetoğlu, Oğuz-, Gürcü Halk Dansları, Çvneburi Dergisi, Sayı 42, İstanbul
2001, s.39
14. Sarcveladze, Zurab-, Gürcü Dili, Çvneburi Dergisi, Çev: Nana Canaşia, Sayı
15. Rilogova, V-, Gürcü Alfabesi, Çvneburi Dergisi, Çev: Nana Canaşia, Sayı
91