Skopje

Miasto, architektura
i sztuka solidarności

City, Architecture
and Art of Solidarity

Kraków 2019
 12
Spis treści Contents

Agata Wąsowska-Pawlik — s. / p. 7
Kultura współpracy / The culture of cooperation Miasto / City s. / p. 84

Mira Gaḱina — s. / p. 11

3
Sztuka polska w Skopju / The Polish art in Skopje

Łukasz Galusek — s. / p. 15
Państwo i miasto. O mitach, pamięci, polityce
State and city. Of myths, memory, politics

Pavel Veljanoski — s. / p. 33
Wkład polskich urbanistów i architektów w odbudowę Skopja po trzęsieniu ziemi

Architektura
The contribution of Polish urban planners and architects to the post-earthquake
reconstruction of Skopje

Architecture
Michał Wiśniewski — s. / p. 52
Tygrysy i Muzeum Sztuki Współczesnej
The Tigers and a Museum of Contemporary Art s. / p. 104

Magdalena Ziółkowska — s. / p. 55
„Propozycja nie jest tak ważna jak pytanie, dlaczego ona powstała”. Kilka refleksji
o kolekcji sztuki polskiej w Muzeum Sztuki Współczesnej w Skopju
‘The proposal itself is not as important as the question of why it has been made
in the first place.’ A few reflections on the collection of Polish art in the Museum
of Contemporary Art in Skopje

Sztuka solidarności
Marika Bočvarova-Plavevska — s. / p. 69
Kolekcja Muzeum Sztuki Współczesnej w Skopju. Solidarność – niedokończony projekt?
The collection of the Museum of Contemporary Art in Skopje. Solidarity –

Art of solidarity
an unfinished project?

s. / p. 136

Biogramy twórców
Bios of the artists – s. / p. 215
Spis prac polskich artystów przekazanych Muzeum
Sztuki Współczesnej w Skopju
Catalogue of works of Polish artists submitted to the
Museum of Contemporary Art in Skopje – s. / p. 231
 33

Wkład polskich urbanistów

i architektów w odbudowę Skopja
po trzęsieniu ziemi

The contribution of Polish urban

planners and architects to the
post-earthquake reconstruction
of Skopje
Pavel Veljanoski
Pavel Veljanoski
Wkład polskich urbanistów i architektów…
26 lipca 1963 roku w samym centrum Skopja doszło do po-
tężnego trzęsienia ziemi. Nie poprzedziły go żadne znaki
ostrzegawcze, żadne wcześniejsze wstrząsy. Uderzyło od
razu z wielką mocą na powierzchni około 50 tysięcy kilo-
metrów kwadratowych. W zaledwie kilka sekund – po pierw-
szym i drugim wstrząsie – miasto legło w gruzach. Trzęsie-
nie spowodowało znaczne przesunięcie masy lądowej na
południowy wschód, co było przyczyną zawalenia się wielu
wolnostojących budynków.
Rankiem 26 lipca 1963 roku miasto przestało istnieć.
Ponad 200 tysięcy ludzi straciło dach nad głową, 1070
osób zginęło. Mimo tego już po kilku dniach Skopje
wróciło do życia.
Solidarność międzynarodowa i pomoc ze strony ONZ
Całe społeczeństwo Jugosławii i ludzie na całym świecie wy-
rażali troskę o losy Skopja. Okazana przez nich solidarność
stała się ważnym znakiem w stosunkach międzynarodowych.
Odbudowane miasto stanowiło pomnik ludzkiej solidarności.
Organizacja Narodów Zjednoczonych podjęła się
niesienia planowej, długoterminowej pomocy ofia-
rom katastrofy. Ernest Weissmann, jeden z pionierów
chorwackiego modernizmu, pełniący wówczas funkcję
zastępcy dyrektora Rady Gospodarczej i Społecznej
ONZ (ECOSOC), przyjechał do Skopja tuż po kata-
klizmie, by osobiście ocenić rodzaj i zakres potrzebnej
pomocy. Gdy specjaliści z ONZ zaczęli przyjeżdżać
do miasta, kierownictwo ONZ wystosowało następu-
jący komunikat: „Skopje powinno się stać pomnikiem
ludzkiej solidarności, widocznym znakiem tego, co
jeden człowiek gotów jest zrobić dla drugiego. Niech
to będzie symbol międzynarodowego porozumienia”.
Z inicjatywy Weissmanna, Maurice’a Rotivala, Kennetha Watt-
sa i innych ekspertów z ONZ utworzono Międzynarodową
Radę Konsultantów ONZ ds. Odbudowy Skopja. Pierwsze
posiedzenie Rady odbyło się w Skopju w terminie od 26 do
30 marca 1964 roku. Blagoja Popov, prezydent miasta, przy-
witał wysłanników ONZ i wyraził nadzieję, że Skopje stanie
się miastem międzynarodowej solidarności.
Uczynienie z macedońskiej stolicy symbolu solidar-
ności można potraktować jako strategiczne posunię-
cie podczas zimnej wojny. Dzięki temu w obliczu trud-
nej sytuacji gospodarczej Jugosławia, przywiązująca
dużą wagę do zachowania politycznej neutralności,
Pavel Veljanoski
The contribution of Polish urban planners and architects… 34 Skopje
Miasto, architektura i sztuka solidarności
Skopje
City, Architecture and Art of Solidarity 35
On 26 July 1963 a destructive earthquake struck in the mogła współpracować na arenie międzynarodowej ly, was hereby presented with a situation where it
very centre of the city of Skopje. It hit without warning, with bez konieczności przyjmowania zobowiązującej po- could co-operate with the global scene without ac-
no advance tremors, and with great intensity, and was felt mocy, która zmusiłaby kraj do opowiedzenia się po cepting any compromising aid that could disrupt its
across an area of some 50,000 sq.km. Within a few seconds którejś ze stron. Dlatego też koncepcja transformacji non-aligned position. Therefore, the conception of
of the first and second shocks the city was reduced to ru- miasta w pomnik współpracy międzynarodowej była the city’s transformation as a symbol of international
ins, as if a hurricane had passed through. The earthquake dobrze przemyślana. Proces odbudowy rozpoczął cooperation was carefully constructed. The recon-
caused a significant south-easterly shift of the surface stra- się od obrazów sowieckich i amerykańskich żołnierzy struction process began with scenes of Soviet and
tum of the ground, which in turn caused the collapse of pracujących ramię w ramię, co w oczach międzynaro- American soldiers working side by side, which in the
many free-standing, above-ground buildings. dowej opinii publicznej stało się potężnym symbolem eyes of international public opinion came to operate
On the morning of 26 July 1963 the city ceased to kooperacji pomiędzy Wschodem i Zachodem 1. as a powerful metaphor of co-operation between
exist. More than 200,000 people were left homeless Cenieni specjaliści opublikowali łącznie ponad 120 prac East and West. 1
and 1,070 lost their lives. But within a few days the naukowych i raportów dotyczących katastrofy i możliwo- Famous experts have published more than 120 scientific
city began to come back to life. ści odbudowy Skopja w bezpieczny sejsmicznie sposób. publications and reports about the Skopje catastrophe and
W pismach naukowych poświęconych architekturze można the possibilities for its seismically successful rebuilding. Nine
International solidarity and the vast contribution of the znaleźć dziewięć publikacji pochodzących z pierwszego publications about the reconstruction of Skopje dating from
United Nations etapu odbudowy (1964–1971) 2. the first phase of reconstruction, the period 1964–1971, have
Concern for Skopje was expressed by the entire Yugoslav been identified in architecture journals. 2
and world community. Such international solidarity has come
to be an encouraging sign in international relations. Skopje 1 Ines Tolic, The protagonists of Skopje’s reconstruction, [w:] 1 Ines Tolic, ‘The protagonists of Skopje’s reconstruction’, [in:]
has become a city monument to human solidarity. The future as a project / Doxiadis in Skopje, Hellenic Institute The future as a project: Doxiadis in Skopje, Hellenic Institute of
of Architecture, Athens 2018. Architecture, Athens 2018.
The United Nations took the initiative in delivering
2 Mirjana Lozanovska, Igor Martek, Skopje resurgent. 2 Mirjana Lozanovska, Igor Martek, ‘Skopje Resurgent: the inter-
planned, long-term aid to the ruined city. Ernest The international confusions of post-earthquake planning, national confusions of post-earthquake planning, 1963–1967’,
Weissmann, one of the pioneers of Croatian mod- 1963–1967, „Planning Perspectives” 2018. Planning Perspectives 2018.
ernism, and at the time deputy director of the United
Nations Economic and Social Council (ECOSOC),
spent some time in the city in the immediate after-
math of the earthquake in order to establish what aid
the UN and its specialised agencies should offer. As
specialists from the UN began to arrive in Skopje, the
message issuing from UN headquarters was: ‘Skopje
shall be the monument of human solidarity. The re-
cord of man for man. The monument of international
understanding.’
An International Consultative Board for Repair and Recon-
struction of Skopje was formed on the initiative of Weiss-
mann, Maurice Rotival, Kenneth Watts, and other UN experts.
Its first meeting was held in Skopje from 26 to 30 March
1964. Blagoja Popov, the city’s mayor, welcomed the UN
representatives and expressed his conviction that Skopje
would become a city of international solidarity.
Setting Skopje up as a symbol of solidarity can be
interpreted as a strategic move during the Cold War. Ernest Weissmann, kierownik
Międzynarodowej Rady Konsultantów
Due to its difficult economic situation Yugoslavia, Ernest Weissmann, president of the
a country that valued its political neutrality high- International Consultative Board
Pavel Veljanoski
Wkład polskich urbanistów i architektów…
Oparty na ekspertyzie plan urbanistyczny dla Skopja jako
część programu pomocy technicznej
Program pomocy technicznej powstał w styczniu 1964 roku.
Jego celem miało być ułatwienie skutecznego wdrożenia
nowego planu urbanistycznego. Rada Pomocy Technicznej
ONZ (Technical Assistance Board, TAB) zgodziła się prze-
znaczyć ponad 200 tysięcy dolarów na przygotowanie planu
urbanistycznego dla Skopja na podstawie odpowiedniej
ekspertyzy.
W lutym 1964 roku trzy firmy specjalizujące się
w urbanistyce stanęły do przetargu o przygotowa-
nie nowego planu zagospodarowania przestrzen-
nego dla Skopja. Przedstawiciele ONZ zdecydowali
się na propozycję greckiego biura Constantinosa
A. Doxiadisa, biorąc pod uwagę jego międzynarodo-
we doświadczenie.
Pod koniec marca eksperci z biura Doxiadisa przybyli do
Skopja z Aten dzięki finansowaniu z TAB. Następnie z ra-
mienia ONZ przystąpili do pracy nad ogólnymi wytycznymi
odbudowy miasta. Ukończone studium obejmowało nastę-
pujące elementy: analizę regionu i obszaru miejskiego, za-
wierającą krótkoterminowe i długoterminowe prognozy do-
tyczące między innymi cech fizycznych, populacji, zasobów
naturalnych, rozwoju gospodarczego, oraz podsumowanie
obecnej sytuacji i problemów właściwego terenu Skopja,
podzielone na kategorie: istniejące miasto, populacja, sektor
publiczny, transport.
Raport przewidywał, że liczba mieszkańców Skopja
w 1981 roku sięgnie 390 tysięcy.
W kwietniu władze miasta zaproponowały, by w ramach po-
mocy ze strony Polski w Warszawie przygotowano szkic
planu urbanistycznego, który mógłby stanowić alternatywne
rozwiązanie dla propozycji grecko-jugosłowiańskiego ze-
społu Doxiadisa 3. Adolf Ciborowski, główny architekt repre-
zentujący zespół polski, wziął udział w jednym z pierwszych
spotkań Międzynarodowej Rady Konsultantów w Skopju wraz
z przedstawicielami biura Doxiadisa z Aten.
Dobra reputacja polskich urbanistów wynikała z mię-
dzynarodowego podziwu dla odbudowy Polski po
drugiej wojnie światowej, a zwłaszcza dla odbudowy
zburzonej Warszawy na zasadzie równych warun-
3 Stanisław Jankowski, Plan ogólny Skopje, „Miasto” 1967, nr 4,
s. 2–19.
Pavel Veljanoski
The contribution of Polish urban planners and architects… 36
Scientifically based urban plan for Skopje as a part of
the TAB programme
The technical aid programme (TAB) came into effect in Janu-
ary 1964. The purpose of the programme was to facilitate the
successful implementation of the new urban plan. The UN
Council for Technical Aid undertook to invest considerable
sums in the preparation of a scientifically based urban plan
for Skopje, and approved over $ 200,000 for the purpose.
In February 1964 three urban planning firms submit-
ted their proposals for the preparation of a new Mas-
ter Plan for Skopje to the UN programme. Ultimately,
the Greek urban planning office under Constantinos
A. Doxiadis was chosen as the most suitable to take
on this project given its worldwide experience.
At the end of March 1964, experts from Doxiadis’ firm arrived
in Skopje from Athens, financed by the UN’s TAB programme.
This firm, as a representative of the UN, worked on drawing
up an outline plan for Skopje. The finished study contained
the following elements: a study of the region and the urban
area, including long- and short-term projections for its phys-
ical characteristics, population, natural resources, economic
development, etc. and an overview of the current situation
and problems of Skopje proper, divided into the existing city,
its population, the public services industry, and transport
and communications.
It included the projection that in 1981 Skopje would
have a population of about 390,000.
In April 1964 the Skopje authorities proposed that as part of
Poland’s aid contribution, a conceptual draft for the Master
Plan of Skopje should be drawn up in Warsaw as an alter-
native to the study which the UN had previously commis-
sioned from the Greek-Yugoslav team in Skopje. 3 At one of
the first meetings of the International Consultative Board in
Skopje, representatives of Doxiadis Associates from Athens
were met by the chief architect of Warsaw, Adolf Ciborowski,
a representative of the Polish planning team.
The reputation enjoyed by Polish urban planners
stemmed from the international admiration for the
reconstruction of Poland after the Second World War,
in particular the rebuilding of Warsaw according to
the principles of equal living conditions for all inhab-
3 Stanisław Jankowski, ‘Plan ogólny Skopje’, Miasto, no. 4 (1967),
2–19.
Skopje
Miasto, architektura i sztuka solidarności
ków do życia dla wszystkich mieszkańców, czemu
sprzyjało upaństwowienie własności i bezpośrednie
zaangażowanie władz państwowych w planowanie
gospodarcze i przestrzenne. Szczególnym uznaniem
cieszyła się rekonstrukcja Starego Miasta, zrównane-
go z ziemią po powstaniu warszawskim w 1944 roku 4.
Polacy i polskie władze, a przede wszystkim warszawiacy,
głęboko współczuli mieszkańcom Skopja z powodu kata-
strofy, jaka ich dotknęła, i postanowili zaoferować im po-
moc. Powołano w tym celu Komitet Rządowy ds. Pomocy
Polskiej dla Skopja pod przewodnictwem prof. Kazimierza
Secomskiego.
Jak pisze Ines Tolic 5, jednoczesną obecność w Sko-
pju Doxiadisa i Ciborowskiego można odczytywać
jako politykę „wagi i przeciwwagi” – przejaw strategii
skoncentrowanej na utrzymaniu równowagi pomiędzy
obiema stronami politycznego podziału.
Skopje skrajnie odbiegało od dotychczasowych zagranicznych
doświadczeń polskich ekspertów. Po pierwsze, Jugosławia
cieszyła się dużą sympatią wśród osób, które nie popierały
komunistycznego reżimu, ponieważ wydawała się dużo bar-
dziej otwarta na Zachód niż pozostałe kraje bloku wschod-
niego. Niedługo przed katastrofą w Skopju, po słynnym
„polskim Październiku” w 1956 roku, wielu z uwagą śledziło
wydarzenia w Jugosławii, wyobrażając sobie, że tamtejsi
obywatele mają więcej swobody.
Polski rząd entuzjastycznie podchodził do zacieśnienia relacji
z Jugosławią, szczególnie po izolacji marszałka Tity w okre-
sie stalinizmu. W 1961 roku Josip Broz Tito przybył z wizytą
do Warszawy, a niedługo po zakończeniu naszych prac
w Skopju Władysław Gomułka wraz z całym polskim rządem
pojechał do Jugosławii, by podkreślić bliskość wzajemnej
relacji pomiędzy naszymi państwami.
Niemniej wszystkie te elementy w żaden sposób nie wpływały na
naszą pracę, która nie miała nic wspólnego z jakąkolwiek
polityką. Być może ten aspekt rzucał się w oczy na wyż-
szych szczeblach negocjacji, jednak my chcemy wierzyć, iż
poziom ochotniczej pracy wykonanej przez nas w Warsza-
4 Łukasz Stanek, Miastoprojekt goes abroad. The transfer of
architectural labour from socialist Poland to Iraq (1958–1989),
„The Journal of Architecture”, t. 22: 2017, nr 4, s. 786–811.
5 I. Tolic, The protagonists of Skopje’s reconstruction, op. cit.
Skopje
City, Architecture and Art of Solidarity 37
itants, facilitated by the communalisation of property
and the direct involvement of the state in economic
and spatial planning, and the reconstruction of the
old town, which had been systematically destroyed
after the Warsaw Uprising of 1944. 4
Polish society, the Polish government, and above all the
people of Warsaw, felt deeply sorry for the citizens of Skopje
after the earthquake and decided to offer their assistance.
A Governmental Committee for assistance was set up under
minister Prof. Kazimierz Secomski.
According to Ines Tolic, the presence in Skopje of
both Doxiadis and Ciborowski can be understood
as a policy of ‘parts and counterparts’, a strategy
aimed at maintaining a balance between conflicting
political line-ups.
Skopje was totally different than other experiences that Polish
experts had gained abroad. First of all, Yugoslavia was very
much liked as a country by those who didn’t approve of
the Communist regime. It seemed to be much more open
to the west than all the other countries of the Eastern Bloc.
Not long before the Skopje disaster, after the famous ‘Pol-
ish October’ of 1956, many people looked with interest at
what was happening in Yugoslavia, imagining that there was
much more freedom there.
The government of Poland was relatively keen to establish better
relations with Yugoslavia, especially after President Tito had
been completely disregarded during the Stalinist period.
In 1961 Marshal Tito paid a visit to Warsaw, and soon after
our work in Skopje, Gomulka and the whole government of
Poland went to Yugoslavia in a manifestation of the strength
of these links.
Nonetheless, all this was totally absent from our professional work,
in which politics did not feature at all. It may have been
visible at higher levels of negotiation, but we want to be-
lieve that the work we did voluntarily in Warsaw was of
such a standard that the international council considered
it a fruitful idea to have the Polish team involved in the
planning operation. 5
4 Łukasz Stanek, ‘Miastoprojekt goes abroad: The transfer of
architectural labour from socialist Poland to Iraq (1958–1989)’,
The Journal of Architecture, vol. 22, no. 4 (2017), pp. 786–811.
5 Stanisław Furman, interview by the author, Warsaw, October 23,
2018.
Pavel Veljanoski
Wkład polskich urbanistów i architektów…
wie był na tyle wysoki, że międzynarodowe organy uznały,
iż warto zaprosić nas do współpracy w przygotowywaniu
planu 6.
Koncepcyjny projekt planu odbudowy Skopja powstał w Pra-
cowni Urbanistycznej Warszawy. Odpowiadał zań specjalny
zespół, powołany osobiście przez Adolfa Ciborowskiego,
naczelnego architekta Warszawy.
Pewnej soboty w kwietniu 1964 roku odebrałem telefon od Sta-
nisława Jankowskiego, który poprosił, żebyśmy spotkali
się następnego dnia rano przy kawie w Hotelu Europej-
skim w Warszawie. Powiedziałem, że nie będę miał czasu,
ale on nalegał, tłumacząc, iż sprawa jest najwyższej wagi.
W spotkaniu uczestniczyło pięć osób (Jankowski, Ciborow-
ski, Jastrzębski, Wilski i Suchorzewski). Wyznaczono nam
zadanie przygotowania polskiej wersji planu odbudowy
Skopja. Postawił je przed nami Adolf Ciborowski. Kilka dni
później wsiedliśmy do samolotu do Belgradu, skąd ruszy-
liśmy do Skopja 7.
Głównymi autorami planu byli: Stanisław Jankowski – kie-
rownik zespołu, dyrektor Pracowni Urbanistycznej Warszawy;
Bohdan Jastrzębski – kierownik biura projektowego w war-
szawskiej Radzie Miasta; Maria Redziejowska – kierowniczka
zespołu programowego w Pracowni Urbanistycznej War-
szawy; Wojciech Suchorzewski – zastępca kierownika biura
projektowego ds. transportu w warszawskiej Radzie Miasta;
Juliusz Wilski – zastępca kierownika Pracowni Urbanistycz-
nej Warszawy. Pozostali członkowie zespołu to: Stanisław
Broniewski, Czesław Kotela, Kazimierz Marczewski, Stefan
Putowski i Bohdan Wyporek.
Podczas wizyty w Pracowni Urbanistycznej Skopja
oraz później podczas pobytu w Polsce zespołu ju-
gosłowiańskich architektów (w delegacji wzięli udział
Ljube Pota, Blagoja Kolev i Rafail Vlcevski) zespół
zgromadził cenne materiały i informacje, wykorzysta-
ne następnie do sporządzenia analizy.
6 Stanisław Furman w rozmowie z autorem, Warszawa, 23 paź-
dziernika 2018.
7 Wojciech Suchorzewski w rozmowie z autorem, Warszawa,
29 listopada 2018.
Pavel Veljanoski
The contribution of Polish urban planners and architects… 38
The preliminary study for the urban plan of Skopje was
made in the Warsaw Town Planning Office by the ‘Skopje
team’, which had been hand-picked by the Chief Architect
of Warsaw, Adolf Ciborowski.
One Saturday in April 1964 I had a telephone call from Stanislaw
Jankowski, who told me that we should meet the next day
for coffee at the Europejski Hotel in Warsaw. I said I had no
time the next morning but he said that nothing could be
more important. It was a meeting of five people (Jankowski,
Ciborowski, Jastrzębski, Wilski, and Suchorzewski) at which
we were tasked with preparing and drawing up a Polish
version of the plan for the reconstruction of Skopje. The
task was put forward by Adolf Ciborowski. A few days af-
ter this meeting we were on a flight to Belgrade, and then
transferred to Skopje. 6
The chief designers were as follows: Stanislaw Jankowski –
team leader, director of Warsaw Council’s Town Planning
Office; Bohdan Jastrzębski – director of the Research and
Design Office at Warsaw City Council; Maria Redziejowska –
head of the programme team at Warsaw’s Town Planning
Office; Wojciech Suchorzewski – deputy director of the Re-
search and Design Office for Roads and Transport at Warsaw
Council; Juliusz Wilski – deputy head of Warsaw Council’s
Town Planning Office. The other members of the team were:
Stanislaw Broniewski, Czeslaw Kotela, Kazimierz Marczewski,
Stefan Putowski, and Bohdan Wyporek.
The valuable materials and information used in the
preparation of this study were gathered during the
Polish team’s visit to the Town Planning Office of
Skopje and during a visit to Warsaw by a team of
engineers from Skopje: Ljube Pota, Blagoja Kolev,
and Rafail Vlcevski.
Studies and surveys were made for the planned redevelop-
ment covering aspects such as natural conditions, existing
housing stock, population, land ownership, social demo-
graphics, and public health conditions.
Various different structural models were developed:
a convergent model ‘Z’; a dispersed model ‘R’; a sat-
ellite-type model ‘S’.
6 Wojciech Suchorzewski, interview by the author, Warsaw,
29 November 2018.
Skopje
Miasto, architektura i sztuka solidarności
Badania i analizy poprzedzające sporządzenie planu doty-
czyły obszarów takich jak warunki naturalne, istniejące zaso-
by mieszkaniowe, populacja, własność gruntów, demografia
społeczna i zdrowie publiczne.
Zaproponowano trzy różne modele strukturalne: mo-
del zbieżny (Z), model rozproszony (R), model sate-
litarny (S).
Każdy z nich został przeanalizowany w kilku różnych wer-
sjach, z których każda zakładała inne rozmieszczenie sek-
tora usługowego i przemysłowych miejsc pracy. Dopiero na
tej podstawie wybrano optymalny plan zagospodarowania
przestrzennego dla różnych dzielnic w wariantach Z i R,
w zależności od warunków ekonomicznych i możliwości
funkcjonalnych.
W ten sposób zakończono pierwszy etap prac, a jego
efekty przedstawiono na zebraniu Międzynarodowej
Rady Konsultantów w Skopju w czerwcu 1964 roku
i przedłożono do oceny władzom Jugosławii oraz
ekspertom z ONZ 8.
Rola funduszy pomocowych ONZ
Drugie posiedzenie Międzynarodowej Rady Konsultan-
tów odbywało się w Ochrydzie od 18 do 23 lipca 1964 roku.
W porządku obrad znalazło się wiele istotnych wytycznych
dotyczących przygotowania planu odbudowy. W dyskusji
wzięło udział 120 ekspertów z ONZ i z Jugosławii. Komisja
przyjęła do wiadomości charakterystykę wszystkich zapro-
ponowanych modeli, dyplomatycznie pochwaliła rozwiązania
wypracowane przez oba zespoły i zadecydowała, że wszyst-
kie konceptualne studia rozwoju przestrzennego miasta
zasługują na pełną uwagę.
Punktem wyjścia do planu odbudowy zaproponowa-
nego przez komisję była prognoza dotycząca wzrostu
liczebności populacji Skopja do 350 tysięcy w ciągu
najbliższych 20 lat. Jedna z głównych rekomendacji
wskazywała, iż w przyszłości centrum miasta powinno
być wstanie realizować wszystkie ekonomiczne, kul-
turowe, społeczne i polityczne funkcje Skopja. Eks-
perci z ONZ dowodzili, iż elastyczność planowania
8 Skopje. Study of Master Plan, Warsaw Council, Chief Archi-
tects of Warsaw Town Planning Office, Skopje Team, Warsaw
1964.
Skopje
City, Architecture and Art of Solidarity 39
Each of the above-mentioned models was analysed in
a range of alternative versions, each of which assumed
a different distribution of services and industrial workplaces.
On this basis, the optimum layout of the city’s various dis-
tricts for the alternatives Z and R was selected according
to economic and functional conditions.
This concluded the first stage of the process, and the
results were presented at a meeting of the Interna-
tional Consultative Board in Skopje in June 1964, and
submitted for assessment by the Yugoslav authorities
and UN experts. 7
The important contribution of the UN special fund
The Second Session of the International Consultative Coun-
cil was held at Ohrid on 18–23 July 1964. On the agenda of
this session were the many important guidelines connected
with drawing up the urban master plan. It was attended by
120 experts from the UN and Yugoslavia. The council made
note of the characteristics of all the variations of the urban
models presented, diplomatically praised the achievements
of both planning teams, and issued the conclusion that all of
the conceptual studies for the city’s spatial design should
receive full attention.
The starting point for the urban master plan proposed
by the council was that over the ensuing 20 years the
population of Skopje should reach 350,000. One of
its recommendations was that the future city centre
should be able to serve all the economic, cultural,
social, and political functions of Skopje. UN experts
held that elasticity of planning was the most impor-
tant feature of Skopje’s redevelopment.
The enormous contribution to the reconstruction made by
the UN is evident from the part played by the Special Fund,
which at its session in June 1964 passed a resolution that
from August 1964 to July 1965 Skopje was to receive tech-
nical aid worth $1,354,800. This was the first time that the
Special Fund had ever provided such a large sum for the
urbanization of any city in the world. 8
7 ‘Skopje. Study of Master Plan’ (Warsaw Council, Chief Archi-
tects of Warsaw Town Planning Office: Skopje Team, Warsaw
1964).
8 Risto Markovski, ‘The United Nations Scientific and Technical
Aid to Skopje’ (Information centre of Skopje City Council, Sko-
pje 1964).
Pavel Veljanoski
Wkład polskich urbanistów i architektów…
Pavel Veljanoski
The contribution of Polish urban planners and architects… 40 Skopje
Miasto, architektura i sztuka solidarności
Skopje
City, Architecture and Art of Solidarity 41

Koncepcja alternatywnych modeli Widok ogólny, wariant R Architekt z Polski objaśnia koncepcję urbanistyczną dla Skopja
Concept of model alternatives Overview, alternative R An engineer from Poland explains the spatial concept for Skopje
Pavel Veljanoski
Wkład polskich urbanistów i architektów…
powinna być najważniejszą cechą działań na rzecz
odbudowy miasta.
Nie sposób przecenić pomocy ze strony ONZ – wystarczy
spojrzeć na fundusz pomocowy, którego wysokość ustalono
na posiedzeniu rady Funduszu Specjalnego ONZ w czerwcu
1964 roku: od sierpnia 1964 roku do lipca 1965 roku Skopje
miało otrzymać pomoc techniczną o wartości 1 354 800
dolarów. Była to sytuacja bez precedensu: nigdy wcześniej
Fundusz nie przeznaczył tak wysokiej kwoty na urbanizację
jakiegokolwiek miasta 9.
Ciborowski, ceniony polski urbanista, został dyrek-
torem Projektu Planu Skopja z ramienia Funduszu
Specjalnego ONZ.
Aby wyłonić wykonawców kolejnych etapów projektu, zorga-
nizowano międzynarodowy przetarg. Do udziału zaproszono
firmy i ekspertów z wielu krajów, w tym z Polski – jednym
z uczestników była Pracownia Urbanistyczna Warszawy, re-
prezentowana przez Polservice. Rozstrzygnięcie przetargu
przyniosło sukces polskiego zespołu, któremu powierzono
wykonanie głównej części opracowania, czyli Plan ogólny
odbudowy Skopja i Studium socjologiczne. Polscy urbaniści
mieli też doradzać przy przygotowaniu Planu regionalnego.
Pozostałe działy – Mieszkalnictwo, Komunikację, Infrastruk-
turę oraz Studium adaptacji istniejącej zabudowy – po-
wierzono firmie Doxiadisa. Architekci i urbaniści z Pracowni
Urbanistycznej Skopja weszli w skład obu zespołów.
Potrzeba było dziesięciu miesięcy intensywnej pracy
ekspertów z ramienia ONZ i urbanistów z Jugosławii,
by wypracować wielkie dzieło ludzkiej solidarności:
Plan generalny odbudowy Skopja.
Plan ogólny odbudowy Skopja – przygotowany przez
polskich urbanistów
Prace nad planem rozpoczęły się od ustalenia planu działań,
zakładającego ścisłe trzymanie się harmonogramu i koor-
dynację prac poszczególnych zespołów.
Podział prac polskiego zespołu działającego w Sko-
pju w grudniu 1964 roku wyglądał następująco: kie-
rownik – Stanisław Jankowski; zastępca kierownika –
Juliusz Wilski; autorzy Planu ogólnego – Stanisław
9 Risto Markovski, The United Nations Scientific and Technical
Aid to Skopje, Information Centre of Skopje City Council, Sko-
pje 1964.
Pavel Veljanoski
The contribution of Polish urban planners and architects… 42
Ciborowski, who was a well-known Polish town plan-
ner, was appointed the director of the UN Special
Fund’s project for Skopje.
An international tender was conducted in order to decide
who would implement the further phases of the project.
Firms and experts from many countries, including Poland,
were invited to participate, one of which was the Warsaw
Urban Studio, presented by Pоlservice from Warsaw. The
final decision of the United Nations after the conducted
tender represented a real success for the Polish team,
since it was authorized to carry out the main part of the
study, i.e. the Master Plan and the Sociological Study, and
was also awarded a consultative role in the preparation
of the Regional Plan. Other fields – housing, communica-
tions, infrastructure, and the study of adaptation of existing
building stock – were entrusted to Doxiadis Associates of
Athens. Town planners and architects from the Institute of
Town Planning and Architecture in Skopje were included
on both teams.
It took ten months of hard work for the UN experts
and the Yugoslav planners to make this great work of
human solidarity, the Master Plan for Skopje.
The Master Plan for Skopje created by the Polish town
planners
The development phase of Skopje’s urban master plan be-
gan with the adoption of an action scheme, which presup-
posed strict compliance with the schedule, and coordination
of the work of individual teams and sections.
The Polish team left to work in Skopje in December
1964 in the following line-up: team leader: Stanisław
Jankowski; deputy team leader: Juliusz Wilski; Master
Plan: Stanisław Jankowski, Juliusz Wilski, Stanisław
Furman, Olgierd Kuncewicz, Kazimierz Marczewski,
and Maria Niemczyk; Optimization analysis Team:
Stanisław Broniewski, Bohdan Jastrzębski, and Ta-
deusz Michalak; ongoing implementation: Janusz Ci-
erpiński; Sociological Study: Zygmunt Pióro, Andrzej
Luszniewicz, Bożydar Rząd-Górnicki, and Zbigniew
Sufin; consultants for the Regional Plan: Zbigniew
Galperyn and Olgierd Kaczyński; representative of
Polservice: Kazimierz Zołotajkin.
All design work was carried out with the cooperation of the
hosts, i.e. the Institute of Town Planning and Architecture
Skopje.
Miasto, architektura i sztuka solidarności
Jankowski, Juliusz Wilski, Stanisław Furman, Olgierd
Kuncewicz, Kazimierz Marczewski, Maria Niemczyk;
zespół Analizy optymalizacyjnej – Stanisław Broniew-
ski, Bohdan Jastrzębski, Tadeusz Michalak; bieżące
realizacje – Janusz Cierpiński; Studium socjologicz-
ne – Zygmunt Pióro, Andrzej Luszniewicz, Bożydar
Rząd-Górnicki, Zbigniew Sufin; konsultacja Planu re-
gionalnego – Zbigniew Galperyn, Olgierd Kaczyński;
przedstawiciel Polservice: Kazimierz Zołotajkin.
Wszystkie prace projektowe wykonywano we współpracy
z gospodarzami – personelem skopijskiego Instytutu Pla-
nowania Miejskiego i Architektury (IPMiA) pod kierownic-
twem dyrektora Rista Galica i głównego projektanta Vojslava
Mačkiča.
Układ funkcjonalny i struktura miasta. Okres projekto-
wanego rozwoju miasta ograniczono do 15 lat. Głów-
nym zadaniem było oznaczenie obszarów najlepiej
odpowiadających standardom programów miejskich
dla populacji wynoszącej 350 tysięcy mieszkańców.
Warunki geograficzne i ukształtowanie terenu narzucały
podłużny kształt planu miasta, natomiast uwarunkowania
gospodarcze determinowały wewnętrzną spójność poszcze-
gólnych dzielnic, przy uwzględnieniu rekomendacji sejsmicz-
nych oraz warunków klimatycznych i biotechnicznych.
Ostatecznie zaproponowano monocentryczny mo-
del oparty na czteropoziomowej hierarchii ośrodków
usługowych, które miały za zadanie wypełnić główne
funkcje miasta, takie jak przemysł, mieszkalnictwo i re-
kreacja. Takie podejście do rozwoju podstref regional-
nych pozwalało zapewnić zrównoważony rozwój po-
pulacji i stwarzało możliwość kreowania odpowiedniej
liczby miejsc pracy w samym mieście, jednocześnie
oferując mieszkańcom dobre warunki do życia i pracy.
W ramach ogólnej koncepcji stworzono następujący podział
głównych funkcji miasta, który miał służyć jako dodatkowa
wytyczna 10:
Zatrudnienie: w czterech głównych koncentracjach –
centrum miasta i trzech dzielnicach przemysłowych:
północno-wschodniej, w oparciu o istniejącą hutę,
rozwój przemysłu metalowego, spożywczego, papier-
niczego; południowo-wschodniej – rozwój przemysłu
10 Opracowano na podstawie: S. Jankowski, Plan ogólny Skopje,
op. cit., s. 13–14.
Skopje.
City, Architecture and Art of Solidarity 43
(ITPA) in Skopje, under director Risto Galic and head de-
signer Vojslav Mačkič.
Functional layout and city structure: The prospec-
tive development period in the case of Skopje was
limited to 15 years, and the task was to designate the
areas most appropriate to the standards for the city
programmes for a population of 350,000 citizens.
The conditions of Skopje’s geographical environment man-
dated a longitudinal layout for the city, while economic
prerequisites imposed the internal cohesion of individual
parts of the city within its overall limits, taking into account
seismic recommendations and the climatic and biotechnical
conditions of the Skopje valley.
A monocentric model with a hierarchy of four levels of
service centres was proposed in the process of es-
tablishing the suitability of particular areas of the city
for discharging its main functions, such as industry,
housing, and recreation. This approach to sub-region-
al development was designed to ensure sustainable
growth in Skopje’s population, to secure the potential
for creation of sufficient jobs in the city itself, and to
provide its residents with favourable living and work-
ing conditions.
As part of the general concept, the following organization
of the city’s main functions was established as additional
guidance 9:
Employment: in four main concentrations – the city
centre and three industrial districts: the north-east-
ern, centred around the existing steelworks and de-
velopment of the metallurgy and food industries; the
south-eastern, with development of the chemical and
confectionery industries; the western, with develop-
ment of light industry with a profile not specified at
this point.
Residential: Eastern – on the flat expanses of the Aerodrom
municipality and in areas located further along the Vardar;
Northern – in areas of existing but substandard buildings;
South-western – by supplementing the existing housing
stock; Centre – significant collective housing construction
foreseen.
Recreation: along the river Vardar and on the slopes
of the mountains Vodno and Gazi Baba, with the in-
9 Based on: Stanisław Jankowski, op. cit., pp. 13–14.
Pavel Veljanoski
Wkład polskich urbanistów i architektów…
Pavel Veljanoski
The contribution of Polish urban planners and architects… 44 Skopje
Miasto, architektura i sztuka solidarności
Skopje
City, Architecture and Art of Solidarity 45

Polscy urbaniści przy pracy w skopijskim biurze Obszar Skopja i okolic – wnioski funkcjonalne i fizyczne Model struktury miasta
Polish town planners working in their office in Skopje The Skopje sub-region – functional and physical conclusions Model of city structure
Pavel Veljanoski
Wkład polskich urbanistów i architektów…
chemicznego i konfekcyjnego; zachodniej – rozwój
przemysłu lekkiego o niesprecyzowanym jeszcze
profilu.
Zamieszkanie: kierunek wschodni – na płaskich terenach lot-
niska i dalej położonych terenach wzdłuż Wardaru; kierunek
północny – na terenach istniejącej zabudowy substandar-
dowej; w dzielnicach południowych i zachodnich – przez
uzupełnienie istniejącej zabudowy; przewidziano ponadto
poważny udział budownictwa mieszkaniowego w centrum.
Wypoczynek: wzdłuż Wardaru oraz na sąsiednich
wzgórzach Wodno i Gazi Baba z wprowadzeniem
poprzecznych pasów zieleni o znaczeniu bioklima-
tycznym.
Komunikacja: zgodnie z pierwotnym pomysłem główny wę-
zeł kolejowy miał się znajdować na lewym brzegu Wardaru,
w północno-wschodniej części miasta. Centralny dworzec
pasażerski został zlokalizowany na prawym brzegu, w są-
siedztwie centrum miasta. Z kolei zasada układu drogowego
została określona w znacznej mierze przez kierunki dróg
międzynarodowych przebiegających w pobliżu miasta oraz
przez kształt Kotliny Skopijskiej. System dróg nawiązuje do
tras krajowych oraz do kierunków głównych ciążeń regio-
nalnych. Układ dróg oparty został o dwie arterie ekspre-
sowe przebiegające równolegle do rzeki i łączące miasto
z czterema głównymi wlotami do Kotliny Skopijskiej. Uzu-
Odręczna ilustracja koncepcji zagospodarowania brzegów Wardaru oraz wzgórz Wodno i Gazi Baba, zakładającej stworzenie
poprzecznych pasów zieleni o znaczeniu bioklimatycznym
Freehand drawing showing a concept for the city extending along the river Vardar and across the slopes of the Vodno and Gazi
Baba mountains with the introduction of transverse green belts of bioclimatic importance
Pavel Veljanoski
The contribution of Polish urban planners and architects… 46
troduction of transverse green belts of bioclimatic
significance.
Communications: Railway system – in the initial Polish con-
ception, the main rail hub was located on the left bank of
the river Vardar in the north-eastern region of the city. The
central passenger station was located on the right bank,
adjacent to the city centre.
Road system: The road system was largely organized
by the directions of international roads running close
to the city and by the shape of the Skopje valley. It
was subordinated to national routes and to the di-
rections of the main regional gravities, and was based
on two expressways running parallel to the river and
connecting the city with the four main inflows to the
Skopje valley. The expressways were complement-
ed by linking roads that form a second bypass for
heavy traffic.
Innovative methods employed in the General Plan
Their Skopje experience with urban planning in seismically
active areas provided an opportunity for the Polish team
to formulate, if not conclusions, at least some observations
of a local character, and also other more general ones with
a wider scope of applicability.
Skopje
Miasto, architektura i sztuka solidarności
pełnienie tras ekspresowych stanowią arterie przelotowe
tworzące drugą obwodnicę dla ruchu ciężkiego.
Innowacyjne metody uwzględnione w Planie ogólnym
Doświadczenie planowania rozwiązań urbanistycznych na
terenie aktywnym sejsmicznie dostarczyło polskiemu ze-
społowi okazji do sformułowania pewnych konkluzji, lub
raczej obserwacji, nie tylko o charakterze lokalnym, lecz
także ogólnym.
Studium socjologiczne. Narzędziem rzadko wyko-
rzystywanym w planowaniu urbanistycznym i prze-
strzennym, z którego postanowiono zrobić użytek
podczas prac nad planem generalnym odbudowy
Skopja, było studium socjologiczne, którego wyniki
miały istotne przełożenie na całość projektu. Wiązało
się ono przede wszystkim z wkładem zespołu socjolo-
gów w określanie zadań, metod i technik badawczych
oraz w dyskusje nad urbanistyką.
Na potrzeby planu odbudowy Skopja sporządzono prognozy
dla procesów i struktur społecznych oraz stosowano nowe
techniki pozwalające wyjść naprzeciw potrzebom mieszkań-
ców poprzez optymalną organizację przestrzeni miejskiej.
Metoda „optymalizacji warszawskiej”. Zarysy optymal-
nego relatywnego planu poszczególnych obszarów
miasta naniesiono następnie na szczegółową mapę
okolicy, by w ten sposób określić najkorzystniejsze
kierunki rozwoju Skopja. Podczas prac nad tym eta-
pem zastosowano „optymalizację warszawską”, która
po raz pierwszy została wdrożona w Warszawie. Jej
celem było ustalenie jak najniższych kosztów przy
jednoczesnym zachowaniu odpowiednich norm.
Wypracowaliśmy tę metodę na początku lat sześćdziesiątych i za-
częliśmy ją stosować w Warszawie, potem korzystaliśmy
z niej także w Skopju. Obecnie nazywa się ją „analizą kosz-
tów i korzyści”, ale w tamtym czasie nie była to jeszcze stan-
dardowa procedura w planowaniu przestrzennym. Nasza
analiza obejmowała koszty transportu, dostawy wody i elek-
tryczności, ogrzewania itd. Część ekspertyzy czerpaliśmy
z lektury międzynarodowych publikacji, podróży i współ-
pracy, jednak niektóre rozwiązania wypracowaliśmy sami 11.
11 Wojciech Suchorzewski w rozmowie z autorem, Warszawa,
29 listopada 2018.
Skopje
City, Architecture and Art of Solidarity 47
The Social Study. One sociological research tool rare-
ly employed in urban and spatial planning research
but used in the preparation of the Skopje Master Plan
was the social study, which was significant for the
outcome of the project. It consisted mainly in the for-
mulation of tasks, research methods, and techniques
by participation of members of the sociological team
in ongoing urban discussions.
For the needs of the Skopje Master Plan it was used to
forecast future social processes and structures and to im-
plement new techniques for meeting residents’ needs in
the design of the optimum spatial organization of the city.
The ‘Warsaw optimization method’. A study of the
optimum relative layout of the city’s areas using per-
spective planning was mapped onto a comprehensive
plan of the Skopje region in order to determine the
best conception for the development of the city. This
study was conducted using the ‘Warsaw optimization
method’ developed and applied for the first time in
Warsaw. The selection criterion was incurrence of the
lowest possible overall construction and operation
costs in these areas while maintaining applicable
standards and norms.
This was a methodology we developed in the early ‘60s and first
used in Warsaw, and then we had the opportunity to use
it in Skopje. Nowadays this method is called “cost-benefit
analysis”, but at that time it was not standard procedure in
urban planning. It involved analysis of where transportation
costs, water supply costs, electricity costs, heating systems
costs, etc., arose. This was knowledge we had gleaned from
the international literature, travelling, and collaboration, but
some of the solutions were our own inventions. 10
The costs of construction in a range of locations were com-
pared, taking into account soil loads, groundwater levels, the
level of temporary investment, compensation for expropria-
tion, water supply, sanitary wastewater drainage, wastewater
drainage, and utilities infrastructure. The costs were reduced
to comparable levels calculated in dinars per hectare. The
resultant deliverable was a comprehensive land value map
10 Wojciech Suchorzewski, interview by the author, Warsaw,
29 November 2018.
Pavel Veljanoski
Wkład polskich urbanistów i architektów…
Porównywano ze sobą koszty budowy w różnych lokaliza-
cjach, biorąc pod uwagę nośność gruntu, poziom wód grun-
towych, stan dotychczasowych inwestycji, odszkodowania
za wywłaszczenia, koszt zaopatrzenia w wodę, odprowa-
dzania ścieków sanitarnych i wód ściekowych, a także pod-
stawowej infrastruktury. Następnie koszty sprowadzono do
wartości porównywalnych, mierzonych w dinarach na hektar.
W efekcie powstawała mapa odzwierciedlająca całkowite
koszty dla danego obszaru generowane przez wszystkie
czynniki uwzględnione w analizie.
Rozwiązania urbanistyczne dla regionów aktywnych
sejsmicznie. Porównanie Warszawy i Skopja mówi
samo za siebie. W trakcie drugiej wojny światowej
zniszczeniu uległo około 80 procent warszawskich
budynków, a do tego miasto straciło 65 procent
mieszkańców. Tymczasem trzęsienie ziemi w Skopju
oznaczało utratę 65 procent zabudowań i śmierć 0,54
procent populacji.
Prace nad odbudową Skopja umożliwiły polskiemu zespo-
łowi zaproponowanie projektu urbanistycznego całkowitej
rekonstrukcji i rozbudowy miasta na obszarze zagrożonym
sejsmicznie. Określone na początku projektu wytyczne spo-
wodowały, że w Planie Ogólnym zawarto następujące re-
komendacje: 1) wydzielenie stref wolnych od zabudowy na
terenach najbardziej zagrożonych sejsmicznie. W przypadku
Skopja były to tereny zalewowe wzdłuż rzeki, dlatego też
plan zakładał umieszczenie na jej brzegach terenów rekre-
acyjnych i sportowych; 2) wprowadzenie obszarów zielonych
na osiedlach – zieleń ma dodatkowe walory psychologiczne
dla mieszkańców i może zapobiegać panice w sytuacji za-
grożenia; 3) oparcie struktury dzielnic mieszkaniowych na
układzie drogowym zapewniającym dwie drogi dojazdowe
do każdego osiedla; 4) eliminacja „sztywnych” środków ko-
munikacji zbiorowej, szczególnie podatnych na zniszczenie
(np. tramwaje), i zastąpienie ich elastycznym transportem
autobusowym; 5) system zaopatrzenia w wodę bazujący
na więcej niż jednym źródle i uwzględniający zapasy na
wypadek zagrożenia.
Zatwierdzenie planu
Kolejne etapy planu przygotowanego przez polski zespół
przedstawiono władzom Skopja i Międzynarodowej Radzie
Konsultantów ONZ w lipcu 1964 roku, a następnie w marcu,
lipcu i listopadzie 1965 roku.
Pavel Veljanoski
The contribution of Polish urban planners and architects… 48
showing the total cost per unit generated by all the factors
analysed.
Urban applications for seismically active areas.
A comparison of Warsaw and Skopje is expressive.
The Second World War in Warsaw claimed approx-
imately 80% of the city’s buildings and 65% of its
population, while the earthquake caused losses in
Skopje of about 65% of its buildings and 0.54% of
its population.
The example of Skopje presented the Polish team with an
opportunity to produce an urban planning proposal for fun-
damental reconstruction and expansion in the conditions of
a seismically endangered area. The specifications for this
project led them to build the following recommendations
into the master plan: 1) designation of non-construction
zones in areas of particular seismic risk. In Skopje, for exam-
ple, these were the flood sub-regions along the river, which
largely influenced the conception to lay out recreation areas
and sports facilities on the river banks; 2) penetration of
green areas into residential complexes, which has additional
mental significance for residents and can counteract panic
in case of disasters; 3) structural support of residential dis-
tricts in the form of a road system incorporating two access
routes to each estate; 4) elimination of inflexible means of
public transport, vulnerable to destruction, such as trams, in
favour of a flexible bus network; 5) design of a water supply
based on more than one source of water intake and incor-
porating emergency supply sources.
Approval of the Plan
The successive phases of the draft plan drawn up by the
Polish team were presented to the authorities of the city of
Skopje and the International Council of UN Consultants in
July 1964, and in March, July and November 1965.
On 30 September 1965, according to schedule, the
Master Plan was completed and handed over to the
project director. An exhibition entitled ‘The Future
Skopje’, summarizing all the work, was opened on 20
October. From 20 October to 12 November a public
discussion on the Master Plan was conducted.
On 12–16 November 1965 the fifth session of the consul-
tative board was held, after which the following statement
was released:
Skopje
Miasto, architektura i sztuka solidarności
30 września 1965 roku plan generalny został ukończo-
ny zgodnie z harmonogramem i przekazany kierowni-
kowi projektu. Podsumowującą całość prac wystawę
zatytułowaną Skopje przyszłości można było oglądać
od 20 października. Równolegle, od 20 października
do 12 listopada, trwała publiczna dyskusja nad Pla-
nem ogólnym.
W dniach 12–16 listopada miała miejsce piąta sesja Rady
Konsultantów, podczas której stwierdzono, co następuje:
[…] w opinii Rady przedstawiony plan stanowi właściwą podstawę
do odbudowy i dalszego rozwoju Skopje, stwarza korzyst-
ne warunki dla społecznego i kulturalnego postępu i jest
zgodny z kierunkami rozwoju gospodarki narodowej i zało-
żeniami stałego wzrostu produkcji i poziomu życia ludności 12.
Konkurs na projekt śródmieścia
Obszar ścisłego centrum został wyłączony z pierwotnego
planu odbudowy. Zamiast tego zorganizowano międzynaro-
dowy konkurs na projekt nowego centrum Skopja, w którym
wzięło udział osiem zespołów – cztery z Jugosławii oraz po
jednym z Holandii, Włoch, Japonii i Stanów Zjednoczonych.
Jury nagrodziło propozycję japońskiego architekta, ikony
metabolizmu Kenzō Tangego. Druga nagroda trafiła w ręce
jugosłowiańskich architektów Radovana Miščevicia i Fedo-
ra Wenzlera, zaproponowano jednak, by laureaci wspólnie
przystąpili do pracy nad ostatecznym projektem.
Kolejnym wkładem polskich urbanistów w odbudo-
wę Skopja było zaangażowanie inżyniera transportu
Stanisława Furmana, którego międzynarodowe jury
poprosiło o ocenę konkursowych projektów. Furman
wyraził zaniepokojenie dużym zagęszczeniem tras
komunikacyjnych, co wynikało z koncepcji „bram mia-
sta”, proponującej integrację infrastruktury transpor-
towej. Krytycznie wyraził się też o planach integra-
cji, która zakładała jednoczesną budowę całej sieci
transportowej, od razu w finalnej wersji. Jury konkursu
zgodziło się z tymi zastrzeżeniami i Furman został po-
proszony o współpracę z zespołem Tangego w celu
wypracowania bardziej elastycznego rozwiązania 13.
12 S. Jankowski, Plan ogólny Skopje, op. cit., s. 18.
13 Stanisław Furman w rozmowie z autorem, Warszawa, 23 paź-
dziernika 2018.
Skopje
City, Architecture and Art of Solidarity 49
[…] the plan provides a suitable basis for the reconstruction and
further development of Skopje, creates favourable con-
ditions for social and cultural progress, and is in line with
the directions of development of the national economy
and the goals of a steady increase in production and the
standard of living of the population. 11
City centre competition
The city-centre area was excluded from the initial master
plan project. An international competition was organized for
the design of the new city centre of Skopje. Eight design
firms took part in it, four of them from Yugoslavia and one
from each of the Netherlands, Italy, Japan, and the United
States. The jury awarded first prize to the Japanese archi-
tect and influential patron of the Metabolism movement
Kenzō Tange, and second prize to the Yugoslav architects
Radovan Miščević and Fedor Wenzler, but proposed that
the two winning firms work together to develop a final plan.
Another contribution of the Polish town planners was
the involvement of the traffic engineer Stanisław Fur-
man, who was invited by the international jury to eval-
uate the competition. Furman expressed his concern
at the concentration of traffic, which was a result of
the ‘City Gate’ concept, an idea designed to integrate
the traffic infrastructure. He was critical of the way in
which this integration was to be implemented and,
moreover, constructed all at once, and at once in its
final form. The competition jury agreed with his reser-
vations and so he was afterwards asked to work with
the members of Tange’s team on developing a more
flexible conception for the city gate. 12
Extended collaboration
The Skopje reconstruction project laid the foundations for
further professional collaboration and strengthened friend-
ships between the town planners and architects from Skopje
and Warsaw. One of the greatest examples of this is the
project for the rebuilding of the post-earthquake city of
Chimbote, Peru, in 1971.
11 Stanisław Jankowski, ‘Plan ogólny Skopje’, Miasto no. 4 (1967),
p. 18.
12 Stanisław Furman interview by the author, Warsaw,
23 October 2018.
Pavel Veljanoski
Wkład polskich urbanistów i architektów…
Dalsza współpraca
Odbudowa Skopja dała podwaliny pod dalszą współpra-
cę i zacieśniła więzi pomiędzy architektami i urbanistami
z Warszawy i Skopja. Najlepszym dowodem, że tak właśnie
się stało, jest odbudowa peruwiańskiego miasta Chimbote
po trzęsieniu ziemi w 1971 roku:
Aż trudno mi było uwierzyć, jak bliskie relacje zawodowe połą-
czyły zespoły ze Skopja i z Warszawy. Nasza współpraca
nie zakończyła się na Skopju. Pięć lat później doszło do
trzęsienia ziemi w Peru, w miejscowości Chimbote. Peru-
wiański rząd poprosił ONZ o pomoc przy odbudowie. ONZ
zabrała się najpierw do poszukiwania specjalistów, ale Pe-
ruwiańczycy od razu powiedzieli: „Nie, my już mamy nasz
zespół! Wspólnie udało im się stworzyć plan odbudowy
Skopja, więc niech teraz pomogą odbudować Chimbote”.
I tak ONZ poprosiła nas o stworzenie grupy projektowej do
odbudowy Chimbote 14.
Ta zawodowa współpraca miała duże znaczenie dla urba-
nistów ze Skopja, dla których była to pierwsza okazja do
uczestnictwa w dynamicznym procesie razem z grupą
doświadczonych ekspertów. Dzięki jej nawiązaniu polscy
specjaliści mieli szansę podzielić się wiedzą i przyjąć rolę
edukatorów w stosunku do kolegów z Jugosławii. Ta kultura
współpracy była jednym z najważniejszych powodów, dla
których udało się odbudować Skopje po katastrofie i za-
pewnić miastu ciągłość istnienia.
14 Bogdan Wyporek w rozmowie z autorem, Warszawa,
13 października 2018.
Pavel Veljanoski
The contribution of Polish urban planners and architects… 50 Skopje
Miasto, architektura i sztuka solidarności
Skopje
City, Architecture and Art of Solidarity 51
I want to say that I could not believe how this cooperation between
the Skopje and the Warsaw group became so strong. Our
cooperation didn’t end in Skopje, because five years after
we finished the project there was an earthquake in Peru,
in the city of Chimbote. The government of Peru asked
the UN to support the rebuilding process. At that time the
UN was working on selection of a team for the case, but
the authorities from Peru said: “No, we have our group!
They worked together on planning the city of Skopje so
they should work on the plan for Chimbote.” And so we
were invited by the UN to serve as a planning group for
Chimbote, Peru. 13
This professional cooperation was of great importance for
the planners from Skopje, for whom it was the first oppor-
tunity to be involved in a dynamic process of work with
proven experts. Through this professional relationship the
Polish experts succeeded in transferring their experience
and setting themselves up in the role of educators for their
colleagues from Skopje. This professional culture was one
of the key reasons why the city of Skopje was able to rise
from its great depression and to retain the continuity of its
existence.
13 Bogdan Wyporek, interview by the author, Warsaw, 13 October Model dla dzielnic mieszkalnych
2018. Model of the proposed structure of residential areas
SKOPJE
Album został wydany przy okazji wystawy Wydawca / Published by
This album has been published on the occasion of the exhibition © Międzynarodowe Centrum Kultury / International Cultural Centre
Kraków 2019

Autorzy tekstów / Contributing authors

Marika Bočvarova-Plavevska, Mira Gaḱina, Łukasz Galusek, Pavel Veljanoski, Agata Wąsowska-Pawlik, Michał Wiśniewski
Karolina Wójcik (biogramy twórców / bios of the artists), Magdalena Ziółkowska

Redakcja naukowa / Scientific editor

Łukasz Galusek

Redaktorka prowadząca / Coordinating editor

Magdalena Link-Lenczowska

Projekt graficzny albumu i druków towarzyszących / Graphic design and DTP of the album and of the prints
accompanying the exhibition
Weird Gentlemen (Aleksandra Braska, Łukasz Podolak)

Miasto, architektura City, Architecture Redakcja / Edited by

Anastazja Oleśkiewicz, Jessica Taylor-Kucia
i sztuka solidarności and Art of Solidarity
Korekta / Proofreading
Anastazja Oleśkiewicz, Jessica Taylor-Kucia, Levi Bochantin, Lidia Nowak
9 lipca – 20 października 2019
Tłumaczenia na język polski / Polish translation
9 July – 20 October 2019 Aleksandra Kamińska (s. / pp. 33-51), Zdravko Stamatoski (s. / pp. 69-83)

Tłumaczenia na język angielski / English translation

Galeria Międzynarodowego Centrum Kultury w Krakowie / International Cultural Centre Gallery in Kraków
Jessica Taylor-Kucia, Piotr Krasnowolski (s. / pp. 22-29), Moment mal (s. / pp. 12-13, 69-83)
Rynek Główny 25
Copyright do zdjęć / Photos copyright
Idea wystawy / Exhibition concept
Archiwa Dimitrijego Golubovskiego i Martina Guleskiego / Dimitrije Golubovski’s and Martin Guleski’s archives (s. / pp. 128, 132) |
Agata Wąsowska-Pawlik, Łukasz Galusek
Archiwum Hanny Górskiej / Hanna Górska’s archives (s. / p. 44) | Archiwum Igora Hansena / Igor Hansen’s archives (s. / pp. 106, 107) |
Archiwum Georgiego Konstantinovskiego / Georgi Konstantinovski’s archives (s. / pp. 124) | Ivan Blazhev (s. / pp. 131) | Fortepan
Kuratorki / Curators
(s. / p. 86) | Aleksandra Kostadinovska (s. / pp. 110–111, 125–127) | Michał Korta (s. / pp. 98–99, 108–109, 112–123, 129, 133–135) | Muzeum
Monika Rydiger, Agata Wąsowska-Pawlik
Jugosławii, Belgrad / Museum of Yugoslavia, Belgrade (s. / p. 88) | Muzeum Miasta Skopja / Museum of the City of Skopje
(s. / pp. 94–97) | Fotografie na stronach 100–103 powstały w latach 2013-2015 i pochodzą z serii Alexander, autorstwa Michała Siar-
Współpraca kuratorska / Curatorial cooperation
ka / The photographs on pages 100–103 were taken in the years 2013-2015 and they come from the series Alexander by Michał Siarek
Vladimir Deskov, Łukasz Galusek, Jovan Ivanowski, Jasmina Namiceva, Kinga Nettmann-Multanowska, Pavel Veljanoski
Report on Master Plan – Report prepared for the United Nations as executing agency for the United Nations special fund; Volume 5;
Aranżacja plastyczna / Exhibition design
Institute of town planning and architecture – Skopje and PHZ Polservice – Consultants – Warsaw (s. / pp. 45, 46, 51, 87, 89–91)
Rafał Bartkowicz
| Skopje: Study of Master Plan, Warsaw, 1964, Chief Architect of the City of Warsaw and the Town-Planning Office of Warsaw
(s. / pp. 40, 92, 93) | The United Nations Scientific and Technical Aid to Skopje, Information Centre of the Town Assembly of the town
Koordynacja i organizacja / Coordination and organisation
of Skopje, Skopje 1964 (s. / pp. 35, 41) | United Nations Development Programme, Skopje resurgent: The story of United Nations spe-
Karolina Wójcik, Blagoja Varosanec, Jasmina Namiceva
cial fund town planning project, oprac. / ed. by Derek Senior, New York 1970, s. / pp. 327–328 (s. / pp. 25–26)
Współpraca / Cooperation Redakcja dołożyła wszelkich starań, aby skontaktować się z dysponentami praw autorskich do fotografii.
Anna Śliwa, Katarzyna Bilska, Kinga Nettmann-Multanowska Ewentualne niedopatrzenia zostaną niezwłocznie skorygowane.
The editors have done their utmost to contact the holders of copyrights for the photographs.
Organizatorzy serdecznie dziękują za wypożyczenie prac, które weszły w skład wystawy We will make the required corrections as soon as we are informed of any oversights.
The organisers are sincerely grateful for loaning the works for the exhibition to
Muzeum Sztuki Współczesnej w Skopju / Museum of Contemporary Art, Skopje Druk i oprawa / Printed and bound by Drukarnia Skleniarz
Muzeum Miasta Skopja / Museum of the City of Skopje
Muzeum Historii Jugosławii / Museum of Yugoslavia ISBN 978-83-63463-93-9
Zachęta — Narodowa Galeria Sztuki / Zachęta — National Gallery of Art
Ivan Blazhev, Vladimir Deskov, Michał Gościk, Hanna Górska, Igor Hansen, Ana Ivanovska-Deskova, Jovan Ivanovski, Zapraszamy do księgarni internetowej / Visit our internet bookshop
Zbigniew Makowski, Małgorzata Potocka, Wojciech Suchorzewski www.mck.krakow.pl
Organizatorzy / Organisers Patroni medialni wystawy / Media patrons of the exhibition

Partnerzy / Partners

Stali patroni medialni / Permanent media patrons

Projekt jest współfinansowany ze środków / Co-financed by