50

Na osnovu mi{ljenja Ministarstva kulture Republike Crne Gore

br. 03-780/2 od 3.7.2000. godine ~asopis je trajno oslobo|en
pla}anja poreza na promet

Podgorica, 2011.
 Osniva~ i izdava~
UDRU@ENJE "ALMANAH" PODGORICA

Osniva~ i prvi urednik "Almanaha"

HUSEIN BA[I]

Urednik
[ERBO RASTODER

Redakcija:
ZUVDIJA HOD@I], ATVIJA KEROVI], MILIKA PAVLOVI],
[ERBO RASTODER, ASIM DIZDAREVI], SENAD GA^EVI],
ESAD KO^AN, SULJO MUSTAFI], ADNAN ^IRGI]

Izvr{ni direktor
ATVIJA KEROVI]

Lektura:
ZUVDIJA HOD@I]
SULJO MUSTAFI]

Cijena broja 10 Å

Korice
Kupola Husein-pa{ine d`amije u Pljevljima
Detalj minijature na margini Kur'ana u pljevaljskoj d`amiji
 ^ASOPIS ZA PROU^AVANJE, PREZENTACIJU I ZA[TITU
KULTURNO-ISTORIJSKE BA[TINE BO[NJAKA/MUSLIMANA

50
ISSN 0354-5342
Podgorica, 2011.
 SADRŽAJ

Riječ urednika
Šerbo Rastoder, Prvih pedeset brojeva „Almanaha“ ...................... 7
Husein Bašić, Riječ na početku ........................................................ 13
Milika Pavlović, Kako je počelo ...................................................... 15

Baština
Alija Bejtić, Kasida Ibrahima Biočaka – Spomenik alhamijado
literature sandžačkih muslimana ................................................. 31
Ajka Tiro Srebreniković, Kasida Ibrahima Pačariza – Biočaka
(Spomenik alhamijado literature Bošnjaka Sandžaka) ................ 55
Alija Nametak, Hipokoristici od ličnih muslimanskih imena u
Podgorici ..................................................................................... 59
Igbala Šabović-Kerović, Orijentalno-osmanski model kuće u Crnoj
Gori - Uticajni faktori na prostorno-funkcionalnu organizaciju
(tip kuće) ...................................................................................... 63

Istorija
Šerbo Rastoder, O porijeklu porodice Resulbegovića ...................... 89
Safet Bandžović, Građanska odgovornost i humanizam u ratu:
odjek bošnjačkih rezolucija iz 1941. godine ................................ 123
Abidin Temizer, Karadağ’da Osmanli Hâkimiyetine Dair Bir
Layiha .......................................................................................... 163

Aktuelnosti
Džemal Najetović, Muslimani u Evropskoj uniji i njihov identitet 175
Ismar Šabović, Prava žena u islamu: Mitovi Zapada i Realnost ..... 191

Prikazi
Dr Dragana Kujović, Ćazim Hadžimejlić: Umjetnost islamske ka-
ligrafije.- Sarajevo: Sedam, 2009.- 225 str.: ilustr; 31 cm (ISBN
978-9958-776-16-8; COBISS.BH-ID 17472006).- prikaz .......... 205

5
Veselin Konjević, Povodom knjige akademika Šerba Rastodera,
„Kad su vakat kaljali insani – Šahovići 1924“, Almanah, Pod-
gorica 2011. ................................................................................. 209

Sait Š. Šabotić, Bibliografija časopisa „Almanah“ ......................... 213

Izdanja „Almanaha“ 1994-2011 ....................................................... 271

6
Riječ urednika

PRVIH PEDESET BROJEVA „ALMANAHA“

Pedeseti broj časopisa je velika cifra za Bošnjake u Crnoj Gori, ali i

mala za jedan kulturan i civilizovan narod, koji ima tradiciju postojanja
sličnih institucija. Nažalost, Bošnjaci u Crnoj Gori se ne mogu pohvaliti
da su bilo kada u bilo kom vremenu imali nešto slično. U svakom slučaju,
ovaj mali jubilej je prilika da zastanemo i da se upitamo: Šta smo to ura-
dili i šta još bi trebalo uraditi? Ne, toliko, zbog nas samih, već mnogo
više zbog onih koji će doći poslije nas; onih kojima ostavljamo nešto
zašto mislimo da je dobra osnova i temelj na kojem se može graditi novo
znanje, akumulirati postojeće, valorizovati i učiniti dostupnim širem
krugu zainteresovanih.
U ovih pedeset brojeva objavili smo 8.101 stranicu teksta u 577
priloga u okviru rubrika: Baština 151 prilog, Istorija 49, Portreti 32,
Aktuelnosti 67, Književnost 88, Iz starih rukopisa 20, Dokumenti 29, Pri-
kazi 141. Tu su i tekstovi koji se nijesu mogli svrstati ni u jednu od nave-
denih rubrika.
Dakle, preko 600 priloga na više od 8.000 strana iz oblasti kulture,
književnosti, istorije, etnologije, etnografije, prava, politikologije, socio-
logije i filozofije, lingvistike, te drugih društvenih i prirodnih nauka.
Impresivno – mjereno kvantitetom i, nadamo se, zadovoljavajuće – mje-
reno kvalitetom. U to smo uvjereni jer su više puta kompetentni pro-
motori iskazali stav da je „Almanah“ najbolji i najkvalitetniji časopis u
Bošnjaka na jugoistoku Evrope i da je njegov intelektualni proizvod
najtraženiji među intelektualcima, koji se zanimaju ovom oblašću, na sve
četiri strane svijeta.
Pored ovoga, „Almanah“ je kao najreferentnije intelektualno
udruženje organizovao brojne okrugle stolove na različite teme od inte-
resa za Bošnjake u Crnoj Gori. Promovisao je interkulturni i interetnički
dijalog u Crnoj Gori, otvarao vrata širom regiona i svijeta u teškim
godinama; bio stalno i očigledno svjedočanstvo o namjeri Crne Gore da
se razvija kao multietnička i multikulturna država. Naša kovanica „Mul-
tietničko ogledalo Crne Gore“ vremenom je postala okosnica razumi-
jevanja društva. Posao izdavanja časopisa podrazumijeva bar nekoliko
bitnih pretpostavki.

7
Šerbo Rastoder
Prva je njegova tematska profilacija. Ona je uglavnom ostala ista od
prvog broja do danas i omeđena je ciljevima koje su naznačili sami osni-
vači „Almanaha“ sa manjim modifikacijama koje je zahtijevalo samo
vrijeme. Podsjetimo se da su glavni ciljevi i zadaci „Almanaha“ ostali
nepromijenjeni od osnivanja do danas:
- izučavanje, očuvanje i prezentacija kulturno-istorijskog nasljeđa i
graditeljske baštine, istorije, kulture, običaja, tradicije i društveno-ekonom-
skog položaja Bošnjaka u Crnoj Gori, u cilju očuvanja njihovog nacio-
nalnog, vjerskog i kulturnog identiteta;
- okupljanje stručnih i kreativnih kadrova koji se bave zaštitom kultur-
no-istorijskog nasljeđa; kulturom i naukom uopšte, čiji radovi imaju kultur-
nu i naučnu vrijednost i od interesa su za Udruženje kao i za bošnjački
narod;
- adekvatna valorizacija kulture bošnjačkog naroda;
- institucionalizacija bošnjačke kulture;
- vraćanje književnih i kulturnih sadržaja i književnika bošnjačkog na-
roda u školske programe u adekvatnom obimu; njihovo strukturiranje du-
hom i sadržajem saglasno konceptu multietničkog i multikulturnog društva
i afirmacija različitosti kao kulturološkog bogatstva društva osposobljenog
da baštini različite vrijednosti;
- uspostavljanje i prisvajanje demokratskih tekovina i povećanje tole-
rancije između različitih etnosa;
- organizovanje kulturnih, stručnih i naučnih skupova;
- razvijanje saradnje sa srodnim udruženjima i institucijama u zemlji i
inostranstvu;
- izdavačka djelatnost.
Podsjetimo se da smo kao svoj osnovni programski kredo u uvodniku
jednog od brojeva našeg časopisa proklamovali i sljedeće principe: Poku-
šavamo postati kulturno i naučno središte i svjedočište kulturno-istorijskog
trajanja Bošnjaka na ovim prostorima. Pri tome ne mislimo mahati barja-
cima, zavaravati i sebe i druge izvikivanjem ispraznih parola i njego-
vanjem prazne verbalistike unutar koje bi formu stavljali ispred suštine;
udarati se u prsa uz patetično prizivanje mitova, oplakivati svoju zlehudu
sudbinu i trljati oči onima koji nas ne vide, niti ih zatvarati pred onima koji
nas vide. Ne mislimo preuzimati ulogu ježa u osjetljivom političkom trbuhu
Crne Gore, ali ni zeca u njenom multietničkom i multikulturnom društve-
nom ambijentu. Ostajemo otvoreni i spremni da stručno i kompetetno svje-
dočimo, razmišljamo i istražujemo; da rezultate svoga rada prezentiramo
nama i drugima, uvjereni da je potvrđivanje u stvaralaštvu u suštini jedina
i prava potvrda trajanja. Pri tome, ne želimo graditi jednoobraznu, ideo-
loški unificiranu i nekritičku sliku o sebi, svjesni da nijesmo sami i samo-
dovoljni i da je jednako važno ne samo ono kako vidimo sami sebe, već i

8
 Prvih pedeset brojeva „Almanaha“
kako nas drugi vide. Uvjereni smo da su uzroci većine nesporazuma na
Balkanu i u tome što ljudi nijesu shvatili da živjeti zajedno, često nije do-
voljno da bi se ljudi međusobno poznavali. Samo oni koji se poznaju mogu
se i razumjeti i graditi odnose poštovanja i međusobnog povjerenja i stva-
rati ambijent unutar kojeg se prožimaju kultura, nasljeđe i tradicija gdje
„moje" vrijednosti postaju opšte dobro drugih i obratno. „Almanah" teži
tome i dobrim dijelom i uspijeva da postane prepoznatljiva karika u
kulturnom i naučnom životu Crne Gore. Otvoren je za sve saradnike koji
su spremni da stručno i kompetentno doprinose obogaćivanju sadržaja
časopisa i naših izdanja. Nama je važno znanje, a ne to ko ga saopštava,
kao što nam je važno da ono što je saopšteno ne bude uramljeno u bilo
kakve zadate obrasce, ideološke, političke i uskonacionalne vizure. U tom
smislu smo svjesni da nas čeka veliki posao iz razloga što su svi tematski
krugovi vezani za tradiciju, baštinu i kulturno nasljeđe Bošnjaka na ovim
prostorima u najvećem dijelu tek načeti, te da je sa tog aspekta sve novo i
neistraženo.
Navedenim riječima danas je teško nešto dodati, osim da su počeci li-
čili na neizvjesnu avanturu. Pored zadovoljstva da je mnogo toga urađeno
ipak treba biti realan – to je ipak samo početak. Razruđeni programski
principi predstavljaju široku osnovu za razvijanje različitih oblika djelo-
vanja. Prije svega u pravcu stvaralaštva u svim oblastima. Danas je „Alma-
nah“ velika kreativna i stvaralačka radionica koja je u svojim seharama
kulture, istorije, baštine i tradicije pohranila na hiljade stranica pamćenja i
skrivanom biserju naše kulture udahnula životnost, čineći je rascvjetalom
nadom u vrtu u kojem raste optimizam o našem shvatanju crnogorskog
multikulturnog prostora kao milet bašte sa hiljadu cvjetova. Svjesni da
nijesmo sami i sebi dovoljni i da ono što mislimo da je naše treba podijeliti
sa drugima, jer se samo dobro dijeljenjem uvećava, od prvog dana uz
„Almanah“ su stali brojni stvaraoci različitog kulturnog, intelektualnog,
nacionalnog, vjerskog i stvaralačkog integriteta, spremni da u kuću znanja
„Almanaha“ ugrade sopstvenu energiju iz koje izvire stvaralaštvo i djelo
koje je po obimu i značaju veće nego sve ono što se na tom polju uradilo
od našeg postojanja do danas.
Dakle, razloga za zadovoljstvo temeljimo na činjenici da je 50 brojeva
časopisa i 8.101 stranica teksta, preko 150 posebnih izdanja od koja su
neka zadobili najviše državne nagrade za nauku i stvaralaštvo, desetine
okruglih stolova, rasprava i razgovora, gostovanja u različitim gradovima
širom svijeta. Neukusno bi bilo nabrajati sve ono što je za pohvalu i si-
gurno je da će to neko, sa mnogo više objektivnosti, uraditi kad-tad. Ono
što je razlog za moguću zabrinutost je činjenica što je već stvoren privid da
je „Almanah“ institucija koja funkcioniše sama po sebi i koja je već na-
vikla sredinu na uspjehe koji se podrazumijevaju. Nažalost, to nije tako.

9
Šerbo Rastoder
„Almanah“ je i dalje prevashodna briga nekoliko „entuzijasta“ koji su
svoje posljednje kapi entuzijazma založili za opšte dobro. Više je čak
besmisleno navoditi da „Almanah“ nema ni kancelariju, niti bilo koga
stalno zapošljenog, odnosno osnovne uslove za rad. Moguće da smo za to
sami krivi. Niti smo bili agresivni u zahtjevima, niti smo računali da to
neće baš niko primijetiti. Oni koji bi mogli pomoći, već imaju svoje NVO,
od kojih su neke nastale i na inicijativu „Almanaha“ i svoje „brige“ kako
da raspoloživa sredstva iz raznih fondova preusmjere na „svoje“ NVO.
Činjenica da je „Almanah“ vlasništvo naroda, brojnih saradnika koji
uporno i bez ikakve nadoknade sarađuju sa „Almanahom“, brojnih dona-
tora, običnih ljudi koji svojim skromnim donacijama žele tek pokazati da
im je stalo do onoga što radi „Almanah“. Bez njih ne bi ni bilo „Alma-
naha“. Dakle, relativno lako je pokrenuti časopis, posebno ako imaš pot-
poru neke važne institucije. Ali ga je nemoguće održati ako u svakom tre-
nutku nemaš 50-60 saradnika profesionalno kompententnih i stvaralački
nadarenih koji su spremni i zainteresovani da se njihov prilog objavi u
vašem časopisu. Zahvaljujući takvim „Almanah“ opstaje i traje. Njihova je
zasluga što „Almanah“ obilježava ovaj mali jubilej. Zasluga redakcije
mora biti usmjerena prema izvršnom direktoru „Almanaha“, Atviji Kero-
viću, koji neumorno i predano brine oko svega onoga što održava „Alma-
nah“ kao instituciju i što omogućava najvećem dijelu redakcije da njihov
doprinos bude toliki što im se ime nalazi u sastavu redakcije. Naravno,
udio ovih ljudi takođe nije zanemarljiv. Sama činjenica da su sa nama je
dovoljna za pažnju i zahvalnost, ali to ne znači da ne treba istaći one koji
na svojim plećima nose najviše.
Druga bitna pretpostavka za izdavanje časopisa, pored velikog broja
stručnih saradnika je i postojanje stalnog izvora finansiranja. Nažalost, od
osnivanja moralo se posebno brinuti kako naći sredstva za sljedeći broj.
Neizvjesnost oko finansiranja i potreba stalne pripreme za konkurse uzi-
mali su dosta vremena i zahtijevali značajan utrošak energije. Ne može se
reći da država u kojoj djeluje oko 6.000 NVO nije bila blagonaklona prema
našim osnovnim potrebama. Državni fondovi su, nažalost, i jedina adresa
na koju se može aplicirati za sredstva. Drugo je pitanje koliko je ta raspo-
djela kvalitetna i objektivna. Odbijanje da se napravi rang lista rada i kvali-
teta NVO i da kriterijum za raspodjelu postanu rezultati rada je podstaklo
izvjesnu haotičnost u ovoj sferi u kojoj caruju konflikti interesa, nepotizam
i slično. S druge strane, uslovljenost po kojoj godišnje jedna NVO može
ostvariti profit po osnovu prodaje do 4.000 eura je dodatno opterećenje za
one NVO koje imaju svoj proizvod. Treća, i najvažnija stvar: „Almanah“
je vlasništvo jedne etničke manjine i kao takav ničim nije odvojen od hi-
ljade drugih NVO koje se „lažno“ predstavljaju i postoje samo zbog osni-
vača i uskog kruga oko njih. Potvrda tome je činjenica da komisije za

10
 Prvih pedeset brojeva „Almanaha“
raspodjelu sredstava često ne razlikuju časopis od novina i stranačkih pam-
fleta, pa se, ne jednom, dešavalo da „Almanah“ na ovim konkursima
dobije manje sredstava od novina koje čak nemaju ni redakciju. No, što je
– tu je. „Almanah“ i nije osnovan kao poštansko sanduče za žalbe, već kao
kreativna intelektualna radionica koja proizvodi znanje. To na ovim
prostorima nikad nije imalo veliku cijenu, te se ne treba ljutiti na one koji i
dalje misle da je znanje u moći a ne moć u znanju. Svjesni toga, idemo
naprijed. Pred nama je izazov realizacije na desetine projekata u kojima će
prvi put biti obrađene teme bitne za život i rad bošnjačke dijaspore.
Nastojaćemo da očuvamo ono što se potvrdilo kao vrijedno, da animiramo
što veći broj saradnika, proširimo svoju distributivnu mrežu, poboljšamo i
proširimo saradnju sa univerzitetskim centrima sa kojima smo do sada
radili (Harvard, Univerzitet u Beču), poboljšamo nivo prezentacije i uči-
nimo ga dostupnim svakom zainteresovanom. Jednom riječju, nastavićemo
da radimo i stvaramo opšte i trajne vrijednosti. Da to možemo, potvrda su i
ovih prvih pedeset brojeva časopisa. Šta oni sadrže može saznati svako ko
zaviri u bibliografiju koju objavljujemo kao dodatak ovom jubilarnom
broju, kao što svako može vidjeti u pregledu naših izdanja šta smo to do
sada objavili kao posebna izdanja.
Na kraju, ponovimo toliko puta izrečeno: „Almanah“ je otvoren za
svakog dobronamjernog, kreativnog i stvaralački sposobnog, bez ikakvih
ograničenja.

Šerbo RASTODER

11
Husein BAŠIĆ

RIJEČ NA POČETKU*

Pojava „Almanaha“, časopisa koji će se baviti proučavanjem, pre-

zentacijom i zaštitom kulturno-istorijske baštine Muslimana, Bošnjaka
(otvoren je za kulturnu baštinu uopšte – kao univerzalnu vrijednost) –

*
Napomena Redakcije: Kako bismo čitaoce podsjetili na vrijeme i uslove u
kojima je izišao prvi dvobroj časopisa (sredina 1994. godine), ponovo dajemo
uvodni tekst Huseina Bašića, pokretača i prvog urednika „Almanaha“.
Husein Bašić (1938-2007), u bezmalo pet decenija stvaralačkog rada, objavio
je deset romana, dvanaest knjiga poezije, tri knjige priča i novela, dvije antiratne
knjige kao i više antologija iz usmene književnosti Bošnjaka iz Crne Gore i Srbije.
Autor je pentalogije „Zamjene“ koje se smatraju kapitalnim djelom cjelokupne boš-
njačke i južnoslovenske književnosti.
Djelo Huseina Bašića, obimom i značajem predstavlja vrijednu ostavštinu na
kojoj će se dolazeće generacije učiti. Jedinstven po svom stvaralačkom opusu, Bašić
je bio osoben i po svom intelektualnom angažmanu. Jasno je prepoznavao zlo i
veoma hrabro i istrajno pokazivao da je kao pisac iznad svega humanista koji nije
spreman da paktira i koketira sa zagovornicima rata, mržnje i zločina. Po prirodi
stvari sebe nije našao u šovinističkoj i ratnohuškačkoj politici koja je ove prostore
zahvatila 1990. te je odmah otkazao članstvo u Udruženju književnika Crne Gore,
zbog otvorene podrške koju je ovo Udruženje pružalo militantnom, nacionalističkom
i šovinističkom režimu u Srbiji i Crnoj Gori, oličenom u takozvanoj “antibiro-
kratskoj revoluciji”. Javno protivljenje nadolazećem nacionalšovinizmu je dovelo do
šikaniranja Huseina Bašića. Otpušten je s posla i penzionisan ali je antiratni angaž-
man nastavio preko Crnogorskog P.E.N. centra i Crnogorskog društva nezavisnih
književnika. Tri godine kasnije, otkazao je članstvo u Odboru za književnost Crno-
gorske akademije nauka i umjetnosti javno protestujući što se u programima te Aka-
demije, kao predavači na uglednim skupovima, pozivaju i učestvuju neki neposredni
kreatori izvršenog genocida nad bošnjačkim narodom u Bosni i Hercegovini (Moni-
tor, 1. X 1993. god).
Protiveći se zlu, Bašić je uporno i uzorno orao novim ledinama stvaralaštva.
Destrukcija se može pobijediti samo novim vrijednostima. Vjerovatno je ideja da os-
nuje Udruženje „Almanah” (registrovano 10. 11. 1993. god) i pokrene istoimeni
časopis (registrovan 3. 06. 1994. god) bio čin očaja ali i prkosa. Tako je započet
projekat iza kojeg danas stoji nekoliko stotina autora, saradnika i prijatelja „Alma-
naha“, ne samo iz Crne Gore, bivše SFRJ, već i Evrope i SAD.
13
Husein Bašić
znači kakvu-takvu mogućnost da se makar registruju i naznače elemen-
tarne kulturne vrijednosti muslimanskog naroda u Crnoj Gori i Srbiji, koji
je sticajem tragičnih okolnosti ostao još više izolovan i usamljen, s
nanovo raspirenom hipotekom „vječite krivice“, ali i one, nimalo lakše,
koju mu već, kao težak kamen, vješaju o vrat uskovitlani nacionalistički
korpusi, aktuelna vlast i njihovi mediji. Budući da se iz frustrirane i mito-
logizirane halabuke i opsjednutosti većinskog naroda samim sobom ne
može čuti ni jedan drugi glas – „Almanah“ na prvom koraku čeka neza-
vidna i neizvjesna sudbina naroda čijom će se kulturom prevashodno
baviti, dakle, zamke i ograničenja koja sužavaju i opasno ugrožavaju ne
samo mogućnost kulturnog iskaza i nacionalnog identiteta, već i samu
egzistenciju i opstanak na ovim prostorima.
Danas u ovim republikama ne postoji, a ni ranije nije postojala ni jedna
institucija makar i s natuknicom muslimanskog imena i naroda, a u postoje-
ćoj, prilično razgranatoj mreži instituta i institucija, ne postoje ni odjeli, ni
stručnjaci, ni programi koji bi ukazivali da će se u narednom periodu bilo
što ozbiljnije mijenjati i raditi. Naprotiv, sve je uočljivija namjera da se mu-
slimanski narod u ovim republikama svede na nivo vjerske grupacije i ad-
ministrativno mu se oduzmu narodnosni atributi, koje je stekao polumilenij-
skim formiranjem i oblikovanjem svog nacionalnog bića i posebnosti.
Svjedoci smo da se atakuje na spomenike materijalne kulture koju
muslimanski narod baštini kao svoju (a ona je uzaman i kulturna baština
svijeta!), da se ukidanjem uslova za razvoj kulture svjesno presušuju iz-
vori duhovnosti, kao bitnog činioca nacionalnog i kulturnog određenja.
Na intelektualcima muslimansko-bošnjačke provenijencije je, ali i
na ljudima kojima je kulturno-istorijska baština, kao opšteljudska vrijed-
nost, na srcu, da sačuvaju i odbrane od konačnog zaborava i uništenja
makar i ostatke ostataka kulture ovog naroda, ako ne više kao materijalnu
datost, ono kao tragove kuda je išao i gdje je nastao.
To je upravo i bio razlog za pokretanje ovog glasila.

„Almanah“ 1-2, 1994. god.

14
Milika PAVLOVIĆ

KAKO JE POČELO

Sinoć, u suton, u telefonskom razgovoru, predlaže mi prijatelj da se

sjećam, da se prisjetim kako je počelo naše zlo.Čini mi se da je on pod-
razumijevao početak ljudožderstva od prije dvadestdvije godine.
Mislim da je pogrešno vjerovati da je sve počelo zbivanjima od prije
dvadeset godina. Događaji prije dvije decenije nijesu početak revanšisti-
čkog neonacizma kod nas, no potvrda da to zlo nakon drugog svjetskog
rata nije ni prestajalo postojati i destruirati sve oko sebe. Taj „početak“
prije dvije decenije samo manifestuje nabranu osvetničku snagu i revanši-
stičku procjenu okolnosti da je trenutka, da je kucnuo čas.
Davno je počelo.Uistinu, nikad nije ni prestajalo.
Ostaci kolaboracionističkih grupacija, poraženih u antifašističkom os-
lobodilačkom ratu, i većina njihovih potomaka, decenijama - za trajanja ta-
kozvanog socijalizma i takozvanog samoupravljanja - nije drijemala na po-
slovima pripremanja svoje odmazde. Odmah su, po okončanju rata 1945.
godine, pribjegli taktici i strategiji specijalnog rata. Uigrali su, i do „savr-
šenstva” doveli, forme licemjerja i maskirovke - oponašanje antifašističkog
novogovora i manira u javnom saobraćanju, pljeskanje i laskanje preži-
vjelim borcima NOR-a, infiltriranje u članstvo pobjedničke KP…
Osvojenu vlast, novostvorenu državu, ostali su - u policiji i vojsci,
kao odred najvišeg povjerenja - da vode i čuvaju preživjeli, poluobrazo-
vani i neobrazovani partizanski borci, i djeca poginulih boraca, djeca
radničke klase. Toj djeci nije dato vremena ni mogućnosti da se školuju.
Bilo je preče stražariti na osmatračnicama nove države da se otkud ne
pojave povampirene aveti fašizma.
A nova ideologija, nova politika, nova vlast - gledajući iz rakursa
suštine svake vlasti, vlasti uopšte - gotovo da ni po čemu nije bila nova.
Stara demagogija, staro politikanstvo, vječito licemjerje. Neizbježni ma-
kijavelizam. Samo je sve to bilo preodjeveno i umotano u socijalnu togu
crvene boje, boje proletarijata. Prvaci nove vlasti i politike postradali su
od udobnosti u preotetim dinastičkim foteljama, izginuli u dvorskom izo-
bilju i u žudnji da se odsanja san na jastuku kraljičinoga kreveta.
Demagogija prvaka KP i prvaka njene vlasti dala je porazne rezul-
tate. Kad demagog koristi svima očiglednu i nepobitnu istinu kao oblandu

15
Milika Pavlović
za svoje profiterske i druge ujdurme, takva istina postaje razornija od
najgore laži.Istina da djeca nemaju krivice niti odgovornosti za grijehove
roditelja, istaknuta kao slogan humanosti pobjedničke vlasti i politike,
donijela je bezgrešnoj djeci grešnih očeva stipendije za školovanje.Djeca
bezgrješnih pokojnika ostala su na straži povjerenja - da motre i brinu da
se ti stipendisti državnog humanizma, ipak, ne osove na državu “pro-
letarijata”.
Fakultetski obrazovani bezgrešni potomci grešnih - četnika, ustaša,
balista, bjelogardista, i redom na - ista - ista, potraže i nađu zaposljenja
na mjestima gdje polupismeni, nepismeni, neobrazovani “proleteri“
nijesu ni mogli raditi - u kulturi, nauci, umjetnosti i, što je za novu državu
najbolnije - u medijima.
Djeca boraca NOR-a poginulih u ratu (za razliku od sinova onih bo-
raca „poginulih“ u foteljama) nijesu mogla steći više školsko obrazovanje
do li - polukvalifikovani, kvalifikovani i visokokvalifikovani radnik. A
kad je i ta proizvođačka „kadrovska struktura“ brojno prerasla mogućno-
sti zapošljavanja u proizvodnji - država je predostrožno odvrnula ventil
socijalne napetosti. Otvorila je granice pečalbarima.Viškovi „proletari-
jata“, da ne bi oslobodilačkoj vlasti pravili glavobolje ili kakav bunt,
najmasovnije su izvoženi u SR Njemačku. Veoma se smanjio broj čuvara
države i graditelja „socijalizma“ što je, svakako, išlo u prilog onom bez-
grešnom potomstvu grešnih očeva.
Federacija će uskoro potom početi da federira.
Nije naš jad od juče.Odavno je počelo.Nikad nije ni prestajalo.
U jednom članku u listu „Komunist“ ( kojeg je uređivao jedan od
najblistavijih crnogorskih intelektualaca i najuglednijih političkih lično-
sti, Matija Novosel) signalizirao sam pojavu revanšističkog nacionalisti-
čkog puža, koji je već izmilio iz ljušture, ispod maske, i pustio rogove.
Ne sjećam se koji je to broj lista bio, ne sjećam se datuma, ali naslov je
glasio - Oblaci nad Virom. Asocijacija na Virpazar, mjesto masovnog
svenarodnog ustaničkog uranka 1941. godine protiv okupatora i njegovih
poslužnika.
Zatim su počela prožimanja klasnog i nacionalnog i, najzad – Gazi-
mestan. Startuju mitinzi istine i mitinzi gladnih. Svi ondašnji mitingaši
tada su bili znatno sitiji nego ovi današnji. Ali, za divno čudo, njihova
ondašnja „istina“ i danas je tamjan na nacionalističkome oltaru. Najširi
populistički neonacistički sliv pretvorio se u jedno jedino, monolitno
Ušće - podno tvrđave beogradskog pašaluka. Narod je prestao postojati
kao društveno biće. „Dogodio se“. Narod je postao događaj. Šarlatanska
fraza, iz žanra populističke demagogije i političkog licemjerja, dogodio
se narod, donijela je svom autoru udoban stan, a u populističkom stam-
pedu postala zlatni slogan na zastavi bestijalnosti i beščašća

16
 Kako je počelo
Prvaci, predvodnici haosa, ujahali su u javnost kao kandidati za nove
Dušane, nove Karađorđe, nove Obiliće i Orloviće. Intenzivno se popunja-
vala kadrovska mreža i komandni raspored nacionalističke buzdovansko-
jataganske elite.
I rušilački talas je krenuo - od grada do grada, od ulice do ulice, od
trga do trga - kao sablast, hobotnica sa bezbroj pipaka. Taj zalet je, uz
žrtve, spriječen u Sloveniji. Pobijeđen - uz teške žrtve - u Hrvatskoj i na
Kosovu. A u Bosni i Hercegovini taj genocidni zloduh još i danas hara.
Asimilatorske naplave i dalje talože mulj svojih podlosti i zlobe po
nekim crnogorskim, primorskim i planinskim, kmetijama.

XXX
Ukoliko ne pada kiša i ne duva jak vjetar, gotovo redovno smo Bašić
i ja uveče šetali podgoročkom glavnom ulicom. Zvala se Ulica slobode.
Tu smo se najčešće i sretali sa ostalim našim društvom. I ne samo za
ostale šetače, no i za naše drugare postali smo zanimljiv, uočljiv korzo-
duet. Nas dvojica najčešće ćutimo, koračamo bez riječi, teglimo svoje
mučne, teške misli. Obojica ćutimo o istom.
Jednom su nas naši sapatnici upitali o čemu to nas dvojica ćućorimo
udvoje, nasamo.
- Ja gospodo šetam „Turčina“ - kažem im o Bašiću. Parafrazirao sam
riječi jednog podgoričkog Muslimana, trgovca, koji je šetao kape, fes i
crnogorsku, zabranjene u karađorđevićevskoj kraljevini poslije 1918. go-
dine. Bio je spreman da plaća propisanu novčanu globu.
- A ja šetam glavosječu - veli Bašić za mene. Nemojte, kažem ja tim
mojim „glavosjekovićima“, da se koji od vas prevari da ga takne. Ovog
fundamentalistu sam bezecovao za sebe. Kad mi se prohtje da se prosla-
vim, da zasjednem na visok basamak istorije, fiknuću ovoliku glavurdu,
odnijeti je na Balšića Pazar u Cetinju, prodati je dvoru i gospodaru. Sa
dvora ću se vratiti kao serdar ili kao vojvoda, s medaljom na prsima i
šakom zlatnika u džepu. Možda i sa penzijom ili bar s pravom na
besplatan grob - potanko obrazlažem planove svoje blistave budućnosti,
srećne i viteške.
- I meni bi to bila dobit - veli Huso - ako me ta tvoja kustura
smakne. Kakvu god ste tursku fukaru ubili, vi Drobnjaci ste se hvalili da
ste posjekli pašu. Neka i ja postanem paša - Bašić je zasmijao društvo.
Opaka, pogubna zbivanja tragično su se zahuktavala. Crnogorski
društveni horizont ponovo su pomračili tučni oblaci garašaninovskomo-
ljevićevskog i mihailovićevskođurišićevskog vampirstva. To se pomra-
čenje smišljeno i planski zgušnjavalo kako bi se, u sveopštoj tami, lakše
prikrili zločini i nepočinstva na koja su revanšisti poletno krenuli.

17
Milika Pavlović
Sarajevo je opkoljeno. Jedinice JNA prešle su pod komandu Kara-
džića i Mladića. Danonoćno granatiraju grad.Vojska je „pročišćena“ u
nacionalnom i pravoslavnom situ i rešetu. “Crnogorski Srbi“ izjavljuju da
se stide što su rođeni u Crnoj Gori i na sav glas grakću da nijesu Crno-
gorci. Ne znam hoće li Srbija od njih imati neku vajdu, ali sam siguran da
Crna Gora bez njih neće biti na gubitku.
Na ovih nekoliko pomenutih, i na mnogo nepomenutih, ali ne manje
opakih zbivanja, u javnosti još nikakvih - ni pojedinačnih ni organizo-
vanih - reakcija! Kao da je naš svijet izgubio moć govora. Muk kao u
pogrebnoj povorci. I doista, događa se pokop etike Marka Miljanova,
Sule Komanina, Dimitrija Anđelića, vojvode Tripka Džakovića, Božidara
M. Bojovića, Mijuška Šibalića, Danila Grbovića... Naš svijet je zapanjen
i uplašen. Naš svijet je - oh tugo! – gorska kukavica! Možda će zaboraviti
i sve ljudsko – zaboraviti da se stidi, zaboraviti da plače i leleče nad
nevinim žrtvama, nad zločinima koji se čine u njegovo ime!

XXX
Sarajlije su satjerani u podrume i pod zemlju. Narod Bosne i Herce-
govine je, po partizanski, po antifašistički, po gerilski ustao u samood-
branu - na barikade, u šume, u brda, u rovove, u gerilu.
Narodi i zemlja Jugoslavija, iz koje su nekada dobrovoljci - s mu-
kom se provlačeći kroz policijske pretrage i prismotre - hitali na Piri-
nejsko poluostrvo da brane špansku republiku od Frankovoga fašizma -
evo sada ćute! Ćuti se pred domaćim fašizmom, pred njegovim geno-
cidnim orgijanjem po Bosni i Hercegovini!

XXX
Eminina i Husova kćerka Maida nalazila se u Sarajevu. Studirala je
na Sarajevskom univerzitetu. Sa Sarajevom su još funkcionisale telefon-
ske veze, što je kolikogod olakšavalo muku i zabrinutost roditelja za
Maidu. Nije bilo nikakvih mogućnosti da joj dodaju bilo kakvu pomoć.
Jedino su mogli telefonom razgovarati i čuti njen glas, svakoga dana se
uvjeravati da je Maida i toga dana živa. I tako se grijati nadom da će nji-
hovo dijete u tome paklu možda preživjeti.
Nemir i nervoza, koji su me zahvatili, i stanje napetosti zbog osjećanja
bespomoćnosti, umarali su toliko da čovjek jedva ostaje na nogama. Pobogu,
zar da se na sve ovo ćuti?! Zar i ljudi koji se kite atributima – stvaralac, hu-
manist, kosmopolit, savjest svoga naroda i svoga vremena - zar oni smiju
ćutati na sve ove zulume što im se događaju pred očima, u njihovoj kući?!
Takva ćutnja je njihov najgori poraz.

18
 Kako je počelo
XXX
Ne znam da li je to bila gorčina, osjećanje stida pred samim sobom
ili što drugo, ali sam se od tih pomisli trgao kao oparen, zgrabio slušalicu
i telefonirao Bašiću - da se negdje u gradu sastanemo na jutarnju kafu.
Predložio je bife u podrumu zgrade Izvršnog Vijeća. U toj zgradi
Biblioteku Izvršnog Vijeća vodila je Emina. Na spratovima su se već
odavno namjestila ministarstva nove vlasti. Iz Biblioteke je, bezmjerno
zabrinuta i nježna majka, svakoga jutra telefonirala Maidi. Da joj čuje
glas i uvjeri se da joj je kćerka i toga jutra osvanula živa - negdje u
nekom sarajevskom podrumu.
Bašić je prije mene stigao u bife. Tek što je kafedžika na sto pri-
nijela šolje s kafom, neko je Husu javio da je Emini u Biblioteci pozlilo.
Onesvijestila se i pala. Požurio je s njom u bolnicu.
Kad sam stigao, kafekuvarica - koja je poznavala nas obojicu - priča
šta se deselo. Malo potom evo i Bašića. Vraća se iz bolnice. Emini je
bolje. Ukazana joj je ljekarska pomoć.
Huso priča da je Emina telefonirala u Sarajevo - da se uvjeri da je
Maida i toga jutra živa – i dok su razgovarale, Emina je u slušalici čula
odjek snažne eksplozije. Tog trena veza se prekinula. Nikakvog glasa,
nikakvog odziva?! Pomislila je da je njena Maida poginula!
Majka se srušila.
Međutim, ta je granata pogodila i razorila poštu u Sarajevu. Tele-
fonska veza se zbog toga tako naglo prekinula. Od toga časa više nije bilo
telefonskog saobraćaja sa Sarajevom. A to je bila još jedina veza sa BiH.
Majka nije mogla razmišljati hladnokrvno i racionalno. Emocije su
bile jače.

XXX
Bosna i Hercegovina napadnuta je u aprilu 1992. godine. Ubrzano
odvijanje poslova u svim dotadašnjim vojnim garnizonima širom BiH,
osobito u sarajevskom, dovoljno jasno indiciraju šta je prikriveni cilj, šta
se spremilo, na kome mjestu i ko stoji iza svega. General Kukanjac je
kanda zbunjen, ali tamo mu je upućena pomoć - svevidi KOS-ovac i
nacionalistička vidra Neđo Bošković. Za svoje tamošnje učinke - da
vojna imovina i arsenali naoružanja ne dopadnu u ruke naroda, u ruke
međunarodno priznate države, članice OUN, Bosne i Hercegovine, već
da ih preda Karadžiću i Mladiću - Bošković je odlikovan činom generala,
koji mu je dodijelio Miloševićev vojni vrh.
Munjevito su „zablistala“ imena - Radovan, Ratko, Biljana, Buha,
Arkan, Krajišnik, Gvero, Koljević... Sve koljević jedan do drugoga! Mo-
bilisano je sve što ima kosovsko osjećanje. Mobilisane su i leteće ekipe
guslara koji će uz strune narodnog instrumenta, kao nekad čuveni pjevač

19
Milika Pavlović
iz Drobnjaka Tanasije Vućić na rovovima solunskog fronta, po garnizo-
nima pjevati novi kosovski ciklus - na bosansku ariju! Druge muzike niti
zanosnijih melodija nije bilo na tribinama domova vojske po Crnoj Gori i
Srbiji. Gudalo je postalo britki handžar na grlu nedužnih civila i nejači
islamske konfesije i drugih nesrpskih, nepravoslavnih ljudi. Srpska pra-
voslavna crkva i njene popine - čast plemenitim izuzecima - blagoslovila
je sve zločine i nečovještva nad ljudima muhamedanske vjere i nad ukup-
nom populacijom od oko 700.000 miješanih brakova! Potomstvo iz te
ljubavi označeno je kao psi skitnice čije je uništenje sveto, bogougodno
djelo.
Otpočeo je klerofašistički lov i odstrjel u čemu su se zlikovci nad-
metali, ko će više ličiti kosovskim pokojnicima iz mitologije i legende.

XXX
Poslije genocida nad bošnjačkim narodom, najmasovnija i najteža
žrtva je - omladina u vojnoj uniformi JNA. Ta je masa obmanuta, zloupo-
trijebljena od strane vrhovne komande i starješina. Vaspitavana u duhu
moralnih tradicija, ponosa, odgovornosti i odvažnosti, vjerovala je obrazu
i savjesti generala i štabova, koji su se još i tada posluživali tuđim zaslu-
gama - ugledom i zaslugama vitezova palih u bitkama protiv fašizma to-
kom drugog svjetskog rata. Šešelj je, na primjer, vršio smotru u jedi-
nicama koje nose imena heroja - Save Kovačevića, Veljka Vlahovića i
drugih partizanskih junaka, a Kilibarda je, za okupljanje pristalica svoje
neočetničke partije, zlorabio primjer viteza, komuniste Ljuba Čupića!
Mnogi to nijesu ne samo na vrijeme, već nikada ni zapazili ni prozreli.
Obmane su bile zasljepljujuće i tragične. U njih se mnogo lakše,
dublje i brže pada nego što se iz njih izlazi.

XXX
Priča o incidentu sa srpskim svatovima u Sarajevu, kao povodu za
krvoločne obračune pravoslavnog nacizma sa nepravoslavnim narodima
u Bosni i Hercegovini, tendenciozna je i zloćudna neofašistička propa-
ganda. Pobuđivanjem, zloupotrebom asocijacija na Principov atentat,
propaganda uspješnije raspiruje mržnju i gnjev i lakše ostvaruje svestranu
zloupotrebu omladine za interese vladajućeg režima i njegove poltike.
Atentat je klasičan, upravo arhetipski primjer takve tragične zloupotrebe
omladine. Srpski narod, zatočenik od vlastitoga nacionalizma, svaki put
je tome plaćao gorak ceh. Neda mu se da konačno premosti istorijsku
provaliju i da usvoji istorijsku pouku.
Crna Gora je postala ne samo oružana učesnica u ratu, no i više od
toga - idealna logistička platforma za sve vidove podrške. Najbliža okol-
nim razbojištima, pored svih drugih vidova ratovanja, pretvorena je u

20
 Kako je počelo
centralnu vojnu bolnicu. Sve crnogorske bolnice i apoteke služile su
prvenstveno ranjenicima sa frontova. Za crnogorske građane, kojima je
bilo potrebno bolničko liječenje, u bolnicama nije ostalo gotovo nijedno
mjesto. U odjeljenjima za transfuziju dobrovoljni davaoci krvi nagrađi-
vani su laskavim zvanjima najviših rodoljuba i patriota. Oni nemoćni da
pucaju, nesebični rodoljubi, tako i čine - daju otadžbini svoj prilog u krvi.
“Otadžbina“ im pije krv i zahvaljuje im na peharu.
Sjećam se slučaja Drage Banović, majke slikara Nikole Toka Bano-
vića. Njoj je bila neodložno potrebna operacija kuka u risanskoj bolnici.
Tamo su sva mjesta bila zauzeta ili rezervisana za ranjenike sa ratšta u
Hrvatskoj i u Bosni i Hercegovini. Za Dragu nije bilo ležaja, iako je šef
odjeljenja hirurgije, u telefonskom razgovoru sa njenim sinom, obećao
prvo slobodno mjesto. Kad smo, bez poziva, Dragu dovezli u Risan, šef
koji je obećao mjesto nije se trenutno nalazio u bolnici. A slobodno mje-
sto je postojalo. Dežurni službenik, čim smo mu pomenuli ime njegovog
šefa, odmah je Dragu, vrlo ažurno, primio i smjestio na odjeljenje.
Uspjeli smo, možda baš zahvaljujući tome što je šef bio odsutan. Ali je
među njegovim potčinjenima bila prisutna šefova strogost i nepriko-
snovenost

XXX
Odlučili smo Bašić i ja da na sva zbivanja reagujemo javno, jasno,
bez okolišenja. Poražavajuća ćutnja javnosti, a nas je posebno iritirao ku-
kavičluk intelektualaca, i još ružnije od kukavičluka - aktivni angažman
jednog broja tih ljudi u nacionalističkom orgijanju srpskocrnogorskog
mihailovićevskođurišićevskog neofašizma protiv Muslimana i Hrvata, i
pavelićevskog protiv Srba i Muslimana.
A svi ovi ružni besporci, kako bi rekao Vladika, po poretku nekome
sljeduju. Taj neki poredak sada više nije prikriven, već otvoren, otrovan,
rušilački. Rat za Veliku Srbiju i Veliku Hrvatsku pretvorio je sav naš
bivši životni prostor u veliku kasapnicu i ludnicu.

XXX
Paravojne jedinice?
Ko te hijene regrutuje i naoružava? Za koje je namjene taj novi rod
vojske?
Bilo je očigledno da ih formira vojska tzv. SRJ. I ti amoci su obu-
veni, odjeveni, nahranjeni i naoružani iz arsenala i skladišta vojske te
paradržave, koja se još prikriva pod maskom Jugoslavija, a ustvari -
Velika Srbija. Njima, paravojnicima, bilo je dopušteno svakakvo zlo-
djelo, nasilje i nečovještvo. Mogli su činiti nekažnjeno sve što im smisli
luda glava i što im stoji do slaba obraza.

21
Milika Pavlović
XXX
Obojica smo bili zapanjeni činjenicom da, kako nam je izgledalo, u
našoj sredini - izuzev šačice liberala i socijaldemokrata, tek u začetku -
nema antifašista niti igdje vidimo hrabrih, odvažnih ljudi koji ispoljavaju
bilo koji vid i makar koliki stepen otpora naoružanom četničkom vam-
pirstvu. U svako doba dana i noći po ulicama, po kafanama i lokalima
smucaju se i vršljaju uniformisane, naoružane i pijane aveti i protuve koje
niko ne ometa da počine zulume kakvi im padnu napamet.

XXX
Prva crnogorska teritorija kojom su zagospodarili sljedbenici Draži-
nih i Đurišićevih ideja, bila su Pljevlja, grad i opština na sjeverozapadu, u
pograničnom dodiru sa Srbijom i Bosnom i Hercegovinom. Istakao se
tamo neki novi Obilić, neki nitkov, koji mi je i vlastito ime ogadio. I nje-
mu je ime Milika, prezime Dačević, a milozvučni nadimak „Čeko“. Taj
mamlaz i golofusković dobio je od svojih vreću para i kupuje, regrutuje
nezaposlene, osiromašene momke, svoje vojnike. Davao im je devize i
ovlaštenja za pljačku i svaštočinstva. Bili su to mladi, uglavnom iz česti-
tih porodica, sa oskudnim ili nikakvim sredstvima za život. Idealna druš-
tvena grupa za zloupotrebe. Što god učine pljevaljskim muslimanima,
zadužiće srpstvo, sve je blagosloveno, i nikom ni za šta neće odgovarati.
Dok smo ispijali već ohlađene kafe, predložio sam Bašiću da razmi-
slimo o vlastitoj smrti, o svom držanju pred dželatima. Svi se, nesum-
njivo je, nalazimo na gubilištu, svi smo meta, svi smo na nišanu. Možda
bi se i preživjelo ako se ne protiviš, ako ćutiš kao trun u prknu, ali kakvi
bismo bili, kako bi izgledali pjesnici po izlasku iz prkna?
Podsjetili smo se na onaj tragični, veličanstveni, nama dvojici mo-
žda nedostižan, primjer držanja Bora i Ramiza pred fašistima na Lando-
vici. Možemo li i mi, zagrljeni, kriknuti ljudožderima u lice: pucajte, mi
smo i u grobu braća!
U tome trenutku, u onim okolnostima o kojima je riječ, to nam nije
zvučalo patetično. Više smo osjećali da bi takva trebala biti naša po-
sljednja poema, nego li da je to ideološka patetika. I bez takvog izazova
mogla nas je svakakva ološ, za samo pedeset njemačkih maraka, ucme-
kati kad god hoće - s leđa, iz mraka, na ulici, u kafani ili ma gdje. Najviše
nas je tištala zebnja za sudbinu naših porodica koja će se krajnje dramati-
zovati našim javnim istupanjem. Takav naš istup jednako će izložiti smrt-
nim opasnostima sve članove naših porodica, ali...
Predložio sam da objavimo zajedničku knjigu protiv ratnoga ludila i
fašističke tiranije.

22
 Kako je počelo
XXX
Crnogorac i Bošnjak! Bogomdana meta za fašiste. Odstrjelom Ba-
šića spasavaće mene od islama, a mojim odstrjelom spasavaju srpstvo od
otpadnika, od poturice.
Huso se saglasio i o zajedničkoj knizi i o meti. Složili smo se da ja
napišem uvodni tekst, predgovar, a da zatim idu Bašićevi pa moji prilozi.
Knjigu smo posvetili našim kolegama, piscima, u opkoljenom Sa-
rajevu.
Tekst posvete napisao je Bašić.
Likovni prilozi u knjizi su reprodukcije djela Dada Đurića, antifa-
šiste, liberala.
Bašić je već imao više tekstova napisanih na antiratne teme. Nije mu
trebalo mnogo vremena da još nešto dopiše za zajedničku knjigu. Ja sam
morao žuriti. Tako sam, na vrat na nos i s brda s dola, kako se pri svakoj
žurbi i dešava, sklepao gomilu žanrovski raznorodnih zapisa i skica.
Bašićeva supruga se oporavljala. Mi smo ipak, iako na brzinu, uobli-
čili rukopis zajedničke knjige.
Štampanja se prihvatila izdavačka kuća Damad iz Novog Pazara,
koju su osnovali i vodili bračni par Zibija i Šaban Šarenkapići, smioni i
neumorni borci i pregaoci protv rata. Uložili su vlastita sredstva za osni-
vanje i rad „Damada“, pokrenuli izdavačku djelatnost, osnovali časopis
Mak i list Has i okupili impozantan broj saradnika, intelektualaca raspr-
šenih na sve strane svijeta, krug angažovanih stvaralaca demokratske gra-
đanske provenijencije, bez obzira na njihovu nacionalnost i konfesio-
nalnu pripadnost. Takav angažman Šarenkapića, i to usred tada ukletog i
pogubnim znakom obilježenog Novog Pazara, bila je potvrda najviše
smionosti i odlučnosti tih dvoje ljudi i njihovog saradničkog okruženja.
Damad je, faktički, bio jedini izdavač naše knjige, mada na potko-
rici kao izdavač figurira i crnogorski P.E.N centar, pošto smo mi obojica
članovi te asocijacije. Doista samo figurira, jer P.E.N. nije imao nikakvih
finansijskih sredstava. Okupljao je „nacionalno stabilizovane“ intelek-
tualce koji se zalažu za nezavisnost Crne Gore, što je ondašnja crno-
gorska vlast, koja i danas vlada, kažnjavala kao otpadnički jeretizam, i tu
asocijaciju smatrala antidržavnom skupinom.
Izvjesnu finansijsku podršku izdavanju naše knjige pružio je gospo-
din Ranko Đonović iz Liberalnog saveza.

XXX
Novi Pazar je tada bio na nišanu ravnogorskih idejnih i političkih
snajperista. Odatle, iz Novog Pazara, djeluje Ugljanin. Na pljevaljskoj
strani, gdje „Čeko“ drži srpski zaštitni buzdovan, pjeva se aktovka: dok je
Srba i slanine, / nećeš proći Ugljanine.

23
Milika Pavlović
Napadnute su Hrvatska i Bosna i Hercegovina.
U stanici Štrpci etnički je očišćen voz Lovćen.
Bosanske izbjeglice, koje su potražile spas u Crnoj Gori, deporto-
vane su i predate u ruke dželatima.
Već po ko zna koji put u Crnoj Gori se ponavlja bukovički genocid
nad muslimanima.
Po gradovima sjverne Crne Gore hapse, sude i zlostavljaju članove
opštinskih rukovodstava SDA, samo zato što su u rukovodstvima te
stranke. Rukovodstva pročetničkih, anticrnogorskih stranaka vlastodršci
ne diraju.

XXX
Naša knjiga Smrt duše – Podrum već je odštampana i izašla u
Novom Pazaru, ali nije propuštena u javnost. Nema je u knjižarama niti
je mogu poručiti biblioteke ni čitaonice. Pakete primjeraka knjige Šaren-
kapići uzaludno šalju u Podgoricu na moju i Husovu adresu. Te pošiljke
ne dopiru do nas. Na podgoričkoj pošti zapljenjuje ih i uništava tajna
policija. Jedan radnik podgoričke Gradske mljekare, koja se nalazi preko-
puta policijskog zdanja, odlažući izjutra ambalažu iz mljekare u kontej-
nere na trotoaru, paralelno sa plicijskom zgradom, slučajno je u kontej-
neru primijetio rasute knjige. Taj radnik me je poznavao, i kad je na
naslovnoj korici pročitao moje ime, iz kontejnera je izvukao dvadesetak
primjeraka Duše i Podruma i donio mi na stan.
Tako smo, konačno, i mi autori došli do primjeraka svoje knjige.
Bila je to (početak 1992. godine) prva antiratna knjiga u prostoru
bivše SFRJ. Zbog toga je njen ulazak u crnogorsku ratnu javnost tako
pomno praćen i osujećen.
Zanimljivo je, međutim, da je ona, naša knjiga, pravovremeno
dospjela - na Pale. I pored sve policiske oštrovidosti.
Pojavila su se i dva prikaza u štampi - u paljanskoj Javnosti i u
nezavisnom podgoričkom nedjeljniku Monitor. Monitorov prikazivač R.
Cerović hvali tu opasnu i ukletu knjigu, ali ne tako svesrdno kao što to
čini naš recenzent na Palama.
Neki Radovanov estetičar, pod naslovom Priručnik za klanje Srba,
o našoj knjizi se raspjevao nadrealistički, od zemlje do neba. Meni je,
vjerovatno zbog „pravoslavnog“ imena i prezimena, poklonio znatno više
pažnje i ljubavi nego Bašiću. To sam, valjda, i zasluživao kao - poturica,
otpadnik, antisrbin, razbrat, izdajica...
Može nas taj „dobrotvor“, velim Bašiću, bezrazložno i bezmjerno
ispljuvati, ali time nije nas osramotio više nego samoga sebe, pokazujući
da je prepunjen pljuvačkom.

24
 Kako je počelo
Od svega je zanimljivije ono da je i paljanski čitalac, kako sam opi-
suje, s mukom došao do naše knjige, baš na sličan način kao i mi u Pod-
gorici. Našao ju je - u oslobodilačkome jarku, u antisrpskoj vreći za
otpatke. U ratnom rancu nekog mudžahedina iz Arabije, priča naš kri-
tičar, kog su ucmekali Mladićevi Srbi oslobađajući BiH od muslimana,
od etničkih Crnogoraca i nečetničkih Srba, od sveustaških Hrvata i osta-
lih „gubavih naroda“ - nađene su dvije knjige, koje je, u predasima iz-
među plotuna, pročitavao i proučavao taj srednjeistočni antisrbin - sveta
knjiga Kuran i prokleta knjiga - naš priručnik o klanju.
Ovaj krvoločni prikaz sa Pala veoma je uznemirio Bašića. Rekao
sam mu, ni malo cinično niti ironično, da je to odličan, čak prenaglašeno
dobar prikaz i možda nezaslužen orden kojeg nam onaj gospodina sa Pala
nesvjesno vješa na prsa. Prikazivač je, vidi se, oštrouman i preoštrouman.
Sveta knjiga Kuran i naša knjiga - barabar, ruku pod ruku, u istoj ravni!
Može li biti blistavijega priznanja od jednog Srbina dvojici „antisrba“.
Mudžahedin je, dakle, da bi čitao Bašićevu i moju knjigu, munjevito
naučio naš jezik. Kad načas umuknu pogibeljni baraži, Arapin čučne na
dno rova, čita i naizust pamti pasuse iz naše knjige, jednako kao sure i
ajete iz Kurana. Ne smetaju mu ni kiše s bosanskog neba niti blato zga-
žene zemlje. Bistri li bistri - kako klati, kako silovati, kako paliti i plja-
čkati, kako rušiti srpska sela, gradove i domove. I, naravno, rušiti sve
mostove, izuzev onih koji su se spasili bjekstvom među korice Andri-
ćevih romana.
Kad se sve skonta, baš su donski kozaci imali pravi i krupan pravo-
slavni razlog da dojašu na Romaniju i tome mudžahedinu očitaju
bukvicu.
Smatrali smo nas dvojica da je stigao onaj sudnji čas kad je knjiga,
kad je pisana riječ potonja kotva spasenja i opstanka jednoga naroda, i
osjećali smo moralnu obavezu da u tu knjigu unesemo bar jedno svoje
slovo. Opomenuli smo se crnogorske prošlosti, Crnojevića štamparije,
Oktoiha...

XXX
Bašić je pripremao pokretanje časopisa koji bi tretirao i sabirao bo-
gatu duhovnu baštinu bošnjačkog naroda i koji bi okupljao stvaraoce iz
svih oblasti - kulture, umjetnosti, književnosti i nauke. Prevashodno Bo-
šnjake, ali i sve druge misleće ljude iz naroda i nacionalnih zajednica na
tlu Crne Gore i Sandžaka.
Pomagao sam Bašiću u tim nastojanjima, ali mnogo manje no što
sam želio, jer su okolnosti bile krajnje nepovoljne, a naše mogućnosti
takoreći nikakve. On je animirao početni krug budućih saradnika časo-
pisa, kojima je unaprijed rečeno da ne mogu računati na autorske hono-

25
Milika Pavlović
rare, i od njih dobio priloge za prvi broj. Preostajalo je još samo da se
nađu finansijska sredstva za štampanje, a od toga samo zavisilo je sve
ostalo. Jedina adresa na koju smo se mogli obratiti molbom za sponzori-
sanje časopisa bila je kancelarija Soroš fonda u Podgorici. Tadašnje
crnogorske finansijske institucije i fondovi radije bi nas zgromili i bacili
pod gomilu nego što bi pomogli.
Od Soroš fonda dobili smo pomoć i Almanah se pojavio na svjetlost
- ne mogu reći na svjetlos dana, jer je vladala paklena nacistička noć.
Pojava tog časopisa je blistav podvig i isključivo Bašićeva zasluga.
Priznanje pripada i gospođici Mirjani Popović, rukovoditeljci kancelarije
Soroš fonda u Podgorici, koja je bila živo zainteresovana i naklonjena da
omogući podršku takvim pregnućima.

XXX
U maju 1993. godine osnovan je građanski pokret otpora - prva
nevladina organizacija u Crnoj Gori - Javnost protiv fašizma. Osnivačka
skupština je održana u hotelu „Crna Gora“. Izabran je Izvršni odbor po-
kreta, predsjednik i dvojica podpredsjenika. Nijesam prisustvovao osni-
vačkoj skupština, jer toga dana nijesam bio u Podgorici. Nalazio sam se na
Durmitoru, u rodnom selu Pasji Nugo. Na povratku u Podgoricu oba-
vijestili su me da sam na Osnivačkoj skupštini izabran za predsjenika Po-
kreta. Za dvojicu podpredsjednika izabrani su Husein Bašić, književnik, i
dr Radoje Pajović, naučni savjetnik u Istorijskom Institutu Crne Gore.
Moj porodični stan u Ulici Radosava Burića 191, na Zabjelu u Pod-
gorici, i moj kućni telefon bili su jedini prostor i jedina oprema za rad
Pokreta i za našu vezu sa narodom. Sprečavani smo i ometani u svim
našim aktivnostima. Nijedan od medija nije propuštao u javnost naše
proteste, reagovanja, obraćanja, pozive, saopštenja o zbivanjima, izuzev
Liberala. Uređivao ga je istaknuti novinar i istaknuti antifašista Veseljko
Koprivica.
Članove Pokreta nijesmo evidentirali, nijesmo pravili članske karte,
jer to i nije bila politička partija već nukleus svenarodnog antifašističkog
fronta. Javljali su se ljudi iz svih krajeva Crne Gori i mnogi iz ino-
stranstva.
Osobitu nesebičnost, odlučnu spremnost za angažovanje, pomoć i
podršku Pokretu Javnost Protiv Fašizma pružili su iz inostranstva, iz SR
Njemačke (okolina Štutgarta) bračni par Ismet i Nadžija Adrovići. Njih
smo akreditovali da predstavljaju Pokret i da u njegovo ime djeluju kod
tamošnjih građanskih, demokratskih i humanitarnih institucija i organiza-
cija, kao i među našom dijasporom u Saveznoj Republici Njemačkoj. To
dvoje ljudi su marljivo i predano radili, prevodil pozive i proteste Pokreta
na njemački jezik, širili letke i afiše sa informacijama o košmaru i stra-

26
 Kako je počelo
danjima kod nas, o genocidnoj grmljavini od strane do zuba naoružanog
nacizma na goloruki narod.
Dvoje Adrovića - Ismet i Nadža - jedini su koji su se odazvali na
naše u „Monitoru“ više puta ponavljane pozive za finansijsku podršku
Pokreut. Priložili su nam 400 maraka.
To je sav novčani iznos kojim je Pokret raspolagao tokom svoga
rada i postojanja.
Pomoć Pokretu pružio je i grafički stručnjak Baro Mahmutović. On
je o svom trošku, u svojoj maloj, ali modernoj štampariji, u Ulici Slobode
u Podgorici, odštampao plakate, afiše i drugi marketinški materijal za naš
miting na Trgu Repulike, u Podgorici 1997. godine.
Sav taj naš propagandni materijal o mitingu na perfidan i lukav
način, gotovo nonšalantno, zaplijenila nam je tajna policija. U moj stan
je, uoči mitinga, došao sa grupom pristalica Pokreta i, očigledno, njihov
motorizovani agent. Predstavio se kao naš pristalica i ponudio se da o
svom trošku, svojim vozilom, raznese po Crnoj Gori plakate, proglase i
pozive na miting. Povjerovao sam tako agilnom pristalici Pokreta i sav
materijal, koji je Mahmutović odštampao, predao mu na ruke.
Kasno, nakon našeg mitinga, zaključio sam da je taj bio zaduženi
agent tajne policije. Imao je torbicu punu novčanica i pitao me koliko
nam para treba. Dao sam mu broj žiro računa Pokreta, otvoren kod
podgoričke filijale Novosadske komercijlne banke. U toj zgradi (u nekoj
instituciji) radio je član našeg Izvršnog odbora Mitko Pavićević. Rekao
sam onom parajliji neka na žiro račun Pokreta uplati iznos koliki može.
Nije uplatio, a naše štampane materijale je zaplijenio. Naši plakati i
pozivi nijesu se pojavili po ulicama i trgovima gradova. On, taj agent, bio
je potonji, no i on, pored svega, neuspješan remetilac da se miting održi. I
neki drugi ljudi su vršili pritisak, predlagali da se odustane od mitinga, da
se obilježavanje godišnjice Pokreta svede na svečanu akademiju, u zatvo-
renome prostoru, i slično.
Nekolicina, koji su ranije izrazili spremnost da na tome mitingu go-
vore, odustali su dan uoči mitinga.
Miting je ipak uspješno održan. Na kraju mitinga usvojeno je – akla-
mativnim odobravanjem prisutnih građana - deset programskih stavova,
koji su dostavljeni i Vladi (Đukanovićevoj) i Skupštini (Marovićevoj), i
zavedeni u arhivama obiju instanci vlasti - sa zahtjevom vlastima da ti
programski ciljevi budu ostvareni u praksi.

XXX
Značajniji okup građana bio je tihi protest, kojeg smo nazvali Mi-
mohod ćutanja, ulicama Podgorice - u podne. Protest protiv ćutanja o
štrbačkome zločinu.

27
Milika Pavlović
Povorka od nekoliko hiljada ljudi, na čijem sam se čelu nalazio sa
još nekolicinom saboraca, bila je zapažena u gradu i propraćena odobra-
vanjem građana od kojih su nam se mnogi usput pridruživali.
Nešto kasnije, kada su najteže opasnosti splasnule, neki naknadni
hroničari, pošto su se „nacionalno stabilizovali“ i postali dekorativni anti-
fašisti opšte prakse, ni uz svu svoju dobrohotnost nijesu me ni lupom
mogli naći ni vidjeti na tom protestnom maršu!
Neka im je na čast tolika objektivnost i čestitost.

XXX
Uspjelo se - što je prvorazredna zasluga Huseina Bašića - pokrenuti i
oko Almanaha okupiti antiratnu građansku inteligenciju, stvaraoce svih
konfesija i nacionalnosti, ali - sasvim je logično i razumljivo - prije svega
da se zaštiti i afirmiše svestrana, bogata duhovnost, kultura i stvaralaštvo
Muslimana – Bošnjaka Crne Gore i Sandžaka.
Bašićev doprinos odbrani svih vidova identiteta ugroženog naroda
muhamedanske konfesije na uvredljiv način se u široj javnosti prećut-
kuje. Oni kojima smetaju rezultati i vrline drugih, sami su bez vrlina i u
pogledu rezultta su - jadni. Blistav učinak i životno djelo Huseina Bašića,
u svakoj iole objektivnoj recepciji, predstavlja najveću - može se čak reći
najtemeljniju - pobjedu ovoga naroda u Crnoj Gori i Sandžaku protiv
balkanskih fašizama.
Ono što je prije dvadestdvije godine počelo onako kriminogeno, ha-
zarderski i uličarski, još nije prestalo. Predvodnička partija, prvaci te
partije i njene vlasti, koji su zemlju i narod uvodili i predvodili kroz sve
što se događalo devedesetih godina prošloga vijeka priznaju, doduše, da
postoje žrtve rata i ratni zločini, ali tvrde da Crna Gora nije učestvovali u
ratu i da nema ratnih grijehova ni grešnika.Ni do danas nemamo državni,
pravnopolitički dokument o tome kako je ime i prezime onome ratu –
građanski, odbrambeni, osvajački, antifašistički, neofašistički ili nadreali-
stički. Policajci i oficiri iz onog rata, sa istim i još pokojom novom
zvjezdicom na ramenima, (p)ostali su oficiri ovog mira. Žrtvama se po-
dižu spomenici i odaju im se pomenice, a ratnicima, koji su ih „žrtvo-
vali“, dodjeljuju se crnogorsko-ravnogorske spomenice dražemihailo-
vićevsko-đurišićevskog zlata. Uporedo stoje spomenici zavedenim crno-
gorskim momcima, vojnicima poginulim u nacističkome ratu, i nevinim
žrtvama u koje su pucali, vjerujući svojim naredžijama da pucaju u nepri-
jatelje naroda. Taj sadašnji memorijal sasvim je u tonu i duhu fašističkog
cinizma generalisimusa Franka koji je u Španiji podigao spomenik -
svima. Jer - svi su mrtvi i složni, svi su mirni, svi su bezopasni za
pobjednike. Svi su ginuli za Španiju. Svako za svoju.

28
 Kako je počelo
Ta vrsta narodne sloge nije drugo do slogan najogavnijega li-
cemjerja.
I mi ovdje, gdje smo danas, svi smo na gubitku, svi smo u svemu
osiromašeni, što se najlakše i može zaključiti iz neprestanog pljuska tako
kitnjastih deklamacija o prosperitetu kojima pljačkaši peru svoju pljačku.
Mnogima je otupilo čulo za uvrede i poniženja. Kod takvog stanja
nesvjestice ili polusvijesti, mnogima možda i nije ni teško povjerovati u
čudesa - da se investicijom od jednog eura i njegovim obrtanjem, nje-
govim euriranjem na crnogorski način, može postati kapitalist! Ko neće
da bude kapitalista, sam je krivac svome siromaštvu. Dakle - siromaštvo
je sramota siromašnih. Valjda se zbog toga i upotreba leksike, pojmova
kao što su - pljačka, krađa, šverc, korupcija, kriminal, nepotizam - i na-
ziva jezikom mržnje, govorom zloćudnosti i nepoštenja kvarnih ljudi.
Da li se trebalo angažovati za odbranu napadnutih tekovina narodno-
oslobodilačkog antifašizma od ovovremskog balkanskog neofašizma i
njegovih vojevanja, vrag bi znao. Ovaj rat je proglašen završenim, a
njegov rezultat je - prema deklaraciji i bombarderskoj doktrini Zapada -
0:0! Nema pobjednika ni poraženih! Takav nebeski nadrealizam nije
dosad bio poznat na zemlji. To ratoborcima i olakšva svakakve lagarije i
bezobrazluke u ovakvome današnjem „miru“.

XXX
Eto, dragi prijatelju, ja sam se sjećao na zadatu temu - u mjeri u
kojoj me pamćenje još služi.
Rizikujući da budem bizaran i frivolan, ipak ću reći: kad bih bar tri
dana imao mandat gospoda boga koji sudi, nastojao bih oprostiti sve što
je, i po ljudskome i po božijem obrazu, moguće. Sve što bih cijenio kao,
kolikogod, korisno nedužnome nesrećniku, ali ništa od oproštenog ne bih
mogao zaboraviti. Ne mali broj grešnika bih, ipak, nastanio u domove u
kojima bi se brže rekonvalescirali. Znam da nijedan rat nije bez prljav-
ština i ružnih strana niti je ijedan mir bez grijehova. Jedini rat i mir koji
zlata vrijedi je onaj Lava Tolstoja, ali ovoga puta nije riječ o beletristici.
Onaj za čije je grijehove kazna najbolji lijek, neka bude kažnjen, brinući
pritom da kazna ne čini novo zlo, već da ga otklanja.
Možda bi tada i nevinim žrtvama crna zemlja bila malo lakša.
Na kraju ovog zapisa, odolijevajući imperativu vlastite savjesti,
poštenja i pravednosti,

PREDLAŽEM
da se Plavski književni susreti ubuduće nazovu
DANI HUSEINA BAŠIĆA.

29
Milika Pavlović
To bi, smatram, bilo sasvim u skladu sa nastojanjima da se afirmiše
duhovnost i svi slojevi umjetničkog, književnog i naučnog blaga i teku-
ćeg stvaralaštva bošnjačkog naroda i, nesumnjivo, bilo bi sasvim u skladu
sa izuzetnim zaslugama blistavog pjesnika, prozaiste, angažovanog stva-
raoca i uzornoga humaniste Huseina Bašića. To bi bila i plemenita i zvu-
čna nota demokratskog preobražaja Crne Gore u građansku demokratsku
pravnu državu, i isto toliko značajan atribut integriteta globalnog okvira
kulture crnogorskog nacionalnog i konfesionalnog mozaika.
Predlažem da se sa aktivnostima na oživotvorenju ove ideje otpočne
odmah - organizovanjem javne rasprave na okruglom stolu, sa temom o
novoj koncepciji sadašnjih Plavslih književnih susreta.
Predlažem da se za generalnog pokrovitelja javne rasprave i poslova
izrade koncepcije i projekta manifestacije DANI HUSEINA BAŠIĆA
pozove Ministarstvo kulture, a kao sponzori da se uključe i institucije
kulture lokalnih samouprava - Plava, Rožaja, Bijelog Polja, Pljevalja,
Mojkovca, Kolašina, Žabljaka, Šavnika i Plužina (tj. dio prostora na
kojemu je djelovala Međurepublička zajednica za kulturu - Pljevlja).
Predstavnici pomenutih institucija treba da budu pozvani da aktivno
sudjeluju u javnoj raspravi na okruglom stolu, odnosno u izradi i sponzo-
risanju programskog projekta ove manifestacije.

30
Alija BEJTIĆ

KASIDA IBRAHIMA BIOČAKA1

Spomenik alhamijado literature sandžačkih Muslimana

1. UVOD

Veliku i još uvijek nedovoljno istraženu granu historije naše zemlje i

naroda pod osmanskom vladavinom predstavlja rad Muslimana srpskohr-
vatskog jezičkog područja u oblasti književnosti, pod kojom treba razu-
mijevati ne samo teološke, nego i profane radove kao što su poezija, hi-
storiografija, putopisi, ljetopisi i slično. Dva su puta na kojim su naši
ljudi radili i stvarali na tome polju; po sadržaju ista, a po izražajnoj, je-
zičkoj formi potpuno različita: prvi – na turskom, arapskom i perzijskom
jeziku, a drugi – na materinskom, koji se najčešće označava bosanskim [i,
koliko se do sad zna, po jednom srpskim i hrvatskim]. Mnogi radovi na
tome prvome putu naših ljudi iz Bosne, Hercegovine, Sandžaka i Crne
Gore tako su značajni da su njihovi autori ušli u enciklopedijska djela što
su izlazila ili još uvijek izlaze u Njemačkoj, Turskoj, Egiptu, Iranu i dr.2
Radovi one druge, srpskohrvatske verzije, u svojoj ukupnosti, prema sa-
dašnjem saznanju, po količini i veličini su manji, a i mlađi. Za čudo, nisu
ni istraženi, a niti oni poznati dovoljno analizirani i osvijetljeni u nauci,
mada predstavljaju jednaka svjedočanstva duha kao i djela u trianglu

1
Tekst preuzet iz Anala Gazi Husrev- begove biblioteke……
2
Od djela te vrste na srpskohrvatskom značajna su naročito: Safetbeg Bašagić,
Bošnjaci i Hercegovci u islamskoj književnosti, Glasnik Zemaljskog muzeja, XXIV/
1912, 1-88 i 259-390; isti pisac, Znameniti Hrvati Bošnjaci i Hercegovci u Turskoj
Carevini, Zagreb 1931; Mehmed Handžić, Književni rad bosansko-hercegovačkih
Muslimana, Sarajevo 1934 (separat iz Glasnika Islamske vjerske zajednice, 1/1-3, 6-
12; II (16); Hazim Šabanović, Književnost Muslimana BiH na orijentalnim jezicima,
Sarajevo 1973. Od djela te vrste na stranim jezicima navodim, zbog novijeg vre-
mena izdanja, rad Aleksandra Popovića (Alexandre Popović) Le litterature ottomane
des Musulmans Yugoslaves, Essai de bibliographie rasisonnee, Paris 1971, separat
iz časopisa Journal asiatique, annee 1971, 309-376. U tome radu data je iscrpna bib-
liografija (328 jedinica) radova u sprskohrvatskoj i svjetskoj literaturi o toj tematici.
31
Alija Bejtić
vodećih islamskih jezika:3 kazuju da je narod koji je znao misliti
orijentalno-islamski, a jezički se izažavao na svoj, slavenski način
poprimio određene vidove kulture istoka, a u isto doba ostao svoj na
svome i u teritorijalnom i u etničkom, eto, u jezičnom pogledu. Radovi te
vrste su zanimljivi kako po izrazu vitalnosti njihovih nosilaca, tako i po
samoj formi: pismo arapsko, a jezik koji nije ni arapski, ni perzijski, ni
turski.4
Pored Hevaije, Kaimije, Karahodže, Ilhamije Žepčaka, Abdurah-
mana Sirije i dugih znanih i neznanih pisaca iz Bosne i Hercegovine ovu

3
O alhamijado literaturi bosanskohercegovačkih Muslimana pisali su: Ismail
Balić, Alhamijado-književnost u Bosni za vrijeme Osmanlija, Muslimanska biblio-
teka, Wien 1957, 4, 20-33 i 82; Otto Blau, Bosnisch-turkishe Sprachdemnkmaler,
Leippzig 1868 (Abhandlugen fur die Kunde des Morgenidiades, V/2-tekstovi alha-
mijado radova: Sneich Seifuddin Ef. Kemura und Dr Vladimir Ćorović, Serbo-
kroatishe Dichtungen bosnicher Muslims aus dem XVII, XVIII und XIX Jahr-
hundert, mit 6 Abildungen im Text, Sarajevo 1912 (Zur Kunde der balkanhalbindsei,
II, Quellen un Forrshurgen, Heft 2- tekstovi alhamijado radova sa uvodom na V-
XXVII stranici, Muhamed Hadžijagić, Alhamijado literatura, Hrvatska enciklo-
pedija, sv. I. Zagreb 1941, 300-301; isti pisac, Hrvatska muslimanska književnost
prije 1848, Napredak, kalendar za 1938, Sarajevo 93-1’4; isti pisac Književnost na
arabici (alhamijado), Enciklopedija Jugoslavije, Zagreb, sv. I, 1955, 144-45, s.v.
Arabica; Rešad Karić, Pobožne pjesme bosansko-hercegovačkih Muslimana, Sara-
jevo 1966, str. 224. tekstovi: Mehmed Kapetanović Ljubušak, Narodno blago,
Sarajevo 1887, među ostalim i ostali alhamijado tekstovi (Duvanjski arzulah i dr);
Husejn Karabegović: Pjesme o osvajanju Kandije godine 1080 po hidžretu (1669),
Glasnik Zemaljskog muzeja, 1/1889, 496-500; Ibrahim Kemura, prva štampana
knjiga arabicom na našem jeziku (Omer efendija Humo i njegov prosvjetni rad),
Glasnik VIS-a, LXXXVI/1936, br. 86 (11.4), Alija Nametak, Nov prilog bosanskoj
alhamijado literaturi, Prilozi za orijentalnu filologiju i istoriju, Sarajevo, XII-
XIII/1962-63, 237-47; Osman a. Sokolović, Dvije naše pjesme pisane arabicom,
Narodna uzdanica, kalendar, 1936, 105-107.
4
Bilo bi netačno kad bi takvu vrstu rada u okviru orijentalno-islamske knji-
ževnosti pripisivali samo Muslimanima srpskohrvatskog jezičnog područja, jer su na
taj način pisali i neki drugi narodi. Dosta starim, ako ne i prvim radovima te vrste
smatraju se radovi Španjolaca koji su primili islam i pisali arapskim pismom, a na
španjolskom jeziku. Arapi kao nosiocu vlasti nazvali su takva djela, iako su po
suštini bila islamska al-adžemiyya, što znači strana (pismo arapsko, a jezik
nearapski), a onda su po tome i islamizirani Španjolci napravili za tu vrstu
književnog rada svoj arabizam alhamijado (piše se na španjolskom aljamiado). Taj
izraz poslije je kao termin određene vrste islamske književnosti ušao i u svjetsku
literaturu pa je, tako, već odavno u upotrebi i u našoj, jugoslavenskoj nauci, posebno
u orijentalistici kao oznaka djela arapskim pismom, a na srpskohrvatskom jeziku.
32
 Kasida Ibrahima Biočaka
vrstu pismenosti i književnosti na srpskohrvatskom gajili su naši ljudi u
Crnoj Gori i Sandžaku. Spomenici te vrste iz Crne Gore i Sandžaka,
poznati su nam, nažalost, samo iz novijeg vremena. Istraživanja literature
starijeg doba u tim krajevima na orijentalnim jezicima, pa tako ni u pod-
ručju alhamijado književnosti, nisu do danas posebno vršena. Dosad su
poznata svega dva pisca alhamijado literature iz tih krajeva ali takva koji
su po svojim prinosima na takvoj visini da po tematici i popularnosti
natkriljuju pisce te vrste na čitavom srpskohrvatskom jezičkom području.
To su hafiz Salih Gašević, rodom iz Nikšića, mudir (upravnik) Kola-
šinske kaze (sreza), umro i pokopan u Bijelom Polju 1898/99. god.5 te
Arif Sarajlija u Novom Pazaru, rodom iz Sarajeva, iz porodice Brkanića,
živio i radio do uz prvi svjetski rat.6 Obojica su, neovisno jedan od dru-
goga, napisali mevlude, cjelovite poeme o rođenju vjerovjesnika Mua-
meda (u stvari, prepjevi na srpskohrvatski poznatog Sulejman-čelebijina
Mevluda na turskom). Djela su objavljena, Gaševićevo čak i više puta.
Krug domaćih alhamijado pisaca danas se povećava jednom posve
novom ličnošću. To je Ibrahim Biočak iz Sandžaka, imam u Bioči i član
porodice Pačariza, živio u drugoj polovini 19. i u prvim decenijama 20.
vijeka. Samo djelo, po kojem se kvalificira kao pisac alhamijado lite-
rature jest u prvom redu njegova poema Kasida, kako ju je i sam nazvao;
zaseban rad u 16 dijelova, te nekoliko drugih spjevova i jedan manji
prozni rad.

5
O Gaševiću i njegovom mevludu ima ova literatura: Fekim Bajraktarević,
Srpska pesma o Muhamedovu rođenju, Glasnik Skopskog naučnog društva, III)
1927, Alija Nametak, Gaševićev bosanski mevlud, Narodna uzdanica, kalendar, god.
1936, 66-83; Ibrahim Kemura, Hafiz Salih Gašević u svijetlu literarnog dijela jed-
nog crnogorskog pisca, Glasnik VIS-a, XXXII/1969 3-4, 120. Mehmed Mujezi-
nović, Natpis na nišanu hafiz Saliha Gaševića u Bijelom Polju, Takvim za 1973.
godinu, Sarajevo 134-141.
6
O Arifu Sarajliji i njegovom mevludu sačuvao je u zadnji čas spomen Veh-
bija Hodžić (iz Novog Pazara) u članku Merhum Arif ef. Sarajlija, veliki alim i pjes-
nik, Glasnik Vrh. Islamskog starješinstva, XXXVII/1974, 1-2, 109-112, sa foto-
portretom koji, greškom, nije Arifa Sarajlije. Prema podacima u tome članku, Arif
Sarajlija je svoj mevlud pod naslovom Terdžuman mevludski na jezik bosanski
štampao (litografija) u Istanbulu god. 1329=19111, a ostavio je još jedno djelo na
„bosanskom“ pod naslovom Nasihati, koje je po obimu dva puta veće od njegova
mevluda (936 stihova) i koje je sačuvano, navodi pisac, u nekoliko prepisa u novo-
pazarskim kućama. Piscu je, međutim, ostao nepoznat podatak da se Arif Sarajlija
prezivao Brkanić, što je inače, utvrdio i iznio O.A.Sokolović, Pregled štampanih
djela na srspkohrvatskom jeziku Muslimana Bosne i Hercegovine od 1878-1948.
godine, Sarajevo 1957 (separat iz Glasnika VIS.a 7, 1955-57), 72.
33
Alija Bejtić
Biočak je pisao na maternjem jeziku, a arapskim pismom, uglav-
nom, u prvom deceniju dvadesetog vijeka, dakle u vrijeme kad je u Bosni
i Hercegovini bilo potpuno ovladalo evropsko pismo (doba austrougarske
uprave) i kada je ovdje pisanje na Biočakov način izgubilo značaj i po-
trebu. Ali, uza sve to Biočakovi tekstovi imaju puni karakter alhamijado
literature, jer su u doba, kada je pisao, u Sandžaku vladale druge prilike:
bila je još uvijek osmanska uprava, a u sklopu te uprave dominirala ori-
jentalno-islamska kultura i arapsko pismo.
Predmet mojih razmatranja u ovome radu je Biočakova Kasida kao
veće i značajnije njegovo djelo. Ona se sačuvala, koliko znam, u dva
rukopisa. Jedan je u Sarajevu u posjedu geometra Bedrudina Mezildžića,
rodom iz Prijepolja,7 a druga u Prijepolju u posjedu Ešrefa Pačariza.
Tekstovi Kaside se u ta dva rukopisa (označavam ih sarajevski i pri-
jepoljski) nešto razlikuju i, po tome, čine paralelne odnosno prijepoljski
rukopis, koji je i mlađi dvije godine od sarajevskog, predstavlja doradu
ranijeg, u ovom slučaju sarajevskog teksta. U oba manuskripta rukopis je
isti, samoga Ibrahima Biočaka, a to znači da je lično pisac pravio prepise
i pri tome, vidi se, dotjerivao (mijenjao, kratio, nadopunjavao) djelove
Kaside.8
Ograničen prostor ne dopušta da se objave obje paralele, pa ovdje
donosim tekst Kaside prema onom starijem, sarajevskom manuskriptu.
To je dovoljno za sticanje osnovnog znanja o njegovom djelu.9 Tekst

7
Imalac rukopisa ne zna što djelo sadrži, niti mu je poznat Ibrahim Biočak.
Kada sam dobio na posudbu rukopis, za što mu i na ovom mjestu zahvaljujem, ušao
sam u sadržinu teksta i prepeisao ga te mu sapćio da se radi o Kasidi hodže Ibrahima
iz Bioče. B. Mezildžić je, međutim, ustao s tvrdnjom da to mora biti rad njegovih
bližih predaka, prijepoljskih Mezildžića, i ničiji drugi, jer je rukopis nađen u poro-
dici koja je, navodi imalac, pisala arapski i znala turski. Međutim, ti navodi i razlozi
su jedno, a sami zapisi u oba rukopisa o autoru sasvim nešto drugo.
8
U domaćim derviškim međuama sretaju se, kako je poznato, Kaside i Ilahije
na srpskohrvatskom u dva pa i više varijantnih oblika (Ilhamija Žepčak, Abdurah-
man Sirija i dr.) Činilo se da se tu radi o promjenama koje su unosili kasniji prepisi-
vači, i nikad nismo bili sigurni šta je original, a šta kasniji, tuđi dometak. Sad na os-
novu jedinstvenog primjera varijanata Bočakove Kaside, pisanih rukom samoga
autora, možemo biti sigurni da varijantni oblici Kasida i Ilahija i drugih pisaca pred-
stavljaju, barem u većini slučajeva, originalni rad jednog te istog autora. Ta spoznaja
je od važnosti, jer nam omogućava sasvim drugačiji pogled na poeziju domaće
alhamijado literature i, posebno, na tekstove kasida i ilahija koje su se dosta, u
pravilu, smatrale tuđim varijantnim oblicima.
9
Oba rukopisa originala Kaside nalaze se kod navedenih današnjih posjeda, ali
je i ovaj drugi, bjelopoljski, danas pristupačan nauci, jer sam dao izraditi dvije kse-
roks-kopije toga djela i jednu ustupio Gazi Husrevbegovoj biblioteci, a druga je u
34
 Kasida Ibrahima Biočaka
dajem onako, kako je zapisan i, dakako, kako sam ga mogao i umio
pročitati i transliterirati. Ljudima od struke poznato je da čovjek nije
nikad siguran da je u ovoj vrsti tekstova dobro pročitao svaku riječ (s
obzirom na karakter arapskog pisma) pa dopuštam da je i meni ostalo,
možda, po koje takvo mjesto, iako je Biočakov rukopis razgovjetan.
Jedini moj zahvat u tekstu kao cjelini, jesu redni brojevi djelova Kaside.
Na kraju za shvaćanje a i ocjenjivanje Biočakove Kaside i opće nje-
gova pisanog rada treba imati na umu vrijeme i kraj u kome je Biočak ži-
vio i radio. S tim u vezi je njegova Kasida ovdje pojavljuje i analizira
isključivo kao spomenik historijske pismenosti. U takvom pristupu po-
staju razumljiva neka mjesta u Kasidi koja, gledajući ih sa današnjeg
stanovišta, pripadaju prošlosti: upotreba onovremenog izraza „turčin“ u
značenju muslimana kao sljedbenika islama (zato tu riječ i pišem malim
slovom), zatim kurtoazna egzaltacija sultana te njegovi podaci o Crnoj
Gori, koja se u ono vrijeme borila protiv Turske, a Bioča bila sastavni dio
teritorija Turske carevine.

2. RUKOPISI

Sarajevski manuskript je uobičajna školska sveska vel. 25x15 cm,

koja se nabavlja u trgovini. Ima ukupno 10 lista, nema korica, tekst je u
cjelosti pisan arapskim pismom, a mastilo ljubičasto. Sveska sadrži samo
tekst spjeva. Kasida počinje na listu 2a sa Bi ismi Allah al-rahman al
rahim. Na kraju 14. pjesme je zapis o autoru i vremenu nastanka djela,
pisano istom rukom: Kaside-i muellif Bilče karvensidan Ibrahim bin
Salih, 8. mart sene (1)322=1904. Iza toga su još dvije pjesme, 15. i 16,
očito dodatak osnovnom tekstu i tematici Kaside; u petnaestoj pisac
govori o svojoj braći i o potrebi pažnje prema braći uopšte, a šesnaesta je
kurtoazni hvalospjev ondašnjem sultanu Abdulhamidu, forma koja se u u
turskoj literaturi i prakticira.
Naslov djela je ispisan i zasebno, olovkom i nečijom drugom rukom,
naknadno, a dat je na vanjskoj (prvoj strani prvog lista, i tu glasi u stili-
zaciji iz koje saznajemo zanimanje Biočakovo: Kaside-i-šerif Bijoča
karyeli havadže Ibrahim-časna kasida hodže Ibrahima iz sela Bioče.
Propitujući se nešto kasnije o piscu Kaside posredstvom Šaćira Sa-
milovića, imama u Bijelom Polju, našao sam u Prijepolju živa piščeva
sina Ešrefa Pačariza, džamijskog službenika u penziji, i kod njega kao
očevu zaostavštinu drugi, bogatiji rukopis, u kojem se nalazi ne samo Ka-
sida, nego i drugi tekstovi Ibrahima Biočaka. Ešref mi je najpripravnije

orijentalnoj zbirci moje vlastite biblioteke. Primjerak u Gazi Husrevbegovoj biblio-

teci ima signaturu R-4/10.
35
Alija Bejtić
ustupio, donio čak i na noge u Sarajevo, tu bilježnicu, a sa rukopisom i
očev fotoportret, napravljen na nekoliko godina pred smrt.
I taj drugi manuskript je kupovna bilježnica iste veličine kao i ona
prethodna, samo sa litografisanim rubovima, ima ukupno 85 ispisanih
strana. Sadrži, na prvome mjestu, Kasidu, ali i druge radove Ibrahima
Biočaka. Bilježnica je, čini se, prvobitno bila namijenjena službenim po-
trebama, jer je prva strana prazna, a na drugoj je sasvim drugom rukom
pisan tekst o inspekciji mekteba u selu Bioči, obavljeno, datirano je, 25.
teršin-i evvela 1326. = 25. oktbra 1908.
Prilično su brojne razlike u tekstu u dva nađena rukopisa Kaside.
Najznačajnija je u tome što prijepoljski manuskript ima poseban prigodni
uvod, također u rimi, a nema spjeva o braći, niti hvalospjeva sultanu
Abdulhamidu. Važna je i pojava drugačijeg naslova Kaside, koja ovdje
glasi: Haza Kaside-i Biočeli Ibrahim Aški= Ovo je Kasida Biočaka
Ibrahima Aškije. Iz toga imamo i podatak da je pisac imao i dodatno,
književno ime Aški. To ime ponovljeno je i na kraju teksta (str. 28):
Muelifi Bijočali Ibrahim Aški- Pisac (ove Kaside) Biočak Ibrahim Aški, i
još jednom na kraju drugog spjeva (str. 43).
Vidljiva je još jedna važna razlika: U sarajevskom rukopisu stoji
zapis da je Kasida završena 8. marta 1332 = 8. marta 1904, a u prijelj-
skom je samo godina 1323 = 1905/6. Znači, da su tekstovi nastali u razli-
čito doba, u razmaku od oko godinu dana. Jedan drugi tekst na idućim
stranama ima datum završetka šaban 1323 = oktobar 1905.
Drugi radovi u Biočakovoj bilježnici prijepoljskog manuskripta su:
1. Kasida bez naslova, počinje:
Šart se vama dobro čuvat,
a ulemu dobro slušat.

Ima 9 refrena Ja Allah ukupno 9 strana (29-37).

2. Kasida sličnog sadržaja, bez naslova, počinje:

Ej insanu tamahćeru,
zemlju nose vaše duše.
Ukupno 4 strane (39-31).

Slijede stihovi koji se mogu smatrati završetkom te kaside, ali i sa-

mostalnim tekstom, u kojem Biočak saopćava da je to sve pisao sa ho-
džinskom hajr-dovom i kazuje o svojim hodžama. Na kraju riječi: Ta-
mmat tamam bi šabani šarif sanata 1323. Biočali Ibrahim Aški= Do-
vršeno časnog šabana (mjeseca) godine 1323 = oktobra 1905, Biočak
Ibrahim Aški.

36
 Kasida Ibrahima Biočaka
3. Kasida istoga sadržaja, također počinje stihovima, kao i ovdje
navedene pod br. 1,
Šart se vama vrlo čuvat,
a ulemu dobro slušat.

ali je daljnji tekst drugačiji. Ima ukupno tri strane, (44-50), nedostaju
strane 45-48.

4. Kasida sa početnim slovima rečenica redanim prema arapskom

alfabetu tako da prva dva stiha (retka) glase:
a Allaha sve moli,
b bez abdesta ne moli...

Ukupno dvije nepune strane (51-52). Ispod kaside, koja je ispunila

cio arapski alfabet, tekst: Mualifu kitabi Belčeli Ibrahim Aški bi lisani al
bosnevi nutuk = Pisac knjige je Biočak Ibrahim Aški, saopćeno na bo-
sanskom jeziku. Potom ponavljanje teksta stihova da je sve to pisao sa
hodžinskom hajr-dovom i teksta u rimi o piščevim hodžama.
Risala u prozi, samo djelomično rimovanoj, pod naslovom Haza
kitabu ahvali kiyamet, od Muhammed-pejgmbera rivajet, cjelina, 10 stra-
na (55-64), sa označenim krajem izrazom tammat. Tematika o 15 „frka“
(vrsta) ljudi, čije će se ponašanje na „dunjaluku“ objelodaniti na „kija-
metu“; 14 frka su grešnici, a petnaest frka je „nurli obraza“. Počinje
ovako:
„Ka’ če doći mahšer dan, ustanuće frke na mejdan. Prva frka iz me-
zara ka’će doći, trbusi him ka planine napunjeni akrepima. Pitaće mah-
šerki halk „ko su oni?“. Reići će meleći „Ovi nisu davali zekat na mal pa
su oš bez torbe umirali...“
6. Kasida na albanskom (osim zadnjeg stiha koji glasi: „Sačuvaj
nam, Bože ti, iman“), sa puno turcizma, početna slova stihova redana po
redu slova arapskog alfabeta (str. 65).
7. Zapis u rimi u kojem Biočak govori o tri svoja „šerika“ (druga)
str. 67.
8. Dova (molitva) „Pomozi nam, ti Allahu, na umoru“, dvije strane
(91-92).
Sve su to originalni radovi Ibrahima Biočaka, čak je njegova i ona
kasida na albanskom. Proizlazi da je Ibrahim Biočak ostavio iza sebe,
koliko se zna, Kasidu, koja se ovdje saopćava, kao najveće svoje djelo i
još devet radova različite veličine. Na strani 68. ima i tekst službene po-
tvrde (šehadetnama) na turskom neimenovanog imama u Gostunu od 6.
šubata 1333 = 6. februara 1915. da nema zapreke za sklapanje braka
između Nurke Klašturica, sina Hajdareva, iz sela Slatine, i Đule, kćeri

37
Alija Bejtić
Mustafine, iz „našega sela“ (Gostun), šehadetnama se upućuje kadiji u
Prijepolju radi sklapanja braka. I to je tekst, upravo sastav Ibrahima
Biočaka, jer se zna (saopćenje sina Ešrefa) da je navedenog datuma
upravo on vršio imamsku dužnost u Gostunu.
Preostali dio bilježnice (str.70-90 i 93-96) jesu razni drugi tekstovi
na arapskom i turskom, među ostalim ilahija „Ahbab ahbaba“ („Prijatelj
prijatelju“), zatim neke uobičajene i poznate molitve (dove) i sl. Svakako,
to nisu sastavi Biočakovi, nego ih je on tu registrirao kao tekstove i štivo
koje je trebalo da zna svaki spremniji imam.
Na str. 66 su i tri zapisa ljetopisne prirode, koji također nisu Bio-
čakovi, a ovdje ih donosim zbog njihove određene historičke vrijednosti.
- 31. ajlula 1329 = 31. septembra 1912. Crnogorci osvojili Berane
- 27. ajlula 1329 = 27. septembra 1912. osvojeno Bijelo Polje
(Akova)
- 30. ajlula = 30. septembra 1912. u ponedjeljak, osvojene Bioča i
Lozna.

Te tri bilješke unesene su naknadno, drugom rukom, i potječu, po

svoj prilici, od Biočakova sina Sulejmana.
Važna osobitost u prijepoljskom manuskriptu je tekst uvoda u
Kasidu, kojeg u prvoj verziji (sarajevski manuskript) nema, a u kojem
nam pisac daje obavještenje o povodu za pisanje djela i o samom sebi.
Dat je dva puta, ali u dvije različite dužine: najprije ispred naslova i
početka Kaside, ukupno 12 početnih stihova, a potom i zasebno, na dvije
strane bilježnice, interpolirane u tekstu Kaside (između str. 19-20). Na
drugom mjestu tekst je znatno duži najprije već navedeni uvod od 12
stihova (s malim izmjenama), a potom 18 novih stihova. Evo u cjelini
teksta toga drugog, većeg oblika:

Bogu dragom šućur činim na islam,

sve salavat pejgamberu donosim.
Molim se za sultana i njegova askera,
da je njemu Allah dragi pomoćnik.
Bogu šućur kad smo turci u iman
da je galib din-dušmanu baš sultan.
Kad sam bio u Bioči ja imam,
kusur im’o u svačemu, dobro znam,
imadoše džematlije svi merak
da him napišem pod bosanski ja ćitab:
„Ćitab, govor na svoj jezik volimo,
da se više svom Allahu molimo.“
Dužan osttah pomučit se za sevab,

38
 Kasida Ibrahima Biočaka
da ne bidem tamo posve u azab.
Kad ja počeh ovaj ćitab pisati,
onda mjesec ševal bješe deseti,
dok sam doč’o, napuni se trides’ti,
da mi Allah moj halik oprosti.
Ko će telif Bož’i i ćitab činiti,
tu ne treba nikom mlogo hitati.
Vatan mi je asli bio u Bioči,
odvazda je Crnoj Gori u oči.
Džamiju nam po dva puta gorili,
kuću, kulu i moj džemat srušili.
Sad se jesam po svijetu proskit’o,
za dunjaluk nisam mlogo ja hito.
Molim Boga da ne budem ja rezil,
za nafaku svakom je Bog kefil.
Ko se boji da ne gori u azab,
Nek posluša šta govori ta’ ćitab.

3. O AUTORU KASIDE

O autoru Kaside i drugih navedenih tekstova na srpskohrvatskom

postoje, sretnom okolnošću, relativno dobri podaci. Jednim dijelom sadr-
žani su u tekstovima, koje je ostavio sam pisac, a drugim dijelom je lično
znanje njegova sina Ešrefa (rođ. 1909. u Bioči) u Prijepolju, koje sam
zabilježio neposredno.
Prema tim podacima hodža Ibrahim Biočak je rodom iz sela Bioče
(nom. Bioča), mjestanca na istoimenoj rječici (desnoj pritoci Lima)
izmeu Bijelog polja i Berana (Ivangrada).10 Rođen je, može se uzeti,
1852, a tako proizlazi iz kazivanja sina o očevim godinama na dan smrti.
Član je porodice Pačariza koja je živjela u Bioči otkako se pamti:
ranije su se prezivali Hodžići, a još prije Šestovići11 Osnovno obrazo-

10
Bioča je do 1912. godine bila u sastavu Sandžaka (punije ime Novopazarski
sandžak), i to kao selo u Bjelopoljskom (Akova) kadiluku, odnosno kasnijoj kazi
(srezu). To se vidi ne samo iz turskih službenih godišnjaka salnama onoga vremena,
nego i po podacima u Biočakovoj bilježnici (prijepoljski manuskript) koji su ovdje
saopćeni (zapis o turskoj inspekciji nastave u mektebu u Bioči), datum kad su
Crnogorci ušli u Bioču i, naročito, Biočakovi stihovi: „Vatan mi je asli bio u Bioči,
odvazda je Crnoj Gori u oči“.
11
Dok su bili u Bioči, Pačarizi su bili na glasu porodica. Pored kuće, imali su i
kamenu kulu na tri boja (prizemlje i dva kata), koju spominje i sam Ibrahim Biočak
39
Alija Bejtić
vanje stekao je u mektebu u rodnom selu, a potom otišao na nauke u me-
dresu u Đakovicu. Uzeo je tu idžazet (diplomirao) i vratio se u Bioču.
Đakovica je mnogo značila u njegovoj izobrazbi, jer je u medresi u tome
mjestu, pored ostalog, savladao tursku i albansku pismenost i konverzaciju.
Imamo podatke i o njegovim učiteljima i profesorima: u Bioči je učio pred
hodžom mulla Nezirom Muratovićem, a u Đakovici su mu bili profesori
(muderisi) Đakovali Seid-efendija i Ismail-efendija. O njima Ibrahim Bio-
čak ima i zasebnu pjesmu u prijepoljskom manuskriptu (str. 52-53).

Činio sam te’lif ja ovo sve

sa hodžinskom hajr-dovom.
Hodža jesam nekoliko ja imo
i vazda hi dobro ja stim’o.
Prvi mi je bio Muratović mula Nezir,
hak je im’o da je vezir.
Drugi mi je Đakovali Seid-efendi’a,
nije se boj’o muftija,
Haša nije mene nikad zahmet,
peke učiti, njima rahmet.

U Bioči je bila džamija s kamenim minaretom nepoznatog osnivača,

vjerovatno, kolektivna zadužbina predaka mještana. Postojao je i mekteb,
ali samo kao institucija, jer nije bilo zasebne zgrade, nego se nastava
odvijala u džamiji.12 Eto, u tim institucijama služio je Biočak kao imam i
mualim. Bio je veoma poštovana ličnost u selu i čitavu kraju, znalo ga je
i Bijelo Polje i Berane i odavalo mu na svoj način poštu.
Tu, u Bioči odrasla su i živjela tri Ibrahimova brata: Medo, koji je
bio najstariji, te Derviš i Hrusto, mlađi od Ibrahima. Od te četvorice braće
dvojica su umrli na postelji, a dvojica poginuli. Ibahimovu braću navo-
dim ovdje stoga što o njima govori i sam pisac u predzadnjoj pjesmi
Kaside sarajevske varijante.

u uvodu Kaside. U mirnim godinama i danima u toj kuli s stanovalo, a najčešće su se

njom koristili putnici namjernici-musafiri. U nemirnim danima, koji su bili česti, jer
je granica sa Crnom Gorom bila blizu, u području susjedne rijeke Lima, kula je slu-
žila kao sklonište čitavu selu. Ako bi se bilo što sumnjivo javilo na susjednoj gra-
nici, sam Ibrahim Biočak, koga su tu znali i pod imenom Mula Ibrahim, ispalio bi
pušku, a na pucanj bi čitavo selo hrlilo u kulu, da se skloni i zaštiti. Ispod sela, na
putu za Berane, Pačarizi su imali i han, poveliku zgradu u kojoj je, pored prostora za
smještaj putnika i konja, bila i kahvana (kafana) i jedan dućančić.
12
O tome mektebu u Bioči govori i nalaz inspekcije iz 1908, naveden u pret-
hodnom poglavlju.
40
 Kasida Ibrahima Biočaka
Živeći i služeči u Bioči Ibrahim Biočak se tri puta ženio (prva žena
iz porodice Beganovića u Podgrađu, druga Muhra iz porodice Sijarića u
Godijevu, treća je Zejna Hadžibulić, nadživjela je muža i doživjela 120
godina; umrla je oko 1968. i tom je prilikom o njenim godinama kao
kuriozitetu pisao i prijepoljski časopis „Polimlje“), i izrodio sinove Su-
lejmana (rođ. oko 1887.), te već spomenutog Ešrefa u Prijepolju.
U Bioči je Ibrahim imao i odabrane drugove, šeriće, o kojima kazuje
u jednoj zasebnoj pjesmi izvan Kaside, ovako:

Šerića sam nekoliko ja im’o

i s njima se sve stim’o.
Prvi mi je Koritali Ali-hodća,
po alima je bio.
Evo, ne da se kuća,
na kući je šehid bio.
Drugi mi je Kolašinac mula Hasko,
dobrom znade njega svako.
Treći mi je iz Boraka mula Ferhad,
fali njega ovaj serhad.

Balkanski i potom Prvi svjetski rat donijeli su nedaće i Bioči i

Ibrahimu Biočaku. Selo je još u balkanskom ratu spaljeno (tada je
propala i džamija), a muslimansko stanovništvo dalo se u izbjeglištvo.
Tako se u Bijelom Polju našlo oko trideset porodica, a među njima i
Ibrahim Biočak s čeljadima. Uskoro potom Ibrahim je otišao s porodicom
u Peć i odatle prešao u selo Gostun između Bijelog Polja i Brodareva. Tu,
u Gostunu, „malom Misiru“, kako su to selo zvali, Ibrahim je živio do
pred kraj rata, a onda se stalno nastanio u samome Brodarevu prihvativši
se službe imama u mjesnoj džamiji. Tu je dočekao i kraj života. Ubijedili
su ga četnici Koste Pećanca, koji su krstarili Sandžakom poslije ujedinje-
nja 1918, da je bio jatak ondašnjim vođama komita Jusufu Mehonjiću i
Husejnu Boškoviću, te su ga, zajedno s njegovim prvim komšijama u
Brodarevu Ramom Mujezinovićem, hadži Abazom Balićevićem, Sulej-
manom i Bećirom Kriještorcem, god. 1922. „taman uoči dana kada se
držalo blagodarenje kralju Aleksandru za njegov rođendan“ (bilo je to 16.
decembra) odveli put Bijelog Polja na Jasen i tu sve pomorili. Ibrahim
Biočak, starac s bremenom od sedamdeset godina, bio se otrgao i nagnao
bježati, pa je ubijen u bijegu. Sahranjeni su na oranici na putu iz Ćelišta
na Jasen. Grobove označavaju kameni nišani.

41
Alija Bejtić
4. PRILIKE I POVODI

Biočakov rad kao književna pojava nije nastao ni slučajno, ni izu-

zetno: ima svoju razloge a i neposredan povod. Njegovo stvaranje pada u
vrijeme kad se, u obrnutoj proporciji, Turska carevina bližila svome kraju
u svim oblicima, a raslo buđenje ideje o nacionalnom sazrijevanju ili
potrvrđivanju pa tako i jak pokret balskanskih naroda za pisanjem i ra-
dom na vlastitim jezicima. Tome buđenju u jezičnom pogledu jednim
dijelom doprinosile su i onovremene turske reforme, koje su omoguća-
vale rad na vlastitom neturskom jeziku, a dovele čak do uspostave dvo-
jezične i višejezične štampe (listovi).13 Od sedmog decenija devetnaestog
vijeka na srpskohrvatskom jezičnom području javlja se zaista niz Musli-
mana pisaca na materinskom jeziku u Bosni i Hercegovini: Mehmed
Šahir Kurtćehjić (1844-1872), Omer Hazim Humo (1820-1880) i Mu-
hamed Rušdi Dizdarević (1882/23-1905), u Crnoj Gori hafiz Salih Galo-
šević, Sandžaku: Arif Brkanić Sarajlija i, eto, Ibrahim Biočak. To su
samo oni za koje se zna. Njihova pojava, uzevši ih u vezi sa karakte-
rističnim radovima, koji nisu maleni, i s vremenom, u kojem su nastali,
ne može se objasniti na drugi način nego kao najneposredniji rezultat
vlastitog nacionalnog i književnog buđenja, koje se u ovome slučaju
može izraziti bližim izrazom književnim preporodom. Ima li se na umu
da je Ibrahim Biočak ne samo pisac na materinskom jeziku toga vremena,
nego da se njegova pisana riječ na srpskohrvatskom, zna se pouzdano,
širila i u narodu čitanjem njegovih raodva, onda proizlazi i to, da u lič-
nosti Ibrahima Biočaka imamo i jednog od začetnika književnog prepo-
roda Muslimana srpskohrvatskog jezičkog područja. U tome je, držim,
posebna i velika značajka ličnosti Ibrahima Biočaka bez obzira na sadržaj
i onu užu, unutrašnju književnu vrijednost onoga što saopćava.
Tako i toliko o pojavi i značaju Biočakova djela u vremenu, odno-
sno, u društvenom razvoju njegova vremena. Može se, međutim, označiti
i pisac koji je neposredno utjecao na Ibrahima Biočaka u ideji da piše na

13
Na našem području sigurno su mnogo značili u tom pogledu novi listovi
paralelno na turskom i srpskohrvatskom Gulšen-i-Saraj- Sarajevski cvjetnik i Bosna,
koji su izlazili u Sarajevu, prvii 1868-1872, a drugi 1866-1878, te Neretva u Mo-
staru, 1876-1877. Takva štampa izlazila je i na Kosovu, u neposrednoj blizini San-
džaka: Turzerin-Prizren u Prirenu, 1874-76, te Kosova u Prištini, 1876-1888. Na po-
kret za izražavanjem na vlastitom jeziku u Sandžaku i dijelu Crne Gore vjerovatno
nije ostalo bez uticaja ni ličnost Muhameda Šakira Kurtćejajića, prvog novinara i
publiciste među bosanskohercegovačkim Muslimanima (urednik Gulšen-i-Saraja-
Sarajevskog cvjetnika i Bosne), koji je rodom baš iz toga kraja, iz Bijelog Polja
(1844-1872).
42
 Kasida Ibrahima Biočaka
materinskom odnosno „bosanskom“ jeziku. To je, utvrdio sam, njegov
prvi susjed i nešto stariji suvremenik hafiz Salih Gašević. Njegov mev-
lud, štampan baš u ono vrijeme (1311=1893/949), Ibrahim Biočak je, bez
dvojbe, i poznavao i širio u narodu čitajući ga džematlijama u određenoj i
poznatoj prigodi po profesionalnoj dužnosti. U tome smislu govore one
vanjske činjenice. Ali postoje i neposredni dokazi o Gaševićevu utjecaju
na rad Ibrahima Biočaka. Nalaze se u samom Biočakovom djelu. U
njegovu uvodu u Kasidu ima dovoljno ne samo misli, nego čak i jezičkih
konstrukcija identičnih onim u uvodu Gaševićeva mevluda. Evo tih para-
lela. Prvi stihovi kod Gaševića glase:
Bogu dragom vazda šućur na islam,
našem svecu es-salatu ves-selam.

A kod Biočaka:
Bogu dragom činim šućur na islam
sve salavat pejgamberu donosim.

I, naročito, stihovi o povodima nastanka i jednog i drugog djela.

Gašević to ovako opisuje:
Kad se nađoh u Kolašin kajmekam,
znadem đe sam puno nakis u ćelam.
Moliše me kolašinski prviši,
nami mevlud daj bosanski napiši!

Ibrahim Biočak pjeva gotovo u dlaku jednako:

Kad sam bio u Bioči ja imam,
kusur im’o u svačemu, dobro znam,
imadoše džematlije svi merak,
da him pišem pod bosanski ja ćitab.

I dalje stihovi kod Gaševića:

Dragi Bože ja ališim za sevab,
Molim ti se da ne gorim u azab.

A kod Biočaka:
Dužan ostah pomučit se za sevab
da ne bidem tamo posve u azab.

I još više drugih zajedničkih riječi i mjesta u oba uvoda. Istina, Ibra-
him Biočak je svoj uvod, barem onaj dužeg oblika, pisao posteriorno, po-
što je u Balkanskom ratu (1912) napustio Bioču, a njegova prva verzija
Kaside napisana je 1904, ali nam to ne smeta da utvrdimo utjecaj Gaše-

43
Alija Bejtić
vića na njegovo stvaranje, jer se jedna paralela nalazi i u samom tekstu
Kaside iz 1904. Tu stoji stih „Ko posluša što (ću) vama kazivati“, a u Ga-
ševića: „Ko posluša sada šta ću besiđet.“
Ima indicija da Ibrahim Biočak svoje djelo nije radio onako za sebe,
nego za širu javnost, odnosno s namjerom da svoje djelo štampa, upravo
kao i njegov prethodnik Gašević, ili barem da se djelo širi i čita u narodu.
U tome pogledu govori, ponajprije, sam navod Biočakov o njegovu djelu
što ga je dao na kraju Kaside:
Dojće vakat i vrijeme
učiće se ovo i bez mene.
Svakom bih se ja molio,
koji bi ovo proučio
da’l bi mene rahmet izučio.

Drugi dokaz jeste odjeljak koji se nalazi samo u onome starijem,

sarajevskom rukopisu, a u kojem se daje hvalospjev vladaru, ondašnjem
sultanu Abdulhamidu: izrazita kurtoazna forma, koja se i inače prakti-
cirala u djelima čiji je autor imao nakanu da djelo štampa ili barem da se
djelo bilo kako širi u javnosti Pogotovo je to bila forma u konkretno
doba, u vrijeme Abdullhamidova apsolutizma, bez koje se nije moglo
računati da će se dobiti inače obavezna dozvola države za štampanje
djela; takvu je dozvolu pribavio i sam Gašević i izričito je označio uz
štampani tekst svoga mevluda.

5. BIOČAKOVO DJELO

Vidjeli smo, Ibrahim Biočak napisao je, pored Kaside, kao glavnog
djela, još osam radova: sedam na srpskohrvatskom, a jedan na alban-
skom. Po tome se Biočak predsavlja sigurno kao dosad najplodniji pisac
u srpskohrvatskoj alhamijado literaturi. Najveća su mu dva rada Kasida i
Nasihati, od kojih je taj prvi u stihu, a drugi u čistoj prozi. Kasida je,
upoređujući je s ostalim tekstovima, piščev najveći domet, ne podrazumi-
jevajući pod tim, naravno, i apsolutno umjetničko-izražajno dostignuće,
jer se ona ne može ni tražiti od generacije Biočakove, koja je tek utirala
put književnosti na srpskohrvatskom.
Biočakova Kasida je kompoziciono uređena književna forma jednog
spjeva (ima predgovor ili uvod, glavni sadržaj, poruku, te naglašen i
logičan završetak).
Kasida i Nasihati kao teme nisu, u biti, originalni, jer se radi o nau-
kovanju osnovnih načela moralke u teologiji, a djela te vrste pojavljival
su se i na Istoku i na Zapadu (i u kršćanstvu), ali je novo to što Biočak,
praveći takvo djelo, piše na svom, narodnom jeziku i time uspostavlja

44
 Kasida Ibrahima Biočaka
kontakt sa sredinom u kojoj se rodio i živio i koja nije bila vična, kao što
i Biočak sam ističe na kraju prvoga spjeva, ni turskom ni arapskom
jeziku.
U nekoliko oblika Biočak je izravno slijedio utrti orijentalno-islam-
ski način pisanja knjige, iako je djelo saopćeno na jednom drugom jeziku.
Na to ukazuje, u prvom redu, njegov uvodni zaziv Allaha bismilom, što
se sreta kao prvo pravilo svake knjige koju je pisao sljedbenik islama, bez
obzira na sadržaj djela. Tu je, potom, kolofonska oznaka (da je djelo
završeno) tammat tamam, što se također sreta gotovo u svima djelima
orijentalnoislamske književnosti. Treće, proveden je imperativni način
izlaganja koji se piscu činio kao najpogodniji za neposredniji kontakt sa
čitaocem, odnosno slušaocem, a to predstavlja, u stvari, strogi slijed
forme u kasidama istoga ili sličnog sadržaja na turskom jeziku i turskih
pisaca. Ta treća značajka nije usamljena pojava, nalazimo je i kod drugih
domaćih autora kaside (Ilhamija, Sirrija i dr.), i ona samo pokazuje
koliko su Biočak i ti drugi autori bili pod utjecajem orijentalne forme u
načinu saopćavanja teksta određene vrste.
Ima, međutim, kod Biočaka jedna druga, njemu svojstvena osobina.
Nalazi se u samoj formi, arhitektonici teksta. S vanjske strane gledajuci,
Kasida je saopćenje u stihu, kao što je njezin tekst ovdje i priopćen, a taj
stih naročito akcentira rima, koju autor dosljedno traži i nalazi. On čak
voli da se izražava stihom, bolje reći rečenicom i to u osmercu. To je,
međutim, samo prvi, spoljnji utisak. Kad se faktura teksta bliže promotri,
vidi se da Biočak ima rečenice odnosno stihove nejednakog broja slo-
gova, redaju se rečenice koje imaju oblik stiha samo po tome što se
završavaju rimom. To je sušto odstupanje od orijentalnoislamskog stiha,
koji ima strogu, uvijek ujednačenu slogovnu veličinu. Odstupa se i od
metra stiha u srpskohrvatskoj poeziji kao književnom radu ondašnjeg
vremena. Uza sve to Biočak nije bio gluv za stih i njegovu harmoniju, ne
može biti da nije poznavao stih na turskom i arapskom, a još manje je
vjerovatno da nije slušao barem domaću narodnu pjesmu, uvijek izraženu
u stihovima jednake veličine. O čemu se onda radi? Jednostavno o tome
da Biočak nije ni htio da ide za metrom, jer bi ga to odvelo u čstu poeziju
kao posebnu izražajnu granu, nego se izražavao u prozi, i to onoj
rimovanoj, koja kao književna forma, inače, nije nepoznata. A da je tako
vidi se i po načinu pisanja teksta: rimovane rečenice Biočak uopće ne
slaže jednu ispod druge, nego ih izlaže u kontinuiniranom redu, kao i
svaku drugu prozu. Kad tako promatramo Biočakov rad, onda on ne samo
da ne gubi vrijednost u formalno-izražajnom smislu, nego ima svoje i
sasvim određeno mjesto u književnom stvaranju i izražavanju.
U jezičnom pogledu karakteristične su još dvije pojave u Biočakovoj
Kasidi: jezični oblici crnogorskog govora i turcizmi pod kojima ovdje

45
Alija Bejtić
treba podrazumijevati i arabizme. Turcizama je ovdje relativno veliki
broj, ali ne tako visok kao kod nekih drugih, starijih autora alhamijado
tekstova. Bez obzira na to može se konstatirati da je Biočak suvremeno
vladao takvim izrazima i svugdje ih tako dobro odabrao i postavljao da
rečenice imaju ne samo puni smisao, nego i težinu u značenju i, naravno,
zaseban jezični kolorit. U svakome slučaju Biočakovi turcizmi predstav-
ljaju vrijednost i sami za sebe kao građa za proučavanje govora i, po-
sebno, turcizama crnogorskih Muslimana početkom 20. vijeka. Dakako,
pri tome treba imati na umu i jednu važnu ogradu: Biočakovi turcizmi
nisu svi odreda standardne riječi te vrste koje se sretaju u narodnom
govoru samih Muslimana. Biočak je bio i čovjek iz naroda i teolog, a i
njegova Kasida je iz područja islamske teologije, barem u širem smislu.
Upravo otuda u tome djelu i izrazi u obliku turcizama koji su knjiškog
porijekla i koji imaju formu stručnih izraza ili barem orijentalnih riječi
koje je razumio skučen broj Muslimana iz naroda. Teško bi bilo naprečac
izdvojiti što je knjiško, a što je već ušlo u narod i postalo sastavni dio
narodnog govora, ali, svakako, u tu prvu, knjišku skupinu idu, npr, izrazi
fakir, šerif, hakikat, kurtalmak, tama’,hijanet, sehavet, irza, gadab i dr.
Na sreću, takvih, osebujnih riječi i nema baš mnogo.14
Ima još jedna posebna značajka Biočakova djela, a time i same
ličnosti autora. Kasida je rad koji je namijenjen narodu u njegovom najši-
rem smislu, unutar određene, islamske konfesije.15 U djelu se uređuju
odnosi jedinke čovjeka-vjernika prema Allahu i prema društvu kao
skupnom sociološkom kvalitetu. Taj, da tako kažemo, društveni smjer
ovdje je čak i prenaglašen: djelo je namijenjeno odgoju i lijepom
ponašanju u društvu, govori o principima koje, u stvari, usvaja i svaka
druga religija, samo što je to sve ovdje zaodjenuto ruhom konkretne
religije. Tim načinom rada i saopćavanja autor Kaside iskače iz teoloških
okvira i tretira pitanje općeljudske vrijednosti. Čitava Kasida i podije-
ljena je na odjeljke u odnosu na pojedine oblike lijepog ponašanja.

14
Među Biočakovim turcizmima zapažaju se i termini tipični za islamski mi-
sticizam, koje su kod nas uoptrebljavali i širili derviši (tarik, zikr, apk), čak ima i či-
tavih misli izraženih u derviiškom duhu. Iz toga bi se dalo pretpostaviti da je Biočak
pripadao nekom derviškom redu, što bi bilo od značaja za popunjavanje njegove bio-
grafije, a i za ocjenu sadržaja samog njegovog djela. Biočakov sin, Ešref, međutim,
kategorički je odbio takvu pretpostavku: dapače, zna i to da nije ni volio derviše.
15
Ešref Pačariz, Biočakov sin, lično mi je saopćio da je Kasida čitana po ku-
ćama na skupovima i da je ulogu takvog čitaoca pred skupom vršio osobno i on,
Ešref, nekad na traženje iskupljenih komšija, a nekad i po očevom zahtjevu.
46
 Kasida Ibrahima Biočaka
6. TEKST KASIDE IBRAHIMA BIOČAKA

KASIDE-I SERIF BIOCA KARYELI HAVACE IBRAHIM

Bismillah al-rahman al-rahim

1.

Poslušajte vi fakira
iz Bioče Ibrahima
Ko posluša šta (ću) vama kazivati,
dobro će vam pristanuti.
Aki ćete vi zapazit
sad šta ću vam nasihatit,
lašnje ćete hesab dat,
đunah, mizan olakšati,
kolaj sirat prolaziti
u dženet se nalaziti,
po dženetu prošetati,
hurijama oženiti
nikad ništa ne željeti.

2.

Ej vi moja mila braćo,

čin’te Boga zikir slatko.
Ej džahili, divlji halku,
ne radite naopako.
Šućur čin’te ka’ste vi insani,
ne umrite ka hajvani.
Tri se puta dofatite,
sebe čare vi nađite.
Đerijatom šeref budite,
hakitatom hakli zborite.
Tarikatom sve da Boga milijete,
a jezikom zikir činite.
Svom Allahu muti’ budite,
sa Allahom dostluk vežite.
Nema dosta ka’ Allaha,
a ni aška ka’ zikira,
a ni mala ka’ namaza!

47
Alija Bejtić
3.

Ej vi moja mila braćo,

u tamau nejma mala,
u hasedu selameta,
u haramu berićeta,
u jeminu kurtalmaka,
ni u laži kazanmaka.
Ko god laže, Bog mu ne po(ma)že,
a hijanet nikad na selamet,
hem će biti azab na kijamet.
To je jedan beš alamet.

4.

Ej vi moja mila braćo,

vi maskaru ni s kim ne činite,
od hile se vi prođite,
svoja srca poturčite,
a nikoga ne mučite
ni fuhuša ne zborite,
svašto zborit čini vi se to je kolaj,
a to beše jedan belaj.
Jezik čuvaj, svašto ne zbori,
pitaćeš se na umoru
teglit azab i u grobu.

5.

Ej vi moja mila braćo,

čin’te vamo sehaveta,
naći ćete tamo selameta.
Kad je vama behil
biće tamo rezil.

6.

Ej vi moja mila braćo,

nije lasno činjet svašto,
svemu valja dževab davat
ne dadu nam tamo spavat.
Hasab davat za mali lijek

48
 Kasida Ibrahima Biočaka
kolik’vamo vas vijek.
Čuvajte se ’vamo grehote,
naći ćete tamo ljepote.
Vazda turke iram čin’te hasletom,
ne umrite hasretom.
Za komšije znadite
i dobro ih pazite,
i mal njihan ne izite
zeherom se ne otrujte
izijete ne činite.
Jedno drugog ne ubite,
Jedno drugom zemlju ne otmite,
a dušom je ne nosite.
I z dobrim se vi pazite,
za malo se ne mrazite.
Ko god neće za komšiju znati,
nikad neće dobro biti,
i Bogu će mučno dževab dati.

7.

Ej vi moja mila braćo,

ne tič’te se tuđe irze
dočekaćete na se brzo,
potlje će vi biti mrzno.
Sakan vino i rakiju ne pite,
bez imena ne i’te.
Nemojte iti na zina,
otićete bez dina.
Dun’ja lezet za malo,
tamo zeher zamlogo.
Kad hoćete vi haram,
ne vičite „Naš evlad!“
S haramom su kopilad
Sa mukom hi iznjiviti
i snage se dogatite,
harama se mašiti,
roditelje mlatiti,
na sokak hi baciti,
i u halu te umrijeti.
Ne devam’te vi haram,
da ste tamo vi rusvaj.

49
Alija Bejtić
Ne tražite vi miras,
nije dobro baš za vas.
Haram nije, tek beriket nejma,
u fasadu se dostovima sprema.

8.

Ej vi moja mila braćo,

kad šćenete da se ženite
vi ljepote ne gledajte.
Sve turkinje tražite,
a pravo hi sudite,
za malo hi ne udrite
a horno hi ne držite,
ni fursad hi ne dajite.
Dobro nikah vi pazite,
u džehenem ne gorite.
Što govorim, poslušajte
vi za pravo sve radite.
Šerluk nikom ne činite
za očima ne zborite,
tuđe meso ne jedite,
boži gadab ne poslujte.

8.

Ej vi dobri turci,
svakom se nađ’te vi na muci,
ne budite baš ka’vuci.
Što vi dođe baš na ruci,
svaki sebe sve povuci,
pomislite na tuđoj muci.
Tuđ hak volja plaćati,
nemojte s puta svraćati.
Ko gođ je dužan,
on je baš ka’ sužanj.
Bolje ti je biti sužanj
nego svakom da si dužan.
Ta’ je poso mlogo ružan,
Čuj, nemoj biti dužan.

9.

50
 Kasida Ibrahima Biočaka

Ej vi moja mila braćo

ej zengili, vi ahmaci,
nađite se vi na muci.
Šart je vama za fukaru dobro znati,
hel morete i vi obnemati.
Nemojte visoko gledati,
nećete dugo ćerati.
Nemojte skupo prodavati,
valja dževab davati.
U pazaru se nemojte kleti,
sutra ćete umrijeti.
U malu se ne uzdajte,
i mal prođe, dobro znajte,
Hakom zekat podajite
za jetime znajite
i dobro hi pazite
i mal njihan ne izite
zeherom se ne otrujte.
Ako hoćeš da si pravi musliman,
u halk fitnu ne turaj,
Bićeš munafički barjaktar.
Bajrak ćeš him nositi,
u dženehem goreti,
šejtan će se smijati,
neće tebe valjati.
Za sevab se sve mučite,
na hajir se poharčite.
Ulemi se preručite
Aa mrtvijem se naručite,
Kur’anom hi pomenite
mahrum mrtve nam ne vraćajte.
Musafire sve svraćajte,
Svaki hajir vi radite.
Šerlukom se ne mučite,
za selamet čališite.

11.

Ej džahili, jedne inadćije,

kad ve pane, vi ste fursadžije.
Kad ste zdravo, hodže svi mrzni,

51
Alija Bejtić
kad ste boni, vi ste za njih brzi.
Kad ste muhtadž, nećete hi pomoći,
kad ste zdravo, kail ste hi odmoći.
Nemojte hi hilom držati
sutra će ve kopati.
Nemojte hi psovati
na talkim će ve pozvati.

12.

Ej vi moja mila braćo,

svoju braću dobro držite,
jedno drugom hatar pazite,
za malo se ne mrazite.
Ka’ sam braću ja imo,
svak me dobro postimo,
š njima išo ka’ ljus’ko,
svak me držo visoko.
Ka’ sam braću ukop’o
otada sam zaplako
i svakom se pomako.
Dok sam bež (nji)ja osto,
nikud nisam ja pristo.
Na me bila braska žalost i miso
od jada sam ovo upiso.

13.

Mučni smo i mi hodže,

daj nam isnaf, Bože!
Vaz pričamo, mi ga ne primamo,
ilum znamo, amel ne činimo,
za gunah psujemo,
mi ga poslujemo.
Ifkar nam je uzimati,
mane rukom dijeliti,
a šta ćemo svijet bijediti?
Mi velimo pravo da sudimo,
na sabah se ne budimo.
Belli će Mehdija izići,
Mloge će hodže sjeći.
I kad bi nas zateko,

52
 Kasida Ibrahima Biočaka
mloge bi nas poseko.
Ko je ašik sevab steći
halis srcem kajte ka Meći,
s imanom ćete u grob leći,
bez šuhbeta dženet steći.

14.

Ej vi moja mila braćo,

ehli tarik hič ne misli za sebe,
šta će turit na sebe.
odkako nas dade Halik,
Mi smo Bogu vazda ašik.
U ašk božji ko gođ stoji,
on se nikog ne boji.
Ko šta često pominje,
ono više miluje.
Ko će Boga, pomenite ga,
ko će dunj’a, eto mu ga!
Često Boga ko pominje,
on se alik i rodio.
Mnogo dunj’a ko miluje,
on je sarhoš vazda bio.
Šta će nama dunjalučki mal,
miluj Boga i džemal,
pomozi nam, ja Gaffar!
Ehli dunj’a ka’ će umirati,
dunj’aluk će pominja(ti),
njemu neće fajda biti,
hasretom će dušu dati,
on će znati šta je patit’.
Ehli ukba ka’će hidžret činjeti,
u dženet će gledati,
mjesto svoje vidjeti,
veselo će dušu dati,
šehadetanu teslim biti,
oči svoje zaklopiti,
što će nama dunj’alučki (?),
Miluj Boga i džemal,
pomozi nam, ja Gaffar!

53
Alija Bejtić
15.

E vi moja mila braćo,

tko će aškom zikir činjeti,
on će boži džemal vidjeti.
Ko će Boga misliti,
neće hesab tefliti,
sve će u hlad sedeti
iz hlada će gledati
šta će svijet tegliti.
Ne pomaže dunjalučki mal,
miluj Boga i džemal,
pomozi nam, ja Gaffar!

16.

Ej vi moja mila braćo,

ka’ sam vama ovo ispis’o,
ja sam mlogo uzdiso.
Sve vam gunah kaživo,
najviše ga ja imo.
Dojće vakat i vrijeme
učiće se ovo i bez mene.
Svakome bih se ja molio,
ko bi ovo peke učio,
da bi l’ mene rahmet izučio.
Našem milom pejgamberu salavate donosite
hel će vama od pomoći vazda biti.
Sallallahu teala alejhi ve sellem,
ve ala alihi ve sahbihi edžemein.
Kaside-i-muellif Bilče karyesindan
Ibrahim bin Salih, 8. mart sene 332.

54
Ajka Tiro SREBRENIKOVIĆ

KASIDA IBRAHIMA PAČARIZA – BIOČAKA

(Spomenik alhamijado literature Bošnjaka Sandžaka)

Iako se radi o književnosti u kojoj je sadržana bogata duhovnost, ne

samo njenih autora nego i vremena u kojem je nastala, veliki dio litera-
ture iz vremena osmanske vladavine na južnoslavenskim prostorima još
uvijek je nedovoljno istražen. Da li je problem u povijesnim činjenicama
koje nisu uvijek išle na ruku pojedinim južnoslavenskim narodima ili ti
narodi sami imaju indiferentan stav prema vlastitom kulturnom nasljeđu?
U pitanju je bogata građa kojoj se može prilaziti s različitih aspekata
tumačenja, s lingvističkog posebno. Kada se ovu literaturu pokuša
smjestiti u kontekst južnoslavenske kulturološke tradicije, neka
eminentna znanstvena pera bivaju opterećena nedoumicama o njenom
nacionalnom određenju. Upravo zbog toga što je nastajala na orijentalnim
jezicima ili je pisana arapskim pismom a bosanskim jezikom, ovu litera-
turu često određuju „tuđinskom“. A ako se postavi pitanje: Kako je
moguće da nešto što je tuđinsko (a sam termin tuđinsko se na značenjskoj
razini razumijevanja kodira kao uljez ili, možda, benigna izraslina)
opstane toliki niz stoljeća na prostoru južnoslavenskom? Termin tuđinsko
ne predstavlja samo nevino etiketiranje ove literature nego se i njeni
stvaraoci i konzumenti na diskretan način pokušavaju udaljiti ili
diskvalificirati iz sveukupne južnoslavenske kulturne tradicije koja je
svoju posebnost oblikovala u stoljetnoj simbiozi dvaju kulturoloških
tradicija – europskoj i orijentalnoj. Ova se literatura može tumačiti na isti
način na koji se tumači npr. stvaralaštvo hrvatskih pisaca na latinskom
jeziku, u okviru starohrvatske književne tradicije.
U ovom radu pokušat će se razraditi osnovna načela poetike nave-
denog Biočakovog djela čiju sam kopiju dobila od Ibrahimovog nasljed-
nika, rahmetli Mustafe Pačariza iz Zadra, a u obradi Alije Bejtića, našeg
eminentnog stručnjaka za period književnosti osmanskog perioda na
ovim prostorima koji je Kasidu u rukopisu dobio od Biočakova sina
Ešrefa Pačariza iz Prijepolja. Rad Alije Bejtića na ovoj Kasidi objavljen
je u Analima Gazi Husrev-begove džamije u Sarajevu. Navedena Kasida
bi, uz druge istražene i neistaržene tekstove, mogla poslužiti za prouča-
vanje kulturnog i jezičnog naslijeđa sandžačkih Bošnjaka toga vremena.

55
Ajka Tiro Srebreniković
Na početku svog istraživanja Bejtić govori o značaju ličnosti Ibra-
hima Biočaka u vremenu s kraja 19. st. i početka 20. st., ističući kako je
Biočak svojim djelovanjem, kao imam i alim, bio među prvim bošnja-
čkim preporoditeljima Sandžaka.
U povijesti bosanskohercegovačke književnosti ime Ibrahima Pača-
riza – Biočaka ostalo je nezapaženo, možda zbog malobrojnog knji-
ževnog opusa. Napisao je poemu Kasida, sastavljenu od 16 dijelova,
nekoliko drugih spjevova i Nasihat, djelo pisano u prozi. Sva navedena
djela pripadaju alhamijado literaturi, što znači da su nastala na bosan-
skom jeziku, a pisana arapskim pismom, osim jednog rada napisanog na
albanskom jeziku. Vrijeme u kojemu djeluje Biočak je vrijeme kada je
veći dio južnoslavenskog prostora bio pod austrougarskom vlašću, osim
južnih dijelova, što uključuje i Sandžak, koji su još uvijek bili pod tur-
skom upravom. Znači da je u Sandžaku toga vremena bila dominantna
orijentalna kultura koja je na svim razinama duhovnosti imala utjecaja na
sandžačke Bošnjake pa je i arapsko pismo bilo u zvaničnoj upotrebi.
Alija Bejtić smatra kako postoje dva rukopisa naznačene Kaside:
sarajevski – nastao 1904. godine, prijepoljski – 1906, što je kod
istraživača izazvalo određene nedoumice: Da li se radi o dva različita
teksta? Zbog toga što su rukopisi i po jezičnoj i tematskoj strukturi vrlo
slični, došlo se do zaključka kako se radi o dvije varijante istog teksta.
Na prvom listu sarajevskog rukopisa napisano je ime autora i naziv
djela:
Časna kasida hodže Ibrahima iz Bioče.

Prijepoljski manuskript, po mišljenju Bejtića, dvije godine je mlađi i

predstavlja doradu i nadopunu onog prvotnog sarajevskog oblika. Ispod
prijepoljskog teksta napisano je:

Pisac knjige je Biočak Ibrahim Aški, saopćeno na bosanskom jeziku.

Aški, najvjerojatnije, predstavlja autorov pseudonim.

U prijepoljskoj varijanti autor, u uvodnom dijelu, daje pojašnjenje za
nastanak Kaside:
Imadoše džematlije svi merak/ da him pišem pod bosanski ja ćitab.
Ćitab, govor na svoj jezik volimo/ da se više svom Allahu molimo.

Navedeni stihovi mogu biti vrlo značajni u razumijevanju i tuma-

čenju jezika sandžačkih Bošnjaka kojeg su sami nazivali bosanskim, a
svoj nacionalni identitet vezali za bosansko/bošnjačko ime tj. za južnosla-
venski kulturološki prostor, gdje su tursku upravu i kulturu, koja je u to
vrijeme u Sandžaku bila dominantna, osjećali tuđinskom.

56
 Kasida Ibrahima Pačariza - Biočaka
Može se primjetiti kako je autor u Kasidi nastojao ispoštovati prin-
cipe stare retorike, posebno naglašeno u kompozicijskoj strukturi koja se
satoji od: predgovora, uvoda, glavnog dijela i poruke s istaknutim logi-
čkim završetkom. Ako se imaju u vidu povijesno kulturološke činjenice
vremena u kojemu je stvarao i djelovao Biočak, onda je za očekivati kako
se u Kasidi ne mogu tražiti visoke književno-umjetničke niti stilske vred-
note, ali to ni u kom slučaju ne umanjuje njen značaj u okviru cjelo-
kupnog kulturološkog naslijeđa sandžačkih Bošnjaka toga vremena;
Kasida je značajna zbog bosanskog jezika na kojemu je napisana i auto-
rove nakane da kroz prizmu moralno-religijskog naukovanja uspostavi
komunikaciju s ljudima svoje sredine i to kroz određenu književnu
formu. Ne radi se samo o bezazlenoj autorovoj potrebi da svoj unutarnji
svijet prezentira kroz umjetnički obilk, nego je u pitanju veći princip:
književno-umjetnički iskaz ispjevan na maternjem jeziku – bosanskom
približiti svojim sunarodnjacima i staviti ga u funkciju njihove
svakodnevice.
U Kasidi je dominantan glagolski oblik imperativa (poslušajte, činte,
čuvaj, zborite, vežite, ne mučite, ne zborite...) koji se ne susreće samo u
djelima moralno-religijskog naukovanja orijentalno islamske literature
nego i zapadne kršćanske. Poslušajte vi fakira/iz Bioče Ibrahima (...) Ej,
vi moja mila braćo/činte Boga zikir slatko (...) Jezik čuvaj, svašta ne
zbori, /pitaćeš se na umoru (...) Nemojte visoko gledati /nećete dugo
ćerati (...)
Kasida po tematici izlazi iz usko regionalne i religijske određenosti;
zbog univerzalno moralnih i humanih principa izražava općeljudske vri-
jednosti. U pitanju je obraćanje pojedinca (autora) skupini (džematli-
jama), kao zajedničkom sociološkom kvalitetu.
Kasida je napisana u formi osmerca, s neravnomjerno zastupljenim
rimama, što znači da se nisu slijedile stroge metričke zakonitosti. Kako
autor ne bi izgubio kontinuitet osnovne misli, ona slobodno prelazi iz
jednog stiha u drugi te se ne pravi oštra granica među stihovima. Zbog
toga što su stihovi Kaside misaono opterećeni, može se govoriti i o vrsti
stihovane proze. Rimovani stihovi u većem broju imaju parne rime koje
djeluju na ritmičnu strukturu pjesme (fakira-Ibrahima, nasihati-dati,
prolaziti-nalaziti, selamet-kijamet...)
Autor se znanim i provjerenim načinom ophođenja izravno obraća
svojim džematlijama, koristeći uzvik Ej, na početku pojedinih dijelova
Kaside (od 16 dijelova 12 ih počinje sa stihovima Ej, vi moja mila braćo).
To su stihovi koji su jako emotivno angažirani, ali se na ovaj način ujedno
ističe i naglašava važnost onoga što će se neposredno prezentirati, ali i da
se pažnja slušatelja usmjeri na sadržaj onoga o čemu će se govoriti. Autor
nastoji uspostaviti komunikaciju sa slušateljima na način da ih već na

57
Ajka Tiro Srebreniković
početku smatra sebi ravnima ili u njima vidi vrlo bliske osobe,
oslovljavajući ih prijateljima i braćom. Ovakav stil govorenja, u kojemu se
govornik izravno obraća pojedincima ili grupi, bio je poznat u islamskom
svijetu, a posebno je bio njegovan u staroantičkom govorništvu.
Moralne i etičke kategorije prisutne u ovom tekstu vrlo su aktualne i
u današnjem vremenu kako na razini znanstveno-humanističkog tuma-
čenja i spoznaje, tako i na razini religijskog učenja: vjerovanje, sreća, laž,
ogovaranje, oholost, dvoličnost, odnos prema roditeljima, braći, komši-
jama, obespravljenima itd. što cijeloj Kasidi pridaje univerzalni značaj.
Naznačit ćemo neke stihove u kojima dolaze do izražaja moralno-etički
principi:
Ej vi moja mila braćo, / vi maskaru ni s kim ne činite, / od hile se vi
prođite ,/svoja srca poturčite, / a nikoga ne mučite, / ni fuhuša ne zbo-
rite(...) / Jezik čuvaj, svašto ne zbori, (...) / svemu valja dževap davat.
I z dobrim se vi pazite, / za malo se ne mrzite. Nemojte visoko
gledati, / nećete dugo ćerati .
Semantičko značenje stihova: svoja srca poturčite, ne označava po-
ziv na prihvaćanje turske tradicije nego da autorovi sunarodnjaci svoja
srca oplemene islamskim naukom i Božjim principima.
Ibrahim Biočak bio je vizionar. To najbolje potvrđuju stihovi na
kraju Kaside koji izražavaju slutnju da će moralna i etička načela, ali i
sveukupno bosansko/bošnjačko kulturno nasljeđe biti u nekom budućem
vremenu drugačije vrednovano od vremena u kojem je autor djelovao:
Dojće vakat i vrijeme, / učiće se ovo i bez mene...
Autor je pored govora sandžačkih Bošnjaka koji se danas doživljava
arhaičnim: šćenete (htjednete), gođ (god), mlogo (mnogo), vi (vama),
ćerati (tjerati), hi (ih), njihan (njih), ve (vi), činjeti (činiti), lašnje
(lakše),... koristio i turcizme (kijamet, insan, dževap, sokak, beriket,
haram...) prilagođene izgovoru i razumijevanju običnog naroda, ali i
određene izraze islamskog misticizma (zikr, ašk, tarik...) što upućuje na
zaključak kako je poznavao i učenje derviških redova. Biočak u nekoliko
djelova Kaside govori i o Ljepoti ne u fizičkom i materijalnom smislu
nego duhovnom, a njenu uzvišenost čovjek može dosegnuti ako se kloni
grijeha na ovome svijetu: Čuvajte se vamo grehote / naći ćete tamo
ljepote.

58
Alija NAMETAK

HIPOKORISTICI OD LIČNIH
MUSLIMANSKIH IMENA U PODGORICI*

Podgorički muslimani prave hipokoristike od ličnih imena drukčije

od muslimana Hrvata i Srba u našoj državi. Dok npr. u Bosni musli-
mansko ime Mehmed u hip. obliku glasi Meho, Hasan – Haso, Husein –
Huso, Jusuf – Juso (u Bos. Krajini: Hase ili Huse, u Gacku Jusuf – Juka,
Tahir –Tale ili Tajko) skraćujući ime na kraju i dajući mu obični hip.
završetak kao i katolici i pravoslavni (od Ivan Ivo, od Jovan Jovo, od Ma-
tija Mate, od Juraj Jure), dotle Podgoričani kod svojih hip. oblika ličnih
imena odbacuju najčešće prvi slog, a završeci imena su im jednaki onima
Bošnjaka. To vrijedi uglavnom za ona muslimanska imena, porijeklom
arapska (ili, kako bi u Podgorici rekli, arapačka), koja su se samo u starija
vremena nadijevala, dok se od novijih vremena, koja su došla s nizamom
(turskom redovnom vojskom) u polovini prošlog vijeka, prave hip. oblici
kao i kod ostalih imena bilo muslimanskih bilo kršćanskih.
Da li je to samorodna pojava ili je utjecaj kojeg drugog jezika?
Kod susjednih Arbanasa katolika od imena Jozef hip. oblik je Zef a
od Nikola Kol. Od drugih imena mi nije poznat sličan oblik. Kod arba-
naških muslimana često hip. imena nemaju veze s osnovnim imenom;
tako je na pr. Naljo hip. oblik imena Jusuf.
Kod ovdašnjih pravoslavnih takođe nema slične pojave. Jedino sam
čuo hip. oblik Mašo od Tomaš, ali moglo bi biti, da je to muslimansko
ime koje i pravoslavni daju svojoj djeci kada ime se ne da u muškom po-
tomstvu.1 Najobičnija su takvoj djeci imena: Mujo, Bećo i Mašo (od Mu-
stafa, Bećir – Bek’r i Mahmud).
Ali osim odbacivanja prvoga sloga osnovnog imena kod ovakvih
hipokoristika često se izmijeni prvi konsonant drugoga sloga konso-
nantom iste grupe b sa ti ili c sa s.

*
Alija Nametak, Hipokoristici od licnih muslimanskih imena u Podgorici, Zbornik
za narodni život i običaje južnih Slavena. Knjiga 29, sv. 2, str. 238-240, Zagreb 1934.
1
Poznata je njihova rečenica, kad se kome ne da u muškoj djeci, kad mu se ra-
đaju pa mru, ili kad se rađaju same posobice, pa se napokon rodi i željkovani sin:
„Nadij mu skotovo ime, pa će ti ostati živ!“
59
Alija Nametak
Takvi su hipokoristici Bimo ili Bišo (Ibrahim i Ibrišim), Buto (Mah-
mud ar, ili po turskom izgovoru Mahmut), Cafo (Mustafa), Cano (Ha-
san), Ceno (Husein), Cufo (Jusuf), Diko (Sadik), Duljo (Abdullah), Fiko
(Tevfik), Kupo (Jakub ar.Jakup tur.), Ljido (Halid), Ljilo (Halil), Mano
(Osman), Maljo (Ismail ar. Smail u Bosni), Medo (Muhamed ar, Mehmed
tur, od kojega je izveden dalji hipokoristik Medača), Meto (Ahmet ar.
Ahmet tur), Mido (Hamid) Remo (Muharem) i Temo (Edhem).
Ostali hipokoristici su slični, ili, rjeđe, jednaki bosanskim I herce-
govačkim, a takvi su:
Aljo (Alija), Bajro (Bajram), Bećo (Bećir), Ćako (Ćazim), Deka
(Derviš), Đedo (Dževdet), Fako (Fazlija), Feto (Fettah = Abdul - Fettah),
Hajro (Hajruddin), Hamo (Hamdija), Himzo (Hifzija), Iso (Isa), Kapo
(Kaplan), Muso (Musa), Nedžo (Nedžer i Nedžib), Ramo (Ramadan), Re-
džo (Redžeb), Rifo (Rif-at), Rizo (Riza), Sado (Sadullah), Saljo (Salih),
Selo (Selman, a i Selman se može smatrati hip. oblikom od Sulejman),
Sito (Seid), Suka ili rjeđe, Suljo (Sulejman), Šabo (Šaban), Šaćo (Šaćir =
Šakir), Šeko¸(Šefket i Šerif), Šemso (Šemsuddin), Šit (Šit), Šućo (Šukrija)
i Tašo(Tahir) i Zeko (Zejneil=Zejnul-abidin).
Kod svih ovih hip. oblika u vokativu se akcenat mijenja, pa umjesto
uzlaznoga dolazi silazni.
I hip. oblike od ženskih imena možemo poijeliti na dvije grupe:
1) Bira (Sabira), Bula (Makbulija), Deta (Sadeta), Fifa (Hafifa vok.
Fifo), Maza (Almaza vok. Maze), i Minna (Emina).
2) Ajka (Aiša), Ćama (Ćamila=Kamila, vok. Ćame), Džefa (Dževa-
hira vok. Džefo), Faka (Fahrija, vok. Fako), Fata (Fatima, vok. Fato),
Hajruša (Hajrija), Hanka (Hanifa), Hata/(Hatidža vok. Hato), Havuša
(Havva), Huma (Ummihana, vok. Humo), Keta (od Kimeta, vok. Keto),
Ljaja (vok. Ljajo), Ljuta (vok. Ljute), oboje od Luftija, Mera (Mejrema,
vok. Mero), Nadža (Nadžija, vok Nadžo), Naka (Nafija, vok. Nako),
Nuka (Nurija, vok Nuke), Raba (Rabija, vok. Rabo), Ruka (Rukija, vok.
Ruke), Šeka (Šerifa, vok. Šeko), Zepa (Zejneba, vok. Zepo), Zlata (Zla-
tija, vok. Zlate), Zula (Zulejha, vok. Zulo).
Čini se, da je ova pojava odbacivanja prvoga sloga kod hipokoristika
posljedica zadržavanja starijeg akcenta u podgoričkom govoru, koji do-
lazi za jedan pa i za dva sloga dalje prema kraju riječi spram današnjeg
književnog akcenta (na pr. Gospodin Ljubović, vok. Gospodine). Tako se
valjda od imena Hasan, vok. Hasane, najprije gubljenjem glasa h, a po-
tom nenaglašenoga a, ostalo samo Sane, a poslije se zamijenilo sa s i c.
Tako je isto i od Mustafa otpao nenaglašeni slog mu- pa je ostalo Stafo i
metatezom Tsafo=Cafo. (Slično: Stana=Tsana=Cana).
Od ovakvih hip. imena nema prezimena u Podgorici, već ako Metha-
dižović nije postalo od Ahmetadžović, što bi u Bosni dalo Ahmetadžić i

60
 Hipokoristici od ličnih muslimanskih imena u Podgorici
Tafohodžić (od Mustafa Tafo, što je izuzetak prema redovnom Cafo).
Drukčije, ima nekoliko prezimena prema hipokoristicima, kakva su i u
drugim našim krajevima, na pr: Abdić (od Abdija=Avdija=Abdullah),
Hadžimuhovići (Muho=Muharem) Kapić (Kapo=Kaplan), Kapadžić
(Kapo+adže=amidža “stric”), Ramović (Ramo=Ramadan), Redžović
(Redžo=Redžeb) i Šabović (Šabo=Šaban).
I ova hipokoristična imena podgoričkih muslimana izumiru. Opaža
se jaka težnja da se iskorijene i zamijene svojim pravim imenima. Tako
su imami matičari, po nalogu starješina, u matičnim knjigama izmijenili
sva imena kao Cano, Ceno, Cufo, Duljo i sl. u Hasan, Husejn, Mustafa,
Abdullah i dr.

61
Igbala ŠABOVIĆ-KEROVIĆ*

ORIJENTALNO-OSMANSKI MODEL KUĆE U CRNOJ GORI

Uticajni faktori na prostorno-funkcionalnu organizaciju (tip kuće)

Kuća, osnovna struktralna jedinica naselja, najznačajniji i najbrojniji

građeni oblik, predstavlja najveću arhitektonsko-urbanističku vrijednost
crnogorskih gradova koji su u viševjekovnom razvojnom procesu dostigli
visok nivo stambene kulture.
Organizacija i tip stambene izgradnje utiču, pored planske osnove,
na ukupni ambijent stambenih prostora, а odnosi koji postoje između
kuće i drugih funkcija su osnove determinante ukupne urbane strukture.
U tom pravcu potrebno je istaći da regionalna pripadnost - situacija uz
topografske odlike lokacije, pored kulturoloških uticaja, predstavlja naj-
veći nivo uticaja na prostorni model kuće (razuđenost oblika), i regio-
nalno diferenciranje najviše izraženo u oblikovanju krova i primjeni vrste
pokrova.1
Shodno položaju u ukupnom tkivu naselja i uslovima lokacije, u
vezi sa tim oblikom raspoložive parcele, kuća u odnosu na ulicu može
imati različit položaj. Postoji čitav niz varijantnih rješenja koji se te-
matski mogu odnositi i vezati za ova istraživanja. Međutim opsežna ana-
liza bi nas isuviše odvela daleko. Stoga će se analize u ovom radu zao-
kružiti na globalne i karakteristične pojave u mjeri u kojoj je urbanistička

*
dipl.ing.arh.
1
U širem geografskom kontekstu sa tog stanovišta moguća je podjela na tip
dvodjelne kuće Crne Gore, građene od brvana ili kamena, karakterističnog pokrova
šindre, štice ili tarabe, slame ili krovine. Taj graditeljski oblik našao je široku pri-
mjenu od “Morače do Morave i Bosne”. Drugom tipu pripada kuća građena od ka-
mena ili ćerpiča u prizemlju, dok je spratna etaža varijantno građena od brvana (talp)
ili u bondruk konstrukciji. Karakteriše je raznolikost piramidalnih krovova sa stano-
višta nagiba i pokrova, i shodno tome moguća podjela na tip blagih nagiba krova po-
krivenog ćeramidom (kuće Makedonije, Metohije, Starovlaške visije: Bijelo Polje i
Pljevlja) i strmih krovova pokrova šindre visokoplaninskog svoda Crne Gore (Ro-
žaje, Plav), kao i oblasti sjeverne i centralne Bosne (Travnik, Jajce). Kamen, u kući
primorskih i mediteranskih odlika (Mostar, Počitelj, Bar, Ulcinj), u klesanom i lom-
ljenom obliku našao je široku primjenu (od konstruktivne do krovnog pokrivača).
63
Igbala Šabović-Kerović
dispozicija tj. organizacija cjeline (kuća, avlija, bašta) uticala na oblik i
organizaciju, tj. funkcionalnu dispoziciju kuće.
Polaznu pretpostavku istraživanja predstavlja moguća podjela na: I.
grupu objekata na uličnom frontu i II. grupu slobodnostojećih objekata.
Prvoj grupi pripada veći broj objekata u ulcinjskom Starom gradu, i
unutar bedema zapadnom dijelu Stare Varoši u Podgorici. Varijantna rje-
šenja druge grupe objekata su reprezenti kuće u Bijelom Polju, Roža-
jama, Plavu, Pljevljima.

I. Prvoj grupi objekata pripada kuća izgrađena na regulacionoj liniji

i varijantna rješenja kuće u nizu. Organizaciona rješenja ovog tipa kuće,
čija je raspodjela usmjerena prema uličnom frontu, unutar manje i nepra-
vilne osnove parcele, predstavljaju:
a. Tip kuće u nizu, kada je varijantno uz regulacionu liniju tj. ulični
front ili je povučena u unutrašnjost parcele. U jednom i drugom slučaju
drugim dvijema ili jednom stranom (zabatno) kuća je uz susjeda. U pr-
vom slučaju kuća je bez dvorišta - bašte, ili je varijantno iza kuće, a ulaz
je organizovan iz uskog nadkrivenog prostora ispod dijela spratne etaže -
avlije ili iz bašte iza. U takvom slučaju, prema lokaciji u tkivu razvijenih
gradskih oblika i gustih aglomeracija, kuća je na padini prema čaršiji
(Ohrid, Sarajevo, Travnik...) tj. njenom neposrednom okruženju. U pri-
mjeru Podgorice tom tipu kuće pripada objekat u Ul. Braće Zlatičana br.
48/50 koji je po lokaciji u blizini čaršijskog trga uz sahat kulu. U drugom
slučaju ulaz je iz avlije koja je organizovana u prednjem dijelu parcele uz
ulicu, dok je bašta u njenom zadnjem dijelu. Takvu pojavu ilustruje orga-
nizacija najrasprostranjenijeg stambenog kompleksa u primjeru Podgo-
rice, njenog istočnog dijela Drač.
Grupisanje i orjentisanje više objekata na trg predstavlja specifičan
organizacioni oblik u Ulcinju i Podgorici (prilog 4;a,b). Pojavu spajanja
dva ili više objekata u cjelinu formiranjem zasvedenog prolaza i iznad
njega organizovanja stambenog sadržaja predstavlja nemali broj primjera
u Ulcinju i nekoliko u Podgorici. U primjeru kuće u Ulcinju, u najnižoj
etaži, uz zasvedeni prolaz je ulaz u konobu, a uslovi lokacije su iskori-
šteni na način organizovanja jedne manje sobe na spratu u dijelu iznad
prolaza2 (obj.br.58/21, prilog 1). U Podgorici na sličan način su organi-

2
Toj grupi, osmanskog porijekla, na prilogu br. 21 pripadaju objekti br. 54 i 55,
koji su zasvedenim mostom spojeni sa objektom br. 53 uz dvorište br. 45, podignutim ta-
kođe u osmansko doba, iako u dva različita perioda. Na način spajanja “mostom”, orga-
nizovani su, i u doba Osmanlija prepravljani, srednjovjekovnog porijekla, objekti br.
100, kao i objekti br. 112 i 113. Poslije rušenja ovih zgrada i preziđivanja gornjih dje-
lova objekta br. 100 “mostovi” su ostali bez funkcije. Na sličan način organizovanje
64
 Orijentalno-osmanski model kuće u Crnoj Gori
zovani objekti u Ul. Gojka Radonjića br. 43 i 43a, pri čemu je dio
stambene etaže iznad prolaza prema avliji, iz koje je ulaz u objekat, zavr-
šen organizovanjem divanhane. Varijantno rješenje tipa objekta „Pod-vo-
lat“ u Podgorici je ostvareno spajanjem dva objekta i formiranjem zasve-
denog prolaza koji završava omanjim zatvorenim trgom mediteranskog
tipa sa bunarom odakle se ulazilo u objekat3 (obj.br.9/prilog 4b).

(1) Pojava spajanja više objekata u cjelinu formiranjem zasvedenog prolaza i

iznad njega organizovanja stambenog sadržaja, Ulcinj
(obj. br. 54, 55, 58 /prilog 21)

b. Tip kuće sa jednom stranom uz susjeda jeste rješenje čiju organi-

zaciju stambenog kompleksa karakteriše izražena podjela dvorišta na av-
liju i baštu. U tako koncipiranom organizacionom rješenju kuća je jed-
nom stranom postavljena na ulični front, sa avlijom uz ulicu bočno,
baštom u zadnjem dijelu parcele i ulazom iz avlije,4 ili varijantno ima
ulaz iz ulice i avlije bočno (obj. br. 61/21, prilog 2). U Podgorici,
reprezent toga tipa jeste objekat u Ul. Gojka Radonjića br. 24 (obj. br.
15/prilog 6a) i varijantno rješenje kuće na raskršću u Ul. Spasa Nikolića
br. 14, koja je dvijema stranama orjentisana na ulični front i jednom

stambenih prostorija nad zasvedenim prolazom uz odbrambeni bedem realizovano je u

objektima br. 148, br. 51 i 52. Bošković Đ., Mijović P., Kovačević M., Ulcinj I, s. 52-93.
3
Varijantno rješenje niza u Ulcinju predstavlja velika zgrada br. 63, 64/21 iz
osmanskog perioda, koja je dobijena spajanjem dvaju posebnih objekata, tako da iz-
lazi na dvije ulice, sa ulazom iz jedne od njih, i mogućim dvorištem iza. Jedan ima
samo prizemlje, a drugi prizemlje i dva sprata.
4
Varijantno rješenje niza u Ulcinju predstavlja velika zgrada iz doba Osman-
lija, koja je ustvari dobijena spajanjem dvaju posebnih objekata, tako da izlazi na
dvije ulice, sa ulazom iz jedne od njih, i mogućim dvorištem iza. Jedan ima samo
prizemlje, a drugi prizemlje i dva sprata. (63, 64/21)
65
Igbala Šabović-Kerović
zabatnom uz susjeda (obj. br. 12/prilog 6b).5

(2) Ib. Tip kuće u nizu; varijantni oblik uz ulični front, jednostrano uz susjeda,
sa izraženom podjelom dvorišta na avliju (bočno) i baštu (iza), i varijantno
ulazom iz ulice i avlije bočno, Ulcinj (61/21).

(3) Ib. Tip kuće u nizu; varijantni oblik uz ulični front, jednostrano uz susjeda,
sa izraženom podjelom dvorišta na avliju (bočno) i baštu (iza), i ulazom iz avlije
povezane sa baštom preko prizemne etaže kuće, Ulcinj (31,32/21).

5
Tome rješenju pripada grupa objekata u utvrđenom dijelu Ulcinja: obj. br.
61/21 sa avlijom br. 60/21 i dvorištem-baštom iza, obj. br. 62/21 (tj. A.2.4-3/18) sa
dvorištem-baštom iza 62a; kao i varijantni tip „L“ bez bašte sa ulazom iz avlije pre-
ma ulici sa oznakom obj. br. 53/21 i avlijom 45/21, obj. br. 104/21 sa avlijom
105/21; obj. br. 73/21 i 68/21 i avlijom br. 72/21, kao i obj. br. 31 i 32/21; i Podgo-
rici (dijelu unutar bedema), u varijanti spratne kuće sa trijemom i vanjskim stepe-
ništem, pored navedenih, pripada objekat u Ul. Petra Prlje br. 37.
66
 Orijentalno-osmanski model kuće u Crnoj Gori

(4a) Ulcinj (4b) Podgorica

(4) Organizacioni oblik grupisanja više objekata orjentisanih na trg (Ulcinj,
Podgorica) sa pristupom kroz zasvedeni prolaz (objekat br. 25 u Ulcinju i
objekat br. 9 u Podgorici). Suštinska razlika ogleda se u organizovanju dvorišta
i ulaza iz avlije u Podgorici (osim ob. br. 9), i u Ulcinju sa trga kao posljedice
prostornih ograničenja.

Posebnu kategoriju predstavlja organizacioni oblik kuće orjentisane

na trg, kao pojavnom obliku transformacije iz saobraćajnog pravca na či-
jem frontu se nalazi. U primjeru Ulcinja postoji raznovrsna skala takvog
rješenja kuće.6 U Podgorici, međutim, jedini sačuvani reprezent toga tipa
je kulturno-istorijski spomenik Čardak Krpuljevića (prilog 5).

6
Toj grup pripadaju bjekat br. 58, br. 67, br. 79, br. 101, br. 103, br. 104, br.
108, od kojih je u primjerima br. 58, 79, 101, 104,108 postignuto rješavanje izolo-
vanja ulaza iz bočnih, nerijetko zasvedenih prolaza. (21) Ovakav koncept orjenta-
cije i organizacije ilustruje objekat 79/21 koji je sa svojom skladno obrađenom re-
nesansnom, uskom, južnom fasadom orjentisan prema malom, nepravilno-orijental-
nom, zatvoreno-mediteranskom trgu. Dogradnje u osmansko doba odnose se na po-
većanje osnove na prvom i drugom spratu dodavanjem trijema - divanhane u kojem
je stepenište. Objekat ima tri ulaza, prvi sa trga u konobu, u kojoj je drveno stepe-
nište za prvi sprat. Druga dva ulaza nalaze se bočno, iz uskih prolaza upravnih na
trg. Karakteristične lokacije, na završetku jedne od bočnih ulica, na koju je fron-
talno orjentisan, slično riješen jeste objekat br 108/36 sa konobom i dva sprata. Is-
pod zapadnog dijela zasveden ulični prolaz ozidan je od krupnijeg pritesanog ka-
mena u približno horizontalnim redovima “što indicira na srednjovjekovno pori-
jeklo”. Gornji djelovi od lomljenog kamena i zapadni fasadni zid drugog sprata,
konstruisan u bondruku, potiču iz doba Osmanlija.
67
Igbala Šabović-Kerović

(5) Organizacioni oblik kuće i divanhane orjentisane prema trgu (Ulcinj: 58/21,
Podgorica: Čardak Krpuljevića. Izvor: Bošković Đ., Mijović P., Kovačević M.,
Ulcinj I.

II. Grupa slobodnostojećih objekata čiji položaj unutar veće parcele mo-
že biti različit. Kuća može biti u bočnom, prednjem ili zadnjem dijelu parcele
kada je jednostrano ili dvostrano, neposredno uz, ili ogradni zid susjeda.7
Organizacija dvorišta i podjela na baštu i avliju u velikom broju pri-
mjera je realizovana na sličan način, ilustrovan u predhodnim slučaje-
vima. Postoje mnogobrojna i raznolika rješenja u smislu oblika parcele i
ulaza u avliju skoro redovno smaknutog u odnosu na ulaz u kuću (prilog
8). U slučaju jedne fasade (kraće ili duže), uvijek bočne (vezano za ulaz u
kuću iz avlije), orjentisane na ulični front (ili susjeda), organizacioni ob-
lik se može svrstati u kategoriju kuće u nizu (I.b. Rožaje/prilog7, Bijelo
Polje/prilog 9a). U primjeru kule rješenje je uvijek slobodnostojeći obje-
kat. U Ulcinju, međutim, bezbjedna unutar bedema utvrđenja, to je struk-
tura u nizu - jedno ili dvostrano uz zid susjeda.8

7
Toj grupi objekata, u varijanti simetričnog trodjelnog tipa i centralnim holom,
prapadaju svi veći objekti u Podgorici (kuća Ćubranovića u Ašić ulici-Braće Zlati-
čana, u ulici Viganj kuća Nilevića i Abdovića - ul. S. Škerovića, u ulici Šutovića tj.
Petra Prlje br. 25 objekt, u ulici Petra Prlje br. 43 i kuća Osmanagića.
8
Ovoj grupi objekata pripadaju objekti br. 29, br. 30, pri čemu je ulaz u br. 29
organizovan iz manjeg izolovanog mediteranskog trga, na koji su orjentisani obj. br.
28, 27 i 26, sa pristupom preko zasvedenog prolaza obj. br. 25 (prilog 21).
68
 Orijentalno-osmanski model kuće u Crnoj Gori

(6a) Gojka Radonjića br 24 (15)

(6b) Spasa Nikolića br 14 (12)

69
Igbala Šabović-Kerović

(7) IIa. Slobodnostojeći objekat uz jednog ili dva susjeda, njegov ogradni zid
(Berane, Rožaje). Izvor: Krunić J., Kuća i varoši u oblasti Stare Raške.

(8) Kompoziciona organizacija stambenog kompleksa. Varijantna rješenja ulaza

u avliju, prema Grabrijanu. Izvor: Pašić A., Islamic architecture in Bosnia and
Hercegovina.

Glavni faktor koji povezuje navedene, različite tipove kuća, jeste

njihovo dispoziciono tj. plansko rješenje na koje je položaj kuće u par-
celi, pored načina obrade fasade, izvršio određen uticaj. Dispoziciono rje-
šenje, u slučaju (I;a,b) - jeste kuća asimetrične koncepcije plana ili “slo-
bodnog karaktera” preovlađujućih tradicionalnih vrijednosti; i u slučaju

70
 Orijentalno-osmanski model kuće u Crnoj Gori
(II;a.b) - tip kuće centralnog: simetričnog i asimetričnog rasporeda i orga-
nizacije, izraženih orijentalno-osmanskih uticaja.9 (prilog 10)

(9) IIb. Slobodnostojeći objekat (Bijelo Polje, Pljevlja, Ulcinj). Izvor:

http://www.almanah.co.me/Ostale/bastina_pljevlja.htm (9b);
http://www.almanah.co.me/Ostale/bastina_bijelo polje.htm (9a); foto (9c).

9
U tom pravcu sa stanovišta klimatskih i kulturoloških uticaja utvrđen je: A.1.
tip kuće mješovitih uticaja (preovlađujućih tradicionalnih vrijednosti) i kategorije
dvodjelne i trodjelne kuće primorja i visoko-planinskog svoda A.1.1. A.1.2., A.1.3.
A.1.4.; A.2. tip kuće sličnih klimatskih odlika – jadranske oblasti i centralnih oblasti
Stare Raške, preovlađujućih romaničkih i orijentalno-osmanskih uticaja, i sa stano-
višta pozicije trijema varijantni oblici kategorije A.2.1., A.2.3., A.2.4.; tip kuće B.1.,
različitih klimatskih odlika, preovlađujućih orijentalno-osmanskih uticaja i kate-
gorije B.1.1. i B.1.2. sa unutrašnjim centralnim ili podužnim holom i varijantni ob-
lici shodno razuđenosti plana. (17,18,19)
71
Igbala Šabović-Kerović

(10) Šema: Urbanistička dispozicija, kompoziciona organizacija stambenog

kompleksa (dispoziciono rješenje – tip kuće);

72
 Orijentalno-osmanski model kuće u Crnoj Gori
U kući izraženih orijentalno-osmanskih uticaja trijem je otvorena ga-
lerija prizemlja, ulaznog popločanog ili okaldrmljenog dijela kuće, pokri-
ven, poluotvoreni ili otvoreni prostor koji se po poziciji preklapa se sa ha-
jatam10 tj. tavanom spratne etaže, “ekscentrične” ili “centralne” pozicije
sa posebno istaknutim dijelom za sjedenje, divanhanom (kamerijom).11
Organizaciju i opremanja stana karakteriše uvođenje novih elemenata
opreme (musandera) i nerijetka podjela funkcije na haremluk i selamluk,
ostvarivana na nivou spratne raspodjele12 (prilog 12).

(11) Pojavni oblik čardaka i divanhane trijema, Ulcinj: doksat u bondruk

konstrukciji (103,104/21), kameni istak (101/21). Izvor: Bošković Đ., Mijović P.,
Kovačević M., Ulcinj I.

10
Njegova osnovna funkcionalna karakteristika je komunikacija i povezivanje
djelova kuće. Istovremeno može služiti za sjedenje, odmor, razonodu, prijem gostiju.
Shodno tipu kuće, asimetrične ili simetrične prostorne koncepcije, može biti jedno-
strano ili dvostrano, čak i trostrano rješenje; erkerno izveden (konzolno – u vidu
pravougaonika, polukružno ili eliptično), oslanjanjen na stubove ili tle u primjeru
kuće “Pod-volat”.
11
U etimološkom smislu, prema H. Šabanoviću, divanhana=divanhane ozna-
čava: 1. prostorije koje su služile za zasijedanje savjeta, suda; 2. paviljoni s jednom
otkrivenom stranom, napravljenom kao vrt ili vodoskok, koji su služili za odmor u
ljetnje vrijeme; 3. prostrano predsoblje u starim boljim kućama.
12
Objekat na datoj slici (13) prema obliku i poziciji trijema, i u odnosu na njega
rasporedu prostorija pripada tipu A.2.3./18. U prizemlju, konoba je vezana sa spratom
pomoćnim drvenim stepeništem. Na spratu (haremluk) je gostinjska soba, hamam, ku-
hinja i ostava. Drugi sprat, u kome se stanovalo i živelo, imao je kuhinju sa dobrim mo-
krim čvorom, dvije sobe i sanitarnu bateriju – predprostor, klozet i kupatilo. Musandera je
pri ulazu.
73
Igbala Šabović-Kerović

(12) “Erker” u kući sa centralnim holom, Pljevlja; Pregrađivanjem

transformisani oblik poprečnog hola u centralni (prostorno-funkcionalna
podjela na haremluk i selamluk na nivou spratne etaže).
Izvor: Krunić J., Baština gradova srednjeg Balkana.

U organizacionoj koncepciji bazični element strukture - trijem

(hajat) predstavlja polazište za razumijevanje suštinskih karakteristika
koji su opredijelili tip kuće.13 Različit oblik i dispozicija trijema uslovila
je pojavu njegovih najraznovrsnijih djelova (erker, abdestluk,14 čardak ili

13
Može biti organizovan u cijeloj dužini ulazne strane kuće sa vanjskim
(A.1.3.- 2/17) ili unutrašnjim (A.1.3.-3/17; A.2.3.-1,2/18; B.1.3.-1/19) stepeništem;
ili jednog njenog dijela (A.1.3.-1/128; A.2.4.-2/129; B.1.3.-3/130) sa vanjskim ste-
peništem. U primjeru kuće sa unutrašnjim stepeništem različita pozicija njegovog di-
jela “ćoška“ (čardaka) ili “erkera” (balkona kuće) opredijeljena je organizacionom
koncepcijom kuće tj. njegovom dispozicijom na nivou prostorne organizacije. U
primjeru kuće centralnog hola erker ima centralnu poziciju prednjeg (B.1.1.-1,2/19)
ili zadnjeg dijela kuće (B.1.3.-3/19), dok u tipu kuće sa poprečnim holom može biti
jednostrano (B.1.2.-1/19) ili dvostrano izveden (O ovoj pojavi opširnije vidjeti: Kru-
nić J. “Baština gradova srednjeg Balkana“).
14
“Abdestluk” predstavlja neizostavni istak “tavana”, “kuće” ili “sobe”, od-
nosno kuhinje ili mutfaka, kao karakteristične pojave organizovanja prostora u pri-
mjeru kuće i kule kao kategorije stana u Rožajama i Plavu. To je manji istak u funk-
ciji pripreme (uzimanja abdesta) rituala obavljanja namaza (molitve), ili varijantno
74
 Orijentalno-osmanski model kuće u Crnoj Gori
15
košk ). (prilog 11,12,13)

(13) Elemenati opreme (musandera, hamam) bočne, i čardak trijema ugaone

pozicije, Ulcinj, (33/21). Izvor: Bošković Đ., Mijović P., Kovačević M., Ulcinj I.

Zbog raznih lokalnih uslova i uticaja, tipologija kuće se pokazuje

vrlo složenom. Prema načinu grupisanja i rasporedu prostorija u odnosu
na glavni komunikacijski dio (hajat, trijem) jasno se ističe tip kuće
asimetričnog ili simetričnog rasporeda prostorija. Kod simetričnog tipa
trodjelne kuće (persijsko-arapskog prototipa) prisutna je puna simetrija
opšteg oblika u odnosu na srednju glavnu prostoriju – hajat (trijem). U
evolutivnom procesu kuće sa trijemom (derivat megarona) nepromjenjivo

riješenja sa svim sanitarnim sadržajima u primjeru Ulcinja, u kom smislu se naročito

ističu obj. br. 31, br. 33, br. 42, br. 43, br. 53, br. 58. (prilog 21)
15
Pojava “ćoška” ili čardaka proizilazi iz asimetrične dispozicije trijema na
nivou prostorne organizacije sprata. U tom smislu naročito se ističe konzolno rješe-
nje skromnih dimenzija u primjeru kuće u Plavu i Rožajama (A.1.4.-1,2/17), ili ja-
sno naglašeni istak u bondruk konstrukciji u primjeru Ulcinja (122,104/21);
124,33/21). U načelu “turski košk ili perzijski kušk označava čardak, kula, letnji-
kovac, vila ili soba na sprat sa slobodnim pogledom višestrano”. Osnovna organiza-
ciona karakteristika ogleda se u pojavi podizanja nivoa poda čijom se adekvatnom
opremom obrazuje dio za odmor i razonodu.
75
Igbala Šabović-Kerović
aksijalan oblik opredijeljen je organizacionom koncepcijom tj. uzdužnom
dispozicijom trijema na nivou prostorne organizacije (prilog14a). U tipu
kuće sa simetričnim rasporedom dominantnu poziciju ima središnji
komunikacijski prostor sa divanhanom, a u tipu kuće sa asimetrično
postavljenim trijemom zauzima čardak. Dok se razvoj asimetrične šeme
od osnovnog dvoćelijskog prototipa vrši dodavanjem spolja prostora
stepeništa i kamerije, koja se, kasnije, pretvara u sobu (prilog14b-
1/3,1/4), dotle se razvoj simetrične vrši unutarnjim širenjem: udvajanjem
bočnih prostora i izduživanjem centralnog hola u poprečni tj. transforma-
cijom trodjelnog plana u petodjelni (prilog14d).

(14) Šematski dijagrami razvoja kuće: a. sa trijemom (derivat megarona); b,c.

dinarske kuće (derivati dvodjelnog i trodjelnog dinarskog plana); d. tipa
trodjelne simetrične kuće (persijsko-arapskog prototipa), prema Krunić J.

76
 Orijentalno-osmanski model kuće u Crnoj Gori
Činjenica je da se često ne koriste ustaljene šeme prostorne orga-
nizacije već su rješenja kombinacije različitog ili istog porijekla određe-
nog tipa. Radi se o izvjesnoj cjelini koja, uprkos mnoštvu elemenata, sa-
drži jedinstvene principe formalne organizacije. Najvažniji djelovi plana
za proučavanje su sobe, trijem - hajat i stepeništa, čijom kombinacijom
nastaju različita organizaciona rješenja u evolutivnom procesu kuće, koja
je u ovom radu usvojena prema J. Kruniću.16 U tom smislu, jasno su
određeni tipovi, A. kuća asimetrične koncepcije plana, preovlađujućih
tradicionalnih vrijednosti, i B. tip kuće centralnog - simetričnog i asime-
tričnog rasporeda i organizacije, izraženih orijentalno-osmanskih uticaja,
koji se javlja kao varijacija teme trodjelnog tipa sa centralnim (popreč-
nim) holom ili hajatom.
Na prostoru Crne Gore najrasprostranjeniji oblik kuće, derivat
dvodjelnog i trodjelnog dinarskog plana, u organizaciono-evolutivnom
postupku primarno se razlikuje prema poziciji i obliku trijema, osnovnog
elementa koji je opredijelio tip kuće. U primjeru kuće centralne pozicije
trijema sa unutrašnjim stepeništem, radi se o završnom razvojnom obliku
dvodjelnog plana (K+S). Ovdje je trijem, sa nerijetko vanjskim stepe-
ništem, čiju su kasniju zatvorenost opredjelili klimatski uslovi, evoluirao
iz poluotvorenog oblika u kome je organizovan duž cijele ulazne strane
kuće (14b;1/1). U drugom slučaju, završni razvojni oblik kuće trodjelnog
plana (K+2S) karakteriše nepromjenjivo ugaona pozicija trijema, osim u
etapi kada se transformiše u centralni podužni hol (14c;2/3).
Konačno, sa stanovišta nivoa navedenih uticaja na organizacionu
koncepciju, moguća je podjela na tip kuće:

A.1. Tip kuće mediteranskih i kontinentalnih klimatskih odlika,

preovlađujućih tradicionalnih vrijednosti i orijentalno-osmanskih upliva.
Toj grupi objekata pripada dvodjelna kuća primorja i visoko-planinskog
svoda koju u prostorno-funkcionalnoj organizaciji karakteriše dvodjel-
nost (K+S):
a. u primjeru prizemne kuće, ostvarena razdvajanjem funkcije kuhi-
nje (ognjišta) i sobe pregradom;
b. u primjeru spratne kuće, ostvarena razdvajanjem funkcija po eta-

16
J. Krunić kuću središnjeg dijela Balkanskog poluostrva prema prostorno-
geografskim specifičnostima i oblikovanju, odnosno sa stanovišta razvojne karakte-
ristike plana kuće i njenog porijekla svrstava u tri kategorije (tipa): 1. tip dvodjelne
kuće – asimetrične osnove plana (derivat dvodjelne dinarske); 2. tip kuće aksijalne
osnove (derivat megarona); 3. tip kuće simetrične osnove (persijsko-arapski tip) kao
uvezeni simetrični trodjelni tip kuće sa centralnim (poprečnim) holom. J. Krunić,
Baština gradova srednjeg Balkana, str. 19-23.
77
Igbala Šabović-Kerović
žama, pri čemu je kuhinja otvorenog ognjišta (kužina) na spratu bez ta-
vana (A.1.2.-1,2,3/17). Varijantni oblik toga tipa jeste jednoprostorna ku-
ća kao minimalan tip stambene jedinice na sprat (A.1.1.-3/17) i mogući
dvodjelni tip sa predprostorom (trijem ili prednja soba) (A.1.3.-1/17).
Izraženi i najčešće primjenjivani varijantni oblik ovog tipa kuće
jeste kula kao kategorija stana (prilog 16). Ta grupa objekata, prema asi-
metričnom prostornom konceptu i broju prostorija, pripada tipu trodjelne
kuće. U evolutivnom procesu predstavlja prvi korak ka najčešće primje-
njivanom obliku simetričnog trodjelnog tipa sa centralnim (poprečnim)
holom (14b-1/3;14c-2/3). S tom razlikom, da ono što je hajat u svojstvu
centralizacije prostorne organizacije simetričnog trodjelnog tipa sa cen-
tralnim (poprečnim) holom (125d), ovdje je čardak trijema sa unutra-
šnjim stepeništem, koji je u svojstvu i funkciji komunikacije naglašene
asimetrične pozicije (A.1.4.-1,2,3/17). U drugoj varijanti sa trijemom u
cijeloj dužini objekta dispoziciono rješenje (K+2S), potpuno autentičnog
domaćeg porijekla, snažno ilustruje kuća u Rožajama, sa izraženim orjen-
talno-osmanskim uticajem u načinu i organizaciji opreme (prilog 15).
Kula kao kategorija stana rasprostranjena je na cijelom Balkanu,
najviše u njegovom zapadnom dijelu: Metohiji s Kosovom, Crnoj Gori,
Hercegovini, Bosni. Tu grupu objekata čini čitava skala graditeljskih ob-
lika, od skromnih do skoro monumentalnih, shodno ekonomskim moguć-
nostima graditelja. U tom smislu kuće mogu biti raskošnije građene i
bogatije opremljene, i raznovrsne u smislu otvorenosti istaka (divanhane
- čardaka), kao i prema načinu organizovanja tijema i unutar njega pozi-
ciji stepeništa. Shodno uslovima lokacije to je dvodjelna prizemna, tro-
djelna poluspratna17 ili spratna struktura građena od kamena, brvana ili
kombinaciji, raznolikog krova, pokrivenog šindrom, ćeramidom ili
kamenim pločama, opredijeljenog regionalnim uslovima.

A.2. Tip kuće sličnih klimatskih odlika – mediteranskih oblasti (Mo-

star, Podgorica, Ulcinj, Ohrid) i prelaznog klimatskog karaktera – cen-
tralnih oblasti Stare Raške (Prizren, Bijelo Polje, Novi Pazar), preovla-
đujućih romaničkih i grčko-jonskih, i izraženih orijentalno-osmanskih
uticaja. U organizaciono-oblikovnom smislu, sa stanovišta pozicije hola
(trijema) i razvojnog oblika, rješenje je tip kuće asimetrične koncepcije
plana. Reprezente ovog tipa kuće karakteriše približno ugaona pozicija
trijema, kompaktnost mase i oblika (A.2.1.-1,2,3/18), varijantno rješenje

17
Polusprat podrazumijeva pojavu u kojoj je kuća nerijetko postavljena oko-
mito na izohipse formirajući na taj način polusprat koji najčešće shodno djelatnosti
korisnika ima funkciju štale, ostave ili magaze, a ulaz u kuću tj. njen stambeni dio
postavljen sa obje ili jedne strane bočno.
78
 Orijentalno-osmanski model kuće u Crnoj Gori
razuđene spratne etaže (A.2.2.-1,2,3 /18) ili izraženo asimetrična kon-
cepcija plana (A.2.4.-1,2,3/18). Sa stanovišta pozicije trijema varijantno
rješenje toga tipa u primjeru kuće Ohrida i Ulcinja, karakteristične pojave
zbijene izgradnje i višestepenih ispada koju iskazuje izgradnja u nizu,
predstavlja oblik “deformisane”, naročito prizemne osnove plana. Ovdje,
inače tipičan element trijema na spratu, u jednom i drugom slučaju, dopu-
njen je poluzatvorenim čardakom (ćoška)18 (A.2.3.-1,2/18).

(15) Trijem u cijeloj dužini objekta autentičnog domaćeg porijekla, Rožaje.

Izvor: Krunić J., Kuća i varoši u oblasti Stare Raške.

(16) Kula u Plavu izraženih mediteranskih uticaja.

Izvor: Krunić J., Baština gradova srednjeg Balkana.

18
“Riječ ćoška potiče od persijske riječi kjosk. Označava dio za sjedenje, а
obično na uglu trijema ili čardaka na spratu. Ponekad se naziva doksat ili divanhana.
Obično to je zatvoreni istureni prostor, produžetak hola”. M. J. Nikolska, Prostorna
organizacija gradske kuće XIX vijeka u Makedoniji, Doktorska disertacija, str. 86,
87.
79
Igbala Šabović-Kerović

(17) A.1. Tip kuće mediteranskih i kontinentalnih klimatskih odlika,

preovlađujućih tradicionalnih vrijednosti i orijentalno-osmanskih upliva. Izvor:
Čelić DŽ., ¨Počitelj na Neretvi¨ (A/1.1.-1,2); Krunić J., Kuća i varoši u oblasti
Stare Raške (A.1.2.-1,2; A.1.3.-1;A.1.4.-1,2,3); Bošković Đ., Mijović P.,
Kovačević M., Ulcinj I (A/1.2.-3;A.1.3.-3); “Analiza postojećeg stanja - Stara
Varoš” (A/1.1.-1;A/1.3.-2).

80
 Orijentalno-osmanski model kuće u Crnoj Gori

(18) A.2. Tip kuće sličnih klimatskih odlika – mediteranskih oblasti (Mostar,
Podgorica, Ulcinj, Ohrid) i prelaznog klimatskog karaktera – centralnih oblasti
Stare Raške (Prizren, Bijelo Polje, Novi Pazar), preovlađujućih romaničkih i
grčko-jonskih, i izraženih orijentalno-osmanskih uticaja. Izvor: Krunić J., Kuća
i varoši u oblasti Stare Raške (A.2.1.-3;A.2.2-1); Krunić J., Baština gradova
srednjeg Balkana (A.2.2.-2,3;A.2.3-2,3); Bošković Đ., Mijović P., Kovačević M.,
Ulcinj I (A.2.3.-1;A.2.4.-3); Pašić А., Islamsko stambeno graditeljstvo (A.2.1.-1;
A.2.4.-1); DUP Stara Varoš, Dokumentaciona osnova (A.2.1.1-2;A.2.4.-2).

81
Igbala Šabović-Kerović

(19) B.1. Tip kuće različitih klimastkih odlika kraja – kontinentalnih i

prelaznog klimatskog karaktera centralnih oblasti, preovlađujućih orijentalno-
osmanskih uticaja. Izvor: Krunić J., Kuća i varoši u oblasti Stare Raške (B.1.1-
1,2,3;B.1.2.-1,2;B.1.4.-1); Krunić J., Baština gradova srednjeg Balkana (B.1.2.-
3;B.1.3.-1,2;B.1.4.-2); DUP Stara Varoš, Tekstualni dio elaborata,
Dokumentaciona osnova (B.1.3.-3).

B.1. Tip kuće različitih klimastkih odlika – kontinentalnih oblasti i

prelaznog klimatskog karaktera centralnih oblasti, preovlađujućih orijen-
talno-osmanskih uticaja.19 Shodno karakteristikama prostornog sklopa,

19
Prema Kruniću osnovni tip kuće gradova srednjeg Balkana “simetrični tro-
djelni tip kuće sa centralnim (poprečnim holom)” persijsko-arapskog porijekla,
82
 Orijentalno-osmanski model kuće u Crnoj Gori
načinu grupisanja i rasporedu prostorija ističe se tip centralnog plana sa
asimetričnom i simetričnim rasporedom prostorija, sa manje ili više otvo-
renih trijemova i čardaka20 U tom smislu soba preuzima ulogu višeg reda
u organizacionom postupku kuće, obzirom na njenu poziciju, kao varira-
juću temu, u odnosu na nepromjenjivo centralnu poziciju hajata-trijema.
Multiplicirajući se tvori osnovna rješenja kuće čiji se razvoj vrši unu-
tarnjim širenjem: udvajanjem bočnih prostora i izduživanjem centralnog
hola u poprečni tj. transformacijom trodjelnog plana u petodjelni. Postoje
mnogobrojni podtipovi u odnosu na broj soba, da li postoje ćoškovi, dok-
sati, ili drugi dodaci uz hol ili sobu, da li je hol u cijeloj strani objekta ili
dijelom. Kao što se i nesimetrične šeme razlikuju međusobno, ne samo
prema različitim ishodištima, nego i karakterom prostora, tako se i
simetričnost plana dobivenog adaptacijom, razlikuje od simetrije origi-
nalnog tipa. U originalnoj simetričnoj koncepciji ulazni hol je poprečnog
karaktera. Posebna osobenost ove varijante je kada poprečni hol dobije i
horizontalne krake i preobrazi se u krstati sa po jednom prostorijom u
svakom uglu kvadrata (14d).
Suštinski, podjela na varijantna rješenja može biti prema tome da li
ima dodatni hol, jedno ili dva proširenja (ivana), zakošen hol, da li je zid
hola zatvoren, zatim prema postavci stepenica itd. Ovako opsežna ana-
liza, bez obzira na značaj sa stanovišta prostorne organizacije, odvela bi
nas isuviše daleko. U tom smislu, prezentacija je ograničena na najka-
rakterističnije predstavnike tipa kuće sa centralnim (poprečnim) holom-
hajatom, najvrednijim rješenjem dispozicije i varijantnim oblicima prema
razuđenosti oblika. Sa stanovišta klimatskih uticaja, takođe, postoji čitava
skala raznolikih oblika u smislu otvorenosti prema vani. U tom smislu

modificiran u varijacijama, postao je osnovni model kuće opšteg izraza “balkans-

skog stila”. Ova prostorna struktura sa grupisanjem prostorija oko nadkrivenog ko-
munikacijskog prostora najrasprostranjeniji je oblik preuzet iz vizantijske tradicije,
gdje je formirana pod uticajem orijentalne kuće sa unutrašnjim dvorištem. U Vizan-
tiji je zbog klimatskih uticaja dvorište bilo nadkriveno, tako je zatvoren komuni-
kacijski prostor. Pojedini autori, ukazuju na veoma staro perzijsko-arapsko porijeklo
kuće sa centralnim holom, ali smatraju da je ovaj prostorni koncept na Balkan
prenijet posredstvom Turaka. J. Krunić, Baština gradova srednjeg Balkana, s. 19.
20
M. Roter, sistematizujući tipove kuća prema karakteristikama prostorne
organzacije vrši podjelu na: I. kuće podužnog plana, II. kuće centralnog plana, III.
kuće kombinovanog plana. Kod kuća sa prostornom organizaciom centralnog plana
prostorije se grupišu oko centralnog prostora-hajata. Zavisno od sadržaja, tj. broja
soba i načina raspodjele rješenje je tip kuće kod kojih su: a.) prostorije sa sve četiri
strane, b) sa tri, ili c) dvije strane. R. Findrik takođe izdvaja “tip kuće sa simetričnim
rasporedom (središnji komunikacijski prostor naziva divanhanom) i tip kuće sa asi-
metrično postavljenim čardakom”. Roter Blagojević M., n. d., s. 94, 183.
83
Igbala Šabović-Kerović
shodno klimatskim uslovima istaknuti reprezent jeste otvoreni tip kuće
razuđene i asimetrične osnove plana i izraženih istaka sobe ili hajata
(B.1.4.-1/19). U regijama kontinentalnih klimatskih odlika rješenje je tip
kuće kompaktne prostorne mase i pojave skromnih istaka (erkera) hajata
u primjeru kuće Gusinja (B.1.1.-1/19), ili naprimjer Rožaja (B.1.1.-3/19).
U oba slučaja stepenište je unutrašnje i ima različit položaj unutar cen-
tralnog (poprečnog) hola, koji zauzima cijelu dužinu srednjeg trakta
(B.1.2.-1,2,3/19) ili njegovog prednjeg dijela (B.1.1.; B.1.3.; B.1.4./19) sa
mogućim trijemom u cijeloj dužini ulazne fasade (B.1.3.-1/19) ili jednog
njenog dijela (B.1.3.-3/19).
Prema tome, jasno se izdvaja orijentalni model kuće (petodjelna
šema centralnog plana - “prototip simetričnog trodjelnog plana orijental-
nog porijekla”), tj.: a) dvostrani tip (B.1.2.-1,2,3/19), u kojem je hol po-
stavljen poprečno, i b) centralni tip, u kojem se hol nalazi u prednjem
dijelu središnjeg trakta kuće (B.1.1.-1,2,3; B.1.3.-1,2,3; B.1.4.-4/19).
Postoji čitava skala varijantnih rješenja po pripadnosti ovom tipu, među-
tim u tabeli (prilog 20) su prikazani samo karakteristični reprezenti šireg
prostora značajni sa stanovišta, u radu izvršenih, tipoloških pregleda, i u
tom smislu jasno izvršene tipologije kuće u Crnoj Gori.

84
 Orijentalno-osmanski model kuće u Crnoj Gori

(20) Prostorna organizacija: simetričan ili asimetričan raspored prostorija

prema poziciji i obliku hola (hajata-divanhane). Izvor: Krunić J., Kuća i varoši
u oblasti Stare Raške (Novi Pazar); Krunić J., Baština gradova srednjeg
Balkana (Bitolj, Sjenica); Čelić DŽ., ¨Počitelj na Neretvi¨ (Počitelj); Pašić A.,
Islamic architecture in Bosnia and Hercegovina (Sarajevo, Đakovica);
Hadrović A., Defining architectural space on the model of the style city
house…(Vranje, Pirot, Peć).

85
Igbala Šabović-Kerović

86
 Orijentalno-osmanski model kuće u Crnoj Gori
(21) Ulcinj - najslikovitiji je primjer organskog prožimanja mediteranske
i orijentalno-balkanske urbane i arhitektonske kulture naročito ostvarene
u djelovima naselja u utvrđenju. Gradska saobraćajna mreža osnovni
oblik dobila je još u srednjem vijeku, a današnji u vrijeme Osmanlija.
Predstavlja jedinstven primjer transformacija uličnog tkiva za vrijeme
osmanske vlasti vršen sukcesivnom izgradnjom novih objekata,
promjenom funkcije zatečenih, ili obnovom i dogradnjom nekih bolje
očuvanih struktura srednjovjekovnog ili romaničkog porijekla. U tom
postupku su zatečeni, dobrim dijelom očuvani stambeni objekti
prilagođavani novom načinu islamskog života. Popravljani su, doziđivani
i dograđivani, a zidovi onih slabije očuvanih postajali su njihova dvorišta
ili avlije. Prema rezultatima arheoloških istraživanja (1955-1958) postoji
čitava skala varijantnih rješenja. Analize u ovom radu su međutim
izvršene samo na nivou najkarakterističnih primjera čiji je graditeljski
izraz, ostvaren izvjesnim organizacionim metodama osmanskog
projektovanja na modelu zatečenih oblika, sinteza raznolikih
civilizacijskih poimanja prostornih vrijednosti.

87
Istorija

Šerbo RASTODER

O PORIJEKLU PORODICE RESULBEGOVIĆA

Sva pitanja vezana za ovu i slične teme polaze od osnovnog i logi-

čnog: Gdje su počeci? Svaka ozbiljna analiza će prvo poći od razrje-
šavanja etimologije prezimena i pri tome uočiti dva ključna pojma u
korijenu samog prezimena: resul i beg. U popisu muslimanskih imena
nalazimo na podatke da je Resule, muško ime koje se relativno rijetko
javlja i da mu je korijen arapska riječ r sul1 , što znači vjesnik, glasnik,
poslanik, izaslanik2. Abdulah Škaljić navodi da je pojam resul skraćenica
od arapske riječi resǚlãh što znači božji poslanik, pejkamber „Allah
jedan, Resul jedan“3. U svakom slučaju, nema sumnje da je korijen pre-
zimena orijentalnog porijekla, a kada tom korijenu dodamo i pojam beg,
već postajemo sigurni da nas trag vodi ka Osmanlijama, njihovom
dolasku na ove prostore i poretku koji su uspostavili. Beg je turska riječ i
označava plemića, plemićku titulu. Ono što treba naglasiti je činjenica da
je plemićki naziv beg pripadao samo predstavnicima vojnog reda4. Kao
titula se mogla pridodati muslimanskom imenu iz poštovanja, iako
nosilac imena ne bi morao biti stvarno plemić i takvi slučajevi su
bilježeni na prostorima Balkana kojim su dominirali Osmanlije. Kao što
se zna, islam nije priznavao krvno plemstvo, izuzev za potomke Božijeg
poslanika Muhameda, tzv. sejide, ali se ipak ne može osporiti činjenica
da se u Bosni oformio begovat kao socijalni sloj. Unutar osmanskog
sistema je postojalo vojničko plemstvo koje je u Bosni imalo krvno srod-
stvo. U istoriografiji postoji i mišljenje da se unutar tako shvaćenog

1
RESUL,I arap. doslovno vesnik, glasnik, poslanik, apostol; čovjek koga je
Allah poslao vjerskoj zajednici sa određenom porukom obično da bude poglavar te
zajednice. U Kuranu se za Muhameda koriste dva termina: resul i nabi. Pri tome ku-
ranska upotreba ukazuje da je resul vrsta u klasi proroka. Bog šalje samo jednog re-
sula vjerskoj zajednici (sura 10:48). Muhamed je poslan svom narodu kao prvi resul
(sura 32:3)… Vidi više: Enciklopedija živih religija, Beograd 1990, str. 588.
2
Ismet Smailović, Muslimanska imena orijentalnog porijekla u Bosni i Herce-
govini, Sarajevo 1990, 432.
3
Abdulah Škaljić, Turcizmi u srpskohrvatskom jeziku, Sarajevo, 1989, 534.
4
Vidi: Hazim Šabanović, Bosanski divan, Prilozi za orijentalnu filologiju,
XVIII-XIX/ 1968-69, Sarajevo 1973, 11.
89
Šerbo Rastoder
plemstva pod begovima mogu podrazumijevati samo oni vojni plemići
koji su uživali prihode veće od 20.000, a manje od 100.000 akči i to je
bio sloj sa najvišim društvenim uticajem.5 Titula beg, dodjeljivala se zai-
mima koji su bili uživaoci zeameta, a zeameti su uz timare i hasove, bili
dio vojničkog posjeda - dirlik.6 U svakom slučaju, iza titule beg se uvijek
nalazio gospodin, gospodar, odličnik a ovu titulu je mogao imati i nemu-
sliman7. Ono što je izvjesno je činjenica da je najviša ličnost izvršne
vlasti u Osmanskom carstvu u ejaletu (pašaluku) bio beglerbeg od XVIII
vijeka valija. U početku je beglerbeg bio komandant sa širokim vojnim
nadležnostima, kasnije su pored vojnih beglerbegu dodjeljivane i upravne
kompetencije. Položaj beglerbega je u početku pripadao vrhu državnih
službenika u Osmanskom carstvu i na taj položaj su postavljani turski
vojni zapovjednici.
Postavljan je na određeno vrijeme. Bio je upravnik ejaleta i takvoj
osobi je uručivan berat (menšur). Dok je beglerbeg upravljao ejaletom,
pašalukom, sandžakbeg je upravljao sandžakom, manjom administrativ-
nom jedinicom.
Krajem XVI vijeka u 32 ejaleta Osmanskog carstva postojalo je
preko 500 sandžaka.8 U vertikali vojne, upravne i izvršne vlasti beglerbeg
(beg begova), sandžakbeg (upravnik sandžaka) i beg kao titula kojom se
može označavati i vlast na lokalnom nivou, zaokružuje se pojam upravne,
vojne i političke elite Osmanskog carstva na prostorima izvan centra i
metropole. Navedene činjenice nas obavezuju da unutar tog konteksta
tragajući za precima Resulbegovića, dokučimo njihove domete, poziciju i
kompetencije unutar sistema Osmanske vlasti.
Pošto smo odgonetnuli osnovne elemente etimologije prezimena
tražimo podatke o porijeklu i pojavi prvih predaka Resulbegovića?
Prema dosadašnjim istoriografskim saznanjima pretke današnjih Re-
sulbegovića treba tražiti u Herceg Novom u periodu Osmanske domina-
cije (1482-1687) ovim gradom koji dominira ulazom u Bokokotorski
zaliv. Sigurno da je zbog toga Novi bio važan za Osmanlije, ništa manje
za Mlečane ili Špance koji su dominirali na moru u vrijeme Osmanske
ekspanzije na zapad. Novi je kao strateški važno mjesto zbog mogućnosti
kontrole ulaza u Bokokotorski zaliv osnovao bosanski kralj Stefan Tvrtko
1382. godine u početku je nosio ime Sveti Stefan, da bi se tek kasnije

5
Vidi: Husnija Kamberović, Begovski zemljišni posjedi u Bosni i Hercegovini
od 1878-1918, Sarajevo 2005, 76-79.
6
Ibid, 79.
7
Škaljić, n.d., 129.
8
O Osmanskom uređenju u pokrajinama vidi :Historija Osmanske države i
civilizacije, Sarajevo 2004, str. 267-289.
90
 O porijeklu porodice Resulbegovića
ustalilo ime Novi, jer je u XV vijeku bio u posjedu Hercega Stjepana
Vukčića Kosače koji je dogradio ovo mjesto. Novi su krajem XV vijeka
zauzeli Turci, tačnije 28. januara 1482. godine i držali ga pod svojom
vlašću 205 godina sve do 1687. godine. Kratak prekid u Osmanskoj do-
minaciji ovog prostora desio se 1538-1539. godine, kada je Novi (u julu
1538) na kratko zauzela združena špansko-papska-mletačka flota.9 Osva-
janjem Novog saveznička hrišćanska flota je zarobila 1.700 ljudi, odrasle
muškarce su posjekli a žene i djecu su prodali kao roblje na mletačkim
pijacama.10 Avgusta 1539. godine Turci su povratili Novi kada su ga zau-
zele čete admirala turske mornarice Hajrudina Barbarose u sadejstvu sa
četama bosanskog sandžak bega Gazi-Husrev bega i Ajas-paše, hercego-
vačkog sandžak-bega.11
Po osvajanju Novog 1482. godine, Osmanlije su ovo područje pri-
pojili drinskom (fočanskom) kadiluku, da bi početkom 1485. osnovali
novski kadiluk u koji su pored Novog, ušli i Dračevica, Risan kojem su
pripojene nahije: Banjani, Bjelopavlići, Drobnjaci, Ljubomir, Donja i
Gornja Morača, Nikšić, Piva, Popovo, Riđani, Rovci, Rudine, Trebinje,
Donji Vlasi, Klobuk, Zupci.12 Kapetanija u Novom se pominje već 1606.
godine.13 Postavlja se pitanje značenja, obima i nadležnosti kapetanija u
Osmanskom carstvu? Prema najboljem znalcu ove problematike H. Kre-
ševljakoviću kapetanije su bile manji, tačno ograničeni teritorij u prvo
vrijeme samo duž granica prema austrijskom carstvu i duž osmansko-
mletačkih granica, dok ih je u XVIII vijeku bilo i u unutrašnjosti osman-
skog carstva. Kapetanije su bile vojne organizacije kojima je zapovijedao
kapetan. U kapetanijama je sva vojska od kapetana do običnog vojnika
bila plaćena, dok su sve službe u kapetaniji bile nasljedne. Kapetanija je
imala bar jedan utvrđeni grad i kulu. Zadatak kapetana i vojske je bio da
čuva granicu od neprijatelja i puteve od hajduka i razbojnika. Kao oblik
organizacije vlasti kapetanije su se zadržale sve do 1835. godine. Kapeta-
nije su obično nosile ime po glavnoj utvrdi, tako da se ime kapetanije
rijetko mijenjalo, dok je sjedište kapetana moglo biti prenijeto iz jednog

9
Vidi više: Maksim Zloković, Turci u Herceg-Novome, ,,Boka” br. 2, Zavi-
čajni muzej Herceg-Novi, Herceg-Novi, 1970, str. 53-80; Bogumil Hrabak, Turske
gradnje i dogradnje u fortifikacijama Herceg-Novog, ,,Boka“ br. 17, Zavičajni mu-
zej Herceg-Novi, Herceg-Novi, 1985, str. 71-86; Hivzija Hasandedić, Spomenici
islamske kulture u Herceg Novom i okolini, Almanah, 3-4, Podgorica 1998, 79.
10
Safvet-beg Bašagić, Kratka uputa u prošlost Bosne i Hercegovine, Sarajevo
1900, 32.
11
Tomo K.Popović, Herceg Novi, Dubrovnik 1924, 31.
12
Vidi:Hazim Šabanović, Bosanski pašaluk, Sarajevo, 1959, 161, 167.
13
H. Kreševljaković, Kapetanije u Bosni i Hercegovini, str.13.
91
Šerbo Rastoder
grada u drugi. U raznim vremenima je varirao broj kapetanija. Zna se da
je u cijelom bosanskom ejaletu 1829. godine bilo 39 kapetanija, od toga
na području hercegovačkog sandžaka je bilo njih 12. Prve kapetanije su
bile organizovane još 1600. godine u Herceg Novom, Dubici i Udbini,
mada najstariji pomen kapetana datira iz 1558.godine14. Danas znamo da
teritorija kapetanije nije nikad prelazila teritoriju sandžaka, ali je bilo
kapetanija koje su se prostirale na područje dva kadiluka. Već smo naveli
da su kapetanije imale utvrđena mjesta i to: gradove, kule i čardake.
Gradovi su se prema materijalu od kojih su građeni dijelili na gradove
(zidani od kamena) i palanke (od drveta i zemlje). Vojska kapetanije je
bila sastavljena od raznih rodova. Zapovjednici (age i zabiti) kao i svi
vojnici (neferi) postavljani su carskim beratima. Pomenuli smo, da su sve
službe od kapetana do vojnika bile ne samo plaćene već i nasljedne, što
znači da su prelazila sa oca na sina ili najbližeg rođaka. Rodovi vojske su
se dijelili na džemate kao najveće vojne jedinice, ovi na ode ili buljuke.
Džematima su zapovijedali age a odama odabaše ili buljukbaše.15 Ono što
je važno za ovaj predmet istraživanja je činjenica da su age i neferi po-
stavljani beratom, koje je izdavala Velika kancelarija gradova. U beratu,
koji je dolazio službenim putem je stajalo ime age, njegovo zvanje i iznos
dnevne plate, kao i ime onoga age ili vezira na čiji je prijedlog dotični
aga postavljen. U slučaju stupanja na prijesto novog sultana svi su se be-
rati morali obnoviti i tada bi se stari berati slali kancelariji a dobijali
novi16. Jedno od najvažnijih obiležja osmanskog feudalnog sistema je
bilo pravo na nasljedstvo u službi. To pravo je omogućavalo pojedinim
porodicama da zadrže određeni položaj po sto ili dvjesta godina. Dugo-
trajnim zadržavanjem položaja stvaerao se privid da je dotična služba
privatno vlasništvo. Dok je manji broj kapetana ponikao iz nižih i naj-
nižih slojeva društva. Izuzetke u tom smislu, Kreševljaković nalazi u mo-
starskim, trebinjskim, derventskim i novskim kapetanima, čiji su preci
bili begovi i prije dolaska na vlast kapetana i u tom smislu navodi:
Vučijakoviće, Resulbegoviće, Begoviće i Ceriće.
Takođe je važno istaći da je nasljedno pravo učinilo od kapetana
jednu vrstu vojnog plemstva.17 Ako je tačan podatak da se kapetanija u
Novom pominje već 1604. godine, to bi značila da je na ovom dijelu bo-
sanskog ejaleta bila ustanovljena jedna od prvih kapetanija a da Novi

14
Vidi više: Hamdija Kreševljaković, Kapetanije u Bosni i Hercegovini, Sara-
jevo 1980, II izdanje, str. 11-17.
15
Ibid, 20-32.
16
Ibid, 33-35.
17
Vidi više: Hamdija Kreševljaković, Kapetanije u Bosni i Hercegovini, Sa-
rajevo 1980, II izdanje, str. 40-41.
92
 O porijeklu porodice Resulbegovića
može biti mjesto nastanka kapetanske porodice. U vrijeme osnivanja ka-
petanije u Novom je bilo najmanje sedam aga, koliko ih je potpisano na
jednom pismu iz avgusta 1606. godine, dok se broj boraca kretao oko
1000.18 Poznata su i imena većine novskih kapetana od 1604. godine.19
O počecima islamizacije u Novom ima veoma malo podataka. Si-
gurno je da su prvi muslimani na ovim prostorima bili osvajači - janjičari
i spahije. Prvi muslimani u Novom se spominju desetak godina prije nego
su ga zauzeli Osmanlije. Najmlađi sin Hercega Stjepana, koji se takođe
zvao Stjepan prišao je Osmanlijama, prije zauzeća Hercegovine. Pominje
se podatak da je upravo on inicirao ideju da Osmanlije zauzmu Novi. Sa
40 pratilaca Stjepan je 1460. otišao u Istanbuli poslije višegodišnjeg
boravka i primanja islama (uzeo ime Ahmet) napravio značajnu karijeru i
došao do titule velikog vezira.20 Pored njih u Novom su živjele i neke
doseljene porodice iz Azije i Afrike koje su se bavile raznim, uglavnom
trgovačkim poslovima. U tom smislu se pominje izvjesni Mistan reis, po-
morac, stranac koji se u Novi doselio 1525. godine, tu se oženio i nasta-
nio. Takođe se u ovom periodu pominju gusari stranog porijekla: Mauri i
Berberi, te su veoma živa predanja kasnije zabilježena kod potomaka
novskih muslimana o porijeklu predaka iz Anadolije, Alžira ili drugih
dalekih provincija Osmanskog carstva. Ako se ostave predanja na stranu
kao relativno nepouzdana svjedočanstva, sigurno je da se broj muslimana
na ovim prostorima uvećavao doseljavanjem iz susjednih i drugih pod-
ručja Hercegovine, koja su bila pod turskom vlašću, tako da se na širem
području Novog i okoline razvila brojna muslimanska populacija. Mu-
stafa Memić tvrdi da je veliki broj muslimana Herceg Novog i Risna bio
iz istočnog dijela Hercegovine, prvenstveno Trebinja i Klobuka i da se
muslimani pominju još u 19 mjesta Boke Kotorske: Pored Novog i Risna
bilo ih je u Bijeloj, Sutorini, Baošićima, Đenovićima, Grebenima, Joši-
ćima, Kostajnici, Krivošijama, Gornjim Ledenicama, Gornjem i Donjem
Morinju, Prijevoru, Savini, Trebesinju i Zadvarinu. U Risnu je živjelo 17
muslimanskih porodica, Sutorini 8, Bijeloj 16 itd.21 Danas se manje više
pouzdano znaju muslimanska bratstva koja su živjela na tom području do
kraja turske vladavine: Abaze, Abdulahovići, Abdulovići, Agbabići,
Agići, Ahmetagići, Ahmetćehajići, Alagići, Alajbegovići, Alečkovići,
Alići, Alidžani, Alijagići, Alvahodžići, Amidžoći, Arikali, Arslanagići,
Avdibegovići, Babe, Babahmetovići, Babovići, Bajramovići, Bakače

18
Ibid, 143-145.
19
Vidi: Ibid, 144.
20
Vidi više: Mustafa Memić, Bošnjaci (Muslimani) Crne Gore, Podgorica Al-
manah, 2002, 58-60.
21
Ibid, 60.
93
Šerbo Rastoder
(Baiče), Balaovići, Balići, Barašnovići, Bardonjići, Baše, Bašići, Bećira-
gići, Bećirovići, Begzadići, Behilovići, Benići, Bešovići, Bijedići, Bije-
gići, Bijelići, Bilajdanovići, Bulamuževići, Bjelajići, Bubići, Bulagdžići,
Busul(h)adžići, Bušičići, Cvijetići, Čame, Čelebići, Čirtajići, Čomići,
Čagijani, Ćatovići, Ćehajići, Ćehe, Ćerimagići, Ćiriati, Ćišići, Ćorići, Ću-
murije, Danevići, Dautovići, Deljići, Delikapići, Dizdarevići, Drljevići,
Durakovići, Duranovići, Durmišagići, Džaferovići, Djele, Ejenehanovići,
Ejupi, Emrovići, Erkočevići, Fazlagići, Fetahagići, Galijatovići, Ganija-
gići, Giljulići, Glavovići, Hadrovići, Hadžagići, Hadžalići, Hadžiahmeto-
vići, Hadžialijagići, Hadžiartići, Hadžići, Hadžihasanovići, Hadžimahmu-
tovići, Hadžimahovići, Hadžimanovići, Hadžismajlovići, Hadžiživelići,
Hajdarhodžići, Hajdarovići, Hajrovići, Hasandžikovići, Hasanovići, Ho-
džići, Hrustanovići, Huremovići, Huseinagići, Ibrahimagići, Ibrišići, Isa-
kovići, Isovići, Jagonjci, Jenibegovići, Jerkovići, Joksalići, Jusovići,
Jusufćajići, Kabili, Kalče, Kaplozani, Kapidžići, Karačine, Kasumovići,
Kočići, Koljajići, Komandići, Kosići, Kraine, Krse, Krkalovići, Krupše-
vići, Kurtbašići, Kurbegovići, Kurtagići, Kurtini, Kurtovići, Leventini,
Lopušići, Lupori, Lupurovići, Majmutagići, Mahmutovići, Maksudići,
Memišići, Mandžulići, Muharemćehaijići, Mujačići, Mujčinovići, Mulići,
Murgići, Murguzi, Musići, Muslibegovići, Mustafići, Mušići, Muštovići,
Nurkovići, Oleševići, Omeragići, Omerbegovići, Omerovići, Omurovići,
Oskočkovići, Osmanovići, Ostojići, Ovčine, Ožerlići, Papuci, Parente,
Paripovići, Parputi, Pašići, Pazmačići, Pervani, Pirići, Pivodići, Pizići,
Pospanići, Preklovići, Pršinovići, Puškići, Ramadanovići, Ramovići,
Redžepovići, Rejzovići, Repovići, Resulbegovići, Rikalovići, Risanovići,
Redžepovići, Rejzovići, Repovići, Rizvanagići, Rizvanovići, Sagamo-
zovići, Salahovići, Salimovići, Saračevići, Saškovići, Sćipegliahovići,
Seferovići, Selimovići, Serdarovići, Sevdijarevići, Skenderbegovići, Sla-
vovići, Slijepčevići, Smailovići, Solimanovići, Sučići, Suge, Sulejma-
novići, Sulinovići, Suplikarevići, Šabanagići, Šabanovići, Šahinagići, Ša-
mići, Šehovići, Štrbci, Temimi, Temimovići, Topalovići, Turci, Turčini,
Ustalići, Vafirovići, Vilalići, Više, Vračevići, Zeferovići, Zulzauši i
Zurkovići.22
Ono što nas zanima je porijeklo i prvi pomen Resulbegovića.
Podaci kojima u tom smislu raspolažemo su relativno nedorečeni i
edostatni. Tako npr. kod Gligora Stanojevića i Toma Popovića nalazimo
zapis po kojem špansko-mletačka vlast nije dugo potrajala u Novom.
Čuveni kapudin-baša Hajrudin Barbarosa uspio je da povrati grad 7.

22
Vidi: Hivzija Hasandedić, Spomenici islamske kulture u Herceg Novom i
okolini, Almanah, 3-4, Podgorica 1998, 92-93.
94
 O porijeklu porodice Resulbegovića
avgusta 1539. godine u okrilje Osmanske Imperije.23 Dio zarobljene
špansko-mletačke posade, Barbarosa je uspio pridobiti na jedan vrlo
interesantan i specifičan način. Naime, zarobljenim vojnicima je obećano
da će dobiti titulu aga, da će od samog sultana primati platu, da im
hrišćanska vjera neće biti dirana, da će biti slobodni, da izvan grada
mogu imati svoju crkvu i svoje sveštenike. Nadalje, bilo im je obećano da
se nikakva skupština ili zbor neće moći održati u gradu bez njihovog pri-
sustva, jednom riječju bilo im je obećano da će uživati u svemu iste
povlastice kao i age.24 Jedan dio zarobljenika je prihvatio islam, pa se
smatra da su preci Resulbegovića od njih. Kao dizdar Novog pominje se
1575. godine Resul-aga, koji je imao roba Arapina.25 Za njega se pretpo-
stavlja da je rodonačelnik Resulbegovića. Resul- agu26 kao dizdara No-
vog našao je V. Skarić u turskim dokumentima dubrovačkog arhiva i to
1579. i 1595.27
Pominjanje imena Resul uz titulu dizdara nailazimo i kod Hazima
Šabanovića koji spominje podatak da je još 1469. godine dizdar grada
Ključevca bio neki Resul koji je imao timare u selu Sutisci, nahija Tre-
botić, odnosno na području bivše zemlje Kovačevića, velikaša u istočnoj
Bosni.28 Naravno, ovaj podatak može biti indikativan samo u kontekstu
postavljanja teze da li je slučajno uz titulu dizdara išlo i ime Resul. U
svakom slučaju titulu dizdar je nosio samo zapovjednik utvrđenog grada,
odnosno zapovjednik tvrđave. Dizdar je bio aga višega ranga. On je
čuvar tvrđave. Dizdar je primao oružje i municiju, smještao ih u tvr-
đavske magacine i brinuo se, da budu u dobrom stanju. I snabdijevanje
23
Gligor Stanojević, Jugoslovenske zemlje u mletačko-turskim ratovima XVI-
XVIII vijeka, Beograd, 1970, 61.
24
Tomo Popović, Herceg Novi..., 56.
25
Navedene podatke preuzima i Hivzija Hasandedić, Spomenici islamske
kulture u Herceg Novom i okolini..., 82.
26
Aga je na turskom jeziku prvobitno bio naziv za gazdu, dobro stojećeg gra-
đanina, veleposjednika. U vojnoj strukturi Osmanskog carstva, naziv aga označavao
je zapovjednika plaćene vojske: azap-aga, bešli-aga. Mogao je biti i titula za glavnog
zapovjednika i oficira janičara (yeniceri agasi), kao i visokih dvorskih činovnika u
Osmanskom carstvu. U starije doba turske vladavine, ovu titulu su nosili i hrišćani-
vojni zapovjednici. U Bosni se agama nazivaju i pripadnici nižeg plemstva, pa i
građani -čarširlije. U XIX vijeku agama se nazivaju feudalni posjednici kmetskih
selišta na spahilucima. Kao titula dodavala se iza ličnog imena (Mehmed-aga, Bećir-
aga). Takođe je mogla biti i počasna titula za svakog bogatijeg i uglednijeg musli-
mana koji nije pripadao inteligenciji ili plemstvu. Age su smatrani nižim staležom
od begova.
27
V. Skarić, Trebinje u 18.vijeku, GMZ, XLV, 1933, str. 64 .
28
Vidi: Hazim Šabanović, Bosanski pašaluk, Sarajevo 1982, 124.
95
Šerbo Rastoder
tvrđave hranom bila je njegova briga. Dizdar je čuvao sužnje i odgovarao
za njihovo eventualno bjekstvo. On nije smio odlaziti iz tvrđave bez
naročite dozvole, koja se, čini mi se, davala rijetko29.
Pomenuti Resul-aga kao dizdar Novog je bio gazda, dobro stojeći
građanin, gospodar, prvak, veleposjednik, odnosno ono šta je titula aga
podrazumijevala30. Istražujući način nastanka prezimena u muslimanskim
rodovima pr. dr Mustafa Kamerić tvrdio je da su se prezimena dobijala
zavisno od mjesta življenja, načina rada, zanata ili posla kojim se neko
bavio, materijalnog i socijalnog statusa, pa, čak, nekada i ne tako rijetko
ovisno od fizičkog izgleda31. Ako se prihvati stanovište da se radi o
rodonačelniku Resulbegovića, koji se već bio uzdigao u hijerarhiji vlada-
juće elite, i da se spominje prvi put 1575. što ne znači da ovu titulu nije
nosio i ranije, ne treba u cjelosti odbaciti i mogućnost da se radi o nekom
potomku zarobljene špansko-mletačke flote koji je prihvatio islam i dobio
iste povlastice kao age. Takvo predanje je zabilježio Mustafa Basuldžić
koji tvrdi da po toj tradiciji Resulbegovići potiču od Petra Sarmenta, sina
Ivanova, koji je bio zapovjednik španske flote i ostao u Novom i pošto su
ga Osmanlije ponovo zauzeli 153932. Petar se navodno po predaji grada
zaljubio u jednu lijepu Turkinju koja se zvala Fatima i koja je bila iz
ugledne kuće. Njena braća su ih zatekli prilikom jednog od sastanaka. Po
ovom predanju, Petar je potom primio islam i uzeo ime Resul a Fatimu je
vjenčao za ženu.33 Mustafa Memić je izričit u stanovištu da su
Resulbegovići potomci španskih zarobljenika.34 Dakle, ukoliko bi se ova
argumentacija prihvatila kao tačna, sigurno je da se to moglo dogoditi
negdje oko sredine XVI vijeka te je sasvim moguće da je Resul koji se
1575. godinje pominje kao dizdar Novog35 mogao biti upravo ta ličnost.
Ima tvrdnji po kojima je jedan od potomaka ovoga Resula bio neki

29
Godine 1565. zatražio je dizdar tvrđave Dubrovnika u sarajevskom kraju, da
mu se dozvoli ići u četovanje (agun). Ali mu to nije bilo dozvoljeno s motivacijom,
da, po zakonu, dizdar ne smije ostavljati svoga grada.
30
Vidi: Abdulah Škaljić, Turcizmi u srpskohrvatskom jeziku, Sarajevo, 1989.
31
Vidi: A. Resulović, Porijeklo trebinjskih muslimana
http://www.lastva.se/modules.php?
name=News&file=article&thold=1&mode=flat&order=0&sid=1867
32
Vidi više: Mustafa Basuldžić, Resulbegovići, Novi Behar, br. 7-8, 1937, str.
101.
33
Ibid, 101. Vidi: Tomo Popović, Herceg Novi – istorijske bilješke, Herceg
Novi 1924, 65.
34
Vidi više: Mustafa Memić, Bošnjaci (Muslimani) Crne Gore, Podgorica
Almanah, 2002, 60.
35
Ibid, 56.
96
 O porijeklu porodice Resulbegovića
Sulejmanaga, i po njemu su se dvojica novskih aga Resulbeg i Dautaga,
koji su bili njegovi sinovi nazvali Sulejmanagićima. Prema ovim iz-
vorima svi su Resulbegovići potomci ovog Resulbega Sulejmanagića. Uz
to, Dautaga se u jednom pismu naziva novskim kapetanom.36 U popisu
novskih kapetana Kreševljaković navodi da je Daut-aga Sulejmanagić bio
kapetan 1673. godine.37 Prema rodoslovu Šukribega Resulbegovića Re-
sulbeg je pak imao dva sina Saliha i Arslanbega.38 Porijeklom Resulovića
i Resulbegovića bavila se čitava plejada naučnika. Među njima i prof.dr
Sulejman Resulović, koga je iznenadna smrt (2008.) spriječila da dovrši
svoja istraživanja. Koristeći građu koju je ovaj sabrao kao i onu koju su
ranije publikovali Ćemerlić, Sućeska, Nametak, Kamerić, pa i prof. dr
Hivzija Hasandedić, A. Resulović je izričit u stavu da temelj, korijen,
porijekla brojne trebinjske muslimanske porodice vuku iz Španije, Tur-
ske i Irana! Bez obzira što se u ovim radovima porijeklo onih porodica za
koje se tvrdi da vuku porijeklo iz Španije, neosnovano vezuje za progon
tamošnjih muslimana i apstrahuje činjenica da su Španci bili u Novom
(toponim tvrđave Španjola očuvao se do danas) za ove autore nema
dileme: da su Resulovići i Resulbegovići španskog porijekla.39 Naj-
zanimljiviju tezu o porijeklu poznatih bosansko-hercegovačkih porodica
naznačava nam dr Fehim Nametak: „...Dokazati bliskost sa Božjim
poslanikom cilj je svakog muslimana na svijetu. To se naročito odnosi na
one porodice i pojedince koje su imali priliku dokazati srodstvo sa
Muhamedom a.s. Jedan broj porodica u Bosni i Hercegovini dokazivao je
svoju povezanost sa plemenitom lozom Muhameda a.s. Smatra se da je
taj broj iznosio oko 16 familija. To su porodice Resulovića i Resulbe-
govića iz Trebinja, Hadžizukića iz Konjica, Zildžića, Ćesrija, Šerifovića

36
Vidi: Vladislav Škarić, Trebinje u XVIII vijeku, GZM, 1933, 27-28; Mustafa
Basuldžić, n.d. 102.
37
Hamdija Kreševljaković, Kapetanije u Bosni i Hercegovini, Sarajevo 1980,
II izdanje, str. 144.
38
Ibid.
39
Vidi: A. Resulović, Porijeklo trebinjskih muslimana
http://www.lastva.se/modules.php?
name=News&file=article&thold=1&mode=flat&order=0&sid=1867
„Za Resuloviće i Resulbegoviće je, u više izvora, utvrđeno da su nakon izgona
iz Španije došle u Herceg Novi odnosno Risan, a odatle nakon ne baš susretljivog
prijema od Crnogoraca pravoslavaca, jedno pleme je došlo u Trebinje, drugo u
Počitelj, a treće u Sandžak, dok su Resulbegovići došli u Trebinje i otisnuli se
južnije od Risna u Ulcinj gdje i danas žive“
97
Šerbo Rastoder
(Fadilpašića) iz Sarajeva i još nekih....“40 Time su Resulbegovići, bili
jedna od rijetkih porodica sejida, odnosno onih koji su nastojali pokazati
direktno porijeklo sa Božjim poslanikom Muhamedom. Isti autor nas
obavještava da se istraživanjem porijekla porodice Resulbegović dugo
bavio i Ešref Kovačević ali da ne zna da li je nešto od tih istraživanja
publikovano.41
To ne znači da treba odbaciti i druge pretpostavke o porijeklu Re-
sulbegovića, posebno zato što dolaze od njihovih direktnih potomaka.
Jedan od njih Ibrahim-beg Defterdarović, bio je direktni potomak Resul-
begovića ali ono što je važnije i osoba koja je raspolagala i imala uvid u
arhivu42 ove znamenite porodice i dio te arhive, odnosno neka pisma iz
nje prvi put objelodanila potkraj XIX vijeka, iznoseći pri tom nove
podatke o porijeklu Resulbegovića.43 Očigledno da se radilo o arhivi tre-
binjske kapetanije, jer je poznato da je svaka kapetanija imala pisara
vješta turskom službenom jeziku, odnosno kapetanije su imale svoje
kancelarije.
Kancelarije su obavezno imale spiskove aga i nefera, odnosno platne
spiskove. U arhivi su se po pravilu čuvale bujrudlije (vezirski nalozi),
kadijske muradžale, odžakluk berati, te brojni drugi dokumenti od zna-
čaja za funkcionisanje vlasti na području kapetanije. Poseban značaj kao

40
Vidi: Prof. dr Fehim Nametak, Sejjidi, šerifi i nakibulešrafi u Bosni i Her-
cegovini, Ehli Bejt u Bosni i Hercegovini, Zbornik radova Međunarodnog simpozija
o Ehli bejtu, održanog 25. i 26. maja 2002. godine u Sarajevu, Sarajevo 2003, 251.
41
Ibid, 256.
42
Opisujući stanje porodičnog arhiva Deftedarović navodi da se radi o arhivi
sličnoj kao i u svakoj begovskoj kući, nemaru u čuvanju starih i značajnih dokume-
nata, nedostatku brige i svijesti da se sačuvaju važni stari dokumenti, o tome kako su
on i mlađi brat igrajući se na (šiši) tavanu svoje kuće pronalazili stare papire, među
njima i fermane u kožnim futrolama, koje bi odmah uzimali i od njih pravili igračke
.Potom navodi podatak da su njihovi stari zimovali u gradu a u proljeće bi prešli u
Bregove, koje je bilo selo na Trebišnjici gdje su se nalazili ljetnjikovci trebinjskih
begova. Potom navodi podatke da je poslije bitke na Grahovcu, pošto je padala plaha
kiša, vojska koja se vraćala iz boja, ušla u ove njihove kuće. Vojska ko vojska, to je
baš nesreća htjela da su u onu prizemnu sobu uveli velike konje ispred topova...
„Tako je od nekdašnjeg arhiva postala štala“ opisuje Deftedarević kako i kada je naj-
više stradala porodična arhiva Resulbegovića.Po naređenju djeda, njegov otac je
uspio da spasi manji broj neuništenih i neoštećenih dokumenata i prenese ih u Bre-
gove i ostavio na šišu –tavan. Dio tih dokumenata je Ibrahim-beg objavio i oni pred-
stavljaju dragocjena svjedočanstva.
43
Vidi: Ibrahim-beg Defterdarević, Stare listine porodice Resulbegović, Glas-
nik Zemaljskog muzeja u Bosni i Hercegovini, god. IX, Sarajevo 1897. godine,
193-226.
98
 O porijeklu porodice Resulbegovića
izvora bi imali, pod pretpostavkom da su sačuvani izvještaji o pregledu
gradova koji su pravili naročiti izaslanici velike kancelarije iz Stanbola,
koji su po pravilu dolazili svake treće godine i o tome ostavljali potvrde.
Iz sačuvanih i raspoloživih dokumenata je poznato da su kapetani u ko-
respodenciji sa susjedima, najčešće se služili bosančicom, dok je znača-
jan broj pisama pisan latiničnim pismom.44 „Pronašavši prepisku u poro-
dičnoj arhivi i analizirajući pisma koja objavljuje, uglavnom pisana
bosančicom, Defterdarović na jednom mjestu navodi i sledeće: A sad
dolazi na red tri pisma, koja su tako važna za povijest naše porodice, da
bi revan istraživaoc njihovom pomoću mogao učiniti prozirnom tamnu
koprenu koja zastire davninu naše obitelji. Ne bih se rad bio udaljavati
od pravog predmeta ove radnje, ali mi se čini nužnim upozoriti baš na
ovom mjestu na jednu vrlo zanimljivu pojavu. Stariji članovi raznih be-
govskih porodica po Bosni i Hercegovini, ako ih upitaš za njihovu sta-
rinu, nerado ti odgovaraju, a ako već ne mogu da ti uskrate odgovora,
onda ćeš ih najčešće – osobito ako su u društvu svojih sujevernika – čuti
gdje kažu, da je njihova starina i porijeklo u Maloj Aziji, otkud im se tad i
tad taj i taj predak doselio u ove krajeve. A poznato je da su naše be-
govske porodice većim dijelom staro domaće plemstvo, koje je, nakon što
su Turci osvojili ove zemlje prigrlilo islamsku vjeru, te tim povodom
obično promijenilo i svoje staro ime. Uopće su dva razloga mogla dati
povod toj promjeni imena. Ili je ime dotičnih porodica nosilo trag
kršćanstva, od kojih se onda trebalo i po imenu razlikovati. To nam baš
razjašnjuje, za što su Kulenovići, Babići zadržali svoja stara imena45...
Ovdje autor otvara suštinska pitanja porijekla ne samo svoje, već i manje
više ostalih muslimanskih porodica.
Zbog značaja tog pitanja osvrnućemo se, ukratko, na savremena is-
toriografska znanja o fenomenu islamizacije i prvim muslimanima na
područjima današnje Crne Gore. Kratko podsjećanje na proces islamiza-
cije na području Crne Gore u kontekstu ovog istraživanja služi samo
tome da se neupućenom čitaocu predoče utvrđene činjenice koje bi mu
omogućile bolje razumijevanje navedene problematike. Dakle, prihvata-
nje islama za sopstvenu religiju od strane južnoslovenskih hrišćana i
drugih naroda naziva se procesom islamizacije. Taj proces je bio vrlo
intenzivan i na prostoru današnje Crne Gore. Osmanlije po pravilu nijesu
vršili nasilnu islamizaciju46, ali su rado prihvatali nove vjernike koji su

44
O radu kapetanskih kancelarija vidi: Hamdija Kreševljaković, Kapetanije u
Bosni i Hercegovini, Sarajevo 1980, II izdanje, str. 38-39.
45
Ibid, 211.
46
U brojnim stereotipima kojima obiluju južnoslovenske i druge istoriografije
prećutkuje se ova činjenica koju je potvrdio još Fernan Brodel, vjerovatno najveći
99
Šerbo Rastoder
kao muslimani sticali razne povlastice. Razlozi prihvatanja islama od
strane hrišćanskog stanovništva su bili različiti i kreću se od ekonomskih,
socijalnih, političkih, do motiva vezanih za krvnu osvetu. Prihvatanje
islama moglo je biti izvršeno pojedinačno ili kolektivno (slučaj kada su
pripadnici pojedinih sela kolektivno prihvatali islamsku religiju). Dio
pripadnika vladajuće klase pokorenog hrišćanskog stanovništva prihvatao
je islam da bi spasao svoje posjede, osigurao staleške privilegije i omo-
gućio društveno napredovanje sebi i svom potomstvu. Na taj način je
islamizirano stanovništvo osmansku državu smatralo svojom, a svoje
sunarodnike hrišćane, nevjernicima. Etnički pravog turskog stanovništva
u ovim krajevima, izuzimajući činovništvo i prve pripadnike gradskih
posada, bilo je malo. To je zatečenom stanovništvu olakšalo čuvanje
jezika i lakše prilagođavanje dotadašnjih običaja novonastaloj situaciji.
Istorijska istraživanja ukazuju na činjenicu da je islam u Crnoj Gori prvi
prihvatio Petar Crnojević, brat crnogorskog vladara Ivana Crnojevića,
oko 1450. godine. Skoro tri decenije kasnije, nakon pada svoje prijestol-
nice u osmanske ruke 1478. godine, Ivan Crnojević je svog najmlađeg
sina Stanišu, sa dijelom vlastele, uputio na školovanje u Carigrad. U
Carigradu je Staniša prihvatio islam, završio visoke škole i dobio ime
Skender-beg Crnojević. Od pada Meduna pod osmansku vlast 1457.
godine, pa tokom XVI vijeka, neke od najpoznatijih kučkih porodica
prihvatile su islam. Sličnih primjera bilo je i u drugim krajevima Crne
Gore. U župi Ljuboviđi, kojoj je 1477. godine na čelu stajao knez Herak
Vraneš, već početkom XVI vijeka nailazimo na islamizirano stnovništvo,
a među prvim konvertitima bio je sin kneza Heraka - Ljubo (bio je sve-
štenik), koji se po prihvatanju islama prozvao Ibrahim. Zbog svoga obra-
zovanja ubrzo je stekao visoke položaje u osmanskoj državi – postao je
prvo carski sklav, a potom i dragoman (tumač) na dvoru sultana Meh-
meda II Osvajača. Oko 1585. godine, u nahiji Ljuboviđi muslimansko
stanovništvo je činilo oko 71,5% ukupnog stanovništva. U nahiji Kukanj
(područje današnje Bukovice kod Pljevalja), tokom XVI vijeka blo je
islamizirano oko 80% zatečenog stanovništva. Taj proces je bio vrlo
intenzivan i u Pljevljima, koja 1532. godine postaju sjedište pljevaljskog
kadiluka. Popis iz 1570. godine pokazuje da je muslimansko stanovništvo
tada činilo većinu u odnosu na hrišćansko. Godine 1585. u Pljevljima je

autoritet u svjetskoj istoriografiji. Brodel je osmanski prodor označio kao „oslobo-

đenje seoske sirotinje“ imajući na umu činjenicu da je ugnjetavanje seljaka od strane
hrišćanskih feudalnih gospodara dostiglo takve razmjere, da su mnogi seljaci dola-
zak Osmanlija i primanje islamske vjere doživljavali kao oslobođenje
Vidi više: Holm Zundhauzen, Istorija Srbije od 19. do 21. veka, Clio, Beograd
2009, 41.
100
 O porijeklu porodice Resulbegovića
bilo 119 muslimanskih kuća, naspram 56 kuća hrišćana. U nahiji Kriči,
od zatečenog stanovništva razvila su se brojna islamizirana bratstva,
među kojima se najčešće spominju Kriči, Micani i Đurđevići. Na podru-
čju Podgorice i njene okoline, krajem XVI vijeka, bilo je oko 30% isla-
miziranog stanovništva, a u srednjovjekovnom Žabljaku, staroj prijestol-
nici Crnojevića, bilo je u isto vrijeme oko 67% muslimanskog stanov-
ništva. U gradu Spužu, oko 1570. godine istorijski izvori spominju nahiju
sa pet sela u kojima je većina stanovništva bila islamizirana. Područje
Stare Crne Gore takođe je bilo zahvaćeno procesom intenzivne islamiza-
cije tokom XVI vijeka. Prema podacima osmanskog popisa stanovništva,
sprovedenog 1570. godine, na području Stare Crne Gore evidentirano je
36 muslimanskih domaćinstava. Proces islamizacije bio je, tokom XVI
vijeka, vrlo intenzivan i na području Crnogorskog primorja. Slična
situacija bila je i u Boki Kotorskoj. Četrdesetih godina XVI vijeka u Bi-
jeloj se spominje 16 muslimanskih porodica, u Sutorini 8, u Risnu 17 i
veći broj u Herceg Novom. Muslimanske porodice se na području Boke
Kotorske spominju u još 13 mjesta. Na području današnje sjeveroistočne
Crne Gore, u Bijelom Polju, Bihoru, Rožaju i njihovim okolinama, musli-
mansko stanovništvo se pominje u trećoj deceniji XVI vijeka. U Bihoru
se 1544. godine u istorijskim izvorima spominje 297 muslimanskih
porodica. Konvertiti su u početku procesa islamizacije mijenjali ime, a
obično zadržavali prezime ili se kazivali po ocu (npr. Alija, sin Vučine)47.
Nešto kasnije konvertiti su nastojali da sakriju svoje hrišćansko porijeklo
time što su se iskazivali kao sinovi Abdullaha, odnosno sinovi roba bo-
žjeg (npr. Osman, bin Abdullah = Osman, sin roba božjeg). Tokom XVII
vijeka uslijedio je proces intenzivnije islamizacije na prostoru današnje
Crne Gore. Hodočasnik Simeon Lehaci, Jevrejin, zapazio je prilikom
svog putovanja od Carigrada za Dubrovnik, 1611. godine, prolazeći
dijelom i kroz Crnu Goru, veliki broj muslimanskog stanovništva. Slična
zapažanja imao je i Benedetto Ramberti, koji je krajem XVI vijeka
putovao od Dubrovnika do Carigrada. On kaže: Svako ima u porodici
rođaka Turčina, ako ne baš rođenog brata, a ono najbližeg rođaka.
Tokom druge decenije XVII vijeka, u plemenskoj zajednici Kuča bilo je
oko 600 muslimana. Oko 1619-1620. godine 90 porodica Bjelopavlića je
prihvatilo islam. Izgradnjom Gusinja, Plava, Rožaja i Kolašina, intenzi-
viran je proces islamizacije u navedenim područjima... Prema jednom
izvještaju skadarskog biskupa, Petra Bogdanija, iz 1655. godine Rimskoj
kuriji, Bar je imao 750 domaćinstava i 7.099 stanovnika, među kojima je
njih 42,3% bilo muslimana, što govori o njihovoj prevazi nad pravo-

47
Vidi više o tome: Olga Zirojević, Islamizacija na južnoslovenskom prostoru,
Konvertiti - kako su se zvali, Almanah, Podgorica 2001.
101
Šerbo Rastoder
slavcima kojih je bilo 36,3% i katolicima kojih je bilo 21,1%. Herceg
Novi i okolina bili su u to vrijeme izrazito muslimanske sredine.
Raspoloživa saznanja nedvosmisleno upućuju na zaključak da je
intenzivan proces islamizacije po dolasku Osmanlija na ove prostore,
iako složen i kompleksan, u suštini zahvatio široke slojeve domicilnog
stanovništva iz razloga koje smo naveli. I u tom smislu čini se da je
Deftedarović bio u pravu što je svoje pretke tražio u domicilnom stanov-
ništvu, podvrgavajući sumnji tadašnje porodično predanje da su njihovi
starinom iz Erzeruma u Maloj Aziji.48
Pri tome, Deftedarević se poziva na sjećanje tada najstarijeg člana
porodice Muhamed-bega Hadži Ademagu49.50 Jedno od tri pisma koja su
dokazivala tezu Deftedarevića ovaj autor objavljuje u cjelini.51 Sadržaj
ovog pisma potvrđuje i nedatirano pismo Ibrahim-bega Resulbegovića i
Salih age starom prijatelju i rođaku Luiđu Ivanu Buroviću u kojem se
isti označava rođakom, što dodatno osnažuje tezu o srodnosti Resulbego-
vića i Burovića52.
Iz pisma se zaključuje da je Stanislav Burović u to vrijeme bio so-
praintendant, odnosno vrhovni nadzornik u Mletačkoj Republici. Stani-

48
Vidi: Ibrahim-beg Defterdarević, n.d.212.
49
Ademaga je tvrdio da su Resulbegovići porijeklom Burovići. Takvo pre-
danje Deftedarević osnažuje objavljivanjem tri pisma iz porodičnog arhiva izvjesnog
Stanislava Burovića. Ključni dokaz za ovu pretpostavku autor nalazi u činjenici što
sva tri tipski pisana pisma upućena Ibrahim paši Resulbegoviću počinju na isti
način: od mene Stanislava Burovića našeme prijatelju i rođaku Ibrahim paši
Resulbegoviću. Pošto se na pismima nalazio pečat sa grbom Burovića, Deftedarović
ga detaljno opisuje očigledno smatrajući da bi to po logici kontinuiteta mogao biti i
grb Resulbegovića.
50
Ibid, 212.
51
Od mene so(p)raintendanta Stanislava Burovića našeme prijatelju i rogjaku
Ibraim paši Resulbegoviću v.d. pa po tomu daemo vi na znanje kako primismo vašu
knjigu po Tomu Vučkoviću po radi goveda, što sum u pokradena, sreća e dala da e
(j)uče došao g(os)p(odi)n sopravidur, koemu sam on čas sborio poradi ovoga posla
I naredio e on čas da dogju l(j)udi za razumiet kako e stvar prošla I radi se što se
veće more za istražit volove.štogod bude daćemo vi na snane (znanje) . i suviše vi
pišemo kako žudimo doći k vami zborit od nekie gospockie stvari. i (j)a ću se uputit
oko pervoga petka koi dogje I odićemo preko u Bielotinu51 nego vas molimo da bi
ste poslali naredbu stražama, da nam bude mirno putovat, I ne drugo bog vas u
gospodstvu podržao.
52
Vidi više: Pismo je pisano ćirilicom. Na poleđini piše: Da se preda u poštene
ruke konte Luiči Ivanu Buroviću u Novi. Vidi više: Goran Žarka Komar, Boka
Kotorska. Ćirilski spomenici 17. 18. i 19. vijeka, Acta Serbica, Mješovita građa
(1608-1917), Herceg Novi 2009, 423.
102
 O porijeklu porodice Resulbegovića
slava Burovića spominje vladika Danilo Petrović u pismu izvanrednom
providuru Nikoli Kontariniju od 26.02. 1713. godine.53 Isto ime se po-
minje i u pismu izvjesnog Staniše Stanišića izvanrednom providuru
Đovani Albriciu od 17. II 1744. godine.54 Ovo navodimo samo iz razloga
da bi potvrdili motive Deftedarovića koji objavljuje još dva pisma (pisana
bosančicom) Stanislava Burovića u vezi sa predhodnim i naglašava da ta
pisma treba da budu sačuvana i da ona opovrgavaju tvrdnju, da je u
međusobnom trvenju našega naroda bila uzrok jedino vjerska sno-
šljivost,55 odnosno, pokušavajući da dokaže da je među ljudima različite
vjerske pripadnosti bilo korektne i sa obostranim uvažavanjem komuni-
kacije.56 Međutim, o samim Burovićima, Deftedarević nam ne pruža
mnogo podataka, izuzev nekoliko priča iz svakodnevnog života Vuka
Burovića kojima pokazuje hrabrost i karakter predstavnika ove zname-
nite porodice.57
U čitavoj priči treba obratiti pažnju na dvije bitne činjenice. Prva je
da su preci Resulbegovića Burovići i druga da su iz Perasta. Prva činje-
nica ukazuje na potrebu da se vidi ko su bili Burovići, a druga mora
izazvati dozu sumnjičavosti iz razloga što je poznato da upravo zahvalju-
jući činjenici što Perast nije pao u ruke Osmanlija, ovo mjesto, na prelazu
između Risanskog i kotorskog zaliva i kontrole tijesnaca Verige, te zbog
izuzetnog strateškog položaja između Risna i Novog dva važna osmanska
uporišta, dobija na značaju i privilegije od Mletačke republike, koje mu
omogućavaju nevjerovatan brz razvoj, a njegovim stanovnicima ogromna
bogastva stečena po osnovu privilegovane pozicije u trgovini. Koliko je
poznato Perast je imao od najstarijih vremena dvanaest bratstava koja su
se naročito isticala. Ovih dvanaest bratstava činili su kasade, koje su bile
sastavni dio peraške komune i kasade su nosile imena po prvobitnim
porodicama, dok su glavari tih plemićkih porodica birani u gradsko
vijeće. Među tih dvanaest najčuvenijih porodica nema Burovića jer ko-

53
:se cosi piacea vostra eccelenca scrivete al kavalier Burovich a Castel
Nuovo, accio scriva al beg et agli aga di Trebigne perche mandino anco loro Turco
che nelle sue mani proprie li riceva, e se non osassee non volasse alcun Turco
venire, che venga da loro spedito il conte Kusman Zubaz huomo accreditato, e lui
potra portar la lettera sicuramente, e sicuramente operare.
54
Ibid, str. 156, dok. 247.
55
Vidi: Ibrahim-beg Defterdarević, n.d. 215.
56
Pozivajući se na kazivanje poznatog trebinjskog trgovca Đura Ivaniševića,
Deftedarević navodi da je porodica Burović živjela u Perastu, kao jedna od naj-
uglednijih i vrlo bogatih kuća u Boki Kotorskoj i u tom kontekstu posebno apostro-
fira konta Vuka Burovića koji je bio silan i slavan sa svojeg bogastva, Ibid.
57
Vidi: Ibrahim-beg Defterdarević, n.d, 215-219.
103
Šerbo Rastoder
liko je poznato kasade su činile sljedeće plemićke porodice: Studeni,
Zubaci (Dentali), Vukasovići, Brajkovići, Šestokrilovići, Bratice, Stoi-
šići, Smilojevići, Silopi, Cizmai, Perojevići, Miokovići.58 Isti autor tvrdi
da su se Burovići uz druga brojna bratstva u Perast naselili iz Hercego-
vine,59 da bi se 1687. godine iselili u Herceg Novi, „kamo mu je Mlečić
darivao bio 300 kanapa zemlje u Hercegnovomu,60 Toploj, Savini, Ku-
tima, Žlijebima, Kamenom i Podima. To je danas poznato pod imenom
„Burovina“. Istu je bio grof Ivan Harok kupio iako feud u austrijske vlade
te je danas sve prodano. Burovići su se iz Herceg Novoga iselili u Trst,
gdje ih i danas ima. Za osvojenje Hercegnovoga god. 1688,61 kao u to
doba u mnogim ratovima po Hercegovini, odlikovao se konte Jovan
Burović, a početkom XVII vijeka odlikovao se konte Nikola Burović.
Uopšte, mnogo se je od ovog bratstva proslavilo u pomorskim ratovima u
mletačkoj vojsci“.62
Peraštani su bili izvrsni moreplovci i trgovci koji su se obogatili kao
trgovački posrednici raznim proizvodima širom Mediterana, posebno
Jadranskim morem. Kao takvi, sigurno je da su trgovali i sa obližnjim
mjestima pod osmanskom vlašću i samim tim razvijali poslovne i druge
odnose sa hercegnovskim Turcima. Dokaza tome ima na pretek. Pavao
Butorac, jedan od najvećih znalaca istorije Perasta primjećuje da su Turci
iz neposrednog peraštanskog susjedstva dopisivali sa Peraštanima bosan-
čicom, te da se u opštinskom arhivu u Perastu sačuvalo najviše isprava na

58
Vidi više: Sava Nakićenović, Boka, CID, Podgorica 1999, 110. Ono što je
važno naglasiti je činjenica da se broj kasada mijenjao, kao i sami članovi jer je
svaka kasada davala po jednog barjaktara, odnosno ukupno 12 barjaktara a sam grad
Perast je još od srednjeg vijeka nosio titulu čuvara ratnog bajraka Mletačke repub-
like. Očigledno je da su se tokom istorije u Perastu razvile i neke druge moćne poro-
dice među kojima su se posebno isticale: Bujovići, koji su ogranak stare porodice
Stoišić, koje ne treba miješati sa Burovićima, potom Balevići, Martinovići i vjero-
vatno najpoznatija peraštanska porodica Zmajevići. Savo Nakićenović, pak, tvrdi da
je pored naseljenika iz Hercegovine na ovim prostorima bilo „još i mletačkih nase-
ljenika ….a i peraških i dobrotskih naseljenika, kojima je zbog junaštva (Mletačka)
republika bila dala najljepše zemlje a to su: Burovići, Bronca, Smekija, Bujovići,
Dabinovići, Dabčevići, Radimiri, Tripkovići, Ivanovići, Kokolje, Krilovići i dr. Ova
naselja peraška i dobrotska, kao i ona mletačka, bila su rimokatoličke vjeroispo-
vijedi. Pomoću njih je nad pravoslavnima Mlečić dosta zla učinio.
59
Ibid, 112.
60
Isti autor na vodi na drugom mjestu da je Burovićima dato preko 100 kanapa
zemlje. Ibid, 259.
61
Ovdje autor griješi u datumu treba da stoji 1687.
62
Ibid, 355.
104
 O porijeklu porodice Resulbegovića
63
bosančici. Opisujući odnose između Peraštana s hercegnovskim, risan-
skim i arbanaškim Turcima („bili su uvijek vrlo živi“),64 Butorac na jed-
nom mjestu opisujući odnos između hercegnovskih Turaka i Peraštana
uočava „ali, uprkos čestih napetosti i bratimili se između sebe“, navodeći
primjer u kojem hercegnovski kapetan Osmanaga Ibrahimagić u jednom
pismu peraškom kapetanu Krilu Zmajeviću, ocu nadbiskupa Vicka Zma-
jevića65 i admirala Matije Zmajevića66 istog naziva „pobratimom“, dok ga

63
Vidi više: Pavao Butorac, Kulturna povijest Perasta, Perast, 1999, 251.
64
Ibid, 310.
65
Zmajević Vićenco Vicko (Perast, 1670 - Zadar, 1745) - barski nadbiskup
(1701-1713), pisac, sinovac Andrije i brat Matije Zmajevića. Nakon što je u Rimu
doktorirao teologiju i filozofiju, predavao je na katedri u Propagandnom zavodu u
Rimu. Župnik Perasta postao je 1695. godine. Papa Klement XI ga je 1701. imeno-
vao barskim nadbiskupom, upraviteljem Budvanske biskupije, primasom kraljevstva
srpskoga i pohoditeljem apostolskim Srbije i Arbanije. Rezidencija Vićenca Zma-
jevića je bila u Perastu. Pobornik rigidnog katoličanstva, prednjačio je u suzbijanju
jeresi i uticaju okolnih šizmatika i nevernika. Obišao je dijecezu i 1703., zbog nago-
milanih crkvenih problema, sazvao Pokrajinski crkveni sabor u Mrkinje, gdje je bila
rezidencija biskupa Lješa. Akta sa ovog sabora potvrdio je papa Benedikt XIV i
štampani su na latinskom i albanskom jeziku 1706. godine. Nakon ubistva Vicka
Bujovića preselio se u Kotor u vlastelinsku palatu Buća, a 1713. nakon atentata na
njega, premješten je na stolicu zadarskog nadbiskupa. Iz Šestana su u Zadar izbjegle
mnoge porodice, a Zmajević ih je smjestio u varoš Borgo Erizzo (danas naselje pod
imenom Arbanasi). Njegove rane besjede u peraštanskim crkvama sakupljene su u
zbirku Razgovor duhovni, i to je jedino njegovo djelo na narodnom jeziku, ostala su
na latinskom i italijanskom. Za vrijeme boravka u Rimu štampao je zbirku Musarum
chorus (1694), posvećenu zapovjedniku mletačkih trupa Antoniju Zenu. Publiko-
vana je 1778. njegova Poslanica bratu, admiralu Matiji. U Zadru napisao niz spisa, a
među njima najznačajniji su: Dijalog između katolika i Srbina, Ogledalo istine u
očiglednosti činjenica na odbranu sveštenstva i vlasti protiv jeretičke srpske šizme
podjednako štetne za vjeru i za državu, Spis ili izvještaj o grčko-srpskom obredu
protiv monsinjora Stevana Ljubibratića, grčkog episkopa u Dalmaciji, kao i traktat o
buli pape Klementa XI Unigenitus Dei Filius. Bio je mecena piscima, prevodiocima
i leksikografima. Inicirao je otvaranje Ilirskog sjemeništa (ili kako su ga zvali po
tvorcu Seminarium Zmajoillricum), gdje bi se školovali svještenici za služenje na
ilirskom jeziku i pisanju glagoljicom i ćirilicom. Umro je 1745. u Zadru, a njegovom
se smrću ugasila porodica Zmajević.
66
Zmajević Matija (Perast, 6.1.1680 - Tavrov na Donu, 13.8.1735) - pomorac,
admiral ruske flote. Završio je pomorsku školu u Perastu, gdje je živio do 1709.
godine. Nakon odlaska iz Boke Kotorske, odlazi u Dubrovnik, a zatim u Carigrad. U
Carigradu je bio do 1712., kada odlazi u Rusiju. Zahvaljujući preporuci ruskog
poslanika u Carigradu, dobio je priliku da lično pred carem Petrom Velikim, polaže
105
Šerbo Rastoder
Beg Hadžagić naziva „kumom“.67 Navedeni primjeri govore da su se u
međusobnoj komunikaciji prividno ljuti protivnici često oslovljavali poj-
movima koji svjedoče o neposrednoj bliskosti, te u kontekstu toga se
postavlja pitanje da li je dovoljan dokaz to što neko nekog u pismu oslov-
ljava sa „rođače“ da se pouzdano utvrdi srodstvo između Resulbegovića i
Burovića. Tim prije, što je pojam „rođak“ relativno širok i mogao se
odnositi i na srodstvo po ženskoj liniji a ne rijetko i na činjenicu da se
takvo srodstvo posmatra u mnogo širem kontekstu. Ovo je posebno važno
ustanoviti zbog činjenice da svi drugi podaci govore da su Resulbegovići
već sredinom XVI vijeka a sigurno poslije 1575. godine bili poznato i
oformljeno bratstvo u Herceg Novom. Dokaz tome je činjenica koju na-
vodi Maksim Zloković, pozivajući se na pregled katistika Herceg Novog
i Risna iz 1704. godine i podatke Petra Šerovića, po kojima je su Turci po
zauzimanju Herceg Novog i njegove okoline Morinja, Risna i Krivošija ,
počeli sa postepenim naseljavanjem. „Hercegnovski sandžakbeg dijeli
najljepše predjele na hercegnovskoj rivijeri zaslužnim turskim vojni-
cima“.Pozivajući se na istraživanja Šerovića i podatke iz katastra, Zlo-
ković nabraja „Turke koji su imali imanja u našem kraju“ a među njima i
Resulbegovića koji je imao imanja u Baošićima, dodajući da se u Baoši-
ćima jedan lokalitet i dalje (1970) zove „Begovina“68. Ako ovu činjenicu
prihvatimo kao takvu a nema razloga da ne povjerujemo u podatke iz
katastra onda možemo zaključiti da su još u vrijeme osmanske domi-
nacije Novim, a to znači prije 1687. Resulbegovići bili poznati i među
brojnim hercegnovskim muslimanskim bratstvima uz Jenibegoviće,
Kurbegoviće, Muslibegoviće i Skenderbegoviće, jedini imali u prezimenu
plemićku titulu beg. Taj podatak nas dodatno obavezuje da u domicilnom
plemstvu potražimo njihove pretke. Da li su to zaista mogli biti Burovići
ili neka druga vlasteoska porodica, za sada možemo suditi samo na
osnovu posrednih i oskudnih podataka kojima raspolažemo? Ne treba

ispit iz pomorstva. Prema Zmajevićevom svjedočenju, car ga je ispitivao više od dva

sata. Ocijenivši da posjeduje zavidno znanje iz pomorstva i vojnih disciplina, car
Petar Veliki je naredio da Zmajević bude primljen u rusku ratnu mornaricu i da mu
se pruži prilika da lično izabere brod kojim će komandovati. Zmajević je najprije
dobio čin kapetana, a 1719. postao je kontraadmiral i član Admiraliteta. Nakon
dobijanja čina viceadmirala, imenovan je za vršioca dužnosti komandanta ruske flote
(1722). Čin admirala dobio je 1727. godine. Posljednjih godina života obavljao je
dužnost guvernera Astrahanske oblasti i komandanta Tavrova, baze rječne ratne
flotile. Matija Zmajević je ratnu slavu stekao u Gangutskoj bici (1714), kada je uspio
da neutrališe sedam švedskih brodova.
67
Vidi više: Pavao Butorac, Kulturna povijest Perasta, Perast, 1999, 311.
68
Vidi više: Maksim Zloković, Turci u Herceg Novom, Boka 2, 1970, 71-72.
106
 O porijeklu porodice Resulbegovića
smetnuti sa uma da su u vrijeme kada su Deftedarović i Basuladžić
objavljivali svoje radove teorije o srodnosti s domicilnim stanovništvom
bile sastavni dio aktuelnog vladajućeg ideološkog supstrata. To ovi autori
ne sakrivaju u svojim radovima, bez obzira što kao dokaze navode rela-
tivno spornu argumentaciju. Inače, postoji pravilo, da što je porodica
poznatija i slavnija, to je predanje i teorija o njihovom porijeklu razuđe-
nija i sa vidljivom intencijom da se kroz predanje uspostavi „veza“ sa
njom. U tom smislu u odnosu na Resulbegoviće postoje brojna predanja,
koja su za sada samo predanja bez dokaza.69
Mustafa Basuldžić je više nego izričit jer tvrdi da su Resulbegovići
porijeklom od Burovića70 i u tom smislu podastire dokaze.71 U tim doka-
zima su bitne dvije činjenice. Prva, da se pominje ruska carica Katarina72,

69
Tako npr. susrećemo se sa tvrdnjom predanja po kojem su Resulbegovići
potomci popa Steva Diomanovića koji je primio islam Vidi:
porekloorlovica.blogspot.com/2007/04/kosovka-devojka.html
70
Mustafa Basuldžić je više nego izričit jer tvrdi da iako o porijeklu Resulbe-
govića postoji više verzija: držimo da je najispravnija ona po kojoj su ona po kojoj
su Resulbegovići potomci boko-kotorskog grofa Burovića. U prilog ove verzije -
pored ostalog - idu i podaci iz dosad neobjavljenih bilježaka Šukri-bega Resulbe-
govića. Basuldžić navodi da je ove podatke u pero diktirao oko 1264 (1886) pop
Lamburdić iz Herceg Novog jednom članu kuće Resulbegovića prilikom njegovog
boravka u Herceg Novom.
71
Po tim bilješkama Resulbegovići vuku lozu od Joza Burovića iz Hercega-
Novog koji „velevremena ratovaše na moru". Iza sebe je ostavio tri sina od kojih
najmlađi Miše, radi porodičnih razmirica ode u Carigrad, gdje primi islam i uze
sebi ime Mehmed. Nakon primanja islama Mehmed dobi neko vojničko zvanje i
kasnije u vojnoj misiji bi poslan u erzerumski vilajet. Tom prilikom dobio je ime
Resul, po čemu su se njegovi potomci prozvali Resulbegovići. U doba ruske carice
Katarine Resul poginu u boju u blizini Kazana. Iza sebe je ostavio sinove: Arslana,
Osmana i Salka, koji su nakon očine pogibije povrate u Carigrad gdje budu nagra-
đeni.Najstariji sin Arslanbeg dobi begluk u Ulcinju, gdje mu i danas potomci žive a
Osman bi postavljen zapovjednikom Herceg Novog. Izgleda da je Osman bio zadnji
novski kapetan, koji je upravljao herceg-novskom kapetanijom sve do pada Herceg
Novog, Risna, Budve i Perasta u mletačke ruke 1687. godine. Vidi više: Mustafa
Basuldžić, Osman paša Resulbegović, Gajretov calendar za 1939, Sarajevo 1938, 3.
72
Prva ruska carica bila je druga žena Petra Velikog, Katarina Prva, rodom
Poljakinja, koju su rođaci, poslije smrti njenih roditelja, poslali u Rusiju na vaspi-
tanje jednoj tetki. Poslije niza avantura, car Petar Veliki upoznao je kod kneza
Menšikova, zaljubio u nju i njome se oženio. Do udaje i prelaska u pravoslavlje
zvala se Marta Skavronskaja. Poslije ženidbe Petar Veliki živio je i vladao još samo
trinaest godina, a kada je umro, 1725, na sveruski presto je došla ona. Car Petar
Veliki visoko je cijenio ženin um i urođeni takt, pa ju je valjda zato i vodio često sa
107
Šerbo Rastoder
ako se radi o drugoj ženi ruskog cara Petra Velikog, onda ova priča ne
odgovara činjenicama. Jer u to vrijeme Rusijom vlada Petar Veliki (9.6.
1672. - 8.2. 1725.), koji je koliko se zna vodio rat krimskim Tatarima i sa
Osmanlijama 1695, 1696, dok je prva ruska carica Katarina došla na
ruski presto 1725. godine, dakle u vrijeme kada je Osman-paša Resulbe-
gović već duže vrijeme bio paša, kapetan. Prema tome, nije bilo moguće
da se sve to dešavalo u vrijeme ruske carice Katarine, koja je kao što se
zna došla na prijesto značajno poslije 1687. godine. Da li je ovakva oma-
ška kod Basuldžića plod neobaviještenosti ili bespogovornog vjerovanja
u predanje ostaje da nagađamo, ali u svakom slučaju njegov iskaz ima
brojnih manjkavosti?
Posebno zato što je uopšteno Basuladžiću bliže narodno predanje
neko primarni istorijski izvor, što će navesti brojne autore da bez ikakve
provjere nekritički usvajaju njegove stavove.
Kod Butorca nailazimo na bitno saznanje da su Burovići bili najbliži
srodnici Zmajevićima i da je postojala hercegnovska loza ovoga bratstva.
Dodatni dokaz toj tvrdnji je činjenica da se u Herceg Novom lokalitet
„Burovina“73, mjesto gdje se nalazio dvorac Ivana Burovića, Peraštanina

sobom kad je putovao van zemlje. Čak je u njenu čast ustanovio orden Sv. Katarine,
a njenim je imenom nazvana i jedna topovnjača. Poslije smrti Petra Velikog, koji
nije na vrijeme uspio da odredi nasljednika, na ruski presto je dovedena Katarina
Prva, najviše zaslugom kneza Menšikova, koji je praktično zavladao Rusijom, pa se
ona nije naročito ni bavila državnim poslovima, nego im je pretpostvila lak i
bezbrižan život. Ipak je našla vremena i za neke poteze na kojima će joj istorija
ruske kulture ostati zauvijek zahvalna. Već iste godine kada je umro Petar Veliki,
Katarina Prva je osnovala Akademiju nauka u Peterburgu, a ubrzo je sa njenim
pristankom i uz lično zalaganje organizovana ekspedicija Beringa na Daleki istok.
Preminula je od tuberkuloze, dvije godine po muževljevoj smrti, u 44. godini.
73
Opisujući kapelu Gospe od Ružarija u Perastu, Butorac navodi da je ovu ka-
pelu ukusno građenu na uzvišenom brijegu za svoj mauzolej podigao nadbiskup
Andrija Zmajević muške loze Zmajevića ova crkva pripala hercegnovskim Burovi-
ćima. Građevina se nalazila na istaknutom položaju na sjeverozapadnom kraju Her-
ceg Novog, uz samostan Sv. Antuna, nazivala se „Burovina” zato što je u njoj bio
„dvorac” Ivana Burovića. Ivan Burović je Peraštanin koji se proslavio hrabrošću na
čelu 360 Peraštana prilikom opsade Herceg Novoga 1687. U znak priznanja, Mle-
tačka republika je poklonila Ivanu Buroviću kuću turskog dizdara Mahmuta Bašića,
sa čitavim njegovim imanjem u okolini Herceg Novog. Tu je kuću Burović krajem
XVII vijeka preuredio u palatu. U XVIII vijeku, kada su u Perastu izumrli Zmajevići
po muškoj lozi, sa kojima su Burovići bili u rodbinskim vezama (jedna od tri kćerke
Matije Zmajevića, čuvenog pomorca i ruskog admirala, bila je udata za konta Bu-
rovića), u ovu palatu je bila prenesena znamenita biblioteka Andrije Zmajevića,
nadbiskupa barskog i primasa srpskog. Biblioteka, po nekima najveća u Dalmaciji,
108
 O porijeklu porodice Resulbegovića
koji se istakao u oslobađanju Novog od Osmanlija 1687. godine, kada mu
je u znak za zasluge Mletačka Republika poklonila kuću turskog dizdara
Mahmuta Bašića, koju je ovaj krajem XVII vijeka preuredio u palatu.
Kao srodnici Zmajevića, Burovići su uglavnom naslijedili njihova ima-
nja, ljetnjikovce, crkve i druge posjede.74 Burovići su praktikovali da
svom prezimenu dodaju Zmajević.75 Ono što se može zaključiti kao
činjenično stanje u razmatranju veza Resulbegovića i Burovića je činje-
nica da su Burovići bili plemićka porodica kojih je bilo i u Perastu i u
Novome i da su prvi Resulbegovići mogući srodnici novskih Burovića,
što bi moglo objasniti i njihov relativno brzi uspon, titule age i begova.76
Iz svega navedenog se jedino može zaključiti da postoje brojna, iako ne
do kraja dokumentovana, predanja i tvrdnje po kojima se preci Resulbe-
govića trebaju tražiti među novskim Burovićima. Osnova prezimena Bu-
rović je italijanska riječ burro – buter, maslac i vjerovatno su prezime do-
bili po tome što su trgovali ovim proizvodom.77
Činjenica da se pominjanje Resulbegovića sve do pod kraj XVII
vijeka javlja u kontekstu u kojem je teško razlučiti fakta od predanja. Od

sa knjigama iz teologije, literature i istorije, izgorela je, sa palatom 1806. godine

prilikom borbe Rusa, Crnogoraca i Bokelja sa Francuzima. Po podacima iz
opštinskog arhiva u Herceg Novom ruski vojnici su zapalili Burovinu možda zato
da se tu ne bi stacionirali Francuzi, koji su pod vođstvom Marmonta pokušali da
zauzmu Herceg Novi, tada u ruskim rukama. Zgradu je obnovio i preuredio za
Zavod za vaspitanje djevojaka kotorski biskup Frano-Učelini Tice oko 1910. godine,
a nakon toga je duži period u palati bila smještena osnovna škola. „Burovina” je
srušena nakon zemljotresa 1979. godine i na njenom mjestu je sagrađena sala
dvorane „Park“, dok se u zgradi koja je pripadala kompleksu Burovića i koja je
sačuvana danas nalazi hercegnovsko gradsko pozorište.
74
Vidi više: Pavao Butorac, Kulturna povijest Perasta, Perast, 1999, 299.
75
Vjerovatno najpoznatiji a već pominjani konte Ivan Stanislav Burović koji je
svom prezimenu dodavao i de Zmajević (1780-1847) bio je pisac prigodnih pjesama
na italijanskom, dok se pisanjem bavila i njegova kćerka Jozefina M. Burović de
Zmajević Fiorini Ibid, 396.
76
Posebno važna činjenica da je pisac pisama Ibrahim-begu Resulbegoviću,
Ivan Stanislav Burović bio obrazovan i pismen čovjek i sigurno osoba koja nije slu-
čajno oslovljavala, tada jednog uglednog bega, atributom „rođače“. Navedene pret-
postavke nedvosmisleno potvrđuju neobjavljene bilješke Šukribega Resulbegovića,
na koje se poziva Mustafa Basuldžić. Mustafa Basuldžić, Osman paša Resulbegović,
Gajretov kalendar za 1939, Sarajevo 1938, 3. Basuldžić navodi da je ove podatke u
pero izdiktirao oko 1264. godine po hidžri pop Lumbardić iz Herceg Novog jednom
članu kuće Resulbegovića prilikom njegovog boravka u Herceg Novom. Ibid (vidi
fusnotu 2).
77
U indeksima imena u izvorima i literaturi ne slučajno stoji Burro(vić).
109
Šerbo Rastoder
toga vremena o ličnostima iz ove familije ubjedljivo svjedoče brojni
podaci zasnovani na provjerljivom istorijskom izvoru.
Cijelih 205 godina Herceg Novi je bio u rukama Osmanlija i dugo
vremena glavni izlaz na more bosanskom pašaluku. Tragovi dominacije
Osmanlija vidljivi kroz materijalno nasljeđe su bili brojni78 ali su do
danas uglavnom isčezli.
Uz veliki rat 1683-1699. i zaleđe Novog, trebinjski je kraj je bio
poprište borbi između Osmanlija i Mlečana, naročito pošto su Mlečani
1687. osvojili Novi. Izgubivši tu važnu stratešku tačku Osmanlije su se
povukli u unutrašnjost, gdje su se također vodili bojevi. Godine 1690.
polje oko Trebinja bilo je opustošeno. Osmanlije su se povukle na desnu
stranu Trebišnjice, gdje su neoštećen ostavili Trebinjski Manastir (Tvr-
doš), kulu na mostu, selo Mostaći i jednu kulu u današnjem Trebinju.
Kako je manastir bio sagrađen kao tvrđava, osmanska ga je vojska zau-
zela i smjestila se u njemu 1693.79 Hrišćani ovoga kraja i njihovo sve-
štenstvo pomagali su Mlečane izdašno.
No nada hrišćana ovoga kraja, da će Mlečani trebinjski kraj zadržati,
nije se obistinila. Po svršetku rata Osmansko carstvo ga je zadržalo i ta
činjenica je bila posebno važna u istoriji porodice Resulbegovića.
Jer, jedva što se narod iza strašnog, dugotrajnog rata koliko toliko
bio oporavio, on je bio opet uznemiren. Sultan Ahmed III objavio je rat
Rusiji 30. novembra 1710. Po savjetu grofa Save Vladislavića, car Petar
je izdao 3. marta 1711. proglas hrišćanima u Osmanskom carstvu, I po-
zvao ih da se dižu na oružje. To se naročito očekivalo od Crnogoraca i
Hercegovaca. Proglas je bio adresiran na crnogorskog vladiku Danila i na
njegova brata, kneza Luku Petrovića, i u Crnu Goru, ga je krajem mje-
seca maja, donio pukovnik Mihajilo Miloradović,80 Hercegovac, i kape-
tan Ivan Lukačević, Podgoričanin. Vladika sazva Crnogorce na zbor, pa
im pročita carev proglas. Crnogorci saslušaše i primiše proglas sa
oduševljenjem. Vladika i Miloradović napraviše kopije od proglasa i
napisaše pisma, pa oboje poslaše u susjedne osmanske krajeve.
Jedan proglas i pismo poslao je Miloradović i mitropolitu trebinj-
skom Savatiju, koji je 1693. bio izbjegao u Boku pod mletačku vlast, gdje
je živio u okolini Novog. U pismu, koje nosi datum 3.juna 1711, obećava

78
Vidi: Hivzija Hasandedić, Spomenici islamske kulture u Herceg Novom i
okolini, Almanah 3-4, 1998, 79-95.
79
Vl. Đorović, Hercegovači manastiri, Glasn. Zemalj. Muzeja 1911., str. 507.,
po djelu II Montenegro da relazioni dei proveditori veneti (1687.-1735.).
80
Mihajilo je bio sin Ilije Miloradovića iz stolačkih Dubrava, koji je uz veliki
rat emigrirao u Rusiju. Zajedno sa bratom Gavrom Mihajilo je 1707. pohodio mana-
stir Žitomisliće, zadužbinu svojih predaka. Stari srp. zapisi i natpisi, br.2173.
110
 O porijeklu porodice Resulbegovića
Miloradović, «aшte прeшteдри Гosпoдь дactь и победимо враги наше
и 8посtate и в´ь свобод8 прид8-ть племена христїанскаа», mitropolitu
Savatiju i njegovu tajniku i savjetniku, egzarhu Hadži-Stefanu kuće i
dućane Mustafage Ćatovića u Trebinju i sve kuće i ostalo imanje istoga
Ćatovića u selu Pridvorcima i na drugim stranama. Sve to u privatnu
svojinu mitropolitu Savatiju, a po smrti njegovoj egzarhu Hadži-Stefanu.
Iza Stefanove smrti da ta imanja „б8д8ть подь монастирь, нарицаеми
Требин'є за часть wц8 архимандрит8“ 81.
Zećani i obližnji Hercegovci se odazvaše, pa združeni s Crnogor-
cima i Brđanima popališe muslimanske kuće u okolini Onogošta, Spuža,
Podgorice i Žabljaka i muslimane satjeraše u tvrđave. Boj, koji se zamet-
nuo kod Onogošta, bio je krvav. Tu je bio i Miloradović. Mnogi u boju
izgiboše, a Onogošt muslimani odbraniše, pa napadači uzmakoše.82
Pošto je ruski car Petar bio poražen na Prutu, bio je primoran da
sklopi mir sa Osmanlijama 21. juna i o tome obavijestio i crnogorskog
vladiku, preporučivši mu, da se okane svega i da se povuče u svoja brda.
Vladika to učini, pa ratna akcija protiv Osmanlija na ovoj strani bi
obustavljena. Miloradović se ipak zadržao u Crnoj Gori duže vremena.83
Pošto car Petar nije izvršio obećanja, dana u ugovoru o miru, sultan
mu u decembru 1711. opet objavi rat. Crnogorci, obeshrabreni prošlim
neuspjehom, i zato, što su se Osmanlije spremali, da na njih udare, osta-
doše mirni. Zato Miloradović ode iz Crne Gore u aprilu 1712, obećavši
Crnogorcima značajne nagrade ako Rusija pobijedi Osmanlije.
S njima je Miloradović ušao na područje u dubrovačke države u Ko-
navle. Navodi se da je sa Dubrovčanima imao neki sporazum i da im je
obećao, da će Dubrovnik dobiti trebinjski kraj, ako Rusija pobijedi84. To
se zaključuje po tome što Dubrovčanima tako nešto prebacuju trebinjske
age u pismu od 31. maja 1712.85 Iz ovoga pisma i iz drugih može se
naslućivati, da je Miloradović preduzeo ovu akciju u sporazumu sa služ-
benom Rusijom. To se vidi i po tome, što Miloradović nije imao uza se
dosta novaca, nego su mu ih davali u zajam Dubrovčani, svakako u
uvjerenju, da će im se taj zajam vratiti.

81
St. Novaković, Trebinje, Tvrdoš i Savina. Starine jugosl. Akademije, XVI, 105.
82
Stari srp. Zapisi i natpisi, br. 5754.
83
D. Milaković, Storia del Montenegro, str. 87-92.
84
Poznanstvo Miloradićevo sa Dubrovčanima datira iz ranijih vremena. Ah-
med-paša bosanski u jednom pismu Dubrovčanima iz 1711. ili 1712. veli, da je
Miloradović bio od starine dubrovački čovjek tj. prijatelj.
85
Datum označava kada je pismo stiglo u Dubrovnik, a pisano je svakako 1-2
dana prije. Osmanlijska pisma dubrovačkog arhiva često puta nemaju datuma, ali su
na njihovoj poleđini Dubrovčani bilježili kada su stizala.
111
Šerbo Rastoder
No za ovo, čini se, nisu znali trebinjski zapovjednici, jer to ne
spominju u svojim pismima.86 Trebinjci vele, da je to Miloradović predu-
zeo sam na svoju ruku „bez kralja i bez bana, bez principa i bez kneza“ i
stalno se bavi na dubrovačkoj teritoriji („i iz vaše države ne izlazi“) u
Konavlima. Došao je sa nekim kapetanom Ivom Crnojevićem. Dubrov-
čani mu daju hranu, municiju, topove i novac u zajam. On i Crnojević
imaju oko sebe 200-300 ljudi, a kada zatreba pridružuju im se i oružani
Konavljani. U jednom konavskom manastiru održavaju se sastanci, na
koje dolazi na dogovor neki kapetan Crnica. Tu se vijeća, šta će se kada
raditi. Savjete daje manastirski starješina, koga Trebinjci zovu Dumom.
Konavljani špijune i izviđaju, gdje ima dobra plijena.
Hajduci, udruženi sa dubrovačkim podanicima, prelaze na osman-
lijsku teritoriju, pa plijene, pale, ubijaju putnike i razbijaju karavane, a onda
se opet vraćaju u dubrovačku državu. U drugoj polovini maja ubili su
Konavljani u dubrovačkom selu Vodovađi87 tri osmanlijske levente, odsjekli
im glave i odnijeli ih Crnojeviću, koji im je dao bakšiša 200 rušpi cekina.
Istoga vremena, poslije jednoga dogovora u manastiru, došli su hajduci sa
mnogo Konavljana (veli se „pesat“, valjda „petsat“=200) na Trebinje.
No zbog toga su se uzbunili svi hercegovački muslimani od Ono-
gošta, Ključa, Klobuka i Ban-Vira. Trebinjsko polje je već 31. maja bilo
puno vojske. S vojskom je došao Bećirbeg od Foče i Ljubović od Neve-
sinja. Od Trebinjaca je zatražen ilam (izvještaj) bosanskom paši, a poslije
će se poslati Porti arzimahzar (kolektivna pretstavka). Došla je bujurul-
dija od bosanskog paše Ahmeda, da se svak sprema, jer je fermanom
pozvan sav bosanski ejalet na one zločince. Ahmedpaša je postavljen za
seraskera, a rumelijskom berelbugu je zapovijeđeno, da i on kreće s
vojskom. Trebinjske age se nadaju, da će naskoro stići serasker, paša
hercegovački, dvojica kapidžibaša i ostale paše.88
Ova velika sprema, naravno, nije načinjena zbog Miloradovića, s
kojim su vrlo lako mogli izaći na kraj i obližnji Hercegovci. Nije vjero-
vatno, da Trebinjci nisu znali na koga se sprema tolika vojska, nego su
oni njom plašili Dubrovčane. Ova je vojska imala ići na Rusiju i na Crnu
Goru. U uslovima mira između Osmanskog carstva i Rusije od 21. jula
1711. nije bilo ni govora o Crnogorcima. Zato su Osmanlije 1711. činili
pripreme, da udare na Crnu Goru. Ali sporost u pripremanju i zima, koja
je došla prije vremena, osujetili su ovaj osvetnički pohod, te je ekspe-
dicija odložena za 1712. To je i učinjeno u mjesecu julu iste godine.89

86
Jedno je od 30.maja, a dva su od 31.
87
Piše Veddoiiacchia. Na geografskoj karti ima selo Vodovalja.
88
Pismo od 31. maja 1712.
89
Dem. Milaković, or. sit. str.93.
112
 O porijeklu porodice Resulbegovića
Miloradovićeva akcija je išla za tim da potakne hercegovačke hri-
šćane na ustanak, ali nije imala uspjeha. Kada je ubrzo za tim i Rusija
ugovorila mir s Osmanlijama, povratio se i on natrag.90
Kao jedino uporište u Boki, Novi je za Osmanlije bilo uporište koje
su držali po cijeni velikih žrtava, dok je za susjednu Mletačku republiku
grad imao prvorazredni strateški i politički značaj.91 U Morejskom ratu
(1683-1699) Osmanlije bivaju prvi put vojno poraženi i od tada počinje
proces njihovog istiskivanja s prostora Balkanskog poluostrva i dijela
srednje Evrope. Pošto je 1684. godine Mletačka republika prišla Svetoj
ligi (Rusija, Austrija i Poljska), veću avgustu 1864. Mlečani su napali
Novi i spalili veći dio grada izuzev tvrđave u koju se bila zatvorila turska
posada. Ova mletačka akcija je bila podsticaj da se Mlečanima u ovom
ratu pridruži većina crnogorskih plemena. Poslije duže opsade i borbi
Mlečani su uz pomoć od nekoliko stotina Crnogoraca konačno uspjeli da
zauzmu Novi (1687) a nešto kasnije (1694) Mlečani su uspjeli da zauzmu
Klobuk i Trebinje, važna uporišta u zaleđu Novog. Zauzimanje Novog,
bilo je olakšano činjenicom da Turci nijesu raspolagali flotom u odbrani
grada.Plan za napad na Novi je razradio mletački generalni providur
Đirolamo Kornar i po tom planu glavna baza za napad je bila na Hvaru
gdje se okupilo 150 ratnih i trgovačkih mletačkih brodova i 6000 vojnika,
među kojima je bilo 1000 dalmatinskih uskoka, dio Bokelja i oko 300
Crnogoraca. Iskrcavanje je započelo 3. septembra u Zelenici a nekoliko
dana potom i u Igalu. Osmanlije su se „lavovski borili i hrabro odolijevali
brojnim napadima daleko brojnijeg protivnika“.92 U odbrani Herceg No-
vog poginuli su trebinjski Bilal-aga i hercegovački Topal-paša.93 Kona-
čno je 30. septembra 1687. godine Novi napustilo oko 2200 ljudi među
njima I 700 boraca, da bi potom u tvrđavu ušla mletačka vojska. Pokušaj
Huseina- topal-paše da sa 4-5000 vojnika pomogne Novljanima, bio je
neuspješan, jer su njegovu vojsku porazili Crnogorci u uskoci. Osvajanje
Novog predstavlja veliki vojni i politički uspjeh Venecije i time su im
bila otvorena vrata za prodor u Hercegovinu, gdje su prvo zauzeli, ok-
tobra 1687. Grahovo, potom se krenulo u zauzimanje Korjenića, Klobuka

90
Miloradović se spominje posljednji put u zajedničkom pismu Mustafa-bega
kliškog, koji je ujedno bio presidente di Trebigne, i Mehmedbega trebinjskog. Pismo
je stiglo u Dubrovnik 15.jula 1712. U njemu se veli, da neki, od onih, koji su pristali
uz Miloradovića i Crnojevića, još borave na dubrovačkoj teritoriji, da im Dubrov-
čani daju hranu i dozvoljavaju im, da prelaze „u vilajet slavnoga i uzvišenoga
carstva“.
91
Vidi: Istorija Crne Gore, 3, Titograd 1973, 179.
92
Ibid, 180.
93
Vidi: Vojislav J. Korać, Trebinje I, 1971, 124.
113
Šerbo Rastoder
i dalje prema Trebinju. Suština ovoga rata bila je iznad svega u tome što
su vojni uspjesi Mlečana i drugih saveznika u ovom ratu protiv Osman-
skog carstva podstakli snažan antiturski pokret hrišćanskog stanovništva
i što se od tog vremena broj ustanaka, napada i pokreta protiv Osmanlija
množi a time položaj lokalnih upravitelja teritorijom pod kontrolom Os-
manskog carstva biva teži, složeniji i kompleksniji, posebno u graničnim
oblastima ovoga carstva.
Pošto se ovaj dugotrajni rat okončao mirom u Sremskim Karlovcima
1699. godine odredbama tog mira Mletačkoj republici su pripali Herceg
Novi i Risan, te je tako Venecija potpuno ovladala Bokom Kotorskom,
dok je po odredbama mirovnog sporazuma Mletačka republika morala da
se povuče iz Heregovine.
Na osvojenim teritorijama Herceg Novog, Risna i drugih mjesta u
Boki Kotorskoj, Mlečani su zatekli brojno muslimansko stanovništvo.
Pošto su uspostavili vlast na ovom području, početkom novembra 1687.
za nadzornika i upravnika hercegnovske teritorije postavljen je Ivan Bu-
rović iz Perasta. Odluku o njegovom postavljenju potvrdio je i generalni
providur u Zadru, Aleksandro Molin, kada su mu pridodate i sve teritorije
novoosvojenih krajeva.94 Tako se sticajem istorijskih okolnosti desilo da
Herceg Novi pređe iz vlasti Osmanskog carstva u vlast Mletačke repub-
like ali je uprava nad ovim prostorom ostala u vlasti jedne te iste poro-
dice, ako se prihvati kao činjenica teorija o srodstvu Burovića i Resulbe-
govića. Muslimanskom stanovništvu koje nije prešlo u katoličku vjeru,95
bilo je dopušteno da napuste ovo područje i ono je to uradilo krećući se
uglavnom u dva pravca, prema Trebinju i dalje u unutrašnjost Hercego-
vine i prema jugu u drugim djelovima Osmanskog carstva. Tako je ostao
zabilježen podatak da je za Bar otplovilo 2100 muslimana,96 dok su ostali
prešli u Trebinje, Bileću, Klobuk i druga mjesta Hercegovine. Devet
hercegnovskih bratstava se naselilo u Mrkojevićima kod Bara.97
U svim ovim događajima Resulbegovići su bili aktivni sudionici a
ne samo posmatrači događaja i dijeli su sudbinu ostalih sunarodnika.
Posljednji kapetan novske kapetanije bio je Osman-paša Resul-
begović.
Nakon iseljenja iz Novog Resulbegovići su prešli u Slano, gdje su
od ranije imali posjede. Kulu u Slanom pominje i turski putopisac Evlija
Čelebija: Ona se nalazi na granici dubrovačkog vilajeta. To je visoka

94
Ibid.
95
Vidi: Mustafa Memić, Bošnjaci/Muslimani Crne Gore, Podgorica 2002, 124.
96
Vidi: Hivzija Hasandedić, Spomenici islamske kulture u Herceg Novom i
okolini, Almanah 3-4, 1998, 79-95.
97
Vidi: Mustafa Memić, Bošnjaci/Muslimani Crne Gore, Podgorica 2002, 124.
114
 O porijeklu porodice Resulbegovića
kula koja se nalazi na području između hercegovačkog sandžaka i
Dubrovnika, na jednom tijesnom i nepristupačnom mjestu na obali rijeke
Slane.98 Ta rijeka dolazi sa bilećkih planina. Tekući prema zapadu ona
teče dvanaest sati pa onda ponire kao đerdap pod jednim visokim brdom
u nahiji Popovo. Ta se rijeka uvijek prelazi lađom. Ali onaj most na
Slanom preko te rijeke ima jaku utvrdu i kulu koju je podigao Gazi-
Husrev beg paša.99 Ona ima svoga gradskog zapovjednika (dizdar),
dvadeset i devet vojnika posade, skladišta municije, šahi-topove i mušket-
puške i sve je to uvijek spremno. To je utvrđena kula. U toj kuli nalazi se
stalno dan-noć, jedan sposoban aga bosanskog vezira sa pedeset vojnika.
Tako isto jedan aga hercegovačkog paše i jedan aga čorbadžija100 grada
Novog. Oni stalno u toj kuli sjede. Tu naplaćuju carinu od svih karavana
koji odlaze u Dubrovnik i otuda dolaze, tako da od svakog tovara uzimaju
po jedan groš,a od jednog konjskog tovara po jednu četvrtinu groša na
ime carine (badž). Na početku svakog mjeseca jedan dubrovački kapetan
sa pedeset lacmana101 sračuna i popiše đumruk koji je naplaćen na
ovome mjestu od prolaznika i o tome izvještava bosanskog vezira i svoga
kralja- bana.102 Ovo mjesto je nekada bila važna tačka na tursko-mle-
tačkoj granici i u njemu je Osman-paša sagradio konake i kulu od devet
spratova.103 Uopšte, u literaturi se susreću podaci po kojima se najveći
dio muslimanskih porodica poslije pada Novog i Krlovačkog mira iselio
iz Novog, Risna, i drugih krajeva koji su pripali Mlečanima naselio u
Trebinje i okolinu i u tom smislu se pominju:
Erkočevići, Spahovići, Durakovići, Resulbegovići, Cvijetići, Omera-
gići, Galijatovići, Kadići, Alijagići, Hadžovići, Alečkovići, Koče, Kurto-
vići, Salahovići, Osmanovići, Ćatovići, Hadžihasanovići, Hadžismailo-
vići, Begovići, Agbabići, Bijedići, Šehovići i Šahovići, Kabili.104 Treba
napomenuti da su i prije pada ovih oblasti u posjed Mletačke republike,
brojni velikaši iz Novog, Risna i drugih mjesta u Boki imali domove,

98
Radi se o rijeci Trebišnjici.
99
Misli na bosanskog namjesnika Gazi-Husrev-bega.
100
Čorbadžija- turski vojni termin koji predstavlja zajednički naziv za zapo-
vjednike orti džemata i aginih buljuka u janjičarskom korpusu. Oficiri orti džemata
nazivali su se jajabaše a oficiri aginih buljuka - buljukbaše, te je ovaj naziv bio
zajednički i za jedne i za druge.
101
Ovo je bio uobičajeni naziv za stranca odnosno čovjeka koji nije nosio tur-
sku odjeću.
102
Vidi: Evlija Čelebi, Putopis, Sarajevo, 1996, 423-424.
103
Hivzija Hasandedić, Muslimanska baština u istočnoj Hercegovini, Sarajevo
1990, 232.
104
Mustafa Basuldžić, Resulbegovići, Novi Behar, 7-8, 1937, 101.
115
Šerbo Rastoder
imanja, čardake i kule na području Hercegovine, gdje bi uglavnom zimi
izlazili.Tako je osnovana najstarija mahala u Trebinju (Osmanovića
mahala) od izbjeglica iz Boke i Risan mahala u samoj trebinjskoj
tvrđavi.105
Već smo naveli da je poslednji kapetan novske kapetanije bio Os-
man-paša Resulbegović. S obzirom da tu činjenicu niko ne dovodi u
pitanje, to bi značilo da su Resulbegovići već u Novom izrasli u moćnu
feudalnu porodicu i domogli se kapetanskog položaja. Postavlja se dakle
pitanje da li je Osman-paša naslijedio kapetansko zvanje, odnosno koji je
Resulbegović prije njega zauzeo ovaj položaj. U popisu novskih kapetana
poslednji koji se pominju su Hurem-beg i Muharem aga ali bez oznake
vremena kada su bili kapetani, dok se navodi da je Daut-aga Sulejma-
nagić bio kapetan 1673. godine.106 Pošto se za Daut-agu može dokazati
neposredno srodstvo sa Resul-begom, vrlo je vjerovatno da su se Resul-
begovići kapetanskog položaja domogli već krajem 70-tih godina XVII
vijeka i da su taj položaj jednostavno prenijeli na novo mjesto svog
naseljenja.
Nakon iseljenja iz Novog, Resulbegovići su prešli u Slano, gdje su
od ranije imali posjede. Ovo mjesto je nekada bila važna tačka na tursko-
mletačkoj granici i u njemu je Osman-paša sagradio konake i kulu od
devet spratova.107 Carskom zapoviješću Osman-paša Resulbegović je bio
imenovan zapovjednikom Starog Slanog i okoline. U namjeri da osvoji
Trebinje Mlečani su napali Slano 1698. godine. Osman-paša ih je doče-
kao sa sa oko 200 vojnika kod Carina i nanio im težak poraz. Nakon bitke
se povratio u Slano a svog najmlađeg sina Saliha poslao je sa vojskom u
Popovo polje da umiri tamošnje stanovništvo koje se bilo pridružilo Mle-
čanima u ovom pohodu.108 U sukobu sa pobunjenim stanovnicima Po-
pova polja, Salih je poginuo u bitci kod Veličana (Popovo polje). Basula-
džić pozivajući se na neobjavljeni rodoslov Šukribega Resulbegovića
griješi kada konstatuje da je prvi Resulbegović, koji se nedvosmisleno
pominje u dokumentima bio Hasan-aga, dizdar trebinjski (1714) i da se
od 1718. pominje kao Hadži Hasanaga. Objavljeno je nekoliko njegovih
pisama pisanih bosančicom, slovi kao rodonačelnik trebinjskih Dizdare-
vića, koji su očigledno srodni Resulbegovićima, a od njih potiče i poznati

105
Hivzija Hasandedić, Muslimanska baština u istočnoj Hercegovini, Sarajevo
1990, 232.
106
Vidi: Hamdija Kreševljaković, Kapetanije u BiH, Sarajevo 1980, 144.
107
Ibid.
108
Mustafa Basuldžić, Osman-paša Resulbegović, Gajretov calendar za 1939,
Sarajevo 1938.
116
 O porijeklu porodice Resulbegovića
109
pjesnik Muhamed Rušdi. Vjerovatno najpoznatiji i najznačajniji član
ove porodice je bio Osman-paša Resulbegović110 dok je Hadži Hasan-aga
je kao sin Osmana bio veliki i poznat vakif Trebinja. Prema raspoloživim
podacima dizdar tvrđave Banjvir je bio od 1714-1731. U svojoj poznatoj
vakufnami iz 1738. godine zavještao je 55000 akči i odredio da se ovaj
iznos svake godine daje u zajam poštenim platišama, uz 6.600 akči godiš-
njeg prihoda od kirije koji bi se trošiou svrhe navedene u vakufnami: „da
se za njegovu dušu i duše njegovih roditelja prouči svake godine osam-
naest hatmi u Trebinju, dvije u Ljubinju, jedna u Dračevu u Popovu
polju, i da se za svaku proučenu hatmu plaća po sto akči.
- da se svake godine proči mevlud u Carevoj džamiji u Trebinju i
utroši 900 akči.
- da se svake godine kupe za Carevu džamiju tri velike svijeće (mu-
klave) i jedna za džamiju u Ljubinju, koja će gorjeti u velikom svijeć-
njaku, i da se za kupovanje ovih svijeća godišnje troši po 600 akči. Va-
kufnamom je za muteveliju ovog vakufa odredio svog suina Mustafu, dok
je sin Omer bio nadzornik vakufa .Prvom je bila određena godišnja plata
za posao mutevelije od 480 akči, a Omeru 240 akči.111 Dakle, po Basula-
džiću s Hasan agom se uspostavlja kontinuitet bivstvovanja Resulbe-
govića kroz dokumente koji se nalaze pohranjeni u raznim arhivima. Ali
ovaj autor griješi i demantuje samog sebe jer; prema raspoloživim poda-

109
Muhamed Rušdi ili Muharem Dizdarević, sin Mustafe, iz Trebinja, mnogo
je poznatiji po pjesničkom imenu Muhamed Rušdi nego po svom rođenom imenu ili
porodičnom prezimenu. Rođen je 1825. godine u Trebinju. U Trebinju je završio
mekteb a zatim srpskopravoslavnu osnovnu školu. Poslije toga pohađao je trebinjsku
medresu i pred profesorom Mula Salihom Erkočevićem vrlo dobro naučio arapski,
turski i persijski jezik. Obavljao je razne dužnosti od zakupnika desetine, pa cari-
nika, do vojnog referenta i na kraju se bavio zemljorasnjom. Na svom imanju je bes-
platno održavao mektebsku nastavu. Imao je vlastitu biblioteku sa preko 300 knjiga
na orijentalnim jezicima. Umro je iznenada 1905 godine i ukopan na mezarju Go-
rica u Trebinju. Pjevao je na našem jeziku a stihove pisao arebicom kada je bosan-
ska alhamijado literatura, osim vjersko-udžbeničke, bila na svom zalasku i u zami-
ranju. To je bio kraj XIX stoljeća i doba austrijske vladavine u Bosni i Hercegovini,
vrijeme kad latinica i ćirilica potiskuju arebicu kao uporabno pismo, vrijeme kada se
javljaju, stvaraju i u muslimansku bosanskohercegovačku književnost unose temat-
ske, estetske i stilske inovacije mnogi muslimanski književni stvaraoci sa priznatom
književnom reputacijom, kao npr. Bašagić, Mulabdić, Bjelavac, Đikić, Ćatić i drugi.
Ovo je jedan od najpoznatijih i najpopularnijih alhamijado književnika u Bosni.
110
Mustafa Basuldžić, Resulbegovići, Novi Behar 7-8, Sarajevo 1937, 102.
111
Vidi više: Hivzija Hasandedić, Muslimanska baština u istočnoj Hercego-
vini, Sarajevo 1990, 240-241.
117
Šerbo Rastoder
cima carskim fermanom iz 1707. Osman Resulbegović je imenovan pa-
šom sa titulom miri-miran,112 što je značajno ranije od prvog pomena
Hadži Hasan-age, i nakon toga se preselio u Trebinje i nastanio u Brego-
vima.113 Pošto je trebinjska kapetanija bila osnovana 1664. godine114 ili
tačnije 60 godina poslije novske kapetanije i pošto su kapetanijama
upravljali kapetani kao glavni zapovjednici tvrđava, odnosno bili vojna
vlast ali i upravnici carskih hasova na području kapetanije kojom su
upravljali, izgleda da nije slučajno da se vlast bivšeg i poslednjeg nov-
skog kapetana polako izmještati na susjednu trebinjsku oblast. Inače,
nešto kasnije u bosanskom ejaletu je bilo 39 kapetanija a u samoj Her-
cegovini 12.115 Kapetanije su ime dobile po svom vojnom zapovjedniku –
kapetanu. Prva kapetanija bila je osnovana 1558. godine (gradiška kape-
tanija.) Po pravilu kapetani su bili iz najuglednijih bošnjačkih porodica.
Za službu koju su obavljali dobijali su platu u novcu, koja im je ispla-
ćivana jednom godišnje iz sredstava centralne blagajne. Najuglednije
porodice koje su u više generacija obavljale kapetansku dužnost bile su:
Atlagići, Badnjevići, Cerići, Fidahići,Firdusi, Ljubunčići, Šerići, Rizvan-
begovići i Resulbegovići. Po vojničkom rangu pripadala im je titula aga,
no većina ovih porodica je pripadala bosanskom begovatu i vremenom su
one postale nosioci ajanluka. U tom smislu su kao stožeri Osmanske
države i vlasti u ime nje razrezivali i ubirali dažbine u korist države. Po
naređenju viših vlasti vršili su mobilizaciju, opremali i na zborno mjesto
dovodili vojsku radi učešća u vojnim pohodima. Brinuli su se o vojnom
snadbijevanju municijom i hranom vojske pod svojom komandom. Pored
navedenog, kapetani su imali i kompetencije u domenu civilne vlasti:
izdavali su putne isprave, vršili kontrolu izvoza i uvoza na svojoj terito-
riji, izvršavali provođenje sudskih odluka, čuvali javni red i mir u kadi-
lucima i po potrebi obavljali brojne druge poslove. Nakon Karlovačkog
(1699) i Požarevačkog (1718) mira uloga kapetana bila je još veća.116 U
trebinjskoj kapetaniji posebno mjesto je imala porodica Resulbegović i
njen, po mnogim autorima, rodonačelnik Osman-paša. Osman-paša Re-
sulbegović se 23. septembra 1712. godine pominje kao trebinjski kapetan

112
Doslovno znači beg begova, i do XVII vijeka bio je sinonim za beglerbega.
U to vrijema ova titula se davala pašama sa dva tuga.
113
Ibid.
114
Korać tvrdi da je ova kapetanija bila svakako osnovana prije 1664. godine.
Vidi više: Vojislav J. Korać, Trebinje I, 1971, 164.
115
Vidi više: Raif Hajdarpašić, Trebinjska kapetanija u odbrani Bosne i
Hercegovine, Sarajevo 1998, 39.
116
Vidi više: Hamdija Kreševljaković, Kapetanije u Bosni i Hercegovini, Sara-
jevo 1991, 30, 48, 81, 193.
118
 O porijeklu porodice Resulbegovića
i na tom položaju je naslijedio Mehmed-agu koji je koji se prvi put spo-
minje kao kapetan 1. oktobra 1710. a posljednji put od 31. maja 1712.117
Na položaju trebinjskog kapetana Osman-paša Resulbegović će biti od
1712-1728.godine, mada se mogu susresti i mišljenja da je Osman-paša
bio i hercegovački sandžakbeg i da je tada stolovao u Dračevu i Tre-
binju.118 U svakom slučaju prelazak iz Novog u Trebinje desit će se u
veoma složenom vremenu od značaja za čitavo Osmansko carstvo i sve
će te okolnosti Osman-pašu Resulbegovića učiniti značajnom istorijskom
ličnošću,od koje će se tražiti vojno i diplomatsko umijeće iz razloga što je
u ratovima koje je vodilo Osmansko carstvo 1683-1699. i 1714-1718.
područje trebinjske kapetanije bilo ne samo granična oblast prema Du-
brovniku i Mletačkoj republici, već često i poslednja linija odbrane
zapadnih granica carstva. Otuda treba tražiti i razloge za napore i potrebu
centralnih vlasti iz Carigrada, ne samo da vojno ojačaju ovo područje,
već i da uzdignu njihove komandante što više u vojnoj i političkoj hije-
rarhiji. O značaju graničnih utvrđenja u sistemu odbrane Osmanskog
carstva svjedoči i ferman o neferima (vojnicima) tvrđava Onogošt i
Banvir iz 1713. godine kojim se uređuju pitanje materijalnog obezbje-
đenja vojnika u ovim graničnim tvrđavama. Suština je bila u tome da s
obzirom da na ovim područjima nije bilo zemlje koja bi se vojnicima
davala kao nadoknada za službu da se istima daje državna zemlja, od-
nosno zemlja koja bi bila oduzeta od pobunjenika hrišćana.119
Na položaju miri – muhafiza, i miri-miran – muhafiza Osman-beg je
ostao sve do 1728. godine, kada se povukao u miran život.120 Mišljenja
da je bio hercegovački sandžak beg nalaze logično uporište u visokoj
tituli miri-miran – muhafiza koju je posjedovao Osman-paša. Naime,
značaj trebinjske kapetanije kao granične oblasti za Osmansko carstvo
prepoznavala se i po tome što je uz titulu kapetana koje je bila titula
vojnog komandanta, čuvara područja i značajnog odbranbenog sistema
bilo potrebe da se ova funkcija povjerava prvo miri- muhafizu (begu) a
potom miri-miran-muhafizu (paši). Po nekim autorima razlika između

117
Ibid, 138.
118
Ibid, 138, Vidi više: Hivzija Hasandedić, Muslimanska baština u istočnoj
Hercegovini, Sarajevo 1990, 232. V.Korać smatra da je bio kapetan od septembra
1712. do juna 1716. kada je postao beg miri- muhafiz a potom i paša miri miran-
muhafiz . Vidi: Vojislav J. Korać, Trebinje II, 1971, 254. Hamdija Kreševljaković,
Kapetanije u Bosni i Hercegovini, Sarajevo 1980, 138.
119
Vidi više: Ejup Mušović, Ferman o neferima, tvrđava Onogošt i Banvir,
Istorijski Zapisi, 3-4, 1983, Zanimljivo je da tada istoričari u Crnoj Gori nijesu tačno
znali lokaciju tvrđave Banvir.
120
Vojislav J. Korać, Trebinje II, 1971, 255.
119
Šerbo Rastoder
ove dvije titule je bila u tome što je titula miri-miran značila „starješina
nad starješinama“. Pošto su ova zvanja bila objedinjena u titulama
Osmana Resulbegovića logično se nameće zaključak da je njegova vlast
prelazila granice kapetanije, odnosno da je pod njegovom komandom
stajalo mnogo šire područje od trebinjske kapetanije. Na takav zaključak
upućuje i činjenica da je Trebinje u to vrijeme bilo središte šire vojne
oblasti kojoj su pripadali gradovi Ban-Vir, Klobuk, Ključ, kod Gacka,
Onogošt, kao i palanke Staro Slano, Ljubinje, i Korita.121 Potpisivanjem
Karlovačkog mira 1699. godine,122 trebalo je uspostaviti nove granice
prema Mlečanima, posebno na području od Neretve do Boke Kotorske
koje je bilo od posebne strateške važnosti za obe sukobljene strane. U
nastojanjima svake strane da dobije što više teritorije, posebno u
dubrovačkom zaleđu, gdje su Mlečani tražili da im pripadne cio kraj od
Gabele do Novog, došlo je do oštrog suprostavljanja unutar osmansko-
mletačke delegacije koje su radile na razgraničenju. I kada je izgledalo da
je dogovor postignut, Mlečani su ga nastojali izigrati pokušavajući da
prekinu sve veze Dubrovnika sa Osmanskim carstvom. Dubrovčani su
odlučno podržavali predstavnike osmanske pregovaračke delegacije koji
su se protivili takvom rješenju. Prema nekim autorima, glavni portin
pregovarač Osman-beg Resulbegović je bio sklon popuštanju mletačkoj
strani, ali je bio izložen odlučnom pritisku ljudi u svojoj delegaciji, kao i
pritisku izbjeglica sa područja koje su Mlečani bili zauzeli, na kraju
odustao od takve namjere i odbio da preda Trebinje.123
S postavljanjem Osman-bega za miri muhafizai i miri miran –
muhafiza (prvi put se s ovom titulom pominje juna 1716, dok se titula
121
V. Korać, n.d. 261.
Karlovački mir (1699) - sklopljen u Sremskim Karlovcima 26.1.1699. između
članova Svete lige (Austrija, Poljska i Venecija) i Osmanskog carstva na kraju Beč-
kog (Morejskog) rata, je vođenog od 1683. do 1699. godine, posredovanjem
Engleske i Holandije. Ovim mirom Osmansko carstvo je uglavnom potisnuto na pro-
store južno od Save i Dunava (ostao mu je jedino Banat), kao i sa velikog dijela
istočnog Jadrana. Na osnovu odredbi mirovnog ugovora, Osmansko carstvo je,
između ostalog, Mletačkoj republici ustupilo pojas od Herceg Novog do Risna, čime
se čitava Boka našla pod vlašću Mlečana. Na zahtjev Dubrovačke republike, Osman-
sko carstvo je sačuvalo dva uzana koridora uz njihovu teritoriju, preko kojih je
izlazio na Jadransko more. To su bili Klek (izlaz Bosne i Hercegovine na more) i
Sutorina kod Herceg Novog, čime je postignut cilj Dubrovčana da nemaju kopnenu
granicu sa Mletačkom republikom. Dobijene teritorije u Boki, Mleci su držali u
svom posjedu sve do propasti Republike 1797. godine.
122
123
Vidi: Enes Pelidija, Bosanski ejalet od karlovačkog do požarevačkog mira
1699-1718, Sarajevo 1989, 42.
120
 O porijeklu porodice Resulbegovića
mirri-miran-muhafiz se posljednji put spominje septembra 1719),124
položaj trebinjskog kapetana je bio značajno uzdignut. Prema nekim
podacima po dobijanju titule paše, Osman-beg se potpisivao sa Osman-
pašić. A tim prezimenom se neko vrijeme potpisivao i njegov sin Ibra-
him125. Osman-paša Resulbegović je na ovom položaju je ostao 16
godina i za to vrijeme je utvrdio novi grad Ban- Vir, kao i tvrđave u
njegovoj okolini. Poslednji put se u dokumentima spominje 28.juna 1728.
godine126
U svakom slučaju, Osman-paša kao prvi trebinjski kapetan iz poro-
dice Resulbegović će utemeljiti vladavinu ovoj porodici trebinjskom
kapetanijom u narednih 123 godine, odnosno od 1712-1835. godine, kada
su kapetanije bile ukinute.

124
V. Korać, n.d. 262.
125
Vidi: Raif Hajdarpašić, Trebinjska kapetanija u odbrani Bosne i Herce-
govine, Sarajevo 1998, 59.
126
Ibid, 263.
121
Safet BANDŽOVIĆ

GRAĐANSKA ODGOVORNOST I HUMANIZAM U RATU:

ODJEK BOŠNJAČKIH REZOLUCIJA IZ 1941. GODINE

Rasizam, šovinizam i ksenofobija su gubitak za čovječanstvo i

univerzum. Nijedno drugo sjećanje na razornu moć mržnje koja se hrani
rasizmom i šovinizmom nije toliko duboko usađeno u svijest evropskog
čovjeka XX stoljeća. Ideja posebnosti i iz nje izvedena ideja misije nije
se uvijek ograničavala samo na pripadnike jedne nacije, već je često
proširivana na grupe naroda koji imaju slično etničko porijeklo. „Izabrani
narodi“ su obilježili to stoljeće kao „stoljeće zlih“. Osjećanje posebnosti,
superiornosti, pa čak i mržnje prema drugim etničkim zajednicama
uporno postoji kao neka vrsta arhetipa uspostavljenog na samim poče-
cima nastanka ljudskog društva.1 XX stoljeće proizvelo je najveće nade
čovječanstva, ali je većinu i sahranilo. Postalo je grobnica velikih ideala.
Ono je pokazalo da su ideali najčešće zavodljive himere i da sumnja nije
smrtna slabost, već neophodna odbrana od pogubnih zabluda.2 Rasizam
nije nikakva marginalna pojava nego osnovni element evropskog kultur-
nog razvoja. Historijat rasizma treba promatrati u kontekstu cjelokupne
evropske historije.3 Historičari upozoravaju da je i danas nužno izučavati
fenomen naci-fašizma, jer je došlo do njegove regeneracije. On se ne
može obnoviti po ugledu na onaj iz međuratnog perioda. Ideologija i
politika rasizma biće „kičma i koža“ svih budućih fašizama. Od svakog
ideološkog materijala može se napraviti palica za ubijanje ljudi.4
Periodi ratova u životu jednog naroda doista se mogu opisati kao
„stadijumi ogledala“. Mnogi ljudi postaju agresivni kada su ugroženi
njihov opstanak i interesi. Gnjev i mržnja ili korišćenje religije da se
racionaliziraju i opravdaju nečije akcije nisu pri tome raritet. U stvar-
nosti, većina „civiliziranih“ naroda, ispoljava gnjev protiv zla i mržnje
protiv neprijatelja kao normalan odgovor na gnusne zločine, ratne nepri-

1 B. Prpa, Izabrani narodi - strah i samoća, u: Rasizam i ksenofobija, Beograd

1998, 109-115.
2 S. Goldstein, 1941. Godina koja se vraća, Zagreb 2007, 462.
3 Opšir. Dž. L. Mos, Istorija rasizma u Evropi, Beograd 2005.
4 R. Tubić, Njuh za ono što dolazi, “Politika”, Beograd 8. oktobar 2009, 14-15.

123
Safet Bandžović
jatelje.5 Rat je u dvadesetom stoljeću prestao biti, kako je to bilo u pro-
šlosti, sukob između oružanih snaga ili čak između «blagajni» zaraćenih
strana. Postao je rat između snage volje i morala društava koja su se našla
u sukobu.6 Rat, stvarajući opasne situacije, stvara pometnju i
dezorijentaciju, a različiti, heterogeni slojevi stanovništva nikada nemaju
istu sposobnost brzog orijentiranja i reorganiziranja. Mase kao političke
cjeline postoje samo ukoliko su obuhvaćene političkim ideologijama,
strankama, pokretima, organizacijama.7 Nema genocidnih naroda, mada
uistinu ima genocidnih politika, i to politika s jasno i lako prepoznat-
ljivim genocidnim namjerama i ciljevima, ili, pak, politika koje imaju
takve svoje strateške političke ciljeve koji se, pod određenim historijskim
i društvenim prilikama, ne mogu ostvariti drugačije nego samo putem
genocida. Ta je u skladu s priznanjem činjenice da te i takve politike
mogu prigodno steći i dosta široku i masovnu kolektivnu, iako po pravilu
samo parcijalnu i djelimično iznuđenu potporu.8 Postoje mnoge varijante
moralne ravnodušnosti, čak i kada je riječ o istom historijskom događaju.
Kulture poricanja podstiču kolektivno žmurenje, neistraživanje zločina i
njihovo normaliziranje kao nečega što pripada ritmu svakodnevnog ži-
vota.9 Moralni argumenti pokreću i ograničavaju ljude. Osnovno mjerilo
za prosuđivanje moralnosti jeste nepristrasnost - gledište po kome se svi
interesi prosuđuju pomoću istih kriterija.10 I glad je veliko izvorište
straha i iskušenja.11 Mirenje sa politikom sile, u pojedinačnom smislu
može počivati i na najraznovrsnijim motivima pokoravanja: počevši od
navike za poslušnošću, do čisto svrhovito-racionalnog razmatranja i

5 Dr. John L. Esposito postavlja pitanje da li su pouke krstaških ratova i inkvi-

zicije, evropskog imperijalizma i kolonijalizma izblijedele iz sjećanja, pouke iz vre-
mena kada su pape i monarsi, svećenici i vojnici, sve poduhvate često pravdali
religijom – Bogom i zemljom, krunom i krstom” – prema: J. L. Esposito, Islam i Za-
pad: sukob civilizacija?, Beharistan, br. 3-4, Sarajevo 2001, 127.
6 M. Howard, Rat u europskoj povijesti, Zagreb 2002, 144-145.
7 N. Popović, Koreni kolaboracionizma, Beograd 1991, 125, 139.
8 S. Vrcan, Nema genocidnih naroda, ali ima genocidnih politika, “Helsinška
povelja”, br. 103-104, Beograd januar-februar 2007, 46.
9 S. Koen, Stanje poricanja: znati za zlodela i patnje, Beograd 2003, 156-159.
10 Dž. S. Naj, Kako razumeti međunarodne sukobe, Beograd 2006, 40-41.
11 Govoreći o Beogradu pod okupacijom u Prvom svjetskom ratu, Isidora Se-
kulić piše u “Novoj Evropi” u junu 1921. da su se “u borbi sa mršavom hranom”
ljudi “pokazali niži od svake slutnje, slabi, zavisni, gramzivi na zalogaj ma u kojem
trenutku. Zaboravilo se i na politiku, i na istoriju, i na spoljašnju pristojnost, i na
čistoću, na gordost pogotovo… lagalo se do srama, nisko… I samo smo materijalno
nadvladali invaziju, duhovno ne”.
124
 Građanska odgovornost i humanizam u ratu: odjek bošnjačkih rezolucija...
prihvatanja egoističnog interesa da se bude pokoran.12 Sistematizirana
znanja pokazuju, van tokova velikih ideologija i nacionalne retorike,
običan ljudski interes da se teška vremena prežive sa što manje
posljedica.
„Strasti sadašnjice“ porađaju deformirane, pristrasne historijske
predstave prošlosti „iz koje se budućnost rađa“. Mitologizacija politike i
historije spadaju među oprobana lukavstva političke propagande.13 Opšte
je pravilo da velike političke promjene, sa procesom prerade prošlosti i
izmjene kolektivnog pamćenja, budu praćene promjenom ideoloških
znamenja i političkih simbola.14 Prošlost se raznim metodološkim zahva-
tima može spoznati na više načina. Pristup istraživanju u velikoj mjeri
određuje i sam naučni rezultat. Opasno je jednoznačno svođenje historij-
skog totaliteta na jednu dimenziju. Historičari svjedoče u svom vremenu
isto koliko teže da ožive neko drugo vrijeme i da ga ponovo stvori onako
kako ga zamišljaju i sanjaju.15 Prvi zadatak historijske nauke je perma-
nentno otkrivanje zaboravljenih ili nepoznatih dijelova prošlosti, pa sa-
mim tim, i stalno preispitivanje prethodnih znanja.16
Historiografija u socijalističkoj Jugoslaviji nije bila samo objekat
ideologije, već i njen značajan kreator. Ideološka generalizacija deformi-
rala je reljefnu sliku historijske stvarnosti i racionalnog saznavanja pro-
šlosti koja je imala više sastavnica od onih koje je nametala politika –
„monolitnog jednozvučja“. Heuristička ograničenja, nadzor nad histori-
čarima, raznovrsni vannaučni oblici presije i „kontrole misli”, visok ste-
pen ideologizacije i politizacije, opirali su se istraživanju „tek minule
stvarnosti” i naučnom sagledavanju reljefnih zbivanja i procesa sa kojima
su historičari bili sljubljeni “licem u lice“.17 Etika „Nove vjere” oslanjala

12 N. Popović, Koreni kolaboracionizma, 47-48.

13 S. Bandžović, Političke poente orijentalne retorike i “Bosanski rat”, Pre-
gled, br. 2, Sarajevo 2010, 259-263.
14 S. Mihailović, Za našu istoriju, “Politika”, Beograd 20. oktobar 2009, 15.
15 I preko površnog izučavanja historije, napisao je Meša Selimović, iznena-
dimo se koliko ima “analognih, pa i identičnih situacija s našima, iz ovog vremena u
kojem živimo... Sva egzistencijalna pitanja i muke žive u nama jednako kao što su
živjela u našim bližim i daljim precima”. - prema: M. Selimović, Roman i istorija,
Zbornik radova posvećen uspomeni Salke Nazečića, Filozofski fakultet, Sarajevo
1972, 93-95.
16 D. Stojanović, Tumačenja istorije, sistem vrednosti i kulturni obrazac, “Re-
publika”, br. 466-467, Beograd 1-31. decembar 2009.
17 Đ. Stanković, Istorijski stereotipi i naučno znanje, Beograd 2004, 92. Prema
Eriku Hobsbaumu sve ono što sačinjava fond znanja ili ideologiju nacije, države ili
pokreta nije ono što je doista očuvano u narodnom sjećanju, već ono što je izabrano,
125
Safet Bandžović
se na princip da je dobro “sve što služi interesima revolucije, zlo sve što
tim interesima smeta”.18 Historijska svijest je građena na mistifikacijama,
stereotipima, predrasudama, političkim zaključcima i ideološkim
predstavama. Djelovala je “škola” prilagođene, selekcionirane historije,
„osnovne istine“ o međuratnom periodu i Drugom svjetskom ratu. On je
bio centralni narativ revolucionarnog preobražaja društva, kako u proce-
sima unifikacije, tako i u procesima socijalne i ekonomske diverzifika-
cije, i, konačno, dekonstrukcije.19 Dugo najznačajniji “obrazac”, “propi-
san” nauci u socijalizmu bio je “Politički izvještaj” ili referat Josipa
Broza na Petom kongresu KPJ 1948. godine.20 “Crvena linija” za Titovog
života nije prelažena. Bilo je evidentno nastojanje državno-političkog
vrha da se preko Beograda i centralnih ustanova u njemu određuju tokovi
razvoja historiografije.
Traumatična prošlost se nakon 1945. pokušavala prevazići novim
ideološkim jedinstvom i manihejskim historiografizmom: “Mi smo tu
prošlost revolucionarno ukinuli” - čulo se 1968. na najvišim partijskim
forumima u Bosni i Hercegovini.21 Složena i neravnomjerna slika prošlo-
sti morala se predstaviti u nasilnim simetrijama i politikom tzv. balansi-
ranja nacionalizma. Pobjednički komunistički pokret u obnovi Jugosla-
vije nije bio spreman da naučnicima ostavi slobodu u traganju za istinom.
Osnova svakog autoritarnog mišljenja i totalitarnog poretka je ideja o
jednoj istini. Umjesto reljefnih dionica prošlosti, nametana je uprošćena,
crno-bijela šema po kojoj su na jednoj strani bili antifašisti i borci za slo-
bodu – partizani, a na drugoj strani izdajnici i saradnici okupatora.22 Poli-

napisano, prikazano, popularizirano i institucionalizirano od strane onih kojima je u

funkciji da to čine; opšir. E. Hobsbaum, Uvod: Kako se tradicija izmišlja, u:
Izmišljanje tradicije, Beograd 2002, 22-25; R. Tubić, U potrazi za istorijskom
muzom, “Politika”, Beograd 2. avgust 2003.
18 Č. Miloš, Zarobljeni um, Beograd 1985, 84.
19 A. Ignjatović - O. Manojlović Pintar, Redefinisanje sećanja (1), “Helsinška
povelja”, br. 115-116, Beograd januar-februar 2008, 32.
20 B. Petranović, Istoričar i savremena epoha, Beograd 1994, 100-109.
21 Prema: XVII sjednica Centralnog komiteta Saveza komunista Bosne i Her-
cegovine, diskusija Dž. Bijedića, Sarajevo 1968, 87.
22 M. Bjelajac, Istoriografija o građanskom ratu u Jugoslaviji 1941-1945, Is-
torija 20. veka, br. 1, Beograd 1997, 130. Arso Jovanović, načelnik generalštaba Ju-
goslavenske armije, je upozoravao: “Naša ratna istorija treba da bude dokument o
natčovečanskim pregnućima, naporima i žrtvama najširih narodnih slojeva u jednom
istinski otadžbinskom ratu” – prema: Z. Antonić, Istorijska podloga srpske
duhovnosti, u: Nauka i obrazovanje – bitni činioci srpske duhovnosti, Banjaluka
2000, 121.
126
 Građanska odgovornost i humanizam u ratu: odjek bošnjačkih rezolucija...
tički centri moći su dugo noviju historiju svodili na historiju radničkog
pokreta, antifašistički otpor je tumačen kao djelo samo Komunističke
partije, čija je historija, prema potrebama, prilagođavana.23 “Partija je
bila dio naših života” – napisao je Erik Hobsbaum.24 Režim je sužavajući
prostor za slobodno istraživanje i saopštavanje naučnih rezultata, naišao
na jednu uprošćenu, odgovarajuću verziju prošlosti koja je olakšavala
manipulacije. Bilo je izdvojeno proučavanje radničke i tzv. građanske
komponente historije. Sličan je bio pristup u manihejskom izučavanju
zbivanja u Drugom svjetskom ratu, podjelama na dobre i zle. Mnogi
događaji su prećutkivani, naročito oni o kojima se polujavno uveliko
govorilo, uz tvrdnje da je „osnovna istina” pružala dovoljno. Okupljanje
historičara oko linije KPJ i NOB-a i služenje „narodnim interesima i
novom društvenom poretku”, bio je primaran kriterij za učešće u nauč-
nom i javnom životu.25 Naučnici su mahom bili zatočenici vremena i vla-
dajućeg mišljenja, ne po svojoj dijalektičkoj misli i opširnim analizama i
sintezama, već po materijalističkoj platformi obrazlaganja historije.
Marksistički historičari donosili su, u ulozi prenosioca ideoloških i poli-
tičkih poruka i pouka, gotovo zaključke i vredonosne sudove o Drugom
svjetskom ratu, mada su i sami često isticali da brojni izvori nisu dostu-
pni.26 Mnogi štampani zbornici dokumenata, kojima se historičari zahva-
lno služe u nedostatku orginala, ne počivaju na mnogo sigurnijim teme-
ljima. „Komunistički romantizam“ je, uz dihotomne sheme, reducirane
predstave, „dekretirano sjećanje“, imao i drugu stranu. Ideološka prena-
glašenost stvarala je, ipak, otpor i prezasićenost. Iza više generacija
historičara ostali su odbojni plodovi nekritičke, ideološke historiografije,
pa je otvoreno pitanje koliko će „socijalističkih“ knjiga „preživjeti“ i
imati tretman djela trajnije vrijednosti. Prošlost nije bila iscrpljena, činje-
nice nisu prešućene niti potisnute.27 Iluzija je, piše dr. Latinka Perović,
„svih pobjednika da historija počinje upravo od njih. Sizifoski pokušaj je
i svih revolucija da u ime novog ideala mogu uništiti pamćenje, stvoriti

23 M. Đorđević, Disidenti - između reforme i revolucije, “Republika”, br. 187,

Beograd 16-30. april 1998.
24 S. Kotkin, Da li je Hobsbaum istorija, “NIN”, br. 2784, Beograd 6. maj
2004, 51.
25 Đ. Stanković, Istorijski stereotipi i naučno znanje, 90-91.
26 K. Nikolić, Prošlost bez istorije: polemike u jugoslovenskoj istoriografiji
1961-1991: glavni tokovi, Beograd 2003, 274-275.
27 W. Weilguni, Jugoslavija bi mogla biti uzor, u: Quo vadis, Jugoslavijo?,
Zagreb 1989, 167; B. Prpa, Problem granica – nekoliko historijskih primjera, u:
Granice – izazov interkulturalnosti, Beograd 1997, 205.
127
Safet Bandžović
„drugu pamet“ i zauvijek oblikovati „novu svijest“.28 Praznine koje su se
krile pod zarom djelimično su popunjavane „tajnim historijama” za one
koji su htjeli da se sjećaju ili da slušaju. Te interpretacije su izašle iz
sjene sa gubljenjem komunističkog primata nad javnim diskursom i nor-
miranom kontrolom sjećanja. Nakon 1980. nastupio je veliki talas preis-
pitivanja historije, podstaknut i krizom sistema i države. Za dio partijskog
establišmenta ovakvi pristupi bili su uznemiravajući i nepoželjni.29
Prelomne situacije uvijek izazivaju dublja promišljanje prošlosti.
Dok se Jugoslavija nakon 1945. suočila sa autoritarno-internacionalisti-
čkim preradom prošlosti, postjugoslavenski prostor se od 1990. suoča-
vao, restaurativno, sa pluralističko-nacionalnom preradom. Brojna histo-
riografska pitanja su u periodu krize i raspada jugoslavenske državne
zajednice, „postjugoslavenskih ratova“ i „procesa demokratske tranzi-
cije”, postala predmet kritičke revalorizacije i reinterpretacije.30 Raspad
ideološke paradigme uticao je, u postjugoslavenskim zemljama na nove
temeljne analize, metodološke i sadržajne „prevrate u memoriji”, spore-
nja različitih „zajednica pamćenja”, preispitivanje i preoblikovanje razli-
čitih slojeva historijske svijesti. Instrumentalizacija prošlosti je nezami-
sliva bez osmišljavanja, različitog akcentiranja, selektivnog odabira po
dramskom obrascu i emocionaliziranja izabranih segmenata.31 Ako ne
postoji odgovarajuća prošlost, ona se uvijek može izmisliti. Simbolički
rat za interpretaciju donosio je dominantnu prevagu u društvu. Jezički
revizionizam nije samo simbol nego i aktivan segment prerade pro-
šlosti.32 Isti se dokumenti danas čitaju drugim naočarima. Ne treba zabo-
raviti da dokument nije «čista prošlost», nego svjedok čiji odgovor ovisi
od pitanja koja mu se postave (M. Bloh). Iz same biti historijske nauke
proizlazi da se istraživanje prošlosti ne može vršiti bez uvažavanja i no-
vih iskustava, sadržanih u protoku vremena, prisutnih u svijesti savreme-
nika, pa i historičara kao produkta svoje epohe.33 Suhoparan način pi-
sanja za najuži krug stručnjaka više nema perspektive. Jednodimenzio-
nalno, normirano i manihejsko prikazivanje karaktera bliske historije je

28 Prema: L. Perović, Između anarhije i autokratije: srpsko društvo na prela-

zima vekova (XIX-XXI), Beograd 2006, 360.
29 Historija i suvremenost: Idejne kontroverze, Zagreb-Ljubljana 1984, 13-15.
30 Opšir. S. Bandžović, Postjugoslavenska historiografija: (re)interpretacija
prošlosti, Pregled, br. 2, Sarajevo 2008, 13-38.
31 T. Kuljić, Mit i istorija na “tržištu”, “Helsinška povelja”, br. 85-86,
Beograd jul-avgust 2005, 22-23.
32 T. Kuljić, Istoriografski revizionizam u poslesocijalističkim režimima, Helsin-
ške sveske, br. 11, Beograd 2002, 8-10; opšir. Isti, Kultura sećanja, Beograd 2006.
33 B. Petranović-M. Zečević, Agonija dve Jugoslavije, Beograd 1991, 71.

128
 Građanska odgovornost i humanizam u ratu: odjek bošnjačkih rezolucija...
stvar prošlosti. Prošlo je vrijeme paušalnih ocjena, sa strogim osudama i
presudama. Po historijsku svijest svakog naroda, a to znači po njegovo
političko i kulturno sazrijevanje, fatalno je ono shvatanje koje historiju ne
tretira kao višeznačan proces.34
Postkomunizam je pokazao bezbroj lica. Revizija historijske slike je
razumljiva težnja ka preispitivanju tumačenja prošlosti, skidanju sa
prošlosti slojeva legendi, da bi se lakše shvatila sadašnjost. Generaliza-
cije vode u zablude. Tragična zbivanja tokom posljednje decenije XX
stoljeća u znatnoj mjeri su dramatizirala i dezorijentisala ne samo opšte
idejne, već i idejne, historijsko-naučne tokove. Fašizam je ekstremni na-
cionalizam, a dosljedno rastumačeni antifašizam, shvaćen kao teorijski
postulat i moralno-politička vertikala XX stoljeća, najpouzdanija je os-
nova kritike raznovrsnih oblika nacionalističke uskogrudosti. Antifaši-
zam je odrednica kojom se treba ponositi. Nijedna verzija savremenog
revizionizma ne odriče se antifašističkog moralnog kapitala, mada se
antifašizam shvata na različite načine.35 Historičari ukazuju da su poj-
movi „kolaboracija“ i „otpor“ sami po sebi veoma složeni i da oni pone-
kad ne mogu da obuhvate stvarnost.36 Činjenica je da ni u tragičnim rat-
nim godinama život nije mogao da stane, niti je stao. I u takvim vreme-
nima se, uprkos svemu, moralo živjeti. Na temi života, kazuje književnik
Vladimir Kecmanović, svaki ideološki koncept raspada se kao kula od
karata, a na temi života u ratu kao gipsani kip pod gusjenicama tenka.
Svaki veliki rat je nesreća za „obične“ ljude, a „unutrašnji rat“ je prava
tragedija. U njoj se ruše temelji društva i civiliziranog ophođenja među
ljudima. Za takav rat ljudi, po pravilu, nisu spremni, zanoseći se povolj-
nijim tokom zbivanja, a ne ratom. Svačija je „pamet“ premala za takvu,
veliku nevolju.37 I u ratnim vremenima, kako u ličnom, tako i u životu
društva, postoje ipak momenti kada se mora pružiti otpor po cijenu
egzistencije, „kako se ne bi živelo na uštrb dostojanstva“ (Z. Paković).
Antifašistički pokret otpora u Drugom svjetskom ratu obuhvata one po-
krete koji su svoju aktivnost ispoljavali u suprotstavljanju naci-fašističkoj

34 L. Perović, Odnos prema fašizmu i antifašizmu – izraz političke zrelosti, u:

Pobeda nad fašizmom 60 godina kasnije, Beograd 2005, 13.
35 T. Kuljić, Prevladavanje prošlosti: uzroci i pravci promene slike istorije
krajem XX veka, Beograd 2002, 459; Isti, Legalizovanje nacionalnog antifašizma,
“Helsinška povelja”, br. 97-98, Beograd jul-avgust 2006, 25.
36 A. Cvijić, Drugi svetski rat u Jugoslaviji, “Politika”, Beograd 26. oktobar
2009, 11.
37 Upor. S. Bolčić, Sociologija i “unutrašnji rat” u Jugoslaviji, Sociološki
pregled, br. 1-4, Beograd 1992, 16; M. Vulićević, Svaka je ideologija pogubna,
“Politika”, Beograd 8. novembar 2008.
129
Safet Bandžović
okupaciji i kvislinškim režimima. Suprotstavljanje okupatorima i kvislin-
zima sadrži i obuhvata najraznovrsnije oblike otpora: pasivnu rezisten-
ciju, aktivan otpor, partizansku borbu do masovnog narodnooslobodi-
lačkog rata.38 Dosljedni antifašizam, kako navodi dr T. Kuljić, brani
jednakost svega što nosi ljudski lik.
Svi narodi imaju memorisane različite priče i datume. Historija Boš-
njaka u Drugom svjetskom ratu je multiperspektivna tema. Neosporna je
činjenica da je najveći dio bošnjačkog stanovništva, koji nije bio aktivno
na strani NOP-a, teško proživljavajući okupaciju i rat, dočekao 1945. kao
godinu oslobođenja. Stradanje Bošnjaka u tom ratu slojevito je historio-
grafsko pitanje. Ono se ne može predstavljati jednostavno, niti reducirati
samo na četničke zločine u istočnoj Bosni i Sandžaku.39 Mnogobrojne
stranice iz historije Bošnjaka u Drugom svjetskom ratu iziskuju sloje-
vitiji, objektivniji, deideologizirani pristup. Primarni problem, mada
ionako malobrojnih, bošnjačkih historičara u socijalističkom periodu bio
je očiti tradicionalizam koji se iskazivao u odsustvu višeg stepena pro-
fesionalne, ali i nacionalne odgovornosti, u frontalnom zaziranju i izbje-
gavanju proučavanja „zatamnjenih tema“ XX stoljeća. Neoficijelna
bošnjačka „oralna historiografija“, uprkos svemu, nastavila je da živi i
van okvira koje je nametala politika kao neosporni arbitar u delikatnim
pitanjima struke. Sve dok je historija monopol moćnih, sjećanje je privi-
legija „oblika protesta neravnopravnih i marginaliziranih“ (T. Kuljić).40

38 M. Colić, Jugoslovensko ratište 1941-1945. godine – učesnici, nastanak,

razvoj i specifičnosti, u: Antifašistički narodnooslobodilački rat u Jugoslaviji i sa-
vremenost, Beograd 2004, 121.
39 Dr Darko Tanasković je 1991. ukazivao da je bilo “sramno i potpuno neo-
pravdano dugo prećutkivanje pokolja nad Muslimanima u Istočnoj Bosni, jer su ti
pokolji stravična činjenica koja je i dokumentarno neoborivo potvrđena i doka-
zana…Godinama se tako stvarao i sticao utisak, i to od osnovne škole pa nadalje, da
Muslimani u stvari aktivno gotovo da i nisu sudelovali u Drugom svetskom ratu. Ni
kao žrtve, ni kao partizani-oslobodioci, a da su donekle participirali samo u zlo-
delima Nezavisne Države Hrvatske” - prema: D. Tanasković, U dijalogu sa
islamom, Beograd 1992, 106; također vidi: S. Čekić, Četnički zločini u jugoistočnoj
Bosni i Sandžaku 1941-1943., “Preporod”, Sarajevo 15. novembar 1991.
40 U domenu kolektivnog pamćenja ne postoji unitarističko prikazivanje pro-
šlosti, već mnoštvo paralelnih sjećanja koja se bore za prevlast i društveni uticaj.
Proces pamćenja je uvijek smješten u specifičan argumentativni kontekst. Pamtiti,
smatra Jovan Bajford, ne znači samo predstaviti nešto, već i implicitno se suprotsta-
vljati konkurentskim predstavama koje koegzistiraju u javnom domenu – opšir. J.
Byford, Potiskivanje i poricanje antisemitizma: sećanje na vladiku Nikolaja Velimi-
rovića u savremenoj srpskoj kulturi, Beograd 2005.
130
 Građanska odgovornost i humanizam u ratu: odjek bošnjačkih rezolucija...
Nužno je objasniti mnoge pojmove, redefinirati odnos prema vlastitoj
prošlosti, baziranoj na racionalnim prosudbama reljefnih historijskih
etapa i dionica.
Brojna pitanja vezana za antifašizam, mimo poratnih idoloških pre-
misa i „zvaničnih istina” ostala su u većoj ili manjoj mjeri neistražena.
Jedan od tih historiografskih problema jeste valorizacija i multiperspek-
tivan odnos prema antifašističkim, antiustaškim „muslimanskim rezolu-
cijama” protiv genocida nad Jevrejima, Srbima i Romima tokom 1941. u
Bosni i Hercegovini, donijetim u više gradova, u nezavidnim ratnim
prilikama, vremenu okupacije i pustošenja, sveopšte lične i materijalne
nesigurnosti i neizvjesnosti. Po riječima akademika Muhameda Filipo-
vića, objavljivanjem ovih rezolucija, Bošnjaci su postali „jedina narodna
zajednica u Europi koja je javno i sa potpisima tisuća svojih najuglednijih
članova, protestirala protiv progona, paljevina, ubijanja, oduzimanja
imovine i deportiranja svih ljudi zbog vjere, rase ili nacije, tražeći da
država, ako jeste država i ako počiva na pravu i ljudskim principima,
mora garantirati prava svih svojih građana“.41 Stephen Schwartz ustvr-
đuje da su potpisnici rezolucija bili protiv zločina ustaškog režima i da su
stali u odbranu „digniteta i imovine bosanskih Srba i Jevreja“, da su
rezolucije „od najveće važnosti da se svijetu objasni jedinstveni odnos
muslimana i Jevreja na bosanskome tlu“.42 Rezolucije treba promatrati u
širem kontekstu epohe, atmosfere jednog vremena, imajući u vidu vri-
jeme koje je prethodilo njihovom donošenju, kao i bošnjačka iskustva
življenja u monarhističkoj Jugoslaviji. Bošnjaci 1941. nisu imali jedin-
stveno političko rukovodstvo, nikakve predratne borbene strukture, koje
su se pripremale za rat, ništa nalik na ona javna i tajna društva „za slo-
bodu i spas otadžbine”, „oslobodilačke pokrete”, na srpskoj i hrvatskoj
strani, a čekala ih je teška i neizvjesna borba, puna iskušenja, za goli
biološki opstanak. U nešto više od 60 godina nekoliko puta se mijenjao
državno-pravni okvir u kome su živjeli (osmanski, austrougarski, jugosla-
venski, hrvatski), što je ostavilo posljedica u svim ravnima života. Bo-
šnjaci su 1941.-1945. u „vrlo složenom oslobodilačkom i građanskom
ratu” bili izloženi krajnje surovom, dvostrukom genocidu. Oni su na
jednoj strani bili žrtve NDH, a na drugoj četnika.
Jugoslavenska monarhistička državna zajednica nije bila definitivno
„rješenje“ u historiji. Njeno rađanje u cjelini je stvorilo više problema
nego što ih je riješilo.43 U srži sporova koji su snažno i kontinuirano
potresali ovu državu, od prvih dana postojanja 1918. do njenog sloma

41 M. Filipović, Bošnjačka politika, Sarajevo 1996, 75.

42 S. Schwartz, Sarajevska ruža, Sarajevo 2006, 8.
43 H. Zundhausen, Istorija Srbije od 19. do 21. veka, Beograd 2008, 261.

131
Safet Bandžović
1941., bilo je pitanje državnog uređenja. Odnos, kao i uloga Srbije u nje-
nom stvaranju, učvršćivali su srpska vjerovanja kako je nova država
1918. produžetak njihove historije od 1804., da je to zapravo Srbija napi-
sana velikim slovima. Nastankom višenacionalne Jugoslavije riješen je
„srpski problem“, definiran tokom XIX stoljeća, da gotovo svi Srbi budu
ujedinjeni u jednoj državi. U njoj su Srbi činili najveću etničku zajednicu,
ali ne i većinu. Politikom krutog centralizma i unitarističkom ideo-
logijom, srpski vladajući krugovi snažili su odbrambene reflekse drugih
naroda u Jugoslaviji i dinamizirali procese njihove integracije. Jugosla-
vija je upadala iz jedne političke krize u drugu. Lista „neprijatelja re-
žima” bila je duga i iscrpna. Ovu državu je, prije svega, određivao odnos
između dva najbrojnija naroda u njoj, Srba i Hrvata. Pobornici unitarizma
i velikosrpske verzije Jugoslavije suprostavljali su se predstavnicima
nesrpskih nacionalnih pokreta koji su tražili federativno (ili konfe-
deralno) državno uređenje. Srbi, smatrajući da imaju ekskluzivno pravo
na prevlast, zahtjeve drugih naroda nisu tretirali kao nacionalne, nego kao
opozicione. Tvrdili su da u „Južnoj Srbiji”, Hrvatskoj, BiH i Crnoj Gori,
grade novu državu usred, u osnovi, neprijateljskog stanovništva. U
međuratnom periodu BiH je bila „politički zapuštena i degradirana”.
U predvečerje Drugog svjetskog rata vođeni su zakulisni srpsko-
hrvatski pregovori oko preuređenja Jugoslavije. Osnovna poteškoća za
ranije potpisivanje Sporazuma bilo je pitanje kome će pripasti Bosna i
Hercegovina. Ona je postala poprište „najšire šovinističke kampanje“.44
Mišljenja bošnjačkih političara nisu uvažavana u kombinacijama oko
preustrojstva države. Bošnjaci, odnosno Muslimani, za Cvetkovića i
Mačeka nisu postojali.45 Muslimanskom stanovništvu u Jugoslaviji bila
je, od njenog stvaranja, data drugorazredna, marginalna uloga. Stvaranje
Banovine Hrvatske neće riješiti stanje duboke krize jugoslavenske
države. Jugoslavenska država, izvorno nastala voljom međunarodnih
činilaca, održavana je diktaturom, pa je njen vijek trajanja, uz nasilne

44 D. Begić, Sporazum Cvetković-Maček u "Pregledu istorije SKJ", Prilozi, br.

1, Sarajevo 1965, 370-376.
45 O tome je pisao Branko Miljuš, ministar u Cvetkovićevoj vladi: “To mi je u
Parizu potvrdio 1946. i sam dr Maček kada sam ga pitao na kom su gledištu on i D.
Cvetković vršili podelu Bosne i Hercegovine. On mi je doslovno odgovorio: Kada
sam sa Dragišom pravio sporazum 1939., mi smo se sporazumjeli kada smo došli na
Bosnu i Muslimane, da smatramo da Muslimani ne postoje. I tako smo radili”; opšir.
A. Isaković, O "nacionaliziranju" Muslimana, Zagreb 1989, 276; M. Imamović,
Historija Bošnjaka, Sarajevo 1997, 520-521. Maček je Bošnjake smatrao "najčišćim
Hrvatima" – vidi: E. Redžić, Sto godina muslimanske politike u tezama i kontra-
verzama istorijske nauke, Sarajevo 2000, 148.
132
 Građanska odgovornost i humanizam u ratu: odjek bošnjačkih rezolucija...
pokušaje održanja, već bio odlučen. Prevrat 1941. kao i onaj iz 1918.,
Bošnjake su dočekali mahom nespremni i dezorijentirani.46 U krajnje
konfuznom stanju, u teškim političkim krizama, zategnutim međunacio-
nalnim odnosima, Jugoslavija je dočekala haotični aprilski rat 1941. i bila
brzo rasparčana. Jugoslavija je imala najmasovniju kolaboraciju u
Evropi. Antijugoslovenske snage skoro sve do kraja rata, bile su brojnije
od projugoslavenskih. Okupacione snage nisu bile jedini krivac za
ogromne ljudske žrtve i stradanja.47 Od svih ratova, građanski su najsuro-
viji i najkrvaviji. To su ratovi bez konvencija, sa malo ili nimalo moral-
nosti u odnosima suprostavljenih strana; u njima dominira kolektivna
svijest. Hobs je napisao da ono najgore što može snaći narod u bilo kom
obliku vladavine jedva je vrijedno spomena u poređenju sa pustošenjima
i groznim pokorama što prate građanske ratove. Ratovi sa bezbroj po-
gubljenja imaju malo u sebi vojničkog, a više satanskog. U njima se pro-
tivnici sataniziraju, svode na ništavilo. I za nemoralna ubistva ili postu-
pke potrebni su svijest i razum.
Zbivanja u predratnoj Jugoslaviji, diskriminacija nesrpskih nacio-
nalnih zajednica, imala su velikog eha u zbivanjima nakon raspada te
zemlje. Bosna i Hercegovina, kao i narodi u njoj, našla se nakon raspada
jugoslavenske države i formiranja marionetske Nezavisne Države Hrvat-
ske, u teškom i neizvjesnom položaju. Većina Bošnjaka ispoljavala je

46 Reisu-l-ulema Fehim Spaho uputio je apel 28. marta 1941. u kojem je

pozvao ulema-medžlise, džematske imame i sve vjerske službenike IVZ na lojalnost
Kraljevini Jugoslaviji i kralju Petru II Karađorđeviću koji je preuzeo vlast iz ruku
Namjesništva i mandat za sastav nove vlade povjerio generalu Dušanu Simoviću.
Spaho je tada procijenio kako je “u današnjim sudbonosnim danima potrebno
okupljanje oko Previšnjeg Prijestolja”, apelirajući na vjerske službenike da svoje
djelovanje usmjere “na dobro Kralja i otadžbine, kako bi svim svojim postupcima
olakšali zadatak kraljevske vlade”. Proglas je završavao usklikom “neka živi
Njegovo Visočanstvo kralj Petar II. Da živi draga nam domovina Kraljevina
Jugoslavija”. Nakon proglašenja NDH on će se u Sarajevu susresti sa Slavkom
Kvaternikom koji mu je prenio Pavelićeve garancije da će vlada u Zagrebu poštovati
autonomiju Islamske vjerske zajednice; opšir. Nada Kisić Kolanović, Muslimani i
hrvatski nacionalizam 1941.-1945., Zagreb 2009, 195.
47 B. Petranović, Pojam izdaje u Jugoslaviji – između proizvoljnosti, relati-
vizacije i naučne analize, Istorija 20. veka, br. 1-2, Beograd 1993, 207-215. Nijemci
su između 22. juna 1941. i 1. aprila 1945. imali oko 20.000 ranjenih i poginulih voj-
nika na raznim balkanskim ratištima. Većina njemačkih gubitaka nastala je u
posljednjim fazama rata, kada su se borile protiv jedinica sovjetske Crvene armije,
nakon njihovog prodora na Balkan – prema: F. Veiga, Balkanska zamka (1804-
2001): jedna evropska kriza, Beograd 2003, 138.
133
Safet Bandžović
rezerviranost, zbunjenost i dezorijentaciju.48 Izbori pred kojima su se
nalazili Bošnjaci bili su izuzetno suženi. Nalazili su se u krajnje neiz-
vjesnoj situaciji koja nije nudila efikasna rješenja koja bi im dugoročno
garantirala ličnu i imovinsku sigurnost. Jugoslavensku državu, koja je
neslavno kapitulirala, piše dr. Dušan Lukač, Bošnjaci i Hrvati nisu sma-
trali svojom, „ona je smatrana srpskom državom, i nije se pojavljivala ni
najmanja potreba da se čini žrtva za njeno oživljavanje. Došla je nova
država, kao i uvijek zajedno sa nekom vojskom – ovoga puta sa silama
fašizma, koja je svim mogućim kanalima i sredstvima najavljivala bolje
uslove života ranije nacionalno ugnjetenih Hrvata i Muslimana. Prirodno
je da je u ovakvim uslovima jedan dio stanovništva povjerovao obeća-
njima i počeo gajiti ilizije u ‘svoju’ državu i, analogno tome, da je morao
proći jedan period u kome će sazreti razočarenje u tu novu državu. Nešto
sporijem sazrijevanju ovog razočarenja doprinosila je djelimična sigur-
nost znatnog dijela ovog stanovništva. Poznato je da je dio građanstva
koje nije sarađivalo sa NOP-om protiv snaga fašizma bio relativno
bezbjedan, svakako u odnosu na uslove okupacije i rata. Bilo kakvo, i
najminimalnije angažovanje protiv NDH i sila fašizma povlačilo je za
sobom smrtnu opasnost za pojedince i za cijele porodice”.49 Za nastanak
NDH Bošnjaci nisu bili odgovorni, niti su bili pitani. Najveći dio njih do
tada nije ni znao za Antu Pavelića. Značajnu ulogu kod opredjeljivanja
Bošnajaka – za ili protiv okupatora i novih vlasti – imao je i međunarodni
faktor, a posebno neutralnost Turske prema zaraćenim stranama.50 Dio

48 N. Albahari, Od aprilskog rata do ustanka, u: Sarajevo u revoluciji, knj. 2,

Sarajevo 1977, 32.
49 Cit. prema: D. Lukač, Garancija nacionalne ravnopravnosti preduslov us-
pjeha ustanka u Bosni i Hercegovini 1941. godine, u: 1941. u istoriji naroda Bosne i
Hercegovine, Sarajevo 1973, 260. U jednom drugom tekstu D. Lukač također uka-
zuje da bošnjačko i hrvatsko stanovništvo nije vjerovalo ponudama i obećanjima
ustaša, smatrajući da je najsvrsishodnije u tim prilikama ostati u stanju iščekivanja:
“Kad je počeo ustanak u kome se pod vodstvom komunista našlo srpsko seljaštvo
kao osnovna snaga, koja je i ranije bila glavni oslonac režimu stare Jugoslavije,
Muslimani i Hrvati razumljivo nisu imali dovoljno elemenata za brzo opredjelji-
vanje” – cit. prema: D. Lukač, Neke posebnosti djelovanja komunista u ustanku u
Bosanskoj krajini, Istorijski zbornik, br. 2, Banjaluka 1981, 137, 141.
50 „Činjenica je da su Muslimani njihovi predstavnici” – piše dr. Zdravko
Antonić, „imali loše iskustvo sa režimima bivše Jugoslavije, ali je isto tako činjenica
da je najveći broj Muslimana dočekao okupaciju kao još lošije rješenje za svoju
budućnost. Budući da iz toga nisu vidjeli neki konkretniji izlaz, oni se prema okupa-
toru, bar u prvo vrijeme, odnose dosta lojalno i pokorno”; opšir. Z. Antonić,
Ustanak u istočnoj i centralnoj Bosni 1941, Beograd 1973, 52.
134
 Građanska odgovornost i humanizam u ratu: odjek bošnjačkih rezolucija...
vodećih ličnosti iz nekadašnje Jugoslavenske muslimanske organizacije
prihvatio je ovu državu smatrajući da se u njoj neće ponoviti netrpeljivost
prema Bošnjacima, koja se na različite načine iskazivala u bivšoj državi.
Javni društveni angažman bošnjačkih političkih ličnosti i ulemanskih
prvaka više je proizlazio iz moranja i tegobnosti vremena, nego iz
slobodnog izbora (E. Karić). Antiustaško i antinjemačko raspoloženje
iskazivali su, s druge strane, od početka uspostave NDH, mnogi Bošnjaci
- ranije pristalice Samostalne demokratske stranke.51
Ustaške koncepcije o mjestu i ulozi BiH u stvaranju NDH bila je, od
samog dolaska ustaša na vlast, ozbiljno poljuljana. Tome su, pored, očitih
natega koje su obilježavale teoretsko tumačenje historijskog razvoja BiH
„duše i srca Hrvatske”, kao isključivo hrvatske zemlje, posebno
pridonijela dva konkretna momenta: krvava praksa koja je obilježila
ustašku brutalnu politiku prema Srbima i apsurdnost dokazivanja
hrvatstva Bošnjaka.52 Predratna, višegodišnja emigracija u kojoj su ži-
vjeli A. Pavelić i „tvrdo jezgro” ustaških emigranata, napravila je od njih
psihopate, ljude duševno bolesne od želje za obračunom sa Srbima, Je-
vrejima i Romima u NDH. Ustaški režim poduzimao je određene mjere s
ciljem potpune kroatizacije BiH, a u te mjere je bila uključena i šovini-
stička politika prema Srbima, Jevrejima i Romima. Politici „tihe asimi-
lacije” i kroatiziranja bili su izloženi i Slovenci, koji su, deportirani iz
Slovenije, bili naseljavani po BiH. Bošnjaci su, s druge strane, isticani
kao jedno od glavnih konstituivnih usporišta nove države. „Kulturna”
misija Bošnjaka se trebala sastojati u povezivanju Hrvatske i srednje
Evrope s Orijentom i evropskom civilizacijom. Kao „Hrvati” oni čine –
naglašavano je – jedinstvo s ostalim Hrvatima i dijele njihovu sudbinu.
Ustaška publicistika se suprostavljala mišljenjima o postojanju „musli-
manskog pitanja”. Upornost u ponavljanju propagandnih poruka: „Musli-
mani Hrvati nisu samo dio hrvatskog naroda, oni su jedinstvena sastavna
srčika hrvatskog naroda. Bosna nije pripojena Hrvatskoj, nego je Bosna
Hrvatska, središte i težište hrvatskog naroda i Nezavisne Države Hrvat-
ske”, trebala je uvjeriti javnost u, navodno iskrene namjere ustaškog
režima. Ustaška publicistika se suprostavljala mišljenjima o postojanju
„muslimanskog pitanja”. Bošnjaci su isticani kao jedno od glavnih
konstituivnih usporišta nove države. Kao Hrvati oni čine – naglašavano
je – jedinstvo s ostalim Hrvatima i dijele njihovu sudbinu. Zbog toga je

51 H. Matković, Bosansko-hercegovački muslimani u programu ustaške emi-

gracije i politici Nezavisne Države Hrvatske, Časopis za suvremenu povijest, br. 3,
Zagreb 2006, 1033.
52 F. Jelić-Butić, Bosna i Hercegovina u koncepcijama stvaranja nezavisne
Države Hrvatske, u: 1941. u istoriji naroda Bosne i Hercegovine, 49.
135
Safet Bandžović
ustaški vrh poduzimao određene mjere s ciljem potpune kroatizacije BiH,
a u te mjere je bila uključena i politika prema bosanskohercegovačkim
Srbima.53 U najširim slojevima bošnjačkog naroda ustaški režim nije mo-
gao osigurati nikakvu podršku. Na ustašku propagandu o Bošnjacima kao
navodno rasno najčistijem dijelu hrvatskog naroda lijepili su se među
Bošnjacima „uglavnom razni deklasirani elementi”.54 Ustaški režim je
bio prepoznatljiva kopija svojih naci-fašističkih uzora. Njegova propa-
ganda bila je također odbljesak Gebelsove i Musolinijeve propagande, ali
bez jednog značajnog svojstva – bila je lišena njihove hipnotične moći.55
Samo se mali dio poveo za ustašama i pošao njihovim putem. Radilo se o
najtanjem sloju seoskog i gradskog stanovništva, i to prvenstveno o
onima “sa dna”, koje su čak i pojedini visoki činovnici NDH i oficiri
domobranstva identificirali kao poznate pljačkaše, robijaše i siledžije.56
Na političku scenu je stupio društveni ološ „onaj odozgo i onaj odozdo,
parazit i nasilnik bez ikakvih skrupula, koji je odjednom postao neogra-
čnieni gospodar života svojih sugrađana.57 Uglješa Danilović piše da su
ozbiljni ljudi, koji su držali do svog dostojanstva, počeli otvoreno da se
distanciraju od ustaške politike. Oni se nisu prihvatali odgovornih
funkcija u novom režimu, pa je izbor padao na one koji su inače „uživali
lošu reputaciju”. No, bilo je i slučajeva da su se i „pošteni ljudi prihvatali
tih dužnosti s namjerom ili iluzijom da će spriječiti zločine kriminalnih
elemenata”.58 Javno nezadovoljstvo sa zavođenjem ustaške vlasti u BiH

53 H. Matković, Povijest Nezavisne Države Hrvatske, Zagreb 2002, 133.

54 ABC Muslimana, priredili A. Purivatra-M. Hadžijahić, Sarajevo 1990, 35.
55 M. Pelesić, Prilog istraživanjima propagande i kulturne politike Nezavisne
Države Hrvatske u Bosni i Hercegovini u Drugom svjetskom ratu, Prilozi, br. 32,
Sarajevo 2003, 238.
56 P. Morača, Jugoslavija 1941., Beograd 1971, 54-55. Gruhonjić, kotarski
predstojnik u Vlasenici, analizirajući razloge izbijanja srpskog ustanka u tom kraju,
početkom avgusta 1941. izvještavao je vlasti u Sarajevu: “Prije svega, optužujem
ovdašnje ustaše, a naročito bivšeg logornika inače običnog sarajevskog ciganina i
zločinca Mušana Mutevelića, koji su ubijanjem, prebijanjem, pljačkanjem, silova-
njem žena i na druge načine otjerali Srbe u šume i prisilili ih u očaju da se prihvate
za pušku. Oni su radili takva nedjela, da se svaki pošten čovjek morao zgražati.
Među ustašama je bilo a i danas ima mnogo dojučerašnjih ubica i robijaša, i ti su
ljudi čuda činili” – prema: Zbornik NOR-a, tom IV, knj. 1, 554-555. Adil Zulfikar-
pašić će pored ustaše Mutevelića, pomenuti još i neke druge: Karahmeta u Ustiprači
i Gogaliju u Foči – prema: Bosanski pogledi 1960-1967, London 1984, 233.
57 R. Čolaković, O društveno-političkim prilikama u istočnoj Bosni uoči
izbijanja ustanka 1941., u: Istočna Bosna u NOB-u, knj. I, Beograd 1971, 17-18.
58 U. Danilović, Sjećanja, knj. III, Beograd 1987, 33.

136
 Građanska odgovornost i humanizam u ratu: odjek bošnjačkih rezolucija...
došlo je do izražaja i u zajedničkoj rezoluciji grupe predratnih bošnjačkih
i srpskih političara upućenoj njemačkim vlastima. Ustaške vlasti su hitro
regirale na pojavu ove rezolucije, pohapsivši njene srpske potpisnike, dok
je bošnjačkim „strogo zapriečeno da odustanu od takvih protivhrvatskih i
protivustaških ideja”.59 Nije bilo malo slučajeva da su u Sarajevu i
drugim mjestima, Bošnjaci i Hrvati primali i skrivali od progona
pojedince, pa i čitave porodice Srba i Jevreja, rizikujući pritom, da i sami
postanu žrtve progona. Ugledni i uticajni Uzeir-aga Hadžihasanović,
sarajevski trgovac, je na pitanja nekih Bošnjaka da li treba preuzimati
jevrejske radnje u Sarajevu odgovarao: “Kada je poplava, đubre pliva po
površini”.60
Brzi razvoj događaja 1941., nepovjerenje i nesigurnost u konačne
namjere ustaša i njihove ciljeve ostavljali su teške dojmove u svijesti
zatečenog i zbunjenog bošnjačkog naroda. Stalno isticanje propagandne
mašinerije o jedinstvu i slozi muslimana i katolika kao jedinstvenog
hrvatskog naroda nije u praksi doživljavala svoju potvrdu. Distinkcija u
tretmanu muslimana i katolika očitovala se i u ponašanju vrhova nove
vlasti, kadrovskim kombinacijama i forsiranju katolika, što se nije mnogo
ni skrivalo i pored stalnih tirada o ravnopravnom položaju. U oružanim
formacijama Hrvatskog domobranstva i ustaške vojnice rijetki su bili
Bošnjaci sa višim činovima ili na višim komandnim pozicijama.61 Pavelić

59 R. Hurem, Pokušaj nekih građanskih muslimanskih političara da Bosnu i

Hercegovinu izdvoje iz okvira Nezavisne Države Hrvatske, Godišnjak Društva isto-
ričara Bosne i Hercegovine, god. XVI, Sarajevo 1965, 198; M. Bojić, Historija Bo-
sne i Bošnjaka (VII-XX vijek), Sarajevo 2001, 188.
60 Hadži Sulejman-aga Muhasilović, trgovac starim gvožđem i drugim meta-
lima, tri dana je u aprilu 1941. držao zatvorenu radnju, da “tkogod od njegovih rad-
nika ne bi kupio bakar koji su skidali sankiloti sa novog jevrejskog hrama, kad su
ušli u Sarajevo Nijemci, a hram je bio oštećen od bombardiranja, a još više od rulje
koja ga je pljačkala” - cit. prema: A. Nametak, Sarajevski nekrologij, Cirih 1994,
13; također vidi: E. Tauber, Kad su komšije bili ljudi, Sarajevo 2008.
61 E. Redžić, Pogledi iz antiistorije, Sarajevo 2001, 188. Luka Mičeta navodi
da je, bez obzira na sve čemu je srpski narod bio izložen u NDH, bilo također i Srba
u ustaškoj vojsci i vladi: „Časnici Oružanih snaga NDH general Fedor Dragojlov
(načelnik Operativnog odjela Glavnog stožera) i general Đuro Grujić (glavar
Glavnog stožera) koji su bili jedni od glavnih osoba u organiziranju i ustrojavanju
Ministarstva domobranstva što je zapravo Ministarstvo obrane; bojnik Vladimir
Graovac, zapovjednik 5. bombarderske skupine Hrvatske zrakoplovne legije na
Istočnom frontu gdje je i poginuo 1942; dr Savo Besarović, zastupnik u Saboru
NDH te ministar u vladi NDH; Uroš Doder, zastupnik u Saboru NDH” – prema: L.
137
Safet Bandžović
je, uz stalno pozivanje na bošnjački narod i njegovo „hrvatstvo“, govorio
da je bolje ako je u jednoj zemlji samo jedna vjera. Saradnja vrhova NDH
sa dijelom visokog katoličkog klera, kao i sama ustaška ideologija, nisu
dozvoljavali priznavanje i prihvatanje bošnjačkog dijela stanovništva kao
ravnopravne zajednice u NDH. Zanemarivanje prava Bošnjaka i tamo
gdje su oni predstavljali većinu rezultiralo je da su zbog toga uslijedili
otvoreni protesti i prigovori. Sem toga, u ovom stanovništvu se javljao i
bunt što su ustaše neprestano nastojale da prodube što više jaz između
Bošnjaka i Srba. Zato je raslo neraspoloženje Bošnjaka prema ustaškom
režimu. Pojavili su se u njihovim redovima i zahtjevi za normalizaciju
prilika i raspuštanje ustaške organizacije. Bošnjaci se, prema italijanskim
izvorima, „podjednako plaše i hrvatskog šovinizma i srpskog
nacionalizma, zbog čega im i treba zaštita moćnog režima”. Od
septembra 1941. isticana je želja da se, ukoliko, ustaše ne promijene
svoju politiku, Bošnjaci stave pod njemačku zaštitu i upravu.
Svi Bošnjaci nisu 1941-1945., kao ni pripadnici drugih naroda, imali
jedinstveno političko mišljenje, pa se i ne može govoriti o političkom
držanju Bošnjaka kao cjeline u toku Drugog svjetskog rata. Svaki feno-
men u političkom životu Bošnjaka u tom periodu treba posebno ispitivati,
ocjenjujući njegove društveno-političke i historijske dimenzije.62 Napori
koje je jedan dio bošnjačkog građanstva činio 1941-1945. s ciljem da se
BiH osigura poseban upravno-politički položaj, u okviru ili van NDH,
rezultat su egzistencijalne motivacije, nesigurnosti i nepovjerenja Boš-
njaka u ustaški režim. Ti napori su, pored toga, bili izraz predratnih,
višegodišnjih težnji bošnjačkog građanstva za autonomijom BiH. Ovo
građanstvo nije bilo homogeno, pa su, tokom rata, u njegovom politi-
čkom životu egzistirale različite struje. Zato je politika bošnjačkih gra-
đanskih krugova „više ličila na jedno stalno traženje”, bez dovoljno
stabilne političke orijentacije.

Ustaška politika progona Srba eskalirala je u ljeto 1941. godine.

Tamo gdje se bio pojavio srpski otpor slate su na brzinu organizirane
formacije dobrovoljaca koje su trebale slomiti otpor ustanika. Učešće u
borbama i progonima Srba proglašavalo se samoodbrambenim činom
nove države. Ustaše su svjesno nastojale uplesti Bošnjake u svoje anti-

Mičeta, Vane Ivanović – post skriptum jednog Jugoslovena, feljton, “Politika”,

Beograd 30. novembar 2010.
62 R. Hurem, Pokušaj nekih građanskih muslimanskih političara da Bosnu i
Hercegovinu izdvoje iz okvira Nezavisne Države Hrvatske, 192; opšir. S. Bandžović,
Bošnjaci i antifašizam: ratni realizam i odjek rezolucija građanske hrabrosti
(1941.), Sarajevo 2010.
138
 Građanska odgovornost i humanizam u ratu: odjek bošnjačkih rezolucija...
srpsko nasilje. Eskalaciji međunacionalnih sukoba ustaše su doprinosili
učestvujući u progonima Srba, noseći u akcijama fesove i koristeći bo-
šnjačka imena kako bi mržnja i osveta Srba bila okrenuta prevashodno
prema Bošnjacima.63 Bošnjački protesti 1941. su svjedočili o planskim
ustaškim pokušajima da Bošnjake prikažu odgovornim za ustaške zlo-
čine, te da se ti događaji predstave kao „međusobno razračunavanje
između muslimana i pravoslavaca”. Iz sarajevskih radionica je prema
narudžbi Bjelovarske pukovnije, po nekim izvorima, bilo urađeno 5.000
komada fesova.64 U bošnjačkim prosvjedima se navodi da su ustaše često
nosile i fesove „vršeći razna zlodjela, kojom su se prilikom nazivali
međusobno i muslimanim imenima”.65 Ustaše iz Ljubuškog i Širokog
Brijega su se u istočnoj Hercegovini oslovljavali muslimanskim imenima
kako bi još više zaoštrili odnose između Srba i Bošnjaka.66 Iz Sarajeva je
u Višegrad bila upućena jedna četa domobrana “sastavljena pretežno od
Hrvata koji su na glavi nosili fesove”.67 Ustaše iz zapadne Hercegovine,
sa fesovima na glavi, stigle su i u opštine Goražde i Pothranjen, kao i

63 M. Hadžijahić, Posebnost Bosne i Hercegovine i stradanja Muslimana,

Sarajevo 1991, 52-53.
64 Upor. H. Kamberović, Muslimani i NDH, “Preporod”, br. 22/509, Sarajevo
15. novembar 1991. U proglasu Pokrajinskog komiteta KPJ narodima BiH u avgu-
stu 1941., Bošnjacima se, između ostalog, skreće pažnja da ne nasjedaju smišljenoj
politici ustaša: “Znate li vi da su ustaše stavljali fesove na glavu pa onda išli po
srpskim selima i ubijali mrcvarili srpske seljake, žene i djecu, da bi protivu vas
okrenuli opravdanu, osvetu srpskih seljaka?” – prema: Z. Antonić, Napori KPJ na
sprovođenju politike bratstva i jedinstva u istočnoj i centralnoj Bosni 1941. godine,
Prilozi, br. 5, Sarajevo 1969, 71, nap. 30.
65 I. Banac, Hrvati i Bošnjaci, Behar, br. 32--33, Zagreb 1997.
66 N. Bajić, Komunistička partija Jugoslavije u Hercegovini u ustanku 1941.
godine, Prilozi, br. 2, Sarajevo 1966, 210. Hafiz Abdulah ef. Budimlija ističe da su
ustaše i u Srijemu, nosili fesove u progonima Srba: “ustaše nataknu fesove i hajde
drž’ ga Mujo, drž’ ga Haso. I sve je to u kolonama išlo preko Rače kroz Bijeljinu za
Srbiju, protjerani. Kad su došli na Raču dočekali su ih Muslimani u šajkačama,
odnosno onim hrvatskim kapama, nije u fesovima. I sad oni se čude, nama pričaju u
Bijeljini. I mi ih svraćamo da se osvježe, da se umiju, da popiju kahvu, da jedu ako
su gladni. Pa kažu: šta ste vi? Muslimani. Pa kažu nams tamo Muslimani izgone, a
na Rači nas Hrvati lijepo dočekali. A to je obratno. I mi njima kazujemo šta je, kako
je” – prema: Arhiv Tuzlanskog kantona, Fond memoarske građe, Kazivanje hafiza
Abdulaha ef. Budimlije o “Bijeljinskoj rezoluciji”, 3.
67 I. Kljun, Višegrad – hronika genocida nad Bošnjacima, Zenica 1996, 69.

139
Safet Bandžović
druga mjesta u jugoistočnoj Bosni.68 Nazif Alić iz Rogatice pisao je u
ljeto 1941. kako je, popravljajući prugu, vidio vojnike koji su izlazili iz
vagona da „imali vojničko odijelo sivomaslinasto i na glavama su imali
fesove, nisu dobro znali govoriti srpskohrvatski, bili su neki Zagorci”.69
Dr Asim-beg Ćemerlić, ljekar u Srebrenici, spasio je junskih dana 1941.
smrti oko 80 Srba. Sa uglednim Bošnjacima iz grada, nije dozvolio da i
jedan srebrenički Srbin padne u ruke ustaša. Murat Dervišević sa grupom
bošnjačkih seljaka iz Kravice, na putu Konjević Polje-Bratunac, 31. jula
1941. stao je pred ustaše. Odbio je da primi oružje i krene protiv Srba.70
Za nekoliko mjeseci svoje vlasti u fočanskom srezu, od oko 38.000 Bo-
šnjaka, „ustaški režim nije uspio mobilizirati više od dvanaest ljudi u
ustaše. To zbog toga, što se je operiralo sa protusrbskim parolama. I to su
bili uglavnom odbačeni elementi i proleterijat, koji nikako nije mogao
predstavljati muslimane”. Ni jedan ugledniji građanin Foče nije ničim
odobrio ustaške postupke.71 Mnogobrojni su primjeri bošnjačke solidar-
nosti sa progonjenim Srbima.72 Sead-beg Kulović, tuzlanski gradona-
čelnik, koji je zagovarao autonomiju BiH i ustaški režim smatrao “privre-
menim i vještačkim”, po navodima nekoliko srpskih građanskih porodica,
pomagao je Srbima i štitio ih od ustaškog bjesnila: „Ne samo u Tuzli

68 K. Čeljo, Muslimanske milicije u BiH 1941-1945, Glasnik, Rijaset IZ u

BiH, br. 11-12, Sarajevo 2007, 1136.
69 N. Alić, Svjedočenja i sjećanja o pokoljima Muslimana od strane četnika u
okolini Rogatice, rukopis, BZK “Preporod”, Sarajevo; upor. S. Bandžović, Prilog
proučavanju četničkog genocida nad Muslimanima u istočnoj Bosni, Istorijski
zbornik, br. 10, Banjaluka 1989, 157-175.
70 A. Gruhonjić, Zlo stiže sa strane, “Oslobođenje”, Sarajevo 11. septembar
1991.
71 Nav. prema: S. Jaskić, Srbokomunistički zločin nad Bosnom, reprint izdanje,
Tuzla 2003, 59-60. Jaskić citira rad A. Zulfikarpašića “Put u Foču”. Rodoljub
Čolaković piše: “Radi istorijske istine treba istaći da ustaše u istočnoj Bosni nisu
imale onakav uticaj kao na primjer, u zapadnoj Hercegovini (Široki Brijeg, Čapljina,
Ljubuški) ili u srednjoj Bosni i Bosanskoj krajini (Travnik, Bugojno, Kupres,
Livno). Stoga u istočnoj Bosni nije bilo neposredno poslije okupacije toliko
masovnih zločina kao u spomenutim srezovima, i po pravilu su ih vršile ustaše koje
su slate iz Sarajeva u pojedina mjesta (Vlasenica, Brčko i drugdje). Godine 1941.
ustaše su namjeravale da u istočnoj Bosni, u krajevima pored Drine, stvore ‘vojnu
krajinu’, iselivši prethodno otuda srpsko stanovništvo. Izbijanje ustanka omelo ih je
u tome” – cit. prema: R. Čolaković, O društveno-političkim prilikama u istočnoj
Bosni uoči izbijanja ustanka 1941., 21.
72 O. Marasović, Narodnooslobodilački pokret u gradu i prvoj godini ustanka,
u: Sarajevo u revoluciji, knj. 2, Sarajevo 1977, 488.
140
 Građanska odgovornost i humanizam u ratu: odjek bošnjačkih rezolucija...
nego i u nekim manjim mjestima istočne Bosne”.73 Nakon stradanja
grupe ustaša na Ozrenu krajem avgusta 1941. ustaše su u Tuzlu pozvale
Vječeslava Montanija, kotarskog predstojnika iz Brčkog, koji se već bio
pročuo zbog brutalnih progona Jevreja i Srba, da sa svojim ustašama
pomogne u izvršenju odmazde nad srpskim stanovništvom u gradu.
Namjera je bila da se kvart Srpska varoš razori, a stanovništvo pobije ili
internira. Ugledni tuzlanski Bošnjaci su, saznavši za ove namjere,
organizirali konferenciju, kako bi spriječili planirani zločin. Konferencija
je održana u prostorijama zanatlijskog udruženja Senat. Nakon ove
konferencije trojica uglednih građana, sa tuzlanskim muftijom Muhamed
ef. Kurtom na čelu, posjetila su njemačkog komandanta mjesta Hohbajera
i potpukovnika Vista i izložili im protivljenje tuzlanskih Bošnjaka
ustaškim namjerama. Shvatajući ozbiljnost situacije, njemačka komanda
je pismenim putem zabranila ustašama da poduzimaju bilo kakve mjere
odmazde bez njene saglasnosti.74 Zbog pokušaja da se utvrdi istina o
nestanku više desetina uhapšenih rogatičkih Srba, Ragib Čapljić, veliki
župan Velike župe Usora i Soli, bio je izložen optužbama ustaša, koje su
tražile da se on smijeni kao nepouzdana ličnost na povjerenoj dužnosti.75
Bošnjaci i Hrvati širom Bosanske krajine „štitili su i sakrivali srpske
porodice od progona ustaša, često i po cijenu sopstvenih života”. U
Hercegovini je bio veliki broj primjera solidarnosti i pomoći „Hrvata i
Muslimana ugroženim Srbima, svojim komšijama. Oni su ih obaveštavali
o namerama ustaša, krili su ih u svojim kućama, ili se otvoreno
suprostavljali i otimali ih iz ruku ustaša, kada su ih ovi vodili na
gubilište”. Grupa Bošnjaka, iz sela Mulja, u gatačkom srezu, koju su
ustaše mobilizirale, pobjegla je svojim kućama odbijajući da učestvuje u

73 Dalje se navodi “da je čak lično intervenisao da se iz tuzlanskog zatvora

pusti nekoliko desetina zarobljenih partizana” – prema: D. Sušić, Parergon (bilješke
uz roman o Talu), Sarajevo 1980, 213.
74 A. Sarajlić, Otpor u okupiranoj Tuzli 1941. godine, Vojnoistorijski glasnik,
br. 2, Beograd 1971 307. U Tuzli se otpor protiv terora nad Srbima posebno vezuje
za ime i svijetli lik Muhameda eff. Kurta, tuzlanskog muftije, koji je „sav svoj ugled
založio za presecanje krvavog kola, koje bi u Tuzli imalo svakako daleko teže i
krvavije rezultate da je otpor izostao”: Muftija je radio na zaštiti srpskog stanovni-
štva, posebice na spriječavanju miniranja pravoslavne crkve pune vjernika 6. ja-
nuara 1942. i planske likvidacije većeg broja porodica u Srpskoj varoši u Tuzli;
upor. V. Mujbegović, O prvoj ratnoj godini u okupiranoj Tuzli, u: Tuzla u radni-
čkom pokretu i revoluciji, knj. II, Tuzla 1984, 259; S. Brkljača, Neka razmatranja
muslimanskog poimanja o dobru i zlu u Bosni i Hercegovini u II svjetskom ratu,
Dijalog, br. 1, Sarajevo 1997, 143-144.
75 E. Redžić, Bosna iHercegovina u Drugom svjetskom ratu, Sarajevo 1998, 313.

141
Safet Bandžović
pogromima Srba. Meho Dželilović, nadničar iz Čapljine, koga su ustaše
mobilizirale i dovele do jame kod samostana na Humcu, blizu Ljubuškog,
pošto je odbio da učestvuje u ubijanju pohapšenih Srba, ubijen je i bačen
u jamu.76 Kada su ustaše u Bileći uhapsile nekoliko Srba, najugledniji
Bošnjaci su se usprotivili ovoj akciji i prisilili ustaše da uhapšene puste.
Neki Bošnjaci u Jablanici, odbivši da vrše dužnost žandara, bili su
strijeljani. Postoje i neka mišljenja da su neki bošnjački političari ušli u
vladu NDH da bi djelovali u smislu pokušaja obustavljanja ustaških
zločina i bezakonja.77
Zločini ustaša nad Srbima izazvali su takve srpske ustaničke reakcije
koje su pod uticajem velikosrpske propagande, parola o „Srpskoj Bosni”,
„borbi protiv Turaka i Šokaca”, imale i šovinistički karakter.78 Revanši-
stičke tendencije pod plaštom hitro istaknutih i revitaliziranih nacionalnih
i atavističkih parola činila je zato ozbiljnu zapreku za masovnije
uključivanje bošnjačkog stanovništva u prve tokove srpskog ustaničkog
pokreta. Nasilje se javlja kao sastavni dio iskustva, društvene i mentalne
stvarnosti. Dr Dušan Lukač ustvrđuje da bošnjačke i hrvatske mase,
„uvrijeđene progonima i nemilosrdnim izrabljivanjem od strane
velikosrpskog režima do rata, pod jakim uplivom okupatorske i ustaške
propagande i iznenađene samim ustankom srpskih masa i prijetanjama
pojedinih ustaničkih grupa, bile su u ovo vrijeme potpuno van ustaničkog
pokreta”.79 Stav ustanika prema pitanju saradnje sa Hrvatima i Bošnja-
cima bio je u mnogim krajevima takav da nije hrabrio Hrvate i Bošnjake
da se i oni pridruže ustanku. Bošnjaci komunisti u ustaničkim jedinicama
najčešće su morali živjeti i djelovati pod ilegalnim, srpskim imenima.80

76 Z. Sulejmanpašić, 13. SS divizija “Handžar”: istine i laži, Zagreb 2000, 36.

Sulejmanpašić piše: “Pojedinci ne mijenjaju situaciju: oni Bošnjaci u istočnoj
Hercegovini, i ne samo ondje, koji sudjeluju u pogromima, ne samo da ostaju uhva-
ćeni u ustašku propagandnu zamku, nego preko noći bivaju za taj pokret i krvlju
vezani, navlačeći goleme nevolje na vlastiti narod”.
77 E. Redžić, Muslimansko autonomaštvo i 13. SS divizija, Sarajevo 1987, 15.
78 R. Hurem, Politička orijentacija ustanika u Bosni i Hercegovini 1941. go-
dine i uloga KPJ, Godišnjak Društva istoričara Bosne i Hercegovine, god. XXVIII-
XXX, Sarajevo 1979, 259.
79 D. Lukač, Prilog izučavanju nacionalnog pitanja u BiH, Prilozi, br. 4,
Sarajevo 1968, 457.
80 Adil Zulfikarpašić je ukazivao da su među prvim partizanima koji su otišli u
planine bili veoma jako zastupljeni i Bošnjaci, ali da je KPJ dala direktivu da oni i
Jevreji, a često i Hrvati moraju nositi srpska imena na terenu: „Tako je Hasan Brkić
bio Aco, Oskar Danon bio je Jovo, ja sam takođe bio Aco… Izgledalo je tako kao
da su čitav komandni kadar i prvi borci u Bosni bili isključivo Srbi! I ja moram da
142
 Građanska odgovornost i humanizam u ratu: odjek bošnjačkih rezolucija...
Zabilježeno je više primjera da su ustanici u Bosanskoj krajini ispoljavali
mržnju i neprijateljsko držanje prema Hrvatima i Bošnjacima, samo-
voljno pljačkali i palili bošnjačka sela, vršili ubistva Bošnjaka, među
njima djece i žena. Ustanici su u više slučajeva odbijali da sarađuju sa
Bošnjacima i Hrvatima u bilo kom vidu. Bilo je, naprotiv, ustaničkih
grupa koje su odlazile u ustanak pod parolom borbe protiv „Turaka”, kao
i što da su na zahtjev ustanika smjenjivani komandiri samo zato što su
bili Bošnjaci. U istočnoj Hercegovini neki predstavnici četa narodne voj-
ske radili su na tome da ustanike prvenstveno usmjere na obračun sa
Bošnjacima. Ovakvu orijentaciju posebno su podržavali bogatiji seljaci,
priželjkujući da se istrebljenjem Bošnjaka domognu njihovih kuća i
posjeda. Ustanici u istočnoj Bosni ispoljavali su slične primjere netole-
rancije prema Bošnjacima. U jesen iste godine oni su izvršili tu masovne
zločine nad Bošnjacima, što je u redovima Bošnjaka izazvalo psihozu
opšteg straha i nesigurnosti.
Pokušajima kroatizacije bošnjačkog stanovništva, genocidnim pritis-
cima ma srpsko, jevrejsko i romsko stanovništvo, ustaše su razbuktale
plamen šovinističkog požara u kome su oživljeni atavistički elementi
vjerskog, nacionalnog, političkog, i klasnog antagonizma i iracionalizma.
Pojavom četničkog ravnogorskog pokreta Draže Mihailovića na politi-
čkoj i ratnoj sceni, sa preciziranim ciljevima o etnički čistoj, velikoj srp-
skoj državi, „očišćenoj” od nesrpskog elementa, a prije svega od musli-
manskog življa, prilike su još više usložnjene. U četničkoj zakletvi jasne
su dvije osnovne odrednice četničke ideologije: borba za Srbiju (“srpski
narod”) i izvršenje odmazde. Ravnogorski četnički pokret Draže Mihai-

vam kažem da su nas srpski seljaci često pitali: “Šta je s Turcima?! Gdje su oni?!
Zašto ih nema u partizanima?! Upravo takvo pitanje meni je na jednom zboru
postavio neki srpski gazda, knez tog sela. A sjedimo tu, Lakišić, Avdagić, Čengić,
Hamović, Kovačević, Zulfikarpašić … i šutimo! Time se stvarala jedna protumu-
slimanska atmosfera. Umjesto da je KPJ otvoreno rekla kako smo mi došli da
zajedno sa našom braćom Srbima branimo njihova sela, ona je te komunističke
kadrove, ali i borce preimenovala! Meni ni do danas nije jasno zašto smo mi bili
primorani da krijemo naša prava imena, jer je ta okolnost veoma negativno uticala
na srpske mase”. Ubitačna je bila parola, navodi Zulfikarpašić, da su Muslimani
morali skrivati svoj identitet, porazna za one koji su bili partizani. Niko od mnogih
Muslimana koji su otišli na Romaniju, u Kalinovački odred, nije mogao nositi mu-
slimansko ime. Po njemu, naredbu za takvo postupanje, izdao je Pokrajinski komitet
KP za BiH, “Rodoljub Čolaković, Iso Jovanović… Đuro Pucar nije se toga držao,
ali on je imao drukčiju, bolju situaciju. A u Hercegovini, istočnoj i srednjoj Bosni
Muslimani su nosili srpska imena” – cit. prema: M. Galić, Politika u emigraciji,
Zagreb 1990, 83; S. Bandžović, Ratne tragedije Muslimana, Novi Pazar 1993, 20.
143
Safet Bandžović
lovića kao praktičan izraz velikosrpskih programskih ambicija od početka
snažno je naglašavao svoju „istorijsku misiju“ oslobođenja, čuvanja
„biološke supstancije Srba“, kao i širenja ideje etnički homogene Velike
Srbije koju bi trebalo stvoriti, na osnovu platforme SKK, u okvirima
poratne Jugoslavije. Glavni politički ciljevi ovog pokreta bili su
formulirani u nekoliko osnovnih programskih dokumenata. Polazna tačka
u njima bila je ideja vodilja o „Velikoj i homogenoj Srbiji“ koja se teme-
ljila na shvatanju da Srbi trebaju biti vodeća nacija na Balkanu. Antihr-
vatstvo, antimuslimanstvo i antijugoslavenstvo su bili ideologija srpskog
četništva. Na putu ostvarivanja homogene srpske državne zajednice,
četnički planovi su predvidali integralno čišćenje Sandžaka i BiH od
Bošnjaka i Hrvata. Smatralo se da se moraju udariti „kočići“ oko srpskih
zemalja i na taj način izbjeći 1918. godinu. Razgraničenje je moralo biti
izvedeno za vrijeme rata.81
Komunisti su, kao pripadnici partije revolucionarne akcije, što je
određivalo njen program i metode u radu, od početka borbe 1941. razarali
predratni sistem vlasti, stvarali nove organe, prakticirali tolerantniju
nacionalnu politiku, odbacujući ranija negativna državna, politička i
društvena iskustva. Ekstremne situacije, kao što su ilegalnost, represija i
rat, bile su upravo ono za šta su komunističke organizacije „profesio-
nalnih revolucionara”, koje su proizvodile disciplinovane i samopožrtvo-
vane kadrove, bile i stvorene, uz dominiranje dvije osobine: internacio-
nalizma i uvjerenja sa kojima su poistovećivali svoje životne ideale.82
Cjelokupna politika jugoslavenskog komunističkog pokreta nije se teme-
ljila na priznavanju bošnjačkog nacionalnog identiteta, pošto su komu-
nisti bili i inače oprezni i rezervirani prema nacijama kao povijesnim
tvorevinama.83 Stavovi KPJ prema kojima su muslimani u BiH činili

81 U jednom četničkom pamfletu 1941., koji je odobrio Boško Todorović, naj-

viši četnički komandant u Bosni, pojašnjavan je cilj četnika: “Kada stekne slobodu,
zlatnu srpsku slobodu, onda će srpska nacija – slobodno i bez krvoprolića, putem
slobodnih izbora na koje smo se mi u Srbiji Kralja Petra I bili navikli – uzeti
sudbinu u svoje ruke i slobodno reći, da li više voli svoju nezavisnu Veliku Srbiju,
očišćenu od Turaka i drugih ne-Srba, ili neku drugu državu, u kojoj će Turci i
Jevreji ponovo biti ministri, komesari, oficiri ili “drugovi”.
82 E. Hobsbaum, Doba extrema: Istorija kratkog dvadesetog veka 1914-1991,
Beograd 2002, 130.
83 M. Filipović, Bošnjačka politika, 83. Edvard Kardelj je 1938. pisao da Boš-
njaci nisu nacija „mada se - individualno uzevši - ne osjećaju ni Srbima, ni Hrvatima
i mada, s obzirom na to, svakako sačinjavaju posebnu etničku grupu” - prema: E.
Kardelj, Razvoj slovenačkog nacionalnog pitanja, Beograd 1960, 104; također vidi:
J. Perovšek, Vprašanje etnične posebnosti Muslimanov v razpravi jugoslovanskih
144
 Građanska odgovornost i humanizam u ratu: odjek bošnjačkih rezolucija...
poseban etnički individualitet prilično su dugo različito tumačeni.84 NOP
se nije odlikovao dosljednom i čvrstom linijom prema Bošnjacima. Sadr-
žaji pojedinih relevantnih partijskih komunističkih dokumenta svjedoče
da njihovi tvorci nisu osjećali potrebu da realno sagledaju položaj
Bošnjaka, njihove egzistencijalne probleme, ulogu jedinica „musliman-
ske milicije” koje su štitile svoja naselja, pa su ih sektaški, u masi, treti-
rali kao protivnike NOP-a.85 U jednom spisu Kardelj je muslimanske
milicije u BiH ubrajao u ustaške formacije, što je u biti značilo njihovu
osudu od KPJ i partizana. Međutim, u stvarnosti se nisu sve muslimanske
milicije i njihovi pripadnici mogli svrstati među protivnike, pošto je u
njenim redovima bilo dosta simpatizera NOP-a, pa i članova KPJ i
SKOJ-a. U sredinama u kojima partizanski komandanti nisu bili optere-
ćeni nacionalizmom i dogmatizmom, izvršena je diferencijacija, pa je
znatnom broju tih ljudi, koji su branili svoja sela i domove, omogućeno
da priđu partizanima.86 Historija je ostala dužna objašnjenja i za one
nedužne Bošnjake koji su iz najplemenitijih pobuda, krenuli u ustanak
1941., a koji su pobijeni pod shvatanjem da se „Turčinu ne može
vjerovati”.87 Prvi vidniji rezultati pristupanja Bošnjaka NOP-u (osim

komunistov o nacionalnem vprašanju leta 1923, Prispevki za novejšo zgodovino, br.

1, Ljubljana 2001, 33-36.
84 A. Purivatra, Nacionalni i politički razvitak Muslimana, Sarajevo 1969, 57.
Dr. Atif Purivatra piše da u shvatanjima čelnih ljudi (otpori stvaranju ravnopravne
republike BiH u Jajcu) nikako nije moglo da pobijedi i to da je Musliman-
Musliman. Tome se pružao otpor; opšir. A. Purivatra, Muslimani su svoji na svome,
„Islamska misao”, br. 146, Sarajevo februar 1991. Dr. Fuad Saltaga navodi da KPJ
u toku Drugog svjetskog rata nije priznavala ni akceptirala etnički, niti nacionalni
identitet Muslimana; opšir. F. Saltaga, Muslimanska nacija u Jugoslaviji, Sarajevo
1991, 175. Dr. D. Petrović smatra da je istorijska greška avnojskog koncepta što taj
živalj nije priznat pod tradicionalnom imenom Bošnjaci - prema: D. Petrović,
Avnojska Jugoslavija-kompozicija i granice, u: Stvaranje i razaranje Jugoslavije,
Beograd 1996, 125.
85 E. Redžić, Sto godina muslimanske politike u tezama i kontroverzama isto-
rijske nauke, 164. Nenad Filipović o velikom i malom slovu "M" piše: “Samo pozi-
vanje na čuveno veliko slovo veoma je klimavo, budući da su dokumenti tzv. naro-
dne vlasti po pravilu pisani na vrlo niskom novou pismenosti. Ima u njima i malih i
velikih slova i gdje treba i gdje ne treba” - cit. prema: N. Filipović, O jednom nasil-
nom istezanju bošnjačkih nogu, u: Bosna i bošnjaštvo, Sarajevo 1990, 176.
86 M. Imamović, Bošnjaci u emigraciji: Monografija Bosanskih pogleda
1955-1967, Sarajevo 1996, 83.
87 Atif Purivatra navodi 1991. da „grozomorno nabijanje na kolac Avde Dova-
džije, od strane novopečenih četnika, svjedoči i za naše dane u svakom pogledu. A
145
Safet Bandžović
pojedinačnih slučajeva), bilo je, iza avgusta 1941., stupanje veće grupe
Bošnjaka većinom iz sela Šatorovići, Okruglo i Osovo, u Romanijski
partizanski odred. Polovinom oktobra u njemu je formirana prva bošnja-
čka partizanska jedinica, tzv. Mujina četa, koja je do decembra prerasla u
bataljon. Nešto kasnije formirana je slična jedinica u zeničkom kraju.88
U ratnim prilikama 1941. znatan dio bošnjačkog stanovništva u
Bosni i Hercegovini bio je prisiljen da napusti svoje domove u potrazi za
spasom od prijetećeg fizičkog uništenja. Masovni pokreti ovog stanov-
ništva, napuštanja domova, praćena raznim pojavama na putu do „spaso-
nosnih“ izbjegličkih logora i odbojnih, ali početno spasonosnih periferija
velikih gradova, gdje su ih čekali oskudica, bolesti i tiho umiranje ispu-
nili su ravni života njihove stvarnosti, potvrđujući nanovo da od „muha-
džirluka gore sudbe nema“. Duge kolone izbjeglica (muhadžira) imale su
prevashodno unutarnji prostorni karakter i kretale su se, pored privreme-
nih zbjegova, na relaciji selo-grad i grad-grad, uz veliku prostornu
mobilnost, kao što su bili odlasci iz istočne Bosne u Bosansku krajinu.
Manji dio muhadžira se sklanjao u pravcu Srijema, Slavonije, Sandžaka,
Zagreba i Dubrovnika, dok su u BiH pristizale bošnjačke izbjeglice iz
Sandžaka istim onim pravcem koji je još od 1914. bio dobro poznat ovom
narodu. Masovne pokrete nezaštićenog stanovništva u BiH pratile su
brojne nedaće: od nasilnog napuštanja domova u velikom strahu,
stradalništva na putevima koji su se nerijetko završavali pogromima
poput onih 1941. u Berkovićima, Kulen-Vakufu, Koraju ili širom istočne
Bosne, naročito u njenih sedam srezova: Foči, Čajniču, Goraždu, Više-
gradu, Vlasenici, Srebrenici i Rogatici, gdje su muhadžiri stradali zajedno
sa domicilnim stanovništvom po mjestima koja su padala u ruke ustanika.
Oni koji su uspjeli da pobjegnu tražili su spas po Sarajevu i drugim
gradovima. Na gradskim periferijama muhadžiri su živjeli u teškim
uvjetima, izloženi hroničnoj nemaštini i raznim bolestima, zlokobnim
pratiocima ratova. Snažan migracioni talas započet 1941. rastao je i u
narednim godinama.

ovaj dramatični događaj ne obradi ni jedno književno djelo” – prema: Muslimani su

svoji na svome, “Islamska misao”, br. 146, Sarajevo februar 1991, 7. Uz ovaj
primjer zabilježen je i slučaj Halid-bega Batotića, koji je živ nabijen na ražanj i
ispečen. Njegov brat Dadi-beg je prvo potkovan, a onda isječen na mostu u Foči;
Hadžiji Tahiroviću (Foča) četnici su oderali kožu od koljena, pa sve uz leđa do vrata.
Kožu prebacili preko glave. Stavili natpis “Muslimanka s feredžom”; opšir. A
Gruhonjić, Ko poubija preko 200 imama, “Preporod”, br. 23/510, Sarajevo 1.
decembar 1991, 19.
88 Opšir. Ć. Kazazović, Formiranje muslimanskih partizanskih jedinica u
istočnoj Bosni, u: Istočna Bosna u NOB-u, kn. II, 188-189.
146
 Građanska odgovornost i humanizam u ratu: odjek bošnjačkih rezolucija...

Bošnjaci su se ratne 1941. našli, kako se često ističe u literaturi,

između čekića i nakovnja – velikosrpske i velikohrvatske politike koja je
još više zamrsila njihov položaj.89 Ustaški zločini i brutalni progoni srp-
skog i jevrejskog stanovništva, kao i ustanički zločini izazvali su reakciju
i otvoreni protest većeg broja uglednih Bošnjaka širom BiH. Bio je to
„konkretan odjek duboke zabrinutosti” koja je zahvatila sve bošnjačke
građanske političare. U drugoj polovini 1941. bilo je, sa rasplamsavanjem
oružanih sukoba u BiH, sve izraženije uvjerenje među Bošnjacima da ih
ustaški režim ne štiti i da im oružane snage NDH ne pružaju dovoljno
sigurnosti. Bio je sve više ugrožen i sam daljnji opstanak bošnjačkog sta-
novništva. Takva shvatanja su se sve više širila i među bošnjačkim
javnim i uglednim ličnostima koje su nastojale da iznađu rješenja za
opstanak vlastitog naroda.90 U Sarajevu su u ljeto 1941. prilikom posjete
Andrije Artukovića, ministra unutrašnjih poslova, „istaknute ličnosti
muslimanskog življa” izrazile su želju „muslimana da mirno žive s
ostalim vjerskim pripadnicima, jer bi se bijes i osveta svakako najviše
iskalila baš na samim muslimanima”.91 Bošnjačko građanstvo je u više
mjesta također odlučno stalo u zaštitu Roma od progona i deportacije.
Poseban odbor koji je u tu svrhu formiran u Sarajevu, sačinio je opsežnu
predstavku u kojoj se dokazivalo da je napad na tzv. „bijele Cigane”
ujedno napad i na Bošnjake. Predstavka je istodobno dostavljena usta-
škim i njemačkim vlastima, pa je Ministarstvo unutarnjih poslova NDH
krajem avgusta 1941., plašeći se daljih protesta Bošnjaka, naredbom
obustavilo progon i deportiranje „bijelih Cigana” iz BiH.92
Već krajem ljeta i u jesen 1941. najveći se dio bošnjačkog gra-
đanstva otvoreno, putem niza rezolucija, ogradio od ustaške politike
progona i istrebljenja srpskog i jevrejskog stanovništva.93 Začetak svim
ovim značajnim rezolucijama, prije svega Sarajevskoj, može se smatrati
skupštinski zaključak Udruženja ilmije „El Hidaje” od 14. avgusta 1941.
kojim se javno protestiralo protiv zločina i stradanja. „El -Hidaje” je
pozvala muslimane da se, u duhu islama, klone svakog zlodjela, a

89 M. Imamović, Historija Bošnjaka, 535.

90 R. Hurem, Neke karakteristike ustanka u Bosni i Hercegovini 1941. godine,
Godišnjak Društva istoričara Bosne i Hercegovine, god. XVIII, Sarajevo 1970, 209.
91 N. Duraković, Prokletstvo Muslimana, Sarajevo 1993, 185, nap. 58.
92 ABC Muslimana, 36.
93 Upor. M. Imamović, Historija Bošnjaka, 535; B. Petranović, Revolucija i
kontrarevolucija u Jugoslaviji (1941-1945), knj. I, Beograd 1983, 94-96.
147
Safet Bandžović
državne vlasti da što prije zavedu red i sigurnost.94 Mehmed ef. Handžić,
čelnik „El Hidaje”, bio je glavni inicijator i autor tog teksta. „El -Hidaje”
je pozvala muslimane da se, u duhu islama, klone svakog zlodjela, a
državne vlasti da što prije zavedu red i sigurnost „u svim krajevima, ne
dozvoljavajući da se bilo šta učini na svoju ruku, kako ne bi nevini ljudi
stradali“. Ovaj stav ima još veći značaj ako se uzmu u obzir izuzetno
složene prilike u kojima je rezolucija donešena.95 Došla je u isto vrijeme
kada su neki visoki funkcioneri režima, poput Džafera Kulenovića,
uvjeravali javnost da se svi muslimani nalaze u ustaškom pokretu i kada
ustaška vlast čini znatne napore da osigura podršku svom režimu. Prema
izvještaju Glavnog stožera Ministarstva hrvatskog domobranstva o opštoj
unutrašnjoj situaciji, iz druge polovine septembra 1941. godine: „Musli-
mani imaju razvijen osjećaj sažaljenja, pa ni u kom slučaju ne trpe
nezgodan i nehuman postupak prema svojim bližnjima, makar ovi bili
njihovi vjerski pa i politički protivnici. Smatraju da se želi zavaditi mu-
slimane i Srbe, te da će pobuna Srba dovesti u opasnost živote i imovinu
muslimana“ te da zato traže da se „žurno uspostave redovna upravna i
vojnička vlast, a sadašnje Ustaške organizacije odmah razpuste“.96 F.
Friedman smatra kako su većini Bošnjaka bile „tako odbojne fašističke

94 U tački 4. ove rezolucije se kaže: “Sa bolom u duši i dubokom sućuti se

sjećamo svih onih muslimanskih žrtava koje nedužno padoše u nemirima koji se
ovih dana mjestimično događaju. Osuđujemo sve one pojedince muslimane, koji su
sa svoje strane učinili bilo kakav ispad i napravili bilo kakvo nasilje. Konstatujemo,
da su tako šta mogli učiniti samo neodgovorni elementi i neodgojeni pojedinci, čiju
ljagu odbacujemo od sebe i od svih muslimana. Pozivamo sve muslimane, da se u
duhu visokih uputa svoje vjere strogo klone svih zlodjela. Molimo državne vlasti da
što prije zavedu zakonsku sigurnost u svim krajevima, ne dozvoljavajući da se bilo
šta učini na svoju ruku kako ne bi nevini ljudi stradali” – prema: M. Imamović,
Bošnjaci u emigraciji, 149; N. Duraković, Prokletstvo Muslimana, 186. Rezolucija
je upućena najvišim funkcionerima NDH, kao i muslimanima u organima NDH: Os-
manu i Džaferu Kulenoviću, Adem-agi Mešiću, Hilmiji Bešlagiću, Hakiji Hadžiću.
95 Robert J. Donia, američki historičar, pak, piše da rezolucija nije pripisala
krivicu nijednoj osobi niti grupi. Kao što su istakli historičari iz ere socijalizma,
muslimanski potpisnici rezolucija kritizirali su zločine kao devijantne ekscese, ali
nisu napadali ključni ustaški program fizičke eliminacije određenih grupa silom. Oni
jesu, međutim, pozvali vlasti NDH da uspostave red i spriječe dalje nasilje. Oni su
jasno istakli da su akcije režima u prvim mjesecima okupacije dovele do njihovog
distanciranja od ustaškog pokreta” – prema: R. Donia, Sarajevo: biografija grada,
Sarajevo 2006, 214.
96 R. Hurem, Pokušaj nekih građanskih muslimanskih političara da Bosnu i
Hercegovinu izdvoje iz okvira Nezavisne Države Hrvatske, 198, nap. 29 i 30.
148
 Građanska odgovornost i humanizam u ratu: odjek bošnjačkih rezolucija...
akcije, da su ih oni denucirali“.97 Od rane jeseni do kraja 1941. pojav-
ljivale su se antifašističke, antiustaške rezolucije bošnjačkih građanskih
struktura u Bosni i Hercegovini. Prijedorska rezolucija je obnarodovana
23. septembra; Sarajevska 18. oktobra; Mostarska 21. oktobra; Banja-
lučka 12. novembra; Bijeljinska 2. decembra i Tuzlanska 11. decembra.
Ima indicija da su slične rezolucije donesene i u Bosanskoj Dubici,
Visokom i još nekim mjestima. Gavrilo Dožić, srpski patrijarh, naveo je
u svojim memoarima: „Mi smo apelovali na pristalice dr Mehmeda
Spahe, a oni su pre našega apela pokušali sve što su mogli da obustave
masakr i pokolj srpskog življa. Naš apel primili su blagonaklono nasto-
jeći da nešto učine u tom pravcu. Uzeto u celini, predstavnici muslimana
drže se ispravno i dobro prema Srbima i osuđuju javno i kuražno zločine
ustaša”.98

97 F. Friedman, Islam kao nacionalni identitet: bosanskohercegovački Musli-

mani slavenskog porijekla (s osvrtom na Muslimane Novopazarskog sandžaka),
Forum Bosnae, br. 18, Sarajevo 2002, 97. Na više detalja o bošnjačkim prosvjedima
protiv antisrpskog nasilja, on upućuje na: Ustaše, u izdanjima South Slav Journal,
ljeto 1982. (str. 31-33) i jesen 1983. (str. 37-39).
98 Prema: M. Huković, Bošnjaci su naj, naj, naj…, “Oslobođenje”, Sarajevo 3.
oktobar 2009, 10. Bosanski pogledi u martu 1961. objavljuju pismo Miloša Puda-
rića, koji, komentirajući sadržaj „Mostarske rezolucije” ustvrđuje da ona može slu-
žiti na čast bosanskohercegovačkih Muslimana: „To je dokumenat od istorijske
važnosti i podvig dosljedan soja plemićkog i junačkog i ako su znali das u mogli
svaki dan „da omrknu a ne osvanu”. Isti list u aprilu 1962. prenosi pisanje „Naše
reči”, organa srpske demokratske grupe „Oslobođenje”, čiji su članovi mahom bili
tokom rata u redovima četničkog pokreta D. Mihailovića. „Naša reč” objavljuje u
novembru 1961. tekst Borba protiv ustaških pokolja - reakcije Muslimana i Slo-
venaca, gdje stoji: „Iako se u srpskoj, a još manje u hrvatskoj javnosti, bilo u emi-
graciji bilo u zemlji, vrlo retko spominje borba koja je odmah još 1941. godine, bila
počela protiv ustaških pokolja – „Naša Reč” želi ovom prilikom da podvuče da je
prvi politički otpor protiv ustaških pokolja došao od strane bosansko-hercegovačkih
Muslimana. Desetine intelektualaca i građana Sarajeva, na čelu sa Mehmed-Ali ef.
Ćerimovićem, pretsednikom Ulema medžlisa, Dr Šaćir Sikiricem, rektorom Više
islamske šeriatsko-teološke škole – pod punim potpisom, objavili su svoju rezoluciju
12. oktobra 1941. godine”, ustvrđujući dalje kako ova rezolucija „nije mogla biti
borbenija u vreme ustaške strahovlade. Isti list navodi i „Mostarsku rezoluciju” kao
„borbeniju” u odnosu na „Sarajevsku”. Bosanski pogledi u jesen 1962. prenose tekst
Ratka Parežanina, urednika emigrantske „Iskre”, koji kaže: Muslimanske mase nisu
htele nikada u ekstreme, osećale su da bi ih takav put, obzirom na sve prilike na tlu
koje nastanjuju, vodio u provaliju. U toku drugog svetskog rata, uz ustaše su išli
samo pojedinci među muslimanima, a iza onih znamenitih rezolucija, kojima su
149
Safet Bandžović
U trenutku svog nastanka, smatra dr Šaćir Filandra, rezolucije su
kroz pera svojih potpisnika izražavale „miroljubiv habitus jednog naroda,
njegovo principijelno odbacivanje diktature, diskriminacije, genocida,
prozelitizma i terora, a zalaganje za uspostavljanje principa zajedničkog
življenja. Kao protest protiv nereda, bezakonja i legalizovanog uništa-
vanja, prvenstveno srpskog i muslimanskog naroda u Bosni Hercegovini
one su istovremeno pokazatelj političkog stanja muslimanskog naroda u
tom trenutku, njegove zatečenosti novim događajima, ugroženosti,
nesigurnosti, dezorijentacije i nesnalažljivosti, što se kasnije manifesti-
ralo njegovim idejnim i praktičnim lutanjima, zabrazdivanjima, padovima
i usponima”.99 Bošnjaci se, kao što se ističe u Sarajevskoj rezoluciji „nisu
nikom spremali ni mislili nikakva zla, što najbolje potvrđuju činjenice da
su svi muslimani – bivši jugoslovenski vojnici – odmah nakon rata
predali vojno oružje. Muslimani su i u svojoj prošlosti za vrijeme Turske,
kad su bili jedini gospodari, tolerirali bez razlike sve vjere i nikom nisu
zuluma činili”. Potpisnici ove rezolucije traže da se da se zavede „stvarna
sigurnost života, časti, imovine i vjere za sve građane u državi bez ma
kakve razlike“, što će reći i za Srbe i za Jevreje. Dalje se zahtijeva da se
„u buduće ne dozvoli da se poduzimaju ma kakve akcije koje će po svojoj
naravi izazvati pobune i krvoprolića u narodu“, te da se da se pozovu na
sudsku odgovornost „svi stvarni krivci, koji su počinili ma kakvo nasilje
ili zlodjelo, bez razlike kojoj vjeri pripadali, te da se najstrožije kazne
prema zakonu, kao i oni koji su ovakva zlodjela naređivali ili za njih dali
mogućnost“. U Mostarskoj rezoluciji, potpisnici su ukazivali da
„nebrojeni zločini, nepravde, bezakonje, prevjeravanja, koja su učinjena i
koja se čine prema pravoslavnim Srbima i drugim sugrađanima strana su
potpuno duši svakog muslimana. Svaki pravi musliman, oplemenjen
uzvišenim propisima islama osuđuje ovakva zlodjela, ma sa koje strane
dolazila, jer zna da islamska vjera smatra najtežim grijehom ubijanje i
mučenje nevinih, kao i otimanje tuđeg dobra, te prevjeravanje pod

muslimanski domaćini iz nekoliko većih gradova Bosne i Hercegovine osudili usta-

ške zločine i ogradili se od Pavelićeve “nezavisne” stajala je ogromna većina musli-
manskog življa Herceg-Bosne”. Petar II Karađorđević, nekadašnji jugoslavenski
kralj, na Petom svesrpskom kongresu, održanom krajem juna 1963. u Čikagu, tako-
đer govori o rezolucijama: Mi Srbi ne treba da zaboravimo da su odbranu srpskog
življa u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj od ustaških zločina prvi baš ustali najugledniji
Muslimani. Bilo je, istina, muslimanskih otpadnika i u ustašama, ali je ološa bilo
uvek i svuda, i u svim narodima. Narod se međutim ne ceni po svom ološu no po
svojoj eliti- prema: Bosanski pogledi, 126, 163, 193, 238, 317.
99 Š. Filandra, Prilog rastakanju ontologije zla, „Književna revija”, br. 31,
Sarajevo april 1990.
150
 Građanska odgovornost i humanizam u ratu: odjek bošnjačkih rezolucija...
okolnostima koja isključuju slobodnu volju. Šaka onih nazovi musli-
mana, koji su se o to ogriješili, samim tim su se ogriješili o uzvišene
propise islama, pa će ih neminovno stignuti Božija i ljudska pravda”. U
Banjalučkoj rezoluciji se, između ostaloga, kaže: „Najelementarnija
prava čovjeka gažena su bez ikakvih skrupula. Sigurnost života i imetka,
sloboda vjere i savjesti prestali su da važe za veliki dio naroda ovih
krajeva“. Ovo rezolucijom se osuđuje pljačka srpske i židovske imovine,
pa se kao primjer navodi Banjaluka: „Gdje je s imovinom iseljenih i
izbjeglih Srba i Židova napravljen izvor pljačke i bogatstva za pojedince,
njihove obitelji i prijatelje“. O razgrabljivanju srpskih i jevrejskih radnji
doslovne se ističe: „Odbijamo od sebe s prezirom podmetanja da se mi
želimo dočepati tih radnji“.100 U Tuzlanskoj rezoluciji se, pored ostalog,
kaže: “Naš muslimanski svijet inspirisan duhom islamske kulture i etike,
osuđuje svaki nered. I ako se zna za ovu lijepu osobinu Muslimana,
zlonamjerno se svuda šire vijesti, da su muslimani krivi za mjere protiv
Srba, te se sav odijum svaljuje na muslimane i stvari se tako predstav-
ljaju, kao da je sve ovo razračunavanje između Srba i Muslimana”.
Potpisnici ovih rezolucija su bili predstavnici javnog života Bošnjaka.
Mahom su to bili funkcioneri Islamske zajednice, muslimanskih društava
i udruženja, poslovni ljudi, posjednici, intelektualci i drugi ugledni gra-
đani. Još je Solomon upozoravao da u kriznim vremenima niko nema
pravo da brine samo o sebi, svojima i svojoj imovini, već mora da
pomogne narodu u njegovoj patnji. Etičnost nekog čina spoznaje se na
osnovu ocjene da li se promatranom aktivnošću čovjek potvrđuje po
mjeri svoje prave generičke suštine.

100 Fadil Ademović navodi jedan izvještaj Ustaškog stožera Banja Luka (br.
11/42 od 16. januara 1942.) povodom “Banjalučke” i “Mostarske rezolucije” u
kome stoji: “Muslimanske element, koji se prije rata klanjao svim režimima,
nastojao se je od strane ovog stožera privući i dati mu mogućnost za što užu
suradnju u ustaškom pokretu, ali moram konstatirati da su svi napori koje sam
uložio u ovom smjeru ostali uzaludni. Muslimanski element nije niukojem pogledu
pokazao svoj odaziv koji se je očekivao. Povučen u svoj uskogrudni krug, musliman
proživljava život koji naliči na doba vjerske mržnje prema katolicizmu,a ujedno s
velikim nepouzdanjem gleda na sve događaje koji se obavljaju ne samo kod nas već
i u cijeloj Europi, te misli da se ovakvo stanje neće održati i da će se vratiti ono
staro, pa je radi toga, da sebi sondira teren i ‘osigura’ budućnost, pristupio raznim
načinima promičbe, a u ovom konkretnom slučaju i predstavkama, optuživanjima
ustaša i svaljivanju krivnje na ustaški pokret za sve ovo što se sada odigrava na
teritoriji ove župe, pa dapače na području čitave Bosne i Hercegovine” – cit. prema:
F. Ademović, Novinstvo i ustaška propaganda u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj,
Sarajevo 2000, 325.
151
Safet Bandžović

Pojava ovih protuustaških rezolucija bila je izraz moralnog i

kritičkog stava bošnjačke javnosti prema poretku bezakonja, razotkrila je
i demantirala tvrdnje ustaške propagande da “Hrvati islamske vjeroispo-
vijesti” čine oslonac ustaškom poretku u Bosni i Hercegovini.101 Rezo-
lucije sadrže izraz nepovjerenja u ustaški režim i njegove planove, osudu
ustaškog terora i zahtjev da se što obezbjedi lična, vjerska i imovinska
sigurnost i to „za sve građane u državi bez ma kakvih razlika”. Potpisnici
su tražili „da se onemogući svaka vjerska netrpeljivost”, tražili su zaštitu
za „nevini svijet”, kao i to da se pozovu na odgovornost svi krivci, bez
razlike na vjeru, kao i oni koji su nedjela naređivali ili onemogućili.
Oštro su osuđivali one Bošnjake koji su učestvovali u zločinima i ogradili
se od tih zločina. Odbacivali su pokušaje da se Bošnjaci kolektivno učine
odgovornim za ustaške zločine. Potpisnici rezolucija su iznijeli podatke o
ustaškim progonima Bošnjaka, a na drugoj strani digli su glas protiv
„bezrazložne osvete” nad nevinim Bošnjacima.102 Moralu i pravdi nije
neophodan konsenuz. Rezolucije su pokazale da je najveći dio
bošnjačkog građanstva bio protiv vjerske i rasne diskriminacije, ograđu-
jući se od ustaških zločina i osuđujući ih, „što je nesumnjivo bio akt ve-
like građanske hrabrosti, ali pri tome se nije dovodio u pitanje režim
NDH i okupacija zemlje, što u datim okolnostima nije ni bilo moguće”.
One su čitane po džamijama, kućama, plasirane u javnost na različite
načine. Članovi “Mladih Muslimana” su rezolucije umnožavali, nosili i
rasturali.103 Neke su rezolucije prevedene na strane jezike i tajno upući-

101 Upor. E. Redžić, Sto godina muslimanske politike u tezama i kontrover-

zama istorijske nauke, 150; Isti, Nacionalni odnosi u Bosni i Hercegovini 1941-
1945. u analizama jugoslavenske istoriografije, Sarajevo 1988, 49.
102 R. Hurem, Narodi Bosne i Hercegovine prema ustanku 1941-1942., Pri-
lozi, br. 23, Sarajevo 1987, 160.
103 O tome je A. Izetbegović, nekadašnji pripadnik „Mladih Muslimana”
govorio: „Niko od nas, doslovno niko, nije otišao u ustaški pokret niti je postao
ustaški funkcioner, niko nije otišao u SS-diviziju niti u neke njemačke jedinice,
velika većina nas smo čak bili vojni dezerteri. Dio regrutovanih je otišao u domo-
brane, tu se moralo ići, ali baš niko nije otišao u ustaše. To nije slučajno. Otklon od
ustaša kod nekih ljudi bio je razumljiv 1943. i 1944. godine, kada je bilo jasno ko će
izgubiti, ali od nas niko s njima nije otišao ni 1941-42. kada su Nijemci bili na
vrhuncu snage. Naprotiv, jedan broj naših ljudi bio je blizak onim krugovima koji su
izdali rezolucije protiv ustaškog i njemačkog režima. Mi smo bili mladi ljudi da bi
bili potpisnici tih rezolucija, ali mi smo ih umnožavali, nosili i rasturali. U tim
ljudima koji su bili potpisnici gledali smo neke svoje ideale, svoje duhovne očeve,
ili jednostavno odgojitelje. Prema tome, bili smo bliski jednoj humanističkoj opo-
152
 Građanska odgovornost i humanizam u ratu: odjek bošnjačkih rezolucija...
vane u inostranstvo. Komunisti su također ukazivali na njih.104 Pominjale
su ih u svojim glasilima partizanske komande i ustanove, pa i Pokrajinski
komitet KP za Bosnu i Hercegovinu.
Pojava rezolucija bila je svjedočanstvo da među Bošnjacima nastaje
snažan opozicioni pokret prema NDH. Njihov sadržaj rezolucija je otkri-
vao da je političko raspoloženje velikog broja Bošnjaka drugačije od
onoga kakvim ga je prikazivala ustaška propaganda. Nasuprot toliko isti-
cane podrške NDH, one su pružale drugačiju sliku ukupnog stanja u BiH
i raspoloženja među Bošnjacima. Hafiz Abdulah ef. Budimlija, potpisnik
Bijeljinske rezolucije, kazivao je 2007. o teškim prilikama u bijeljinskom
kraju, naročito nakon pokolja Bošnjaka u Koraju, o atmosferi u kojoj je
potpisivana ova rezolucija, gdje su Bošnjaci bili samo “kap u moru. Sva
okolina Bijeljine je srpska, od Drine do Save. Pa šta mi mislimo, ako se
oni dignu, šta će onda biti s nama”. Potpisnici rezolucije su, po njemu,
tada „položili svoje glave jer je bilo ili – ili”, kada “Nijemci idu, gaze
preko Rusije. I sad mi tražimo… da budu Srbi i Jevreji ravnopravni,
Romi i to. Dakle, sve to što je urađeno bilo je sa izvjesnim strahom”,
objašnjavajući dalje: „I mnogi poslije potpisivanja te rezolucije nisu
smjeli u svojim kućama spavati. Išli su po tuđim kućama i spavali tako je
se to malo utišalo, dok se to malo sleglo”.105 Ustaše je ražestila pojava
rezolucija. Ante Pavelić je prijetio “da će sarajevskim asfaltom prije po-
teći krv autora rezolucija negoli će se vlada NDH odreći svog programa.”

ziciji ondašnjem režimu. Za nas su ustaštvo i njemački sistem bili neprihvatljivi”;

opšir. S. Trhulj, Mladi Muslimani, Sarajevo 1995, 60-61.
104 Avdo Humo, u novembru 1941. u izvještaju Pokrajinskom komitetu KPJ
za BiH, ukazuje: „Istovremeno vam šaljemo dvije rezolucije: mostarsku i sarajev-
sku. Ovdje među Muslimanima nastalo je veliko vrenje. Na mnogim mjestima može
se čuti: ‘Puklo je između nas i njih’ (misli: ustaša - prim. S. B.). Ova sarajevska,
iako nije tako odlučna, ali je dosta dobro među Srbima primljena. Potpisnici su vrlo
ugledni Muslimani. S obzirom na vrenje među muslimanima i na svakom koraku
jednodušno osuđivanje ustaških vlasti, koje se najbolje ogleda kroz rezolucije,
nameće se neophodno potreba da se izda letak sa potpisom Glavnog štaba, u kojem
treba raskrinkati – čega još muslimanske mase nisu svjesne – okupatorsku politiku.
Tu treba naročito naglasiti i razubiti iluziju da Muslimani od okupatora mogu nešto
očekivati – neki spas” – prema: Zbornik NOR-a, tom IV, knj. 2, dok. br. 65.
105 Budimlija dalje kazuje: “Uglavnom kad me neko upita: pa dobro hafize, ti
si potpisao 1941. tu rezoluciju spašavajući Srbe, a tvoje su klali, palili žive u Foči
baš te iste godine. Bi li to opet tako nešto učinio – pitaju. Pa bih kao čovjek. Kako
ne bi? Ako se radi o spašavanju ljudi, poštenih ljudi. Kako ne bi?… Dakle, mi kao
muslimani smo dužni to učiniti” - prema: Kazivanje hafiza Abdulaha ef. Budimlije o
“Bijeljinskoj rezoluciji”, 5.
153
Safet Bandžović
Jure Francetić, ustaški povjerenik, poručivao je u Sarajevu „da će svi pot-
pisnici biti upućeni u koncentracione logore”. Ustaše su ipak, po nekim
izvorima, odustale od namjere da potpisnike rezolucija pošalju u koncen-
tracioni logor Jasenovac, bojeći se da bi britanska propaganda takav
postupak iskoristila u islamskom svijetu. Proustaški elementi su u Prije-
doru organizirali među Bošnjacima potpisivanje nekih kontrarezolucija i
izjava o želji za saradnjom „u okviru Ustaških ustanova”. Napadani su
„prijedorski rezolucionaši” kako imaju namjeru „da se omraze Ustaše,
ustaški pokret, a tim i Poglavnik i Hrvatska država”. Jozo Garić, banja-
lučki biskup, smatrao je da rezolucije nisu ništa drugo „nego pamflet pun
paklenih kleveta i mržnje protiv katoličke crkve” optužujući Bošnjake za
progone, pljačku i ubistva srpskog stanovništva u Bihaću, Sanskom
Mostu, Cazinu i Bosanskoj Krupi.106 Nijemci su „muslimanske rezolu-
cije” objašnjavali kao rezultat pojave koje su zbunjivale, plašile i opomi-
njale Bošnjake, među njima posebice spaljena srpska sela i velika plja-
čka. Bošnjaci su, po ovim njemačkim analizama, isticali da su se pred-
stavnici režima obogatili otimačinom i pljačkom. Iza njihovih apela sta-
jale su težnje za bezbjednošću, vjerskom trpeljivošću, za pravnom zašti-
tom i za kažnjavanjem zločinaca.107 Izvještaj zapovjedništva Trećeg
domobranskog zbora krajem decembra 1941. ilustrativno svjedoči, u tom
smislu, o prilikama u BiH. Za raspoloženje „muslimanskog diela stanov-
ništva na području ovog zbora može se reći nezadovoljavajuće. Stanov-
ništvo je izgubilo „povjerenje u vlast”, pa „jednog dana možemo biti
iznenađeni i sa ozbiljnim unutrašnjim događajima, odnosno javnim
revoltom pučanstva bez razlike vjere”.
Ustaše nisu smjele da se radikalno obračunavaju sa potpisnicima
rezolucija, već su se ograničile na sitnije represalije i to prema poje-
dincima (otpuštanje iz službe, obustavljanje napredovanja u službi i sli-
čno). Oni su bili svjesni da bi otvorenim progonima u tom dramatičnom
vremenu rasplamsali i pojačali revolt Bošnjaka kao i težnje dijela
bošnjačkog građanstva ka izdvajanju BiH iz okvira nestabilne NDH, te bi
time izazvali novi međunacionalni konflikt koji nisu željeli u ionako

106 M. Konjević, Neke informacije Hrvatskom državnom saboru o prilikama u

Bosni 1942. i 1943. godine, u: AVNOJ i Narodnooslobodilačka borba u Bosni i
Hercegovini, 170-171; D. Lukač, Banja Luka i okolica u ratu i revoluciji, Banja
Luka 1968, 149. Iz Bosanske krajine su krajem maja 1942. stizale informacije da će
se ustaše „na koncu obračunati i sa muslimanima, čim se svrši sa Jevrejima i Sr-
bima”. Te verzije, „među širokim muslimanskim masama stvaraju zabrinutost” koju
povećavaju ispadi pojedinih raznih i zvaničnih predstavnika vlasti. Čak se pjeva: „A
oj, Ante, odriješi nam ruke da pobijemo po Bosni Turke”.
107 B. Petranović, Revolucija i kontrarevolucija u Jugoslaviji (1941-1945), I, 94.

154
 Građanska odgovornost i humanizam u ratu: odjek bošnjačkih rezolucija...
zamršenoj situaciji.108 Stanje je ostalo napeto. U Sarajevu je ubrzo
uhapšeno preko 1.000 ljudi, od kojih preko 300 Bošnjaka, među njima i
mnogo sinova iz uglednijih sarajevskih porodica.109 Ova hapšenja su iza-
zvala novi revolt javnosti. Politika prema Bošnjacima će za ustaški režim
sve vidljivije poprimati karakter posebnog pitanja, čije „rješavanje” je
primarno zahtijevalo primjenu neposrednog političkog pritiska. Na to su
posebno počeli upozoravati Nijemci u okviru svoje okupacione politike,
čiji je glavni cilj bio održavanje stabilnog, mirnog stanja na području
NDH, posebno u BiH, gdje su njemački ekonomski interesi dolazili do
jačeg izražaja.110
Rezolucije imaju značajno mjesto u dramatičnim zbivanjima 1941.
kada je snage osovine bile u velikom osvajačkom zamahu, kada se činilo
da je pobjeda fašizma na vidiku. U takvim okolnostima, čuo se „veliki
glas” bošnjačkog antifašističkog protesta. „Deklaracije protiv države Hr-
vatske i protiv ustaškog pokreta” kako su bile označene ove rezolucije u
nekim ustaškim pamfletima nisu mogle drastično izmijeniti stanje u BiH
ali su predstavljale otvorenu i hrabru manifestaciju neslaganja Bošnjaka
sa ustaškom diskriminatorskom politikom i smion čin njihovih potpisnika
koji su se također plašili da mogu i sami doći pod udar represivne
politike.111 To je bio akt građanske hrabrosti i odgovornosti, human čin u
teškim okolnostima nastojanja uspravnog stajanja i pokoravanja straha, u
napetom okruženju pored svega čemu se nezaštićeni pojedinac izlaže,
potvrda nemirenja i otpora sumornoj stvarnosti i ‘vremenu nepodnošljive

108 H. Matković, Bosansko-hercegovački muslimani u programu ustaške emi-

gracije i politici Nezavisne Države Hrvatske, 1034-1035. U jednoj okružnici Eugena
Dide Kvaternika, ravnatelja Ustaške nadzorne službe, iz marta 1942. najavljuju se
posebne mjere u BiH, da se ubuduće sva neslaganja s politikom NDH “najenergič-
nije suzbiju, dapače i drastičnim mjerama”. Ima podataka da su se rezolucije širile i
među bošnjačkim stanovništvom.
109 R. Hurem, Narodi BiH prema ustanku 1941-1942, 161. O stradanju Bo-
šnjaka u logorima vidi: N. Halilbegović, Bošnjaci u jasenovačkom logoru, izd. Vi-
jeće Kongresa bošnjačkih intelektualaca, Sarajevo 2006.
110 F. Jelić-Butić, Ustaše i Nezavisna Država Hrvatska 1941-1945, Zagreb
1977, 202.
111 M. Hadžijahić, Posebnost Bosne i Hercegovine i stradanja Muslimana, 47-53.
Na ove rezolucije se 1944. pozvao i Draža Mihailović: „Memorandum banjalučkih
Muslimana, upućen muslimanskim ministrima u Pavelićevoj vladi još u avgustu
1941. godine, zatim rezolucije sarajevskih, mostarskih, prijedorskih, tuzlanskih mu-
slimanskih prvaka primeri su svesti i građanske hrabrosti” – cit. prema: M. Ha-
džijahić, Muslimanske rezolucije iz 1941. godine, 275; Isti, Posebnost Bosne i Her-
cegovine i stradanja Muslimana, 56.
155
Safet Bandžović
lakoće umiranja’, pobuna protiv rata, razaranja, propagriranja mržnje. To
nije puko pitanje spašavanja duše i prolaznog umirenja savjesti. Svakako,
rezolucije nisu mogle zaustaviti sukobe i nekontrolirano, šovinističko
divljanje, ali su pokušale da otvore oči svima i zatraže uspostavljanje
mira u vremenu sveopšte nesigurnosti.112 Pokazalo se, ustvrđuje Mile
Konjević, da bošnjački narod nije htio da slijedi ekskluzivni krug pro-
ustaških i ustaških političkih garnitura, da se nije mogao pridobiti do-
djelom ministarskih fotelja, obećanjima o vjerskoj autonomiji, hvalospje-
vima o njegovoj „državotvornosti” i sličnim demagoškim obećanjima.
Ustaše, koje nisu bile dorasle složenoj političkoj situaciji u BiH, nisu
uspjele da se nametnu Bošnjacima koji, u svojoj borbi postaju subjekt
vlastitog nacionalnog, socijalnog i političkog razvitka. Tako je ustaška
politika u BiH, napose prema Bošnjacima, već potkraj 1941. doživjela
neuspjeh.113 U Banjaluci je 1. oktobra 1941. Josip Babić Barun, ustaša iz
Pavelićeve tjelesne bojne, ubio u dvorištu državne bolnice oboljelog
hodžu Edhema Hodžića, iz sela Hrujića kod Kozarca. Gaženje leša ubi-
jenog hodže izazvalo je zaoštravanje odnosa „između klero-ustaške i mu-
slimanske struje, koju podržava znatan dio muslimanskog življa”. Grupa
Bošnjaka je protestirala povodom ovog ubistva i kod velikog župana. Na
dženazi ubijenog hodže, uz prisustvo oko 500 ljudi, došlo je do povika i
protesta protiv ustaške samovolje u gradu i cijeloj državi. Jedan od
govornika na dženazi, po izvještaju prisutnog ustaškog agenta, pored
ostaloga, je rekao: „Vi svi došli ste ovamo u znak protesta za ovo što je
načinjeno. Molićemo se bogu da nas od ovakvih oslobodi”. Na to su od
prisutnih pali povici: „Osloboditi ćemo se mi sami, dolje s njima”.114 To-
kom oktobra odnosi su još više zaoštreni širom Bosanske krajine. Jedan
njemački obavještajac, koji je tada krstario Bosnom, informirao je krajem
tog mjeseca nadležne organe: „U posljednje vrijeme distanciranje
muslimana u odnosu na Zagreb tako je uznapredovalo da se u nekim
muslimanskim redovima sasvim otvoreno govori o bosanskoj autonomiji
za koju bi trebalo da pruži garancije Njemačka, dok se u drugim
krugovima razmišlja o jačem vezanju za Srbiju, svakako ukoliko Srbija
postane njemački protektorat”.115
Fihte je davno napisao da je svako odabrao takvu filozofiju kakav je
čovjek. Valoriziranje „muslimanskih rezolucija” u socijalističkom pe-
riodu bilo je različito. Dugo su bile prećutkivane, a njihov značaj je mini-

112F. Jelić-Butić, Ustaše i Nezavisna Država Hrvatska 1941-1945, 202.

113M. Konjević, O nekim pitanjima politike ustaša prema bosanskohercego-
vačkim muslimanima 1941. godine, 273.
114 D. Lukač, Banja Luka i okolica u ratu i revoluciji, 146.
115 D. Lukač, Banja Luka i okolica u ratu i revoluciji, 147, nap. 49.

156
 Građanska odgovornost i humanizam u ratu: odjek bošnjačkih rezolucija...
miziran, ili su dozirano, u stalnoj borbi protiv svakolikog „unutrašnjeg
neprijatelja”, prikazivane pod ideološkim hipotekama. Dr Muhamed Ha-
džijahić je svojim referatom o „muslimanskim rezolucijama”, koji je
podnio na naučnom skupu o značaju 1941. u historiji naroda BiH, koji je
održan u Drvaru u oktobru 1971. godine, napravio veliki pomak u smislu
njihove afirmacije. Ustvrdio je da se pojavom rezolucija manifestiralo
„nezadovoljstvo velike većine Muslimana fašističkim sistemom nacio-
nalne, vjerske i rasne diskriminacije”, da one predstavljaju „važnu pre-
kretnicu u političkom osvješćivanju širokih muslimanskih slojeva”, da su
bile „vidan znak političkog buđenja Muslimana, pa je njihova pojava
predskazivala potpuni slom Pavelićevih planova sa Muslimanima”. Na
pomenutom naučnom skupu su i neki diskutanti iznosili različite sudove
o rezolucijama i ovom referatu.116 Afirmativne ocjene o „muslimanskim
rezolucijama” dr. M. Hadžijahić će ponoviti u svom prilogu u knjizi Is-
lam i Muslimani u Bosni i Hercegovini (1977). Na takve ocjene, ispod
državno-partijskog ideološkog štita, odgovoriće veoma brzo, književnik
Derviš Sušić, čuvenim Parergonom, nastojeći da umanji njihov značaj

116 Dr Dušan Lukač je istakao da u pisanju ovih rezolucija u BiH 1941. učest-
vuje “čitav niz grupa i struja muslimanske inteligencije i građanskog sloja. Pored
najšireg sloja siromašnih građana koji su bili za saradnju sa oslobodilačkim pokre-
tom, bilo je tu pronjemački, proustaški pa i pročetnički orijentisanih pojedinaca, a to
potvrđuju i citati na poslednjim stranicama ovog rada gdje se navode dokumenti
pojedinih ustaških i njemačkih predstavnika u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj koji
svojataju pojedine dijelove ovih rezolucija. Ovaj pokret je bio odraz jedne dublje
diferencijacije Muslimana u Bosni i Hercegovini. Svaka od političkih grupacija
željela je da kroz ove rezolucije ostvari svoje ciljeve. Muslimanska buržoazija u Bo-
sni i Hercegovini uglavnom je željela da osigura svoje pozicije, i to uz podršku i
pomoć okupatora, ili čak dijela ustaškog poktreta koji nije bio suviše klerikalno
obojen. Da je ovo tačno vidi se po tome što će se kasnije potpisnici rezolucija naći u
svim mogućim akcijama i strujama”. Petar Mišković drugačije vidi istup “El
Hidaje” i muslimanske rezolucije. On smatra da su muslimanski apeli naišli na
„osudu i podozrenje kvislinške vlasti, kojoj je time stavljeno do znanja da u spro-
vođenju svoje politike ne može računati na podršku muslimanskog sveštenstva.
Međutim, daleko veći značaj ovog istupa bio je u tome što je uticao da se već u
narednim mjesecima u skoro svim većim gradovima Bosne i Hercegovine donesu
slične rezolucije, koje su uveliko doprinijele opozicionom opredjeljivanju znatnog
dijela inteligencije. Sve je to na posredan način uticalo na proširenje baze za
političko-propagandniu djelatnost i jačanje ilegalnog pokreta, ne samo u Sarajevu
već i u drugim okupiranim gradovima Bosne i Hercegovine” – nav. prema: 1941. u
istoriji naroda Bosne i Hercegovine, 652, 694.
157
Safet Bandžović
kao i značaj njihovih potpisnika.117 Pojavu Parergona treba promatrati u
širem kontekstu, odnosa države prema Islamskoj zajednici, njenom polo-
žaju i uticaju u društvu. Političke procjene i ocjene su determinirali sta-
vove u nauci. Pojedini dežurni partijski čuvari, intelektualci i istraživači
su se, u socijalističkom periodu na osnovu zahtjeva iz političkih centara
moći i potreba politike, povremeno obrušavali na rezolucije i njihove
potpisnike, povodeći se za onom srednjovjekovnom pogubnom praksom
da se svaki čovjek može tendenciozno optužiti i osuditi na osnovu neko-
liko najobičnijih izgovorenih ili napisanih rečenica. One su sporadično
akceptirane, nerijetko u marksističkoj historiografiji tretirane kao sum-
njive, pošto su navodno došle od „reakcionarnog islamskog elementa”.
Pojedini naučnici su pisali o rezolucijama kao neoborivom dokazu da su
Bošnjaci bili „antifašistički usmjereni”, dok su neki isticali da je njihov
sadržaj bio više povezan s vjerskom infrastrukturom islama, nego s ideo-
logijom antifašizma.118 Indikativno je, ustvrđuje dr Nijaz Duraković, da
se o ovim rezolucijama malo govorilo. One su sporadično akceptirane,
nerijetko u marksističkoj historiografiji tretirane kao sumnjive jer su
navodno došle od „reakcionarnog islamskog elementa”. U ocjeni ovih
rezolucija treba istaći da je to prvi, i prema dosadašnjim saznanjima, je-
dini organizirani i zvanično proslijeđeni protest i osuda progona i ubi-
janja u BiH. Ta nadasve humana, solidarna i smiona akcija Bošnjaka je,
uz osudu koja je došla iz redova KPJ, bio „jedini čin osude terora i pro-
gona naroda, koji nažalost nikada nije bio recipročno uzvraćen u situaciji
kada su Muslimani bili izloženi masovnom teroru i ubijanju”. Sudeći po
masovnosti i odzivu potpisnika, „može se reći da ove rezolucije na repre-
zentativan način odražavaju političko raspoloženje cijelog muslimanskog
naroda”.119
Postjugoslavenski period je omogućio slobodniji, neideologizirani
pristup u proučavanju značaja rezolucija, mjesta i uloge njenih potpis-
nika, čemu treba posvetiti još veću naučnu, multidisciplinarnu pozornost.

117 Upor. D. Sušić, Parergon. Bilješka uz roman o Talu, Sarajevo 1980; M.

Hadžijahić, Muslimanske rezolucije iz 1941. godine, u: 1941. u istoriji naroda
Bosne i Hercegovine, 276-277. Glavni cilj ovog Sušićevog djela bio je pokušaj
obezvređivanja svake pozitivne uloge hodžinskog staleža u životu Bošnjaka., uz
promoviranje teze da su “jedino komunisti Muslimani pravi tumači volje tog
naroda” – nav. prema: S. Balić, Bosna u egzilu, Zagreb 1995, 110.
118 Upor. Š. Filandra, Bošnjačka politika u XX. stoljeću, Sarajevo 1998, 183;
M. Bojić, Historija Bosne i Bošnjaka (VII-XX vijek), Sarajevo 20001, 190; N. Kisić-
Kolanović, Muslimanska inteligencija i islam u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj, Časo-
pis za suvremenu povijest, br. 3, Sarajevo 2004, 930-931.
119 Prema: N. Duraković, Prokletstvo Muslimana, 187-188.

158
 Građanska odgovornost i humanizam u ratu: odjek bošnjačkih rezolucija...
Pojedini naučnici su pisali o rezolucijama kao neoborivom dokazu da su
Bošnjaci bili „antifašistički usmjereni”. Da je svim rezolucijama bilo
zajedničko traženje načina da Bošnjaci „prežive strahote koje su ih sna-
šle. Svi su u vrijeme donošenja tih rezolucija tražili ravnopravnost ljudi
pred zakonom bez obzira kojoj vjeri i narodnosti pripadaju”. U ocjeni
ovih rezolucija treba istaći da je to prvi, i prema dosadašnjim saznanjima,
jedini organizirani i zvanično proslijeđeni protest i osuda progona i ubi-
janja u BiH. Ta nadasve humana, solidarna i smiona akcija Bošnjaka je,
uz osudu koja je došla iz redova KPJ, bio „jedini čin osude terora i pro-
gona naroda, koji nažalost nikada nije bio recipročno uzvraćen u situaciji
kada su Muslimani bili izloženi masovnom teroru i ubijanju”. Sudeći po
masovnosti i odzivu potpisnika, „može se reći da ove rezolucije na repre-
zentativan način odražavaju političko raspoloženje cijelog muslimanskog
naroda”. Ruso je kazao da moral jednog naroda liči na čast čovjeka. Ne
može se vratiti, ako se jednom izgubi.
Teško je i danas sve pojmiti šta je značilo 1941., u atmosferi velike
neizvjesnosti, straha i neospornih iskušenja, potpisivati i distribuirati
„muslimanske rezolucije”. Brojna ovakva pitanja su složeni problemi
historijske nauke. O njima će se još dugo, kao što je slučaj sa ovim rezo-
lucijama raspravljati iz raznih uglova i sa različitim interpretacijama. To
se može hronološki pratiti i u odnosu pojedinih istraživača ove tematike.
Akademik Enver Redžić je vremenom u velikoj mjeri izmijenio svoj sud
o rezolucijama što se očituje upoređivanjem njegovih radova iz „jugosla-
venskog” i „postjugoslavenskog” perioda. On 1987. piše da su rezolucije
nužno „odražavale prilike koje su vladale u određenim krajevima Bosne i
Hercegovine. Ipak, zajednička su im dva motiva i obilježja: osuda usta-
ških zločina nad srpskim narodom i Jevrejima i stanovište koje odgovor-
nost za zločine veže isključivo za muslimanske pojedince, izvršioce zlo-
čina. Iako je pojava ovih rezolucija, kojima veoma širok krug musli-
manskih javnih radnika iz raznih društvenih slojeva i profesija osuđuje
ustaška zvjerstva nad prioadnicima srpskog naroda i jevrejske zajednice,
bila neosporno značajna na liniji odvajanja i distanciranja Muslimana od
ustaškog poretka” on smatra da ne stoji Hadžijahićeva ocjena da su one
izazvale „prekretnicu u političkom osvješćivanju širokih muslimanskih
slojeva”, pa objašnjava dalje: „Taj proces imao je druge pokretačke snage
i izvore. Značaj muslimanskih rezolucija prvenstveno je u činjenici da
građanski muslimanski krug nije više bio spreman da pruži podršku
organima vlasti NDH, kao što je to činio u prvim mjesecima ustaške
države. Sada je u njemu prodoralo saznanje da je ustaški pokret vinovnik
stradanja Muslimana, zbog učešća nekih njihovih pripadnika u ustaškim
zločinima protiv srpskog naroda. Međutim, ovaj muslimanski krug ni
sada, a ni kasnije, u uslovima širokog razmaha narodnooslobodilačkog

159
Safet Bandžović
pokreta, nije učinio korak u znaku borbe protiv ustaškog pokreta i NDH i
za radikalno uklanjanje uslova koji su omogućavali postojanje NDH. U
stvari, inspirisane stradanjima Muslimana u vrtlogu ustanka, ove rezolu-
cije, u kojima se osuđuju ustaški zločini, predstavljaju najviši domet gra-
đanske muslimanske političke svijesti u toku rata, jer u daljem razvoju
događaja ovaj krug ne samo što se nije održao, već se neprekidno ras-
tvarao u sve manje krugove različitih, pa i suprotnih opredjeljenja. Jezgro
ovog kruga igralo je na kartu suprotnosti između okupatora i ustaša i
tražilo oslonac i zaštitu kod okupatora”.120 U knjizi objavljenoj 1998. on
piše: „Pojava muslimanskih rezolucija vršila je značajan uticaj u pogledu
kritičkog stava muslimanske javnosti prema poretku bezakonja i pravne
nesigurnosti građana Bosne i Hercegovine i oborila tvrdnje ustaške pro-
pagande da ‘Hrvati islamske vjeroispovijesti’ čine oslonac ustaškom
poretku u Bosni i Hercegovini. Ustaški vrh nije računao da će njihova na-
silja izazvati ustanke u srpskim područjima, a još manje je pretpostavljao
da će Muslimani pružiti otpor ustaškoj politici koja je svoja zlodjela že-
ljela da pokrije muslimanskim imenom. Moglo bi se reći da je svaki otpor
Muslimana ustaškom bezakonju, koji se ispoljavao u različitim oblicima i
različitom snagom, vukao svoje idejno i političko porijeklo iz rezolucija
muslimanskih građana, vjerskog i svjetovnog elementa, koje su bile izraz
otrježnjenja Muslimana od ustaške šovinističke indoktrinacije. Sindrom
muslimanske politike dobivao je nove oblike i izraze. Između hrvatskog
ustaštva, koje im je htjelo da negira njihov historijski subjekt i srpskog
četništva, koje je htjelo da ih uništi i pokopa, Muslimani su iskonskom
snagom težili etničkom spasu i historijskom održanju. Obrazovanje
muslimanskih milicija bilo je sredstvo odbrane od svakog napada na
životno biće Muslimana. Biološki opstanak je životno opredjeljenje,
otpor vinovnicima ubijanja potvrda je razloga i prava na postojanje”.121
Nestankom „monolitnog jednozvučja” i primjenom tehnologije
detabuiziranja, deideologiziranja i prevazilaženja prećutkivanja kao
oblika potiranja prošlosti, kompleksne teme vezane za slojevita iskustva
prošlosti, za „kontroverzna” zbivanja u Drugom svjetskom ratu, mogu se,
skidanjem ideoloških hipoteka i kvalifikativa, studioznije istraživati, da
bi se, kritički osvijetlile, revalorizirale i reintepretirale značajnije dionice
bošnjačke historije tog vremena. Samokritičko promišljanje prošlosti
mora se oslanjati na pravne i moralne norme
Nakon okončanja XX stoljeća, o kome je teško govoriti kao o jedin-
stvenom vremenskom razdoblju, „više ništa nije kao što je nekad bilo”.

120 E. Redžić, Muslimansko autonomaštvo i 13. SS divizija, 16-17.

121 E. Redžić, Bosna i Hercegovina u Drugom svjetskom ratu, Sarajevo 1998,
306-307.
160
 Građanska odgovornost i humanizam u ratu: odjek bošnjačkih rezolucija...
Brzina historije počela je da prevazilazi uobičajeno ponašanje.122 Histo-
riju treba tretirati kao višeznačan proces. Nema više priča samo iz jedne
perspektive. Zbivanja se moraju dati iz više uglova. Historiografija je
upućena na permanentno preispitivanje historijske slike. U historijskoj
nauci današnjice brzo stare «istine», novine, usmjerenja i sukobi različitih
škola. Uputna su upozorenja Džona Luisa Gedisa, da ono što „danas”
znamo, a nismo znali prije, može protokom vremena biti potvrđeno, ali i
prevaziđeno.123 Propitivanje historije, njena interpretacija, trebaju biti
lišeni svakog ideološkog dogmatizma. Multiperspektivnim metodom se
pokazuje i činjenica da su u različitim historijskim događanjima društva
uvijek podijeljena, da uvijek postoji ponuda različitih rješenja. Iz svake
historijske situacije ima više alternativa. Dio elite koji donosi odluke
snosi odgovornost za izbor pravca za koji se opredijelio. Savremeni
istraživač mora prihvatiti kompetencije multidisciplinarnog pristupa
ukoliko želi da njegova misija imao smisao. Kontroverze, koje prirodno
prate razvitak historiografskog saznanja, treba razrješavati novim istra-
živanjima, kreativnim i tolerantnim dijalogom neistomišljenika, ako se
„učestvuje u znanju”, čime historijska nauka najuspješnije napreduje.
Najvažniji zadatak historičara je – kaže Tacit – „da ne dozvoli da nijedno
veliko djelo ne padne u zaborav, a da zlim riječima i djelima osigura
vječno prokletstvo”.

122 Opšir. N. Samardžić, Drugi dvadeseti vek, Beograd 2009.

123 Dž. L. Gedis, Hladni rat. Mi danas znamo, Beograd 2003, 9.
161
Abidin TEMIZER

KARADAĞ’DA OSMANLI HÂKİMİYETİNE

DAİR BİR LAYİHA

Özet
27 Aralık 1852 tarihinde kaleme alınan ve Başbakanlık Osmanlı
Arşivi ile Ankara’da Milli Kütüphane’de birer nüshaları bulunan lâyıha,
Osmanlı Devleti’nin Karadağ üzerindeki egemenlik haklarını ispatlamaya
yöneliktir. Lâyıhada Karadağ’ın Osmanlı hâkimiyetine geçişi ve Osmanlı
Devleti’nin burada uyguladığı idarî ve malî sistemden tarihi belgelere
gönderme yapılarak bahsedilmektedir. Ayrıca Karadağ prensinin siyasî
ve ruhanî liderliğine ve Karadağlıların isyanlarına da değinilmektedir.

Anahtar Kelimeler: Karadağ, Lâyıha, Fuad Mehmed Paşa, Osmanlı

Hâkimiyeti

Giriş

Osmanlı Devleti’nin Karadağ hâkimiyeti Karadağlılar tarafından

tartışılmış, buradaki Osmanlı hâkimiyeti inkâr edilmiştir. Karadağlıların
inkâr politikaları karşısında Osmanlı Devleti, Karadağ’ın Osmanlı toprağı
olduğunu iddia ederek, uluslararası alanda Karadağ’ın iddialarını
çürütmeye çalışmıştır. Osmanlı Devleti’nin bu amaçla izlediği
yöntemlerden biri lâyihalar yayınlamak olmuştur. Karadağ’daki Osmanlı
hâkimiyetini konu edinen ve Karadağ’ın tezine antitez niteliğinde olan bu
lâyıhalardan biri çalışmamıza konu olmuştur. Üzerinde çalıştığımız
lâyiha, Osmanlı sadrazamlarından Fuad Mehmed Paşa tarafından 27
Aralık 1852/15 Rebî‘ü’l-evvel 1269 tarihinde kaleme alınmıştır.
Lâyihanın ulaşabildiğimiz iki nüshasından biri Başbakanlık Osmanlı
Arşivi’nde diğeri ise Ankara Milli Kütüphane’de bulunmaktadır. Lâyıha
nüshalarından eski olanı Başbakanlık Osmanlı Arşivi’nde bulunanıdır.
Her iki nüshada da H. 15 Rebî‘ü’l-evvel 1269 tarihi yazılıdır. Ancak,
Ankara Milli Kütüphane’deki nüshanın yayınlandığı eserin istinsah tarihi
H.1305’tir. Bu nüsha adını tespit edemediğimiz 84 sayfalık bir eserin 1–
4. sayfaları arasında yer almaktadır. İki nüsha arasında içerik itibariyle
bir farklılık söz konusu olmayıp sadece şekil açısından bazı farklılıklar

163
Abidin Temizer
mevcuttur. Bunlardan birisi lâyıhanın başlığıdır. Milli Kütüphane’de
bulunan nüsha, “Karadağ’ın Devlet-i Aliyye’ye İsbât-ı Taallukuna Dâir
Fuad Paşa Hazretlerinin Kaleme Aldıkları Lâyıha” başlığını taşırken,
Başbakanlık Osmanlı Arşivi’ndeki nüshada başlık yoktur. Nüshalardan
ikincisinde yer alan başlığın sonradan eklendiği anlaşılmaktadır. Ayrıca
lâyıhanın ilk nüshası 2 varak, ikincisi ise 4 varaktır.

Lâyıhayı kaleme alanın kimliği, ilk nüshada belirtilmemiştir. Ancak

nüshalardan ikincisine konulan başlıkta, Fuad Paşa’nın adı zikredilmiştir.
Bu durum layıhanın Fuad Paşa’ya ait olduğunu göstermektedir. Başlıkta
bahsi geçen Fuad Paşa ise, ifa ettiği görevler dikkate alındığında,
dönemin Hariciye Nazırı Fuad Mehmed Paşa (Keçeçizâde) olmalıdır.
Fuad Mehmed Paşa Hariciye Nazırlığı görevine 7 Ağustos 1852 tarihinde
getirilmiş ve Mart 1854’e kadar bu görevini sürdürmüştür. Göreve
geldiği tarihlerde Osmanlı Devleti, Karadağ sorunuyla uğraşmaktadır.
Karadağlılar, bu dönemde bağımsızlık mücadelesi verirlerken, hiçbir
zaman Osmanlı hâkimiyetine girmediklerini de iddia etmektedirler.
Rusya ve Avusturya’nın Karadağ’ı desteklemesi üzerine Babıâli, iki
devlete nota vererek, Karadağ olayına müdahale etmemelerini istemiştir.
Söz konusu notada Karadağ’ın Osmanlı hâkimiyetinde bulunduğuna dair
delillere atıf yapılmıştır.

Rusya ve Avusturya’ya verilen nota, çalışma konumuzu oluşturan

lâyıhanın içeriği ile büyük ölçüde örtüşmektedir. Bu da lâyıhanın
Hariciye Nazırı Fuad Mehmed Paşa tarafından kaleme alındığı yönündeki
tahminlerimizi desteklemektedir. Lâyıha’nın Hariciye Nazırı Fuad Paşa
tarafından kaleme alındığını kanıtlayan diğer bir husus da Cevdet
Paşa’nın “Tezâkir”inde yazılıdır. “Tezâkir”de konu şu şekilde
geçmektedir: “Karadağlılar asakir-i nizamiye gibi rahat durur bir tâife
olamayıp civarlarındaki nevahiye tecavüze başladıklarından Devlet-i
aliye dahi anların terbiyesine mecbur oldu ve Ömer Paşa’ya bu yolda
tâlimat-ı kâfiyye verildi. Hariciye nâzırı Fuad Efendi bu babda Devlet’in
hareketi haklı ve meşru’ olduğuna dâir bir mufassal lâyıha kaleme almış
idi. Bu lâyıha dahi bulunup mütalâa olunmak lazım gelir” Cevdet
Paşa’nın bulunup mütalaa olunmalı dediği lâyıha çalışma konumuzu
oluşturan lâyıhadır.

Söz konusu lâyıhanın kaleme alınma gayesi, hem Karadağlıların

bağımsızlık iddialarını hem de Karadağlılara destek veren Avrupalı
devletlerin iddialarını çürütmeye ve Osmanlı Devleti’nin Ömer Paşa
önderliğinde Karadağ’a yapacağı askerî seferi meşru kılmaya yöneliktir.
Zira Rusya ve Avusturya’nın desteğini alan Karadağlılar, hiçbir zaman

164
 Karadağ’ da Osmanli Hâkimiyetine dair bir layiha
tam olarak Osmanlı hâkimiyetine girmediklerini ve bağımsız
yaşadıklarını iddia etmektedir. Karadağlılar muhtelif dönemlerde
çıkardıkları isyanları da bu iddialarına delil göstermektedirler.
Karadağlıların çıkardığı isyanlarda 1850’li yıllara gelindiğinde ciddi bir
artış görülmektedir. Osmanlı Devleti hem bu isyanları bastırmak, hem de
Karadağlıların iddialarını çürütmek için bazı faaliyetlerde bulunmuştur.
İsyanları bastırabilmek amacıyla bir taraftan Karadağ’a askerî harekâtlar
düzenlerken, diğer taraftan Karadağlıların bu iddialarına dünya
kamuoyunda destek bulmasını engellemeye çalışmıştır. Bu doğrultuda
yapılan çalışmalardan birisi de lâyıhalar yayınlayarak bu iddiaları
çürütmeye çalışmak olmuştur. Fuad Paşa’nın kaleme aldığı lâyıha da
bunlardan bir tanesidir.

Fuad Paşa’nın kaleme aldığı lâyıha, aslında Karadağ’ın Osmanlı

Devleti egemenliğindeki sürecinin bir özetidir. Zira lâyıhada Karadağ’ın
hakimiyet altına alınmasından, nasıl bir idarî ve malî taksimata tabi
tutulduğundan, Karadağ vladikalığından ve Karadağlı prenslerin
Osmanlı’ya karşı çıkardığı isyanlardan ve Osmanlı Devleti’nin bu
isyanlara karşı aldığı tedbirlerden bahsedilmektedir. Bu yönüyle söz
konusu lâyıha, Karadağ’ın Osmanlı Devleti’ndeki statüsünü ortaya
koyması bakımından oldukça önemli bir belge niteliğindedir.

Lâyıhanın Transkripti

(Varak 1) Memâlik-i mahrûse-i hazret-i şâhâneden olan Karadağ’ın

vukûat-ı âhiresi Avrupa kabinatolarının nazar-ı dikkatlerini celb
eylediğinden bu mes’elede her gûne yanlışlığın def’i için hakikat-ı hâlin
beyânı lazımeden görünmüşdür. Cebel-i mezkûrun temellük ve tasarrufu
emrinde olan hakk-ı âlî-i saltanat-ı seniyye her gûne iştibâhdan ve
i’tirâzdan beri ise de inkârda ona mertebe eser-i tereddüd kalmamak için
bunun delâil-i vâzıha ve sarîha ile isbatına ibtidâr olunur. Bir yer bir
devletin mülkü olduğunu ta’yin için iki kaide olub birisi o yerin fethiyle
veyahud sûret-i izâle-i mahmiye-i memâlike olunduğu ve diğeri tasarruf-ı
fi’lîsinin ne sûrette idüğünü meydana koymağla hâsıl olur. Evvelkisi
âlemin sened-i umûmisi olan tarih ve coğrafya ile sâbit olur. İkincisi
haricen düvel-i sâirenin vuku-ı tasdikleri ve dâhilen o yerde cereyân
etmiş olan ahkâm-ı devlet ile meydana çıkar ve bir da’vanın aks-ı
amelinden irâd-ı delâil ile sabit olabileceğinden bir yerin istiklâl veyahud
ahâr devlete geçdiği yine bu tarîkler ile isbât olmadıkca iddia olunamaz.
Karadağ’da olan hukuk-ı mülkiye-i Devlet-i Aliyye bu kaidelerle vâzıh
ve ayân olarak isbât olunacağı misüllü aksi hâli sabit edecek hiçbir delil
ve sened olamadığı iddiası meydana konuldukdan sonra bahse girilir.

165
Abidin Temizer
Şöyle ki her hangi coğrafya kitabına bakılsa ve Avrupa’nın sened-i
umûmisi olan haritalara nazar olunsa bi’la-istisnâ’ cümlesinde Karadağ
denilen mahall Memâlik-i Osmaniye dahilinde bulunur. Ez-cümle
saltanat-ı seniyye ile hemcivâr olan Avusturya devletinin eyâlât-ı
mütecâvize-i Osmaniye’ye dâir olub her yerde en ziyâde mazhar-ı i’tibâr
olan resmi ve askerî haritalarında cebel-i mezkûru Memâlik-i Devlet-i
Aliyye’den olduğu sarâhaten gösterilur. Devlet-i Aliyye’nin cebel-i
mezkûrda temellük ve tasarrufu bahsine gelince işbu dağ Sultan Murad-ı
evvel hazretlerinin asâr-ı fütûhatı olan eyâlât-ı şimaline gibi zamîme-i
Memâlik-i Osmaniye olub bin dört yüz yetmiş sekiz tarih-i miladisinde
Fatih Sultan Mehmed Han hazretleri Venediklilerin ellerinde bulunan
İşkodra Kal’asını hâsr ederek ahz ve nez’ eylediği vakit Karadağ’ı
İşkodra eyâletine ilhak eylemişdir. Sonralarda Venedik cumhuruyla
Devlet-i Aliyye beyninde vukua gelmiş olan muhârebât esnasında
Venediklilerin Hersek taraflarında olduğu gibi cebel-i mezkûr eteklerinde
dahi bulunan mahallere istilâları vuku’a gelmiş ise de ya harben ihrâc
olunarak veyahud ahden tahliye kılınarak Devlet-i Aliyye’ye redd ve
teslim olunmuşdur. Bu dahi sahayif-i tevarihde mestûr olduğundan başka
bin altı yüz doksan dokuz sene-i milâdisinde Devlet-i Aliyye ile Venedik
Cumhuru beyninde mün’akid olan Karloviç muahedesi ve bin yedi yüz
on sekiz tarih-i iseviyesinde yine cumhur-ı mezkûr ile akd olunmuş olan
Pasarofça ahidnâmesi üzerine yapılmış olan tefrîk-i hudud senedât-ı
resmiyyesinde cumhur-ı mezkûr ile olan hatt-ı hudud mebdeinden ta’yin
olunarak sırasıyla ta Karadağ eteklerine kadar gösterilib cebel-i mezkûr
üzerinde olan hatt-ı hudud dahi bi’t-ta’yîn berû tarafda Devlet-i
Aliyye’nin memâlikinden olan ve İşkodra sancağına mülhak bulunan
Karadağ olub Devlet-i Aliyye’de kaldığı sarâhaten beyân olunmuşdur.
İşte tarih ve coğrafya Karadağ’da olan hukuk-ı mülkiye-i Devlet-i
Aliyyeyi isbât içün iki şâhid-i âdil olub vuku’-ı tasdîk harici emrinde dahi
zikr olunan senedât-ı resmiye Venedik cumhuruyla oldukdan başka
bunların mevzû’ı olan Karloviç ve Pasarofça muahedeleri İngiltere ve
Felemenk devletleri tavassutuyla ve Avusturya ve Rusya devletlerinin
inzimâm-ı müzâkereleriyle akd olunmuş olduğundan bir muahede-i
umûmiye hükmümde olduğu derkârdır. Saltanat-ı Seniyye ile Avusturya
Devleti beyninde bin yedi yüz doksan iki tarih-i milâdisinde mün’akid
olan Ziştovi Muahedesinde ise sarâhaten ta’yîn-i madde olunub birinci
bendinde tecdîd-i sulh-ı musâfâtdan bahisle muharebe esnasında gerek iki
devlet beyninde ve gerek taraf-ı aharın hilâf-gîri olan cânibinin reâya ve
teb’ası tarafından vuku’ bulan evzâ’-i hasmâne ve etvâr-ı cebriyye ve
cerâim-i sâireleri ale-l-umûm fî-mâba’d nesyen mensiyyen ferâmûş
olunub gayr-ı vâki’ i’tibâr oluna ve tahsîs-i Karadağ ve Bosna ve Sırb ve
Eflak ve Buğdan ahalisinden Devlet-i Aliyyeye hilâfen Nemçe devletine

166
 Karadağ’ da Osmanli Hâkimiyetine dair bir layiha
tabiiyyet etmiş olanlar her kangi rütbeden iseler cerâim-i sabıkaları mensî
i’tibâr olunub afv ve kendu devletlerine hilâfen devlet-i imparatoriyeye
mütâbaat eyleyenler yevmen mine’l-eyyâm taarruz ve te’dib ve rencide
olunub yurdlarına avdet ve emlâk ve imtiyâzât-ı sâirelerine mazhar olub
ke’l-evvel vatanlarında emin ve müreffehü’l-bâl ikâmetleri câiz ola deyü
musarrah ve mestûr olarak Karadağ ahalisi tahsis en ibtidada olarak sâir
teb’a-i Devlet-i Aliyye sırasında ta’dâd olunduğu gibi kendi devletleri
hilâfına olarak devlet-i imparatoriyeye tabiiyet eylemişler ise ta’biriyle
dahi Devlet-i Aliyye Karadağlıların devlet-i metbûaları olduğu te’kîd ve
te’yîd kılınmışdır. Bu maddede tâsdîk-i hârici dahi bir vecihle a’sâr-ı
muhtelifede düvel-i müteaddide taraflarından alenen ve sarâhaten vuku’
bulmuşdur. Cebel-i mezkûrda Devlet-i Aliyye’nin cidden ve fi’len
hükümet-i seniyyenin tamamı-i cereyânının alâim-i sahihesi olub ez-
cümle Avrupa haritalarından dahi müstebân olduğu vechle cebel-i
mezkûrun aksâm-ı arziyesi olan nahiye namiyle olduğu misillû kariye ve
nahiyelerde bulunan başlara serdâr ve bayrakdâr tesmiye eyledikleri
cümlenin ma’lûmudur. Memâlik-i sâire-i Osmaniye’de cârî olan usûl
vechle Karadağ’ın bazı mahalleri tımar ve zeamet olarak tevarih-i
muhtelife ile tevcihat-ı divân-ı âlîde icrâ olunmuş ve bazı tarafları dahi
sultan hassı olarak ta’yin kılınmış olduğu Defter-hâne-i Hâkanî’de
mazbût ve mukayyeddir. Cebel-i mezkûr bir aralık İşkodra sancağından
alınıb Hersek sancağına ilhâk olunmuş olmasıyla kâh bir tarafdan ve kâh
diğer cânibden zikr olunan sancaklar valileri câniblerinden bi’l-fi’l
cebel-i mezkûrun idâre olunduğu delâil-i fiiliye ile müsbettir. Bâlâda
beyân olunduğu vechle cebel-i mezkûrun tımar ve hassı dahilinde
bulunmasıyla vâridât-ı arziyesinden başka ahalisi tarafından aded-i
maktûda olarak be-her sene vergü-yi zâtî i’tâ eyledikleri ve sonraki
seneye kadar cebel-i mezkûr vergüsü İşkodra sancağı ahalisinin vergüsü
dahilinde olarak tahsilinin mahalline havâle olunduğu icâb ile hazine-i
şahane defterleriyle isbât olunabilir. Karadağ ahalisinden bağcı ve taşçı
olarak Dersaadet’te bir iki bin kişi olub haklarında vergü ve sâir cihetle
bi’la-istisna sâir teb’a-yı Devlet-i Aliyye misillû muamele olunub hiçbir
vakitde bu usûle muhalefetleri veyahud bir tarafın i’tirâzı vukûa
gelmemiş ve bu günkü günde bu hâl tamamıyla icrâ olunmakda
bulunmuşdur. İşbu ahval-ı sâbite Devlet-i Aliyye’nin hükûmet-i
seniyyesinin cebel-i mezkûrda tamamı-i cereyânını lâyıkıyla ve her gûna
i’tirazdan beri olacak sûretle ta’yîn edub bunlara ilâve olunmak ve cebel-i
mezkûrun idâre-i ruhâniyesi hakkında zuhûr edebilecek kâffe-i iştibâhatı
râfi’ olmak üzere bir sened-i sahîh-i mu’teberin ibrâzına ibtidâr olunur.
Şöyle ki cebel-i mezkûr dâhil-i havza-i Memâlik-i Osmaniye olalıdan ta
bundan altmış sene evvele gelinceye değin Karadağ Vladikalığı
Arnavudluk’da olan İpek Patrikliğinin mülhâkatından olub zikr olunan

167
Abidin Temizer
patrikliğe verilen nasb fermanlarının her birinde dâhil-i dâire-i rûhâniyesi
olan mahaller ta’dâd olunarak o sırada Karadağ sarâhaten ve lâfzen beyân
olunduğu gibi bundan altmış sene evvel Ohri’de olan patriklik ile beraber
İpek patrikliği dahi ilgâ olunub İstanbul patrikliğine ilhak olunmağla o’l-
vakitden beru Karadağ vladikalığı İstanbul Rum patriklerine verilen nasb
fermanlarında dâire-i idâre-i rûhâniyesi dâhilinde olan sâir yerlerle
beraber sarâhaten testîr olunub muahharan nasb olunan Rum patriği
cenablarına dahi emsâl ve sâbıkına mutâbakat-ı kâmile ile mutâbık olarak
verilmiş olan fermân-ı âlî’de dahi Karadağ Metropolidliği sarâhaten
mündericdir. Ale-l-umûm Rum kilisesinin riyâset-i rûhâniyesi İstanbul
patrikliğinde olduğu işbu mezhebde bulunanların cümlesi indinde tasdîk
olunmağla Karadağ vladikalığı bi’t-tab’ İstanbul patrikhanesinin zîr-i
hükûmet-i

(Varak 2) rûhâniyesinde bulunması lâzım geleceğinden başka

mukaddemâ mülga İpek patrikliği ve sonra İstanbul patrikliği
mülhakâtından olunduğu sarâhaten fermanlarında mestûr olması tevcîhâtı
cânib-i saltanat-ı seniyyeden icrâ olunan sâir metropolidlikler gibi
olduğunu enzâr-ı âlemde tamamıyla isbât eder. Cebel-i mezkûrca Devlet-
i Aliyye’nin münâsebât-ı hâriciyye ve idâre-i dâhiliyesi üzerine irâd
olunan delâil-i adîde ve berâhîn-i vâzıha ile saltanat-ı seniyyenin hukûk-ı
mülkiyesi emrinde terettüb edecek her gûne i’tirâzât ve istibâhât
mündefi’ olub halbuki Karadağ’ın ta zamîme-i Memâlik-i Devlet-i
Aliyye olduğu vakitden beri ne harben ve ne ahden ne bir devletin
tasarrufuna geçmiş ve ne de ahali-i mutavvattınasının bir idâre-i
müstakılle şekline girdiğini gösterir bir hâl zuhûra gelmişdir. Bunun
sahayif-i tevarihde bir eseri ve vukuât-ı politikada hicbir gûne alâmeti
yokdur. Eğerçe evâilde ahâli-i merkûme birkaç def’a silah tutarak Devlet-
i Aliyye’ye karşı isyân etmişler ise de her bir def’asında Saltanât-ı
Seniyye hukûk-ı mülkdârîsi iktizâsından olduğu üzere asker sevk ve
ta’yin ederek te’dib ve terbiyeleriyle taht-ı itâat ve inkıyâda konmuşdur.
Bu keyfiyyetler dahi ahâli-i merkûmenin idâre-i müstakile tahtında
bulunduklarını isbât etmeyub bilâkis Saltanât-ı seniyye cebel-i mezkûrda
her vakit hukûk-ı seniyyesini infâz ve icrâ halinde bulunduğuna delâlet
eder. Karadağlılar öteden beri hâl-i vahşetde olarak ve bulundukları
mahallerin san’atına istinâd ederek serkeşlik tabiatları eseri olduğu
münker değil ise de bir halkın hâl-i serkeşide ve belki bir müddet isyânda
bulunmaları sâkin oldukları yerin sahibi ve mutasarrıfı olan devletin
hukuk-ı mülkiyesini iskât edemeyeceği veyâhûd o halka bir idâre-i
müstakile şeklinde bulunmaları için bir sened olamayacağı umûr-ı
müslimedendir. Karadağ İşkodra ve Hersek sancakları beyninde olub işbu
iki sancak dahi ahvâl ve usûl-ı sâbıkanın eseri olarak şimdi Karadağ’ın

168
 Karadağ’ da Osmanli Hâkimiyetine dair bir layiha
bulunduğu hale şibh bir he’yetde olmağla Karadağ ahalisi bundan İstifade
ile zikr olunan sancaklar valileriyle kâh şikak ve kâh vifat üzere olarak
onlarla vuku’ bulan muâmelât-ı mahsûse bunların bir he’yet-i müstakile
şeklinde bulunduklarını gösterecek olur ise zikr olunan sancakların dahi
vaktiyle böyle bulundukları hal onların dahi tagyîr-i usûl idârelerine
mani’ olmuş idi. Halbuki onlara bir he’yet-i müşevveşe ve gayr-i meşrua
nazarıyla bakılmış olduğu cihetle cebelin bunlardan hiçbir farkı yokdur.
Cebelin mülhak olduğu İşkodra sancağının ber-vech-i muharrer bundan
mukaddem bulunduğu hâl gayr-i müntazaman eseri olarak dağlılar
harekât-ı serkeşânelerini arttırdıkdan başka vladikaları olan kimse idâre-i
memleketi dahi eline alarak usûl-ı mezhebiyece tabi olduğu hükûmet-i
asliyye-i rûhâniyeyi terkle Rum kilisesi tevâbiinden olan sâir cem’iyyet-i
mezhebiyeden sıfat-ı rûhâniyesini tasdîk etdirmeğe başlayarak bu cihetle
vladikalığı tabi’ olduğu hükûmet-i rûhâniyeden ayırdığı halde eline
geçirmiş olduğu idâre-i cismâniye-i memleketi dahi beraber olarak
Devlet-i Aliyye’den ayırmak za’mına düşmüş ve bununla hukuk-ı
mülkiye-i Devlet-i Aliyye’nin izâasına kalkışmışdır. Halbuki buna rûhânî
ve cismânî isyandan başka nazarla bakılamayub çünkü Devlet-i Aliyye
memleketinde bulunan Rum kilisesi cihet-i vahdetinin ve hukukunun
muhafazasını hukûmet-i seniyye-i mülkiyesiyle beraber tutar. Bu cihetle
Karadağ vladikalığının Memâlik-i şâhânede bulunan Rum kilisesinden
müfârekatını işbu kiliseye bir muhalefet bilib bu tarikle hukuk-ı
mülkiyesinin izâasını yani cebelin idâre-i rûhâniyesini bura kilisesinden
ayırarak onunla dağın revâbıt-ı mülkiyesinin dahi inkıtâı derecesine kadar
gidilmesini Devlet-i Aliyye hiçbir vechle kabul edemez ve âlemde hâl-i
isyânın meşrûiyeti meydana konulmadıkça bu da’va yürütülemez zat-ı
şevketsemât-ı hazret-i şehinşahide te’sîs buyurdukları nizâmât-ı mülkiye
iktizâsınca emr-i idâre merkez-i devlete ictimâ’ etmezden evvel cârî olan
usûlün eseri olmak üzere memâlik-i mahrûsede meselâ Kürdistan dağları
ve cebel-i Lübnan ve cebel-i Hicaziye ve bunlar gibi bir hayli yerler
aynıyla Karadağ’ın bulunduğu halde kalmışlar iken sonradan kavanin-i
umûmiye-i devlet tahtına girib buna mümanaat için eski halleri ne bir
sened olmuş ve ne de bir gûne i’tiraza sebebiyet vermişdir. Başka
devletlerde hükûmet-i meşrûalarına müsellah der-dest olarak mukavemet
edemeyince birlik olub bulundukları hal-i isyanın imtidâdı bile o yere
mutasarrıf olan devletin hukuk-ı mülkiyesini ıskat edemediği emsâl-i
adîde ile meşhûrdur. Hulâsa-i kelâm Karadağ’ın Memâlik-i
Osmaniye’den olduğu dahilen ve haricen ve delâil-i fi’le ve sahîhe ile
müsbet olub bu da’va her gûne i’tirazdan beri olarak ahali-i cebelin usûl
u hukukun hilâfına olarak bulundukları hal-i serkeş ve isyân idâre-i
müstâkile şekli ve vasfı verilemeyeceği derkârdır. Gelelim hal-i hazire
bâlâda beyân olunduğu vechle Karadağ vladikası idâre-i cismâniye-i

169
Abidin Temizer
memleketi dahi eline almış olduğu halde en sonra vladika bulunan
kimsenin vefatında yeğeni olan (Danyel Zagoviç) sıfat-ı rûhâniyeye nail
olmadığından vladikalığı aharına terkle kendisi reis-i kavim makamına
geçib idâre-i memlekete istilâ dâiyesine düşmüşdür. Eğerçe cebel-i
mezkûr vladikalığının sonradan bulunduğu mahall hukûk u usûlün
hilâfına olarak zuhûra gelmiş ise de buna bir sû’i-isti’mâl nazarıyla
bakılmak mümkün iken bu kere idâre-i memleketi istilâ eden kimse asl-ı
Devlet-i Aliyye’nin hükûmet-i mülkiyesini ihtisâs edinmek ve kendisini
bir müstakil prens sınıfında bildirmek dâiyesine kalkışub bu ise hukuk-ı
Devlet-i Aliyye’yi açıkdan açığa ihlâl demek olduğundan Devlet-i
Aliyye’nin tahammül ve kabul etmesi bir vechle kabil olmadığı halde bu
adem cebelin dâire-i isyâniyesini bir kat daha tevsi’e kalkışarak Hersek
tarafında cebele mülâhık olan bazı nahiyeler ahalisini tahrîk ile beraber
diğer nahiyelere dahi cebren girmiş olduğu me’mûrîn-i mahalliyenin
mesmûları olduk da nevahi-i mezkûrenin muhâfazası için derhal biraz
asker sevk olunub işbu nahiyelere girdikleri halde usât-ı cebel taraf taraf
ale’l-gafle bunların üzerine hücûm ile mukateleye ibtidâr ederek ve
asâkir-i mersûlenin sergerdesi olan Devlet-i Aliyye’de ashab-ı rütbeden
bulunan Zeynel Paşa pusuda oldukları halde yirmi nefer adamıyla beraber
katl ve idam edilerek asâkir-i şâhâneden öldürdükleri adamların ser
maktûlarını alâmet-i muzafferiyyet olmak üzere nâhiye be-nâhiye
cebelde tutuşdurdukları misillü İşkodra tarafından dahi i’lân-ı isyân ile
hiç kimsenin haberi olmaksızın gece vakti gelib Zabyak nam kal’ayı dahi
zabt ile içinde bulunan topcu askerini i’dâm eylemişlerdir. Bir vakitden
beri ahali-i cebelin i’tiyâd edinmiş oldukları serkeşliğe ve rüesâsının
hilâf-ı usûl zuhura gelen hareketlerine ilâveten şimdi reis-i kavim olmak
dâiyesinde bulunan kimsenin meydana koyduğu da’vasını ve bunun eseri
olmak üzere açıkdan açığa ve doğrudan doğruya Devlet-i Aliyye ile i’lân-
ı harb eder gibi mukateleye vuku’ bulan ictisârının sükût ile geçişdirmek
veyâhûd yalnız tahattiat-ı vakıalarına mukabil usûl-ı tehaffuziyeye
teşebbüs ile iktifa kılınmak Devlet-i Aliyyece hukûk-ı mülkiyesini ve
şân-ı âlisini pây-mâl etdirmek demek olacağından ve bunun ise imkân ve
ihtimal olmayacağından ahali-i merkûmenin harekât-ı vakıa-i isyâniyeleri
üzerine te’dib ve terbiyeleriyle o havalinin aşayişini ihlâl eden ve Devlet-
i Aliyye’nin hukuk-ı mülkiye-i hariciyesine nakisa geturen şu hale artık
bir nihayet verilmeğe karar verilmişdir. Sefk-i dimâ’ maddesi Devlet-i
Aliyye’nin manzûru olub cebel-i mezkûr ahalisi ise teba-i Devlet-i
Aliyyeden bulundukları cihetle bir katre kanlarının dökülmesini saltanat-
ı seniyye istemez ise de şu hareketleriyle te’diblerini yine kendileri da’va
eylediğinden bir peder evlâdını evzâ’-i muhalefetkârisi için şiddetle
terbiye etmeğe mecbur olduk da hâsıl olan te’sir-i kalbisi gibi Devlet-i
Aliyye dahi bunları te’dibe mecbur olarak bu mecburiyeti ise kendileri

170
 Karadağ’ da Osmanli Hâkimiyetine dair bir layiha
vermiş olduğu halde dahi kalben müteessif olduğu derkârdır. Bunun için
Hersek ve İşkodra taraflarının kuvve-i kâffe-i askeriyye sevkiyle ussat-ı
merkûmenin te’dib ve güşmalleri esbâbının ihtisâli Rumeli Ordu-yu
Hümâyûn müşiri Ömer Paşa hazretlerine havale olunmuşdur ve kuvve-i
cebriyye imâlıyla beraber nasâyih-i lazımenin dahi icrâsıyla başa çıkamaz
bir daiyeden vaz geçirilmeleri ve sâil-i ma’neviyesine teşebbüs olunması
dahi mahsûsen tavsiye ve sipâriş kılındığı misillü Devlet-i Aliyye cebel-i
mezkûrda olan hukuk-ı sariha-i mülkiyesi iktizâsının olduğu üzere
hükûmet-i seniyyenin cereyân-ı te’mini te’sis etmekle beraber bunun
ahali-i merkûmeye faide bahş olması ve sâilinin istihsâlini dahi beraber
düşünmüşdür. Şöyle ki ahali-i merkûme için her gûne müsâadât-ı
mezhebiyenin te’miniyle beraber saîr teb’a-i Devlet-i Aliyyenin nail olub
bunların bulundukları hal-i serkeş iktizâsınca mahrûm oldukları
imtiyâzâta tamamıyla mazhar olmaları dahi şimdiden mukarrer
bulunmuşdur. İşte bu vecihle Devlet-i Aliyye’nin cebel-i mezkûrda olan
hukûk-ı sariha-i mülkiyesi herkesin indinde rehin-i rutbe-i tahkîk olarak
ahali-i cebelin harekât-ı vakıa-i isyaniyeleri üzerine ittihâz olunan
tedâbirin meşrûiyeti her gûne i’tirazdan berî ve sâlim olacağı misillû
ahali-i merkûmenin te’dib ve terbiyelerine karar verilmekle beraber
saâdet hal-i daimilerinin istihsâl ve sâilini dahi derpiş eylemekde olan
efkâr-ı şefkate ve merhametkârânesinin dahi cümle nezdinde takdîr
olunacağı ba-iştibâhdır.

15 Rebiü’l-evvel 1269

171
Abidin Temizer

Varak: 1

172
 Karadağ’ da Osmanli Hâkimiyetine dair bir layiha

Varak: 2

Bibliyografya
Arşiv Belgeleri
1-Başbakanlık Osmanlı Arşivi
Hariciye Nezâreti Mektubî Kalemi
Yıldız Esas Evrakı
Yıldız Perakende Evrakı Arzuhal ve Jurnaller
Yıldız Perakende, Zabtiye Nezareti Maruzatı Analitik envanteri

2-Ankara Milli Kütüphane Yazmalar Koleksiyonu

Arşiv No: 06 Mil. Yz. B. 117.

Kitaplar-Makaleler
173
Abidin Temizer
Ahmet Lütfi Efendi,Vak’anüvîs Ahmed Lûtfî Efendi Tarihi, C. 6,
Tarih Vakfı Yayınları, İstanbul 1999.
Cevdet Paşa, Tezâkir 1–12, Yayına Hazırlayan: Cavid Baysun,
TTK, Ankara 1991.
Gazi Ahmed Muhtar Paşa, Anılar, Sergüzeşt-i Hayatım’ın Cild-i
Evveli, Yayına Hazırlayan: Nuri Akbayar, Tarih Vakfı Yurt Yayınları,
İstanbul 1996.
JELAVICH, Barbara, Balkan Tarihi, 19. ve 19. Yüzyıllar, Küre
Yayınları, İstanbul 2006.
KARAL, Enver Ziya, Osmanlı Tarihi, C.VI, TTK, Ankara 1995.
Mehmed Süreyya, Sicill-i Osmanî, C. II, Yayına Hazırlaya: Nuri
Akbayar, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 1996.
TEMİZER, Abidin, Osmanlı-Karadağ Sınır Anlaşmazlıkları ve
Çözümü (1878-1912), (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ondokuz
Mayıs Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı,
Samsun 2007.
TROÇKI, Leon, Balkan Savaşları, Arba Yayınları, İstanbul 1995.

174
Džemal NAJETOVIĆ

MUSLIMANI U EVROPSKOJ UNIJI I NJIHOV IDENTITET

...Ako nikada nešto ne pokušate objasniti,

nikada ništa nećete spoznati.
Howard Zinn, 2002.

SAŽETAK

Prema podacima Organizacije za ljudska prava (International Hel-

sinški Federation for Human Rights) broj muslimana u Evropskoj uniji
(EU) procjenjuje se na više od 20 miliona.
Prezentacija muslimana u Evropi predstavlja jedan poseban izazov
za aktuelnu politiku i društvo kao i sve veći broj muslimana i džamija.
Broj učenika koji uzimaju učešće na vjeronauci u javnim školama pred-
stavlja, također, izazov za politiku i ekonomiju kao i za zakonodavce.
Novim proširenjem EU povećava se pritisak na aktuelnu politiku u cilju
razvitka novog koncepta za integraciju muslimanske manjine.
U Bosni i Hercegovini (BiH), Albaniji i na Kosovu muslimani su ve-
ćinsko stanovništvo. Države kao Bugarska, Grčka, Hrvatska, Makedo-
nija, Crna Gora, Rumunija, Srbija i Slovenija, koje već stoljećima žive sa
muslimanskim manjinama, su faktički prisiljene da definišu novu pozi-
ciju naspram religija. Poseban značaj u ovom procesu zaslužuje odgoj i
obrazovanje muslimanske omladine u Jugoistočnoj (JI) Evropi, koji treba
da povežu nadolazeće generacije muslimana sa jednim evropskim identi-
tetom i modernim vrijednostima kao što su demokratija, ljudska prava i
pluralizam u društvu.
Islamsko obrazovanje i odgoj imaju zadatak pomoći i pojasniti mla-
đim generacijama da je evropski identitet moguć u jednom sekularnom
pluralističkom društvu u otvorenom dijalogu sa vlastitom tradicijom. U
ovom procesu posebnu ulogu ima zajednički rad i aktivnosti obrazovnih
institucija u JI Evropi, sa ciljem da se pokušaju pronaći odgovori na pi-
tanja koje Evropa iz svoje sopstvene historije ne poznaje, kao npr.: Koje
probleme i pitanja predstavlja zajednički život ljudi različitih religijskih
shvatanja i kakvu ulogu u ovom procesu ima islamska pedagogija? Na
koji najbolji način je moguće etablirati islamsko obrazovanje i odgoj?

175
Džemal Najetović
Kako je moguće uskladiti islamske vrijednosti sa modernim vrijedno-
stima kao što su ljudska prava, pluralizam, demokratija, sloboda
mišljenja?

Ključne riječi: Muslimani, Evropska unija, identitet, integracija.

1. UVOD

Na samom početku želim da odam rahmet Busuladžić Mustafi (r.

1914.godine, kod Trebinja, postdiplomski studij orijentalistike završio u
Rimu), koji je prvi pisao o ovoj problematici, a kada je dao prikaz polo-
žaja muslimana u Rusiji, 29.07.1945. godine, u 31. godini života, strije-
ljan je od komunističkih vlasti (iza željezničke stanice u Velešićima –
Sarajevo).
Prilikom ovog istraživanja, vodio sam se isključivo naučnim poka-
zateljima na polju društvenih nauka i uočio nedostatak naučne elaboracije
ovog pitanja na akademskom nivou. Na ovaj način, želim dati skromni
doprinos za rasprave o pitanjima od značaja za položaj islama i musli-
mana u EU i izgradnju međusobnog povjerenja i uvažavanja.
Ovaj simpozij može biti važan doprinos razumijevanju pitanja iden-
titeta i poslužiti kao podrška dijalogu među religijama. Važno je da kroz
vjersku ubjeđenost i naučni pristup prema islamu, islam dobije mjesto
koje mu i pripada. To je interes npr. 4 milona muslimana u Njemačkoj,
ali i cijelog evropskog društva. Nadam se da ćemo dati vrijedne zaključke
i ideje za bolju evropsku budućnost svih nas.
U mnogim evropskim državama, u posljednje vrijeme, sve se burnije
raspravlja o suživotu s muslimanskim manjinama. Analitičari posebno
ističu posljedice pogrešne slike (predodžbe i stereotipe) o muslimanima
koja je formirana u javnosti i nastojanja da se ona popravi. Tema islam u
evropskim školama bila je zanemarena još od 17. st. kada se ta vjera
dovodila isključivo u vezu s osmanskim osvajanjima na tlu Evrope. U 19.
st. borbi protiv muslimanskih osvajača u udžbenicima iz historije bilo je
posvećeno 60 do 70 stranica i istovremeno je jačao osjećaj da islam
ugrožava Evropu. U međuvremenu, toj temi je ustupljeno znatno manje
prostora, ali se osnovna poruka nije promijenila.
Njemački publicista i profesor etnologije Werner Schiffauer, u eseju
pod naslovom: „Opasnost zvana razgraničenje od drugih“, piše: „Politi-
čarima često nedostaje hrabrost da donose neophodne odluke i zbog toga
se povećava razdor između njihovih izjava o onome o čemu bi tokom
dijaloga trebalo težiti i stvarnosti. Ovaj problem povećan je činjenicom
da je EU upala u duboku krizu identiteta, te se sve manje zna šta je
Evropa danas. U toj situaciji se drugi i drugačiji definišu kao neko od

176
 Muslimani u Evropskoj uniji i njihov identitet
koga se treba razgraničiti, dakle, kao klasični neprijatelj. Tako musliman
postaje sve ono što je protiv naših vrijednosti: on je homofobičan, nepri-
jateljski nastrojen prema ženama, antisemit, nesposoban za demokratiju i
za doprinos društvu“.
Pitanja o stanju države i nacionalnog identiteta bila su odsutna iz
tranzicije Centralne Evrope. Češkoslovačka Federacija se raspala, a balti-
čke republike su se odvojile od Sovjetskog Saveza, kako bi formirale
nove nacije-države, blisko povezane sa etničkim identitetom većine. Za-
htjevi oživljenih etničkih manjina u tom regionu, odnosili su se na teri-
torijalnu autonomiju i pokrenuli su pitanja o stabilnosti državnih granica.
Ali, nije bilo apetita za nasiljem, tako da se oružani sukob između država
nije pojavio. Glavno objašnjenje na to kako su se nosili sa centralnošću
ideje „vraćanja Evropi“ je revolucija u Centralnoj Evropi 1989.godine,
koja je ublažila popularni nacionalizam i fokusirala energiju elita na
dokazivanju „evropskih“ akreditiva svojih nacija. Ovo suzdržavanje bilo
je ojačano stalnom porukom EZ da nijedna država ne može biti prihva-
ćena kao kandidat za članstvo, ako prije nije razriješila odnose sa svojim
susjedima i demonstrirala poštovanje ka manjinama.
Izražavajući žaljenje i zabrinutost, ne zbog islama i muslimana u
Evropi, već zbog same Evrope, dana 18. 10. 2010. godine, prilikom tradi-
cionalne posjete i prijema grupe studenata, koji svake godine borave na
studijskom putovanju u našoj državi, reisu-l-ulema Islamske zajednice
(IZ) u BiH, prof. dr Mustafa ef. Cerić, je rekao: „Ovo je vrijeme u kojem
muslimani moraju proći kroz sve ono kroz šta su svojevremeno morali
proći Jevreji i crnci i svi oni kojima su osporavani pravo i sloboda da
budu ono što jesu i što hoće da budu“.

2. NEKE KARAKTERISTIKE EU, NOVOG EVROPSKOG

IDENTITETA, EVROPSKE GEOPOLITIKE I POLOŽAJA
MUSLIMANA U EU

Još kada je osnovana EZ, kao visoko specijalizovana asocijacija

svega šest nacija, njene članice-osnivači su pretpostavile, implicitno ili
eksplicitno, da će se ona jednog dana razviti u federalne Sjedinjene
Države Evrope.
EU karakteriše i to da nijedan prostor na svijetu nije do te mjere pro-
šaran multidržavnim insitucijama kao što je to Evropa: EEZ (1957),
EFTA (1960), ZEU (1955), BERD (1961), NATO (1949), CENU (1947),
OSCE (1975), kao i rastući broj organizacija npr.: Nordijski savjet
(1952), Heksagonala (1989), Konferencija baltičkih država (1991), itd.

177
Džemal Najetović
Snage i tokovi zbog kojih Evropa zastaje na međama koje ozna-
čavaju vjersku granicu nimalo ne doprinose rješavanju starih i složenih
pitanja, koja će, ipak, ostati breme za cjelokupnu evorpsku geopolitiku.
Nakon kraja bipolarnog svjetskog poretka geopolitika je sve više
prisutna u oblikovanju međudržavnih odnosa, ali promjene pod uticajem
globalizacije uticale su na potrebu za novom metodom političke analize u
stvaranju nacionalnih interesa država u globalnom sistemu. U oblikova-
nju strategija za upravljanje globalnim, regionalnim i lokalnim interesima
svjetske supersile, regionalne sile, ali i male države, prisiljene su prila-
goditi se relativnoj irelevantnosti geografskog faktora, odnosno relativnoj
supremaciji tehničkog faktora.
Evropske integracije ne prati plan globalnog rješenja. Mehanička
jednačina nacionalne države - jedna nacija = jedinstvena teritorija, ne
može u Evropi da se primjeni uvijek i svuda. Jedino mogu opstati jasne
konfederalne formule pod uslovom da su praćene ozbiljnim međuna-
rodnim garancijama.
Razlike u gledištima o budućnosti Evrope tiču se najprije unutra-
šnjih geopolitičkih modaliteta država. Francuski i britanski geopolitički
model države dovodi se u pitanje jer se shvata kao suviše centralistički
zbog čega bi mogao biti nosiocem napetosti među državama. Njemački
decentralizovani model može se primjenjivati na države koje su zao-
kupljene pitanjima kako da upravljaju unutrašnjim raznolikostima.
Zanimljivo je da još nije sačinjen geopolitički program za EU. Zbog
toga je neophodno pokretanje rasprave o karakteristikama različitih unu-
trašnjih geopolitičkih pristupa i modaliteta uređenja Evrope. Pri tome od-
mah na početku trebalo bi istaći da je raznolikost Evrope jedan od uslova
za njene planove ujedinjenja. Funkcija ideje evropske izgradnje nije u
tome da se uspostavi jedinstven model već da se rukovodi raznolikostima
i da se čine kompromisi. Trenutno „centralno mjesto” u Evropi koja traži
tačke oslonca i podrške nije u geografiji već u sposobnosti integracije,
prilagođavanja, inoviranja.
Proces globalizacije i nastajanja „svijeta bez granica”, smanjivanje
važnosti prirodnih resursa i pojavljivanje transnacionalnih prostora, otva-
raju pitanje prikladnosti geopolitičke perspektive razumijevanja međuna-
rodnih odnosa. Teritorijalni faktor nije jedini koji određuje međunarodni
položaj države ili njen međunarodni uticaj, jer su privredna konkurent-
nost, uz tehnološku kompetentnost, ključno mjerilo snage u uslovima
globalizacije.
Evropa sa pravom odbacuje politiku sile koja donosi velike nesreće.
Evropsku stratešku kulturu čine sljedeće kvalitete: naglasak na pregovo-
rima, diplomatiji i trgovinskim vezama, međunarodnom pravu, a ne upo-
trebi sile; na ubjeđivanjima ne prisili; na multilateralizmu ne unitarizmu.

178
 Muslimani u Evropskoj uniji i njihov identitet
Diplomatija, pregovori, strpljenje, sklapanje ekonomskih veza, politička
angažovanost, podsticanje, a ne sankcije; kompromisi, a ne suprotstav-
ljanje; preduzimanje malih koraka i umjerene težnje za uspjehom, bile su
metode francusko-njemačkog pomirenja, a samim time i metode koje su
omogućile evropsku integraciju.
Sama suština evropske ideje nakon 1945. godine bila je, a i dalje
jeste, odbacivanje hegemonističkih ambicija pojedinih država. Sama EU
izrasla je iz međusobnih dugogodišnjih konvencionalnih ratova evropskih
država.
Svijetu ne treba nuditi silu, već ono što prevazilazi silu. Međuna-
rodne odnose treba podvrgnuti vladavini zakona. Ugrožavanje nečijih
vjerovanja može da bude zastrašujuće koliko i ugrožavanje nečije fizičke
sigurnosti. U međunarodnom pravu: "Snaga ili slabost, ne znače ništa.
Patuljak je čovjek koliko i džin. Jedna mala država nije ništa manje suve-
rena od najmoćnijeg kraljevstva”.
Zadivljujuće su činjenice da su više od pedeset godina nakon Dru-
gog svjetskog rata Japanci i Nijemci, bivši američki neprijatelji, postali
njihovi značajni prijatelji i saveznici kao i to da su SAD i dalje domi-
nantna strateška sila i faktor mira u Evropi.
Uz 46 članova nacrt novog Ustava Evrope imao je jedno propratno,
u tekst neuvršteno pitanje: treba li u svom sadržaju spominjati Boga?
Svjedoci smo kako su koja država i pojedinci reagovali na to, iz čega se
da zaključiti da ta dilema nije bila nimalo jednostavna. EU jeste seku-
larna tvorevina. Njena civilizacija je hrišćanska, pretežno rimokatolička.
Sem toga u njoj žive i ubuduće će živjeti brojni pripadnici drugih vjera:
pravoslavci, muslimani, jevreji, budisti i dr. Kao primjer navodim Balkan
na kojem u devet država živi oko 12,5 miliona muslimana: Albanaca,
Bošnjaka, Turaka i Roma što iznosi oko 20,3% ukupnog stanovništva
Balkana.
Francuskinja Dominik Varinova, autorica Studije o položaju musli-
mana u Evropi, između ostalog, ističe da su od muslimana u Evropi naj-
brojniji Turci i Marokanci: da je broj Turaka u Njemačkoj 1,6 miliona,
Holandiji 220.000, Francuskoj 200.000, Belgiji 85.000, itd. Pored toga,
navedena autorica navodi da se u zemljama Balkana većina muslimana
bavi poljoprivredom. Varinova Studiju zaključuje tvrdnjom da je kod
Evropljana prisutno neznanje o muslimanima. Podaci Varinove nisu ta-
čni, jer, prema nezvaničnim podacima, u državama članicama EU živi
oko 32 miliona muslimana (sa regulisanim državljanstvom ili urednim
papirima za stalni boravak), od kojih su najbrojniji Turci (oko 3 miliona u
Njemačkoj, a 3,5 miliona u ostalim državama članicama EU).

179
Džemal Najetović
2.1. Ometači intergacije muslimana u Evropu

Radi ograničenog vremena i prostora navodim samo određene

primjere.
Niz događaja pojačao je interes za dešavanja u muslimanskom svi-
jetu. Prije svih, to je teroristički napad od 11. 09. 2001. godine, zatim ubi-
stvo holandskog reditelja Thea van Gogha i teroristički napadi u Madridu
i Londonu. U isto vrijeme događaji, kao što su invazija američkih trupa
na Irak i rat u Afganistanu, su veoma naškodili odnose prema Zapadu u
muslimanskom svijetu. Tome je, također, doprinijelo i objavljivanje kari-
katura poslanika Muhammeda s.a.v.s. u jednim danskim novinama.
Islamofob Geerd Wildes, holandski političar, koji ima jednu od
ključnih uloga u sastavljanju nove holandske vlade, pojavit će se počet-
kom oktobra na sudu u Amsterdamu zbog optužbe da širi mržnju protiv
muslimana.
U intervjuu, pod naslovom „Sarajevo je grad suživota i tolerancije“,
koji je prof. dr. Thomas Hylland Erikson, sociolog i antropolog, profesor
Univerziteta u Oslu, autor desetak knjiga i više od 70 naučnih radova,
dao listu „Preporod“, broj 3/748, 01. 02. 2003. godine, dao odgovor na
zanimljivo pitanje: „Kad je Pakistan ušao u porodicu država s nuklearnim
oružjem, tad se prvi put pojavila definicija islamska bomba. Ruska se
atomska bomba nije nazvala pravoslavnom, niti indijska hinduskom, niti
francuska, odnosno američka kršćanskom... Nije li i to izraz svojevrsnog
nerazumijvanja islama, pa, ako ćemo do kraja biti otvoreni, i fobije
naspram ove vjere i njenih sljedbenika“?
Erikson: „Razmišljao sam mnogo o tome. I iz razloga što je islam
mnogoljudna vjera jer imamo više od milijardu i po muslimana. Oni žive
na svim meridijanima svijeta, od Maroka do Indonezije... Riječ je o stva-
ranju novog neprijatelja poslije raspada SSSR-a. Jednostavno, Zapad je
morao izmisliti nekog novog neprijatelja. Ako idemo nazad, u historiju,
vidjet ćemo da su ta muslimanska društva bila razvijana i u 13., 14.
stoljeću, da su stoljećima bila konkurencija kršćanskom društvu na Za-
padu. Bilo je slučajeva u Njemačkoj i Engleskoj gdje su roditelji svoju
djecu, kada neće da idu na spavanje, strašili: morate ići na spavanje, jer
dolaze Turci. To su stare neprijateljske slike koje već dugo postoje.
Moramo pronaći mogućnosti da dokažemo da te slike nemaju nikakve
veze sa realnošću“.
„Sedmog jula 2008. godine, britanski Kanal 4 je, u sklopu obilje-
žavanja godišnjice terorističkog napada u Londonu, priredio program pod
nazivom: „To se ne bi trebalo dešavati muslimanima“. U okviru pro-
grama, koji je pripremio novinar Peter Oborne, emitiran je i doku-
mentarni film: „Muslimani pod opsadom“. Gledaoci su ovim povodom

180
 Muslimani u Evropskoj uniji i njihov identitet
imaili prilike čuti i gledišta više ličnosti relevantnih za temu islamofobije.
Politički komentator James Jones pripremio je za ovaj program pamflet:
„Muslimani pod opsadom“, što je uzeto kao reklamni pano dokumen-
tarnog filma o islamofobiji u Velikoj Britaniji.
Glavna poruka filma je da su mediji jedan od glavnih izvora pod-
grijavanja islamofobije. Peter Oborne i James Jones su u filmu prikazali i
studiju o tome kako britanski mediji prikazuju i predstavljaju muslimane.
Studija je provedena na 974 članka najčitanijih britanskih novina i
časopisa u kojima se govori o muslimanima i islamu. Njihova studija po-
kriva period od 2000. godine do danas. „Svi oni portretiraju muslimane
kao izvor nekog problema“, kazao je Oborne. Kao primjer je izdvojio
jedan članak u tabloidu „The Sun“ koji govori o tome kako su muslimani
vandalski uništili Kuću britanskih heroja. „Ono što je problem kod ovog
članka je činjenica da u tom vandalskom činu niti jedan musliman nije
učestvovao“, kazao je Oborne uz napomenu da je i pored toga što infor-
macija nije tačna, nanijela popriličnu štetu muslimanima. James Jones, je
posebno istakao da: „Više od 60 posto članaka o islamu predstavlja mu-
slimane kao prijetnju i ističu kulturnu različitost, dok samo njih 5 posto
zanimaju problemi s kojima se suočavaju muslimani u Britaniji“.
U okviru dokumentarnog filma „To se ne bi trebalo dešavati musli-
manima“ prikazan je i intervju s Shahid Malikom. Dijelove intervjua je
prenio i „Independent“.
Malik, prvi ministar musliman u britanskoj vladi kritikovao je nara-
stajuću klimu neprijateljstva prema muslimanima u Velikoj Britaniji,
navodeći da se mnogi od njih osjećaju kao 'Jevreji u Evropi'. Shahid Ma-
lik, kojeg je premijer Gordon Braun prošlog ljeta imenovao za ministra u
Odjelu za međunarodni razvoj, ističe da je u britanskim medijima i
društvu postalo legitimno napadati muslimane na način koji bi bio ne-
prihvatljiv za bilo koju drugu manjinu, prenio je „Independent“. Malik je
pojasnio da ne pravi poređenje s holokaustom, ali i upozorio da se mnogi
britanski muslimani sada osjećaju kao 'stranci u sopstvenoj zemlji'. Mini-
star je naveo da je i sam bio meta u nizu rasističkih napada. Naveo je dva,
kada je na njegov porodični automobil bačena dimna bomba i kada je
udaren kolima dok je bio na benzinskoj pumpi. Malik, koji je ozbiljno
povrijeđen prilikom napada na benzinskoj pumpi 2002., ovom prilikom je
kazao da redovno dobiva prijeteća pisma antimuslimanske sadržine.
„Mislim da se većina ljudi slaže da bi muslimani mogli da kažu da se
danas osjećaju kao Jevreji u Evropi. Ne namjeravam da to izjednačavam
s holokaustom, ali u nekim krajevima gdje je još uvijek moguće napadati
Jevreje, muslimani bi mogli da kažu da se osjećaju upravo kao oni. Kao
da postoji poruka da je normalno napadati ljude ako su muslimani.
Istovremeno, ne morate da se opterećujete istinom, a ljudi će se praviti da

181
Džemal Najetović
se ništa ne dešava“, rekao je Malik. Rezultati nedavno provedenog istra-
živanja ukazuju na rastuću polarizaciju mišljenja među 1,6 miliona
britanskih muslimana, koji navode da su bili izloženi neprijateljskim
postupcima poslije bombaškog napada. Iako 90 posto britanskih musli-
mana kaže da se osjeća privrženo Velikoj Britaniji, osam od deset ispi-
tanika navelo je da se poslije napada suočilo sa više vjerskih predrasuda
nego ranije, prenosi Al - Hajat.
Izjava njemačke kancelarke Angele Merkel o potpunoj propasti
multikulturalnosti Njemačke. U vezi njene izjave, akademik, prof. dr.
Muhamed Filipović, piše: „Izjava njemačke kancelarske Angele Merkel,
da je u Njemačkoj propao pokušaj stvaranja multikulturnog društva i da
se svim ljudima koji žele živjeti na tlu njemačke države mora nametnuti
obaveza uklapanja u ono što se naziva njemački identitet, jedna je od
najbrutalnijih i najgorih izjava koju je bilo koji zapadni političar dao u
posljednjih dvadeset godina, tj. sve od vremena ujedinjenja Njemačke i
pada komunističkih sistema u Europi“.
U brojnim medijima se prepreka na putu ka integraciji muslimana u
evropska društva vidi u navodnoj sklonosti islama prema ekstremizmu.
Profesor novinarstva Oliver Han iz Iserlohna to smatra ciljanom kampa-
njom protiv islama. On tvrdi: „U osnovi ne bih rekao da je riječ o bez-
uslovnom huškanju protiv islama. Riječ je o tome da se islam stigmatizira
jer se često iznosi argument da on ima veze sa terorizmom. Veoma često
to, naime, ima veze sa neznanjem“.
Izvještaj Evropskog ureda za nadgledanje rasizma i netrpeljivosti
(EUCM) pokazuje slične rezultate. U izvještaju se navodi da su musli-
mani u Evropi, često, žrtve negativnih stereotipa u medijima. No, pro-
blem ne postoji samo u Evropi, slična situacija je i SAD.
The Guardian, na naslovnoj strani piše o rastućoj antimuslimanskoj
atmosferi i jačanju mržnje prema islamu u SAD-u. „U pozadini svega
ovoga je i sve izraženija sumnja mnogih Amerikanaca da je predsjednik
Obama potajni musliman“.
Komentatorica Independenta konstatuje: „Svijetu ne nedostaju alfa
mužjaci koji koriste bilo koje sredstvo za samopromociju, što Terry Jones
jasno ilustruje“. Ona napominje da, iako je ovaj radikalni protestantski
pastor odustao od najavljenog paljenja Kur'ana, njegovu ideju preuzeli su
drugi Amerikanci. ...“Jedini koji u ovo vrijeme profitiraju su trgovci
oružja, mučitelji u zatvorima i vjerski fanatici – bili to talibani ili pastor
iz Gainesvillea“.
Velečasni Džon Hagi (John Hagee), duhovni vođa republikanca u
utrci za Bijelu kuću Džona Mekejna (John McCain), i lider televange-
lističke crkve, pozvao je sve kršćane da podrže rat protiv islama, kako bi
„istrijebili tu izmišljenu i pogrešnu religiju“. On je izjavio: „Kršćani

182
 Muslimani u Evropskoj uniji i njihov identitet
moraju podržati rat protiv islama kako bi oslobodili svijet te pogrešne i
grešne religije koja svima oko sebe nanosi zlo“.
Voditelj vijesti na američkoj TV stanici Fox News Brajan Kilmejd
(Brian Kilmaede) rekao je u jednoj emisiji „da su svi teroristi musli-
mani“, što je izazvalo brojne reakcije američke javnosti.

2.2. Primjeri koji doprinose integraciji muslimana u EU

Johanes Rau, jedan od bivših predsjednika Njemačke, u vrijeme

svog mandata, izjavio je: „Ne može biti da se svaki pobožni musliman
baca u isti koš s teroristima“.
Princ Charles, nasljednik britanske monarhije, u nedavnom obraća-
nju javnosti na Univerzitetu u Oxfordu, ustvrdio je: „Ako postoji mnogo
nerazumijevanja na Zapadu o prirodi islama, postoji i mnogo neznanja o
onome šta naša kultura i civilizacija duguje islamskom svijetu. To je
pogreška koja potječe, mislim, od pristrasno nametnute historije koju smo
naslijedili. Srednjovijekovni svijet islama od Centralne Azije do obala
Atalntika, bio je svijet u kojem je cvjetala nauka i razvijali se naučnici.
Međutim, pošto smo bili skloni da vidimo islam kao neprijatelja Zapada,
kao stranu kulturu, društvo i sistem vjere, mi smo bili skloni da ne želimo
znati ili da brišemo relevantnost islama za našu vlastitu historiju“.
Zakon kojim se zabranjuje blasfemija u Irskoj stupio je na snagu 01.
01. 2010. godine. Novi je zakon Irski parlament usvojio u julu prošle
godine, a blasfemiju definisao kao „objavljivanje ili izricanje sadržaja,
koji je uvredljiv ili pogrdan prema stvarima koje bilo koja religija smatra
svetim“. Ako je blasfemija utvrđena, za njezina počinitelja moguća je
novčana kazna do 25.000 eura. Irski ministar pravosuđa Dermont Ahern
je tokom javne rasprave istakako da je „ovaj zakon nužan radi zaštite svih
religija, jer ustav iz 1936. godine zaštićuje samo vjerske osjećaje kršćana,
a Irska je, u međuvremenu, postala religijski raznovrsna država“. Pred-
sjednik udruženja Ateistička Irska Michael Nugent je ovaj zakon oka-
rakterisao kao „opasan“, jer potiče religijsku osjećajnost, a muslimanske
države, predvođene Pakistanom, već ga navode kao argument za
donošenje sličnih rezolucija na nivou UN-a.
Prilikom govora tokom obilježavanja 20. godišnjice njemačkog uje-
dinjenja, Kristijan Vulf, predsjednik Njemačke, rekao je: „Najuspješniji
način za jačanje zajedništva jeste da vjerujete u druge i da drugima nešto
povjerite. Hrišćanstvo bez sumnje pripada Njemačkoj, judaizam bez
sumnje pripada Njemačkoj – to je naša hršćansko-jevrejska historija, ali
moje uvažene dame i gospodo u međuvremenu i islam pripada Nje-
mačkoj“. On je upozorio na sve veće razlikovanje životnih stilova između
starih i mladih, siromašnih i bogatih, naroda i njihovih predstavnika, kao

183
Džemal Najetović
i između ljudi različitih kultura i religija. „Ko prezire našu zemlju i naše
vrijednosti, mora računati na odlučno suprotstavljanje – to važi za
fundamentalističke, desničarske i ljevičarske ekstremiste.“ Napomenuo je
da se u mnogim oblastima mora još mnogo toga uraditi, npr., na kurse-
vima jezika i integracije za cijelu porodicu, nastavnim planovima na ma-
ternjem jeziku ili na nastavi islamske vjeronauke sa nastavnicima školo-
vanim u Njemačkoj. Istovremeno je zahtijevao toleranciju, solidarnost i
spremnost na kompromise u cijelom društvu. Pozvao je Nijemce da
savladaju zadatke budućnosti zajedno sa drugima.. Ovoj izjavi suprot-
stavila se njemačka kancelarka Angela Merkel.
Parlamentarna skupština Vijeća Evrope u Strasbourgu uputila je apel
da se formira novi međunarodni zakonodavni mehanizam, kojim će se u
Evropi prekinuti finansijska podrška rasističkim skupinama ili skupinama
koje šire neprijateljstvo prema strancima. Generalno vijeće ove Skupštine
usvojilo je izvještaj na temu: „Borba protiv radikalnih elemenata“.
Upućena je kritika na to što neki političari u Evropi izazivaju povećanje
rasizma i netolerancije. Zemljama članicama upućen je poziv da povećaju
kaznene mjere protiv antiislamske retorike i politike. Izraženo je neza-
dovoljstvo povodom akcija terorističkih organizacija kao što su ETA i
PKK. Posebno je akcentirano da se bilo rasističkim bilo terorističkim
organizacijama trebaju spriječiti finansijski izvori, te je predloženo da se
u ovom okviru formira međunarodni zakonodavni mehanizam.
Devetočlani komitet Ujedinjenih naroda za ljudska prava, zabrinut
negativnim javnim stavom prema muslimanima, koji se u Britaniji ubr-
zano razvija, prigovorio je na antitetorističke mjere i poručio vlastima
Velike Britanije „da budu fine prema muslimanima“, odnosno, da
preduzmu akcije protiv negativnog ponašanja u javnosti prema musli-
manima, piše „Daily Mail“. Ovo tijelo svjetske organizacije, sastavljeno
od pravnih eksperata, saopćilo je da je zabrinuto negativnim javnim sta-
vom prema muslimanskim članovima društva, koji se u Britaniji ubrzano
razvija. „Vlada bi trebala preduzeti energične mjere kako bi eliminisala
ovaj fenomen i osigurati da se osobe koje se ponašaju diskriminatorski
zbog nečije vjere sankcionišu“ – prigovorio je Komitet, prenosi lon-
donski list. Također, izraženo je nezadovoljstvo vladinim planovima da
produži rok pritvora za osumnjičene teroriste sa 28 na 42 dana. „Osum-
njičeni bi se pred sud trebali izvesti u razumnom vremenskom roku ili
osloboditi. Oni osumnjičenici koji su bili umiješani u terorističke aktiv-
nosti, trebaju biti hitno optuženi – stav je tijela UN-a“. Inače, članovi
ovog komiteta su iz Velike Britanije, Irske, Australije, Benina, Kolum-
bije, Ekvadora, Egipta, Mauricijusa i Švedske. Trebali bi djelovati
nezavisno od svojih vlada.
I u prošlosti je bilo pozitivnih primjera kao npr.:

184
 Muslimani u Evropskoj uniji i njihov identitet
• Austro-Ugarska je 1909. godine donijela Statut za autonomnu
upravu islamskih vjerskih i vjersko-mearifskih poslova u BiH. Austrijski
Gornji i Donji dom Carskog vijeća je 1912. godine prihvatio Zakon o
priznanju pripadnika islama prema hanefijskom obredu kao vjerskog
društva. Donji dom ugarskog parlamenta je 1916. godine usvojio a Gornji
dom prihvatio Zakon o priznanju islamske vjeroispovijesti. Austro-Ugar-
ska, kao konglomerat naroda, priznavala je 5 velikih vjera, a njihovi pri-
padnici imali su normalan tretman u vojsci i mornarici. Običaj sahra-
ne/dženaze različiti su u pojedinim civilizacijama, religijama i krajevima,
kao i cijeli obred ukopa, obilježavanja grobova i groblja, pri čemu veliki
uticaj ima svjetonazor, vrijeme u kojem ljudi žive i njihov životni stan-
dard. U jednom od najljepših groblja na svijetu – Mornaričkom groblju u
Puli nalaze se zajedno pripadnici različitih vjeroispovijesti: katoličke,
pravoslavne, židovske, protestantske i islamske.
• Dodjela placa za izgradnju džamije u Beču 1912. godine od
strane tadašnjeg gradonačelnika, klerikalca Karla Luegera.
• Za vrijeme Austro-Ugarske u BiH je za Bošnjake u nasljednim i
porodičnim odnosima važilo šerijatsko pravo,
• U vrijeme Kraljevine SHS u Beogradu se na Pravnom fakultetu
izučavalo šerijatsko pravo. Iz ovog vremena imamo i prvi trag o odnosu
politike i vojske na prostoru Bosne i Hercegovine koji se nalazi u Pro-
gramu Muslimanske organizacije koji je objavljen u njenom glasilu „Vri-
jeme“ (1, 8. I. 1919.) u kom s tim u vezi piše: „Tražimo da se u vojsci
poštuju vjerski propisi, a naročito da se vojnici-Muslimani ne opterećuju
teškom službom za vrijeme mjeseca Ramazana, kada poste. Nadalje
tražimo da se uvede apsolutna zabrana za sva vojna lica, da se miješaju u
politiku i da u isto vrijeme obavljaju građanske i vojničke funkcije.“
Program Muslimanske organizacije, uz manje korekcije, prihvatila
je Jugoslovenska muslimanska organizacija, a objavljen je u njenom
glasilu „Pravda” (2, 25.II.1919.).
Sadržaj koji se odnosi na vojsku i politiku obrađen je u poglavlju
VI.Vojska i u cjelini je identičan sa prethodnim tekstom.
Iz tog vremena karakterističan je i sadržaj „Protokol sporazuma“,
sačinjenog između Jugoslovenskog muslimanskog kluba i Vlade Nikole
Pašića u kom u tački 9 piše:
„Ispadi pojedinaca u vojsci, školi i drugim zvaničnim položajima,
kojim se vređa regilijsko čuvstvo podvrgnuće se oštrim kaznama, a naro-
čito se neće siliti muslimanski vojnici, da sudjeluju kod obreda i slava,
koje imaju crkveno-konfesijski karakter“.
I u Programu (nacrt) Muslimanske narodne organizacije, objavlje-
nom u glasilu „Iršad” (24, 123, 26. II. 1924.), obrađeno je pitanje
odnosa politike i vojske.

185
Džemal Najetović
U poglavlju V.Sudstvo i Vojska piše:
„Vojska ima biti rasadnik bratstva i narodnog jedinstva, a kao branič
domovine, daleko od svake politike. Kadetski rok treba svesti na mini-
mum i osigurati pravilnu manipulaciju sa budžetskim dotacijama za voj-
sku, stavivši je pod jaku kontrolu. Vojska mora biti i rasadnik vjerske
snošljivosti, pa se u njoj moraju poštivati vjerski propisi svih priznatih
konfesija. Izvjesne tradicije koje nose čisto konfesijsko obilježje, valja
napustiti i zamjeniti širokogrudnijim shvatanjem kako se ni jedan vojnik
ne bi osjetio ni tuđ, a kamoli u tom pravcu zapostavljen. Naročita pažnja
imade se posvetiti onemogučivanju grđenja i uvrijede vjerskih čuvstava
pojedinih vojnika sa strane njegovih predpostavljenih".
• U Republici Srbiji: uvođenje bosanskog jezika u nastavu obra-
zovnih institucija u Sandžaku,
• Hrvatski sabor je 1916. godine jednoglasno usvojio Zakon o
priznanju islamske vjeroispovjesti u Kraljevinama Hrvatskoj i Slavoniji.
U Republici Hrvatskoj: osnivanje vjerskih obrazovnih institucija, vjerska
vjenčanja, dodjela zemljišta za groblja i sl,
• U Austriji: osnivanje vjerskih obrazovnih institucija, vjerska
vjenčanja, dodjela zemljišta za groblja i sl.

3. PRILIKE U BOSNI I HERCEGOVINI I ZAPADNOM

BALKANU

Bosna i Hercegovina se nalazi na jugu evropskog kontinenta. Za-

jedno sa drugim državama koje izlaze na Jadransko i Sredozemno more,
sačinjava države Južne Evrope. Zauzima centralni geografski položaj na
Balkanskom poluostrvu, zbog čega se za nju kaže da je balkanska država.
Mentalitet je na Balkanu odigrao važnu ulogu u određivanju sudbine
geografskog prostora. Prosječni Balkanac bio je i ostao vinovnik i žrtva
svoje nedovršene i hronično akutne geopolitičke i geostrategijske po-
zicije. Drama identiteta brojnih naroda na ovom tlu, koja stoljećima traje
nesmanjenom žestinom, učinila je sam prostor krajnje kontaminiranim
uvezenim političkim i kulturnim obrascima. I u doba najvećeg mira i
tišine, na Balkanu se može čuti „buka podzemnih vulkana“ i osjetiti miris
tla koje govori jezikom kultova i rituala. U naporu za debalkanizaciju
Balkana, potrebno je osigurati uslove za dijalog, čime se može ukazati
novo lice Balkana, koji bi sa brojnim razlikama mogao postati poljem
duhovnog bogaćenja i izvor obnoviteljske energije. Jedina strategija za
Balkan jeste ona koju smo u stanju da razumijemo i s kojom smo u stanju
da živimo, koja ogromnu količinu historijski nepotrošene energije usmje-
rava putevima stvaralaštva u različite kulture.

186
 Muslimani u Evropskoj uniji i njihov identitet
I države koje okružuju BiH prolaze kroz slične procese. Promjene u
našem geopolitičkom okruženju imaju implikacije na razne vrste izazova
i prilika sa kojima će se BiH suočiti u dolazećim godinama. Na najvišem
nivou BiH će biti izložena trendu koji se opisuje kao „globalizacija“.
U BiH se snažno podržavaju aktivnosti na što bržem uključivanju
države u evroatlantske institucije EU i NATO, uz istovremeno opravdano
zadržavanje historijskih identiteta svih naroda BiH. Jačanje multilateralne
saradnje i dobrosusjedskih odnosa doprinijeće većoj regionalnoj sigur-
nosti i očuvanju mira na ovim prostorima. Odnos međunarodne zajed-
nice, susjednih država i subjekata unutar BiH prema stabilnosti i sigur-
nosti u BiH istovremeno predstavlja i uslov stabilnosti regiona.
Budućnost Zapadnog Balkana je civilizacijska šansa za prevazilaže-
njem etnopolitika, koje ne bi trebale biti centri državnog organizovanja.
Poštivanje kulturnih identiteta naroda je uslov za koegzistenciju. Rješenje
za države Zapadnog Balkana je njihova ubrzana evroatlantska integracija.
Ipak, pitanje koje se ponovno postavlja je da li države Zapadnog Balkana
mogu pristupiti EU uz očekivanje da će osnovna dinamika promjena sli-
jediti istu putanju sukcesivnih faza što je bila karakteristika država Cen-
tralne i Istočne Evrope (CEE). U državama CEE faze stabilizacije, tranzi-
cije i integracije su se preklapale i slijedile jedna drugu. Na Zapadnom
Balkanu, integracija u EU je uslov stabilizacije, a ne obrnuto. Ovo pod-
razumjeva da faze stabilizacije, tranzicije i integracije treba nastaviti
istovremeno zbog njihovog međusobnog jačajućeg efekta.

4. UTICAJ GLOBALIZACIJE NA IDENTITET

Iza pitanja o identitetu i percepciji, savremeno geopolitičko okru-

ženje je karakterizirano sa serijama funkcionalnih pitanja koja presijecaju
određene geografske i administrativne linije i čine krute definicije pitanja
regionalne sigurnosti sve manje i manje relevantnima.
Globalizacija „prijeti“ identitetu mnogih društava, zbog posljedica
mnogih migracija ili šireg pristupa informacijama. Kao i drugdje u Ev-
ropi, bosanskohercegovačko društvo je osjetilo neke aspekte ovog pro-
blema, ali i za druga društva Zapadnog Balkana, globalizacija nameće
mnogo veći izazov za identitet. Na minimumu, globalizacija će najvjero-
vatnije biti dio okruženja sa kojim se BiH suočava u odnosima sa svojim
susjedima u budućnosti. Sa svojim vlastitim iskustvom demokratskih
tranzicija i integracija i sa svojom pozicijom na evropskoj perfiferiji, BiH
može, također, imati kredibilnu ulogu koju može odigrati kao evroatlant-
ski akter i partner u odnosima sjever-jug kao i zapad-istok. Iznad svega,
BiH treba imati ulogu u sprječavanju političkog nasilja i prevenciji
konflikata.

187
Džemal Najetović
5. PREPORUKE I SMJERNICE ZA DJELOVANJE

• Djelovati u saradnji sa institucijama vlasti.

• Obrazovanje na maternjem jeziku je neosporivo i nepovredivo
pravo koje trebaju ostvariti kako konstitutivni narodi, tako i nacionalne
manjine.
• Raditi kroz novoosnovane institucije i sve ostale društvene kul-
turne institucije.
• Tražiti savjete iz krugova međunarodne zajednice koja je dužna
provoditi zakone i pozitivne propise EU na ovom planu.
• Djelovati na način „step by step“.
• Raditi koordinirano na svim poljima i nivoima drugih društvenih
i kulturnih, vladinih i nevladinih organizacija kako bi se temeljito ostva-
rio pristup problemu i kreiralo njegovo pozitivno rješenje.
• U ostvarivanju svojih prava potrebno je koristiti i pozivati se na
Povelju UN-a (odredbe o obrazovanju i kulturnoj razmjeni), Evropske
konvencije i ostale propise.

6. ZAKLJUČNA RAZMATRANJA

Pošto u Evropi još nije izgrađen evropski identitet nameće se

potreba za edukacijom evropski opredjeljenih građana – Evropljana (onih
koji to još nisu). Sa otvaranjem granica za slobodan tranzit kako roba i
kapitala tako i ljudi i ideja, može se očekivati izvjesno preorjentisanje
većeg broja individua, koje će Evropu doživljavati kao svoju domovinu.
Ali, i pored svega toga ostaće problem masovnog odstupanja od tradi-
cionalnih nacionalnih obilježja i prihvatanja nove univerzalnije identifi-
kacije. Taj zadatak obrazovanja evropskog identiteta Edgar Moren (Mo-
rin) pripisuje intelektualcima: „Nije riječ samo o tome da se evropski duh
istovremeno oživi u svojoj specifičnosti i univerzalnosti, radi se također i
o formulisanju jednog novog identiteta. Pravi problem je u tome da li su
intelektualci danas spremni da igraju tu ulogu”. Na oprez poziva i nerav-
nopravna raspoređenost Evropljana (u Danskoj i Velikoj Britaniji ima da-
leko manje proevropskog entuzijazma, nego npr. u Italiji i sl.) Pored toga
prilikom svih dosadašnjih sastanaka vezanih za globalizaciju Evrope
održavane su masovne demonstracije.
U budućnosti u EU će se uspostaviti zajedničko državljanstvo, jedin-
stven pasoš i sl. Do tada treba ovladati engleskim i drugim jezicima,
elektroničkim i informatičkim znanjima, itd. Treba stalno posmatrati
aktivnosti političara i razlučivati da li govore istinu kada je u pitanju
integrisanje muslimanskih zajednica u evropska društva. Da bi se

188
 Muslimani u Evropskoj uniji i njihov identitet
pospješio razvoj i integrisanje muslimanskih zajednica u EU neophodne
su investicije u njihovo obrazovanje i zapošljavanje.
Poznato je da svako stvorenje ima biće koje karakteriše život, moć,
volja i govor. Opšte je pravilo da ljudi koji slijede nepisana pravila pona-
šanja, lakše slijede i pisane zakone.
U slučajevima prirodnih katastrofa treba ispoljavati solidarnost, sao-
sjećanje i osjećaj odgovornosti za unesrećene.
Bilo bi korisno uraditi viziju EU - 2020 koja bi sadržavala karakte-
ristike njene perspektive za 10 godina, u kojoj bi bila jasno istaknuta
mogućnost multietičnosti i multikulturalnosti. Ne trebamo dozvoliti da
buduće generacije muslimana ispaštaju zbog sadašnjeg pogrešnog uteme-
ljenja statusa muslimana u Evropi. Progres nije moguće postići za kratko
vrijeme. Mir je temeljni preduslov za prosperitetan razvoj. Terorizam i
korupciju neophodno je suzbiti u svim državama.
Bez pravednog odnosa prema muslimanskim zajednicama nije mo-
guće u potpunosti demokratizovati ni jednu državu članicu EU. Odnos
prema muslimanima u Evropi važan je indikator za ocjenu dostignutog
nivoa demokratije u svakoj evropskoj državi. Demokratski standardi
otvaraju veće mogućnosti za njihovo uspješnije organizovanje na progra-
mima koji afirmišu njihove ideale mira i smisla za zajednički život sa
ljudima različitih vjera, nacija, kultura i običaja. Države članice EU se sa
ovom realnošću trebaju čim prije i intenzivnije suočiti. Nisu u pitanju
samo mahrame, burke i hidžabi. Poštovanje „tuđeg“ identiteta je stvar
opšte kulture pojedinca i društva u cjelini. Neophodno je da države, čla-
nice EU, čim prije prihvate činjenice religijske i kulturne pluralnosti svo-
jih društava.
Islam ima nezaobilaznu ulogu u procesu integracija i interreligijskih
dijaloga, kao i razvoja evropskih društvenih vrijednosti. Pravda za sve je
bit demokratskog društva.
Potrebna je bliska saradnja sa predstavnicima islamskih zajednica i
udovoljavanje njihovim opravdanim zahtjevima. Rješenje ovog pitanja, u
ovom vremenu, osim što bi bilo historijski iskorak za cjelokupno evrop-
sko društvo, bio bi za svijet znak pozitivnog odnosa prema muslimanima
u Evropi.
Pored obrazovanja, nastavnicima i profesorima islamske vjeronauke
potrebno je osigurati istraživačke projekte (u oblasti historije, kulture,
religije, omladine, suživota, sporta i sl.) i sticanje najviših akademskih
znanja, te verifikovanje diploma. Sa imamima je moguća razmjena miš-
ljenja o temeljnim životnim pitanjima i izgradnja mostova prijateljstva
između različitih kulturnih krugova.

189
Džemal Najetović
Evropski lideri trebali bi dati odgovor na pitanje šta EU može učiniti
na poboljšanju položaja islama i muslimana u njoj i učiniti sve da se
uklone predrasude i stereotipi.
Omladinu je potrebno informisati o osnovama vlastitih i drugih reli-
gijskih vrijednosti.
Mediji koji prikazuju iskrivljenu sliku o islamu ne bi trebali pred-
stavljati političke partije.
Regionalne politike i percepcije su u uvećanoj razmjeri međusobno
zavisne. Povremeno su prisutna povezivanja i interakcije pitanja i prijed-
loga vezanih za teritorijalno ustrojstvo države. Primjer BiH obnovio je
zabrinutost o sigurnosnim aranžmanima i ponudio obeshrabrujući primjer
o tome kako povoljno međunarodno geopolitičko okruženje ne mora biti
garancija stabilnosti, sigurnosti, povjerenja i pomirenja.
Bosna i Hercegovina je pod jakim uticajem fenomena globalizacije i
pitanja koja prelaze preko tradicionalnih regionalnih granica. Po mogim
važnim mjerilima, BiH je nedovoljno globalizovana država. Migracije,
bosanskohercegovačka dijaspora, evroatlantske integracije i informatička
revolucija su olakšale širenje ukusa i očekivanja koji se malo razlikuju od
onih na Zapadu. Bez zanemarivanja dilema o identitetu i konkurentnosti
koja globalizacija predstavlja za bosanskohercegovačko društvo, vjero-
vatno je da će geopolitička pozicija BiH biti pod jačim uticajima, koje
izazovi globalizacije predstavljaju za države Zapadnog Balkana. Na
Zapadnom Balkanu, BiH bi trebala biti važna karika za globalizaciju u
oblasti međunarodnog investiranja, protoka informacija i veza sa zapad-
nim institucijama.
Evropska integracijska politika i identitet će se, najvjerovatnije, i
najviše osjetiti u području Zapadnog Balkana tj. u dvorištu Evrope.
Bosna i Hercegovina bi mogla biti test za evropsku ozbiljnost kada se
tiču pitanja njene integracije. Proširenje Evrope pruža mogućnosti BiH za
konsolidaciju svog evropskog identiteta.

190
Ismar ŠABOVIĆ

PRAVA ŽENA U ISLAMU:

Mitovi Zapada i realnost

UVOD

Zašto žene moraju nositi veo i zarove u islamu? Zašto one moraju
biti potpuno obučene, od glave do pete? Da li se muškarci u islamu boje
ženske seksualnosti? Zašto se žene moraju moliti u džamijama u
pozadini, iza muškaraca? Kako to da u konzervativnim islamskim ze-
mljama žene ne smiju same hodati ulicom, bez pratnje muškarca? Zašto
nema ženskih vjerskih vođa u islamu?

Ovo su samo neka od tipičnih pitanja postavljenih u zapadnim

zemljama. Koncept „Zapada” je u ovom kontekstu jednak židovsko-krš-
ćanskoj tradiciji, iako je islam religija sa najvećim rastom svojih sljed-
benika, i sa trenutnom migracijom u svijetu, Muslimani su trenutno raši-
reni po cijelom svijetu. Stoga se ne smije više generalizovati da je Zapad
jednako judaizmu i kršćanstvu, gdje se islam poistovjećuje sa Istokom.
Stereotipna pitanja su postavljena uglavnom od strane žena sa osjećajem
da umanje i ukinu opresiju žena, ali sa ograničenim znanjem o islamu.
Stoga, u ovim slučajevima, dolazi se do pogrešnih zaključaka, pod utjeca-
jem komentara kreiranih bez ikakvih činjenica. Komentari su uglavnom
bazirani na pogrešnim interpretacijama Kur'ana da npr “...ženski liječnici
tretiraju samo ženske pacijente, kao i da učiteljice uče žensku djecu, dok
učitelji samo mušku...” kao i da su ”...žene isključene iz džamija i većine
vjerskih rituala...”1 U svakom slučaju, osobe koje imaju ograničeno zna-
nje o islamu, kreiraju percepciju da su ovakvi stereotipi „dati u svetoj
knjizi Kur’ana!” Na ovaj način se omalovažava islam kao vjera, te se
kreira percepcija šovinističke i nadasve radikalne vjere, koja predstavlja
ženu kao „inferiornu” i obaveznu da se preda muškoj dominaciji.
Od izuzetne je važnosti razbiti ove mitove, stereotipe i vjerovanja da
je islam šovinistička religija sa dosta anti-ženskih karakteristika. Razlozi
ženske opresije u islamskim društvima treba tražiti u nekim drugim seg-

1
Renzetti, Claire M. and Daniel J. Curran “Women, Man, and Society” Allyn
and Bacon, Boston, 4th Edition 1999, pp. 328. - prevod sa engleskog na bosanski.
191
Ismar Šabović
mentima, kao što su vjerska učenja odredjenih vjerskih vodja i misinter-
pretacije Kur'ana, a ne u samom Kur'anu. Takodjer je bitno povući i
paralelu sa učenjima u drugim vjerskim knjigama, kako bi uporedili
učenja o pravima i statusu žena u sve tri monoteističke religije u svijetu.
Krucijalno je u ovom momentu ne-muslimanskoj populaciji prikazati
islam kao liberalnu i nenasilnu religiju.
U zapadnim zemljama, prije 17. vijeka, nije postojalo znanje niti
uvažavnje ljudskih prava. Tek su u 17. vijeku odredjeni filozofi otkrili
pravo značenje Magna Carta u srednjevijekovnoj Britaniji. Čak i u pro-
cesu globalizacije danas, zapadne zemlje proživljavaju velike kontro-
verze u implementaciji ljudskih prava. Tako je muslimanskim djevojči-
cama zabranjeno da nose zarove i marame u javnim školama, kao što se
afričko-američkim studentima branilo da uče u školama zajedno sa bije-
lim studentima u ranim šezdesetim godinama u Sjedinjenim Američkim
Državama. Međutim, velika razlika između ova dva slučaja da su afričko-
američki studenti naišli na veliku podršku kako u SAD-u, od tadašnjeg
predsjednika John F. Kennedy, tako i širom svijeta, dok muslimanske
djevojčice i žene koje žele nositi marame u Francuskoj dobivaju nega-
tivni publicitet, da su konzervativne, fundamentalisti, te u najboljem slu-
čaju da su natjerane da nose ono što ne žele, osobito nakon 11. septembra
i napada na Svjetske trgovačke centre.
Međutim, kada bi neko rekao da su kršćanstvo i judaizam manje
liberalne religije od islama, kao što je uradila poznata egipatska feminis-
tkinja dr Nawal Saadawi, onda bi vjerovatno naišli na negativne odgo-
vore i stavove prema komentarima. Nakon što je dr Saadawi komenta-
risala da su „... sve relegije patrijarhalne, zato što imaju korijene u patri-
jarhalnim društvima,” da se „...najrestriktivniji elementi prema ženama
mogu prvo naći u Judaizmu u Starom Testamentu, ona u Kršćanstvu, pa
tek onda u Kur'anu” i da „...koncept pokrivanja žena nije praksa specifi-
čna samo islamu, nego da je to staro kulturalno nasljedstvo sa analo-
gijama u sestrinskim religijama,”2 komentari koji su stizali od kolegica
feministkinja su bili žestoki i stizali su od pripadnica obje religije. Alice
Shalvi, članica Izrealske mreže žena3 je izjavila da „...ne postoji koncept
pokrivanja u Judaizmu,” te Gwynne Dyer je otišla čak i dalje i izjavila da
„...kršćanske i jevrejske feministkinje neće sjediti i biti predmet diskusije
u istoj kategoriji kao te izopačene muslimanke.”4

2
Azeem, Dr. Sherif Abdel, Women in Islam Versus Women in the Judeo-
Christian Tradition: the Myth and the Reality, www.submission.org/women-
comp.html. 25 novembar 2002. str. 2. - prevod sa engleskog.
3
“Isreal women's network” – prevod sa engleskog jezika.
4
Ibid., pp.1-2.
192
 Prava žena u islamu
Činjenica je da zapadni svijet predstavlja „raj” za žene, mjesto gdje
je počela ženska liberalizacija te i dalje traje, dok islamski svijet pred-
stavlja idealan primjer kontinuirane opresije žena. Liberalizacija žena na
Zapadu nije usko vezana za judaizam ili kršćanstvo, zato što se u svetim
knjigama obje religije ne zagovara jednakost među ženama, dok su prava
žena bila u islamu počela od Muhameda a.s. i otkrivanjem Kur'ana. Me-
đutim, opresija žena istinski postoji u islamskim društvima, ali se kao
razlog tome, od strane ne-muslimanskih feministkinja navode učenja
Kur'ana. Umjesto toga, razlozi opresije žena u islamskim društvima se
trebaju tražiti u pojedinačnim društvima, njihovim državnim uređenima,
njihovim interpretacijama tj. misinterpretacijama šerijatskog zakona i
vjerskih učenja, a ne u samom svetom Kur'anu. Ljudska prava, uklju-
čujući politička, civilna, ekonomska i društvena prava su poštovana i data
ljudima svetim Kur'anom, te su prema učenjima svetih knjiga liberalnija
od ostale dvije religije. Stoga je važno da se ovoj temi pristupi na pole-
mički, kritički, komparativni i analitički način.
Stoga će ovaj stručni rad istražiti, uporediti i analizirati, prava žena u
sve tri glavne religije, islamu, judeizmu i kršćanstvu, shodno njihovim
originalnim izvorima u vjerskim knjigama, te pokazati da je islam iz-
vorno veoma liberalna i demokratska religija, te da ne promoviše infe-
riornost žena.

Religija i ljudska prava

Da bi se dokazala hipoteza, od izuzetne je važnosti istražiti vezu

između ljudskih prava i religije. Zašto je religija toliko privlačna ljudima
te zašto ljudi vjeruju u Boga? Jedan od odgovora je dat od strane Renzetti
i Curran:
„…sve religije, uprkos značajnim varijacijama među njima, odgo-
varaju određenim potrebama. Prvo, skoro svako ima potrebu da razumije
svrhu njihovog postojanja kao i događaje u svojim životima i okolini koji
izgledaju neobjašnjivo. Religija nudi određene odgovore ovim nedou-
micama, time davajući značenje ljudskoj egzistenciji i olakšavajući do-
nekle psihološki diskomfort prouzrokovan životnom neizvjesnošću.
Drugo, religija pruža svojim sljedbenicima osjećaj pripadnosti, za koje
nisu samo prakse, nego radije, kako je postavio sociološki teoretičar
Emile Durkheim, „zajednica vjernika.” I konačno, religija daje redoslijed
društvenom životu namećući svojim pristalicama set standarda o pona-
šanju... Najvažnije je, međutim, da religije tipično postavljaju različita
pravila i često različite rituale za muškarce i žene...”5

5
Renzetti, Claire M. and Daniel J. Curran. 1999. str. 308.
193
Ismar Šabović
Veza između ljudskih prava i religije je veoma dobro objasnio Alija
Izetbegović: „Prava su neotuđiva samo ako su originalna i nisu volja
kralja, ili parlamenta, ili društvene klase – tj. ako su data prirodom ili
Bogom i uspostavljena kreacijom čovjeka. Prava su aspekt ljudskog
dostojanstva, i kao takva, premašuju vrijeme, uvjete i historiju, te dosežu
akt kreacije. Ovdje leži veza izmedju prirodnih prava i religije, te
odstupanje između prirodnih prava i materijalizma.”6

FUNDAMENTALNA LJUDSKA PRAVA U ISLAMU

Razlika između fundamentalnih ljudskih prava dodijeljena od strane

Boga u islamu i prava propisana zakonodavnim tijelom se razlikuju u
više načina, uključujući i konsekvence do kojih dolazi u slučajevima
nepoštivanja istih.
Univerzalna Deklaracija ljudskih prava, Međunarodna konvencija o
civilnim i političkim pravima, i mnoge druge konvencije su propisana
zakonodavnim tijelima te potpisana od strane država. One mogu biti
izmijenjene, usvojene, odbijene i kazna za ne-implementiranje potpi-
sanog dogovora, u najgorem slučaju, završi u vidu političkog pritiska na
državu ili individualca. Ljudska prava u islamu su data mnogo ranije
nego ijedna od gore-navedenih konvencija, ali također na drugačiji način.
U islamu, sva ljudska prava su data od strane Allaha dž.š., te ih to čini
uzvišenim i apstraktnim
Za razliku od prava dodijeljena od strane zakonodavnih tijela, u is-
lamu su ljudska prava data od strane Allaha, te ne postoji niti jedno
zakonodavno tijelo na svijetu ili bilo koji vladar na zemlji koji ima pravo
ili vlast da vrši izmjene ili dopuna prava dodijeljena od strane Boga.
Neispunjavanje prava dodijeljena od strane Allaha dž.š., ili modifikaciju
istih također donosi neke sankcije ili posljedice. "Oni koji ne sude po
onome što je Bog poslao dolje su nevjernici.“ (Kur'an 05:44) Posljedice
nepoštivanja temeljnih ljudskih prava dodijeljenih od strane Allaha dž.š.
su puno strožije i smatraju se velikim grijehom.
Temeljna ljudska prava u islamu uključuju pravo na život, pravo na
sigurnost života, pravo na osnovni standard života, pravo pojedinca na
slobodu, pravo na pravnu zaštitu, jednakost svih ljudskih bića, pravo na
suradnju i ne-suradnju, kao i poštivanje čednosti žena. U većini osnovnih
ljudskih prava je pravo na život, a spominje se u mnogim ajetima časnog
Kur'ana: „... tko god ubije ljudsko biće iz bilo kojeg razloga, to je kao da

6
Izetbegovic, ‘Alija’ Ali, Islam izmedju Istoka i Zapada, American Trust
Publications, treće izdanje 1993.
194
 Prava žena u islamu
7
je on je ubio cijelo čovječanstvo ... (Kur'an 05:32) „i“ ... ne ubiti dušu
koju je Allah dž.š. napravio svetom, osim kroz zakonom propisanim
postupkom ... (Kur'an 6:151) 8 „Zajedno s ovim pravom, jednakost svih
ljudskih bića i poštivanje časosti žena i svih drugih ljudskih prava,
predstavljaju osnovu za prava žena u Kur'anu.

LJUDSKA PRAVA ŽENA

Koncept „Originalnog grijeha“

Glavni fokus ovog dijela će biti porijeklo ljudskih bića, tj. Adema i
Have (Adama i Eve), te razvoj originalnog grijeha i tumačenje u sve tri
velike religije. Jedna od rijetkih stvari u kojima se sve tri religije slažu je
činjenica da su oboje, Adem i Hava stvoreni od Svemogućeg Boga.
Razlika u tumačenju počinje biti sve očitija ubrzo nakon toga. Suština
grijeha, tj. da su Adem i Hava jeli zabranjeno voće iz rajskog vrta,
razlikuje se u judeo-kršćanskoj tradiciji od islamske tradicije.

Judeo-kršćanski koncept

Za originalni grijeh, u ovoj tradiciji, u potpunosti se krivi Eva. Ona

je zavela Adama da pojede zabranjeno voće i kada se suoči sa Bogom,
Adam je svu krivnju bacio na Evu. Posljedice takvog događaja za Evu su
bile: „Ja ću uveliko povećati tvoj bol tokom rađanja; u velikom bolu ćeš
rađati djecu. Vaša želja će se za svog muža i on će vladati nad vama“, a
za Adama: „Zato što si slušao svoju ženu i jeo s drveta ... Prokleta je
zemlja zbog tebe, u bolu ćete jesti sa nje, sve dane svog života ...“9 U
obje religije, žene se prikazuju kao temptresses, i kao takve, imaju spo-
sobnost da zavedu muškarce u počinjenju grijeha, tako da ženama ne bi
trebala biti dodijeljena nikakva prava, nego samo da budu poslušne muš-
koj dominaciji. U kršćanstvu, kada se govori o rodnim ulogama unutar i
izvan obitelji, u učenjima Svetog Pave često se navodi:
„Neka žene podliježu svojim muževima kao Gospodinu, jer muž je
glava žene kao i Krist je glava Crkve, koji je sam spasitelj tijela. No, baš
kao što je Crkva predmet Kristu, tako neka budu supruge svojim muže-
vima u svemu. (Efežanima 5:22-24)10: „Žena treba naučiti u tišini i punoj

7
Qur’an s prevodom, Hadimu-I-Haremejni-s_Serfejni-I-Melik, Medina,
1412h. str. 113.
8
Ibid., str. 148.
9
Ibid., str.4..
10
Renzetti, Claire M. and Daniel J. Curran, 1999, str. 320.
195
Ismar Šabović
submisivnosti. Ne dopuštam ženi da poučava, niti da vlada nad muškar-
cem, ona mora biti tiha. Jer Adam je nastao najprije, a onda Eva. I Adam
nije bio onaj koji je zaveden, žena je ta koja je bila zavedena i tako
postala grešnica. (I Timotej 2:11-14)“11
U obje religije, trudnoća, bol tijekom rađanja, i menstruacija su po-
sljedice zavođenja Adama i počinjenju Grijeha. Sukladno tome, sve žene
trebaju prihvatiti zajedničko prokletstvo Eve i prihvatiti ga kao takvo. U
Starom zavjetu, neki dijelovi naglašavaju žensku zlu narav i karakterišu
je kao goru od smrti:
„Smatram gorču nego smrt, ženu koja je snare, čije je srce zamka i
čije su ruke lanci. Čovjek koji ugađa Bogu će joj pobjeći, ali grešnik će
se uhvatiti u zamku ... dok sam još bio u potrazi, ali nisam nalazio, našao
sam jednog pravednog čovjeka među hiljadu, ali niti jednu pravednu ženu
među svima njima. (Ecclesiastes)“12 „Niti jedna pokvarenost ne dolazi
blizu pokvarenosti žene... Grijeh je počeo sa ženom i zahvaljujući njoj svi
moramo umrijeti.(Ecclesiasticus 25:19, 24)“13
U judeizmu, neki ljudi čak imaju tendenciju da govore o devet pro-
kletstava nanijetih ženama kao posljedica počinjenja Grijeha: „Ženi je
dao devet prokletstava i smrt; teret krvi menstruacije i krv djevičanstva;
teret trudnoće; teret porođaja; teret odgoja djece; njezina glava je
pokrivena, kao u žalosti; ona probada uho kao stalni rob ili rob djevojka
koja služi svome gospodaru; njoj se ne da vjerovati kao svjedoku; i nakon
svega – smrt.“

Islamski koncept

Zajednički mit o islamu i odnosu prema ženama je da je isti replika

Starog zavjeta, tj. judeo-kršćanskog koncepta. Međutim, u Kur'anu
postoji mnogo dokaza da to nije slučaj. Na samom početku, Allah dž.š. u
Kur'anu ističe da je Adem isključivo odgovoran za svoje postupke i da će
se suočiti sa svojim posljedicama za počinjenje takvih djela. „Imali smo
već unaprijed, dat zavjet od Adema, ali on je zaboravio, i sa njegove
strane nismo našli nikakvo riješenje... Kao rezultat, oboje su jeli od stabla
... tako Adem nije poslušao svog Gospodara, a pao u grešku. No, njegov
je Gospodin izabrao za njega (iz svoje Milosti): okrenuo se njemu i dao
mu vodstvo. „Jednakost svih ljudi bez obzira na spol, rasu, ili nacionalnu
pripadnost je suština islama, i tumači se u cijelom Svetom Kur'anu. „O

11
Azeem, Dr. Sherif Abdel, www.submission.org/women-comp.html, No-
vember 2002. pp. 6.
12
Ibid., pp. 5.
13
Ibid., pp. 6.
196
 Prava žena u islamu
čovječanstvo! Stvorili smo vas od jednog (para) muškarca i žene, i
napravili vas u narode i plemena, da biste znali jedni druge. Zaista naj-
uvaženiji od vas u očima Allaha dž.š. je (onaj koji je), najpravedniji od
vas. A Allah dž.š. je pun znanja i dobro je upoznat (sa svim stvarima).
(Kur'an 49:13)“ Dakle, nema nadmoći jednog spola, jednog naroda, poje-
dinca nad drugim u islamu. Oba spola su jednaki u svojim doprinosima
grijehovima, oboje su dobili jednake kazne i oboma je bilo oprošteno kad
pokajanja. Ni na koji način Kur'an ne oslikava Havu kao zavodnicu ili sa
zlom naravi. Međutim, Allah dž.š. zabranju pričanje žene na zavodljiv
način, na koji ona iskušava muškarca da zgriješi i da ga odvrati od
njegovih obveza i dužnosti prema Allahu dž.š..14

Građanska i politička prava žena

U ovom poglavlju će biti ispitana dva glavna aspekta građanskih i

političkih prava u sve tri religije, sloboda govora i izražavanja, i sudje-
lovanje žena u političkoj sferi u sve tri konfesije. Sloboda govora i izra-
žavanja žena je upitno pitanje u svim religijama. U judeizmu i kršćan-
stvu, žene, prema njihovim svetim knjigama, nemaju nikakva prava, jer
su vlasništvo njihovih muževa. To je ilustrirano u njihovoj obavezi da
šute u crkvama. Ovaj stav je također manifestovan od strane Svetog Pa-
vao-a, u Novom zavjetu „... kao i u svim crkvama Svetih, žene trebaju
šutjeti u crkvama. Oni ne smiju govoriti, ali moraju biti u pokornosti, jer
tako zakon nalaže. Ako žele pitati o nečemu, one bi trebale pitati svoje
muževe kod kuće, jer je sramotno za ženu da govori u crkvi. (I Korinćani
14:34-35)15“, a u judeizmu žene ne mogu ni sudjelovati u vjerskim doga-
đajima u sinagogi, davajući objašnjenje da bi ih sudjelovanje u reli-
gijskim obredima u sinagogama, odvratio od njihove stvarne obaveze i
dužnosti kao odgajatelje djece. Tradicionalno, znanstvena i duhovna pod-
ručja su rezervirana za muškarce. Žene su, za razliku, oslobođene od
vjerskih dužnosti (mitzvoh) s obrazloženjem da bi ih ispunjavanje vjer-
skih dužnosti ometalo u ispunjavanju njihovih osnovnih uloga kao sup-
ruge, majke i domaćice. U islamu, dokaz da žena ima glas, koji je čak bio
i poštovan od strane Poslanika Muhammeda a.s., se može naći u ovoj
suri: „Allah je čuo i prihvatio izjavu žene koja se obraća Vama
(Poslaniku) vezano za njenog muža i nosi pritužbe Allahu dž.š., a Allah
dž.š. čuje argumente između vas oboje, jer Allah dž.š. čuje i vidi sve...

14
Prevod sa engleskog, al-Qaradawi, Dr. Yusuf, The Voice of a Woman in
Islam, www.islam101.com/women/qaradawi.html, 24. novembar 2002., str. 2/3.
15
Prevod sa engleskog, Azeem, Dr. Sherif Abdel, www.submi-
ssion.org/women-comp.html, 25. novembar 2002. str.10.
197
Ismar Šabović
(Kur'an 58:1)“ Ženama je također dozvoljeno da sudjeluju u molitvama i
vjerskim događajima, iako su one odvojene od muškaraca, moleći se iza
njih. Niti judeizam niti islam dozvoljavaju ženama da budu vjerske vođe.
Objašnjenje za odsutnost ženskih proroka u islamu je sljedeće:
„... s obzirom na zahtjeve i fizičke patnje vezane uz ulogu glasnika i
proroka, a ne zbog bilo koje duhovne inferiornosti pripisanih ženama.
Društva, kojima su poslani proroci, uključujući i Izraelce, pre-islamske
Arape i druge, bili su u velikoj mjeri patrijarhalna društva, a vjerojatno bi
bili manje odgovorni prema ženskim Božjim glasnicima. U suštini, oni su
stvari napravili izuzetno teškim i za muške glasnike.“16
Međutim, danas postoji mnogo primjera ženskih svećenika u nekim
pravcima kršćanstva, iako, nema ženskih svećenika u Vatikanu.
Drugi način izražavanja žena je postalo vrlo kontroverzno pitanje u
feminističkoj sferi sve tri religije, a to je način nošnje. Poznato je da žene
u islamu moraju biti u potpunosti odjevene, doslovce od glave do pete.
Međutim, ovo je također praksa i u judeizmu i kršćanstvu, iako većina
židovskih i kršćanskih feministkinja odbijaju prihvatiti da je ovaj tip od-
jevnih ograničenja bio također nametnut ženama u judeizmu i kršćanstvu.
Razlog tome je da većina zapadnih feministica ilustriraju ovaj način
nošnje kao najveći znak ženskog ugnjetavanja i služenja muškarcima.
Međutim, ovaj način nošnje se također može interpretirati i na druge
načine. Židovska tradicija daje objašnjenje da pokrivanje glave žene je
znak samopoštovanja i društvenog statusa. Otkrivanje kose znači niži sta-
tus, ali i nepoštovanje prema muškarcima. „Rabinski zakon zabranjuje
recitacije blagoslova ili molitve u nazočnosti neotkrivanih udanih žena,
jer se otkrivanje ženske kose smatra golotinja.“17 Dobro je poznata činje-
nica da u kršćanstvu, časne sestre moraju pokriti svoje glave. Razlog za
njihovo pokrivanje, su ponudili crkveni poglavari, a to je da: „Pokrivanje
glave je simbol ženskog podložnost muškarcu i Bogu“: Istu logiku je
uveo Sveti Pavao u Novom Zavjetu.18
Islam, u kontrastu, pokušava promovirati skromnost i zaštitu žena.
Oblačeći se konzervativno, muslimanke ne pokazuju svoju podložnost
muškoj dominaciji, kao u kršćanstvu, ili pokazuju luksuz i visoku klasu,
kao u judeizmu, već samo promoviraju skromnost i samozaštitu. „O

16
Badawi, Jamal 24. novembar 2002., str. 6/18.
17
Prevod sa engleskog: Brayer, Menachem M. The Jewish Woman in Rabbinic
Literature: A Psychosocial Perspective, Hoboken, NJ: Ktav Publishing House, 1986
str.239. www.geocities.com/Athens/Academy/7368/w_comparison_full2.htm
18
Prevod sa engleskog: Murray, Marry, The Law of the Father, London:
Routledge, 1995 str. 67. www.geocities.com/Athens/Academy/7368/w_compari-
son_full2.htm
198
 Prava žena u islamu
Poslaniku, recite svojim ženama, kćerima i ženama vjernicama da trebaju
obući svoju odjeću preko svojih tijela (kada su vani), tako da bi ih se
trebalo prepoznati i ne napasti... (Kur'an 33:59)19“ To je jedna od glavnih
briga Kur'ana, kako bi zaštitili žene i njihovu čistoću na način da svi
muškarci koji lažno optužuju žene da su bludne, teško će se kazniti. „A
oni koji pokrenu tužbu protiv žena, i ne proizvedu svjedoke (kako bi po-
držali svoje tvrdnje) – bičevati ih sa osamdeset udaraca; i odbaciti nji-
hove dokaze zauvijek poslije: jer takvi ljudi su zli grešnici... (Kur'an
24:4)“20

Društveno-ekonomska prava žena

Bitno je spomenuti dvije sfere društveno-ekonomskih prava i to su

pravo na brak i obitelj žene i pravo na posjedovanje imovine žena. Ova
dva glavna prava su također veoma bitna među feministkinjama danas,
ali i izvan feminističkih krugova. Životne uloge u islamu su različite za
muškarce i za žene, te su podijeljeni na temelju mogućnosti oba spola.
Oni na kraju budu jednaki, ali ne identični u prirodi. Međutim, učenja
Kur'ana ostavljaju opcije i mogućnosti za oba spola da slijede ciljeve u
životu, koje su izvan svojih „prirodnih“ odgovornosti i dužnosti. Pravo na
brak u Kur'anu se često pogrešno interpretira od strane ne-islamskih
društava, koji imaju predrasude, međutim, ovo pravo se ne-rijetko zlou-
potrebljava i od strane islamskih društava. Najčešći stereotip vezan za
ovo pravo je da žene nemaju pravo izabrati svog životnog partnera, i da
većina islamskih društava praktikuje „pre-uređene“ brakove. Kao što je
spomenuto gore, u nekim islamskim društvima se zloupotrebljava ovo
pravo, kao i neki drugi koji se odnose na ovaj, ali istinska učenja Kur'ana
su vrlo otvorena i liberalna u tom smislu. Prema Kur'anu, sve žene imaju
pravo da prihvate prijedloge brakova, ali u isto vrijeme da ih odbace bez
pritiska od strane svojih obitelji. Podjela uloga u životu obuhvata ulogu
muškarca da održava obitelj, te ih zaštititi i finansijski podrži, a žene su
prirodni odgajatelji djece. Međutim, ženema je dozvoljeno da nastave
karijeru.
„... Ali on će snositi troškove za hranu i odjeću po pravednim uvje-
tima. Nijedna duša neće nositi teret veći nego što može podnijeti. Ni
protiv jedne majke se neće postupati nepravedno, zbog njenog djeteta,
niti protiv ijednog oca, zbog njegovoga djeteta. S nasljednikom će se
postupati na isti način. Ako su oboje odlučili na weaning uz obostranu

19
Translated from Qur’an s prevodom, Hadimu-I-Haremejni-s_Serfejni-I-
Melik, Medina, 1412 h. pp.426.
20
Ibid., str. 350.
199
Ismar Šabović
suglasnost, a nakon zajedničkih konsultacija, na njih neće pasti nikakva
krivica. Ako se odlučite za drugu majku za svoje potomstvo, neće pasti
nikakva krivica na vas, pod uvjetom da platite (majci) uz pravične uvjete.
Ali plašite se Allaha dž.š. i znajte da Allah dž.š. dobro vidi ono što radite.
(Kur'an 2:233)“21
Ravnopravnost izmežu muškaraca i žena (muža i žene) u braku je
naglašena u Kur'anu, a posebno je istaknuo da, ni pod kojim okolnostima,
ne smije biti bilo koje vrsta nasilja u obitelji ili fizičkog zlostavljanja
prema ženama i muškarcima promovirana ili dopuštena. Žene su ilustri-
rane kao poklon od Allaha dž.š., i povrijeđivanje ili činjenje štete njima je
isto kao da radite Allahu dž.š.
„O vi koji vjerujete! Vama je zabranjeno naslijediti ženu protiv
njene volje. Niti je trebate tretirati sa grubostima, da oduzimate dio brač-
nog dara koje ste im dali, osim ako su krivi za otvorenu sramotu; u kon-
trastu, živite s njima na osnovi dobrote i pravednosti. Ako vam se pre-
stanu sviđati, može biti da ne volite stvar preko koje Allah donosi mnogo
dobra. (Kur'an 4:19)“22
Preljuba se smatra glavnim grijehom u sve tri religije. Međutim,
ograničenje nemoralnosti tog grijeha se tumači različito. U kršćanstvu, tu
je dvostruki standard kada je riječ o preljubi. Kada oženjen muškarac
spava s udatom ženom, oboje se smatraju griješnicima. Ako udata žena
spava s neoženjenim muškarcem, onda se to također smatra preljubom.
Međutim, ako oženjen muškarac spava s neudatom ženom, onda se to ne
smatra preljubom. Kazna za preljubu u kršćanstvu je smrt. „Ako muška-
rac spava sa ženom drugog muškarca, muškarac koji je spavao sa ženom
a i žena mora umrijeti. Morate iskorijeniti zlo iz Izraela. (Ponovljeni
zakon 22:22)“23 Kao takva, preljuba se preklapa sa željenjem imovine
susjeda. Budući da je grijeh željeti imovinu susjeda, a supruga se smatra
imovinom, spavanje sa ženom drugog muškarca se smatra kršenjem imo-
vinskih prava. „Ne učini preljubu. (Egzodus 20:14) Ne poželi kuću svoga
susjeda; Ne poželi suprugu, ili muškog ili ženskog roba, ili vola ili
magarca, niti išta što pripada tvom susjedu. (Egzodus 20:17)“24 U suvre-
menom Izraelu, također postoji prisutnost dvostrukih standarda. Ako
oženjen čovjek ima djecu van braka, oni se smatraju legitimnim, me-

21
Badawi, Jamal 24. novembar 2002., str. 10/18.
22
Ibid., str. 10/18.
23
Prevod sa engleskog: Azeem, Dr. Sherif Abdel, www.submission.org/wo-
men-comp.html, str.13.
24
Prevod sa engleskog: Hasan, Zeeshan Islam from Patriarchy to Feminism,
Star Weekend Magazine, Bangladesh 1998. http://www.shobak.org/islam/wo-
men.html, str. 1/5.
200
 Prava žena u islamu
đutim, ako udata žena učini isto, njena djeca se smatraju ne-legitimnim.
Prisutnost dvostrukih standarda se očituje u islamu i u judeizmu u slučaju
inter-religijskih brakova. Muškarci imaju pravo sklopiti brak izvan svoje
vjere, ali žene ne. Specifičnosti vezane za inter-religijske brakove u
judeizmu su da muškarci koji se ožene izvan religije, i imaju djecu,
njihova djeca se ne smatraju „prirodnim“ Židovima, osim ako oni ne
prihvate religiju kao takvu. U islamu, to nije slučaj. Inter-religijski bra-
kovi su dopušteni u kršćanstvu, ali se ne podržavaju, a potrebna je
posebna dozvola od vjerskog vijeća.
Ekonomska prava žena su u početku identična u sve tri religije.
Međutim, postojale su neke razlike u kasnijim fazama razvoja braka.
Zajednička vjerovanja sve tri religije su da su muškarci odgovorni za
održavanje financijske situacije svoje obitelji. Muškarci su voditelji po-
slova žena, za koje je Bog dao prednost muškarcima nad ženama, i zbog
toga im je povećana imovina.(Kur'an 04:34) No, razlike počinju ubrzo
nakon toga. U judeizmu, koncept braka za žene uključuje gubitak svih
posjeda i zarada svojim muževima. Židovski rabini potvrđuju pravo muža
na vlasništvo svoje žene kao posljedica njegovog posjedovanja nje same:
„Budući da je on došao u posjed žene, zar to ne znači da bi kao posljedica
tome trebao doći u posjed njene imovine?“25 U kršćanstvu, postojali su
zakoni koji su se provodili sve do nedavno, koji su negirali sva prava
žene na vlasništvo. Na primjer, prava žena prema engleskom zakonu su
izrađena i objavljena u 1632. Ova „prava“ uključuju: „Ono što muž ima
je njegovo. Ono što žena ima je suprugovo.“26

ZAKLJUČAK

Vraćajućo se natrag na sva tri Sveta Pisma, očito je da se učenje

Kur'ana ne može smatrati konzervativnim ili šovinističkim, a kada se
uporedi sa druga dva Sveta Pisma, onda je ono jedno od najliberalnijih, u
odnosu na ženska prava. Konceptualizacija Zapada, da je njihov svijet
univerzalan i „odličan“ za sve, je pogrešna. Njihov koncept liberalizacije,
individualizma, konstitucionalizma, ljudskih prava, jednakosti, slobode,
vladavine prava, demokracije, slobodnog tržišta ... ima malo odjeka u
drugim religijama, naročito u islamu.

25
Swidler, Leonard J. 1976, str.142. http://www.submission.org/women-
comp.html#_Toc335566662
26
Prevod sa engleskog: Thompson, R. Women in Stuart England and America
London: Routledge & Kegan Paul 1974. str.162.
http://www.submission.org/women-comp.html#_Toc335566662
201
Ismar Šabović
Nesretna situacija u današnjem svijetu je da većina muslimanskih
društava odstupaju od učenja Kur'ana. Ova odstupanja uzrokuju takva po-
grešna tumačenja koja ilustriraju islam kao religiju u kojoj se žene
ugnjetavaju. S obzirom da većina muslimanskih društava u svijetu nisu
demokratska društva (u samo dvije muslimanske zemlje u svijetu, postoji
mogućnost da se izabere vlada na miran i demokratski način, u Turskoj i
Maleziji), onda je više nego očekivati da bude takav ishod. Odstupanja od
koncepta prava žena u Kur'anu, nažalost, usmjeravaju ka više konzerva-
tivnom smjeru, dok nekoliko društava upućuje na suprotni, više liberalniji
i demokratski smjer. Pseudo-islamske mjere ili institucije su zapravo
anti-islamske; jer one postavljaju model koji ne može biti poštovan, a
pritom ga obilježavaju kao „islamski“. To rezultira u nepravednom pre-
bacivanju grešaka neispravnih institucija na samu vjeru islam.27 Neo-
sporna je činjenica da se žene tretiraju nepravedno u svim društvima
danas, ali razloge za to ne treba tražiti u Svetim Knjigama, nego u
pogrešnim tumačenjima i zloporabi pojedinih učenja. Što vodi ne-musli-
manski narod da pogrešno interpretira istinska učenja Kur'ana? Možda bi,
dio iz epiloga dr. Azeem trebalo odgovoriti na to pitanje, i zaključiti
argument:
„Postoji jaz između onoga u što bi muslimani trebalo da vjeruju i
onoga u praksi. Taj jaz nije skorija pojava. Postoji već stoljećima, te se
sve više širi iz dana u dan. Taj, sve širi, jaz je imao katastrofalne poslje-
dice na muslimanski svijet, te se očituju u gotovo svim aspektima života:
političkom tiranijom i fragmentacijom, gospodarskom zaostalosti, soci-
jalnom nepravdom, znanstvenim stečajem, intelektualnom stagnacijom,
itd. Ne-islamski status žena u muslimanskom svijetu danas je tek sim-
ptom dublje bolesti. Svaka reforma trenutnog statusa muslimanskih žena
ne može biti produktivna ako nije popraćena sveobuhvatnim reformama
cjelokupnog načina života muslimanskih društava. Muslimanski svijet
ima potrebu za renesansom koja će ga približiti idealima islama, a ne
odaljiti od njih. Da zaključimo, koncept da je razlog lošeg stanja musli-
manskih žena zbog same vjere islama je čista zabluda. Problemi musli-
mana u cjelini nisu zbog prevelike privrženosti islamu, oni su vrhunac
dugog i dubokog distanciranja od njega.“28

27
Prevod sa engleskog: ‘al-Faruqi, Lois Lamya, Women in a Qur'anic Society
Vol I, http://www.jannah.org/sisters/womensociety.html, 3. decembar 2002., str.
10/10.
28
Prevod sa engleskog: Azeem, Dr. Sherif Abdel, http://www.submi-
ssion.org/epilogue.html, str.2.
202
 Prava žena u islamu

BIBLIOGRAFIJA

1. ‘al-Faruqi, Lois Lamya. “Women in a Qur'anic Society Vol. I,”

http://www.jannah.org/sisters/womensociety.html, 3/12/02. .
2. Azeem, Dr. Sherif Abdel. “Women in Islam Versus Women in the
Judeo-Christian Tradition: the Myth and the Reality,” www.submi-
ssion.org/women-comp.html 24/11/02
3. Brayer, Menachem M. “The Jewish Woman in Rabbinic Litera-
ture: A Psychosocial Perspective,” Hoboken, NJ: Ktav Publishing House,
1986.www.geocities.com/Athens/Academy/7368/w_comparison_full2.htm
2/12/02
4. Hasan, Zeeshan. “Islam from Patriarchy to Feminism,” Star Wee-
kend Magazine, Bangladesh April 1998. http://www.shobak.org/is-
lam/women.html
5. Izetbegovic, ‘Alija’ Ali. “Islam Between East and West”, Ameri-
can Trust Publications, Third Edition 1993.
6. Karic, Enes. “Ljudska Prava u Kontekstu Islamsko-Zapadne De-
bate,” Pravni Centar, Fond Otvoreno Drustvo Bosne i Hercegovine, Sa-
rajevo 1996.
7. Murray, Marry. “The Law of the Father,” London: Routledge,
1995.www.geocities.com/Athens/Academy/7368/w_comparison_full2.ht
m, 2-12-02
8. “Qur’an s prevodom,” Hadimu-I-Haremejni-s_Serfejni-I-Melik,
Medina, 1412 h.
9. Renzetti, Claire M. and Daniel J. Curran. “Women, Man, and
Society” Allyn and Bacon, Boston, 4th Edition 1999.
10. Sadr, Abdulhasan Beni. “Kur’an i Ljudska Prava”, Mesihat
Islamske Zajednice Izdavacka Djelatnost El Kalem, Sarajevo, 1990.
11. Swidler, Leonard J. “Women in Judaism: the Status of Women in
Formative Judaism”, Metuchen, NJ: Scarecrow Press, 1976, pp.115.
www.submission.org/women-comp.html, 3/12/02
12. “Human Rights in Islam” The Institute of Islamic Information
and Education (III&E) Brochure Series No.7. www.usc.edu/dept/MSA/
humanrelations/humanrights, 24-11-02
13. Thompson, R. “Women in Stuart England and America”
London: Routledge & Kegan Paul 1974. http://www.submi-
ssion.org/women-comp.html#_Toc335566662, 3-12-02
14. Twenty-Five Human Rights Documents, Center for the Study of
Human Rights, Columbia University, New York, 1994.

203
Ismar Šabović
15. Witte, John Jr., Johan D. van der Vyver. Religious Human
Rights in Global Perspective: Religious Perspectives, Graham & Trot-
man LTD, Kluwer Law and Taxation Publishers, and Martinus Nijhoff
Publishers, The Hague, 1996

204
Prikazi

Dr Dragana KUJOVIĆ

ĆAZIM HADŽIMEJLIĆ: UMJETNOST ISLAMSKE KALIGRAFIJE

Sarajevo: Sedam, 2009.- 225 str.: ilustr; 31 cm
(ISBN 978-9958-776-16-8; COBISS.BH-ID 17472006).

Njegovanje prefinjenog jezičkog izraza, i s tim u vezi, uopšte uzev,

poseban odnos prema pisanoj riječi, kao rezultat potrebe bilježenja vjer-
ske tradicije, filoloških i etičkih tekstova namijenjenih opšteobrazovnom
prosvjećivanju, predstavljaju bitnu pretpostavku stvaranja estetskog stan-
darda u autentičnom i prepoznatljivom izrazu, pokazanom najprije u kali-
grafski oblikovanom pismu koje preuzima ulogu privlačnog ukrasa i sim-
bolično ispoljene ljubavi i poštovanja prema vjeri. U islamskom društvu
objedinjenost vjere i države predstavljena je monolitnim sistemom razli-
čitih segmenata duhovnog i sekularnog, tako da je u svom širokom pro-
stiranju vjekovima predstavljalo političku i kulturnu cjelinu. I pored
miješanja tradicionalnih lokalnih uticaja, opštepoznati i uniformni ele-
menti oblikovali su se kao zajednički imenitelj prepoznatljivog i ujedna-
čenog civilizacijskog organizma. Pojavom islama nacionalnost pripad-
nika islamske zajednice vrlo brzo je potisnuta u drugi plan. Jezik Kur'ana
je arapski jezik i istovremeno prvi i osnovni medij islamske civilizacije.
Bilježenje Božje objave omogućilo je arapskom pismu sticanje posebnog
ugleda, dok je hattāt (kaligraf) dobio uzvišeni i cijenjeni umjetnički za-
datak. U društvu privrženom orijentalno-islamskoj tradiciji pisana riječ je
imala vrlo često simboličnu ulogu, budući da su Kur'an i poruka sadržana
u njemu imali neprikosnoveno mjesto i važnost u duhovnom i svako-
dnevnom životu. Ova uloga bila je utoliko izraženija ukoliko je kao riječ
na nekom od klasičnih jezika islamskog Orijenta bila praktikovana u
zemljama u kojima se tim jezicima nije govorilo. Tada je pisana riječ bila
znak pripadanja svekolikom islamskom svijetu i svjedočanstvo nenaruše-
nog kulturnog jedinstva. Kaligrafsko izražavanje pružalo je koliko estet-
ski, toliko i duhovni odušak, njime su se sticale vjerske zasluge. Među
značajnim predstavnicima islamske kaligrafije i njenim osnivačima po-
minju se ar-Rayhānī, Ibn Muqla, Ibn al-Bawwāb, Yāqūt al-Musta'sim.
Ibn Muqli. Abasidskom veziru, halifa je odsjekao ruku, ali je on i dalje
bio u stanju lijepo pisati lijevom rukom. U knjizi Umjetnost islamske
kaligrafije autor Ćazim Hadžimejlić ističe da su ljudi „oduvijek imali

205
Dragana Kujović
potrebu da zamišljeno, domišljeno i izrečeno (ili neizrečeno!) prikažu na
vizualno dopadljiv način, da u uživanje u ljepoti izgovorenog, prije svega
kako bi upotpunili osjećaj, uključe i ostala osjetila, te tako i oči uživaju,
povezujući ispisani tekst sa osjećanjima. Međutim, po njegovom mi-
šljenju „puka želja za što ljepšim pisanjem i potreba zadovoljenja čula
vida nisu razlozi koji bi podstakli nastanak posebne grane umjetnosti; ka-
ligrafija je nastala iz osjećaja poštovanja, radije strahopoštovanja prema
svetom tekstu u opštem smislu te riječi, a potom i iz istorodnih i isto-
vjetnih osjećaja prema ispisanom Svetom Tekstu“1. Umjetnost arapskog
slova, arapske, odnosno islamske kaligrafije razvila se u nekoliko pravaca
i estetske, odnosno dekorativne karakteristike dobijala je prema zanatskoj
i umjetničkoj vještini kaligrafa i njegovom nadahnuću. U tom smislu,
prema Hadžimejliću, kaligrafija je „osobni i nadosobni predstavnik (is-
lamskog) Istoka“ i, kao takva, svojevrsno, posebno i neuporedivo umjet-
ničko dostignuće2. Zato „poneko, nakon fascinacije ljepotom kaligraf-
skog ispisa, usudi se analizirati i osvajati voljeno. Samo rijetki pokušaju
kalemom steći sopstveno duhovno-estetsko iskustvo“.3
Knjiga Umjetnost islamske kaligrafije Ćazima Hadžimjelića konci-
pirana je, prema riječima autora, kao neka vrsta uvoda u „sve domene
kaligrafske umjetnosti“.4 Ako izuzmemo Uvod, sadrži šest poglavlja (I
Uvod u historiju umjetnosti kaligrafije, str. 17-24; II Historijski nastanak
arapskog slova – pisma i umjetnosti islamske kaligrafije, str. 27-63; III
Umjetnost kaligrafije kod Turaka, na Balkanu i u Bosni i Hercegovini,
str. 65-103; IV Bilježenje Kur'ana i umjetnost kaligrafskog ispisa sa osta-
lim obilježjima, str. 105-117; V Umjetnost kaligrafije kroz stilove i kom-
pozicije, str. 119-183; VI Pribor i materijali u umjetnosti kaligrafije, str.
187-234), rječnik stranih riječi i manje poznatih pojmova, indeks imena,
spisak korištene literature, izvode iz recenzija i bilješku o autoru. Knjiga
je napisana u velikom formatu, na 255 strana, luksuzno opremljena i
bogato ilustrovana. Pored poglavlja Uvod u historiju umjetnosti kaligra-
fije i Historijski nastanak arapskog slova – pisma i umjetnosti islamske
kaligrafije, poseban autorski napor, zavidna stručnost i kaligrafsko, peda-
goško i umjetničko iskustvo vidljivi su u veoma zanimljivo predstav-
ljenim sadržajima poglavlja: Umjetnost kaligrafije kod Turaka, na Bal-
kanu i u Bosni i Hercegovini, Bilježenje Kur'ana i umjetnost kaligrafskog
ispisa sa ostalim obilježjima i Umjetnost kaligrafije kroz stilove i kompo-

1
Ćazim Hadžimejlić, Umjetnost islamske kaligrafije, Sarajevo, 2009, 11.
2
Ibid, 13.
3
Ćazim Hadžimejlić, Umjetnost islamske kaligrafije, Sarajevo 2009, 251 (Iz-
vod iz recenzije prof. dr Ibrahima Krzovića).
4
Ibid, 13.
206
 Ćazim Hadžimejlić: Umjetnost islamske kaligrafije
zicije. S tim u vezi, u poglavljima Bilježenje Kur'ana i umjetnost kali-
grafskog ispisa sa ostalim obilježjima i Umjetnost kaligrafije kroz stilove
i kompozicije saznajemo da je „za izradu jednog rukopisnog primjerka
mushafa potreban cijeli tim ljudi, pri čemu izostanak jednog majstora
uzrokuje nemogućnost uspješnog dovršetka Knjige“5, da svojevrstan
standard u umjetnosti islamske kaligrafije predstavljaju šest osnovnih pi-
sama, tzv. `aqlām sitta ili šeš qalam, o kojima autor u podnaslovima ovog
poglavlja posebno govori, ne izostavljajući opis drugih stilova. U na-
stavku ovog poglavlja predstavljene su moguće kompozicijske karakteri-
stike kaligrafskog ispisa (str. 147-173), da bi svoje kazivanje u ovom
poglavlju autor završio pojedinostima koje se odnose na proces učenja i
vježbanja, odnosno sticanja kaligrafskih znanja. U svim izlaganjima i
opisima razvoja islamske kaligrafije dobijamo uporedo i informacije o
najznačajnijim umjetnicima na arapskom Istoku ili je riječ o njenim do-
stignućima kod Turaka, na Balkanu i u Bosni i Hercegovini. Našu pažnju
posebno je privuklo poglavlje Pribor i materijali u umjetnosti kaligrafije
(str. 187-209), u kojem autor jasno, postupno i jednostavnim izrazom i
rečenicom predstavlja onaj dio kaligrafskog umijeća koji neupućenima i
onima koji nikada nisu bili u prilici da vide proces nastanka kaligrafski
ispisanog teksta omogućava da to gotovo neposredno saznaju. U ovom
poglavlju, kroz sadržaje u podnaslovima Pera – kalemi i ostali pribor,
Kaligrafske boje i tuš – murekeb, Priprema papira za kaligrafsko pisanje
i ostali pribor predstavljene su faze koje prethode kaligrafskom pisanju
teksta i pokazano je sa koliko gotovo ritualnog postupka kaligraf pristupa
ovom poslu. Materijali koji su korišteni i koji se i danas koriste su isklju-
čivo prirodni i jednaki kao i u vremenu kada je islamska kaligrafija bila
„na početku stvaranja i na vrhuncu svojih dostignuća“6. Uz knjigu, kao
neka vrsta dodatka, priložen je i mašq, kaligrafski ispisi koji se zadaju
učenicima ovog umijeća. Moramo sasvim dobronamjerno napomenuti da
orijentalista, arabista posebno, zapaža nedosljednost i nedovoljno pre-
cizno transkripcijsko bilježenje arapskih riječi, termina ili vlastitih imena.
Ali, riječ je o lektorskom, odnosno propustu recenzenta arabiste, koji u
ovom stručno i uz ogromni napor urađenom radu, u nekom od sljedećih
izdanja mora biti korigovan, bez obzira što se radi o prilično odomaćenim
antroponimima, odnosno terminima struke.
Čitalac ove vrijedne knjige, orijentalista ili umjetnik, motivisan ra-
doznalošću, ili s namjerom da se i sam bavi ovom disciplinom, susreće se
sa iscrpno predstavljenim razvojem kaligrafski oblikovanog arapskog
slova i stilovima kaligrafske umjetnosti na islamskom Istoku, od osnov-

5
Ibid, 116.
6
Ćazim Hadžimejlić, Umjetnost islamske kaligrafije, Sarajevo, 2009, 187.
207
Dragana Kujović
nih `aqlām sitta i svih kasnije izvedenih, do načina na koji se budući kali-
graf obučava vještinama pisanja koje će kasnije promijeniti u svom
umjetničkom izrazu. Ne sporeći činjenicu da bavljenje islamskom
kaligrafijom podrazumijeva usvajanje školskog znanja, istrajnu vježbu
pod budnim okom učitelja – hattāta, i poštovanje čvrsto uspostavljenih
pravila, autor s dubokim uvjerenjem ističe da je riječ o umjetnosti, o
kojoj nedvojbeno svjedoče njena blistava dostignuća. Pri tome, tekst koji
ne smije izgubiti na čitljivosti, nadilazi svoju osnovnu funkciju i upija
nadahnuće i duhovni zanos onoga koji ga ispisuje. Autor otkriva da
između učitelja i njegovog učenika postoji veza pokazana u tzv. silsili
učitelja-kaligrafa, kada učenik dobija idžazet-namu koja mu omogućava
da, osim dobijanja dozvole za pisanje, dobije i dozvolu da se i sam bavi
pedagoškim radom. Na kraju osnovnog sadržaja priloženi su kaligrafski
ispisi koji svojom ljepotom oduzimaju dah.
Prema riječima autora, „ova knjiga je namijenjena da bude inspi-
racija svim iskrenim i dobronamjernim tragateljima koji osjećaju poriv i
potrebu da svoju duhovnu težnju iskažu na materijalima, kroz pero, na
osobitoj razini, kroz 'čistu umjetnost' – islamsku kaligrafiju“7 Ako slije-
dimo opis autorskog zadatka, zaključili bismo da ovaj dragocjeni rad
predstavlja nastojanje da na jednom mjestu budu obuhvaćena dostignuća
ove umjetnosti iz perspektive estetskog, istorijskog i praktičnog, odnosno
tehnološkog aspekta8. Vrlo često, čitajući ovu knjigu, stičemo utisak da
smo i sami učenici kojima vrsni poznavalac ove umjetnosti predstavlja
disciplinu kojoj se divi, s kojom živi i koju osjeća kao medij sopstvenog
duhovnog izraza.

7
Ibid, 12.
8
Ibid.
208
Veselin KONJEVIĆ

POVODOM KNJIGE AKADEMIKA ŠERBA RASTODERA

KAD SU VAKAT KALJALI INSANI - ŠAHOVIĆI 1924
Almanah, Podgorica 2011.

Pred nama je knjiga akademika Šerba Rastodera, pod nazivom „Ša-

hovići 1924.“, koja rasvjetljava još jednu stranicu naše prećutkivane
istorije. O tom strašnom događaju, koji se desio između 9. i 10. novembra
1924. godine, decenijama se ćutalo. Prisjećanje je izazivalo nekakav
neodređeni strah i mučninu, uz neizbježan zaključak i pretpostavku: šta bi
se sve moglo strašno dogoditi, ukoliko bi se o tome javno progovorilo?
Svako rasvjetljavanje zločina, ukoliko se polazi od časnih namjera i
ukoliko se to radi na objektivan i profesionalan način, vodi oslobađanju
nagomilanih trauma i relaksaciji međusobnih (u ovom slučaju, među-
konfesionalnih) odnosa.
Često su priče o našoj prošlosti bolne i frustrirajuće. Makar i površ-
nim listanjem stranica koje ispisuju našu istoriju, shvatićemo koliko
mržnje i nerazumijevanja počiva u čovjeku; koliko destrukcije koja, s
vremena na vrijeme, proključa u ljudima, sa željom da se uništi sve ono
što je drugo i drugačije, što nije nalik njima. I tako to biva kada razum u
ljudima potpuno zataji. A svakom tom međusobnom satiranju i uništava-
nju naknadno se davao smisao i opravdanje – zašto je to učinjeno!
Svako traženje opravdavanja i smisla za zločin pokušaj je njegove
relativizacije, što za njegove počinioce predstavlja umirivanje savjesti
pred teretom sopstvene moralne odgovornosti. Stoga ovu knjigu akade-
mika Rastodera doživljavam kao vrlo vrijedno naučno i ljudsko preg-
nuće: da se nepristrasno, činjenično utemeljeno i profesionalno rasvijetle
sve okolnosti u vezi sa ovim događajem u Šahovićima 1924. godine –
njegovi uzroci i posljedice, kako nas to rasvjetljavanje ne bi uvelo u novu
spiralu mržnje i zla. U Knjaževini i Kraljevini Crnoj Gori, u miru, nešto
slično se nije moglo desiti. Ali tada Crne Gore nije bilo! I ona je doži-
vjela zločin na jednoj mirovnoj konferenciji. Tada je to bila druga država,
koja je nametala druge vrijednosti. Samo radi podsjećanja, upravo u to
vrijeme, ili koju godinu ranije, u drugim krajevima današnje Crne Gore
dešavao se strašan pogrom nad narodom, koji je bio protiv te nove
države.

209
 Veselin Konjević
Svima nama je bilo potrebno rasvjetljavanje istine o zločinu u Šaho-
vićima iz 1924. godine. Potomcima tih stradalih nevinih nesrećnika, raz-
otkrivanje istine o tom događaju danas predstavlja kakvu-takvu satisfak-
ciju, ako o bilo kakvoj satisfakciji za ono što im se desilo možemo govo-
riti! Potomcima onih koji su počinili zločin istina je potrebna da bi sami
postali svjesni njegovih strašnih posljedica, te da im to bude nauk za
budućnost kako se ne smije raditi. Nepravedno bi danas bilo potomke
optuživati za taj zločin, kao što su svojevremeno nepravedno optuživani
vraneški muslimani za zločine počinjene u vrijeme vladavine Osmanske
imperije.
Do sada se gotovo nije govorilo o vraneškim starosjediocima, ko-
jima je nametnuta hipoteka zločina, iako nema podataka da su organizo-
vano učestvovali u njemu. Rasvjetljavanje tog zločina za njih znači ski-
danje te hipoteke. Naravno, u te ne ubrajam moguće pojedince koji su se
pridružili toj harangi, već one časne ljude koji su pokušali, koliko su im
to okolnosti dozvoljavale, da spasu te progonjene i od straha izbezum-
ljene nesrećnike, krijući ih po šupama, izbama, tavanima, često dovodeći
u opasnost i sopstveni život. Jedan takav slučaj spasavanja zabilježen je i
u mom bratstvu – Konjevićima, kada je žena u naručju s djetetom potra-
žila utočište kod mojih rođaka. Zna se za više slučajeva kada su, u to
vrijeme, vraneški starosjedioci – pravoslavci prihvatali i skrivali progo-
njene muslimane, spašavajući ih sigurne smrti. Tim starosjediocima Vra-
neša kuće su te kobne noći i dana pretresali i prijetili im smrću, ukoliko,
kako su govorili progonioci, „kriju Turke“. Njihovi potomci danas ne-
maju snage da se distanciraju od zločina i zločinaca, već jednostavno –
ćute. I danas žive na svojim skromnim i strmim imanjima, kao i prije
nekolike stotine godina, gledajući odozgo na novodoseljenike u pitomoj
Vraneškoj dolini. Njihovi potomci danas, izuzev rijetkih primjera, ne-
maju hrabrosti da javno saopšte čak ni te antičke i univerzalne primjere
ljudskosti – kada su njihovi očevi i đedovi ponudili pribježište i spasenje
tim nesrećnicima, rizikujući sopstveni život.
U posljednjoj deceniji XX vijeka zajedno smo preživljavali drama-
tične trenutke raspada nekada nam zajedničke države. Počinjeni su strašni
i brojni zločini, samo zbog toga što su se ljudi među sobom po nečemu
razlikovali – po vjeri, naciji, ideologiji, političkom ubjeđenju, itd. Upravo
takvi i toliko učestali negativni primjeri iz naše prošlosti sve ljude dobre
namjere obavezuju da danas tragaju za njima i afirmišu one druge,
mnogo rjeđe, ali zato neuporedivo ljudskije, odnosno plemenitije pri-
mjere - onu svijetlu stranu naših odnosa. A to su primjeri našeg suživota i
tolerancije, uz podrazumijevajuće međusobne razlike. Jer to je ono što
nas afirmiše, što nas oplemenjuje. Zahvaljujući takvim primjerima mi
smo opstali na ovim prostorima. A sama činjenica da i danas postojimo,

210
 Povodom knjige akademika Šerba Rastodera Kad su vakat kaljali insani...
bjelodano govori da je taj princip tolerancije i suživota, odnosno to dobro
u nama ipak na kraju uvijek pobijedilo.
Vjerovatno da danas nema primjera u Crnoj Gori koji na tako upe-
čatljiv i konkretan način ukazuje na nužnost međusobne tolerancije i uva-
žavanja različitosti, kao što je to predanje o nastanku imena Pavino Polje.
Niti ima mjesta, odnosno toponima u Crnoj Gori za čiji nastanak imena
se vezuje tako divna, elegična priča. Predanje o Pavi i Ahmedu, sa pri-
mjerima ljudskosti, čojstva i junaštva, jasan je dokaz koliko je naša pro-
šlost kontroverzna, i samo je na nama šta ćemo iz nje „uzeti“ i afirmisati
kao vrijednost i kao „uzor“ sopstvenog ponašanja!
Bilo je još sličnih priča iz ovog kraja, doduše ne tako snažnih i upe-
čatljivih, ali zato jednako poučnih, koji opovrgavaju onu Volterovu tezu
da je „istorija samo popis zločina i nesreća“. Jednu od njih, s početka
XX vijeka, koja se odigrava u jednom vraneškom selu, zabilježio je Ne-
đeljko Neđo Varagić u nedavno objavljenoj knjizi „Zapisi sa Sjevera“.
Dozvolite mi da pročitam ovu kraću priču onako kako je zapisana, da je
ne bih interpretirao i rizikovao da pogriješim. Priča nosi naslov „Mo-
litva“, a glasi:

- Za vrijeme turske vladavine pravoslavcima je bilo strogo zabra-

njeno nošenje i držanje oružja. Ipak, mnogi su se snalazili na razne na-
čine, nabavljali su puške i krili ih, najčešće van kuće.
Tako su i braća Kljajevići Rašo i Mileta – Šoro nabavili dvije puške
i sakrili ih u podini od sijena đe su polagali životinji.
Jednoga jutra, iznenada, u njihovu kuću banu mladi komšija Rušid
Bahor, pa još s vrata reče:
- Eno su vam goveda provalila kotar, razburukala sijeno, pa su vam
one puške poispadale.
- Kakve puške? Mi nemamo nikakve puške, - prekidoše ga izne-
nađena i uplašena braća Rašo i Šoro.
- Dobro! Nemate! U redu je! Ja nijesam ništa vidio. Ali vi ipak oti-
đite i sklonite ih neđe, da ih ne bi vidio ko drugi, - reče Rušid, zatvori
vrata i ode. Zbunjena braća odmah odoše do kotara i zatekoše sve onako
kako je Rušid rekao: provaljen kotar, razburukana podina, goveda oko
sijena, a pored podine dvije njihove puške. Puške su premjestili na drugo
mjesto. Nekoliko dana su strepjeli šta će se desiti. Ali, kao što je i rekao
mladi Rušid Bahor „nije ništa vidio“ i nije nikome rekao.
Vrijeme je brzo prolazilo. Događaji su se nizali jedan za drugim, pa
su počeli i balkanski ratovi. Crnogorska vojska je u prvom naletu prešla
Taru i oslobodila pogranična sela. Komanda, koja se za taj dio fronta
nalazila u Stožeru, izdala je naredbu da muslimansko stanovništvo preda
oružje. Mladi Rušid Bahor imao je pušku. Plašio se da ide u štab, koji je

211
 Veselin Konjević
bio podaleko, pa je pušku predao svome komšiji Šoru. Međutim, grupa
pravoslavaca njegovih komšija i suseljana došla je u njegovu kuću i
tražila da im preda pušku. Uzaludna su bila njegova uvjeravanja da je
predao pušku svome komšiji Šoru. Uhvatili su ga i poveli, navodno, u
Štab, pa će on tamo dokazati đe mu je puška. Naišli su pored Šorove
kuće. On ih je vidio i izišao pred njih. Objasnili su mu da Rušid nije
predao pušku i da ga vode u Štab.
- Puška je kod mene. Evo je, - pokazao je Šoro Rušidovu pušku – a
sad ga puštite.
- Mi ga moramo sprovesti u Štab, - usprotivili su se.
Znao je Šoro da to „vodimo ga u Štab“, znači da će ga dovesti do
prve jaruge i ubiti ga.
- Nikud vi njega nećete voditi, a ako se vama ide u Štab, vi idite, ši-
roko vam polje. Dođi, ti Rušide, sa mnom, - uzeo je preplašenog mladića
za ruku i uveo ga u svoju kuću.
Poslije izvjesnog vremena kad se situacija malo smirila, došli su kod
Šora Rušid i njegov otac Bešir. Doveli su i konja sedlenika. Šoro ih je
dočekao kao pravi komšija i prijatelj. Sjeđeli su malo, a onda je Bešir
rekao da su odlučili da sele u Tursku. Uzaludna su bila sva Šorova
ubjeđivanja da ostanu. Bešir je na kraju rekao:
- E, moj dobri komšija, da su mi i ostali kao ti, nikad se ne bih selio.
Ustali su i spremili se da krenu.
- A ova konj je tvoj. To ti je poklon od moga Rušida. Da nije tebe
bilo onoga dana, ni moj Rušid ne bi bio živ. Nikad ti se za to ne možemo
odužiti i nikada ti to nećemo zaboraviti – dodao je Bešir.
Nije pomoglo nikakvo Šorovo odbijanje. Bešir je rekao da je to želja
i njegovog staroga oca, a Rušidovog đeda Deda.
Veličina njihovog gesta može se bolje shvatiti kada se zna da se u
Tursku tada putovalo, ili pješke, ili na konjima. A konj kojega su po-
klonili Šoru, značio bi mnogo za brojnu Beširovu porodicu, na njenom
putu u neizvjesnost. A onda se Rušid okrenuo prema istoku, kleknuo na
koljena i počeo molitvu za blagoslov i sreću Šorove i Rašove porodice.
Molitva je trajala skoro pola sata. Bešir je ustao. Pozdravili su se i
krenuli.
Mnogo godina kasnije Šorova i Rašova porodica živjela je u blago-
stanju i sreći. A njihov sinovac Tomo često je znao da kaže:
- Vas izgleda još prati onaj Rušidov blagoslov.

212
Sait Š. ŠABOTIĆ

BIBLIOGRAFIJA ČASOPISA „ALMANAH“

(1994-2010)

BAŠTINA

Abdić, Abdulah-Bato, Zapis o kulturnom životu Podgorice, Alma-

nah, 5-6, Podgorica 1999, 39-43.
Abramović-Orlandić, Ana, Konzervacija marame – XVIII vijek,
Almanah, 41-42, Podgorica 2008, 47-65.
Agović, Bajro, Arhivska građa u posjedu Islamske zajednice u Cr-
noj Gori, Almanah, 19-20, Podgorica 2002, 133-139.
Agović, Bajro, Islamske obrazovne institucije u Crnoj Gori kroz
vjekove, Almanah, 45-46, Podgorica 2009, 73-91.
Alihodžić, Rifat, Projekat podgoričke medrese, Almanah, 17-18,
Podgorica 2001, 109-111.
Alihodžić, Rifat, Most na rijeci Bistrici desnoj pritoci Lima kod
Bijelog Polja, Almanah, 21-22, Podgorica 2003, 129-135.
Andrejević, Andrej, Pljevaljska džamija i njeno mjesto u islamskoj
umjetnosti na našem tlu, Almanah, 9-10, Podgorica 2000, 7-21.
Arbutina, Petar, Ontološka slika i individualnost pripovedačkog
univerzuma Ćamila Sijarića, Almanah, 29-30, Podgorica 2005, 15-21.
Azemović, Zaim, Parabole i anegdote iz rožajskog kraja, Almanah,
11-12, Podgorica 2000, 39-47.

Bašić, Husein, Epika – prilozi proučavanjnu usmene književnosti

Bošnjaka-Muslimana iz Crne Gore i Srbije, Almanah, 3-4, Podgorica
1998, 11-21.
Bašić, Husein, Tradicija i istorija – komentar uz epsku pjesmu „Bo-
jevi u Polimlju“ i anegdotu „Izgubiće ko zastrani nejač u zločin“, Alma-
nah, 9-10, Podgorica 2000, 29-41.
Bašić, Husein, Korijeni duhovnog izraza u usmenoj tradiciji, Alma-
nah, 17-18, Podgorica 2001, 7-15.
Bašić, Husein, Bošnjačke lirske pjesme u djelu „Černogorija“ Pa-
vla Apolonoviča Rovinskog, Almanah, 17-18, Podgorica 2001, 27-35.

213
Sait Š. Šabotić
Bašić, Husein, Avdo Međedović – pjevač priča, Almanah, 21-22,
Podgorica 2003, 7-17.
Bečanović, Tatjana, Narativni mozaik romana „Davidova zvije-
zda“ Zuvdije Hodžića, Almanah, 33-34, Podgorica 2006, 113-127.
Bećović, Uzeir, Pljevaljski „Gajret“, Almanah, 11-12, Podgorica
2000, 35-39.
Bećović, Uzeir, Narodno pozorište u Pljevljima, Almanah, 19-20,
Podgorica 2002, 115-125.
Bećović, Uzeir, Mehmed Zekerijah – Zeki Ćinara, Almanah, 21-22,
Podgorica 2003, 135-141.
Bošković, Lidija, Introspekcija: Sablja Ćamila Sijarića i Derviš i
smrt Meše Selimovića, Almanah, 29-30, Podgorica 2005, 47-65.
Brković, Jevrem, Trijumfalna kapija Zuvdije Hodžića, Almanah,
17-18, Podgorica 2001, 59-63.
Broug, Eric, Kontemplacija islamskog geometrijskog dizajna, pre-
vod Džemo Redžematović, Almanah, 48-49, Podgorica 2010, 47-57.
Buturović, Lada, Tekstualizacija priče o epu (Povodom epa Avda
Međedovića, „Ženidba Smailagić Meha“), Almanah, 17-18, Podgorica
2001, 15-27.
Buturović, Lada, Književno- stilistička analiza epske usmene pje-
sme Gazi Husrev-beg vodi svatove u Stambol, Almanah, 19-20, Podgo-
rica 2002, 97-105.
Buturović, Lada, Mitske strukture gostoprimstva, Almanah, 33-34,
Podgorica 2006, 95-113.

Cerović, Rajko, Zamjene i krivice, Povodom ciklusa romana Hu-

seina Bašica "Zamjene I-V", Almanah, 15-16, Podgorica 2001, 21-29.
Cerović, Rajko, Umnoženo ogledalo, Almanah, 17-18, Podgorica
2001, 65-71.
Cerović, Rajko, Poetika sopstvenog stvaralačkog iskustva, Alma-
nah, 29-30, Podgorica 2005, 21-31.

Čirgić, Adnan, Karakteristike govora podgoričkih muslimana, Al-

manah, 27-28, Podgorica 2004, 89-117.
Čirgić, Adnan, Sudbina suglasnika h u govoru podgoričkih Musli-
mana, Almanah,37-38, Podgorica 2007, 53-61.
Čolaković, Zlatan, Milman, Nikola, Ilija i Avdo Menedović, Alma-
nah, 25-26, Podgorica 2004, 19-77.
Čolaković, Zlatan, Homer: Ćor Huso ili Avdo, rapsod ili aed?, Al-
manah, 27-28, Podgorica 2004, 47-69.
Čolaković, Zlatan, Međedovićeva kazivanja o svom životu, pjesma-
ma i pjevačima, Almanah, 33-34, Podgorica 2006, 9-77.

214
 Bibliografija časopisa „Almanah“ (1994-2010)
Čolaković, Zlatan, Pjevač iznad priča, Homer, Međedović i tradi-
cijska epika, Almanah, 41-42, Podgorica 2008, 9-43.
Čolaković, Zlatan, Ali-paša će jezditi Bosnom dok bude Bošnjaka,
Almanah, 43-44, Podgorica 2009, 9-19.

Dizdarević, Asim/ Dizdarević, Muharem, Muslimanski kulturni

stvaraoci bjelopoljskog kraja, Almanah, 7-8, Podgorica 1999, 7-31.
Dizdarević, Asim, Rifat Burdžović – Tršo – Borac za slobodu
(ravnopravnost), heroj i pjesnik (1913-1942), Almanah, 9-10, Podgorica
2000, 41-47.
Dizdarević, Asim, Tradicionalni pristup u liječenju kod Bošnja-
ka/Muslimana u Crnoj Gori, Almanah, 33-34, Podgorica 2006, 153-157.
Dizdarević, Faruk, Rasim Ćelahmetović (Prostor je iluzija. Vrijeme
je iluzija), Almanah, 9-10, Podgorica 2000, 87-99.
Dizdarevic, Faruk, Bojadžića čardak u Voljavcu, Almanah, 15-16,
Podgorica 2001, 71-79.
Dizdarević, Faruk, Žena u stihovima u knjizi "Stare narodne pje-
sme" Saita Orahovca, Almanah, 27-28, Podgorica 2004, 25-35.
Dizdarević, Faruk, Simbolika prirode i prirodnih pojava u književ-
nom djelu Ćamila Sijarića, Almanah, 29-30, Podgorica 2005, 35-41.
Dizdarević, Faruk, U vidokrugu Zaima Azemovića, Almanah, 43-
44, Podgorica 2009, 19-25.
Dizdarević, Faruk, U vidokrugu Rasima Ćelahmetovića, Almanah,
48-49, Podgorica 2010, 57-67.
Drnda, Hamdija, Iz pljevaljske prošlosti, Zec „Toske“ i „dege-
nek“, Almanah, 19-20, Podgorica 2002, 125-129.
Drobnjak, Slobodan, Demografsko kretanje muslimanskog stanov-
ništva onogoško-nikšićkog kraja 1688-2003., Almanah, 27-28, Podgorica
2004, 121-155.
Drobnjak, Slobodan, Šabotić, Sait Š., Kulturne prilike i kulturni
stvaraoci Nikšića iz osmanskog perioda, Almanah, 25-26, Podgorica
2004, 93-119.
Durgut, Jakup, Sanacija Husein-pašine džamije u Pljevljima, Al-
manah, 33-34, Podgorica 2006, 163-169.
Durić, Rašid, Murat Baltić i njegova romaneskna trilogija: bitan
estetski novum sandžačke u bošnjačkoj i u južnoslavenskim književno-
stima, Almanah, 29-30, Podgorica 2005, 85-105.
Durić, Rašid, Estetski i stilski sinkretizam i integralizam bosanske,
posebno bošnjačke književnosti, Almanah, 35-36, Podgorica 2006, 59-83.
Durić, Rašid, Stilematika balkanskih turcizama u „Gorskom vijen-
cu“ kroz muslimansko-bošnjačku recepciju, Almanah, 41-42, Podgorica
2008, 43-47.

215
Sait Š. Šabotić
Džogović, Alija, Dijalektalne i zavičajne govorne specifičnosti u
epu „Ženidba Smailagić Mehe” – Avda Međedovića, Almanah, 1-2, Pod-
gorica 1994, 67-73.
Džogović, Alija, O nekim problemima beleženja i sakupljanja san-
džačkih usmenih tvorevina, Almanah, 1-2, Podgorica 1994, 51-57.
Džogović, Alija, O nekim antroponimima kod sandžačkih Bošnjaka,
Almanah, 9-10, Podgorica 2000, 55-67.
Džogović, Alija, Dijalektalne i zavičajne govorne specifičnosti u
epu „Ženidba Smailagić Mehe“ Avda Međedovića, Almanah, 19-20,
Podgorica 2002, 17-85.
Džogović, Alija, Neke jezičke osobine Mevluda Hafiza Saliha Gaše-
vića, Almanah, 21-22, Podgorica 2003, 69-93.
Džogović, Alija, Porijeklo i značenje nekih toponima, Almanah, 27-
28, Podgorica 2004, 69-89.
Džogović, Alija, Toponomastika turskog porijekla i njena prila-
gođenost u sistemima južnoslovenskih jezika, Almanah, 33-34, Podgorica
2006, 127-147.
Džogović, Alija, Tragovi nekih mitova, predanja i vjerovanja tur-
sko-mongolskih naroda iz predosmanskog perioda u tradiciji Bošnjaka,
Almanah, 35-36, Podgorica 2006, 7-21.
Džogović, Alija, Alija Đerzelez – mit ili stvarnost, Almanah, 37-38,
Podgorica 2007, 19-39.
Džogović, Alija, Sandžačka ranobalkanska onimija, Almanah, 45-
46, Podgorica 2009, 7-51.
Džogović, Alija, Sandžačka ranobalkanska onimija, II dio, Alma-
nah, 48-49, Podgorica 2010, 69-89.

Đurović, Žarko, Album pjesnikovih nesanica, Almanah, 29-30,

Podgorica 2005, 31-35.

Faroki, Suraija, Religija, etnička zajednica i osmanski državni

aparat, Almanah, 17-18, Podgorica 2001, 109-111.
Fetahović, Maruf, Invokacija u spjevu Avda Međedovića „Ženidba
Smailagić Mehe“, Almanah, 3-4, Podgorica 1998, 25-29.
Fetahović, Maruf, Treba izvor naći da bismo razumjeli rijeku, Al-
manah, 25-26, Podgorica 2004, 151-155.
Fetahović, Hamdija, Anegdote o Mujagi Sutoviću i Hamidbegu
Bećiroviću, Almanah, 11-12, Podgorica 2000, 65-67.
Fowler, Robert L., Homer i južnoslavenska epika, Almanah, 37-38,
Podgorica 2007, 9-15.

216
 Bibliografija časopisa „Almanah“ (1994-2010)
Goranović, Pavle, O ciklusu romana „Zamjene“ Huseina Bašića,
Almanah, 17-18, Podgorica 2001, 51-55.

Hadžić, Ibrahim, Nekoliko riječi o rožajskim riječima, Almanah, 9-

10, Podgorica 2000, 47-55.
Hadžibrahimović, Maksut Dž., Objekti islamske kulture u Ulcinju,
Almanah, 1-2, Podgorica 1994, 57-61.
Hadžibrahimović, Maksut Dž., Da li je Sabetaj Cvi (Sabataj Cevi)
- Pseudomesija sahranjen u Ulcinju, Almanah, 41-42, Podgorica 2008,
55-59.
Hadžibrahimović, Maksut Dž., Pomorstvo i trgovina srednjovje-
kovnog Ulcinja, Almanah, 45-46, Podgorica 2009, 91-115.
Hadžibrahimović, Maksut Dž., Razvitak albanske-muslimanske
prosvjete i kulture u Ulcinju od sredine XIX do početka XX vijeka, Alma-
nah, 48-49, Podgorica 2010, 37-47.
Hasanbegović, Fatma, Bašićeva iluzija o bošnjačkom muhadžir-
luku, Almanah, 11-12, Podgorica 2000, 7-13.
Hasandedić, Hivzija, Spomenici islamske kulture u Herceg Novom i
okolini, Almanah, 3-4, Podgorica 1998, 79-95.
Haverić, Ismail, Vakuf Zejnel-bega Haverića, Almanah, 48-49,
Podgorica 2010, 67-69.
Hodžić, Zuvdija, Kratak pregled bošnjačko-muslimanske književ-
nosti Crne Gore, Almanah, 5-6, Podgorica 1999, 31-39.
Hodžić, Zuvdija, O prošlosti – za budućnost (Husein Bašić, „Za-
mjene“, Almanah, Podgorica, 2000), Almanah, 15-16, Podgorica 2001,
43-47.
Hodžić, Zuvdija, I san i život, Almanah, 29-30, Podgorica 2005,
105-111.

Imara, Muhammed, Put islamskog buđenja, Almanah, 43-44, Pod-

gorica 2009, 123-69.

Janković, Ivan, Sevdalinka danas, Almanah, 37-38, Podgorica

2007, 95-103.

Kačar, Semiha, Sudari svjetova, Almanah, 7-8, Podgorica 1999, 31-45.

Kačar, Semiha, Obrisi davnina, Almanah, 9-10, Podgorica 2000,
67-87.
Kačar, Semiha, U svijetu mašina, O poratnom zapošljavanju žena u
industriji Sandžaka, Almanah, 19-20, Podgorica 2002, 105-115.
Kalač, Halil, Karakterne i mentalne osobine Bošnjaka/Muslimana
Crne Gore, Almanah, 35-36, Podgorica 2006, 83-109.

217
Sait Š. Šabotić
Kalpačina, Isak, Poetika usmene proze, Almanah, 25-26, Podgorica
2004, 147-151.
Kijametović, Redžep, Dijalektizmi u romanu „Bihorci" Ćamila Si-
jarića, Almanah, 15-16, Podgorica 2001, 47-51.
Kijametović, Redžep, Ojnica i privojica, Almanah, 17-18, Podgo-
rica 2001, 89-93.
Kijametović, Redžep, Perom kroz prošlost (Godijevo), Almanah,
35-36, Podgorica 2006, 109-113.
Kilibarda, Novak, O muslimanskoj epici, Almanah, 5-6, Podgorica
1999, 9-31.
Kilibarda, Novak, Etno-vjerski profili usmenih deseteračkih pje-
sama na južnoslovenskim prostorima (uporedna analiza dviju pjesama –
muslimanske i pravoslavne), Almanah, 21-22, Podgorica 2003, 17-51.
Kolaković, Medisa, Antologičarski podvig Huseina Bašića, Alma-
nah, 25-26, Podgorica 2004, 141-147.
Kolaković, Medisa, Balade sa motivom smrznute neveste u zbirci
Saita Orahovca "Sevdalinke, balade i romanse Bosne i Hercegovine", Al-
manah, 27-28, Podgorica 2004, 41-47.
Kujundžić, Enes, Muslimanska epika u američkoj slavistici i home-
rologiji, Almanah, 1-2, Podgorica 1994, 37-51.
Kujović, Dragana, Radovi autora i prepisivača na orijentalnim je-
zicima iz Crne Gore (ili nastali u Crnoj Gori), Almanah, 35-36, Podgo-
rica 2006, 21-29.
Kujović, Dragana, Prilog rekonstrukciji sistema orijentalnoislam-
skog školstva u Crnoj Gori: udžbenici na orijentalnim jezicima – Arhiv-
sko odjeljenje (Berane), fond Zavičajnog muzeja u Pljevljima, arhivski
fond Husein-pašine džamije, Almanah, 45-46, Podgorica 2009, 51-73.
Kurtanović, Ramo, Iseljavanje Bošnjaka iz Brnjice, Almanah, 37-
38, Podgorica 2007, 79-95.

Lavić, Osman, Rukopisi biblioteke Islamske zajednice u Baru, Al-

manah, 21-22, Podgorica 2003, 113-129.
Lompar, Mladen, Davidova zvijezda Zuvdije Hodžića, Almanah,
17-18, Podgorica 2001, 63-65.

Ljuštanović-Pešikan, Ljiljana, Oči su uvijek gladne, Almanah, 25-

26, Podgorica 2004, 127-137.

Marić, Jusuf, Neka obilježja gradske pjesme stare Podgorice, Al-

manah, 27-28, Podgorica 2004, 117-121.
Maunoury, Jean-Louis, Uzvišene riječi i idiotluci Nasrudin hodže
(i dio), Almanah, 21-22, Podgorica 2003, 59-69.

218
 Bibliografija časopisa „Almanah“ (1994-2010)
Maunoury, Jean-Louis, Uzvišene ludosti Nasrudin hodže (II nasta-
vak), Almanah, 25-26, Podgorica 2004, 77-85.
Minić, Vuk, Staro i novo u guslarskoj umjetnosti Crnogoraca i Mu-
slimana, Almanah, 17-18, Podgorica 2001, 35-51.
Minjović, Dušica, Realizacija tematsko-sižejne osnove u epu i ep-
skoj pjesmi na primjeru „Ženidba Smailagić Mehe“ Avda Međedovića i
epske pjesme „Ženidba Smailović Meha“, Almanah, 19-20, Podgorica
2002, 85-97.
Minjović, Dušica, Varijatnost motiva murtatina u bošnjačko-musli-
manskoj usmenoj tradiciji, Almanah, 21-22, Podgorica 2003, 51-59.
Minjović, Dušica, Ženidbe otmicom u epskoj narodnoj poeziji mo-
delativnost teme (1), Almanah, 35-36, Podgorica 2006, 29-47.
Mujazinović, H. Mehmed, Natpis na nišanu Hafiz Saliha Gaševića
u Bijelom Polju, Almanah, 3-4, Podgorica 1998, 75-79.
Mustafić, Suljo, Govori barskih Muslimana, Almanah, 11-12, Pod-
gorica 2000, 31-35.
Mustafić, Suljo, O nekim književno-estetskim osobinama romana
„Rod i dom“ Safeta Sijarića, Almanah, 17-18, Podgorica 2001, 75-83.
Mustafić, Suljo, Književnost Bošnjaka na prostoru Crne Gore, Al-
manah, 25-26, Podgorica 2004, 119-127.
Mustafić, Suljo, Kultura Bošnjaka-Muslimana, Almanah, 29-30,
Podgorica 2005, 81-85.
Mustafić, Suljo, Kult zmije u narodnom vjerovanju i običajima,
Almanah, 41-42, Podgorica 2008, 75-83.
Mušović, Ejup, Prvi crnogorski muslimani, Almanah, 3-4, Podgo-
rica 1998, 5-11.
Mušović, Binasa, Rufaijska tekija u Novom Pazaru, Almanah, 3-4,
Podgorica 1998, 57-61.

Nametak, Alija, Neki narodni običaji i lokalne tradicije Muslimana

u Podgorici (Titograd), Almanah, 7-8, Podgorica 1999, 69-83.
Nikolaidis, Andrej, O istorijskom i istinitom u „Zamjenama“ Hu-
seina Bašića - skica, Almanah, 17-18, Podgorica 2001, 55-59.
Nikšić, Naka, Postavljanje elementarne muzičke pismenosti na
izvornom narodnom stvaralaštvu u Sandžaku, Almanah, 41-42, Pod-
gorica 2008, 59-75.
Nikšić, Naka, Sandžačke lirske pjesme, Almanah, 43-44, Podgorica
2009, 55-69.

Pavlović, Milika, Prever sa Miljacke, Almanah, 19-20, Podgorica

2002, 7-17.

219
Sait Š. Šabotić
Pavlović, Milika, Kamen na okućnici, O poeziji Redžepa Nurovića,
Almanah, 21-22, Podgorica 2003, 101-111.
Pavlović, Milika, U carstvu bezbožnom – hram, Almanah, 29-30,
Podgorica 2005, 111-131.
Pelidija, Enes, Prilog kulturnoj istoriji pljevaljskog kraja, Almanah,
25-26, Podgorica 2004, 85-93.
Peričić, Alan, Tragovi prošlosti u Starom Baru i njegova zaštita i
revitalizacija, Almanah, 48-49, Podgorica 2010, 15-37.
Peročević, Ethem, Svadbeni običaji Mrko(je)vića, Almanah, 5-6,
Podgorica 1999, 43-51.
Plavnik Marković, Ismet, Poezija Saita Orahovca: obnavljanje
Percepcije, Almanah, 27-28, Podgorica 2004, 35-41.
Premović, Marijan, Bihor grad, Almanah, 48-49, Podgorica 2010,
7-15.

Ramčilović, Irfan H., Kulturno-arhitektonska vrijednost petnjičke

džamije na širem području Balkana, Almanah, 33-34, Podgorica 2006,
157-163.
Ramčilović, Irfan, Arhitektonski izgled starih Berana, Almanah,
37-38, Podgorica 2007, 61-79.
Ramčilović, Reho, Osnovne škole i njihove biblioteke u petnjičkom
kraju, Almanah, 11-12, Podgorica 2000, 51-65.
Rastoder, Jasmina, O nekim uzrocima islamizacije, Almanah, 9-10,
Podgorica 2000, 21-29.
Rastoder, Melita, Muslimanska imena orijentalnog porijekla u
Crnoj Gori, Almanah, 5-6, Podgorica 1999, 51-61.
Rastoder, Šerbo, O vakufima u Crnoj Gori s kraja XIX i prve polo-
vine XX vijeka, Almanah, 3-4, Podgorica 1998, 31-57.
Rastoder, Šerbo, Istorijska osnova romana Huseina Bašica (Za-
mjene I-V), Almanah, 15-16, Podgorica 2001, 7-21.
Rebronja, Ismet, Maginalije uz Fortisovu „Hasanaginicu“, Alma-
nah, 3-4, Podgorica 1998, 29-31.
Rebronja, Ismet, Kasumov antički štap, Almanah, 15-16, Podgorica
2001, 57-61.
Rebronja, Ismet, Bašićeve antologije, Almanah, 25-26, Podgorica
2004, 137-141.
Rebronja, Ismet, Lirska saopštenja Saita Orahovca, Almanah, 27-
28, Podgorica 2004, 9-13.
Redžematović, Džemo, Prava djeteta u islamu, Almanah, 35-36,
Podgorica 2006, 113-129.
Redžematović, Džemo, O Ramazanu, Almanah, 37-38, Podgorica
2007, 39-53.

220
 Bibliografija časopisa „Almanah“ (1994-2010)
Redžepagić, Jašar, Prilog istraživanju duhovnog razvoja i identi-
teta muslimanskog stanovništva na prostorima Balkana, Almanah, 3-4,
Podgorica 1998, 21-25.
Redžepagić, Jašar, Psihološko i književnoestetska vrijednost Baši-
ćevog romana „Pusta vrata“, Almanah, 11-12, Podgorica 2000, 13-21.
Redžepagić, Jašar, Suština, bitna obiležja i značaj Bašicevih ro-
mana „Zamjene I-V", Almanah, 15-16, Podgorica 2001, 29-43.
Redžepagić, Jašar, Reč-dve o ličnosti i delu Zuvdije Hodžića, Al-
manah, 17-18, Podgorica 2001, 71-75.
Redžepagić, Jašar, Bitna obeležja poezije Saita Orahovca i njegov
doprinos folkloristici, Almanah, 27-28, Podgorica 2004, 13-25.
Reković, Ibrahim, Anegdote iz plavsko-gusinjskog kraja, Almanah,
19-20, Podgorica 2002, 129-133.
Resulbegović, Selim, Fuad Mavrić, Projekat Islamski kulturni cen-
tar u Baru, Almanah, 21-22, Podgorica 2003, 111-113.

Seferović, Emina, Davidova zvijezda Zuvdije Hodžića, Almanah,

43-44, Podgorica 2009, 25-49.
Smailović, Šaćir, O Mevludu Hafiz Salih Gaševića, Almanah, 11-
12, Podgorica 2000, 47-51.
Starodoganjska džamija i Gazi Husrev begov grob, Almanah, 3-4,
Podgorica 1998, 95-97.

Šabotić, Sait, O običajima vezanim za smrt i tužbalicama kod Mu-

slimana, Almanah, 3-4, Podgorica 1998, 61-69.
Šabotić, Sait, Redžo Šabotić- guslar iz bihorskog sela Azana, Alma-
nah, 3-4, Podgorica 1998, 69-75.
Šabotić, Sait, Kletve, zakletve i blagoslovi Muslimana Bihora, Al-
manah, 7-8, Podgorica 1999, 45-69.
Šabotić, Sait, Ahmet Bauk – junak i guslar, Almanah, 11-12, Pod-
gorica 2000, 21-31.
Šabotić, Sait Š., Etnološki sadržaji romana „Rod i dom“ Safeta
Sijarića, Almanah, 15-16, Almanah, Podgorica 2001, 51-57.
Šabotić, Sait Š., Matronimija u Bihoru, Almanah, 17-18, Podgorica
2001, 83-89.
Šabotić, Sait Š., Jedan primjer krvne osvete iz Bihora, Almanah,
29-30, Podgorica 2005, 65-81.
Šabović, Igbala, Kasabe i šeheri, Almanah, 17-18, Podgorica 2001,
93-109.
Šačić, Mesrur, Doprinos Šerif ef. Šačića alhamijado književnosti
novopazarskog sandžaka, Almanah, 35-36, Podgorica 2006, 47-59.

221
Sait Š. Šabotić
Šaćirović, Ramiz, Šaljanske legende, Almanah, 35-36, Podgorica
2006, 129-141.
Šistek, František, Crnogorski Muslimani u radovima Josefa Holo-
čeka, Almanah, 15-16, Podgorica 2001, 61-71.
Škrijelj, Redžep, Bošnjačka onimija u Makedoniji, Almanah, 33-
34, Podgorica 2006, 147-153.
Škrijelj, Redžep, Rožaje u Kâmûsu’l-al’ âm-u Šemsettina Samija,
Almanah, 43-44, Podgorica 2009, 4955.
Šundić-Tomović, Sonja, „Bihorci“ Ćamila Sijarića, Almanah, 21-
22, Podgorica 2003, 93-101.

Vuksanović, Vuksan, Frithjof Schuon - Dimenzije Islama, Alma-

nah, 27-28, Podgorica 2004, 155-159.
Vuksanović, Vuksan, Sudbina metafore svjetlosti uslijed objave i
anaklaze sure (24, 35), Almanah, 29-30, Podgorica 2005, 131-139.

Zirojević, Olga, Ishrana na Balkanu – orijentalni uticaj, Almanah,

33-34, Podgorica 2006, 77-95.
Zirojević, Olga, Biljni i stočni fond u vreme turske vladavine,
Almanah, 37-38, Podgorica 2007, 15-19.
Zvrko, Husein, Nepriznato junaštvo, Almanah, 29-30, Podgorica
2005, 41-47.

ISTORIJA

Andrijašević, Živko M., Crnogorci i Turci, Almanah, 7-8, Pod-

gorica 1999, 83-107.
Adrijašević, Živko M., „Istraga poturica”-istoriografija, izvori,
istoričnost (Da li je bilo istrage poturica?), Almanah, 15-16, Podgorica
2001, 93-131.
Andrijašević, Živko M., Crnogorska država prema muslimanima
(1878-1912), Almanah, 25-26, Podgorica 2004, 155-171.

Bandžović, Safet, Iseljavanje Muslimana iz Bosne i Hercegovine i

Sandžaka (1878-1941), Almanah, 1-2, Podgorica 1994, 61-67.
Bandžović, Safet, Iseljenički pokreti na Balkanu krajem XIX i
početkom XX stoljeća, Almanah, 3-4, Podgorica 1998, 127-145.
Bandžović, Safet, Iseljavanje Muslimana iz Srbije i Crne Gore u
Tursku u XX vijeku, Almanah, 5-6, Podgorica 1999, 133-147.
Bandžović, Safet, Iseljavanje muslimanskog stanovništva iz Crne
Gore u XIX vijeku, Almanah, 7-8, Podgorica 1999, 133-175.

222
 Bibliografija časopisa „Almanah“ (1994-2010)
Bandžović, Safet, Iseljavanje muslimanskog stanovništva iz novo-
pripojenih krajeva Srbije i Crne Gore u Tursku nakon Prvog balkanskog
rata, Almanah, 11-12, Podgorica 2000, 87-119.
Bandžović, Safet, Iseljavanje muslimanskog stanovništva iz Jugo-
slavije u Tursku između dva svjetska rata, Almanah, 17-18, Podgorica
2001, 171-225.
Bandžović, Safet, Bošnjački muhadžiri u Makedoniji krajem XIX i
tokom XX stoljeća, Almanah, 21-22, Podgorica 2003, 205-235.
Bandžović, Safet, Iseljenička politika balkanskih država i pitanje
muslimana 1878-1941, Almanah, 29-30, Podgorica 2005, 187-235.
Bandžović, Safet, Balkanski muhadžirski pokreti u istoriografskom
kaleidoskopu, Almanah, 35-36, Podgorica 2006, 155-193.
Bandžović, Safet, Položaj i djelovanje bošnjačke emigracije iz BiH
u Srbiji krajem XIX i početkom XX stoljeća, Almanah, 37-38, Podgorica
2007, 103-135.
Bandžović, Safet, Demografska deosmanizacija Balkana i odluke
Berlinskog kongresa 1878. Godine, Almanah, 41-42, Podgorica 2008,
143-187.
Bandžović, Safet, Muhadžirski pokreti iz Smederevskog sandžaka u
Bosanski ejalet (1804-1867), Almanah, 45-46, Podgorica 2009, 115-153.
Bandžović, Safet, Uzroci muhadžirskih pokreta iz Bosne i Herce-
govine 1878-1912., Almanah, 48-49, Podgorica 2010, 89-129.

Crnovršanin, Harun, Sukob grčke i turske zajednice na Kipru do

stvaranja zajedničke države 1960. godine, Almanah, 48-49, Podgorica
2010, 129-139.

Čirgić, Omer, Tuzi u NOB-u, Almanah, 9-10, Podgorica 2000, 121-

143.

Folić, Zvezdan, Skidanje zara i feredže u Crnoj Gori 1947-1953,

Almanah, 11-12, Podgorica 2000, 67-87.
Folić, Zvezdan, Islamska vjerska zajednica u Crnoj Gori 1947-
1953, Almanah, 15-16, Podgorica 2001, 161-199.

Hadžibrahimović, Maksut, Utvrđeno gusarsko-piratsko naselje sv.

Maura kod Ulcinja, Almanah, 45-46, Podgorica 2009, 153-159.
Hadžibrahimović, Maksut Dž., Romi-Egipćani u Ulcinju, Etnoge-
neza Roma-Egipćana, Almanah, 48-49, Podgorica 2010, 139-143.
Hajdarpašić, Raif, Prilog izučavanju komitskog pokreta u San-
džaku, Almanah, 5-6, Podgorica 1999, 147-153.

223
Sait Š. Šabotić
Hajdarpašić, Raif, Sandžak – stjecište izbjeglica, Almanah, 37-38,
Podgorica 2007, 135-141.

Kaser, Karl, Sukob religija i kultura na Balkanu - Prošlost i per-

spektive, Almanah, 15-16, Podgorica 2001, 79-93.
Kilibarda, Novak, O istorijskoj tematici „Gorskoga vijenca”, Al-
manah, 15-16, Podgorica 2001, 131-141.
Kurtović, Esad, Neki pokazatelji o poslovanju Vuka Petkovića,
trgovca iz Pljevalja, Almanah, 29-30, Podgorica 2005, 235-243.

Memić, Mustafa, Rifat Burdžović Tršo, Životni put i djelo, Alma-

nah, 11-12, Podgorica 2000, 119-157.
Memić, Mustafa, Marko Miljanov i plemenska zajednica Kuča u
tradiciji plavsko-gusinjskog kraja i neki fragmenti iz njihove prošlosti,
Almanah, 17-18, Podgorica 2001, 117-171.
Memić, Mustafa, Politička diferencijacija i stvaranje prvih parti-
zanskih jedinica među Muslimanima u Crnoj Gori 1943. godine, Alma-
nah, 19-20, Podgorica 2002, 139-183.

Nikčević, Vojislav, „Istraga poturica” u jednoj istoriografskoj

interpretaciji (dr Ejup Mušović o „istrazi poturica”), Almanah, 15-16,
Podgorica 2001, 141-161.

Pelidija, Enes, O stanovništvu i poznatim porodicama Pljevalja

(Taslidže) i Tašličkog kadiluka u XVIII stoljeću, Almanah, 33-34, Podgo-
rica 2006, 169-183.
Pepić, Adnan, Tursko pleme Kalač, Almanah, 21-22, Podgorica
2003, 235-243.
Pepić, Adnan, Gradovi na crngorskom primorju pod osmanskom
Vlašću, Almanah, 41-42, Podgorica 2008, 133-143.
Peročević, Ethem, Mrko(je)vići, Prošlost i demografska kretanja,
Almanah, 9-10, Podgorica 2000, 99-121.
Prekić, Adnan, Islamska zajednica u Pljevljima (I dio), Almanah,
25-26, Podgorica 2004, 171-197.
Prekić, Adnan, Islamska zajednica u Pljevljima (II dio), Almanah,
27-28, Podgorica 2004, 159-201.

Rastoder, Šerbo, Istorijsko-metodološki okvir izučavanja istorije

Muslimana u Crnoj Gori 1878-1912. (I dio), Almanah, 5-6, Podgorica
1999, 83-133.

224
 Bibliografija časopisa „Almanah“ (1994-2010)
Rastoder, Šerbo, Istorijsko-metodološki okvir izučavanja istorije
Muslimana u Crnoj Gori 1878-1912. (II dio), Almanah, 7-8, Podgorica
1999, 107-133.
Rastoder, Šerbo, Memoari kao istorijski izvor ili svjedočenje
Milovana Đilasa o događajima u Crnoj Gori prvih decenija XX vijeka s
posebnim osvrtom na pokolj u Šahovićima 1924 (Povodom izdanja
„Besudne zemlje” na srpskom jeziku), Almanah, 33-34, Podgorica 2006,
183-203.

Šabotić, Sait Š., Muslimanski komitski pokret i učešće žena u njemu,

Almanah, 21-22, Podgorica 2003, 141-175.
Šabotić, Sait Š., Petar I Petrović Njegoš i Nikšićka kapetanija,
Almanah, 29-30, Podgorica 2005, 139-187.
Šabotić, Sait Š., Prilog kulturnoj istoriji Spuške kapetanije od po-
četka XVIII vijeka do kraja prve polovine XIX vijeka, Almanah, 35-36,
Podgorica 2006, 141-155.
Šabotić, Sait Š., Spuška kapetanija u XVIII vijeku, Almanah, 41-42,
Podgorica 2008, 83-133.
Šćepanović, Slobodan, Porijeklo kolašinskih Muslimana, Almanah,
5-6, Podgorica 1999, 61-83.
Škrijelj, Redžep, Muhadžiri Nikšića u Makedoniji, Almanah, 21-22,
Podgorica 2003, 205-235.
Škrijelj, Redžep, Sandžački Bošnjaci u Makedoniji (1918-1945),
Almanah, 27-28, Podgorica 2004, 201-243.
Škrijelj, Redžep, Bošnjaćki Mazgit - muhadžirska oaza Bošnjaka
na Kosovu, Almanah, 35-36, Podgorica 2006, 193-207.

Tomović, Nada, Stav Crne Gore prema ustancima sjevernoalbanskih

plemena 1871. godine, Almanah, 37-38, Podgorica 2007, 141-145.
Tuzović, Husein-Ceno, Podgorički Muslimani u narodnooslobodi-
lačkom ratu 1941-1945, Almanah, 3-4, Podgorica 1998, 145-159.
Tuzović Husein – Ceno, Društveni kulturno-umjetnički i sportski
život Podgorice od 1918. do 1941., Almanah, 21-22, Podgorica 2003,
243-251.

PORTRETI

Azemović, Zaim, U Homerovom krugu, Almanah, 1-2, Podgorica

1994, 75-78.
Azemović, Zaim, Vučji zijev na dječjem uročnjaku, Almanah, 1-2,
Podgorica 1994, 78-81.

225
Sait Š. Šabotić
Azemović, Zaim, Mudra glava – nad ponorom ćuprija, Almanah,
1-2, Podgorica 1994, 81-83.
Azemović, Zaim, Muslimanski svadbeni običaji, Almanah, 1-2,
Podgorica 1994, 83-90.
Azemović, Zaim, Ne sjedaj na tuđe mjesto, Almanah, 1-2, Pod-
gorica 1994, 90-92.
Azemović, Zaim, Ruže šehovke i druge umotvorine, Almanah, 1-2,
Podgorica 1994, 92-93.

Bašić, Husein, Zaim Azemović – Tridesetpet godina rada na pri-

kupljanju i proučavanju usmenog stvaralaštva Muslimana u Sandžaku,
Almanah, 1-2, Podgorica 1994, 73-74.
Bećović, Uzeir, Zapis o Hamdiji Šahinpašiću, Almanah, 15-16,
Podgorica 2001, 203-209.
Bećović, Uzeir, Hamza Puzić (1845-1940), Almanah, 25-26, Pod-
gorica 2004, 229-233.
Bećović, Uzeir, Kasim Hadžić (1917-1990), Almanah, 29-30, Pod-
gorica 2005, 301-307.

Dacić, Nadir, Sejfudin ef. Šehović, Almanah, 37-38, Podgorica

2007, 159-165.

Džogović, Alija, Uz sedamdesetogodišnjicu rođenja, Almanah, 3-4,

Podgorica 1998, 161-163.
Džogović, Alija, Jezik sandžačke alhamijado književnosti, Almanah,
3-4, Podgorica 1998, 163-195.
Džogović, Alija, Poetika našeg bošnjačkog jezika, Almanah, 3-4,
Podgorica 1998, 195-203.
Džogović, Alija, Abdagićev epski junak i pripovijedač Vejsil, Alma-
nah, 3-4, Podgorica 1998, 203-211.

Hodžić, Zuvdija, Magija Kemalovih avlija, Almanah, 29-30, Pod-

gorica 2005, 307-309.
Hodžić, Zuvdija, Skender Bajrović, Almanah, 33-34, Podgorica
2006, 205-207.

Kačapor, Sait, Jašar Redžepagić (u povodu sedamdesete godišnjice

života), Almanah, 5-6, Podgorica 1999, 161-167.

Lompar, Mladen, Slikarstvo Skendera Bajrovića, Almanah, 33-34,

Podgorica 2006, 203-205.

226
 Bibliografija časopisa „Almanah“ (1994-2010)
Memić, Mustafa, Sjećanje na Redža Mulića, Almanah, 15-16, Pod-
gorica 2001, 209-225.
Mujadžić, Džana, Jakuta Alikavazović dobila Francusku nagradu
„Goncourt”, Almanah, 43-44, Podgorica 2009, 303-305.

Redakcija, Muharem Muratović, slikar, Almanah, 7-8, Podgorica

1999, 175-179.
Redakcija, Hilmija Ćatović, slikar, Almanah, 9-10, Podgorica 2000,
143-153.
Redakcija, Masličić, Sabaheta-Beka, slikar, Almanah, 11-12, Pod-
gorica 2000, 157-163.
Redakcija, Behudun Selmanović – Selman (1915-1972), Almanah,
15-16, Podgorica 2001, 199-203.
Redakcija, Izet Hadžić, akademski slikar, Almanah, 17-18, Pod-
gorica 2001, 225-231.
Redakcija, Aldemar Ibrahimović, Almanah, 19-20, Podgorica 2002,
183-191.
Redakcija, Ibrahim Kurpejović, Almanah, 21-22, Podgorica 2003,
251-253.
Redakcija, Ervin Ćatović, Almanah, 25-26, Podgorica 2004, 227-229.
Redakcija, Abaz Dizdarević, Almanah, 27-28, Podgorica 2004, 263-
267.
Redakcija, Belis Pojatić, Almanah, 35-36, Podgorica 2006, 249-251.
Redakcija, Šukrija Bakalović, Almanah, 35-36, Podgorica 2006,
251-257.
Redakcija, Ahmet Ademagić, Almanah, 37-38, Podgorica 2007,
145-151.
Redakcija, Besalet Pojatić, Almanah, 41-42, Podgorica 2008, 187-189.
Redakcija, Ibrahim Reković, Almanah, 43-44, Podgorica 2009, 305-
309.
Redakcija, Maržena Peričić, Almanah, 45-46, Podgorica 2009,
159-161.
Redakcija, Džengis Redžepagić, slikar, Almanah, 48-49, Podgorica
2010, 211-219.

Sulljević, Bajram, Prilog biografiji Junuza Međedovića (1912-

1993), Almanah, 5-6, Podgorica 1999, 153-161.

Škrijelj, Redžep, Derviš Ahmed Gurbi (1698/9-1771/2), Almanah,

37-38, Podgorica 2007, 151-159.

227
Sait Š. Šabotić
Tutić, Z., Halil Markišić, dobitnik nagrade „Oktoih“ 2006, Alma-
nah, 33-34, Podgorica 2006, 207-209.

AKTUELNOSTI

Bajtal, Esad, Psihosocijalni kontekst političkih elita u BiH, Alma-

nah, 48-49, Podgorica 2010, 227-241.
Bjeković, Siniša, Kolektivna prava i perspektiva položaja manjina,
Almanah, 19-20, Podgorica 2002, 199-211.
Bojović, Miodrag Todorov, Pljevaljski Muslimani/Bošnjaci između
stvarnosti i iluzije, Almanah, 27-28, Podgorica 2004,253-259.
Brković, Jevrem, Crna Gora je Rožajaca koliko i Cetinjana, Alma-
nah, 5-6, Podgorica 1999, 167-169.

Deo, Volente, Obrazovni etnocentrizam u Srbiji, Almanah, 7-8,

Podgorica, 1999, 179-199.
Dervišević, Alaga, Raseljavanje i deportacija Bošnjaka od 1992. do
1995. godine kao elemenat genocida, Almanah, 41-42, Podgorica 2008,
205-219.
Deset godina od zločina u Štrpcima, Almanah, 21-22, Podgorica
2003, 253-255.
Dizdarević, Selma, Izvještaj sa Desete konferencije Metropolis,
održane 17-21. oktobra 2005. u Torontu, Kanada, Almanah, 33-34, Pod-
gorica 2006, 219-225.

Fetahović, Ćazim, Obrazovanje manjinskih naroda u Crnoj Gori,

Almanah, 37-38, Podgorica 2007, 193-201.
Filandra, Šaćir, Crnogorski Bošnjaci i renominacija nacije, Alma-
nah, 45-46, Podgorica 2009, 193-195.
Fond za humanitarno pravo, Reagovanje organizacija za ljudska
prava na stav vlade o izdavanju knjige „Dragulj Medine“, Almanah, 43-
44, Podgorica 2009, 249-251.
Fond za humanitarno pravo, Rezultati poimeničnog popisa direkt-
nih žrtava na Kosovu u periodu 1998-2000., Almanah, 43-44, Podgorica
2009, 247-249.

Gajović, Ivana, Regionalni plan akcije za Balkan, Almanah, 29-30,

Podgorica 2005, 251-271.

Hadrović, Šemsudin, Istrage poturica ne samo da nije bilo, Alma-

nah, 17-18, Podgorica 2001, 259-267.

228
 Bibliografija časopisa „Almanah“ (1994-2010)
Hajdarpašić, Raif, Osnove srpskog ekspanzionizma, Almanah, 41-
42, Podgorica 2008, 233-247.
Hodžić, Zuvdija, Štrpci tri godine kasnije, Almanah, 21-22, Podgo-
rica 2003, 259-261.

Informativni dokument koji je podnio Zavod za zaštitu kulturno-

istorijskig i prigodnog nasljeđa Bosne i Hercegovine (Sarajevo, septem-
bar 1993), Almanah, 1-2, Podgorica 1994, 125-139.
Injac, Olivera, Shvatanje pojave terorizma i konteksta islama, Al-
manah, 35-36, Podgorica 2006, 207-221.
Izvještaj I, Nansen dijalog centar – Slučaj „Bukovica", Almanah,
41-42, Podgorica 2008, 219-223.

Kačar, Semiha, Tragovi muhadžirskog usuda, Samo u ovoj zemlji

žrtva plaća kaznu, Almanah, 15-16, Podgorica 2001, 233-253.
Kačar, Semiha, Stanje ljudskih prava i sloboda u multietničkim sre-
dinama: Sandžak (2000-2006), Almanah, 35-36, Podgorica 2006, 221-231.
Kačar, Semiha, Sandžak i suočavanje s prošlošću, Almanah, 35-36,
Podgorica 2006, 231-237.
Kandić, Nataša, Jedan od 60 heroja magazina „Time“, Almanah,
35-36, Podgorica, 2006, 237-239.
Kerović, Atvija, Jedan pogled na predstojeću reformu školstva, Al-
manah, 5-6, Podgorica 1999, 169-173.
Kerović, Atvija, Turbe ni na nebu ni na zemlji, Almanah, 11-12,
Podgorica 2000, 163-167.
Kočan, Esad, Zrak nade, Almanah, 15-16, Podgorica 2001, 225-231.
Kočan, Esad, Oni nijesu brojevi, Almanah, 21-22, Podgorica 2003,
257-259.
Konferencija za štampu Crnogorskog helsinškog komiteta za
ljudska prava, Slučaj „Štrpci“ – 10 godina poslije (27. 02. 1993. – 27.
02. 2003.), Almanah, 21-22, Podgorica 2003, 271-275.

Međedović, Sefer, Klevetnički pamflet, Almanah, 27-28, Podgorica

2004, 259-263.
Mijović, Pavle, Od starovremenog do novovremenog, Almanah, 1-
2, Podgorica 1994, 119-123.
Minić, Vuk, Izvornost i originalnost (povodom 30-godišnjice KUD
Vrelo Ibra Rožaje), Almanah, 17-18, Podgorica 2001, 231-235.
Mirovna inicijativa ženskih organizacija povodom desetogodišnjice
od otmice putnika u Štrpcima, protest: „Sjećanje, opomena, odgovor-
nost“, Almanah, 21-22, Podgorica 2003, 269-271.

229
Sait Š. Šabotić
Mustafić, Suljo, (Ne)namjerna neobaviještenost, Almanah, 37-38,
Podgorica 2007, 189-193.
Mustafić, Suljo, Formiranje Bošnjačkog savjeta u Crnoj Gori, Al-
manah, 41-42, Podgorica 2008, 223-229.

Pavlović, Srđa, Povratak u budućnost, Almanah, 19-20, Podgorica

2002, 223-229.
Perović, Miodrag, Zločin u Štrpcima – deset godina poslije, Alma-
nah, 21-22, Podgorica 2003, 261-263.
Peticija studenata iz Crne Gore koji studiraju na Univerzitetu u Sa-
rajevu, Almanah, 17-18, Podgorica 2001, 267-271.
Preporuke Fonda za humanitarno pravo, „Almanaha“ i „Monitora“
za započinjanje procesa suočavanja sa prošlošću u Crnoj Gori, Srbiji i
zajednici Srbije i Crne Gore, Almanah, 21-22, Podgorica 2003, 255-257.
Preporuke Ombusdmana državnim organima, organima lokalnih
uprava i javnim službama povodom prava pripadnika manjinskih naroda
i drugih manjinskih nacionalnih zajednica na srazmjernu zastupljenost u
javnim službama, organima državne vlastii lokalne uprave, Almanah, 45-
46, Podgorica 2009, 173-181.
Prvi izvještaj Republike Crne Gore o sprovođenju evropske
povelje o regionalnim i manjinskim jezicima, Almanah, 37-38, Podgorica
2007, 173-187.

Rahović, Nada, Kako sam snimala seriju o džamijama u Crnoj

Gori, Almanah, 33-34, Podgorica 2006, 225-231.
Rastoder, Rifat, Prilog raspravi o implementaciji ustavnih načela o
pravima manjinskih nacionalnih zajednica u Crnoj Gori, Almanah, 15-
16, Podgorica 2001, 253-273.
Rastoder, Šerbo, Multinacionalnost-demokratizacija kao proces,
Almanah, 17-18, Podgorica 2001, 249-259.
Rastoder, Šerbo, Obrazovanje i manjine – problemi perspektive,
Almanah, 19-20, Podgorica 2002, 211-223.
Rastoder, Šerbo, Slovo o zločinu, Almanah, 21-22, Podgorica 2003,
263-267.
Rastoder, Šerbo, Bošnjaci-muslimani i popis stanovništva u Crnoj
Gori, Almanah, 25-26, Podgorica 2004, 217-227.
Rastoder, Šerbo, Šta je multikulturalizam?, Almanah, 29-30, Pod-
gorica 2005, 243-251.
Rastoder, Šerbo, Formiranje Muslimanskog savjeta u Crnoj Gori,
Almanah, 41-42, Podgorica, 2008, 229-233.
Rastoder, Šerbo, Ljudska prava u Crnoj Gori sa posebnim osvrtom
na prava manjina, Almanah, 48-49, Podgorica 2010, 219-227.

230
 Bibliografija časopisa „Almanah“ (1994-2010)
Rezolucija (Addenda) Rijaseta Islamske zajednice BiH o tumače-
nju Islama, Almanah, 35-36, Podgorica, 2006, 241-245.
Rezolucija Mešihata IZ Crne Gore o tumačenju Islama, Almanah,
35-36, Podgorica 2006, 245-249.

Said, Edward W., O javnoj ulozi pisaca i intelektualaca, Almanah,

19-20, Podgorica 2002, 191-199.
Saopštenje za javnost „Žena u crnom“ i „Fonda za humanitarno
pravo Beograd“, Štrpci – 10 godina posle, Almanah, 21-22, Podgorica
2003, 267-269.
Srebreniković –Tiro, Ajka, Isticanje ili stvaranje nacionalnog
identiteta na prostoru nekadašnje Jugoslavije, Almanah, 48-49, Podgo-
rica 2010, 241-255.

Šarčević, Edin, Dejtonski ustav: karakteristike i problemi, Alma-

nah, 43-44, Podgorica, 2009, 195-239.
Šarkinović, Hamdija, Nacionalna, konfesionalna i jezička struk-
tura stanovništva u Crnoj Gori po popisu iz 2003. godine, Almanah, 25-
26, Podgorica 2004, 197-217.
Šarkinović, Hamdija, Multikulturalnost u Crnoj Gori, Almanah,
45-46, Podgorica 2009, 181-191.
Šarkinović, Hamdija, Životna sredina kao ljudsko pravo, Almanah,
48-49, Podgorica 2010, 255-269.

Tužba za naknadu štete protiv Crne Gore zbog kršenja ljudskih

prava Bošnjaka u Bukovici, Almanah, 37-38, Podgorica 2007, 187-189.
Tužbe za naknadu štete protiv Crne Gore, Almanah, 35-36, Pod-
gorica 2006, 239-241.

Vlasi-Avdić, Nadira, Prvi ulazak u Bosnu nakon rata / maj 1996,

Almanah, 41-42, Podgorica 2008, 189-205.
Vučinić, Nebojša, Zaštita ljudskih prava pripadnika manjina u me-
đunarodnom pravu, Almanah, 17-18, Podgorica 2001, 235-249.
Vukadinović, Srđan, Interkulturalizam kao model života nacio-
nalnih i etničkih grupacija u crnogorskom društvu, Almanah, 9-10, Pod-
gorica 2000, 153-165.
Vukadinović, Srđan, Interkulturalizam naspram multikulturalizma
u crnogorskom društvu, Almanah, 15-16, Podgorica 2001, 231-233.

Zakon o manjinskim pravima, Almanah, 33-34, Podgorica 2006,

209-219.

231
Sait Š. Šabotić
Zećir Ramčilović, Obrazovanje i njegova implikacija u strukturi
zapošljenosti Bošnjaka u Republici Makedoniji, Almanah, 43-44, Podgo-
rica 2009, 239-245.
Zeković, Aleksandar Saša, Mediji i manjinski narodi u Crnoj Gori
(Promoteri tolerancije i čuvari identiteta), Almanah, 27-28, Podgorica
2004, 243-253.
Zeković, Aleksandar Saša, Primjeri diskriminacije Bošnjaka/Mu-
slimanau Crnoj Gori, Almanah, 29-30, Podgorica 2005, 271-301.
Zeković, Aleksandar Saša, Politički kriterijumi i politički aspekt
proširenja EU, Almanah, 37-38, Podgorica 2007, 201-217.
Zeković, Aleksandar Saša, Pismo Predsjedniku Crne Gore povodom
najave prijevremenih izbora, Almanah, 43-44, Podgorica 2009, 193-195.
Zeković, Aleksandar Saša, Polaganje vozačkog ispita nije moguće
na manjinskom jeziku i pismu zbog nedostatka para, Almanah, 43-44,
Podgorica 2009, 245-247.

KNJIŽEVNOST

Abdagić, Muhamed, Junak ili heroj, Almanah, 29-30, Podgorica

2005, 309-317.
Adrović, Braho, Poezija, Almanah, 33-34, Podgorica 2006, 239-243.
Adžemi, Miftar, Čobanče ovce čuvalo, Almanah, 3-4, Podgorica
1998, 102-105.
Aličković, Sulejman, Pjesma, Almanah, 41-42, Podgorica 2008,
275-277.
Aličković, Sulejman, Pjesma, Almanah, 43-44, Podgorica 2009,
297-299.

Bači, Fatmir S., Poezija, Almanah, 35-36, Podgorica 2006, 261-271.

Baraković, Meho, Pjesme, Almanah, 25-26, Podgorica 2004, 277-
281.
Bašić, Husein, Kumrija, Almanah, 7-8, Podgorica 1999, 199-205.
Brković, Lale Novičin, Hatidža, Almanah, 45-46, Podgorica 2009,
205-217.
Burdžović, Saladin, Priče, Almanah, 48-49, Podgorica 2010, 161-
175.

Ćelahmetović, Rasim, Pjesme, Almanah, 9-10, Podgorica 2000,

165-173.
Ćorović, Murat, Poezija, Almanah, 35-36, Podgorica 2006, 275-
277.

232
 Bibliografija časopisa „Almanah“ (1994-2010)
Hadrović, Safet Vrbički, Pjesme, Almanah, 17-18, Podgorica
2001, 279-283.
Hadrović, Safet Vrbički, Pjesme, Almanah, 37-38, Podgorica
2007, 225-229.
Hadrović, Safet Vrbički, Osveta, Almanah, 41-42, Podgorica 2008,
251-255.
Hadrović, Safet Vrbički, Treba imati nekoga, Almanah, 43-44,
Podgorica 2009, 289-297.
Hadrović, Safet Vrbički, Sevap, Almanah, 48-49, Podgorica 2010,
175-177.
Hamza, Vejsel R., Dok je pjesme, Almanah, 3-4, Podgorica 1998,
109-115.
Hanuša, Samir, Pjesme, Almanah, 17-18, Podgorica 2001, 287-291.

Idrizi, Sadik-Aljabak, Nišani i korijeni, Almanah, 3-4, Podgorica

1998, 107-109.
Ikić, Hajro, Poezija, Almanah, 35-36, Podgorica 2006, 277-281.
Isljami, Hamid, Abdes duše, Almanah, 3-4, Podgorica 1998, 105-107.

Jelić, Radoš, Rama Dombolaj, Almanah, 25-26, Podgorica 2004,

261-269.

Kajević, Fehim, Pjesme, Almanah, 11-12, Podgorica 2000, 167-181.

Kalač, Hamdija, Poezija, Almanah, 48-49, Podgorica 2010, 181-187.
Kijametović-Martinović, Hajra, Poezija, Almanah, 33-34, Podgo-
rica 2006, 249-251.
Kijametović, Redžep, Prazna tepsija, Almanah, 19-20, Podgorica
2002, 235-241.
Kijametović, Redžep, Osvit, Almanah, 43-44, Podgorica 2009,
285-289.
Kijametović, Redžep, Neobična duša, Almanah, 48-49, Podgorica
2010, 187-191.
Kanjiža, Mehmed, Pjesme, Almanah, 25-26, Podgorica 2004, 281-
283.
Kanjiža, Medo, Poezija, Almanah, 43-44, Podgorica 2009, 281-285.
Kopriviuca, Radosav-Minja, Tunel, Almanah, 45-46, Podgorica
2009, 225-231.

Ljačević, Selman, Dova za sve, Almanah, 3-4, Podgorica 1998,

101-102.
Ljačević, Selman, Pjesme, Almanah, 7-8, Podgorica 1999, 205-211.

233
Sait Š. Šabotić
Ljačević, Selman, Poezija, Almanah, 43-44, Podgorica 2009, 299-
301.
Ljačević, Selman, Poezija, Almanah, 48-49, Podgorica 2010, 203-
205.

Mešić, Esad, Često sanjam, Almanah, 33-34, Podgorica 2006, 251-

253.
Metjahić, Avdo, Starački muhabeti, odlomak iz knjige, Almanah,
41-42, Podgorica 2008, 255-275.
Muratović, Nedžad, Pjesme, Almanah, 19-20, Podgorica 2002,
247-249.
Muratović, Enver Enisin, Pjesme, Almanah, 25-26, Podgorica
2004, 283-285.
Musić, Kemal, Zasjeda, Almanah, 9-10, Podgorica 2000, 173-187.
Musić, Kemal, Divina, Almanah, 15-16, Podgorica 2001, 273-279.
Musić, Kemal, Blijeda, dječija lica, Almanah, 17-18, Podgorica
2001, 271-277.
Musić, Kemal, Kondžolos, Almanah, 19-20, Podgorica 2002, 229-235.
Musić, Kemal, Ukopnik, Almanah, 25-26, Podgorica 2004, 269-273.
Musić, Kemal, Fehima, Almanah, 27-28, Podgorica 2004, 267-273.
Musić, Kemal, Zloglavlje, Almanah, 33-34, Podgorica 2006, 235-239.
Musić, Kemal, Priče, Almanah, 37-38, Podgorica 2007, 229-233.
Musić, Kemal, Orle, Almanah, 48-49, Podgorica 2010, 177-181.
Mustafa, Hamza A., Pjesme, Almanah, 19-20, Podgorica 2002,
241-245.
Mušović, Ulvija, Mezar, Almanah, 43-44, Podgorica 2009, 269-281.
Mušović, Ulvija, Kaži Drino, Almanah, 45-46, Podgorica 2009,
217-219.

Nikolaidis, Jovan, Dolcigno i Dolcignea, Almanah, 35-36, Pod-

gorica 2006, 287-289.
Nurović, Redžep, Zemlja, Almanah, 9-10, Podgorica 2000, 181-185.
Nurović, Redžep, Kamen, Almanah, 21-22, Podgorica 2003, 279-283.
Nurović, Redžep, Priče, Almanah, 27-28, Podgorica 2004, 273-277.
Nurović, Redžep, Poezija, Almanah, 33-34, Podgorica 2006, 243-249.
Nurović, Redžep, Poezija, Almanah, 35-36, Podgorica 2006, 271-275.
Nurović, Redžep, Uz kahvu, Almanah, 37-38, Podgorica 2007, 217-
219.

Oborina, Vesna, Poezija, Almanah, 48-49, Podgorica 2010, 201-

203.

234
 Bibliografija časopisa „Almanah“ (1994-2010)
Pavlović, Milika, Propileji za samoću, Almanah, 3-4, Podgorica
1998, 97-100.
Pavlović, Milika, Pjesme, Almanah, 5-6, Podgorica 1999, 173-181.
Pavlović, Milika, Nezaštićeni svjedok, Almanah, 25-26, Podgorica
2004, 233-243.
Pavlović, Srđa, Inventar tuge, Almanah, 7-8, Podgorica 1999, 211-
213.
Pelin, Mursel, Crveno i crno, Almanah, 25-26, Podgorica 2004,
243-257.
Peričić, Sadetin, Pjesme, Almanah, 17-18, Podgorica 2001, 291-293.
Peričić, Sado, Pjesme, Almanah, 29-30, Podgorica 2005, 317-319.
Peričić, Sadetin-Sado, Poezija, Almanah, 43-44, Podgorica 2009,
301-303.

Rastoder, Senka, Pjesme, Almanah, 17-18, Podgorica 2001, 283-287.

Rastoder, Senka, Pjesme, Almanah, 21-22, Podgorica 2003, 287-289.
Rastoder, Senka, Sirotani, Almanah, 48-49, Podgorica 2010, 191-
197.
Rebronja, Ismet, Bihor, Almanah, 17-18, Podgorica 2001, 277-279.
Rebronja, Nadija, Kaligrafski zapisi, Almanah, 35-36, Podgorica
2006, 257-261.
Rebronja, Nadija, Pjesme, Almanah, 37-38, Podgorica 2007, 219-
225.
Redžepagić, Enis S., Pjesme, Almanah, 15-16, Podgorica 2001,
283-287.
Redžepagić, Jašar, Lučonoša naša, Almanah, 3-4, Podgorica 1998,
100-101.
Rovčanin, Ervina H., Rabijine pletenice, Almanah, 45-46, Podgo-
rica 2009, 231-233.

Sijarić, Safet, Kosač, Almanah, 21-22, Podgorica 2003, 275-279.

Sijarić, Safet, Tri priče, Almanah, 48-49, Podgorica 2010, 153-161.
Softić, Faiz, Džekina mazga, Almanah, 25-26, Podgorica 2004, 257-
261.
Softić, Faiz, Nurija, Almanah, 41-42, Podgorica 2008, 247-251.
Softić, Faiz, Grad na više obala, Almanah, 43-44, Podgorica 2009,
265-269.
Softić, Faiz, Kuća na kraju sela, Almanah, 45-46, Podgorica 2009,
219-225.
Softić, Faiz, Poezija, Almanah, 48-49, Podgorica 2010, 143-153.
Spahić, Zaim, Pjesme, Almanah, 19-20, Podgorica 2002, 245-247.

235
Sait Š. Šabotić
Škrijelj, Redžep, Džidžar, Almanah, 48-49, Podgorica 2010, 205-
209.
Šukurica, Samil, Zašto ćutiš, Almanah, 21-22, Podgorica 2003,
285-287.

Turković, Omer, Pjesme, Almanah, 15-16, Podgorica 2001, 279-

283.
Turković, Omer, Hajrudinov abdest, Almanah, 21-22, Podgorica
2003, 283-285.
Turković, Omer, Pjesme, Almanah, 25-26, Podgorica 2004, 273-
277.
Turković, Omer, Španac, Almanah, 29-30, Podgorica 2005, 319-323.
Turković, Omer, Snovi o šefteli sokaku, Poema nostalgika,
Almanah, 33-34, Podgorica 2006, 231-235.
Turković, Omer, Đurumlija, Almanah, 35-36, Podgorica 2006,
281-287.
Turković, Omer, Poezija, Almanah, 48-49, Podgorica 2010, 197-201.

IZ RUKOPISA

Alomerović, Šefko, Edželska vrata, Almanah, 1-2, Podgorica 1994,

29-37.
Azemović, Zaim, Mujko Mujković – mudrac s biševskih visina, Al-
manah, 3-4, Podgorica 1998, 115-120.

Bašić, Husein, Kule, bunari, Almanah, 1-2, Podgorica 1994, 15-21.

Hamza, Vejsel R., Komentar uz pjesme „Knjigu pišu gusinjske

djevojke“ i „Pana m’gla“, Almanah, 3-4, Podgorica 1998, 124-127.

Kerović, Atvija, Tuške priče, Almanah, 3-4, Podgorica 1998, 120-124.

Muratagić, Hasnija-Tuna, Tamo gdje se teško živi – lijepo se

govori (razgovor sa Ćamilom Sijarićem), Almanah, 1-2, Podgorica 1994,
21-29.

San i pola života (izbor iz muslimanske usmene književnosti), Al-

manah, 1-2, Podgorica 1994, 5-11.
Sijarić, Ćamil, Priča iz „1001 noći“, Almanah, 1-2, Podgorica
1994, 11-15.

236
 Bibliografija časopisa „Almanah“ (1994-2010)
IZ STARIH RUKOPISA

Bakić, Ljubomir, Nadležnost šerijatskih sudova u Crnoj Gori, Al-

manah, 11-12, Podgorica 2000, 185-195.
Bogišić, Valtazar, Slavenizirani Cigani u Crnoj Gori, Almanah, 19-
20, Podgorica 2002, 249-261.

Dragović, Marko, Muhamedanske zadužbine u Baru, Almanah, 17-

18, Podgorica 2001, 297-309.

Dučić, Nićifor, Krštenje poturčenjaka u Vasojevićima od 1825. do

1857. godine, Almanah, 5-6, Podgorica 1999, 181-191.

Đurić, D., Kako je izgledalo bosansko pismo, Almanah, 17-18, Pod-

gorica 2001, 293-297.

Karađuzović, Murteza, Muslimani u Crnoj Gori, Almanah, 9-10,

Podgorica 2000, 187-201.

Narodna epika naših muhamedanaca u glavnim crtama, Almanah,

7-8, Podgorica 1999, 229-249.

Pepić, Adnan, Mehmed Subhi, Karadag ve Ordusu, Istanbul Kitab-

hane – i Islam ve Askeri, 1317, 92 s, Almanah, 15-16, Podgorica 2001,
287-289.

Plamenac, Mitar, Novi podatci za opis i istoriju Mrkojevića (u

Barskom okružju), Almanah, 11-12, Podgorica 2000, 195-207.

Šobajić, Maksim M., Muhamedanizam hercegovački – Karakteri-

stika Poturica, Almanah, 7-8, Podgorica 1999, 213-229.

Zagora, Jovo, Žrtva jedne ljubavi, Almanah, 9-10, Podgorica 2000,

201-207.
Zlatičanin, Ilija, Znameniti podgorički Muslimani, Almanah, 5-6,
Podgorica 1999, 191-195.

ZAPISI

Baltić, Murat, Kamen za nauk, Almanah, 1-2, Podgorica 1994, 98-

101.

237
Sait Š. Šabotić
Hodžić, Zuvdija, S granice – protiv granice, Almanah, 3-4, Podgo-
rica 1998, 159-161.
Rebronja, Ismet, Kasum, druid bošnjački, Almanah, 1-2, Podgorica
1994, 93-98.

PISMA

Obhođaš, Safeta, Pismo iz Njemačke, Almanah, 1-2, Podgorica

1994, 123-125.

DOKUMENTI

Andrijašević, Živko M., Jedan dokumenat o daciji Mrko(je)vića iz

1901. godine, Almanah, 5-6, Podgorica 1999, 219-223.
Andrijašević, Živko M., Tri dokumenta o odnosu crnogorskih vla-
sti prema muslimanskom stanovništvu iz 1879-1881, Almanah, 9-10, Pod-
gorica 2000, 207-215.
Andrijašević, Živko M., Još jednom o bosanskom pismu – „bosan-
čici“, Almanah, 17-18, Podgorica 2001, 309-317.

Burzanović, Slavko, Nekoliko neobjavljenih dokumenata iz lične

arhive Jovana S. Plamenca o nasiljima, zločinima i pokrštavanju musli-
mana 1912-1913. godine, Almanah, 25-26, Podgorica 2004, 285-319.

Dizdarević, Faruk, Vakufnama Hasan-age iz Priboja iz 1758. Go-

dine, Almanah, 21-22, Podgorica 2003, 289-293.

Hadžibegić, Hamid, Opsada Nikšića 1877. godine prema izvještaju

nikšićkog naiba, Almanah, 11-12, Podgorica 2000, 213-231.

Hadžibrahimović, Maksut Dž., Jedan dokument o ulcinjskom po-

morcu Ibrahimu Osmaniju iz 1901. godine, Almanah, 41-42, Podgorica
2008, 307-311.

Kovačević, Branislav, Bogišićeva građa o rodoslovlju Muslimana u

Podgorici i Zeti, Almanah, 5-6, Podgorica 1999, 195-211.

Muhamedanci u Zeti, Almanah, 43-44, Podgorica 2009, 255-257.

238
 Bibliografija časopisa „Almanah“ (1994-2010)
Pepić, Adnan, Jedan dokument iz osmanske arhive, Almanah, 37-
38, Podgorica 2007, 241-243.
Prekić, Adnan, Groblja i džamije u izvještajima Ulema-Medžlisa u
Skoplju 1940. godine, Almanah, 29-30, Podgorica 2005, 323-329.
Prekić, Adnan, Privremena uredba o upravi vakufa u Kraljevstvu
Srba, Hrvata i Slovenaca, sem Bosne i Hercegovine iz 1919. godine,
događaji koji su joj prethodili i posljedice koje je izazvala, Almanah, 33-
34, Podgorica 2006, 253-261.

Rastoder, Jasmina, Spiskovi iseljenih u Tursku iz Sandžaka iz av-

gusta i oktobra 1935. godine, Almanah, 7-8, Podgorica 1999, 259-277.
Rastoder, Jasmina, Jedan izvještaj o imovini vjerskih zajednica u
Starom Baru iz marta 1946. godine, Almanah, 35-36, Podgorica 2006,
317-323.
Rastoder, Jasmina, Crnogorska štampa o položaju Muslimanki i
akciji skidanja zara i feredži u Barskom i Ulcinjskom srezu 1946-1950,
Almanah, 41-42, Podgorica 2008, 321-327.
Rastoder, Šerbo, Šest nepoznatih dokumenata o Muslimanima u
Crnoj Gori 1878-1879, Almanah, 5-6, Podgorica 1999, 211-219.
Rastoder, Šerbo, Tri svjedočanstva o pokolju nad Muslimanima u
Šahovićima novembra 1924. godine, Almanah, 7-8, Podgorica 1999, 249-
259.
Rastoder, Šerbo, Tridesetsedam neobjavljenih dokumenata o musli-
manskim odmetnicima u Crnoj Gori i Srbiji 1919-1929 (I dio), Almanah,
9-10, Podgorica 2000, 223-271.
Rastoder, Šerbo, Vakufnama Jahja-age Ibrahima Osmanova iz
1753. godine o sahat kuli u Starom Baru, Almanah, 11-12, Podgorica
2000, 207-213.
Rastoder, Šerbo, Tridesetsedam neobjavljenih dokumenata o musli-
manskim odmetnicima u Crnoj Gori i Srbiji 1919-1929 (II dio), Almanah,
11-12, Podgorica 2000, 231-259.
Rastoder, Šerbo, Policijski i vojni izvori o pljački nad musliman-
skim stanovništvom 1919. godine, Almanah, 15-16, Podgorica 2001, 289-
301.
Rastoder, Šerbo, Nekoliko dokumenata iz bečkih arhiva o pokršta-
vanjimai iseljavanju muslimanskog stanovništva iz oblasti koje je Crna
Gora oslobodila u balkanskim ratovima 1912/1914, Almanah, 41-42,
Podgorica 2008, 277-307.
Rodoslovlje muhamedanaca podgoričkih, Almanah, 43-44, Podgo-
rica 2009, 251-255.

239
Sait Š. Šabotić
Stanojević, Zoran/ Andrijašević, Živko M., Izvještaj Državne ko-
misije o pokrštavanju Muslimana u novooslobođenim oblastima 1913,
Almanah, 17-18, Podgorica 2001, 309-317.
Stanojević, Zoran/ Andrijašević, Živko M., Izvještaj „Išljedne ko-
misije za izviđaj raznih zloupotreba u novooslobođenim krajevima“ iz
1913. godine, Almanah, 19-20, Podgorica 2002, 261-301.

Šabotić, Sait Š., Dva neobjavljena dokumenta o eksproprijaciji

zemljišta Hadži-Ismailove džamije u Nikšiću, Almanah, 37-38, Podgorica
2007, 233-241.
Šabotić, Sait Š., Neobjavljeni izvještaj Narodnog odbora opštine
Nikšić Komisiji za vjerska pitanja Narodne Republike Crne Gore iz 1959.
godine o broju najamnih zgrada i površini građevinskog zemljišta u
vlasništvu vjerskih zajednica, Almanah, 41-42, Podgorica 2008, 311-321.
Šabotić, Sait Š., Sedam neobjavljenih dokumenata, Almanah, 45-
46, Podgorica 2009, 191-205.
Šarkinović, Hamdija, Ahd-nama Murata III stanovnicima Bara iz
1575. Godine, Almanah, 35-36, Podgorica 2006, 305-313.

Vukić, Predrag, Iseljavanje muslimana iz Podgorice u toku 1909,

Almanah, 17-18, Podgorica 2001, 277-287.
Vukić, Predrag, Nekoliko dokumenata o iseljavanju podgoričkih
muslimana u Berane u toku 1910. i 1911. godine, Almanah, 35-36, Pod-
gorica 2006, 313-317.

PRIKAZI

Adžić, Novak, O istoriografskom opusu prof. dr Šerba Rastodera s

posebnim osvrtom na njegove studije „Skrivana strana istorije – crno-
gorska buna i odmetnički pokret 1918-1929“ i „Crna Gora u egzilu
1918-1925“, Almanah, 48-49, Podgorica 2010, 309-321.

Bandžović, Safet, Semiha Kačar, Zarozavanje zara, Almanah, Pod-

gorica 2000, Almanah, 11-12, Podgorica 2000, 267-269.
Bandžović, Safet, Šeki Radončić, Deportacija bosanskih izbjeglica
iz Crne Gore, izd. Fond za humanitarno pravo, Beograd 2005, Almanah,
35-36, Podgorica 2006, 333-339.
Bandžović, Safet, Nihad Halilbegović, Bošnjaci u jasenovačkom
logoru, Vijeće Kongresa bošnjačkih intelektualaca, Sarajevo 2006, Alma-
nah, 37-38, Podgorica 2007, 275-281.

240
 Bibliografija časopisa „Almanah“ (1994-2010)
Bandžović, Safet, Žak Mase: Naši dragi zločinci, Pariz, Zagreb,
Beograd biznis klasom, prevod Vladimir Pavlović, izd. Dan Graf, Beo-
grad 2006, str. 240., Almanah, 41-42, Podgorica 2008, 341-349.
Bandžović, Safet, Mustafa Memić: Gusinjsko-plavska krajina u
vrtlogu historije (izd. Institut za istraživanje zločina protiv čovječnosti i
međunarodnog prava, Sarajevo 2008, str. 216), Almanah, 43-44, Podgo-
rica 2009, 335-343.
Bandžović, Safet, Ivan Đurić, Vlast, opozicija, alternativa, Helsin-
ški odbor za ljudska prava u Srbiji, Beograd 2009. 384, Almanah, 48-49,
Podgorica 2010, 289-297.
Bašić Husein, Sjaj zvijezde (Davidova zvijezda“ Zuvdije Hodžića),
Almanah, 3-4, Podgorica 1998, 219-221.
Bašić, Husein, Zlatu će se kujundžija naći (Zlatan i Marina Čola-
ković, Mrtva glava jezik progovara, „Almanah", Podgorica 2004), Alma-
nah, 29-30, Podgorica 2005, 345-351.
Bašić, Husein, Nije se prevario (Dr Ljubiša Rajković, Sa londže ze-
lene, Samostalno izdanje: Ibiš Kujević, Rožaje, 2001), Almanah, 33-34,
Podgorica 2006, 261-265.
Bogićević, Čedomir, Prof. dr Sefer Međedović, Manjinska pravai
slobode – između sna i demokratije, 2008, Almanah, 45-46, Podgorica
2009, 265-269.
Brkić, Hazim, Mehmed Đedović, „Kad se Bulbul vratio“, pripo-
vijetke, Almanah, 33-34, Podgorica 2006, 307-309.

Cerović, Vuk, Traganje za srećom i smislom (Hilmo Hadžić, „Jusuf

i njegova braća“, Almanah, Podgorica 2005, Almanah, 33-34, Podgorica
2006, 277-285.

Čirgić, Adnan, Alija Džogović, Onomastika plavsko-gusinjske dija-

lekatske oblasti, Almanah, Podgorica 2010, Almanah, 48-49, Podgorica
2010, 325.

Ćelahmetović, Rasim, Hadrovićevo čarobno ogledalo Safet Hadro-

vić-Vrbički, Lovci na školjke, Almanah, 19-20, Podgorica 2002, 365-369.
Ćelahmetović, Rasim, Lučkom protiv ognja Safet Hadrović-Vrbi-
čki, Patke na legalu, Almanah, 19-20, Podgorica 2002, 369-371.

Dizdarević, Faruk, Vječnost (ne)prolaznih slika, Uzeir Bećović, Kul-

turna panorama Pljevalja, Almanah, 19-20, Podgorica 2002, 353-355.
Dizdarević, Faruk, Snovidelice bele noći (Bešir Ljušković: „U
tišini duše", Prosveta, Beograd 2002), Almanah, 25-26, Podgorica 2004,
363-367.

241
Sait Š. Šabotić
Dizdarević, Faruk, Gajret u Prijepolju (Nadir Dacić, Društvo Gaj-
ret u Prijepolju i njegova kulturno-prosvjetna djelatnost, Ikra, Prijepolje
2007), Almanah, 37-38, Podgorica 2007, 265-269.
Dizdarević, Faruk, Potraga za suštinom ili poruka koja bi trebalo
da bude upamćena, Almanah, 37-38, Podgorica 2007, 293-297.
Dizdarević, Faruk, Arhetipske slike Medžida Fakića, Almanah, 41-
42, Podgorica 2008, 337-339.
Dizdarević, Faruk, Ime je sudbina, Arif Rovčanin, Ime tvoje i moje,
Narodna Biblioteka „Vuk Karadžić“ Prijepolje – Muzej Prijepolje, Pri-
jepolje 2008, Almanah, 41-42, Podgorica 2008, 381-385.
Dizdarević, Faruk, Narativno oblikovanje prolaznosti (Ramiz Cr-
nišanin, “Čaršijske priče i anegdote”, Mrlješ, Beograd 2009), Almanah,
45-46, Podgorica 2009, 281-285.
Došljak, Draško, Pjesnik ljubavi i bola (Braho Adrović, „Objava ne-
zaborava“ i „Gorki vijenac“), Almanah, 33-34, Podgorica 2006, 299-303.
Dragašević, Vuko, Edib Hasanagić, Pljevljak Muhamed Hadžismajlo-
vić, Almanah, Podgorica 2010, Almanah, 48-49, Podgorica 2010, 321-325.
Drinčić, Željko, Afirmativni primjeri suživota i nacionalne tole-
rancije (Jovo Medojević: „Muslimani u bjelopoljskom kraju 1477-2002 -
demografska studija", Almanah, Podgorica 2003, str. 152), Almanah, 25-
26, Podgorica 2004, 375-379.
Duraković, Enes, Sugestivnost estetski autentičnog rukopisa, Hu-
sein Bašić, Kad su gorjele božije kuće, Poticaji i odgovori, Drugo dopu-
njeno izdanje, Almanah, Podgorica, 2002, Almanah, 19-20, Podgorica
2002, 313-317.
Durić, Rašid, Duhovni most između islamskoga orijenta i kršćan-
skoga okcidenta u monografiji dr. Smaila Balića „Kultura Bošnjaka“,
Tuzla, Zagreb 1994, Almanah, 41-42, Podgorica 2008, 363-377.

Đedović, Mehmed, Milika Pavlović, Poslije čaše, Bosanska riječ,

Tuzla, 2004, Almanah, 27-28, Podgorica 2004, 307-313.
Đedović, Mehmed, Svako čuje što voli čutž (Safet Sijarić, Glas di-
vine, „Bosanska riječ", Tuzla 2004), Almanah, 29-30, Podgorica 2005,
331-335.
Đedović, Mehmed, Softić Faiz, „Strah od rodne kuće“, roman, Bo-
sanska riječ, Tuzla 2006, Almanah, 33-34, Podgorica 2006, 303-307.

Džogović, Alija, Bašić, Husein, Pusta vrata – Krivice, Almanah, 5-

6, Podgorica 1999, 223-229.
Džogović, Alija, I berlinski zid i berlinski led ili kako dodirnuti
ljepotu: Hodo Katal, Berlinski led, Sarajevo 1999, Almanah, 15-16, Pod-
gorica 2001, 309-317.

242
 Bibliografija časopisa „Almanah“ (1994-2010)
Džogović, Alija, Falco peregrinus (Petsko-filozofska falkonika Fe-
rida Muhića), Almanah, 37-38, Podgorica 2007, 249-265.
Džogović, Alija, Promotivni esej za knjigu „Predslavenski korijeni
Bošnjaka“ Ibrahima Pašića, Almanah, 43-44, Podgorica 2009, 343-353.
Džogović, Alija, Vrijeme demona i vrijeme ekstrema i obračun s
njima, Almanah, 45-46, Podgorica 2009, 233-249.
Džogović, Alija, Ibrahim Pašić, Predslavenski korijeni Bošnjaka,
knj. II, Sarajevo 2009, Almanah, 48-49, Podgorica 2010, 279-289.

Femić, Zvonko, Novopazarski zbornik, 27/2003, Almanah, 27-28,

Podgorica 2004, 337-341.
Femić, Zvonko, Novopazarski zbornik 28/2004, Almanah, 33-34,
Podgorica 2006, 319-323.
Fetahović, Ćazim, Darovi plemenite duše, Almanah, 21-22, Podgo-
rica 2003, 307-313.

Grahovac, Ž., A. Talić, Mali logor, Wiser, Tuzla, Sarajevo, Klegen-

furt 1999, Almanah, 11-12, Podgorica 2000, 259-263.

Hajdarpašić, Raif, Rasim Muminović, Hadži-Murad i Sandžak, Sa-

rajevo 2005, Almanah, 33-34, Podgorica 2006, 293-297.
Hajdarpašić, Raif, Petovjekovna hronika (Idriz Hodžić, „Obodnica
u zagrljaju Majevice 1528.-2008”), Almanah, 45-46, Podgorica 2009,
269-275.
Hasić, Zejćir, Mehmed Đedović, Sjena Kurjaka, Bosanska riječ, Tu-
zla 2004, Almanah, 27-28, Podgorica 2004, 323-327.
Hodžić, Zuvdija, Knjiga nezaborava (Husein Bašić, „Sani pola ži-
vota“), Almanah, 3-4, Podgorica 1998, 221-223.
Hodžić, Zuvdija, Vertikala zla (Hamdija Šarkinović, „Bošnjaci od
Načertanija do Memoranduma“), Almanah, 3-4, Podgorica 1998, 223-225.
Hodžić, Zuvdija, Hronika malog mjesta („Moji Tuzi“ Mehmeda
Muminovića), Almanah, 3-4, Podgorica 1998, 225-226.
Hodžić, Zuvdija, Omer redžepagić, Od nevolje priče, Hograf, Beo-
grad 1991, Almanah, 15-16, Podgorica 2001, 325-327.
Hodžić, Zuvdija, Plavsko–gusinjske kuće (povodom knjige „Otkri-
vanje zavičaja“), Almanah, 25-26, Podgorica 2004, 371-375.
Hodžić, Zuvdija, Otrgnuto od zaborava (Hamdija Šahinpašić –
fono zapisi, Montenegro etno art 2008., priredio Mićo Miranović), Al-
manah, 41-42, Podgorica 2008, 393-397.
Janjić, Đorđe, Na obalama djetinjstva, Omer Turković, Vodeni cvi-
jet, Udruženje pisaca Sandžaka, Novi Pazar, 2001, Almanah, 19-20, Pod-
gorica 2002, 359-361.

243
Sait Š. Šabotić
Kalač, Mahmut, Rifo-Rika Hadžić, Rožajske dječije igre, Centar
za kulturu, Rožaje 2004, Almanah, 27-28, Podgorica 2004, 327-329.
Kalajdžija, Alen, Andrew Baruch Wachtel, Stvaranje nacije, raza-
ranje nacije, Bošnjačka Asocijacija 33, Sarajevo, Almanah, 48-49, Pod-
gorica 2010, 297-305.
Kalezić, Slobodan, Uzbudljiva hronika (Faruk Dizdarević: „Talija
u Priboju“, Zavičajni muzej Priboj i Dom kulture“Ivo Karamatijević“
Priboj, 2002), Almanah, 21-22, Podgorica 2003, 327-331.
Kalpačina, Isak, Emocionalna izvorišta i refleksivne putanje (Se-
nadin Pupović: „Izazov daljine“, Unireks 2007), Almanah, 37-38, Pod-
gorica 2007, 297-299.
Kalpačina, Isak, Brige, praznine i plavi plamičci (Rasim Ćelahme-
tović, Alkatmeri u bašči sudbine, Centar za bošnjačke studije, Novi Pazar
2007), Almanah, 45-46, Podgorica 2009, 255-259.
Kastratović, Gojko, Umjetničko i dokumentarno (Zuvdija Hodžić,
Otkrivanje zavičaja, "Almanah", Podgorica 2003), Almanah, 29-30, Pod-
gorica 2005, 351-353.
Katić, Srđan, Olga Zirojević, Srbija pod turskom vlašću 1459-
1804. (drugo, pregledano i ilustrovano izdanje, Beograd 2007), Alma-
nah, 37-38, Podgorica 2007, 247-249.
Kijametović, Redžep, Ožiljci duše (Mule Musić: Mutne vode Var-
dara, Centar za djelatnosti kulture, Bijelo Polje 2004), Almanah, 29-30,
Podgorica 2005, 329-331.
Kilibarda, Novak, Naučnik čitaocu (Dr Dženana Buturović, Na-
rodne pjesme Bošnjaka u BiH, izbor iz zbirke Koste Hermana, Svjetlost,
Sarajevo 2001), Almanah, 17-18, Podgorica 2001, 317-321.
Kočan, Jasmina, Novopazarski zbornik 30/2007, Almanah, 41-42,
Podgorica 2008, 339-341.
Kolaković, Medisa, Sad velimo pesmu da brojimo, i s tom pesmom
da se veselimo.- Zlatan Čolaković, Epika Avda Međedovića: kritičko iz-
danje = The epics of Avdo Međedović: a critical edition, Knj. 1 = Vol. 1,
Ženidba Smailagić Meha = The wedding of Smailagić Meho, ISBN 978-
86-85557-07-1; Knj. 2 = Vol. 2, Izabrane pjesme Avda Međedovića =
The selected poems of Avdo Međedović, ISBN 978-86-85557-08-8, Alma-
nah, Podgorica, 2007 – 524; 525-1001 str. + XLI: ilustr.; 25cm, Alma-
nah, 41-42, Podgorica 2008, 327-333.

Lotinac, Dino, Mozaik niti istine (Fatima Pelesić Muminović, Nit isti-
ne, Sarajevo, Blicdruk, 2007), Almanah, 45-46, Podgorica 2009, 251-255.
Luković, Slavka, Knjiga poetsko-filozofskih reminiscencija (Zaim
Spahić: „Samoća sunca”, Pegaz, Bijelo Polje, 2009), Almanah, 45-46,
Podgorica 2009, 287-291.

244
 Bibliografija časopisa „Almanah“ (1994-2010)
Ljumović, Janko, Preispitivanje savjesti, Almanah, 25-26, Podgo-
rica 2004, 331-335.
Ljuštanović-Pešikan, Ljiljana, Balada o nesrećnoj nevesti (Safet
Sijarić, Rod i dom, Bijelo Polje 2000), Almanbah, 17-18, Podgorica
2001, 321-325.
Ljuštanović-Pešikan, Ljiljana, Pesma pretihih slavuja, Almanah,
43-44, Podgorica 2009, 325-329.

Miličić, Božidar Ilijin, Od slovenske paganske pjesme do riljantnih

stihova Starca Milije i Avda Međedovića (Novak Kilibarda: Usmena
književnost Crne Gore, CID 2009), Almanah, 45-46, Podgorica 2009,
259-265.
Minjović, Dušica, Suvremeni zapisi bošnjačkih epskih narodnih pe-
sama, Sa Londže zelene, Bošnjačke junačke narodne pjesme iz Sandžaka,
zabilježio dr Ljubiša Rajković, Rožaje, 2001, Almanah, 19-20, Podgorica
2002, 317-325.
Minjović, Dušica, Lirski izraz bošnjačkog usmenog stvaralaštva,
Bošnjačka usmena lirika, Priredio Munib Maglajić, Sarajevo, 2000, Al-
manah, 19-20, Podgorica 2002, 325-333.
Minjović, Dušica, Glasnik Zemaljskog muzeja Bosne i Hercegovine
u Sarajevu – Izraz duhovne i intelektualne snage, Almanah, 21-22, Pod-
gorica 2003, 323-327.
Minjović, Dušica, Beskonačnost priče (Novak Klibarda: „Iz priče u
priču", CID, Podgorica, 2004, 341-344.
Minjović, Dušica, Ep u svojoj postojbini (Zlatan Čolaković, Epika
Avda Međedovića – The epic of Avdo Međedović, knjiga 1: Ženidba
Smailagić Meha, volume 1: The wedding of Smailagić Meho, knjiga 2:
Izabrane pjesme Avda Međedovića, volume 2: The selected poems of
Avdo Međedović. Almanah, Podgorica, 2007), Almanah, 37-38, Podgo-
rica 2007, 243-247.
Muiminović-Pelesić. Fatima. Poslanstvo riječi (Zaim Azemović,
Moć riječi na terazijama vremena), Almanah, 37-38, Podgorica 2007,
271-275.
Muhić, Ferid, Historija i istina: Antologijski prilog hermeneutici
bošnjačkih muhadžira, povodom knjige Redžepa Škrijelja, muhadžirska
kriza i doseljavanje Bošnjaka u Makedoniju (1875-1901), Almanah, 35-
36, Podgorica 2006, 329-333.
Muhić, Ferid, Muhamed Mahmutović, Inat bosanskog goluba, Al-
manah, 48-49, Podgorica 2010, 275-279.
Muratagić, Hasnija-Tuna, Pjesmom protiv zla („Dova za Bosnu“
Selmana Ljačevića), Almanah, 3-4, Podgorica 1998, 213-219.

245
Sait Š. Šabotić
Muratagić, Hasnija-Tuna, Majstor umjetničke riječi (Zuvdija
Hodžić: „Neko zove", Almanah, 2003), Almanah, 25-26, Podgorica 2004,
319-327.
Muratagić, Hasnija-Tuna, Novi prijevod Kuržana (prevodilac
Esad Duraković, „Svjetlost", Sarajevo 2004), Almanah, 29-30, Podgorica
2005, 335-341.
Muratspahić, Izet, Bela Džogović, Makovi na Berimladi, Kalmar
2010, Almanah, 48-49, Podgorica 2010, 305-309.
Muratović, Enisin-Enver, Dijalog sa sudbinom, Almanah, 17-18,
Podgorica 2001, 375-377.
Muratović, Esko Dž., Vraćanje sebi, (Zumber Muratović: „Bihor i
bratstvo Muratovića u njemu", Sarajevo 2003), Almanah, 25-26, Podgo-
rica 2004, 357-359.
Murić, Edo, Osvrt na film „Karneval“, Almanah, 41-42, Podgorica
2008, 397-401.
Murić, Edo, Osvrt na film „INDIGÈNES“, Almanah, 43-44, Podgo-
rica 2009, 353-359.
Murić, Edo, Virilov rat protiv modernizma, Almanah, 45-46, Pod-
gorica 2009, 291-299.
Musić, Kemal, Saladin Burdžović, Imigrans song, Ars Longa, Beo-
grad 2000, Almanah, 15-16, Podgorica 2001, 303-307.
Musić, Kemal, Redžep Kijametović, Vraćena djevojka, Bijelo Polje
2000, Almanah, 15-16, Podgorica 2001, 317-319.
Musić, Kemal, Šenli ćilim (Zehnija Bulić, Splavari ponornice, Novi
Pazar 2000), Almanah, 17-18, Podgorica 2001, 333-335.
Musić, Kemal, Zapostavljen ali ne zaboravljen, Ilijas Dobardžić,
Lirika, Centar za djelatnosti kulture, Bijelo Polje, Bijelo Polje, 2001,
Almanah, 19-20, Podgorica 2002, 351-353.
Musić, Kemal, Dva pjesnička iskaza, Dina Murić, Amaralis, Ro-
žaje, 2001; Alma Murić, Biser ogrlice, Podgorica, 1999, Almanah, 19-
20, Podgorica 2002, 363-365.
Musić, Kemal, Pendžeri (Redžep Nurović, Novi Pazar 2002), Alma-
nah, 21-22, Podgorica 2003, 321-323.
Mustafić, Suljo, Milovan Đilas, Svetovi i mostovi I-II, Matica srp-
ska, Novi Sad 1997, 381-547, Almanah, 9-10, Podgorica 2000, 271-281.
Mustafić, Suljo, Milika Pavlović, Govoreći kao Skit (Izbor iz poezije),
Damad, Novi Pazar 2000, Almanah, 15-16, Podgorica 2001, 301-303.
Mustafić, Suljo, Saladin Burdžović, Sonet o skoku s zgrade, Digni-
tas, Cetinje 1999, Almanah, 15-16, Podgorica 2001, 307-309.
Mustafić, Suljo, Braho Adrović, Rat u kući, Berane 1999, Almanah,
15-16, Podgorica 2001, 323-325.

246
 Bibliografija časopisa „Almanah“ (1994-2010)
Mustafić, Suljo, Ćamil gora razgovora, Almanah, 17-18, Podgorica
2001, 367-371.
Mustafić, Suljo, Dino Burdžević, Konstablerwache, Dereta, Beo-
grad, 2001, Almanah, 19-20, Podgorica 2002, 355-359.
Mustafić, Suljo, Jasmina Mekić–Međedović, Plamen zaborava, Li-
bertas, Bijelo Polje 1996; Zaboravljena, Pegaz, Bijelo Polje, 2001, Al-
manah, 19-20, Podgorica 2002, 361-363.
Mustafić, Suljo, Ibrahim Hadžić: Rožajski rječnik, Centar za kul-
turu, Rožaje, 2003, Almanah, 25-26, Podgorica 2004, 353-357.
Mustafić, Suljo, Zuvdija Hodžić, Neko zove, Almanah 2004, Alma-
nah, 27-28, Podgorica 2004, 287-289.
Mustafić, Suljo, Ethem Peročević - Mikulići na kraju vijeka, Udru-
ženje Mikulića, Bar 2005, Almanah, 29-30, Podgorica 2005, 341-345.
Mustafić, Suljo, Senka Rastoder, „S druge strane sjenke“, Bar
2005, Almanah, 33-34, Podgorica 2006, 297-299.
Mustafić, Suljo, Poezija Envera Muratovića, Almanah, 33-34, Pod-
gorica 2006, 309-313.
Mustafić, Suljo, Ethem Peročević, Podrumijske iskre duha, NVO
„Mrkojevići", Bar 2006, Almanah, 35-36, Podgorica 2006, 343-347.

Nikčević, Nataša, Nemirenje s tišinom (Izložba devetnaest bosan-

sko-hercegovačkih i crnogorskih umjetnika u Podgorici u Galeriji KIC
„Budo Tomović“ 26. februar u 19 h i 19 minuta dio je umjetničkog oma-
ža otetim u Štrpcima, Almanah, 21-22, Podgorica 2003, 331-333.
Nikolaidis, Andrej, Ibrahim Čikić, Gdje sunce ne grije, Almanah,
43-44, Podgorica 2009, 309-311.
Nikolić, Vidan, Ponovo otkriveno „narodno blago“ (Mehmedbeg
Kapetanović Ljubušak, Narodno blago, fototipsko izdanje, Istorijski
arhiv Užice, JU Istorijski arhiv Sarajevo, 2007, 398 str. – ćirilica), Alma-
nah, 43-44, Podgorica 2009, 363-367.
Nurović, Redžep, Roman sa dna pamćenja, Zaim Azemović: „Šem-
si-pašina balkanska sudbina“, istorijski roman, izdavač:Udruženje knji-
ževnika i umjetnika – Rožaje, 2005, Almanah, 33-34, Podgorica 2006,
285-289.

Pajović, Radoje, O knjizi Ejupa Mušovića „Crnogorski Musli-

mani“, Almanah, 3-4, Podgorica 1998, 211-213.
Pavićević, Vladislav, Obzorje sna (Mirza Rastoder, Nešto malo
ozbiljnije, Bar 2007), Almanah, 37-38, Podgorica 2007, 299-301.
Pavlović, Milika, Putevi iz besesbnosti, Almanah, 1-2, Podgorica
1994, 107-111.

247
Sait Š. Šabotić
Pavlović, Milika, Decenija svakodnevnog genocida (Rifat Rastoder:
„Usud imena", Almanah, Podgorica 2003), Almanah, 25-26, Podgorica
2004, 327-331.
Pavlović, Milika, Zavičaj - trajna boja bića i metafora svijeta (Re-
džep Nurović: „Djed Fehim i šestoprsti Hrusto", Almanah, Podgorica
2004.), Almanah, 27-28, Podgorica 2004, 299-307.
Pavlović, Milika, Ni zid ni tjesnac, „Sandžak juče, danas i sutra“,
Novi Pazar, 2005 (Zbornik radova sa okruglog stola 21-23. novembra
2003. godine), Almanah, 33-34, Podgorica 2006, 269-277.
Pelidija, Enes, Uzeir Bećović: Kulturno-prosvjetno društvo Gajret u
Pljevljima, Almanah, 43-44, Podgorica 2009, 321-325.
Pehar, Dražen, Rusmir Mahmutćehajić, Prozori, Almanah, 17-18,
Podgorica 2001, 339-345.
Pepić, Adnan, Ljiljan – časopis bošnjačke dijaspore u Turskoj,
Almanah, 17-18, Podgorica 2001, 331-333.
Perović, Olga, Tragom nezaborava, Almanah, 33-34, Podgorica
2006, 317-319.
Prekić, Adnan, Husein-pašina džamija, Almanah, Podgorica, 2006,
236, Almanah, 35-36, Podgorica 2006, 327-329.
Pulević, Vukić, Priroda Rožaja (Živorad M. Martinović&Halil
Markišić, Centar za kulturu, Rožaje, 2002), Almanah, 21-22, Podgorica
2003, 317-321.

Rajković Koželjac, Ljubiša, Narodna pamet Rožajaca (Zaim Aze-

mović, Pamet je u narodu /Staro Rožaje u anegdotama i legendama/, Za-
jednica književnika i naučnih radnika i Mješovita stručna škola, Rožaje
2000), 353-357.
Rajković, Ljubiša, Narodna pamet Rožajaca (Zaim Azemović,
„Pamet je u narodu“ /Staro Rožaje u anegdotama i legendama/, Rožaje
2000, Almanah, 33-34, Podgorica 2006, 289-293.
Rastoder, Jasmina, Suljo Mustafić, Milan Vujović: Anto Baković,
Tradicionalna barska kuhinja, MCP, Bar, 2008, Almanah, 41-42, Pod-
gorica 2008, 355-357.
Rastoder, Šerbo, Muslimani Srbije nestali kao Hazari, Almanah, 1-
2, Podgorica 1994 111-114.
Rastoder, Šerbo, Genocid koji traje, Almanah, 1-2, Podgorica
1994, 114-116.
Rastoder, Šerbo, O kontinuitetu zla, Almanah, 1-2, Podgorica 1994,
116-119.
Rastodre, Šerbo, Faruk Dizdarević Holujački Dizdarevići, Alma-
nah, 7-8, Podgorica 1999, 277-278.

248
 Bibliografija časopisa „Almanah“ (1994-2010)
Rastoder, Šerbo, Faruk Dizdarević, O Hasan-agi i njegovoj vakuf-
nami – Prilog o prošlosti Priboja, Priboj 2000, Almanah, 11-12, Podgo-
rica 2000, 263-267.
Rastoder, Šerbo, Potvrda kulturne zrelosti sredine, Rožajski zbor-
nik 100, 2001, Almanah, 17-18, Podgorica 2001, 371-375.
Rastoder, Šerbo, Muharem, Asim, Haris Dizdarević, Pamćenje i
sjećanja, Muslimasnko/bošnjačka bratstva u bjelopoljskom kraju, I-II,
Almanah, Podgorica 2002, Almanah, 19-20, Podgorica 2002, 333-337.
Rastoder, Šerbo, Tutinski zbornik br. 2, 2001, Almanah, 19-20,
Podgorica 2002, 347-351.
Rastoder, Šerbo, Rožajski zbornik 11/2002, Almanah, 21-22, Pod-
gorica 2003, 313-317.
Rastoder, Šerbo, Živko M. Andrijašević, Zoran Stanojević, Pokršta-
vanje muslimana 1913, Almanah, Podgorica, 2003, 208, Almanah, 25-
26, Podgorica 2004,335-339.
Rastoder, Šerbo, Bajram Suljević, Kanje i okolina, Bijelo Polje
2003., Almanah, 25-26, Podgorica 2004, 349-353.
Rastoder, Šerbo, Dr Dragana Kujović, Tragovima orijental-
noislamskog kulturnog nasljeđa u Crnoj Gori, Almanah, Podgorica,
2006, 160, Almanah, 35-36, Podgorica 2006, 323-327.
Rastoder, Šerbo, Muharem Muratović, Miris zavičaja, Iseljenici iz
Mrkojevića, NVO Mrkojevići, Bar, 2006, 245, Almanah, 35-36, Podgo-
rica 2006, 339-343.
Rebronja, Nadija, Islamska simbolika u djelu „Noćno putovanje
poslanika Muhammeda”, Almanah, 43-44, Podgorica 2009, 311-321.
Redžepagić, Jašar, Ibrahim Reković, „Plavsko-gusinjski biseri“,
Almanah, 2004, Almanah, 33-34, Podgorica 2006, 265-269.
Redžepagić, Jašar, Izlaganje na promociji knjige Ibra Rekovića
„Izgubljeni ambijent – Plav i Gusinje nekada” – u Plavu, 10. oktobra
2008. godine, Almanah, 43-44, Podgorica 2009, 349-353.

Srebreniković, Ajka Tiro, Od kad je čovjeka i vijeka Sijermina

djeca lutaju širokim prostranstvima (Promocija knjiga Uzeira Bukvića,
„Sijermina djeca“ i „Polarni san“, Brčko 27.7.2009.), Almanah, 45-46,
Podgorica 2009, 275-279.

Šabotić, Sait, Sead Ramdedović, Počinak tuge zaljubljenih, Alma-

nah, 5-6, Podgorica 1999, 229-230.
Šabotić, Sait, Ramiz Crnišanin, Rasprave, Mrlješ d.o.o, Beograd
1999, 347, Almanah, 9-10, Podgorica 2000, 281-286.
Šabotić, Sait, Zaim Azemović, Pamet je u narodu, Rožaje 2000, Al-
manah, 15-16, Podgorica 2001, 319-323.

249
Sait Š. Šabotić
Šabotić, Sait Š., Vojislav P. Nikčević, Istraga poturica – mit ili
stvarnost, Alčmanah 2001, Almanah, 17-18, Podgorica 2001, 325-331.
Šabotić, Sait Š., Vrijedni monografski prilozi (Zaim Azemović, Za-
vičaj na cvjetnim Brdima – Bukovica kod Rožaja – u istoriji, sjećanjima i
narodnim umotvorinama, Rožaje 2000, Almanah, 17-18, Podgorica 2001,
335-339.
Šabotić, Sait Š., Mesrur Šačić, Kolašinci, Beograd 2000, Almanah,
17-18, Podgorica 2001, 345-353.
Šabotić, Sait Š., Mesrur Šačić, Pleme Kuči u Žabrenu, Beograd
1999, Almanah, 17-18, Podgorica 2001, 353-359.
Šabotić, Sait Š., Odiseja mladalačkih nemira (Enes Halilović, Blu-
dni parip, Beograd 2000), Almanah, 17-18, Podgorica 2001, 359-363.
Šabotić, Sait Š., Haberi iz davnine (Mesrur Šačić, Hleb i mesečina,
Beograd 1999), Almanah, 17-18, Podgorica 2001, 363-367.
Šabotić, Sait Š., Višeslojna monografija, Bajro Agović, Džamije u
Crnoj Gori, Almanah, Podgorica, 2001, Almanah, 19-20, Podgorica
2002, 337-343.
Šabotić, Sait Š., Dragocjeni izdavački poduhvat, Olga Zirojević,
Konvertiti – kako su se zvali, Almanah, Podgorica, 2001, Almanah, 19-
20, Podgorica 2002, 343-347.
Šabotić, Sait Š., Čast i bruka žive dovijeka (Čedo Baćović, Omer-
hametu i gaziluku – muslimanski primjeri čojstva i junaštva, Alčmanah,
Podgorica 2002, 310 s, Almanah, 21-22, Podgorica 2003, 299-307.
Šabotić, Sait, Svjedočanstvo o kontinuitetu trajanja, Mustafa Me-
mić: „Bošnjaci (muslimani) Crne Gore", Podgorica – Sarajevo 2003,
331 str., Almanah, 25-26, Podgorica 2004, 339-349.
Šabotić, Sait Š., Život je ono što ljubav sagradi (Braho Adrović:
„Objava nezaborava", Nirvana, Berane 2003), Almanah, 25-26, Pod-
gorica 2004, 359-363.
Šabotić, Sait Š., Prerano prekinuti Put Dobra, (Senad H. Banda:
„Djetinjstvo da se ne vrati", Nikšić-Bijelo Polje 2003), Almanah, 25-26,
Podgorica 2004, 367-371.
Šаbotić, Sаit Š., Šerbo Rаstoder, Crnа Gorа u egzilu 1918-1925,
knj. I-II, Istorijski institut Crne Gore/Аlmаnаh, Podgoricа 2004, 1147
str., Almanah, 27-28, Podgorica 2004, 289-299.
Šabotić, Sait Š., Taksirat u Kemalovim pričama (Kemal Musić:
Zasjeda, NIP Poljopress-Revija Polje, Bijelo Polje 2004.), Almanah, 27-
28, Podgorica 2004, 313-323.
Šabotić, Sait Š., Safet Hadrović Vrbički, »Orfejeva lira«, Centar za
kulturu Rožaje, Rožaje 2003, Almanah, 33-34, Podgorica 2006, 313-317.

250
 Bibliografija časopisa „Almanah“ (1994-2010)
Šabotić, Sait Š., Akademski tragovi Rožajskog zbornika – Zaloga
za kulturu budućnosti (Rožajski zbornik 13/2007), Almanah, 37-38, Pod-
gorica 2007, 285-293.
Šabotić, Sait Š., Kamene knjige dragocjenog štiva – Zaim Azemo-
vić/ Zećir Luboder, Urezano u kamenu i pamćenju, Rožaje 2007, 123,
Almanah, 41-42, Podgorica 2008, 333-337.
Šabotić, Sait Š., Naučno sagledavanje predslovenskih nomastičkih
slojeva (Ibrahim Pašić, Kulin & Prijesda – dva imena ilirskog porijekla u
vladarskoj dinastiji srednjovjekovne Bosne, Društvo historičara Zenica,
Zenica 2006, 73), Almanah, 41-42, Podgorica 2008, 377-381.
Šabotić, Sait Š., Poetski bunt (Safet Hadrović Vrbički, Ezopov vrt,
Unireks, Podgorica 2008. god.), Almanah, 43-44, Podgorica 2009, 359-
363.
Šabotić, Sait Š., Šerbo Rastoder, Bošnjaci/Muslimani Crne Gore iz-
među prošlosti i sadašnjosti, Almanah, Podgorica 2010, 547 str., Alma-
nah, 48-49, Podgorica 2010, 269-279.
Šarkinović, Ferid, Bajram Mulić: Izgradnja mostova razumijevanja
između SAD i islamskog svijeta, Sarajevo, 2009/1430. god. po H., Alma-
nah, 45-46, Podgorica 2009, 279-281.
Šistek, František, Balkanski muslimani u postkomunističkim društ-
vima, Almanah, 19-20, Podgorica 2002, 307-313.
Šistek, František, Češke predstave i stereotipi Turaka, Almanah,
21-22, Podgorica 2003, 293-299.
Škrijelj, Redžep, Priča u turskoj književnosti („Turska priča", iz-
bori prevod Ksenija Golubović-Brejk, Nolit, Beograd 2004.), Almanah,
27-28, Podgorica 2004, 329-337.
Škrijelj, Redžep, O Dacićima rožajskog kraja (Zaim Azemović i
Sadrija Dacić, Dacići u rožajskoj opštini, Udruženje književnika i nauč-
nih radnika, Rožaje 2004), Almanah, 29-30, Podgorica 2005, 357-361.
Škrijelj, Redžep, Talkin voda Brnjice (Ramo Kurtanović, Brnjica
otrgnuta od zaborava, Udruženje građana Bošnjaka porijeklom iz San-
džaka u Federaciji Bosne i Hercegovine, Sarajevo 2004), Almanah, 29-
30, Podgorica 2005, 361-365.
Škrijelj, Redžep, Hronika o novopazarskim šehidima.- Povodom
knjige: Novopazarski šehidi, autor Omer Turković, izdavač:Atelier pub-
lic, Novi Pazar 2008, Almanah, 41-42, Podgorica 2008, 349-355.
Škrijelj, Redžep, Mass mediji, islamska da`wa i daie danas (Osvrt
na knjigu Islamsko komuniciranje u suvremenom dobu (Principi i me-
tode).- Fahrudina Smajlovića, izdavač: El Kelimeh, Novi Pazar 2008.),
Almanah, 41-42, Podgorica 2008, 385-393.
Škrijelj, Redžep, Slovo o bogomilima u Sandžaku, Almanah, 43-44,
Podgorica 2009, 329-335.

251
Sait Š. Šabotić
Vučinić, Nebojša, Aleksandar Saša Zeković, Ljudska i manjinska
prava u praksi, Centar za građansko obarzovanje i Centar za razvoj ne-
vladinih organizacija, Podgorica, 2006, Almanah, 37-38, Podgorica
2007, 269-271.
Vučelj, Nedžib/ Vesković Zaim, Duša uštap lezetli stihova, Alma-
nah, 45-46, Podgorica 2009, 249-251.
Vojinović, Vladimir, Temelji urbane dijalektologije crnogorskog
Jezika, Almanah, 41-42, Podgorica 2008, 357-363.

Zeković, Ljiljana, Od zavičajnog do metafizičkog (Otvaranje iz-

ložbe slika Aldemara Ibrahimovića, Kotor 3. 12. 2009), Almanah, 45-46,
Podgorica 2009, 285-287.
Zirojević, Olga, Uticaj islama u srednjoj Evropi, Almanah, 19-20,
Podgorica 2002, 301-307.

Žurić, Blaga. Zavičajne priče (Kijametović Redžep, Život u čvoro-

vima, Almanah, Podgorica 2006), Almanah, 37-38, Podgorica 2007, 281-
285.

IN MEMORIAM

Bećović, Uzeir, Hamdija Šahinpašić, Almanah, 25-26, Podgorica

2004, 379-382.
Bećović, Uzeir, Miodrag-Mišo (Todorov) Bojović (1935-2005), Al-
manah, 33-34, Podgorica 2006, 341-342.

Crnišanin, Ramiz, Šefko Alomerović 1943-2006, Almanah, 33-34,

Podgorica 2006, 335-339.

Durgut, Jakub, Uzeir Bećović (1936-2008), Almanah, 43-44, Pod-

gorica 2009, 263-265.

Hadrović, Safet-Vrbički, Alija Matović (1937-2008), Almanah,

143-44, Podgorica 2009, 261-263.

Murić, Menduha-Mela, Sjećanje na Hilma Hadžića, Almanah, 37-

38, Podgorica 2007, 169-172.

Nurović, Redžep, Omer Turković (1936-2010), Almanah, 48-49,

Podgorica 2010, 209-210.

252
 Bibliografija časopisa „Almanah“ (1994-2010)
Rastoder, Šerbo, Don Branko Sbutega (1982-2006), Almanah, 33-
34, Podgorica 2006, 327-328.
Rastoder, Šerbo, Zlatan Čolaković ((Zagreb, 13. II 1955. – Boston,
20. XII 2008.), Almanah, 43-44, Podgorica 2009, 257-261.
Rebronja, Ismet, Muhsin Rizvić (1930-1994), Almanah, 1-2, Pod-
gorica 1994, 139-140.
Redakcija, Muharem Dizdarević (1931-2003), Almanah, 21-22,
Podgorica 2003, 333-334.
Redakcija, Dr Mustafa Memić preselio se na Ahiret (24. avgust
1924. – 02. juli 2007), Almanah, 37-38, Podgorica 2007, 165-169.

Škrijelj, Redžep, Ismet Rebronja (1942-2006), Pjesnik ne može um-

rijeti, Almanah, 33-34, Podgorica 2006, 323-327.

JUBILEJI

Rastoder, Šerbo, Prvih deset godina „Almanaha", Almanah, 25-26,

Podgorica 2004, 7-19.

PREVODI

Evans, Arthur J., Ilirska pisma (odlomak iz putopisa), Alamanah,

1-2, Podgorica 1994, 101-103.

Murko, Matija, O Ćor Husu i Salihu Ugljaninu, Almanah, 1-2,

Podgorica 1994, 103-104.

Lord, Albert B., Pevač priča (odlomak), Almanah, 1-2, Podgorica

1994, 104-107.

Gaetano Kamilo, Poezija, Almanah, 35-36, Podgorica 2006, 289-

305.

253
Sait Š. Šabotić
OKRUGLI STOLOVI; SIMPOZIJUMI; TRIBINE (Tematske
sveske – dvobroji):

DVOBROJ: 13-14 – Okrugli sto: Multietničko ogledalo Crne

Gore (Muslimani-Bošnjaci, kako ih drugi vide, a kako oni sebe i
druge)

Uvodna saopštenja:

Dizdarević, Asim, Kulturno nasljeđe manjinskih naroda između ci-

vilizacijskog nasljeđa i (ne)željenog svjedočanstva, Almanah, 13-14,
Podgorica 2000, 51-65.

Hodžić, Zuvdija, Razobličavanje mitova, Almanah, 13-14, Podgo-

rica 2000, 47-51.

Kilibarda, Novak, Pretpostavka za stabilnost crnogorske multietni-

čke države, Almanah, 13-14, Podgorica 2000, 21-29.
Kovačević, Branislav, Muslimani-Bošnjaci između stvarnosti i isto-
rijske svijesti – istorijski grijeh i vječna krivica, Almanah, 13-14, Pod-
gorica 2000, 51-65.
Kočan, Esad, Bošnjaci u Crnoj Gori – identitet i integracija, Alma-
nah, 13-14, Podgorica 2000, 29-37.

Rastoder, Šerbo, Crna Gora multietnička država – sadržaj, stvar-

nost, iluzija, parola?, Almanah, 13-14, Podgorica 2000, 11-21.

Vujičić, Rajko, Prelogomena o hrišćansko-islamskim sažimanjima

u likovnim i primijenjenim umjetnostima na tlu Crne Gore, Almanah, 13-
14, Podgorica 2000, 73-81.
Vukadinović, Srđan, Društvena stvarnost i socijalna prohodnost –
manjinski narodi u političkom, ekonomskom, kulturnom i obrazovnom
životu Crne Gore, Almanah, 13-14, Podgorica 2000, 37-47.

Saopštenja i diskusije:

Alihodžić, Rifat, Funkcionalno-estetska integracija tradicionalne

dinarske i orijentalne kuće (prilog istraživanju razvoja stambene kuće na
sjeveru Crne Gore), Almanah, 13-14, Podgorica 2000, 225-235.
Andrijašević, Živko, Muslimani u crnogorskoj državi, od lojalnosti
do patriotizma, Almanah, 13-14, Podgorica 2000, 145-149.

254
 Bibliografija časopisa „Almanah“ (1994-2010)
Brković, Jevrem, Statistička ljubav i mržnja, Almanah, 13-14, Pod-
gorica 2000, 239-241.

Cerović, Rajko, Muslimansko narodno lirsko stvaralaštvo na tlu

Crne Gore, Almanah, 13-14, Podgorica 2000, 219-225.

Čirgić, Omer, Nacionalna i društvena integracija Muslimana –

Bošnjaka u procesu izgradnje građanske zajednice Crne Gore, Almanah,
13-14, Podgorica 2000, 117-123.

Đonović, Hatidža, O položaju žene u multiklulturnoj zajednici, Al-

manah, 13-14, Podgorica 2000, 315-319.

Draga, Nail, Obrazovanje u multietničkim sredinama, Almanah, 13-

14, Podgorica 2000, 331-335.

Hadrović, Safet, Žedni preko vode, Almanah, 13-14, Podgorica

2000, 293-303.
Hadžić, Harun, O multietničkoj Crnoj Gori i bošnjačkom jeziku,
Almanah, 13-14, Podgorica 2000, 277-285.

Kalač, Hidajet, Vjerski faktor u nacionalnoj identifikaciji, Alma-

nah, 13-14, Podgorica 2000, 213-219.
Kerović, Atvija, Ni superiorni ni inferiorni – već ravnopravni, Al-
manah, 13-14, Podgorica 2000, 339-347.
Kočan, Hamdo, Da li nam je izvjesna samo neizvjesnost, Almanah,
13-14, Podgorica 2000, 149-157.
Kurpejović, Avdul, Nacionalni identitet Muslimana u Crnoj Gori,
Almanah, 13-14, Podgorica 2000, 197-209.

Međedović, Sefer, Manjinsko pitanje u Crnoj Gori kao mjerilo

demokratije, Almanah, 13-14, Podgorica 2000, 137-145.

Nikčević, Vojislav, Dva izvora o „Istrazi poturica“ u istoriji knji-

ževnosti, Almanah, 13-14, Podgorica 2000, 157-181.

Obradović, Božidar, Manjinske nacionalne zajednice – integralni

dio demokratskog bića Crne Gore, Almanah, 13-14, Podgorica 2000, 81-93.

Pajović, Radoje, O nekim istorijskim pogledima i tretmanu Mu-

slimana Crne Gore, Almanah, 13-14, Podgorica 2000, 245-253.

255
Sait Š. Šabotić
Pavićević, Veselin, Muslimani u Crnoj Gori u svijetlu etničke i soci-
jalne distance prema istraživanjima CEDEM-a, Almanah, 13-14, Podgo-
rica 2000, 123-137.
Pavićević, Vladislav, Centar za razvoj i saradnju multinacionalnih
kultura u Baru, Almanah, 13-14, Podgorica 2000, 335-339.
Pavlović, Milika, Aldemarov zid, Almanah, 13-14, Podgorica 2000,
253-265.
Perović, Olga, Savremena likovna umjetnost kod Muslimana u Cr-
noj Gori, Almanah, 13-14, Podgorica 2000, 265-269.
Popović, Milan, Sila i identitet, teorijsko-metodološki okvir za razu-
mijevanje i rješavanje muslimansko-bošnjačkog i crnogorskog pitanja,
Almanah, 13-14, Podgorica 2000, 109-117.
Popović, Milorad, O pitanju manjinskih naroda u Crnoj Gori, Al-
manah, 13-14, Podgorica 2000, 241-245.

Ramusović, Amer, Samosvijest Muslimana-Bošnjaka, Almanah,

13-14, Podgorica 2000, 269-277.
Rastoder, Rifat, Zaštita prava manjinskih naroda – investicija u
budućnost, Almanah, 13-14, Podgorica 2000, 93-109.
Rastoder, Šerbo, Završna riječ, Almanah, 13-14, Podgorica 2000,
347-349.

Šabotić, Sait, O nekim zamkama istorije u udžbenicima istorije za

osnovne i srednje škole, Almanah, 13-14, Podgorica 2000, 319-331.
Šarkinović, Hamdija, Bošnjaci – naša nacionalna identifikacija za
popis stanovništva 2001. godine, Almanah, 13-14, Podgorica 2000, 181-
191.

Sekulović, Goran, Sudbina Crne Gore je sudbina i njenih Musli-

mana, Almanah, 13-14, Podgorica 2000, 209-213.
Selhanović, Derviš Beli, Različitost i stvarnost, Almanah, 13-14,
Podgorica 2000, 285-289.
Spahić, Ervin, Pristao sam, biću to što hoću, Almanah, 13-14, Pod-
gorica 2000, 289-293.

Tuzović, Husein-Ceno, Zašto Muslimani-Bošnjaci više vole sa

Crnogorcima nego ovi sa njima (procenat 92:44), Almanah, 13-14, Pod-
gorica 2000, 235-239.

Vesković, Rifat, Muslimani ili Bošnjaci – dileme koje nema, Alma-

nah, 13-14, Podgorica 2000, 303-315.

256
 Bibliografija časopisa „Almanah“ (1994-2010)
Vučinić, Stevo, Crna Gora multietnička država – iskustvo i per-
spektiva, Almanah, 13-14, Podgorica 2000, 191-197.

DVOBROJ: 23-24 – Okrugli sto: Muslimani-Bošnjaci – kako

vam je ime?

Pozdravna riječ

Demirović, Idriz ef., Almanah, 23-24, Podgorica 2003, 21-23.

Jasavić, Azra, Almanah, 23-24, Podgorica 2003, 23-27.
Rastoder, Šerbo, Almanah, 23-24, Podgorica 2003, 19-21.

Saopštenja:

Adrović, Braho, Jedan narod - jedno ime, Almanah, 23-24, Pod-

gorica 2003, 371-375.
Adrović, Hajriz, O pojmu nacije, Almanah, 23-24, Podgorica 2003,
269-273.
Adrović, mr Salija, Bošnjaci - tako nam je ime, Almanah, 23-24,
Podgorica 2003, 317-323
Ajdarpašić, mr Šato, Ime mog naroda definisala je istorijska zbilja
Balkana, Almanah, 23-24, Podgorica 2003, 337-341.
Alihodžić, Rifat, Neznanje, strah, ili oboje, Almanah, 23-24, Pod-
gorica 2003, 183-189.
Azemović, Zaim, Prilozi spoznaji narodnog duha i imena, Alma-
nah, 23-24, Podgorica 2003, 95-101.

Balota Adis – Balota, Hafis, Zašto se izjašnjavati kao Bošnjak?,

Almanah, 23-24, Podgorica 2003, 159-163.
Bašić, Husein, Još oko naziva Bošnjak, Almanah, 23-24, Podgorica
2003, 39-45.
Bećović, Isko Iso, Svebošnjačkom saboru u Crnoj Gori, Almanah,
23-24, Podgorica 2003, 375-377.
Bralić, Ramo, Pravo na samoimenovanje, Almanah, 23-24, Podgo-
rica 2003, 145-145.

Cikotić, Jasmina, Hasanaginice u bošnjačkoj poeziji, Almanah, 23-

24, Podgorica 2003, 171-177.

Čirgić, Omer, Argumentima, strpljivo i tolerantno do (ako može)

jedinstvenog opredjeljenja, Almanah, 23-24, Podgorica 2003, 127-131.

257
Sait Š. Šabotić
Delić, Sabahudin, Identitet kao sudbina, Almanah, 23-24, Podgo-
rica 2003, 227-231.
Dizdarević, Asim, Sve sam ono što drugi o meni misle, Almanah,
23-24, Podgorica 2003, 53-57.
Drešević, dr Nedžad, Pravo na slobodan iskaz, Almanah, 23-24,
Podgorica 2003, 377-381.
Durgut, Jakub, Vraćanje sopstvenog imena, Almanah, 23-24, Pod-
gorica 2003, 273-275.

Ećo, Nusret, Bošnjaci u Crnoj Gori - Integracija bez asimilacije,

Almanah, 23-24, Podgorica 2003, 155-159.

Feratović, Rifat, Zašto moramo imati svoje ime?, Almanah, 23-24,

Podgorica 2003, 235-239.
Fetahović, Ćazim, Bošnjak - Musliman, ime i perspektiva, Alma-
nah, 23-24, Podgorica 2003, 163-167.
Fetahović, Hamdija, Sačuvati jedinstvo bošnjačko/muslimanskog
naroda u Crnoj Gori, Almanah, 23-24, Podgorica 2003, 177-183.
Fetić, Adem, Bošnjak nema druge, Almanah, 23-24, Podgorica
2003, 201-203.

Hadžić, Hilmo, Budimo ono što smo!, Almanah, 23-24, Podgorica

2003, 57-61.
Hadrović, dr Osman, Prepoznavanje vlastitih vrijednosti, Alma-
nah, 23-24, Podgorica 2003, 153-155.
Hadrović, Vrbički Safet, Ni moriskosi, ni klonirani već Bošnjaci sa
punim imenom, Almanah, 23-24, Podgorica 2003, 351-357.
Hadžić, Harun, Nacionalno ime kao oznaka identiteta, Almanah,
23-24, Podgorica 2003, 311-317.
Hodžić, Zuvdija, Slijediti sebe, Almanah, 23-24, Podgorica 2003,
45-47.
Husić, Ešref, Nacionalnost Bošnjak je istorijsko pitanje, a ne pitanje
konvencije ili dogovora, Almanah, 23-24, Podgorica 2003, 305-311.

Jasavić, Azra, Bošnjaci - nacionalna stvarnost u popisu stanovništva

u Crnoj Gori 2003. godine, Almanah, 23-24, Podgorica 2003, 49-53.

Kajević, Fehim, Samoća kolektivnog identiteta, Almanah, 23-24,

Podgorica 2003, 343-347.
Kalač, Hidajet, Prilog istorijatu nastanka bošnjačko-muslimanske
nacije, Almanah, 23-24, Podgorica 2003, 281-287.

258
 Bibliografija časopisa „Almanah“ (1994-2010)
Kalač, mr Halil, Istorijsko-civilizacijski uslovi nastanka Bošnjaka (mu-
slimana) na ovim prostorima, Almanah, 23-24, Podgorica 2003, 265-269.
Kerović, Atvija, Zamjena teza, Almanah, 23-24, Podgorica 2003,
141-145.
Kerović, mr Igbala R., Kulturno nasljeđe i nacionalni identitet,
Almanah, 23-24, Podgorica 2003, 197-201.
Kočan, Esad, Putokaz putniku, Almanah, 23-24, Podgorica 2003,
47-49.
Kočan, Hamdo, Ime naše savjesti, Almanah, 23-24, Podgorica
2003, 231-235.
Korać, Arslan Avdo, Bošnjačka svijest u Bihoraca, Almanah, 23-
24, Podgorica 2003, 297-299.

Luboder, Salko, Pitanje imena ne mijenja odnos prema državi, Al-

manah, 23-24, Podgorica 2003, 149-153.

Markišić, mr Halil, Povratak imena Bošnjak, Almanah, 23-24,

Podgorica 2003, 203-213.
Matović, Alija, Bošnjaci imaju ime, svoj identitet, Almanah, 23-24,
Podgorica 2003, 275-281.
Medunjanin, Ismet I., Bošnjački narod je 1993. vratio svoje povi-
jesno ime, Almanah, 23-24, Podgorica 2003, 287-293.
Murić, Velija, Osvrt na ustavno-pravni značaj nacionalnog odre-
đenja Bošnjaka, Almanah, 23-24, Podgorica 2003, 293-297.
Musić, Dževat, Dilema ili nova podvala, Almanah, 23-24, Podgo-
rica 2003, 135-141.
Mustafić, Suljo, Za vrijeme ispred nas, Almanah, 23-24, Podgorica
2003, 109-113.

Peričić, Sadetin Sado, Jedinstveno do imena, Almanah, 23-24, Pod-

gorica 2003, 131-145.
Purišić, Kemal, Aktuelne bošnjačke dileme i paradoksi, Almanah,
23-24, Podgorica 2003, 167-171.

Ramusović, Amer, Svojim nacionalnim imenom ne dovodimo ništa

i nikog u pitanje, Almanah, 23-24, Podgorica 2003, 219-223.
Rastoder, Mirsad, Daleko od medija, Almanah, 23-24, Podgorica
2003, 223-227.
Rastoder, Rifat, Usud imena, Almanah, 23-24, Podgorica 2003, 65-95.
Rastoder, Šerbo, Muslimani/Bošnjaci, kako vam je ime?, Almanah,
23-24, Podgorica 2003, 27-39.

259
Sait Š. Šabotić
Redžepagić, Omer, Bošnjak ili musliman, Almanah, 23-24, Podgo-
rica 2003, 113-127.
Reković, Ibrahim, Pokušaji razbošnjavanja Bošnjaka, Almanah,
23-24, Podgorica 2003, 189-197.

Sijarić, Safet, Bošnjak sam, Almanah, 23-24, Podgorica 2003, 341-

343.
Spahić, Ervin, „Akšam mrače, moj po Bogu brate...", Almanah, 23-
24, Podgorica 2003, 101-109.

Šabotić, Sait Š., Kratak pregled formiranja islamskih vjerskih

zajednica u Crnoj Gori, Srbiji i Bosni i Hercegovini poslije Berlinskog
kongresa 1878. i njihov uticaj na bošnjaštvo do 1940. godine, Almanah,
23-24, Podgorica 2003, 357-371.
Šabović, Husnija, Crnu Goru poštujemo i volimo, to isto od nje
očekujemo, Almanah, 23-24, Podgorica 2003, 147-149.
Šabović, Nizara, Nacija - religija – politika, Almanah, 23-24, Pod-
gorica 2003, 347-351.
Šahman, Rasim, Povratak imena Bošnjak, Almanah, 23-24, Podgo-
rica 2003, 323-337.
Šarkinović, Hamdija, Konfesionalni i nacionalni aspekt popisa sta-
novništva u Crnoj Gori 1909-2003., Almanah, 23-24, Podgorica 2003,
239-265.

Tutić, Zećo, Sloboda misli i izražavanja nomen est omen, Almanah,

23-24, Podgorica 2003, 213-219.
Tuzović, Husein Ceno, Ka dobru za sve nas, Almanah, 23-24, Pod-
gorica 2003, 61-65.

Vesković, Rifat, Bošnjak je naše staro tradicionalno ime, Almanah,

23-24, Podgorica 2003, 299-305.

DVOBROJ: 31-32 – Simpozijum: Epika Bošnjaka u Crnoj Gori

– Murat Kurtagić – Avdo Međedović

Pozdravne riječi

Delić, Sabahudin, pomoćnik ministra za zaštitu manjinskih prava u

Vladi Republike Crne Gore, Almanah, 31-32, Podgorica 2005, 17-20.

260
 Bibliografija časopisa „Almanah“ (1994-2010)
Fetahović, Ćazim, pomoćnik ministra prosvjete i nauke u Vladi Re-
publike Crne Gore, Almanah, 31-32, Podgorica 2005, 15-17.

Hadžić, Hilmo, predsjednik Organizacionog odbora Rožaje, Alma-

nah, 31-32, Podgorica 2005, 11-12.

Kalač, Nusret, predsjednik SO Rožaje, Almanah, 31-32, Podgorica

2005, 12-13.
Kilibarda, Vesna, ministar kulture i medija u Vladi Republike Crne
Gore, Almanah, 31-32, Podgorica 2005, 13-15.

Nurković, Amir, ministar za ekonomske odnose u Savjetu ministara

Državne zajednice Srbija i Crna Gora, Almanah, 31-32, Podgorica 2005,
20-22.

Pismo Milman Parry kolekcije, Almanah, 31-32, Podgorica 2005,

29-30.
Pozdravni telegram potpredsjednika Skupštine RCG Rifata Rasto-
dera, Almanah, 31-32, Podgorica 2005, 31-35.
Pozdravno pismo KBSA, Almanah, 31-32, Podgorica 2005, 30-31.

Rastoder, Šerbo, „Almanah" i epika Bošnjaka, Almanah, 31-32,

Podgorica 2005,22-29.

Referati

Azemović, Zaim, Neke osobenosti bošnjačke epske poezije i pje-

vača iz Sandžaka, Almanah, 31-32, Podgorica 2005, 121-129.

Bašić, Husein, Umjetnički dometi usmene epike Bošnjaka iz Crne

Gore i Srbije, Almanah,31-32, Podgorica 2005, 69-83.

Čolaković, Zlatan/ Lord Bates, Albert, Nasljeđe Milmana Parryja

(uz 70-godišnjicu smrti), Almanah, 31-32, Podgorica 2005, 35-69.
Čolaković-Rojc, Marina, Tradicionalna priča u predantropocen-
tričnom i antropocentričnom društvu, Almanah,31-32, Podgorica 2005,
95-109.

Dujović-Pajović, Ljiljana, Principi poetičkog modelovanja usmenog

teksta u bošnjačkoj epici, Almanah, 31-32, Podgorica 2005, 109-115.

261
Sait Š. Šabotić
Džogović, Alija, Kontinuitet bošnjačkog epskog pjevanja u San-
džaku, Almanah,31-32, Podgorica 2005, 129-149.

Hodžić, Zuvdija, Ambijentalno-socijalne specifičnosti i narodna

poezija (na primjeru Plava i Gusinja), Almanah, 31-32, Podgorica 2005,
209-213.

Kilibarda, Novak, Duh homerske nepristrasnosti u usmenoj epici

Crnogoraca i Bošnjaka, Almanah, 31-32, Podgorica 2005, 83-95.
Kunić, Mirsad, Krajišnice - pjesme o junacima sa granice, Alma-
nah, 31-32, Podgorica 2005, 181-189.

Mustafić, Suljo, Osvrt na neke religiozne i mitološke predstave u

bošnjačkoj epici, Almanah, 31-32, Podgorica 2005, 115-121.

Rajković Koželjac, Ljubiša, Lirizam muslimanske epike iz rožaj-

skog kraja, Almanah, 31-32, Podgorica 2005, 189-193.
Rebronja, Ismet, Kad je jaruh bio jare, Almanah, 31-32, Podgorica
2005, 213-221.

Šabotić, Sait Š., Bošnjačka epika nikšićkog kraja, Almanah, 31-32,

Podgorica 2005, 193-209.
Škrijelj, Redžep, Čuveni guslari na Pešteri, Almanah, 31-32, Pod-
gorica 2005, 149-181.

Murat Kurtagić

Čirgić, Adnan, Fonetsko-morfološke karakteristike jezika Murat-

age Kurtagića, Almanah, 31-32, Podgorica 2005, 231-247.

Kolaković, Medisa, „Osvajanje Bagdata” Murata Kurtagića u

krugu Varijanata, Almanah, 31-32, Podgorica 2005, 221-231.

Avdo Međedović

Bašić, Husein, Avdo Međedović - pjevač priča (fragmenti), Alma-

nah, 31-32, Podgorica 2005, 255-267.

Čirgić, Adnan, Ekavizmi u „Ženidbi Smailagić Meha” Avda Međe-

dovića, Almanah, 31-32, Podgorica 2005,341-349.

262
 Bibliografija časopisa „Almanah“ (1994-2010)
Durić, Rašid, Poetološka obilježja “Ženidbe Smailagić Meha” kao
epa, Almanah, 31-32, Podgorica 2005, 267-285.

Katal, Hodo, Jedna moguća komparacija gnjeva Homerovog Ahi-

leja u “Ilijadi” i Mehova gnjeva u “Ženidbi Smailagić Meha” Avda Me-
đedovića, Almanah, 31-32, Podgorica 2005, 317-329.

Minjović, Dušica, Ženidba otmicom u epu “Ženidba Smailagić

Mehe” Avda Međedovića, Almanah, 31-32, Podgorica 2005, 285-291.
Muhić, Ferid, Avdin Meho, Almanah, 31-32, Podgorica 2005, 247-
255.

Nikčević, Vojislav P., Pogled na jezik “Ženidba Smailagić Meha”

Avda Međedovića, Almanah, 31-32, Podgorica 2005, 329-341.

Šemsović, Sead, Smailagić Meho - usporedna analiza dviju pje-

sama istog naslova, Almanah, 31-32, Podgorica 2005, 291-317.

Refleksije

Danek, Georg, Južnoslovenski Homeri (Zlatan Čolaković – Marina

Rojc-Čolaković, Mrtva glava jezik progovara, Podgorica, Almanah
2004, VII+672 s.), Almanah, 31-32, Podgorica 2005, 349-355.

Kunić, Mirsad, Epohalna knjiga o jednoj velikoj epskoj tradiciji,

Almanah, 31-32, Podgorica 2005, 359-365.

Maglajlić, Munib, Smiona i značajna knjiga Homeri (Zlatan Čola-

ković - Marina Rojc-Čolaković, Mrtva glava jezik progovara, Almanah,
Podgorica 2004.), Almanah, 31-32, Podgorica 2005, 355-359.
Mustafić, Suljo, Besjeda na promociji knjige “Mrtva glava jezik
progovara” autora Zlatana Čolakovića i Marine Rojc Čolaković, Alma-
nah, 31-32, Podgorica 2005, 365-367.

Popis i kratki opis Čolakovićeve video-zbirke “Rožaje/ Bijelo

Polje 2005”, Almanah, 31-32, Podgorica 2005, 367-369.

263
Sait Š. Šabotić
DVOBROJ: 39-40 – Husein Bašić (1938-2007)

Bašić, Husein, Izlazak na sunce, Almanah, 39-40, Podgorica 2008,

15-18.
Bašić, Husein, Ćulah, Almanah, 39-40, Podgorica 2008, 18-21.
Bašić, Husein, Poezija – izbor, Almanah, 39-40, Podgorica 2008,
21-45.
Bašić, Husein, Crnoturci – san i jazija, Almanah, 39-40, Podgorica
2008, 45-63.
Bašić, Husein, Tuđe gnijezdo, Almanah, 39-40, Podgorica 2008, 63-81.
Bašić, Husein, Kapija bez ključa, Almanah, 39-40, Podgorica 2008,
81-89.
Bašić, Husein, Kosti i vrane, Almanah, 39-40, Podgorica 2008, 89-93.
Bašić, Husein, Pusto tursko, Almanah, 39-40, Podgorica 2008, 93-115.
Bašić, Husein, Bijeli Azijati, Almanah, 39-40, Podgorica 2008, 115-
121.
Bašić, Husein, Riječ na početku, Almanah, 39-40, Podgorica 2008,
121-123.
Bašić, Husein, Tradicija i istorija (Komentar uz epsku pjesmu Bo-
jevi u Polimlju i anegdotu Izgubiće ko zastrani u nejač i zločin), Alma-
nah, 39-40, Podgorica 2008, 123-133.
Bašić, Husein, Korijeni duhovnog izraza u usmenoj tradiciji, Alma-
nah, 39-40, Podgorica 2008, 133-141.
Bašić, Husein, Bošnjačke lirske pjesme u djelu “Černogoria” Pavla
Apolonoviča Rovinskog, Almanah, 39-40, Podgorica 2008, 141-149.
Bašić, Husein, Avdo Međedović – pjevač priča, Almanah, 39-40,
Podgorica 2008, 149-161.
Bašić, Husein, Još oko naziva Bošnjak, Almanah, 39-40, Podgorica
2008, 161-167.
Bašić, Husein, Umjetnički dometi usmene epike Bošnjaka iz Crne
Gore i Srbije, Almanah, 39-40, Podgorica 2008, 167-183.

Cerović, Rajko, Cijenjeni poštovaoci lika i djela Huseina Ba-

šića,poštovana ožalošćena porodico, Almanah, 39-40, Podgorica 2008,
185-189.
Cerović, Rajko, Zamjene i krivice (Povodom ciklusa romana Hu-
seina Bašića „Zamjene I-V“ – Tuđe gnijezdo, Kapija bez ključa, Kosti i
vrane, Pusto tursko, Bijeli Azijati), Udruženje „Almanah“, Podgorica,
2000. godine, Almanah, 39-40, Podgorica 2008,245-253.
Čirgić, Adnan, Orijentalizmi u romanu „Crnoturci“ Huseina Ba-
šića, Almanah, 39-40, Podgorica 2008, 351-363.

264
 Bibliografija časopisa „Almanah“ (1994-2010)
Čolaković, Zlatan, In memoriam Huseinu Bašiću (1938-2007), Al-
manah, 39-40, Podgorica 2008, 193-195.

Duraković, Enes, Sugestivnost estetski autentičnog rukopisa, Alma-

nah, 39-40, Podgorica 2008, 265-267.
Durić, Rašid, Estetska obilježja bošnjačke u crnogorskoj knji-
ževnosti XX stoljeća na modelu pripovijedanja Ćamila Sijarića, u ro-
manu „Crnoturci“ Huseina Bašića i u romanesknoj trilogiji Murata
Baltića, Almanah, 39-40, Podgorica 2008, 311-337.

Džogović, Alija, Husein Bašić: Pusta vrata – Krivice, Almanah, 39-

40, Podgorica 2008, 207-213.
Fetahović, Maruf, „Treba izvor naći da bismo razumjeli rijeku“
(Antologijski kvartet Huseina Bašića), Almanah, 39-40, Podgorica 2008,
291-295.

Filandra, Šaćir, Jezik i sjećanje u djelu Huseina Bašića, Almanah,

39-40, Podgorica 2008, 191-193.
Goranović, Pavle, O ciklusu romana „Zamjene“ Huseina Bašića,
Almanah, 39-40, Podgorica 2008, 257-261.

Hasanbegović, Fatma, Bašićeva vizija o bošnjačkom muhadžirluku,

Almanah, 39-40, Podgorica 2008, 213-219.
Hodžić Zuvdija, Almanah, 39-40, Podgorica 2008, 189-191.
Hodžić, Zuvdija, I san i život (Povodom Antologija: Usmena lirika
Bošnjaka iz Crne Gore i Srbije i Usmena epika Bošnjaka iz Crne Gore i
Srbije, Almanah, Podgorica, priredio i pogovor napisao Husein Bašić),
Almanah, 39-40, Podgorica 2008, 295-299.
Hodžić, Zuvdija, O prošlosti – za budućnost (Husein Bašić: „Za-
mjene“, „Almanah“, Podgorica, 2000), Almanah, 39-40, Podgorica
2008, 253-257.

Kalpačina, Isak, Poetika usmene proze (Husein Bašić: „Antologija

usmene proze Bošnjaka iz Crne Gore i Srbije“, Almanah, Podgorica
2003), Almanah, 39-40, Podgorica 2008, 287-291.
Kerović, Atvija, Prilog za bibliografiju radova Huseina Bašića i
literaturu o njemu, Almanah, 39-40, Podgorica 2008, 367-383.
Kolaković, Medisa, Antologičarski podvig Huseina Bašića, Alma-
nah, 39-40, Podgorica 2008, 281-287.

Ljuštanović-Pešikan, Ljiljana, Oči su uvijek gladne (Husein Bašić,

Antologija usmene lirike Bošnjaka iz Crne Gore i Srbije; Antologija us-

265
Sait Š. Šabotić
mene epike Bošnjaka iz Crne Gore i Srbije; Antologija usmene proze Boš-
njaka; Hrestomatija o usmenoj književnosti Bošnjaka iz Crne Gore i Srbije,
Almanah, Podgorica 2003), Almanah, 39-40, Podgorica 2008, 267-277.

Muratagić, Hasnija -Tuna, Kontrastiranje kao stilska dominanta u

„Smrti duše“ Huseina Bašića, Almanah, 39-40, Podgorica 2008, 299-311.

Nikolaidis, Andrej, O istorijskom i istinitom u “Zamjenama” Hu-

seina Bašića, Almanah, 39-40, Podgorica 2008, 261-265.

Pavlović, Milika, Krik – zbirka jecaja (Povodom pjesničke knjige

Kad su gorjele božje kuće Huseina Bašića), Almanah, 39-40, Podgorica
2008, 195-207.
Rastoder, Šerbo, Husein Bašić – velikan pisane riječi (1938-2007),
Almanah, 39-40, Podgorica 2008, 9-13.
Rastoder, Šerbo, Istorijska osnova romana Huseina Bašića – Za-
mjene I-V , Almanah, 39-40, Podgorica 2008, 219-233.
Rebronja, Ismet, Bašićeve antologije, Almanah, 39-40, Podgorica
2008, 277-281.
Redžepagić, Bajro, Prava umjetnost je uvijek bezgranična, uni-
verzalna i besmrtna, Almanah, 39-40, Podgorica 2008, 365-367.
Redžepagić, Jašar, Suština, bitna obeležja i značaj Bašićevih ro-
mana „Zamjene“, Almanah, 39-40, Podgorica 2008, 233-245.

Škrijelj, Redžep, Putevi i muhadžirske sudbine u djelima Huseina

Bašića, Almanah, 39-40, Podgorica 2008, 337-351.

Zalihić, Almir, Crnoturci – san i jazija Huseina Bašića, Almanah,

39-40, Podgorica 2008, 363-365.

DVOBROJ: 43-44 – Okrugli sto: Bošnjaci između prošlosti i

sadašnjosti – kuda dalje?

Azemović, Zaim, Kako sačuvati identitet Bošnjaka/Muslimana u

Dijaspori, Almanah, 43-44, Podgorica 2009, 185-189.

Dizdarević, Asim, Vrijeme samozadovoljstva, zamora ili defetizma

– kako dalje, Almanah, 43-44, Podgorica 2009, 131-137.
Dizdarević, Faruk, Pogled na aktuelnu kulturnu sliku Sandžaka,
Almanah, 43-44, Podgorica 2009, 155-161.

266
 Bibliografija časopisa „Almanah“ (1994-2010)
Džogović, Alija, Bošnjačka regionalna saradnja, Almanah, 43-44,
Podgorica 2009, 137-141.

Husović, Rafet, Da nam se ne bi, ponovo, događalo, Almanah, 43-

44, Podgorica 2009, 141-145.

Murić, Velija, Ćutanje o svom stradanju je nepravda prema sebi a

abolicija vinovnika, Almanah, 43-44, Podgorica 2009,163-171.

Pelidija, Enes, Bošnjaci i njihovo mjesto u crnogorskom društvu,

Almanah, 43-44, Podgorica 2009, 125-131.
Purišić, Kemal, Sehara bošnjačke kulture, Almanah, 43-44, Pod-
gorica 2009, 179-185.

Rastoder, Mirsad, Lako mi je za tebe, Almanah, 43-44, Podgorica

2009, 189-193.
Rastoder, Šerbo, Uvodna riječ, Almanah, 43-44, Podgorica 2009,
123-125.

Spahić, Ervin, Džemijom kroz vakat (vremeplov), Almanah, 43-44,

Podgorica 2009, 145-155.

Šabotić, Sait Š., Bošnjaci-Muslimani – kulturni poslenici i sportisti

Nikšića između prošlosti i sadašnjosti, Almanah, 43-44, Podgorica 2009,
171-179.
Škrijelj, Rifat, Obraćanje na skupu u Rožajama, Almanah, 43-44,
Podgorica 2009, 161-163.

DVOBROJ: 45-46 – Naučna tribina: Šahovići 1924

Kad su vakat kaljali insani – plakat, Almanah, 45-46, Podgorica

2009, 299.

Dizdarević, Asim, Bezgrobne žrtve nasilja (Šahovići, 1924), Alma-

nah, 45-46, Podgorica 2009, 301-307.

Macić, dr Bećir, Šahovići 1924 – Bosna 1992-1995 – Kontinuitet

Zločina, Almanah, 45-46, Podgorica 2009, 349-362.

Radović, Pero, Lijek u istini – Vraneška dolina 1924-te, Almanah,

45-46, Podgorica 2009, 323-329.

267
Sait Š. Šabotić
Rastoder, Šerbo, Šahovići 85 godina poslije, Almanah, 45-46, Pod-
gorica 2009, 307-317.

Šabotić, Sait Š., Zločin u Šahovićima u crnogorskoj istoriografiji,

Almanah, 45-46, Podgorica 2009, 329-343.
Šestanović, dr Muhamed, Genocid i drugi oblici zločina nad Bo-
šnjacima, Almanah, 45-46, Podgorica 2009, 343-349.

Vujošević, Ilija, „Kristalna noć“ u Vraneškoj dolini 1924., Alma-

nah, 45-46, Podgorica 2009, 317-323.

JEDNOBROJ: 47 – Okrugli sto o braći Idrizović, Murisu i

Nusretu

Begović, Filip Mursel, Okrugli stol o braći Idrizović, Almanah,

Podgorica 2010, 125-127.
Begović, Sead, Novo kolo otvorenih znakova Nusreta Idrizovića,
Almanah, 47, Podgorica 2010, 57-61.
Bukvić, Uzeir, Miris grožđa orahova, Almanah, 47, Podgorica
2010, 79-85.

Cerović, Rajko, Svijet prošlosti i možda tragičnih predskazanja,

Almanah, 47, Podgorica 2010, 67-75.

Dizdarević, Asim, Uvodna riječ, Almanah, 47, Podgorica 2010, 9-15.

Dizdarević, Faruk, Između izrecivog i neizrecivog, Almanah, 47,
Podgorica 2010, 61-67.

Džogović, Alija, Sarajevska literarna Gernika, Almanah, 47, Pod-

gorica 2010, 25-39.

Đurović, Žarko, Vrijeme uzajamnih stvaralačkih potpora, Alma-

nah, 47, Podgorica 2010, 15-19.

Hajdarević, Hadžem, Na Idrizovićevu stećku vremena, Almanah,

47, Podgorica 2010, 75-79.
Halilović, Enver, Historija kao umjetnost, Almanah, 47, Podgorica
2010, 85-93.
Hozić, Advan, Muris Idrizović - vrijedni pisac i književni istraživač,
Almanah, 47, Podgorica 2010, 19-25.

268
 Bibliografija časopisa „Almanah“ (1994-2010)
Idrizović, Muris, Pripovijesti i romani A.H. Bjelevc, Almanah, 47,
Podgorica 2010, 39-55.
Idrizović, Nusret, Hude sudbe, Almanah, 47, Podgorica 2010, 93-125.
Idrizović, Nusret, Drama na obali Lima, Almanah, 47, Podgorica
2010, 129-133.

Nanić, Senad, O filozofskim aspektima književnog djela Nusreta

Idrizovića, Almanah, 47, Podgorica 2010, 55-57.

Pozorišna predstava „Kameni spavač“, Almanah, 47, Podgorica

2010, 127-129.

269