Wprowadzenie do psychologii 2

mgr Adrianna Skoczek

psycholog specjalności klinicznej i osobowości
psycholog transportu
doktorantka CMUJ w Krakowie
Szpital Uniwersytecki Kraków neuropsychologia
amskoczek@wsb-nlu.edu.pl
Biologiczne i ewolucyjne podstawy zachowania
Ewolucja i dobór naturalny
• 1831 – Karol Darwin – podróż w celu poznania różnych gatunków

• 1859 – O powstaniu gatunków – teoria ewolucji życia na planecie Ziemi

• Dobór naturalny:

• W czasie podróżny na Wyspy Galapagos

• https://www.youtube.com/watch?v=Fvee8E552SI

• https://www.youtube.com/watch?v=L-1Bm2UqUyI

• https://www.youtube.com/watch?v=JblfS5RgNyA
• Dobór naturalny – teoria Darwina głosząca, że korzystne przystosowanie
się do środowiska pozwala pewnym osobnikom danego gatunku na
skuteczniejszą niż innym reprodukcję
• Genotyp – struktura genetyczna organizmu odziedziczona po rodzicach

• Fenotyp – obserwowalne cechy organizmu, będące efektem interakcji

pomiędzy jego genotypem a środowiskiem
• W trackie ewolucji człowieka dobór naturalny sprzyjał dwóm głównym
formom przystosowania – dwunożności i encefalizacji – umożliwiły one
rozwój cywilizacji ludzkiej
• Dwunożność – pojawiła się około 5-7 mln lat (umiejętność chodzenia w
pozycji pionowej)
• Encefalizacja – wzrost wielkości mózgu – wraz ze wzrostem wielkości
mózgu przodkowie stali się bardziej inteligentni, pojawiły się takie
umiejętności jak: umiejętność złożonego myślenia, rozumowania,
pamiętania, planowania
• Kolejnym krokiem milowym w ewolucji było pojawienie się języka, który
stanowi podstawę ewolucji kulturowej, czyli tendencji kultur do
adaptacyjnego reagowania na zmiany środowiskowe poprzez uczenie się
• Dziedziczność – biologiczne przekazywanie cech rodziców potomstwu

• Genetyka – nauka zajmująca się badaniem dziedziczenia cech fizycznych i

psychicznych po przodkach
• DNA – kwas deoksyrybonukleinowy – podstawa fizyczna przekazywania
informacji genetycznej
• Gen – biologiczna jednostka dziedziczności, wydzielone odcinki
chromosomów odpowiedzialne za przekazywanie cech
• Chromosomy płciowe – chromosomy zawierające geny kodujące rozwój
cech męskich lub żeńskich
7
• DNA z którego zbudowany jest chromosom posiada zdolność do
samokopiowania, gdy komórka dzieli się (w mitozie) w procesie wzrostu lub
zastępowania uszkodzonej tkanki w procesie podziału komórkowego;
chromosomy podlegają duplikacji dzięki której każda z połówek komórki i
otrzymuje jedną z kopii z pełnym zestawem 46 chromosomów
• gamety - komórki rozrodcze zawierają 23 chromosomy, 23 komórka jajowa,
23 plemnik – co daje łącznie 46 chromosomów zapłodnionej komórki jajowej
• każda następna komórka wzrastającego ciała płodu zawiera identyczny zbiór
chromosomów pochodzący w połowie od matki i w połowie od ojca, z czasem
zaczynają się wykształcać wyspecjalizowane komórki układu kostnego
nerwowego mięśniowego i tak dalej pod kontrolą genów odpowiedzialnych za
produkcję określonej substancji chemicznej; można więc powiedzieć że geny
kontrolują proces wzrastania tkanki; wynikiem działania programu
genetycznego jest fenotyp jako widoczne obserwowane właściwości fizyczne i
psychiczne jednostki genotyp jest zwykle funkcją złożonego współdziałania
wielu genów oraz interakcje określonego wyposażenia genetycznego i
określonych wpływów środowiskowych

8
• przyjmuje się że wszystkie właściwości ludzkiego zachowania są
dziedziczone wielogenowo, przy czym nie są one determinowane przez
geny wprost, czy w sposób bezpośredni - dziedziczona jest raczej
wrażliwość genetyczna na środowisko lub pewne skłonności które mogą
prowadzić do wykształcenia się określonych cech w rezultacie
specyficznych doświadczeń przy stymulacji środowiskowej
• dziecko już w momencie narodzin przejawia tendencję do poszukiwania
określonej stymulacji i reagowania na szczególnego rodzaju
doświadczenia na przykład- poszukuje sutka piersi matki (a przy okazji -
odruch Rootinga) i uruchamia odruch ssania po napotkaniu odpowiedniej
struktury sensorycznej; płacze w celu zwrócenie uwagi na siebie, dąży do
bliskości oraz naśladuje dźwięki czy ruchy matki

9
• termin dojrzewanie - odnosimy do wewnętrznych procesó wzrostu
powodujących zmiany w zachowaniu i zwykle pojmujemy jako sekwencje
organizmicznych zmian w strukturach somatycznych czy
neurofizjologicznych organizmu zaprogramowany w kodzie genetycznym,
które warunkują kształtowanie się określonych funkcji czy całego
zachowania jednostki w jej rozwoju

10
• środowisko jako źródło bodźców i informacji - termin środowisko
sugeruje, że mówimy o czymś co otacza punkt środkowy; z psychologii
środowiskiem zwykle nazywamy względnie trwały układ elementów
otoczenia człowieka rzeczy innych ludzi z którymi pozostają one w
określonych w stosunkach jako jeden z elementów swojego środowiska
• mówiąc o środowisku jako względnie trwałym układzie elementów
najczęściej mamy na myśli ogół czynników oddziałujących na zachowanie
jednostki które różnią się rodzajem, na przykład fizyczne, społeczne,
kulturowe, charakterem, naturalne versus sztuczne;
rzeczywiste/obiektywne vs spostrzegane/subiektywnie; odległością
(bliższe, dalsze), czy relacją do zachowania jednostki – normalne, trudne,
optymalne

11
• termin otoczenie zwykle stosujemy, gdy mówimy o zewnętrznym wobec
jednostki układzie elementów środowiska;
• o sytuacji mówimy zwykle gdy myślimy o aktualnym układzie czynników które
oddziałują w danym czasie na zachowanie jednostki
• natomiast kontekst jest definiowany jako układ elementów powiązanych ze sobą
w całość która nadaje znaczenie częściom i bywa traktowany jako ogół
właściwości zewnętrznych stanowiących układ odniesienia
• Z psychologicznego punktu widzenia ważne jest by mówiąc o wpływach
czynnika czynników środowiskowych na rozwój jednostki poczynić rozróżnienie
między środowiskiem jako źródłem stymulacji zmysłowej środowiskiem jako
źródłem informacji czyli między rzeczywistością jaką ona jest w zmysłach i tą
którą spostrzegamy oraz subiektywnie interpretujemy

12
Nabywanie doświadczeń jako mechanizm zmian
• zmiana traktowana jest jako efekt kumulowania się doświadczeń lub
skutków uczenia się, a także jako rezultat konstruowanie obrazów świata i
siebie samego we własnej aktywności jednostki podejmowanej w
interakcji z otoczeniem
• w każdym z tych ujęć akcentowana jest rola dorosłych którzy w
kształtowaniu zachowań dziecka wykorzystują nagrody, kary, czy
przykłady (w teorii uczenia się) albo wspomagają jego aktywność własną
(konstruktywizm społeczny)
• Warunkowanie klasyczne (Pawłow) –kojarzenie bodźców neutralnego ze
znaczący; warunkowanie instrumentalne (Skinner) – uczenie się
rozpoczyna spontaniczne zachowanie dziecka
13
• Najwcześniejsze badania nad związkami między dziećmi i rodzicami zostały
opublikowane przez Grzegorza Mendla w 1866r.
• Cecha poligeniczna – cecha która pozostaje pod wpływem więcej niż jednego
genu
• Genom – informacja genetyczna organizmu przechowywana w DNA na
chromosomach
• genetyka ludzkiego zachowania – obszar badań zajmujący się genetyczną
składową różnic indywidualnych w zakresie zachowań i cech
• Odziedziczalność – relatywny wpływ czynników genetycznych – w odróżnieniu
od czynników środowiskowych na kształtowanie wzorów zachowań
Układ nerwowy
Neuronauka – gałąź nauki zajmująca się mózgowiem oraz powiązaniami
między jego aktywnością a zachowaniem
Neuron – komórka układu nerwowego, wyspecjalizowana w otrzymywaniu,
przetwarzaniu lub przekazywaniu informacji do innych komórek
Neurony różnią się między sobą kształtem, wielkością, składem
chemicznym i funkcjami
W mózgu znajduje się od 100 mld do 1 tryliona neuronów
• Dendryty – rozgałęzione włókna nerwowe które odbierają sygnały przychodzące
• Ciało komórki – część neuronu zawierające jądro i cytoplazmę
• Kolbki synaptyczne – zaokrąglone struktury znajdujące się na rozgałęzionych
końcach aksonów zawierające pęcherzyki wypełnione neuroprzekaźnikami
• Neurony czuciowe – przenoszące komunikaty z receptorów zmysłowych do
ośrodkowego układu nerwowego
• Neurony ruchowe – przekazujące komunikaty z OUN do mięśni i gruczołów
• Interneurony – neurony w mózgu które przechowują informację z neuronów
czuciowych do innych interneuronów lub do neuronów ruchowych
• Komórki glejowe, neuroglej – komórki, które utrzymują neurony blisko siebie i
ułatwiają przekaźnictwo neuronalne, usuwają uszkodzone i martwe neurony
oraz zapobiegają przenikaniu substancji trujących z krwi do mózgu
• Osłonka mielinowa - materiał izolujący który otacza aksony i zwiększa prędkość
przekaźnictwa neuronalnego
• https://vod.tvp.pl/video/jak-to-dziala,mozg-cz-1,12846048

• https://vod.tvp.pl/video/jak-to-dziala,mozg-cz-2,12898575
Potencjał czynnościowy – impuls nerwowy aktywizowany w neuronie,
przenoszący się wzdłuż aksonu i powodujący wydzielanie
neuroprzekaźników do synapsy
Potencjał spoczynkowy – polaryzacja cytoplazmy w neuronie,
umożliwiająca wytwarzanie potencjału czynnościowego
Kanał jonowy – część błony komórkowej neuronów która umożliwia
selektywny przepływ niektórych jonów
• Synapsa - szczelina między dwoma neuronami

• Przekaźnictwo synaptyczne – przekazywanie informacji z jednego

neuronu do drugiego przez szczelinę synaptyczną
• Neuroprzekaźniki – substancje chemiczne wydzielane przez neurony,
przekazujące informacje przechodzące przez synapsę z jednego neuronu
do drugiego, stymulujące neuron postsynaptyczny
• Neuroprzekaźnik służy do zamiany sygnału elektrycznego na sygnał
chemiczny w synapsie i do przekazywania tego sygnału z jednej
komórki (zwanej presynaptyczną) do innej (zwanej postsynaptyczną).
W klasycznym przypadku neuroprzekaźnik jest zgromadzony w
pęcherzykach synaptycznych znajdujących się w komórce
presynaptycznej blisko błony presynaptycznej.
Neuroprzekaźniki
• Acetylocholina

• GABA – kwas gamma-aminomasłowy

• Kwas glutaminowy

• Dopamina

• Noadrenalina

• Serotonina

• Endorfiny
Acetylocholina
• Acetylocholina pobudza mięśnie szkieletowe. Powoduje także
rozszerzenie naczyń krwionośnych, przez co obniża ciśnienie tętnicze
krwi. Jednocześnie zmniejsza częstość akcji serca oraz siłę jego
skurczu. Powoduje także skurcze mięśni gładkich: oskrzeli, jelit(przez
co pobudza ich perystaltykę) oraz pęcherza moczowego. Oprócz tego
powoduje zwężenie źrenic oraz pobudza funkcje
wydzielnicze gruczołów.
Noradrenalina
• W mózgu noradrenalina zwiększa pobudzenie i czujność, wspiera
czuwanie, uwydatnia zapamiętywanie i przypominanie sobie oraz
umożliwia koncentrację, a także zwiększa niepokój i lęk, którego
nadmiar prowadzi do zaburzeń lękowych. W reszcie ciała
noradrenalina przyspiesza rytm serca i zwiększa ciśnienie krwi,
powoduje uwolnienie zmagazynowanej glukozy, zwiększa dopływ krwi
do mięśni szkieletowych, redukuje dopływ krwi do układu
pokarmowego oraz hamuje opróżnianie pęcherza
moczowego i aktywność motoryczną w przewodzie pokarmowym.
Dopamina
• Dopamina działa przez swoiste receptory (pięć opisanych podtypów)
zlokalizowane w błonach presynaptycznej i postsynaptycznej. Odgrywa
odmienną rolę w zależności od miejsca swego działania:
• w układzie pozapiramidowym jest odpowiedzialna za napęd ruchowy,
koordynację oraz napięcie mięśni – w chorobie Parkinsona występuje
niedobór dopaminy
• w układzie rąbkowym (limbicznym) jest odpowiedzialna za procesy
emocjonalne, wyższe czynności psychiczne oraz w znacznie mniejszym
stopniu procesy ruchowe
• w podwzgórzu jest związana głównie z regulacją wydzielania hormonów,
zwłaszcza prolaktyny (stąd inną nazwą dopaminy
jest prolaktostatyna (ang. prolactin inhibitory hormone)) i gonadotropin.
Serotonina
• Serotonina (5-HT, pot. hormon szczęścia) – organiczny związek
chemiczny, 5-hydroksylowa pochodna tryptaminy. Należy do
grupy amin biogennych, jest hormonem tkankowym i
ważnym neuroprzekaźnikiem w ośrodkowym układzie nerwowym.
Produkowana głównie w komórkach enterochromatofilnych w błonie
śluzowej jelit (około 90% serotoniny przewodu pokarmowego) i jądrach
szwu w mózgu, a także w szyszynce oraz trombocytach. Najwyższy
poziom serotoniny występuje u noworodków, okresowo spada
podczas dojrzewania, po czym ponownie wzrasta. U mężczyzn jest
średnio o 20–30% niższy niż u kobiet[1].
PAUL BROCA
• Prowadził badania w zakresie posługiwania się językiem (ośrodek Broki)
– obszar mózgu przekształcający myśli w mowę lub inne znaki
• Tan – lewa przednia część mózgu

• Lezje – uszkodzenie lub zniszczenie tkanki mózgowej

Badania mózgu
• Elektoencefalogram EEG – zapis elektrycznej aktywności mózgu
• Osiowa tomografia komputerowa CT, CAT – technika, która wykorzystuje
wszystkie wąskie wiązki promieni X, przepuszczane przez mózg pod
kilkoma kątami, aby stworzyć pełne obrazy mózgu
• Skany emisyjnej tomografii pozytronowej PET – szczegółowy obraz
aktywności mózgu uzyskane za pomocą urządzenia rejestrującego
radioaktywność emitowaną przez komórki nerwowe podczas różnych
aktywności poznawczych lub behawioralnych organizmu
• Obrazowanie za pomocą rezonansu magnetycznego MRI – technika
obrazowania mózgu, skanująca mózg przy użyciu pola magnetycznego i fal
radiowych
• https://www.youtube.com/watch?v=6Aj2QspPf7s
Układ nerwowy
• OUN – ośrodkowy układ nerwowy – część układu nerwowego obejmująca mózg i
rdzeń kręgowy
• Obwodowy układ nerwowy – część układu nerwowego składająca się z nerwów
obwodowych i czaszkowych, łączących receptory zmysłowe z ośrodkowym
układem nerwowym oraz ośrodkowy układ nerwowy z mięśniami
szkieletowymi i skórą
• Somatyczny układ nerwowy – część obwodowego układu nerwowego, łącząca
obwodowy układ nerwowy z mięśniami szkieletowymi i skórą
• Autonomiczny układ nerwowy – część obwodowego układu nerwowego która
kontroluje reakcje motoryczne organizmu, łączy zakończenia receptorów
czuciowych z OUN oraz OUN z mięśniami gładkimi, mięśniem sercowym,
gruczołami
• Układ sympatyczny – współczulny – część autonomicznego UN reagująca
w sytuacjach zagrożenia oraz mobilizująca energię
• Układ parasympatyczny – przywspółczulny – część autonomicznego UN
monitorująca podstawowe procesy wewnętrzne organizmu zachowująca i
regenerująca energię
Struktury
• Pień mózgu – reguluje podstawowe procesy życiowe organizmu

• Rdzeń przedłużony – obszar pnia mózgu regulujący oddychanie, czuwanie

i bicie serca
• Most – obszar pnia mózgu łączący ze sobą półkule mózgowe oraz rdzeń
kręgowy z mózgiem
• Twór siatkowaty – obszar pnia który informuje korę mózgową o
pojawieniu się sygnałów zmysłowych i jest odpowiedzialny za
utrzymywanie się organizmu w stanie świadomości oraz budzenia się ze
snu
• Wzgórze – przekazuje impulsy zmysłowe do kory mózgu
• Móżdżek – obszar połączony z pniem, kontroluje koordynację motoryczną,
postawę, równowagę, zdolność do nauczenia się kontroli ruchów ciała
• Układ limbiczny – rąbkowy – reguluje zachowania emocjonalne, podstawowe
popędy oraz pamięć, jak również główne funkcje fizjologiczne
• Hipokamp – część układu limbicznego zaangażowana w procesy pamięci jawnej
• Ciało migdałowate – część układu limb. Która kontroluje emocje, agresję, pamięć
emocjonalną
• Podwzgórze – reguluje umotywowane zachowania – zaspokajanie głodu,
pragnienia, homeostazę
• Homeostaza – stałość, równowaga warunków wewnętrznych organizmu
• Mózgowie – obszar mózgu który reguluje wyższe funkcje poznawcze i
emocjonalne
• Kora mózgu – zewnętrzna powierzchnia mózgu

• Ciało modzelowate – spoidło wielkie – wiązka włókien nerwowych

łącząca obie półkule mózgowe
• Płat czołowy – kontrola motoryczna, procesy poznawcze

• Płat ciemieniowy – kora czuciowo-somatyczna

• Płat potyliczny - pierwotna kora wzrokowa

• Płat skroniowy – kora słuchowa

• Ośrodek Wernickego – pozwala na płynną produkcję mowy oraz jej

rozumienie
• Kora ruchowa – kontroluje świadome działanie mięśni

• Kora czuciowo-somatyczna przetwarza bodźce zmysłowe pochodzące z

różnych części ciała
• Kora słuchowa – odbiera i przetwarza informację słuchową

• Kora wzrokowa – przetwarza informację wzrokową

• Kora asocjacyjna – wyższe procesy umysłowe

Układ dokrewny
• Układ gruczołów produkujących i wydzielających hormony do kriobiegu

• Hormony – przekaźniki chemiczne produkowane i wydzielane w

gruczołach U dokrewnego, regulującego przemianę materii i wpływające
na wzrost organizmu, nastrój i cechy płciowe
• Przysadka – gruczoł zlokalizowany w mózgu wydzielające hormony
wzrostu oraz wpływający na wydzielanie hormonów przez inne gruczoły
układu dokrewnego
• Plastyczność mózgu – zmiany w działaniu mózgu, mogą wiązać się z
tworzeniem nowych synaps lub ze zmianami funkcjonowania synaps już
istniejących
• Neurogeneza – powstawanie nowych neuronów