सभासद बखर

8/14/2019 Shivaji Maharaj (sabhasad bakhar)

क
ृ णाजी अनंत सभासद – वरचत
शव-
शव -छपतीचे चर
http://slidepdf.com/reader/full/shivaji-maharaj-sabhasad-bakhar 1/68

ेय
टंकन
न::- म
ृणाल
ाल भडे
म
ुतशोधन:
तशोधन :- राह
ु ल काश स
ुवणा
म
ुखप
ृ: - म
ृणाल
ाल भडे
म
ृणाल
ाल भडे यांचीी ओळख:
ओळख :
माझी माहती : मी म
ृणाल वाधर भडे. मी रायशााची पदवी घेतयानंतर ंथालयशाामये पय ुर
पदवी(BLISc.) घेतल आहे. आता यातच प ुढे शण(MLISc.) घेऊन करयर करयाचा मानस आहे. वाचनाची अयंत
आवड , आण मराठ वाचनसाहय इंटरनेटवर आणयाची मनापास ून इछा.! स
ुवात क
ु ुठ न करावी या वचारात
असताना या वेबसाईटवरया एका कय ुनटवर या उपमावषयी कळलं. आण हा माझा पहला य...
अन
ुमणका
म शीषक प
ृ

१ ले खनास आा . ६६
२ मालोजीस ांत
३ शवाजीचा म . ६
४ ‘ बारा मावळ
 काबीज के लं ’ ७
५ ुरंदर घेतला 
प ७
६ जावळी काबीज ७
७ संभाजीचा जम  ८
८ आदलशहाचा शहाजीस जाब  ९
९ अफजलखानाची रवानगी ९
१० क
ृ णाजी भाकर ' िहेजबीस ’ ९
११ शवाजीचा ुदनय १०
१२ नेताजी पालकरास कामगर  १०
१३ पंताजीपंत खानाकडे ११
१४ खानाया कपटाचा परफोट ११
१५ शवाजीचा ानास नरोप  १२
१६ खान तापगडाखाल १२
१७ भेटची योजना १२
१८ शवाजीची यार  १३
१९ “शवाजी हणजे काय ?” १३
२० अफजलखानाचा वध  १३
२१ खानाया लकराचा पाडाव  १४
२२ राजे यांचा दलासा १५
२३ शवाजी ‘ अवतारच होता .’ १५
२४ ुर शोक
वजाप १६
२५ तापगडावर दे वीची थापना १६
२६ ‘मोगलांईत ध ु ंद उठवल.’ १६
२७ गडकोटांचा बंदोबत १७
२८ पागांची यवथा १७
२९ लकराची रत १८

३० पायदळास आा १८
३१ मोकासे नाहत १९
३२ म
ुलक कारभार १९
३३ जमीन-मोजणी व महस ूल २०
३४ देवथानादकांचा योगेम २०
३५ शाताखान प ुयावर २१
३६ खानाची बोटे उडाल. २१
३७ खान ‘दलस चालला.’ २३
३८ राजे ख
ुशाल २३
३९ जयसंग-दलेरखानास पाठवले. २३
४० जयसंगाचे अन ुान २४
४१ ीभवानीचा ांत. २४
४२ रघ
ुनाथपंडत जयसंगाकडे २५
४३ जयसंगाचे आासन : २५
४४ दलेलखान की २६
४५ म
ुरारबाजी पडला. २६
४६ शवाजी-जयसंग भेट २७
४७ दलस जायाचा करार २८
४८ शवाजी-जयसंग वजाप ुरावर २९
४९ राजे आग यास २९
५० शवाजी पादशाह दरबारात ३०
५१ ‘रस-रंग राख
ून नघ ून जाण ’ ३१
५२ पादशाहास अज ३१
५३ औरंगजेबाचा वकप ३१
५४ शवाजी जाफरखानाया भेटस ३१
५५ शवाजीभोवती चौक ३२
५६ मेयाचे पेटारे ३२
५७ राजांचे पलायन ३२
५८ हरोजीह नघाला ३३
५९ रामसंगाची कै फयत ३३
६० शवाजीचा शोध ३४
६१ राजे राजगडास ३४

६२ गड परत घेयाची तजवीज ३५
६३ “एक गड घेतला, परंत ु एक गड गेला!” ३५
६४ इतरह गड घेतले. ३६
६५ संभाजी राजगडास : नेमण ुका ३६
६६ ‘पतक
 के लं.’ ३६
६७ पहाळा आदलशाहकडे ३७
६८ नेताजीस द ूर कन कडतोजी सेनापती ३७
६९ संभाजी मोगलांचा सहजार ३८
७० मोगलांशी सला ३८
७१ शाहाजााशी भेट ३९
७२ बादशाहाचा ुह क
ूम ३९
७३ शाहाजााचा इशारा ३९
७४ पादशाहा थक ४०
७५ तापरावाची भेट ४०
७६ रांगणा ‘रला ’ ४०
७७ मोगलाईत ाळत  ४०
७८ स ूट .
ुरतेची ल ४०
७९ ‘दयास पालाण घातल.’ ४२
८० काय सावंत व बाजी पासलकर ४२
८१ शाहाजीचा म ृय
ू ४२
८२ शीचा पराभव ४३
८३ ‘क
ु ल ककण काबीज.’ ४४
८४ बनस ूर ‘मारल.’ ४५
८५ कारंजे-औरंगाबाद ल ुटल. ४५
८६ रायर- ‘तास जागा.’ ४५
८७ राजारामाचा जम ४६
८८ कोळवण काबीज ४६
८९ कणेरागडचे य ुद ४६
९० सालेरचा वेढा ४७
९१ दलेलखान पळ ून गेला. ४८
९२ “बहाद
ुरखान प  डीच
 ग
ुं आहे .” ४८
९३ पहाळा-रायबाग घेतले. ४९

९४ कारभाराचे हवाले ४९
९५ बेलोलखान शरण ४९
९६ नारोपंतास ‘मज ुमदार ’ ५०
९७ तापराव ठार ५०
९८ हंबीररावास सरनोबती ५०
९९ रघ ुनाथपंत हणमंते शवाजीकडे ५१
१०० ुह सेनखान धरला. ५१
१०१ ‘कोपल घेतल’ ५१
१०२ हंबीरराव मोगलाईत ५२
१०३ राजे संहासनाढ ५२
१०४ पातशाहाचा खेद ५४
१०५ भागानगर-भेटचा वचार ५४
१०६ राजे भागानगरास ५५
१०७ पादशाहाचे समाधान ५६
१०८ “त
ुहं सहाय असाव .” ५६
१०९ राजे ीशैयास ५६
११० चंदस वेढा ५६
१११ शवाजी-यंकोजी भेट ५७
११२ राजे देशी ५७
११३ यंकोजीशी सला ५८
११४ जालनाप ूरास वेढा ५९
११५ संभाजी दलेलखानाकडे ५९
११६ रायाची मोजदाद ६०
११७ ‘दोन ांत मळ ून एक राय.’ ६४
११८ राजारामाचे लन ६५
११९ राजांस वराची यथा ६५
१२० राजांचे देहावसान ६५
१२१ अश
ुभचहे व उरया ६६
१२२ राजा अवतारच. ६७
१२३ फल ुती. ६७

॥ ी ॥
ीमंत महाराज राजी राजाराम साहेब छपती ,

साहेबांचे सेवेशी
१ .लेखनास आा .
वनंती सेवक क
ृ णाजी अनंत सभासद क
ृ तानेक वापना ऐसी जे .साहेबीं मेहेरबानी कन
सेवकास प ुसल कं ,“आपले पते थोरले राजे यांणीं इतका पराम के ला व चार पातशाहंशीं दावा लावला .
ऐसा पराम के ला .ऐस  असतां औरंगजेब येऊन [यान ं लोकलं अनथ मांडला .याचा अथ काय ?
] क
त
ुह प
ुरातन ,रायांतील माहत [गार] लोक आहां ,तर इतकबल पास ून चर ले ू
हन
दे ण . ” हंणोन
आा के ल .याजवन वतमान ऐसी जे-:
२ .मालोजीस ांत
िराजयांच े बाप थोरले महाराज राजी शाहाजी राजे ,यांच े बाप हंणजे िराजयांच े आजे राजी
मालोजी राजे व वठोजी राजे भसले;हे नजामशाह वजीर दौलता कन तोलदारने होते .यांची ना
ीशंभ ुम
हादेव यांच े भजनीं बह
ूत होती .यास शखर याा चैमासीं भरते .पांच सात ल माणस

मळतात .पाणयाच  बह
ूत संकट .उदक नाहं .तीन कोशांवन उदक आणतात .लोक मी बह ूत
होतात .हण ून राजी मालोजीराजे यांनी तेथ  जागा पाह ून
तळ  एक
थोर
बां धल .सव
लोकां स उदक
कायास येई अस  के ल .अपरमत य खच के ल .तळ  संप ूण
 उदकान  भरल . ह करतांच राौ ीशंभ ुम
हादेव
वनास येऊन ,सन होऊन बोलला जे ,“त ुया वंशांत आपण अवतार घेऊं .दे व- ाणांच े संरण
कन लछांचा य करत .दण देशाच  राय देत ” हणोन वार वचन कन वर दला .याजवन
राजे यांस [बह
ूत संतोष होऊन ] यांनीं दानधम बह ूत के ला .
३ .शवाजीचा जम .
ु ढ राजी मालोजी राजे यांया पोटं राजी शाहाजीराजे व राजी सरफजी राजे हे दोघे प
प ु
जाहाले .दोघांनीं पातशाहमय  दौलता के या .दौलत करत असतां नजामशाह ब ुडाल .यावर शाहाजी
राजे इदलशाह वजीर जाले .महाराज हा कताब दला .दाहाबारा हजार फौज चाल ं लागल .शाहाजी
ू
िराजयास दोघी िया .थम ी िजजाई आऊ .द ुसर ी त
ुकाई आऊ .तचे पोटं एकोजी राजे प ु जाले .
िजजाई आऊ तचे पोटं राजी शवाजी राजे प ु होतांच ीशंभ ुम
हादेव जाग
ृतीं येऊन वन जाल कं ,“
आपणच अवतरल आहे .प ु ढ बह

ूत यात करण  आहे .बारा वषपयत त ुहं आपले जवळ ठेवाव  .प
ु ढ न
ठेवण
 .जातील तकडे जाऊं दे ण  .आटोप न करण .” ऐशी जाग ृत जाल .शाहाजी राजे कनाटक ब गळ येथ 
होते .यांपाशी कारभार राजी नारोपंत दत होते.यांया पोटं रघ ुनाथपंत व जनादनपंत हे दोघे प ु
बह
ूत शाहाणे जाले .शाहाजी राजे यांस दौलतेमय  प
ुण  परगणा होता .तेथ  दादाजी कडदेव शाहाणा ,
चौकस ठेवला होता .तो ब
गळास महारांच े भेटस गेला .याबरोबर राजेी शवाजी राजे व िजजाबाई आऊ
ऐशीं गेलं .ते समयीं िराजयास वष बारा होतीं .बराबर शामराव नळकं ठ हण ून पेशवे कन दले व
बाळक ृ णपंत ,नारोपंत दताचे च ुलत भाऊ ,म
ुज ुम
दार दले .व सोनोपंत डबीर व रघ ुनाथ बलाळ
सबनीस ऐसे देऊन दादाजीपंतास व राजे यांस प ुयास रवाना के ल .ते प ुयास आले.
४ .बारा मावळ
 काबीज के लं.
येतांच बारा मावळ
 काबीज के लं .मावळे देशम
ुख बांध ून
,दत कन ,प
ं ुड होते यांस मारल .
, , . .
याजवर
ुप  महाल कालवशात
स येथ
दादाजी
 कोणे एके जागा
कडदे व म
संभाजी
ृ मोहता
य
ू पावले प
ु ढ शवाजी
हणोन साव
राजे आपणच
आईचा
कारभार
भाऊ ,मामा
करत
होता .तो
चालले मग
महाराजांनी
महालावर ठेवला होता .याचे भेटस शमयाचे सणास पोत मागावयास हण ून गेले .मामास कै द
कन ठेवले .याचे तीनश  घोडे पागेच े होते व यह बह ूत होत
 .वतभाव ,कापड हतगत कन स ुप े दे श
साधला त ुकोजी चोर मराठा हणोन लकरचा सरणोबत के ला .शामराव नळकं ठ पेशवे व बाळक ृ णपंत
म
ुज ुम दार व नारोपंत व सोनोजीपंत व रघ ुनाथ बलाळ सबनीस असे कारभार कन बह ूत सावधपणे
चौकशीन  वतण ूक करत चालले.
५ .प
ुरंदर घेतला
प
ु ढ ज
ुनर शहर मारल .घोडे दोनश  पाडाव के ले .तीन ल होनांची मा ,खेरज कापड िजनस ,
जडजवाहर हतगत कन प ुयास आले. मग अहमदनगर शहर मारल .मगलांशी मोठ  य
ु के ल .सातश

घोडे पाडाव के ले .हीह पाडाव के ले .य बह ूत सापडल. ते समयीं पागा बाराश  व शलेदार दोन हजार
जाहाले .अशी तीन हजार वारांची बेरज जाल .तेहां माणकोजी दाहातडे सरनोबत लकरचे के ले .मग
कले कढाणा इदलशाह होता ,तो भेद कन घेतला .ठणे आपले ठेवले .सव च प
ुरंदरगड इदलशाह येथ े
नळकं ठराव हणोन ाण गडास खावंद होते ,ते मेले .यांच े प ु दोघे ,ते एकांत एक भां ूड ं लागले .यांची
समजावीस करावयास हणोन राजे प ुरदं रास गेल े आण ते दोघे भाऊ कै द कन तोह गड आपणच घेतला .
आपल ठाण  बसवल.
६.जावळी काबीज
याजवर ककणांत कयाण भवंडी मारल .आण माह ु ल कला अदलशाह घेतला .मावळे
लोक यांची संचणी करत चालले .म
ुरबाद हणोन डगर होता यास बसवल .याच  नांव राजगड हणोन
ठेवल .या गडाया चार माया वसवया .ककणात चंदरराव मोरे हण ून राय करत होते .व

श
ं ृगारप
ुरं स
ुव राय करत होते .यांच े धान शरके होते .असे जबरदत गड ,कोठ ,दाहा बारा हजार
लकर ,हाशम समेत राय करत असत .यांजकडे रघ ुनाथ बलाळ सबनीस बोलाव ून पाठवले .वचार
करतां ,“ चंदरराव मोरे यास मारया वरहत राय साधत नाहं .यास त ुहांवांच ून
ह कम कोणास न
होय .त ुह यांजकडे हेजबीस जाण .” ऐस
 सांगतल .बराबर नवडक धारकर शे सवाश  माण ूस नवड
ून
दले .ते वार होऊन जावल नजीक जाऊन प ु ढ चंदररायास सांग ून
पाठवल कं ,“ आपण िराजयाकड ून
आल आह .कयेक बोलण  चालण
 तहरह कतय आहे .” अस  सांग ून
पाठवल .उपर यांनी यांस
आपणाजवळ बोलाव ून भेट घेतल .कयेक बााकार बोलण  जाहाल .बराड दल तेथ  जाऊन राहले .
द
ुसरे दवशीं मागती गेले .एकांती भेट घेतल .बोलणे जाहाल .संग पाह ून चंदरराव व स ूयाजीराव दोघां
भावांस कटारचे वार चालवले .जमातीशी नघ ून चालले .पाठवर लाग जाहाला यास मान नघ ून
चालले .खांसाच पडलयावर लोक काय चाल ून येतात ?अस  कम कन ,परतोन िराजयाकडे भेटस आले .
तेच खांसा राजा चालोन जाऊन जावल सर के ल .मावळे लोकांस कौल देऊन संचणी के ल .तापगड
हणव ून नवाच वसवला .हणमंतराव हणव ून चंदररायाचा भाऊ चत ुबट हण ून जागा जावलचा होता ,
तेथ  बल धन राहला .यास मारयावना जावलच  शैय त
ुटत नाहं .अस  जाण
ून संभाजी कावजी
हण ून महालदार िराजयाचा होता यास हणमंतराव याजकडे रायकारणास पाठव ून ,सोइरकच  नात

लाव ून ,एकांती बोलचालस जाऊन ,संभाजी कावजी यान  हणमंतरायास कटारचे वार चालव ून िजव 
मारल .जावल काबीज के ल .सवतर खोरयांत बाबजी राऊ हण ून प
ु ंड होता .तोह कै द कन याचे डोळे
काढले.
७. संभाजीचा जम
प
ु ढ स
ुव  राय करत होते यांजवर चाल ून गेले .श
ं ृगारप ूर घेतल .स
ुव पळोन देशांतरास गेले .यांच े
कारभार शक होते यांशी भेद कन राय हतगत के ल .यांस महाल म ुल ूख
देऊन यांची कया
िराजयान  आपल प ुास के ल .याकार  जावलच  राय व श ं ृगारप
ूरच
 राय ऐशीं दोन राय  काबीज के ल .
तेहां मोरो बंक पंगळे ाण यांनी बह ूत मेहनत के ल .याजवन शामराव नळकं ठ यांची पेशवाई द ूर
कन मोरोपंतास पेशवाई दल ,व नळो सोनदेव यांणीह मेहनत के ल हणोन स ुरनशी सांगतल .
गंगाजी मंगाजी हणोन होते यांस वाकनशी सांगतल .भाकरभट हण ून थोर ाहण उपाये होते
यांच े प
ु बाळंभट व गोवंदभट हे उपायेपण चालवीत होते .लकरचा सरनोबत नेताजी पालकर के ला .
नेताजी सरनोबती करोत असतां सात हजार पागा व तीन हजार शलेदार अशी दहा हजार फौज जाहाल .
मावळे लोकांची संचणी दाहा हजार पावेत जाल .यांस सरनोबत येसाजी कं क हण ून के ला .ऐस  राय
चौकशी बंदोबत कन राहले .िराजयाची ी नंबाळकर यांची कया सईबाई के ल होती ती स ूत
जाहाल .प ु जाहाला .याच  नांव संभाजी राजा हण ून ठेवल .बह ूत उसाह के ला .धम बह ूत के ला .
राजगडीं राहले.

८ आदलशहाचा शहाजीस जाब
मग प
ु ढ या खबर दलस पातशाहास कळाया .वजाप ूर) येथ  (अल इदलशाहा पादशाह कं
लागले व बडी साहेबीण स ुलतान महंमद याची बायको ह कारभार क ु ल करत असतां यांस ह वतमान
कळ ून बह
ूत की जाहालं .पातशाह कले घेतले .देशह काबीज के ला .एक दोन राय  ब
ुडवलं .हा प
ु ंड
जाहाला .यास मान गदस मेळवयाच  कस  कराव
 ,हण
ून वचार कन ,राजी शाहाजी राजे
ब
गळाकडे होते ,यांस प  लहलं .महालदार रवाना के ले कं ,“त ुह पादशाह चाकर आण शवाजी
लेक प
ुयाकडे पाठव ून यांणीं पादशाहाशीं बदल ून हरामखोर के ल .चार कले पादशाह घेतले .दे श ,म ुल ूख
काबीज के ला व मारला .एक दोन राय  ब
ुडवलं व एक दोन राजे पादशाह ज ुवात होते ते मारले .आतां
लकास कै दवार ठेवण  .नाहं तर पादशाह हवाला घेतील .” अस  लह
ून पाठवल .मग महाराजांनी उर दल
कं ,“शवाजी आपला प ु ,परंत ु आपणाजवळ ून पळोन गेला .तो आपया ुह क ु मां
त नाह .आपण तो
. , ,
पादशाहां
शी ज
ुव येात
आपण दरयान त एकने न  आह
नाहं.” अस शवाजी
उर
आपला प
पाठवल .
ु याजवर हला करावी मन मानेल त
 कराव

९ .अफजलखानाची रवानगी
याजवन बडी साहेबीण हण  क
ु ल वजीर उमराव अदलशाह बोलाव
ून आण
ून शवाजी िराजयावर
रवाना करावे हणोन प
ुसतां कोणी कब ूल के ल नाहं .अफजलखान वजीर यांणीं कब
ूल के ल कं ,“ शवाजी
काय ?चढे घोडयानशी िजवंत कै द कन घेऊन येतो .” अस  बोललयावर पादशाहाजाद ख ुशाल होऊन
व
 ,अलंकार ,ही ,घोडे ,दौलत इजाफा देऊन नावांिजक बरोबर उमराव जमाव बारा हजार वार ,खेरज
पायदळ रवाना के ल.
१० .क
ृ णाजी भाकर िहेजबीस
तेहां अवघी फौज एक होऊन औरस चौरस लकर उतरल .आण प ु ढ त
ुळजाप ुरास आल .तेथ 
येऊन म ुकाम के ला .ीभवानी क ु लदेवता महाराजांची ,तीस फोड ु न ,जातयांत घाल ून ,भरड
ून पीठ के ल .
भवानीस फोडतांच आकाशवाणी जाहाल कं ,“ अरे अफजलखाना ,नीचा ,आजपास ून एकवसावे दवशीं
त
ुझ  शीर काप
ून ,त
ुझ  लकर अवघ
 संहार कन नवकोट चाम ु ंडास संत ृ
करत .” अशी अणी जाहाल .
प
ु ढ लकर क
ू च कन ीपंढरस आल .भीमातीरं उतरल .देवास उपव देऊन वाईस आल .तेथ  येऊन
वचार के ला कं ,“िराजयाकडे िहेजबीस पाठव ून ,सला कन ,पातेज ून िजवंत हातीं धरावा .” अशी मनात
योजना कन क ृ णाजी भाकर हेजीब यास बोलाव ून आण ून सांगतल कं ,“ त ुमचे बाप महाराज यांचा
आमचा भाईचारांत प ुरातन नेह चालला आहे .याजम ुळ  त
ुह कांह आपणांस इतर नाहं .त ुहं येऊन
आपयास भेटण  .आपण पादशाहा जवळ ून त
ुहांस तळककणच  राय व जाहागर देववत .गडकोट
घेतले ते करार करवत .वरकडह नावांिजत . िजतके त ुमचे मनांत असेल तेण  माण  सरंजाम देववत .
पादशाहाशीं भेट घेण  तर या ,नाहं तर म
ुलाजमत माफ करवतो .” ऐशा कयेक गोी सांगोन “ सयांत
राजास भेटस आणाव  . अगर आपण येऊं.” अस  क
ृ णाजीपंतापाशी सांगतल .आण यास प
ु ढ रवाना
कराव
 (अस  के ल).
११ .शवाजीचा य
ुदनय
त या खबर िराजयास पावया कं ,“वजाप ुराह
ून अफजलखान बारा हजार वारांनशीं नामजाद
जाहाला .” ह कळ
ून राजान
 आपल क ु ल फौज लकर म ुतेद कराव  ,आण जावलस य ु कराव
 ,आपण
तापगडास जाव  ,हा वचार के ला .तेहां सवानीं नवारल कं,ज ं ुज दे ऊं नये ,सला करावा .यास राजे
बोलले जे ,“ संभाजी िराजयास जस  मारल तस  आपणास मारतील .मारतां मारतां ज  होईल त
 कं .
सला करण  नाहं.” हा वचार के ला .त राीं ीभवानी त ुळाजाप ूरची इण  म
ूतमंत दशन दल आण
बोलल कं ,“ आपण सन जाहाल .सवव  सा त
ुला आहे .त ुझ े हात
 अफजलखान मारवत .त ुजला
. .” .
यश
आऊस देत बोलाव
 त
ं कां
ू ूनह आण
ं चं ूतना कं नको
 वतहण
वनाच मान ून सां
धीर भरंव.व
गतल सा देऊन अभय
गोमाजी
नाईक
दल राजे जागे
पानसंबळ
होऊन
जामदार
िजजाबाई
व क
ृ णाजी
नाईक व स ुभानजी नाईक असे मातबर लोक व सरदार व सरकारक ू न मोरोपंत व नळोपंत व अणाजीपंत
व सोनाजीपंत व गंगाजी मंगाजी व नेताजी पालकर सरनोबत व रघ ुनाथ बलाळ सबनीस व
प
ुरोहत असे बोलाव ून सवास वन सांगतल .“ीसन जाहाल ,आतां अफजलखान मान गदस
मेळवतो .” असे हणाले . ह सवाच े मत  कठण कम ,सदस गेल हणजे बर  ,नाह तर कस
 होईल ?
हणोन वचार पडला .मग राजे बोलले कं ,“सला के लयाने ाणनाश होईल .य ुद के लयान
 जय
जाहालयास उम ,ाण गेलयाने कत आहे .येवषयीं ोक -:
िजतेन [जयेन?] लभते लमीं म ृय

ुनाप स
ुरांगना :।
ण - ववंसनी काया का चंता मरणे रणे॥१॥
असा नीतीमय  वचार सांगतला आहे .याजकरतां य ुद कराव

 ह खर
 .आतां एकच तजवीज करावी .
संभाजी राजे प
ु व मातोी आहेत हं राजगडीं ठेवावीं .जर अफजलखान मान जय जाहाला ,तर ] माझा
मीच आहे .एखादे समयी य ुदं ाणनाश जाहला तर [संभाजी राजे आहेत ,यांस राय देऊन यांच े
आत त ुहं राहाण .” अशी नवाण ूक
कन सवास सांग ून
आशीवाद दला कं,“शवबा !वजयी होशील .”
१२ .नेताजी पालकरास कामगर
असा आशीवाद घेऊन मग राजे नघोन तापगडास गेले .नेताजी पालकर सरनोबत यास लकर
घेऊन वर घाटावर येण  हणोन सांगतल ,आण अफजलखानास जावलस बोलावत ,सला कन भेटत ,
वास लाव ून जवळ आणत ,ते समयीं त ुहं घाटमाथा येऊन माग धरण .” अस
 सांगतल .याजबरोबर
रघ
ुनाथ बलाळ सबनीस दले .व मोरोपंत पेशवे व शामराव नळकं ठ व बंक भाकर यांसह समागम

10
घेऊन तेह ककणात
ून यावे अस
 के ल.
१३ .पंताजीपंत खानाकडे
इतयांत क ृ णाजीपंत हेजीब खानाकडील आले .यांस तापगडावर घेतल .िराजयाची भेट
जाहाल .कयेक खानांनी गोी सांगतया होया या वदत के या ..लौकक बोलण  जाहाल .राजे
बोलले कं ,“ जसे महाराज तसे खान आपणास वडील आहेत .यांची भेट अलबा घेऊ .” असे बोल ून
क
ृ णाजीपंत यांस बराड एक घर दल .तेथ  जावयास नरोप दला .द
ुसरे दवशी राजे सदरेत बैसले .
सरकारक ू न सव सरदार असे सवह बोलाव ून आणले. व पंताजी गोपीनाथ हणव ून िराजयाजवळ वास ू
मातबर होते ,यांस बोलाव ून आण ून एकांतीं महालांत खलबत बैसले .राजे पंताजीपंतास बोलले जे ,
“खानाचे हेजीब क
ृ णाजीपंत िहेजबीस आले आहेत ,यांस नरोप देऊन रवाना करत व त ुहांसह
अफजलखान याजकडे रवाना करत .तेथ  जाऊन ,खानाची भेट घेऊन बोलचाल करण  .खानास या
. . . .
शपथ मागण
याखेरज  त
ुहं ते य
सैयामय ुशपथ
य ुमागतील
न तर
 या दे ण
रतीन   शोध
अनमान न
मनास
करण  हर कारे
आणावयाचा या
जावलस
रतीन
घेऊन
 आणा येण   च
.खानाच
आमया बरयावर क ं वा वाइटावर आहे असा शोध करण .” इतक  सांग ून
,राजे सभेस आले .
क
ृ णाजीपंतास बोलाव ून आणल .राजे हण लागल कं ,“ खानाची या पाहजे .याजकरता आमचे
पंताजी गोपीनाथ यांस त ुहं आपणांसमागम  खानाया भेटस नेण  .यांजवळ हतपंजराची आण देववण  .
खानास जावलस घेऊन येण  .काकाची भेट घेऊन येऊं .आमया मनात कांह कपट नाहं.” अस  सागतल .
यांस ह गो मानल .मग क ृ णाजीपंतास व  देऊन रवाना के ले .तसेच पंताजीपंतास व  देऊन
अफजलखानाकडे रवाना के ले.
१४. खानाया कपटाचा परफोट
यांणीं जाऊन खानाची भेट घेतल .खानांनी समान के ला .क ृ णाजी भाकर यांनी अज के ला क ,
“ शवाजीन  िहेजबीस पंताजीपंतास पाठवले आहेत .एकांती बैस ून बोलाव  .” अस
 सांगतयावर खान
एकांती बैस ून
क
ृ णाजीपंत व पंताजीपंत यांस बोलाव ून आण ून वतमान प ुसल .क
ृ णाजीपंत बोलले क ,
“ राजे त
ुहांवग े ळे नाहंत .जसे महाराज शाहाजीराजे तसे त ुह ,हण ून शपथ दल .राजे नभय होऊन
जावलस येतील .खानानीह शंका न धरतां जावलस याव  .यांची त
ुमची म ुलाजमत होईल .त ुह सांगाल
त
 ऐकतील .” हा भावाथ खानास कळयावर मनात नाई धन शपथ दल .खान बोलले कं ,“राजा
हरामजादा काफर ,जावल क ु बल जागा ,येथ  भेटस याव
 हणोन बोलावतो .यातव त ं ाण मयथ
ू
होऊन शपथ देशील तर शवाजी िराजयाचे भेटस येईन .म ुलाजमत घेऊं .” यास पंताजीपंतीं या दल
जे ,“राजे त
ुमया वाईटावर नाहत .संदेह न धरण  .भेटस यावयाच  करण .” ऐस
 सांग ून
सैयात लांच
ल
ुचपत देऊन ,म ुसी वजीर यांजवळ शोध कन वचारल .यांनी सांगतल कं ,“शवाजी हरामजादा
आहे .याशीं य ु करतां सापडणार नाहं .याजकरतां राजकारण लाव ून भेट यावी ] ,आण [भेटचे समयीं
11
धरावा ,ऐसी खानांनी तजवीज के ल ] आहे .[” हण

ून कळलयावर द ुसरे दवशीं पंताजीपंत खानाकडे
येऊन ,िराजयाकडे जात हण
ून ुह क
ू म
मागतला .खानान
 बह
ु मान कन राजाकडे पाठवल.
१५.शवाजीचा खानास नरोप
पंताजीपंत तापगडास आले .राजाची भेट जाहाल .ते समयीं पंताजीपंतांस घरं जावयास नरोप
दला .राीं एकले पंताजीपंत भेटस बोलावले .राजे व पंत दोघे बैस ू न आण शपथ घाल ून ,एकांती वतमान
प
ुसल कं ,“ यथाथ करणा सांगण  .खानाया मनांत कस  काय आहे ह  सागण ”. ऐस  घरोबयांत
घेऊन राजांनी प ुसल. तेहा यांनी सांगतल क,”खानाया मनांत द ु ब
ुद आहे .सला कन
त
ुहांस भेटस आण ून ,दगा कन कै द कन ,वजाप ूरास धन याव  ऐस
 आहे .जर त
ुहांस हंमत
असल तर खानास नाना कार  भेद कन जावलस घेऊन येत .त ुहं हंमत धन एकांती ,एकांगी
कन मारण  आण लकर सव ल ुटण
 .राय सव आपल करण .” ऐसा वचार सांगतला .[तो] राजांया
. ,“
मनां
भतो त.” आला ते भे
“वाईस
हांटस
पंत यावयास
ाजीपंतांस धीर
पां चप
ु रहजार होन
त नाहं बीस
.खान
दल आहे
वडील
आण
त ,मेखानास
हेरबानी सां गण
कन
 जे राजा ये
जावलस बह
ूऊतन
भेट
देतात तर आपण भेटस येत .आपण यास हातीं धन ,धीर भरंवसा देऊन ,पादशाहाचे म ुलाजमतीस
घेऊन जाऊन िउजत करतील तर थोरपण आहे .ऐसे कयेक मजक ू र सांग ून
घेऊन येण . ” हणोन वचार
सांगोन पंताजीपंत यास रवाना के ल.
१६ .खान तापगडाखाल
ते जाऊन वाईस खानास भेटले .करणा जाहर के ला .“राजा कचदल आहे .येथ  भेटस येतां शंका
धरतो .त
ुहंच तेथ े जावलस चलण  .तेथ े भेटस येतील ,दलासा कन बराबर घेऊन जाणे.” अस 
सांगतल .यावन खान बह ूत ख
ुशाल होऊन ,क ु च कन जावलस रडतडीचा घाट उतन आला .तो
तापगडाखालं डेरे देऊन राहला .आसपास चौगद बारा हजार लकर व बंद ु खी ,आराबयाया गाडया ,
ही स
ुतारनायाया गाडया , जागां जागां पाणी पाह ून उतरले .पंताजीपंतांस गडावर िराजयाकडे
पाठवले क ,“ भेटस येण . ”
१७ भेटची योजना
याजवन ते िराजयास जाऊन भेटले .लौकक बोलण
 ज
 बोलवयाच
 त
 बोलले .एकांती मागती
सव वतमान सांगतल कं ,“ आपण बोलयामाण  खानास घेऊन आल .आतां त ुमची यांची भेट एकांती
खासे खासे यांची करवत .त ुह हरफ कन कायभाग करण  तो करावा .” हणोन सांगतल .भेटस एक
दवस आड कन द ुसरे दवशी भेटाव
 अस
 के ल .“राजे गडावन उतरावे ,खानांनी गोटांत ून प
ु ढ याव
 ,
उभयतांनी दरयान डेरे देऊन खासे खासे भेटावे.” ऐसा नवाद कन राजाचा नरोप घेऊन खानाजवळ
गडाखाल माचीस उतन गेले .खानास वतमान सांगतल .खानान  ह माय के ल.
12
१८ शवाजीची तयार
मग द
ुसरे दवशी गडाखालं िराजयांनी सदर के ल .डेरे बछाने व असमानगर ,तवाशया व
मोतयांया झालर लावया .चवच बाडे व लोड  ,गाा ,पडगाा टाकया .सदर सद के ल .घाट
माथां लकर ] स दां [नेताजी पालकर आणवले होते ,यांस इशारत सांगोन पाठवल कं ,“उां खानाचे
ु करत आण गडावर येत .तेहां एकच आवाज गडावर करत .तेहां त
भेटस जात ,फे ुह घाटाखाल
उतरोन लकरांत खानाया चालोन येऊन मारामार करण .” तैसेच ककणात
ून राजी मोरोपंत पेशवे
आणवले .यांसह गडावरल आवाजाची इशारत सांगतल .आपण नवडक लोक गडावन उतरोन जागां
जागां झाडीत ठेवले .आण खासां िराजयांनी जरची क
ु डती घातल .डोईस मंदल बांधला यांत तोडा
बांधला .पायांत चोळणा घाल
ून कास कसल ,व हातांत एक वचवा व वाघनख चढवल .आण बराबर
िजऊ महाला हण ून मरदाना होता याजवळ एक पा व एक फरंग व ढाल ,तैसाच संभाजी कावजी
महालदाराजवळ पा व फरंग व ढाल ,ऐसे दोघे माणस  मदाना आपणा बराबर भेटस घेतलं .वरकड
आसपास धारकर लोक जागां जागां जाळींत उभे के ले .आण िराजयान
 नान कन भोजन के ल .सद
होऊन गडाखालं भेटस जावयास उतरले.
१९ .“शवाजी हणजे काय ?”
गोटांत ून
भेटस यावयास खानह सद होऊन चालले .बराबर लकर हजार दड हजार बंद ु खी
म
ुतेद होऊन चालले .मोठे मोठे धारकर लोक समागम  नघाले ,चालले .इतयांत पंताजीपंत प
ुढे होऊन
अज के ला क ,“इतका जमाव घेऊन गेलयाने राजा धाशत खाईल .माघारा गडावर जाईल .भेट होणार
नाहं .शवाजी हणजे काय ?यास इतका सामान काय करावा ?राजा दोघां माणसांनशी तकडोन येईल .
ुहं इकडोन दोघांनशी चलाव
त  .दोघे बैसोन भेटाव
 .तेथ  तजवीज करण  ते करा .” अस
 सांगतयावर
अवघा जमाव द ूर बाणाचे टपयावर उभे राह ून खासा खान ,एक पालखी ,दोघे ुह ेकर ,व क ृ णाजीपंत
हेजीब असे प
ु ढ चालले .सैदबंडा हणोन पटाईत एक लकर समागम  घेतला .पंताजीपंतह बराबर
आहेत .अस  सदर  त गेले .सदर देखोन खान मनांत जळाला कं ,“शवाजी हणजे काय ?शाहाजीचा लक .
वजीर यास असा जर बछाना नाहं !अशी मोतीलग सदर हणजे काय ?पातशाहास असा सामान नाहं ,
येणे जातीचा यान  सामान मेळवला .” अस  बोलतांच पंताजीपंत बोलला जे ,“पादशाह माल पादशाहाचे
घरं जाईल .याची इतक तजवीज काय ?” अस  बोल
ून सदरेस बैसले .िराजयास सताब आणवण  हण
ून
जास द हरकारे रवाना के ले.
ू
२० .अफजलखानाचा वध
राजे गडाचे पायीं उभे होते ,तेथ ून
हळ
ू हळ
ू चालले .समाचार घेता खानाबरोबर सैदबंदा मोठा
धारकर आहे हे ऐक
ू न अभे राहले आण पंताजीपंतांस बोलाव ू पाठवल .ते आले .यास हण ं ू लागले जे ,
“जैस े महाराज तैस े खान .आपण खानाचा भतीजा होय .ते वडील सैदबंडा
खानाजवळ आहे याकरता शंका

13
वाटते .हा सैदबंडा इतका यात ून द

ूर पाठवणे.” हणोन पंताजीपंतांस सांगतल .यावन पंताजीपंत] यान  [
जाऊन क ृ णाजीपंताकड ून खानास सांगोन सैदबंडाह द ूर पाठवला .खान व दोघे ुह ेकर राहले .तेहां
राजेह हकड ून िजऊ महाला व संभाजी कावजी दोघे ुह क े र ] यां [सहत गेले .खानह उभा राह ून ,प ु ढ
सामोरा येऊन िराजयास भेटला .िराजयान  भेट देतां खानान  िराजयाची म
ं ुडी कवटाळ ून खांकेखाल धरल
आण हातींची जमदाड होती तच  मेण टाक
ू न क
ु शीस िराजयाचे चालवलं .त आंगांत जरची क ु डती होती
यावर खरखरल .आंगास लागल नाहं . ह देखोन िराजयांनी डावे हाताच  वाघनख होत  ,तो हात पोटात
चालवला .खानान  आंगांत झगाच घातला होता .वाघनखाचा मारा करताच खानाची चरबी बाहेर आल .
द
ुसरा हात ,उजवे हातचे बचवयाचा मारा चालवला ऐसे दोन वार कन म ु ंडी आसड ून ,चौथरयाखाल उडी
घालोन नघोन गेले .खानान  गलबला के ला कं ,“मारल !मारल !दगा दधला !बेगी धावा !!” अस  बोलताच
भोयांनीं पालखी आणल आण पालखींत घाल ून ,उचल ून चालवला .इतकयात संभाजी कावजी
महालदार यान  भोयांच े पाय मारले आण पालखीवाल भोयांस पाडल .खानाच  डोचक
 कापल .हातीं घेऊन
िराजयाजवळ आला .इतयांत सैदबंडा पटाईत धावला .यान  राजे जवळ के ले .पयाचे वार िराजयावर
चालवले .त िराजयान  िजऊ महालयाजवळ ुह याचा पा ] होता तो [घेऊन ,पा व बचवा असे कातर
कन सैदबंडा याचे चार वार ओढले .पांचवे हातान  िराजयास माराव
 त इतकयांत िजऊ महाला याण

फरंगेन  खांावर सैदबंडयास वार के ला .तो पयाचा हात हयारा -समेत तोडला .आण खानाचे शीर
घेऊन राजे सताब गडावर िजऊ महाला व संभाजी कावजी महालदार असे गेले.
२१ .खानाया लकराचा पाडाव
गडावर जातांच एक भांडयाचा आवाज के ला .तेच गडाखालल लोक व घाटावरल लोक व लकर व
ककणात ून मोरोपंत व मावळे असे चौतफ चोहकड ून चालोन खानाचे गोटावर आले .आण खान मान ,
शीर काप ून राजे गडावर गेले ,ह खबर कळोन क ु ल खानाचे बारा हजार लकर धात घेऊन अवसान खत
जाहाल .इतकयांत िराजयाया फौजा चौतफा मारत चालले .मोठ  घोरांदर य ुद जाहाल .दोन हर घोरांदर
य
ुद जाहाल .खानाकडील मोठमोठे वजीर व लकर महदन व उजदन पठाण ,रोहले ,स ुरनीस [?]व
आरबी वगैरे म ुसलमान आण जातवंत मराठे ,धनगर व ाण तसेच तोफाची ,बैल े व कनाटक यादे
बंद ुख
ी ,आडहयार रोचेवार [?]व लोकवार [?]येलंगेवार [?]बाजे जातचे इटेकर हत ुलवे [?]तरंदाज व
डीवाले व पटाईत व बंकाईत व बाणाईत व तोफखाना ऐसे एकं दर जम नदान कन भांडण दधल .मोठ 
े जाहाल .िराजयाच  लकर लोकांनी व मावळे लोकांनी पायउतारा होऊन मारामार के या .ही तोडले ,
ते जागां ठार जाले .कयेक हींचीं प ुछ
 तोडलं ,कयेक हींच  दांत तोडले .कयेक हींच  पाय तोडले .
तसेच घोडे एकच वारान  िजव
 मारले .तसेच खानाचे लकर कयेक ठार मारले .कयेकांच े पाय तोड ून
पाडले .कयेकांच े दात उडवले .कयेकांची डोचकं फोडलं .कयेक मेले .य ुदास आले ते मान भ ुईस
रगडले .तस च उंटे मारलं .मारत असतां रण अपार पडल .संया न करव  .राया ना चालया .
14
रणकं दन जाल .ऐसे मारामार कन ही ,घोडे ,उं ट व मालमा व पालया वजीर पाडाव कन आणले.

बतपशील
६५ ही व हणी स ुमार ४००० घोडे स ुमार
३००००० जड जवाहर १२००उंटे स ुमार
२००० कापड वोझीं ७००००० नगद व मोहोरा व होन सोने पये.
भांडी तोफखाना सवह घेतल.
कलम १
वजीर पाडाव जाहाले बतपशील-

बतपशील -
१ सरदार व वजीर मातबर .१लां [कं ?] बाजी भोसले .१ अफजलखानाचे प ु .१ नाटकशाळेच े प ु ,१ राजेी
झ
ु ंझारराव घाडगे .१ यांखेरज लोक .कलम १ येण  माण  पाडाव के ले. याखेरजह िजनस मालमा ,ग ु र-
ढोर  ,बैल, मबलग मा पाडाव के ल .भांडते लोकांनी तडी त
ृण धन शरण आले यांस व बायकाम ुल ,भट -
ाण ,गोरगरब असे अनाथ कन सोडले .राजा प ुयोक ,शरणागतास मारत नाह ,याजकरतांयाचे
लोकांनींह कयेक अनाथ सोडले .अफजलखानाचा लेक फजल हा पायीं चरग ु ट बांध ुन
झाडींत पळोन
गेला .तसेच कयेक भले लोक पळोन गेले .संया न करवे.
२२ .राजे यांचा दलासा
ऐसी फे कन जय जाहाला .मग राजे यांणी खानाचे प ुास व सरदार पळ ून गेल े होते यांस धन
आणल .राजा खासा तापगडाखाल उतरोन क ु ल आपले लोक व अफजलखानाचे लोक व यांच  प ु भांडते
माण ूस होते ततकयांस भे ूट न ,पोटांशी धन ,दलासा कन ,भांडते लोक जे पडले होते यांया लेकांस
चालवल .प ु नाहं यांया बायकांस नमे वेतन कन चालवाव  अस  के ल .जखमी जाहाले यांस दोनश 
होन व शंभर होन ,पंचवीस होन ,पनास होन दर असामीस जखम पाह ून दधले .मोठमोठे लोक धारकर
ज
ुमले होते यांस बीस ही ,घोडे दधले .हतकडीं ,कं ठमाला ,त ु र पदक  ,चौकडे ,मोयाचे त ुरे ,
कयेकांस बीस फार दल .ऐस  दे ण  लोकांस दधल .कयेकांस गावंमोकासे बीस दधले .लोक
नांिवजले .दलासा के ला .
. ‘ .’
२३ शवाजी
माग अवतारच
चा यहोता
 कौरवां के ला, [तेहां] असा वीरावीरांस झगडा जाहाला. खासां खान
पांडवी
िराजयान  एकांगी कन मारला. अफजलखान सामाय नहे. के वळ द ुयधनच जातीन  होता.
आंगाचा, बळाचाह तैसाच आण द ुब
ुदन
 तैसाच. यास एकले भीमान  मारला. याचमाण 
[येथ  राजान
 ] के ल. शवाजी राजाह भीमच यांनीच अफजल मारला. हे कम मन ुयाचे नहे.
अवतारच होता. तरच ह कम के ल. यश आल. अस  जाहाल. खानाकडील वजीर पाडाव के ले होते
15
यांस वे, भ
ूषणे, अ देऊन अनाथ कन सोडल. या उपर राजी पंताजीपंतासह उदंड वे,
अ, अलंकार दधले. अपार यह दल. ख ुशाल के ल. राजगडास मात ुीस व सवासह फेची
खबर लह ून पाठवल. यांनीह वतमान ऐक ू न साखरा वां ूट न नगारे – करणे के ले. भांडी मारलं.
मोठ ख
ुशाल के ल. येण  रतीन
 िराजयाकडील वतमान जाहाल.
२४.
२४. वजाप
ुर शोक
याउपर वजाप ुरास चवथे दवशीं जास ूद, हरकारे यांणीं खबर पादशाहास व पादशाहा-
जादस जाहर के ल कं, “ अफजलखान खांसा मान शीर काप ून नेल. क
ु ल लकर ल
ु ूट न फत
के ल.” ऐस  सांगताच अल अदलशाहा तावन उतरोन, महालात जाऊन, पलं गावर नजला.
[याण  ] बह
ूत खेद के ला. अस च पादशाहा-जादस खबर लागतांच पलंगावर बैसल होती तेथच े “
अला अला! ख ुदा ख
ुदा!” हण ुन आंग पलंगावर टाक
ू न रडत पडल. “म ुसलमानाची पादशाह
ख
ुदान ुडवल,” ऐसा कयेक वलाप कन बह
 ब ूत शोक के ला. पादशाहा-जादन
 तीन दवस
अन-उदक [घेतल] नाहं. तसेच क ु ल मोठमोठे वजीर व लकर व क ु ल शहर दलगीर जाहाल.
हण ं लागले कं, “ उां राजा येऊन शहर मारल व कोट घेईल.” ऐसे घाबरे जाहाले. “ख
ू ुदान

म
ुसलमानाची पातशाह द ूर कन मरायांस दल अस  वाटत
.” अस
 हणो लागल.
२५.
२५. तापगडावर देवीची थापना
या उपरांत मग िराजयास वनास ीभवानी त ुळजाप
ुरची येऊन बोल ं लागल कं, “
ू
आपण अफजल त ुया हात  मारवला व कयेक प ु ढह  आले यांस पराभवांत नेल. प ु ढह  कतय
उदंड कारण करण  आहे. आपण त ुया रायांत वातय कराव . आपल थापना कन प ूजा-
प
ूजन कार चालवण .” याउपर िराजयान  गंडक नदस य गाडयावर घाल ून, गंडक पाषाण
आण ून, ीभवानी सद कन, तापगडा [वर] दे वीची थापना के ल. धमदान उं दड के ला. दे वीस
रखचत अलंकार भ ूषण  नानाकार  कन दलं. महालमोकाशे देऊन सचंतर हवालदार व
म
ुज ुम
दार व पेशवे देवीचे कन महोसव चालवला. नवस याा सवदा त ुळजाप ूरया माण  तेथ 
चालती जाल. आण त ुळजाप ूरचे याेस लोक जातात यांस ांत वन  होतात कं, “ आपण
तापगडास आह  , तेथ  त ुहं जाऊन दशन घेण  व नवस फे डणे.” अस  [दे वी] बोल
ं लागल. मोठ
ू 
जाग
ृत थान जाहाल.
२६.
२६. ‘मोगलांईत ध
ं ुद उठवल
उठवल..’
यानंतर, वजाप
ूरचा मातबर वजीर अफजलखान होता तो ब ुडवला, तेहा पातशाह कमतर
पडल, अस
 समज ून िराजयान
 वजाप
ूरचे कले तळ-कोकणांत होते ते सव घेतले. पनास साठ
16
गड घेतले. तळककण काबीज के ल वर-घाटह घेतला. तेहां लकर पागा सात हजार व शलेदार
आठ हजार, एक ू ण पंधरा हजार व हशम लोक बारा हजार ऐसी तोलदार फौज जमा जाहाल.
लकर क ु ल जमाव घेऊन नेताजी पालकर सरनोबत मगलात वा या कन, बालेघाट, परांड,े
हवेल, कयाण, कलब ुग, आवस
, उदगीर, गंगातीर पावेतो म
ुल ू ख मारत चालले. खंडया घेतया.
म
ुल ू ख ज के ला. औरंगाबादचे प
ुरे मारले. मगलाकडील फौजदार औरंगाबादेत होता, तो चाल ून
आला. याशीं य ुद जाहाले. ही घोडे पाडाव के ले. मगलाईत ध ु ंद उठवल. ऐसा पराम करत
चालले.
२७.
२७. गडकोटांचा बंदोबत
जे जे गड घेतले या गडांवर िराजयान
 कारभार बंदोबती ऐसी पदत घातल कं,
गडावर हवालदार एक व सबनीस एक व सरनोबत एक, असे तघेजण एका तीचे. जो कारभार
करण  तो तघांहण
कारखाननीस नी ूएका तीचा केकरावा.
न कारभार गडावर
ला. याचे गयाचे
 सव, कारखाने
वमान सामानाचेयांअंसबरजमाखच
कराव
 . यास
लहावा. गड
तोलदार आहे तेथ  , या गडाचा घेरा थोर, या जागां सात पांच तटसरनोबत ठे वावे. यास तट
वाट
ून ावे. ह
ु शार-खबरदारस यांनी सावध असाव . गडावर लोक ठे वावे, यांस दाहा लोकांस एक
नाईक करावा. ‘नऊ पाईक दाहावा नाईक ’, येण  माण  जातीचे लोक ठे वावे. लोकांत बंद ुख ी व
इटे कर तरंदाज व आडहयार असे लोक मदा ने चौकशीन  आपण िराजयांनी नजरग ुजर [कन]
एक माण ूस पाह ून ठेवाव
. गडावर लोक हवालदार व सरनोबत मराठे जातवंत ठेवावे. यांस
जामीन आपले ुह जरातीस लोक असतील यांपैक घेऊन मग ठेवावे. सबनीस ाण ह ु जरातीचे
ओळखीचे ठे वावे व कारखाननीस परभ ू ठे वावे. असे एकास एक तमेळ ठे वावे. एक हवालदाराचे
हातीं कला नाहं. हर एक फतवा-फांदा यास कला कोणायान  देववेना. ये रतीन
 बंदोबतीन

गड- कोटाचे मामल के ले. नवी पदत घातल.
२८.
२८. पागांची यवथा
तस
च लकरांत पागा के ल. पागेच  बळ तोलदार के ल. पागांया तोलदारखालं शलेदार
ठे वले. वतं बंड कोणाचे चालेना. पागेमय  दर घोडयास बारगीर एक. [असे] पंचवीस
बारगरांस मराठा धारकर हवालदार एक के ला. पांच हवायांचा एक ज मला हण न नांव ठेवल.
ज
ुमालदारास पांचशे होन तैनात व पालखी यास एक, व [याया] म ु ुज ुम
दारास ूश
 सवाश
 होनांची
[तैनात] करावी. पंचवीस घोडयांस एक पखालजी व एक नालबंद. असे दाहा ज ुमले हणजे एक
हजार. यास एक हजार होन तैनात, एक म ुज ुम
दार व एक मराठा कारभार व एक जमनीस परभ ू
कायथ. यास पांचश  होन. यामाण  असामींस तैनात [व] पालखी ावी. आला जमाखच चौघांच े
वमान  करावा. अशा पांचा हजारया मळोन एक पांचहजार करावा. यास दोन हजार तैनात
17
तसेच ज ुमदार, कारभार, जमनीस करावे. अशा पांच हजारया सरनोबताया ह ु क

ु मां
त. ये
जातीचा मामला पागेचा. तसे शदाराकडे स ुभे वेगळाले तेह सरनोबताचे आेत पागा [व]
शलेदार मळोन सरनोबत यांचे आेत वताव  . दरहजार, पंचहजार, सरनोबत यांजवळ ून
वाकनसीचे कारक ू न व हरकारे व जास
ूद ठे वावे. सरनोबताजवळ बहरजी जाधव नाईक, मोठा
शहाणा, जास ुदाचा नाईक के ला. तो बह
ूत ुह शार चौकस कन ठेवला.
२९.
२९. लकराची ‘ रत ’
लकर पावसाळया दवशीं छावणीस आपले देशात याव . यास दाणा, रतीब औषध  .
घोडयांस[व] लोकांस घर  , गवतान  शाकान ठे ववलं असावीं. दसरा होतांच छावणीह ून लकर क ू च
कन जाव  . जातेसमयीं क ु ल लकरचे लहान थोर लोकांचे बशादचे जाबते करावे, आण
म
ुल ु खगरस जाव  . आठ महने बाहेर लकरांनी परम ुलखात पोट भराव . खंडया याया.
लकरांत बायको व बटक व कलावं तीण नसावी. जो बाळगील याची गदन मारावी. पर म ुलखात
पोर बायका न धरावीं. मदाना सापडला तर धरावा. गाई न धरावीं. बईल ओयास मा धरावा.
ाणांस उपव न ावा. खंडणी के या जागां ओळखयास ाण न यावा. कोणी बदअमल न
करावा. आठ महने परम ुलखांत वार करावी. वैशाखमासीं परतोन छावणीस येतांच आपले
म
ुलखाचे सरदेस क ु ल लकराचा झाडा यावा. प ूवल बशादचे जाबते ज ू घालावे. याजती होईल
ततक क ं मत कन याया हकात धरावी. थोर क ं मतीची वतभाव असलयास दवाणांत
ावी. कोणी चोन ठे वील आण दाखल सरदारास जाहलयान  शासन कराव  . लकर छावणीस
आलयावर हशेब कन सोन पे, जडजवाहर व कापड वतभाव क ु ल सरदारांनी बराबर घेऊन
राजाचे दशनास जाव  . तेथ  अवघे हशेब समजाव ून माल ुह ज ूर ावा आण लकराया लोकांच े
हशेब देण , [व] फाजील समजावीस जो ऐवज जो मागण  तो ुह ज ूर मागावा. मग छावणीस याव  .
कामक मशागत के लया लोकांस सरंजाम कन ावा. बेकैद वतण ूक कोणीं के ल असेल आण
नामद के ल असेल यांची चौकशी कन, बह ु तां मत
 शोध कन यास द ूर कन शासन कराव  .
वरचेवर शोध करावा. चार मास छावणी करावी आण राजाचे भेटस दस यास जाव  . िराजयाया
आेने या ांती वार जावयाची होईल या ांती जाव  . अशी लकराची रत.
३०. पायदळास आा

३०.
तस च मावळे लोकांत एक नाईक. पनास लोक हणजे पंच-नायक यांस एक हवालदार.
दोन तीन हवाले मळ ून एक ज
ुमलेदार. दाहा ज
ुमले मळ
ून एक हजार. ज
ुमलेदांरास शंभर होन
तैनात सालना. एक सबनीस, यास चाळीस होन तैनात. हजार यास पांचशे होन तैनात.
[याया] सबनसास शंभर सवाश  होन पयत. ऐशा हजारयांस [नेमण
ुका के या.] सात हजारया
18
मळोन एक सरनोबत येसाजी कं क हण

ून के ला. याचे आत सवानी असाव
 .
३१.
३१. मोकासे नाहत
सरनोबतास व म ज मदारास व कारक नांस व ह ज रांतील लोकांस तनखे वराता देत होते. शेत
करत होते याचा आकार ु ु रयतेमाणे यां ुया हकां ुत ु धरत होते. वरकड वांटणी ुह ज ूर व
म
ुल ु कावर वराता. येण  माण  सालझाडा वरचेवर करत होते. लकरांत व हशमास व गडास एकं दर
मोकाशे महाल गांव दरोबत देण  नाहं. ज  दे ण  त
 वरातेन  ाव
. अगर पोयाह
ून रोख ऐवज ावा.
म
ुलखांत साहेबी कारक ु नाखेरज कोणाची नाहं. लकरास व हशमास व गडास देण  त  कारक ु नांनी
ाव
. मोकाशी जाहालयान  रयत अफरा होईल आण बळावेल. कमावशीची कै द चालणार नाह.
रयत बळावल हणजे जागां जागां बंडे होतील. यास मोकासे ावे तो व जमीदार एक
जाहालयान  बेकैद होतील. हण ून मोकाशे कोणास देणेच नाहत.
३२.
३२. म
ुलक कारभार
म
ुल ूख
काबीज होतो यास म ुलखास सरबरा चौकशीस कारक ू न ठे वावा. आधीं लहणार
चौकस दरदार कन, कागद घडणी कन, मोकासबा दला हणजे दरदार मय  शाहाणा
पाह
ून म ुल ुख
ांत ठे वावा आण माहालची मजम ू सांगावी. कोणास माहालचा हवाला सांगावा. कोणास
स
ुयाची मजम ू सांगावी. प
ु ढ होतां होतां शाहाणा पाह ून हवालदार चौकस पाह ून स
ुभा ावा.
स
ुयाचा मजम ुदार लहणार, चौकस हशेब जाणता यासच मामला माहालाचा सांगावा. के वळ
लहण  येईना,कमावशी न के ल, यास म ुलकचा ह ा न सांगावा आण पादशाहंत चाकर करण 
अगर घोड  घेऊन शलेदार करण  अस  सांगोन नरोप ु ावा. म ुलखास कारक ू न ठेवावे, यांस
माहाल पाह ून हवालदारास तीन होन तैनात अगर चार पांच होन इतक तैनात; मजम ुदारास तीन-
चार पांच, पनास पाऊणश  होन, येण  माण  कराव
 . दोन माहाल मळोन लाख, सवा लाख,
पाऊण लाख होन पाह ून एक स ुभेदार व एक कारक ू न करावा. यास दर असामीस चारश  होन
तैनात करावी . मजम ूदार स
ुयाचा करावा. यास शंभर सवाश  होन करावे. स ुभेदारास पालखी
चारश  होनांत करार करवावी. मजम ूदारास अबदागर ावी. तैनात सरकारची ावी. पादशाहंत
ी िवजर उमराव मातबर लोकांस होती, तो शरता मोड ून टाकला; कं पादशाहावर  आण
चाकर लोकांवरह छ, ह गैर-पदत. याकरतां पादशाह कायदा छीचा मोड ून अबदागरचा
घातला. सव लकर, हशम म ल
ु ु खगरस [जातील] यां त भर सवाश  होन तै नात असेल यान 
अबदागर बागावी. म ुल ुख
ांत देश पाह ून लाख पयास स ुभा ठेवला. धामध
ुमीचा म
ुल ू ख सरदे चा
पाह
ून म
ुल ूख
गरया कारक ु नासमागम  लकर, वार हशम जे जागां िजतक तोलदार पाहजे
ततक कन ावी.
19

३३.
३३. जमीन-
जमीन -मोजणी व महस
ुल
[तशीच] म ुलखाची जमीन मोजणी कन ध ुरग
ं , झाड, चावर कन आकार के ला. पांच हात
व पांच म ठंची काठ. हात चवदा तस ंचा असावा. हात व म ठ मळ न  ब शी तस
ंची लांबी काठची.
वीस काठया ु औरस चौरस यांचा बघा ू एक. बघे एकशे वीस ु यांच ूा एक चावर. ू अशी जमीन
मोज
ून, आकान गांवची गांवास मोज ून चौकशी के ल. बघेयास पकाचा आकार कन पां च
तमा पकाया कन तीन तमा रयतेस ाया. दोन तमा दवाणांत याया. येण  माण 
रयतेपास ून याव
. नवी रयत येईल यास ग ु रढ ोर
 ावीं. बीजास दाणापैका ावा. भावयास दाणे
पैका ावा तो ऐवज दोह चोह वषानी आय ुदाव पाह ून उगव ून ावा. ये जातीच  रयतेच  पालहण
कराव
 . गांवचा गाव रयतेची रयत कारक ु नान
 कमावीस पाह ून रयतेपास ुन वस
ूल पकाचे पकावर
यावा. म ुलखांत जमीदार, दे शम
ुख व देसाई यांचे जीखाल कै द  त रयत नहं. यांणी साहेबी कन
नागवीन हटलयान  यांचे हातीं नाहं. इदलशाह, नजामशाह, मगलाई देश कबज के ला, या
देशांत म ुलकांचे पाटल, क ु ळकण यांचे हाती [व] दे शम ुखांचे हातीं क ु ल रयत. यांणी कमावसी
करावी आण मोघम टका ावा. हजार दोन हजार जे गांवीं मरासदारानी यावे, ते गांवी दोनश 
तीनश  दवाणांत खंडमा ावा. याम ुळ  मरासदार पैकेकर होऊन गांवास ुह ड,े वाडे, कोट बांध ून
यादे बंद ुख ी ठेव ून
बळावले. दवाणास भेटण  नाहं. दवाणान  ग
ु ंजाईस अधक सांगतयान 
भांडावयास उभे राहतात. ये जातीन  प
ु ंड होऊन दे श बळावले. यास िराजयाने देश काबीज कन
ुह ड,े वाडे, कोट पाडले. नामांकत कोट जाहाला तेथ  [आपल] ठाण  ठे वल. आण मरासदाराचे
हातीं नाहंस  ठे वल. अस  कन मरासदार इनाम इजारतीन  मनास मानेसारख  आपण घेत होते त 
सव अमानत कन जमीदारास गला व नत गांव पाह ून देशम ुखांस व देशक ु लकण यांस व
पाटल क ु ळकण यांस हक बांध ून दला. जमीदारांनीं वाडा ब ुरजांचा बांध ू नये. घर बांध ून
राहाव
 .
ऐसा म ुलकाचा बंद के ला.
३४.
३४. देवथानदकांचा
चा योगेम
म
ुलखांत देव देवथान
 जागजागां होतीं यांस दवाबी, नैवे, अभषेक, थान पाह
ून
यथायोया चालवल. म
ुसलमानांचे पीर, मसद, यांचे दवाबी, नैवे थान पाह
ून चालवल.
वैदक ाण यांस योगेम ाण वावंत, वेदशासंपन, योतषी, अन ुानी, तपवी
गांवोगांवीं सप
ु  ष पाह
न
ू यां च े क ट
ं
ु ू ब पाह
न
ू अनव यां स लागे ल यामाण , धाय य
यांस गांवचे गांवी माहाल नेम ू न देऊन, साल दरसाल यांस कारक ु नांनी पाववाव  . ाणांनी त

अन भुन, नानसंया कन, िराजयास कयाण चंत ून स ुखप असाव  . असे गड, कोट,
लकर, हशम, म ुल ू ख ुह जरातीची चौकशी कन राय करत चालले.
20

३५.
३५. शाताखान प
ुयावर
मगलात ध
ं ुद उठवल ह खबर दलस औरंगजेब पादशाहास कळोन, मनात बह ु त
चंतात र होऊन, “शवाजी बळावला;वजाप रया अफजलखानासारखी फौज, बारा हजार वार,
ब ु ; गडकोट पादशाहाचे घेत चालला; ूयाचा तरत
ुडवले ूद काय करावी?” हण ून वचार कन,
क
ु लवजीर उमराव बोलाव ून आण ून एक लाख स ुभा फौज घोडा िराजयावर दणेस रवाना करावा
हण ून वचार करतां, नवाब शाताखान हणजे पादशाहाची तमाच द ुसर, आण नातलग,
याची रवानगी करावी असा मजक ू र कन नवाबास बोलाव ून आण ून वचार के ल. नवाब बोलला
जे, “शवाजी हणजे काय? यास जातांच कै द करत. गड कोट म ुल ू ख घेऊन फे करत.”
अशा कयेक गोी बोल ून सद जाहाले. उपरांत पादशाहा बह ु त संतोष होऊन शरची कलगी व
पोशागी सनग  व घोडे, ही, अलंकार देऊन ख ुशाल के ल. बराबर पाऊण लाख घोडा व ही,
यांखेरज कयेक लोक म ुछद वगैरे, तरंदाज, बरखंदाज, रजप ूत व सतीलवाले तसेच हीचा
तोफखाना, उं टाचा तोफखाना, घोडयावरल तोफखाना, बरचीवाले, आडहयार, पाईयांची गणतीच
नाहं.बराबर फरासखाना यास शंभर ही, तसेच भांडते ही चारश , असे पांच सहाश  ही, तैसेच
अगणत उं ट. याखेरज बाजारब ुणगे, दागोळी, बाणांया भांडया गाडया, आराबा. अस  अमयाद
सैय दल. वार हणजे कलय ुगींचा रावणच ! जैशी रावणाची संपीची गणना न करवे, तैसाच
बरोबर खजीना बे मोहन ही, उं ट , खेच र , गाडयावर भन नत व सोन  , प
, मोहरा, होन
पये असे बीस कोट य घेऊन दलह ून नघाला. नवाब शाताखान हणजे पादशाहाची
तमाच द ुसर. ऐसा सेनासम ु सव संपीनशी दणेस िराजयावर चाल कन आला. लकर
म
ुकाम करत तेहां दोन गांवे लांब व गांव दड गांव ं द लकर राहात असे. मजल दरमजल
चाल
ून येऊन तीन महयांनी प ुणयास आला.
३६.
३६. खानाची बोटे उडाल
उडाल..
ह वतमान दलह
ून रवानां होताच िराजयास कळल. राजे राजगडास होते . क ु ल
सरकारक ू न व मोठे मोठे लोक सरनोबत बोलाव ून वचार के ला. सवाचे मत
 कं, “ सला करावा,
भेटाव
 . य
ुद करतां गांठ न पडे. आपल फौज काय, दलची फौज काय?” असा वचार जाला.
िराजयाया मत  सला करावा तर कोणी मातबर रजप ूत नाहं, जे आपणह रजप ूत, तेह रजप ूत,
हंद ूध
म रून आपले संरण करल. शाताखान हणजे म ु स लमान, पातशाहाचा नातलग, ये थ 
लाच ल ुचपत चालेना.(अगर आपणास रीना. सयान  भेटयान  नाश करल.) आपणास अपायच
आहे. ऐशी तजवीज के ल. तेहां नदानी मारतां ज
 होईल त
 कराव  अशी हमत िराजयान 
धरल. त ते दवशीं राीं ीभवानी िराजयाचे आंगांत बोल
ं ू लागल कं, “ लकरास हणाव  कं,
21
शाताखान येतो याची फकर न करण . जैसा अफजलखान मारला तैसा शाताखान येऊन
उतरयावर याचे गोटांत शन मारामार करण . पराभवात  पाववय .” अस  ीन
 सांगोन मागती
राजे सावध जाहाले. जवळ कारक ू न होते यांनी ीचीं वाय  ले ू
हन
ठेवलं होतीं तीं िराजयास
सांगतल.िराजयांनी ी सन जाहाल ह  कळोन हमत धरल. आण आपले लकरांत व
मावळे व ुह ज ुर लोकांत नवड कन, चखोट धारकर माण ूस नवडले. नवडक हजार माण ूस
काढले. वरकड लकरामय  हजार दोन हजार सडे सडे राऊत फौज त नवडले. शाताखान
प
ुणयास आला ह खबर तहकक आणवल, आण राजे राजगडावन सडे होऊन खालं उतन,
नवडक लोक व लकर घेऊन चालले. बाबाजी बाप ूजी व चमणाजी बाप ूजी देशक
ु लकण.तफ
खेड, हे दोघे बह ु त शाहाणे व श ुर, िराजयाचे ीतपा. हे दोघे बंध ु बरोबर घेतले. िराजयांनी
नेताजी पालकर व मोरोपंत पेशवे, यांया दोन फौजा के या. नेताजी पालकर पागादे खील एक
फौज के ल. शलेदार व हशम मावळे मळोन एक फौज पेशवे [यांची] अशा दोन फौजा
शाताखानाया गोटाबाहेर अध कोशावर दोन तफा उया के या. आण खासा िराजयानीं ढाल
तलवार हातीं घेऊन, तयार होऊन, हजार माण ूस पायउतारा बरोबर घेतले. आण नवाबाचे गोटांत
चालले. बाबाजी बाप ूजी व चमणाजी बाप ूजी खेडकर प ु ढ चालले. यांचे पाठवर क ु ल लोक व
राजे चालले. तांांचे दळ थोर, जागां जागां लकरांत िराजयास कोणाचे लोक? कोण? कोठ  गेले
होते? हण ून प
ुसतात. “कटकांतील लोक, चौक पहा यास गेल होत.” अस  भाषण बाबाजी
बाप ूजी व चमणाजी बाप ूजी बोलत चालले. इतकयांत मयाहरा जाहाल. नवाबाया
डे याजवळ गेले. हजार माणसांया फौजा के या. डे यास जाऊन दोन तफानी इभे राहले. दोनश 
माण ूस यामये नवड ून खासा िराजयान
 आग  च चमणाजी बाप ूजीस सांगोन बाड कटारन  चेन
आंत शरले. तो डेरयांत डेरे, सात बाडांचे फेरे , ततके ह फ़ोड ून चन आंत गेले. लोक चौकचे
नजले होते. यांस कळ दल नाहं. तेहां राजा खासा नवाबाचे डेरयासी पावले. डेरयांत डेरे
सात व दाया असा सम ुदाय बायका होया, यांस कळल कं गनीम डेरयात आला. ह कळोन
नवाब शाताखान घाबरा होऊन, मेणबया समया वझव ून बायकांत लप ून राहला. राजा
बायकांवर हात न कर असे दोन घटका होते. इतयांत सवड पाह ून नवाब बायकांत ून एककडे
होऊन तरवारस हात घालावयास गेला. ती नदर िराजयान  धन वार के ला. खानाची बोट  तीन
उडालं, तेहां गलबा थोर जाहाला. गनीम आला अस  कळ ून चौतफानी लकर तयार जाल.मग
राजे बाहेर नघाले. चौकचे लोक व लकरचे लोक गनीम कोठ  हण
ून धाऊं लागल. यांजबरोबर
हेह गनीम कोठ  हण
ून धांवत धांवत बाहेर नघाले! आण आपल फौज सरनोबत व पेशवे होते
यांत मळ ून चालले. गनमाची फौज क ु ल तयार होऊन आपले गोटांतच शोध कं लागले. यांचा
माग लागत नाहं हण ून नीट वाटेन  नघोन ठकाणीं पावल.
22
३७.
३७. खान ‘दलस चालला
चालला..’
दवस उगवलयावर उअांत नवाबाया परम ृषास क ु ल वजीर आले. पाहातात त नवाबाची
तीन बोट  त
ु ूटन
गेलं. वरकड कयेक लोकांचा नाश व बायकांस व खोजेयास जखमा
जाहाया.कयेक लोक मेले. अस  कळ न नवाब बोलेला जे, “गनीम इतका खाशा डे यापयत येई
ू
त कोणी वजीर ुह शार जाले नाहंत, खबरदार कोणी नहं . अवघे फतयांत मळाले. आतां इतबार
कोणाचा येत नह. आज राजा येऊन आपलं बोट  तोडलं. उा मागती येऊन आपल शीर काप ून
नेईल. शवाजी मोठा दगेखोर आहे. दगा दधला. आणखी दगा देईल.आमया लकरचा इतबार
येत नाहं. आतां येथ ून क
ू च कन माघारां दलस जाव  . या लोकांबरोबर आपणास राहावत
नाहं.” असा त ूट वचार कन तसरे दवशीं क ू च कन माघारा दलस चालला.
३८.
३८. राजे ख
ुशाल
राजे राजगडास आले होते. बातमी खबर श आणल कं, “शाताखानाची
ूया सैयांत ून
तीन बोट  त
ुटोन गेलं. उजवा हात थोटा जाहाला. वरकडह कयेक लोक मेले. नवाब दहशत
खाऊन पळोन दलस चालला.” ह वतमान आल. याजवन राजे बह ूत ख
ुशाल जाले कं, “फे
होऊन आल, शाताखानास शात के ल. पातशाहान  नांव ठे वल. परंत ु नांव यथाथ ठेवल नाहं.
त
 नांव आपण शात कन नांव ज ू के ल.!” अशी ख
ुशाल कन साखरा वाटया. भांडी मारलं.
३९.
३९. जयसंग- दलेरखानांस पाठवले.
अशी फेची खबर दलस पादशाहास अगोदरच जाहर जाहाल होती. पातशाहा मनात
आय कन मनांत बेदल जाले. “नवाबाची फौज हणजे काय, आण फौज त राजा आंग  शन
[यान
 ] मारामार के ल हणजे काय? शवाजी आदमी नहे, बडा सैतान होय.” ऐशी कयेक
गोी बोल ुन राहला. प
ु ढ नवाब आला ऐस  कळोन दशन वय के ल. एकतर मसलत नामोहरम
जाहाल, द ुसर शात के ल. या दोन गोीं वन भेटस येऊं न दल. आपले हवेलंत जाऊन राहाणे
हण ून सांगतल. याजबरोबर वजीर गेले होते. यास आण ून अपमान के ला आण दैलता मना
के या. यांहं उर दल ज , “सरदार पादशाहांनीं दला याया ुह कमांत राहाण
 हण
ून ुह क
ू म

के ला. याकरतां सरदार नामोहरम होऊन आला. आहं काय कराव ? आता मदाना सरदार देण .
याजबरोबर जाऊन ज ु ंज जन कत मशागत कं ” अस  उर दे तांच मागती सवाचा दलासा
कन मनसबा करार के या. प ु ढ कोण सरदार पाठवावा? कोण फे कन येईल? असा वचार
कन सरदार नवडतां मरजाराजा जयसंग रजप ूत नवडला. यास आण ून, घ
ुशालखायात
बसोन पादशाहांनी नानाकार  सांगतल कं, “शवाजीवर त ुहं जाण
. आपण पादशाहांनीं जाव 
ं वा त
क ुहं जाव
. अस
 जाणोन त ुहांस रवाना करत. बरोबर फौज दे त. नाना ह
ु नर
 शवाजी
23
हतगत कन बरोबर घेऊन येण . ” हणोन ही, घोडे, ढाला, फरंगा, तक शकमान, दौलत,
इजाफा दे ऊन, नांवाज
ून, तैसेच बरोबर लढाईया तीफा दे ऊन रवाना के ले. दलेलखान पठाण
उमराव वजीर मोठा जोरावर यास पादशां हानीं क ु ल फौजेची हारोळी देऊन, पांच हजार पठाण
बरोबर दले. दलेलखानासह ही, घोडे, व  दलं. ऐशीं हजार वार बरोबर दले. याखेरज
जेजाला व तोफखाना अस  नाना जातीच
 दल. वार पठाण उमाद रजप ूत रवाना के ले.पादशाहांनीं
दलेलखानास वेगळे वाटेन  अंतथीं बोलाव
ून आण ून सांगतल कं, “ मरजाराजा रजप ूत आहे व
शवाजी हा हंद ू आहे. कांहं फतवा करतील. यास त ुह आपले इतबार, पादशाहाचे खानाजाद
आहां. अशी बतमी राखोन दगा न खाण .” अस  सांगतल आण पाठवल.
४०.
४०. जयसंगाचे अन
ुान
ते दलह
ून नघाले तेहां प
ूव शाताखान चालेला यामाण
 दळभार नघाला. प
ृवी-
आकाशापयत एकच ध ुरळा उठला. ऐसा सेनासम ु दणेस चालला. मजल-दर-मजल चालले.
म
ुकाम होय तेथ  दड गांव लांब, गांवभर ं द, लकर राहात असे. तेहां जयसंग िराजयांनीं
मनांत वचार के ला कं, “ शवाजी मोठा दगेखोर, मोठा ुह नरवंत आण मदाना शपाई आंगाचा
खासा आहे. अफजलखान आंगे मारला. शाताखानाया डे यांत शरोन मारामार के ल. आपणास
यश कसे येईल? हण ून चंता के ल. तेहां मोठमोठे ाण प ुरोहत यांनीं उपाय सांगतला.
“देवी-योगीं अन ुान
 करावीं हणजे यश येईल.” असे सांगतल. मग मरजा बोलला जे,
“कोटचंडी करावी आण अकरा कोट लंग  करावीं. कामनाथ बगळाम ुखी कालराी ीयथ जप
करावा. अस  अन
ुान कराव  .” चारश
 ाण अन ुानास घातले. यह अन ुान चालल.अन
ुानास
दोन कोट पये अलाहदा काढ ून ठे वले. आण तीन मास अन ुान चाल ून सदके ल. अन
ुानाची
प
ूणा ुहत
ी कन, ाणांस दान दणा देऊन संतपण के ल. मग मजल-दरमजल चालले.
४१.
४१. ीभवानीचा ांत.
याउपर महाराज राजगडीं होते त जास
ूद हलकारे आले. यांनीं खबर सांगतल कं,
“जयसंग मरजाराजा ऐशीं हजार वार बरोबर दलेलखान पांच हजार पठाण ऐशी फौज येत
आहे.” ऐस
 ऐक
ू न राजी वचारांत पडले. आपले कारक
ू न ुह ज ूर आण
ून वचार के ला. यांणीं
सवानीं सांगतल कं, “अफजलखान मारला आण शाताखानास दगादला ते गैर ुह शार म ुसलमान
होते. ुह नरह नवाच के ला. [त  ] सवह रजप
त
ू ास जाहर आहे . दगा कं दे णार नाहं
. याशीं सला
करावा.” ऐस  बोलल. राजे बोलल जे, “रजप ूत कै सा तर वळला जाईल, परंत ु हा दलेलखान
मोठा हरामजादा, बेमान आहे. पादशाहाचा मेहेरबानीचा अंतगत आहे. तो कांहं भला नाहं. तोच
काय करल त  न कळ  . तो बराबर नसता तर आमचा मनोरथ प ूण होता. बर
 आतांच काय आहे!
24
ीच  राय! ीवर भार घातला आहे. तचे चास येईल त  ती करल,” असे बोलले. यावर तो
दवस गेला. द ुसरे दवशीं ीभवानी येऊन बोल ं लागल कं, “अरे म
ू ुला, यावेळेचा संग कठण
आहे. जयसंगास मारवत नाहं. तो सला करत नाहं, भेटाव  लागत
 . भे ूट न दलस जाव  लागेल.
तेथ  कठण संग होईल. परंत ु आपण बराबर येईन. लकरास नाना य  कन रून, घेऊन येईन.
यशवी करन. चंता न करण . हणोन लकरास सांगण . लकरास आपल राय आपण वरदान
दल त  आपण कांह एक पढ दल नाहं, सावीस पढ दल. दणेचे [राय] नमदापयत दल
असे. रायाची चंता मला आहे. प ूण समजण . लकं वेडीवांकडी वतण ूक करल त  सव आपणास
सावरण  लागत
 . कोणेवशी चंता न करण .” अस  सांगोन ी अय जाहाल. तीं वाय 
लहणारांनीं लह ून ठेऊन ठेवलं होतीं. याउपर राजे सावध जाहाले. मग ीचीं वाय  सवानी
नवेदन के लं. याजवन राजे बह ूत संतोष होऊन, हंमत धरल.
४२. रघ
४२. ुनाथपंडत जयसंगाकडे
ऐशयांत जयसंग [यान ] प
ुरंधर, कढाणा या दोह गडांचे दरयान येऊन म ुकाम के ला.
आण िराजयाकडे जास ूद प  पाठवलं कं, “त ुह शसोदे रजप
ूत. आह त ुह एकाचे एकच
आह. त
ुहं भेटस येण . त
ुमच
 सव कार  बर
 कं .” हणोन प
 पाठवलं. ती प  राजगडास
आलं. िराजयांनीं वाच
ून हेजीब कोण पाठवावा ह तजवीज कन वचार करतां रघ ुनाथ पंडत
थोर संनध होते.यांस पाठवाव . “रजप ुताजवळ संग पडला तर हे थोर शा आहेत. रजप ूतह
शा जाणतो. याशीं व याशी गाठ बर पडेल.” असा वचार कन रग ुनाथपंडतांस पंडतराव
हण
ून कताब दला. आण यांबरोबर वे, अलंकार दे ऊन मरजािराजयापाशीं पाठवल. ते
श
ुसैयांत गेले.
४३.
४३. जयसंगाचे आासन
आासन :
िराजयाचा हेजीब आला. ह  वतमान कळ
ून मरजािराजयांनीं बह ूत समान कन भेट
घेतल. बोलण  जाल. जयसंग बोलला जे, “दलचा पादशाहा बह ूत जोरावर, याशीं श
ुव
लावलयान  शेवट लागणार नाहं. िराजयांनीं आपले भेटस याव  . आपण बराबर घेऊन जाऊन
पादशाहाची भेट करव ं.जैसा रामसंग आपला प
ू ु, तैसे त
ुह आपले आहां. आपण त ुमच
 वाईट
करणार नाहं.” येवशीं ीकप ू रगौराची प
ूजा कन बेल त ुळशी दया. आण पंडतरायास व 
दलं. व िराजयास व , अलंकार पाठवले आण सांगोन पाठवल कं, “भेटस येण . साहाचार
महने गड, कोट भांडवणे. तोलदार दाखवण . मग भेटस येण  .” अस
रघ
ुनापंडतराऊ यांस
ग
ुप  नरोप दला. ते परतोन राजगडास िराजयाजवळ येऊन वतमान सांगतल. याजवन राजे
संत ु जाहाले. जागां जागां गड कोट यांस ताकद कन तमाम मजब ुद करवल. आण गड
25
भांडवण
 हण
ून थळाथळास सांगोन पाठवल.
४४.
४४. दलेलखान की
प ढ जयसंगाया लकरांत िराजयाचा हेजीब आला होता ह  वतमान दलेलखानास कळ न
ु जाहाला. “शेवटं हंद ूस
मनांत की हंद ू मळ ून काम जायां करतील.” ऐस  हण
ून द ू
ुसरे दवशीं
दलेलखान मरजािराजयाया भेटस आला. आण बोल ू लागला कं, “उगेच काय हण ून बैसलेत?
गोटाजवळ कढाणा व प ुरंधर हे दोन कले आहेत. प ुरंधरास आपण स ुलतानढवा करत, आण
गड घेत. त ुहं कढाणा गड घेण  . गड घेत चाललां हणजे शवाजी येईल.” अस  बोलतां
मरजाराजा बोलला जे, “गड आले तर बर  . नाहं तर नामोश जाईल. याजकरतां गडास न
लागाव
 म
ुल ू क काबीज करावा. गडास सामान चाल न ाव  हणजे गड आपाप येतील. ” अस 
बोलतां, दलेलखान राग  उठ
ून चालला. “आपण आतांच जाऊन प ुरंधर घेत. त
ुह कढाणा याल
तर घेण . ” अस
 हण
ून उठोन, गोतास येऊन, नगारा कन ढाल, फरंग घेऊन, प
ुरध
ं राखाल
येऊन, म
ुकाम कन गडावर येलगार के ला. पायउतारा होऊन पांच हजार पठाण, व दाहा हजार
बैले तोफाची पायउतारा जाहाले. प
ढार [?] व आडहयार व खलाशी लोक वीस हजार लहान थोर
पायउतारा होऊन लगट चालले.
४५.
४५. म
ुरारबाजी
ारबाजी पडला
पडला..
तेहां प
ुरंधरावर नामजाद लोकांचा सरदार िराजयाचा म ुरारबाजी परभ ू हणोन होता.
याजबरोबर हजार माण ूस होते. याखेरज कयाचे एक हजार होते. असे दोन हजार लोक होते.
यांत नवड कन म ुरारबाजी यांनी सातश  माण
ूस घेऊन [ते] गडाखाल दलेलखानावरं आले.
दलेलखान तोलदार, जोरावर पठाण पांच हजार, यांखेरज बैले वगैरे लोक ऐशी फौज गडास
चौतफा चढत होती, यांत जाऊन सरमसळ जाहाले. मोठ  घोरांदर य ुद जाहाल. मावळे लोकांनीं
व खासा म ुरारबाजी यांनी नदान कन भांडण के ल. पांचश  पठाण लकर ठार जाहाले. तसेच
बहले मारले. खासा म ुरारबाजी परभ
ू दलेलखानाया देवडी पाव  त साठ माणसांनशी मारत
शरले. दलेलखान देवडी सोड ून माघारा जाहाला. आण लोकांस सांग ून तोफखाना व तरंदाज
बरया व आडहयार एक हजार लोक यां जकड ून मार करवला. यामय  साठ लोक पडले.
म
ुरारबाजी परभ
ू यांनी ढाल फरंगी घेऊन दलेलखानावर चालोन आले. महाराजांचे नांवाजलेले
लोक ते खच जाहाले. आतां काय म ुख दाखवाव
? हणोन नीट चालोन जाव  अस
 मनांत आणोन
खानाशीं गांठ घातल. तेहां दलेलखान बोलला जे, “अरे त ं कौल घे. मोठा मदाना शपाई त
ू ुज
नांिवाजत.” ऐस  बोलतां म
ुरारबाजी बोलला जे, “त
ुझा कौल हणजे काय? मी शवाजी राजाचा
शपाई, त ुझा कौल घेत कं काय?” हण ून नीट खानावर चालला. खानावर तरवारचा वार
26
करावा त खानान  आपले आंग  कमाण घेऊन, तीर मान, प ुरा के ला. तो पडला. मग खानान 
तडांत अंगोळी घातल कं, “असा शपाई ख ुदान
 पैदा के ला.” ऐस  आय के ल. म ुरार बाजीबरोबर
तीनश  माण ूस ठार जाहाले. वरकड चारश  माण ूस गडावर गेले. दलेलखानान  शीरची पगडी
उतरल. आण गडावर चाल ून घेतल कं, “ गड घेईन तेहां पगडी बांधीन.” ऐसा नेम कन
चालला तो दरवायाखाल येऊन, ढालेचा कोट कन बसला. कयाचे लोक म ुरारबाजी पडला
हणोन गणना न करतां शरतीन  भां ूड ं लागल, “ एक म ुरारबाजी पडला तर काय जाल? आह
तैसेच श ूर आह. ऐशी हंमत धन भांडत.”
४६.
४६. शवाजी-
शवाजी -जयसंग भेट
ह वतमान िराजयास राजगडीं कळल कं, “दलेलखानाने प
ुरंधरास लगट के ला.म
ुरारबाजी
परभ
ू पडला. तीनश  माण
ूस रणास आल.” ह कळोन मनांत चंतात
ूर जाहाले कं, “गड दलेलखान
जेहां घेतो, तेहा वरकड कले आपाप जातात. मग आपण भेटयान  प नाहं.जवर गड आहेत
तवर भेटोन आपले होत  जे गड दे ण  ते दे ऊन सला करावा, ह उचत.” हणोन रघ ुनाथभट पंडत
राऊ मरजािराजयाजवळ पाठवले कं, “आपण त ूतच भेटंस येत. दलेलखानान  गड घेतला, मग
भेट जाहायान  हलवार [?] आहे.” अस  सांगोन पाठव ून भेटस जावेस  के ल. पंडतराऊ जाऊन
जयसंगास भेटले. वतमान  ुत के ल. मग याण ह उम हण ून मागती शफत या बळकट
के ल आण पंडतराव राजगडास आले. येतांच खासा राजा हजार माण ूस नवडक कन बरोबर
घेतले. ी शंभ ूस
व भवानीस नमकार के ला व मातोीस नमकार के ला. भेटले. श, तपवी
ाणांस नमकार के ला. सवाचा आशीवाद घेऊन गडाखालं उतरोन चालले. ते एकाएकं
मरजािराजयाचे गोटात गेले. प ुढे पंडतराव जाऊन सांगतले क, राजे आले. ह खबर कळतांच
जयसंग देवडीबाहेर पायउतारा खासा आला. राजे पालखींत ून उतन भेटले. उभयतां जाऊन
एकासनीं बैसले आण राजे मरजािराजयास बोल ं लागले कं, “ आपण जैसा रामसंग तैसेच
ू
त
ुहांस, याच
 रण कराल तैस  आपल करण .” अस  बोल
ून बैसले. मग जयसंग बोलला जे,
“हच गो खर. आपण रजप ूत, त ुह व आह एकजाती आह. अगोदर आपल शीर जाईल, मग
त
ुहांस काय होण  ते होईल.” असा भरवसा बोल ून शपत वाहल. मग राजे बोलले जे, “त ुहास
जे गड पाहजेत ते आपण दे तो. दलेलखानास बोलाव ून आणवण . प
ुरंधर त
ुहास देत. नशाण
त
ुमचे चढवत. परंत ु म ुसलमानास यश दे त नाहं.” अशी गो बोलयावर जयसंग ख ुशाल
जाहाला आण बोलला जे, “दलेलखान फामंदा आहे, बादशाहाचे मेहेरबानीचा आहे. यास म ुजरा
हातीं कन लागतो. त ुहंच दलेरखानाचे भेटस जाव  लागत
 . आपण रजप ूत आवषयीं
त
ुहाबरोबर दे त, ते त
ुमची भेट कन आणतील, फकर न करावी. त ुमचे लवेस जडभार तर
आपण पनास हजार फौज रजप ूत [स
ुदां] वत होत.” ऐक
ू न राजे हण लागले जे, “[मी]
शवाजी आह  . दलेलखानाचा ग ुमान धरत कं काय? त ुमचे आेन  जात. भेटत.” हण
ून
27
नरोप घेऊन मरजािराजयांनीं स ुभानसंग, आपला मामा, थोर योदा मोठा बळाचा श ूर,
दलेलखानाचे सवाईन  तोलदार, दलेलखानह यास जाणे, असा बराबर दला. आण “राजा
सांभाळोन घेऊन येण . त ुझे भरंवशावर पाठवत.” अस  बोल
ून पाठवला. स ुभानसंग पनास
रजप ूत आपले जोडीचे समागम  घेऊन चालला. जेथ  दलेलखान प ुरध
ं रचे दरवायाजवळ होता तेथ 
राजे गेले. प
ु ढ दलेलखानास खबर पाठवल कं, “शवाजीराजे येऊ न मरजािराजयास भेटले,
त
ुमचे भेटस येतात,” ह कळोन दलेलखान मनांत जळाला. मनगट  चावलं कं, प ुरध
ं र
कयाचे यश आपणास आले नाहं, आपले वमान  बोलण ह नाहं. यश रजप ूतास आल.
हण ून मी होऊन प ु ढ सामोरा येऊन, राग  राग
 िराजयास जोरान  आंवळोन धन घडीभर
भेटला. दलेलखान हणजे मोठा बळकट एका हीच  बळ क ं वा जातीच होईल. आण ही
बराबर खाण . दररोज ही खातो तेण  माण  वजन
 खाण . शरर तर द ुसरा हेडबं रासच ! ऐसा
थोर. याण  राग  भन एक घटकाभर राग  , जोरान
 िराजयास आवळ ून धरल. परंत ु सरदार
जोरावर, बळकट तैसाच. याण  खातरेस आणल नाहं. मग भेटची मठ स ु ून
ट एककडे
लोडाजवळ उभयतां बैसले. द स
ु रे बाज ूस लोडाशीं स
ु भ ानसं ग बै स ले . दले ल खान कटारजवळ कन,
वर हात ठेऊन बैसला आण ोध  कन स ुभानसंग यास प ुसल कं, “राजाबरोबर त ुह आलां
आहां?” अस  प
ुसल. तेहां मनामय  हाकारा धन स ुभानसंग बोलला जे, “खानजी, त ुहांकडे
आले. आतां उां त ुहांस जे गड पाहजेत ते दे ऊं. त ुहं उतन गोटास येण . असा
मरजािराजयांचा ुह क ू म
आहे.” अस  बोलयावर बह ूत की जाहाला जे, आपला मनोरथ सदस
गेला नाहं. “त ुहं साहेब लोक आहां. त ुमया ुह क
ु माने येऊं. परंत ु हा कला उदयीक आपणास
घेऊन देण . नशाण चढव ून येत.” अस  बोलतां स ुभानसंग हण ं ू लागला कं, “गड आपणाकडे
आला, त ुहं चलाव .” यावन दलेलखान उतरोन खासा गोटांत आला. चौक कयास ठे वल.
िराजयास पानवडे देऊ न रवाना के ल. “त ुहं मळोन मरजािरजयाजवळ जाण , ते वडील आहेत.
ते करतील यांत आपण आह.” [अस  बोलला.]
४७.
४७. दलस जायाचा करार
अस  बोलतांच राजे व स
ुभानसंग मरजािराजयाकडे आले. वतमान सांगतल. मग
जयसंगांनीं व िराजयांनीं एकपंं भोजन के ल. िराजयास राहावयास डेरा दला. राीं उभयतांच 
 जाल. “कले अवघे पादशाहास ावे आण दलस चलाव

बोलण .” अस  बोलताच राजे हण ं
ू
लागले जे, “आपयापैकं सावीस गड दे त आण आपण व आपला प ु संभाजी ऐस  पातशाहाचे
भेटस येत. भेट कन इकडील दणेया बादशाह इदलशाह व क ु त
ुबशाह व नजामशाह वर
आपणास नामजाद करण . तीन पादशांह फे क एक पादशाह नजामाशाह यांहं फ  के लच
आहे. दोन पादशाह त ुहांस घेऊन देत.” हण ून बोलले. मरजािरजयांनी कब ूल के ल. आण
प
ुयाह
ून क
ू च के ल. िराजयांनी संभाजीराजेह आणवले. सतावीस कले तांास दले. नशाण 
28
चढवलं. वरकड राजगड व कोट मोरोपंत पेशवे व नळोपंत म ुजमदार व नेताजी पालकर
सरनोबत असे मात ुीया हवाले के ले. आण आपणह दलस जाव , पादशाहाची भेट यावी
असा करार के ला. प ु ढ पादशाहास कळाव  हण
ून जयसंग िराजयांनीं आपला वकल रवाना के ला.
याजबराबर राजाचा जावा, यास सोनाजीपंत डबीर याचा मे ुहण ा रघ
ुनाथपंत कोरडे यांस दल. हे
उभयतां प
ुढे दलस रवाना के ले. िराजयांनीं अजदत पादशाहास दल कं, “आपण भेटस
येत.” हण
ून प लह ून दल.
४८.
४८. शवाजी-
शवाजी -जयसंग वजाप
ुरावर
याउपर मरजािरजयाबरोबर आपल फौज घेऊन राजे वजाप ुराकडे चालले. माग चालता
मरजाराजे व शवाजीराजे एका हवांत बैसले आण चालले. क
ु लवजीर येऊन सलाम करत.
दलेलखान जोहार न कर. नमय कं, राजे [व] ते एका जागीं, आण आपण जोहार कै सा
करावा? ये गोीन  सलाम न कर. प ु ढ वजाप ूरासह सला के ला. उपर उभयतानीं दलस जाव  ,
यास मरजा बोलला जे, “पादशाहा बह ूत ुह नरवंत आहे, बेइमान आहे. आह त ुह बरोबर
गेयाने दगा दोघांस के लयान  कस  करावे? आपण मागाह ून येत. औरंगाबादे त राहात. त ुह
दलस जाण . आपला प ु रामसंग ुह ज ूर आहे. तोह तोलदार, भडेचा आहे . यांस सांगोन
पाठवत. याचे हात  भेट घेण . सरंजाम कन दणेस येण  . त ुह दलह
ून नघालां हणजे
आपण दलस जाऊं. तोपयत आपण बाहेर आह.” पादशाहास भेटयावर तो त ुहांशी बैइमानी
न कर हणव ून तजवीज सांग ून रामसंगास प ु ढ प पाठव
ून, ठक कन, िराजयांस रवाना के ले.
िराजयांनी बरोबर घेतले. कारक ू न व ुह ज ुर े तपशील:-
नराजी राऊजी शाहाणा १.ंबकजी सोनदे व, सोनाजीपंताचे प ु, कलम १. माणको हर
सबनीस १. दताजी ंबक १. हरोजी फरजंद १. राघोजी मा १. दावलजी घाडगे १. मावळे लोक
१००० एक हजार, लकर ३००० तीन हजार.
४९.
४९. राजे आग यास
ा स
स
येण  माण
. यां-सहवतमान राजे राजगडास येऊन, सवाया भेट घेऊन, सदह
ू माण
 बरोबर
घेऊन, राजे व प
ु असे उभयतां मजल दरमजल दलस चालले. पादशाहास राजे भेटस येतात
ह कळोन आपले क ु लफौजदार व महालमोकासे यांस ताकदप  पाठवलं कं, “ शवाजीराजे
म
ु ल ाजमतीस ये तात. जे जागां म ु क ामास राहातील ते थ ील फौजदारां नीं येऊन भेटाव
. दाणापाणी जो
लागेल तो ावा. शाहाजाद  यांच   माण
 आदब चालवावी, ऐसे रोखे पाठवले. यावन राजे
मजलस जात तेथे फौजदार भे ूटन दाणापाणी जो खच लागेल, तो ावा. असे दोन महयांनीं
दलस पावले.
29

५०.
५०. शवाजी पातशाह दरबारात
राजे आले ह खबर पादशाहास समज ून रामसंग प ु ढ भेटस पाठवले. रामसंग येऊन
भेटले. रघ नाथपंत कोरडे पहले हेजीब पाठवले तेह येऊन भेटले. पादशाहाच  सव वतमान
सांगतल. ु बााकार समाधान ख ुशाल सांगतल. “मनांत पादशाहाचे काय आहे न कळे ” अस 
बोलले. रामसंग भेट घेऊन पादशाहापाशीं आले. वतमान सांगतल. पादशाहांनीं एक हवेल जागा
सचंतर शवप ुरा हण
ून बसव ून [तेथ  राजे] राहले. म ु ूहत
 पाह ून पादशाहाचे भेटस चालले.
पादशाहांनी सदर कन पांच हयारे आपणाजवळ ठे व ून कं बरबती कन आंगांत जरची क ु डती
घाल ून खासा ततीं बैसला. तैसेच तताजवळ मोठे मोठे श ूर मदाने व तताचे आसपास दोन
हजार माण ूस उभे के ले. तैसेच आमखास यामय  क
ु लवजीर म ुतेद कन उभे के ले. मनात कं
“शवाजी सामाय नाहं. सैतान आहे. अफजलखान भेटमय  मारला. तैसेच उडोन ततावर
आला आण आपणास दगा के ला तर काय कराव  ?” अस
 समज ून म ुतदे नशी बसला. िराजयास
भेटस बोलावल. राजे व प ु संभाजीराजे व कारक ू न व ह
ु ज ुर े अगयाअगय दहाजण भेटस
रामसंग घेऊन गेले. पादशाहाची नजर जाहाल. पादशाहा बोलला जे, “आवो, शवाजी राजे.” अस 
बोलताच िराजयांनी तीन सलाम के ले. मनांत भाव धरला कं., ीशंभ ु महादे व एक , द ुसरा
ीभवानी, तसरा महाराज पतयास, ऐसे तीन सलाम के ले. आण उजवे बाज ूस
जसवंतसंगमहाराज, नवकोट मारवाडचा राजा, याचे शेजार खालत  उभ  राहावयासाठं ुह क
ू म

[पातशाहांनी] के ला. राजे व प ु उभे राहले. रामसंग यास प ुसल कं, “आपणावर ते शेजारं
कोण?” अस  प
ुसल. यास रामसंग बोलला जे, “महाराज जसवंतसंग.” अस  ऐकतांच राजा
ोधय ु होऊन बोलला कं, “जसवंतसंगासारखा उमराव! यायापाठ माया लकरांनीं पाहया
असतील !! याचे खाल आपण उभ  राहाव
 हणजे काय?” अस  ोध  बोल
ून रामसंगाची कटार
माजेची घेऊन महाराजा यास मारत हणव ून कटार माग ं लागले. मग रामसंग “धीर धरण
ू  ”
हण
ून बोल
ं लागले. शदाशद होतांच पादशाहास कळल. पादशाहा हण
ू ू लागले कं, “काय
जाहाल?” रामसंग बोलला कं, “जंगल वाघ हयवान, यास गमा जाहाला. कांहं करणा
जाहाला.” अस  बोलतांच पादशाहाचे मनांत शंका उपन जाहाल. काय होईल त  न कळे. हण ून
रामसंगास पादशाहा बोलले कं, “िराजयास घेऊन डेरयास जाण . उासांा सावकाश म ुलाखत
होईल.” अस  बोलतांच राजे व राजप ू व रामसंग िराजयाचे लोक दे खील हवेलस गेले. राजा
बाहेर गेयावर पादशाहा संतोष जाहाला आण “मोठा अनथ च ुकला. शवाजीची व आमची नजर
जाहाल होती,” ऐस
 बोल
ून राहले.
30
५१.
५१. ‘रस
रस--रंग राख
ून नघ
ून जाण
’
राजे डेरयास गेलयावर रामसंग व आपण बैसोन बोलले जे, “कोण पादशाहा? मी
शवाजी, मजला जसवंताखालत  उभ
 कराव
! करणा कांहं पादशाहास समजत नाहं.” ऐस  बोलले.
रामसंग बोलला जे, “त ह भेटस येऊं नये. आले तर रस-रंग राख न नघ न जाण . त ह येथन
स ु स मोठ जोड जाहाल.” अस
ुखप गेलेत हणजे आहां  बोल ू ग आपले
ून रामसं ू हवेल ुस गेले. ू
५२.
५२. पादशाहास अज
िराजयांनी आपले कारक
ू न, ुह ज ु रे व रघ
ुनाथपंत कोरडे यांस बोलाव
ून आण
ून वचार के ला,
“प
ु ढ तजवीज काय करावी?” पादशाहाची मजलस कळल. तेथ ून यश पांव ून
नरोप घेऊन कै स 
जाव
? पादशाहाजवळ कांह एक काय कब ूल कन गेलयावना पादशाहा नरोप देत नाह. [मग]
रघ
ुनाथपंत कोरडे यांस सांगोन पाठवल कं, “त ुहं पादशाहास उां जाऊन अज करण  कं,
‘वामीशीं आमचा द ुसरा वचार नाहं, आपण नखालस आपले प ु घेऊन देखील भेटस आल.
सेवकाजवळोन चाकर यावी. दणेस क ु ल अदलशाह व क ु ल क ु त
ुबशाह दोनी पादशाह घेऊन
हजरतीस दे त. वरकड स ुभे रवाना करतां यांची कामगर पाहाण  आण आपल कामगर
पाहाण
.’ ऐस
 कतीएक गोी बोल ून एकांती घ
ुसलखानयात भेटस बोलावल [हणजे] भेट घेऊन
कयेक मजक ू र बोल
ं ू, हण
ून अज करण .” हण
ून सांगतले. याजवन रघ ुनाथपंत कोरडे द
ुसरे
दवशीं पादशाहाजवळ जाऊन येण  माण  करणा लह ून पाठवला. पादशाहान  रोखा वाच ून चांत
वकप धरला. आण पाचे पाठशी जाब लहला कं, “सब ूर करण . त ुमया म ुामाफक कं .”
असा जाब लहला. यांणी येऊन िराजयास सांगतल कं, सब ुर करण . तेहा वकप आहे,
दलख
ुलाशाने जाब दला नाहं, असा तक िराजयांनी के ला.
५३.
५३. औरंगजेबाचा वकप
तेच दवशी शाताखानाने जाफरखान दवाण, प ूवल पादशाहाचे वेळेसह यास दवाणगर
चालत होती, परंत ु म
ुतालकाचे हात
ून कारभार होता ऐस
, या जाफरखानास सांग ून
पाठवले कं,
“शवाजी मोठा दगेखोर आहे. वावत असे. आपया गोटांत शरला तेहा चाळीस गज जमीन
उडाला आण बाडांत शरला. असा पादशाहांनी भेटस नेऊं नये. नेला तर चाळीस पनास गज
जमीन उडोन दगा देईल.” अस  सांग ून
पाठवले. याजवन जाफरखानान  पादशाहास ह वतमान
जाहर केल. पादशाहा मनांत खोच
ून यान  खर
 मानल. बळकट मनांत वकप धरला.
५४.
५४. शवाजी जाफरखानाया भेटस
द
ुसरे दवशी राजे यांस कळल कं, जाफरखान दवाणान
 आपला गला पादशाहाजवळ
31
के ला. अस
 कळोन रघ ुनाथपंत कोरडे यांस जाफरखानाकडे पाठवल कं, ‘आपले भेटस येत.’
हण ून पाठवल. याने बह ूत वेळ मनांत तजवीज कन ‘बर  , येऊं ा.’ हणोन सांगतल.
यावन राजे जाफरखानाचे भेटस गेले. समान बह ूत के ला. कयेक आपले सरंजामानशी
सांगतल, परंत ु मनांत आल नाहं. बाहेर ‘बह ूत बर
 ’ हण ून बोलला. जाफरखानाची बायको ती
शातखानाची बहण; तन  खानास आंतोन सांग ून पाठवल क, “शातखानाची बोट  त
ुटलं.
अफजलखान मारला. तसे त ुहांसह शवाजी मारल. यास लवकर नरोप देण . ” मग राजांस
व  देऊन नरोप दला. “पादशाहास अज कन सरंजाम करवत.” ऐस  बोलला. मग राजे
डेरयास आले. “जाफरखानह दलख ुलाशान
 बोलला नाहं. बर  , ी करल त  खर
 .” हण ून बोल
ून
राहले.
५५.
५५. शवाजीभोवती चौक
द
ुसरे दवशीं पादशाहा यांणीं राजापाशीं ५००० हजार वार व पायदळ [नेम ू न] पोलादखान
कोतवाल यास ुह क ू म
के ला कं, “त
ं राजाया डे याभवतीं चौक देऊन खबरदारन
ू  राहाण
.”
यावन कोतवाल येऊन डेरा ठोक ू न राहला. मग राजे घाबरे जाले. की होऊं लागले. संभाजी
राजे यांस पोटाशी धन बह ूत खेद के ला. नराजीपंत व दाजीपंत व ंबकपंत यांणीं बह ूता कार

समाधान के ल. त  हा राजे बोलले जे, “आतांकाय ुह नर करावा?” असा वचार करता रा जाल.
मग ीभवानी वनांत येऊन सााकार जाला कं, “कांहं चंता न करण . येथ ून
त
ुजला सव
श
ंस भ
ू ूल घाल ून, मोहना घाल ून, प
ुासहवतमान घेऊन जात  . चंता न करण .” हणोन अभय
जाल. मग जाग ृत होऊन आवषयीं लोकांस सांगतल आण समाधान मानल.
५६.
५६. मेयाचे पेटारे
द
ुसरे दवशीं नाना िजनस मेवा खरेद कन आणवला. आण वेळ ूच े पेटारे आणव ून १०
पेटारे मेवा भरला. एका पेटा यास दोघे दोघे मज ूर लाव
ून, मय  लाक
ू ड घाल
ून मेवा िवजरांस
पाठवला. चौकया लोकांनी प ुसल कं, “पेटारे कोणाचे? कोठ  जातात?” मज ूरांनीं उर दल, कं,
“राजे यांणी चौघा िवजरांस मेवा पाठवला आहे.” यांणी एकदोन उघड ून पाहले. त मेवा खरा.
मग जाऊं दले. असा राबता रोज लावला. मग आठ चह ू ं राजांनी आपले वार व कयेक
ून लोक यांसह ‘ पळण
कारक  ’, हण
ून पाठवल. मग ते क
ु ल पळाले.
५७ राजांचे पलायन
मग एके दवशी राजे व राजप ू एकच पेटा यांत बसले. प
ु ढ माग
 पेटारे कन मय

पेटारयांत बस
ून चालले. ते वेळीं आपला साज सव उतन, हरोजी फरचंद यास घाल ून आपले
32
पलंगावर नजवला. हात मा याचा उघडा बाहेर दस ं ू दला आण शेला पांघन नजवला.
आण एक पोरगा रगडावयास ठे वला. जवळील कारक ू न होते यांस अगोदर दलपलकडे तीन
कोसांवर एक गांव होता तेथ  ठकाण कन प ु ढ रवाना के ले होते. आण आपण उभयतां
पेटारयांत बस
ून नघोन चालले. चौकचे लोक होते यांनी एकदोन प ुढल पेटारे उघड
ून पाहोन
वरकड पेटारे न उघडतां जाऊं दले. शहराबाहेर दोन कोसांवर जाऊन, पेटारे टाक ू न, पायउतार
होऊन, कारक ू न या गांवी होते या गांवास गेले. कारक ू न बराबर घेतले. अवधयांनी रानात
बस
ून वचार के ला कं, “आता जर नीट आपले देशास जात तर तकडे लाग कन फौजा
धावतील. तकडे जाऊं नये. दलपलकडे जाव  . वाराणशीकडे जाव  .” असे कन राजे व
संभाजीराजे व नराजी राऊजी व दाजी बंक व राघो मा मराठा ऐसे नघोन चालले.
वरकडांस मनास मानेल तकडे जाण , हण
ून सांगतले. आपण व राजप ु व इतर लोक कारक ू न
ऐसे वाराणशीकडे आंगास राखा लाव ून, फकराचे सग घेऊन मथ ुरक
े डे गेले.
५८ हरोजीह नघाला
माग
 दलमय  हरोजी फरजंद पलंगावर नजला होता. तो चार हर रा व तीन हर
दवस तैसाच नजला. चौकचे पोलादखानाचे लोक कोठडींत येऊन पाहातात [त] राजे शेला
पांघन नजले. पोर पाय रगडीत होता. पोरास लोक प ुसतात कं, “राजे आज फार वेळ नजले?”
पोर हणतो कं, “शीर द ुखते.” ऐस
 पाहोन लोक जातात. तैसाच तीन हर दवस हरोजी नजला
होता. त हर दवस असतां हरोजी उठोन , आपलं पांघ ुर ण , चोळणा, म
ु ंडास
 घाल
ून पोर बरोबर
घेऊन, बाहेर आला. चौकदारांनी प ुसल यांस हरोजीन
 सांगतल कं, “शीर द ुखत
, कोणी
कोठडीत जाऊं लागेल यास मना करण . आपण औषध घेऊन येत.” हण ून चौकदारास सांग ून

दोघे बाहेर गेले. रामसंगाचे गोटास जाऊन यास एकांतीं वतमान सांगोन आपण तेथ ून नघोन
देशाचा माग धरला.
५९.
५९. रामसंगाची कै फयत
मग रामसंग पादशाहाया दशनास गेला. पादशाहास अज के ला कं, “शवाजी आपले
माफ तीने आला होता. यास पादशाहाने चौक आलाहदा दल. आपणांकडे कांह इलाखा नाहं.”
पादशाहा बोलले कं, “त ुहांस याचा इलाखा नाहं. पादशाह बंदा यास पादशाहा सफ राजी
करतील. त
ु  ह याचे दरयान नाहं.” अस
 बोलयावर रामसंगानीं तसलम कन डेरयास आले.
33
६०.
६०. शवाजीचा शोध
नऊ तास दवस आला. नववे तासा चौकचे लोक हणत होते कं, “आज माणसाचा
राबता नाहं. राजा मी जाहाला आहे हण ून चाकर सांगतात. याजवर कोणी जात येत नाहं,
काय वतमान?” हण न कोठडींत पाहावयास गेले त पलंगावर कोणी नाहं. राजा पळाला ऐस 
ू
जाहाल. ह देखोन पोलादखानान  पादशाहाजवळ वतमान सांगतल कं, “राजा कोठडींत होता..
वरचेवर जाऊन पाहात असतां एकाएकं गइब जाहला. पळाला क ं वा जमनीमय  घ
ुसला कं
अमानमय  गेला, हे न कळे . आह जवळच आह. देखत देख त नाहंसा जाला. काय ह ु नर
जाहाला नकळे .” ऐस  जाऊन सांगतांच पादशाहास आय वाट ून बह ूत तजवजींत पडला. आण
क
ु ल फौजांत ताकद कन चौतफा अ दशेस दोन लाख साठ हजार वार शोधावयास रवाना
के ले. यास सांगतल कं, “शवाजी ुह नरवंत आहे. एकादा वेष धन जात असेल. तर त ुह
जंगम, जोगी, संयासी, तापसी, बैरागी, नानकपंथी, गोरखपंथी, फकर, ाण, कं गाल, चार,
परमहंसी, वेडीं नानापरंचीं सगे शोध कन, राजा ओळख ून, कै द कन आणण .” अशी इशारत
सांगोन रवाना के ले. फौजा चोहोकडे वार जाहाया. आण पादशाहांनी मनात शंका, धरल कं,
“राजा शहरांत कोठ  दड
ून राहला असेल. आण राीस आपणास दगा करल.” हण ून तजवीज
कन, बह ूत सावध चौक पहारा ठे व ून जागेच पलंगावर राह
ून बैसले. लोक कं बरबती कन
रांदवस जवळ ठे वले. ये जातीन  राह
ू ं लागले.
६१.
६१. राजे राजगडास
प
ु ढ राजे व राजप ु मजल दरमजल चालोन मथ ुरेस गेले. मथ ुरेमय
 ओळखीचे माण ूस
शोधतां क ृ णाजीपंत व काशीराऊ व वसाजीपंत हे वग बंध ू ाण, मोरोपंत पेशवे यांचे मे ू हण े,
यांस नराजीपंत ओळखीत होते. यांणी जाऊन, यांची भेट घेऊन, वतमान सांगतल. यांणी
धैय धन कब ूल के ल. याजवर यांचे घरं संभाजी राजे प ु ठेवले कं, “आपण दे शास आपया
रायांत जाऊन पावल हण ून त
ुहांस प व जास ूद पाठवत. त ुहं राजप
ुास घेऊन देशास सव
बंध ू आपया क ु ुट
ंबानशीं येण . त
ुमच
 सव कार  चालव
ं. िऊजत कन बीस देऊं.” अस
ू  सांगोन
राजप ुास ठे वल, आण यांचा एक बंध ू क ृ णाजीपंत समागम  घेऊन वाराणशीस गेले.
“गयायागीं याा त ुमचे ओळखीन  त
ुहं आपयास कन देण ” , हण ून सांग ून
, यास बरोबर
घेऊन, वाराणशीस आले. तेथ  ग ुप
 नान कन ीवेवर-दशन कन याग नान के ल व
गयावजन के ल. तेथ  कजह उदंड घेऊन धमह के ला. प
ु ढ दे शास आपले रायांत याव  अस
 के ल.
नीट वाटे याव
 तर गडवणात ून भागानगर वजाप ूरावन राजगडास आले. माग कयेक जागां
उदंड शोध पडला होता. अपाय होता दगाच हावा अस  जाल होत  . परंत ु ीभवानीन
 संरुन
िवतेम आणल. नराजीपंत व दाजीपंत व राघोजी मराठा असे चौघे आले. राजगडास
34
आलयावर थोर धम, मोठा महोछाव के ला. साखरा वांटया. तोफांचे आवाज के ले. मात
ुीन
 व
कारक
ू नांनीं व लकर गड, कोट, हशम, सवा नीं संतोष कन ख
ुशाल के ल.
६२.
६२. गड परत घेयाची तजवीज
प
ु ढ सावीस गड मगलास दले [होते] ते मागती यावे ह तजवीज के ल. मोरोपंत पेशवे
व नळोपंत मजमदार व अंणाजीपंत स ुरनीस यांस सांगतल कं, “ त
ुहं राजकारण, य कन
कले यावे.” आपण िराजयांनी मावळे लोकांस सांगतल कं, “गड घेण . ”
६३. “एक गड घेतला

ला,, परंत ु एक गड गेला
ा!!”
याजवन तानाजी मालस ुरा हण
ून हजार मावळयांचा होता. यान
 कब
ूल के ल कं,
“कडाणा गड आपण घेत.” अस
 कब ूल कन व ,वडे घेऊन गडाचे यास ५०० माण ूस घेऊन
गडाखाल गेला. आण दोघे मावळे बरे, मदाने नवड ून राीं गडाया कडयावन चढवले. जैसे
वानर चाल ून जातात, याचमाण  कयावर चाल ून गेले. आण कडा चढ ून, गडावर जाऊन,
तेथ ून
माळ लाव ून वरकड लोक दे खील तानाजी मालस ुरा चढ
ून गडावर तीनश  माण ूस गेले.
गडावर उदे भान रजप ूत होता. यास कळल क, गनमाचे लोक आले. ह खबर कळ ून क ु ल
रजप ूत कं बरबता होऊन, हातीं तोडा बार घेऊन, हलाल, चंयोती लाव ून बाराश
 माण ूस तोफाची
व तरंदाज, बरचीवाले, पटाईत, स ु या, आडहयार ढाला चढव ून चालोन आले. तेहां मावळे
लोकांनी ‘ीमहादेव!’ अस  मरण कन नीट फौजेवर रजप ूतांचे चाल
ून घेतले. मोठ  य
ुद एक
हर जाल. पांचश  रजप
ूत ठार जाल. चाळीस पनास मावळे ठार जाले. उदेभान कलेदार खासा
यांशी व तानाजी मालस ुरा स
ुभदे ार यांशी गांठ पडल. दोघे मोठे योदे, महाश ुर, एक एकावर
पडले. वार करत चालले. तानाजीचे डावे हातची ढाल त ुटल. द ुसर ढाल समयास आल नाहं.
मग तानाजीने आपले डावे हाताची ढाल कन, याजवर वोढ घेऊन, दोघे महारागास पेटले. मोठ 
य
ुद के ल. एकाचे हात  एक त ुकडे होऊन फरंगीया वार  पडले. दोघे ठार जाले. मग स ुयाजी
मालस ुरा, तानाजीचा भाऊ, यान  हंमत धन, क ु ल लोक सांवन, उरले रजप ूत मारले. कयेक
रजप ूत कडे उडोन पळोन मेले. अस  बाराश
 माण
ूस मारले. कला काबीज के ला. आण गडावर
पागेचे खण होते यांस आग लावल. याचा उजेड िराजयांनी राजगडाह ून पाहला आण बोलले
कं, “गड घेतला. फे जाल!” अस  जाहाल. त जास ूद द
ुसरे दवशीं वतमान घेऊन आला कं,
“तानाजी मालस ु र ा यां न ी मोठ
 य
ु  द के ल . उदे भ ान कले दार यास मारल आण तानाजी
मालस ुराह पडला.” अस  सांगतल. गड फे के ला अस  सांगताच राजे हण ं लागले कं, “एक गड
ू
घेतला, परंत ु एक गड गेला!” अस  तानाजीसाठं बह ूत की जाहाल. प ु ढ गडावर ठाण
 घातल.
स
ुयाजी मालस ुरा भाऊ नावाज ून याचा स ुभा यास सांगतला. धारकर लोकांस बस  सोयाचीं
35
कडीं दलं. य अपार दल. व

 जर क
ु ल लोकांस दलं. ये जातीन
 थम कडाणा घेतला.
६४. इतरह गड घेतले.

प ढ मोरोपंत पेशवे यांणी व नळोपंती व अंणाजीपंतीं व मावळे यांणी सवीस गड ऐसेच
ु चौ महयांनी घेतले. सयान
यात कन  गड दधले होते ते माग
ुती घेऊन आपल राय कं
लागले.
६५. संभाजी राजगडास

राजगडास : नेमण
ूका
राजगडास वाराणशी होऊन स ुखप पावलयावर मथ
ुरेस माणस
 व प  पाठवल.
याजवन क ृ णाजीपंत व काशीराऊ व वसाजीपंत या वगानी आपले क ु ुट
ंबांसहत
संभाजीिराजयास जानवे धो  नेसव
ून, आपला भाचा हणव ून राजगडास आले. आण िराजयास
भेटले. मग राजे प ुास भेटले. आनंद थोर जाहाला. मोठा दानधम के ला. आण क ृ णाजीपंत वग
बंध ं ूस
‘वासराव ’ हणव ून नांव कताब दला. ल होन बीस दले. तघां बंध ं ूस दहा हजार
होन तैनात के ल. मातबर लोकांत असामी घातल. मोकाशे महाल दधले. नांिवाजल. तसेच
नराजीपंत हे बराबर बह ूत मसाहस कन आले व दजीपंत बरोबर होते व राघो मह
बरोबर होता. यांस नराजीपंत नीतमाय सव जाणते, चत ुर, चौकस, नजामशाई ाण, यांस
यायाधशी सरकारांत ुन सांगतल. िजतक रायांतील याय मनस ुबी ततक यान  करावी.
यांचे प ु हादपंत धाकटे बारा चौदा वषाचे होते. शाहाणा, ब ुदचा दे खोन यास लकरची
सबनशीची म ुतालक सांगोन लकरासमागम  सरनौबताजवळ ठे वला. हादपंत मोठे माण ूस
होतील, थोर भार घेतील, अस  राजे बोलले. दताजीपंतास ुह ा काय सांगावा हण ून तजवीज के ल.
त गंगाजीपंत वाकनीस म ृय
ु पावला याची वाकनसी दताजीपंतास सांगतल. सरकारक ु नांमय

गणना के ल. राघो मा यास ह ु ज ूर लोकांचा हवाला सांगतला. समागम  जे जे लोकं मसाहस
के ला यांस नांिवाजल.
६६.
६६. ‘पतक
 के लं.’
प
ु ढ िराजयांनीं आपले पालखीबरोबर चाखोट माण
ूस पाह
ून नवडक असामी ठेवले. चह
ू ं
पादशाहांचे आपण दावेदार, एखादे वेळेस संग पडतो, तेहा जवळ आहेत ते कायास येतील. अस 
जाण ून मावळे लोकांत पाहाणी परा कन, नवडक माण ूस पाह
ून, पतक
 के लं. यांची [नाव
 ]
नांवनशीवार.
१ शंभर लोक हण ून नांव ठे वल. १ तीस लोक हण ून नांव ठेवल.
36
१ साठ लोक हण

ून नांव ठे वल. १ वीस लोक हण
ून नांव ठेवल.
१ चाळीस लोक हण ून नांव ठे वल. कलम १
येण  माण
 पतकापतकांची नाव
 ठेवलं. मावयामावयामय
 लोक उम नवडला
नवडक भरती कन चार पतक  मळ ून दोन हजार माण ूस ठे वल. यांत कांहं बंद ूख
ी, कांहं
वटे कर, वरकड आडहयार, फरंग [वाले] असे माण ूस सजले. ततके माणसांस साज कन दले.
डोईस मंदल, आंगास सखलाद फत ू, दोह हाती दोन सोयाची कडी, कोणास याची कडीं,
तरवारांस अबनाळ तैनाळ सोनेयाचे, बंद ुक स कट याचे व वटयांस कट तैस च , कानास
जोडी क
ु डयांची येण  माण
 अवघे लोकांस साज सरकार-नसबतीन  दे ऊन लोक सजवले.
अवयांचे एकच साज मदानी हणावे तर एकापेां एक अधीक. अशी परा कन हमेशा २०००
मावळे लोक पालखीबरोबर जवळ असावे. तसेच यांस तैनाती सरदार हजार हशमांत के ले.
यामाण  ज मलेदार माण केले. आण दोन अडीच हजार माण स हशम के ला. रहता असाव  .
चालते वेळेस ु पालखीबरोबर चौतफा चालत असाव . ये जातीन ू ठेवले.
 लोक
६७. पहाळा आदलशाहकडे

यावर पनाळा कला अदलशाईचा तेथ  भेद कन गड घेतला. राजे गडावर राहले.मग
वजाप
ुराह
ून शी जोर वजीर, वीस हजार वार, [याण ]िराजयास वेढा घातला. गड नवाच घेतला
होता.सामान कन, मजब ूती करावयास अवकाश जाहाला नाहं. परंत ु गड बरा भांडवला. नेताजी
पालकर सरनोबत िराजयाचा यास प  जास
ूद पाठवले कं, “त
ुह लकर घेऊन उपरायास येण 
आण शी जोर मान चालवण .” हण
ून प
 पाठवलं. यास लकर द
ूर लांबल. समयास
यावयास फावल नाहं. आण गडावर सामान नाहं. मग िराजयांनी वचार के ला आण गड शी
जोरास दला. आपण उतरोन आले. गड सी जोरांनीं घेऊन आपल ठाण  बसवल.
६८. नेताजीस द
ूर कन कडतोजी
कडतो जी सेनापती
मग िराजयांनी नेताजी पालकर यास बोलाव ून आणला, आण “समयास कै सा पावला
नाहंस?” हण ून शद लाव
ून, सरनोबती द ूर कन, राजगडचा सरनौबत कडतोजी ग ुजर हण
ुन
होता, याच
 नाव द र कन, तापराव नाव ठे वले, आण सरनोबती दधल. तापरावांनी
सेनापती करत असतां ू शाहाणव क ु ळींचे मराठे चार पादशाहंत जे होते व म
ुलखांत जे जे होते
ते क
ु ल मळवले. पागेस घोडीं खरे द के लं. पागा सजीत चालले व शलेदार मळवीत चालले.
असा जमाव पो के ला. चह ू ं पादशात दावा लावला.
37
६९. संभाजी मोगलांचा हहजार

राजे दलह ून पळोन आपया देशास पताप ु स
ुखप आले. येऊन चह ू ं महयांत
सावीस गड घेतले. मोठ यात के ल. ह औरंगजेबास कळोन मनात चंतात ूर जाला. तेहां
शाहाआलम, वडील प , यास पादशाहांनी कयेक वचार राजकारण सांगन यास फौजेनशीं
ु
रवाना के ल. शाहाजादयास सांगतल कं, “जोरावारन  शवाजी हातास लागत ू नाहं.त ुहं जाऊन
औरंगाबादेस राहाण  आण सला मामला िराजयास कन याचे सय करण  आण भेट न ये
तर म
ुलाज माफ करण  आण दौलत याच  नाव  अगर म ुलाचे नाव  दे ऊन याची फौज चाकरस
आपणाजवळ आणण . यास म ुल ू कमोकासा, पैकाटका, ठाणीं ज  पाहजे त  देऊन शवाजी आपला
चाकर जालास  करण
. येव ढ यश त ुह घेण . हणजे सव यश आल. अस  करण .” हण ून
ब
ुिदवाद सांग ून
शाहास फौजेनशीं रवाना के ल. तो साठ सर हजार वारांनशी नघाला. तो
मजल दरमजल औरंगाबदे स येऊन राहला. आण िराजयाकडे प  , जास ूद, हलकारे, हेजीब,
पाठवले. ते राजगडास दाखल जाहाले. शाहाजादयाचीं प  दलं.तीं वाच ून पाहलं. तेथ  लहले
होत
 ज
, “सला कन त ुह आहं एक हाव  .” अस  लह ून पाठवल. यावर राजे बह ूत संत ु
होऊन रघ ुनाथपंत कोरडे यांस औरंगाबादेस पाठवल. कयेक जडजवाहर वेहं शाहास पाठवलं.
रघ
ुनाथपंती जाऊन भेट घेतल. शाहाने बह ूत समान के ला. एकांती कयेक गोी बोलला कं,
“राजे व आपण भाऊ, त ुह व आह एक वचार  राह
ून त ुहं भेटसह येण , त ुमचे प ुाचे नाव 
दौलत देत. एक सरदार फौज चाकरस देण  व एक ाण मातबर देण  . मोकासा देऊन चालव ू.
त
ुहं पातशाह जवातीने असण .” संभाजी राजाचे नाव  हहजार दौलत ावी, पंधरा ल
होनांचा म ुल ू ख व हाड व खानदेश ावा, अस  के ल. उम भ ुषण
 व  दे ऊन रवाना के ल.
७०.
७०.मोगलांशीी सला
ते परत
ून राजाया दशनास आले. भेट जाल. शाहाजादयाचे अलंकार व , प
 दलं.
दौलतीया गोी सांगतया. सव भावाथ कळलयावर िराजयांनी वचार के ला कं, “आपणास एक
वजाप
ुरचे पातशाहशी दावा, भागानगरकरांशीं दावा व मोगलाशीं दावा; असे तीन दावे सोसवत
नाहंत आपल राय नवीं याहमय  दोन तीन चपेटे होऊन हलाखी जाल आहे. यास एक श ु
तर म करावा आण दोन वष बळ धन सावराव  , मग प
ु ढ जे कतय त
 कराव
 .” असा वचार
कन, मोगलांशी सला करावा हा वचार कन, फौज तापराऊ सरनोबत याबराबर पाच हजार
वार देऊन, समागम  नराजीपंत सरकारक ू न दधले. व मोरोपंत पेशवे व मजमदार व स ुरनीस
यांचे म
ुतालक दले. हादपंत, नराजीपंताचे प ु, यांस लकरची सबनशी दधल. म ुल ूख

मोकासा देतील यास स ुभेदार राउजी सोमनाथ कारक ू न कन दधले. ऐसे रवाना के ले. मोगलाशीं
सला के ला. संभाजी राजे यास हहजार कब ूल करोन नराजीपंत व तापराव औरंगाबादे स गेले.
38

७१.
७१. शाहाजााशी भेट
मग शाहान  बह
ूत समान  भेट घेतल. सचंतर जागा दाखव ून प
ुरा वसवला. ही, घोडे,
जवाहर, व  सवास दधलं. व हाड दे श जागा जाहागीर पंधरा लांचा होनांचा दधला. या
म
ुलखांत राउजी सोमनाथ सरस ुभेदार ठे वले. ह
ु ज ूर वांटणीह दल. टकापैका लोकांस बह
ूत
पावला. ख
ुशाल राहले.
७२.
७२. बादशाहाचा ुह क
ू म
मग शाहाजादयान  दलस पादशाहास खबर लह ून पाठवल. यावर पादशाहास
कळतांच बह
ूत ख ुशाल जाला. आपला देश स ुखप राहला हा संतोष पादशाहास जाहाला. असे दोन
वष फौज [स
ुदां] औरंगाबदे स होते. आण इकडे राजास फ
ु रसत जाहाल. टकापैका म
ुलखांत
मेळवला. कयेक अदलशाह गड, कोट, दे श काबीज के ला. शाहाचा व िराजयाचा घरोबा बह ूत
चालला. परपर  वताभावा धाड ू ं लागले. याकरतां दलस औरंगाजेबास शंका उपन जाल
कं, “शाहाजादे व शवाजी एक जाहाले. एखादे वं फतवा होऊन आपणास दगा करतील.” अशी
कपना के ल कं, आतां या उभयतांत कया वाढवावा. हण ून शाहास लहल कं, “शवाजी
हरामी आहे , याचा सरदार तापराव व नराजीपंत हे दोघे फौजेनशीं आहेत. याकरतां यांस
पातेज नये. एखादे वं दौलताबादेस भेद करतील. तर त ुहं या दोघांस कै द करण . यांची
घोडीं अवघी तबेयास लावण .येवषयीं रयात न करण .” हण ून लहल. ह वतमान शाहाचा
वकल पादशाहाजवळ होता, यांनीं टाकोटाक इशारतीने प ु ढ शाहास पाठवल कं, “ येथ  मजक ू र
असा जाहाला अस . त
ुहं ुह शार राहाण  .”
७३.
७३. शाहाजााचा इशारा
अस  वतमान पादशाहाजादे यांनीं नराजीपंतास एकांतीं बोलाव
ुन ह वतमान सांगतल,
आण व  अलंकार देऊन ग ुप
 नरोप दधला कं, “त
ुहं उां राीचे क
ु ल फौजेनशी उठ ून
पळ
ून िराजयाकडे जाण . त
ुमची बशाद राहल तर पावेल. पायदळ लोक घरोघरं ठेवण . माग
ून
वतभाव सावकाश नेण  . दोचौ रोजांत पादशाहाचे कागद येतील. मग त ुहांस कै द कराव  लागेल.
याकरतां अगोदर नघ ून जाण .” अस
 सांगतल. याजवन नराजीपंत येऊन तापराव यास व
अवघे लोकांस सांग ून
, द
ुसरे दवशीं तयार कन, राीस फौजेनशी नघोन गेले. तेच
मजलदरमजल िराजयाजवळ आले. भेट जाहाल. कयेक िखजना व चवच व  भ
ूषण
 घेऊन
आले. राजे ख
ुशाल जाहाले, आण बोलले कं, “दोन वष लकरच  पोट भरल.आण शाहाजादा
म जोडला. ह बर गो जाहाल. आतां मोगलाई म ुल ू ख मान खावयास वाव जाहाला.” अस 
39
बोलले. मग औरंगाबादे स िराजयाची फौज नघोन गेल.
७४.
७४. पादशाहा थक
यावर आठा दवशीं पादशाहाचीं प
 ह ज रचे लेख आले. वतमान कळल. मग शाहा बोलला
ु ू . हजीर असते तर कै द करत.” अस
कं, “मराठे हरामजादे . आठ दवस अगोदर पळाले  बोलले.
आण दलस पादशाहास जाब लहला कं, “ ुह क ु मामाण
 वतण ूक
करावी, परंत ु मराठे आठ
दवस अगोदर पळाले, कै द करावयास वलंब नहता.”हण ून लह
ून पाठवल. याजवन
पादशाहास कळोन थक जाहाला. “मराठे हरफ बह ूत आहेत.” अस  बोलले. ये जातीच
 वतमान
जाल.
७५.
७५. तापरावाची भेट
तापरावाची व िराजयाची भेट जाहाल. पागा सजल. गनमाची फौज आपले रायावर
चाल
ून आल यास मान चाल ून मोग
 लदे श मान ध
ं ुध उठवल.
७६. रांगणा ‘रला ’
मग रांगणा कला िराजयाचा होता, यांस वजाप ुराह
ून त
ूम जमा वजीर सात आठ
हजार लकर घेऊन गडास वेढा घातला. ते वं गडकर यांनीं थोर भांडण के ल, व िराजयांनी
लकर पाठव ून उपराळा कन त
ुम जमा मान चालवला आण गड रला. त ुम जमा
नामोहरम जाहायावर अबद ल करम व बेलोलखान वजीर वजाप राह न बारा हजार जमाव वार
ु गडकर यांणीं बह
घेऊन रांगणयास वेढा घातला. ूत मारामार के ुल ूव िराजयांनीह लकर पाठव
ून
बाहेन उपराळा कन मारामार के ल. बेलोलखानांचा थोर वाखा के ला. आण पाऊस पडला, झड
लागल. पावसाळयांत कयेक मेले. ही, घोडे, उं टे मेलं. लकर सडल. अशीं अवथा जाहाल.
बेलोलखान जीव वांचव
ून पळोन गेला. गड स ुखप राहला.
७७. मोगलाईत पाळत
प
ु ढ िजतकं शहर
 मगलात होतीं ते जागां चार पांच माणस
 वेषधार कन पाळतीस ठेवल .
पाळती घेऊन दोघे खबर सांगावयास यावे. दोघांनी तेथ  ुह शार राहाव
. मग लकर पाठव
ून हवेलया , शहर

मारावीं. ह तजवीज के ल .
७८. स
ुरतेची ल
ूट .
त इतयांत स
ुरते ूहन
पाळती बहरजी जास
ूद आला कं, “स
ुरत मारयान
 अगणत य
सांपडेल .” अस
 सांगतल. याजवन िराजयांनी वचार के ला , “लकर चाकरनफर , काम मनाजोग  होणार
40
नाहं. याजकरतां जाव  तर आपण खासा लकर घेऊन जाव  .” असा वचार के ला . आण मकाजी आनंदराव

हणजे शाहाजी यांचा फरजंद पाळलेला व व
काजी दो ाण मोठे लकर नामोशाचे सरदार, हे
महाराजांक ूड न सेवा सोड ून िराजयाकडे आले होते; यांस िराजयांनीं नांवाज ून पागेया पंचहजा या
सांगतया. आण तापराव सरनौबत व व काजी दो व [मकाजी] आनंदराव व वरकड सरदार
दहा हजार पागा व दहा हजार शलेदार असे वीस हजार जमाव लकर, तसेच सातपांच हजार
मावळे लोक नवडक व सरकारक ू न मोरोपंत पेशवे व नळोपंत व अंणाजीपंत व दाजीपंत व
बाळ परभ ू चटणीस असे बरोबर घेतले. कोळवणांत ून नीट स ुरतेस पांच गांव, सात गांव एक
मजल कन एकाएकं स ुरतेस पावले. स ुरतेचे लोक गैर ुह शार होते. चढे घोयानशीं स ुरतेया
दरवायाजवळ पेठ  त लकर शरल. मगलांचीहे फौज प ु ढ आल. मोठ मारामार जाहाल.
तांाकडील लोक बह ूत मारले. आण सावकारांचे वाडे काबीज कन सोन  , प
 , मोतीं, पोवळे ,
माणीक, हरे, पाच ू, गोमेदराज, वै ूडय
, असे नवर  ; नाण
, मोहोरा, प
ुतया, इयाया, सतराया
असया, होन, नाण  नाना जातीच  इतका िजनसांया धकटया भरया. कापड भांड  तांयाच 
वरकड अय िजनस यास हात लावलाच नाह. अस  शहर दोन दवस अहोरा ल ु  टल . उम
घोडे िजतके य ुदांत व सावकारांया घरात सापडले ततके घेतले आण िराजयांनी वचार के ला
कं, लौकर नघ ून जाव . अस  कन क ु ल लकरांत ून नमे घोडीं भांडावयास लकर ठे वलं. नमे
घोडयावर घगटया मालाया घातया. पाया लोकांस हमेया कन याजजवळ दधया.
अशी म ुतेद कन, वोझी घेऊन नघाले. स ुरतेचा कोट घेतला नाहं अवकाश थोडा हण ून शहर
मान चालले. ह खबर मगलाच  स
ुभेदार वीस उमराव व मोहबतखान व दाऊदखान असे सात
गावची दवड कन, बराबर हजार वार एक एक स ुयाबराबर, चाल ून आले. यांनीं िराजयास
गाठल. गनीम आला ऐशी खबर कळल. राजा खासा घोयावर बस ून बतर घ ुगी घाल ून, हातीं
पे चढव ून मालमा घोडीं, पाचे लोक प ु ढ रवाना कन आपण दाहा हजार वारांनशी सडे सडे
राऊत उभे राहले. वणी दंडोर हणव ून शहर आहे. त  जागां उभे राह
ून स
ुयांचे लोक आले
यांशी घोरांदर य ुद के ल. मोहबतखान व दाऊदखान यांनीं य ुद के ल. िराजयांनीं आपल फौज
प
ु ढ कन पाठवर आपण खासा राह ून झगडा दधला. तापराव सरनोबत व यंकोजी दो व
आनंदराव वरकड सरदार प ु ढ होऊन मोठ कल के ल आण मगल मान म ुरदे पाडले. दोन
हर य ुद जाल. मराठे यांणी शत के ल. तीन हजार मगल मारले. तीन चार हजार घोडे पाडाव
के ले. दोन वजीर मगलाई सांपडले. असे फे कन आले. तो प

ु ढ उदारमा वजीर मगलांचा याचा
लक जगजीवन [व] उदाराम [याची] बाईल रायबागीण असे व सरदार पांच हजार मगल घेऊन
उं बर- खंडीस आले. यांस मान चालवले. रायबागीण कडल. तण  दांती त
ृण धन लक
िराजयाची हण ून बोल
ून कौल घेतला. मग तीस कौल देऊन अनात कन सोडल आण माघारे
राजे राजगडास आले.
41
७९.
७९. ‘दयास पालाण घातल.’
मालमा स ुरतेची आकार करतां सव बशात पाच ोड होनांची आणल. चार हजार घोडीं
आणलं. ती पागा के ल. पागेस ख ूण चौकटचा डाग घोयाचे उजवे टरवर देऊन, अशी ओळखण
कन, प ढ या या म लखांत अदलशाह, नजामशाह गड होत  ततके घेतले. कयेक डगर
ु  त होते ते गड ु वसवले. जागोजागां गांवावर म
बांके जाग ुलखांत न ूतन गड वसवले.गडाकरतां
म
ुल ू ख ज होतो अस  समज
ून गड बांधले, व ककणांत कयाण, भवंडी, राजाप ूर पावेत देश
काबीज के ला. काबीज करतां करतां जागां जागां प ु ंड पाळे गार होते व देशम
ुख होते, यांमय
 जे
य
ुदास आले यास मान गदस मेळवल, आण यांनीं कौल घेतला, यांस यथायोय चालव ून
रल. रेवदंडा, राजाप ुर दयामय
 कला नजामशाह आहे. तेथ  हबशी कलेदार जागयाचा
खावंदच. याचीं पाणयांतील जाहाज  ग
ुराबा चाळीस पनास आरमार यान  कन, म ुल ू ख मान,
पैदा कन जागा जतन आहे. याचे लोकांनीं िराजयाचे देशास उपव मांडला. मग िराजयान 
बाजी पासलकर यास लकर मावळा हजार दोन हजार [दला]. तैसेच जाहाज  पाणयांतील जालं.
सम ुास पालाण िराजयांनीं घातल. हा एक हात सजला. राजप ुर एक पाणयांत उरल, याकरतां
अाप नजामशाहाच  नांव चालत . त
 थळ हतगत कराव  हण ून िराजयांनी जागां जागां डगर
पाह
ून गड वसवले, कं येण  कडोन दया जेर आहे, आण पाणयांतील राजे जेर होतील. अस 
जाण ून कयेक पाणयांतील डगर बांध ून दयामय
 गड वसवले. पाणयांतील हणजे के वळ
जंिजरे असे कन गड जाहाज  मेळव ून दयास पालाण िराजयांनी घातल. जवर पाणयांतील गड
असतील तवर आपल नांव चालेल, असा वचार कन अगणत गड जंिजरे जमनीवर व
पाणयांत वसवले. अस  कम के ले.
८०.
८०. काय सावंत व बाजी पासलकर
याजवर राजप ुरह
ून काय सांवत हणोन पांच हजार फौजेनशीं य ुदास आला. मोठ
 य
ुद
होतां बह
ूत रणखंदल जाल. काय सांवत खासा व बाजी पासलकर महायोदा,- याया मशा
दंडायेवढया, यांस पीळ घाल ून वर केशांया आधार
 नंब  दोहंकडे दोन ठेवीत होता, असा श
ुरमद
ठे वला- याशीं व याशीं खासाखाशी गांठ पडल. एकास एकानीं पंचवीस जखमा कन ठार पडले.
मग उभयतांकडील दळ आपले जागयास गेल.
८१.
८१. शाहाजीचा म
ृय
ू
इतकयांत िराजयाचे बाप शाहाजी महाराज ब गळी होते ते वजाप ुराकडे येत असतां
एकाएकं चद
ुगात[या] वलायतीमय
 बोगदर गांवीं घोडयावन पड
ून म
ृय
ू पावले. ह वतमान
िराजयास कळल. बह ूत शोक के ला. सवह वधान कन दानधम अपार के ले, आण बोलले कं,
“मजसारया प
ुाचा पराम महाराज पाहाते तर उम होत . आपण आपला प ुषाथ कोणास
42
दाखवावा? माग  अफजलखान मारला व शाताखानास शाते के ल, पराभवात  पाववला, आण
मरजा िराजयाची भेट घेऊन दलस गेल. पादशाहाची भेट घेऊन मागती आपया रायास
आल. मागती कयेक गड घेतले व शहर  मारलं आण पागा, शलेदार लकर चाळीस हजार
के ल. अस
 परामाचे वतमान ऐक ू न महाराज संत ु जाले. समाधान-प  आपणांस वरचेवर येत
होतीं. तैशीच अलंकार व  पाठवीत होते. याउपर यांमाग  आपणास कोणी आतां वडील नाहं!”
हण ून मोठा खेद के ला. याउपर मात ुी िअनवेश करत होती, तचे मांडीवर बैस ून , गळां
मठ घाल ून रहावल. “आपला प ुषाथ पाहावयास कोणी नाहं. त ं ू जाऊं नको.” हण
ून मोठा य
कन िराजयांनी व सव थोर थोर लोकांनी राहावल. अस  वतमान जाल.
८२.
८२. शीचा पराभव
प
ु ढ िराजयास राजप
ुरचे शी, घरांत जैसा उंदर तैसा श
ू , यास कै स
 जेर कराव
 हण
ून
तजवीज पडल. तेहा रघ ुनाथ बलाळ सबनीस यांनी आंग  अज के ला क, आपण शीवर वार
करत. अस  हण ून सातपांच हजार मावळे खकम पाचे घेऊन राजप ुरवर चालले. यांनीं
जाऊन राजप ुर पावेत तळ  , घसाळ
 क
ु ल, दे श मान राजप ुर पावेत सरद दरयाकनारा मोकळा
के ला. शीया एकदोन फौजा आया या मारया. तेहां राजप ुरकड
ून रघ ुनाथपंताशीं राजकारण
कन सला के ला. देश थोडाबह ूत माग
ून, प
ु ढ सजन मन ुय पाठव ून, आणशफत दे ऊन
रघ
ुनाथपंतास भेटस नेल. भेट जाहाल. सयाची बळकट कन सय जाले. रघ ुनाथपंतास व ,
घोडा दधला. आपले देशास आले. प ु ढ काळान ुसार रघ
ुनाथपंत म ृय
ू पावले. यानंतर शीचे शैल
त
ुटल. यावर हबशयांनीं बदल खाऊन देशास उपव कं लागले. मग िराजयांनीं यंकाजी दो
फौजेनशीं नामजाद रवाना के ले. यांनी जाऊन, याचा म ुल ू ख मान तलफ के ला. मग शीन 
आपले जातीचे हबशी लकर घोडेवार व हशम नामजाद यंकाजी दोवर रवाना के ले. यांशी
यांशीं य
ुद जाल. तीनश  हबशी यंकाजीपंतीं मारले. घोडे पाडाव के ले. यंकाजीपंती कत फार
के ल. बारा जखमा यंकाजीपंतास लागया. असा चौका बसव ून आले. शीन  सयाच  नात

लावल होत  . परंत ु िराजयांनीं सला के लाच नाहं. याचे देशांत जागां जागां कोट नवेच बळाव ून
राहले. राजप ुर नजीक डगर बळावला होता, तो घेऊन, गड बां ध ून क ु ल देश काबीज के ला. ठाणीं
ठेवलं. मग याचा इलाज चालेना. पांच सात हजार हशम व स ुभे ठेवले. अस  के ल. मग
राजप ुरस म ुल ू ख नाहं. दाणे कोठ
ून यावे? यास पाणयांतील जाहाज  होतीं. तेण क
न वरकड
म
ुल ू ख मान, सामान आण ून खाऊं लागले. यास िराजयांनीं जाहाज  पाणयांतील िसजलं. ग ुराबा
व तरांडी व तारव , गलबत , शबाड
, पगार अशीं नाना जातींचीं जाहाज  कन दयासागर हणोन
म
ुसलमान स ुभेदार व मायनाईक हणोन भंडार असे दोघे स ुभेदार कन, दोनश  जाहाज  एक
स
ुभा, अस  आरमार सजल यास व शीचे जाहाजांत य ुद होऊन शीचीं जाहाज  पाडाव के लं.
य
ुद बह ूत जाहाल. दयात तरांडे फरे ना अस  जाल. यावर हमेषा य ुद करत चालले. मग चोन
43
मान हबशी सामान नेत होता. िराजयाची जाहाज  जागां जागां बंद र शहर
 मगलाई व फरंगी व
वलंदजे , इंज, कलाताब ऐशा सावीस पादशाहा पाणयां त आहेत, यांची शहर  बेदन
ूर, सौद
 ,
ीरंगपण ऐशीं दया कनारे नाना शहर  मान पोट भरत चालले. जागां जागां य ुद करत
मालमा मेळव ून, आपल पोट भन िराजयास रसद य  िजनस आण ून दे ऊं लागले. ये रतीन 
सातश  जाहाज  पायांतील जालं. सम
ुामय
ह एक लकर जाल. हा एक बेत िसजला. पायांतील
एक राजप ुर नजामशाह उरल. याकरतां अाप नजामशाहाच  नांव चालत .
८३.
८३. ‘क
ु ल ककण
क कण काबीज
काबीज..’
त
 थळ जेर कराव
 हणोन, ककणात क ु डाळीं लखम सांवत देसाई हणोन प ं ुड होता.
बारा हजार हशमानशीं राहात असे. क
ु डाळ हणजे आदलशाह, यान  वजाप
ुरास साग
ून पाठवल
कं, “फौज घोडा-राऊत हशम मेळव ून आपण िराजयावर चालोन जात आण ककण सोडवत.”
हणोन सांगोन पाठवले. याजवन वजाप ुरं ूहन
खवासखान सरलकर, मोठा योदा, दहा हजार
वारांनशीं क ु डाळास आला. लखम सावंत बारा हजार हशमांनशीं सामील होऊन ककण सोडवीत
चालले. इतकयांत राजास खबर कळ ून लकर व हशम नवड कन नीट चाल ून याजवर घेतल.
खवासखानास वजाप ुराह
ून मदतीस बाजी घोरपडे, दड हजार वार येत होते. घाट उतरोन
ककणात राहले. याजवर िराजयांनीं लकर पाठव ून छापा घाल ून, बाजी घोरपडे क ु ल भाऊबंद
सहवतमान ब ुडवले. बाराश  घोडी पाडाव के लं. मोठ  य ुद जाले. प ु ढ क
ु डाळावर खवासखानावर
जाव , यासह यासारख  ब
ुडवाव
, त यांनीं ह वतमान ऐकल. बाजी घोरपडे दड हजार घोडे
समवेत ब ुडवले. ह खबर ऐक ू न, धात खाऊन घाटावर पळ ून गेला. नीट वजाप ुरास पावला. प ुढे
लखम सावंतावर िराजयांनी नामजाद के ल. याचीह फौज कयेक मारल. यावर लखम सां वत
क
ु डाळ ांत सोड ून फरंगणात बाहेर देशांत पळाला. क ु डाळ दे श िराजयांनी काबीज के ला. फरंगी
यास िराजयाचा धाक, तेथ  यास ठेव ून घेववेना अस  जाल. जागा कोठ  नाहं तेहां िराजयांशीं
राजकारण लाव ून पतांबर शेणवी, मयाहार ाण, हण ून क़
ु डाळी हेजीब पाठव ून दला.
िराजयाचा कौल घेऊन भेटस आला. भेट जाल. “आपण सावंत हणजे भसले यांचा गोज.
आपल त ुहं चालवण  उचत आहे.” असे कयेक बोलयावर िराजयांनी देशम ुखी क ु डाळची
करार कन तनका दाखल साहा हजार होन वेतन करार कन ाव  अस  के ल. वाडा-ह ु डा ब
ुरजांचा
बांध ू
ं नये. क ु डाळीं राहाव
 . जमाव कं नये. अस
 कन ठे वल. याचे सरदार राम दळवी व तान
सावंत यांस हशमांया हजारया दे ऊन आपले आलाहदा चाकर तघे तीन जागां नामजाद ठेवले.
प
ुन: लखम सावंताची व यांची भेट होऊ न दल. असा क ु डाळ दे श काबीज के ला. फड कोट
इदलशाह होता. तेथ  मोहबतखान राजबंडा सरदार जबरदत होता. ते जागां वेढा घाल ून, स
ुंग
लाव ून ुह डे ब
ुज उडवले. फड घेतल. मोहबतखानास कौल दे ऊन वजाप ुरास जावयास नरोप
दला. तेहां िराजयाकडील सरदार इामखान म ुसलमान मोठा धारकर, लकरचा हजार, बरोबर
44
होता. यान  क मेहनत बह ूत के ल. फड घेऊन कडवाड, शवेर, मरज, अंकोल, कदर  , स
ुप  ,
उडव
 हे कोट ककणचे क ु ल घेऊन गोकण महाबळे र, वरघाट स ुप  , येथवर सरद लावल; व
गवयाच  फरंगी यांस दबाव
ून याजवळ ून तोफा, नत, जडजवाहर घेऊन, आपलेसे कन, यास
उदमास कौल देऊन आलम दरफ करावयास नरोप दला. अस  क ु ल ककण काबीज के ल.
८४.
८४. बनस
ूर ‘मारल.’
प
ु ढ बदन
ुरं शवापा नाईक जंगम होता. याच  शहर बसन ूर हण ून थोर नामांकत होत  .
दयाकनारा, येथ  पालती पाठव ून पालती आण ून, वरघाट  जातां माग नाहं हण
ून पाणयांतील
आपलं जाहाज  आण ून सद कन, आपण राजा खासा जाहाजांत बस ून जाऊन बसन ुरास
एकाएकं दवस उगवावयास गेले. शहरचे लोक बे ुहश ार होते. एकाएकं जाहाजांत ून उतरले. शहर
मारल. एक दवस शहर ल ु ूट न फना के ल. जैसी स
ुरत मान मालमा आणल, यामाण 
बसन
ूरची मा आगणत माल जडजवाहर कापड िजनस घेऊन आपले दे शास आले. मा सव
पाहतां दोन कोट होनांची आणल.
८५.
८५. कारंजे-औरंगाबाद ल
ुटल
ल..
याउपर कारंज  मगलात मोठ  शहर होत  तेथ ून
पालती आण
ून खासा िराजयांनीं लकर
बरोबर घेऊन चालले. जातां जातां औरंगाबादेची पेठ मारल. सात गांवची दौड कन जाऊन,
कारंिजयावर तीन दवस म ुकाम कन, क ु ल शहरचे वाडे काबीज कन, म खणती लाव ून
काढल. न, जडजवाहर, सोन प
 , उं च कापड असे घेऊन वार कन चालले. मगलांचे स ुभे
जागां जागां दलेलखान व बाहाद ूरखान, एखलालखान व बेलोलखान व इंमणी असे उमराव,
जागां जागां, कोणी दहा हजार कोणी बारा हजार असे चौतफा चाल ून आले. यांशी य
ुद करत
भांडत चालले. मोठ
 मोठ
 झ
ु ंज कन मगल मान, गदस मेळव ून, ही घोडे उंट मालमा
पाडाव कन आणल. आण क ु ल गनमाचे वजीर माघारे नामोहरम होऊन गेले. राजे आपले
फौजेनशीं स
ुखप देशास आले. पाठवर दलेलखान बारा हजार वारांनशीं दहा बारा गाव 
अंतराने भीमातीर पावेत आला. मग राजे राजगडास [गेले.] मालमा संया पाहातां सात कोडीचा
आकार जाला.
८६. रायर-
रायर - ‘तास जागा
जागा..’
प
ु ढ रायरगड अदलशाह होता तो घेतला. राजा खासा जाऊन पाहातां गड बह ूत चखोट,
चौतफ गडाचे कडे तासयामाण , दड गांव उंच, पजयकाळीं कडयावर गवत उगवत नाहं,
आण धडा तासींव एकच आहे, [असा चखोट.] दौलताबादह प ृवीवर चखोट गड खरा, परंत ु तो
उंचीन
 थोडका. दौलताबादचे दशग ुणीं गड उंच. अस  देखोन बह
ूत संत ु जाले आण बोलले,
45
तास जागा गड हाच करावा. अस  करारं कन तेच गडी घर, वाडे, माडया, सदरा, चौसोपे
आण अठरा कारखाने यांस वेगळाले महाल, व राणयांस महाल, तैशींच सरकारक ू नास वेगळी घर

व बाजार, पंच हजारयांस वेगळीं घर
 व मातबर लोकांस घर
 व गजशाळा व अशाळा व
उरखाने पालखी महाल व वहल महाल, कोठ, थटमहाल च ुनेगची चरेबंद बांधले.
८७.
८७. राजारामाचा जम
िराजयास थम ी संभाजीिराजयाची माता होती, ती नवतल. याजवर िराजयांनी साहा
िया के या. यांमय
 मोहयांची कया सोईराबाई गरोदर होती. तीस प ु जाहला. तो पालथा
उपजला. िराजयास वतमान सांगतल. राजे हण ू लागले कं, “दलची पातशाई पालथी घालल.”
असे बोलले. मग योतषी हण लागले कं, “थोर राजा होईल.शवाजी िराजयाह ून वशेष कत
होईल.” अस
 भवय के ल. मग िराजयांनी राजाराम हणोन नाव ठेवल. आण बोलले कं,
“राजारामजा स
ुखी राखील. आपणापेां याचा पराम होईल, नांवाची कत बह
ूत होईल. आपले
नाव रील तर एवढाच रील.” असे बोलले, आण दानधम बह ूत के ला.
८८.
८८. कोळवण काबीज
प
ु ढ मोरोपंत पेशवे यांनीं ंबकगडापास
ून सालेर कयापावेत कले कयेक घेतले.
कतीएक नवे वसवले. असे चाळीस गड नवे कदम यांणीं घेतले. कोळवण काबीज के ल.
रामनगर, जवाहर हा दे श घेतला. या देशांतह गड वसवले. अशी यात के ल.
८९. कणेरागडचे य
८९. ुद
ह वतमान दलस पातशाहास सवह कळल कं, स ुरत मारल, बसन ूर मारल, बराणप ूर,
औरंगाबाद मारल. सालेर आदकन सव कले घेतले. खानदेश, बागलाण, ग ुजरात, व हाड देश
बांधीत चालले. अस  ऐक
ू न बह
ूत की होऊन बोलले कं, “काय इलाज करावा? लाख लाख
घोयांचे स ुभे रवाना के ले ते ब
ुडवले. नामोहरम होऊन आले. आतां कोण पाठवाव ? शाहाजादे
पाठवावे तर तकडेच फतवयांत मळ ून दलच घेतील. याकरतां कोणी पाठवावयास दसत
नाहं. याउपर आपण खासा कं बर बती कन शवाजीवर जाव  , तर शाताखानाचा याय
”
जालयास
असा वचारकाय कराव
के ला,  ? याकरतां
आण इखलासखान, शवाजी जवरके वळ
हणजे िजवंश
त ु,र तवर
व बेलदल
ोलखानआपण सोडीत
ून नाहं
यांस बोलाव आण ू. न
वीस हजार वारांनशीं सालेरस रवाना के ल. सालेर घेऊन फत करण . तस
 दलेलखान यांस
दाहा हजार वारांनशीं अहवंत [कयावर] रवाना के ल. दलेलखान येऊन रवळाजवयास
लागले. गडकर बरे भांडले. मोठ
 य ुद जाल. गड हातास आला नाहं. मोरोपंत पेशवे यांनीं
उपराळयास मावळे लोक बारा हजार रवाना के ले. यांनीं जाऊन छापे घातले. ऐसा घाबरा के ला.
46
रामाजी पांगेरा हण ून हशमांचा हजार [यान ] हजार लोकांनशी कणेरागड आहे. याखाल
दलेलखानाशीं य ुद के ल. हजार लोक थोडे दे ख ू न दलेलखान यान  फौजेनशीं चाल ून घेतल.
रामाजी पांगेरे यांनीं आपले लोकांत नवड कन, नदान करावयाच  आपले सोबती असतील ते
उभे राहाण
, हण
ून नवड करतां सातश  माण
ूस उभे राहले. ततकयांनी नदान कन भांडण
दधल. दलेलखान याची फौज [इन  ] पायउतारा होऊन चाल ून घेतल. चौफे रा मावळे लोक वेढले.
एक हर टपर जैसी शमयाची दणाणते तैसे मावळे भांडले. दलेलखानाच  बाराश
 पठाण
राणास आणले. मग सातश  माण
ूस व रामाजी पाग रा सवह उघडे बोडके होऊन एकएकास वीस
वीस तीस तीस जखमा तराया, बचया लागया. लोक मेले. मोठ  य
ुद जाल. मग दलेलखान
यानीं तडात अंगोळी घाल ून एक घटका आय के ल.
९०.
९०. सालेरचा वेढा
याजवर इखलासखान नवाब याणीं येऊन सालेरस वेढा घातला. आण गडाखाल उतरला.
ह वतमान िराजयास कळोन िराजयांनी तापराव सरनोबत लकर दे ऊन मगलात पांठवले होते,
यांस प  व जास
ूद पाठवल कं, “त ुह लकर घेऊन, सताबीन  वरघात  सालेरस जाऊन,
बेलोलखानावर छापा घाल ून, बेलोलखान मान चालवण ; आण ककणात ून मोरोपंत पेशवे यांस
हशमानशीं रवाना के ल; हे इकड ून येतील आण त ुहं वरघाट
 येण ; असे द ुतफा चाल
ून घेऊन,
गनमास मान गदस मेळवण .” अशी प  पाठवलं, यावन तापराव लकर घेऊन वरघाट 
आले. मोरोपंत पेशवे ककणांत ून आले. उभयतां सालेरस पावले. एक तफ न  लकरानीं घोडीं
घातलं. एक तफ ने मावळे लोक शरले. आण मारामार के ल. मोठ  य ुद जाहाल. चार हर
दवस य ुद जाहाल मगल, पठाण, रजप ूत, रोहले, तोफाची, ही, उं ट  आराबा घाल ून य
ुद
जाहाल. य ुद होतांच प ृवीचा ध
ूराळा असा उडाला कं, तीन कोश औरसचौरस आपल व परक 
माण ूस दसत नहत  . ही रणास आले. द ुतफा दहा हजार माण ूस म ुदा जाहाल. घोडीं, उं ट, ही,
[यांस] गणना नाहं. राचे प ूर वाहले. राचे चखल जाहाले यामय  त लागल. असा कदम
जाहाला. मारतां मारतां घोडे िजवंत उरले नाहंत. जे िजवंत सापडले ते साहा हजार घोडे
िराजयाकडे गणतीस लागले. सवाश  ही सांपडले. साहा हजार उं ट  सांपडलं. मालमा खजीना,
जडजवाहर, कापड, अगणत बछाईत हातास लागल. बेवीस वजीर नामां कत धरले. खासा
इखलासखान व बेलोलखान पाडाव जाले. ऐसा क ु ल स

ुभा ब
ुडवला. हजार दोन हजार सडे सडे
पळाले. अस  य
ुद जाल. या य
ुदांत तापराव सरनोबत व आनंदराव व यंकाजी दो व पाजी
भसले व स ुयराव कांकडे, शदोजी नंबाळकर व खंडोजी जगताप व गदजी जगताप व संताजी
जगताप व मानाजी मोरे व वसाजी बलाळ, मोरो नागनाथ व म ुक
ु ं द बलाळ, वरकड बाजे
वजीर, उमराव असे यांणीं कत के ल. तस च मावळे लोक यांणीं व सरदारांनीं कत के ल. म ुय
मोरोपंत पेशवे व तापराव सरनोबत या उभयतांनीं आंगीजणी के ल. आण य ुद करतां स
ूयराव
47
कांकडे पंचहजार मोठा लकर धारकर, याण  य

ुद थोर के ल. ते समयीं जंब ू रयाचा गोळा लाग
ून
पडला. स ूयराव हणजे सामाय योदा नहे. भारतीं जैसा कण योदा, याच तमेचा असा श ूर
पडला. वरकडह नामांकत श ूर पडले. अस
 य
ुद होऊन फे जाहाल.
९१.
९१. दलेलखान पळ
ून गेला
ा..
ह वतमान तापराव यांणीं व मोरोपंत पेशवे यांणीं िराजयास प
 लह
ून जास
ूद पाठवले.
िराजयांनीं खबर ऐक ू न बह
ूत ख
ुशाल जाले. तोफा मारया. साखरा वां टया. खबर घेऊन जास ूद
आले यांचे हातीं सोयाचीं कडीं घातलं. आण तापराव सरनोबत व मोरोपंत पेशवे, आनंदराव,
यंकाजीपंत, यांस बीस अपार य दल. सरदार हजार, पंचहजार लकरचे, मावळे यांस
बस
 दधलं. नांिवाजल. वजीर जे पाडाव जाले यांस व  अ देऊन सोडण  हणोन ुह क
ू म

पाठवला. यावन पेशवे व सरनौबत [व] सरदार ख ुशाल जाहाले. बेलोलखान व वजीर पाडाव
जाले यांस व
 व अ देऊन सोडल. दलेलखान सालेरह
ून चार मजलंवर होता. याण
 ह
खबर ऐक
ू न माघारा पळोन गेला.
९२. “बहाद
ुरखान प
 डीच
 ग
ुं आहे .”
ह खबर दलस पादशाहास कळ ून बह
ूत दलगीर झाले. तीन दवस बाहेर आले नाहंत.
आमखास [मये] तीन दवस आले नाहंत. असे की झाले. “ख ुदान
 म
ुसलमानाची पातशाह द ूर
कन शवाजीसच दधल अस  वाटत
 . आतां शवाजी अगोदर आपणांस म ृय
ू होईल तर बर  .
आतां शवाजीची चंता िजवीं सोसवत नाहं.” अस  बोलल. मग बहाद ूर कोका, पातशाहाचा द ूध-
भाऊ. याण  येऊन पातशाहाचे समाधान के ल कं, “त ुहं दलची पातशाई ख ुशाल करण . आपण
शवाजीवरं जात. यास हालख ुद ठेवत. याच
 लकर पातशाह म ुलखांत न ये अस  करत.
नाना ुह नर कन यास जेर करत. पातशाहांनीं फकर न करावी.” अस  समाधान कन,
पातशाहास आण ून ततावर बसवल. बहाद ूरखानास नांवाज ून व  अलंकार आपले गयांतील
पदक व शरची कलगी जडावाची , दोन ही व घोडे अस  देऊन दौलत जाफा दधल, आण
समागम  सर हजार वार दले. हारोलस दलेलखानास ुह क ू म
कन दहा. येण  माण  फौज
दणेस िराजयावर पाठवल. ती मजल दरमजल दलह ून चालल. िराजयास ह खबर बातमी
ून आल. राजे बोलले कं, “बहाद
दलह ूरखान प
 डीच
 ग
ुं आहे. याचा ग
ुमान काय आहे? यास
आपले म ु ल कां त यावयास दोन वष लागतील !” असे बोलले .
९३.
९३. पहाळा
पहाळा--रायबाग घेतले.
मग अंणाजी दो स
ुरनीस यांनीं मालसांवत, मावळे यांचा हजार, यास सांग ून
, हला
48
कन पहाळा कला अदलशाह होता तो घेतला, व सातारा, चंदन, वंदन नांदगर, परळी असे
कले घेतले. राजा खासा कले दे श पाहावयास रायरह
ून नघोन आले. वांईचा कोट येतांच
घेतला. तसाच कोट क हाडचा घेतला. सरोळ, कोहाप ूर हे कोट घेतले. ुह केर रायबागपयत देश
घेतला.
९४.
९४. कारभाराचे
कारभारा चे हवाले
म
ुल ूख
चौतफा स
ुटला. म
ुलकांत आटोप कै सा होय? तेहां मोरोपंत पेशयाचा हवाला
कयाण-भवंडीपास ून देखील कोळवण सालेरपयत वरघाट व ककण, यांचे वाधीन दे श के ला.
लोहगड व ज ुनर देखील बारा मावळ
 हारायाचे घाटापास ून पेशयाचा हवाला के ला. अंणाजी
दोचे वाधीन चेऊलपास ून दाभोळ, राजाप
ूर, क
ु डाळ, बांद  , फड, कोपलपयत ककण अंणाजी
स
ुरनीस याचे वाधीन के ल. वरघाट वाईपास ून कोपल त ु ंगभा पावेत देश नेम ू न दाजीपंत
वाकनीस याचे वाधीन के ला. दाजीपंतास पहाळां ठे वल. असा देश तीन सरकारक ूनांया हवालां
के ला. याखेरज मगलाई येथ  स ुभदे ार ाण सातपांच ठे वले. तेह पेशयाचे आत ठे वले. गड
कोट कले येथ  सरकारक ू नांनी परामष करावा. परंत ु कलेदार कारक ू न लोक जे ठे वण  ते
िराजयांनीं आपले नजरग ुजर कन ठे वावे. कामाचा माण ूस पाह ून तैनात जाजती हशमांस करण 
ती सरकारक ु नांनी करावी. ये जातीन  तह के ला. सरकारक ु नांचे म
ुतालक िराजयाजवळ असावे.
वषास हशेब म ुलकाचा व रसद घेऊन सरकारक ु नांनी राजदशनास याव  . येण  माण
 कारभार करत
चालले.
९५.
९५. बेलोलखान शरण
प
ु ढ वजाप
ुराह
ून अबद ुल करम बेलोलखान बारा हजार वारांनशी इकडे चाल कन
आला. तो फौजेनशीं हकडे चालला ह खबर िराजयास कळोन क ु ल लकर तापराव यास ह ु क
ू म

कन आणवल आण ह ु क
ू म
के ला कं, “वजाप
ूरचा बेलोलखान येवढा वळवळ बह ूत करत आहे.
यास मान फे करण .” हणोन आा कन लकर नबाबावर रवाना के ल. यांनी जाऊन
उंबराणीस नबाबास गांठल. चौतफा िराजयाचे फौजेने कड ून उभा के ला. पाणी नाहं असा जेर
के ला. य
ुदह थोर जाहाल. इतयात अतमानह जाला. मग नदान कन नबाब पाणयावर
जाऊन पाणी याला. याजवर तापराव सरनौबत यास आंतत कळवल कं, “आपण त ुहांवर
येत नाहं. पादशाहाचे ुह कमान
 आल. याउपर आपण त ु म चा आह
 . हरएक वं आपण िराजयाचा
दावा न कर.”अस  कतीएक ममतेच  उर सांगोन सला के ला. मग िराजयाच  लकर नघोन गेल.
िराजयास खबर कळ ून लकरास ताकद कन फजीत के ल कं, “सला काय नमय के ला?” असे
रागास आले. प ु ढ तापराव फौजेनशीं मगलात भागानगरचा दे श, दे वगड, रामगर, बाजे दे श
49
मान ल
ु ूटन
माघारे आले.
९६. नारोपंतास ‘मज
ुमदार ’
त िराजयाजवळ नळो सोनदेव मजमदार होते. यांस एकाएकं म य जाहाला. यांची
मजमदार यांचे प
ुास सांगावीं अस ु नारोपंत होते ृ ते ू कांहं शाहाणे नाहत.
 के ल. यांस वडील प
रामचंपंत धाकटे प ु, तो शाहाणा. िराजयाचा लोभ फार, कं हा मोठा शाहाणा, दैवाचा, भायवंत,
बापापेां लग
ुणीं थोर होईल. अस  हण ून नारोपंतास मज ुमदार मा सांग ून ुह ा चालवला.
९७.
९७. तापराव ठार
याजवर मागतीं वजाप ुराह
ून बेलोलखान पहाळे ांतास पादशाहांनीं रवाना के ला. तो
सदर ांतांत आला. याजवर िराजयास कळल कं, बेलोलखान मागती आला आहे. मग राजे
हण ं लागले कं, “ हा घडोघडीं येतो.” याकरतां मागतीं तापराव यास पाठवल कं, “त
ू ुहं
लकर घेऊन जाऊन बेलोलखान येतो, यांशीं गांठ घाल ून, ब
ुडव
ून फे करण
. नाहं तर तड न
दाखवण .” ऐसे तापराव यास नून सांग ून पाठवल. यावर तापराव जाऊन बेलोलखानाशीं
गांठल. जेसरवर नबाब आला. यान  गांठल. मोठ
 य
ुद जाल. अवकास होऊन तापराव
सरनोबत तलवारचे वारान  ठार जाले. रण बह ूत पडल. राया ना चालया. याजवर
बेलोलखान वजाप ुरास गेला. आण िराजयाच  लकर पहायाखाल आल.
९८.
९८. हंबीररावास ‘सरनोबती ’
तापराव पडले, ह खबर िराजयांनीं ऐक ू न बह
ूत की जाले, आण बोलल कं, “आज एक
बाज
ू पडल!” तापराव यास आपण लेह ू न पाठवल कं, “ फे न करतां तड दाखव ं ू नये,
यासारख  कन बर  हणवल. आतां लकराचा बंद कै सा होतो? सरनोबत कोण करावा?” अशी
तजवीज कन, आपण वथ लकरांत येऊन, लकर घेऊन कोकणांत चपळ ून जागा परश ुरामाच

े आहे, तेथ  येऊन राहले. मग लकरची पाहाणी कन लहान थोर लकरास व पायदळ
लोकांस खजीना फोड ून वांटणी के ल, आण सरनोबतीस माण ूस पाहातां हंसाजी मोहते हण ून
पागेमय  ज
ुमला होता; बरा शाहाणा, मदाना, सब ूरचा, चौकस, शपाई मोठा धारकर पाह ून यास
‘हंबीरराव
’
नांव कताबती देऊन सरनोबती सांगतल. क ु ल लकरचा गाहा कन हंबीरराव यांच े
ताबीज दधल. आण फौज [स ुदां] वरघाटं रवाना के ला.
९९.
९९. रघ
ुनाथपंत हणमंते शवाजीकडे
यानंतर शाहाजी राजे पडले. वजाप
ूरचे पादशाहांनीं यांची दौलत यांचे धाकटे प
ु
50
येऊन राहले. ह वतमान िराजयास कळलयावर िराजयानीं गड कोट कले यांस खबर के ल
आण मजब ूतीन
 राहले. मग जास ूद प
 नबाब बहाद ूरखान यांजकडे ग ुप
 पाठवलं, “हर
सोधाव , प
ु ढ तजवीज करण  ती करावी.” अस
 के ल आण िराजयांनीं आपले लकरास ुह क ू म
कन,
हंबीरराव सरनौबत फौज घेऊन मगलाईत शरले. खानदे श, बागलाण, ग ुजराथ, अमदाबाद,
ब हाणप ूर, व हाड, माह ूर वरकड देश नमदा पावेत, देखील- जालनाप ूर, या देशांत वार कन,
म
ुल ू ख मान, खंडणी कन ज के ला. मालमा अगणत जमा कन चालले. त बहाद ूरखान
यांनीं क
ु ल जमाव घेऊन हंबीररायाचे पाठवर चाल ून आले. िराजयाची फौज तोलदार गांठल.
मगल बह ूत धातीन  घाबरा होऊन सात आठ गांवचे अंतरान  चालला. दलेलखान उतावळा
होऊन फौजेशीं गांठ घातल. हंबीरराव यांनीं दलेलखान नजर  त धरला नाहं. तोलदारन  मा
घेऊन आपले देशास आले. मालमा िराजयास दल.
.
१०३ राजे
ु ढ सं
प वेदहम
ूासनाढ
त राजेी गागाभट हण
ून वाराणशीह
ून िराजयाची कत ऐक
ू न दशनास आले.
भट गोसावी, थोर पंडत, चार वेद साहा शाे, योगायाससंपन, योतषी, मांक, सव वेन 
नप
ुण, कलय
ुगींचा देव, असे पंडत-यांस राजे व सरकारक ू न सामोरे जाऊन, भेट घेऊन
समान  आणल. यांची प
ूजा नाना कार  रखचत अलंकार, पालखी, घोडे, ही, दे ऊन यह
उदंड देऊन प
ुिजल. गागाभट बह ूत संत ु जाले. भट गोसांवी यांचे मत
, म
ुसलमान बादशाहा तं
बस
ून, छ धन, पातशाह करतात, आण शवाजी राजे यां नींह चार पादशाह दबावया आण
पाऊण लाख घोडा लकर गड कोट अस  [मळवल] असतां यांस त नाहं, याकरतां म हाठा
राजा छपती हावा अस  चांत आणल. आण [त ] िराजयासह मानल. अवघे मातबर लोक
बोलाव ून आण ून वचार करतां सवाचे मनास आल, तेहा भट गोसांवी हण ं लागले कं, तं
ू
बसाव  तेहां िराजयाचे वंशाचा शोध करतां राजे श ुद ी शसोदे उरेक ूड न दणेस एक घराण 
आल, त  च िराजयाचे घराण  अस
 शोधले. उरेचे यांचे तबंध होतात यामाणे तबंध
करावा. हा वचार आधीं कन भट गोसावी यांनीं िराजयाचा ेी तबंध के ला. श ुद य
आधीं के ला. अपार य धम के ला. क ु ल आपले देशांत ून पनास सह वैदक ाण थोर थोर
ेीं ूहन
मळाले. तो सवह सम ुदाय राह ून घेतला. यहं मान भोजनास घाल ं लागले. प
ू ु ढ
ताढ हाव  [हण ून] त स ुवणाच  , बीस मणाच , सद करवल. नवर  अमोलक िजतकं
कोशांत होतीं यामय  शोध कन मोठं मोलाची र  तास जडाव के लं. जडत संहासन सद
के ल, रायरच  नांव ‘रायगड ’ हणोन ठे वल. तास थळ तोच गड नेमला. गडावर तं
बसवाव  अस  के ल. समहानदयांची उदक  व थोर थोर नदयांची उदक  व सम ुांचीं उदक
 , तीथ
े नामांकत तेथील तीथदक  आणलं. स ुवणाचे कलश के ले व स ुवणाचे तांबे के ले. आठ कलश
व आठ तांबे यांनीं अ धानांनीं िराजयास अभषेक करावा असा नय कन, स ुदन पाह ून
52
म
ु ूहत
 पाहला. शालवाहन शके १५९६ ये मासीं श ुद १३ स म हत
 पाहला. ते दवशीं िराजयांनीं
ु ू
मंगलनान  कन ी महादे व व ीभवानी क ु लवामी, उपाये भाकर भटाचे प ु बाळं भट
क
ु लग ु व भट गोसांवी, वरकड े भट व सप ुष अन ुत यांची सवाची प ूजा यथावधी
अलंकार व  दे ऊन [के ल.] सवास नमन कन अभषेकास स ुवण चौकवर बसल. अ धान व
थोर थोर ाणांनी थळोथळचीं उदक  कन स ुवण-कलशपाीं अभषेक के ला. दय व , दय
अलंकार घेऊन, सव प ूय मंडळीस नमकार कन संहासनावर बसले. कयेक नवरादक
स
ुवण-कमळ  व नाना स ुवण-फ
ु ल, व  उदंड दधल. दानपतीमाण  षोडष महादान  इयादक
दान  के लं. संहासनास अ खांब जडत के ले. या थानीं अ धानांनीं उभ  राहाव
 . प
ूव
क
ृ ताय ुगीं, ेताय
ुगीं, ापारं, कलय ुगाचे ठायीं प
ुयोक राजे संहासनीं बैसले., या पदतीमाण 
शाो सवह साहय सद के ल. अ खांबीं अधान उभे राहले. यांचीं नाव  बतपशील :-
१ मोरोपंत, बंकपंताचे प ु, पेशवे, म ुय धान.
१ नारो नळंकठ व रामचं नळकं ठ म ुज ुम
दार, यांचे नांव अमाय.
१ अणाजीपंत स ु र नीस, यां च े नां व सचव.
१ दताजी ंबक वाकनीस, यांच  नांव मंी.
१ हंबीरराव मोहते, सेनापती.
१ ंबकजी सोनदे व डबीर, यांचे प ु रामचंपंत, स ुमंत.
१ रावजी िपडतराव होते यांचे प ुास रायजीराज.
१ नराजी रावजी यास यायाधशी.
 संक ृ त नांव  ठेवलं. अ धानांची नांव  ठेवलं. ते थळ  नेम ून
उभे के ले.
आपापले थळीं उभे राहले. बाळ भ ू चटनीस व नीळ भ ू पारसनीस वरकड अ धानांच े
म
ुतालक व ुह जरे, तत सवह यथाम  पदतीमाण  सवह उभे राहले. छ जडावाचे
मोतीलग झालरचे कन मतकावर धरल. छपती अस  नांव चालवल. कागदं पीं िवती
[रायाभषेक] शक, संहासनावर बसले या दवसापास ून नयत चालवला.पनास सह ाण
वैदक मळाले. या वेगळे तपोनधी व सप ुष, संयासी, अतथी, मानभाव, जटाधार, जोगी,
जंगम नाना जाती मळाले. ततयांस चार मास मान उलफे चालवले. नरोप दे तां पा पाह ून
य, अलंकार, भ ूषण , व  अमयाद दधलं. गागाभट म ुय अवय ू , यांस अपरमत य दल.
संप ू ण खचाची संया एक ोड बेचाळीस ल होन जाले. अ धानांस ल ल होन बीस दर
असामीस, याखेरज एक एक ही, घोडा, व , अलंकार, अस
 दे ण  दल. येण  माण
 राजे
संहासनाढ जाले. या य ुगीं सव प
ृवीवर लछ बादशाहा. हा म हाटा पातशाहा येवढा छपती
जाला. ह गो कांह सामाय जाल नाहं.
१०४.
१०४. पातशाहाचा खेद.
53
हं वतमान  बहाद

ूरखान कोका यास कळलं. यान  प
ु ढ पेडगांव भीमातीर येथ  घेऊन
छावया के या. आण दलस पातशाहास ह वतमान, संहासनाच  लहल. पातशाहास कळ ून
तावन उतन अंतःप ुरांत गेले. आण दोह हात भ
ुईस घास ून, आपले देवाच  नांव घेऊन परम
खेद के ला. दोन दवस अन उदक घेतल नाहं. आण बोलले कं, “ख ुदान
 म
ुसलमानाची पादशाई
द
ूर कन, त ब ुडव
ून मराठयास त दल. आतां ह जाल ! ” असो, बह ूत खेद, द ुःखाचे पवत
मानले. मग मोठे मोठे िवजरांनीं नानाकार  समाधान कन आणा ख ुणा घाल ून तावर बसवल.
ऐस च वजाप ूरचे पातशाहास व भागानगरचे पातशाहास वरकड सवास वतमान  कळ ून खेद जाहाला.
मशाम, इराण, द ुराण व दयातील पातशाहांस खबर कळ ून मनांत खेद कं लागले. खेद कन
आशंका मानल. ये जातीच  वतमान जाहाल.
१०५.
१०५. भागानगर-
भागानगर -भेटचा
 चा वचार
प
ु ढ राजे त बस ून रायकारभार कं लागले. नजामशाह दे श काबीज के ला. मगलाईह
ज के ल. भागानगरया बादशाहांनीं राजे यांशी सला कन, नराजीपंताचे प ु हादपंत मोठे
ब
ुिदवंत यांस िहेजबीस ठेव ू न घेऊन, कारभार िराजयास देऊन नेहां त मळाले. वरकड करकोळीं
राय
 होतीं तीं घेतलं. कतीएकांनीं कारभार दे ऊन अंकत होऊन राहले. त ं ुगभ देशापास ून
कावेरपयत कनाटक साधाव  , हा बेत मनांत धरला. यास लकर पाठव ून साधाव  , तर
दवसगतीवर पडत  . हण ून ख ु िराजयांनीं आपण जाव  अस
 के ल. यास पेडगांवीं बहाद ुरखान
गनीम पाठवर येईल हण ून नराजीपंत यायाधीश पाठवले. कयेक य अलंकार [भ ूषण
]
रखचत पाठवलं. यास अंतरंगे सय [कन] “ एक वषपयत आपणास कनाटक साधावयास
लागेल, त ुहं रायास उपव न करण ,” अस
ठायीं ठे वल. आण कनाटकास जावयास
समागम  नवड ून पागे पतके पंचवीस हजार वार व सरकारक ू न रघ ुनाथ नारायण व जनादन
नारायण हे कनाटकचे माहतगार यांस बरोबर घेतल. वरकड पेशवे व स ुरनीस व वाकनीस वरकड
लकर रायास रणास ठे वल आण वचार के ला कं, “कनाटक साधावयास य लागेल यास
िखजयांतील य व च ू नये. न ूतन मळवावे आण व च कन देश साधावा.” असा वचार करतां
भागानगरचे पातशाहत य उदंड आहे. तेथ  न ु रता कन य मेळवाव  , तर वषास करभार
भागानगरकर दे तात. तेथ  न ु रता क नये. सय कन यां ची भेट यावी. भेटनंतर सवह
अन ुक
ूल
कन देतील. असा वचार कन भागानगरं हादपंत हेजीब िराजयाचे होते यांस ह
वतमान लह
ून भेट यावी हा वचार के ला. तानाशाहा पातशाहा भागानगरकर यांनीं मनात बह ूत
शंका धरल कं, “जैसा अफजलखान ब ुडवला, कं शाताखान ब ुडवला, दलस जाऊन
अलमगर पातशाहास पराम दाखवला, ऐसा एखादा अनथ जाहाला तर काय कराव  ? भेट मा
िराजयाची न यावी. जे मागतील त  दे ऊं.” अस
 बोलला. मग पातशाहाशीं व अकं णापंत व
मादंणापंत कारभार यांशीं हादपंत  आण, शपथ, या बह ूत दधया. अपाय नाहं. नेहाची
54
भेट घेऊन जातील, अशी बळकट के ल.
१०६
१०६. राजे भागानगरास
 िराजयाशी घटाई के ल. उभयतांया भेट हाया ऐसा नेम कन मग राजे
मजल दरमजल लकर घेऊन भागानगरास चालले. भागानगरची वलायत लागयावर ताकद
के ल. एक काडी रयतेची तसनस न हावी ऐस  के ल. कयेक गदाना मान जाबता बसवला,
आण मजलस जाऊन तेथ  ख ुष-खरेद सव पदाथ घेऊन चालले. ल ूट नाहं. असे जातां प ु ढ
पातशाहास खबर कळ ून बह
ूत संत ु जाहाला. पातशाहा प ु ढ दोन चार गांव सामोरे यावे अस  के ल.
राजा मोठा साधक, आण घाल ून पातशाहास सांग ून पाठवल कं, “त ुहं न येण . आपण वडील
भाऊ मी धाकटा भाऊं. आपण प ु ढ न याव
.” अस  सांग ून
पाठवयावर पातशाहा बह ूत संत ु
जाहाले. आण मादंणापंत व अकं णापंत हणजे बजया पातशाहा, सव पातशाह [मय ] धणी, हे
उभयतां प ु ढ येऊन, िराजयास घेऊन शहरास गेले. िराजयांनीं आपले लकरास क ु ल जर सामान
के लाच होता. स ुम ु ू
हत  पाह
ून पातशाहाचे भेटस नगरामय  चालले. पातशाहांनीं क ु ल नगर

ं ृगारल. चौफेर बदस क ु ं क
ु मके शराचे सडे रंगमाळा घातया. ग ुढया, तोरण , पताका, नशाण

नगरांत लावलं. नगर-नागरक लोक कोयानकोट राजा पाहावयास उभे राहले. नारंनीं
मंगलआया अगणत उजळ ून िराजयास वंदल. सोन -पयाचीं फ
ु ल िराजयावर उधळलं.
िराजयांनीं लोकांस खैरात य व  अगणत दलं, आण सव सैयासहत दादमहालास पावले.
पातशाहास “खालत  उतं नका, आपण खासा येत ” हण ून शफत घाल ून सांग ून पाठवल.
पातशाहा महालावर राहले. िराजयांनीं आपले लकरचे लोक कं बरबंद कन महालाखालं बसवले
आण शडीवन चालले. खासा राजा व जनादन नारायण व हादपंत व सोनाजी नाईक
दौलतबंदक व बाबाजी ढमढे रे पांचजण चढल. महालांत गेले. पादशाहा प ु ढ येऊन ेम आलंगन
के ल. उभयतां एकासनीं बसल. मादंणापंत व अकं णापंत व जनादनपंत, हादपंत, सोनाजी नाईक
बंक व बाबाजी ढमढेरे असे होते. पादशाहा व राजे व मादंणापंत वग बसले, वरकड उभे राहले.
उभयतांचा नेह अतशय. बोलण  जाल. पातशाहाया िया झरोकयांत ून जाळपालांत ून राजा
पाहातां बह ूत थक जाहाया. पादशाहाह बह ूत ख
ुशाल जाहाले. एक हर बस ून िराजयाया
परामाया गोी ऐकया. कयेक अलंकार रजडत व व , ही, घोडे िराजयास व
िराजयाकडील लोकांस सवास देऊन नरोप दला. राजे व पातशाहा महालाखालं येऊन राजे
आपया थळास चालले.
१०७.
१०७. पादशाहाचे समाधान
महालाखालं रघ
ुनाथपंत व हंबीरराव वरकड सरदार लकर ठे वले होते, यांसह समागम

55
घेऊन आपले जागयास आले. माग येतां नगर लोकांस खैरात के ल. राजे उठोन गेलयावर
पादशाहाच  समाधान जाल कं, राजा ामाणक, आपयास रल, या जतन के ल. ऐस  आय
मान
ून हादपंतास कयेक बस  पादशाहांनीं दलं कं, त
ुह ामाणक, [अस
] हण
ून
नांवाज
ून िराजयाकडे पाठवल.
१०८.
१०८. “त
ुहं सहाय असाव
.”
द
ुसरे दवशी मादंणापंतीं िराजयास आपले घरास मेहमानीस नेल. आण आपले मातोीचे
हातीं पाक सद कन मादंणापंत व अकं णापंत जवळ बस ून िराजयास भोजन घातल. वरकड
िराजयाकडील सम ुदाय होता यासह भोजनास घातल. आण अलंकार, व , ही, घोडीं देऊन
थळास पोहचवल. पातशाहांनीं मादंणापंतास बोलाव ून नेऊन वचारल कं, “िराजयास काय
पाहजे त
 दे ऊन, िराजयास संत ु कन नरोप ावा.” असा वचार कन स ुम ु ू
हत
 पाह
ून मागती
राजे भेटस आणले, आण जडजवाहर राचे अलंकार, ही, घोडे अपरमत दधले. क ु ल
सरकारक ू न व हंबीरराव व वरकड सरदार यांचे म
ुजरे महालावर उभयतां छपती बैस ून , म
ुजरे
घेऊन, सरदारांचे पराम नांव पाह
ून, सवास अलंकार, व , ही, घोडे, मन ुय पाह
ून दधले.
आण पातशाहा बोलले कं, “सवासंगी आपणांस त ुहं सहाय असाव  .” ऐशी बळकट कन,
िराजयाची आण शपथ घेऊन नरोप दला. तवष करभार जो दे ण  तो येण  माण  देऊन,
हादपंत नेहमीं आपणाजवळ ठे ऊन आपले नजबतीन  आमचेजवळ असो दे णे, ऐस  बोलले. राजे
आपले थळास आले.
१०९.
१०९. राजे ीशैयास
याउपर, िराजयास भागानगरचे मोठमोया सरदारांनीं मेहमाया के या. ऐसे एक
महनाभर भागानगरं होते. तेथीलय वतभाव घेऊन चंदकडे सेनासम ुदाय घेऊन चालले. मग
ीशैयास आले. नीळगंगेचे नान कन ीच  दशन जाल. तीथवधी जाला. िराजयांनीं थळ
देखोन परम आनंद जाला कं, के वळ कै लास द ुस र , अस  थळ वाटल. तेथ  ह देह ीस अपण
कराव
 , शरकमल वाहाव , ऐस
 ियोजल. [ते] समयीं ीभवानी अंगांत आवभवल आण बोलल
जे, “त ुज ये गोी मो नाहं. ह कम कं नको. प ु ढ कतयह उदंड त
ुझे हात  करण
 आहे.” अस

सांग ून
ी गेल. ह
 वतमान सावध जायावर िराजयास कारक
ु नांनीं सांगतल. मग ीस
शरकमल वाहाव  हा वचार राहला.
११०.
११०. चंदस वेढा
प
ु ढ कनाटकचा दे श साधावा हणोन चंदस वेढा घेतला. चंदमय
 खानखान
वजाप
ूरकरांचा वजीर याचे प ु पलखान व नासरखान हे उभयतां होते. यास राजकारण कन,
56
यास कौल देऊन बाहेर काढल आण थळ साय के ल. मल महाल हण ून आहे तेथ  शेरखान
वजाप
ूरचा वजीर पाच हजार वारांनशी होता. पठाण तोलदार, ही सामान य अगणत होत .
तो राजावर चाल
ून आला. याशीं य
ुद कन यास ब ुडवला. िजवंत खासा शेरखान धरला. पांच
हजार घोडे व बारा ही पाडाव के ले. य जवाहरह अपार हतगत जाले. मोठ  य
ुद के ल. अस

कम कन मल महाल फे के ला.
१११.
१११. शवाजी-
शवाजी -यंकोजी भेट
या उपर राजी यंकाजी राजे, धाकटे भाऊ िराजयाचे, यांनीं चंदावरचे राय साय
कन राय करत असत. यांनीं आपले कारक ू न होते ते समागम
 घेऊन िराजयाचे भेटस आले.
भेट बंध ूब ंध ू
ंच
ी जाल. एकाजी राजाचे कारक
ू न काकाजीपंत पेशवे भेटले व कोहेर महादे व
म
ुज ूम
दार भेटले, जगंनाथपंत, यंकाजी दोचे प ु, सव सैय भेटल व भवजी राजे व तापजी
राजे नाटकशाळे चे प ु महाराजांचे होते, तेह भेटले. बह
ूत संतोष जाला. उभयतां बंध ू ंच
ी मेहमानी
परपर  जाल. देण ह  उभयतांनी उदंड दल. आठ दवस एक होते. मग िराजयांनीं यंकाजी राजे
यांस  के ला कं, “महाराज त ुमचे आमचे पते. आपण यांजकड ून नरोप घेऊन प ुयाकडे
जाऊन येव ढ राय साधल. कत के ल. ऐशयास वडलांची बारा बरद  त
ुहांजवळ आहेत. तीं
त
ुह चालवीतच आहां. ऐशयास आपण वडील प ु आण परामी, त ुहां ूहन
पराम वशेष
के ला. बारा बरद  मा त ुहांजवळ आहेत तीं आपणास देण . आपण चालव ं. नवीं बरद
ू  करावयाची
काय आशंका आहे? पंरत ु वडलाचीं हातचीं आहेत तेवढं आपणाजवळ असावीं हण ून मागतल.”
याजवन यांनी वकप चांत आण ून दलं नाहत. याजवर एकाजी राजे यांया कारक ू नांनी
व कारभार यांनीं यांचे पोटात भय घातल कं, राजे त ुहांशीं खटखट कन बरद  जोरावारन 
घेतील अस  सांग ून
, यास धात उपन कन राीच  वेळेस यंकाजी राजे पळ ून चंदावरास बरद 
घेऊन गेल.
११२.
११२. राजे देशी
ी..
यास द ुसरे दवशीं िराजयास वतमान कळल कं, यंकाजी राजे पळ
ून गेले. याजवन
आय के ल कं, “काय नमय पळाले? आह यांस धरत होत क काय? आहांस बरद 
काय करावयाचीं? आमची बरद  अ दशेस लागलं आहेत. सम ुवलयांकत भ ूमंडळी कत आपल
जाल आहे. तेथ  बरद  काय करावयाची? वडलांची वत असावी हण न
ू मागतलं होतीं.
पळावयाच  नहत
 . ावयाचीं नहतीं तर न देण . उगेच उठ ून पळ
ून गेले. अत धाकटे ते धाकटे,
ब
ुदह धाकटे पणा योय के ल.” अस  बोलले. मग यांच  कारक
ू न व सरदार पळत होते ते
िराजयाचे लोकांस सांपडले. यांस धन आणल. मग या अवघयांस व  भ
ूषणे, अ देऊन
57
चंदावरास बंध ूस ंनध पाठवल. संताजी राजे हण ून महाराजांचे नाटकशाळेचे प ु होते. ते श ूर
परामी होते. ते िराजयाया भेटस आले. भेट जाल. यांस कनाटकांत घोयांची दौलत दधल.
महाल मोकाशे दले. ही, घोडे, व  दे ऊन रवाना के ले. आण येळ ूर कोट यामय  इदलशाई ठाण 
होत
. तो कोट हणजे प ृवीवर द ुसरा गड असा नाहं. कोटांत जीत पाणयाचा खदंक. पाणयास
अंत नाह अस . उदकांत दाहा हजार स ुसर. कोटाचे फांिजयावन दोन गाडया जोड ून जाव
 ऐशी
मजब ूती. पडकोट तर चार चार फे रयावर फे रे. ये जातीचा कोट. या कोटास वेढा घाल ून कोट
घेतला. वरकडह जागां जागां गढ कोट घेतले. कयेक नवे बसवले. असे शंभर कोट या ातीं
के ले. वीस ल होनांचे राय साय के ले. चंद हणजे जैस  वजाप ूर, भागानगर, तैसाच ताचा
जागा. येथ  िराजयांनीं राहाव
 . परंत ु इकडेह राय उदंड. याच  संरण जाल पाहज .याजकरतां
चंदस रघ ुनाथ नारायण ाण यास मजम ू संप ूण
 रायाची सांगतल. आण यास तो ांत
वाधीन कन चंदस ठे वल. आण िराजयांनीं आनंदराव व मानाजी मोरे हे दोघे सरदार
फौजेनशीं बराबर घेऊन चंदह ून नघाले. घाट चढ ून वरत
 आले. कोहार, बाळाप ूर हे कोट घेतले.
दे श काबीज के ले. कयेक गड वसवले. प ं ुडपाळे गार मान गदस मळवले. या ांती रंगो
नारायण हण ून कारक ू न सरस ुभेदार ठे वले. तोह ांत रघ ुनाथपंतांचे वाधीन के ला. कोहार ांत 
मानाजी मोरे सरदार फौजेनशी ठे वले. आनंदराव िराजयांनीं बराबर घेऊन कोपलास आले. तेथ ून
लमेरास आले. तेथ ून मजल दरमजल संपगांव ांतीं आले. बलवाडा हण ून कोट होता. तेथ े
दे साईण बायको होती. तन  िराजयाचे लकरचे कहकाबाडी बैल नेले. ह वतमान िराजयास कळल.
बलवाडास वेढा घातला. कोट घेऊन देसाईण धरल. तीस शा के ल. मग प ु ढ पहाळयास
आले. आण रायाचाह पराम ृष के ला. मग राजे आले ह  व
ृ सवास कळल. याजवन
नराजीपंत बहाद
ुरखानाजवळ ठे वले होते, तेह दशनास आले, व खानांनीहं जडजवाहर, व 
िराजयास पाठवल.
११३.
११३. यंकोजीशी सला
या उपर, कनाटकांत हंबीरराव फौजेनशीं व रघ
ुनाथ नारायण ठेवले होते ह वतमान
यंकाजी राजे यांस कळोन िराजयांनीं आपल फौज व पाळेगारांची फौज मळवल, आण
हंबीरराव यावर चाल
ून आले. ते समयीं हंबीरराव याचे चौग
ुणी घोडा राऊत हशम अगणत
यंकाजी राजे यांचे होते. मग यांस यांस य
ुद जाल. मग िराजयाचा प ुय भाव आधक आण
भायोदय, हंबीरराव यांनीं यंकाजी िराजयाची फौज मोडल. मोठ  य
ुद जाहाल. अगणत रण
पडल. आण यंकाजी िराजयाचे चार हजार घोडे पाडाव के ले. व ही जड जवाहर बाजे सरदार
भवजीराजे व तापजी राजे वरकडह नामांकत लोक पाडाव के ले. अशी फे के ल. यश आल.
आण पाडाव के ले. सरदारांस व  दे ऊन सोडल. यावर रघ
ुनाथपंत व हंबीरराव चालोन
चंदावराकडे गेले. मग यंकाजी राजे यांनीं सय मन ुय मयत घाल ून सय कराव
 अस
 जाल.
58
याजवर रघ ुनाथपंतीं व हंबीररायांनीं िराजयाकडे जास

ूद प
 दे ऊन पाठवल. मग िराजयास वतमान
कळोन या उभयतांस उर पाठवल कं, “यंकाजी राजे आपले धाकटे बंध ू आहेत. म ूलब
ुद के ल.
यांस तोह आपला धाकटा भाऊ, यांस रण , याच
 राय ब ुडव
ं नका.” अशीं उर
ू  आलयावर
उभयतांनीं यंकाजी राजे यांशी सला के ला. आण यह उदंड घेतल. मग रघ ुनाथपंतीं हंबीरराव
यास लकर सहवतमान नरोप देऊन िराजयाकडे पाठवल. आण रघ ुनाथपंत आपण तकडे
कनाटकांत फौज दहा हजार वार पागा व शलेदार जमा कन त  राय रून राहले.
११४.
११४. जालनाप
ूरास वेढा
हंबीरराव याची व िराजयाची भेट जाहाल. कयेक नांिवाजल. बस
 दलं. आण प ु ढ
खासा िराजयांनीं अवघ  लकर घेऊन जालनाप
ूर मगलाईत यास वेढा घातला. पेठा मारया.
शहर ल
ु ूटन
फना के ल. अगणत य, सोन
 प
, जडजवाहर, कापड, घोडे, ही, उं ट
 फत के लं.
मगलांचीं फौज [घेऊन] रणमतखान चालोन आला. य ुद जाल. सदोजी नंबाळकर राजे
याजकडील पांच हजार फौज, तीन दवस य ुद के ल. रणमतखान यास कै द कन आणला.
यास ब
ुडवाव
 त याचे क
ु मके स केसरसंग व सरदारखान व बाजे उमराव असे वीस हजार फौज
तीन कोसांवर राहल. मग के सरसंग यान  अंतरंग  सांग ून
पाठवल कं, उभयपी भाऊपणा आहे.
आमची गांठ पडल तवर त ुहं नाहं क
ू च कन जाण . ह वतमान कळतांच राजे तेथ ुन नघाले.
लकर, जडगर मागाने जाव  अशी तजवीज के ल. ते समयीं बहरजी जास ूद यान
 कब ूल के ल कं,
“मगलांची गांठ न पडतां लकर घेऊन ठकाणास जात. साहेबीं फकर न करण  .” तीन राी
खपोन रांदवस अवकाश न करतां पावगड येथ  लकर घेऊन आला. राजे बहरजी नायकावर
ख
ुशाल झाले. याजकडे फाजील होत  त
 माफ कन आणखीह बीस दल. तेथ ून सावकास
लकर घेऊन राजे प ुरंदरास आले.
११५.
११५. संभाजी दलेलखानाकडे
इतकयांत संभाजीराजे िराजयांचे प ु ये िराजयावर स ून मगलाईत गेले. ते जाऊन
दलेलखानास भेटले. मग यांनीं बह ूत समान कन चालवल. पातशाहास दलस
दलेलखानांनीं लह
ून पाठवल कं, “िराजयाचा प
ु संभाजी राजा स
ून आपणाजवळ आला आह  .
यास गौरव कन आहं ठे व ून घेतला आहे. तर पादशाहांनीं मेहरबान होऊन यांस नांवाजाव 
हणजे रायांत द ई
ु होईल. रायां तील लकर उठोन आपोआप ये ई ल आण कले कोट
साधतील.” हण ून लहल. याजवन पादशाहांनीं वचार के ला कं, “िराजयाचा प ु आला आहे,
यास नांिवाजतां पातशाहंत फतवा कन पातशाह ब ुडवतील. नांवाज
ू नये. ुह ज ूर आण ून कै द
 त
ठेवावा.” ऐसा वचार कन दलेलखानास लह ून ुह क
ू म
पाठवला कं, संभाजी िराजयास घेऊन
59
ुह ज ूर येण . अस  लहल. त अगोदर दलेलखानाचा वकल पातशाहाजवळ होता, यानीं ह वतमान
खानास लह ून पाठवल. त  वतमान खानास कळतांच संभाजी िराजयास स ुचना कन पळवल. ते
पळ ून पहाळयास आल. ह वतमान िराजयास प ुरध
ं रास कळतांच संतोष पाव ून प
ुाचे भेटस
पहाळयास आल. मग पताप ुाची भेट जाहाल. बह ूत रहय जाहाल. या उपर राजे हण ं ू
लागले कं, “लकरा, मला सोड ू ं नको. औरंगजेबाचा आपला दावा. त ुजला दगा करावयाचा होता,
परंत ु ीन  क ृ पा कन सोड ून आणला. थोर काय जाल.आतां त ं ये प
ू ु थोर जालास, आण
सचंतर राय कतय ह त ुया चीं आहे अस  आपणास कळल. तर मजला ह  अगय आहे. तर
त
ुजलाह राय एक दे त. आपले प ु दोघेजण एक त ं संभाजी व द
ू ुसरा राजाराम. ऐसयास ह सव
राय आहे, यास दोन वभाग करत. एक चंदचे राय, याची ह त ु ंगभा तहद कावेर ह एक
राय आहे. द ुस र त ं ुगभा अलकडे गोदावर नदपयत एक राय आहे. ऐसीं दोन राय  आहेत.
यास त ं वडील प
ू ु, त ुजला कनाटकच  राय दधल. इकडील राय राजारामास दे त. त ुहं दोघे
प
ु दोन राय  करण  मरण कन उर साथक करत बसत.” अस
. आपण ीच  बोलले. तेहां
संभाजी राजे बोलले कं, “आपणास साहेबांचे पायांची जोड आहे. आपण द ूध भात खाऊन साहेबांच े
पायांच  चंतन कन राहन.” अस  उर दधल. आण राजे संत ु जाहाले. मग पता प ु बैस ू न
क
ु ल राय आपल दे खल. कनाटक कती आहे व खजीना काय आहे व म ुसी सरकारक ू न काय
काय? गड कोठ  ? कती? हशम काय? सम ुांतील जंिजरे, पाणयांतील जाहाज  कती? इसमांचा
आकार के ला. बतपशील:- कारखाने अठरा व महाल म ुल ू ख नाना िजनसवार संया करण  तो
के ला. बतपशील:-
११६. रायाची मोजदाद

११६
अठरा कारखाने
१ खजीना. १ जहाहरखाना. १ अंबारखाना. १ शरबतखाना. १ तोफखाना. १ दतरखाना.
१ जामदारखाना. १ िजरातखाना. १ म
ुदबखखाना. १ उरखाना. १ नगारखाना. १ तालमखाना. १
पीलखाना. १ फरासखाना. १ आबदारखाना. १ शकारखाना. १ दाखाना. १ शहतखाना.
बारा महाल
१ पोते. १ सौदागीर. १ पालखी. १ कोठ. १ इमारत. १ वहल. १ पागा. १ सेर १ दनी.

१ थी. १ टंकसाल १ छबीना.
खजीना नाण वार व कापड िजनसवार बी॥

स
ुवण -----------------------------------------------------------नाण
-----------------------------------------------------------नाण

१००००० गंबार एक ल. २००००० मोहरा दोन ल. ३००००० प ुतया तीन ल. १३६४४२५
60
पातशाह होन. १००००० सतलाया एक ल. १००००० इमराया एक ल. ४००००० शवराई होन.
१५००००० कावेर पाक [होन.] १२७४६५३ सणगर होन. २५४०३० अय ुतराई होन. ३००४५० देवराई
होन. १००४०० रामचंराई होन. १००००० ग
ुती होन. २००००० धारवाडी होन. ३००००० फलम
नाणेवार. २००००० लखट [?] होन. १००००० पाक व नाईक होन. ३००००० आदवणी होन.
५००००० जडमाल होन. १४०००० ताडपी होन. १००००० साध  सोन
 नग कांबी, वजन खंडी १२॥.
प
ुरवणी होनांची नांव  (फलम याचे पोटं)
१ अफरजी. १ वाळ ु र. १ स
ुळी. १ चंदावर. १ बलघर. १ उलफकर. १ महमदशाई. १ वेळ ु र.
१ कटे राई. १ दे वजवळी. १ रामनाथप ुर. १ क
ु नगोट.
पये----------------------------------------जड
----------------------------------------जड जहाहर
----------------------------------------
५००००० पये. २००००० आसरपा. १०००००० आबाशा. २५००००० दाभोळी कबर. १०००००० च ुल
कबर. ५००००० बसर कबर. १०००००० प  साध
 व मीनगार व भांडीं नग वजन खंडी ५०.
[जवाहर] १ माणक
 . १ पांच. १ वै ूडय
. १ नीळ. १ पैराज. १ मोतीं. १ पोवळ
 . १ प
ुषकराज. १ हरे.
एक
ू ण ९
कापड जर व साधे व रंगाचे व । धाय संह, रस संह,

ख
ुमास िजनसवार छपन देश । अगणत होता. कोठार व
व दयावरल अजमास ं मत
 क } देशांत अमयाद होतीं.---
होन १,००,००,००० । कलम
५०,००० नशाणी होन. । एक
ू ण चंमे संया
२५००५००
५००००० येळ ूर  होन.
घोडे-राऊत संया पागा सलेदार १,०५,००० एक ल, पांच हजार तपशील.
पागा ४५,००० यांचे सरदार. नांव  :

१ हंबीरराव सरनौबत. १ संभाजी घोरपडे. १ मानाजी मोरे. १ येसाजी काटकर. १ संताजी
जगताप. १ नंबाजी पाटोळे . १ जेतोजी काटकर. १ परसोजी भोसले. १ गणोजी शरके. १ बाळोजी
काटकर. १ नळोजी काटे . १ नेतोजी पालकर. १ त
ुकोजी नंबाळकर. १ गदजी जगताप. १
संभाजी हंबीरराव. १ धनाजी जाधव. १ शामाखान. १ वाघोजी शरके . १ हरजी नंबाळकर. १
61
भवानराव. १ आनंदराव हशमहजार. १ तेलंगराव. १ पाजी भसले. १ यंकटराऊ खांडकर. १

खंडोजी जगताप. १ उदाजी पवार. १ रामजी कांकडे. १ क
ृ णाजी घाडगे. १ सावजी मोहते. –
एक
ू ण २९.
शलेदार व म ुलखींचे स
ुभेदार:
ार :-
१ नागोजी बलाळ. १ गणेश शवदे व. १ चंदो हरदेव. १ नेमाजी श ंदे. १ रामाजी भाकर.
१ बयाजी गडदरे. १ बाळाजी नळकं ठ. १ हरोजी शेळके. १ ंबक वल. १ महादजी नारायण. १
बाळोजी शवतरे. १ जानराव वाघमारे. १ संोजी माने. १ अमरोजी पांढरे. १ रामाजी जनादन. १
म
ुधोजी थोरात. १ क
ृ णाजी भांदडे. १ बहरजी वडगरे. १ चंदो नारायण. १ खेमणी. १ खंडोजी
आटोळे . १ राघो बलाळ १ बळवंतराव दे वकांते. १ बहरजी घोरपडे. १ मालोजी थोरात. १ बाळाजी
बहरव. १ दे वाजी उघडे. १ गणेश त ुकदे व. १ के रोजी पवार. १ उचाले. १ नरसोजी शतोळे .
ही व हीणी, छावे स
ुमार पाणयांतील जहाज   आरमारचे सरदार,
जहाज
१२६० १ दयासागर १ इामखान.
( दयासांरग? ) १ मायनाईक.
हशम मावळे सरदार असामीं १०००,००० सरदार:-

१ येसाजी कं क सरनोबत. १ स ूयाजी मालस
ुर.े १ गणोजी दरेकर. १ म
ुबाजी बेनमणा. १
माल सांवत. १ वठोजी लाड. १ इंोजी गावडे. १ जावजी महानलाग. १ नागोजी हाद. १
पलाजी गोळे. म ुधोजी सोनदे व. १ क
ृ णाजी भाकर. १ कलधोडे. १ हरोजी मराठे . १ रामाजी
मोरे. १ हरोजी भालदार. १ त ुकोजी कड ू. १ राम दळवी. १ दाजी इड(त ु)लकर. १ पलाजी
सणस. १ जावजी पाये. १ भकजी दळवी. १ कडजी वडखले. १ ंबकजी भ ू. १ कडजी फरजंद.
१. तानाजी त ं ुद ुस
कर. १ तानसावंत मावळे . १ महादजी फरजंद. १ येसजी दरेकर. १ बाळाजीराव
दरेकर. १ सोन दळवे. १ चां गोजी कड ू. १ कडाळकर. १ ढवळे कर. १ तानसांवत भसले. एक ू ण ३६.
गड,
गड , कोट,
कोट , जंिजरे व देशांतील जंिजरे, गड,
गड , कोट बतपशील
बतपशील.:.:-
.:-
१ कढाणा ऊफ संहगड. १ घनगड. १ येलबगगड. १ रां गणा ऊफ सदगड. १ लंगाणा.
१ चंदन. १ मसीतवाडे ऊफ मानगड. १ जयगड. १ लोहगड. १ कोट फड. १ कोट लावड. १
रसाळगड. १ हडपसर ऊफ पवतगड. १ कोट के चर. १ सातारागड. १ परळीगड ऊफ सजनगड. १
वलभगड. १ जवळे गड. १ हषगड. १ क ु रड
ू ऊफ मंदरगड. १ सालोभागड. १ रोहडा. १
मदगरगड. १ िजवधण. १ कोट मंगळ ूर. १ कोपलगड. १ कोट क ु गी. १. पहाळगड. १.
62
नौबतगड. १ कोटस ुप . १ प
ुरदं रगड. १ पाल ऊफ सरसगड. १ अचलागरगड. १ भोरप ऊफ
स
ुधागड. १ कोट अंकोल. १ पांडवगड. १. वंदन. १ कोट शवेर १ खेळणा ऊफ वशाळगड. १
ंबक ऊफ ीगड. १ कोट हलयाळ. १ बहाद ूरगड. १ तानवडा. १ सालेरगड. १ मनोहरगड. १
अहवंतगड. १ ठकरगड. १ माह ु लगड. १ चाऊड ऊफ सनगड. एक ू ण ४९.
नवे िराजयांनीं गड वसवल यांचीं नांव नशीवार स

ुमार.
ार .
स
ुमार
ार १११
१ राजगड चार माया. १ तोरणा ऊफ चंडगड. १ के ळजा. १ वैराटगड. १ कमलगड.

१ वधनगड. १ तापगड. १ कांगोर ऊफ मंगळगड. १ गहनगड. १ पताकागड. १ पागड. १
स
ुबकरगड. १ सबलगड. १ बहरवगड ऊफ सारंगा. १ गगनगड ऊफ बावडा. १ सारंगगड. १
स रगड. १ जंिजरे वजयद ग. १ जंिजरे संधद ग. १ जंिजरे खांदेर. १ पावनगड. १ पारगड. १
ु वगड. (भीमगड). १ भ
भं ू ुधरगड. १ राजगड. ु ु१ सहन(ज)गड. १ नाकगडगड. १ लोणजागड. १
काचणागड. १ सदचा गड. १ वसं तगड. १ स ुदंरगड. १ महमानगड. १ मछं गड. १ यंकटगड.
१ माणकगड. १ लोकलगड.(कलोल?) १ कोथळागड. १ ीवधनगड. १ कमरगड. १ वासोटा ऊफ
यागड. १ खोलगड. १ चतगड. १ ौढगड. १ वनगड. १ नरग ु ंदगड महदगड. १ रामद ुग ऊफ
भ
ुजबळ. १ बालेराजा. १ अंजनवेल. १ सरगड. १ म ुरगोड. १ ीमंतगड. १ गज गड. १ कोट
येळ ूर . १ कनकागड. १ रवळागड. १ नाचणागड. १ रामसेजगड. १ माळगड. १ समानगड. १
वलभगड. १ महपालगड. १ मयोरगड ऊफ नवलग ु ंद. १ पटगड. १ सोनगड. १ क ु ं जरगड. १
त
ु ंगगड ऊफ कठणगड. १ महपतगड. १ मदनगड. १ कांगोरगड. १ वागड. १ भ ूषणगड. १ कोट
बारगीर. १ कं बलगड. १ मंगलगड. १ वपगड. १ ढोलागड. १ मनरंजनगड. १ बह ु लगड. १
महंगड. १ रजेगड. १ बळवंतगड. १ ीगलडवगड. १ पवगड. १ कलानधीगड. १ गंधवगड. १
स
ुमनगड. १ गंभीरगड. १ मंदरगड. १ मदनगड. १ दहगड. १ मोहनगड. १ गडागड. १ वीरगड
ऊफ घोसाळा. १ तकोना ऊफ वतंडगड. १ जंिजरे स ुवणद ुग
. १ जंिजरे रागर. १ राजक़ोट. १
सेवणागड. १ सेवकगड. १ कोहजगड. १ कठोरगड. १ भाकरगड. १ कपलगड. १ हरंगड. १
जंिजरे क
ु लाबा. १ सदगड. १ मंडणगड. – एक
ू ण स
ुमारे १०८.
कनाटक ांतींचे गड के ले नवे एक

ू ण स ु॥ ७९ बतपशील
बतपशील :-
कोहार,
कोहार बाळाप
ूर-वरघाट
१ कोहार, बाळाप ूर भोर. १ नंदगड. १ चंदनगड. १ गड. १ गणेशगड. १ ीवधनगड.
१ वगड. १ मदनगड. १ कोट बदन ुर. १ भाकरगड. १ पपला ऊफ काशगड. १ कोट ढमक ू र.
१ कोट कोलार कदम. १ द ुगमगड. १ भीमगड. १ सरसगड. १ अहनजाद ुग. १ करगड. १
63
मकरंदगड. १ ब ुरवडगड. १ सोमशंकरगड. १ हातमलगड. १ भ ूमंडणगड. १ मेज कोहारगड. १

महपालगड. १ भीमगड िनजक कपशेर. १ ब ु ंदकोट. १ कोट येल ू र. १ कै लासगड. १ महमंडणगड.
१ अज
ु नगड. १ अकाटगड. १ पडवीरगड. १ भंजनगड. १ राजगड चंद. १ मदोमतगड चंद. १
म
ुखणेगड कोटवेल. १ भात ुर. १ पालेकोट. एक
ू ण ३८.
घाटाखालं गड कोट
१ पतनगदनेगड. १ जगदेवगड. १ के वळगड. १ गगनगड. १ मदगड. १ कत ुरगड. १
रगड. १ बळगड. १ मातडगड. १ क ृ णागर चंद. १. शारंगगड चंद. १ लागगड चंद. १ कोट
बचंद. १ स
ुदशनगड. १ महाराजगड. १ क ृ णागरगड. १ रंजनगड. १ शदगड. १ मलकाज ु नगड.
१ ाणगड. १ क ु जंरगड. १ आरकोटगड. १ कनाटकगड. १ बगेवाळ ं ुगड. १ बहरवगड. १ कोटस ुभा.
१ मनगड. १ कोट कळ ूर. १ बेटवल ऊफ के मल. १ वशाळगड. १ कोट मल. १ चेलगड चंद.
१ कोट देवणापाट. १ रामगड. १ चंताहर कोट. १ व दाचल कोट. १ चवीकोट. १
नलिसाजतगड. १ यशवंतगड. १ देवगड. एक ू ण ४१. ृ
एकदं र बेरज ७९.
एकदं र गड बेरज
५० थम पनास. १११ नवे िराजयांनी वसवले. ७९ कनाटक ांतीच

एक
ू ण २४०.
११७.
११७. ‘दोन ांत मळ
ून एक राय
राय..’
एणेमाण  आपल राय सालेर कयापास ून गोदावर नद अलकडे क ु ल देश वरघाट
तळघाट त ु ंगभा पावेत हा एक ांत, व त
ु ंगभे पलकडे दे खील कोहार, बाळाप ूर, चंद, येल ू र
सरद कावेर पावेत हा एक ांत. असे दोन ांत मळ ून एक राय आहे. ऐशी तजवीज कन
संभाजी िराजयास पहायास ठे वल. याजवळ जनादन नारायण सरकारक ू न व सोनाजी नाईक
बंक व बाबाजी ढमढेरे असे ठे वले. आण प ुाच
 समाधान के ल कं, “आपण रायगडास जात.
धाकटा प
ु राजाराम याचे लन कन घेत. मग रायभाराचा वचार कतय तो कं . त ं वडील
ू
प
ु आहेस. सव कार  भरंवसा त
ुमचा.” अस  बोल
ून रायगडास गेले.
११८.
११८. राजारामाचे लन
धाकटा प
ु राजाराम यास वध
ू पाहातां तापराव प ूवल सेनापती होते. यांची कया नवर
नेमत के ल. आण लन सद त  पाववल. वध ूच  [नांव] सौभायवती जानकबाई अस  ठेवल.
64
मोठा महोछाह के ला. दानधम अपार के ले.
११९.
११९. राजांस वराची यथा
मग कांहं दवसांनीं राजास यथा वराची जाहाल. राजा प योक. कालान जाणे.
वचार पाहातां आय ुयाची मयादा जाल. अस  कळ
ून जवळील कारक ु ू न व ुह जरे लोक होते
यांमये सय, भले लोक बोलाव ून आणले. बतपशील:-
कारक ू न
न : १ नळोपंत धानप ु. १ हादपंत १ गंगाधरपंत, जनादनपंतांचे प ु. १ रामचं
नळकं ठ. १ रावजी सोमनाथ. १ आबाजी महादे व. १ जोतीराव. १ बाळभ ू चटणीस.
ुह जरे लोक
लोक : १ हरोजी फरजंद. १ बाबाजी घाडगे. १ बाजी कदम. १ म ुधोजी सरखवास. १
स
ुयाजी माल ुसरा. १ महादजी नाईक पानसंबळ.
१२०. राजांचे दे हावसान

१२०.
असे मातबर लोक जवळी बोलाव ून आणले. मग यांस सांगतले कं, “आपल आय ुयाची
अवधी जाल. आपण कै लासास ीचे दशनास जाणार. शरर ीण देख ून पहाळयावर संभाजी
राजे वडील प ु यांस सांगतल [होत ] कं, ‘त
ुह दोघे प
ु आपणास यांस राय वां ूटन देत.
आण उभयतां स ुखप राहाण .’ हणोन सांगतल. परंत ु वडील प ु संभाजी राजे यांनीं ऐकल
नाहं. शेवट आपला तो नदानसमय दसताहे. राय यां शवाजीन  चाळीस हजार होनाचा प ुण 
महाल होता, यावर एक ोड होनाच  राय पैदा केल. हे गड, कोट व लकर पागा ऐस 
मेळवल, परंत ु मज माघार  ह राय संरण करणार ऐसा प ु दसत नाहं. कदाचत धाकटा
क
ु ं वार राजाराम वांचला तर तो एक ह राय व ृद त
 पाववील. संभाजी राजे वडील प ु जाणता
आहे, परंत ु ब ुद फटकळ आहे. अपब ुद आहे. यास काय कराव  ? आपण तो याण करत.
त
ुह कारक ू न व ुह जरे मराठे कदम या रायांतील आहां. त ुहांस या गोी कळया असाया.
आपणां माघार  संभाजी राजे परामान  राय सव आटोपतील. लकरह थोरला राजा संभाजी
हण ून याजकडे डौल देऊन मळतील. राजाराम धाकटा हण ून याजकडे लकर येणार नाहं.
सरकारक ू न राजारामाचा पपात कन उभयतां बंध ं ूस राय वाट ून दोन राय  कं हणतील.
शेवट लकरचे मराठे कारक ु नांचे वचारांत येणार नाहत. शेवट अवघे सरकारक ु नांस वास देऊन
धरतील. संभाजी राजे हे आपले वेळचे थोर थोर ाण यांस मारल. ाण हया करल. प ु ढ
मराठे यास लकरचे सरदारांसह मारल, धरल, इजत घेईल. लहान माणस , ग
ु ल ाम, यां च ा पगडा
पडेल, आण थोर लोकांची चाल मोडील. संभाजी कै फ खाईल, गांया ओढल, इषकबाजी करल.
गड-कोट-देशामय
 अनाईक होईल. राजा पराम ृष करणार नाहं. य खजीना सव उडवील. सव
राय गमावील. संभाजीचे ग
ूण ऐक
ू न औरंगजेब दलह
ून चाल ून येईल. भागानगर, वजाप ूर
65
मगल घेईल. ह  रायह घेतील, आण संभाजी शेवट दगा खाईल. जे गती मलक अंबर
नजामशाहा याचा प ु फेखान मलका माघारां जाहाला, आण पातशाह ब ुडवल, तैशीच
संभाजी राजा करल. मग राजाराम राय कं लागेल. तेहां गमावल राय साधील. मजपेां
पराम वशेष करल. हं प ुाची लण
. आतां कारक ू नांमये माझे वेळचे थोरले कारक ू न यांस तो
संभाजी वाच ू दे णार नाहं. यांपैकं एक हादपंत नराजीपंतांचे प ु व रामचंपंत नळोपंताचे प ु
हे दोघे ाण परामी होतील. नळोपंत, धानाचाप ु, हाह नांव धरल. या वेगळे कोणी होणार
होतील. मरायांमय  बह ु तक
े संभाजी मोडील. उरयापैकं संताजी घोरपडे व बहरजी घोरपडे व
धनाजी जाधव हे जर वांचले तर मोठे पराम करतील. मोडल राय हे तघे ाण व तघे
मराठे सांवरतील.” अस  बोलल. येणेमाण  राजे बोलले. सवाचे कं ठ दाट ून नेांपास
ून उदक व ं
ू
लागल. परम द ुःख जाल. या उपर राजे बोलले कं , “त ुह च
ुक
ू र होऊं नका. हा तो म ृय
ुलोकच
आहे. या माग  कती उपन जाले ततके गेले. आतां त ुहं नमळ स ुखप ब ुदन
 असण . आता
अवघे बाहेर बैसा. आपण ीच  मरण करत.” हणोन अवघयांस बाहेर बसवल. आण
िराजयांनीं ीभागीरथींचे उदक आणव ून नान के ल. भम धारण कन ा धारण के ल. आण
योगायास कन, आमा ांडास नेऊन दशार  फोड
ून ाणयाण के ल. शालवाहन शके १६०२,
रौनाम संवतरे, चै श ुद १५ रववार दोन हरं काळ रायगडी जाला. या नंतर शवद ूत
वमान घेऊन आले, आण [राजे] वमानीं बैस ून कै लासास गेल. ह
 जड शरर, (याचा) म
ृय
ुलोकं
याग के ला.
१२१.
१२१. अश
ुभचहे व उरया
िराजयाच
 देहावसान जाल ते दवशीं प ृवीकं प जाहाला. गगनीं ध ूमके त उदेला. उकापात
आकाशाह ून जाला. राीं जोड-इंधन ुय
 नघालं. अदशा ददाह होऊन गेया. ी शंभ ुम हादेवीं
तयाच  उदक रांबर जाल. पायांतील मय बाहेर पड ून अमासवणी उदक जाहाल. ऐशी अर 
जाहालं. मग िराजयाच  कलेवर चंदनका  व बेलका  आण ून दध के ल. िया राजपया, कारक ू न
व ुह जरे सव लोकांनीं सांगतल कं, धाकटा प ु राजाराम यांनीं या करावीं. सवानीं खेद के ला.
राजाराम यांनीं अयंत शोक के ला. यानंतर उरकाय कनानीं कराव  अस  सद के ल. वडील
प
ु संभाजी राजे वेळेस नाहत, याजकरतां धाकयांनीं या के ल. ऐस  िराजयाच
 चर-आयान
उपन काळापास
ून देहावसानापयत जाहाल.
१२२.
१२२. राजा अवतारच
अवतारच..
राजा साात
् के वळ अवतारच जमास येऊन पराम के ला. नमदा पास
ून रामेरपयत
ाह फरल. दे श काबीज के ला. अदलशाह, क
ु त
ूबशाई, नजामशाई, मगलाई ा चार पातशाा
66
व सम ुांतील बेवीस पादशाहा असे जेर ज कन, नव च राय साध ून मराठा पातशाहा
संहासनाधीश छपती जाहाला. तइछा मरण पाव ून कै लासास गेला. ये जातीचा कोणी माग

जाहाला नाहं. प
ु ढ होणार नाहं. अस
 वतमान महाराजाच  जाहाल. कळल पाहजे.
१२३.
१२३. फल
ुती.ी .
चर प
ुयोक िराजयाचे जे घरं लह ून ठेवतील. यांया भायास पारावार नाहं. व जे
वाचतील यांस मोठ  प
ुय जोडेल. नप ुयांस प
ु होतील व दरयांस लमीवंत होतील व
अपेशयांस यशवंत होतील. व प ुयोक परामी होतील. जे प ुवंत असतील यांसह प ु
होतील. जे लमीवंत असतील ते वशेष भायवंत होतील. यशवी असतील ते िदवजयी होतील.
 सव मनोरथ प ूण होतील. बर
 समजण  ह. बखर संप ूण
 जाहाल. चै श
ुद तपदा ते
दवशीं वणन समा जाहाल. ईर संवतर. म ुकाम चंद. शालवाहन शके १६१६ [त] जाहाल.
कळल पाहजे. बह
ूत काय लहण
? हे वनंती.

सभासद बखर

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

You might also like

सभासद बखर

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

सभासद बखर

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

8/14/2019 Shivaji Maharaj (sabhasad bakhar)

२९ लकराची रत १८

६१ राजे राजगडास ३४

९३ पहाळा-रायबाग घेतले. ४९

ीमंत महाराज राजी राजाराम साहेब छपती ,

आपणच अवतरल आहे .प ु ढ बह

ठेवल .या गडाया चार माया वसवया .ककणात चंदरराव मोरे हण ून राय करत होते .व

िजतेन [जयेन?] लभते लमीं म ृय

असा नीतीमय  वचार सांगतला आहे .याजकरतां य ुद कराव

धरावा ,ऐसी खानांनी तजवीज के ल ] आहे .[” हण

वाटते .हा सैदबंडा इतका यात ून द

रणकं दन जाल .ऐसे मारामार कन ही ,घोडे ,उं ट व मालमा व पालया वजीर पाडाव कन आणले.

वजीर पाडाव जाहाले बतपशील-

तसेच ज ुमदार, कारभार, जमनीस करावे. अशा पांच हजारया सरनोबताया ह ु क

३०. पायदळास आा

मळोन एक सरनोबत येसाजी कं क हण

 जाल. “कले अवघे पादशाहास ावे आण दलस चलाव

६३. “एक गड घेतला

कडीं दलं. य अपार दल. व

६४. इतरह गड घेतले.

६५. संभाजी राजगडास

१ साठ लोक हण

६७. पहाळा आदलशाहकडे

६९. संभाजी मोगलांचा हहजार

बोलले. मग औरंगाबादे स िराजयाची फौज नघोन गेल.

नाहं. याजकरतां जाव  तर आपण खासा लकर घेऊन जाव  .” असा वचार के ला . आण मकाजी आनंदराव

के ले. दोन वजीर मगलाई सांपडले. असे फे कन आले. तो प

इखलासखान व बेलोलखान पाडाव जाले. ऐसा क ु ल स

कांकडे पंचहजार मोठा लकर धारकर, याण  य

हं वतमान  बहाद

भेट घेऊन जातील, अशी बळकट के ल.

याजवर रघ ुनाथपंतीं व हंबीररायांनीं िराजयाकडे जास

११६. रायाची मोजदाद

१ पोते. १ सौदागीर. १ पालखी. १ कोठ. १ इमारत. १ वहल. १ पागा. १ सेर १ दनी.

खजीना नाण वार व कापड िजनसवार बी॥

कापड जर व साधे व रंगाचे व । धाय संह, रस संह,

घोडे-राऊत संया पागा सलेदार १,०५,००० एक ल, पांच हजार तपशील.

पागा ४५,००० यांचे सरदार. नांव  :

भवानराव. १ आनंदराव हशमहजार. १ तेलंगराव. १ पाजी भसले. १ यंकटराऊ खांडकर. १

हशम मावळे सरदार असामीं १०००,००० सरदार:-

नवे िराजयांनीं गड वसवल यांचीं नांव नशीवार स

१ राजगड चार माया. १ तोरणा ऊफ चंडगड. १ के ळजा. १ वैराटगड. १ कमलगड.

कनाटक ांतींचे गड के ले नवे एक

मकरंदगड. १ ब ुरवडगड. १ सोमशंकरगड. १ हातमलगड. १ भ ूमंडणगड. १ मेज कोहारगड. १

मोठा महोछाह के ला. दानधम अपार के ले.

१२०. राजांचे दे हावसान

You might also like