Η Θεσσαλονίκη Στις Περιγραφές Των Περιηγητών. Λατρευτικά Μνημεία 12ος-19ος Αιώνας.

&.
Λ&κ*Λ
'7 *^2Γ Η Π Έ
te'^töf!!^r"^ö^sÄ!»sgrrÄr"
SAôniQue Avec Ι,Λ
ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ
ΣΤΟ ΤΜΗΜΑ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ ΚΑΙ ΜΕΣΩΝ ΜΑΖΙΚΗΣ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ

ΤΟΥ ΕΘΝΙΚΟΥ ΚΑΙ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡίΑΚΟΥ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΑΘΗΝΩΝ
ΑΘΗΝΑ 1998
\ \ MM ì 9 9 9
[g ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ \ % \
Α*/
ΣΑΠΦΩ ΤΑΜΠΑΚΗ
Η ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ ΣΤΙΣ ΠΕΡΙΓΡΑΦΕΣ

ΤΩΝ ΠΕΡΙΗΓΗΤΩΝ
ΛΑΤΡΕΥΤΙΚΑ ΜΝΗΜΕΙΑ
12ος - 19ος αιώνας μ.Χ.
ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ
ΣΤΟ ΤΜΗΜΑ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ ΚΑΙ ΜΕΣΩΝ ΜΑΖΙΚΗΣ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ
ΤΟΥ ΕΘΝΙΚΟΥ ΚΑΙ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΟΥ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΑΘΗΝΩΝ
ΑΘΗΝΑ 1998
Στην Εύα, στον Χριστόφορο
στον Row If
Πρόλογος
Από καλή τύχη και τελείως συμπτωματικά βρέθηκε στα χέρια μου, πριν
λίγα χρόνια, μία παλαιά έκδοση ταξιδιωτικής περιγραφής της Θεσσαλονίκης.
Το κείμενο παρουσίαζε μεγάλο ενδιαφέρον γενικά, αλλά κυρίως παρείχε
πληροφορίες σχετικά με τα μνημεία της, γεγονός που με ώθησε στην
αναζήτηση και άλλων παρόμοιων. Η ιδέα να αξιοποιηθούν κατά τρόπο
επιστημονικό οι μαρτυρίες των περιηγητών για την Θεσσαλονίκη και να
αποτελέσουν αντικείμενο διδακτορικής διατριβής έγινε αμέσως και με
ευχαρίστηση αποδεκτή από τον καθηγητή κ. Γ.Λάββα.
Στον καθηγητή κ. Γ.Λάββα οφείλω θερμότατες ευχαριστίες για την

ενθάρρυνση, την υποστήριξη, την κατανόηση, την συνεργασία, το ενδιαφέρον
και την ανεκτικότητα του.
Ευχαριστώ εγκάρδια την καθηγήτρια κ. Χ.Μαυροπούλου-Τσιούμη, η οποία
παρακολούθησε, επίσης από κοντά, όλες τις φάσεις της πορείας της έρευνας
και της συγγραφής. Οι υποδείξεις της υπήρξαν πολύτιμες.
Για την πρόθυμη βοήθεια, την φιλοφροσύνη και την συμπαράσταση του
ευχαριστώ πολύ τον καθηγητή κ. Ν.Νικονάνο.
Ευχαριστώ επίσης την καθηγήτρια κ. Π.Ρηγοπούλου για την συμμετοχή της
στην εισηγητική επιτροπή της υπό κρίση διατριβής.
Το προσωπικό των Βιβλιοθηκών, στις οποίες εργάστηκα, ευχαριστώ για

την πρόθυμη βοήθεια τους. Ιδιαίτερα ευχαριστώ την κ. Σ.Παπαγεωργίου από
την Γεννάδειο Βιβλιοθήκη και την κ. Φ.Σύρα-Νικολακάκη από την Κεντρική
Βιβλιοθήκη του Α.Π.Θ.
Η συμπαράσταση του κ. Π.Χονδρογιάννη, από την Βιβλιοθήκη του
Κ.Β.Ε./Α.Π.Θ., στην αναζήτηση πολλών εντύπων για την τεκμηρίωση υπήρξε
συγκινητική και για αυτό τον ευχαριστώ.
Την φίλη και συνέδελφο κ. Ε.Τιμπλαλέξη ευχαριστώ πολύ για την

βοήθεια της.
Θερμά ευχαριστώ ακόμη τη νέα συνάδελφο κ. Μ.Διαμαντή για την ευγενική
της υποστήριξη σε όλες τις πρακτικές λεπτομέρειες κατά το τελευταίο στάδιο
της εργασίας.
Την "φιλάρχαιο" κ. Ν.Παπασαραντοπούλου ευχαριστώ θερμότατα για τις
γονικές συζητήσεις, για την διάθεση της βιβλιοθήκης της και για το κουράγιο
που μου έδωσε σε όλη την διάρκεια της εργασίας.
Η ηθική συμπαράσταση της παιδικής μου φίλης κ. Τ.Βιτάλη ήταν ανεκτίμητη.
Περιεχόμενα
Πρόλογος Ι
Περιεχόμενα Π
Βιβλιογραφία m
Κατάλογος πινάκων XLIV
Μέρος Πρώτο
Εισαγωγή 1
Ι. Ναοί
Αγ.Αικατερίνη 12
Άγ.Απόστολοι 14
Άγ.Δημήτριος 20
Αγ.Θεοδώρα 43
Αγ.Μηνάς 47
Άγ.Παντελεήμων 51
Αγ.Σοφία 55
Αχειροποίητος 75
Μονή Βλατάδων 88
Νέα Παναγία 93
Παναγία Χαλκέων 96
Προφήτης Ηλίας 100
Ροτόντα 106
Υπαπαντή 120
Καθολικός Ναός 121
Μητρόπολη Αγ.Δημητρίου 122

Άγ.Νικόλαος ο Τρανός 125
Ναός Αγ.Γεωργίου 126
Π. Συναγωγές 128
ΠΙ. Τουρκικά τεμένη

Τζαμιά 131
Τεκές Μεβλεβήδων 135
Συμπεράσματα 138
Πίνακες
Μέρος Δεύτερο
Κατάλογος λημμάτων περιηγητών, αριθμοί δελτίων 1-68

ΠΙ
Βιβλιογραφία
Στα ελληνικά
Αρχιμανδρίτης Κτενάς, Χρ., Τα κειμηλιαρχεία της εν ΑγίωΌρει
Άθω ιεράς, βασιλικής, πατριαρχικής
και σταυροπηγιακής Μονής του
Δοχειαρίου, ΕΕΒΣ 7 (1930), 121-122.
Ασημακοπούλου-Ατζακά, Π., Η τεχνική opus sectile στην εντοίχια

διακόσμηση, Θεσσαλονίκη 1980.
Ασημακοπούλου-Ατζακά, Π., Τα προβλήματα του χώρου νότια από

το ναό της Αγιας Σοφίας στη
Θεσσαλονίκη, Θεσσαλονικέων Πόλις
1(1997), 62-71.
Αστρεινίδου-Κωτσάκη, Π. & Πρώτες παρατηρήσεις στη
Στεφάνου-Κατσανίκα, Ε., θεμελίωση και στις ρηγματώσεις της
Αγίας Σοφίας, Αναστηλώσεις
Βυζαντινών και & Μεταβυζαντινών
Μνημείων, Πρακτικά Διεθνούς
Συμποσίου Θεσσαλονίκης 1985,
Θεσσαλονίκη 1986, 91-104
Βακαλόπουλος, Α.Ε., Η χρονολόγησις του κωδωνοστασίου

της Αγ,Σοφίας Θεσσαλονίκης,
Byzantion 21 (1951), 333-339.
Βακαλόπουλος, Α.Ε., Η μαρτυρία του περιηγητού Robert de

Dreux περί του κωδωνοστασίου της
Αγίας Σοφίας Θεσσαλονίκης, ΕΕΒΣ
23 (1953), 604-614.
Βακαλόπουλος, Α.Ε., Υπήρξε επί Τουρκοκρατίας

μητροπολιτικός ναός ο Αγιος
Γεώργιος και πότε;, Μακεδόνικα 4
(1955-1960), 547-549.
Βακαλόπουλος, Α.Ε., Ένας Γάλλος Έλγιν στη

Θεσσαλονίκη, Μακεδόνικα 25 (1983-
1986), 24-32.
Βακαλόπουλος, Α.Ε., Η Θεσσαλονίκη και η περιοχή της
Πέλλας Γιαννιτσών στα 1828,
Μακεδόνικα 26 (1987-1988), 169-
190.
Βακαλόπουλος, Α.Ε., Η Θεσσαλονίκη στα 1838,

Θεσσαλονίκη 3 (1992), 131-151.
Βακαλόπουλος, Κ.Α., Η Μακεδονία στα 1715, Μακεδόνικα

11(1971), 260-271.
Βακαλόπουλος, Κ.Α., Περιγραφή της Θεσσαλονίκης από

τον περιηγητή De la Croix,
Μακεδόνικα 11 (1971), 272-281.
Βακάρος, Δ., Ο Μυροβλύτης Άγιος Δημήτριος,

Γρηγόριος ο Παλαμάς 65 (1982), 92-
104.
Βακάρος, Δ., Το μύρον του Αγιου Δημητρίου του

Θεσσαλονικέως, Θεσσαλονίκη 1984.
Βασδραβέλλης, Ι.Κ., Ο βομβαρδισμός της εν Θεσσαλονίκη

εκκλησίας του Αγίου Μηνά παρά των
Ενετών, Γέρας Αντωνίου
Κεραμοπούλλου, Αθήναι 1953,420-
425.
Βασδραβέλλης, Ι., Ιστορικά Αρχεία Μακεδονίας. Γ'.

Αρχείον Μονής Βλαττάδων (1466-
1839), Θεσσαλονίκη 1955.
Βαχτσεβάνου, Φ., Το Hamza Bey τζαμί από το αρχικό

"mescid" της Hafsa, Θεσσαλονίκη 1
(1985), 391-411.
Βέης, Ν., Αι πασχάλιοι επιγραφαί του Αγίου

Δημητρίου Θεσσαλονίκης και ο
μητροπολίτης αυτής Ισίδωρος
Γλαβάς, BNJb 7(1930), 140-160.
Βελένης, Γ., Το πολύκογχο ιερό Βήμα των

τρισυπόστατων εκκλησιών της
Τουρκοκρατίας, Εκκλησίες στην
Ελλάδα μετά την Άλωση, 1453-1850,
τ.Π, Αθήνα 1982, 13-19.
Βελένης, Γ., Ο πυλώνας της μονής των Αγίων
Αποστόλων Θεσσαλονίκης,
Αφιέρωμα στη μνήμη Στυλιανού
Πελεκανίδη, Θεσσαλονίκη 1983, 23-
36.
Βελένης, Γ., Τέσσερα πρωτότυπα κιονόκρανα στη

Θεσσαλονίη, ACIAC 10 (1980),
Θεσσαλονίκη 1984, τ. II, 669-679.
Βενιαμίν εκ Τουδέλης, Το βιβλίο των ταξιδιών στην Ευρώπη,

την Ασία και την Αφρική, 1159-1173,
εισαγωγή-σχολια: Μεγαλομάτης, Κ.,
Σαββίδης, Α.,μετάφραση:
Βλαχοπούλου, Φ.„ Αθήνα 1994.
Βοκοτοπουλος, Π.Λ., Οι μεσαιωνικοί ναοί της

Θεσσαλονίκης και η θέση τους στα
πλαίσια της βυζαντινής ναοδομίας, Η
Θεσσαλονίκη μεταξύ Ανατολής και
Δύσεως, Πρακτικά συμποσίου
τεσσαρακονταετηρίδος της
Εταιρείας Μακεδόνικων Σπουδών,
30.10-1.11 1980,97-110.
Γκίνης, Δ., Λόγος ανέκδοτος Κωνσταντίνου

Αρμενοπούλου εις την προεόρτιον
εορτήν του Αγίου Δημητρίου, ΕΕΒΣ
21 (1951), 145-162.
Γκιολές, Ν., Ένα εικονογραφικό παράλληλο των

μωσαϊκών του τρούλου της Ροτόντα
της Θεσσαλονίκης, Παρουσία 1
(1982), 123-137.
Γούναρης, Γ., Αι εορταστικαί επιγραφαί των

ψηφιδωτών του τρούλλου του
Αγ.Γεωργίυ (Rotonda)
Θεσσαλονίκης, Μακεδόνικα 12
(1972), 200-227.
Γούναρης, Γ., Η ανάγλυφη εικόνα δεομένης του

Μουσείου Βυζαντινού Πολιτισμού
Θεσσαλονίκης. Παναγία ή Αγία
Θεοδώρα;, Βυζαντινά 18 (1995-
1996), 331-338.
Δημητριάδης, Β., Η Κεντρική και Δυτική Μακεδονία
κατά τον Εβλιά Τσελεμπή,
Θεσσαλονίκη 1973.
Δημητριάδης, Β., Τοπογραφία της Θεσσαλονίκης κατά

την εποχή της Τουρκοκρατίας 1430-
1912, Θεσσαλονίκη 1983.
Εβλιά Τσελεμπή Ταξίδι στην Ελλάδα, έρευνα-

λογοτεχνική απόδοση Χειαδάκης Ν..
Αθήνα 1991.
Ελευθεριάδου, Κ., Σωστικές ανασκαφές Θεσσαλονίκης,

ΑΕΜΘ 2 (1988), 272-273.
Ευαγγελίδης, Δ., Εικονομαχικά μνημεία εν

Θεσαλονίκη, ΑΕ 1937,341-351.
Ευαγγελίδης, Δ.Ε.,, Η Παναγία Χαλκέων, Θεσσαλονίκη

1954.
Ευγενίδου, Δ., Ο ναός της Παναγίας Χαλκέων, Η

Θεσσαλονίκη και τα μνημεία της, 9η
Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων,
Θεσσαλονίκη 1985, 86-91.
Ζάρρα, Ι., Η θρησκευτική ζωγραφική στη

Θεσσαλονίκη κατά τον 19ο αιώνα,
(διδακτ. διατρ.), Θεσσαλονίκη 1997.
Θεοτοκά, Ν., Περί των κιβωρίων των ναών του

Αγ.Δημητρίου Θεσσαλονίκης και
Κωνσταντινουπόλεως, Μακεδόνικα 2
(1941-1952), 395-413.
Θεοχάρη, Μ., Ψηφιδωτή εικών του Αγίου

Δημητρίου και η ανεύρεσις των
λειψάνων του Αγίου εις Ιταλίαν,
ΠΑΑ 53 (1978), 508-536.
Θεοχαρίδης, Γ.Ι., Η "Rotonda" του Αγίου Γεωργίου εις

τας αναμνήσεις του Robert de Dreux,
Προσφορά εις Σ.Κυριακίδη,
Ελληνικά, Παράρτημα 4,
Θεσσαλονίκη 1953,636-649.
Θεοχαρίδης, Γ.Ι., Η Νέα Μονή Θεσσαλονίκης,

Μακεδόνικα 3 (1953-1955), 339-352.
VII
Θεοχαρίδης, Γ.Ι., Ο ναός των Ασωμάτων και η Rotonda

του Αγίου Γεωργίου Θεσσαλονίκης,
Ελληνικά 13 (1954), 24-70.
Θεοχαρίδης, Γ.Ι., Ο Ζωγράφος της ιστορικής

τοιχογραφίας εν τη Βασιλική του
Αγίου Δημητρίου Θεσσαλονίκης,
Μακεδόνικα 4 (1955-1960),
Σύμμεικτα, 543-545.
Θεοχαρίδης. Γ.Ι., Δύο νέα έγγραφα αφορώντα εις την

Νέαν Μονήν Θεσσαλονίκης,
Μακεδόνικα 4 (1955-1960), 315-351.
Θεοχαρίδης, Γ.Ι., Οι ιδρυταί της εν Θεσσαλονίκη

μονής των Βλαττάδων, Γρηγοριος ο
Παλαμάς 42 (1959), 5-26 και 350-
353.
Θεοχαρίδης, Γ.Ι., Οι ιδρυταί της εν Θεσσαλονίκη

μονής των Βλαττάδων, Πανηγυρικός
τόμος εορτασμού της εξακοσιοστής
επετείου του θανάτου του Αγίου
Γρηγορίου του Παλαμά,
αρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκης, 1359-
1959, Θεσσαλονίκη 1960,49-70.
Θεοχαρίδης, Γ.Ι., Ο Ματθαίος Βλάσταρις και η μονή

του κυρ Ισαάκ εν Θεσσαλονίκη,
Byzantion 40 (1970), 437-459.
Θεοχαρίδης, Γ.Ι., Η αγία εκκλησία η εν τω Σταδίω;

Νέαι απόψεις επί παλαιού
προβλήματος, Μελετήματα στη μνήμη
Β,Λαούρδα, Θεσσαλονίκη 1975, 203-
239.
Θεοχαρίδης, F.I., Σίρμιον ή Θεσσαλονίκη;

Επανεξετασις μιας κριτικής
εξετάσεως της περί του Αγίου
Δημητρίου παραδόσεως, Μακεδόνικα
16 (1976), 269-308.
Θεοχαρίδης, Γ.Ι., Βιβλιοκρισίαι, Μακεδόνικα 23

(1983), 375-408.
Θεοχαρίδης, Γ.Ι., Βιβλιοκρισίαι, Μακεδόνικα 27

(1989-1990), 420.
Θεοχαρίδου, Κ., Τα ψηφιδωτά του τρούλου στην Αγία
Σοφία Θεσσαλονίκης. Φάσεις και
προβλήματα χρονολόγησης, ΑΔ
31(1976), Α', 265-275.
Θεοχαρίδου, Κ., Προβλήματα αποκατάστασης της

δυτικής πλευράς, του
κλιμακοστασίου και των βορείων
προσθηκών στην Αχειροποίητο
Θεσσαλονίκης, 3ο Συμπόσιο Βυζ. &
Μεταβυζ. Αρχαιολογίας και Τέχνης,
Περιλήψεις, Αθήνα 1983, 33-34.
Θεοχαρίδου, Κ., Αχειροποίητος: Προβλήματα

στερέωσης και αποκατάστασης,
κριτήρια και έκταση των
επεμβάσεων, Αναστηλώσεις
Βυζαντινών και & Μεταβυζαντινών
Μνημείων, Πρακτικά Διεθνούς
Συμποσίου Θεσσαλονίκης 1985,
Θεοχαρίδου, Κ., Η Ροτόντα της Θεσσαλονίκης. Νέα

στοιχεία με αφορμή τις
αναστηλωτικές εργασίες, ΔΧΑΕ16
(1991-1992), περ. Δ', 57, 62-63.
Θεοχαρίδου, Κ., Η αρχιτεκτονική του Ναού της Αγίας

Σοφίας στην Θεσσαλονίκη, Από την
ίδρυση του μέχρι σήμερα, Αθήνα
1994.
Θεοχαρίδου, Κ. & Αναστηλώσεις Βυζαντινών και &

Μαυροπούλου-Τσιούμη, Χ., Μεταβυζαντινών Μνημείων,
Πρακτικά Διεθνούς Συμποσίου
Θεσσαλονίκης 1985, Θεσσαλονίκη
1986.
Ιωαννίδου, Ν., Ιστορική τοποθέτηση και αρχές

επέμβασης από τη μελέτη στερέωσης
του Ναού του Αγ.Παντελεήμονα,
Αναστηλώσεις Βυζαντινών και &
Μεταβυζαντινών Μνημείων,
1986,131-145.
κ
Ιωαννίδου, Ν.& Τραγανού- Ναός Αγίου Παντελεήμονα, Στοιχεία

Δεληγιάννη. Ο., τεκμηρίωσης επεμβάσεων, 7ο
Συμπόσιο Βυζαντινής και
Μεταβυζαντινής Αρχαιολογίας και
Τέχνης, Αθήνα 1987, 34-35.
Καλπακίδης, Π., Περί των Ιερών Λειψάνων του Αγίου

Ενδόξου Μεγαλομάρτυρος Δημητρίου
του Μυροβλύτου, Γρηγοριος
Παλαμάς 63 (1980), 203-213.
Καμπούρη, Μ., Δύο κιονόκρανα της Αγίας Σοφίας

Θεσσαλονίκης, ΕΕΠΣΠΘ 6,1 (1973-
74), 65-80.
Καμπούρη-Βαμβούκου, Μ., Ο ναός του Αγίου Μηνά στη

Θεσσαλονίκη. Νέος τύπος
εκκλησιαστικής αρχιτεκτονικής, στο
Εκκλησίες στην Ελλάδα μετά την
Άλωση, 1453-1850, τ.ΙΠ, Αθήνα
1989.
Καμπούρη- Βαμβούκου, Μ. & Η παλαιολόγεια ζωγραφική στη

Παπαζώτος, Θ., Θεσσαλονίκη, Θεσσαλονίκη 1985.
ΚανονΙδης, Ι., Σωστική ανασκαφή στο χώρο της

Πλατείας Κυπρίων Αγωνιστών,
ΑΕΜΘ 7 (1993), 343-354.
Κανονίδης, Ι., Η περιοχή του Διοικητηρίου στα

παλαιοχριστιανικά και βυζαντινά
χρόνια, ΑΕΜΘ 10Β (1996), 559-570.
Κίσσας, Σ., Ταφικό μνημείο μέσα στην Αγία

Σοφία Θεσσαλονίκης, 2ο Συμπόσιο
Βυζαντινής και Μεταβυζαντινής
Αρχαιολογίας και Τέχνης, Αθήνα
1982,44-45.
Κίσσας, Σ., Η μονή της Μικρής αγίας Σοφίας στη

Θεσσαλονίκη, Η Θεσσαλονίκη 1
(1985), 325-339.
Κίσσας, Σ., Ο ναός της Αγίας Σοφίας, Η

Κίσσας, Σ., Ο ναός της Νέας Παναγίας, Η
Θεσσαλονίκη 1985,148.
ΚΙσσας, Σ., Ο ναός της Υπαπαντής,

Η Θεσσαλονίκη και τα μνημεία της,
9η Εφορεία Βυζαντινών
Αρχαιοτήτων, Θεσσαλονίκη 1985,
184.
Κίσσας, Σ., Μολυβδόβουλλα από τα υπερώα της

Αγ.Σοφίας Θεσσαλονίκης, στο
Studies in Byzantine Sigiïlography 2
(1990), 185-202.
Κίσσας, Σ., Ταφικό μνημείο μέσα στην Αγία

Σοφία Θεσσαλονίκης, Μουσείο
Βυζαντινού Πολιτισμού, 3 (1995),
28-35.
Κοντογιάννης, Π.Μ., Βιβιοκρισία για τον Robert de Dreux,

Ελληνικά 1 (1928), 194-201.
Κουμαριανού Α., Τόπος και εικόνα, τομΖ', Αθήνα

1985,9-48.
Κουρκουτίδου-Νικολαΐδου, Ε., Οι δύο άμβωνες της βασιλικής του

Μουσείου στους Φιλίππους,
Αφιέρωμα Πελεκανίδη, Θεσσαλονίκη
1983,197-212.
Κουρκουτίδου-Νικολαΐδου, Ε., Η Ροτόντα, Η Θεσσαλονίκη και τα

μνημεία της, 9η Εφορεία Βυζαντινών
33-43.
Κουρκουτίδου-Νικολαΐδου, Ε., Ο ναός της Αχειροποιήτου, Η

Κουρκουτίδου-Νικολαΐδου, Ε., Αχειροποίητος. Ο μεγάλος ναός της

Θεοτόκου, Θεσσαλονίκη 1989
Κουρκουτίδου-Νικολαΐδου, Ε. ΑΔ 29 (1973-74),Β2,284.
& Μαυροπούλου-Τσιούμη, Χ.,
Κουρκουτίδου-Νικολαΐδου, E. ΑΔ33(1978),Β2, 244.
Κουρκουτίδου-Νικολαΐδου, Ε. ΑΔ33 (1978),Β2,237.

Κουρκουτίδου-Νικολαΐδου, Ε., ΑΔ 33 (1978), Β2,238.

&Τσιούμη, Χ.,
Κουρκουτίδου-Νικολαΐδου, Ε. ΑΔ 33 (1978), Β2,242.

& Τσιούμη, Χ.,
Κουρκουτίδου-Νικολαΐδου, Ε. ΑΔ 34 (1979), Β2, 288.

& Τσιούμη, Χ.,
Κουρκουτίδου-Νικολαΐδου, Ε. ΑΔ 34 (1979), Β2,286-287.

Κουρκουτίδου-Νικολαΐδου,Ε & ΑΔ 34 (1979), Β2, 286.

Μαυροπούλου-Τσιούμη, Χ.,
Κουρκουτίδου-Νικολαΐδου, Ε., ΑΔ36(1981),Β2,312-313.

Κουρκουτίδου- Νικολαΐδου, Ε. Περίπατοι στη βυζαντινή

& Τούρτα, Α., Θεσσαλονίκη, Αθήνα 1997.
Κυριακίδης, Σ., Βιβλιοκρισίαι, Μακεδόνικα 2 (1941-

1952), 761-769.
Λαζαρίδης, Π., ΑΔ 29 (1973-74), Β3,753-754.
Λαζαρίδης, Π., ΑΔ 29 (1973-74), Β3,732-733.
Λαζαρίδης, Π., ΑΔ 29 (1973-1974), Β3, 742.
Λαζαρίδης, Π., ΑΔ 29 (1973-74), Β2,748-751.
Λαούρδας, Β., Συμεών Θεσσαλονίκης, Ακριβής

διάταξις της εορτής του Αγίου
Δημητρίου, Γρηγόριος Παλαμάς 39
(1956), 327-342.
Λάσκαρις, Μ.Θ., Ναοί και μοναί Θεσσαλονίκης το

1405 εις το οδοιπορικόν του εκ
Σμολένσκ Ιγνατίου, Τόμος
Κ,Αρμενοπούλου, ΕΕΣΝΟΕ 6 (1952),
315-331.
XII
Λοβέρδου-Τσιγαρίδα, Α., ΑΔ42 (1987),Β2,388.

Λοβέρδου-Τσιγαρίδα, Α., ΑΔ 43 (1988), Β2, 368, 377.
Λοβέρδου-Τσιγαρίδα, Α., ΑΔ43(1988),Β2, 375-376.
Λοβέρδου-Τσιγαρίδα, Α., ΑΔ 43 (1988), Β2, 375.
Λοβέρδου-Τσιγαρίδα, Α., Νέα ανασκαφικά ευρήματα στην
κρύπτη του ναού του Αγ.Δημητρίου
Θεσσαλονίκης, ΑΕΜΘ 2 (1988% 257-
270.
Λοβέρδου-Τσιγαρίδα, Α., Οι τοιχογραφίες του Β.Α.

τρουλλίσκου των Αγίων Αποστόλων
Περιλήψεις, Αθήνα 1989,49.
Λοβέρδου-Τσιγαρίδα, Α., ΑΔ45(1990),Β2,347.
Μακαρονάς, Χ.Ι., Ανασκαφαί περί τον Άγιον Γεώργιον

και την Καμάραν, Μακεδόνικα 1
(1940), 466-473.
Μακαρονάς, Χ.Ι., Μακεδόνικα 2 (1941-1952), Χρονικά
Αρχαιολογικά, Α' 39, 613.
Μακροπούλου, Δ., Από το υστεροβυζαντινό νεκροταφείο
της Μ.Βλατάδων, Η Θεσσαλονίκη 1
(1985), 255-309.
Μακροπούλου, Δ., Δύο πρόσφατα ανακαλυφθέντες

παλαιοχριστιανικοί ναοί στο δυτικό
νεκροταφείο της Θεσσαλονίκης,
Αρχαία Μακεδονία VI.
Ανακοινώσεις κατά το Έκτο Διεθνές
Συμπόσιο, Θεσσαλονίκη 15-19
Οκτωβρίου 1996 (υπό εκτύπωση).
Μακροπούλου, Δ., Ο ναός της Αγίας Αικατερίνης,

Βυζαντινά και μεταβυζανινά
μνημεία της Θεσσαλονίκης,
Θεσσαλονίκη, 1997,115-118.
XIII
Μακροπούλου, Δ., Ο ναός της Αχειροποιήτου,

Βυζαντινά και Μεταβυζαντινά
Μνημεία της Θεσσαλονίκης,
Μαντοπούλου, Θ., Ο παραθαλάσσιος ναός του

Αγ.Δημητρίου στη Θεσσαλονίκη,
Μακεδόνικα 20 (1980), 175-191.
Μαντοπούλου- Θρησκευτική Αρχιτεκτονική στη

Παναγιωτοπούλου, Θ.Σ., Θεσσαλονίκη κατά την τελευταία
φάση της Τουρκοκρατίας (1839-
1912), (διδακτ.διατρ.), Θεσσαλονίκη
1989.
Μαντοπούλου- Νεότερα στοιχεία για το Ναό του

Παναγιωτοπούλου, Θ., Αγίου Νικολάου Τρανού στη
Θεσσαλονίκη (1863) - Προσέγγιση σ'
ένα θέμα μεταβυζαντινής τυπολογίας,
Μακεδόνικα 29 (1993-1994), 132-
174.
Μαρκή-Αγγέλκου, Ε., Ανασκαφή Αγίου Νικολάου Τρανού,

Μακεδόνικα 19 (1979), 271-298.
Μαρκή, Ε., Ο ναός του Αγίου Δημητρίου, Η

Μαρκή, Ε., Ο ναός του Αγίου Παντελεήμονα, Η

Μαρκή, Ε., Η Αγία Σοφία και τα προσκτίσματα

της μέσα από τα αρχαιολογικά
δεδομένα, Θεσσαλονικέων Πολις 1
(1997).
Μαυροπούλου-Τσιούμη, Χ., ΑΔ 37 (1982).
Μαυροπούλου-Τσιούμη, Χ., Η μονή Βλατάδων, Η Θεσσαλονίκη

και τα μνημεία της, 9η Εφορεία
Βυζαντινών Αρχαιοτήτων,
xrv
Μαυροπούλου-Τσιούμη, Χ., Οι τοιχογραφίες της Μονής

Βλατάδων, τελευταία αναλαμπή της
βυζαντινής ζωγραφικής στη
Θεσσαλονίκη, Η Θεσσαλονίκη 1
(1985), 231-237.
Μαυροπούλου-Τσιούμη, Χ., Μονή Βλατάδων, Θεσσαλονίκη 1987.
Μαυροπούλου-Τσιούμη, Χ., Η μνημειακή ζωγραφική στη

Θεσσαλονίκη τον 9ο αι, ACIEB 18
(1991), Summaries, 743.
Μαυροπούλου-Τσιούμη, Χ., Η μνημειακή ζωγραφική της

Θεσσαλονίκης στο β'μισό του Μου
αι., Ευφρόσυνον Αφιέρωμα στον
Μανόλη Χατζηδάκη, τομ. 2, Αθήνα
1992,658-669.
Μαυροπούλου-Τσιούμη, Χ., Βυζαντινή Θεσσαλονίκη,

Θεσσαλονίκη 1992, (1η έκδ.).
Μαυροπούλου-Τσιούμη, Χ. & Μονή Βλατάδων-Νέα στοιχεία, 2ο

Θεοδωρίδης, Π., Συμπόσιο Βυζ. & Μεταβυζ.
Αρχαιολογίας και Τέχνης,
Περιλήψεις, Αθήνα 1982,100-102.
Μέντζος, Α., Συμβολή στην έρευνα του

αρχαιότερου Ναού της αγίας Σοφίας
Θεσσαλονίκης, Μακεδόνικα 21
(1981X201-221.
Μέντζος, Α., Ημιτελές ανάγλυφο από τη

Θεσσαλονίκη, Αφιέρωμα στη μνήμη
Στυλ. Πελεκανίδη, Θεσσαλονίκη,
1983,260-269.
Μέντζος, Α., Το προσκύνημα του Αγίου Δημητρίου

Θεσσαλονίκης στα βυζαντινά
χρόνια, Αθήναι 1994.
Μέντζος, Α., Το ανάκτορο και η Ροτόντα της

Θεσσαλονίκης. Νέες προτάσεις για
την ιστορία του συγκροτήματος,
Βυζαντινά 18 (1995-1996), 339-364.
Μέρτζιος, Κ Α , Μνημεία Μακεδόνικης ιστορίας,

Μιρμίρογλου, Β., Οι Δερβίσσαι, Αθήνα 1940.
Μουτσόπουλος, Ν.Κ., Η παλαιοχριστιανική φάση της

Ροτόντας του Αγίου Γεωργίου
Θεσσαλονίκης, ACffiB 10 (1980), Β',
355-376.
Μουτσόπουλος, Ν.Κ., Ο Μεβλεβιχανές έξω από τα ΒΔ

τείχη της Θεσσαλονίκης, ΕΕΠΣΠΘ
12 (1990), 15-44.
Μουτσόπουλος, Ν.Κ., Το παρεκκλήσιο του Αγίου Ευθυμίου

στη βασιλική του Αγίου Δημητρίου,
ΚΔ' Δημήτρια, Γ' Επιστημονικό
Συμπόσιο, Χριστιανική
Θεσσαλονίκη από της Ιουστινιάνειου
εποχής έως και της Μακεδόνικης
δυναστείας, Θεσσαλονίκη 1991,135-
174. J
Μουτσόπουλος, Ν.Κ., Το παρεκκλήσι του Αγ.Ιωάννου του

Προδρόμου στον Άγ,Δημήτριο,
Βυζαντινά IS (1995-1996), 303-330.
Μπακιρτζής, Χ., Η θαλάσσια οχύρωση της

Θεσσαλονίκης, Βυζαντινά 7 (1975),
289-334.
Μπακιρτζής, Χ., Περί του συγκροτήματος της Αγοράς

της Θεσσαλονίκης, Αρχαία
Μακεδονία Π, Ανακοινώσεις κατά το
δεύτερο Διεθνές Συμπόσιο,
Θεσσαλονίκη 19-24 Αυγούστου
1973, Θεσσαλονίκη 1977, 258-259.
Μπακιρτζής, Χ., Η Αγορά της Θεσσαλονίκης στα

παλαιοχριστιανικά χρόνια, ACIAC
10 (1980), 5-18.
Μπακιρτζής, Χ., Νεώτερες παρατηρήσεις στην

κτιτορική επιγραφή του τρούλλου της
Αγίας Σοφίας Θεσσαλονίκης,
Βυζαντινά 11 (1982), 165-180.
XVI
Μπακιρτζής, Χ., Ρωμαϊκός λουτρών και η

Αχειροποίητος Θεσσαλονίκης,
Αφιέρωμα στη μνήμη Στυλ.
Πελεκανίδη, Θεσσαλονίκη 1983,
310-329.
Μπακιρτζής, Χ., Η Βασιλική του Αγίου Δημητρίου,

Θεσσαλονίκη 1986 (2η έκδ.).
Μπακιρτζής, Χ., Μαρμάρινη εικόνα της Αγίας

Θεοδώρας από τη Θεσσαλονίκη,
Ελληνικά 39 (1988), 158-163.
Μπακιρτζής, Χ., Εισαγωγή-σχόλια-επιμέλεια, Αγίου

Δημητρίου Θαύματα, οι συλλογές
Αρχιεπισκόπου Ιωάννου και
Ανωνύμου, μετάφραση Σιδερή Α.,
Μπούρας, Χ., Το επιτύμβιο του Λουκά Σπαντούνη

στη βασι,λική του αγίου Δημητρίου
Θεσσαλονίκης, ΕΕΠΣΑΠΘ Στ'ΐ
(1973-74), Τμ,Αρχιτ., 1-64.
Μπωζούρ, Φ., Πίνακας του Εμπορίου στην

Τουρκοκρατία (1787-1797), Παρίσι
1800, μετάφραση: Γαρίδη Ε.,
εισαγωγή- επιμέλεια- σχολιασμός:
Βουρνάς T., Αθήνα 1974.
Μυλωνάς, Μ.Π., Τα καθολικά Προφήτη Ηλίου

Θεσσαλονίκης και Κουτλουμουσίου
Αγίυ Όρους: Η τελευταία φάση στην
εξειξη του αγιορείτικου καθολικού,
9ο Συμπόσιο Βυζ. & Μεταβυζ.
Περιλήψεις, Αθήνα 1989,58-60.
Μυστακίδης, Β.Α., Η μονή των Βλαταίων και τα εν αυτή

έγγραφα, μητροπολίται
Θεσσαλονίκης, επισκοπαί, κ.λ.π., Ο
εν Κωνσταντινουπόλει Ελληνικός
Φιλολογικός Σύλλογος 27 (1895-
1899), 369-370.
Ναλπάντης, Δ., Alaca Imaret ή Ishak Pasa Camii, Η
Ναλπάντης, Δ., Hamza Bey Camii, Η Θεσσαλονίκη

και τα μνημεία της, 9η Εφορεία
Βυζαντινών Αρχαιοτήτων,
Ναλπάντης, Δ., Η Ροτόντα, Βυζαντινά και

Μεταβυζαντινά Μνημεία της
Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 1977,
33-43
Ναρ, Α., Οι συναγωγές της Θεσσαλονίκης,
Νικολαΐδης, Δ., Οι Οθωμανικοί κώδηκες,
Κωνσταντινούπολη 1869.
Οι Αγιοι Απόστολοι Θεσσαλονίκης,

Νικονάνος, Ν., 2η έκδοση αναθεωρημένη,
Περιγραφή της Θεσσαλονίκης στα

Ξανθοπούλου-Κυριακού, Α., 1734 από τον Père Jean-Baptiste
Souciet, Μακεδόνικα 8 (1968), 185-
210.
Ξυγγόπουλος, Α., Ο ναός της Θεοτόκου των Χαλκέων,

Γρηγόριος ο Παλαμάς 2 (1918), 562-
567, 622-669.
Ξυγγόπουλος, Α., Τυχαία ευρήματα εν Μακεδονία, 2.

Βυζαντινοί τάφοι εν τω ναώ της
Αγ.Σοφίας, ΑΔ 9 (1924-25), 65-66.
Ξυγγόπουλος, Α., Τα ψηφιδωτά του ναού των

Αγ.Αποστόλων εν Θεσσαλονίκη, ΑΕ
1932,133-156.
Ξυγγόπουλος, Α., Βυζαντινόν κιβωτίδιον μετά

παραστάσεων εκ του βίου του
Αγ.Δημητρίου, ΑΕ 1935,101-135.
Ξυγγόπουλος, Α., Το κάλυμμα της σαρκοφάγου του

Γεωργίου Καπανδρίτου, ΕΕΒΣ 11
(1935), 346-360.
χνιπ
Ξυγγόπουλος, Α., Η τοιχογραφία της Αναλήψεως εν τη

αψίδι του Αγίου Γεωργίου της
Θεσσαλονίκης, ΑΕ1938, 32-53.
Ξυγγόπουλος, Α., Το ελλείπον τεμάχιον εκ του

καλύμματος σαρκοφάγου του
Γεωργίου Καπανδρίτου, ΕΕΒΣ16
(1940), 156-159.
Ξυγγόπουλος, Α., Περί την Αχειροποίητον

Θεσσαλονίκης, Μακεδόνικα 2 (1941-
1952), 478-481.
Ξυγγόπουλος, Α., Συμβολαί εις την τοπογραφίαν της

βυζαντινής Θεσσαλονίκης,
Ξυγγόπουλος, Α., Αι περί του ναού της Αχειροποιήτου

ειδήσεις του Κιωνσταντίνου
Αρμενοπούλου, Τόμος Κωνσταντίνου
Αρμενοπούλου (1345-1945),
ΕΕΣΝΟΕΠΘ 6 (1952), 1-26.
Ξυγγόπουλος, Α., Τέσσαρες μικροί ναοί της

Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 1952.
ϊυγγόπουλος, Α., Μονή των Αγίων Αποστόλων ή Μονή

της Θεοτόκου; Προσφορά εις
Σ.Κυριακίδην, Ελληνικά παράρτημα
4, Θεσσαλονίκη 1953, 726-735.
Ξυγγόπουλος, Α., Η λατρευτική εικών του ναού της

Αχειροποιήτου Θεσσαλονίκης,
Ελληνικά 12 (1954), 256-262
Ξυγγόπουλος, Α., Αι απολεσθείσαι τοιχογραφίαι της

Παναγίας των Χαλκέων
Θεσσαλονίκης, Μακεδόνικα 4 (1955-
1960), 1-19.
ϊυγγόπουλος, Α., Καταφυγή-Αχειροποίητος,

Μακεδόνικα 4 (1955-1960), 441-448.
ίυγγόπουλος, Α., Αι τοιχογραφίαι των Αγίων

Τεσσαράκοντα εις την
Αχειροποίητον της Θεσσαλονίκης,
ΑΕ (1957), 6-30.
χκ
Ξυγγόπουλος, Α., Κινστέρνα και φρέαρ βυζαντινών

χρόνων εις την Θεσσαλονίκην,
ΕΕΦΣΠΘ 7 (1957), 49-60.
Ξυγγόπουλος, Α., Τα ψηφιδωτά του ναού του Αγίου

Δημητρίου Θεσσαλονίκης,
Ξυγγόπουλος, Α., Ο εικονογραφικός κύκλος της ζωής

του Αγίου Δημητρίου, Θεσσαλονίκη
1970.
Ξυγγόπουλος, Α., Αι τοιχογραφίαι του Ακάθιστου εις

την Παναγίαν των Χαλκέων
Θεσσαλονίκης, ΔΧΑΕ, îcepA' 7
(1973-1974), 61-77.
Ξυγγόπουλος, Α., Η τοιχογραφία του μαρτυρίου του

Αγίου Δημητρίου εις τους Αγίους
Αποστόλους Θεσσαλονίκης, ΔΧΑΕ 8
(1975-1976), περ.Δ, 1-18.
Ορλάνδος, Α.Κ., Η κάτοψις του Προφήτου Ηλία της

Θεσσαλονίκης, ΑΒΜΕ 1 (1935), 2,
178-180.
Ορλάνδος, Α.Κ., Η κινστέρνα της εν Θεσσαλονίκη

Μονής των Δώδεκα Αποστόλων,
Μακεδόνικα 1 (1940), 377-383.
Ορλάνδος, Α.Κ., Αναστηλωτικοί εργασίαι της

Αρχαιολογικής Εταιρείας κατά το
1953, ΠΑΕ1953,312-314.
Ορλάνδος, Α.Κ., Ανάγλυφον κιβωτίδιον της

Μ,Λαύρας, ΑΒΜΕ 8 (1955-1956) 1,
100-104.
Ορλάνδος, Α.Κ., Η μετακίνησις του διακονικού εις

τας ελληνιστικός βασιλικάς, ΔΧΑΕ,
περΛ, 4 (1964-1965).
Παζαράς, Θ., Η Ροτόντα του Αγίου Γεωργίου στη

Θεσσαλονίκη, Θεσσαλονίκη 1985,
(2ηέκδ.)
Παντελίδου, Χρ., Ξύλινον αντιμήνσιον, ΕΕΒΣ1 (1924),

241-245.
XX
ΠαπαγεωργΙου, Π.Ν., Αι Σέρραι και τα προάστεια τα περί

τας Σέρρας και η μονή Ιωάννου του
Προδρόμου, ΒΖ3 (1884), 250.
Παπαγεωργίου, Π.Ν., Αρχαία εικών του μεγαλομάρτυρος

αγίου Δημητρίου του πολιούχου
Θεσσαλονίκης επί ελεφαντοστέου,
ΒΖ 1(1892), 4SI.
ΠαπαγεωργΙου, Π.Ν., Περί χειρογράφου Ευαγγελίου

Θεσσαλονίκης, ΒΖ 6 (1897), 538-546.
Παπαγεωργίου, Π.Ν., Εκδρομή εις την βασιλικήν και

πατριαρχικήν μονήν της αγίας
Αναστασίας της Φαρμακολυτρίας
την εν τη Χαλκιδική, ΒΖ 7 (1898), 57-
82.
Παπαγεωργίου, Π.Ν., Η εν Θεσσαλονίκη μονή των

Βλαταίων και τα μετόχια αυτής, ΒΖ
8 (1899), 402-428.
Παπαγεωργίου, Π.Ν., Θεσσαλονίκης Βυζαντιακοί ναοί και

επιγράμματα αυτών, ΒΖ 10 (1901),
23-39.
Παπαγεωργίου, Π.Ν., Επιγραφικά, ΒΖ 14 (1905), 585.
Παπαγεωργίου, Π.Ν., Μνημεία της εν Θεσσαλονίκη

λατρείας του μεγαλομάρτυρος αγίου
Δημητρίου, ΒΖ 17 (1908), 321-381.
Παπαγεωργίου, Π.Ν., Θεσσαλονίκης Ιστορικά και

Αρχαιολογικά, Μετατύπωσις εκ του
"Μακεδόνικου Ημερολογίου" του
έτους 1912, Αθήνα 1912,1-18.
Παπαδόπουλος, Α., Εγκώμια στον Άγιο Δημήτριο κατά

την παλαιολόγεια εποχή και ο
εορτασμός του Αγίου στη
Θεσσαλονίκη, Χριστιανική
Θεσσαλονίκη, Παλαιολόγειος εποχή,
29-31 Οκτωβρίου 1987 (1989), 131-
145.
Παπαδόπουλος, Α., Αι εορταί του Αγίου Δημητρίου εν

Θεσσαλονίκη, Γρηγόριος Παλαμάς
46(1963), 358-374.
XXI
Παπαευαγγέλου, Π.Σ., Βυζαντινόν φιαλίδιον εκ του Τάφου

του Αγίου ΔημητρίουΘεσσαλονίκης,
Παπαζώτος, Θ., Ο μεγάλος ναός της Θεοτόκου στη

Θεσσαλονίκη. Μία επανεξέταση των
πηγών για την ιστορία της
Αχειροποιήτου, Μακεδόνικα 22
(1982), 112-132.
Παπαζώτος, Θ. Αρχαιολογικές έρευνες στην

Αχειροποίητο Θεσσαλονίκης, 2ο
Συμπόσιο Βυζ. & Μεταβυζ.
Περιλήψεις, Αθήνα 1982, 87.
Παπαζώτος, Θ., Το ψηφιδωτό των κτητόρων του

Αγίου Δημητρίου Θεσσαλονίκης,
Αφιέρωμα Πελεκανίδη, Θεσσαλονίκη
1983, 365-376.
Παπαζώτος, Θ. Ο Ναός του Αγίου Μηνά, Η

Θεσσαλονίκη 1985,75.
Παπαζώτος, Θ., Ο Ναός του Προφήτη Ηλία, Η

Παπαζώτος, Θ., Ο ναός του Προφήτη Ηλία, Η

Παπαστάθης, Χ., Η θεμελίωσις του πρώτου καθολικού

ναού της Θεσσαλονίκης,
Μακεδόνικα 14 (1974), 395-397.
Πασχαλίδης, Σ., Ο Βίος της Οσιομυροβλύτιδος

Θεοδώρας της εν Θεσσαλονίκη,
Διήγηση περί της μεταθέσεως του
τιμίου λειψάνου της οσίας μητρός
ημών Θεοδώρας, Θεσσαλονίκη 1991.
Πελεκανίδης, Στ., Χριστιανικά κιονόκρανα με
ανεμιζόμενα φύλλα, Μακεδόνικα 2
(1941-1952), 167-178.
Πελεκανίδης, Στ., Από την αναστήλωση του Αγίου

Δημητρίου, Μορφές 12 (1947), 445-
449.
Πελεκανίδη, Στ., Παλαιοχριστιανικά μνημεία

Θεσσαλονίκης, Αχειροποίητος -
Μονή Λατόμου, Θεσσαλονίκη 1949,
11-14.
Πελεκανίδης, Στ., Νέαι έρευναι εις την Αγίαν Σοφίαν

Θεσσαλονίκης και η αποκατάστασις
της αρχαίας αυτής μορφής, ACIEB 9
(1953Λ 404-407.
Πελεκανίδης, Στ., Παρατηρήσεις τινές εις Συμεών

Θεσσαλονίκης "Διάταξις ακριβής της
εορτής του Αγίου Δημητρίου",
Μακεδόνικα 4 (1955-1960), 410-415.
Πελεκανίδης, Στ., Ανασκαφή βορείως της βασιλικής

του αγίου Δημητρίου θεσσαλονίκης,
ΠΑΕ1959, 38-41.
Πελεκανίδης, Στ., ΑΔ 16(1960), Χρον., 222-223.
Πελεκανίδης, Στ., ΑΑ 16 (1960), Χρονικά, 224-225.
Πελεκανίδης, Στ., ΑΔ 17 (1961-1962), β, 252-253.
Πελεκανίδης, Στ., ΑΑ 17(1961-1962), Β2, 257.
Πελεκανίδης, Στ., ΑΑ 17 (1961-1962), Β2, 256.
Πελεκανίδης, Στ., Γραπτή παράδοση και εικαστικές

τέχνες για την προσωπικότητα του
Αγίου Δημητρίου, Μελέτες,
Θεσαλονίκη 1977,303-316.
Πελεκίδης, Σ., Περί μίας στήλης, ACffiB 9 (1953),

408.
Πιτσάκης, Κ., Ένα λειτουργικό παράδοξο στις
ταξιδιωτικές αναμνήσεις του π. R. de
Dreux, Θ' Παν. Ιστ. Συνέδριο, 1988,
83-111.
XXIII
Πιτσάκης, Κ.Γ., Η Ελλάδα του Κ.Ε. Zachariä von

Lingenthal, ΙΕ' Παν. Ιστ.Συνέδριο (27-
29.5.1994), Θεσσαλονίκη 1992,157-
176.
Σιαξαμπάνη-Στεφάνου, Χ., Βυζαντινά ίχνη στο Ρετζίκι της

Περιλήψεις, Αθήνα 1985, 86.
Σιμόπουλος, Κ., Πώς είδαν οι ξένοι την Ελλάδα του

'21, τομ. Α', Αθήνα, 1979.
Σιμόπουλος, Κ., Ξένοι ταξιδιώτες στην Ελλάδα, τ. Α',

333μ.Χ.-1700, Αθήνα 1984.
Σιμόπουλος, Κ., Ξένοι ταξιδιώτες στην Ελλάδα, τ. ΓΙ,

1800-1810, Αθήνα1985.
Σιμόπουλος, Κ., Ξένοι ταξιδιώτες στην Ελλάδα, τ. Β',

1770-1800, Αθήνα 1988.
Σιμόπουλος, Κ., Ξένοι ταξιδιώτες στην Ελλάδα, τ.Γ2,
1810-1821, Αθήνα 1989.
Στογιόγλου, Γ.Α., Η εν Θεσσαλονίκη Πατριαρχική

Μονή των Βλατάδων, Θεσσαλονίκη
1971.
Στρυγόφσκης, L, Καισαριανή, ΑΕ 1902,72-73.
Σωτηρίου, Γ. Α., Μεγίστη εθνική συμφορά. Η

καταστροφή του ναού του Αγίου
Δημητρίου Θεσσαλονίκης, Γρηγόριος
ο Παλαμάς 1 (1917), 493-496.
Σωτηρίου, Γ. Α., Έκθεσις περί των εργασιών των

εκτελεσθεισών εν τη ηρειπωμένη εκ
της πυρκαϊάς Βασιλική του Αγίου
Δημητρίου Θεσσαλονίκης κατά τα
έτη 1917-1918, ΑΛ 4 (1918),
Συμπλήρωμα 1-47.
Σωτηρίου, Γ.Α., Γρηγόριος ο Παλαμάς 8 (1924), 381-

388.
Σωτηρίου, Γ. Α., Τράπεζα Μαρτύρων του Βυζαντινού

Μουσείου Αθηνών, ΠΧΑΕ, περ.Γ, τ.
Α (1932), 11-12.
xxrv
Σωτηρίου, Γ. Α., Οι τάφοι των μαρτύρων της πίστεως

ή τα Μαρτύρια, ΠΧΑΕ, τιερ.Γ, τ. Α
(1936-1938), 44-46.
Σωτηρίου, Γ.Α. & Σωτηρίου, Η Βασιλική του Αγίου Δημητρίου

Μ.Γ., Θεσσαλονίκης, Αθήνα 1952.
Σωτηρίου, Μ.Γ., Προβλήματα της εικονογράφησης του

τρούλλου του ναού Αγ.Γεωργίου
Θεσσαλονίκης, ΔΧΑΕ 6 (1970-1973),
περ. Δ', 191-204.
Σωτηρίου, Μ.Γ., Ο "οικίσκος" της παραδόσεως και ο

τάφος του Αγίου Δημητρίου,
Ελληνικά 24 (1971), Σύμμεικτα, 372-
374, 549.
Ταμιωλάκης, Γ., Η ιστορία της ύδρευσης της

Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 1985.
Τουράτσογλου, Γ.Π., 'Του αγιωτάτου πατρίου θεού

Καβείρου..." Θεσσαλονίκη 1 (1985),
71-77.
Τούρτα, Α., Ο ναός της Αγίας Αικατερίνης, Η

Τούρτα, Α., Σκευοφυλάκιο Ιεράς Μονής

Βλατάδων, Θεσσαλονίκη 1994.
Τσάρας, Γ., Ιωάννου Αναγνώστου, Διήγησις περί

της τελευταίας αλώσεως της
Θεσσαλονίκης, Μονωδία επί τη
αλώσει της Θεσσαλονίκης,
Τσάρας, Γ., Ο τέταρτος καθολικός ναός της

Θεσσαλονίκης στο Χρονικό του
Ι.Αναγνώστη, Βυζαντινά 5 (1973),
165-185.
Τσάρας, Γ., Τιμαρίων ή περί των κατ'αυτόν

παθημάτων, Θεσσαλονίκη 1 (1985),
189-204.
xxv
Τσιγαρίδας, Ευθ. & Λοβέρδου- Κατάλογος χριστιανικών επιγραφών

Τσιγαρίδα, Α., στα Μουσεία της Θεσσαλονίκης,
Τσιούμη, Χ., Ο ναός των Αγίων Αποστόλων,

Η Θεσσαλονίκη και τα μνημεία της,
9η Εφορεία Βυζαντινών
99-107.
Τσιτουρίδου, Α., Les fresques de l'église Saint

Panteleimon à Salonique, Zografó
(1975), 14-20.
Τσιτουρίδου, Α., H Παναγία των Χαλκέων, 2η έκδοση
αναθεωρημένη, Θεσσαλονίκη 1985.
Τσιτουρίδου, Α., La peinture monumentale à Salonique

pendant la première moitié du XlVe
siècle, Recueil des Rapports du IVe
Colloque Serbo-grec, Belgrade 1985
(1987), 9-19.
Φουντούλης, Ι., Συμεών Θεσσαλονίκης τα

λειτουργικά συγράμματα. Ι. Ευχαί
και Ύμνοι, Θεσσαλονίκη 1968.
Φουντούλης, L, Μαρτυρίαι του Θεσσαλονίκης

Συμεών περί των ναών της
Θεσσαλονίκης, ΕΕΘΣΑΠΘ 21
(1976), 123-186.
Φουντούλης, L, Ιδιορρυθμίες της λειτουργικής

πράξεως της Θεσσαλονίκης κατά τις
αρχές του ΙΕ' αιώνος, Χριστιανική
Θεσσαλονίκη, Παλαιολόγειος εποχή,
29-31 Οκτωβρίου 1987 (1989), 151-
163.
Χατζηιωάννου, Μ., Αστυγραφία Θεσσαλονίκης, ήτοι

τοπογραφική περιγραφή της
Θεσσαλονίκης, Αθήνα 1880.
Χατζητρύφωνος, Ε., Το μαρμαροθετημένο δάπεδο στο

νότιο παρεκκλήσι του καθολικού της
μονής Βλατάδων, Κληρονομιά 14
(19S2), Β, 375-406.
XXVI
Χατζητρύφωνος, E., Το ξυλόγλυπτο τέμπλο του καθολικού

της Μονής Βλατάδων, Η
Θεσσαλονίκη 1 (1985), 451-484.
Χατζητρύφωνος, E., ΑΔ43 (1988),Β2, 370.
Χουδαβέρδογλους Θ., Ο Εβλιά Τσελεμπή ανά τας

ελληνικάς χώρας . Ελληνικά 4
(1931), 329-438.
Ωραιόπουλος, Φ., Η διαμόρφωση της

παλαιοχριστιανικής κόγχης της
Αχειροποιήτου, Η Θεσσαλονίκη 3
(1992), 11-32.
Συντομογραφίες
Αφιέρωμα Πελεκανίδη Αφιέρωμα στη μνήμη Στυλ.
Πελεκανίδη, Θεσσαλονίκη, 1983.
Δημητριάδης, Τοπογραφία Τοπογραφία της Θεσσαλονίκης κατά

την εποχή της Τουρκοκρατίας 1430-
1912, Θεσσαλονίκη 1983.
9η Εφορεία, Μνημεία 9η Εφορεία Βυζ.Αρχαιοτήτων, Η

Θεσσαλονίκη και τα μνημεία της,
2η έκδοση με τίτλο: Βυζαντινά και
μεταβυζανινά μνημεία της
Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη, 1997.
Θεοχαρίδου & Τσιούμη Αναστηλώσεις Βυζαντινών και &

Αναστήλωση Μεταβυζαντινών Μνημείων,
1986.
Θεοχαρίδου, Αρχιτεκτονική Η αρχιτεκτονική του Ναού της Αγίας

Αγίας Σοφίας Σοφίας στην Θεσσαλονίκη, Από την
ίδρυση του μέχρι σήμερα, Αθήνα
1994.
Κουρκουτίδου-Νικολαϊδου, & Περίπατοι στη βυζαντινή

Τούρτα, Βυζαντινή Θεσσαλονίκη, Αθήνα 1997.
Θεσσαλονίκη
XXVII
Λάσκαρις, Ναοί και Μοναί Ναοί και μοναί Θεσσαλονίκης το

1405 εις το οδοιπορικό ν του εκ
Σμολενσκ Ιγνατίου, Τόμος
Κ.Αρμενοπούλου, ΕΕΣΝΟΕ 6 (1952).
Μαντοπούλου, Θρησκευτική Θρησκευτική Αρχιτεκτονική στη
Αρχιτεκτονική Θεσσαλονίκη κατά την τελευταία
φάση της Τουρκοκρατίας (1839-
1912), (διδακτ.διατρ.), Θεσσαλονίκη
1989.
Μαυροπούλου-Τσιούμη, 1992 Βυζαντινή Θεσσαλονίκη,

Ξνθοπούλου-Κυριακού, Περιγραφή της Θεσσαλονίκης στα
Περιγραφή 1734 από τον Père Jean-Baptiste
Souciet, Μακεδόνικα 8 (1968).
Παπαγεωργίου, Μνημεία Μνημεία της εν Θεσσαλονίκη
λατρείας του μεγαλομάρτυρος αγίου
Δημητρίου, ΒΖ17 (1908), 321-381.
Σωτηρίου, Βασιλική Η Βασιλική του Αγίου Δημητρίου

Τσαρας, Γ., Αναγνώστου Ιωάννου Αναγνώστου, Διήγησις περί
Διήγησις της τελευταίας αλώσεως της
Θεσσαλονίκης, Μονωδία επί τη
αλώσει της Θεσσαλονίκης,
Φουντούλης,Ι., Μαρτυρίαι Μαρτυρίαι του Θεσσαλονίκης

Συμεών Συμεών περί των ναών της
Θεσσαλονίκης, ΕΕΘΣΑΠΘ 21
(1976).
Χατζηϊωάννου, Μ., Αστυγραφία Αστυγραφία Θεσσαλονίκης, ήτοι

τοπογραφική περιγραφή της
Ξενόγλωσση
Adler, Ε.-Ν. (edit) Jewish Travellers, London 1930.
Amandry, P., BCH71-72 (1947-48), Chron.1946,

531.
XXVIII
Amandry, P., BCH 73 (1949), Chron., 531, 399-400.

Ammann, A.M., Le titre primitif de l'église de Saint-
Georges à Salonique, (une hypothèse,
OCP,. 22 (19561 59-67.
Anhegger, R., Beiträge zur osmanischen
Baugeschichte ΠΙ. Moscheen in
Saloniki und Serre, IstMitt 17 (1967),
312-330.
Babinger, F., Ein Freibrief Mehmeds Π, des
Eroberers, für das Kloster Hagia
Sophia zu Saloniki, Eigentum der
Sultanin Mara (1459), BZ44 (1951),
11-20.
Bakalopoulos, A.E., Zur Geschichte der Acheiropoietos -
und H.Paraskevikirche in Saloniki nach
der Eroberung der Stadt durch die
Türken im Jahre 1430, BZ 37 (1937),
372-375;
Bakirtzis, Ch., Sur le donateur et ladate des
mosaïques d'Acheiropoietos à
Thessalonique, ACIAC 9 (1975), τ. II,
37-44.
Bakirtzis, Ch., Ampoules byzantines de
Thessalonique, Recueil des Rapports
du IV e Colloque Serbo-grec, Belgrade
1985 (1987), 205-209.
Bakirtzis, Ch., Le culte de Saint Démétrius, ACIEB
12, Bonn 1991, Münster 1995.
Beaujour, F., Tableau du commerce de la Grèce,
Paris 1800.
Béquignon,Y., BCH 53 (1929), Chron., 509.
Breckenridge, J.D., The "Long Siege" of Thessalonica: Its
Date and Iconography, BZ 48(1955),
116-122.
Busbuiev, S., From the history of Russian travels to
the Greek world. In Russian Travellers
to the Greek World (12th- first half of
the 19th α), Moskau 1995, 6-15.
Cas s on, L., Travel in the Ancient World, 2nd ed.,

Baltimore 1994.
Chatzidakis, M., Aspects de la peinture murale du XlIIe

s. en Grèce, L'art byzantin du XlUe
siècle, Symposium de Sopocani 1965
(Beograd 1967), 145-167.
Cook, J.M., Archaelogy in Greece 1949-50, JHS
71 (1951), 244.
Cormack, R.,S., Ninth Century monumental Painting

and Mosaic in TThessaloniki,
(δακτυλογρ.διδακτ.διατρ.), London
1968. '
Cormack, R.,S., The Mosaic Decoration of

S.Demetrios, Thessaloniki. A Re
examination in the Light of the
Drawing of W.S.George, BSA 64
(1969), 17-52.
Cormack, R.S., The Apse Mosaics of S.Sophia at
Thes Saloniki, ΔΧΑΕ, περ.Α, τ,Γ
(1980-81), 111-135.
Connack, R.S., Ο Ναός του Αγίου Δημητρίου.

Υδατογραφίες και σχέδια του
W.S.George, Κατάλογος έκθεσης
Δήμου Θεσσαλονίκης-Βρεταννικού
Συμβουλίου, Θεσσαλονίκη 1985.
Cormack, R.S., Writing in Gold. Byzantine Society and

Its Icons, London 1985, 50-94.
Courbin, P., BCH 78 (1954), Chron.1953,

138&140.
Croke, B., Thessalonika's Early Byzantine

Palaces, Byzantion 51 (1981), 475-
483.
XXX
Curcic, S., Gracanica. King Milutins Church and

its Place in Late Byzantine
Architecture, Pennsylvania 1979.
Darrouzès, J., Sainte-Sophie de Thessalonique
d'après un rituel, REB 34 (1976), 45-
78.
Delehaye, H., Les origins du culte des martyrs,
Subsidia Hagiographica 20, Bruxelles
1933,228-229.
Delvoye, Ch., Travaux récents sur les monuments
byzantins de la Grèce (1938-1947),
Byzantion 18 (1948), 258.
Delvoye, Ch., Les Monuments Byzantins de la Grèce,
Byzantion 19 (1949), 360-361.
Diehl, Ch. & Le Toumeau, M., Les mosaïques de Saint-Démétrius de
Salonique, MonPiot 18 (1910), 225-
247.
Diehi, Ch., Le Toumeau, M., Les Monuments Chrétiens de

Saladin, H., S alonique, Paris 1918.
Djuric, V., Origine thessalonicienne des Fresques
du Monastère de Resava,
ZRV6(1960),in-m.
Djuric, V.J., La peinture murale de Resava. Ses
origins et sa place dans la peinture
byzantine. L'école de Resava et son
temps, Symposium de Resava 1968
Beograd 1972), 277-291.
Duchesne, L., Mémoire sur une mission au mont

Athos, Paris 1876.
Duchesne, L. & Bayet, Ch., Mémoire sur une mission au Mont

Athos. Mémoire sur un ambon
conservé à Salonique, Paris 1876, 249-
299.
Duchesne, L. & Bayet, Ch., Mission au Mont Athos, Archives des

Missions Scientifiques et Littéraires 3
(1876), 254-256.
XXXI
Dyggve, E., Kurzer vorläufiger Bericht über die

Ausgrabungen im Palastviertel von
Thessalonike, Frühjahr 1939,
Dissertationen Pannonicae II, 1941, 63-
71.
Dyggve, E., Recherches sur le palais impérial de

Thessalonique, Studia Orientalia Ioanni
Pedersen Dicata, Copenhagen 1953.
Eisner, R., Travellers to an Antique Land,

Michingan 1993.
Englert, K., Der Bautypus der Umgangskirche

unter Berücksichtigung der Panagia
Olympiotissa in Elasson, Frankfurt am
Main, 1991.
Evangelidès, D.I., La restauration de l'église de Theotokos

à Thessalonique et ses fresques du Xie
siècle, ACIEB 5 (1936), B', 106-107.
Farioli, R., I capitelli paleocristiaru" e paleobizantini

di Salonicco, Corsi lì (1964), 133-
177.
Feisel, D.-Sève, M., Un arc byzantin à Kassandra (Valta),

BCH103 (1979), 321-326.
Feissel, D. & Spieser, J.-M., Inventaires en vue d'un receuil des

inscriptions historique de Byznce, Π.
Les inscriptions de Thessalonique.
Supplément, TM 7 (1979), 304-348.
Feld, Ο., Zu den Kapitellen des Tekfur Saray in

Istanbul, IstMitt 19-20 (1969-1970),
364.
Frothingham, A.L., Archaeological News, AIA 7 (1891),

330-331.
Goulaki-Voutira, Α. Zur Identifizierung von

Paläologenzeitlichen Kirchen in
Saloniki, JOB 34 (1984), 255-264.
xxxH
Gouma-Peterson, Th., The Parecclesion of St.Euthymios in

Thessalonica. Art and Monastic Policy
under Andronicos IL, Art Β 58 (1976),
168-184.
Gounaris, G., Le problème de deux ambons dans
l'Octogone de Philippes, ACIAC 10
(1980),τ.Β',133-140.
Grabar, Α., Recherches sur le culte des reliques et
l'art chrétien antique, I, Paris 1946.
Grabar, Α., Quelques reliquaires de Saint
Démétrios et le martyrium du Saint à
Salonique, DOP 5 (1950), 1-28.
Grabar, Α., Un nouveau reliquaire de Saint
Démétrios, DOP 8 (1954), 305-313.
Grabar, Α., A propos des mosaïques de la coupole
de Saint-Georges à Salonique, CA 18
(1967), 59-81,
Grégoire, H., La Rotonde de S.Geofges à
Thessalonique et le mausolée de
Galère, Byzantion 14 (1939), 323-324.
Hadzitryphonos, E.K., Konstruktion und Baumaterial von
HLEkaterini in Thessaloniki, ACTEB
18, Resumes 1,424-425.
Hallensleben, H., Zu Annexbauten der Kilise cammi in
Istanbul, IstMitt 15 (1965), 213-214.
Hébrard, E., Les travaux du service Archéologique
de l'Armée d'Orient à l'Arc de
Triomphe "de Galère" et l'église Saint-
Georges de Salonique, BCH 44
(1920), 5-40,416-417.
Hoddinot, R.F., Early Byzantine Churches in
Macedonia and Southern Serbia,
London 1963.
Holland, H., Ταξίδι στη Μακεδονία και
Θεσσαλία (1812-1813), μετάφραση:
Καραβίτη Γ., πρόλογος- επιμέλεια:
Βουρνάς T., Αθήνα 1989.
XXXIII
Hony, H.C., A Turkish-English Dictionary, Oxford

1980.
Hutton, CA., A Collection of Sketches by

C.R.Cockerell, R.A., JHS 19 (1909),
53-59.
Hyman, S., Edward Lear in the Levant, London
1988.
Jakobs, P.H.F., Die frühchristlichen Ambone
Griechenlands, Bonn 1987.
Janin, R., L' église latine à Thessalonique de
1204 à la conquête turque, REB 16
(1958), 206-216.
Janin, R., Les églises et les monastères des grand
centres byzantins, XL Thessalonique,
Paris 1975.
Kalligas, M., Die Hagia Sophia von Thessaloniki,
Würzburg 1935.
Kautzsch, R., Kapitellstudien, Berlin-Leipzig 1936
Kiel, M., Notes on the History of Some Turkish
Monuments in Thessaloniki and Their
Founders, BalkSt 11,1 (1970), 123-
156.
Kissas, S., La datation des fresques des Saints
Apôtres à Thessalonique, Zografl
(1976), 52-57.
Kissas, S., Thessalonian Painterws in the 18th
Century. A Preliminary Study, BalkSt
24,2 (1983), 465-478.
Kissas, S., L'art de Salonique du début du
Xnième siècle at la peinture de
Miléseva, Coll.Scientlntern., Beograd
1985, 37-49.
Kleinbauer, W.E., Some Observations on the Dating of
S.Demetrios in Thessaloniki,
Byzantion 40 (1970), 36-44.
XXXIV
Kleinbauer, W.E., The Original Name and Function of

Hagios Georgios at ThesSaloniki, CA
22 (1972), 55-60.
Kleinbauer, W.E., The Iconography and the Date of the

Mosaics of the Rotunda of Hagios
Jeorgios, Thessaloniki, Viator 3
(1972), 27-107.
Kleinbauer, W.E., Remarks on the Building History of the

Acheiropoietos Church at Thes Saloniki,
ACIAC 10 (1980), τ.Β\ 241-257.
Kleinbauer, W.E., The Orants in the Mosaic Decoration

of the Rotunda at Thesaloniki: Martyr
Saints or Donors?, CA 30 (1982), 23-
45.
Kluge, N.K., Η τεχνική των ψηφιδωτών στο Ναό

του Αγίου Δημητρίου (ρωσσικά),
IRAIK 14 (1909), 62-67.
Koethe, Η., Das Konstantinsmàusoleum und
verwandte Denkmäler, Jdl 48 (1933),
185-203.
Kondakof, N., Makedoniia Arckeologicheskoe,
Petersburg 1909.
Koster, D., To Hellen's Noble Land..., Dutch

accounts of travellers, geographers and
historians on Greece (1488-1854),
Groningen/Athene 1995.
Kourkoutidou-Nikolaidou, E., Les ambons paléochrétiens à

Thessalonique et à Philippe, Corsi 31
(1984), 255-275.
Kuniholm, P.I. & Striker, C.L., Dendrocronological Investigations in

the Aegean and neighboring Regions,
1977-1982, JFieldA 10 (1983), 4,411-
420.
Kuniholm, P.I. & Striker, C.L., Dendrocronological Investigations in

the Aegean and neighboring Regions,
1983-1986, JFieldA 14 (1987), 4, 385-
398.
Kuniholm, P.I. & Striker, C.L., Dendrocronology and the Architectural
History of the Church of the Holy
Apostles in Thessaloniki, Archtitectura
20(1990), 1-26.
Kurth, J., Die Mosaikinschriften von Salonik,
AM 22 (1897), 464-465.
Kurtz, Ed., Des Klerikers Gregorios Bericht über
Leben, Wunderthaten und Translation
der hLTheodora von Thessaloniki,
nebst der Metaphrase des Johannes
Staurakios, Mémokes de l'Académie
Impérìale des sciences de
StPetersbourg 6 (1902), 1-36.
Kyriazopoulos, B., Micrometeorological Phenomenon in
Byzantine Decoration, ACIEB 9
(1953), A', 218-22Ç.
Laskaris, M., Salonique à la fin du XVIUe siècle
d'après lés rapports consulaires
Français, Athènes 1939.
Lemerle, P., Chapiteaux chrétiens à protomes de
béliers, AE (1937), 292-299.
Lemerle, P., Saint-Démetrius de Thesalonique et les
problèmes du Martyrion et du transept,
BCH 77 (1953), 660-694.
Lemerle, P., Les plus anciens recueils des miracles
de Saint Démétrius, τ. I, Paris 1979,
και τ. Π, Paris 1981.
Lemerle, P., Note sur les plus anciennes

représentations de Saint Démétrius,
ΔΧΑΕ, περΑ\ τ. 1(1980-1981), 1-10.
Lifshitz, B., & Schiby, J., Une synagogue samaritain à

Thessalonique, RB 75 (1968), 368-
378.
Mantopoulou-Panagiotopoulou, On the Identificatin of the Church of
Th., Nea (Megali) Panaghia in Thes Saloniki,
JOB 46 (1996), 423-435.
Mantopoulou-Panagiotopoulou, The Monastery of Aghios Menas in
Th., Thessaloniki, DOP 50 (1996), 239-
262.
Megaw, Α.H., Ninth International Congress of
Byzantine Studies, Archaeology 6
(1953), 181-183.
Melville, H. Journal up the Straits, Oct. 11,1856-

May 5,1857, ed. by Weaver, 1935.
Miljukov, P.N., Hristianskija drevnosti Zapadnoj
Makedonii, IRAIKIVJ, (1899), 21-
151.
Millet, R., De Salonique à Belgrade, Revue des

Deux Mondes 85 (1888).
Mme de Khitrowo, B., Itinéraires russes en orient traduits pour
la Société de l'Orient latin, Genève
1889.
Mordtmann, Α., Sur une inscription byzantine de
Thessalonique, RA 36J(1878), 172-
175.
Nemaha, J., Histoire des Israelites de Salonique,

Thessaloniki 1935.
Pallas, D., Le cibonum hexagonal de Saint-

Démétrios de Thessalonique, Zograf 1
(1979), 44-58.
Papadopulu, K., Die Wandmalereien des 11 Jh. in der
Kirche Panagia in Thessaloniki, Graz
1966.
Papageorgiu, P.N., Zur Vita der hLTheodora von

Thessalonike, BZ 10 (1901), 144-158.
Papazotos, Th., The identification of the Church of

"Profitis Elias" in Thessaloniki, DOP
45 (1991), 121-127.
Pätzold, Α. Der Akathistos-Hymnos, Stuttgart

1989.
Patlagean, E., Theodora de Thessalonique, Une sainte
noniale et un culte citadin (IXe-XXe
siècle), Culto dei santi istituzionei e
classi sociali in età preindustriale. A
cura di S.Boesch Gajano-L.Sebastiani,
Collana di studi storici, Roma 1984,
37-67.
Paton, J.M., The Erechtheum, Mass. 1927.
Pelekanides, S., Byzantine Researches in Northern

Greece, Archaelogyl (1949), 48-49.
Pelekanidis, St., Bemerkungen zu den Altarmosaiken
der Hagia Sophia zu Thessaloniki und
die Frage der Datierung der Platytera,
Βυζαντινά 5 (1973), 29-47.
Petropoulos, E., Salonique, L'incendie de 1917,

Salonique 1980.
Philon, H., Thessalon2kiy Andalusia and the

Golden Horde, BalkSt 26 (1985), 299-
320. ,;
Potts, L., Hrsg., Aufbruch und Abenteuer. Frauen-

Reisen um die Welt ab 1785, Frankfurt
am Mein, 1995.
Radovanovic, J., Heiliger Demetrius -Die Ikonographie

seines Lebens auf den Fresken de
Klosters Decani, Recueil des Rapports
e
du IV Colloque Serbo-grec, Belgrade
1985 (1987), 75-88.
Rautmann, M.L., The Church of the Holy Apostles in

Thes Saloniki, A Study in Early
Palaeologan Architecture, (διδακτ.
διατρ.), Indiana Univ. 1984.
Sakhaharov, J.-P. (edit.) Narrations du peuple russe (en russe)

vol. II, St. Petersburg 1849.
Schur, Ν., Twenty Centuries of Christian

Pilgrimage to the Holy Land, Tel Aviv
1992.
Λ Λ Λ Vili
Snively, CS., The Sunken Apse: A Feature of Early

Byzantine Churches in Macedonia,
AJA 86 (1982), 286.
Snively, CS., Apsidal Crypts in Macedonia: Possible

Places of Pilgrimage, ACIAC 12
(1991), (υπό εκτύπωση).
Sodini, J.-M., La sculpture architecturale à l'époque

paléochrétienne en Illyricum, ACIAC
10, Thessalonique 1980 (1984), τ.Ι.
Sodini, J.-P., L'ambon de la rotonde Saint-Georges.

Remarques sur la tyologie et le décor,
BCH 100(1976),493-510.
Sodini, J.-P., Les cryptes d'autel paléochrétiennes:

essai de classification, TM 8 (1981),
437-458.
Spieser, J.-M. Inventaires en vue d'un recueil des

inscriptions historiques de Byzance, I.
Les inscriptions de Thessalonique, TM
5 (1973), 145-180./
Spieser, J.-M., Thessalonique et ses monuments du

IV e au VI e siècle. Contribution a
l'étude d'une ville paléochrétienne,
Paris 1984.
Spieser, J.-M., Remarques sur Saint-Démétrius de

Thessalonique, Ευφρόσυνον.
Αφιέρωμα στον Μανόλη Χατζηδάκη,
Αθήνα 1992, 561-569.
Stavroulakis, N.P. & DeVinney, Jewish Sites and Synagoguess of

T.J., Greece, Athens 1992.
Stephan, Chr., Ein byzantinisches Bildensemble. Die

Mosaiken und Fresken der
Apostelkirche zu ThesSaloniki,
(διδακτ. διατρ.), Worms 1986.
Stoneman, R., Αναζητώντας την κλασική Ελλάδα,

μετάφραση: Αγγελομάτη-
Τσουγκαράκη, Ε., Αθήνα 1996.
XXXIX
Strzygowski, J., Kleinasien: ein Neuland der

Kunstgeschichte, Leipzig 1903
Tafel, T.L.F., De Thessalonica eiusque agro

dissertatio geographica, Berlin 1839.
Tafel, T.L.F., De via militari romanorum Egnatia, qua
Illyricum, Macedonia et Thracia,
Tübingen 1841 (London 1972).
Tafrali, Ο., Sur la date de l'église et des mosaïques

de Saint Démétrius de Salonique, RA
13(1909), 83-101.
Tafrali, Ο., Thessalonique au 14e s., Paris 1913.
Tafrali, Ο., Topographie de Thes salonique, Paris
1913.
Tambaki, S., Die byzantinischen Monumente von
Thessaloniki in Reisebeschreibungen
des 18 Jh's, ACIAC 19 (1996), 4217.
Texier, Ch. & Pullan, R.P., Byzantine Architecture, London 1864.
Theocharides, G .1., Justinian Π oder Basileios II? Eine

neue Lösung zu älterem Problem,
Byzantion 46 (1976), 75-118.
Theocharidou, K., Acheiropoietos Basilica, Thessaloniki:

Early Byzantine Additions to the 5th
Century Building and Their Liturgical
Function, ACIEB 17 (1986),
Abstracts, 344-345.
Theocharidou, K., The Architecture of Hagia Sophia,

Thessaloniki, from its Erection up to
the Turkish Conquest, Oxford 1988.
Τοφ, Η. The Date of the Conversion of the

Rotunda at Thes Saloniki into a Church,
Norwegian Institut at Athens, The First
Five Lectures, Athen 1991, 13-28.
Torp, Hj., Mosaikkene i St. Georgs-rotunden i

Thessaloniki. Et hovedverk i tidlig-
bysantinsk kunst, Oslo 1963.
Touratsoglou, I., Die Münzstätte von Thessaloniki in der
römischen Kaiserzeit,, Berlin 1988.
Tsigaridas, E., Monumental Painting in Greek
Macedonia During the 15th G, Holy
Image, Holy Space, Icons and Frescoes
from Greece, Athens 1988.
Tsitouridou, Α., Die Grabkonzeption des
ikonographischen Programms der
Kirche Panagia Chalkeon in
Thessaloniki, ACIEB Π/5, JOB 32/5
(1982), 435-441.
Tsitouridou, Α., La peinture monumentale à Salonique
pendant la première moitié du XlVe
siècle, Recueil des Rapports du IVe
Colloque Serbo-grec, Belgrade 1985
(1987), 9-19. :?
Uspenskij,T.E., Περί τωγ νεοαποκαλυφθέντων

ψηφιδωτών στο Ναό του Αγίου
Δημητρίου Θεσσαλονίκης (ρωσσικά),
JRAIK 14 (1909), 1-61.
Van der Vin, J.P.A., Travellers to Greece and
Constantinople, vo. I & Π, Leiden
1980.
Vasiliev Α., L'entrée triomphale de l'empereur
Justinien Π à Thessalonique en 688,
Miscellanea Guillaume de Jerphanion
L, OC Ρ 13, ΝΓ.Ι-Π(1947), 355-368.
Velenis, G., Some Observations on the Original
Form of the Rotunda in Thessaloniki,
BalkStl5 (1974), 298-307.
Velenis, G., Οι Άγιοι Απόστολοι Θεσσαλονίκης
και η Σχολή της Κωνσταντινούπολης,
ACIEB Π/4. JOB 32/4 (1982), 457-
467.
Velenis, G., Building Techniques and External
Decoration During the 14th Century in
Macedonia, Recueil des Rapports du
IV e Colloque Serbo-grec, Belgrade
1985 (1987), 95-105.
Vickers, M., The Date of the Mosaics of the
Rotunda at Thessaloniki, 551? 38
(1970), 183-187.
Vickers, M., A Note on the Byzantine Palace at
Thessaloniki, BSA 66 (1971), 369-
371.
Vickers, M., Cockerell at ThesSaloniki, BaStu 13
(1972), 49-64.
Vickers, M., Fifth-Century Brickstamps from

Thessaloniki, BSA 68 (1973), 285-
294.
Vickers, M., Sirmium or Thessaloniki? Critical

Examination of the StDemetrius
Legend, BZ 67 (1974), 337-350.
Vocotopoulos, P., Church Architecture in Thes Saloniki in

the 14th Century, Remarks on the
Typology, Recueil des Rapports du
IV e Colloque Serbo-grec, Belgrade
1985(1987), 107-116.
Vocotopoulos, P., The Concealed Course Technique:

Further Examples and a Few Remarks,
JOB 28 (1979), 247-260.
Wilkinson, J., Jerusalem Pilgrimage 1099-1185,

London 1988.
Zalesskaja, V.N.,. Gruppa svincovyh ampul-evlogij iz

Fes Saloniki, Sovetskaja Arheologija 3
(1980), 263-269(ρωσ.), μετάφραση
Παπουλίδη, K.K., στη Βαλκανική
Βιβλιογραφία 7 (1978), Παράρτημα,
M Weigand, E., Der Kalenderfries von Hagios

Georgios in Thessalonike, BZ 39
(1939), 112-145.
Συντομογραφίες
Babinger, Ein Freibrief Ein Freibrief Mehmeds Π, des
Eroberers, für das Kloster Hagia
Sophia zu Saloniki, Eigentum der
Sultanin Mara (1459), BZ 44 (1951).
Colloque Serbo-grec Recueil des Rapports du IV Colloque
Serbo-grec, Belgrade 1985 (1987), 9-
19.
Diehl, Monuments Les Monuments Chrétiens de
Salonique, Paris 1918.
Englert, Umgangskirche Der Bautypus der Umgangskirche
unter Berücksichtigung der Panagia
Olympiotissa in Elasson, Frankfurt am
Main, 1991.
Feissel & Spieser, Inscriptions- Inventaires en vue d'un receuil des
Supplément inscriptions historique de Byznce, Π.
Les inscriptions de Thessalonique.
Supplément, TM7Ç979).
Goulaki-Voutira, Identifizierung Zur Identifizierung von
Paläologenzeitlichen Kirchen in
Saloniki, JOB 34 (1984).
Jacobs, Ambone Die frühchristlichen Ambone
Griechenlands, Bonn 1987.
Janin, Les églises Les églises et les monastères des grand
centres byzantins, XI. Thessalonique,
Paris 1975.
Kiel, Turkish Monuments Notes on the History of Some Turkish
Monuments in Thessaloniki and Their
Founders, BätkSt 11,1 (1970).
Pelekanides, Byzantine Byzantine Researches in Northern
Researches Greece, Archaelogy 2 (1949), 48-49.
Sodini, Sculpture architecturale La sculpture architecturale à l'époque
paléochrétienne en Illyricum, ACIAC
10, Thessalonique 1980 (1984), τ.Ι.
Spieser, Inscriptions 1973 Inventaires en vue d'un recueil des
inscriptions historiques de Byzance, I.
Les inscriptions de Thessalonique, TM
5 (1973).
Spieser, Thessalonique Thessalonique et ses monuments du
IV e au VI e siècle. Contribution a
l'étude d'une ville paléochrétienne,
Paris 1984.
Tafrali, Topographie Topographie de Thessalonique, Paris
1913.
Texier, Architecture Byzantine Architecture, London 1864.
Κατάλογοι
Μάνη Πολιτιστικό οδοιπορικό 1993-1994, Περιηγητές στη Μάνη 15ος-19ος
αι.., Αθήνα 1994. Κατάλογος έκθεσης.
Russian Travellers to the Greek World (12th- first half of the 19th α), Moskau
1995
Η Θεσσαλονίκη του 18ου αιώνα, προλεγόμενα: Ασδραχάς, Σ., Αθήνα 1996.
* Γιατις συντομογραφίες των τίτλων των περιοδικών, ελληνικών και ξένων

ακολουθήθηκε το σύστημα, που έχει καθοροσθεί από το Dumbarton Oaks
Papers και τον Archäologischer Anzeiger.
Κατάλογος πινάκων
Οι κατόψεις, όψεις και φωτογραφίες των πινάκων προέρχονται από το βιβλίο

Βυζαντινή Θεσσαλονίκη της καθηγήτριας κ. Χ.Μαυροπούλου-Τσιούμη, την
οποία ευχαριστώ θερμά που μου επέτρεψε να τις χρησιμοποιήσω.
Πίν. Ι. Χάρτης της Θεσσαλονίκης,
από Meyer's Reisebücher, Leipzig & Wien 1989
Πίν. Π. Ναός Αγίας Αικατερίνης
κάτοψη, όψη από δυτικά
Πίν. ΙΠ. Ναός Αγίων Αποστόλων
κάτοψη, άποψη από τα δυτικά, σχέδιο από Walker, Μ.Α.,
Through Macedonia to the Albanian Lakes, London 1864
Πίν. IV. Ναός Αγίων Αποστόλων
όψη από βορειοανατολικά, ψηφιδωτό
Πίν. V. Ναός Αγίου Δημητρίου
κάτοψη, τομή, όψη από δυτικά, ψηφιδωτά
Πίν. VI. Ναός Αγίου Παντελεήμονα
κάτοψη, τοιχογραφία Αγίου Ιακώβου
Πίν. VII. Ναός Αγίας Σοφίας
κάτοψη, όψη από δυτικά, άποψη από δυτικά, παλιά φωτογραφία
από Abbot, G.F., The Tale of a Tour in Macedonia, London 1903
Πίν. Vili. Ναός Αγίας Σοφίας
όψη από ανατολικά, ψηφιδωτά στον τρούλο
Πίν. IX. Ναός Αγίας Σοφίας
φωτογραφία μετά το βομβαρδισμό του 1940, Μουσείο Μπενάκη
δυτικό προστώο και είσοδος, μετά το 1891, Γερμ. Αρχ. Ινστιτούτο
Πίν. Χ Ναός Αχειροπονήτου
κάτοψη, όψη από ανατολικά, όψη από νοτιοδυτικά, ψηφιδωτά,
τουρκική επιγραφή 1431
Πίν. XI. Μονή Βλατάδων
κάτοψη, όψη από νοτιοδυτικά, τοιχογραφία
Πίν.ΧΠ. Ναός της Παναγίας Χαλκέων
κάτοψη, όψη από δυτικά, τοιχογραφία στην αψίδα
Πίν. ΧΕΙ. Ναός Προφήτη Ηλία
κάτοψη, όψη από νοτιοδυτικά
Πίν. XIV. Ροτόντα
κάτοψη: ρωμαϊκή εποχή, παλαιοχριστιανική εποχή, σύγχρονη
εποχή
Πίν. XV. Ροτόντα
κάτοψη, Pococke, R., A Description of the East and Some other
Countries, London 1745
άποψη από τα δυτικά, Cousinéry, Ε.Μ., Voyage dans la
Macédoine, Paris 1831
Πίν. XVI. Ροτόντα
όψη από ανατολικά, ψηφιδωτά τρούλου
ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟι*
Για την τοπογραφία της Θεσσαλονίκης τον 19ο αι., βλ. χάρτη στον πίν.Ι
Εισαγωγή
Ταξίδια και περιηγήσεις
Οι άνθρωποι πάντοτε ταξίδευαν. Η αναζήτηση της τροφής, ο εντοπισμός

γονιμότερου εδάφους, η διαβίωση σε περιοχές με καλύτερο κλίμα, η
απομάκρυνση από κινδύνους και απειλές είναι μερικοί μόνον από τους
λόγους, οι οποίοι ώθησαν σε μετακίνηση τον άνθρωπο από τα προϊστορικά
ήδη χρόνια. Ανακαλύψεις, όπως αυτή του τροχού και στη συνέχεια της
άμαξας1, η δυνατότητα που παρέχουν οι υδάτινοι δρόμοι, η επεξεργασία των
μετάλλων, η διαρκώς αυξανόμενη γνώση για βελτίωση των συνθηκών ζωής, η
ανάγκη για εμπορικές ανταλλαγές είναι μερικοί μόνον από τους παράγοντες,
οι οποίοι συνετέλεσαν στην εξέλιξη του ταξιδιού στις επόμενες χιλιετίες.
Ωστόσο, εκτός από όλα αυτά, κινητήρια δύναμη για τις μετακινήσεις
στάθηκε πάντα η περιέργεια του ανθρώπου, η έμφρτη ανάγκη του για την
γνωριμία με αυτό που υπάρχει πιο πέρα, έξω από τον μικρό κύκλο της
οικογένειας, του οικισμού, της φυλής του. Το ταξίδι είναι γνώση και
μετάδοση πολιτισμού.
Ο "πατέρας της Ιστορίας", ο Ηρόδοτος θα μπορούσε να θεωρηθεί και
ως ο πρώτος γνωστός περιηγητής - συγγραφέας της αρχαιότητας, που
περιγράφει τους ανθρώπους, τις συνήθειες και τον τρόπο ζωής τους, το φυσικό
τους περιβάλλον και τις παραδόσεις τους, όπως ακριβώς έκαναν πολλοί
ταξιδιώτες μετά από αυτόν -και κάνουν μέχρι σήμερα. Από τις πηγές μας
είναι γνωστά μερικά ονόματα τέτοιων συγγραφέων, όπως ο Διόδωρος τον 4ο
αι.π.Χ., ο Ηλιόδωρος και κυρίως ο Πολέμων τον 2ο αι., στους οποίους πολλά
οφείλει ο γνωστός Παυσανίας, που έγραψε τον πρώτο Οδηγό της Ελλάδας τον
2ο αι. μ.Χ.
Εκτός από τους απεσταλμένους της κεντρικής διοίκησης, τους
εμπόρους, τους ασθενείς που μετακινούνται με σκοπό την θεραπεία τους, τους
αθλητές που πηγαίνουν στους μεγάλους αγώνες, τους καλλιτέχνες που
προσκαλούνται από τους ηγεμόνες, υπάρχουν πολλοί που ταξιδεύουν για
αναψυχή. Σχεδόν όλοι όμως ταξιδεύουν για έναν άλλο σημαντικότατο λόγο,
1
Ενδείξεις ή μαρτυρίες για δρόμους στην αρχαιότητα υπάρχουν ήδη για την εποχή γύρω στο
2.000 π.Χ., βλ. · Casson, L., Travel in the Ancient Word, 2η έκδ., Baltimore 1994,25 κ.ε.
I
2
δηλαδή το λατρευτικό προσκύνημα σε μέρη ιερά, ανεξάρτητα από θρησκεία

και εποχή. Η συνήθεια αυτή γνωρίζει νέα μεγάλη άνθιση με την επικράτηση
του χριστιανισμού, όταν οι νεοφώτιστοι ξεκινούν από κάθε άκρη της Ευρώπης
για να επισκεφθούν τους τάφους των Μαρτύρων και των Αγίων και κυρίως να
βρεθούν εκεί που κάποτε γεννήθηκε και έζησε ο Σωτήρας τους, στους Αγίους
Τόπους. Η παλαιότερη σωζόμενη περιγραφή ενός τέτοιου προσκυνήματος
είναι αυτή ενός ανώνυμου προσκυνητή από το Μπορντώ, το 333 μ.Χ., που
περιλαμβάνει απαρίθμηση των σταθμών του ταξιδιού του και σύντομη
περιγραφή της Ιερουσαλήμ, ενώ η σημαντικότερη είναι, λίγο αργότερα στα
τέλη του αιώνα, αυτή της προσκυνήτριας Ηγερίας, από την Δυτική Ευρώπη2.
Δεν υπάρχουν πολλά στοιχεία για την εξέλιξη γενικά των ταξιδιών,
προς την Ελλάδα και την Ανατολική Μεσόγειο, στους επόμενους αιώνες.
Διακρίνεται μία έλλειψη επαφής μεταξύ των μεσογειακών χωρών και τη
Βόρειας Ευρώπης, με την εξαίρεση των απολύτως αναγκαίων εμπορικών
σχέσεων3. Η ασταθής κατάσταση στην Βαλκανική χερσόνησο με τα σλαβικά
και βουλγαρικά φύλα, ο αποκλεισμός των χερσαίων δρόμων, η εσωστρεφής
πολιτική του βυζαντινού κράτους, αλλά ίκαι η προσπάθεια παγίωσης νέων
πολιτικών, κοινωνικών και οικονομικών θεσμών στην Ευρώπη μάλλον δεν
διευκόλυναν πολύ τις μετακινήσεις.
Στην εποχή, που εξετάζεται εδώ, δηλ. από τον 12ο αι. και ύστερα, τα
ταξίδια, κυρίως τα προσκυνηματικά, φαίνεται ότι βρίσκονται σε μία νέα
εποχή άνθισης. Οι προηγούμενες Σταυροφορίες έχουν ανοίξει και πάλι το
δρόμο για τη νοτιοανατολική Μεσόγειο και το προσκύνημα στους Αγίους
τόπους είναι το ύψιστο καθήκον των Χριστιανών. Αφετηρία αυτών των
θαλάσσιων ταξιδιών είναι συχνά η Βενετία ή τα άλλα λιμάνια της Ιταλίας
και σταθμοί, ανάλογα με το δρομολόγιο του πλοίου, γίνονται σε μερικά
λιμάνια στο ελληνικό έδαφος -στα Ιόνια νησιά, στην Πελοπόννησο, στην
4
Κρήτη, στην Κύπρο- και μερικές φορές στην Κωνσταντινούπολη . Η αύξηση
του αριθμού των περιηγητών - προσκυνητών αντανακλάται και από την
5
πληθώρα των περιγραφικών κειμένων για τους Αγίους Τόπους . Στο μεταξύ
έχει προστεθεί στον χριστιανικό κόσμο και το ρωσικό κράτος, ύστερα από
τον προσηλυτισμό των Ρώσων από τους Βυζαντινούς και την καθιέρωση του
2
Για το προσκύνημα στους Αγίους Τόπους βλ. · Schur, Ν., Twenty Centuries of Christian
Pilgrimage
3
to the Holy Land, Tel Aviv 1992.
Βλ. σχετικά το εισαγωγικό κεφάλαιο στον · Van der Vin, J.P.A., Travellers to Greece and
Constantinople, Leiden 1980, τ. 1,3 κ,ε.
4
Σύντομη αναφορά στα δρομολόγια κάνει ο · Koster, D., Το Hellen's Noble Land..., Dutch
Accounts of Travellers, Geographers and Historians on Greece (1488-1854), Groningen/Athene 1995,
5
14-15.
Για την εποχή αυτή βλ.· Wilkinson, J., ed., Jerusalem Pilgrimage 1099-1185, London 1988.
3
Χριστιανισμού ως επίσημης θρησκείας του κράτους από τον Βλαδιμίρ το

988 μ.Χ. Πολλοί ρώσοι ηγούμενοι, μοναχοί και ιερείς διασχίζουν τα
βυζαντινά εδάφη, επισκέπτονται την Κωνσταντινούπολη και το Πατριαρχείο
και συνεχίζουν την πορεία τους προς την Ιερουσαλήμ6.
Η σταθεροποίηση της πολιτικής κατάστασης στην Ευρώπη, οι ισχυροί
μοναρχικοί οίκοι, η ανακάλυψη των νέων χωρών, ο κίνδυνος από τους
Οθωμανούς, η πνευματική κίνηση της Αναγέννησης, που χαρακτηρίζουν τον
15ο και 16ο αι. επιδρούν και στα ταξίδια. Εμφανίζεται ένα νέο είδος
περιηγητή με ουμανιστικές γνώσεις και ενδιαφέροντα, του οποίου ο πρώτος
σταθμός είναι η Ιταλία. Η Κωνσταντινούπολη αρχίζει να γίνεται επίκεντρο
και σκοπός ταξιδιού ταυτόχρονα με τους Αγίους Τόπους, ενώ η προτίμηση για
τα θαλασσινά δρομολόγια συνεχίζεται, καθώς οι δρόμοι της Βαλκανικής δεν
είναι ασφαλείς7.
Το ταξιδιωτικό ενδιαφέρον για την Ελλάδα αυξάνει κυρίως από τα τέλη
του Που αι., όταν οι θαλάσσιοι δρόμοι επεκτείνονται, οι εμπορικές σχέσεις
διαφοροποιούνται με την είσοδο και άλλων χωρών, εκτός της Ιταλίας, στην
διακίνηση εμπορευμάτων στη Μεσόγειο και αρχίζει αργά και σταδιακά η
αναγνώριση της σημασίας του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού. Τα
ταξιδιωτικά κείμενα αυτής της εποχής συνήθως είναι σύντομες περιγραφές,
κυρίως των λιμανιών, με μερικά ιστορικά στοιχεία. Περισσότερη βαρύτητα
δίνεται στην χαρτογράφηση και στην πλούσια εικονογράφηση.
Ο 18ος αι., η εποχή του Διαφωτισμού και του Νεοκλασσικισμού, είναι
ο αιώνας του ταξιδιού. Η γοητεία του έχει πια επικρατήσει και οι κίνδυνοι
του είναι ένα αναγκαίο κακό, που μπορεί όμως πια να αντιμετωπισθεί. Οι
άνθρωποι ανακαλύπτουν το αρχαίο πνεύμα, την φιλοσοφία, την ιστορία, και
όλοι θέλουν να επισκεφθούν την Ελλάδα.
Στην Δύση επικρατεί επικρατεί ένα νέο είδος μετακίνησης που ξεκίνησε
από την Αγγλία και ονομάστηκε "Grand Tour".8 Νέοι, βεβαίως ευκατάστατοι,
έπρεπε να περάσουν ένα-δύο χρόνια ταξιδεύοντας τουλάχιστον μέχρι τις
αρχαίες ελληνικές πόλεις της Ιταλίας, και να αποκτήσουν γνώσεις και
εμπειρίες, πριν επιστρέψουν για να αναλάβουν τον οικογενειακό τίτλο και την
περιουσία.
6
Τα ταξίδια αυτά και η παραμονή στην Ελλάδα συχνά είναι μακρόχρονα, βλ. · Bushuiev, S.,
From Ihe History of Russian Travels to the Greek World, in Russian Travellers to the Greek World
(12th-First Half of the 19th Centuries), Mockba 1995, 6-15.
Βλ. και · Σιμόπουλος, Κ., Ξένοι ταξιδιώτες στην Ελλάδα, 333 μ,Χ. -1700, τ. Α', 5η έκδ.,
Αθήνα
8
1984,41 κ.ε.
Για τα ταξίδια αυτά βλ. · Eisner, R., Travelers to An Antique Land, Michigan 1993,63 κε.
4
Πολύ σπάνια στα ταξίδια αυτά συμμετέχουν γυναίκες. Για το

γυναικείο φύλο ήταν ανεκτά τα ταξίδια για προσκύνημα, ενώ οι περιηγήσεις
αναψυχής ήταν σπάνιες και μόνον με την συνοδεία της οικογένειας. Ωστόσο
υπήρξαν και μερικές πρωτοπόροι, οι οποίες μάλιστα ξεπερνούσαν τα σύνορα
της Ευρώπης πιο εύκολα και από τους άνδρες9.
Αλλά και ένα διαφορετικό είδος ταξιδιώτη εμφανίζεται επίσης: λίγο
λόγιος, λίγο αρχαιοδίφης, λίγο διπλωμάτης, απεσταλμένος για εμπορικούς ή
άλλους σκοπούς, αλλά και με την εντολή να περισυλλέξει όσες αρχαιότητες
μπορεί10. Η ίδρυση της πρώτης μουσειακής έκθεσης από τον Πάπα Σίξτο τον
Στ', το 1471, στο Palazzo dei Conservatori στη Ρώμη11, αρχίζει να γίνεται
παράδειγμα προς μίμηση από όλους τους μονάρχες της Δύσης. Στην Αγγλία
ιδρύεται η γνωστή Εταιρεία των Dilettanti, που υποστήριζε οικονομικά τις
αποστολές για μελέτη και αποτύπωση αρχαιοτήτων12. Συχνά οι αποστολές
αυτές επέστρεφαν συναποκομίζοντας μερικές από τις αρχαιότητες.
Οι περισσότεροι περιηγητές αισθάνονται πια υποχρεωμένοι να
εκδώσουν, όταν επιστρέψουν στην πατρίδα τους, βιβλία με τις ταξιδιωτικές
τους σημειώσεις, ή τις επιστολές που είχαν* στείλει, ή τα ημερολόγια τους ή
ακόμη και ανταποκρίσεις που είχαν ήδη δημοσιεύσει στον τύπο της πατρίδας
τους. Τα κείμενα τους περιέχουν περιγραφές ξένων πόλεων και ανθρώπων,
συχνά διανθισμένες με χαριτωμένα συμβάντα της καθημερινής -και τελείως
ξένης γι'αυτούς- ζωής, αλλά μερικές φορές και κακόβουλα σχόλια για το λαό
ή την κατάσταση της χώρας που επισκέφθηκαν.
Τις πρώτες δεκαετίες του 19ου αι. η Ελλάδα πλημμυρίζει από ξένους,
ρομαντικούς, στρατιωτικούς, επαναστάτες, κατασκόπους, πρεσβευτές ή
απεσταλμένους με μυστική αποστολή, γενικά φιλέλληνες13. Αρκετοί από
αυτούς παραμένουν πολύ καιρό και διασχίζουν την χώρα από δρόμους
δύσβατους και επικίνδυνους. Οι μαρτυρίες της εμπειρίας τους από την χώρα
και τους ανθρώπους, εκτός από τα ιστορικά στοιχεία, είναι εξαιρετικά
πολύτιμες και για την ιστορία του πολιτισμού.
Το "Grand Tour" επεκτείνεται και περιλαμβάνει επιπλέον και ταξίδι στην
Ελλάδα. Ζωγράφοι και καλλιτέχνες απεικονίζουν το ελληνικό παρελθόν και
9
Για τα ταξίδια των γυναικών, βλ. · Potts, L., Hrsg., Aufbruch und Abenteuer. Frauen-Reisen
um
10
die Welt ab 1785, Frankfurt am Main, 1995.
Ιδιαίτερα συνηθίζεται η συλλογή αρχαιοτήτων από τους Γάλλους βασιλιάδες, βλ. ·
Stoneman, R., Αναζητώντας την κλασική Ελλάδα, μετάφραση Ε.Αγγελομάτη-Τσουγκαράκη, Αθήνα
1996, 134 κ.ε.
11
12
Βλ. · Casson, L., ό.π., 252.
13
Για την Εταιρεία αυτή, που είχε έδρα στο Λονδίνο, βλ. · Stoneman, R., ό.π., 171 κ.ε.
Βλ. · Σιμοπουλος, Κ., Πως είδαν οι ξένοι την Ελλάδα του '21, τ. 1ος, Αθήνα 1979,9 κ.ε.
5
το παρόν, τα ελληνικά τοπία και τους Έλληνες με τις περίεργες ενδυμασίες

τους ή δημιουργούν φανταστικούς πίνακες με ελληνικά ονόματα.
Με την δημιουργία του ελληνικού κράτους ο αριθμός των περιηγητών
αυξάνει, αλλά μαζί και η απογοήτευση τους. Οι Έλληνες δεν είναι αυτό που
φαωτάζονταν και περίμεναν οι ξένοι. Αυτοί που επιμένουν όμως να έρθουν
είναι οι γνήσιοι ταξιδιώτες, δηλ. αυτοί που διακατέχονται από το πάθος της
γνωριμίας και της επαφής και είναι έτοιμοι να δεχθούν κάθε κατάσταση.
Συχνά είναι πολύ μορφωμένοι ή έχουν ειδικές γνώσεις και ενδιαφέροντα. Τα
κείμενα τους περιέχουν, εκτός από τα ιστορικά στοιχεία και τις περιγραφές,
και πρακτικές λεπτομέρειες για το ταξίδι, προς διευκόλυνση των επόμενων
που θα το επιχειρήσουν. Οι πιο τολμηροί θα χρησιμοποήσουν τον χερσαίο
δρόμο από την Κεντρική Ευρώπη προς την Βαλκανική χερσόνησο. Γύρω στα
μέσα του αιώνα εκδίδεται ένας από τους πρώτους ταξιδιωτικούς οδηγούς με
την διάρθρωση και το ύφος που έχουν και οι σημερινοί.
Η επέκταση του σιδηροδρομικού δικτύου στην Ευρώπη κάνει την
μετακίνηση πολύ πιο εύκολη και το 1841 ο Th.Cook διοργανώνει την πρώτη
ομαδική εκδρομή14. Ο τουρισμός, έτσι όπως περίπου τον εννοούμε και εμείς
σήμερα, έχει γεννηθεί.
Η Θεσσαλονίκη ως σταθμός ή προορισμός ταξιδιού
Το ενδιαφέρον των ξένων για την κλασική αρχαιότητα, οι πηγές και τα

αρχαία κείμενα που διέσωσαν την μνήμη των μεγάλων νοτιοελληνικών
διοικητικών ή θρησκευτικών κέντρων, η αναζήτηση του κλασικού πνεύματος
και ο μνημειακός πλούτος της Νότιας Ελλάδας, συγκεντρώνουν την προσοχή
των περιηγητών στην ευνοημένη αυτή περιοχή από τον 17ο αι. και μετά. Έτσι,
πιστεύεται γενικά ότι οι περιηγητές αγνόησαν την Μακεδονία και τη
Θεσσαλονίκη.
Η αρχή και η εξέλιξη των περιηγήσεων όμως βασίζεται στα
προσκυνηματικά ταξίδια και εδώ η Θεσσαλονίκη με το μεγάλο προσκύνημα
του Αγίου Δημητρίου και το Άγιο Όρος με τα πλούσια σε ιερά λείψανα
σκευοφυλάκια των μονών του, βρίσκονται σε πλεονεκτική θέση. Οι
περιηγητές - προσκυνητές συμπεριλαμβάνουν την Θεσσαλονίκη στα
δρομολόγια τους προς τους Αγίους Τόπους, πολύ πριν ξυπνήσει το ενδιαφέρον
για τη Νότια Ελλάδα. Ακόμη και αλλόθρησκοι προσκυνητές, όπως ο
Βλ. · Eisner, R., ό.π. 126.

6
Benjamin of Tudela θα συμπεριλάβουν την πόλη με τους Ρωμανιώτες Εβραίους

και τις πολλές συναγωγές στο ταξίδι - προσκύνημα προς την Ιερουσαλήμ, ή
όπως ο τούρκος ιερομνήμων Evliya Celebi που την περιλαμβάνει στην
περιήγηση του εξαιτίας των περίφημων τζαμιών και των τεκέδων της.
Αργότερα η Βόρεια Ελλάδα, η Μακεδονία και κυρίως η Θεσσαλονίκη
θα έχουν το προνόμιο να προσελκύσουν τον κόσμο του εμπορίου και της
οικονομίας. Το λιμάνι της πόλης αποτελεί έναν από τους κύριους σταθμούς
των θαλάσσιων δρόμων της Ανατολικής Μεσογείου -συμπεριλαμβάνεται
πάντοτε στις χαρτογραφήσεις αυτής της εποχής- και οι χερσαίοι δρόμοι των
καραβανιών ξεκινούν από εδώ με κατεύθυνση την Κεντρική Ευρώπη.
Τον 18ο αι. η Θεσσαλονίκη είναι η έδρα του ελληνικού εμπορίου15. Οι
περισσότερες χώρες της Δυτικής Ευρώπης ιδρύουν εδώ τα προξενεία τους, τα
αρχεία των οποίων είναι πολύτιμη πηγή πληροφοριών για την ιστορία και τα
μνημεία της πόλης16, που χαρακτηρίζεται τώρα από κοσμοπολίτικη
ατμόσφαιρα και πληθυσμιακή ποικιλία. Αρκετοί από τους περιηγητές
συμπεριλαμβάνουν στο ταξίδι τους και μία περιήγηση στη Θεσσαλονίκη,
όπου θα καταλύσουν στο σπίτι του προξένου της χώρας τους ή τουλάχιστον
θα έχουν την βοήθεια του, μειώνοντας έτσι τα τυχόν ταξιδιωτικά τους
προβλήματα. Οι πρόξενοι συχνά αναπτύσσουν αρχάιοδιφικά και συλλεκτικά
ενδιαφέροντα ή εξυπηρετούν με την καλύτερη γνώση της πόλης, λόγω της
παραμονής τους, τους αρχαιοδίφες-συλλέκτες, που την επισκέπτονται.
Η δυσαρέσκεια ορισμένων για την έλλειψη μεγάλων κλασικών
μνημείων αντικαθίσταται σταδιακά από το ενδιαφέρον για τις πολλές
βυζαντινές εκκλησίες, έστω και αν αυτές έχουν μετατραπεί σε οθωμανικά
τεμένη. Οι επισκέπτες της Θεσσαλονίκης μπορούν να συνδυάσουν την
περιήγηση με τα οικονομικά ή εμπορικά συμφέροντα και την αναψυχή.
Η διεύρυνση του σιδηροδρομικού δικτύου προς την Ανατολή που
περνάει αναγκαστικά από την πόλη -το πρώτο ταξίδι του περίφημου Orient
Express γίνεται το 1883- διευκολύνει ακόμη περισσότερο την κατευθείαν
πρόσβαση από το Βορρά. Στα τέλη του 19ου αι. εξάλλου, οι πολιτικές
συνθήκες με επικείμενο τον Μακεδόνικο Αγώνα προκαλούν στη
Θεσσαλονίκη, εκτός από όλα τα άλλα, και την αύξηση των επισκεπτών κάθε
ειδικότητας και κάθε χώρας.
15
Βλ. · Μπωζούρ, Φ., Πίνακας του εμπορίου της Ελλάδος στην Τουρκοκρατία (1787-1797),
μετάφραση Ε.Γαρίδη, Εισαγωγή, επιμέλεια, σχολιασμός Τ.Βουρνά, Αθήνα 1974,7-33.
" Βλ. · Lascaris, M., Salonique à la fin du XVIIIe siècle d'après les rapports consulaires français,
Athènes 1936, όπου και σχετική βιβλιογραφία.
7
Μέθοδος εργασίας
Για την εργασία αυτή ερευνήθηκαν πολλά παλαιά βιβλία και περιοδικά
των βιβλιοθηκών της Αθήνας και της Θεσσαλονίκης, ενώ ορισμένες αναφορές
περιηγητών εντοπίσθηκαν μόνον σε βιβλιοθήκες του εξωτερικού.
Καταγράφηκαν πολλές αναφορές -ο αριθμός τους ξεπερνάει τις εκατό-
αλλά επιλέχθηκαν τελικά αυτές που αναφέρονται στα λατρευτικά μνημεία
της Θεσσαλονίκης. Ο κυριότερος λόγος της επιλογής αυτής βασίζεται στο
γεγονός ότι οι βυζαντινές εκκλησίες της πόλης είχαν υποστεί μετατροπές και
επεμβάσεις στη διάρκεια της Τουρκοκρατίας, οι οποίες καθαιρέθηκαν
βιαστικά μετά την απελευθέρωση, χωρίς να κρατηθούν πάντα τα απαραίτητα
στοιχεία. Οι μαρτυρίες λοιπόν των περιηγητών είναι πολύτιμες για την μελέτη
των μνημείων της Θεσσαλονίκης, επειδή σε συνδυασμό με τα ανασκαφικά-
αρχαιολογικά δεδομένα και τις πηγές μπορούν να διασαφηνίσουν την ιστορία
τους, την οικοδομική τους εξέλιξη κάι το ρόλο που έπαιξαν στην ζωή της
πόλης17. Αυτή ακριβώς η μελέτη έγινε εδώ^,για την εποχή από τον 12ο έως και
το τέλος του 19ου αι.
Μερικές από τις αναφορές περιηγητών, οι οποίες συμπεριελήφθηκαν
εδώ, δεν ήταν άγνωστες στην μέχρι τώρα έρευνα που είχε εντοπίσει κυρίως
ορισμένες του περασμένου αιώνα, ωστόσο ως σήμερα δεν έγινε εκτεταμένη
και συνδυασμένη εξέταση του συνόλου των μαρτυριών για κάθε μνημείο
ξεχωριστά. Το ενδιαφέρον περιοριζόταν κυρίως στις πληροφορίες του κάθε
μεμονωμένου περιηγητή γενικά για την πόλη και τα μνημεία, με πολύ καλά
ωστόσο αποτελέσματα σε ορισμένες περιπτώσεις.
Οι πληροφορίες που εξετάζονται εδώ προέρχονται από εξήντα οκτώ
περιηγητικά κείμενα. Τα παλαιότερα από αυτά βρίσκονται σε χειρόγραφα με
περιγραφές που εκδόθηκαν αργότερα, ενώ τα νεότερα είναι εκδόσεις, με
πρώτη χρονολογικά αυτή του έργου του S. de la Croix, Mémoires de Sieur de la
Croix en Levant, Paris 1684. Περιελήφθηκαν επίσης ορισμένες από τις
χαρτογραφικές εκδόσεις με σύντομα κείμενα για την πόλη, επειδή είναι
ενδεικτικές του ενδιαφέροντος για τη Θεσσαλονίκη των χωρών της Δυτικής
Ευρώπης. Ακόμη, εξετάσθηκαν και δύο ταξιδιωτικοί οδηγοί ως πρόδρομοι
του είδους, οι εξής: Murray, John, ed., Handbook for Travellers in Greece,
London 1854, και Meyers Reisebücher, Leipzig und Wien 1898.
Συμπεριελήφθηκε φυσικά και το έργο της μοναδικής γυναίκας-περιηγήτριας,
17
Βλ. και · Tambaki, S., Die byzantinischen Monumente von Thessaloniki in
Reisebeschreibungen des 18. Jh's, ACIAC 19 (19%), 4217.
8
που επισκέφθηκε την Θεσσαλονίκη, της Μ.Α.,Walker, Through Macedonia to

the Albanian Lakes, London 1864.
Οι πρακτικές δυσκολίες που παρουσίαζε η μελέτη των περιγραφών ήταν
πολλές. Πολλά από αυτά τα βιβλία, λόγω της παλαιότητας τους, δεν
μπορούσαν να αναπαραχθούν φωτοτυπικά. Ορισμένα πάλι ήταν δυνατόν να
μελετηθούν μόνον σε μικροφίλμς, λόγω της σπανιότητας τους. Αυτά
καθοδήγησαν σε ένα μεγάλο βαθμό την μέθοδο εργασίας.
Η αναζήτηση και εύρεση περισσότερων στοιχείων για τους συγγραφείς
και την περιήγηση τους, που θα έκαναν καλύτερα κατανοητά τα κείμενα
αυτά, υπήρξε ένας ακόμη καθοριστικός παράγοντας στον τρόπο εργασίας.
Μετά την συλλογή του μεγαλύτερου μέρους του υλικού -κείμενα και
άλλες πληροφορίες- αποφασίσθηκε να δημιουργηθεί μία ηλεκτρονική βάση
δεδομένων με ειδικά δελτία καταγραφής, που θα περιείχαν όλα τα στοιχεία,
αλλά και την πληκτρολόγηση των ίδιων των κειμένων, ώστε η χρησιμοποίηση
τους για την μελέτη να είναι ανά πάσα στιγμή προσιτή και αναπαραγώγιμη.
Με τον τρόπο αυτό λύθηκε πολύ εύκολα και το πρόβλημα των σπάνιων
κειμένων.
Η βάση δεδομένων έπρεπε να είναι, όσο γινρταν περισσότερο, απλή
στην χρήση της, αλλά να παρέχει και την δυνατότητα συνδυασμένης
πληροφορίας, που θα έκανε ευκολότερη και πολύ πιο γρήγορη την εξαγωγή
συμπερασμάτων. Επιλέχθηκε ένα απλό "εμπορικό" πρόγραμμα, το οποίο
τροποποιήθηκε ανάλογα με τις ανάγκες της μελέτης και δημιουργήθηκαν τα
δύο ειδικά δελτία καταγραφής για τους περιηγητές. Το πρώτο περιέχει όλες
τις απαραίτητες πληροφορίες σε ειδικά πεδία καταγραφής: συγγραφέας,
χρόνος ταξιδιού, τίτλος του έργου, αριθμός λήμματος που αποτελεί και τον
κωδικό του κάθε περιηγητή, τοποχρονολογία, αρ.τόμου, σελίδες, εκδότης,
έκδοση, γλώσσα πρωτοτύπου, χάρτες εικόνες, είδος κειμένου, δρομολόγιο,
απασχόληση-σκοπός-ενδιαφέροντα του περιηγητή, πεδίο με τον κατάλογο
όλων των μνημείων όπου σημαδεύονται μόνον όσα αναφέρονται από τον
περιηγητή, πεδίο για την πληκτρολόγηση του κειμένου του και τέλος πεδίο για
βιβλιογραφία ή/και παρατηρήσεις. Το δεύτερο δελτίο καταγραφής, που
χρησιμεύει στις περιπτώσεις εκείνες όπου το κείμενο του περιηγητή είναι
μεγάλης έκτασης, περιέχει μόνον τα πεδία: συγγραφέας, χρόνος ταξιδιού,
τίτλος του έργου, αριθμός λήμματος και πεδίο για την αρίθμηση των σελίδων.
Τα δελτία αυτά αποτελούν έτσι την 2η, 3η κ.ο.κ. σελίδα κάθε λήμματος.
Τα αποτελέσματα της ηλεκτρονικής καταγραφής ήταν πολύ
ικανοποιητικά, όπως διαπιστώθηκε πολύ γρήγορα. Η εξέλιξη και το είδος των
ταξιδιών στη Θεσσαλονίκη ήταν πολύ πιο κατανοητά μέσω του συνδυασμού
9
των πληροφοριών και τα κείμενα μπορούσαν να αναπαραχθούν μαζί με

διάφορα απαραίτητα στοιχεία. Συμπληρώσεις και αλλαγές, καθώς
ταυτόχρονα προχωρούσε η έρευνα, ήταν επίσης δυνατές. Δεν στάθηκε πάντοτε
εύκολο να βρεθούν όλα τα στοιχεία για τους περιηγητές και μερικά πεδία στα
δελτία ορισμένων παραμένουν κενά, με την ελπίδα ότι κάποτε θα
συμπληρωθούν.
Μία εκτύπωση των δελτίων αυτών παρατίθεται στο Β' μέρος αυτής της
εργασίας, ώστε να είναι δυνατόν να ανατρέχει κανείς στα ίδια τα κείμενα
ή/και να πληροφορείται περισσότερα για τον κάθε περιηγητή. Ο κωδικός των
λημμάτων συνοδεύει την αναφορά κάθε περιηγητή και στο κείμενο της
περιγραφής των μνημείων με εμφατικά (bold) γραμμένους αριθμούς σε
παρένθεση αμέσως μετά το όνομα του, διευκολύνοντας έτσι την ανεύρεση του
στον λημματικό κατάλογο. Τα ονόματα των περιηγητών δίνονται σε λατινική
γραφή για λόγους διευκόλυνσης του ηλεκτρονικού συνδυασμού.
Κατάταξη των περιηγητών
Οι αναφορές μπορούν να κατανεμηθούν ως προς το είδος του κειμένου

στις εξής κατηγορίες:
* ταξιδιωτικά ημερολόγια
* ταξιδιωτικές σημειώσεις
* λήμματα πόλεων σε ειδικές χαρτογραφικές εκδόσεις
* υπομνήματα προξενικά
* υπομνήματα απεσταλμένων
* επιστολές
* αναφορές προς την κεντρική Αρχή
* αναφορές επιστημονικών αποστολών
* λήμματα/διαδρομές σε ταξιδιωτικούς οδηγούς.
Ως προς την γλώσσα συγγραφής και αντίστοιχα, τις περισσότερες

φορές, τον τόπο καταγωγής των περιηγητών διακρίνονται:
* Γαλλικά 23 κείμενα
* Αγγλικά 23 κείμενα
* Γερμανικά 10 κείμενα
* Ρωσικά 4 κείμενα
* Τουρκικά 2 κείμενα
* Ιταλικά 2 κείμενα
* Ισπανικά 1 κείμενο
* Φλαμανδικά 1 κείμενο
* Ρουμανικά 1 κείμενο (συγγραφέας είναι ο έλληνας ΔιοικητήςΚωνσταντίνος)
* Λατινικά 1 κείμενο (συγγραφέας είναι ο Κυριάκος ο Αγκωνίτης)
10
Δυσκολότερο ήταν να συλλεχθούν τα στοιχεία, που αφορούν στο

επάγγελμα και στα ενδιαφέροντα ή τον σκοπό του ταξιδιού κάθε περιηγητή,
καθώς και στο δρομολόγιο που αυτός ακολούθησε, λεπτομέρειες που ωστόσο
καθορίζουν πολλές φορές τον τρόπο με τον οποίο αυτός αντιμετώπιζε και τα
μνημεία. Μερικά κείμενα γράφονται χωρίς ο συγγραφέας τους να έχει ποτέ
ταξιδέψει στον τόπο που περιγράφει, αλλά με βάση κείμενα, η προέλευση των
οποίων δυστυχώς δεν αναφέρεται. Φαίνεται ότι η συνήθεια αυτή δεν είναι
νέα.
Ωστόσο δεν είναι μικρός ο αριθμός των περιηγητών για τους οποίους
εντοπίσθηκε η απασχόληση η οποία συχνά, αλλά όχι πάντα συμβαδίζει με τα
ενδιαφέροντα τους και μερικές φορές χρησιμεύει ως προκάλυμμα για την
κατασκοπευτική τους ιδιότητα.
Έτσι, τη Θεσσαλονίκη επισκέπτονται μεταξύ των άλλων
* 8 μοναχοί και ιερείς
* 8 στρατιωτικοί
* 10 λόγιοι/έμποροι/αρχαιοδίφες
* 5 πρόξενοι ή διπλωματικοί υπάλληλοι
* 2 καλλιτέχνες και ,
* 10 επιστήμονες, από τους οποίους οι 3 είναι γεωγράφοι-τοπογράφοι, οι 2
νομικοί, οι 2 αρχιτέκτονες, 1 ορυκτολόγος, 1 εθνογράφος και 1 γιατρός.
Εντοπίσθηκαν επίσης τα δρομολόγια, που ακολουθούν οι περισσότεροι

απ'αυτούς. Εδώ δεν συνυπολογίζονται όσοι έχουν, για διάφορους λόγους, π.χ.
είναι πρόξενοι ή ιερείς, μακρόχρονη παραμονή στην πόλη.
Έτσι, είκοσι περιηγητές ακολουθούν τον χερσαίο δρόμο για την
Θεσσαλονίκη, είτε μέσω Θράκης από την Κωνσταντινούπολη, είτε μέσω
Θεσσαλίας από τη Νότια ή Δυτική Ελλάδα, είτε -οι λιγότεροι- μέσω της
Βαλκανικής.
Είκοσι περιηγητές συνδυάζουν στο ταξίδι τους διαδρομές με πλοίο και
ενδιάμεσα ακολουθούν και τους χερσαίους δρόμους, ενώ δέκα τέσσερις
φθάνουν με πλοίο κατευθείαν στο λιμάνι της Θεσσαλονίκης και φεύγουν πάλι
με τον ίδιο τρόπο.
11
Τα μνημεία
Η επιλογή της εξέτασης αυτών ειδικά των μνημείων της πόλης, στο
κείμενο του Α' μέρους, οφείλεται αποκλειστικά στους ίδιους τους
περιηγητές. Κρίθηκε απαραίτητο να προηγηθεί σε κάθε μνημείο μία σύντομη
περιγραφή με τα αναγκαία στοιχεία και με την απολύτως απαραίτητη και
σύντομη βιβλιογραφική τεκμηρίωση του, επειδή μόνον έτσι είναι δυνατόν να
γίνουν κατανοητά τά όσα αναφέρουν οι περιηγητές γι'αυτό. Προστέθηκαν
ακόμη σχόλια και έγινε σύγκριση μεταξύ των αναφορών κάθε περιηγητή,
ώστε να διευκρινισθούν, κατά το δυνατόν, τα πραγματικά από τα φανταστικά
στοιχεία και τις υπερβολές.
Τα αποτελέσματα αυτού του συνδυασμού, δηλ. της ως τώρα γνώσης

μας για κάθε μνημείο και των μαρτυριών των περιηγητών γι'αυτά, σε
ορισμένες περιπτώσεις, αποδείχθηκαν ιδιαίτερα ενδιαφέροντα. Αναλύονται
σε κάθε μνημείο ξεχωριστά μέσα στο κείμενο. Σε αυτό, οι αναφορές των
k
περιηγητών -πάντα στα ελληνικά- αποδίδονται με πλάγια στοιχεία, είτε είναι

κατά λέξη μέσα σε εισαγωγικά, είτε σε νοηματική απόδοση, για να
διακρίνονται αμέσως οι δικές τους πληροφορίες από τα σημερινά δεδομένα.
12
Ι. ΝΑΟΙ
Αγία Αικατερίνη
(πίν.Ι)
Η Αγία Αικατερίνη είναι ένας μικρός σύνθετος, τετρακιόνιος,
σταυροειδής εγγεγραμμένο Ναός, με περίστωο, ημικυκλική αψίδα, κεντρικό
οκταγωνικό τρούλο και τέσσερεις τρουλίσκους στις γωνίες, με ενδιαφέρουσα
διάρθρωση και κεραμοπλαστική διακόσμηση εξωτερικά18. Στο εσωτερικό του
σώζεται αποσπασματικά η τοιχογράφηση του19, η οποία άρχισε να
αποκαλύπτεται μάλλον το 193320 και συνεχίστηκε κατά τις εργασίες
αποκατάστασης του μνημείου στο διάστημα 1946 -195121.
18
Ο Ναός παραμένει κατά βάση ακόμη αδημοσίευτος, καθώς .δεν έχει μελετηθεί διεξοδικά.
Για την αρχιτεκτονική του βλ. · Tafrali, Ο., Topographie de Thessalonique, Paris 1913,181, πίν.30,2
(στο εξής Tafrali, Topographie), σύντομη μελέτη με τις επεμβάσεις της Τουρκοκρατίας στον · Diehl,
Ch., Le Tourneau, M., Saladin, H., Les Monuments Chréjiens de Salonique, Paris 1918, 177-185, εικ.
77-81, πίν. 58-61 (στο εξής Diehl, Monuments), παρατηρήσεις στον · Hallensleben, Η., Zu
Annexbauten der Kilise cammi in Istanbul, IstMiü 15 (1965), 213-214, και · Vocotopoulos, P., Church
Architecture in Thessaloniki in the 14th Century, Remarks on the Typology, Recueil des Rapports du
IV e Colloque Serbo-grec, Belgrade 1985 (1987), ( στο εξής: Colloque Serbo-grec), 107-116, πίν.1-8,
καθώς και · Hadzitryphonos, E.K., Konstruktion und Baumaterial von HLEkaterini in Thessaloniki,
ACIEB 18 (1991), Resumes 1,424-425.
Για την τυπολογική εξέταση του Ναού, βλ. · Englert, Κ., Der Bautypus der Umgangskirche unter
Berücksichtigung der Panagia Olympiotissain Elasson, Frankfurt am Main 1991, (στο εξής: Englert,
Umgangskirche) ειδικότερα σ. 106-108.
Σύντομη περιγραφή του Ναού σε · Τούρτα, Α., Ο ναός της Αγίας Αικατερίνης, 9η Εφορεία
Βυζαντινών Αρχαιοτήτων, Η Θεσσαλονίκη και τα μνημεία της, Θεσσαλονίκη 1985,115-118, και
στην ανατύπωση με διαφορετικό τίτλο: Βυζαντινά και Μεταβυζαντινά Μνημεία της
Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 1997, κείμενο της Μακροπούλου, Δ., 115-118, (στο εξής 9η Εφορεία,
Μνημεία και για τα δύο βιβλία, στα οποία λίγα κείμενα έχουν υποστεί αλλαγές, που θα
επισημαίνονται), καθώς και · Κουρκουτίδου- Νικολαΐδου, Ε. και Τούρτα, Α., Περίπατοι στη
βυζαντινή Θεσσαλονίκη, Αθήνα 1997 ( στο εξής: Κουρκουτίδου & Τούρτα, Βυζαντινή
Θεσσαλονίκη), 116-120, εικ. 134-138.
Πρόσφατα άρχισαν εργασίες συντήρησης στο Ναό, οι οποίες αναμένεται να δώσουν και νέα
στοιχεία για την αρχιτεκτονική του. Βλ.· Χατζητρύφωνος, Ε, ΑΔ 43 (1988), Β2, 370.
19
Αναφορές στη ζωγραφική του μνημείου κάνουν κυρίως οι: · Tsitouridou, Α., La peinture
monumentale à Salonique pendant la première moitié du XlVe siècle, Colloque Serbo-grec, 9-19, πίν.1-
12, και · Μαυροπούλου-Τσιούμη, Χ., Βυζαντινή Θεσσαλονίκη, Θεσσαλονίκη 1992, (1η έκδ.) 128-
130 (στο εξής Μαυροπούλου-Τσιούμη, 1992), οι οποίες χρονολογούν τις τοιχογραφίες στις αρχές
του 14ου αι.
20
21
Βλ. - ΕΕΒΣ10 (1933), Ειδήσεις, 530
Ο Σ.Πελεκανίδης, που ήταν υπεύθυνος των εργασιών αυτών έδωσε μόνον μια σύντομη
έκθεση, στο · Pelekanides, S., Byzantine Researches in Northern Greece, Archaelogy2 (1949), 48-49,
πίν. 5-6, ( στο εξής, Pelekanides, Byzantine Researches).
Συνοπτικές αναφορές σχετικά: · Amandry, Ρ, BCH 71-72 (1947-48), Chron.,1946, 399-400 και 438,
πίν. 12-13 και επίσης · BCH 73 (1949), Chron., 531, · Delvoye, Ch., Les Monuments Byzantins de la
Grèce, Byzantion 19 (1949), 360-361,· Cook, J.M., Archaelogy in Greece 1949-50, JHS 71 (1951),
244, · Μακαρονάς, X.I., Μακεδόνικα 2 (1941-1952), Χρονικά Αρχαιολογικά, A' 39,613, πίν. 10β,
• ΕΕΒΣ 21 (1951), Ειδήσεις, 344 και · Θεοχαρίδου, Κ. & Μαυροπούλου-Τσιούμη, Χ., Η
αναστήλωση των βυζαντινών και μεταβυζαντινών μνημείων στη Θεσσαλονίκη, Θεσσαλονίκη 1985,
35, εικ.22-25 (στο εξής Θεοχαρίδου & Τσιούμη, Αναστήλωση).
13
Έχει χρονολογηθεί από τα τέλη του 13ου ως και τις αρχές του 14ου
22
αι. .Δεν είναι γνωστό σε ποιόν άγιο ήταν αρχικά αφιερωμένος ο Ναός -ίσως
στον Χριστό λόγω του εικονογραφικού προγράμματος- και έχει υποστηριχθεί
πως πιθανόν να αποτελούσε το Καθολικό της Μονής Παντοδυνάμου23.
Πάντως, σύμφωνα με κάποια παράδοση24, αφιερώθηκε στην Αγία Αικατερίνη
μετά την απελευθέρωση .Στις περιγραφές, που εξετάζονται εδώ, ο Ναός της
Αγίας Αικατερίνης αναφέρεται μόνον τρεις φορές κατά το 18ο και 19ο αι.,
χωρίς όμως να δίνεται κάποιο περιγραφικό στοιχείο για το κτίριο. Ίσως αυτό
να οφείλεται στο σχετικά μικρό μέγεθος αλλά και στη θέση του μνημείου, που
βρίσκεται μακριά από το κέντρο, στην Πάνω Πόλη, κρυμμένο μάλλον και τότε
-όπως και τώρα- από τα σπίτια, που το περιβάλλουν.
Οι τρεις αυτές αναφορές έχουν ως εξής:
"Ανάμεσα στα περίφημα τζαμιά της πόλης είναι και αυτό του Γιακούμπ
Πασά" (Hadschi Chalfa 17).
"Το τζαμί του Γιακούμπ πασά είναι ιμαρέτ με δύο ιμάμηδες. Το χειμώνα
προσφέρουν δυο φορές ημερησίως συσσίτιο στους φτωχούς" (Texier 43).
"Το τζαμί του Γιακούμπ Πασά, προηγουμένως Ναός της Αγίας Αικατερίνης,
επιδιορθώθηκε πριν από λίγο καιρό" (πριν το 1898, Meyer 66).
Φαίνεται ότι και στα χρόνια της Τουρκοκρατίας ήταν σημαντικό
θρησκευτικό κέντρο 25, για να το συμπεριλαμβάνουν μεταξύ των σπουδαίων
τζαμιών της πόλης ο Hadschi Chalfa , ο οποίος αναφέρει μόνον τα
σπουδαιότερα τεμένη, και ο Texier. Η πληροφορία του τελευταίου για ιμαρέτ
22
Οι χρονολογήσεις αυτές, με βάση την αρχιτεκτονική και τη ζωγραφική του μνημείου,
επιβεβαιώθηκαν πρόσφατα και από δενδροχρονολογικές έρευνες, βλ. · Kuniholm, P.I. & Striker,
CL., Dendrocronological Investigations in the Aegean and neighboring Regions, 1977-1982, JFieldA
10 (1983), 4,411-420, εικ. 1-3, πίν. 1-2, και · τ.ίδ., Dendrocronological Investigations in the Aegean
and neighboring Regions, 1983-1986, JFieldA 14 (1987), 4, 385-398, πίν. 1-3, όπου δίνεται
χρονολόγηση από το 1280 ως το 1315.
Βλ. · Goulaki-Voutira, Α., Zur Identifizierung von PaläologenzeMichen Kirchen in Saloniki,
JOB 34 (1984), (στο εξής: Goulaki-Voutira, Identifizierung), 260-264.
24
".. .Γιακούπ πασιά τζιαμισί (κατά παράδοσιν ναός της αγίας Αικατερίνης),..." αναφέρει ο
• Παπαγεωργίου, Π.Ν., Θεσσαλονίκης Βυζαντιακοί ναοί και επιγράμματα αυτών, ΒΖ10 (1901),
33. Βλ. και · Janin, R., Les églises et les monastères des grand centres byzantins, XI.Thessalonique,
Paris 1975, 346 (στο εξής Janin, Les églises).
25
Γενικά αναφέρεται ότι ο Ναός μετατράπηκε σε τζαμί μετά την κατάληψη της πόλης από
τους Τούρκους. Ωστόσο αναλυτικότερη εξέταση έχει αποδείξει πως η μετατροπή έγινε στις αρχές
του 16ου αι. από τον Yakub Pasha, μπεηλέρμπεη της εποχής του Βαγιαζίτ Β', βλ. σχετικά · Kiel, Μ.,
Notes on the History of Some Turkish Monuments in Thessaloniki and Their Founders, BafkSf 11,1
(1970), 144-145 (στο εξής: Kiel, Turkish Monuments), · Δημητριάδης, Β., Τοπογραφία της
Θεσσαλονίκης κατά την εποχή της Τουρκοκρατίας 1430-1912, Θεσσαλονίκη 1983, 303, εικ 99-100
(στο εξής Δημητριάδης, Τοπογραφία), όπου και αναφορά στο σχετικό αφιερωτήριο έγγραφο
(vakfiye) του έτους Εγείρας 916 (1510-1511 μ.Χ.).
14
και το συσσίτιο των φτωχών ενισχύει την άποψη για την ίδρυση
πτωχοκομείου, προσαρτημένου στο τζαμί26.
Οι τρεις αυτές μαρτυρίες επιβεβαιώνουν τη διατήρηση του τουρκικού
ονόματος τζαμί του Γιακούμπ πασά, τουλάχιστον μέχρι τα τέλη του
περασμένου αιώνα, όταν φαίνεται πως οι Έλληνες άρχισαν να χρησιμοποιούν
το όνομα της Αγίας Αικατερίνης. Ο Meyer πρέπει να έχει την πληροφορία του
από την ελληνική πλευρά27. Φαίνεται πάντως πως η παράδοση για την
αφιέρωση πρέπει να ήταν ζωντανή στους Έλληνες κατοίκους της
Θεσσαλονίκης. Παραμένει αδιευκρίνιστο άν διατηρήθηκε για αιώνες ή
γεννήθηκε ξαφνικά, εξαπλώθηκε και επικράτησε.
Ενδιαφέρουσα και άγνωστη από άλλες πηγές είναι τέλος η μαρτυρία
του Meyer για εργασίες επιδιόρθωσης στο Ναό, στα τέλη του 19ου αι.
Δυστυχώς δεν αναφέρονται ακριβώς πότε και ποιες επισκευές έγιναν, όπως
επίσης δεν έχει καταγραφεί ακριβώς η κατάσταση του κτηρίου με τις
τουρκικές επεμβάσεις πριν από την αναστήλωση του Ναού.
Άγιοι Απόστολοι
(πίν. m-IV)
Ο Ναός των Αγίων Αποστόλων αποτελούσε Καθολικό Μονής , από την

οποία σώζεται ακόμη τμήμα του πυλώνα29 καθώς και μεγάλη κινστέρνα30.
Ανήκει στον τύπο του σύνθετου τετρακιόναου σταυροειδή εγγεγραμμένου ναού
31
με περίστωο και εξωνάρθηκα, κεντρικό δεκάπλευρο τρούλο και τέσσερεις
26
ό.π. Στο ίδιο έγγραφο αναφέρεται πως ο Yakub Pasha ίδρυσε, μαζί με το τζαμί, ένα
πτωχοκομείο και έναν μεντρεσέ, για τη συντήρηση των οποίων αφιέρωσε το χωριό Μαύροβο της
Χαλκιδικής.
27
28
Ίσως από τον Π.Παπαγεωργίου, βλ. παραπάνω, υποσημ. 7.
Βλ.· Νικονάνος, Ν. Οι Άγιοι Απόστολοι Θεσσαλονίκης, 2η έκδοση αναθεωρημένη,
Θεσσαλονίκη 1986, καθώς και σύντομη περιγραφή σε · Τσιούμη, Χ., 9η Εφορεία Μνημεία, 99-107,
και
29
· Κουρκουτίδου & Τούρτα, Βυζαντινή Θεσσαλονίκη, 121-135, εικ. 126 και 139-159.
Για μια προσπάθεια αποκατάστασης της μορφής και της λειτουργίας του πυλώνα, βλ. ·
Βελένης, Γ., Ο πυλώνας της μονής των Αγίων Αποστόλων Θεσσαλονίκης, Αφιέρωμα στη μνήμη
Στυλιανού Πελεκανίδη, Θεσσαλονίκη 1983, (στο εξής: Αφιέρωμα Στ. Πελεκανίδη), 23-36, σχ.1-5,
εικ.
30
1-7, όπου και προγενέστερη σχετική βιβλιογραφία.
Βλ. · Παπαγεωργίου, Π.Ν., Θεσσαλονίκης Βυζαντιακοί ναοί και επιγράμματα αυτών, ΒΖ
10 (1901), 23-24, 36-39, πίν.ΙΠ, 12, και · Ορλάνδος, Α., Η κινστέρνα της εν Θεσσαλονίκη Μονής
των Δώδεκα Αποστόλων, Μακεδόνικα 1 (1940), 377-383, εικ.1-5.
31
Για την αρχιτεκτονική του Ναού, βλ,σύντομη μελέτη με τις επεμβάσεις της εποχής της
Τουρκοκρατίας στον · Diehl, Monuments, 187-200, πίν. 62-66, εικ.82-88, · αναλυτική εξέταση σε
Raulmann, M.L., The Church of the Holy Apostles in Thessaloniki, A Study in Early Palaeologan
Architecture, Indiana Univ. 1984 (διδακ,διατρ.), όπου και η προγενέστερη βιβλιογραφία καθώς και ·
Vocotopoulos, P., Church Architecture in Thessaloniki in the 14th Century, Remarks on the Typology,
Colloque Serbo-grec, 107-116, πίν.1-8, και · Velenis, G., Building Techniques and External
Decoration During the 14th Century in Macedonia, Colloque Serbo-grec, 95-105, πίν.1-13.
Για την τυπολογική εξέταση του Ναού, βλ. · Englert, Umgangskirche, ειδικότερα σ.112-113.
15
τρουλίσκους στις γωνίες της στοάς. Η στοά καταλήγει ανατολικά σε δύο

παρεκκλήσια, από τα οποία το νότιο ίσως χρησίμευε ως σκευοφυλάκιο32.
Στην ανατολική πλευρά, η οποία κοσμείται με ποικιλία κεραμοπλαστικών,
εξέχουν η επτάπλευρη κόγχη του Ιερού και εκατέρωθεν της δύο μικρές
τρίπλευρες. Ενδιαφέρουσα διάρθρωση εξωτερικά παρουσιάζουν και οι
υπόλοιπες πλευρές του Ναού, κυρίως η δυτική με τη διαμόρφωση των άνισων,
τρίλοβων τόξων και των τυφλών κογχών στις δύο πλευρές της κύριας εισόδου.
Το εσωτερικό διακοσμείται στην ανωδομή του κυρίως ναού -πάνω από το
μαρμάρινο κοσμήτη, στη μέση περίπου του ύψους του- με εξαιρετικής τέχνης
ψηφιδωτά και με τοιχογραφίες33 στο κάτω τμήμα του καθώς και στους
υπόλοιπους χώρους.
Έχει χρονολογηθεί στα χρόνια της Πατριαρχείας του Νίφωνα (1310-
1314), από τρεις κτητορικές επιγραφές, που υπάρχουν στη δυτική και στη
νότια πλευρά, τις εξής: Ι.στο μαρμάρινο υπέρθυρο, 2. σε τρία μονογράμματα
στα επιθήματα των τριών από τα τέσσερα κιονόκρανα της δυτικής όψης34 και
3. σε τρία πλίνθινα συμπιλήματα, δύο στην ίδια πλευρά35 και ένα στη νότια.
32
Στην άποψη του Ch. Diehl, οτι οι πλάγιες στοές με τους τρουλίσκους δεν ανήκουν στο
αρχικό σχέδιο, φέρνει αντίρρηση σε σχετική του βιβλιοκρισία ο · Γ,Σωτηρίου, Γρηγόριος ο
Παλαμάς 8 (1924), 381-388. Παρόμοια άποψη του · Curcic, S., Gracanica. King Milutins Church
and its Place in Late Byzantine Architecture, Pennsylvania 1979, δεν έχει γίνει αποδεκτή, βλ. και ·
Velenis, G., Οι Άγιοι Απόστολοι Θεσσαλονίκης και η Σχολή της Κωνσταντινούπολης, ACIEB Η/4,
JOB 32/4 (1982), 457^-67, εικ. 1-7.
33
Βλ. · Ξυγγόπουλος, Α., Τα ψηφιδωτά του ναού των Αγ.Αποστόλων εν Θεσσαλονίκη, ΑΕ
1932,133-156, εικ. 1-25 και κυρίως: · Ξυγγόπουλος, Α., Η ψηφιδωτή διακόσμησις του ναού των
Αγίων Αποστόλων Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 1953, · και Xyngopoulos, Α., Les fresques de
l'église des Saints-Apôtres àThessalonique, Art et Société à Byzance sous les Paléologues, Venise
1971, 83-89, πίν. 23-34, καθώς και · Ξυγγόπουλος, Α., Η τοιχογραφία του μαρτυρίου του Αγίου
Δημητρίου εις τους Αγίους Αποστόλους Θεσσαλονίκης, AXAES (1975-76), περ.Δ', 1-18, πίν. 1-5,
εικ. 1-2.
Με το σύνολο του εικονογραφικού προγράμματος, ψηφιδωτά και τοιχογραφίες, ασχολήθηκαν
ακόμη και οι: η · Tsitouridou, Α., La peinture monumentale à Salonique pendant la première moitié du
XlVe siècle,, Colloque Serbo-grec, 9-19, πίν. 1-12, η · Stephan, Chr., Ein byzantinisches Bildensemble.
Die Mosaiken und Fresken der Apostelkirche zu Thessaloniki, Worms 1986 (διδακτ.διατρ.), όπου και
προγενέστερη βιβλιογραφία, καθώς και η · Μαυροπούλου-Τσιούμη 1992,130-136.
Στις πρόσφατες εργασίες συντήρησης στο Ναό αποκαλύφθηκαν στην ανωδομή της βόρειας στοάς
και νέες τοιχογραφίες, βλ. · Λοβέρδου-Τσιγαρίδα, Α., ΑΑ 42 (1987), Β2, 388 · και ΑΑ 43 (1988),
Β2, 375, καθώς και · τ.ίδ., Οι τοιχογραφίες του Β.Α. τρουλλίσκου των Αγίων Αποστόλων
Θεσσαλονίκης, 9ο Συμπόσιο Βυζ. & Μεταβυζ. Αρχαιολογίας και Τέχνης, Περιλήψεις, Αθήνα
1989,49.
34
Η πρώτη αναφορά σε αυτές τις μαρμάρινες επιγραφές είναι αυτή του ChTexier, στο κείμενο
που εξετάζεται παρακάτω, βλ. κατάλογο αρ. 54. Από κει περιλαμβάνεται στο · CIG αρ.8834 και
εξετάζεται από τους · Duchesne, L. & Bayet, Ch., Mission au Mont Athos, Archives des Musions
Scientifiques etLittêrakes 3 (1876), 255-256.
Λίγο διαφορετικά αποτελέσματα για την χρονολόγηση έδωσαν οι δύο δενδροχρονολογικές έρευνες,
βλ. · Kuniholm, P.I. & Striker, CL., Dendrocronology and the Architectural History of the Church of
the Holy Apostles in Thessaloniki, ArcMtectura 20 (1990), 1-26, εικ. 1-15. Η πρώτη εξέταση έδωσε
χρονολόγηση της α' φάσης του μνημείου στα 1294, η δεύτερη όμως το έτος 1329, ενώ και οι δύο
δίνουν μία μεταγενέστερη φάση στα 1490.
35
Βλ. · Παπαγεωργίου, Π.Ν., ό.π., 25-34, πίν.ΐν, 22-23, V για την πρώτη ανάγνωση τους και
για λεπτομερή εξέταση όλων των επιγραφών, και ακόμη · Spieser, J.-M., Inventaires en vue d'un
recueil des inscriptions historiques de Byzance, I. Les inscriptions de Thessalonique, TM 5 (1973), 168-
16
Στην ίδια εποχή έχουν τοποθετηθεί και τα ψηφιδωτά, ενώ για τις
τοιχογραφίες έχει υποστηριχθεί, με βάση κυρίως την τοιχογραφημένη
επιγραφή του δεύτερου κτήτορα Παύλου πάνω από τη θύρα προς τον κυρίως
ναό, οτι έγιναν αμέσως μετά36.
Δεν είναι σίγουρο πώς δημιουργήθηκε η παράδοση ότι ο Ναός ήταν
αφιερωμένος στου Δώδεκα Αποστόλους37. Με βάση το εικονογραφικό
πρόγραμμα των τοιχογραφιών έχει εκφρασθεί η άποψη πως η Μονή ήταν
αφιερωμένη στην Παναγία και συνδέθηκε με τη Μονή της Γοργοεπηκόου, την
οποία αναφέρει το 1405 ο Ιγνάτιος ο εκ Σμολένκ (2), ως μία από τις κύριες
μονές της πόλης38. Τελευταία το θέμα ερευνήθηκε πάλι, και εκφράστηκε η
υπόθεση πως ο Ναός ίσως ήταν αφιερωμένος στην Παναγία και στο Χριστό
και ότι ο Νίφων ανακαίνισε ή ξαναέκτισε ναό στη θέση παλαιότερου, με
βάση την επισήμανση πως στο Ναό υπάρχουν και εικονογραφικοί κύκλοι του
Χριστού και δύο αχρησιμοποίητες, ως τώρα, πηγές για τη Μονή της
Γοργοεπηκόου και το Νίφωνα39.
Ο Ναός των Αγίων Αποστόλων εμφανίζεται στις ταξιδιωτικές

περιγραφές μόλις τον 19ο αι. Είναι πράγματι περίεργο ότι μέχρι τότε πέρασε
απαρατήρητος και δεν ασχολήθηκαν με αυτόν τουλάχιστον όσοι διέμειναν
αρκετό καιρό στην πόλη. Η θέση του, παρότι σχετικά απόκεντρη, δεν ήταν
παράμερη* βρίσκεται πολύ κοντά στα δυτικά τείχη και μεταξύ των δύο πυλών
τους, της Χρυσής και της Ληταίας.
Η αναλυτική περιγραφή του Texier (43) αποτελεί πολύτιμη μαρτυρία
για την αρχιτεκτονική του Ναού40. Σύμφωνα μ'αυτήν, φαίνεται πως η
μετατροπή του σε τζαμί -με το όνομα Σοούκ-Σου εξαιτίας της γειτονικής
170, αρ. 20-22, πίν. V,3 και VI.1-6 (στο εξής: Spieser, Inscriptions 1973) και · Feissel, D. & Spieser,
J.-M., Π. Les inscriptions deThessalonique. Supplément, TM 7 (1979), 337 για την αρ. 20 (στο εξής:
Feissel-Spieser, Inscriptions -Supplément).
36
H άποψη αυτή γίνεται γενικά δεκτή από τους περισσότερους ερευνητές. Υποστηρίχθηκε,
όμως, και μία χρονολόγηση των τοιχογραφιών μεταξύ των ετών 1328-1334, βλ.· Kissas, S., La
datation desfresquesdes Saints Apôtres àThessalonique, Zografl (1976), 52-57, εικ.1-5 · και επίσης
σχετικό σχολιασμό στη Stephan, Chr., ό.π., 11-14.
37
Ο · Χατζηϊωάννου, Μ., Αστυγραφία Θεσσαλονίκης, ήτοι τοπογραφική περιγραφή της
Θεσσαλονίκης, Αθήνα 1880, (στο εξής Χατζηϊωάννου, Αστυγραφία), 91 λέει πως ονομάστηκε έτσι
επειδή είχε δώδεκα θόλους. Ο · Tafrali, Topographie, 179-180, αναφέρει Ναό των Αγίων
Αποστόλων του 1 Ιου αι., που υπήρχε στην πόλη.
38
Βλ. · Ξυγγόπουλος, Α., Μονή των Αγίων Αποστόλων ή Μονή της Θεοτόκου; Προσφορά εις
Σ.Κυριακίδην, Ελληνικά παράρτημα 4, Θεσσαλονίκη 1953, 726-735, καθώς και · Janin, R., Les
églises, 352-354.
3r
40
Βλ. · Stephan, Chr., ό.π. 21-25.
Αρκετά χρόνια αργότερα από την πρώτη αυτή περιγραφή του μνημείου, το ίδιο κείμενο με
την προσθήκη από σχέδια περιλαμβάνεται στη δημοσίευση των · Texier, Gh. & Pullan, R.P.,
Byzantine Architecture, London 1864,148, πίν.45-49 και σ.214-215 όπου και υπομνηματισμός των
σχεδίων (στο εξής Texier, Architecture).
17
κινστέρνας- δεν επέφερε μεταβολές στο κτίριο' αφαιρέθηκε μόνον το

εικονοστάσιο και επικαλύφθηκαν οι τοιχογραφίες και τα ψηφιδωτά.
Τμήματα της τοιχογράφησης φαίνεται ότι ήταν ορατά τον περασμένο αιώνα
κάτω από τα τουρκικά επιχρίσματα 41. Πρόσφατες έρευνες έδειξαν πως η
αρχική ονομασία πρέπει να ήταν Τζαμί Cezerî Kasim Pasa, από τον σαντζάκ-
μπέη της πόλης Cezerî-zade Koca Kasim Pasa, που μετέτρεψε την εκκλησία σε
τζαμί τον καιρό της θητείας του, δηλ. μεταξύ 1520-1530 και η ονομασία
Σοούκ-Σου ήταν το δεύτερο όνομα του τζαμιού42.
Διατηρούνται, όπως αναφέρει ο Texier, σε τέλεια κατάσταση -χωρίς
επεμβάσεις- η κάτοψη και η τοιχοδομία του, η οποία αποτελείται κυρίως από
πλίνθους και μόνον σε λίγα σημεία από μικρούς λίθους και στρώσεις
πλίνθων, ενώ έχει χρησιμοποιηθεί πολύ λίγο μάρμαρο στην κατασκευή. Η
μικρή δυτική εξωτερική στοά και ο μιναρές της Τουρκοκρατίας πράγματι
ελάχιστα αλλοίωναν την μορφή του κτηρίου.
Τονίζεται το ασύνηθες της κάτοψης, που αποτελείται από ένα τετράγωνο
κεντρικό χώρο με μία στοά που τον περιβάλλει από τις τρεις πλευρές. Το
δυτικό της τμήμα σχηματίζει το νάρθηκα, ο οποίος επικοινωνεί με το
εσωτερικό με μια και μοναδική θύρα. Ο τετράγωνος αυτός χώρος καταλήγει
ανατολικά σε τρεις πολυγωνικές αψίδες με πλίνθινους κιονίσκους ανάμεσα
τους, οι οποίες είναι διακοσμημένες με ζώνες πλίνθων σε ρόμβους ή
οδοντωτά. Στεγάζεται με υπερυψωμένο τρούλο, που φέρεται από τέσσερεις
κίονες και τέσσερεις μεγάλες πλίθινες καμάρες, από τις οποίες οι δύο πλάγιες
έχουν παράθυρα. Εξωτερικά ο τρούλος έχει δέκα τόξα με κιονίσκους μεταξύ
τους. Υπάρχουν ακόμη τέσσερεις μικροί τρούλοι, όμοιας μορφής, στις
ισάριθμες γωνίες της εσωτερικής στοάς του Ναού. Πίσω δεξιά βρίσκεται
ένας χώρος,ο οποίος χρησιμοποιήθηκε άλλοτε ως σκευοφυλάκιο. Δεν
υπάρχουν υπερώα κι έτσι ο Texier υποθέτει πως ίσως χρησίμευαν ως
γυναικωνίτες οι δύο πλάγιες στοές, που χωρίζονται από τον κεντρικό χώρο με
τοίχους. Η κυρίως είσοδος βρίσκεται μεταξύ δύο παραστάδων43'. Μια
ανοιχτή τοξωτή στοά επέχει θέση εξωνάρθηκα. Τα τόξα της δεν είναι
ισομεγέθη, επειδή στηρίζονται στις θυραίες παραστάδες, σε ζεύγη κιόνων και
σης γωνίες των πλάγιων εξωτερικών τοίχων. Έτσι, ακολουθώντας τις
41
42
Βλ. · Παπαγεωργίου, ό.π., 33.
43
Βλ. · Δημητριάδη, Τοπογραφία, 307-308, εικ 103-104.
Στο σκαρίφημα της πρόσοψης, που δίνει ο · Παπαγεωργίου, ό.π., πίν. 4,19, οι παραστάδες
αυτές καταλήγουν ψηλά σε τυφλό τόξο. Στον · Texier, Architecture, πίν. 44, υπάρχει τμήμα τυφλού
τόξου πάνω από το υπέρθυρο και οι παραστάδες καταλήγουν σχηματίζοντας ψηλά τετράγωνο
πλαίσιο. Για μία άλλη διαμόρφωση της εισόδου του μνημείου · βλ. Velenis, G., ό.π., 458-459, εικ.
5, όπου προτείνεται ότι υπήρχε θολωτή κατασκευή στον άξονα του Ναού, που έφερε υψηλό
καμπαναριό.
18
αναλογίες του κεντρικού χώρου και της εσωτερικής στοάς, τα τόξα είναι
άνισα, καθώς το ένα είναι διπλάσιο από το άλλο. Παρόμοια διαμόρφωση
υπάρχει στη Μονή Λιβός στην Κωσταντινούπολη, η οποία κατά την άποψη
του χρονολογείται στην εποχή του Ιουστινιανού και έτσι δικαιολογείται και
η χρονολόγηση των Αγίων Αποστόλων στον 7ο αι. Εδώ ο τόσο προσεκτικός
κατά τα άλλα Texier παρασύρεται, αλλά ας σημειωθεί πως στην εποχή του
πολύ λίγα βυζαντινά μνημεία ήταν γνωστά και μελετημένα -τα περισσότερα
από αυτά με πολλές μεταγενέστερες επεμβάσεις που αλλοίωναν τη μορφή
τους- και ακόμη πως ο ίδιος ως αρχιτέκτονας δεν μπορούσε να έχει μεγάλες
γνώσεις εκκλησιαστικής ιστορίας. Έτσι η χρονολόγηση αυτή, όπως ήταν
φυσικό, ήδη τον περασμένο αιώνα, δεν έγινε από κανέναν αποδεκτή λόγω της
αναφοράς του ονόματος του Πατριάρχη Νίφωνα στις κτητορικές επιγραφές,
αλλά και για στυλιστικούς λόγους.
Πιστεύει ακόμη πως οι Τούρκοι κατέστρεψαν τα λίγα αρχιτεκτονικά γλυπτά,
αλλά σώζονται ακόμη μερικές επιγραφές, όπως αυτή πάνω από την πόρτα,
όπου διαβάζεται "Πατριάρχης και Κτήτωρ" και ένα άλλο μονόγραμμα με το
όνομα "Νίφων", ο οποίος είναι πιθανότατα ο κτήτορας. Μονογράμματα
υπάρχουν επίσης και στα επιθήματα των κιόνων44.
Περιγράφονται ακόμη τα κιονόκρανα: ορισμένα έχουν διπλή σειρά φύλλων
ακάνθου, τέσσερεις έλικες και δισκάρια με σταυρούς ή μορφές Αγίων σήμερα
μισοκατεστραμμένες, ενώ άλλα έχουν μονή σειρά φύλλων ακάνθου και
κωδωνόσχημο σώμα. Αστράγαλος με φυλλόσχημα ανάγλυφα στοιχεία
διακοσμεί τους άβακες και από πάνω υπάρχουν πάντα επιθήματα, άλλοτε
απλά και άλλοτε διακοσμημένα, πάνω στα οποία εδράζονται τα τόξα. Ο
Texier αναφέρεται στα κιονόκρανα των κτονων έδρασης του τρούλου, που
είναι σπόλια διαφορετικής μορφής, ανά ζεύγη, και έχουν χρησιμοποιηθεί
ξανά στο Ναό, καθώς και στα κιονόκρανα των τόξων της δυτικής στοάς.45
Ο Ναός μετατράπηκε σε τζαμί πιθανόν τον 9ο αι. της Εγείρας (1421-152lf>.
Γενικά πάντως επικρατούσε αόριστα η άποψη οτι ο Ναός έγινε τζαμί λίγο
μετά την κατάληψη της Θεσσαλονίκης από τους Τούρκους.
Η Walker (53) παρατηρεί την εκκλησία μόνον από έξω, γιατί τη
διαβεβαίωσαν πως δεν έχει τίποτα αξιοπρόσεκτο στο εσωτερικό. Σημειώνει
πως το επίπεδο της μέσα είναι χαμηλότερο από αυτό της πλακοστρωμένης
44
45
Βλ. παραπάνω, υποσημ.34-35.
Τα κιονόκρανα έχουν χρονολογηθεί στον 5ο-6ο αι.μ,Χ. Βλ. σχετικά · Feld, Ο., Zu den
Kapitellen des Tekfür Saray in Istanbul, istMift 19-20 (1969-1970), 364, καθώς και · Sodini, J.-M., La
sculpture architecturale à l'époque paléochrétienne en IÙyricum, ACIAC 10, Thessalonique 1980 (1984),
τ.Ι, (στο εξής: Sculpture architecturale), 48-49, εικ.12,14.
46
Μια άλλη χρονολογία έδωσε ο · Δημητριάδης, βλ. παραπάνω, υποσημ. 23.
19
αυλής και έτσι υπάρχουν σκαλοπάτια καθόδου στην είσοδο της. Πράγματι, η
τουρκική εξωτερική στοά, που έχει αφαιρεθεί όπως και ο μιναρές της
νοτιοδυτικής γωνίας, είχε το δάπεδο της τουλάχιστον στη δυτική πλευρά, σε
επίπεδο υψηλότερο από αυτό του Ναού και υπήρχαν δύο βαθμίδες καθόδου.
Φαίνεται πως είχε επιχωσθεί ο χώρος εξωτερικά του βυζαντινού εξωνάρθηκα,
καθώς οι βάσεις και ίσως και τμήμα των κιόνων δεν ήταν ορατά47. Βλέπει
ακόμη τα κιονόκρανα της εισόδου, τη φαρδιά κεραμοσκεπή στοά στις δύο
πλευρές, τους πέντε τρούλους, που διατηρούν καλά τη βυζαντινή πλινθοδομή
τους και εντυπωσιάζεται από τα θερμά καστανά και ερυθρά χρώματα των
πλινθόκτιστων τοίχων και της στέγης, που συνδυάζονται με τις πράσινες
κηλίδες από βρύα, που φυτρώνουν εδώ και εκεί. Έτσι, κάνει ένα σχέδιο του
γραφικού εξωτερικού του Ναού (πίν. ΠΙ). Η σύντομη αυτή περιγραφή
μεταφέρει πολύ καλά την εντύπωση που δημιουργούσε ο Ναός με την
ενδιαφέρουσα εξωτερική του δομή πέρα από το θρησκευτικό αίσθημα.
Ο Camus (64) ενθουσιάζεται από το ότι ο.Ναός είναι αφιερωμένος στους
Αγίους Αποστόλους48 και παρότι επισκέπτεται το Ναό, δίνει πολύ λίγα
περιγραφικά στοιχεία, τα οποία φαίνεται να αντιγράφει από τον Texier.
Βρίσκει όμως ομοιότητες με τον κοντινό Ναό του Προφήτη Ηλία και πιστεύει
ότι χρονολογούνται και οι δύο την ίδια εποχή, δηλ. στον 11ο αι.49. Για τη
χρονολόγηση του Προφήτη Ηλία πρέπει να επηρεάζεται και πάλι από τον
Texier.
Ο Meyer (66), στον ταξιδιωτικό του οδηγό, αναφέρει απλώς πως η
υποτιθέμενη εκκλησία των Αγιων Αποστόλων με τον κεντρικό χώρο, τα
πλάγια κλίτη, τους τρούλους, τον πρόναο στις τρεις πλευρές και την
κεραμοπλαστική διακόσμηση, θυμίζει πολύ το Καχριέ Τζαμί και άλλους
ναούς της Κωνσταντινούπολης. Η θεματολογική και τεχνοτροπική σχέση των
ψηφιδωτών και των τοιχογραφιών κυρίως με τα τα αντίστοιχα της Μονής της
Χώρας έχει τονισθεί από όλους τους μελετητές του μνημείου και συχνά έχουν
αποδοθεί σε εργαστήριο της Κωνσταντινούπολης.
Περίεργη είναι η πιο παλιά περιηγητική μαρτυρία για το Ναό, αυτή του
Madox (39) το 1821, ο οποίος μας πληροφορεί πως ο άμβωνας που υπάρχει
στην Αγία Σοφία50 έχει μεταφερθεί εκεί από τους Αγίους Αποστόλους, που
χρησιμοποιούνται πια ως σιταποθήκη. Αντίστοιχη είναι και η μαρτυρία του
47
Για την κατεδάφιση της στοάς και του μιναρέ βλ. · Νέος Ελληνομνήμων 15 ( 1921 ), Ειδήσεις,
432-433, και για την διαφορά ύψους και τις βαθμίδες βλ. · Παπαγεωργίου, ό.π. 33-34, πίν. IV, 19,
20.
48
Βλ. παραπάνω και υποσημ. 37.
49
Ο Ναός χρονολογείται στα 1360-1370, βλ. · Παπαζώτος, Θ., Ο ναός του Προφήτη Ηλία, 9η
Εφορεία, Μνημεία, 128-136.
50
Για τον άμβωνα στην Αγία Σοφία βλ. παρακάτω, σ.67 κ.ε.
20
S lade (42) το 1830, ότι ο άμβωνας της Αγίας Σοφίας βρισκόταν κάποτε σε
έναν δρόμο κοντά στους Αγίους Αποστόλους.
Ανεξάρτητα από την προέλευση του παλαιοχριστιανικού αυτού άμβωνα, αυτό
που ενδιαφέρει εδώ είναι η πληροφορία πως τουλάχιστον από την αρχή του
19ου αι., αν όχι και νωρίτερα, είναι γνωστή αφιέρωση του Ναού στους
Αγίους Αποστόλους. Ίσως και πάλι έχουμε μια άγνωστη παράδοση που
επικρατούσε μεταξύ των Χριστιανών κατοίκων της Θεσσαλονίκης. Μήπως
όμως πραγματικά υπήρχε ο Ναός των Αγίων Αποστόλων του 11ου αι., και ο
Νίφων ανακαίνισε ή έκτισε στη θέση του την δική του εκκλησία51; Μία νέα
αφιέρωση52 δεν είναι σίγουρο πως θα έσβυνε για πάντα από την μνήμη των
πιστών την αρχική ονομασία και αφιέρωση στους Αγίους Αποστόλους.
Προσεκτική ανασκαφική έρευνα και διερεύνηση σε βάθος των πηγών θα
μπορούσε κάτω από το πρίσμα αυτών των στοιχείων να δώσει ίσως απάντηση
στο ερώτημα αυτό.
Άγιος Δημήτριος
(πίν. V)
Οι πληροφορίες για τον Άγιο Δημήτριο μπορούν να χωριστούν σε δύο

βασικές κατηγορίες: σε αυτές που αναφέρονται σε περιγραφικά στοιχεία του
Ναού και σε εκείνες που ασχολούνται κυρίως με στοιχεία της λατρείας του.
Κτήριο
53 54
Ο Ναός του Αγίου Δημητρίου ιδρύθηκε σύμφωνα με την παράδοση
στη θέση του μαρτυρίου και του τάφου του Αγίου από τον έπαρχο του
Ιλλυρικού Λεόντιο τον 5ο αι., κάηκε από πυρκαγιά και ανακαινίσθηκε από
τον έπαρχο Λέοντα τον 7ο αι. Η χρονολόγηση των φάσεων του Ναού αποτελεί
ακόμη αντικείμενο μελέτης από πολλούς ερευνητές, που βασίζονται στις
51
Το ερωτηματικό αυτό διατυπώθηκε ήδη από τον · Tafrali, Topographie, 180, λόγω της
αναφοράς
52
σε Ναό των Αγίων Αποστόλων σε έγγραφο του 1027.
53
Βλ. παραπάνω, υποσημ. 39.
Για το Ναό στο σύνολο του, τα ιστορικά στοιχεία, τις ανασκαφές, τις αναστηλώσεις και
βιβλιογραφία, βλ. αναλυτικά · Σωτηρίου, Γ.Α. & Μ.Γ., Η Βασιλική του Αγίου Δημητρίου
Θεσσαλονίκης, Αθήνα 1952 (στο εξής Σωτηρίου, Βασιλική), και εν συντομία στον · Μπακιρτζή,
Χ., Η Βασιλική του Αγίου Δημητρίου, Θεσσαλονίκη 1986 (2η έκδ.), ενώ συνοπτική αναφορά
δίνεται από την · Μαρκή, Ε., Ο ναός του Αγίου Δημητρίου, 9η Εφορεία, Μνημεία, 48-58, από την ·
Μαυροπούλου-Τσιούμη, 1992,69-82, καθώς και από τις · Κουρκουτίδου Μ Τούρτα, Βυζαντινή
Θεσσαλονίκη, 153-175, εικ. 177-203. Βλ. ακόμη · Χατζηϊωάννου, Αστυγραφία, 82-90.
54
Για παλιότερη σχετική αναφορά σε πηγές βλ. · Tafel, T.L.F., De Thessaloniea eiusque agro
dissertatìo geographica, Berlin 1839,113 κ.ε.
21
πηγές, σε στοιχεία της αρχιτεκτονικής του -ακόμη και σε πλίνθους-, στη

γλυπτική, στα ψηφιδωτά και στα μαρμαροθετήματα. Δεν υπάρχει πάντα
συμφωνία απόψεων, αν και γενικά θεωρείται πως η μεγάλη πεντάκλιτη
Βασιλική κτίσθηκε τον 5ο αι. και αναστηλώθηκε εν μέρει τον 7ο αι. Στη
μεγάλη πυρκαγιά του 1917, που κατέστρεψε μεγάλο τμήμα της πόλης, ο Ναός
καταστράφηκε ξανά55 και αναστηλώθηκε56 στις επόμενες δεκαετίες.
Ανήκει στον τύπο της πεντάκλιτης βασιλικής με νάρθηκα και εγκάρσιο
κλίτος57. Δύο κεντρικές και δύο πλάγιες, χαμηλότερες, κιονοστοιχίες
χωρίζουν το Ναό σε πέντε κλίτη από τα οποία το κεντρικό έχει σχεδόν
διπλάσιο πλάτος και μεγαλύτερο μήκος από τα πλάγια, καθώς τη θέση τους
στην ανατολική πλευρά καταλαμβάνουν τα πτερύγια του εγκαρσίου κλίτους.
Το κεντρικό κλίτος προβάλλεται και με το μεγαλύτερο ύψος του από τα
χαμηλότερα πλάγια κλίτη, το καθένα από τα οποία φέρει υπερώο. Το
εγκάρσιο κλίτος, με μήκος περίπου όσο τα πέντε κλίτη και σχεδόν ισοϋψές με
το κεντρικό, δίνει στο κτίριο το σχήμα του σταυρού, χωρίζεται με τόξα σε
τρία μέρη, από τα οποία το κεντρικό αποτελεί το Ιερό Βήμα και το βόρειο και
νότιο τα λεγόμενα πτερύγια, ενώ τη διάταξη τους ακολουθούν στο ύψος και
τα υπερώα. Σταυρικό όρυγμα-εγκαίνιο58 υπάρχει στο κέντρο του Ιερού
Βλ. · Σωτηρίου, Γ., Μεγίστη εθνική συμφορά. Η καταστροφή του ναού του Αγίου
Δημητρίου
56
Θεσσαλονίκης, Γρηγοριος ο Παλαμάς 1 (1917), 493-496.
Υπάρχει μια πληθώρα ειδήσεων και δημοσιεύσεων για την αναστήλωση και τις έρευνες
στο Ναό σε ελληνικά και ξένα περιοδικά. Ας αναφερθούν εδώ ενδεικτικά: · Σωτηρίου, Γ.Α.,
"Εκθεσις περί των εργασιών των εκτελεσθεισών εν τη ηρειπωμένη εκ της πυρκαϊάς Βασιλική του
Αγίου Δημητρίου Θεσσαλονίκης κατά τα έτη 1917-1918, ΑΔ 4 (1918), Συμπλήρωμα 1-47, πίν. 1-23.
Για τη δεύτερη φάση αναστηλώσεων, που άρχισε το 1946, βλ. · Πελεκανίδη, Στ., Από την
αναστήλωση του Αγίου Δημητρίου, Μορφές 12 (1947), 445-449, εικ.1-2 · και · Σωτηρίου,
Βασιλική, Παράρτημα. Το ιστορικόν της αναστηλώσεως του Μνημείου, 249-255. Η ανοικοδόμηση
άρχισε το 1926, με την παραχώρηση οκτώ εκατομμυρίων δραχμών από την Κτηματική ομάδα
Θεσσαλονίκης · βλ. ΕΕΒΣ 3 (1926), Ειδήσεις, 379.
57
Με την αρχιτεκτονική, αλλά και γενικά το διάκοσμο του μνημείου, έχουν ασχοληθεί πολλοί
ερευνητές, από παλιά. Οι κύριες μελέτες είναι οι εξής: την πρώτη σχετική αναφορά οφείλουμε στον
• Texier, Architecture, 123-130, πίν. 17-26, και 208-210 υπομνηματισμός των σχεδίων, ο οποίος
περιγράφει το Ναό, τον χρονολογεί στις αρχές του 5ου αι. και δίνει ενδιαφέροντα σχέδια. Ο ·
Tafrali, Topographie, 168-174, πίν. 25.2, 26.1-2, περιγράφει την αρχιτεκτονική του μορφή και
ασχολείται με το πρόβλημα της χρονολόγησης, με βάση και τις πηγές. Ο · Diehl, Monuments, 59-
114, πίν. 13-34, εικ.28-48, δίνει πολύτιμα στοιχεία για το Ναό πριν από την καταστροφή του 1917.
Ο · Hoddinot, R.F. Early Byzantine Churches in Macedonia and Southern Serbia, London 1963,125-
155, πίν. 4 και 25-34, εικ. 58-67, με παράθεση όμως των ήδη γνωστών στοιχείων. Συνοπτικά βλ. ·
Janin, Les églises, 365-372. Ο · Spieser, J.-M., Thessalonique et ses monuments du IVe au VI e siècle.
Contribution a l'étude d'une ville paléochrétienne, Paris 1984, (στο εξής: Spieser, Thessalonique), 165-
214, εικ.9-11, πίν.30-35, εξετάζει μερικές αρχιτεκτονικές λεπτομέρειες του βασικού σχεδίου του
κτιρίου και μετά από συγκριτική εξέταση του γλυπτού, γραπτού και ψηφιδωτού διακόσμου,
χρονολογεί την πρώτη Βασιλική στις αρχές του 6ου αι. Στην ίδια χρονολόγηση επανέρχεται στο
άρθρο του · τ.ίδ., Remarques sur Saint-Démétrius de Thessalonique, Ευφρόσυνον. Αφιέρωμα στον
Μανόλη Χατζηδάκη, Αθήνα 1992, 561-569, εικ. 316-317. Βασικό ωστόσο παραμένει πάντα το έργο
των Σωτηρίου.
58
Στο εσωτερικό βρέθηκε φιαλίδιο με αποξηραμένα ίχνη αίματος, προφανώς το λείψανο του
Αγίου Δημητρίου, αποτελώντας έτσι ένα είδος τάφου και προσκυνήματος του μάρτυρος. Αμέσως
δυτικά του αποκαλύφθηκε τμήμα αψίδας και εκφράσθηκε η υπόθεση πως ανήκε στο ρωμαϊκό
22
Βήματος, το οποίο καταλήγει ανατολικά σε ημικυκλική αψίδα με πεντάλοβο

παράθυρο. Ο νάρθηκας είναι στενός, υψηλός και το μήκος του είναι
μικρότερο από το πλάτος του Ναού, επειδή στη νότια πλευρά του υπάρχει
γωνιαίος χώρος κλιμακοστασίου προς τα υπερώα, ενώ στη βόρεια τμήμα
ρωμαϊκού λουτρού αποτελεί τη βάση του σημερινού κωδωνοστασίου. Δύο
χώροι του λουτρού αυτού, βορειοανατολικά από το νάρθηκα, χρησίμευσαν
μετά από μετασκευή ως προσκτίσματα αρχικά του Ναού -πιθανόν
Βαπτιστήριο- και ύστερα από τη μετατροπή του σε τζαμί στέγασαν τον Τάφο
του Αγίου, ενώ προηγουμένως και σύμφωνα με την παράδοση τα λείψανα του
φυλάσσονταν σε λάρνακα, που βρισκόταν μέσα σε Κιβώριο στην ανατολική
πλευρά του κεντρικού κλίτους, που αποτελούσε και το κυρίως προσκύνημα
του Αγίου 59.
λουτρό και χρησιμοποιήθηκε ως αψίδα του πρώτου Ιερού, του "οικίσκου" των πηγών. Βλ.·
Σωτηρίου, Βασιλική, 58-63, και · τ.ίδ. Τράπεζα Μαρτύρων του Βυζαντινού Μουσείου Αθηνών,
ΠΧΑΕ, τιερ.Γ, τ. Α (1932), 11-12, εικ.5-7, και · τ.ίδ. Οι τάφοι των μαρτύρων της πίστεως ή τα
Μαρτύρια, ΠΧΑΕ, περ.Γ, τ. Δ (1936-1938), 44-46, εικ.4,6-7, και · Σωτηρίου, Μ., Ο "οικίσκος" της
παραδόσεως και ο τάφος του Αγίου Δημητρίου, Ελληνικά 24 (1971), Σύμμεικτα, 372-374, 549.
Αντίθετη άποψη εξέφρασε ο · Lemerle, P., Saint-Démetrius de Thesalonique et les problèmes du
Martyrion et du transept, BCH 77 (1953), 660-694, εξετάζοντας τις διηγήσεις των "Θαυμάτων" του
Αγίου Δημητρίου σχετικά με τη λατρεία, το Κιβώριο, τις τελετές, τα ^αρχαιολογικά στοιχεία, τη
χρήση και εξέλιξη του εγκάρσιου κλίτους σε άλλους ναούς καταλήγει στο συμπέρασμα πως "la
Basilique Saint-Démétrius n' était pas un martyrion". Υποστηρίχθηκε και η άποψη πως η αψίδα ανήκε
σε τρίκλιτη Βασιλική, τον πρώτο Ναό και όχι τον "οικίσκο" του Αγίου, · Πελεκανίδης, Στ., Γραπτή
παράδοση και εικαστικές τέχνες για την προσωπικότητα του Αγίου Δημητρίου, Μελέτες,
Θεσαλονίκη 1977, 303-316. Για το θέμα βλ. ακόμη « Grabar, Α., Martyrium: Recherches sur le culte
des reliques et l'art chrétien antique, I, Paris 1946.
59
Ονομάζεται Τάφος του Αγίου αν και πρόκειται για κενοτάφιο, καθώς το σώμα του δεν
υπάρχει εκεί και ως λείψανο του θεωρείται το αποξηραμένο αίμα με χώμα από τον τόπο του
μαρτυρίου του, ο λεγόμενος λύθρος. Στα 1978 και 1980 μεταφέρθηκαν στη Θεσσαλονίκη κάρα και
οστά, που πιστεύεται πως ανήκουν στον Άγιο Δημήτριο. Εντοπίστηκαν, το 1978, σε λάρνακα, κάτω
από την Τράπεζα στο Ναό του San Lorenzo in Campo στο Sassoferrato, όπου υποτίθεται πως είχαν
μεταφερθεί από τους Λατίνους μετά την κατάληψη της πόλης το 1204. Οι πηγές δεν αναφέρουν
τέτοιο γεγονός. Στη λάρνακα υπήρχε μολύβδινη πλάκα με επιγραφή "hic requiescit corpus S aneti
Demetri", βλ. σχετικά · Θεοχάρη, Μ., Ψηφιδωτή εικών του Αγίου Δημητρίου και η ανεύρεσις των
λειψάνων του Αγίου εις Ιταλίαν, ΠΑΑ 53 (1978), 508-536, πίν. 1-19, και · Καλπακίδη, Π., Περί
των Ιερών Λειψάνων του Αγίου Ενδόξου Μεγαλομάρτυρος Δημητρίου του Μυροβλύτου, Γρηγόριος
Παλαμάς 63 (1980), 203-213. Λείψανα του Αγίου, δηλ. αίμα αποξηραμένο και τεμάχια δέρματος
και κυανού υφάσματος, φυλάσσονταν και σε ασημένιο κιβωτίδιο στο Ναό της Υπαπαντής, κατά
τον · Παπαγεωργίου, Π., Αρχαία εικών του μεγαλομάρτυρος αγίου Δημητρίου του πολιούχου
Θεσσαλονίκης επί ελεφαντοστέου, ΒΖ1 (1892), 487, αλλά και σε άλλα μέρη, κυρίως στο Άγιο
Όρος- ας αναφερθεί εδώ ενδεικτικά · Αρχιμανδρίτου Κτενά, Χρ., Τα κειμηλιαρχεία της εν Αγίω
Όρει Άθω ιεράς, βασιλικής, πατριαρχικής και σταυροπηγιακής Μονής του Δοχειαρίου, ΕΕΒΣ 7
(1930), 121-122, ή και στην Κύπρο, βλ. · Παντελίδου, Χρ., Ξύλινον αντιμήνσιον, ΕΕΒΣ1 (1924),
241-245.
Η εξαγωνική βάση της τελευταίας φάσης του μαρμάρινου Κιβωρίου βρέθηκε το 1917, βλ.·
Σωτηρίου, Βασιλική, 100, πίν. 26α, για το μαρμάρινο διάκοσμο του 179-181, πίν. 55 και
αναπαράσταση εικ.72. Αναπαράσταση, βασισμένη σε περιγραφή από πηγές, του αρχικού
ασημένιου Κιβωρίου, το οποίο περιείχε τα λείψανα του Αγίου και είχε καταστραφεί από φωτιά
τον 6ο αι. μ.Χ. είχε προσπαθήσει να κάνει από τους πρώτους και ο · Texier, Architecture, 123-130,
εικ,στην 124. Η μορφή του αρχικού ασημένιου και των μετέπειτα ασημένιου και μαρμάρινου
Κιβωρίων και του περιεχομένου τους, δηλ. του σκιμποδίου ή κραβατίου ή λάρνακας ή σορού, που
ήταν ένα είδος κλίνης ή σαρκοφάγου με παράσταση του Αγίου επάνω, των θρόνων και των
προσκυνηματικών εικόνων, απασχόλησε πολύ τους ερευνητές, που εξέτασαν όχι μόνον τις πηγές και
23
Λείψανα των προσκτισμάτων του Ναού, που ήταν κτισμένα πάνω σε

αρχαιότερους τοίχους υπάρχουν στη βόρεια πλευρά60. Κάτω από το εγκάρσιο
κλίτος και το Ιερό Βήμα υπάρχει η ονομαζόμενη κρύπτη, που άλλοτε δεν ήταν
υπόγεια, όπως σήμερα. Είναι το ανατολικό τμήμα του ρωμαϊκού λουτρού,
όπου σύμφωνα με την παράδοση φυλακίστηκε, μαρτύρησε και τάφηκε ο Άγιος
Δημήτριος. Οι χριστιανικές αρχιτεκτονικές επεμβάσεις, δείχνουν πως ο
χώρος αποτέλεσε τόπο λατρείας και προσκυνήματος σε όλη τη βυζαντινή
περίοδο. Στο κεντρικό ημικυκλικό της τμήμα, κάτω ακριβώς από το Ιερό,
προστέθηκε δεξαμενή με κιβώριο για το άγιασμα, ενώ από την ανατολική
πλευρά της πιόσχημης στοάς που το περιβάλλει γινόταν παλιότερα η
πρόσβαση των πιστών, από το δρόμο, του οποίου μέρος είναι ακόμη ορατό σε
εκείνο το σημείο61. Ένας χώρος του λουτρού μετατράπηκε σε παρεκκλήσι με
την προσθήκη μιας διάτρητης κόγχης62.
τα αρχαιολογικά στοιχεία, αλλά και μικρά μεταλλικά ή μαρμάρινα κιβωτίδια-λειψανοθήκες, που

περιείχαν μάλλον μύρο ή και αίμα, βλ. σχετικά · Ξυγγόπουλος, Α., Βυζαντινόν κιβωτίδιον μετά
παραστάσεων εκ του βίου του Αγ.Δημητρίου, ΑΕ 1935% 101-135, εικ. 1-2, παρένθετοι πίν. Α-Β για
λειψανοθήκη της Μονής Βατοπεδίου ΑγίουΌρους, και · Θεοτοκά, Ν., Περί τωνκιβωρίων των
ναών του Αγ.Δημητρίου Θεσσαλονίκης και Κωνσταντινουπόλεως, Μακεδόνικα 2 (1941-1952), 395-
413, εικ. 1-5, και · Grabar, Α., Quelques reliquaires de Saint Démétrios et le martyrium du Saint à
Salonique, DOP 5 (1950), 1-28, πίν. 1-22, · τ.ίδ. Un nouveau reliquaire de Saint Démétrios, DOP 8
(1954), 305-313, πίν.24-36, καθώς και · Ορλάνδος, Α.Κ., Ανάγλυφον κιβωτίδιον της Μ.Λαύρας,
ΑΒΜΕ 8 (1955-1956) 1, 100-104, εικ. 1-7. Ο · Pallas, D., Le ciborium hexagonal de Saint-Démétrios
de Thessalonique, ZograflO (1979), 44-58, εικ. 1-13, εξετάζει την εξέλιξη της μορφής του, που
βασίζεται σε στοιχεία της λατρείας του Αγίου.
Με το Κιβώριο ασχολείται σε πρόφατη δημοσίευση και ο · Μέντζος, Α., Το προσκύνημα του Αγίου
Δημητρίου Θεσσαλονίκης στα βυζαντινά χρόνια, Αθήναι 1994, όπου εξετάζονται αι αρχαιολογικές
μαρτυρίες, οι πηγές και οι προγενέστερες απόψεις και δίνεται μία νέα πρόταση αναπαράστασης
του Κιβωρίου.
Πρόσφατα θεωρήθηκε από τη Μητρόπολη Θεσσαλονίκης απαραίτητο να αποκατασταθεί το
Κιβώριο και έτσι μια νέα καλλιμάρμαρη κατασκευή υπάρχει σήμερα στη βόρεια πλευρά του
Ναού.
60
Για τις ανασκαφικές έρευνες στη βόρεια πλευρά, βλ. κυρίως · Πελεκανίδη, Στ., Ανασκαφή
βορείως της βασιλικής του αγίου Δημητρίου Θεσσαλονίκης, ΠΑΕ1959, 38-41, πίν.38α-β, 39α-β,
εικ.1, και · τ. ιδ., ΑΔ 16(1960), Χρον., 222-223, πίν. 193α-γ.
Πρόσφατα υποστηρίχθηκε ότι τα αρχιτεκτονικά λείψανα στο μέσο περίπου της πλευράς αυτής και
σε επαφή με το βόρειο τοίχο ανήκουν στην πρόθεση και στο διακονικό και πως ο χώρος ακόμη
βορειότερα ταυτίζεται με το παρεκκλήσιο του Αγ.Ιωάννη του Προδρόμου, στο οποίο ετάφη ο
Μητροπολίτης Θεσσαλονίκης Αντώνιος ο Ομολογητής, βλ. · Μουτσόπουλος, Ν.Κ., Το παρεκκλήσι
του Αγ.Ιωάννου του Προδρόμου στον Άγ.Δημήτριο, Βυζαντινά 18 (1995-1996), 303-330, σχ.1-14,
πίν. Α-Β, εικ. 1-7. Στο άρθρο αυτό διατυπώνεται και η υπόθεση πως τα λείψανα του Αντωνίου
μεταφέρθηκαν, μετά την καταστροφή του παρεκκλησίου, στο χώρο του Τάφου και ότι η παράδοση
για τον τάφο του Αγίου Δημητρίου στο χώρο αυτό δημιουργήθηκε από τους Τούρκους.
Για τις πρόσφατες ανασκαφές, βορειότερα από τον Αγιο Δημήτριο, κατά μήκος του δρόμου
βλ. ·, Ελευθεριάδου, Κ., κλπ., Σωστικές ανασκαφές Θεσσαλονίκης, ΑΕΜΘ 2 (1988), 272-273, εικ.
4,5.
62
Για τα λείψανα του λουτρού και τη μετατροπή τμήματος του στη λεγόμενη κρύπτη, βλ. ·
Σωτηρίου, Βασιλική, 37-57, · Μπακιρτζής, Χ., Ρωμαϊκός λουτρών και η Αχειροποίητος
Θεσσαλονίκης, Αφιέρωμα Πελεκανίδη, 325-326, και · τ.ίδ. Η Αγορά της Θεσσαλονίκης στα
παλαιοχριστιανικά χρόνια, ACIAC 10 (1980), 5-18. Για μια σύγκριση και τυπολογική κατάταξη,
βλ. · Sodini, J.-P., Les cryptes d'autel paléochrétiennes: essai de classification, TM 8 (1981), 437-458,
εικ. 1-12, και ακόμη · Snively, CS., The Sunken Apse: A Feature of Early Byzantine Churches in
Macedonia, AIA 86 (1982), 286. Για τις πρόφατες έρευνες στο χώρο αυτό, βλ. · Λοβέρδου-
24
Ο Ναός σώζει μεγάλο μέρος από τον πλούσιο μαρμάρινο -

αρχιτεκτονικό και άλλο- διάκοσμο του. Οι κίονες και τα κιονόκρανα των
κεντρικών κιονοστοιχιών προέρχονται είτε από παλιότερα κτίσματα -
ρωμαϊκά ή χριστιανικά- είτε από την πρώτη Βασιλική του 5ου αι. και
παρουσιάζουν ποικιλία μορφών63. Στα πλάγια κλίτη και στα υπερώα
υπάρχουν όμοιοι μαρμάρινοι κίονες με ιωνίζοντα κιονόκρανα και συμφυές
επίθημα. Ψευδεπίκρανα σώζονται στις παραστάδες του δυτικού τοίχου και
κοσμήτες στον κεντρικό χώρο και στο Ιερό. Στο κεντρικό κλίτος και στο
νάρθηκα υπήρχε ορθομαρμάρωση στους τοίχους και μαρμαροθετήματα στα
εσωρράχια των τόξων64.
Στη βορειοδυτική πλευρά του κεντρικού κλίτους, το δυτικό τόξο έχει κλεισθεί
από μεγάλο τάφο, με ανάγλυφη διακόσμηση βενετσιάνικης τέχνης και
επιγραφή του 1481, που ανήκει στο Λουκά Σπαντούνη, πλούσιο άρχοντα της
πόλης65.
Η πυρκαγιά του 1917 κατέστρεψε και ένα μεγάλο μέρος από τα
ψηφιδωτά και τις τοιχογραφίες που κοσμούσαν το Ναό και τα οποία δεν
ακολουθούσαν το καθιερωμένο εικονογραφικό πρόγραμμα, καθώς
αποτελούσαν αναθηματικές προσφορές των Θεσσαλονικέων προς τον
προστάτη Άγιο τους και ανήκαν σε διάφορες εποχές. Σώθηκαν ωστόσο
ορισμένα ψηφιδωτά66 κυρίως στο δυτικό τοίχο και στους μεγάλους πεσσούς
Τσιγαρίδα, Α., ΑΔ 43 (1988), Β2, 368, 377 και · τ. ιδ., Νέα ανασκαφικά ευρήματα στην κρύπτη του
ναού
63
του Αγ.Δημητρίου Θεσσαλονίκης, ΑΕΜΘ 2 (1988), 257-270, σχ. 1-3, εικ. 1-11.
Για τα γλυπτά βλ. · Σωτηρίου Βασιλική, 159-185, εικ.66-73, πίν.νΐΐ, 38-59. Τα κιονόκρανα
του Ναού εξετάζονται από τον · Kautzsch, R., Kapitellstudien, Berlin-Leipzig 1936, ο οποίος και τα
χρονολογεί μετά το 475. Στα γνωστά γλυπτά του Ναού προστέθηκε ένα ακόμη τόξο, παρόμοιο με
αυτό, που εκτίθεται σήμερα στο Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού Θεσσαλονίκης, το οποίο
βρέθηκε εντοιχισμένο στη Χαλκιδική, βλ. · Feisel, D.-Sève, M., Un arc byzantin à Kassandra (Valta),
BCH 103 (1979), 321-326, εικ. 56-58.
64
H μαρμάρινη αυτή διακόσμηση αποκαλύφθηκε μετά την αφαίρεση επασβεστώσεων, κατά
τη διάρκεια εργασιών επισκευής το 1907, βλ. · Παπαγεωργίου, Π.Ν., Μνημεία της εν Θεσσαλονίκη
λατρείας του μεγαλομάρτυρος αγίου Δημητρίου, ΒΖ17 (1908), 321-381, εικ.1-17, πίν. 1-23, (στο
εξής: Παπαγεωργίου, Μνημεία), για εξέταση των μαρμαροθετημάτων βλ. · Ασημακοπούλου-
Ατζακά, Π., Η τεχνική opus sectfle στην εντοίχια διακόσμηση, Θεσσαλονίκη 1980, 78-95, πίν.33-
40,42-45, όπου αναλυτική περιγραφή των εντοίχιων μαρμαροθετημάτων, ανάλυση, χρονολόγηση
τους και προγενέστερη βιβλιογραφία, καθώς και · Spieser, Thessalonique, 174 κ.ε.
65
Για περιγραφή, ιστορικά στοιχεία, πληροφορίες για την οικογένεια Σπαντούνη, σχολιασμό
της επιγραφής, στυλιστική εξέταση και απόδοση του έργου στο εργαστήριο του P.Lombardo βλ. ·
Μπούρα, Χ., Το επιτύμβιο του Λουκά Σπαντούνη στη βασιλική του αγίου Δημητρίου
Θεσσαλονίκης, ΕΕΠΣΑΠΘΣτ'ι (1973-74), Τμ,Αρχιτ., 1-64, πίν.1-16,1 παρένθετο σχέδιο.
66
Πολλά από τα ψηφιδωτά αποκαλύφθηκαν επίσης κατά τη διάρκεια των εργασιών
επισκευής του 1907, ενώ ορισμένα κατά τις εργασίες αναστήλωσης μετά την πυρκαγιά του 1917,
που κατέστρεψε αυτά της βόρειας μικρής κονοστοιχίας. Βλ. · Παπαγεωργίου, Π.Ν., Μνημεία,
κυρίως 342 κ.ε. 321-381, εικ.1-17, πίν. 1-4, · Uspenskii.T.E, Περί των νεοαποκαλυφθέντων
ψηφιδωτών στο Ναό του Αγίου Δημητρίου Θεσσαλονίκης (ρωσσικά), Œ.AIK 14 (1909), 1-61, ·
Kluge, Ν.Κ., Η τεχνική των ψηφιδωτών στο Ναό του Αγίου Δημητρίου (ρωσσικά), IRAJK 14
(1909), 62-67, · Tafrali, Ο., Sur la date de l'église et des mosaïques de Saint Démétrius de Salonique,
RA 13 (1909), 83-101, · Diehl, Ch. & Le Tourneau, M., Les mosaïques de Saint-Démétrius de
Salonique, MonPiot 18 (1910), 225-247, εικ. 1-2, πίν. 16-21, · Σωτηρίου, Βασιλική, 187-198, εικ.74-
25
του Ιερού Βήματος και μερικές τοιχογραφίες6 κυρίως στη νότια πλευρά και
στο νάρθηκα.
Στη ΝΑ γωνία του Ναού υπάρχει το παρεκκλήσιο του Αγίου Ευθυμίου, μικρή
τρίκλιτη βασιλική βυζαντινής εποχής, που κοσμείται με τοιχογραφίες του
130368.
78, πίν. 61-71, · Ξυγγόπουλου, Α., Τα ψηφιδωτά του ναού του Αγίου Δημητρίου Θεσσαλονίκης,
Θεσσαλονίκη 1969, · Cormack, R.S., The Mosaic Decoration of S.Demetrios, Thessaloniki. A Re
examination in the Light of the Drawing of W.S.George, BSA 64 (1969), 17-52, πίν. 1-15, ·
Kleinbauer, W.E., Some Observations on the Dating of S.Demetrios in Thessaloniki, Byzantion 40
(1970), 36-44, εικ. 1-2, · Παπαζώτου, Θ., To ψηφιδωτό των κτητόρων του Αγίου Δημητρίου
Θεσσαλονίκης, Αφιέρωμα Στ.Πελεκανίδη, 365-376, εικ.1-3, σχ.1-5, · Cormack, R.S., Writing in
Gold. Byzantine Society and Its Icons, London 1985,50-94, εικ. 14-31, καθώς και · τ.ιδ. Ο Ναός του
Αγίου Δημητρίου. Υδατογραφίες και σχέδια του W.S.George, Κατάλογος έκθεσης Δήμου
Θεσσαλονίκης-Βρεταννικού Συμβουλίου, Θεσσαλονίκη 1985.
67
Λείψανα τοιχογραφιών βρέθηκαν κατά τη διάρκεια των εργασιών σε διάφορα σημεία, βλ. ·
Σωτηρίου, Βασιλική, 200 κ.ε., εικ.79-86, πίν. 72-81. Από τις σωζόμενες τοιχογραφίες αυτή που
απασχόλησε τους ερευνητές περισσότερο, λόγω της ιστορικής της σημασίας, είναι η τοιχογραφία
στο νότιο τοίχο με την παράσταση θριαμβικής εισόδου σε πόλη ενός έφιππου αυτοκράτορα, του
Ιουστινιανού Β' μετά την κατατρόπωση των Σλάβων στην εκστρατεία του 687-688, κατά το ·
Vasiliev Α., L'entrée triomphale de l'empereur Justinien Π àThessalònique en 688, Miscellanea
Guillaume de Jerphanion I., OCP 13, Nr.I-Π (1947), 355-368, και τον · Κυριακίδη, Σ ,
Βιβλιοκρισίαι, Μακεδόνικα 2 (1941-1952), 761-769, δυο παρένθετοι πίνακες. Ωστόσο η ίδια
παράσταση θεωρήθηκε ότι απεικονίζει τον Βασίλειο Β' Βουλγαροκτόνο, σύμφωνα με τον ·
Θεοχαρίδη, Γ.Ι., Η αγία εκκλησία η εν τω Σταδίω; Νέαι απόψεις επί, παλαιού προβλήματος,
Μελετήματα στη μνήμη ΒΛαούρδα, Θεσσαλονίκη 1975, 203-239, εικ.1-4, όπου η ελλειπής
επιγραφή της τοιχογραφίας συμπληρώνεται "Σιρμίω" και όχι "Σταδίω", καθώς και · τ.ίδ. Justinian
Π oder Basileios Π? Eine neue Lösung zu älterem Problem, Byzmtion 46 (1976), 75-118, με το ίδιο
περιεχόμενο. Μία χρονολόγηση γύρω στο 800 μ.Χ. δίνει, χωρίς όμως να μπορεί να ταυτίσει τον
αυτοκράτορα ο · Breckenridge, J.D., The "Long Siege" of Thessalonica: Its Date and Iconography, BZ
48(1955), 116-122 και αντίστοιχα την εικονοκλαστική περίοδο προτείνει ο · Cormack, R.S., Ninth
Century Monumental Painting and Mosaics in Thessaloniki, (δακτυλογρ.διδακτ.διατρ.), London
1968,102-103, υποσημ.105. Ο Θεοχαρίδης προσπάθησε χωρίς μεγάλη επιτυχία να συμπληρώσει
και άλλη επιγραφή της τοιχογραφίας με το όνομα του ζωγράφου της, βλ. · Θεοχαρίδης, Γ.Ι., Ο
Ζωγράφος της ιστορικής τοιχογραφίας εν τη Βασιλική του Αγίου Δημητρίου Θεσσαλονίκης,
Μακεδόνικα 4 (1955-1960), Σύμμεικτα, 543-545. Τέλος από λεπτομέρειες της ανάγλυφης
διακόσμησης των κτηρίων στην τοιχογραφία, προτάθηκε ότι απεικονίζεται το στάδιο της
Θεσσαλονίκης, βλ. · Ξυγγόπουλος, Α., Συμβολαί εις την τοπογραφίαν της βυζαντινής
Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 1949, 23-38.
Άλλες τοιχογραφίες, της νότιας πλευράς και του νάρθηκα, έχουν χρονολογηθεί στο β' μισό του
14ου ή στο α' τέταρτο του 15ου αι., βλ. σχετικά · Djuric, V., La peinture murale de Resava. Ses
origins et sa place dans la peinture byzantine. L'école de Resava et son temps, Symposium de Resava
1968 Beograd 1972), 277-291, εικ. 10 και · Tsigaridas, E., Monumental Painting in Greek Macedonia
During the 15th C, Holy Image, Holy Space, Icons and Frescoes from Greece, Athens 1988, 54-60.
Για τις τελευταίες έρευνες στις τοιχογραφίες της κρύπτης, βλ. · Λοβέρδου-Τσιγαρίδα, Α. ΑΔ 43
(1988), Β2, 375-376.
Στον εικονογραφικό κύκλο του Αγίου Δημητρίου αναφέρονται κυρίως ο · Ξυγγόπουλος, Α., Ο
εικονογραφικός κύκλος της ζωής του Αγίου Δημητρίου, Θεσσαλονίκη 1970, ο · Lemerle, P., Note
sur les plus anciennes représentations de Saint Démétrius, ΛΧΑΕ, τιερΛ', χ. 1(1980-1981), 1-10,
καθώς και ο · Radovanovic, J., Heiliger Demetrius -Die Ikonographie seines Lebens auf den Fresken
de Klosters Decani, Colloque Serbo-grec, 75-88, εικ 1-13.
68
Το παρεκκλήσιο κτίστηκε πάνω στην κλίμακα, που οδηγούσε από την πλευρά αυτή στην Α
είσοδο της Βασιλικής. Για το παρεκκλήσιο βλ. · Μουτσόπουλος, Ν.Κ., Το παρεκκλήσιο του Αγίου
Ευθυμίου στη βασιλική του Αγίου Δημητρίου, ΚΔ' Δημήτρια, Γ' Επιστημονικό Συμπόσιο,
Χριστιανική Θεσσαλονίκη από της Ιουστινιάνειου εποχής έως και της Μακεδόνικης δυναστείας,
Θεσσαλονίκη 1991, 135-174, εικ. 1-32, ο οποίος προτείνει χρονολόγηση του στον 9ο αι. Για τις
παλαιολόγειες τοιχογραφίες βλ. κυρίως · Gouma-Peterson, Th., The Parecclesion of StEuthymios in
Thessalonica. Art and Monastic Policy under Andronicos II., Art Β 58 (1976), 168-184, εικ. 1-16,
26
Ο Ναός του Αγίου Δημητρίου, το σημαντικότατο αυτό προσκύνημα για

τους Χριστιανούς, ανήκει στα μνημεία της πόλης, που σχεδόν όλοι οι
περιηγητές αισθάνονται υποχρεωμένοι να επισκεφθούν.
Η πρώτη συνοπτική περιγραφή του ναού, μαζί με λεπτομέρειες για το
μύρο και τη γιορτή, είναι του 1489 (Isaie 7), ενώ οι παλαιότερες αναφέρονται
μόνο στον Άγιο και το θαυματουργό του μύρο. Η αναλυτικότερη
αρχιτεκτονική περιγραφή είναι του Texier (43), ο οποίος λόγω της
ειδικότητας του δίνει το βάρος σε λεπτομέρειες, που συνήθως δεν
ενδιαφέρουν τον κοινό περιηγητή.
Ορισμένοι μόνον ασχολούνται με το θέμα της χρονολόγησης του Ναού.
Ο Celebi (9) ασχολείται με το χρονόγραμμα πάνω από την πύλη προς τον
κιμπλέ, που δίνει ως χρόνο "κτίσεως" του τζαμιού από το Σουλτάνο Βαγιαζίτ
Β' το 1492?9. Μέχρι την πυρκαγιά του 1917, όπως είναι γνωστό από παλιές
φωτογραφίες, υπήρχε πάνω από τη Ν είσοδο στη Δ πλευρά του Ναού αυτή η
επιγραφή της μετατροπής του του σε τζαμί. Η ίδια χρονολογία έχει προταθεί
και με βάση τις πασχαλιές επιγραφές που αποκαλύφθηκαν στον ανατολικό
τοίχο του νάρθηκα και οι οποίες φθάνουν μέχρι το έτςς 149370.
Ο Croix (10) μεταφέρει την παράδοση, σύμφωνα με την οποία ο Ναός άρχισε
να κτίζεται περισσότερο από 900 χρόνια πριν από την περιγραφή του (1679)
και μετατράπηκε σε τζαμί από το Μουράτ Α '. Η πληροφορία αυτή δεν είναι
αξιόπιστη' από τις νεότερες έρευνες γνωρίζουμε πως ο Ναός μετατράπηκε σε
τζαμί από το Βαγιαζίτ Β' 71 . Ο Hadschi Chalfa (17) ενδιαφέρεται μόνον για τον
χρόνο μετατροπής σε τζαμί, το έτος Εγείρας 831. Προφανώς όμως δεν
διάβασε σωστά το χρονόγραμμα, που δίνει τη χρονολογία Εγείρας 897 και
όχι 83172. Ο Souciet (23) πιστεύει πως πρέπει να ήταν καινούργιος, όταν οι
Τούρκοι κατέλαβαν την πόλη. Ο Beau jour (27) κρίνει από τη μορφή του ότι
πρέπει να κτίστηκε στα πρώτα χρόνια της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, ενώ ο
Leake (32) λόγω της ομοιότητας του με τις λατινικές εκκλησίες πιθανολογεί
πως μπορεί να κτίστηκε το 13ο αι., την εποχή που οι Λατίνοι κατείχαν τη
Θεσσαλονίκη, και λόγω της χρονολογίας της επιγραφής του Λουκά Σπαντούνη
δεν πρέπει να μετατράπηκε σε τζαμί αμέσως μετά την κατάληψη της πόλης
καθώς και · Tsitouridou, Α., La peinture monumentale à Salonique pendant la première moitié du XlVe
siècle,
69
Colloque Serbo-grec, 9-19, πίν.1-12.
To 1491 έγινε αυτή η μετατροπή κατά τον · Kiel, Turkish Monuments, 142-144, ή πιο
πειστικά το 1492, κατά τον · Δημητριάδη, Τοπογραφία, 292-294, εικ. 86-86, όπου δίνεται και η πιο
πρόσφατη μετάφραση της επιγραφής.
70
Με τις πασχαλιές επιγραφές ασχολήθηκε ο · Βέης, Ν., Αι πασχάλιοι επιγραφαί του Αγίου
Δημητρίου
71
Θεσσαλονίκης και ο μητροπολίτης αυτής Ισίδωρος Γλαβάς, BNJb 7 (1930), 140-160.
72
Βλ. · Δημητριάδης, Τοπογραφία, 292 και υποσ.53.
Το λάθος αυτό επισημαίνεται ήδη από τον · Χατζηϊωάννου, Αστυγραφία, 89-90.
27
από τους Τούρκους. Η σωστή αυτή άποψη επισημάνθηκε αργότερα και από
πολλούς μελετητές. Ο Cousinéry (38) αναφέρει απλώς πως κτίστηκε στο
Μεσαίωνα. Ο Texier (43), καθώς δεν υπάρχει στο Ναό επιγραφή που να
βεβαιώνει για το έτος κτίσεως του, παραπέμπει σε ιστορικό της πόλης,
σύμφωνα με τον οποίο ο σημερινός Ναός χρονολογείται στο τέλος του 7ου αι.,
ενώ ο πρώτος κτίσθηκε το 597, καταστράφηκε από φωτιά, ξανακτίσθηκε με
εθελοντικές προσφορές για να καταστραφεί και πάλι από φωτιά το 690.
Παραθέτει ακόμη τη μετάφραση της τουρκικής επιγραφής, που χαράχτηκε με
εντολή του Σουλτάνου Βαγιαζίτ πάνω από την πόρτα, μετά την μετατροπή του
σε τζαμί, το 898 και είναι ο πρώτος που δίνει και αντίγραφο της επιγραφής
και όχι μόνον τη μετάφραση της73. Ο Zachariä (44) δεν έχει αμφιβολία πως ο
Ναός ανήκει στον 8ο αι., αλλά του θυμίζει παλιές λατινικές εκκλησίες και
σκέφτεται πως θα μπορούσε να έχει υποστεί μετατροπές την εποχή που
κατείχαν οι Λατίνοι την πόλη. Ωστόσο, επειδή δε βλέπει τέτοια ίχνη,
προτείνει ότι πρέπει να κτίσθηκε μετά την εποχή του Ιουστινιανού, χωρίς
όμως να έχει επίδραση από την Αγία Σοφία. Ο Malherbe (46) αναφέρει απΑώς
πως ο βυζαντινός Ναός μετατράπηκε από τους Τούρκους σε τζαμί. Ο Baker
(57) μάλλον αντιγράφει τον Texier, γιατί αναφέρει πως κτίσθηκε το 597, αλλά
καταστράφηκε από φωτιά 100 χρόνια αργότερα και ξανακτίσθηκε. Ο Millet
(59, 60) τον^ρονοΑο/εΐ στους πρώτους χριστιανικούς αιώνες. Ο Camus (64)
ξέρει πως κτίσθηκε τον 5ο αι. από τον Λεόντιο, διοικητή του Πραιτωρίου,
ύστερα από τη θαυματουργή του ίαση από τον Άγιο το 416. Ο Meyer (66)
αναφέρει πως κτίσθηκε τον 5ο αι., ενώ ο Saint-Germain (67) λέει πως
ξανακτίσθηκε από το Βασίλειο το Μακεδόνα τον 9ο αι., πάνω από τον τάφο
του Αγίου.
Η χρονολόγηση ίδρυσης του Ναού προβλημάτιζε λοιπόν από παλιά και είναι
αξιοσημείωτο ότι παρόλη την γενικότερη σύγχυση υπάρχουν ορισμένοι
περιηγητές, που τον τοποθετούν στα σωστά χρονικά πλαίσια.
Οι περιηγητές εντυπωσιάζονται στό κτίριο κυρίως από:

- το μεγάλο του μέγεθος και τη σημασία του
Έτσι αναφέρεται ότι είναι ο μεγαλύτερος Ναός της Θεσσαλονίκης με
ένα κεντρικό, δύο πλάγια κλίτη και ένα εγκάρσιο. Έχει διπλά υπερώα,
νάρθηκα, κρύπτη, αυλή με φιάλη, προσκτίσματα και χώρο όπου βρίσκεται ο
τάφος του Αγίου Δημητρίου. Μερικοί τονίζουν το γεγονός πως ήταν η
Μητρόπολη της πόλης (Beaujour 27, Clarke 31, Murray 50, Joanne-Isambert
Βλ. · Texier, Architecture, πίν. 69-70.

28
54) πριν από την μετατροπή της σε τζαμί από τους Τούρκους, οπότε οι
Έλληνες μετέφεραν τη Μητρόπολη και τη λατρεία του Αγίου στην εκκλησία
της Παρθένου 74 (Croix 10). Η λατρεία του Αγίου Δημητρίου μεταφέρθηκε
πράγματι στον παραθαλάσσιο Ναό της Παναγίας, που υπήρχε στη θέση του
σημερινού μητροπολιτικού Ναού της Θεσσαλονίκης και ο οποίος πήρε από
τότε το όνομα του Πολιούχου.
Οι περισσότεροι αναφέρονται στα πέντε του κλίτη και στις 4 σειρές κιόνων
που τα χωρίζουν, αλλά υπάρχουν και μερικοί που ή δεν έχουν δει το μνημείο
και αντιγράφουν ή δεν προσέχουν αρκετά και μιλούν για τρία κλίτη (Coronelli
12, Ανώνυμος 14, Dapper 15, Leake 32, Cousinéry 38, Bowen 49, Walker
53). Λίγοι είναι αυτοί που προσέχουν το εγκάρσιο κλίτος (Prokesch von
Osten 40, Texier 43), ενώ ορισμένοι ομιλούν για το σχήμα σταυρού που έχει ο
Ναός (Beaujour 27, Clarke 31, Murray 50). Συχνά τονίζεται η ύπαρξη των
υπερώων ή διπλών στοών (Croix 10, Pococke 24, Beaujour 27, Clarke 31,
Leake 32, Holland 36, Cousinéry 38, Prokesch von Osten 40, Texier 43,
Camus 64, Launay 65).
Ο Texier (43) εντυπωσιάζεται από το μέγεθος και την ομορφιά της εκκλησίας
και αναφέρεται στα ιστορικά στοιχεία σχετικά με τον Άγιο Δημήτριο και
στην ανέγερση της. Πιστεύει πως τα προσκτίσματά της καταστράφηκαν και
ψάχνοντας στις γειτονικές αυλές βλέπει αρχιτεκτονικά λείψανα, που
πιθανότατα ανήκουν σ'αυτά. Ανάμεσα τους βρίσκει και μαρμάρινο θραύσμα
με την επιγραφή ΕΠΊΣΚΟΠΟΣ ΚΩΝΣΓΑΝΉΝΟΥΠΟΛΕΩΣ. Γνωρίζουμε ότι η χαμένη
σήμερα πια επιγραφή, ήταν χαραγμένη σε τμήματα σπολίων και οικοδομημένη
κάποτε στην κλίμακα καθόδου στο Ναό75. Τις άλλες επιγραφές στο Ναό δεν
ήταν δυνατό να τις δεί ο Texier, επειδή ήταν καλυμένες.
Εκτός από το αίθριο υπάρχει κι άλλη μικρότερη αυλή κοντά στην είσοδο του
μιναρέ. Ο μιναρές, όπως ξέρουμε από παλιές φωτογραφίες, βρισκόταν στη
συνηθισμένη θέση, στη ΝΔ γωνία του Ναού. Το 1874 ο Μιδάτ πασάς
διεύρυνε την οδό Ν του Ναού και της έδωσε το όνομα του. Προφανώς τότε
74
Βλ. παρακάτω Ναός Αγίου Δημητρίου, 122 κ.ε.
Η συλλατρεία του Αγίου Δημητρίου με την Παναγία είναι διαπιστωμένη για την
Κωνσταντινούπολη, αλλά και για την Θεσσαλονίκη, όπου και ένα μέρος των τελετών της γιορτής
του Αγίου γινόταν στο Ναό της Θεοτόκου-Καταφυγής και της Αχειροποιήτου, βλ. πρόχειρα ·
Pallas, D.I., ό.π. 47 κ.ε.
75
Η επιγραφή δημοσιεύεται αργότερα στο · CIG I.Gr. no 8833, από τον · Duchesne, Memoire
sur une mission au mont Athos, Paris 1876, 256-257, αρ. 105, και στη συνέχεια εξετάζεται και
σχολιάζεται από τον · Παπαγεωργίου, Μνημεία, 360-362, πίν. 9.1. Για τις υπόλοιπες επιγραφές στο
Ναό, χαραγμένες, ψηφιδωτές ή και γραπτές βλ. · Σωτηρίου, Βασιλική, 221 κ.ε. και εν συντομία ·
Spieser, Inscriptions 1973,153-180, αρ. 4, 6, 7, 8,11 (η παραπάνω επιγραφή), 19, 24, 31, 32 (η
επιγραφή του Σπαντούνη), · Feissel & Spieser, Inscriptions-Supplément, 328-329, αρ. 20, καθώς και ·
Τσιγαρίδας, Ευθ. & Λοβέρδου-Τσιγαρίδα, Α., Κατάλογος χριστιανικών επιγραφών στα Μουσεία
της Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 1979,92, αρ.65.
29
καταργήθηκε αυτή η νότια αυλή της εκκλησίας . Από τις δύο εισόδους προς
το νάρθηκα η αριστερή είναι πια κλεισμένη. Η Βασιλική έχει πέντε κλίτη με
τέσσερις σειρές κιόνων, που φέρουν τόξα, απλά επιμήκη νάρθηκα με
γυναικωνίτη και ημικυκλικό Ιερό με πέντε παράθυρα, που χωρίζονται με
κιονίσκους. Εκατέρωθεν του σχηματίζονται με κίονες δύο χώροι και στη
δεξιά γωνία υπάρχει μικρό τρίκλιτο παρεκκλήσιο. Το κεντρικό κλίτος έχει
πλάτος 12,27 μ. ενώ τα πλάγια 5 μ και το ύψος του ισογείου φθάνει τα 8,52 μ.
Οι κίονες των πλαγίων κλιτών έχουν περίπου το μισό ύψος από αυτούς του
κεντρικού και έτσι δημιουργούνται διπλά υπερώα. Η οροφή των κάτω
υπερώων, τα οποία ονομάζει "κατηχουμενεία", αποτελεί το δάπεδο των
επάνω, που βρίσκονται στο ίδιο επίπεδο με το γυναικωνίτη. Τα στοιχεία της
περιγραφής του Texier είναι ακριβή, καθώς και οι μετρήσεις του, που
ελάχιστα διαφέρουν από αυτές του Σωτηρίου.
- η κρύπτη 77
Πολλοί την ονομάζουν δεύτερη εκκλησία από κάτω (Isaie 7, Lucas 19,
a.
Pococke 24, Belley 25) ή υπόγεια εκκλησία (Souciet 23, Clarke 31, Holland
36, Prokesch von Osten 40). ,
Ενδιαφέρουσα, αλλά και ανεπιβεβαίωτη από αλλού είναι η πληροφορία, που
δίνει ο Lucas ότι στο κτίριο που υπάρχει από κάτω δεν επιτρέπεται να
κατεβεί, γιατί εκεί υπάρχει εργαστήριο επεξεργασίας μεταξιού, στο οποίο
εργάζονται γυναίκες. Η πληροφορία αυτή είναι η μόνη που αναφέρει κάποια
μη θρησκευτική χρήση της Κρύπτης στα χρόνια της τουρκικής κατοχής και
όταν ο Ναός ήταν τζαμί' είναι πάντως λίγο περίεργο να μην επισημαίνει
κανένας άλλος την ύπαρξη εργαστηρίου κάτω από ιερό χώρο78. Ο Pococke και
ο Clarke, μεταφέρουν μια τοπική μάλλον παράδοση πως στον κλειστό κάτω
ναό κήρυξε ο Απόστολος Παύλος, ενώ ο Holland προσθέτει πως η υπόγεια
αυτή εκκλησία είχε κτισθεί στη θέση της συναγωγής. Μαρτυρίες για το
κήρυγμα του Αποστόλου υπάρχουν πολλές και για πολλά σημεία της πόλης,
προφανώς επειδή η σημασία της διδασκαλίας του βοήθησε στη δημιουργία
πολλών παραδόσεων για τους πιστούς Χριστιανούς.
Οι αναφορές στην κρύπτη του Ναού από τους περιηγητές μέχρι τις
αρχές του περασμένου αιώνα δείχνουν ωστόσο πως η κρύπτη δεν επιχώθηκε
76
Για το μιναρέ βλ. · Δημητριάδης, Τοπογραφία, 293, πίν. 86, για την οδό στη νότια πλευρά ·
Παπαγεωργίου, Μνημεία, 325 και υποσημ. 1.
77
78
Βλ. παραπάνω, υποσημ. 62
Το κείμενο του Lucas έχει διαβάσει και ο Σωτηρίου, ο οποίος δεν αποκλείει να χρησίμευσε
η κρυπτή ως εργαστήριο, μέχρι την σταδιακή επίχωση και εγκατάλειψη της από τους Τούρκους
στα νεώτερα χρόνια, βλ. · Σωτηρίου, Βασιλική, 28-29.
30
παρά μόνον αργά και σταδιακά, πως ίσως χρησιμοποιήθηκε για άλλη χρήση
από τους Τούρκους και πως οπωσδήποτε η ύπαρξη της κάτω από το
θρησκευτικό κτήριο ήταν γνωστή, ακόμη και αν η πρόσβαση στο χώρο δεν
ήταν εύκολη ή απαγορευόταν.
- οι πολυάριθμοι κίονες και τα πολύτιμα υλικά τους

Ανάλογα με τον περιηγητή ο αριθμός των κιόνων ποικίλλει, από
εβδομήντα στον κεντρικό Ναό και τριακόσιους εβδομήντα συνολικά (Isaie 7),
σε εννενήντα (Prokesch von Osten 40), σε εκατόν πενήντα (Celebi 9), σε
τριακόσιους εξήντα (Holland 36) ως και χίλιους (Lucas 19), ενώ μερικοί
αναφέρουν μόνον δέκα έξη κίονες στο κεντρικό κλίτος (Cousinéry 38, Camus
64, Saint-Germain 67) και άλλοι μιλούν γενικά για σειρές κιόνων. Ασφαλώς η
υπερβολή στον αριθμό των κιόνων δείχνει απλώς το μέγεθος και τη
σπουδαιότητα του μνημείου* εξάλλου θα ήταν αδύνατο να μετρηθούν από
έναν κοινό επισκέπτη. Ο Ναός έχει πράγματι πολλούς κίονες. Μία πρόχειρη
μέτρηση δίνει έναν αριθμό εκατόν έντεκα κιόνων, χωρίς να συνυπολογισθούν
οι κίονες των ανοιγμάτων, των παρεκκλησίων και της κρύπτης79.
Από τα υλικά αναφέρονται το μάρμαρο, λευκό και πρλύχρωμο, ο ίασπης, ο
πορφυρίτης, ο ατράκιος, ο ερυθρός αιγυπτιακός γρανίτης, ο καρϋστιος.
Μεγάλη εντύπωση προκαλούν οι τέσσερις ή έξη κίονες στην περιοχή του
Ιερού που κατά το Souciet (23) είναι από ίασπη και κατά τους Cousinéry,
Prokesch von Osten και Saint-Germain από γρανίτη. Οι περισσότεροι κίονες
και αρχιτεκτονικά μέλη του Ναού είναι από λευκό προκονήσιο μάρμαρο, ενώ
από ατράκιο είναι οι οκτώ κίονες μεταξύ των πεσσών στο κέντρο των
κεντρικών κιονοστοιχιών και από πορφυρό αιγυπτιακό γρανίτη οι τέσσερεις
κίονες των δυτικών πλευρών των πτερυγίων. Μάρμαρα από άλλα ελληνικά
λατομεία χρησιμοποιήθηκαν κυρίως στην πολύχρωμη ορθομαρμάρωση. Λίγοι
προσέχουν πως οι σειρές κιόνων του κεντρικού κλίτους και του Ιερού
διακόπτονται από πεσσούς. Ωστόσο δε συμφωνούν μεταξύ τους στον αριθμό.
Κατά τον Prokesch von Osten υπάρχουν τέσσερις πεσσοί και εννιά κίονες. Ο
Texier (43) όμως μιλάει για τους τέσσερις πεσσούς και τους κίονες που
σχηματίζουν της εξής διάταξη: πεσσοί και από τρεις κίονες στα δύο άκρα
και τέσσερεις κίονες στο κέντρο, με μετακιόνια 2-3 μ. Οι βάσεις των κιόνων
79
Οι κιονοστοιχίες του κεντρικού κλίτους αποτελούνται από δύο σειρές δέκα κιόνων με τη
μεσολάβηση δύο πεσσών (δηλ. πεσσός- τρεις κίονες-πεσσός-τέσσερις κίονες- πεσσός-τρεις κίονες-
πεσσός), τα πλάγια κλίτη έχουν κιονοστοιχίες από δώδεκα κίονες το νότιο και έντεκα το βόρειο, τα
δύο πτερύγια εκατέρωθεν του Ιερού Βήματος έχουν από δύο γωνιακούς, καρδιόσχημους κίονες και
άλλους δύο σε κάθε πλευρά (δηλ. συνολικά οκτώ το κάθε πτερύγιο), και αντίστοιχα τα υπερώα
έχουν από δώδεκα κίονες (δηλ. συνολικά σαράντα οκτώ κίονες), ενώ δύο κίονες υπάρχουν στο
τρίβηλο κάτω και άλλοι δύο επάνω (συνολικά τέσσερις κίονες).
31
είναι υψηλές, αντίθετα από τη βυζαντινή πρακτική, έχουν περίπου τη

διάμετρο του κίονα και αποτελούνται από μια σπείρα, μια σκοτία κι ένα
πολύ φαρδύ σκοινίο. Αυτές του κέντρου είναι μονολιθικές. Πραγματικά
πολλοί από τους κίονες της Βασιλικής του 7ου αι. προέρχονται από δεύτερη
χρήση, δεν έχουν τις ίδιες διαστάσεις και σε μερικούς χρειάστηκε να
προστεθεί και δεύτερη πλίνθος στη βάση.
Ορισμένοι, πιο προσεκτικοί ή με περισσότερες γνώσεις, διαπιστώνουν πως
πρόκειται για υλικό σε δεύτερη χρήση, το οποίο προέρχεται από αρχαιότερα
μνημεία. Για το λόγο αυτό ανήκει σε διαφορετικούς ρυθμούς, όπως αναφέρουν
οι Souciet, Prokesch von Osten και Bowen (49), ενώ ο Galt (33) βρίσκει
ακατάστατο αυτό το συνταίριασμα.
Τα κιονόκρανα απασχολούν ελάχιστους από τους περιηγητές. Κατά το
Beaujour (27) είναι ιωνικά, κατά τον Prokesch von Osten όλα διαφορετικά
και κανένα τους ελληνικού ή έστω νεοελληνικού ρυθμού. Κορινθιακά τα
βλέπουν όμως ο Millet (59,60) και ο Camus, ο οποίος προσέχει πάνω τους και
σταυρούς, που δεν αποξέσθηκαν από τους Τούρκους.
Η περιγραφή του Texier είναι πάλι η πληρέστερη. Τα κιονόκρανα του ισογείου
είναι λαξευμένα επιμελώς με τρυπάνι στα φύλλα της ακάνθου, έχουν έκτυπο
εντυπωσιακό ανάγλυφο και τέσσερις έλικες, αλλά διαφέρουν μεταξύ τους80.
Στο κέντρο του μεσαίου κλίτους υπάρχουν κιονόκρανα που σχηματίζονται
από τέσσερις αετούς με απλωμένα φτερά, που στηρίζουν τον άβακα, ενώ από
κάτω υπάρχει γιρλάντα με οδοντωτούς διάτρητους βλαστούς81. Οι κίονες στα
δυτικά φέρουν κιονόκρανα με απλό επίθημα και λάβαρο στο κέντρο, τα οποία
έχουν ομοιότητα με αυτά στο Ναό των Αγίων Σεργίου και Βάκχου στην
Κωνσταντινούπολη, στο Ναό της Θεοτόκου και στον τάφο της Ραβέννας. Τα
ανατολικά κιονόκρανα μοιάζουν με τα σύνθετα, αλλά δεν τα έχει ξαναδεί
αλλού. Έχουν έλικες και δύο σειρές φύλλων ακάνθου, που δε γυρίζουν όμως
προς τα έξω, αλλά στρέφονται οριζόντια, σα να παρασύρονται από τον
άνεμο*2. Οι γρανιτένιοι κίονες στο Ιερό έχουν κιονόκρανα από το ίδιο υλικό
80
Για τα ποικίλα θεοδοσιανά κιονόκρανα, που κοσμούνται με πριονωτή άκανθα, και την
προέλευση τους, βλ.· Σωτηρίου, Βασιλική, 162-165, πίν. 38-39, για τους διάφορους άλλους τύπους
των κιονόκρανων του Ναού τ.ίδ. 165-170, πίν. 40-44, και ακόμη · Lemerie, P. Chapiteaux chrétiens à
protomes de béliers, AE (1937), 292-299, εικ. 1-3, πίν.1, · Farioli, R., I capitelli paleocristiani e
paleobizantini di Salonicco, Corsi 11 (1964), 133-177, πίν. 1-4, εικ. 1-4, και · Sodini, J.-P., Sculpture
architecturale, 207-298, εικ.Μ5.
81
Τα κιονόκρανα με τους ολόσωμους αετούς καταστράφηκαν από την πυρκαγιά του 1917, βλ.
Σωτηρίου, Βασιλική, 166 και απεικόνιση τους στον · Texier, Architecture, πίν. 22, και στον · Diehl,
Monuments,
82
πίν. 20.
Βλ. · Σωτηρίου, Βασιλική, 167-168, πίν. 43β, και ακόμη · Πελεκανίδης, Σ., Χριστιανικά
κιονόκρανα με ανεμιζόμενα φύλλα, Μακεδόνικα 2 (1941-1952), 167-178, πίν. Γ, και ·
Kyriazopoulos, Β., Micrometeorological Phenomenon in Byzantine Decoration, ACIEB 9 (1953), A',
218-226, πίν. 33-34.
32
και θυμίζουν τον κίονα του Πομπήιου στην Αλεξάνδρεια. Αυτά των δύο
χώρων κοντά στην αψίδα είναι σύνθετα, αλλά με πολύ διακοσμημένο
επίθημα, ύψους 0,44 και μήκους 0,85 μ. Οι δύο κίονες του τριβήλου είναι
μεικτού ρυθμού, έχουν λιγότερο ύψος από αυτούς του κλίτους και κιονόκρανα
με φύλλα ακάνθου, γεράκια ή αετούς στο κέντρο και τέσσερις έλικες. Στον α'
όροφο, που δε χωρίζεται με κοσμήτη, αλλά με τμήμα τοιχοποιίας με
ορθομαρμάρωση, τα κιονόκρανα είναι όμοια μεταξύ τους, έχουν σχέση με τον
ιωνικό ρυθμό, αλλά συνθλίβονται από τα βαρειά τους επιθήματα, που
διακοσμούνται με σταυρό. Πιο πάνω υπάρχει μια τρίτη σειρά μικρών κιόνων
με τόξα που φέρουν την οροφή. Η ίδια διάταξη με δύο ορόφους και τριπλή
σειρά τόξων υπάρχει και στο Ιερό. Τα θωράκια των υπερώων είναι πλάκες
λευκού μαρμάρου με ανάγλυφους σταυρούς, στεφάνια, λάβαρα, που οι
Τούρκοι δεν έχουν καταστρέψει*3. Τα θωράκια με τους ανάγλυφους σταυρούς
παρατηρεί και ο Prokesch von Osten (40).
- το πηγάδι με το άγιασμα ή μύρο

Για το σημείο ανάβλυσης του μύρου μεταφέρονται διαφορετικές
πληροφορίες, που βασίζονται εν μέρει στην εκδοχή ίσως του εκάστοτε
δραγουμάνου του κάθε περιηγητή και εν μέρει μάλλον στις γνώσεις τους. Η
παράδοση για το μύρο, που αναβλύζει από τον τάφο του Μάρτυρος ανάγεται
στα μεσοβυζαντινά χρόνια - ο Άγιος αναφέρεται για πρώτη φορά ως
"μυροβλύτης" από τον Καμενιάτη-, εξελίσσεται βαθμιαία επιφέροντας και
μικρές μορφολογικές διαφοροποιήσεις στο Προσκύνημα και δημιουργεί την
πίστη πως στον Τάφο βρίσκεται πράγματι θαμμένος ο Άγιος, το σώμα του
οποίου σύμφωνα με τις πηγές είχε ριφθεί σε πυθμένα φρέατος84. Οι πιστοί
προσκυνητές συνήθιζαν να μεταφέρουν λίγο από το μύρο αυτό μέσα σε ειδικά
κατασκευασμένα μικρά μεταλλικά φιαλίδια, τις λεγόμενες ευλογίες ή
κουτρούβια85
Έτσι ο Schiltberger (4) αναφέρει ότι από τον τάφο του Αγίου ρέει μύρο και
πως στη μέση του ναού είναι ένα πηγάδι, το οποίο γεμίζει νερό τη μέρα της
83
Στα περισσότερα θωράκια που απεικονίζονται στον Texier, Architecture, πίν. 28-29,
υπάρχει
84
χριστόγραμμα, συνήθως σε κύκλο.
Βλ. σχετικά · Βακάρος, Δ., Ο Μυροβλύτης Άγιος Δημήτριος, Γρηγοριος ο Παλαμάς 65
(1982), 92-104, και · τ.ίδ. Το μύρον του Αγίου Δημητρίου του Θεσσαλονικέως, Θεσσαλονίκη 1984,
όπου
85
εξετάζονται κυρίως οι πηγές για την ανάβλυση του μύρου σε διάφορα σημεία.
Για τα κουτρούβια βλ.· Παπαευαγγέλου, Π.Σ., Βυζαντινόν φιαλίδιον εκ του Τάφου του
Αγίου Δημητρίου Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 1971, και · Bakirtzis, Ch., Ampoules byzantines de
Thessalonique, Colloque Serbo-grec, 205-209, όπου και σχετική βιβλιογραφία. Τέτοια φιαλίδια
έχουν βρεθεί και σε άλλες χώρες, βλ. · Zalesskaja, V.N., Gruppa svincovyh ampul-evlogij iz
Fessaloniki, Sovetskaja Arheologija 3 (1980), 263-269, εικ. 1-4, (ρωσ.) και μετάφραση ΐίαπουλίδη,
Κ.Κ., στη Βαλκανική Βιβλιογραφία 7 (1978), Παράρτημα, Θεσσαλονίκη 1982,194-205.
33
γιορτής του, ενώ τις υπόλοιπες ημέρες είναι στεγνό' ο Angiolello (6) πως από
το σώμα και από τον τάφο του εξέρχεται "εν υγρόν ελαιώδες, το οποίον
ενδείκνυται εις πολλάς νόσους" και ο Is aie (7) ότι στο κέντρο του Ναού
βρίσκεται πηγάδι με το λείψανο του Αγίου, από το οποίο αναβλύζει μύρο, ενώ
ο Celebi (9) μας πληροφορεί για φρέαρ με θεραπευτικό νερό μέσα στο Ναό.
Υπάρχει πηγάδι μέσα στο Ναό, κοντά στο βορειοδυτικό πεσσό του Ιερού
Βήματος, το οποίο έχει συνδεθεί με την παροχή του μύρου86. Η πληροφορία
του Souciet για πηγάδι στο υπόγειο δεν είναι εντελώς λανθασμένη, καθώς οι
δεξαμενές της Κρύπτης συνδέονταν με αγωγούς με το φρέαρ. Έχει
υποστηριχθεί τελευταία και διαφορετική άποψη για μυροβλυσία από το
Κιβώριο του κεντρικού κλίτους87.
- η ορθομαρμάρωση και τα μαρμαροθετήματα στους τοίχους

Απλές αναφορές στα λευκά ή πολύχρωμα μάρμαρα στους τοίχους
κάνουν αρκετοί περιηγητές (Celebi 9, Croix 10, Pococke 24, Clarke 31, Galt
33, Cazenove 35, Prokesch von Osten 40, Texier 43, Murray 50, Baker 57,
Camus 64). Ο Beaujour (27) μας πληροφορεί πως το κτίριο είναι κτισμένο με
πλίνθους και εσωτερικά έχει ορθομαρμάρωση. Σε, παλιές φωτογραφίες το
εξωτερικό του Ναού, τουλάχιστον στα ύστερα χρόνια της Τουρκοκρατίας,
ήταν ασπρισμένο. Η τοιχοποία ήταν από ζώνες λιθοδομής και πλινθοδομής,
τα τόξα και πεσσοί από πλίνθους, στην αναστήλωση όμως χρησιμοποιήθηκε ο
πλινθοπερίβλητος τρόπος τοιχοδομίας88. Ωστόσο η πληροφορία του Beaujour
είναι σημαντική· φαίνεται πως οι πλίνθοι με το έντονο χρώμα τους
διακρίνονταν κάτω από το άσπρισμα και τραβούσαν πιο πολύ την προσοχή ή
πως οι Τούρκοι δεν φρόντιζαν να ανανεώνουν συχνά το επίχρισμα..
Ο Cousinéry (38) παρατηρεί στους τοίχους τα εμβλήματα από πολύτιμα
μάρμαρα, πορφυρίτη και σερπεντινίτη, "τα πιο πολλά από τα οποία είναι
περισσότερο ή λιγότερο κατεστραμμένα από τους ιμάμηδες, που κατοικούν
στο Ναό και έχουν την ευκαιρία τη νύχτα να αφαιρούν κομμάτια τους και να
τα πουλούν στους Ευρωπαίους". Σημαντική είναι η μαρτυρία πως οι ιμάδηδες
κατοικούσαν στο Ναό, πιθανότατα στα σπίτια που ήταν κτισμένα σε επαφή
με τη βόρεια πλευρά του και στα δυτικά του. Η αγοραπωλησία μικρών
τεμαχίων μαρμάρων ή ψηφίδων ήταν κοινό φαινόμενο σε πολλούς ναούς της
Θεσσαλονίκης.
86
Βλ. · Σωτηρίου, Παράρτημα A4 1918,44, πίν. 23-εικ. 54 και · Σωτηρίου, Βασιλική, 46, 54-
55, εικ. 6.
87
Βλ. · Μέντζος, Α., ό.π., κυρίως 120 κ.ε.
88
Η αναφορά στην τοιχοποιία είναι του Α,Ζάχου, βλ.· Σωτηρίου, Βασιλική, 250, 253.
34
Ο Saint-Germain (67) αναφέρει τις πλάκες από άσπρο μάρμαρο που συχνά
ποιιάλονται με ψηφίδες από πορφυρίτη.
- ο τάφος του Λουκά Σπαντούνη

Η κεντρική θέση του τάφου αυτού, η ανάγλυφη διακόσμηση του και
κυρίως η επιγραφή του προκαλούν την προσοχή πολλών από τους περιηγητές
και οδηγούν ορισμένους σε προσπάθειες ερμηνείας του89.
Ο Celebi (9) νομίζει πως αυτός είναι ο τάφος του Κασίμ, δηλ. του Αγίου
Δημητρίου.
Απλή αναφορά στον τάφο που βρίσκεται ψηλά, μεταξύ δύο κιόνων, και έχει
χαραγμένη πάνω σε πλάκα ελληνική επιγραφή κάνουν ο Lucas (19) και ο
Belley (25).
Ο Leake (32) όμως τον περιγράφει σαν επιτύμβιο μνημείο με αετωματική
επίστεψη και διακόσμηση από ανάγλυφα άνθη, που περικλείουν επιγραφή "22
ιαμβικών στίχων, προς τιμή ενός Λουκά Σπαντούνη; απογόνου του Βυζαντίου
και των Ελλήνων, που πέθανε το 1481". Καταλήγει έτσι στο σωστό
α.
συμπέρασμα πως ο Ναός δε μετατράπηκε σε τζαμί αμέσως μετά την

κατάληψη της πόλης από τους Τούρκους, αλλά ύστερα και από την ταφή του
Σπαντούνη και στη συνέχεια παραθέτει το κείμενο της επιγραφής. Η επιγραφή
αυτή σε συνδυασμό με τις πασχαλιές επιγραφές στο νάρθηκα και την
τουρκική της δυτικής εισόδου επιβεβαιώνουν την παραπάνω άποψη, που
πρώτος εξέφρασε ο Leake.
Ο Bowen (49), αρκετά χρόνια αργότερα, αντιγράφει το κείμενο από τον
Leake, ο τάφος του θυμίζει αντίστοιχα μνημεία σε αγγλικές εκκλησίες. Βλέπει
όμως και άλλους τάφους στο δάπεδο, που φέρουν ακόμη το σταυρό. Κατά τις
αρχαιολογικές έρευνες στο Ναό βρέθηκαν ορισμένοι τάφοι στο δάπεδο. Δεν
αναφέρεται αν υπήρχαν ανάγλυφα με σταυρό, αλλά ανεύρευση ενεπίγραφων
και ανάγλυφων πλακών στο δάπεδο μαρτυρείται κατά τις εργασίες του
190790. Δεν είναι λοιπόν απίθανο ο περιηγητής να είδε πράγματι κάποιους
σταυρούς τάφων στο δάπεδο ανάμεσα στα χαλιά, με τα οποία συνήθιζαν να
το καλύπτουν στα τζαμιά.
Ο Cousinéry (38), ο οποίος παραθέτει την επιγραφή και δίνει και μετάφραση
της, πιστεύει πως ο Σπαντούνης συνέβαλε στα έξοδα για την ανέγερση του
Ναού. Ίσως όμως επηρεάζεται από άλλες χορηγικές επιγραφές που ξέρει,
γιατί τίποτα στην επιγραφή αυτή δεν υπονοεί χορηγία για το Ναό.
Για τον τάφο του Λ.Σπαντούνη βλ. παραπάνω, υποσημ 48.

Βλ. · Σωτηρίου, Βασιλική, 101-102, και Παπαγεωργίου, Μνημεία, 322 κ.ε.
35
Ο Prokesch von Osten (40) μιλάει για πολλούς βυζαντινούς τάφους με

επιγραφές "ματαιόδοξες σε μορφή και περιεχόμενο" και δίνει κι αυτός
μετάφραση της επιγραφής.
Η Walker (53) χαρακτηρίζει την επιγραφή, που όπως λέει έχουν αντιγράψει
πολλοί περιηγητές, ως περίεργη και πιθανολογεί πως χρονολογείται από την
εποχή των Βενετών. Φαίνεται πως είχε γνωρίσει στην Κωνσταντινούπολη μια
οικογένεια με το όνομα Σπαντούνη κι έτσι πιστεύει πως οι απόγονοι του ζουν
ακόμη στο Πέρα91.
Ο Millet (59, 60) βλέπει τον τάφο και την ελληνική επιγραφή, που
περιβάλλεται από λεπτή γιρλάντα "σαν αυτές που επικρατούν αργότερα στην
Αναγέννηση" και πιστεύει πως ανήκει σε νέο χριστιανό.
- τα εντοίχια ψηφιδωτά του Ναού

Μερικοί από τους περιηγητές αναφέρονται στα εντοίχια ψηφιδωτά του
Ναού. Ο Cockerell (34), ίσως λόγω του ειδικού του ενδιαφέροντος για τη
ζωγραφική, προσέχει μόνον τα ψηφιδωτά και βρίσκει πως μοιάζουν με αυτά
της Αγίας Σοφίας.
Ο Baker (57) λέει πως οι Τούρκοι άφησαν στους τοίχους τη διακόσμηση τους
με τις παραστάσεις των Αγίων και σκηνές από τη Βίβλο.
Ο Launay (65) αναφέρεται στα ψηφιδωτά από λευκό, πράσινο και κόκκινο
μάρμαρο, με τα οποία είναι "στρωμένη" η εκκλησία, όπως ο Αγιος Μάρκος
της Βενετίας. Δεν είναι ξεκάθαρο από την έκφραση του, αν πρόκειται για τους
τοίχους ή τα δάπεδα. Δεδομένης όμως της συνήθειας των Μωαμεθανών να
στρώνουν με χαλιά τα δάπεδα των τζαμιών τους για να διευκολύνουν τον
τρόπο της προσευχής τους, μάλλον τα ψηφιδωτά ή, πιθανότερα, οι
ορθομαρμαρώσεις που είδε πρέπει να ήταν στους τοίχους.
Ο Saint-Germain (67) είδε ψηλή στο Ναό μερικά ψηφιδωτά, αλλά δεν τον
εντυπωσίασαν τόσο όσο αυτά της Ροτόντας.
Από τις σημαντικές και αξιοσημείωτες αυτές αναφορές αυτές γίνεται
σαφές πως τουλάχιστον ορισμένα από τα εντοίχια ψηφιδωτά με τις
παραστάσεις κυρίως του Αγίου Δημητρίου δεν είχαν μόνιμα καλυφθεί, μετά
την μετατροπή του Ναού σε τζαμί και ότι όποιος ενδιαφερόταν μπορούσε να
τα δει. Ως τώρα επικρατούσε η άποψη πως τα ψηφιδωτά ήταν εντελώς
καλυμμένα από τα τουρκικά επιχρίσματα. Με τις παραπάνω όμως μαρτυρίες
ενισχύεται μία υπόθεση που εκφράστηκε μετά την εξέταση παλιών
φωτογραφιών, ότι δηλ. τα ψηφιδωτά είχαν απλώς καλυφθεί "με εύκαμπτα
Για την οικογένεια Σπαντούνη βλ. σχετικό κατάλογο στον · Μπούρα, Χ., ό.π. 13-21.
36
καλύμματα, τα οποία μπορούσαν να ανασηκώνονται για τους ευνοούμενους

επισκέπτες, στους οποίους είχε δοθεί άδεια να περιεργάζονται τις εικόνες" η.
"Ισως η επίδειξη ορισμένων ψηφιδωτών σε "εκλεκτούς" επισκέπτες
αποτελούσε άλλον έναν τρόπο για να συμπληρώνει ο Τούρκος ιμάμης του
τζαμιού το εισόδημα του.
- ο τάφος του Αγίου Δημητρίου

Ο τάφος του Αγίου και ο χώρος, μέσα στον οποίο βρίσκεται, είναι τόσο
στενά συνδεδεμένοι με τις διάφορες εκδηλώσεις της πίστης των Χριστιανών
προς τον Άγιο, ώστε συνήθως οι περιηγητές αναφέρονται στη λατρεία και όχι
στη μορφή του. Σίγουρα μαθαίνουμε πως ο χώρος είναι μικρός και σκοτεινός,
αλλά ένα καντήλι καίει διαρκώς πάνω στον τάφο93. Μερικές φορές συγχέεται
ο τάφος94 με τη θέση του μαρτυρίου του Αγίου (Galt 33, Cazenove 35).
Ο Holland (36) μιλάει για ένα κελλί δίπλα στο Ναό, όπου υπάρχει ο λίθινος
τάφος του Αγίου.
Ο Prokesch von Osten (40) πιστεύει πως ο τάφος στο αριστερό κλίτος είναι
στην πραγματικότητα τουρκικός.
Ο Texier (43) είναι ο μόνος που δίνει μια πολύ σύντομη περιγραφή του χώρου:
"Αριστερά, κοντά στο νάρθηκα είναι η είσοδος γιά τον τάφο του Αγίου.
Πρώτα ένας ημικυκλικός χώρος, κτισμένος με πλίνθους και μετά ο
θολοσκεπής, πλινθόκτιστος χώρος, όπου υπάρχει ακόμη το φέρετρο του".
Ο Zachariä (44) και ο Melville (52) αναφέρουν παραδόξως πως ο τάφος
βρίσκεται στην κρύπτη, ενώ ο Best (45) και η Walker (53) πως είναι μέσα στο
Ναό.
Ο Bowen (49) ονομάζει το σκοτεινό χώρο παρεκκλήσιο, μέσα στο οποίο
βρίσκεται το Ιερό και ο τάφος, που είναι καλολαξευμένος σε λίθο. Για
παρεκκλήσι μιλάει και ο Vogue (58).
Ο Miller (63) μας πληροφορεί πως η φωτιά του 1891 δεν πείραξε καθόλου το
τζαμί και τον τάφο του Αγίου.
Ο Camus (64) αναφέρεται στο εξαγωνικό Κιβώριο, που υπήρχε κάποτε μέσα
στο Ναό, πάνω από τον τάφο του Αγίου. Πιστεύει πως η κατασκευή είχε ύψος
6 μ., ήταν έργο της βυζαντινής αργυροχοΐας από ασήμι και καταστράφηκε
92
Η υπόθεση είναι του · Cormack, R.S., Ο Ναός του Αγίου Δημητρίου. Υδατογραφίες και
σχέδια του W.S.George, Κατάλογος έκθεσης Δήμου Θεσσαλονίκης-Βρεταννικού Συμβουλίου,
Θεσσαλονίκη 1985, 18.
93
94
Για τον τάφο του Αγίου Δημητρίου βλ. παραπάνω, υποσημ. 59.
Πρόσφατα υποστηρίχθηκε πως ο άγιος Δημήτριος τάφηκε πρόχειρα σε χώρο μεταξύ του
λουτρού και του σταδίου, όπου είχε ριφθεί το σώμα του μετά τη θανάτωση του και έκτοτε δεν
μεταφέρθηκε από το σημείο αυτό · Μπακιρτζή, Χ., Εισαγωγή-σχόλια-επιμέλεια, Αγίου Δημητρίου
Θαύματα, οι συλλογές Αρχιεπισκόπου Ιωάννου και Ανωνύμου, μετάφραση Σιδέρη Α.,
Θεσσαλονίκη 1997, 354-356, εικ. 3.
37
από πυρκαγιά στον 6ο αι. Έτσι, ο τάφος ή τουλάχιστον η επιτύμβια πλάκα

μεταφέρθηκε, όπως λέει, από το Κιβώριο σε χώρο κοντά στο νάρθηκα δίπλα
από ένα ημικυκλικό δωμάτιο. Ο επιτύμβιος λίθος είναι σκεπασμένος με
αφιερώματα. Η επιτύμβια πλάκα του τάφου αυτής της εποχής δεν έχει καμία
σχέση με το Κιβώριο, ωστόσο αξίζει προσοχής η πληροφορία πως την είδε
γεμάτη με αφιερώματα.
Περιγράφοντας μια "τελετή" ο Launay (65) λέει πως ο χώρος του τάφου είναι
μικρός και σκοτεινός, ενώ η πλάκα μεγάλη και λίγο διακοσμημένη.
Ο Saint-Germain (67) παραπέμπει στον ιστορικό Νικήτα κατά τον οποίο από
τον τάφο του Αγίου ανέβλυζε μύρο. Αυτό στέρεψε τη μέρα που καταλήφθηκε η
Θεσσαλονίκη, αλλά οι Τούρκοι το σεβάστηκαν και δείχνουν στους ξένους τον
τάφο, που βρίσκεται στο σκευοφυλάκιο, ενώ σύμφωνα με τους ιστορικούς και
τους αγιογράφους άλλοτε ήταν στο κέντρο της εκκλησίας .
Οι πληροφορίες αυτές μεταφέρουν την ασάφεια που επικρατούσε
σχετικά με το θέμα της ταφής του Αγίου και τις διάφορες προφορικές
παραδόσεις των πιστών.
- η κρήνη-φιάλη στο αίθριο

Πολύ λίγες είναι οι αναφορές στην κρήνη του Ναού.
Η αυλή του Ναού είναι μικρή αλλά έχει μια μονολιθική φιάλη, κάτω από
θόλο που στηρίζεται σε 8 κομψούς κίονες μας πληροφορεί ο Celebi (9), ο
οποίος λόγω της πίστης του πάντοτε θαυμάζει τις κρήνεςκαι ότι έχει σχέση με
τα νερά.
Ο Texier (43), προσεκτικός για τις λεπτομέρειες, μπαίνει από την κύρια
είσοδο σε μικρή τετράγωνη αυλή, όπου υπάρχει βυζαντινή κρήνη για
εξαγνισμούς, κατά τη συνήθεια των πρώτων Χριστιανών, γεγονός που
αποδεικνύει την παλαιότητα της εκκλησίας. Η κρήνη αποτελείται από 8
κίονες που φέρουν τόξα και μέσα υπάρχει μαρμάρινη, σκαλισμένη φιάλη.
Ο Camus (64) αναφέρει το αίθριο με τη φιάλη για τους εξαγνισμούς, ίσως
αντιγράφοντας τον Texier.
Η κρήνη, κυκλικό κτίσμα υστεροβυζαντινής ή τουρκικής εποχής, με
θόλο πάνω σε οκτώ τόξα που φέρονται από ισάριθμους παλαιούς κίονες,
βρισκόταν ελάχιστα βορειότερα και δυτικότερα από τη νότια είσοδο προς το
Ναό, σε μικρή αυλή. Στο κέντρο της υπήρχε η μαρμάρινη, παλαιοχριστιανική
φιάλη, που έχει τοποθετηθεί σήμερα στο κέντρο της αυλής της εκκλησίας,
ύστερα από τις τελευταίες εργασίες διαμόρφωσης του χώρου95.
95
Για την κρήνη βλ. · Παπαγεωργίου, Μνημεία, 372, πίν. 13,4, και φωτογραφία στον ·
Σωτηρίου, Βασιλική, 68-70, εικ. 16, πίν. 3β.
38
Ελάχιστες αναφορές υπάρχουν για τα δάπεδα της εκκλησίας. Έτσι

αναφέρεται πως το δάπεδο αποτελ£ίται από μαρμάρινες πλάκες (Celebi 9,
Texier 43), ότι παλιότερα ήταν ψηφιδωτό (Lucas 19), ή ότι υπάρχουν
επιτύμβιες πλάκες με σταυρούς (Bowen 49), αλλά οι Τούρκοι έχουν
τοποθετήσει και πλούσια χαλιά, ενώ ο Camus (64) βλέπει στις πλάκες αυτές
γαλλικά ονόματα και Θυρεούς από την εποχή του Βονιφάτιου
Μομφερρατικού.
Με τη στέγη του Ναού ασχολούνται επίσης λίγοι από τους περιηγητές.
Έτσι ο Celebi (9) λέει πως η στέγη είναι ςυλινη με μολύβδινη διακοσμημένη
επένδυση εξωτερικά.
Σημαντική ωστόσο είναι η πληροφορία του Souciet (23) πως στις αρχές του
18ου αι. η στέγη ήταν σε κακή κατάσταση από τις ρηγματώσεις και ότι για
την επιδιόρθωση της χρειάστηκε να πουληθεί το μολύβι της κάλυψης και να
φτιαχθεί η καινούργια στέγη με κεραμίδια96. Ο Texier (43) λέει πως η ξύλινη
στέγη εσωτερικά είναι ορατή, όπως στον Αγιο Παύλο εκτός των τειχών στη
Ρώμη, ενώ ο Saint-Germain (67) μιλάει επίσης για την ορατή στέγη από ξύλο
δρυός. ,
Ο Dreux (8) φαίνεται πως μάλλον μπερδεύεται και περιγράφει την
Ροτόντα ή την Αγία Σοφία97 αντί για τον άγιο Δημήτριο, καθώς διηγείται για
ένα κτίριο με τεράστιο τρούλο, τοίχους πλάτους 20 ποδιών, αντηρίδες και
κωδωνοστάσιο που έγινε μιναρές.
Ο Camus (64) αναφέρει ακόμη τη μεγάλη εμπορική έκθεση, που

συνδυαζόταν με τη γιορτή του Αγίου9*, όταν έρχονταν στην πόλη έμποροι από
όλο τον κόσμο, που πρέπει να συνετέλεσαν στη διάδοση της λατρείας του
Αγίου σ' όλη την Ανατολή. Η σημερινή αναβίωση της εμπορικής αυτής
εκδήλωσης, δηλ. η Διεθνής Έκθεση Θεσσαλονίκης, καθώς και οι πολιτιστικές
εκδηλώσεις των Δημητρίων έχουν εντελώς διαφορετικό χαρακτήρα και
φυσικά δεν προσελκύουν πλέον προσκυνητές.
96
Η πληροφορία αυτή, ότι δηλ. το 1728 πουλήθηκε το μολύβι της στέγης επιβεβαιώνεται και
από
97
τα Ιερά τεφτέρια της Θεσσαλονίκης, βλ.· Δημητριάδη, Τοπογραφία, 294 και υποσημ. 66.
Ο · Βακαλόπουλος, Α., Η μαρτυρία του περιηγητού Robert de Dreux περί του
κωδωνοστασίου της Αγίας Σοφίας Θεσσαλονίκης, ΕΕΒΣ23 (1953), 604-614, πιστεύει πως
περιγράφεται η Αγία Σοφία, ενώ από σύγχυση ονομάζεται ο Άγιος Δημήτριος. Η περιγραφή του
κτιρίου ωστόσο ταιριάζει με την Ροτόντα, βλ. και · Θεοχαρίδης, Γ.Ι., Η ροτθνδα του αγίου
γεωργίου εις τας αναμνήσεις του Robert de Dreux, Ελληνικά, Παράρτημα 4, Θεσσαλονίκη 1953,
636-649.
98
Η γιορτή και η εμποροπανήγυρη περιγράφεται με βάση τις πηγές από τον · Tafrali, Ο,
Thessalonique au 14e s., Paris 1913. 139 κ.ε. Βλ. ακόμη · Τσάρας, Γ., Τιμαρίων ή περί των κατ'αυτόν
παθημάτων, Θεσσαλονίκη 1 (1985), 189-204.
39
Ο Abbot (68) βρίσκει πως το ενδιαφέρον για τον αδαή βρίσκεται στο
γεγονός του περίεργου συμβιβασμού ανάμεσα στο σταυρό και στην
ημισέληνο' μάλλον εντυπωσιάζεται από τους Τούρκους που διατηρούν και
επιδεικνύουν τον τάφο ενός Αγίου.
Λατρεία
Με τη γένεση της λατρείας του Αγίου στη Θεσσαλονίκη έχουν
ασχοληθεί πολλοί ερευνητές". Παλαιές απόψεις, οι οποίες θεώρησαν την
λατρεία του Αγίου Δημητρίου συνέχιση της λατρείας του Καβείρου στην
Θεσσαλονίκη, ενισχύθηκαν τα τελευταία χρόνια από από αρχαιολογικές
μαρτυρίες και κυρίως από παραστάσεις σε νομίσματα100. Εξαιρετικά
σημαντικές για την εξέταση της λατρείας του Αγίου Δημητρίου είναι κυρίως
οι πηγές, που περιλαμβάνουν τα Θαύματα του, την υμνογραφία και τα
εγκώμια, αλλά και μικρές Εκφράσεις για διάφορα σημεία του Ναού του101.
Οι παλαιότερες αναφορές περιηγητών (Ιγνάτιος ο εκ Σμολένσκ 2,

Ζώσιμος 3) στον Άγ.Δημήτριο, ίσως επειδή προέρχονται από μοναχούς, δεν
αφορούν στο κτίριο του Ναού του Πολιούχου, αλλά κυρίως στο θρησκευτικό
δέος, που προκαλεί το προσκύνημα και ο τάφος του, αλλά και το θαύμα του
μύρου. Η μυροβλησία εντυπωσιάζει και μη ορθόδοξους (Schiltberger 4,
Angiolello 6), που μπορεί να μην έχουν καταλάβει σωστά το όνομα του Αγίου,
καθώς τον αναφέρουν ως Σανκτινίτερ ή Δομίνικο, αλλά μας πληροφορούν πως
στο κέντρο της εκκλησίας υπάρχει ένα πηγάδι, το οποίο γεμίζει νερό μόνο τη
μέρα της γιορτής του, ενώ τις υπόλοιπες είναι στεγνό ή πως από τον τάφο του
αναβλύζει μύρο, που θεραπεύει πολλές ασθένειες. Πολλά από τα θαύματα
του Αγίου Δημητρίου αφορούν σε ιάσεις από ασθένειες. Έτσι και ο Ναός του
χαρακτηρίζεται ως ιαματικός, ιαματόκλυτος ή ιαματοφόρος102.
99
Βλ. · Delehaye, Η., Les origins du culte des martyrs, Subsidia Hagiographica 20, Bruxelles
1933, 228-229, ο οποίος πιστεύει πως ο τόπος του μαρτυρίου του ήταν το Σίρμιο και όχι η
Θεσσαλονίκη, καθώς το μαρτυρολόγιο αναφέρει "Sìrmia Demetri diaconi". Την άποψη αυτή
εκφράζει και ο · Vickers, Μ., Sirmium or Thessaloniki? Critical Examination of the StDemetrius
Legend, BZ67 (1974), 337-350, που τοποθετεί τη μεταφορά της λατρείας και την ίδρυση του
πρώτου Ναού μετά το 411 και την καταστροφή του Σιρμίου. Στα επιχειρήματα του απαντά
διεξοδικά ο · Θεοχαρίδης, Γ.Ι., ό.π., 203-239, και · τ.ίδ. Σίρμιον ή Θεσσαλονίκη; Επανεξέτασις
μιας κριτικής εξετάσεως της περί του Αγίου Δημητρίου παραδόσεως, Μακεδόνικα 16 (1976), 269-
308. Βλ. ακόμη · Bakiitzis, Ch., Le culte de Saint Démétrius, ACIEB 12, Bonn 1991, Münster 1995,
58-68.
100
Βλ. σχετικά · Τουράτσογλου, Γ.Π., 'Του αγιοτάτου πατρίου θεού Καβείρου...",
101
1 (1985), 71-77, πίν. 1-4, όπου και βιβλιογραφία.
Για σχολιασμένη έκδοση των Θαυμάτων βλ. · Lemerle, P., Les plus anciens recueils des
miracles de Saint Démétrius, τ. I, Paris 1979, και τ. II, Paris 1981, όπου και προγενέστερη
βιβλιογραφία, καθώς και την πρόσφατη έκδοση δύο συλλογών θαυμάτων του · Μπακιρτζή, Χ., βλ.
παραπάνω υποσημ. 94.
102
Βλ. · Lemerle, P., ό.π., τ. 1,78 και 197, Τρίτο Θαύμα 37.18 και 228.11.
40
Παράδοξες είναι μερικές από τις ιστορίες που διηγούνται οι περιηγητές

σχετικά με τη θαυματουργή δράση του μύρου.
Έτσι μαθαίνουμε (Isaie 7) πως το λείψανο του Αγίου βρίσκεται σε φέρετρο σε
πηγάδι στο κέντρο του Ναού, από το οποίο ένα ρυάκι οδηγεί στη θάλασσα.
Τη μέρα της γιορτής του κι άλλες δυο φορές το χρόνο εκβλύζει άγιο μύρο. Το
εκπληκτικό είναι πως "αν ζώο μαύρο ή άλλου χρώματος περάσει εκείνη τη
στιγμή το ρυάκι αλλάζει το χρώμα του". Η σημαντική αυτή πληροφορία του
Isaie για την ανάβλυση του μύρου στα 1489 είναι και η τελευταία χρονικά,
πριν από την μετατροπή σε τζαμί. Το μύρο παύει να αναβλύζει, αλλά η
θαυματουργή δράση του Αγίου συνεχίζεται.
Πολλοί απο τους περιηγητές επισκέφτονται τον Τάφο της εποχής της
Τουρκοκρατίας, από περιέργεια ως αξιοθέατο και αποδεικτικό στοιχείο της
συνέχισης της λατρείας του Αγίου ή έστω και από θρησκευτικούς,
χριστιανικούς λόγους103.
Ο Celebi (9) αναφέρει πως όποιος αγγίζει το κιβούρι τη μέρα της γιορτής του
βλέπει το χέρι του να παραλύει και το λαιμό του να στραβώνει. Μάλλον όμως
προσπαθεί να απομακρύνει τους ομόπιστους του από τον Άγιο Δημήτριο και
τα θαύματα του, καθώς ο Διοικητής Κωνσταντίνος (21) βλέπει τους
Τούρκους να ανάβουν κεριά στον τάφο, ενώ έχουν απαγορεύσει την είσοδο
στουςΈλληνες.
Το καντήλι του τάφου διατηρείται αναμμένο (Galt 33) για να παραμένει
ήσυχος ο Άγιος, αφού οι Τούρκοι φοβούνται πως θα εξορμήσει πάνω στο
άλογο του και θα τους οδηγήσει στο Διάβολο. Ωστόσο ο ίδιος αναφέρει ότι
το φως του καντηλιού αυτού βοηθάει να βλέπει κανείς καλύτερα το πιάτο,
στο οποίο συνηθίζεται να αφήνει κανείς μερικά νομίσματα για το φύλακα.
Την ίδια πληροφορία για το καντήλι μας δίνει και ο Cazenove (35) και ο
Holland (36). Ο Prokesch von Osten (40) μιλάει για το καντήλι και το
σεβασμό των Τούρκων προς τον Άγιο, αν και αφήνουν τους επισκέπτες να
ανάβουν την πίπα τους από τη φλόγα του. Ακόμη, πουλούν το χώμα από τον
τάφο στους πιστούς για φάρμακο.
Ο Texier (43) αναφέρει πολύ συνοπτικά την ιστορία του Αγίου και το θαύμα
του θεραπευτικού μύρου, που ανάβλυζε από τον τάφο και οδήγησε στην
ανέγερση της εκκλησίας, ίσως μία παράδοση που άκουσε, επειδή το θαύμα
της μυροβλυσίας είναι γνωστό από τον 10ο αι. και ύστερα. Το μύρο
σταμάτησε να αναβλύζει, όταν ο Βαγιαζίτ τη μετέτρεψε σε τζαμί, αλλά η
πίστη προς τον Αγιο δε μειώθηκε και οι Τούρκοι σέβονται τον τάφο και
103
Ο · Χατζηϊωάννου, Αστυγραφία, 87, δεν έχει υπόψη του παρά μερικά από τα περιηγητικά
κείμενα, όταν αναφέρει για τον Τάφο, ότι "ουδείς των περιηγητών ηξίωσε να κάμη μνείαν."
41
επιτρέπουν στους Χριστιανούς τις εκδηλώσεις ευλάβειας, πουλώντας τους

και κεριά.
Ο Best (45) ακούει από τον υπεύθυνο για τον τάφο Χατζή πως το καντήλι δεν
πρέπει να σβύσει ποτέ, επειδή μετά την μετατροπή του Ναού σε τζαμί
άρχισαν να βγαίνουν από τον τάφο θόρυβοι και φοβερά βογγητά, που
σταμάτησαν μόνο μόλις άναψαν το φως. Βρίσκει όμως πως ο χώρος μυρίζει
απαίσια από ποντικούς, που κατά τη γνώμη του ήταν υπεύθυνοι για τους
θορύβους.
Ο Vogue (58) βρίσκει συγκινητική την ευλάβεια του Ιμάμη που με σεβασμό
διατηρεί το καντήλι στον τάφο αναμμένο για τους Χριστιανούς, οι οποίοι
αισθάνονται υποχρεωμένοι και του το ανταποδίδουν, όταν έρχονται να
προσευχηθούν.
Ο Miller (63) αναφέρεται στη μούχλα γύρω από τον τάφο του Αγίου που
θεραπεύει τις αρρώστιες.
Ο Camus (64) βλέπει στην επιτύμβια πλάκα του τάφου τα ίχνη από το
θαυματουργό έλαιο, που ανέβλυζε μέχριt την κατάληψη της πόλης από τους
Τούρκους και θα αρχίσει ξανά μόλις φύγουν. Ο ιμάμης πουλάει ο ίδιος τα
κεριά στους Έλληνες, στους οποίους επιτρέπεται ακόμη να τελούν τη θεία
λειτουργία εδώ τη μέρα της γιορτής του Αγίου, ο οποίος δε θεράπευε μόνον
τις ασθένειες, αλλά απωθούσε και τους Βαρβάρους και έφερνε τη νίκη στους
πιστούς. Η πληροφορία αυτή για τέλεση Θείας Λειτουργίας επί
Τουρκοκρατίας δεν επιβεβαιώνεται από αλλού.
Ενδιαφέρουσα και γραφική είναι η αφήγηση του Launay (65) για μία
τελετή104 που γινόταν στον τάφο από τον Τούρκο υπεύθυνο, όταν ένας Έλληνας
χρειαζόταν τη βοήθεια του Αγίου: 'Ένας Τούρκος που τον ακολουθούν δύο
Έλληνες μου κάνει νόημα να τον ακολουθήσω και διαμέσου μιας χαμηλής
πόρτας μπαίνουμε σε μικρό κακοφωτισμένο χώρο. Μια άλλη χαμηλή πόρτα
και είμαστε σε σκοτεινό δωμάτιο, που το φωτίζει μόνο ένα καντήλι με φλόγα
που τρεμοσβύνει. Ο Τούρκος ανάβει ένα κερί από τη λήμπα, τα μάτια μας
συνηθίζουν στο σκοτάδι κι ο ένας Έλληνας μου δείχνει μια μεγάλη πλάκα,
λίγο διακοσμημένη, και μου λέει πως είναι ο τάφος του Αγίου. Γονατίζουν κι
οι δυο και αγκαλιάζουν την πλάκα, ο ένας με ρωτά αν θέλω να κάνω το ίδιο'
όταν λέω πως δεν είμαι ορθόδοξος με κοιτάει με οίκτο. Λέει κάτι στον Τούρκο
κι αυτός παίρνει ένα μακρύ σπάγγο, σκύβει απλώνοντας τα γέρικα μπράτσα
του και μετράει από τη μια μεριά την πέτρα του τάφου' κάνει έναν κόμπο και
μετά μετρά την άλλη πλευρά και τον κόβει. Ρωτάει το όνομα του, καθώς
104
Στην ίδια περιγραφή της τελετής αναφέρθηκε πρόσφατα και ο · Μουτσόπουλος, Ν.Κ., ό.π.,
315, παραθέτοντας όμως λανθασμένα το όνομα του περιηγητή: Laumey αντί Launay.
42
μετράει με το σπάγγο ένα από τα σχέδια του τάφου και αρχίζει να κάνει έναν
κόμπο, σκύβει κρατώντας τον κύκλο που σχηματίστηκε από το σκοινί στο
ύψος του κεριού κι επαναλαμβάνοντας το όνομα του Έλληνα, σφίγγει τον
κόμπο στη φλόγα. Μετράει μια δεύτερη φορά το ίδιο σχέδιο και ξανακάνει
την ίδια τελετή ρωτώντας τα ονόματα των γονιών του. Τα επαναλαμβάνει
σφίγγοντας πάλι τον κόμπο στη φλόγα. Κάνει επιμελώς τρεις κόμπους και για
τα παιδιά του, τακτοποιεί τον ιερό σπάγγο σαν μικρό πακέτο και το βρέχει
στο λάδι του καντηλιού, ύστερα προσθέτει λίγο χώμα από τον τάφο, τα
τυλίγει μαζί και τα δίνει στον'Ελληνα, που μοιάζει πολύ ευτυχής. Του εξηγεί
πως αν αρρωστήσει αυτός ή κάποιος από την οικογένεια του, αρκεί να αγγίξει
με τους κόμπους το σημείο που υποφέρει και θα γιατρευτεί. Η ίδια τελετή
επαναλαμβάνεται και για το σύντροφο του." Πρόκειται μάλλον για μια
απήχηση της συνήθειας των παλιών προσκυνητών να παίρνουν μαζί τους λίγο
Μύρο ή και χώμα διαποτισμένο από αυτό, ως φυλακτήριο για τους ίδιους και
τους οικείους τους.
Από το σύνολο των μαρτυριών των περιηγητών φαίνεται ότι στο χώρο του
Τάφου μεταφέρθηκε η λατρεία για τους Χριστιανούς και ότι οι Τούρκοι
αρκέστηκαν να απογυμνώσουν το Ναό του Κασίμ, όπως ονόμαζαν τον Άγιο
Δημήτριο, από κάθε τι πολύτιμο, αλλά επέτρεψαν να διατηρηθούν ορισμένες
συνήθειες για εμπορικούς και άλλους λόγους. Έτσι, αναφέρεται συχνότατα
από τους περιηγητές, πως επέτρεπαν στους Έλληνες όχι μόνον να
επισκέπτονται τον Τάφο, αλλά διακινούσαν και την πώληση των κεριών, που
οι πιστοί άναβαν εκεί. Έναντι αμοιβής επίσης πουλούσαν χώμα από τον
Τάφο, ποτισμένο με λάδι από το καντήλι του, το οποίο φρόντιζαν να
διατηρούν αναμμένο. Πρόσθετα επιδείκνυαν και πάλι έναντι αμοιβής τον
Τάφο και στους ξένους. Πέρα όμως από τα εμπορικά αυτά οφέλη διαφαίνεται
και ένα είδος σεβασμού ή θα έπρεπε να πει κανείς φόβου και δεισιδαιμονίας
προς τον Άγιο Δημήτριο, του οποίου τη λατρεία δεν κατόρθωσαν ούτε αυτοί
να περιορίσουν.
Τέλος έχουμε και μία πληροφορία για τη μέρα της γιορτής. Για το
δεκαπενθήμερο εορτασμό του Αγίου Δημητρίου, τη λιτανεία, την αγρυπνία βλ.
την έκδοση σχετικών κειμένων κυρίως του Τιμαρίωνα του 12ου αι., του
Κ.Αρμενόπουλου του Μου αι. και του Συμεών Θεσσαλονίκης του 15ου αι.
Από τα κείμενα μάλιστα του τελευταίου αντλούνται και πληροφορίες όχι
43
μόνον για την τελετή, που γινόταν στα ύστερα χρόνια κατά τον τύπο του
Πάσχα, αλλά και για τα μέρη του Ναού 105.
Κατά τον Isafe (7) λοιπόν τη μέρα της γιορτής τοποθετούν δύο μεγάλους
κηροστάτες εκατέρωθεν του τάφου και ανάβουν επιχρυσωμένες λαμπάδες και
600 καντήλια, ενώ σε κύκλο γύρω από το Μητροπολίτη της Θεσσαλονίκης
ανάβονται 60 καντήλια. Ο Συμεών Θεσσαλονίκης αναφέρει μόνον έξη μεγάλες
λαμπάδες και έξη ή οκτώ κεριά και μανουάλια, ενώ ο Κ,Αρμενόπουλος
τονίζει κατά τον εορτασμό τη φωτοχυσία στο Ναό, από την οποία προφανώς
επηρεάζεται και ο Is aïe.
Αγία Θεοδώρα
Ο σημερινός, νέος Ναός της Μονής της Αγίας Θεοδώρας, κτίσμα του
106
1935 , βρίσκεται στο κέντρο της πόλης, στη θέση του παλαιού Καθολικού
της Μονής, όπου εμόνασε η ίδια η Αγία Θεοδώρα. Η Μονή ήταν αρχικά
αφιερωμένη στον Αγιο Στέφανο και μετονομάσθηκε μετά τη μετάθεση του
λειψάνου της Αγίας107. Το μεσοβυζαντινό αυτό Καθολικό για το οποίο έχει
διατυπωθεί η άποψη με βάση τις πηγές ότι πιθανότατα ήταν τρουλαίος ναός
με περίστωο, κατά το πρότυπο του γειτονικού Ναού της Αγίας Σοφίας, ίσως
καταστράφηκε στη μεγάλη πυρκαγιά του 1620108, ενώ ο επόμενος, πιθανότατα
105
Βλ. για τον Τιμαρίωνα · Τσάρας, Γ., ό.π. υποσημ. 81, για τον Αρμενόπουλο · Γκίνης, Δ.,
Λόγος ανέκδοτος Κωνσταντίνου Αρμενοπούλου εις την προεόρτιον εορτήν του Αγίου Δημητρίου,
ΕΕΒΣ 21 (1951), 145-162, 362, για τον Συμεών · Λαούρδας, Β., Συμεών Θεσσαλονίκης, Ακριβής
διάταξις της εορτής του Αγίου Δημητρίου, Γρηγόριος ο Παλαμάς 39 (1956), 327-342, και για την
γιορτή · Παπαδόπουλος, Α., Αι εορταί του Αγίου Δημητρίου εν Θεσσαλονίκη, Γρηγόριος ο
Παλαμάς 46 (1963), 358-374.
Ο · Φουντούλης, Ι., Μαρτυρίαι του Θεσσαλονίκης Συμεών περί των ναών της Θεσσαλονίκης,
ΕΕΘΣΑΠΘ 21 (1976), 123-186, (στο εξής: Φουντούλης, Μαρτυρίαι Συμεών), συγκεντρώνει τα
κείμενα του αρχιεπισκόπου Συμεών, με πληροφορίες για ορισμένα μέρη των ναών, ειδικά για τον
Αγιο Δημήτριο στις σελίδες 169-173. Βλ. ακόμη · τ.ίδ., Ιδιορρυθμίες της λειτουργικής πράξεως της
Θεσσαλονίκης κατά τις αρχές του BE' αιώνος, Χριστιανική Θεσσαλονίκη, Παλαιολόγειος εποχή,
29-31 Οκτωβρίου 1987 (1989), 151-163, όπου αναλύεται ο εορτασμός του Αγίου κατά τον τύπο του
Πάσχα, καθώς και · Παπαδόπουλου, Α., Εγκώμια στον Αγιο Δημήτριο κατά την παλαιολόγεια
εποχή και ο εορτασμός του Αγίου στη Θεσσαλονίκη, Χριστιανική Θεσσαλονίκη, Παλαιολόγειος
εποχή, 29-31 Οκτωβρίου 1987 (1989), 131-145.
106
Τη χρονολογία αυτή δίνει η · Μαντοπούλου-Παναγιωτοπούλου, Θ.Σ., Θρησκευτική
Αρχιτεκτονική στη Θεσσαλονίκη κατά την τελευταία φάση της Τουρκοκρατίας (1839-1912),
(διδακτ.διατρ.), Θεσσαλονίκη 1989,416, εικ.302-304, (στο εξής: Μαντοπούλου, Θρησκευτική
Αρχιτεκτονική), με βάση τα σχέδια που φυλάσσονται στο Πολεοδομικό Αρχείο της πόλης.
Βλ. · Janin, Les églises, 411, για τη Μονή του Αγίου Στεφάνου και 374-375 για αυτήν της
Αγίας Θεοδώρας.
108
Στο συμπέρασμα για τον αρχιτεκτονικό αυτό τύπο καταλήγει ο · Κίσσας, Σ., Η μονή της
Μικρής αγίας Σοφίας στη Θεσσαλονίκη, Η Θεσσαλονίκη 1 (1985), 325-339, ο οποίος και υποθέτει
την καταστροφή του 1620 με βάση την πληροφορία, που δίνει ο · Papageorgiu, Ρ.Ν., Zur Vita der
hLTheodora von Thessalonike, BZ 10 (1901), 144-158, ότι το 1621 κατασκευάστηκε νέα μαρμάρινη
λάρνακα για το λείψανο της Αγίας.
44
μια τρίκλιτη Βασιλική της εποχής της Τουρκοκρατίας, στης οποίας τον
εξωνάρθηκα είχαν χρησιμοποιηθεί ενδιαφέροντες παλαιότεροι κίονες και
στην αυλή υπήρχαν και άλλα κιονόκρανα καθώς και επιτύμβιες πλάκες και
επιγραφές109, υπέστη μεγάλη ζημιά στην πυρκαγιά του 1890, αλλά
επισκευάστηκε γρήγορα110 και καταστράφηκε τελικά σχεδόν ολοσχερώς στην
πυρκαγιά του 1917111.
Η Μονή λεηλατήθηκε κατά την άλωση της πόλης το 1430 από τους
Τούρκους, οι οποίοι διασκόρπισαν και το λείψανο της Αγίας, σύμφωνα με τον
Ιωάννη Αναγνώστη112, αλλά οι Χριστιανοί το περισυνέλεξαν και το
παρέδωσαν αργότερα στο Μοναστήρι. Στον σημερινό Ναό υπάρχει, σε
παρεκκλήσιο στη βορειοδυτική γωνία, ο νέος τάφος-λάρνακα της Αγίας
Θεοδώρας.
Η Μονή εξακολούθησε να υφίσταται και σύμφωνα με μία ταύτιση ήταν
γνωστή αρχικά ως Μονή της Μικρής Αγ.Σοφίας113, ενώ αργότερα ονομάστηκε
από τους Τούρκους Kizlar Manastir114, δηλ. το Μοναστήρι των Κοριτσιών. Ο
Ναός μετατράπηκε -άγνωστο πότε- σε ενοριακό115 και η Μονή προφανώς
έπαυσε να λειτουργεί για άγνωστο λόγο. Μία αναφορά του Souciet, ο οποίος
στην περιγραφή του μιλά για ένα μόνο μοναστήρι που υπήρχε στην πόλη, τη
Μονή Βλατάδων, προβλημάτισε για την ακρίβεια της τους ερευνητές, ωστόσο
δεν αποκλείεται αυτή την εποχή ο Ναός να ήταν πλέον ενοριακός116.
Από το 1974 επανασυστήθηκε και λειτουργεί ως ανδρική Μονή.
Μόλις έξη περιηγητές αναφέρουν την Αγία Θεοδώρα117, παρόλη τη
σπουδαιότητα που είχε η λατρεία και ο Ναός με το προσκύνημα του τάφου
109
Τους κίονες αναφέρει ο · Tafrali, Topographie, 185 και 199-200, και τα άλλα γλυπτά ο · Ο
Papageorgiu,
110
Ρ.Ν., ό.π., 148.
Βλ. · Κίσσας, Σ., ό.π., 332 και · Μαντοπούλου-Παναγιωτοπούλου, Θ., Θρησκευτική
Αρχιτεκτονική, 416 και 420, υποσημ. 10-11, η οποία εκφράζει και την άποψη πως τουλάχιστονη
αψίδα
111
του Ιερού είναι βυζαντινής εποχής.
Φωτογραφίες από τα ερείπια δημοσιεύει ο · Petropoulos, Ε., Salonique, L'incendie de 1917,
Salonique 1980,71,98,99,100, στις οποίες φαίνεται η ανατολική όψη του Ναού καθώς και το
καμπαναριό, για το οποίο βλ. · Μαντοπούλου-Παναγιωτοπούλου, Θ.Σ., ό.π., 291-295, εικ.189-191.
112
Βλ. · Τσάρας, Γ., Ιωάννου Αναγνώστου, Διήγησις περί της τελευταίας αλώσεως της
Θεσσαλονίκης, Μονωδία επί τη αλώσει της Θεσσαλονίκης, θεσσαλονίκη 1958, (στο εξής:
Τσάρας, Αναγνώστου, Διήγησις) 50.
113
Η ταύτιση έγινε από τον · Κίσσα, Σ., ό.π., 329-339, ο οποίος αντικρούει την παλαιότερη
άποψη σύμφωνα με την οποία έγγραφο του 1459, επικυρωτικό της αγοράς της Μονής από την
αμήρισσα Μάρα Μπράνκοβιτς, αναφέρεται στο Ναό της Αγίας Σοφίας· βλ. σχετικά · Babinger, F.,
Ein Freibrief Mehmeds Π, des Eroberers, für das Kloster Hagia Sophia zu Saloniki, Eigentum der
Sultanin Mara (1459), BZ44 (1951), 11-20, πίν. HI ( στο εξής: Babinger, Ein Freibrief).
114
115
Βλ. · Δημητριάδης, Τοπογραφία, 267 και · Χατζηϊωάννου, Αστυγραφία, 99.
116
Βλ. · Χατζηϊωάννου, Αστυγραφία, 98.
Βλ.· Ξανθοπούλου-Κυριακού, Α., Περιγραφή της Θεσσαλονίκης στα 1734 από τον Père
Jean-Baptiste Souciet, Μακεδόνικα 8 (1968), 198-199, (στο εξής Ξανθοπούλου-Κυριακού,
Περιγραφή).
117
Η έκδοση της Μόσχας σχολιάζεται στη συνέχεια από τον · Papageorgiu, Ρ.Ν., ό.π. 144-158.
Ο αναθεωρημένος Βίος εκδίδεται από τον · Kurtz, Ed., Des Klerikers Gregorios Bericht über Leben,
45
της για τη Θεσσαλονίκη. Ήδη από τα τέλη του 9ου αι. και λίγο μετά από το
θάνατο της Αγίας συγγράφεται ο Βίος της, ο οποίος εκδίδεται για πρώτη
φορά το 1899, από χειρόγραφα που σώζονται στη Μόσχα, ενώ υπάρχουν
ακόμη ένας δεύτερος αναθεωρημένος Βίος, μία "Διήγησις περί της
μεταθέσεως του τιμίου λειψάνου της οσίας μητρός ημών Θεοδώρας" καθώς
και μία σειρά άλλων αγιολογικών κειμένων για την Αγία. Το σύνολο των
κειμένων αυτών αποτελεί πολύτιμη μαρτυρία για την Αγία, τη Μονή και το
Ναό της, αλλά και για άλλα σημεία της πόλης.
Η έλλειψη περισσότερων μαρτυριών ίσως οφείλεται στο γεγονός πως ο Ναός
ανήκε πάντα στην ομώνυμη Μονή, χώρο μάλλον όχι εύκολα προσβάσιμο για
απλούς επισκέπτες-ταξιδιώτες. Δεν είναι λοιπόν τυχαίο πως οι δύο πιο
αναλυτικές περιγραφές προέρχονται από ένα μοναχό και έναν ιερέα.
Ο Ιγνάτιος (2) αναφέρει απλώς ότι προσκύνησε την μυροβλύτιδα Αγία
Θεοδώρα και έλαβε από το μύρο της. Τα θαύματα της Αγίας με τη
μυροβλυσία, που οδήγησαν σε μεγάλη άνθιση τη λατρεία της, αναφέρονται
στα παραπάνω αγιολογικά κείμενα. Οι „δύο θαυματουργοί και μυροβλύτες
Αγιοι της Θεσσαλονίκης, ο Άγιος Δημήτριος κομ η Αγία Θεοδώρα,
συνδέθηκαν στενά και η λατρεία τους εξαπλώθηκε πέρα από τα στενά, τοπικά
όρια118. Η συνύπαρξη αυτή των Αγίων γίνεται φανερή και στα δοχεία
μεταφοράς του μύρου, τα κουτρούβια, σε πολλά από τα οποία υπάρχει στη
μία πλευρά η παράσταση του Αγίου Δημητρίου και στην άλλη της Αγίας
Θεοδώρας119
Ο Ζώσιμος (3) εκφράζει τις ευχαριστίες του προς το Χριστό που του έδωσε
τη θεία χάρη να δει και να Θαυμάσει το θαύμα της μυροβλησίας της Αγίας
Θεοδώρας. Επισκέφθηκε τον τάφο της, στον οποίο η πρώην μοναχή της Μονής
είναι "ξαπλωμένη σα ζωντανή". Το μύρο αναβλύζει ακατάπαυστα από το
αριστερό της πόδι, σαν από πηγή και γεμίζει το αγγείο που βρίσκεται δίπλα.
Σύμφωνα με τη Διήγηση το μύρο ρέει από τη λάρνακα με το λείψανο της
Αγίας, από την κανδήλα και από την εικόνα της120. Έχει υποστηριχθεί ότι
μαρμάρινη ανάγλυφη εικόνα δεομένης γυναικείας μορφής από τη
Wunderthaten und Translation der hLTheodora von Thessaloniki, nebst der Metaphrase des Johannes
Staurakios, Mémoires de l'Académie Impériale des sciences de StPetersbourg 6 (1902), 1-36. Για
σχολιασμένη έκδοση του Βίου και της Διηγήσεως, βλ. την πρόσφατη έκδοση του · Πασχαλίδη, Σ.,
Ο Βίος της Οσιομυροβλύτιδος Θεοδώρας της εν Θεσσαλονίκη, Διήγηση περί της μεταθέσεως του
τιμίου λειψάνου της οσίας μητρός ημών Θεοδώρας, Θεσσαλονίκη 1991, όπου και συγκεντρωμένη η
σχετική βιβλιογραφία.
Βλ. · PaÜagean, Ε., Theodora de Thessalonique, Une sainte noniale et un culte citadin (IXe-XXe
siècle), Culto dei santi istituzionei e classi sociali in età preindustriale. A cura di S.Boesch Gajano-
L.Sebastiani,
119
Collana di studi storici, Rom 1984, 37-67,1 εικ.
120
Για σχετική βιβλιογραφία βλ. παραπάνω, υποσημ. 69.
Βλ. · Πασχαλίδης, Σ., ό.π., 57 και 207.
46
Θεσσαλονίκη -τότε ακόμη στο Βυζαντινό Μουσείο Αθηνών και σήμερα στο
Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού της πόλης- δεν είναι η Θεοτόκος, αλλά η
Αγία Θεοδώρα και ότι αυτή ήταν η εικόνα στον τάφο της, από την οποία και
έρρεε το μύρο. Η εικόνα έχει χρονολογηθεί από τον 10ο ως τον 12ο αι.121. Στον
Βίο της Αγίας αναφέρεται ότι η εικόνα οφείλεται στον ζωγράφο Ιωάννη, στον
οποίο με θαυματουργικό τρόπο αποκαλύφθηκε η μορφή της Αγίας και ακόμη
ότι το μύρο από τη δεξιά παλάμη της είχε εξαλείψει τα χρώματα122. Τα
ενδύματα της, τα ποτισμένα από το μύρο, τα μοιράζονται μεταξύ τους οι
πιστοί Χριστιανοί ως ευλογία, ενώ την ενδύουν εκ νέου. Στη Διήγηση
αναφέρεται πως κατά τη μετάθεση του λειψάνου τα ενδύματα της Αγίας ήταν
ανέπαφα και πως μοιράστηκαν ως ευλογία τεμάχια από το μανδήλι, με το
οποίο, όπως συνηθίζεται, ήταν δεμένα τα χέρια της123, δεν αποκλείεται
ωστόσο λόγω του μεγέθους του μανδηλιού να χρειαζόταν να μοιρασθεί και το
ένδυμα της.
Φαίνεται πως τον 17ο αι. η Μονή εξακολουθεί να είναι πολύ σημαντική αν
κρίνουμε από τον αριθμό των μοναχών. Μερικά χρόνια πριν, το 1591, ο
Gabriele Cavazza επισκέφτεται τη Θεσσαλονίκη και αναφέρει ορθόδοξες
καλόγριες σε μονή, η οποία πρέπει να είναι της Αγίας .Θεοδώρας, ενώ την ίδια
περίπου εποχή ο ιερέας της πόλης Ιωάννης Θολοΐτης αναφέρει τη Μονή και
ότι ζούσαν σ'αυτήν 200 μοναχές124. Ο Dreux (8) αν και συγχέει την ονομασία
-αναφέρει πως η Μονή είναι του Αγιου Βασιλείου και αφιερωμένη στην Αγία
Θεοδώρα- μιλάει για 150 μοναχές125, οι οποίες όμως δεν είναι υποχρεωμένες
σε έγκλειστο βίο. Η ηγουμένη του έδειξε την εκκλησία και την Αγία Τράπεζα
με την επίχρυση, διακοσμημένη βάση της. Του επέτρεψε ακόμη να δει σε
διπλανό παρεκκλήσι το ακέραια σωζόμενο, λίγο μαυρισμένο αλλά
αναλλοίωτο σώμα της Αγίας, ξαπλωμένο σα να κοιμάται σε μικρή κλίνη. Δεν
αναφέρεται πια μυροβλυσία -μάλλον το μύρο, όπως και στον Αγιο Δημήτριο
επί Τουρκοκρατίας, είχε πάψει να αναβλύζει πια για τους πιστούς-, ωστόσο η
μαρτυρία του είναι σημαντική. Ο Dreux επισκέπτεται την πόλη στα 1665 και
121
Βλ. · Μπακιρτζή, Χ., Μαρμάρινη εικόνα της Αγίας Θεοδώρας από τη Θεσσαλονίκη,
Ελληνικά
122
39 (1988), 158-163, εικ. 1-3,
Βλ. · Πασχαλίδης, Σ., ό.π. 173-177 και 239. Με βάση κυρίως αυτήν την πληροφορία
εκφράζει τελευταία τις έντονες αντιρρήσεις του για την παραπάνω ταύτιση και πρώιμη
χρονολόγηση ο · Γούναρης, Γ., Η ανάγλυφη εικόνα δεομένης του Μουσείου Βυζαντινού Πολιτισμού
Θεσσαλονίκης.
123
Παναγία ή Αγία Θεοδώρα;, Βυζαντινά 18 (1995-1996), 331-338, εικ.1-2.
124
Βλ. · Πασχαλίδης, Σ., ό.π., 205
Για τις αναφορές αυτές βλ. · Μέρτζιου, Κ.Δ., Μνημεία Μακεδόνικης Ιστορίας,
Θεσσαλονίκη 1947,135, · Ξανθοπούλου-Κυριακού, Περιγραφή, 199, · Δημητριάδης, Τοπογραφία,
267
125
Το κείμενο του Dreux δίνει σε μετάφραση και ο · Λάσκαρις, Μ.Θ., Ναοί και μοναί
Θεσσαλονίκης το 1405 εις το οδοιπορικόν του εκΣμολένσκ Ιγνατίου, Τόμος Κ.Αρμενοπούλου,
ΕΕΣΝΟΕ 6 (1952), (στο εξής: Λάσκαρις, Ναοί και Μοναί), 319-320.
47
πρέπει να είδε τον Ναό -Βασιλική- της Τουρκοκρατίας, που κτίσθηκε μετά
την καταστροφή του 1620. Ο Ναός μοιάζει να έχει σχετική πολυτέλεια και
υπάρχει παρεκκλήσιο με τον τάφο της Αγίας, όπως και στο μεσοβυζαντινό
Ναό, όπου σύμφωνα με τον Βίο είχε δημιουργηθεί ταφικό παρεκκλήσιο στο
μέσον της δεξιάς, δηλ. της νότιας, στοάς του Καθολικού. Ακόμη βλέπει και
περιγράφει το λείψανο της Αγίας επιβεβαιώνοντας έτσι την περισυλλογή και
παράδοση του από τους Χριστιανούς κατά την άλωση του 1430.
Για 100 περίπου μοναχές μιλάει ο Croix (10), που αναφέρει τη Μονή ως μία
από τις πιο αξιομνημόνευτες της Θεσσαλονίκης.
Οι δύο τελευταίες πληροφορίες, από τα τέλη του 19ου αι., είναι πολύ
συνοπτικές. Ο Camus (64) βρίσκει πως η Αγία Θεοδώρα, στα δυτικά της
Αγίας Σοφίας, είναι χριστιανικό κτίριο μικρής σημασίας.
Ο Meyer (66) τη συμπεριλαμβάνει στον οδηγό του γράφοντας πως υπήρχε
στην υστεροβυζαντινή εποχή και μέχρι το 17ο αι. ήταν γυναικείο μοναστήρι.
Δεν μπορεί να ερευνηθεί εδώ η προέλευση αυτής της πληροφορίας. Ο Meyer,
ο οποίος γενικά είναι αρκετά κατατοπισμένος, το ακούει από κάποιον
κάτοικο της πόλης, το συμπεραίνει από διαβάσματα του; Το κείμενο των
αρχών του 18ου αι. του Souciet, στο οποίο θα μπορούσε να έχει βασισθεί, δεν
αναφέρεται ρητά στην Αγία Θεοδώρα, αλλά στην ύπαρξη μίας μόνον μονής
στην πόλη, της Μονής Βλατάδων. Η μαρτυρία λοιπόν του Meyer για
μετατροπή του Ναού από Καθολικό Μονής σε ενοριακό μπορεί να αποτελέσει
το έναυσμα για περαιτέρω έρευνα.
Αγιος Μηνάς
Ο σημερινός Ναός του Αγίου Μηνά είναι μία τρίκλιτη, ξυλόστεγη

Βασιλική του 19ου αι., με εξωτερική στοά και γυναικωνίτη στη βόρεια, νότια
126
και δυτική πλευρά . Η επιγραφή πάνω από την κύρια είσοδο, η εξέταση
εγγράφων, τα τυπολογικά και μορφολογικά στοιχεία του κτιρίου και η
σύγκριση με άλλα μνημεία του 19ου αι. οδήγησαν στο συμπέρασμα πως ο
Ναός κτίσθηκε το 1852 από τον αρχιτέκτονα Ράλλη Πλούφο.
126
Με την ιστορία του μνημείου και την αρχιτεκτονική και διακόσμηση κυρίως της
τελευταίας φάσης του Ναού έχουν ασχοληθεί οι: · Καμπούρη-Βαμβούκου, Μ., Ο ναός του Αγίου
Μηνά στη Θεσσαλονίκη. Νέος τύπος εκκλησιαστικής αρχιτεκτονικής, στο Εκκλησίες στην Ελλάδα
μετά την Άλωση, 1453-1850, τ.ΙΙΙ, Αθήνα 1989, 13-32, εικ.1-27 και · Μαντοπούλου, Θρησκευτική
Αρχιτεκτονική, 87-143, εικ.45-82. Σύντομη περιγραφή σε · Παπαζώτος, Θ., Ο ναός του Αγίου
Μηνά, 9η Εφορεία, Μνημεία, 75, και · Κουρκουτίδου & Τούρτα, Βυζαντινή Θεσσαλονίκη, 142-145,
εικ. 164-169.
48
Η κόγχη του Ιερού, με διάμετρο μεγαλύτερη από το κεντρικό κλίτος και

διαφορετικό πάχος και είδος τοιχοποίας από τον υπόλοιπο Ναό, προέρχεται
από παλαιοχριστιανική εκκλησία, ωστόσο η πρώτη γραπτή μαρτυρία για τον
Άγιο Μηνά ανάγεται στον 9ο αι., όταν ο Γρηγόριος Δεκαπολίτης διέμεινε ένα
χρονικό διάστημα εκεί127. Όπως αναφέρεται, την ίδια εποχή ένας μοναχός,
ονόματι Ζαχαρίας ανακατασκευάζει -ή μήπως επισκευάζει;- το Ιερό. Αρκετές
αναφορές υπάρχουν από τους επόμενους αιώνες, κυρίως σε έγγραφα του
Αγίου Όρους σχετικά με ιδιοκτησίες στην περιοχή αυτή της πόλης, τα οποία
όμως δεν περιέχουν αρκετά στοιχεία για το ίδιο το μνημείο.
Ο Ναός καταστρέφεται σύμφωνα με ένα χειρόγραφο του 1885 το 1685-
90 ή το 1770 από τον βομβαρδισμό μιας ενετικής φρεγάτας128, που τον εξέλαβε
ως τζαμί λόγω των θόλων του -αναφορά που αποτελεί ένδειξη για μετατροπή
του τύπου του Ναού σε άγνωστη χρονική στιγμή- . Ξανακτίζεται με τη
συνδρομή του Ι.Γ.Καυταντζόγλου και εγκαινιάζεται το 1806. Καίγεται στην
πυρκαγιά του 1839 για να ανεγερθεί και να εγκαινιασθεί πάλι το 1852129. Δεν
υπάρχουν στοιχεία που να επιβεβαιώνουν την παλαιότερη άποψη ότι ο Ναός
καταστράφηκε ξανά στην πυρκαγιά του 1890130. Η μεγάλη πυρκαγιά του 1917
προκάλεσε μόνον μερικές ασήμαντες ζημιές στο κτίριο.
Ο Ναός δε μετατράπηκε ποτέ σε τζαμί από τους Τούρκους. Σύμφωνα με
ένα βιβλιογραφικό σημείωμα το 1569, επί ΣελίμΒ', αποσπάσθηκαν έξη κίονες
από τον Άγιο Μηνά, στα πλαίσια μιας εκστρατείας αρπαγής αρχιτεκτονικών
μελών για την κατασκευή τουρκικών οικοδομημάτων131.
Στα τελευταία χρόνια της Τουρκοκρατίας ο Ναός αναφέρεται ως Yanik
Manastir (καμένο μοναστήρι), ονομασία που προφανώς οφείλεται σε
καταστροφή του από πυρκαγιά, αν και προβληματίζει ο χαρακτηρισμός του
ως μοναστήρι 132. Την ίδια ονομασία έφερε και μία γειτονιά της πόλης, η
οποία όμως βρίσκεται πιο βορειοδυτικά και πάνω από την Εγνατία οδό και
έχει προταθεί ότι το Yanik Manastir ήταν μία άλλη μονή, κατεστραμμένη
127
Για τα ιστορικά στοιχεία και τη σχετική βιβλιογραφία βλ. · Janin, Les églises, 397, ·
Καμπούρη-Βαμβούκου, Μ., ό.π. 13 κ.ε. καθώς και · Μαντοπούλου, Θρησκευτική Αρχιτεκτονική, 89
κ.ε.
128
Βλ. · Βασδραβέλλη, Ι.Κ., Ο βομβαρδισμός της εν Θεσσαλονίκη εκκλησίας του Αγίου
Μηνά παρά των Ενετών, Γέρας Αντωνίου Κεραμοπούλλου, Αθήναι 1953,420-425.
129
Τις καταστροφές και ανεγέρσεις του Ναού αναφέρει και ο· Χατζηϊωάννου, Αστυγραφία,
99.
130
Βλ. · Tafrali, Topographie, 176. Το ίδιο ανεπιβεβαίωτη παραμένει και η άποψη του ·
Kondakof, Ν., Makedonija Arckeologicheskoe, Petersburg 1909, 122 ότι ο Ναός καταστράφηκε από
φωτιά το 1907. "Εχει γίνει ακόμη η υπόθεση ότι επισκευάσθηκε μετά από σεισμό του 1902, βλ. ·
Μαντοπούλου,
131
Θρησκευτική Αρχιτεκτονική, 142.
Βλ. · Βακαλόπουλος, Α., Υπήρξε επί Τουρκοκρατίας Μητροπολιτικός Ναός ο Αγ.Γεώργιος
(Rotonda) και πότε;, Μακεδόνικα 4 (1955-60), 549.
Βλ. · Χατζηϊωάννου, Αστυγραφία, 99, · Janin, Les églises, 397, · Δημητριάδης, Τοπογραφία,
252, · Καμπούρη-Βαμβούκου, Μ., ό.π. 16, κ.ε., · Μαντοπούλου, Θρησκευτική Αρχιτεκτονική, 87.
49
σήμερα, η οποία βρισκόταν βορειοδυτικά, στην περιοχή πάνω από την

πλατεία Βαρδαρίου133. Η πιθανότητα να υπήρξε ο Άγιος Μηνάς καθολικό
Μονής ερευνήθηκε ξανά πρόσφατα με την εξέταση κυρίως εγγράφων του
Αρχείου της Μητροπόλεως Θεσσαλονίκης, χωρίς ωστόσο να δοθεί ακόμη
ικανοποιητική απάντηση134, επειδή ορισμένα έγγραφα αναφέρονται σε Μονή
και άλλα πάλι σε ναό. Ενδιαφέρουσα είναι η πληροφορία ενός εγγράφου του
1806, ότι βορειοδυτικά της εκκλησίας ήταν την εποχή εκείνη ορατά τα
ερείπια προγενέστερου ναού, χωρίς ωστόσο να μπορεί να υποστηριχθεί με
σιγουριά πως πρόκειται για λείψανα του αρχικού κτηρίου135.
Στην παλαιοχριστιανική εκκλησία αποδίδονται και μερικά σωζόμενα
γλυπτά, τα οποία ξαναχρησιμοποιήθηκαν στο νεότερο κτίριο136. Πλάκες με
ανάγλυφα ζώα και πτηνά ήταν άλλοτε εντοιχισμένες σαν "ζωοφόρος-
κοσμήτης" στο Ναό, στους εξωτερικούς τοίχους κατά τις παλαιότερες
απόψεις, αλλά στο εσωτερικό κατά τις πρόσφατες137 καί του έδωσαν, τον
περασμένο τουλάχιστον αιώνα, το όνομα "Κιβωτός"138. Τα γλυπτά αυτά, όπως
και άλλες βυζαντινές αρχαιότητες της πόλης, είχαν μεταφερθεί στο Βυζαντινό
Μουσείο Αθηνών και επαναπατρίστηκαν τελευταία στο Μουσείο Βυζαντινού
Πολιτισμού της Θεσσαλονίκης. Δεν είναι διαπιστωμένο ή τουλάχιστον δεν
έχει ερευνηθεί αρκετά αν βρέθηκαν αποτοιχισμένα λόγω καταστροφής ή αν
αποσπάσθηκαν και για ποιο λόγο από το κτίριο.
Δύο κορινθιακά κιονόκρανα έχουν χρησιμοποιηθεί στο τρίβηλο της δυτικής
στοάς, το οποίο τονίζει την είσοδο στο Ναό και σε διάφορα σημεία της
τοιχοποιίας τμήματα θωρακίων και πεσσίσκων, τα οποία είχαν παλαιότερα
χρονολογηθεί γύρω στα 400 μ.Χ., ή και στον 8ο-9ο αι. 139 αλλά κατά την πιο
πρόσφατη άποψη, για στυλιστικούς λόγους, αλλά και λόγω της διάδοσης της
λατρείας του Αγίου Μηνά την εποχή αυτή, στα τέλη του 5ου ή στις αρχές του
140
6ου αι. . Μονολιθικός άμβωνας από ατράκιο λίθο, επταγωνικός με τέσερεις
βαθμίδες και αχιβαδωτές κόγχες στις πλευρές του, ο οποίος επίσης έχει
133
Για την γειτονιά της Τουρκοκρατίας βλ. · Δημητριάδης, Τοπογραφία, 73-75. Την πρόταση
για την άλλη θέση του Yanik Manastir κάνει στη βιβλιοκρισία του για την εργασία του Β.
Δημητριάδη
134
ο · Θεοχαρίδης, Γ.Ι., Βιβλιοκρισίαι, Μακεδόνικα 23 (1983), 375-408.
Βλ. · Mantopoulou-Panagiotopoulou, Th., The Monastery of Aghios Menas in Thessaloniki,
DOP 50 (1996), 239-262, εικ. 1-5.
135
136
ό.π., 247-248.
Για τα αρχιτεκτονικά αυτά γλυπτά, βλ. · Καμπούρη-Βαμβούκου, Μ., Αρχιτεκτονικά
γλυπτά από τον Αγιο Μηνά Θεσσαλονίκης, ACIEB 10 (1980), τ.Β', 225-240, πίν.1-6, όπου και η
προγενέστερη βιβλιογραφία.
138
Βλ. · Καμπούρη-Βαμβούκου, Μ., ό.π., 228
139
Βλ. · Βασδραβέλλης, Ι.Κ., ό.π., 422
Η χρονολόγηση είναι του · Taftali, Topographie, 176-177, ο οποίος βλέπει στην αυλή του
Ναού λείψανα και άλλων γλυπτών και κιονόκρανων.
140
Βλ. · Καμπούρη-Βαμβούκου, Μ., ό.π., 232-233.
50
χρονολογηθεί στον 6ο αλλά και στον 8ο-9ο αι., έχει τοποθετηθεί στο Ιερό εν
είδει επισκοπικού θρόνου του συνθρόνου141.
Δεν είναι απόλυτα σίγουρο πως ο Ναός ήταν αφιερωμένος από την αρχή
στη λατρεία του Αγίου Μηνά και έχει επισημανθεί η πιθανότητα να έφερε
αρχικά το όνομα της Παναγίας, με βάση μια αναφορά σε Ναό της Παναγίας,
κοντά στο λιμάνι, στη διήγηση των Θαυμάτων του Αγίου Δημητρίου142.
Οι πληροφορίες που έχουμε από τους περιηγητές είναι λίγες, αλλά

αρκετά σημαντικές για την ιστορία του Ναού. Πιθανότατα το μνημείο δεν
τραβούσε την προσοχή, των επισκεπτών, αν και σε κεντρικό σημείο της πόλης
-πολύ κοντά στο λιμάνι και μέσα στην εμπορική αγορά-, καθώς βρισκόταν
στο κέντρο ενός οικοδομικού τετραγώνου, άρα δεν ήταν εντελώς ορατό, δεν
είχε έντονες αρχιτεκτονικές ή διακοσμητικές ιδιομορφίες που να έλξουν το
ενδιαφέρον των ξένων και ήταν τόπος χριστιανικής λατρείας, τον οποίο οι
Τούρκοι συνήθως δραγουμάνοι-συνοδοί των περιηγητών δεν είχαν λόγους να
επιδείξουν.
Από το Souciet (23) μαθαίνουμε πως το 18ο αι. ο Άγιος Μηνάς είναι
ενοριακός ναός από τους κυριότερους στη Θεσσαλονίκη, πληροφορία που
επιβεβαιώνει τη χρήση του μνημείου από τους Χριστιανούς στη διάρκεια της
Τουρκοκρατίας. Ως καλός καθολικός ο Souciet ίσως ενδιαφέρθηκε για το Ναό
αυτό στον οποίο συλλατρευόταν, εκτός από τον άγιο Μηνά, και ο Αγιος
Βικέντιος από την Ισπανία και ο Αγιος Βίκτωρας από την Ιταλία143.
Λίγο αργότερα ο Ναός καταστρέφεται από πυρκαγιά και ερειπώνεται, όπως
αναφέρει ο Cousinéry (38), ο οποίος γράφει: "είναι πάνω από εξήντα χρόνια
που κάηκε". Η αναφορά αυτή οδηγεί στην πυρκαγιά του Ναού στα 1770 από
το βομβαρδισμό της ξένης φρεγάτας. Ο Cousinéry παρέμεινε ως πρόξενος στη
Θεσσαλονίκη από το 1786 έως το 1793 και ξαναήρθε στα 1814. Το κείμενο
του εκδίδεται για πρώτη φορά στα 1828-1832. Είναι λογικό να υποθέσει
κανείς ότι με τα εξήντα χρόνια από την εποχή της πυρκαγιάς υποννοεί την
εποχή που επεξεργάζεται το κείμενο του για την έκδοση144.
141
Βλ. · Sodini, J,P., Sculpture architecturale, 290-297. Αναλυτικά εξετάζονται τα τυπολογικά
και μορφολογικά στοιχεία του άμβωνα από τον · Jakobs, P.H.F., Die frühchristlichen Ambone
Griechenlands, Bonn 1987,125-128,334-335, σχ.126-127, jrìv.l39a-b, (στο εξής: Jakobs, Ambone), ο
οποίος τον χρονολογεί για στυλιστικούς και ιστορικούς λόγους στα τέλη του 8ου ή στις αρχές του
9ου
142
αι. Ο Jakobs παραθέτει και ένα σχέδιο του άμβωνα, που δημοσιεύθηκε το 1883.
Την επισήμανση αυτή κάνει ο · Μπακιρτζής, Χ., Η θαλάσσια οχύρωση της Θεσσαλονίκης,
βυζαντινά 7 (1975), 289-334, πίνακες 461-477. Για την εκκλησία της Θεοτόκου κοντά στην
Εκκλησιαστική Σκάλα, βλ. · Janin, Les églises, 384.
143
144
Βλ. · Μαντοπούλου, Θρησκευτική Αρχιτεκτονική, 87-88.
Στο χειρόγραφο του 1885 αναφέρεται πως ο βομβαρδισμός έγινε πριν από περίπου διακόσια
χρόνια, δηλ. το 1685-90, βλ. · Βασδραβέλλης, Ι.Κ., ό.π. 421-424, όπου όμως μεταφέρεται και η
51
Ο Cousinéry βλέπει τα ερείπια της όμορφης εκκλησίας, στην άκρη της

φράγκικης γειτονιάς, καθώς πάει κανείς στο τελωνείο και σημειώνει την
ύπαρξη του μεγάλου δόμου από ατράκιο, που φαίνεται πως κάποτε χρησίμευε
σαν άμβωνας στην εκκλησία, αλλά σήμερα έχει μεταφερθεί στην περιοχή του
εξωτερικού τείχους, γιατί "οι Έλληνες κατασκευάζουν πια τους άμβωνες τους
κατά τον ευρωπαϊκό τρόπο". Πολύ κοντά και λίγο νοτιοδυτικά από το Ναό
βρισκόταν τμήμα του θαλάσσιου τείχους του παλιού λιμανιού της πόλης. Θα
πρέπει λοιπόν, μάλλον ξεκαθαρίζοντας τα ερείπια, να είχε μεταφερθεί ο
άμβωνας λίγο πιο πέρα.
Στην αυλή της εκκλησίας, που έχει στο μεταξύ ξανακτισθεί και εγκαινιασθεί
τον Ιούνιο του 1806, βλέπει τον άμβωνα ο Leake (32) το Νοέμβριο της ίδιας
χρονιάς. Θεωρεί πως είναι ένας από τους αρχαιότερους στη Θεσσαλονίκη
και προσθέτει ακόμη ότι οι Έλληνες αποκαλούν τους άμβωνες "βήματα". Η
μεταφορά και χρησιμοποίηση του άμβωνα μέσα στο Ιερό πρέπει να οφείλεται
λοιπόν στη νέα ανέγερση του Ναού στα 1852.
Ο Camus (64) φαίνεται πως δεν τον επισκέπτεται, καθώς μιλάει αόριστα για
την ύπαρξη χριστιανικού κτηρίου μικρής σημασίας στα δυτικά της Αγίας
Σοφίας. ,
Ο Meyer (66) αναφέρει ότι ο Ναός, στον οποίο σώζεται ένας άμβωνας,
κτίστηκε αρχικά στον 9ο αι. και μετά την καταστροφή του ξανακτίσθηκε σε
μοντέρνο ρυθμό. Πιθανότατα όμως βασίζει τη χρονολόγηση του στο κείμενο
του Tafrali, ο οποίος πίστευε πως τότε ιδρύθηκε ο Ναός.
Αγιος Παντελεήμων
(πίν. VI)
Ο Ναός του Αγίου Παντελεήμονα ανήκει στον τύπο του σύνθετου

τετρακιόνιου σταυροειδούς εγγεγραμμένου ναού145 με στοά στις τρεις
πληροφορία για καταστροφή από πυρκαγιά του 1770, την οποία δημοσιεύει ο · Tafel, T.L.F., De via
militari
145
romanorum Egnaüa, qua Illyricum, Macedonia et Thracia, Tübingen 1841 (London 1972), 142.
Για το μνημείο υπάρχουν σποραδικές αναφορές σε διάφορες δημοσιεύσεις και όχι ειδική
μελέτη. Βλ. · Tafrali, Topographie, 178-179 και 199, ο οποίος αναφέρει, ίσως από σύγχυση,
εκκλησία και Μονή Αγίου Παντελεήμονα, · Diehl, Monuments, 165-175, εικ. 73-76, για
αρχιτεκτονική περιγραφή του μνημείου της τελευταίας φάσης της Τουρκοκρατίας πριν από τις
σύγχρονες επεμβάσεις, και συνοπτικά · Janin, Les églises, 403-404, και · Βοκοτόπουλος, Π.Λ., Οι
μεσαιωνικοί ναοί της Θεσσαλονίκης και η θέση τους στα πλαίσια της βυζαντινής ναοδομίας, Η
Θεσσαλονίκη μεταξύ Ανατολής και Δύσεως, Πρακτικά συμποσίου τεσσαρακονταετηρίδος της
Εταιρείας Μακεδόνικων Σπουδών, 30.10-1.11 1980, 97-110, πίν.5, και · τ.ίδ. Church Architecture in
Thessaloniki in the 14th Century. Remarks on the Typology, Colloque Serbo-grec, 107-116, πίν.1-8,
στην · Englert, Umgangskirche, κυρίως 106 κ.ε., για τυπολογική εξέταση. Σύντομη περιγραφή σε ·
Μαρκή, Ε., Ο ναός του Αγίου Παντελεήμονα, 9η Εφορεία, Μνημεία, 95-98, καθώς και ·
52
πλευρές, την βόρεια, δυτική και νότια, το μεγαλύτερο μέρος της οποίας όμως
δεν σώζεται σήμερα. Γενικά θεωρείται πως το νότιο τμήμα τη στοάς κατέπεσε
στα τέλη του περασμένου αιώνα, ενώ το βόρειο στις αρχές του 20ου αι. Η
ύπαρξη της στοάς ήταν γνωστή από τα σχέδια αποτύπωσης του 1890 των
Schultz & Barnsley της αγγλικής επιστημονικής αποστολής, αντίγραφα των
οποίων φυλάσσονται στη Βρετανική Σχολή Αθηνών. Η κατεδάφιση της σε
τουρκική εποχή επιβεβαιώθηκε κατά τις εργασίες αποκατάστασης το
1953.Ανασκαφικά εντοπίσθηκε στις επόμενες εργασίες συντήρησης και
αποκατάστασης146. Τελευταία υποστηρίχθηκε ότι η καταστροφή της μπορεί
να αναχθεί στην αρχική φάση μετατροπής του Ναού σε τζαμί, στις αρχές του
16ου αι., άποψη η οποία ωστόσο αναιρείται από φωτογραφία του τέλους του
19ου αι., στην οποία απεικονίζεται η νότια πλευρά με τη στοά και τον τρούλο
στο μέσο της147. Διατηρούνται μόνον οι δύο απολήξεις της στην ανατολική
πλευρά, που αποτελούν τα παρεκκλήσια εκατέρωθεν του Ιερού. Από τους
αρχικούς έξη τρούλους σήμερα σώζονται μόνον οι δύο, δηλ. ο κεντρικός και
αυτός του νάρθηκα, ενώ τέσσερεις ακόμη υπήρχαν στη στοά - από ένας στη
βόρεια & νότια πλευρά και άλλοι δύο στις γωνίες της δυτικής στοάς.
Οι κίονες και τα κιονόκρανα του κεντρικού τρούλου είναι σε δεύτερη
χρήση και προέρχονται από παλαιότερα κτίρια148. Ένα μαρμάρινο
αρχιτεκτονικό μέλος ρωμαϊκής εποχής λαξευμένο σε δεύτερη χρήση, αλλά
ημιτελές, το οποίο βρέθηκε κατά τις εργασίες αποκατάστασης του 1974-75
εντοιχισμένο μαζί με άλλα δύο αρχιτεκτονικά κομμάτια, φέρει το περίγραμμα
ανδρικής γενειοφόρου μορφής, η οποία ερμηνεύθηκε ως Χριστός από
απεικόνιση πιθανόν της Δέησης και χρονολογήθηκε στις αρχές του Μου αι.
149
Τοιχογραφίες αποκαλύφθηκαν μετά την καθαίρεση των τουρκικών

επιχρισμάτων στα 1953: στο νάρθηκα και στον κυρίως ναό ανήκουν στην
Κουρκουτίδου-Νικολαίδου, Ε. & Τούρτα, Α., Περίπατοι στη Βυζαντινή Θεσσαλονίκη, Αθήνα

1997,45-47, εικ.44-47.
146
Οι εργασίες αποκατάστασης έγιναν από τον Σ.Πελεκανίδη, βλ. · Courbin, P., BCH 78
(1954), Chron.1953,138&140, ενώ για τις ανασκαφές βλ. · Λαζαρίδης, Π., ΑΔ 29 (1973-74), Β2,
748-751, σχ.5-8, πίν. 544-546, καθώς και · Κουρκουτίδου-Νικολαίδου, Ε. & Μαυροπούλου-
Τσιούμη, Χ., ΑΔ 29 (1973-74), Β2, 284.
147
Βλ. · Ιωαννίδου, Ν., Ιστορική τοποθέτηση και αρχές επέμβασης από τη μελέτη στερέωσης
του Ναού του Αγ.Παντελεήμονα, Αναστηλώσεις Βυζαντινών & Μεταβυζαντινών μνημείων,
Πρακτικά Διεθνούς Συμποσίου Θεσσαλονίκης 1985, Θεσσαλονίκη 1986,131-145, εικ 1-8, σχ.α-δ,
και · Ιωαννίδου, Ν. & Τραγανού-Δεληγιάννη. Ο., Ναός Αγίου Παντελεήμονα, Στοιχεία
τεκμηρίωσης επεμβάσεων, 7ο Συμπόσιο Βυζαντινής και Μεταβυζαντινής Αρχαιολογίας και
Τέχνης, Αθήνα 1987, 34-35. Η φωτογραφία που αναιρεί τον ισχυρισμό δημοσιεύεται στη σ. 139 και
εικ. 3 του πρώτου παραπάνω άρθρου,
148
149
Για τα κιονόκρανα βλ. · Sodini, Sculpture architecturale, 214, 226.
Για το ένα κομμάτι που έσωζε την ανάγλυφη αυτή μορφή βλ. · Μέντζου, Α., Ημιτελές
ανάγλυφο από τη Θεσσαλονίκη, Αφιέρωμα στη μνήμη Στ. Πελεκανίδη, 260-269, εικ. 1-2.
53
εποχή της Τουρκοκρατίας, όμως στην πρόθεση και στο διακονικό σώζονται
τοιχογραφίες με παραστάσεις της Παναγίας με τον Χριστό, Διακόνων, Αγίων
και Ιεραρχών, οι οποίες έχουν χρονολογηθεί στα τέλη του 13ου-στις αρχές
του 14ου αι.150. Πρόσφατα αποκαλύφθηκαν και άλλα τμήματα τοιχογραφίας
του 13ου αι., κατά την καθαίρεση κονιαμάτων στο βόρειο παρεκκλήσιο151
Η εκκλησία μετατράπηκε σε μωαμεθανικό τέμενος γύρω στα 1500 από
τον Ishak Celebi, καδή στη Θεσσαλονίκη εκείνη την εποχή από τον οποίο
δίνεται και η ονομασία Ishakiye τζαμί, ή μετά από τα μέσα του 16ου αι. κατά
μία άλλη εκδοχή, που βασίζεται σε σημειώματα κωδίκων χρονολογημένα
μετά το 1548 και το όνομα του τζαμιού προέρχεται από τη βυζαντινή
ονομασία της152. Επιδιορθώσεις του μνημείου αναφέρονται στα 1858 και στα
1910-12.
Το θέμα της ταύτισης και αφιέρωσης του μνημείου απασχόλησε πολύ
την έρευνα. Ο Γ.Ι.Θεοχαρίδης, εξετάζοντας σημειώσεις σε κώδικες με το
νομικό έργο του Ματθαίου Βλαστάρι, μοναχού στη Μονή Περιβλέπτου,
επιγράμματα, επιστολές, επαινετικούς λόγους, το Συνοδικό της μητροπόλεως
Θεσσαλονίκης και άλλους κώδικες, ταύτΙσε το Ναό με το Καθολικό της
Μονής της Περιβλέπτου του κυρ Ισαάκ και απέδωσε την ίδρυση της στις
αρχές του 14ου αι. από τον μοναχό Ισαάκ, ο οτΐοίος πρέπει να είναι ο
μητροπολίτης Θεσσαλονίκης Ιάκωβος, που μετά τη λήξη της αρχιερατείας του
εμόνασε153.
Έτσι, η παράσταση του Αγίου Ιακώβου του Αδελφόθεου στην κόγχη του
διακονικού θεωρήθηκε ότι εκφράζει τον σεβασμό προς τον πρώτο επίσκοπο
Ιεροσολύμων και συνώνυμο του κτήτορα154.
Νεότερες έρευνες155 έδειξαν ότι ορισμένα από τα σημειώματα, στα οποία
βασίσθηκε αυτή η ταύτιση και χρονολόγηση, είναι αντιγραμμένα από
κώδικες του 12ου και 13ου αι. και ακόμη πως η Μονή Περιβλέπτου
αναφέρεται σε έγγραφα του 11-12ου αι. και για τον λόγο αυτό δεν μπορεί να
150
Βλ. · Courbin, P., ό.π., 140. Στυλιστική ανάλυση, ερμηνεία και χρονολόγηση δόθηκε από
την · Τσιτουρίδου, Α., Les fresques de l'église Saint Panteleimon à Salonique, Zografó (1975), 14-20,
εικ. 1-7, (στα σερβικά με γαλλική περίληψη), και · τ.ίδ., La peinture monumentale à Salonique
pendant la première moitié du XlVe siècle, Colloque Serbo-grec, 9-19, εικ. 1-12. Στα τέλη του 13ου αι.
τοποθετούνται
151
οι τοιχογραφίες από την · Μαυροπούλου-Τσιούμη, 1992,123-126.
152
Βλ. · Μαυροπούλου-Τσιούμη, Χ., ΑΑ 37 (1982), Β2, 289.
Η πρώιμη μετατροπή κατά τον · Kiel, Turkish Monuments, 140-141 και τον · Δημητριάδη,
Τοπογραφία, 304, η υστερότερη κατά τον · Θεοχαρίδη, Γ.Ι., Ο Ματθαίος Βλάσταρις και η μονή
του
153
κυρ Ισαάκ εν Θεσσαλονίκη, Byzmtion 40 (1970), 437-459, παρένθετος χάρτης.
Βλ. · θεοχαρίδης, Γ.Ι., ό.π .Για τη Μονή Περιβλέπτου βλ. και · Janin, Les églises, 386-388,
όπου
154
και σχετική βιβλιογραφία, καθώς και · Tafrali, Topographie, 200-201.
155
Βλ. · Τσιτουρίδου, Ά., ό.π., 17, εικ. 4.
Βλ. · Δημητριάδης, Τοπογραφία, 304 και κυρίως υποσ. 95, εικ. 101, καθώς και · Goulaki-
Voutira, Α., Identifizierung, 258-259.
54
κτίσθηκε από το μητροπολίτη Ιάκωβο, γεγονός που παραδέχθηκε και ο ίδιος ο

Γ.Ι.Θεοχαρίδης, αλλά διατυπώνοντας και μία αόριστη σκέψη για πιθανότητα
ανοικοδόμησης στον 14ο αι. στη θέση αυτή της Μονής Περιβλέπτου από τον
μητροπολίτη Ιάκωβο156. Οι ανασκαφικές έρευνες στο Ναό δεν έδωσαν τέτοια
στοιχεία. Οι ειδικοί συνεχίζουν όμως να αναφέρονται στην ταύτιση με την
μεσοβυζαντινή Μονή, αν και τα στοιχεία της αρχιτεκτονικής καθώς και του
γλυπτού και ζωγραφικού διακόσμου του Αγίου Παντελεήμονα παραπέμπουν
στον 14ο αι.
Ο Ναός του Αγίου Παντελεήμονα, αν και βρίσκεται στο κέντρο της

πόλης -λίγο δυτικότερα από την Αψίδα του Γαλερίου και τη Ροτόντα- δεν
απασχόλησε ιδιαίτερα τους περιηγητές, ίσως επειδή την προσοχή τους
αποσπούσαν τα σημαντικά αυτά γειτονικά του κτίρια. Έτσι οι κύριες
αναφορές από περιηγητές σε αυτόν οφείλονται στο γεγονός ότι στην αυλή του
υπήρχε τμήμα ενός ιδιαίτερα σημαντικού μνημείου. Παρατίθενται εδώ μόνον
οι αναφορές σε Ναό του Αγίου Παντελεήμονα. Στη Μονή του κυρ Ισαάκ
υπάρχει αναφέρεται μόνον ο Ιγνάτιος (7) στά 1405.
Στον 18ο αι. ο Pococke (24) βλέπει στην αυλή του τζαμιού ένα τμήμα
του μαρμάρινου άμβωνα της Ροτόντας , το οποίο άγνωστο πότε είχε
μεταφερθεί εκεί. Στο τμήμα αυτό, όπως λέει, σώζεται μέρος της κλίμακας και
"στις πλευρές του είναι σκαλισμένα τρία τόξα, που φέρονται από
κορινθιακούς κίονες, ενώ από κάτω υπάρχουν ανάγλυφα της Παρθένου και
άλλων Αγίων". Κρίνει πως πρέπει να είναι πρώιμο και να έγινε πριν ξεχαστεί
τελείως η τέχνη της γλυπτικής. Το σημαντικό σημείο στην διήγηση του
Pococke, του οποίου οι πληροφορίες είναι γενικά αξιόπιστες, είναι βέβαια το
γεγονός ότι αναφέρει ένα μνημείο γνωστό με το όνομα του Αγίου
Παντελεήμονα. Ποια παράδοση άκουσε; Ποιος του έδωσε αυτή την
πληροφορία;
Η αντίστοιχη αναφορά του Meyer (66), στα τέλη του 19ου αι., είναι πως
στην αυλή της Ροτόντας υπάρχει το μισό ενός άμβωνα από λευκό μάρμαρο, ο
οποίος είναι αξιοθαύμαστο παλαιοχριστιανικό έργο γλυπτικής, λόγω των
ανάγλυφων του, και ο οποίος πρέπει να χρονολογείται τον 5ο ή 6ο αι., ενώ το
άλλο μισό του μνημείου, με την παράσταση της Παρθένου με το μικρό Ιησού
στην αγκαλιά της βρίσκεται στην αυλή του Ναού του Αγίου Παντελεήμονα.
156
Βλ. · Θεοχαρίδης, Γ.Ι, Βιβλιοκρισίαι, Μακεδόνικα 23 (1983), 375-408, και κυρίως 390-
392.
157
Για τον άμβωνα αυτό βλ. παρακάτω, 116 κ.ε.
55
Είναι πια διαπιστωμένη και αποδεκτή η παράδοση πως το μνημείο είναι

αφιερωμένο στον Άγιο αυτόν.
Σε κατάλογο των τζαμιών της πόλης που παραθέτει ο Texier (43) στο τέλος
του κειμένου της περιγραφής του στα 1839, αναφέρει το Σανκιέ τζαμί, την
άλλοτε εκκλησία του Αγίου Παντελεήμονα, την οποία βλέπει ερειπωμένη,
γεγονός που επιβεβαιώνει την επιδιόρθωση του 1858.
Αντίστοιχα και ο Μ. Χατζηϊωάννου στα 1880 αναφέρει το Ισακιέ τζαμί,
πρώην Ναό του Αγίου Παντελεήμονα158, ενώ το 17ο αι. ο Celebi (9) αναφέρει
μόνον το όνομα του τζαμιού ".. .το Σακιγιέ τζαμί, οίκος λατρείας...".
Όλες αυτές οι μαρτυρίες συνηγορούν λοιπόν στην άποψη για την
αφιέρωση του Ναού αυτού στον Άγιο Παντελεήμονα και όχι για μία νέα
τυχαία ονομασία της άλλοτε Μονής της Περιβλέπτου του κυρ Ισαάκ και
Ishakiye τζαμιού, όταν το μνημείο αποδόθηκε πάλι στην χριστιανική λατρεία.
Υπό το πρίσμα αυτών των νέων στοιχείων περαιτέρω έρευνα θα μπορούσε
ίσως να εντοπίσει πρόσθετες ιστορικές λεπτομέρειες για τον βυζαντινό Ναό
του Αγίου Παντελεήμονα.
Αγία Σοφία
(πίν. νΠ-ΙΧ)
Η Αγία Σοφία, η "Μεγάλη Εκκλησία", η Μητρόπολη Θεσσαλονίκης, η

οποία αναφέρεται για πρώτη φορά στις πηγές σε έγγραφο του 795, είναι ναός
σταυροειδής τρουλαίος με περίστωο, το οποίο περιβάλλει το κεντρικό τμήμα
από τις τρεις πλευρές και αποτελείται από δύο κλίτη στα βόρεια και στα
νότια και από το νάρθηκα στα δυτικά. Στα ανατολικά υπάρχει τριμερές Ιερό,
το οποίο δεν καταλαμβάνει όλο το πλάτος του Ναού, έτσι ώστε οι χώροι της
πρόθεσης και του διακονικού να είναι εκτός των αξόνων των πλαγίων κλιτών.
Τα πλάγια κλίτη χωρίζονται με σειρές πεσσών και κιόνων από το κεντρικό
τμήμα, στο οποίο τέσσερεις μεγάλοι πεσσοί σχηματίζουν τις κεραίες του
σταυρού. Ο μεγάλος τρούλος έχει εξωτερικά τετράγωνο τύμπανο, κάθε
πλευρά του οποίου διατρυπάται από τρία παράθυρα. Η κάτοψη
επαναλαμβάνεται και στα υπερώα, τα οποία αρχικά καταλάμβαναν μόνον την
βόρεια και νότια πλευρά, ενώ αργότερα επεκτάθηκαν και πάνω από το
νάρθηκα.

56
Η Αγία Σοφία έχει υποστεί διάφορες επεμβάσεις στη διάρκεια των αιώνων,
οι οποίες αλλοίωσαν συχνά τη μορφή της, κυρίως στην ανωδομή και στη
δυτική πλευρά. Προκάλεσε, ήδη από τον περασμένο αιώνα, το ενδιαφέρον των
ερευνητών και έτσι υπάρχει πληθώρα σχετικών δημοσιεύσεων159.
Ο Ναός κτίσθηκε στη θέση μεγάλης πεντάκλιτης Βασιλικής του 5ου ή
των αρχών του 6ου αι., από την οποία έχουν ως τώρα εντοπισθεί ανασκαφικά
τμήματα των στυλοβατών των κλιτών, των εξωτερικών τοίχων και της αψίδας
του Ιερού160, έτσι ώστε να είναι δυνατή η αποκατάσταση της κάτοψης της.
Έχει διαπιστωθεί επίσης ο τρόπος ένταξης και χρησιμοποίησης των λειψάνων
αυτών κατά το κτίσιμο του Ναού161. Στην ίδια θέση υπάρχουν επίσης τα
λείψανα ενός κωνσταντίνειου κτίσματος και στην ευρύτερη περιοχή λείψανα
ρωμαϊκών θερμών, που χρησιμοποιήθηκαν και στην παλαιοχριστιανική
περίοδο162, καθώς και νυμφαίου, το οποίο ίσως μετατράπηκε σε Βαπτιστήριο
της Βασιλικής163.
Από τη βυζαντινή εποχή διασώζονται επίσης αρκετά λείψανα διαφόρων
φάσεων, κυρίως από προσκτίσματα και παρεκκλήσια στη βόρεια πλευρά, τα
οποία μας είναι γνωστά και από τις πηγές/ενώ το παλαιολόγειο πρόπυλο της
159
Ενδεικτικά αναφέρονται εδώ: η προδρομική αναφορά του · Texier, Architecture, 142-145,
πίν. 35-41, 26,1, η αναφορά του · Tafrali, Topographie, 165-168, 216, πίν. 24,2, η εξέταση του ·
Diehl, Monuments, 118-149, εικ.49-67, πίν. 35-49 με χρήσιμες πληροφορίες για το κτήριο πριν από
τις τελευταίες επεμβάσεις των Τούρκων, η εργασία του · Kalligas, Μ., Die Hagia Sophia von
Thessaloniki, Wurzfourg 1935. Σύντομη περιγραφή από τον · Κίσσα, Σ., Ο ναός της Αγίας Σοφίας,
9η Εφορεία, Μνημεία, 76-85, καθώς και · Κουρκουτίδου & Τούρτα, Α., Βυζαντινή Θεσσαλονίκη,
197-213, εικ. 237-258.
Πολύτιμη είναι για την αρχιτεκτονική του Ναού η διδακτορική διατριβή, που εκπονήθηκε το 1981
στο ΕΜΠ και δημοσιεύθηκε αρχικά στα αγγλικά: · Theocharidou, Κ., The Architecture of Hagia
Sophia, Thessaloniki, from its Erection up to the Turkish Conquest, Oxford 1988, και πρόσφατα με
ορισμένες συμπληρώσεις και μικρή βιβλιογραφική ενημέρωση και στα ελληνικά: · Θεοχαρίδου, Κ.,
Η αρχιτεκτονική του Ναού της Αγίας Σοφίας στην Θεσσαλονίκη, Από την ίδρυση του μέχρι
σήμερα, Αθήνα 1994 (στο εξής: Θεοχαρίδου, Αρχιτεκτονική Αγ.Σοφίας), όπου και αναλυτική
περιγραφή της αρχιτεκτονικής, της τυπολογίας και της κατασκευής του Ναού, 45-158, καθώς και
προγενέστερη βιβλιογραφία.
Συγκεντρωμένες βρίσκονται οι αρχαιολογικές μαρτυρίες στο άρθρο του · Μέντζου, Α.,
Συμβολή στην έρευνα του αρχαιότερου Ναού της αγίας Σοφίας Θεσσαλονίκης, Μακεδόνικα 21
(1981), 201-221, σχ.1-4, πίν. 1-2. Ειδικό ενδιαφέρον παρουσιάζει η αψίδα, για την αποκάλυψη της
οποίας βλ. · Πελεκανίδης, Στ., ΑΛ 17 (1961/62), Β2,256, σχ. 1,3, πίν. 311 α-γ, και για την
ιδιαιτερότητα της μορφής της βλ. την ανακοίνωση της · Snively, CS., Apsidal Crypts in Macedonia:
Possible Places of Pilgrimage, A CIAC 12 (1991), την οποία ευχαριστώ θερμά για την παραχώρηση
αντιγράφου.
161
Κατά τις πρόσφατες εργασίες στο Ναό και στον περίβολο δόθηκε η ευκαιρία για
λεπτομερέστερη
162
εξέταση, βλ. · Θεοχαρίδου, Αρχιτεκτονική Αγ.Σοφίας, 32-39.
Συγκεντρωμένες οι παλιότερες ανασκαφές των Πελεκίδη, Ε., Καλλιγά, Μ., Πελεκανίδη, Στ.,
Δροσογιάννη, Φ., και οι πιο πρόσφατες της ΙΣΤ Εφορείας και της 9ης Εφορείας, που δίνουν την
εικόνα για μερικά από τα κτίσματα της περιοχής, βρίσκονται στο άρθρο της · Μαρκή, Ε., Η Αγία
Σοφία και τα προσκτίσματα της μέσα από τα αρχαιολογικά δεδομένα, Θεσσαλονικέων Πόλις 1
(1997), σχ. ΙΑ, εικ. 1-12.
163
Η πιθανότατη αυτή υπόθεση, για την οποία χρησιμοποιήθηκαν και αδημοσίευτα ως τώρα
αρχειακά έγγραφα, διατυπώθηκε πρόσφατα από την · Ασημακοπούλου-Ατζακά, Π., Τα
προβλήματα του χώρου νότια από το ναό της Αγίας Σοφίας στη Θεσσαλονίκη, Θεσσαλονικέων
Πόλις 1 (1997), 62-71, εικ. 1-16.
57
δυτικής πλευράς του περιβόλου το γνωρίζουμε από παλαιά σχέδια και

φωτογραφίες164. Είναι γνωστό από τις πηγές και από τα ανασκαφικά ευρήματα
ότι στην βυζαντινή εποχή η Αγία Σοφία αποτελούσε το κέντρο της
εκκλησιαστικής διοίκησης, όπου πιθανότατα βρισκόταν το αρχείο της 165 και
περιβαλλόταν από κτήρια εκκλησιαστικά, λατρευτικά και δημόσια.
Στο εσωτερικό του Ναού σώζονται οι γνωστές ψηφιδωτές παραστάσεις
με την Ανάληψη στον τρούλο και την ένθρονη Παναγία με το μικρό Χριστό
στο τεταρτοσφαίριο της αψίδας, με τις οποίες επίσης έχουν ασχοληθεί πολύ
οι ερευνητές, διατυπώνοντας ποικίλες απόψεις κυρίως για την χρονολόγηση
τους με βάση τις επιγραφές τους, αλλά και στυλιστικά χαρακτηριστικά166. Η
παράσταση της αψίδας, που αρχικά έφερε σταυρό, χρονολογείται από
επιγραφές-μονογράμματα του αυτοκράτορα Κωνσταντίνου Στ', της μητέρας
του Ειρήνης και του μητροπολίτη Θεοφίλου στα τέλη του 8ου αι. Αργότερα
αντικαταστάθηκε ο σταυρός από την ένθρονη Παναγία, της οποίας το πάνω
τμήμα χρειάστηκε επιδιόρθωση σε μεταγενέστερη εποχή, κατά την τελευταία
άποψη στον 9ο αι., ενώ κατά τις παλαιότερες στον Ilo ή 12ο αι.167.
Το τμήμα της κτητορικής επιγραφής του αρχιεπισκόπου Παύλου στη βάση του
ψηφιδωτού της Ανάληψης στον τρούλο, για την οποία πιστεύεται πως πρέπει
να είναι παλαιότερη από την παράσταση αποτελεί επίσης θέμα επιστημονικής
συζήτησης168. Γενικά η επικρατέστερη άποψη πάντως είναι πως το ψηφιδωτό
χρονολογείται στα τέλη του 9ου αι.
164
Βλ. · Θεοχαρίδου, Αρχιτεκτονική Αγ.Σοφίας, 39-42, όπου και η παλαιότερη Βιβλιογραφία.
Το πρόπυλο φαίνεται πως υπέστη ζημίες από την πυρκαγιά του 1890 και κατεδαφίστηκε κατά τις
εργασίες αναστήλωσης των αρχών του αιώνα μας, ενώ δύο από τα κιονόκρανα του
χρησιμοποιήθηκαν τότε στη δυτική είσοδο του Ναού. Για τα κιονόκρανα βλ. · Βελένης, Γ.,
Τέσσερα πρωτότυπα κιονόκρανα στη Θεσσαλονίη, ACIAC 10 (1980), Θεσσαλονίκη 1984, τ. II,
669-679, εικ. 1-12.
165
Στις πρόσφατες έρευνες στα υπερώα του Ναού βρέθηκαν πολλά μολυβδόβουλλα της
εκκλησιαστικής διοίκησης, βλ. · Κίσσας, Σ., Μολυβδόβουλλα από τα υπερώα της Αγ,Σοφίας
Θεσσαλονίκης, στο Studies in Byzantine Sigiüography 2 (1990), 185-202.
166
Ήδη από τον περασμένο αιώνα, αμέσως μετά την πυρκαγιά, δημοσιεύονται εργασίες για τα
ψηφιδωτά, για περιγραφή της εποχής και αναφορά στη σχετική βιβλιογραφία βλ. · Diehl,
Monuments, 136-147, εικ. 57-67. Τα πρώτα σχέδια τους έχουν δοθεί το 1864 από τον · Texier,
Architecture, πίν.40-41, και αργότερα από τον Le Tourneau, στο · Diehl, Monuments, πίν.44-49. Για
σύντομη περιγραφή και ανάλυση των ψηφιδωτών βλ. · Μαυροπούλου-Τσιούμη 1992, 88-100.
167
Ο · Cormack, R., Ninth Century monumental Painting and Mosaic in Thessaloniki,
(δακτυλογρ.διδακτ.διατρ.), London 1968,34-64,228-241, και · τ.ίδ., The Apse Mosaics of S.Sophia
at Thessaloniki, ΔΧΑΕ, περ,Α, τ.Γ (1980-81), 111-135, πίν. 19-22, χρονολογεί την Παναγία στο α'
μισό του 1 Ιου αι., ο · Pelekanidis, St, Bemerkungen zu den Altarmosaiken der Hagia Sophia zu
Thessaloniki und die Frage der Datierung der Platytera, Βυζαντινά 5 (1973), 29-47, πίν. 1-5, στο β'
μισό του 12ου αι. και η · Μαυροπούλου-Τσιούμη 1992, 99, στον 9ο αι.
Για τις επιγραφές της αψίδας βλ. · Spieser, Inscriptions 1973,159, πίν. Π,Ι και Feissel &, Spieser,
Inscriptions-Supplement,
168
334-335.
Βλ. · Θεοχαρίδου, Κ., Τα ψηφιδωτά του τρούλου στην Αγία Σοφία Θεσσαλονίκης. Φάσεις
και προβλήματα χρονολόγησης, ΑΔ 31(1976), Α', 265-275, πίν. 61-66, και · Μπακιρτζή, Χ.,
Νεώτερες παρατηρήσεις στην κτιτορική επιγραφή του τρούλλου της Αγίας Σοφίας Θεσσαλονίκης,
Βυζαντινά 11 (1982), 165-180, σχ. 1-6, φωτ. 2-8, καθώς και · Θεοχαρίδου, Αρχιτεκτονική
Αγ.Σοφίας, 189-196, όπου και η προγενέστερη βιβλιογραφία.
58
Στο νάρθηκα υπάρχουν τοιχογραφίες του 1 Ιου αι. με παραστάσεις τοπικών

Αγίων και μονάχων .
Από τον γλυπτό διάκοσμο του Ναού, ο οποίος προέρχεται εν μέρει
μάλλον από την Βασιλική, σώζονται στη θέση τους τα κιονόκρανα των
κιόνων του ισογείου, γείσα και κοσμήτες, καθώς και δύο θυρώματα. Έχουν
αντικατασταθεί τα κιονόκρανα στα υπερώα και έχουν μεταφερθεί τα
θωράκια του Ναού, πολλά από τα οποία βρέθηκαν σε δεύτερη χρήση ως
στρώσεις δαπέδων. Ο κυρίως Ναός έφερε εσωτερικά ορθομαρμάρωση μέχρι
ένα ύψος.
Το κτήριο έχει χρονολογηθεί ως τώρα από τον 4ο έως τον 8ο αι.,
ωστόσο η επικρατέστερη άποψη τα τελευταία χρόνια το τοποθετεί στις αρχές
του 7ου αι., ενώ έχουν διακριθεί διάφορες κατασκευαστικές φάσεις170, οι
οποίες εν μέρει οφείλονται σε ζημίες από σεισμούς.
Στην εποχή της φράγκικης κατάκτησης (1204-1224) η Αγία Σοφία χρησίμευσε
ως καθεδρικός ναός171. Η μετατροπή σε τζαμί από τον Ibrahim Pasa με
διατήρηση του ονόματος της -οι Τούρκοι το ονόμαζαν πάντοτε Αγιασοφιά
τζαμισί-, έγινε το 1523/24 σύμφωνα με την επιγραφή, που υπήρχε στη δυτική
είσοδο και σήμερα δεν σώζεται, αλλά την γνωρίζουμε από παλαιές
φωτογραφίες172. Οι κυριότερες τουρκικές προσθήκες, εκτός από τον μιναρέ
στη ΝΔ γωνία, ήταν ένα προστώο κατά μήκος της δυτικής πλευράς εξωτερικά
και πύργος ανόδου ή τουλάχιστον ένα τμήμα του στη ΒΔ γωνία. Παλαιότερες
απόψεις θεωρούν τη βάση του πύργου βυζαντινή και το επάνω τμήμα
τουρκικό και ερμηνεύουν το κτίσμα ως κωδωνοστάσιο, το οποίο μετατράπηκε
σε μιναρέ, ενώ πρόσφατα ερμηνεύθηκε και ως ο πρώτος μιναρές, που κτίσθηκε
από τον Ιμπραχήμ πασά, αφήνοντας ωστόσο έτσι ανοικτό το πρόβλημα της
173
ανέγερσης του μιναρέ στη ΝΔ γωνία .
169
Οι τοιχογραφίες αποκαλύφθηκαν κατά την διάρκεια εργασιών απόφραξης των τοξωτών
ανοιγμάτων του νάρθηκα, βλ. · Πελεκανίδης, Στ., Νέαι έρευναι εις την Αγίαν Σοφίαν
Θεσσαλονίκης και η αποκατάστασις της αρχαίας αυτής μορφής, ACIEB 9 (1953), 404-407, πίν. 81-
83.
170
Αναφέρονται συχνά ως συγκριτικό υλικό σε ειδικά άρθρα για τη ζωγραφική της εποχής.
Η · Θεοχαρίδου, Αρχιτεκτονική Αγ.Σοφίας, 63-118 διακρίνει τέσσερεις κύριες φάσεις και
χρονολογεί την πρώτη στις αρχές του 7ου αι. -πιθανότατα μετά το σεισμό του 618 οπότε μπορεί να
καταστράφηκε η μεγάλη Βασιλική, τη δεύτερη μετά το σεισμό του 691, την τρίτη γύρω στα μέσα
του 10ου αι. και την τέταρτη στον 11ο-12ο αι. Η · Englert, Umgangskirche, κυρίως 93-95, στην
τυπολογική
171
εξέταση της τείνει προς μια χρονολόγηση στον 8ο αι.
Στοιχεία για την μετατροπή σε καθεδρικό ναό, βλ. · Janin, R., L' église latine à Thessalonique
de 1204 à la conquête nuque, REB 16 (1958), 206-216.
172
H πιο πρόσφατη και διορθωμένη ανάγνωση της επιγραφής στον · Δημητριάδη, Τοπογραφία,
288-292,
173
εικ. 82-85.
Η · Θεοχαρίδου, Αρχιτεκτονική Αγ.Σοφίας, 42-44 πιστεύει πως η τοιχοδομία ανήκει σε μία
φάση πρώιμης τουρκικής εποχής, χωρίς να αποκλείει μεταγενέστερη επισκευή στο υψηλότερο
τμήμα.
59
Μεγάλη ζημία υπέστη ο Ναός στην πυρκαγιά του 1890174. Εργασίες επισκευής
και εξωραϊσμού άρχισαν το 1908 και τελείωσαν το 1911, αλλά πολλές από
τα νέες προσθήκες απομακρύνθηκαν μετά από την απελευθέρωση το 1912175.
Τον Φεβρουάριο του 1941 καταστράφηκε τμήμα της ΒΔ γωνίας του τρούλου
και των υπερώων, ο τρουλίσκος του ΒΔ πύργου και τμήμα του προστώου176.
Τέλος, ρηγματώσεις και πρόβλημα στα ψηφιδωτά του τρούλου προκλήθηκαν
από τον τελευταίο σεισμό του 1978177. Οι αναγκαίες ερευνητικές και
αναστηλωτικές εργασίες, που ακολούθησαν178, έφεραν στο φως πολλά νέα
στοιχεία.
Η Αγία Σοφία ως αρχιεπισκοπική εκκλησία της Θεσσαλονίκης έπαιξε
κύριο ρόλο και στη διαμόρφωση λειτουργικού τυπικού, ενώ "εξαίρετη εορτή"
και λιτανεία γινόταν στις 14 Σεπτεμβρίου. Λειτουργία, ευχές και ύμνοι του
Ναού μας είναι γνωστά από τα συγγράμματα του Αρχιεπισκόπου Συμεών179.
Οι ανασκαφικές έρευνες, παλαιότερες και πρόσφατες, επιβεβαίωσαν τις
πηγές και ως προς την πληροφορία ότι ο Ναός αποτελούσε χώρο ταφής για
σημαντικά πρόσωπα της εκκλησίας. Εκεί τάφηκε ο Γρηγόριος Παλαμάς και
μόνον μετά την μετατροπή του σε τζαμί μεταφέρθηκε στη νέα Μητρόπολη
Θεσσαλονίκης, στον παραλιακό Ναό του Αγίου Δημητρίου, ενώ τμήματα
υπέργειας ταφικής κατασκευής, που βρέθηκαν στις πρόσφατες έρευνες και
χρονολογήθηκαν στον 13ο αι., αποδίδονται στον Αρχιεπίσκοπο Ευστάθιο ή
στον μητροπολίτη Κωνσταντίνο Μεσοποταμίτη180.
174
Ενδιαφέρουσα είναι η αναφορά των φοιτητών Αρχιτεκτονικής της Αγγλικής Αρχαιολογικής
Σχολής Αθηνών στην εφημερίδα Times σχετικά με τις ζημίες που προκλήθηκαν, βλ. · Frothingham,
A.L., Archaeological News, AXA 7 (1891), 330-331.
175
Αναλυτική αναφορά για τις εργασίες, που περιελάμβαναν: ενισχύσεις δοκών και
τοιχοδομίας, αντικατάσταση κιόνων, νέα δάπεδα, διάνοιξη παραθύρων, επενδύσεις,
επαναστεγάσεις, τοιχογράφηση εσωτερικά και διαμόρφωση δυτικής στοάς, προπύλου και αυλής
στην · Θεοχαρίδου, Αρχιτεκτονική ΑγΣοφίας, 213-215.
176
Η είδηση για τον βομβαρδισμό δημοσιεύτηκε και στο εξωτερικό, βλ. · Delvoye, Ch.,
Travaux
177
récents sur les monuments byzantins de la Grèce (1938-1947Λ Byzantion 18 (1948), 258.
Αναφορά για ης ζημιές και ης πρώτες επεμβάσεις από · Κουρκουτίδου-Νικολαΐδου, Ε. &
Τσιούμη,
178
Χ., ΑΔ 33 (1978), Β2, 242, πίν. ΙΙΙα-β.
Για ης πρώτες εργασίες βλ. · Θεοχαρίδου & Τσιούμη, Αναστήλωση, 12-14 και 71-76, εικ.
3-4 και 56-61, καθώς και · Αστρεινίδου-Κωτσάκη, Π. & Στεφάνου-Κατσανίκα, Ε., Πρώτες
παρατηρήσεις στη θεμελίωση και σης ρηγματώσεις της Αγίας Σοφίας, Αναστηλώσεις Βυζανηνών
& Μεταβυζανηνών μνημείων, Πρακηκά Διεθνούς Συμποσίου Θεσσαλονίκης 1985, Θεσσαλονίκη
1986, 91-104, σχ. 1-9, φωτ. 1-3, καθώς και · Θεοχαρίδου, Αρχιτεκτονική Αγ,Σοφίας, 203-212.
179
Βλ.· Φουντούλης, Ι., Συμεών Θεσσαλονίκης τα λειτουργικά συγράμματα. Ι. Ευχαί και
Ύμνοι, Θεσσαλονίκη 1968, και · Janin, Les églises, 406-411. Τα λειτουργικά αυτά συγγράμματα
παρέχουν πληροφορίες και για το τελετουργικό της γιορτής αυτής, αλλά και για την σχεηκή χρήση
ορισμένων τμημάτων του Ναού. Βλ. σχεηκά · Φουντούλη, Ι., Μαρτυρίαι Συμεών, 151-167, και
Darrouzès, J., Sainte-Sophie deThessalonique d'après un rituel REB 34 (1976), 45-78, εικ. 1-2.
180
Για το Ναό αυτόν βλ παρακάτω, 122 κ.ε.
Τάφους, πιθανότατα παλαιολόγειας εποχής είχε βρει παλαιότερα στο νόηο διαμέρισμα ο ·
Ξυγγόπουλος, Α., Τυχαία ευρήματα εν Μακεδονία, 2. Βυζαντινοί τάφοι εν τω ναώ της Αγ,Σοφίας,
ΑΔ 9 (1924-25), 65-66, εικ. 4, και στο νάρθηκα ο · Pelekanides, Byzantine Researches, 48. Για την
ταφική κατασκευή βλ. · Κίσσας, Σ., Ταφικό μνημείο μέσα στην Αγία Σοφία Θεσσαλονίκης, 2ο
Συμπόσιο Βυζανηνής και Μεταβυζαντινής Αρχαιολογίας και Τέχνης, Αθήνα 1982,44-45, και ·
60
Ο Ναός της Αγίας Σοφίας, λόγω του μεγέθους και της σπουδαιότητας
του, αλλά κυρίως λόγω της μορφής και του ονόματος του, που παραπέμπουν
στον ομώνυμο Ναό της Κωνσταντινούπολης, ανήκει στα μνημεία, που
επισκέπτονται πολλοί περιηγητές.
Σχεδόν όλοι τους επηρεάζονται από τον μεγάλο τρούλο και τονίζουν την
ομοιότητα στη μορφή με την Αγία Σοφία της Κωνσταντινούπολης. Πιστεύουν
έτσι πως κτίσθηκε και αυτή από τον Ιουστινιανό, αλλά σε μικρότερο
μέγεθος1*1.
Μερικοί κάνουν μια απλή αναφορά στο Ναό και στον υποτιθέμενο κτήτορα
του (Croix 10, Coronelli 12, Ανώνυμος 14, Dapper 15, Ανώνυμος 16, Sonnini
26, Cazenove 35), ενώ ο Ιγνάτιος (2) λέει μόνον πως ανήκει στους καθολικούς
ναούς της πόλης1*2. Ο Zachariä (44) δεν συμφωνεί με την τοποθέτηση της
ίδρυσης του Ναού στον 6ο αι., επειδή πιστεύει πως πρέπει να είναι νεότερος.
Μερικοί την αναφέρουν σαν πρώην μητροπολιτικό ναό της πόλης.
Η Walker (53) δεν ασχολείται καθόλου με το κτήριο, λέγοντας μόνον πως
αναφέρεται συχνά το Μεσαίωνα, όπως στις επιστολές του Πάπα Ιννοκεντίου
Γ' 1 8 3 και στη διήγηση για την άλωση της πόλης από τους Νορμανδούς.
Ο Ναός μετατράπηκε κατά τον Texier (43.) σε τζάμι από το διοικητή της
πόλης Raktub Ibrahim Pasa το έτος Εγείρας 993, που αντιστοιχεί στο 1585 και
όχι αμέσως μετά την κατάληψη από τους Τούρκους, ίσως επειδή ο
φανατισμός τους αναγκάστηκε να υποχωρήσει μπροστά στη σημασία του
Ναού. Την λανθασμένη χρονολόγηση του ακολούθησαν και άλλοι ερευνητές.
Ο Texier πήρε πολλές πληροφορίες για τα τζαμιά από τον δερβίση Abdoul
Hamid, ωστόσο δεν μπορούμε να είμαστε σίγουροι ότι αυτός του έδωσε μια
χρονολογία τόσο μεταγενέστερη από την πραγματική και λανθασμένο το
πρώτο όνομα του πασά - Raktub και όχι Makbul184.
Ο Celebi (9) παραθέτει το κείμενο της επιγραφής, χωρίς όμως να δίνει και τη
χρονολογία.
Kissas, S., L'art de Salonique du début du XMème siècle at la peinture de Miléseva, ColLScientlntern.,
Beograd 1985, 37-49, εικ. 1-8, και · Κίσσας, Σ., Ταφικό μνημείο μέσα στην Αγία Σοφία
Θεσσαλονίκης,
181
Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού 3 (1996), 28-35, εικ. 1-4.
Οι πρώτες αναφορές σε ιουστινιάνεια Αγία Σοφία της Θεσσαλονίκης επηρεάζουν τους
παλαιότερους ερευνητές, αν και ορισμένοι όπως ο · Tafrali, Topographie, 165-166, εκφράζουν
κάποιες αμφιβολίες, ενώ ο · Strzygowski, J., Kleinasien: ein Neuland der Kunstgeschichte, Leipzig
1903,118, πιστεύει πως είναι κτίσμα προγενέστερο.
182
Για το θέμα των καθολικών ναών της πόλης σε σχέση και με την αναφορά του Ιγνατίου βλ. ·
Λάσκαρι,
183
Ναοί και Μοναί, 327-330.
184
Βλ. · Janin, Eglises, 407, υποσ.12
Η χαμένη επιγραφή διαβάστηκε και ερμηνεύθηκε πρόσφατα από την φωτογραφία της, βλ. ·
Δημητριάδη, Τοπογραφία, 289-291, ο οποίος παραθέτει και πληροφορίες για τον Makbul Ibrahim
Pasa.
61
To 1524 δίνει ως χρόνο μετατροπής ο Meyer (66), χωρίς να αναφέρει την πηγή
του. Η μόνη υπόθεση που μπορεί να γίνει είναι πως ίσως είχε καλό
δραγουμάνο ή πληροφοριοδότη, που διάβασε σωστά το έτος.
Σαν εκκλησία, αλλά και σαν μωαμεθανικό τέμενος, μετά την μετατροπή του
από τους Τούρκους, παραμένει ένα από τα κυριότερα θρησκευτικά κτήρια της
Θεσσαλονίκης. Όπως παρατηρεί πολύ σωστά ο Slade (42) οι Τούρκοι, όταν
μετέτρεπαν ναούς σε τζαμιά, ποτέ δεν άλλαζαν το όνομα των ναών, που ήταν
αφιερωμένοι στην Αγία Σοφία.
Τον 19ο αι. τουλάχιστον είναι το κύριο τζαμί της πόλης και έχει τρεις
ιμάμηδες, δύο καΐμηδες, υπεύθυνους για τα καντήλια και δέκα σοφτάδες, που
διαμένουν στο μεντρεσέ (Texier 43).
Η κεντρική του θέση, στην όμορφη και δενδροφυτεμένη πλατεία αποτελεί
συχνά σημείο αναφοράς. Ο Holland (36) μιλάει για τα κυπαρίσσια και τα
άλλα μεγάλα δένδρα, που βρίσκονται τριγύρω, ενώ βλέπει και μια μεγάλη
μαρμάρινη κρήνη απέναντι στην είσοδο της εκκλησίας καθώς και ερείπια
προσκτισμάτων της ανάμεσα στα δένδρα. Ο Prokesch v.Osten (40) προσθέτει
πως η πλατεία έχει πολλά λουλούδια, πλατάνια και μουριές, ένα τούρκικο
καφενείο και ένα συντριβάνι. Η γειτονιά της, κοντά στην αγορά και στη
θάλασσα φέρει το ίδιο όνομα (Texier 43) και το μνημείο βρίσκεται στη μέση
μιας αυλής με πλευρά περίπου 30 μ., με πολλά δένδρα, αλλά και βοηθητικά
κτήρια, όπως μεντρεσέδες και ιμαρέτ τριγύρω, η συντήρηση των οποίων
γινόταν με τα έσοδα από τα σπίτια και καταστήματα , που είχε αφιερώσει ο
ιδρυτής του τζαμιού Ibrahim pasa185. Για την αυλή, τα ωραία δένδρα και την
κρήνη για τους εξαγνισμούς, που κάποτε πρέπει να ήταν σίγουρα το
Βαπτιστήριο, μιλάει και ο Bowen (49). Την κεντρική της θέση, ανάμεσα στην
Εγνατία και τη θάλασσα αναφέρει και ο Camus (64), που υποθέτει πως είναι
κτισμένη πάνω στην αρχαία αγορά. Παρατηρεί ακόμη τα πολλά δένδρα, τα
ιδρύματα και τις μονές που υπάρχουν τριγύρω για τα οποία υποθέτει πως
έχουν κτισθεί πάνω στα ερείπια αρχαίων δημόσιων κτηρίων, που
καταλήφθηκαν από τους Τούρκους, οι οποίοι διατήρησαν τις φιλανθρωπικές
τους χρήσεις. Κάτι αντίστοιχο αναφέρει και ο Meyer (66) για την πλατεία
και τα οικοδομήματα, τα οποία κάποτε ανήκαν στο ελληνικό Επισκοπείο και
μετά την μετατροπή της εκκλησίας σε τζαμί χρησιμοποιήθηκαν για σχολεία
και νοσοκομεία.
Οι ενδιαφέρουσες αυτές πληροφορίες για την περιοχή γύρω από το Ναό,
η οποία καταστράφηκε από την πυρκαγιά του 1890. δείχνουν πως ο
Βλ. · Δημητριάδη, Τοπογραφία, 292.

62
βυζαντινός χαρακτήρας του θρησκευτικού, πνευματικού αλλά και δημόσιου

άντρου διατηρήθηκε και σε όλη την εποχή της Τουρκοκρατίας.
Η δενδροφυτευμένη μεγάλη αυλή της εκκλησίας είναι ελεύθερη και
χρησιμεύει και για την αναψυχή των κατοίκων. Το μέρος στο οποίο κάποτε
καθοριζόταν το τελετουργικό της εκκλησίας της πόλης χρησιμεύει τώρα για
την μελέτη του Κορανίου. Εδώ που κάποτε υπήρχε η φροντίδα για τους
πιστούς συνεχίζει να ασκείται η φιλανθρωπία με τη μορφή, την οποία αυτή
πήρε στη μωαμεθανική πίστη. Η σημασία του περιβάλλοντος χώρου
υποδεικνύεται και από το γεγονός ότι η τουρκική διοίκηση της πόλης δεν
επιδιόρθωσε μόνον το μνημείο, αλλά διαμόρφωσε ξανά όλη την περιοχή. Το
συντριβάνι ή κρήνη, που αναφέρουν οι περιηγητές πρέπει να είναι η τουρκική
μαρμάρινη που καταστράφηκε το 1890 και αντικαταστάθηκε από την
οκταγωνική υπόστυλη κατασκευή με το συντριβάνι, τα λείψανα της οποίας
εντοπίσθηκαν πρόσφατα και ανασκαφικά στο κέντρο περίπου του περιβόλου
του Ναού. Το Νυμφαίο-Βαπτιστήριο στη νότια πλευρά με την κρήνη του
πρέπει να ήταν από πολύ καιρό ήδη καταχωσμενο.
Οι επί μέρους λεπτομέρειες του Ναού με τις οποίες -πολλοί ασχολούνται

είναι:
- τα αρχιτεκτονικά στοιχεία
Η μορφή του ναού εξωτερικά, το τετράγωνο δηλ. σχεδόν κτήριο, που
στέφεται από τον τρούλο, δεν εντυπωσιάζει πολύ τους περιηγητές. Ο Beaujour
(27) μάλιστα τονίζει πως δεν τον ευχαριστεί, γιατί λείπει αυτή η ευγενική
κομψότητα, που βλέπει κανείς στα αθηναϊκά μνημεία. Θαυμάζει όμως την
τολμηρή ιδέα του κυκλικού τρούλου που στηρίζεται σε καμάρες με τη
βοήθεια των σφαιρικών τριγώνων. Ο Ναός πράγματι χαρακτηρίζεται στο
εξωτερικό από την μεγάλη κυβική κατασκευή που στέφεται από τον τρούλο,
ωστόσο οι αλλεπάλληλες επεμβάσεις στην ανωδομή του τον παραμόρφωσαν
και έκαναν ακόμη πιο έντονη αυτή την εντύπωση. Την εποχή αυτή εξάλλου και
λόγω της αρχαιολατρείας και της αθηνολατρείας που επικρατεί δεν
αναγνωρίζεται εύκολα η σημασία της βυζαντινής αρχιτεκτονικής.
Ο Leake (32) λέει απλώς πως ο Ναός έχει το σχέδιο ενός ελληνικού σταυρού.
Είναι φανερό πως εννοεί μόνον το κεντρικό τμήμα στο εσωτερικό.
Πληρέστερη είναι η περιγραφή της μορφής από τον Texier (43), που αναφέρει
πως ο κυρίως χώρος έχει διάμετρο 10 μ. και στέφεται από τρούλο με δώδεκα
παράθυρα, τα ποδαρικά του οποίου σχηματίζουν στην κάτοψη έναν "ελληνικό
σταυρό με ίσες κεραίες", που καταλήγουν σε κίονες με τόξα και φέρουν στην
ανωδομή μεγάλες καμάρες. Η πληροφορία για τις ίσες κεραίες είναι
63
λανθασμένη, ίσως όμως ο συνήθως ακριβής αρχιτέκτονας δεν κατόρθωσε να

τις μετρήσει186. Μετά από ένα καμαροσκεπές τμήμα πλ. 7 μ. ο χώρος αυτός
καταλήγει σε ημικύκλιο με τρία ανοίγματα, το Ιερό Βήμα, δεξιά και αριστερά
από το οποίο υπάρχουν δύο παρεκκλήσια, που παρεκκλίνουν από τον άξονα
των πλαγίων χώρων και χρησιμεύουν για σκευοφυλάκια. Οι πλάγιες στοές
και ο νάρθηκας, που επικοινωνεί κατευθείαν με τις πλάγιες πλευρές, είναι
καμαροσκεπείς και φωτίζονται από τέσσερα παράθυρα. Ο πρώτος όροφος
έχει την ίδια κάτοψη με το ισόγειο και προορίζεται για τις γυναίκες' η
πρόσβαση γίνεται από γυριστή σκάλα σε πύργο στη γωνία, που άλλοτε
χρησίμευε για κωδωνοστάσιο™''. Στην πρόσοψη υπάρχει θύρα επισκευασμένη
από τους Τούρκους, με παράθυρα εκατέρωθεν και άλλα έξη παράθυρα στο
ύψος του ορόφου για το φωτισμό της πάνω στοάς. Η ακρίβεια της περιγραφής
του είναι και πάλι αξιοσημείωτη.
Για τέσσερα κλίτη που σχηματίζουν σταυρό και φέρουν τον κεντρικό τρούλο
μιλάει και ο Vogué (58).
Ο Camus (64) συγκρίνει στη μορφή και τις διαστάσεις το Ναό με τον
ομώνυμο του στηνΚωσταντινούπολη, λέγοντας πως εκεί ο κυρίως ναός χωρίς
την αψίδα είναι 75 x 70 μ., ενώ εδώ μόνον46 χ 34. Ακόμη ο τρούλος εδώ είναι
διαμέτρου μόλις 11 μ., στην Πόλη όμως 32 μ. και υπάρχουν και άλλοι 2
ημισφαιρικοί θόλοι που δίνουν ωοειδές σχήμα. Στα υπερώα, που
προορίζονται για τις γυναίκες, φτάνει κανείς από μια σκάλα στα αριστερά
της εισόδου.
Ο τρούλος ήταν σκεπασμένος με μολύβι, όπως λέει ο Souciet (23) καθώς και ο
Celebi (9), ο οποίος προσθέτει και μια τουρκική παράδοση, σύμφωνα με την
οποία οι Εβραίοι της πόλης προσφέρθηκαν κάποτε να το αντικαταστήσουν,
πιστεύοντας πως περιέχει χρυσό, επειδή με τον καιρό αντί να πρασινίζει
γίνεται κιτρινωπό, αλλά οι Μουσουλμάνοι, όντας τίμιοι, δε δέχτηκαν. Η
παράδοση αυτή θέλει βέβαια να τονίσει την τιμιότητα των Τούρκων, αλλά
ίσως απηχεί και κάποια από τις παλαιότερες επιδιορθώσεις της στέγης, όχι
τις αναφερόμενες το 1756-1757 και το 1858-1859188, επειδή ο Celebi περνάει
από την πόλη πολύ νωρίτερα, στα 1667-1668. Πραγματικά την εποχή αυτή όχι
186
Η βόρεια και νότια κεραία του σταυρού είναι ίσες, βάθους περίπου 3,80 μ.. Η ανατολική
είναι λίγο μεγαλύτερη, βάθους 4, 35 μ., ενώ η δυτική είναι ακόμη πιο μεγάλη, βάθους 6,90 μ. Βλ. ·
Θεοχαρίδου,
187
Αρχιτεκτονική Αγ.Σοφίας, γεν.κάτοψη σε παρένθετο πίνακα.
Ο · Βακαλόπουλος, Α., Η χρονολόγησις του κωδωνοστασίου της Αγ,Σοφίας Θεσσαλονίκης,
Byzantion 21 (1951), 333-339,1 σχ., και · τ.ί., Η μαρτυρία του περιηγητού Robert de Dreux περί του
κωδωνοστασίου της Αγίας Σοφίας Θεσσαλονίκης, ΕΕΒΣ 23 (1953), 604-614, εξετάζοντας
προηγούμενες μαρτυρίες και απόψεις πιστεύει πως το κατώτερο τμήμα του πύργου ανήκει στο
βυζαντινό κωδωνοστάσιο και χρονολογεί τις τουρκικές μετατροπές της ανωδομής στα 1585,
επηρεασμένος
188
από λανθασμένη ανάγνωση της τουρκικής επιγραφής του τζαμιού.
Βλ. · Δημητριάδης, Τοπογραφία, 292.
64
μόνον ο τρούλος, αλλά και οι κάθετες επιφάνειες του τύμπανου του έφεραν
επένδυση με μολύβι189.
Η τοιχοδομία της απασχολεί ορισμένους, όπως τον Lucas (19) και το Belley
(25), που αναφέρουν πως το κτήριο και το καμπαναριό είναι κτισμένο με
λίθους και πλίνθους, ή τον Texier (43), που μιλάει για την πλινθοδομή των
μεγάλων τοίχων και την ορθομαρμάρωση από λευκό μάρμαρο εσωτερικά. Οι
πλάκες της ορθομαρμάρωσης, όπως και τα θωράκια, χρησιμοποιήθηκαν για
το στρώσιμο του δαπέδου του Ναού από τους Τούρκους σε κάποια
επιδιόρθωση, ίσως μία από αυτές που αναφέρει ο Δημητριάδης. Κατά τις
εργασίες μετά τον πόλεμο αφαιρέθηκαν όσες είχαν απομείνει για να
διασωθούν190. Ο Camus (64) ίσως τον αντιγράφει, όταν αναφέρει το κτίσιμο
με τις σειρές πλίνθων τις εναλλασσόμενες με λίθους.
Η τοιχοδομία του Ναού αποτελείται στο ισόγειο από επάλληλες ζώνες
πλίνθων και χοντρικά γωνιασμένων λίθων και στην ανωδομή είτε από ζώνες
πλίνθων και αργολιθοδομής από ακατέργαστες ντόπιες πέτρες είτε από ένα
είδος ατελούς πλινθοπερίκλειστου, ενώ το πάνω μέρος του δυτικού τοίχου
από αργολιθοδομή με κομμάτια πλίνθων * και όλοι οι θόλοι μόνον από
πλίνθους191. Σε παλιές φωτογραφίες ο Ναός φαίνεται επιχρισμένος και σε
ορισμένα σημεία απλώς ασπρισμένος. Θα πρέπει λοιπόν ή να δεχθούμε πως
στην εποχή των περιγραφών ο Ναός παρέμενε χωρίς επιχρίσματα - γεγονός
που δεν μοιάζει πιθανό- ή πως τα επιχρίσματα ήταν πολύ λεπτά και
διακρινόταν η τοιχοδομία. Αυτοί ακριβώς οι περιηγητές που την αναφέρουν
ίσως είναι πιο προσεκτικοί ή παρατηρούν το κτήριο από κοντά και από όλες
τις πλευρές του.
Μερικοί περιηγητές (Souciet 23, Leake 32, Cousinéry 38, Texier 43, Camus
64, Meyer 66) προσέχουν την εξωτερική στοά στα δυτικά του νάρθηκα με
τους οκτώ κίονες -τέσσερεις από ατράκιο και τέσσερεις από λευκό μάρμαρο
αναφέρει ο Cousinéry, αν και κατά τον Celebi (9) ήταν εννιά.
Στις παλιές φωτογραφίες ξεχωρίζουν πράγματι αυτοί οι οκτώ κίονες από τα
δύο διαφορετικά υλικά που πρέπει να προέρχονται από παλαιότερο κτήριο
και τα οξυκόρυφα τόξα που έφεραν. Οι φωτογραφίες μας διασώζουν την
κατάσταση του ερειπωμένου αλλά και του επισκευασμένου - με χρήση των
ίδιων κιόνων - από τους Τούρκους μνημείου. Στα πρώτα και παλαιότερα
σχέδια του Ναού όμως, στην κάτοψη και στην όψη192, διακρίνεται και
189
Βλ. · Θεοχσριδου, Αρχιτεκτονική Αγ.Σοφίας, 211-212, πίν. Ια.
190
Βλ. · Pelekanides, Byzantine Researches, 48.
191
192
Βλ. · Θεοχαρίδου, Αρχιτεκτονική Αγ.Σοφίας, 61-62 και 160-181.
Βλ. τα σχέδια στον · Texier, Architecture, σχ. 37-38, καθώς και στον · Diehl, Monuments,
πίν. 38, όπου φαίνεται το μισοκατεστραμμένο βορειότερο τόξο.
65
μπροστά στο βορειοδυτικό πύργο η συνέχεια της στοάς με ένα στενότερο και
χαμηλότερο τόξο, δηλ. συνολικά εννέα κίονες και οκτώ τόξα αντί για οκτώ
κίονες και επτά τόξα, δικαιώνοντας έτσι τον Celebi. Φαίνεται πως με τη νέα
διαμόρφωση παραλείφθηκε το τόξο αυτό και η στοά καταλαμβάνει πια μόνον
το πλάτος της δυτικής πλευράς του Ναού με οκτώ κίονες και επτά τόξα
αφήνοντας την όψη του πύργου ελεύθερη και ορατή.
Αυτή η στοά κατεδαφίστηκε το 1948193. Στη θέση αυτή εντοπίστηκε ο
νάρθηκας της Βασιλικής και τα υπάρχοντα στοιχεία σε συνδυασμό με τα
όψιμα προσκτίσματα στη βόρεια πλευρά και τις πληροφορίες των πηγών
οδηγούν στην άποψη πως ο Ναός είχε στην βυζαντινή εποχή μεγάλο
εξωνάρθηκα, τη θέση του οποίου κατέλαβε η τουρκική αυτή κατασκευή194.
Ο Texier αναγνωρίζει πως πρόκειται για τουρκική προσθήκη, ο Camus όμως
θυμώνει με τους Τούρκους που παραμόρφωσαν το όμορφο αυτό πρόπυλο με
τους κίονες από ατράκιο, μετασκευάζοντας τα τόξα του σε οξυκόρυφα, που
χαρακτηρίζουν τη δική τους αρχιτεκτονική, και αλλάζοντας ακόμη και τα
κιονόκρανα της. Έτσι λέει πως "είναι σα να βάζεις αραβικές παντόφλες
σ'αυτό που αρχικά φορούσε κοθόρνους". '
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι παρατηρήσεις του Goltz (61),
σχετικά με το πρόπυλο αυτό των οκτώ κιόνων. Προσέχει πως οι κίονες του
προστώου στέκονται πάνω σε μιά σειρά μαρμάρινων σκαλιών, τα οποία πριν
από τη φωτιά ήταν μισοσκεπασμένα από τα χόρτα της αυλής. Στο πάνω
σκαλοπάτι διαβάζει μιά τουρκική επιγραφή, που κανείς ως τώρα δεν είχε
προσέξει, και δίπλα της, ακριβώς κάτω από έναν από τους κίονες, μια
χαρακιά. Κάποιος Τούρκος, ίσως ο δραγουμάνος του, του διαβάζει την
επιγραφή: "Από αυτή τη γραμμή, μέχρι τη γραμμή που υπάρχει κάτω από τον
έβδομο κίονα, είναι ένα dönüm (τουρκικό μέτρο μέτρησης195 μήκους ή και
επιφάνειας)" και σε μία ακόμη σειρά: "Αυτό είναι το μέτρο dönüm, που
στάλθηκε από το θησαυροφυλάκιο της πρωτεύουσας". Ο Goltz πιστεύει πως η
αναγραφή αυτών των στοιχείων ήταν σίγουρα μια πρακτική μέθοδος για να
να γίνει εύχρηστη η εφαρμογή ενός νεοεισαγόμενου μέτρου.
Η εξέταση της χάραξης του βυζαντινού Ναού έδειξε πως είναι
"χαρακτηριστική της σχολής που συνδέεται με την Πρωτεύουσα και μάλιστα
με το Παλάτι" 1% . Φαίνεται πως στην Τουρκοκρατία ακολουθείται παρόμοια
πρακτική, αλλά πιο εξελιγμένη καθώς δεν αρκεί απλώς η επίδραση των
σχολών ή εργαστηρίων, αλλά ορίζεται συγκεκριμένος τρόπος μέτρησης. Η
193
194
Βλ. · Θεοχαρίδου, Αρχιτεκτονική Αγ.Σοφίας, 215.
195
ό.π., 183-184.
196
Βλ. · A Tuikish-English Dictionary, by Hony, H.C., Oxford 1980, 88, λήμμα dönüm.
Βλ. · Θεοχαρίδου, Αρχιτεκτονική Αγ.Σοφίας, 49-55, σχ. 4-5
66
συνήθεια αυτή παίρνει τον χαρακτήρα διατάγματος, όπως φαίνεται στον

αυτοκρατορικό κανονισμό "Περί οδών και οικοδομών", που καθορίζει το
κτίσιμο με συγκεκριμένο μέτρο και αναθέτει την ευθύνη στους νομάρχους,
έπαρχους και διοικητές197.
Σε παλιά φωτογραφία του Γερμανικού Αρχαιολογικού Ινστιτούτου (πίν.ΙΧ)
ξεχωρίζει η κατασκευή αυτής της υψηλής βαθμίδας-βάσης των κιόνων της
στοάς. Είναι κατασκευασμένη προφανώς από μαρμάρινα κομμάτια σε
δεύτερη χρήση, αλλά δυστυχώς δεν μπορεί να φανεί αν σε κάποιο σημείο
έφεραν πράγματι χαράκτη επιγραφή. Ισως αν κάποτε μεταφερθούν και
τακτοποιηθούν όλα τα μαρμάρινα κομμάτια από την αυλή της εκκλησίας
εντοπισθεί κάποιο, το οποίο θα επιβεβαιώσει αυτή την ιδιαίτερα
ενδιαφέρουσα πληροφορία, που δείχνει την φροντίδα της κεντρικής εξουσία
για τα δημόσια κτίρια.
Στο μιναρέ τέλος αναφέρεται ο Hadschi Chalfa (17) λέγοντας πως είναι
κτίσμα του Ibrahim pasa. Το ίδιο μας πληροφορεί και ο Τούρκος συγγραφέας
Mehmed b.ömer198 για μιναρέ που κτίσθηκε στα ανατολικά και το συντριβάνι
που προστέθηκε στην αυλή. Το πρόβλημα του μιναρέ της Αγίας Σοφίας σε
σχέση και με το βυζαντινό κωδωνοστάσιο δεν έχει βρ,ει ικανοποιητική λύση
ως τώρα. Αν υποτεθεί πως ο βορειοδυτικός πύργος κτίσθηκε καθ'ολοκληρία
από τον Ibrahim pasa ως μιναρές θα πρέπει να αναζητηθεί η θέση του
βυζαντινού κωδωνοστασίου και να εξηγηθεί η ανάγκη κατασκευής νέου
μιναρέ στην νοτιοδυτική γωνία.
-οι κίονες και τα γλυπτά

Εντυπωσιάζουν οι κίονες του Ναού, στο πρόπυλο αλλά και μέσα. Για
τους ωραίους μαρμάρινους μιλάει ο Souciet (23), για τους κίονες από
ατράκιο ο Pococke (24), ο Beaujour (27), ο Clarke (31), ο Camus (64). Οι
κίονες στο εσωτερικό του Ναού είναι από ατράκιο λίθο στις κεραίες του
σταυρού και από λευκό μάρμαρο στα υπερώα, όπου και χρειάστηκε να
αντικατασταθούν κατά την τουρκική αναστήλωση, επειδή είχαν καταστραφεί
από την πυρκαγιά. Από λευκό μάρμαρο είναι και όλα τα υπόλοιπα
197
Βλ. · Νικολα'ΐδη, Δ., Οι Οθωμανικοί κώδηκες, Κωνσταντινούπολη 1869, 809 κ.ε., για την
μετάφραση των διαταγμάτων του Χάτι Χουμαγιούν του 1856.
Βλ. · Babinger, Ein Freibrief, 18-19, για την σύντομη αναφορά του γεννημένου στη
Θεσσαλονίκη Mehmed b.ömer στο τζαμί της Αγίας Σοφίας. Ο · Kiel, Turkish Monuments, 145-146
πιστεύει ότι δεν είναι αξιόπιστες οι αναφορές του, ότι περιέχουν λάθη και ότι ο ίδιος δεν
γεννήθηκε στη Θεσσαλονίκη, αλλά απλώς έζησε λίγο καιρό στην πόλη. Ωστόσο η πληροφορία για
την μετατροπή σε τζαμί και τις προσθήκες από τον Ibrahim pasa υπάρχει και σε βακουφικά
τεφτέρια της Θεσσαλονίκης, όπως αναφέρει ο · Δημητριάδης, Τοπογραφία, 290-292.
67
αρχιτεκτονικά γλυπτά του Ναού: κιονόκρανα, , επιθήματα, βάσεις, κοσμήτες,

γείσα, θυρώματα.
Τα κιονόκρανα τους περιγράφονται από τον Texier (43), που παρατηρεί πως
τα γλυπτά είναι επιμελημένα και παραπέμπουν στην καλή εποχή της
βυζαντινής αρχιτεκτονικής, χωρίς όμως να δίνει πιο συγκεκριμένη
χρονολόγηση. Αυτά των κιόνων προς τα ανατολικά είναι σύνθετα με
ανεμιζομενα φύλλα, όπως στον Άγ.Δημήτριο199, ενώ τα άλλα είναι βυζαντινά
και δύσκολα περιγράψιμα' αποτελούνται από έναν κύβο ή κολουρη πυραμίδα
που διακοσμείται με φύλλα άκανθας200. Στον πρώτο όροφο υπάρχουν
κιονόκρανα ιωνικού ρυθμού με επίθημα που φέρει σταυρό201. Αυτά τα
κιονόκρανα του υπερώου, όπως και οι έντεκα κίονες, υπέστησαν μεγάλη ζημιά
από την πυρκαγιά και αντικαταστάθηκαν, αλλά μερικά θραύσματα που
υπάρχουν ακόμη στην αυλή του Ναού, καθώς και παλαιές φωτογραφίες
βοήθησαν στην αποκατάσταση της μορφής τους202.
Από τις υπόλοιπες τουρκικές προσθήκες ο Celebi (9) θαυμάζει φυσικά το
μιχράμπ, το μιμπάρ, τη σολέα και τη "δεξαμενή με τις τρεις σειρές
αναβρυτήρια και τις φιάλες από λευκό μάρμαρο. Είναι ο μόνος που μας δίνει
κάποια στοιχεία για την πολυτελή αυτή μαρμάρινη κρήνη.
Το μαρμάρινο βήμα για το οποίο μιλάει ο Millet (59,60), το λαξευμένο από
σμίλη μουσουλμάνου με "φανταστικά αραβέσκ" σε ορθογώνιο κέντημα,
μάλλον είναι το μιμπάρ σύμφωνα με την πρώτη προσπάθεια αποκατάστασης,
που έγινε από τα σωζόμενα θραύσματα203.
- ο άμβωνας
Η τοπική παράδοση πως από τον άμβωνα που υπήρχε στην εκκλησία κήρυξε ο
Απόστολος Παύλος επηρεάζει και εντυπωσιάζει τους περιηγητές και την
199
Τα κιονόκρανα αυτά έχουν χρονολογηθεί σε διάφορες εποχές: πρώιμα τα θεωρεί ο ·
Kautzsch, R., Kapitellstudien, Berlin 1936,141-142, και τα χρονολογεί στα τέλη του 5ου αι.,
υστερότερα ο · Kalligas, ό.π. 51-51, που τα τοποθετεί στον 8ο αι. Επικρατέστερη είναι η άποψη του
• Πελεκανίδη, Στ., Χριστιανικά κιονόκρανα με ανεμιζόμενα φύλλα, Μακεδόνικα 2 (1941-1952),
167-178, πίν. Γ', για τις αρχές του 6ου αι. Από άλλη οπτική γωνία εξετάζονται από τον ·
Kyriazopoulos, Β., Micrometeorological Phenomenon in Byzantine Decoration, ACIEB 9 (1953), 218-
226, πίν. 33-34, που προσπαθεί να ερμηνεύσει τον ανεμισμό των φύλλων της ακάνθου.
200
Τα πρώτα λεπτομερή σχέδια των κιονόκρανων στον · Texier, Architecture, πίν. 39. Για τα
δύο αυτά τεκτονικά κιονόκρανα των κιόνων των γωνιακών διαμερισμάτων, κου χρονολογήθηκαν
στις αρχές του 6ου αι., βλ. · Καμπούρη, Μ., Δύο κιονόκρανα της Αγίας Σοφίας Θεσσαλονίκης,
ΕΕΠΣΠΘ 6, 1 (1973-74), 65-80, πίν. 1-4, όπου και προγενέστερη βιβλιογραφία.
201
Βλ. την σχετική αναφορά σε · Mihukov, Hristianskiia drevnosti Zapadnoi Makedonii, IRAIK
4 (1899), 21-151.
202
Αναλυτικά εξετάζονται από την · Θεοχαρίδου, Αρχιτεκτονική Αγ,Σοφίας, 150-158, σχ. 35,
πίν.
203
31-34.
Τα θραύσματα του μιμπάρ, του μιχράμπ και του μαχφίλ, τα οποία σώζονται στη Συλλογή
γλυπτών της Ροτόντας και στην αυλή του Ναού σε συνδυασμό με παλαιές φωτογραφίες εξέτασε η ·
Θεοχαρίδου, Αρχιτεκτονική Αγίας Σοφίας, 216-222, σχ. 44-46, πίν. 47-55, η οποία δίνει μια πρώτη
αποκατάσταση των κατασκευών αυτών και τα χρονολογεί στις αρχές του 16ου αι.
68
αναφέρουν πολλοί. Έτσι ήδη ο Celebi (9) μιλάει για τον άμβωνα από πράσινη
πέτρα με μονολιθικές κλίμακες. Ο Souciet (23) βρίσκει πως είναι άσχημα
λαξευμένος σε πορφυρίτη. Στο μονολιθικό άμβωνα από ατράκιο αναφέρονται
οι: Pococke (24), Bisani (28), που τονίζει ακόμη πόσο τον σέβονται οι
Τούρκοι, Clarke (31), Holland (36), Madox (39), ο οποίος άκουσε πως ο
άμβωνας μεταφέρθηκε εδώ από την εκκλησία των Αγίων Αποστόλων, Bowen
(49), που προσθέτει πως έχει απλά αλλά καλοδουλεμένα ανάγλυφα και πως
πρέπει να χρονολογηθεί όπως και ο Ναός περίπου δύο αιώνες μετά την εποχή
του Αποστόλου, Murray (50) που ακούει και άλλη παράδοση για το κήρυγμα
του Αποστόλου σε μια υπόγεια εκκλησία, Melville (52), Joanne-Isambert (54)
Baker (57), που επίσης αναφέρει το σεβασμό των Τούρκων, Camus (64), ο
οποίος δεν βρίσκει πιθανή την παράδοση για τον Απόστολο Παύλο και
αναρωτιέται αν οι πολλοί Αρχιεπίσκοποι που τον χρησιμοποίησαν κήρυξαν
πάντα τον αληθινό Χριστιανισμό, και ο Meyer (66).
Ιδιαίτερα πρέπει να σημειωθεί η ενδιαφέρουσα αναφορά του Slade (42) με
την ακριβή περιγραφή του άμβωνα: "Ο άμβωνας από τον οποίο κήρυξε ο
Απόστολος Παύλος στους Θεσσαλονικείς, βρισκόταν σ'ένα δρόμο κοντά στο
Ναό των Αγίων Αποστόλων. Μάλλον τον χρησιμοποιούσαν για να
ανεβαίνουν στο άλογο ή στ'αμάξια, αλλά οι Μουσουλμάνοι που τον
σέβονται, τον μετέφεραν σαν τρόπαιο στο τζαμί της Αγίας Σοφίας.
Αποτελείται από τρία σκαλιά και μία εξέδρα, το παραπέτο της οποίας φτάνει
μέχρι τα γόνατα. Έχει ύψος περίπου 5 πόδια και μήκος περίπου 8' ο ιμάμης
έδειξε ανυπομονησία, όταν θέλησα να τον μετρήσω. Καθώς πολλοί Τούρκοι
θεωρούν τους Φράγκους ικανούς για νεκρομαντεία (necromancers στο
πρωτότυπο) ο καημένος θα πρέπει να σκέφτηκε πως αν μου επέτρεπε τη
μέτρηση, τη νύχτα θα έκανα το αντίστοιχο άνοιγμα στην οροφή και θα
έπαιρνα τον άμβωνα. Σίγουρα θα ήταν σε πιο πλεονεκτική θέση, αν βρισκόταν
στο Αονδίνο και νομίζω πως ο Σουλτάνος θα το έδινε, αν του το ζητούσε ο
πρεσβευτής. Δεν πρέπει να γνωρίζει αυτό το μνημείο. Μετά, ένα μικρό δώρο
στον πασά και στον επίσκοπο της Θεσσαλονίκης και θα μπορούσε να
φορτωθεί στο πλοίο, χωρίς καμιά αντίδραση απ'τον κόσμο."
Ο άμβωνας της Αγίας Σοφίας ήταν μονολιθικός, από ατράκιο λίθο, και
βρίσκεται σήμερα στο Μουσείο της Κωνσταντινούπολης. Βρισκόταν στο
μέσο του κεντρικού τμήματος του Ναού και εκεί γινόταν ένα μέρος της
τελετής κατά την εορτή της 14ης Σεπτεμβρίου20*.
204
Αναλυτική τυπολογική και μορφολογική εξέταση του άμβωνα στον · Jakobs, Ambone, 125-
127, και στον κατάλογο αρ. 7, σ. 336-338, αχ. 131-132, πίν. 39, όπου και η προγενέστερη
βιβλιογραφία. Ο Jakobs τον χρονολογεί στο β' μισό του 6ου. αι. και εξετάζει ακόμη αδημοσίευτα
θραύσματα ενός δεύτερου άμβωνα, μάλλον με δύο κλίμακες ανόδου, που εντοπίστηκαν
\iy
Παραδόσεις για τον Απόστολο Παύλο, που οφείλονται στη σημασία

που είχε για τους πολίτες της Θεσσαλονίκης το κήρυγμα του, υπάρχουν για
πολλά σημεία της πόλης. Θα μπορούσε ακόμη να σκεφτεί κανείς πως μερικές
από αυτές οφείλονται και στην ευρηματικότητα των Τούρκων δραγουμάνων,
οι οποίοι έβλεπαν το ενδιαφέρον και την αναζήτηση των ξένων περιηγητών για
τον Απόστολο. Πιο παράδοξη και δυσερμήνευτη είναι όμως η παράδοση πως
ο άμβωνας της Αγίας Σοφίας βρισκόταν αρχικά στο Ναό των Αγίων
Αποστόλων ή σε έναν δρόμο εκεί κοντά. Είναι γνωστό από τις πηγές πως στην
περιοχή αυτή, στο δυτικό τμήμα της πόλης, υπήρχαν ορισμένοι ναοί στην
παλαιοχριστιανική εποχή205. Ισως λοιπόν θα έπρεπε σε μελλοντικές έρευνες
να ληφθεί υπόψη και η πιθανότητα αυτή η πληροφορία να είναι βάσιμη και ο
άμβωνας αυτός να προέρχεται από άλλο μνημείο και να μεταφέρθηκε στην
Αγία Σοφία για να καταλήξει τελικά στο Μουσείο της Κωνσταντινούπολης.
Αξιοσημείωτη είναι και η σύντομη αλλά περιεκτική περιγραφή του Slade για
τη πολύ απλή μέθοδο απόκτησης αρχαιοτήτων στην τουρκοκρατούμενη
¥
- τα ψηφιδωτά
Αυτό όμως που προκαλεί περισσότερο την προσοχή των περιηγητών
είναι τα ψηφιδωτά του Ναού206, τα οποία μόνον στον τρούλο είχαν εν μέρει
καλυφθεί από τους Τούρκους.
Ο Pococke (24) αναφέρει απλά πως υπάρχουν όμορφα ψηφιδωτά.
Ο Leake (32) αναφέρει ότι τα ψηφιδωτά καλύπτουν τον τρούλο με
παραστάσεις αντικειμένων, αρκετά κατεστραμμένων, όπου ωστόσο
διακρίνονται άγιοι και φοινικόδενδρα και προσθέτει πως οι Τούρκοι άφησαν
τις μορφές ακάλυπτες με την εξαίρεση ενός τμήματος στο κέντρο, που το
αντικατέστησαν με μία αραβική επιγραφή, προφανώς γιατί δεν ήθελαν το
τεράστιο πρόσωπο του Παντοκράτορα να τους κοιτάει από ψηλά.
ανασκαφικά, αρ. καταλόγου 8, σ. 338-339, πίν. 40, τα οποία είναι δυνατόν να χρονολογηθούν την
ίδια εποχή. Είναι δύσκολο να διευκρινισθεί αν οι δύο άμβωνες ήταν σε χρήση στο Ναό
ταυτόχρονα, όπως στο Οκτάγωνο και στη Βασιλική του Μουσείου στους Φιλίππους, για τα οποία
βλ. · Gounaris, G., Le problème de deux ambons dans l'Octogone de Philippes, ACIAC 10 (1980), τ.
Β', 133-140, εικ. 1-4, και · Κουρκουτίδου-Νικολαΐδου, Ε., Οι δύο άμβωνες της βασιλικής του
Μουσείου στους Φιλίππους, Αφιέρωμα Στ.Πελεκανίδη, 197-212, εικ. 1-6, σχ. 1-11. Δημιουργείται
ωστόσο η υπόνοια πως ο άμβωνας είχε δύο κλίμακες ανόδου σε δύο σημεία στις πηγές που
εξετάζονται από τον · Φουντούλη, Ι., Μαρτυρίαι Συμεών, 151-154, με λεπτομέρειες για το ρόλο που
έπαιζε ο άμβωνας στην τελετή και στη λειτουργία.
205
Πρόσφατα αποκαλύφθηκαν δύο ναοί στην περιοχή, βλ. · Μακροπούλου, Δ., Δύο πρόσφατα
ανακαλυφθέντες παλαιοχριστιανικοί ναοί στο δυτικό νεκροταφείο της Θεσσαλονίκης, Αρχαία
Μακεδονία VI. Ανακοινώσεις κατά το Έκτο Διεθνές Συμπόσιο, Θεσσαλονίκη 15-19 Οκτωβρίου
1996 (υπό εκτύπωση).
206
Βασική βιβλιογραφία για τα ψηφιδωτά βλ. παραπάνω, υποσημ. 166 και 167
/υ
Τα φοινικόδενδρά του έχουν θεωρηθεί από άλλους και ως ελαιόδενδρα. Πιο

σημαντική όμως είναι η πληροφορία πως το μεγαλύτερο μέρος του ψηφιδωτού
παρέμεινε ακάλυπτο. Οι Τούρκοι ενοχλήθηκαν μόνον από το πρόσωπο του
Χριστού και το κάλυψαν με επιγραφή, προφανώς από το Κοράνι,
καθαγιάζοντας έτσι με το δικό τους τρόπο το τέμενος τους. Οι πολυποίκιλα
κινημένες μορφές των αποστόλων, που δεν φέρουν φωτοστέφανο, τα δένδρα
και το βραχώδες έδαφος φαίνεται ότι αφέθηκαν ως διακοσμητικά στοιχεία
στην μεγάλη επιφάνεια του τρούλου. Οι μορφές της Παναγίας και των
αγγέλων αφέθηκαν ακάλυπτες ίσως για να μην διακοπεί αυτός ο κυκλικός
χορός.
Ο Cockerell (34) έκανε κι ένα σχέδιο από το εσωτερικό του Ναού201 και
παρατηρεί πως η μορφή του Χριστού έχει σκεπαστεί με χρυσούς χαρακτήρες,
ενώ παραμένουν ελεύθεροι οι Άγιοι και στο Ιερό η Παρθένος. Από πάνω
βλέπει το Μωϋσή σε φυσικό μέγεθος, αλλά είναι αδύνατο να φαντασθεί
κανείς ποια μορφή θα μπορούσε να εννοεί.
Η πληροφορία που προστίθεται εδώ είναι ότι η επιγραφή που κάλυψε την
μορφή του Χριστού είχε αποδοθεί με χρυσό χρώμα.
Το σχέδιο της Αγίας Σοφίας που έκανε ο Cockerell, σύμφωνα με το ημερολόγιο
του, δεν συμπεριλαμβάνεται στον σχετικό κατάλογο σχεδίων του, ενώ
απαριθμούνται τα σχέδια των Ειδώλων, της Καμάρας και του Αγίου
Δημητρίου, όπως και το σύνολο των σχεδίων του επτάχρονου ταξιδιού του208.
Να υποθέσει κανείς ότι παράπεσε ή χάθηκε;
Ο Cousinéry (38) βρίσκει πως η παράσταση των Δώδεκα Αποστόλων σε
χρυσό βάθος είναι το μόνο αξιόλογο στο εσωτερικό, αλλά τα ψηφιδωτά
καταστρέφονται καθημερινά και μάλιστα ο σκευοφύλακας αφαιρεί κομμάτια
και τα πουλάει στους Ευρωπαίους.
Η οικονομική ωφέλεια που προέκυπτε από την πώληση στους ξένους αυτών
των μικρών σουβενίρ από τα ψηφιδωτά των ναών της Θεσσαλονίκης είναι
γνωστή και από άλλα μνημεία, όπως π.χ. την Ροτόντα. Δεν είναι δυνατόν να
διαπιστωθεί σήμερα πια πόση φθορά προκλήθηκε στα ψηφιδωτά από την
κερδοφόρο αυτή αγοραπωλησία.
207
Τα γράμματα, τα ημερολόγια και τα σχέδια του Cockerell φυλάσσονται στο αρχείο του
Βρετανικού Μουσείου, στο Λονδίνο, στο οποίο δυστυχώς δεν ήταν δυνατόν να έχω πρόσβαση και
έτσι βασίζομαι στις πληροφορίες του · Vickers, M., Cockerell at Thessaloniki, BalkSt 13 (1972), 49-
64, πίν. 1-5.
208
Το σχέδιο της Αγίας Σοφίας που έκανε ο Cockerell, σύμφωνα με το ημερολόγιο του, δεν
αναφέρεται στην σχετική δημοσίευση του · Hutton, CA., A Collection of Sketches by CR.Cockerell,
R.A., JHS 19 (1909), 53-59, ενώ απαριθμούνται τα σχέδια των Ειδώλων, της Καμάρας και του
Αγίου Δημητρίου, όπως και το σύνολο των σχεδίων του επτάχρονου ταξιδιού του.
71
Ο Texier (43) δίνει την πιο αναλυτική περιγραφή των ψηφιδωτών, αφού
τονίσει πως και οι Τούρκοι, διώκτες κατά τα άλλα των Ιερών Εικόνων, τα
σεβάστηκαν, πληροφορώντας μας πως στο κέντρο βρίσκεται, καλυμμένη εν
μέρει από μια αραβική επιγραφή, η μορφή του Χριστού σε δόξα, που τη
φέρουν δύο άγγελοι με ανοιχτά φτερά ντυμένοι με λευκούς χιτώνες με κυανές
ανταύγειες. Κάτω υπάρχει η επιγραφή "Άνδρες Γαλιλαίοι..." και σε χρυσό
βάθος οι μορφές, ύψους 4 μ., των Αποστόλων, της Παρθένου και δύο αγγέλων,
που διαχωρίζονται από ελαιόδεντρα. Στη συνέχεια περιγράφει τα ενδύματα:
πορφυρό για την Παναγία, λευκό για τους αγγέλους με εναλλασσόμενα
χρώματα στα φτερά τους, διαφορετικού χρώματος τήβεννοι και σύμβολα
αναγνώρισης στα χέρια για τους Αποστόλους. Τους βράχους διαφόρων
χρωμάτων κάτω τους ερμηνεύει ως απεικόνιση του εδάφους στρωμένου με
πέτρες. Στο τεταρτοσφαιριο βλέπει τη μορφή της Παναγίας, αρκετά
κατεστραμμένη και σταυρό στο κέντρο, ενώ στην καμάρα φατνώματα με
αργυρούς σταυρούς και φύλλα αμπέλου. Για την υπόλοιπη διακόσμηση στους
τοίχους του Ναού δεν μπορεί να πει τίποτα, γιατί όλά είναι ασβεστωμένα.
Η περιγραφή του είναι ενδιαφέρουσα για τις λεπτομέρειες της, που
φανερώνουν την καλή κατάσταση των περισσότερων ψηφιδωτών και για την
πληροφορία ότι οι υπόλοιποι τοίχοι του Ναού εσωτερικά ήταν ασβεστωμένοι,
χωρίς διακόσμηση.
Ο Bowen (49) βλέπει πως τα ψηφιδωτά είναι πολύ ζωντανά και σε καλή
κατάσταση, εκτός από την Παρθένο και το Βρέφος, που είναι
παραμορφωμένοι, μάλλον από βολές όπλων, όπως πιστεύει.
Η υπόθεση του αυτή μοιάζει απίθανη. Δεν μπορεί κανείς να διανοηθεί πως οι
Τούρκοι θα έκαναν ασκήσεις σκοποβολής μέσα σε τέμενος τους.
Ο Vogué (58) ενδιαφέρεται για το ότι τα ψηφιδωτά δεν έχουν καλυφθεί με
ασβέστη από τους Τούρκους και κρίνει πως αν είχαν δείξει παντού τέτοια
μετριοπάθεια, η Ανατολή θα ήταν ένα τεράστιο μουσείο.
Ο Millet (59,60) μας πληροφορεί πως "αδέξια χέρια δοκίμασαν να γεμίσουν
τα κενά του ψηφιδωτού με άτεχνες ζωγραφιές" και ακόμη με ρομαντική
γλώσσα πως "υπάρχει ένας θόλος λαμπερός και λιτός, κεντημένος ολόκληρος
με χρυσές βελονιές". Μάλλον νομίζει πως οι Τούρκοι έβαλαν την επιγραφή
τους στο κέντρο του τρούλου, επειδή εκεί το ψηφιδωτό είχε εκπέσει.
Η φωτιά του 1890 ελευθέρωσε, όπως λέει ο Goltz (61.) το κτήριο και έκανε
πάλι ορατή τη διακόσμηση. Έτσι εμφανίσθηκε ξανά στο ψηφιδωτό η μορφή
του Σωτήρα που ανέρχεται στους ουρανούς. Προσθέτει όμως ότι και
τοιχογραφίες ελευθερώθηκαν από τοίχους που τις κάλυπταν: παραστάσεις
ΙΔ
του Μυστικού Δείπνου και του Ευαγγελισμού, σε αψιδώματα στο

παρεκκλήσι, που τελευταία χρησίμευε για κατοικία του χότζα.
Βλέπει τα ψηφιδωτά και επειδή ξέρει τη συνήθεια που υπήρχε να
καλύπτονται με σταθερότερο τρόπο οι μορφές των Αγίων πιστεύει πως η
επέμβαση αυτή καταστράφηκε από τη φωτιά. Οι προηγούμενες περιγραφές
ωστόσο βεβαιώνουν πως στην Αγια Σοφία τα ψηφιδωτά έμειναν ελεύθερα.
Ο Camus (64) αναφέρεται στην παράσταση της Ανάληψης, που
αναπτύσσεται σε 150 μ. Ο Χριστός, που τον φέρουν δύο άγγελοι, είναι
σκεπασμένος με ασβέστη εκτός από τα πόδια του. Από κάτω, σε όλη την
περίμετρο του τρούλου είναι οι μορφές, ύψους 3 μ., της Παναγίας με πορφυρό
ένδυμα, των Δώδεκα Αποστόλων πλούσια ντυμένων και δύο αγγέλων με την
επιγραφή στο κέντρο της θόλου. Διαχωρίζονται από φοινικόδενδρα και
ξεχωρίζουν με τα έντονα χρώματα των ενδυμάτων πάνω στο χρυσό βάθος.
Αν ο Goltz πραγματικά είδε τη μορφή του Χριστού, επειδή το πρόχειρο
κάλυμμα της κάηκε στην πυρκαγιά, τότε ο Camus μάλλον δεν μπήκε στον κόπο
να προσέξει, στην περίπτωση που μπήκε πράγματι στο Ναό, και μεταφέρει
απλώς παλαιότερη περιγραφή.
Ο Meyer (66), κάνει απλή αναφορά στην αξιοπρόσεκτη παράσταση της
Ανάληψης με τη μορφή του Χριστού καλυμμένη με ασβέστη από τους
Τούρκους, μεταφέροντας προφανώς παλιά πληροφορία της εποχής πριν από
την πυρκαγιά.
Τέλος ο Saint-Germain (67) βρίσκει πολύ εντυπωσιακές πάνω στο χρυσό
βάθος τις μορφές, 3 μ. ύψους, της Παναγίας, των αγγέλων, των Δώδεκα
Αποστόλων, και του Χριστού σε δόξα στο κέντρο.
Γενικά υπήρχε μία ασάφεια ως προς τα ψηφιδωτά της Αγίας Σοφίας
κατά την εποχή της Τουρκοκρατίας και επικρατούσε η εντύπωση ότι, όπως
και σε πολλούς άλλους ναούς οι χριστιανικές παραστάσεις είχαν σοβατισθεί
και ασβεστωθεί, εάν δεν είχαν καταστραφεί με βίαιο τρόπο. Βλέπουμε όμως
πως εδώ, σύμφωνα με όλες τις μαρτυρίες των περιηγητών, μόνον η μορφή του
Χριστού στην Ανάληψη του τρούλου είχε πρόχειρα και τμηματικά καλυφθεί,
ώστε να μην ενοχλεί. Το πρόχειρο αυτό κάλυμα, όπως ίσως και τα αντίστοιχα
στον Άγιο Δημήτριο, καταστράφηκε από την φωτιά, η οποία δεν πείραξε τις
ψηφίδες στο σύνολο τους. Οι επεμβάσεις και οι αλλαγές στα ψηφιδωτά είχαν
γίνει από χέρια βυζαντινά και οι μικρές φθορές και τα κενά, που φαίνονται σε
παλιές φωτογραφίες και σχέδια οφείλονται μόνον στον χρόνο.
73
Στις ως σήμερα γνωστές τοιχογραφίες, οι οποίες όμως δεν σώζονται

πια, προστίθενται209 και οι παραστάσεις του Μυστικού Δείπνου και του
Ευαγγελισμού, που λέει πως είδε ο Goltz. Πολύ ενδιαφέρουσα είναι ακόμη η
πληροφορία του ίδιου πως τις είδε στο παρεκκλήσιο, το οποίο χρησίμευε για
κατοικία του χότζα. Δεν μοιάζει απίθανο να είχε χρησιμοποιηθεί για το
σκοπό αυτό ένα από τα παρεκκλήσια210 στα βόρεια προσκτίσματα του Ναού
την εποχή της Τουρκοκρατίας.
- η καταστροφή από την πυρκαγιά του 1890

Ο πρώτος περιηγητής που στα 1893 μας πληροφορεί για την
καταστροφή του Ναού από 7τυρκαγιά στα 1890 είναι ο Goltz (61), που
πιστεύει πως είχε και τις καλές της πλευρές, γιατί έφερε στο φως κρυμμένα ως
τότε αξιοθέατα και τουλάχιστον στην Αγία Σοφία ελευθέρωσε το κτήριο από
νεότερες προσθήκες και έκανε πάλι ορατή την αρχική μορφή και διακόσμηση.
Δεν μπορούσε να ξέρει πως η μορφή δεν ήταν η αρχική λόγω των συνεχών
επεμβάσεων και ακόμη πως λίγα χρόνια αργότερα θα δεχόταν και νέες
τροποποιήσεις.
Οι Dominicains d'Arcueil (62) αναφέρουν πως εκτός από το Ναό αφάνισε και
όλη τη γειτονιά του Αγίου Γεωργίου. Πράγματι φαίνεται πως καταστράφηκαν
τότε πολλά από τα προσκτίσματα του Ναού, αλλά και άλλα δημόσια και
επίσημα κτήρια, που τον περιτριγύριζαν. Συνοικία ή γειτονιά Αγίου Γεωργίου
δεν είναι γνωστή, τουλάχιστον από τον 15ο αι. και ύστερα211 στη
Θεσσαλονίκη. Η πιο κοντινή εκκλησία, που είναι αφιερωμένη στον Άγιο
Γεώργιο είναι ο μικρός Ναός απέναντι από την Ροτόντα και ίσως υποννοείται
εδώ ότι και η περιοχή βορειοανατολικά της Αγίας Σοφίας είχε καταστραφεί
από την πυρκαγιά.
Ο Camus (64) προσθέτει στην καταστροφή από την πυρκαγιά και τις
αλλοιώσεις από τις μετατροπές των Τούρκων, αλλά βασίζεται στη φαντασία
του για να συμπληρώσει τις αλλαγές ή τις καταστροφές.
Ο Meyer (66) πληροφορεί πως δεν επιτρέπεται ή είσοδος μετά την πυρκαγιά,
που κατέστρεψε τα προσκτίσματα και το εσωτερικό, επειδή υπάρχει κίνδυνος
να πέσει ο τρούλος. Λόγω αυτής της απαγόρευσης δε μπόρεσε και ο Saint-
209
Η · Θεοχαρίδου, Αρχιτεκτονική Αγ.Σοφίας, 59-61, σχ. 10, πι. 39,40α, προσθέτει επίσης
μερικές πληροφορίες για μία παράσταση και διακοσμητικά τοιχογραφημένα θέματα με βάση
αρχειακό υλικό, δηλ. σημειώσεις του W.S.George, καθώς και ορισμένα σπαράγματα που
αποκαλύφθηκαν κατά τις πρόσφατες εργασίες με κυριότερα αυτά στο νότιο εξωτερικό τοίχο του
Ναού.
210
Παρεκκλήσιο ερειπωμένο με τοιχογράφηση, που την χρονολογεί στον 13ο αι. αναφέρει και
ο · Παπαγεωργίου, Π., Αι Σέρραι και τα προάστεια τα περί τας Σέρρας και η μονή Ιωάννου του
Προδρόμου, ΒΖ3 (1984), 250.
211
Βλ. · Δημητριάδης, Τοπογραφία, 23-80.
74
Germain (67) να μπει και έτσι είδε μερικές λεπτομέρειες μόνον από τα
εξωτερικά ανοίγματα.
Σε φωτογραφίες μετά την πυρκαγιά φαίνεται η φραγμένη με οικοδομικό
υλικό δυτική είσοδος, επιβεβαιώνοντας έτσι την ορθότητα της παραπάνω
πληροφορίας. Φαίνεται πως η απαγόρευση δεν αρκούσε για να κρατήσει
μακρυά τους περίεργους και έτσι οι Αρχές αναγκάστηκαν να φράξουν τις
εισόδους, ίσως όχι γιατί θα έπεφτε ο τρούλος, αλλά επειδή ορισμένα τμήματα
θα ήταν ετοιμόροπα και επικίνδυνα ή υπήρχε ο φόβος να μετατραπεί το
κτήριο σε άντρο τρωγλοδυτών.
Μια ιδιαίτερη διήγηση για τη μετατροπή σε τζαμί, σαν παραμύθι που

απηχεί την γεναιότητα και την πίστη των Ελλήνων, παραθέτει ο Lucas (19)
και δεν μπορεί παρά κάποιος Έλληνας να του την ψιθύρισε μυστικά:
'Όταν οι Τούρκοι έγιναν κύριοι της Θεσσαλονίκης, το πρώτο πράγμα που
έκαναν ήταν να κυριεύσουν τα δημόσια κτήρια και ιδίως τις εκκλησίες. Έτσι
πήγαν και στην Αγία Σοφία, όπου όλοι οι μοναχοί κατόρθωσαν να
διασωθούν εκτός από έναν, που δε θέλησε* να εγκαταλείψει την εκκλησία.
Λυτός ο καλός μοναχός απάντησε με θάρρος σ'αυτούς τους Βαρβάρους πως
καλύτερα να τον σκότωναν, παρά να τον αναγκάσουν να εγκαταλείψει το
σπίτι του. Άρχισαν να τον καταδιώκουν κι αυτός κυνηγημένος από όλες τις
πλευρές, κατέφυγε στο καμπαναριό' εκεί με θαυματουργό τρόπο κατόρθωσε
να κρατήσει τη θέση του. Αλλά οι Τούρκοι ντροπιασμένοι που ένας μόνον
άνδρας τους αντιστεκόταν, επέμεναν να τον πιάσουν με οποιοδήποτε κόστος
και, όταν το πέτυχαν, για να δώσουν ένα παράδειγμα στους κατοίκους του
έκοψαν το κεφάλι και το έρριξαν έξω από ένα από τα παράθυρα του
καμπαναριού. Το κεφάλι του λοιπόν έπεσε απ'όλο το ύψος του τοίχου και τον
έβαψε με αίμα. Λένε πως οι Τούρκοι, που μετέτρεψαν αυτή την εκκλησία σε
τζαμί, έκαναν ό,τι μπορούσαν για να σβήσουν το σημάδι από αυτό το αίμα.
Άσπρισαν το μέρος, το έξυσαν και το έπλυναν εκατό φορές' όλες τους όμως οι
προσπάθειες αποδείχθηκαν άχρηστες. Χωρίς να θέλω να μειώσω το θαύμα
που βλέπουν εδώ οι Έλληνες, προσθέτω πως είδα το μέρος με τα ίδια μου τα
μάτια' αυτό που είναι ορατό είναι πως έχουν βάλει πολλά στρώματα
χρώματος, αλλά πως το κόκκινο, ή αν θέλει κανείς το αίμα, φαίνεται πάντοτε
πάνω στον τοίχο."
ID
/^χειροποίητος
(πίν. Χ)
Ο παλαιοχριστιανικός Ναός της Αχειροποιήτου212, κτισμένος επάνω σε

τμήμα μεγάλου ρωμαϊκού συγκροτήματος θερμών213, ανήκει στον
αρχιτεκτονικό τύπο της τρίκλιτης ξυλόστεγης βασιλικής με υπερώα.
Βρίσκεται στο κέντρο της πόλης, πολύ κοντά στη Λεωφόρο των Βυζαντινών,
δηλ. την σημερινή Εγνατία οδό, προς την οποία είχε πρόσβαση μέσω ενός
μνημειακού προπύλου214 στη νότια πλευρά του κεντρικού κλίτους. Στην δυτική
πρόσοψη, η οποία έχει ενδιαφέρουσα διαμόρφωση στο κεντρικό τμήμα της με
μικρές κόγχες κάτω και τρίλοβο παράθυρο από πάνω, υπάρχουν σήμερα δύο
θύρες εισόδου προς τον νάρθηκα. Δίτονες κιονοστοιχίες δώδεκα κιόνων
χωρίζουν τα κλίτη, ενώ η είσοδος από το νάρθηκα γίνεται από τρίβηλο
άνοιγμα προς τον κυρίως ναό και από μεγάλα τοξωτά ανοίγματα προς τα
πλάγια κλίτη. Το κεντρικό κλίτος, το οποίο σήμερα δεν σώζεται στο αρχικό
του ύψος, απολήγει στα ανατολικά στην μεγάλη ημικυκλική κόγχη του Ιερού,
η οποία έχει εξωτερικά βαθμιδωτή διαμόρφωση και τρία μεγάλα παράθυρα
με κτιστούς πεσσούς ενδιάμεσα, ενώ οι σωζόμενοι κάτω από αυτά τέσσερις
κιλλίβαντες που έφεραν κιονίσκους ανήκουν στην παλαιοχριστιανική φάση,
όταν στη θέση αυτή υπήρχε πεντάλοβο παράθυρο215. Το βόρειο κλίτος
απολήγει σε μεσοβυζαντινό παρεκκλήσιο, αφιερωμένο στην Αγία Ειρήνη. Από
τα υπερώα σώζονται σήμερα το βόρειο και το νότιο, αλλά όχι το δυτικό
επάνω από τον νάρθηκα. Η πρόσβαση σε αυτά γινόταν από ερειπωμένο
σήμερα κλιμακοστάσιο με κεκλιμένη άνοδο, στη βορειοδυτική γωνία
εξωτερικά του Ναού. Ο προθάλαμος του, στον οποίο οδηγούσε εντοιχισμένη
212
Η αρχιτεκτονική του Ναού εξετάσθηκε παλαιότερα από τον · Texier, Architecture, 145-147,
7riV- 42-44, και από τον · Diehl, Monuments, 35-58, εικ 5-27, πίν. 3-7. Σύντομη περιγραφή του Ναού
σε · Πελεκανίδη, Στ., Παλαιοχριστιανικά μνημεία Θεσσαλονίκης, Αχειροποίητος - Μονή
Λατόμου, Θεσσαλονίκη 1949,11-14, και · Hoddinott, R.F., Early Byzantine Churches in Macedonia
and Southern Serbia, London 1963, εικ. 68-70, πίν. V, 35, και · Κουρκουτίδου-Νικολαΐδου, E.,
Αχειροποίητος. Ο μεγάλος ναός της Θεοτόκου, Θεσσαλονίκη 1989, καθώς και σε · 9η Εφορεία,
Μνημεία, ναός της Αχειροποιήτου, 59-67, με κείμενο της Κουρκουτίδου-Νικολαΐδου, Ε., στην 1η
έκδοση και της Μακροπούλου, Α, στην 2η. Βλ. επίσης · Κουρκουτίδου & Τούρτα, Βυζαντινή
Θεσσαλονίκη, 184-195, εικ. 219-236.
213
Συγκεντρωμένα τα ανασκαφικά στοιχεία, οι προηγούμενες απόψεις και η βιβλιογραφία
στον · Μπακιρτζή, Χ., Ρωμαϊκός λουτρών και η Αχειροποίητος της Θεσσαλονίκης, Αφιέρωμα
Στ.Πελεκανίδη, 310-329, εικ. 1-7. Για τις πρόσφατες ανασκαφικές εργασίες βλ. · Κουρκουτίδου-
Νικολαΐδου,
214
Ε., &Μαυροπούλου-Τσιούμη, Χ., A4 36 (1981), Β2, 312-313, πίν. 205γ-206 α-β.
Ο · Vocotopoulos, P., The Concealed Course Technique: Further Examples and a Few
Remarks, JOB 28 (1979), 255,259, πίν. 19, διαπίστωσε πως το τόξο της πύλης είναι κτισμένο με την
μεσοβυζαντινή τεχνική της κρυμμένης πλίνθου.
Ïï5
Για την διαμόρφωση της κόγχης και την αρχική μορφή βλ. · Ωραιόπουλος, Φ., Η
διαμόρφωση της παλαιοχριστιανικής κόγχης της Αχειροποιήτου, Η Θεσσαλονίκη 3 (1992), 11-32,
σχ. 1-3, πίν. 1-12.
76
σήμερα θύρα στη δυτική πλευρά του βόρειου τοίχου του αριστερού κλίτους,
εντοπίσθηκε κατά τις πρόσφατες έρευνες. Στη βόρεια πλευρά διαπιστώθηκε
επίσης ανασκαφικά ένα επίμηκες πρόσκτισμα, καμαροσκέπαστο στο ισόγειο
-ίχνη της καμάρας διακρίνονται στον βόρειο τοίχο του Ναού- και με
ξυλόστεγο όροφο216. Μικρό πρόσκτισμα με αψίδα στα ανατολικά είναι
προσκολημένο στο νότιο τοίχο εξωτερικά και δίπλα ακριβώς από το πρόπυλο.
Έχει ερμηνευθεί ως Βαπτιστήριο217 ή ως Διακονικό218.
Η γλυπτική διακόσμηση του Ναού, ενιαία στην σύλληψη της,
αποδίδεται σε εργαστήριο της Κωνσταντινούπολης και έχει ομοιότητες με
αυτήν της Μονής Στουδίου. Τα κιονόκρανα του ισογείου είναι θεοδοσιανά με
διακοσμημένο επίθημα, που φέρει και χριστόγραμμα, ενώ των υπερώων
σύνθετα ιωνικά219. Θωράκια υπήρχαν άλλοτε μεταξύ των κιόνων από
προκοννήσιο μάρμαρο. Μόνον οι δύο κίονες του τριβήλου είναι από ατράκιο
λίθο. Η πλακόστρωση του δαπέδου είναι από προκοννήσιο μάρμαρο. Στο Ναό
βρέθηκε, όχι όμως στην θέση του, μονολιθικός άμβωνας, με τέσσερεις
βαθμίδες και ημικυκλικό εξώστη, του οποίου δεν σώζονται ακέραια τα
θωράκια. Έχει χρονολογηθεί στον 5ο220 ή στα τέλη του 6ου- αρχές του 7ου
αι.221 και σήμερα εκτίθεται στο Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού της
Θεσσαλονίκης. '
Από την ψηφιδωτή διακόσμηση του Ναού σώζονται ακόμη εντοίχια
ψηφιδωτά στα εσωρράχια των τόξων του ισογείου, του νότιου υπερώου, του
τριβήλου, του νάρθηκα και του τρίλοβου παραθύρου του δυτικού τοίχου222.
Τα θέματα τους είναι φυτικά, γεωμετρικά, αλλά και συμβολικά της
χριστιανικής πίστης. Στο μεσαίο και νότιο τόξο του τριβήλου υπάρχουν δύο
ψηφιδωτές κτητορικές επιγραφές223. Λείψανα ψηφιδωτών σώζονται και στο
216
Για τις ανασκαφικές εργασίες βλ. · Κουρκουτίδου-Νικολαίδου, Ε., & Μαυροπούλου-
Τσιούμη,
217
Χ., ΑΛ 34 (1979), Β2, 286.
Η ερμηνεία είναι του · Ξυγγόπουλου, Α., Περί την Αχειροποίητον Θεσσαλονίκης,
Μακεδόνικα 2 (1941-1952), 478-481, εικ. 1, 5-6, ο οποίος ήταν υπεύθυνος για την ανασκαφή και
την αναστήλωση του προσκτίσματος.
218
Ο · Ορλάνδος, Α.Κ., Η μετακίνησις του διακονικού εις τας ελληνιστικάς βασιλικός,
ΔΧΑΕ, περ,Α 4 (1964-1965), 362, εικ. 11, το εντάσσει στα διακονικά, που βρίσκονται στη νότια
πλευρά
219
των εκκλησιών, πριν από την τοποθέτηση τους δίπλα στην αψίδα του Ιερού.
220
Για τα κιονόκρανα, βλ. · Sodili, Sculpture architecturale, 209-276, εικ. 13,29-31.
Βλ. · Kourkoutidou-Nikolaidou, Les ambons paléochrétiens à Thessalonique et à Philippe,
Corsi 31 (1984), 255-256, εικ. 1-2
221
Αναλυτική εξέταση του άμβωνα στον · Jakobs, Ambone, 127-128, 328-329, εικ. 118, πίν.
35α.
222
Τα ψηφιδωτά επισημάνθηκαν κατά την διάρκεια εργασιών στο Ναό από το 1908 και μετά,
βλ. · ΒΖ19 (1910), 651 για την είδηση.
Τις επιγραφές εξετάζει ο · Bakirtzis, Ch., Sur le donateur et la date des mosaïques
d'Acheiropoietos à Thessalonique, ACIAC 9 (1975), τ. II, 37-44, εικ. 1-2, ο οποίος ταυτίζει τον
δωρητή Ανδρέα, που αναφέρεται στην επιγραφή με τον ιερέα, που έλαβε μέρος στην Σύνοδο της
Χαλκηδόνας στα 451 ως αντιπρόσωπος του Μητροπολίτη Θεσσαλονίκης.
77
νότιο πρόσκτισμα224 Τρία επάλληλα ψηφιδωτά δάπεδα, που ανήκαν στο

συγκρότημα των ρωμαϊκών θερμών καθώς και βυζαντινός τάφος, βρέθηκαν σε
μικρή σκαφική έρευνα στο βόρειο κλίτος δίπλα στην θεμελίωση του
στυλοβάτη225.
Τοιχογραφίες, με τμήμα της παράστασης των Σαράντα Μαρτύρων, οι
οποίες χρονολογούνται στις αρχές του 13ου αι., σώζονται στο νότιο κλίτος,
πάνω από την κιονοστοιχία226, καθώς και ίχνη τοιχογράφησης στο
βορειοανατολικό παρεκκλήσιο. Πρόσφατα αποκαλύφθηκε τμήμα
227
τοιχογραφίας σε μέτωπο τόξου στο νότιο υπερώο
Είναι αρκετά τα στοιχεία που οδηγούν στην γενικά αποδεκτή άποψη
για χρονολόγηση της Αχειροποιήτου στο τρίτο τέταρτο το 5ου αι.228: τα
σφραγίσματα των πλίνθων229, η αναφορά του Ανδρέα στην κτητορική
επιγραφή, ο οποίος ταυτίσθηκε με τον ιερέα230 που πήρε μέρος στη Σύνοδο της
Χαλκηδόνας στα 451, η ομοιότητα του γλυπτού διακόσμου με αυτόν της
Μονής Στουδίου, όπως και τα στυλιστικά χαρακτηριστικά του ψηφιδωτού
διακόσμου.
Η ονομασία του Ναού απασχόλησε* και προβλημάτισε πολύ τους
ειδικούς, οι οποίοι βασίσθηκαν στα λίγα στοιχεία της αρχαιολογικής
έρευνας και σε πηγές, κυρίως θρησκευτικά κείμενα και άλλα έγγραφα του
Αγίου Όρους231. Η έρευνα έδειξε ότι αρχικά ήταν γνωστός ως ο μεγάλος Ναός
της Θεοτόκου ή της Αγίας Αχράντου Θεοτόκου232, ενώ η παλαιότερη άποψη
πως ήταν αφιερωμένος στην Παναγία Οδηγήτρια αποδείχθηκε αβάσιμη233.
Έχει επίσης προταθεί πως ο Ναός ήταν αφιερωμένος στον Ευαγγελισμό της
224
225
Για την εικονογράφηση του Ναού βλ. · Μαυροπούλου-Τσιούμη 1992, 54-62.
Το επάνω δάπεδο είχε βρεθεί ήδη το 1927, τα από κάτω πολύ αργότερα, βλ. · Λαζαρίδης,
Π„ ΑΔ 29 (1973-74), Β3,753-754, σχ. 9-10, πίν. 547.
22ΐ
Βλ. · Ξυγγόπουλος, Α., Αι τοιχογραφίαι των Αγίων Τεσσαράκοντα εις την Αχειροποίητον
της Θεσσαλονίκης, ΑΕ (1957), 6-30, εικ. 1-14, πίν. 2-5, και · Chatzidakis, Μ., Aspects de la peinture
murale du Xnie s. en Grèce, L'art byzantin du XlIIe siècle, Symposium de Sopocani 1965 (Beograd
1967), 162, εικ. 13.
227
228
Βλ. · Κουρκουτίδου-Νικολάίδου, ε. & Τσιούμη, Χ., ΑΔ 33 (1978), Β2, 238, πίν. 106ε.
Με τα προβλήματα χρονολόγησης ασχολείται ο · Kleinbauer, W.E., Remarks on the Building
History
229
of the Acheiropoietos Church at Thessaloniki, ACIAC 10 (1980), τ.Β', 241-257, εικ. 1-18.
Ο · Vickers, M., Fifth-Century Brickstamps from Thessaloniki, BSA 68 (1973), 285-294, εικ.
1-3, πίν. 1, χρονολογεί τις πλίνθους μετά το 447.
230
Ο · Cormack, R.S., The Mosaic Decoration of S.Demetrios, Thessaloniki, BSA 64 (1969), 51,
πρότεινε την ταύτιση με τον Αρχιεπίσκοπο Θεσσαλονίκης Ανδρέα (491-497). Η ύστερη αυτή
χρονολόγηση του μνημείου δεν έχει γίνει αποδεκτή από τους ερευνητές.
Βλ. · Ξυγγόπουλος, Α., Αι περί του ναού της Αχειροποιήτου ειδήσεις του Κωνσταντίνου
Αρμενοπούλου,
232
Τόμος Κωνσταντίνου Αρμενοπούλου (1345-1945), ΕΕΣΝΟΕΠΘ 6 (1952), 1-26.
Συγκεντρωμένες εν συντομία οι πηγές και οι παλαιότερες αναφορές στον · Janin, Les églises,
375-380.
233
Ο πρώτος που αναφέρεται στον Ναό ως αφιερωμένο στη Θεομήτορα είναι ο ·
Χατζηϊωάννου, Αστυγραφία, 78-82. Η πιο πρόσφατη μελέτη είναι του · Παπαζώτου, Θ., Ο μεγάλος
ναός της Θεοτόκου στη Θεσσαλονίκη. Μία επανεξέταση των πηγών για την ιστορία της
Αχειροποιήτου, Μακεδόνικα 22 (1982), 112-132, εικ. 1-5, όπου και η παλαιότερη βιβλιογραφία.
78
Θεοτόκου234. Η ταύτιση της με το Ναό της Θεοτόκου Καταφυγής, από τον

οποίο ξεκινούσε η πομπή της γιορτής του Αγιου Δημητρίου, προκάλεσε
επιστημονική συζήτηση που συνεχίζεται μέχρι σήμερα235, χωρίς να έχει δοθεί
ικανοποιητική λύση στο πρόβλημα της θέσης του παραπάνω Ναού236, καθώς
τα αρχαιολογικά στοιχεία είναι ως τώρα ανεπαρκή. Την προσωνυμία
Αχειροποίητος πρέπει να έλαβε ο Ναός από την λατρευτική εικόνα της
Θεοτόκου Δεομένης στον 14ο αι.237. Η λατρεία της Παναγίας ήταν στενά
συνδεδεμένη με αυτήν του Αγίου Δημητρίου στην Θεσσαλονίκη και υπάρχουν
πολλές μαρτυρίες από τις πηγές για την συλλατρεία τους και για την εικόνα
του Αγίου Δημητρίου στο Ναό της Αχειροπονήτου238.
Μετά την άλωση της Θεσσαλονίκης από τους Τούρκους, ο πρώτος ναός
που μετατρέπεται σε τζαμί "ως σύμβολον νίκης και της γεγενημένης αλώσεως"
είναι η Αχειροποίητος239, σύμφωνα και με την τουρκική επιγραφή, που
χαράχθηκε πάνω σε κίονα της βόρειας κιονοστοιχίας. Από την τουρκική του
ονομασία Eski Carni ή Cami'i Atìk, δηλ. Παλαιό τζαμί, και αργότερα Eski
Cuma Cami'i προέρχεται μάλλον η ονομασία Αγία Παρασκευή240, με την οποία
αναφερόταν ο Ναός παλαιότερα, καθώς Cuma στα τουρκικά σημαίνει
συνάθροιση, αλλά και Παρασκευή, δηλ. την ημέρα της προσευχής241.
234
Βλ. +Παπαζώτος, Θ., Αρχαιολογικές έρευνες στην Αχειροποίητο Θεσσαλονίκης, 2ο
Συμπόσιο
235
Βυζ. & Μεταβυζ. Αρχαιολογίας και Τέχνης, Περιλήψεις, Αθήνα 1982, 87.
Ο · Ξυγγόπουλος, Α., Συμβολαί εις την τοπογραφίαν της Βυζαντινής Θεσσαλονίκης, Α'. Η
Καταφυγή, Θεσσαλονίκη 1949, 7-20, τοποθετεί την Καταφυγή στην περιοχή της Αρχαίας Αγοράς.
Αλλη άποψη εκφράζει ο · Πελεκανίδης, Στ., Παρατηρήσεις τινές εις Συμεών Θεσσαλονίκης
"Διάταξις ακριβής της εορτής του Αγίου Δημητρίου", Μακεδόνικα 4 (1955-1960), 410-415, ο
οποίος πιστεύει πως η Καταφυγή ήταν "έτερον επωνύμιον του ναού της Αχειροπονήτου"
προκαλώντας τον αντίλογο του · Ξυγγόπουλου, Α., Καταφυγή-Αχειροποίητος, Μακεδόνικα 4
(1955-1960), 441-448, ο οποίος επιμένει στα δικά του επιχειρήματα. Τελευταία διατυπώθηκε η
άποψη πως η Καταφυγή βρισκόταν βόρεια από τον Ναό του Αγίου Νικολάου του Τρανού, βλ. ·
Μαρκή-Αγγέλκου,
236
Ε., Ανασκαφή Αγίου Νικολάου Τρανού, Μακεδόνικα 19 (1979), 291 κ.ε.
Για το Ναό της Καταφυγής βλ και · Janin, Les églises, 389-391
237
Ο · Ξυγγόπουλος, Α., Η λατρευτική εικών του ναού της Αχειροπονήτου Θεσσαλονίκης,
Ελληνικά 12 (1954), 256-262, εικ. 1, συμπεραίνει πως η εικόνα έφερε την παράσταση όρθιας
δεομένης Θεοτόκου, κατά το πρότυπο της αχειροπονήτου εικόνας της Μονής Αβραμιτών στην
Κωνσταντινούπολη. Ο · Παπαζώτος, Θ., ό.π., 122, εικ. 4, επισημαίνει ότι η όρθια δεομένη
Θεοτόκος στην τοιχογραφία του Ιερού του Αγίου Νικολάου του Ορφανού Θεσσαλονίκης, με
επιγραφή "ΜΗΡ ΘΥ Η Αχειροποίητος" πρέπει να αποδίδει τον τύπο της εικόνας της
Αχειροπονήτου.
2
Για την συλλατρεία Θεοτόκου-Αγίου Δημητρίου στην Αχειροποίητο βλ. · Pallas, D., Le
ciborium
239
hexagonal de Saint Démétrios de Thessalonique, Zograf 10 (1979), 47 κ.ε.
Με το θέμα ασχολείται ο · Bakalopoulos, Α.Ε., Zur Geschichte der Acheiropoietos -und
H.Paraskevikirche in Saloniki nach der Eroberung der Stadt durch die Türken im Jahre 1430, BZ 37
(1937), 372-375, irtv 3.
240
Αντίθετη άποψη εκφράζει ο· Kiel, Turkish Monuments, 128, ότι δηλ. επειδή ήταν Ναός της
Αγίας
241
Παρασκευής ονομάστηκε Eski Cuma από τους Τούρκους.
Ο · Tarrali, Topographie, 160-165, πίν. 25,1 από την αραβική σημασία της λέξης Cuma
(αδελφότητα) συνδέει τον Ναό με την αδελφότητα των Αβραμιτών, η οποία εκτός από την
Κωνσταντινούπολη πρέπει να είχε Μονή και στη Θεσσαλονίκη. Η εξέλιξη των τουρκικών ονομάτων
στον · Δημητριάδη, Τοπογραφία, 287-288, ο οποίος πιστεύει πως η η ονομασία Αγία Παρασκευή
79
Η απόφαση να στεγασθεί στην Αχειροποίητο το Βυζαντινό Μουσείο

ύστερα από την απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης 242 δεν παραγματοποιήθηκε
ποτέ, αν και στάθηκε αφορμή να αρχίσουν πολύ νωρίς οι πρώτες εργασίες
επισκευής στο Ναό, οι οποίες διακόπηκαν το 1916 και συνεχίσθηκαν μετά το
1926243. Ως εκκλησία ξαναλειτούργησε το 1930.
Οι πρόσφατες έρευνες, που έγιναν λόγω της αναστήλωσης του Ναού μετά τις
ζημίες του σεισμού του 1978244, βοήθησαν στην διευκρίνηση των φάσεων και
των επεμβάσεων στο μνημείο. Έτσι, διαπιστώθηκαν μια επισκευή στις αρχές
του 7ου αι., κυρίως στην βόρεια πλευρά και μία επέμβαση στα όψιμα
βυζαντινά χρόνια στην ανωδομή και στο επάνω τμήμα του δυτικού τοίχου,
χωρίς να αναφερθούν εδώ λεπτομέρειες για τις μεταγενέστερες τουρκικές
επεμβάσεις και για τις επισκευές των αρχών του 20ου αι.245.
Η Αχειροποίητος, αν και βρίσκεται σε κεντρική θέση και είναι ένα από

τα σημαντικότερα μνημεία της πόλης, δεν αναφέρεται από πολλούς
περιηγητές. Οι περισσότεροι δεν την επισκέπτονται. Ή πιθανότερη εξήγηση
είναι ίσως αυτή την οποία χαρακτηριστικά* δίνει ο Beaujour (27): "Σήμερα
είναι καλυμμένη με στρώσεις κονιαμάτων. Πέρασα τρία χρόνια στη
Θεσσαλονίκη, χωρίς να υποψιαστώ τι ήταν". Πραγματικά οι επεμβάσεις των
Τούρκων -τα εντοιχισμένα παράθυρα, ο υψηλός φράκτης, τα νεότερα
σπιτάκια κτισμένα εν επαφή- είχαν παραμορφώσει εντελώς το κτήριο246 και οι
επιχώσεις εξωτερικά είχαν ανεβάσει τη στάθμη του εδάφους, έτσι ώστε να
μην δεσπόζει με το ύψος του μεταξύ των γειτονικών οικημάτων.
Χαρακτηριστικά αναφέρεται εδώ ότι το νότιο πρόσκτισμα χρειάστηκε να
χρησιμοποιείται μετά το 1930. Ο Ναός όμως αναφερόταν έτσι από τους Έλληνες ήδη τον
περασμένο αιώνα, βλ. · Χατζηϊωάνου, Αστυγραφία, 78-79.
242
Η είδηση αυτή καθώς και η διάθεση της πρώτης πίστωσης, ποσού είκοσι πέντε χιλιάδων
δραχμών, για τις εργασίες επισκευών αναφέρεται στο · Νέος Ελληνομνήμων 10 (1913), Ειδήσεις,
365.
243
Συνοπτικά για τις εργασίες αυτού του αιώνα σε · Τσιούμη & Θεοχαρίδου, Αναστήλωση,
14-17.
244
Για τα προβλήματα που προέκυψαν, βλ. · ό.π. 63-70, καθώς και · Θεοχαρίδου, Κ.,
Αχειροποίητος: Προβλήματα στερέωσης και αποκατάστασης, κριτήρια και έκταση των
επεμβάσεων, Αναστηλώσεις Βυζαντινών & Μεταβυζαντινών μνημείων, Πρακτικά Διεθνούς
Συμποσίου
245
Θεσσαλονίκης 1985, Θεσσαλονίκη 1986, 61-70, σχ. 1-4, 5-7, εικ. 4, 8.
Η · Theocharidou, Κ., Acheiropoietos Basilica, Thessaloniki: Early Byzantine Additions to the
5th Century Building and Their Liturgical Function, ACIEB 17 (1986), Abstracts, 344-345, διακρίνει
πέντε κύριες φάσεις, δηλ. την ίδρυση, τις εργασίες του 7ου αι., τις όψιμες βυζαντινές, τις τουρκικές
και
246
τις εργασίες του 20ου αι.
Για την κατάσταση του μνημείου στις αρχές αυτού του αιώνα βλ. · Diehl, Monuments, 37
κ.ε., εικ. 5,8-9,11, όπου φαίνεται και η στάθμη του εδάφους.
OU
αποκαλυφθεί, επειδή ήταν εντελώς καλυμμένο από τις επιχώσεις247. Στα

παλαιότερα σχέδια δεν αποδίδεται γιατί δεν ήταν ορατό.
Το μνημείο βρίσκεται στη γειτονιά του Τσαρσί-Μπασί248, στο κάτω μέρος της
πόλης κοντά στο δρόμο με τα παζάρια, κλεισμένο από τα τριγύρω σπίτια,
έτσι ώστε να φαίνεται μόνον η στέγη του, όπως μας λέει ο Texier (43), ο
οποίος ωστόσο πιστεύει πως παλιότερα το κτήριο δεν πρέπει να ήταν έτσι
αποκλεισμένο, γιατί διακρίνει στη δεξιά του πλευρά μια πρώιμη στοά με
πεσσούς, που συνεχίζεται στο γειτονικό δρόμο. Πιθανότατα διακρίνει τη
στοά της νότιας εισόδου με το πρόπυλο, η οποία είχε παραμείνει ακάλυπτη
για την πρόσβαση στο Ναό. Φαίνεται πως μία από τις τουρκικές επεμβάσεις
ήταν η προέκταση των δύο τοίχων της προς το Νότο και η κατασκευή μιας
θύρας σε εκείνη την πλευρά, όπως φαίνεται σε παλαιά κάτοψη του Ναού249,
με τουρκικά σπίτια κτισμένα εκατέρωθεν της εισόδου. Το αρχικό πρόπυλο,
στο οποίο έχουν ενσωματωθεί τμήματα του προγενέστερου ρωμαϊκού κτηρίου,
έχει πράγματι σε κάθε πλευρά του τρεις πεσσούς-παραστάδες.
Η παλαιότερη απλή αναφορά στην Αχειροποΐητο γίνεται από τον
Ιγνάτιο (2), που απαριθμεί τους καθολικούς ναούς της πόλης. Το γεγονός ότι
την συμπεριέλαβε μεταξύ των Ναών αυτών δημιούργησε μερικά προβλήματα
στην έρευνα. Ως καθολικοί ναοί της πόλης θεωρούνται η Αγία Σοφία, η
Μητρόπολη και η Ροτόντα ενώ αμφισβητείται η Αχειροποίητος και έχει
προταθεί ο Άγιος Δημήτριος250. Ωστόσο, στη γαλλική μετάφραση του κειμένου
του Ιγνατίου, τον περασμένο αιώνα από την Β.de Khitrowo η απαρίθμηση των
καθολικών ναών τελειώνει με τις λέξεις "& beaucoup d'autres", που έχουν
παραλειφθεί από την ελληνική μετάφραση251, λεπτομέρεια η οποία όμως είναι
σημαντική και διαφορετική από την πληροφορία του Ι.Αναγνώστη, στη
Διήγηση του για την άλωση της πόλης, για τέσσερεις ναούς, που τους έλεγαν
τότε καθολικούς και τους οποίους οι Τούρκοι άφησαν στους
Θεσσαλονικιούς. Η Μητρόπολη του Ιγνατίου ίσως είναι ο καθολικός ναός, ο
οποίος εντοπίσθηκε από πρόσφατη αρχειακή έρευνα, για την εποχή
247
Βλ. · Ξυγγόπουλου, Α., Περί την Αχειροποίητον Θεσσαλονίκης, Μακεδόνικα 2 (1941-
1952),
248
478^81, εικ. 1,5-6.
Το όνομα της γειτονιάς αυτής σημαίνει "κεντρική αγορά" και είναι άγνωστο από άλλες
πηγές. Δεν αναφέρεται στα σχετικά κεφάλαια, αλλά ούτε και στους χάρτες από τον · Δημητριάδη,
Τοπογραφία,
249
32-33,47-89.
Έτσι έχει αποτυπωθεί στο σχέδιο του πίνακα 3 στον · Diehl, Monuments, όπου και στη
φωτογραφία
δο
8 φαίνεται αυτή η είσοδος εξωτερικά και στην 11η νότια πλευρά της στοάς αυτής.
Για το θέμα βλ. · Λάσκαρις, Ναοί και Μοναί, 327-329, και · Τσάρας, Ι., Ο τέταρτος
καθολικός ναός της Θεσσαλονίκης στο Χρονικό του Ι.Αναγνώστη, Βυζαντινά 5 (1973), 165-185.
25!
Το ρωσικό κείμενο του Ιγνατίου γίνεται γνωστό στην Δύση από την · Mme de Khitrowo, Β.,
Itinéraires russes en orient traduits pour la Société de l'Orient latin, Genève 1889,147 για την επίσκεψη
του στη Θεσσαλονίκη. Ο · Λάσκαρις, Ναοί και Μοναί, 316, δίνει το ρωσικό κείμενο και την
ελληνική μετάφραση.
81
τουλάχιστον πριν από το 1478, στο Οκτάγωνο της σημερινής Πλ. Ναυαρίνου,
αποδεικνύοντας έτσι πως οι παλαιότερες απόψεις πρέπει να αναθεωρηθούν
252
Ο Ιγνάτιος που επισκέπτεται την πόλη στα 1405, πριν από την
Τουρκοκρατία, είναι ο μόνος ο οποίος αναφέρει το Ναό με το όνομα
Αχειροποίητος, έστω και παρεφθαρμένο (Akhkonitìe). Την πρώτη του
ονομασία Παλαιό Τζαμί253 χρησιμοποιεί ο Hadschi Chalfa (17), ενώ οι
περισσότεροι περιηγητές την αναφέρουν με το τουρκικό της όνομα Eski Cuma,
μερικοί μάλιστα παραθέτουν και την ελληνική μετάφραση Αρχαία ή Παλαιά
Παρασκευή (Beaujour 27, Leake 32). Ο Croix (10) το1679 και ο Souciet (23)
το 1734 δεν ασχολούνται με την τουρκική ονομασία, αλλά μιλούν για την
μετατροπή του Ναού της Παρθένου σε τζαμί. Ο Croix δίνει λανθασμένη
πληροφορία για την μετατροπή, όταν λέει πως έγινε από τον Μεχμέτ Δ', και ο
Souciet παραθέτει τελείως διαφορετική εποχή από την πραγματική, δηλ. τον
16ο αι. Ο Ναός μετατράπηκε σε τζαμί αμέσως μετά την άλωση της
Θεσσαλονίκης, το 1430, από τον Μουράτ τον Β'. Είναι άγνωστο από πού
είχαν αυτές τις πληροφορίες, αλλά το γεγονός πως αναφέρουν μετατροπή του
Ναού της Παρθένου σε τζαμί δείχνει πώς τουλάχιστον, στην εποχή τους η
ανάμνηση της αφιέρωσης του Ναού δεν είχε ακόμη σβύσει. Ο Cousinéry (38)
λέει γενικά πως ήταν αφιερωμένος σε κάποιον Άγιο. Φαίνεται πως στα χρόνια
που έζησε στην πόλη κανείς δεν αναφερόταν πια στο μνημείο με το χριστιαικό
του όνομα. Η προσπάθεια του Texier (43) να μάθει σε ποιόν Άγιο ήταν
αφιερωμένη η εκκλησία, αποβαίνει άκαρπη, καθώς οι Χριστιανοί δεν ξέρουν
να του πουν και δε βρίσκει πουθενά στο κτήριο σχετική επιγραφή. Ο Zachariä
(44) το 1838 είναι ο πρώτος που αναφέρει ότι ήταν εκκλησία της Αγίας
Παρασκευής και μάλιστα προσθέτει πως ονομάζεται έτσι από τους Έλληνες
την Μεγάλη Παρασκευή. Η επίδραση του τουρκικού ονόματος έχει πια
επιβληθεί. Ο Camus (64) έχει ήδη πληροφορηθεί πως φέρει το τουρκικό όνομα
που μεταφράζεται ως Παλιά Συνάρθροιση, επειδή ήταν η πρώτη εκκλησία
που κατέλαβαν οι Τούρκοι μετά την άλωση της πόλης και μετέτρεψαν σε
τζαμί. Οι αναφορές των περιηγητών ως προς την ονομασία του μνημείου
επιβεβαιώνουν την εξέλιξη και τις αλλαγές, που διαπιστώθηκαν ως τώρα και
με την επιστημονική έρευνα για το θέμα αυτό.
Πολλοί τονίζουν πως είναι ο πρώτος ναός που μετατράπηκε σε τζαμί, αλλά ο
μόνος που αναφέρει τη σχετική χρονολογία είναι ο Texier (43), που προσέχει
252
Η ανακάλυψη οφείλεται στον · Δημητριάδη, Τοπογραφία, 34-36. Βλ. ακόμη · Θεοχαρίδης,
Γ.Ι.,
253
Βιβλιοκρισίας Μακεδόνικα 23 (1983), 386-387.
Βλ. και την καταγραφή των τζαμιών του 1835, που παραθέτει ο · Δημητριάδης,
Τοπογραφία, 283-285, όπου αναφέρεται ως "Παλαιό Τζαμί γνωστό ως Eski Cuma".
82
τη χαραγμένη σε κίονα τουρκική επιγραφή για την καθιέρωση του στον

Ισλαμισμό το έτος 832 της Εγείρας από το Σουλτάνο Μουράτ, αμέσως μετά
την κατάληψη της Θεσσαλονίκης. Η επιγραφή λέει πως "Ο Σουλτάνος
Μουράτ Χαν κατέκτησε την πόλη Θεσσαλονίκη το 833", δηλ. το 1430. Το
μικρό λάθος του ενός χρόνου στην ανάγνωση της επιγραφής254, που προφανώς
οφείλεται στο δραγουμάνο του, σίγουρα δεν είναι σημαντικό' ο Texier ήξερε
σίγουρα τον χρόνο της άλωσης, αλλά μάλλον δεν είχε εμπειρία με την
χρονολόγηση σε έτη Εγίρας.
Ο ίδιος μας δίνει ακόμη την επιγραφή, που βρισκόταν στη βάση του μιναρέ,
που είχε κτισθεί από το Μασσούντ: "Ο Σουλτάνος Μεχμέτ, γιος του
Ιμπραχίμ, ήρθε σ'αυτό το τζαμί το έτος 1083", δηλ. το 1673. Ο μιναρές αυτός
κατεδαφίσθηκε σε κάποιες από τις εργασίες επισκευών και η επιγραφή είναι
σήμερα χαμένη· μας σώζεται το κείμενο της μόνον από την πληροφορία του
Texier. Σύμφωνα με μία πληροφορία για το κτίσιμο του μιναρέ είχαν
χρησιμοποιηθεί παλαιοί κίονες και κιονόκρανα255, που προέρχονταν από τον
Ναό.
Ο Beaujour (27) είναι ο πρώτος που εκφράζει την αξιοπερίεργη άποψη πως η
εκκλησία ήταν αρχικά αρχαίος ναός αφιερωμένος στη Θερμαία Αφροδίτη.
Από κει και ύστερα επηρεάζονται όλοι οι περιηγητές, εκτός του Texier,
ενστερνίζονται και μεταφέρουν αυτή τη θεωρία. Την δική του περιγραφή και
άποψη παραθέτει ο Clarke (31), που δε μπόρεσε να επισκεφθεί το μνημείο. Ο
Zachariä (55) την επεκτείνει προσθέτοντας πως πρέπει να είναι σωστή, επειδή
και ως εκκλησία και ως τζαμί ονομάζεται από την ημέρα της Αφροδίτης, δηλ.
την Παρασκευή. Σε κάμμία από τις ανασκαφικές έρευνες γύρω και μέσα στο
μνημείο δεν εντοπίστηκαν λείψανα που να επιβεβαιώνουν μια τέτοια άποψη.
Μία προσπάθεια ερμηνείας της Θερμαίας Αφροδίτης από τα ερείπια των
ρωμαϊκών θερμών256 δεν μπορεί να ληφθεί υπόψη, καθώς δεν μπορεί τα
ερείπια αυτά κάτω και γύρω από το Ναό νά ήταν ορατά και γνωστά. Την
εποχή του Beaujour οι επιχώσεις ήταν ήδη πολύ υψηλές και όλη η περιοχή
γύρω από το Ναό είχε καταληφθεί από τουρκικά σπίτια.
Μερικοί περιηγητές αναφέρονται στο μέγεθος του Ναού, χωρίς όμως να
συμφωνούν στις διαστάσεις, μάλλον επειδή δεν το μέτρησαν. Έτσι, ο Ναός
έχει 200 βήματα μήκος και 110 πλάτος (Celebi 9), είναι ένα τέλειο
254
Ο · Diehl, Monuments, 36, υποσημ. 3, επισημαίνει το λαθάκι αυτό, αλλά συγχέει τις δύο
τουρκικές επιγραφές και αναφέρει αυτήν του μιναρέ.
255
Ο · Παπαδόπουλος, Ι., Η ανακαίνισις του ναού της Αχειροποιήτου, Γρηγόριος Παλαμάς 13
(1929), 144, αναφέρει πως μετά την ανεύρεση τους οι κίονες και τα κιονόκρανα από τον μιναρέ
είχαν τοποθετηθεί στην πλατεία δυτικά του Ναού.
2
Η πρόταση είναι του · Μπακιρτζή, Χ., Ρωμαϊκός λουτρών και η Αχειροποίητος της
Θεσσαλονίκης, Αφιέρωμα Στ.Πελεκανίδη, 324.
83
παραλληλόγραμμο με 70 πόδια μήκος και 35 πλάτος (Beaujour 27), και έχει

157 πόδια μήκος και 50 πλάτος (Baker 57). Οι πραγματικές διαστάσεις του
Ναού είναι 51,90 μ. μήκος και 30,80 μ. πλάτος257
Ο Texier (43) πιστεύει, με βάση τη διάταξη του σχεδίου, πως είναι από τις
πιο παλιές εκκλησίες της πόλης, κτισμένη σε ρυθμό Βασιλικής με δύο
ορόφους, όπως οι περισσότερες που κτίσθηκαν με εντολή του Μεγάλου
Κωνσταντίνου, και του ίδιου τύπου με αυτήν του Στουδίου στην
Κωνσταντινούπολη. Με την επισήμανση αυτής της ομοιότητας, συμφωνούν
και όλοι οι σύγχρονοι μελετητές του μνημείου με βάση όμως κυρίως τον
γλυπτό διάκοσμο.
Η δική περιγραφή του είναι και πάλι η πληρέστερη για το Ναό. Έτσι,
παρατηρεί πως η τετράγωνη είσοδος, που ανοίγεται σε μεγάλο αδιακόσμητο
τοίχο χωρίς παράθυρα, έχει μαρμάρινο περιθύρωμα και οδηγεί σε
στεγασμένη στοά πλ. 7 μ., δηλ. στον παλιό εξωνάρθηκα, όπου τώρα
βρίσκονται οι κρήνες εξαγνισμού. Επικοινωνεί στα δεξιά με μικρό κήπο, ίσως
παλιότερα αυλή μονής, που καταλαμβάνεται πια από σπίτια. Ο εξωνάρθηκας
δεν σώζεται σήμερα και είναι άγνωστο πότε και για ποιο λόγο
καταστράφηκε, εκτός από ένα μικρό τμήμα του βόρειου τοίχου του258 στην
βορειοδυτική γωνία, στην προέκταση του βόρειου τοίχου του
κλιμακοστασίου. Στις παλαιές κατόψεις αποτυπώνεται κατά τι πλατύτερος
από ότι ο Ναός. Σε μικρής έκτασης -πλάτους 3-4 μ.- ανασκαφική έρευνα
ήρθαν στο φως λείψανα πλινθόκτιστων τοίχων, μαρμάρινο κατώφλι και
δάπεδα από χοντρό ψηφιδωτό καθώς και ρωμαϊκό ψηφιδωτό δάπεδο σε
μεγαλύτερο βάθος259. Δεν έχει γίνει ποτέ, λόγω του δρόμου και της πλατείας
στα δυτικά, εκτενέστερη ανασκαφή για να διαπιστωθεί η μορφή του
τμήματος αυτού, όπως και του αίθριου. Στις πρόσφατες έρευνες
διαπιστώθηκε η ύπαρξη χώρου δυτικά από τον νάρθηκα, χωρίς να είναι
δυνατόν να διαπιστωθεί αν πρρόκειται για στοά αίθριου η εξωνάρθηκα260
Η δεύτερη στοά, ο εσωνάρθηκας, έχει πλ. 6,67 και μήκ. 28,51 μ. και
χωρίζεται από τον κυρίως ναό με τοίχο, στον οποίο ωστόσο φαίνονται
τέσσερεις εντοιχισμένοι κίονες με τα κιονόκρανα τους, που αποτελούν την
αρχική πρόσβαση στο Ναό μέσω των μετακιονίων. Πρόκειται βέβαια για το
257
Βλ. · Κουρκουτίδου-Νικολαΐδου, Ε., Αχειροποίητος. Ο μεγάλος ναός της Θεοτόκου,
258
1989, 20.
Στην φωτογραφία που δημοσιεύει ο · Diehl, Monuments, 38, εικ, 5, φαίνεται το μικρό τμήμα
με
55
μισό τόξο και στη συνέχεια τουρκική συμπλήρωση στην τοιχοποιία.
260
Βλ. · Πελεκανίδης, Στ., ΑΔ 17 (1961-1962), β, 252-253.
Βλ. · Θεοχαρίδου, Κ., Προβλήματα αποκατάστασης της δυτικής πλευράς, του
κλιμακοστασίου και των βορείων προσθηκών στην Αχειροποίητο Θεσσαλονίκης, 3ο Συμπόσιο
Βυζ. & Μεταβυζ. Αρχαιολογίας και Τέχνης, Περιλήψεις, Αθήνα 1983, 33-34.
84
τρίβηλο άνοιγμα το οποίο είχε εντοιχισθεί από τους Τούρκους. Μάλλον τα

επίκρανα των παραστάδων συγχέει και οδηγείται στο συμπέρασμα πως
υπήρχαν τέσσερεις κίονες και συνεπώς πέντε ανοίγματα.
Το εσωτερικό, χωρισμένο κάτω με δύο σειρές από δώδεκα κίονες και τόξα σε
τρία μέρη, μήκ. 36,82, πλ. στο κέντρο 14,90 και στα πλάγια 6,90 μ., τον
εντυπωσιάζει με την απλότητα της διάταξης του, για την οποία και πιστεύει
πως αποτελεί χαρακτηριστικό της αρχαιότητας του κτηρίου. Το πάνω τμήμα
είναι κλεισμένο από ενιαίο τοίχο, στον οποίο ανοίγονται μερικά παράθυρα. Η
αρχική μορφή με τα πολύλοβα παράθυρα αποκαταστάθηκε εν μέρει στην
πρώτη επισκευή του Ναού, που είχε αρχίσει επί Τουρκοκρατίας, από το 1910
ως το 1912, με τις οδηγίες του Γάλλου αρχιτέκτονα M.Le Tourneau261.
Εντοιχισμένα ήτα ακόμη τα τόξα της επάνω κιονοστοιχίας των υπερώων. Στα
παράθυρα και στις κινοστοιχίες διακρινόταν η διαμόρφωση των τόξων και
οι αμφικιονίσκοι.
Το κεντρικό τμήμα καταλήγει στο ημικύκλιο του Ιερού, πλ. 10.39 μ., με τρία
αψιδωτά παράθυρα, ενώ στα πλάγια υπάρχουν επίσης αντίστοιχες
ημικυκλικές κατασκευές. Αυτές όμως μάλλον τις υποθέτει ο Texier, κατά
αναλογία με άλλους ναούς. Νότια της αψίδας δεν υπήρχε αψίδωμα, ενώ το
βόρειο παρεκκλήσιο ήταν καταχωσμένο και ορατή ήταν στο εσωτερικό μόνον
η ανωδομή των τόξων262. Η νότια πλευρά του Ναού όπως και η
νοτιοανατολική είναι ανακατασκευασμένη και πιθανόν υπήρχε αντίστοιχη
διαμόρφωση με τρίβηλο άνοιγμα και εκεί263. Μια θύρα, στη δεξιά πλευρά
οδηγεί σε στοά με κορινθιακούς κίονες, ενώ δύο ξύλινες σκάλες στις δύο
πλάγιες πλευρές οδηγούν στον πάνω όροφο, το γυναικωνίτη, που είναι απλής
κατασκευής, έχει ξύλινο δάπεδο και χωρίζεται από τον κυρίως ναό με τον
ευτελή πλίνθινο τοίχο με τα παράθυρα, που αναφέρθηκε παραπάνω. Το
κλιμακοστάσιο είχε καταστραφεί και η άνοδος γινόταν από τις ξύλινες
σκάλες, που είχαν κατασκευασθεί στα πλάγια κλίτη. Μέσα στο πάχος του
τοίχου του γυναικωνίτη ο Texier αντιλαμβάνεται πως υπάρχουν μαρμάρινοι
κίονες με ιωνικά κιονόκρανα, που φέρουν τόξα. Οι κίονες είχαν στην
πραγματικότητα εγκλωβισθεί μέσα σε κτιστούς πεσσούς, αφήνοντας μεταξύ
τους παραλληλόγραμμα ανοίγματα264.
261
Βλ. σχετική αναφορά στην · ΒΖ19 (1910), 651, στην · ΒΖ20 (1911), 602, καθώς και ·
Diehl,
262
Monuments, 38, εικ 5-6, 9, Π.
Για την αποκάλυψη του βλ. · Béquignon,Y., BCH 53 (1929), Chron., 509, και ακόμη την εικ.
19 στον · Diehl, Monuments.
263
Βλ. · Παπαζώτος, Θ., Αρχαιολογικές έρευνες στην Αχειροποίητο Θεσσαλονίκης, 2ο
Συμπόσιο
264
Βυζ. & Μεταβυζ. Αρχαιολογίας και Τέχνης, Περιλήψεις, Αθήνα 1982, 87.
Βλ. · Diehl, Monuments, εικ. 14.
85
Η τοιχοδομια αποτελείται σχεδόν εξ ολοκλήρου από πλίνθους, καθώς στην

περιοχή δεν υπάρχουν κατάλληλα υλικά και το μάρμαρο έρχεται από την
Προκόννησο. Το μεγαλύτερο μέρος της ανωδομής ήταν επιχρισμένο, όπως
φαίνεται στις παλαιές φωτογραφίες, και έτσι δεν φαινόταν η τοιχοδομια από
λιθοδομή καιζώνες πλίνθων. Το μεγαλύτερο μέρος των ορατών τοίχων,
φαίνεται να αποτελείται πράγματι σχεδόν αποκλειστικά από πλίνθους.
Εξωτερικά, ό,τι φαίνεται, δεν έχει διακόσμηση και εσωτερικά σχεδόν όλα
είναι επιχρισμένα με ασβέστη, που πιθανότατα κρύβει την παλιά
διακόσμηση. Μόνον εικασίες μπορούν να διατυπωθούν για την διακόσμηση
του μεγαλύτερου μέρους του εσωτερικού του Ναού και δεν είναι γνωστό πότε
μπορεί να καταστράφηκαν τα υπόλοιπα εντοίχια ψηφιδωτά και οι
τοιχογραφίες του. Στις τελευταίες τουλάχιστον δεκαετίες της Τουρκοκρατίας
ο Ναός ήταν ασπρισμένος και έφερε διακόσμηση στα μέτωπα των τόξων με
γραμμικά σχέδια και κύκλους με τουρκικές επιγραφές πάνω από τα
265
κιονόκρανα
Πολλοί ασχολούνται με τους κίονες στο εσωτερικό του. Έτσι, κατά
τους περιηγητές υπάρχουν είκοσι τέσσερεις γυαλισμένοι, πολύχρωμοι,
μαρμάρινοι κίονες (Celebi 9) ή από ίασπη με κιονόκρανα που φέρουν σταυρό,
τον οποίο οι Τούρκοι δεν απολάξευσαν (Croix 10, Souciet 23), ιωνικού
ρυθμού (Beaujour 27, Murray 50, Baker 57) ή κορινθιακού (Walker 53) ή
δωρικού (Joanne-Isambert 54). Ενδιαφέρουσα είναι η πρόσθετη πληροφορία
της Walker, ότι οι κίονες ήταν βαμμένοι σε σκούρο πράσινο χρώμα και τα
κιονόκρανα τους σε ανοιχτό ερυθρωπό, ίσως προς τιμήν της επίσκεψης του
Σουλτάνου, που είχε συμβεί μερικούς μήνες νωρίτερα. Ο Σουλτάνος Αβδούλ
Μετζίτείχε πράγματι επισκεφθεί την Θεσσαλονίκη το 1858, δηλ. δύο χρόνια
πριν από την Walker. Ίσως είχαν βαφτεί τότε πράσινοι -το χρώμα του
προφήτη- προς τιμήν του Σουλτάνου. Στις αρχές αυτού του αιώνα οι κίονες
ήταν βαμμένοι σε καφέ χρώμα και τα κιονόκρανα σε ανοιχτό ροζ266. Κατά τον
Texier (43) τα κιονόκρανα των κάτω κιόνων ανήκουν στο σύνθετο κορινθιακό
ρυθμό, αλλά με υποβαθμισμένους τους έλικες και από πάνω υπάρχουν
μαρμάρινα επιθήματα διακοσμημένα με φύλλωμα και λάβαρα.
Ο Beaujour (27), που βλέπει πάντα τον αρχαίο ναό κάτω από τις
παραμορφώσεις των Χριστιανών και των Τούρκων, θέλει στην πρόσοψη τους
έξη κίονες του πρόναου, κρυμμένους ανάμεσα στις μεταγενέστερες επεμβάσεις
των μετατροπών και πιστεύει πως μετά το ναό του Θησείου είναι το πιο
καλοδιατηρημένο αρχαίο μνημείο. Δεν είναι δυνατόν να διαπιστωθεί σήμερα,
265
ό.π., εικ. 10, 15-18.
266
ό.π., 37 και εικ. 15, όπου φαίνεται πολύ καθαρά πως οι κίονες είναι πράγματι βαμμένο
86
ύστερα από τόσες επεμβάσεις στο μνημείο, αν πράγματι υπήρχαν κάποιο

εντιχισμένοι κίονες στη θέη αυτή ή αν απλώς επηρεάζεται από την επιθυμία
του να αναγνωρίζει έναν αρχαίο ναό. Ακριβώς την ίδια άποψη μεταφέρει και
ο Murray (50), προφανώς αντιγράφοντας τον, ενώ ο Leake (32) είναι πιο
διστακτικός, καθώς λέει πως η τοιχοδομία και μορφή του δείχνουν πως είναι
κτήριο παλιό όπως και η Ροτόντα ή ίσως και αρχαιότερο, αλλά οι
επιδιορθώσεις και αλλαγές που έχει υποστεί με την μετατροπή του πρώτα σε
εκκλησία και υστέρα σε τζαμί δεν επιτρέπουν να ανιχνευτεί το αρχαίο του
σχέδιο. Εξίσου προσεκτικός και ο Cousinéry (38), λέει πως οι μετατροπές
παραμόρφωσαν τόσο πολύ το κτήριο, εξωτερικά και εσωτερικά, ώστε να έχει
χάσει τη μορφή και την κομψότητα του. Η Walker (53) μιλάει αόριστα για
διάφορους αρχαίους ιωνικούς κίονες στο πρόπυλο, ενώ οι Joanne-Isambert
(54) βλέπουν τους έξη εντοιχισμένους δωρικούς κίονες του πρόναου. Η
εξωτερική όψη από την δυτική πλευρά φαίνεται πως ήταν πραγματικά τόσο
αλλοιωμένη από όλες τις επεμβάσεις, ώστε δημιουργούσε πλήρη σύγχυση.
Μπορεί ίσως να υποθέσει κανείς εντοιχισμένους κίονες στοάς ή παραθύρων,
επίδραση από τη θεωρία του Beau jour σε'συνδυασμό με την φαντασία των
περιηγητών. Ο Meyer (66) αναφέρει την εγκλωβισμένη από τα υπόλοιπα
σπίτια του δρόμου πρόσοψη του κτηρίου, που έχει παραμορφωθεί από τις
μεταγενέστερες επεμβάσεις και την είσοδο στο δεξιό πλάγιο κλίτος.
Αξιοσημείωτο βρίσκει ο Camus (64) το διπλό του νάρθηκα, εξωτερικό και
εσωτερικό, που χωρίζεται από το κυρίως κλίτος με τέσσερεις κίονες και
μαρμάρινα φράγματα.
Η στέγη εξωτερικά είναι καλυμμένη με μολύβι, διακοσμημένο με σχέδια
κυπαρισσιών, μας πληροφορεί ο Celebi (9). Η πληροφορία αυτή, άγνωστη από
αλλού, επιβεβαιώνεται και από σημείωση σε τεφτέρι του 1835 για
επιδιόρθωση της μολυβένιας στέγης267. Δεν είναι γνωστό πότε ακριβώς
αφαιρέθηκε αυτή η επένδυση της στέγης.Ο Souciet (23) φαίνεται πως κάτι
συγχέει, όταν μιλάει για το αξιόλογο μέγεθος της θόλου, που στεγάζβΐ το
Ναό. Εσωτερικά καλύπτεται το κλίτος με στέγη από ορατά σανίδια και ο
Texier (43) πιθανολογεί πως ίσως οι Λατίνοι, το 14ο αι., είχαν προσθέσει
φατνώματα για να την καλύψουν, σαν αυτά του Αγίου Μαρτίνου των Βουνών
και του Αγίου Ιωάννη τουΑατερανού στη Ρώμη.
Η Walker (53) βλέπει το δάπεδο στο εσωτερικό γεμάτο με θραύσματα από
λίθινα γλυπτά. Ισως πρόκειται για τμήματα των θωρακίων, που υπήρχαν
267
87
μεταξύ των κιόνων ή και τμήματα του αρχικού τέμπλου, το οποίο

διαπιστώθηκε κατά τις εργασίες του 1926-28268
Ο Texier (43) είναι ο μόνος που προσέχει πως σε όσα τόξα των
κιονοστοιχιών δεν είναι φραγμένα με πλίνθους, φαίνεται ακόμη η διακόσμηση
με εντοίχια ψηφιδωτά πολύ καλής ποιότητας. Βλέπει άνθη, πτηνά και άλλα
στολίδια σε χρυσό βάθος, με ψηφίδες από γυαλί και σμάλτο, συμπεραίνει
πως η αρχική διακόσμηση, κρυμμένη ίσως τώρα από τα επιχρίσματα, θα
πρέπει να ήταν πολύ πλούσια και σχεδόν πιστεύει πως μπορεί να υπήρχαν
θέματα ψηλά στους τοίχους του κλίτους, όπως στο Ναό της Βηθλεέμ με τα
διάχωρα και τις σωζόμενες επιγραφές. Τα σωζόμενα ψηφιδωτά στα τόξα ήταν
λοιπόν πάντοτε ορατά, αντίθετα από τις τοιχογραφίες με τις μορφές των
Μαρτύρων που είχαν επιχρισθεί. Οι πρώτες έρευνες για την διαπίστωση
ύπαρξης και άλλης διακόσμησης γίνεται ήδη επί Τουρκοκρατίας269, δυστυχώς
όμως δεν βρίσκονται τότε άλλα ψηφιδωτά. Στις πρόσφατες εργασίες
αποκαλύφθηκε ένα ακόμη ψηφιδωτό στον ωοτιοδυτικό πεσσό του υπερώου, το
οποίο αποκολλήθηκε και εκτίθεται σήμερα στο Μουσείο Βυζαντινού
Πολιτισμού της Θεσσαλονίκης. Δεν είναι δυνατόν να διαπιστωθεί πια, αν
στις επιφάνειες των τοίχων στο κεντρικό τουλάχιστον κλίτος υπήρχαν
ψηφιδωτά με ολόσωμες μορφές, όπως στην Βηθλεέμ, ούτε και ο τρόπος
καταστροφής τους. Στον Άγιο Δημήτριο και στην Αγία Σοφία, που
αποτελούσε κεντρικό τέμενος τους, δεν πείραξαν τα ψηφιδωτά. Στην
Αχειροποίητο, το πρώτο τους τζαμί στην πόλη, θα μπορούσε ίσως να έχει
επιδράσει ο φανατισμός, που επικρατούσε αμέσως μετά την άλωση. Οι
ενδείξεις για καταστροφές και ανακατασκευές στην ανωδομή στα βυζαντινά
ήδη χρόνια είναι ωστόσο πολλές και έτσι παραμένει η πιθανότητα τα
ψηφιδωτά να ήταν ήδη κατεστραμμένα πριν από την μετατροπή σε τζαμί.
Το τζαμί έχει, όπως μας πληροφορεί Texier (43) ιμάμη, δύο βακέτ-ιμάμηδες
και δύο μουεζίνηδες. Ακόμη έχει για βακούφι ένα λουτρό, που
κατασκευάστηκε από τον Ibrahim Pasa, τα εισοδήματα του είναι 5.000
πιάστρα και το λάδι και τα κεριά όλου του χρόνου παρέχονται από τη
Διοίκηση. Ο πληροφορίες αυτές ενισχύουν ακόμη περισσότερο την
σπουδαιότητα που είχε η Αχειροποίητος για τους Τούρκους. Δυστυχώς ο
Texier δεν διευκρινίζει αν το λουτρό, που αναφέρει βρισκόταν στην
Θεσσαλονίκη, ωστόσο αυτό είναι και το πιθανότερο, αν και δεν είναι από
αλλού γνωστή η ανέγερση λουτρού στην πόλη από τον Ibrahim Pasa, ο οποίος
Η πρώτη αναφορά για τον εντοπισμό του τέμπλου, του συνθρόνου του Ιερού και του
χχινίου στο · ΕΕΒΣ4 (1927), Ειδήσεις, 393-394.
Για τα ψηφιδωτά και τις πρώτες έρευνες, βλ. · Diehl, Monuments, 53 κ.ε., εικ. 21-27.
88
είναι μάλλον ο γνωστός μας ήδη ιδρυτής του τζαμιού της Αγίας Σοφίας και
πολλών κρηνών της Θεσσαλονίκης270.
Μονή Βλατάδων
(πίν. XI)
Η Πατριαρχική Μονή Βλατάδων271, η οποία βρίσκεται στην Πάνω

Πόλη και μπροστά από τα τείχη της Ακρόπολης, είναι σήμερα το μοναδικό εν
λειτουργία βυζαντινό μοναστήρι της Θεσσαλονίκης. Από την Μονή σώζεται
πια μόνον το Καθολικό της, που ανήκει στον αρχιτεκτονικό τύπο του
σταυροειδούς τρουλαίου ναού με περίστωο με ασυνήθιστες ιδιομορφίες στην
διαμόρφωση του οκτάπλευρου τρούλου, ο οποίος στηρίζεται στους τοίχους
του Ιερού και σε δύο πεσσούς δυτικά272. Η σημερινή του μορφή είναι
αποτέλεσμα πολλών κατασκευαστικών φάσεων και επεμβάσεων273. Όπως
διαπιστώθηκε κατά τις τελευταίες έρευνες μετά τον σεισμό του 1978274, στον
Ναό του 14ου αι. διατηρήθηκαν και χρησιμοποιήθηκαν τμήματα ενός
παλαιότερου ναού275. Σύμφωνα με μία εικασία στη θέση αυτή βρισκόταν
άλλοτε ο Ναός του Αγίου Ανδρέα276. Στην παλαιολόγέια του φάση ανήκουν το
Ιερό, το νότιο παρεκκλήσιο των Αποστόλων Πέτρου και Παύλου277, ο κυρίως
ναός και μεγάλο μέρος του τοίχου της νότιας στοάς. Από μεταγενέστερες
επεμβάσεις του 1801278 προέρχονται μάλλον η βόρεια, η δυτική και μέρος της
270
271
Για τον Ibrahim Pasa, βλ. · Δημητριάδη, Τοπογραφία, 290-292
Παλαιά αναφορά στο Ναό του · Diehl, Monuments, 217-218, εικ.95. Για το Καθολικό βλ. ·
Ξυγγόπουλος, Α., Τέσσαρες μικροί ναοί της Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 1952,45-62, εικ. 25-33,
πίν. Γ, Δ, 2-4. Για την ιστορία της Μονής από την ίδρυση της ως σήμερα, βλ. · Στογιόγλου, Γ.Α., Η
εν Θεσσαλονίκη Πατριαρχική Μονή των Βλατάδων, Θεσσαλονίκη 1971, με βιβλιογραφία και
εξέταση πηγών και εγγράφων. Εν συντομία για την Μονή στον · Janin, Les églises, 356-358.
Για την αρχιτεκτονική του Ναού βλ. και · Vocotopoulos, P., Church Architecture in
Thessaloniki
273
in the 14th Century, Remarks on the Typology, Colloque Serbo-grec, 107-116, εικ. 1-8.
Περιγραφές με όλα τα νέα στοιχεία σε · Μαυροπούλου-Τσιουμη, Χ., Η μονή Βλατάδων, 9η
Εφορεία, Μνημεία, 125-127, και · τ.ίδ., Μονή Βλατάδων, Θεσσαλονίκη 1987, επίσης σε ·
Κουρκουτίδου & Τούρτα, Βυζαντινή Θεσσαλονίκη, 100-105, εικ. 112-121, καθώς και ·
Μαυροπούλου-Τσιουμη, 1992,161-167
274
Για τα προβλήματα του μνημείου μετά τον σεισμό βλ. · Θεοχαρίδου & Τσιούμη,
Αναστήλωση,
275
84-90, εικ. 69-76.
Για τα νέα αυτά στοιχεία, βλ. · Μαυροπούλου-Τσιουμη, Χ. & Θεοδωρίδης, Π., Μονή
Βλατάδων-Νέα στοιχεία, 2ο Συμπόσιο Βυζ. & Μεταβυζ. Αρχαιολογίας και Τέχνης, Περιλήψεις,
Αθήνα 1982, 100-102.
276
Βλ. · Στογιόγλου, Γ.Α.„ 31 κ.ε., καθώς και · Θεοχαρίδης, Γ.Ι., Βιβλιοκρισίαι, Μακεδόνικα
27
277
(1989-1980), 420.
Στο παρεκκλήσιο σώζεται επιδαπέδιο μαρμαροθέτημα, του 14ου αι., για το οποίο βλ. ·
Χατζητρύφωνος, Ε., Το μαρμαροθετημένο δάπεδο στο νότιο παρεκκλήσι του καθολικού της μονής
Βλατάδων,
278
Κληρονομιά 14 (1982), Β, 375-406, σχ. 1-8, εικ. 1-11.
Εκτός από την επιγραφή ου 1801, την χρονολογία 1800 έδωσε και η δενδροχρονολογική
εξέταση, βλ. σχετικά · Kuniholm, P.I. & Striker, CL., Dendrochronological Investigatins in the
Aegean and Neighboring Regions, 1977-1982, JFieldA 10 (1983), 4,411-420, εικ. 1-3, πίν 1-2.
89
νότιας στοάς καθώς και το βόρειο παρεκκλήσιο. Το μικρό πρόπυλο στην

δυτική είσοδο, η νότια στοά και το στηθαίο της στέγης της στοάς είναι,
σύμφωνα με επιγραφή, επισκευές του 1907.
Η τοιχοδομία του αποτελείται από λίθους με τμήματα πλίνθων σε
ακανόνιστες όμως σειρές. Ο νότιος τοίχος έχει εντοιχισμένα πινάκια του
14ου αι.279 και στην ανατολική πλευρά της ημιεξαγωνικής κόγχης υπάρχει
σταυρός και επιγραφή με τα γράμματα Ι(ησούς) Χ(ριστός) Ν(ι)Κ(ά), από
πλίνθους. Το αρχικό τέμπλο του Ναού ήταν μαρμάρινο, ενώ το σημερινό είναι
ξύλινο, μάλλον του 17ου αι. με μεταγενέστερες προσθήκες280.
Με τις τελευταίες εργασίες αποκαλύφθηκαν το 1981 και οι υπόλοιπες
τοιχογραφίες που σώζει ο Ναός, εκτός από τις μέχρι τότε γνωστές στο νότιο
παρεκκλήσιο, στη νότια στοά και στον τρούλο. Σημαντική είναι η
απεικόνιση, μεταξύ των άλλων Αγίων, στον δεξιό τοίχο του θυραίου
ανοίγματος από το νάρθηκα προς τον κυρίως ναό, του αρχιεπισκόπου
Θεσσαλονίκης και ηγέτη του κινήματος του Ησυχασμού, Αγίου Γρηγορίου
του Παλαμά, ο οποίος πέθανε το 1359 και ανακηρύχθηκε Άγιος το 1368. Τα
τεχνοτροπικά χαρακτηριστικά και η απεικόνιση αυτή οδήγησαν στην
χρονολόγηση των τοιχογραφιών γύρω στα 1360 με 1380281. Αν και δεν είναι
γνωστή από άλλες πηγές μία μετατροπή του Ναού σέ τζαμί, οι τοιχογραφίες
φέρουν επεξεργασία με πολλά κτυπήματα για να δεχθούν νέο επίχρισμα. Το
γεγονός αυτό, όπως και τουρκικές μικροεπεμβάσεις στην καμάρα και στην
αψίδα του Ιερού, φανερώνουν ότι ίσως οι Τούρκοι έγιναν κύριοι της Μονής
για κάποιο χρονικό διάστημα282.
Από τα υπόλοιπα κτίσματα της Μονής δεν διατηρείται τίποτα283, αλλά στον
περίβολο σώζονται ακόμη τρεις κινστέρνες284.
279
Τα πινάκια εξετάζονται από την · Philon, Η., Thessaloniki, Andalusia and the Golden Horde,
BalkSt26 (1985), 299-320, εικ. 1-4, η οποία βρίσκει στο ένα ομοιότητες με ισπανικά αγγεία από
την Βαλένθια και στα άλλα δύο με τα αγγεία τύπου Golden Horde. Τα χρονολογεί στα μέσα και
στο τέλος του 14ου αι.
280
Με το τέμπλο έχει ασχοληθεί η · Χατζητρύφωνος, Ε., Το ξυλόγλυπτο τέμπλο του καθολικού
της Μονής Βλατάδων, Η Θεσσαλονίκη 1 (1985), 451-484, σχ. 1-3, πίν. 1-16.
281
Για τις τοιχογραφίες βλ. · Μαυροπούλου-Τσιούμη, Χ. & Θεοδωρίδης, Π., Μονή Βλατάδων-
Νέα στοιχεία, 2ο Συμπόσιο Βυζ. & Μεταβυζ. Αρχαιολογίας και Τέχνης, Περιλήψεις, Αθήνα 1982,
100-102, και · Μαυροπούλου-Τσιούμη, Χ., Οι τοιχογραφίες της Μονής Βλατάδων, τελευταία
αναλαμπή της βυζαντινής ζωγραφικής στη Θεσσαλονίκη, Η Θεσσαλονίκη 1 (1985), 231-237. Για
την ζωγραφική της εποχής εν συντομία, βλ. · Μαυροπούλου-Τσιούμη, Χ., Η μνημειακή ζωγραφική
στη Θεσσαλονίκη στο β'μισό του 14ου αι., Ευφρόσυνον. Αφιέρωμα στον Μανόλη Χατζηδάκη,
Αθήνα 1992, 658-669, εικ. 358-370.
282
Ο · Δημητριάδης, Τοπογραφία, 265, πιστεύει πως ίσως ο διοικητής Sungur Cavus Bey
χρησιμοποίησε, μετά την άλωση, τη Μονή για κατοικία του και την επέστρεψε αργότερα στους
μοναχούς.
Ο · Tafrali, Topographie, 192-193, πίν 31,2, αναφέρει πως στην εποχή του απέμεναν από τη
Μονή
284
ακόμη μερικά κτήρια και κελλιά.
Για την μία κινστέρνα, βλ. · Ξυγγόπουλος, Α., Κινστέρνα και φρέαρ βυζαντινών χρόνων εις
την Θεσσαλονίκην, ΕΕΦΣΠΘ 7 (1957), 49-60, σχ.1-6, και · Κουρκουτίδου-Νικολαΐδου, Ε., &
90
Μέσα και γύρω από το Καθολικό αποκαλύφθηκαν τάφοι του νεκροταφείου

της Μονής, στους οποίους βρέθηκαν βυζαντινά αγγεία που χρονολογούνται
από τον 14ο ως τις αρχές του 16ου αι.285.
Το όνομα της Μονής, που είναι σήμερα αφιερωμένη στην Μεταμόρφωση
του Σωτήρος286, οφείλεται στους ιδρυτές της, τους αδελφούς Βλατάδες287,
Δωρόθεο και Μάρκο, οι οποίοι ήταν μαθητές και οπαδοί του Γρηγορίου
Παλαμά και αναφέρονται ως ιδρυτές και στην επιγραφή του 1801
εντοιχισμένη πάνω από την δυτική είσοδο288. Η ίδρυση της τοποθετείται
μεταξύ των ετών 1351 έως 1371, χρονιά που ο Δωρόθεος γίνετι μητροπολίτης
Θεσσαλονίκης. Η τουρκική του επωνυμία, που αναφέρεται για πρώτη φορά
στα 1544289χρησιμοποιείται μέχρι σήμερα από παλιούς Σαλονικιούς, ήταν
Τσαούς Μοναστήρι (Cavus Manastir), κατά μία άποψη επειδή στη Μονή
υπήρχε τσαούσης (λοχίας στα τουρκικά), ο οποίος είχε καθήκον να φυλάγει
την υδροδότηση της πόλης, που περνούσε από εκεί, και τους μοναχούς, οι
οποίοι υπέδειξαν στους Τούρκους τον τρόπο κατάληψης της πόλης με την
διακοπή της παροχής νερού. Επικρατέστερη ωστόσο θεωρείται η άποψη πως
ονομάστηκε έτσι από τον Sungus Cavus Bey290, τον πρώτο διοικητή της πόλης,
μετά την άλωση, ο οποίος κατασκεύασε το 1431 έναν πύργο στο γειτονικό
Επταπύργιο και έδωσε στη Μονή πολλά προνόμια.
Στη Μονή υπάρχει αξιόλογη συλλογή εικόνων291, γλυπτών292 και
χειρογράφων293.
Τσιούμη, Χ., ΑΔ 33 (1978), Β2, 237, και για την αποκάλυψη της κινστέρνας στα δυτικά του
Καθολικού
285
· τ.ίδ., ΑΔ 36 (1981), Β2, 312.
Για τους τάφους και τα ευρήματα, βλ. · Μακροπούλου, Λ, Από το υστεροβυζαντινό
νεκροταφείο
286
της Μ.Βλατάδων, Η Θεσσαλονίκη 1 (1985), 255-309.
Παλαιότερα η Μονή ήταν αφιερωμένη στον Χριστό Παντοκράτορα, βλ. · Goulaki-Voutyra,
Α., Identifizierung, 262.
287
Βλ. · Θεοχαρίδης, Γ.Ι., Οι ιδρυταί της εν Θεσσαλονίκη μονής των Βλαττάδων, Γρηγόριος ο
Παλαμάς 42 (1959), 5-26 και 350-353, και · τ.ίδ. Οι ιδρυταί της εν Θεσσαλονίκη μονής των
Βλαττάδων, Πανηγυρικός τόμος εορτασμού της εξακοσιοστής επετείου του θανάτου του Αγίου
Γρηγορίου του Παλαμά, αρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκης, 1359-1959, Θεσσαλονίκη 1960,49-70.
28
Για την ίδρυση και το επίγραμμα της επιγραφής, βλ. ακόμη · Μυστακίδου, Β.Α., Η μονή
των Βλαταίων και τα εν αυτή έγγραφα, μητροπολίται Θεσσαλονίκης, επισκοπαί, κ.λ.π., Ο εν
Κωνσταντινονπολει Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος 27 (1895-1899), 369-370, και ·
Παπαγεωργίου,
289
Π.Ν., Επιγραφικά, ΒΖ14 (1905), 585.
290
Σε έγγραφο της Μονής, Βλ. · Δημητριάδης, Τοπογραφία, 265, υποσημ. 106.
Η άποψη αυτή είναι του · Παπαγεωργίου, Π.Ν., Η εν Θεσσαλονίκη μονή των Βλαταίων και
τα μετόχια αυτής, ΒΖ 8 (1899), 402-428. Για άλλες παραδόσεις σχετικές με την τουρκική
ονομασία,
291
βλ. ακόμη »Στογιόγλου, Γ.Α., ό.π., 69-80.
Για τη νέα έκθεση της συλλογής εικόνων βλ. τον οδηγό της · Τούρτα, Α., Σκευοφυλάκιο
Ιεράς
292
Μονής Βλατάδων, Θεσσαλονίκη 1994.
Για το πιο γνωστό από τα γλυπτά βλ. · Ξυγγόπουλος, Α., Το κάλυμμα της σαρκοφάγου του
Γεωργίου Καπανδρίτου, ΕΕΒΣ11 (1935), 346-360, 607-608, εικ, 1-7, και · τ.ίδ., Το ελλείπον
τεμάχιον εκ του καλύμματος σαρκοφάγου του Γεωργίου Καπανδρίτου, ΕΕΒΣ16 (1940), 156-159,
εικ,
293
1-3, για το τμήμα που βρέθηκε εντοιχισμένο στο παλαιό σκευοφυλάκιο της Μονής.
Με το αρχείο χειρογράφων έχει ασχοληθεί ο · Βασδραβέλλης, Ι., Ιστορικά Αρχεία
Μακεδονίας. Γ'. Αρχείον Μονής Βλαττάδων (1466-1839), Θεσσαλονίκη 1955, αλλά πολλά
έγγραφα παραμένουν ακόμη αδημοσίευτα.
91
Λίγες αναφορές υπάρχουν από περιηγητές για τη Μονή Βλατάδων ή

Τσαούς Μοναστήρ, την τουρκική του ονομασία που αναφέρουν ορισμένοι.
Μερικοί ανηφορίζουν και φθάνουν στην περιοχή, αλλά κανείς δεν μιλάει για
επίσκεψη μέσα στο μοναστήρι και κανείς δεν περιγράφει τους χώρους του.
Πιθανότατα αποκλειόταν μία επίσκεψη ξένων και μάλιστα μή ορθοδόξων,
επειδή η Μονή ήταν σε λειτουργία.
Την παλαιότερη αναφορά294, του 15ου αι., την οφείλουμε στον Ιγνάτιο
(7), ο οποίος απλώς συμπεριλαμβάνει τη Μονή στην απαρίθμηση των
μοναστηριών που υπάρχουν στη Θεσσαλονίκη.
Επίσης πολύ σύντομες είναι οι αναφορές: του Pococke (24) για ένα μικρό
μοναστήρι πάνω στο λόφο μέσα από τα τείχη, του Lear (47) για το μοναστήρι
στην κορυφή της πόλης μέσα από τα τείχη από το οποίο η θέα πρέπει να είναι
υπέροχη, του Meyer (66) για το Τσαούς Μοναστήρ που συναντά κανείς
ανεβαίνοντας προς το κάστρο και δίπλα σ'αυτό και από το οποίο η θέα είναι
υπέροχη και τέλος του Abbot (68) για το "μοναστήρι του λοχαγού", που
κατέχει περίοπτη θέση πάνω στο λόφο. Οι αναφορές αυτές απλώς
επισημαίνουν την πραγματικά πολύ καλή θέση στην οποία κτίσθηκε η Μονή.
Δεσπόζει μέχρι σήμερα στο υψηλότερο τμήμα της πόλης, προστατευμένη από
τα τείχη της Ακρόπολης με τους ενισχυμένους πύργους και η θέα προς την
θάλασσα δεν εμποδίζεται από τίποτα.
Ο Texier (43) φαίνεται πως επίσης δεν το επισκέπτεται, καθώς δεν το
περιγράφει, αλλά δίνει την πληροφορία, ότι στο μοναστήρι αυτό, το οποίο οι
Τούρκοι σεβάστηκαν, υπάρχει η μία από τις δύο εκκλησίες της πόλης.
Μάλλον υποννοεί πως οι μοναχοί κρατούσαν ανοιχτό το Ναό τους για τους
υπόλοιπους Χριστιανούς, οι οποίοι μπορούσαν να λειτουργηθούν εκεί.
Περισσότερα στοιχεία δίνει ο Souciet (23), που αναφέρει την παράδοση,
σύμφωνα με την οποία οι μοναχοί της Μονής συνέβαλαν στην κατάληψη της
πόλης από τους Μωαμεθανούς, οι οποίοι για το λόγο αυτό τους παραχώρησαν
πολλά προνόμια. Με την πάροδο του χρόνου όμως τα προνόμια
περιορίστηκαν, καθώς η ατιμωτική αυτή αναγνώριση αποδυνάμωσε τη Μονή.
Μας πληροφορεί ακόμη πως στο Μοναστήρι ζουν δέκα ή δώδεκα μοναχοί. Η
παράδοση, σύμφωνα με την οποία οι μοναχοί της Μονής ενημέρωσαν τον
Μουράτ Β', κατά την πολιορκία της Θεσσαλονίκης, για την πορεία των
αγωγών και τις δεξαμενές νερού του συστήματος ύδρευσης της πόλης και
συνετέλεσαν έτσι στην κατάληψη της με την διακοπή της παροχής ύδατος,
είναι παλαιά και διασώθηκε και γραπτά στο έμμετρο Χρονικό του Μέγα
294
Ο · Λάσκαρις, Ναοί και Μοναί, 320, διορθώνει την άποψη του Tafrali ότι η παλαιότερη
μνεία της Μονής είναι σε έγγραφο του 1380.
92
Λογοθέτη του Πατριαρχείου Ιέ ράκος στο δεύτερο μισό του 16ου αι. Δεν
υπάρχει καμμία ιστορική μαρτυρία και απόδειξη για το γεγονός αυτό295,
ωστόσο φαίνεται πως η παράδοση διαδόθηκε προφορικά και έτσι την άκουσε
και ο Souciet στις αρχές του 18ου αι. Είναι γνωστό πως η Θεσσαλονίκη
υδρευόταν από τις πηγές του Χορτιάτη μέσω ενός υδραγωγείου, του οποίου ο
αγωγός τροφοδοτούσε την μεγάλη κινστέρνα δίπλα στο Επταπύργιο296 και από
κει διοχετευόταν και προς τις κινστέρνες της Μονής Βλατάδων.297 Πιθανόν οι
Τούρκοι κατόρθωσαν να εντοπίσουν τον μεγάλο αγωγό, χωρίς την βοήθεια
των μοναχών και η παράδοση για την προδοσία να δημιουργήθηκε για
ιδιοκτησιακούς λόγους298. Ας σημειωθεί πως για την υδροδοσία υπήρχε και
άλλη βυζαντινή υδατογέφυρα και αγωγοί από το Ρετζίκι προς την δυτική
πλευρά της πόλης και το νερό διοχετευόταν με αγωγούς επίσης σε μοναστική
κινστέρνα, αυτή των Αγίων Αποστόλων299. Ο Μουράτ Β1 φρόντισε για την
επισκευή του υδραγωγείου, έκανε έργα για διακλάδωση των αγωγών και
όρισε ανθρώπους για την φύλαξη των αγωγών εκτός πόλεως300. Τα προνόμια
που απέκτησε η Μονή οφείλονται μάλλον στον ρόλο που έπαιζε στην
υδροδότηση της πόλης. Το παλαιότερο ' γνωστό προνόμιο βρίσκεται σε
φιρμάνι του 1446, του Σουλτάνου Μεχμέτ Β', με το οποίο παραχωρείται
έκταση από τις αυτοκρατορικές γαίες -παλαιά βυζαντινή συνήθεια που
φαίνεται πως ακολούθησαν και οι Τούρκοι- και στη συνέχεια δίνονται και
άλλες διευκολύνσεις301. Η πληροφορία του Souciet για τον μικρό αριθμό των
μοναχών, στις αρχές του 18ου αι., ενισχύει τον περιορισμό ορισμένων
προνομίων τους την εποχή αυτή302.
Η Walker (53) φαίνεται πως ανηφόρισε τον "απότομο και βραχώδη δρόμο"
για το Μοναστήρι, που βρίσκεται στο ψηλότερο σημείο της πόλης, μέσα από
295
296
Για τα στοιχεία σχετικά με την παράδοση αυτή βλ. · Στογιογλου, Γ.Α., ό.π., 162-173.
Η κινστέρνα αυτή καθαρίστηκε πρόσφατα. Η ανωδομή της έχει εν μέρει καταστραφεί,
αλλά
297
είναι γνωστή από παλαιά φωτογραφία, βλ. · Tafrali, Topographie, πίν. 3,2.
Το υδραγωγείο του Χορτιάτη αναφέρεται και από μερικούς περιηγητές, όπως ο Celebi,, ο
Lucas,
298
ο Barskij, ο Cousinéry. Βλ. επίσης · Χατζηϊωάννου, Αστυγραφία, 66.
Την άποψη εκφράζει ο · Στογιογλου, Γ.Α., ό.π., 167 κ.ε. Διαφορές τέτοιου είδους
προέκυπταν συχνά λόγω της περιουσίας της Μονής και των μετοχιών της, όπως φαίνεται από τα
έγγραφα που φυλάσσονται εκεί, αλλά και στο Άγιο Όρος, · ό.π. 173 κ.ε.
Για την υδατογέφυρα, τους αγωγούς και τους νερόμυλους, βλ. · Σιαξαμπάνη-Στεφάνου, Χ.,
Βυζαντινά ίχνη στο Ρετσίκι της Θεσσαλονίκης, 5ο Συμπόσιο Βυζ. & Μεταβυζ. Αρχαιολογίας και
Τέχνης, Περιλήψεις, Αθήνα 1985, 86. Ο · Χατζηϊωάννου, Αστυγραφία, 66, αναφέρει πως
παρακολούθησε την πορεία αυτών των αγωγών και είχε εντοπίσει και δεξαμενή εκτός των
βορειοδυτικών τειχών. Βλ. ακόμη την περιγραφή του δικτύου ύδρευσης από τον · Tafrali,
Topographie, 115-119.
300
301
Βλ. · Δημητριάδης, Τοπογραφία, 423-424
Για τα προνόμια και τα κτήματα που παραχωρήθηκαν επί Τουρκοκρατίας στη Μονή, βλ.
και
302
· Δημητριάδης, Τοπογραφία, 266-267.
Βλ. την αναφορά του · Στογιογλου, Γ.Α., ό.π., 169 και υποσημ. 2, σχετικά με τον κεφαλικό
φόρο, τον οποίο υποχρεούνται οι μοναχοί να καταβάλουν από τον 18ο αι. και μετά.
93
τα τείχη και κάτω από το φρούριο. Η περιοχή αυτή της Πάνω Πόλης, στην
οποία υπήρχαν κυρίως τουρκικά σπίτια ήταν πολύ αραιοκατοικημένη και σε
παλιές φωτογραφίες φαίνεται η απότομη κλίση του εδάφους και το βραχώδες
τοπίο. Αναφέρεται κι αυτή στην παράδοση για την κατάληψη της πόλης με
την ατιμωτική βοήθεια των μοναχών και τα προνόμια που έλαβαν από τους
Τούρκους και εξηγεί πώς αυτό συνέβη, επειδή η κύρια παροχή νερού για τη
Σαλονίκη γίνεται από τα γειτονικά βουνά με αγωγούς, που περνούν μέσα από
την αυλή του μοναστηριού. Στην πραγματικότητα το νερό για την πόλη303
περνούσε από την μεγάλη δεξαμενή της και όχι οι αγωγοί από την αυλή της,
όπως προκύπτει και από παλαιά έγγραφα της Μονής304.
Οι πληροφορίες των περιηγητών για τη Μονή Βλατάδων είναι ίσως
λίγες και δεν αφορούν σε περιγραφή του κτηρίου, ωστόσο οι δευτερεύουσες
λεπτομέρειες είναι ενδιαφέρουσες. Κανένας δεν αναφέρει χρήση του Ναού
από τους Τούρκους. Θα πρέπει λοιπόν να υποτεθεί πως η χρήση αυτή,
σύμφωνα με τις αρχαιολογικές μαρτυρίες, πρέπει να μην ήταν μακροχρόνια
και να τοποθετηθεί χρονικά πολύ κοντά στο χρόνο της άλωσης. Η παράδοση
για την προδοσία των μοναχών δεν πρέπει *να επικράτησε από την αρχή, αν
και η γραπτή κατάθεση της υπάρχει από τα τέλη του 16ου αι., καθώς δεν
αναφέρεται παρά μόνον από τις αρχές του 18ου αι. και ύστερα, όταν η
επιρροή της Μονής και των μοναχών στην πόλη δεν είναι πια ιδιαίτερα
δυνατή.
Νέα Παναγία
305
Ο Ναός της Νέας Παναγίας , αφιερωμένος στην Κοίμηση της
306
Θεοτόκου, είναι μία μεταβυζαντινή, τρίκλιτη βασιλική με γυναικωνίτη , που
βρίσκεται στο νοτιοανατολικό τμήμα της Θεσσαλονίκης, κοντά στη θάλασσα
και στον Λευκό Πύργο. Τον περασμένο τουλάχιστον αιώνα ήταν γνωστός ως
307
Μεγάλη ή Τρανή Παναγία , ενώ οι Τούρκοι την ονόμαζαν Kebir Manastir,
303
Για την παροχή νερού στην πόλη βλ. και · Ταμιωλάκης, Γ., Η ιστορία της ύδρευσης της
Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 1985, ειδικότερα το πρώτο μέρος για την ύδρευση της Θεσσαλονίκης
από το 315 π.Χ. -1888 μ.Χ., 13-56.
304
305
Βλ. · Στογιόγλου, Γ.Α., ό.π., 52-54
Σύντομη περιγραφή της Νέας Παναγίας από · Κίσσα, Σ., Ο ναός της Νέας Παναγίας, 9η
Εφορεία, Μνημεία, 148, και · Κουρκουτίδου & Τούρτα, Βυζαντινή Θεσσαλονίκη, 35, εικ. 29
Η · Μαντοπούλου, Θρησκευτική Αρχιτεκτονική, 311-335, εικ. 200-223, πιστεύει πως ο
Ναός είχε από την αρχική του φάση και νάρθηκα, σε αντίθεση με την αδημοσίευτη μελέτη της 9ης
Εφορείας, η οποία τέθηκε στην διάθεση της, όπου υποστηρίζεται ότι δεν υπήρχε. Αντίθετη γνώμη
εκφράζει
307
επίσης και για το μέγεθος και την μορφή του γυναικωνίτη.
Βλ. · Χατζηϊωάννου, Αστυγραφία, 81 και · Παπαγεωργίου, Π.Ν., Περί χειρογράφου
Ευαγγελίου Θεσσαλονίκης, ΒΖ6(1897), 538.
94
δηλ. το μεγάλο μοναστήρι308. Είναι πιθανό πως την θέση της καταλάμβανε
παλαιότερα Μονή της Θεοτόκου, που είχε ιδρυθεί τον 12ο αι. από τον
Ιλαρίωνα Μαστούνη309. Πρόσφατα υποστηρίχθηκε ξανά πως η Μονή αυτή
ανακατασκευάστηκε τον 14ο αι.από τον μοναχό Λαυρέντιο Κλάδωνα και
έγινε μετόχι της Μονής Ξενοφώντος του Αγίου Όρους310.
Επιγραφή στο υπέρθυρο της νότιας εισόδου δίνει το 1727 ως
χρονολογία καθιέρωσης του Ναού, ο οποίος ανοικοδομήθηκε μετά την
καταστροφή από πυρκαγιά ενός προγενέστερου στην θέση αυτή. Στις
αναστηλωτικές εργασίες μετά τον σεισμό του 1978 ερευνήθηκαν και οι
μεταγενέστερες φάσεις311. Έτσι, από το 1727 προέρχονται το Ιερό και ο
κυρίως ναός, ενώ η ανοικτή στοά στα δυτικά και επεμβάσεις κυρίως στην
τοιχοδομία312 και στα ανοίγματα χρονολογήθηκαν γύρω στα μέσα του 19ου
αι. Δενδροχρονολογική εξέταση έδωσε, εκτός από την αρχική και δύο ακόμη
χρονολογήσεις, το 1782 και το 1831313. Το πρόπυλο της νότιας εισόδου
οικοδομήθηκε το 1928, αλλά το καμπαναριό που το στεφάνωνε χρειάστηκε να
κατεδαφισθεί λόγω των ζημιών από τον σεισμό314.
Το πολύκογχο Ιερό, που χωρίζεται από τον κυρίως ναό με το αρχικό, υψηλό
ξυλόγλυπτο τέμπλο, ήταν άλλοτε τρισυπόστατο315,. Ο Ναός σώζει αξιόλογες
τοιχογραφίες του 18ου αι. 316 και ζωγραφικό διάκοσμο του 19ου.
308
309
Επισημαίνεται από τον · Παπαγεωργίου, Π.Ν., ό.π., 538 και 542, από σημείωμα στο
χειρόγραφο που εξετάζει, με αναφορά και του ονόματος του ηγουμένου Ιλαρίωνα Μαστούνη, ακόμη
από ενεπίγραφο μάρμαρο με αναφορά σε Μονή Θεοτόκου, το οποίο βρέθηκε κοντά στην εκκλησία
και από την τουρκική ονομασία του Ναού. Ο · Janin, Les églises, 385, εκφράζει αμφιβολίες για την
ταύτιση αυτή.
310
Βλ. · Mantopoulou-Panagiotopoulou, Th., On the Identificatin of the Church of Nea (Megali)
Panaghia in Thessaloniki, JOB 46 (1996), 423-435, εικ. 1-4, όπου και η προηγούμενη σχευική
βιβλιογραφία. Η άποψη βασίζεται κυρίως σε έγγραφα σχετικά με περιουσίες και ιδιοκτησίες
μονών.
Για τις ζημίες που υπέστη ο Ναός και τις πρώτες ενέργειες, βλ. · Θεοχαρίδου & Τσιούμη,
Αναστήλωση, 104-109, εικ. 93-103.
312
Οι επανειλημμένες επισκευές στην τοιχοποΐα είχαν διαπιστωθεί νωρίτερα και από τον ·
Λαζαρίδη, Π., ΑΔ 29 (1973-74), Β3,732-733.
313
Βλ. · Kuniholm, Ρ.Ι. & Striker, CL., Dendrocronological Investigations in the Aegean and
neighboring Regions, 1983-1986, JFieldA 14 (1987), 4, 385-398, πίν. 1-3.
314
Βλ. · Κουρκουτίδου-Νικολαΐδου & Μαυροπούλου-Τσιούμη, Χ., ΑΔ 33 (1978), Β2, 244, πίν.
114α-β.
315
Το κεντρικό Ιερό ήταν αφιερωμένο στην Κοίμηση της Θεοτόκου, το βόρειο κλίτος στον
Προφήτη Ηλία και το νότιο στονΆγ. Ευθύμιο. Στην άποψη αυτή, μετά από εξέταση των
αρχιτεκτονικών στοιχείων Kat των τοιχογραφιών, κατέληξε ο · Βελένης, Γ., Το πολύκογχο ιερό
Βήμα των τρισυπόστατων εκκλησιών της Τουρκοκρατίας, Εκκλησίες στην Ελλάδα μετά την
Άλωση, 1453-1850, τ.Π, Αθήνα 1982, 13-19, εικ. 2-4.
316
Κατά τις εργασίες αναστήλωσης διαπιστώθηκαν τοιχογραφίες σε τρία στρώματα, βλ.· Βλ.
• Κουρκουτίδου-Νικολαΐδου & Μαυροπούλου-Τσιούμη, Χ., ΑΔ 34 (1979), Β2, 286-287, πίν. 121 β-
γ. Αναφορά στην ζωγραφική του 18ου αι. στη Θεσσαλονίκη κάνει ο · Kissas,S., Thessalonian
Painters in the 18th Century. A Preliminary Study, BalkSt 24,2 (1983), 465-478, πίν. 1α-10β.
95
Ο Νέα Παναγία αναφέρεται μία μοναδική φορά, στις αρχές του 18ου
αι., από το Souciet (23). Βρίσκεται στο κέντρο της πόλης, ωστόσο δεν την
επισκέπτονται οι περιηγητές και αν ήταν μοναστήρι, αυτό δεν είναι τόσο
περίεργο. Σε παλιό χάρτη της Θεσσαλονίκης φαίνεται να περικλείεται από
όλες τις πλευρές από οικήματα317. Μπορούσε άραγε να είναι ορατός από έξω
ο προγενέστερος Ναός318, για την μορφή του οποίου δεν γνωρίζουμε τίποτα;
Οι πληροφορίες όμως του Souciet, ο οποίος αναφέρεται στο Ναό της
Bienheureuse Vierge, είναι εξαιρετικά πολύτιμες για την ιστορία του
μνημείου319. Μαθαίνουμε πως είναι ενοριακός ναός, από τους κυριότερους στη
Θεσσαλονίκη, ο οποίος είχε καταστραφεί από πυρκαγιά πριν από περίπου 40
χρόνια, δηλ. στα τέλη του 17ου αι., και οι Έλληνες χρειάστηκε να πληρώσουν
1.500 πιάστρα για να πάρουν από τους Τούρκους την άδεια να τον
ξανακτίσουν. Η ανέγερση ολοκληρώθηκε γρήγορα, επειδή βοήθησαν όλοι με
αξιοθαύμαστο ζήλο, άλλοι δίνοντας τα χρήματα, άλλοι τα υλικά και άλλοι
την προσωπική τους εργασία. Ο Souciet βρίσκει πως η εκκλησία είναι
καλοκτισμενη, με αρμονικό και συμμετρικό σχέδιο.
Δεν είναι γνωστό πότε η Νέα Παναγία γίνεται ενοριακός ναός. Στα τέλη
του 17ου - αρχές του 18ου αι ο χριστιανικός πληθυσμός της περιοχής
αυξάνεται πολύ και η μεγάλη συνοικία του Ιπποδρομίου χωρίζεται σε τρεις, η
μία από τις οποίες είναι αυτή του Kebir Manastir320. Η ονομασία αυτή, η
ανάμνηση της οποίας ίδιατηρήθηκε ως τα τέλη του περασμένου αιώνα,
αποτελεί ένδειξη πως ο Ναός παρέμεινε ίσως Καθολικό, μέχρι την
καταστροφή του, και πως μετά έγινε ενοριακός. Ο Souciet ζει στη
Θεσσαλονίκη από το 1726 ως το 1733, δηλ. ακριβώς την εποχή που τελειώνει
η ανοικοδόμηση της εκκλησίας και σε αυτόν οφείλουμε την πληροφορία για
την καταστροφή του προγενέστερου Ναού από πυρκαγιά γύρω στα 1690.
Ενδιαφέρουσες είναι ακόμη οι μαρτυρίες του για την εξαγορά της άδειας από
τους Τούρκους, καθώς και για τον τρόπο, που χρησιμοποιήθηκε ώστε να γίνει
γρήγορα η ανοικοδόμηση. Πληροφορία από το Αρχείο της Μητρόπολης
Θεσσαλονίκης ότι η εκκλησία ανεγέρθηκε με έξοδα του Σουλτάνου κρίνεται
317
Βλ. · Δημητριάδης, Τοπογραφία, 62-64 για την συνοικία Kebir Manastir και χάρτης της
περιοχής.
318
Ανασκαφικές τομές κυρίως ανατολικά του Ναού αποκάλυψαν ορισμένα λείψανα τοίχων,
τα οποία όμως βοηθούν σε εξαγωγή συμπερασμάτων, βλ. · Κουρκουτίδου-Νικολαΐδου &
Μαυροπούλου-Τσιούμη,
319
Χ., ΑΑ 34 (1979), Β2,286-287, πίν. 121 β-γ.
Οι πληροφορίες του δημοσιεύτηκαν με σχολιασμό από την · Ξανθοπούλου-Κυριακού, Α.,
Περιγραφή, 185-210, στην οποία οφείλεται και η ταύτιση του Ναού της Bienheureuse Vierge με τη
Νέα Παναγία. Ο · Tafrali, Ο., 186, αναφέρεται στο Ναό με το όνομα Sainte Marie Mère de Dieu.
320
96
ως αβάσιμη 321 , καθώς είναι είναι γνωστοί οι περιορισμοί, που είχαν επιβληθεί
από τους Τούρκους για ανέγερση εκκλησιών. Η ταχύτητα με την οποία έπρεπε
να ανοικοδομηθεί η Νέα Παναγία εκφράζει επίσης την αγωνία των
Χριστιανών να μην ξεπερασθεί το καθορισμένο χρονικό όριο, που επέβαλαν
οι Τούρκοι. Πολύ αργότερα, τον 19ο αι., θα δοθούν μερικά δικαιώματα στους
Χριστιανούς με πιο ευνοϊκά αυτοκρατορικά διατάγματα322.
Παναγία Χαλκέων
(πίν. ΧΠ)
Η Παναγία των Χαλκέων323, κτισμένη στη θέση προγενέστερου εθνικού

κτηρίου,324 είναι σύνθετος, τετρακιόνιος, σταυροειδής εγγεγραμμένος, ναός με
διώροφο νάρθηκα, ημιεξαγωνική αψίδα στο Ιερό και μικρές ημικυκλικές στα
παραβήματα. Στέφεται από έναν υψηλό κεντρικό, οκταγωνικό τρούλο και δύο
μικρότερους, επίσης οκταγωνικούς, στο νάρθηκα. Η τοιχοδομία του και όλη η
διάρθρωση των εξωτερικών επιφανειών του με κτιστούς ημικίονες
αποτελείται μόνον από πλίνθους και έχει διαπιστωθεί,πώς χρησιμοποιήθηκε
η τεχνική της "κρυμμένης πλίνθου'*25. Από μάρμαρο είναι μόνον τα
αρχιτεκτονικά γλυπτά του, δηλ. τα ανάγλυφα, τεκτονικά κιονόκρανα του
κυρίως ναού, τα διακοσμημένα θυρώματα στο νάρθηκα και ο απλός κοσμήτης
που περιτρέχει το κτήριο.Στη νότια πλευρά διατηρούνται λείψανα μιας
ζωοφόρου από πολύχρωμες εφυαλωμένες πλάκες με κουφικό διάκοσμο.
Στο εσωτερικό σώζονται τμήματα της αρχικής τοιχογράφησης326 από
τον 11ο αι., 327 αλλά και τμήματα τοιχογράφησης του Ακάθιστου Ύμνου και
321
Η · Mantopoulou-Panagiotopoulou, Th., ό.π., 424-425 και 433, που παραθέτει αυτήν την
πληροφορία από τον αδημοσίευτο ακόμη κώδικα της Μητρόπολης, πιστεύει επίσης πως δεν
ευσταθεί.
322
Για τους κανονισμούς διευθέτησης και ανέγερσης σε "πυρποληθείσες συνοικίες", βλ. ·
Νικολαΐδης,
323
Δ., Οι οθωμανικοί κώδηκες, Κωνσταντινούπολη 1869, 813 κ.ε.
Περιγραφή του Ναού από τον · Ευαγγελίδη, Δ.Ε., Η Παναγία Χαλκέων, Θεσσαλονίκη 1954,
την · Τσιτουρίδου, Α., Η Παναγία των Χαλκέων, 2η έκδοση αναθεωρημένη, Θεσσαλονίκη 1985,
και εν συντομία από την · Ευγενίδου, Δ., Ο ναός της Παναγίας Χαλκέων, 9η Εφορεία, Μνημεία, 86-
91,
324
και τις · Κουρκουτίδου & Τούρτα, Βυζαντινή Θεσσαλονίκη, 177-182, εικ. 206-217.
Είναι χαριτωμένη η υπόθεση του * Χατζηϊωάννου, Αστυγραφία, 95, ότι στη θέση αυτή
μπορεί να προϋπήρχε ναός, στον οποίο λατρευόταν ο "χαλκεύς Ήφαιστος".
Βλ. · Vocotopoulos, Ρ, The Concealed Course Technique: Further Examples and a Few
Remarks,
326
JOB 28 (1979), 253-259, πίν. 18.
Για τον πρώτο καθαρισμό από μεταγενέστερα επιχρίσματα βλ. · ΕΕΒΣ 6 (1929), Ειδήσεις,
451.
327
Σύντομη περιγραφή και ανάλυσηστην · Μαυροπούλου-Τσιούμη 1992,104-110.
Για τις τοιχογραφίες βλ. · Papadopulu, Κ., Die Wandmalereien des 11 Jh. in der Kirche
Panagia in Thessaloniki, Graz 1966
97
της Κοίμησης της Θεοτόκου από τον 14ο328, ενώ έχουν χαθεί τοιχογραφίες του
12ου αι. 329 . Οι τοιχογραφίες του 11ου αι., με την ακριβή τους χρονολόγηση,
αποτελούν ένα ιδιαίτερα σημαντικό σύνολο, το οποίο χρησιμεύει ως
συγκριτικό υλικό για την εξέταση και άλλων μνημείων.
Σύμφωνα με την χαραγμένη στο υπέρθυρο της δυτικής εισόδου επιγραφή
ο Ναός κτίσθηκε σε "πριν βέβηλο τόπο" το 1028330 από τον βασιλικό
πρωτοσπαθάριο και κατεπάνω Λογγοβαρδίας Χριστόφορο, ο τάφος331 του
οποίου ανοίγεται, με μορφή αρκοσολίου, στη μέση του βόρειου τοίχου.
Γραπτή αφιερωματική επιγραφή των κτητόρων υπάρχει στο μέτωπο του τόξου
της καμάρας του Ιερού332.
Δεν είναι γνωστό το όνομα της εκκλησίας, η οποία είναι αφιερωμένη
στην Παναγία, στα βυζαντινά χρόνια. Παλαιότερη προσπάθεια να ταυτισθεί
με την Παναγία την Καμαριώτισσα333 δεν έχει γίνει αποδεκτή, ενώ έχει
προταθεί και η επωνυμία Παναγία των Χαλκοπρατείων, λόγω της γειτνίασης
με την βυζαντινή Χαλκευτική στοά. Το σημερινό όνομα της είναι μετάφραση
του τουρκικού Καζαντζιλάρ Τζαμί334, που παραπέμπει επίσης στους
γειτονικούς, μέχρι σήμερα, χαλκωματάδες. *
Σύμφωνα με την τελευταία άποψη ο Ναός μετατράπηκε σε τζαμί γύρω στα
μέσα του 15ου αι. από wvBalaban Aga και ενίοτε καταγράφεται σε τουρκικά
τεφτέρια και ως Balaban Mescidi335.
Μετά τον σεισμό στη Χαλκιδική το 1933, ο Ναός επισκευάζεται και
αποκαθίσταται η μορφή του, με ανάκτιση της νότια πλευράς του κυρίως ναού
και του νότιου τρούλου του νάρθηκα336. Δεν είναι γνωστό πότε
καταστράφηκαν αυτά τα τμήματα, αλλά μέχρι τις εργασίες αυτές η
328
Με τις τοιχογραφίες του 14ου αι. ασχολήθηκε ο · Ξυγγόπουλος, Α., Αι τοιχογραφίαι του
Ακάθιστου εις την Παναγίαν των Χαλκέων Θεσσαλονίκης, ΔΧΑΕ, τιερΑ' 7 (1973-1974), 61-77, πι
16-19, εικ. 1-3. Ειδικότερα για τον ΑκάθστοΎμνο, από τον οποίο σώζονται ο 11ος, 12ος και 13ος
οίκος, βλ. · Pätzold, Α. Der Akathistos-Hymnos, Stuttgart 1989, 10-11 καιΙΟΟ, εικ. 11-14.
329
Υπάρχει μόνον η περιγραφή και ανάλυση τους, βλ. · Ξυγγόπουλος, Α., Αι απολεσθείσαι
τοιχογραφίαι της Παναγίας των Χαλκέων Θεσσαλονίκης, Μακεδόνικα 4 (1955-1960), 1-19, εικ. 1-
19, πίν. Α-Δ.
330
Η χρονολόγηση της επιγραφής το 1044 του · Ξυγγόπουλου, Α., Ο ναός της Θεοτόκου των
Χαλκέων, Γρηγόριος ο Παλαμάς 2 (1918), 562-567,622-669, διορθώθηκε γρήγορα από πολλούς
άλλους μελετητές. Βλ. · Spieser, Inscriptions 1973, 163-164, πίν. 4,2, αρ. 13 και Feissel & Spieser,
Inscriptions-Supplement, 335..
331
Η · Tsitouridou, Α., Die Grabkonzeption des ikonographischen Programms der Kirche Panagia
Chalkeon in Thessaloniki, ACJJBB II/5, JOB 32/5 (1982), 435-441, διατύπωσε την άποψη πως η
εκκλησία έχει ταφικό χαρακτήρα, με βάση τον τάφο αλλά και την παράσταση της Ανάληψης στον
τρούλο και της Δευτέρας Παρουσίας στο νάρθηκα.
Για το κείμενο με σχολιασμό και προγενέστερη βιβλιογραφία βλ. · Spieser, Inscriptions
1973,164, πίν. 4,1, αρ. 14.
333
334
Για το Ναό αυτό, που είναι γνωστός από τις πηγές, βλ. · Janin, les églises, 381.
335
Η μετάφραση του ονόματος οφείλεται στον · Χατζηϊωάννου, Αστυγραφία, 95.
336
Για την μετατροπή και τον Balaban Aga βλ. * Δημητριάδης, Τοπογραφία, 312, εικ. 107.
Για τις εργασίες αυτές βλ.· Evangelidès, D.I., La restauration de l'église de Theotokos à
Thessalonique et ses fresques du Xie siècle, ACIEB 5 (1936), B', 106-107.
98
νοτιοδυτική γωνία του νάρθηκα και η ανωδομή και η στέγη της νότιας
πλευράς ήταν τουρκική επέμβαση337. Ζημίες υπέστη το μνημείο και κατά τον
πρόσφατο σεισμό338.
Η Παναγία Χαλκέων αν και βρίσκεται στο κέντρο της πόλης, δίπλα στη
σημερινή οδό Εγνατία και στην περιοχή της Αρχαίας Αγοράς339, δεν
αναφέρεται παρά μόνον από ελάχιστους περιηγητές. Το κτήριο ήταν εντελώς
περιτριγυρισμένο από σπίτια και παράγκες και κρυμμένο στο βάθος ενός
κήπου340. Έτσι, όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Texier (43), ούτε και οι
περισσότεροι από τους Έλληνες δεν γνωρίζουν την ύπαρξη του341. Ο ίδιος το
επισκέπτεται, με τη βοήθεια του δερβίση Abdoul Hamid, και μας δίνει μια
αρκετά λεπτομερειακή περιγραφή του μνημείου, αν και την εποχή αυτή (1833-
1837) είναι πια ερειπωμένο και εγκαταλελειμμένο. Πραγματικά, το 1835
μαρτυρείται ότι ο τρούλος -μάλλον πρόκειται όμως για τη στέγη του- είναι
κατεστραμμένος και θέλει επιδιόρθωση342. Είναι από τα πιο παλιά τζαμιά της
πόλης και έχει αξιόλογα βακούφια. Ο ναός μετατράπηκε σε τζαμί, με το
όνομα Καζαντζιλάρ Τζαμί, δηλ. το Τζαμί των Χαλκωματάδων καθώς
βρισκόταν στη γειτονιά των χαλκουργείων, το 832 έτος Εγείρας από wvFethi
Mourad. Η πληροφορία αυτή οφείλεται στον δερβίση-συνοδό του και δεν
συμφωνεί με τη νεότερη άποψη, ότι δηλ. η ίδρυση του τζαμιού έγινε από τον
Balaban Aga. Η πληροφορία βρίσκεται σε τουρκικό τεφτέρι του 1478,
χρονολογία που αποτελεί τουλάχιστον terminus ante quem για την
μετατροπή343. Σίγουρα λοιπόν είναι από τους πρώτους ναούς που αποσπούν οι
Τούρκοι από τους Χριστιανούς, λίγο καιρό μετά την άλωση. Κατά τον Texier
σύμφωνα με την επιγραφή, που βρίσκεται πάνω στην πόρτα, η βυζαντινή αυτή
337
338
Βλ.· Tafrali, Monuments, 155.
Για τις ρηγματώσεις και την υποστύλωση βλ.· Κουρκουτίδου-Νικολα'ίδου, Ε. &
Μαυροπούλου-Τσιούμη,
339
Χ., ΑΛ 34 (1979), Β2, 288, πίν. 123γ.
Για τη σχέση του Ναού με την Αγορά και τον "βέβηλο τόπο" βλ. · Μπακιρτζής, Χ., Περί
του συγκροτήματος της Αγοράς της Θεσσαλονίκης, Αρχαία Μακεδονία II, Ανακοινώσεις κατά το
δεύτερο Διεθνές Συμπόσιο, Θεσσαλονίκη 19-24 Αυγούστου 1973, Θεσσαλονίκη 1977, 258-259, σχ.
2.
340
Εδώ πρέπει να συνυπολογισθεί και ανύψωση του εδάφους τριγύρω της, που ελάττωνε το
ορατό της ύψος. Ο · Tafrali, Monuments, 155, πίν. 51-52, αναφέρει εδαφική διαφορά γύρω στα 1,57
μ.. Κατά τις εργασίες μετά το σεισμό του 1933 απομακρύνθηκε μεγάλο μέρος της επίχωσης γύρω
από το Ναό.
341
342
Βλ. · Texier, Architecture, 150.
343
Βλ. · Δημητριάδης, Τοπογραφία 312.
Ο · Δημητριάδης, Τοπογραφία, 312, στην έρευνα του βρήκε έναν Balaban Aga, μπεηλέρμπεη
στη Μαγνησία και στο Τοκάτ, ο οποίος πεθαίνει το 1446-1447. Συχνά όμως αναφέρεται ως ιδρυτής
του τζαμιού και ο γιος του Ahmed Aga, που αφιέρωσε πολλά σπίτια και καταστήματα για τη
συντήρηση του και ίδρυσε και μεντρεσέ στη γειτονιά του. Ο Texier αναφέρει πως το τζαμί έχει
πολλά βακούφια. Πιο ακριβής χρονολόγηση της μετατροπής με τα ως τώρα υπάρχοντα στοιχεία δε
μπορεί να δοθεί.
99
εκκλησία κτίσθηκε από το Βασιλίσκο πρωτοσπαθάριο του αυτοκράτορα,

καθαγιάσθηκε το μήνα Σεπτέμβριο της 12ης ινδικτιώνας του έτους 6537, που
αντιστοιχεί με το έτος 987 μ.Χ., και ήταν αφιερωμένη στον Άγιο Βάρδια και
στην Αγία Μαρία. Η απεικόνιση της επιγραφής, που δίνει λίγο αργότερα344,
βοηθάει τους επιγραφικούς να την διαβάσουν σωστά και να διορθώσουν τα
λάθη της χρονολογίας και των ονομάτων345.
Το κτήριο είναι μικρό και κτισμένο μόνον από πλίνθους, γεγονός που φαίνεται
να εντυπωσιάζει τον Texier, επειδή το επαναλαμβάνει και το τονίζει. Στην
πρόσοψη, που έχει μόλις 10 μ. πλάτος, ανοίγονται στο κάτω τμήμα η θύρα
και δύο παράθυρα προς το νάρθηκα, ενώ στο πάνω υπάρχουν πλίνθινοι
κίονες, που φέρουν τρία τόξα, τα οποία σχηματίζουν το αέτωμα του κτηρίου.
Η κατασκευή αυτή θυμίζει την ονομαζόμενη Μονή της Χώρας στην
Κωνσταντινούπολη και τον Άγιο Μάρκο της Βενετίας. Τα κυκλικά αυτά
αετώματα αποτελούν χαρακτηριστικό της αρχιτεκτονικής του 10ου αι., το
οποίο αργότερα αντικαταστάθηκε από τα οριζόντια γείσα. Στην πλάγια
πλευρά ο νάρθηκας καταλήγει σε καμάρα και στο ύψος της θόλου η κεραία
του σταυρού καταλήγει σε άλλο τόξο, το *τύμπανο του οποίου διατρυπάται
από τέσσερα μικρά παράθυρα για το φωτισμό του κυρίως ναού. Το κτήριο
στέφεται από τρεις τρούλους, δύο στις άκρες του νάρθηκα και ένα μεγάλο
στο κέντρο, που εξωτερικά κοσμείται με κιονίσκους μεταξύ των οποίων
ανοίγονται οκτώ παράθυρα, ενώ εσωτερικά φέρεται από τέσσερεις κίονες
κορινθιακού ρυθμού. Η εντοίχια ζωγραφική στο εσωτερικό έχει καλυφθεί με
στρώμα ασβέστη.
Η περιγραφή αυτή, που είναι στα πολλά σημεία σωστή, διαφέρει σε
ορισμένα στοιχεία της από το κείμενο για την Παναγία Χαλκέων, που
δημοσιεύει αργότερα ο Texier, ενώ δε συμβαίνει αυτό με τα υπόλοιπα
μνημεία. Στο βιβλίο του346 αναφέρει, εκτός από τον κεντρικό, τέσσερις
μικρούς τρούλους στις γωνίες του κυρίως ναού και μάλιστα τους αποτυπώνει
με φανταστικό τρόπο και στα σχέδια του, δηλ. κάτοψη, τομές και όψεις347.
Για τις τοιχογραφίες λέει πως διασώζονται κάποια ίχνη. Τα ίχνη αυτά
φαίνονται και στις αρχές του αιώνα μας348. Προσπαθεί να εξηγήσει την
επιγραφή, δεν μπορεί να εξηγήσει ονόματα και τίτλους και προσθέτει ως
344
345
Βλ. · Texier, Architecture, πίν.70,6.
Βλ. · Duchesne, L. & Bayet, Οι., Mission au Mont Athos, Arch.des Miss.Scient et Litter. 3
(1876), 254-255, · Mordtmann, Α., Sur une inscription byzantine deThessalonique, RA 36 (1878),
172-175.
346
347
Βλ. · Texier, Architecture, 149-150, πίν. 50-51.
H αναφορά του σε πέντε τρούλους φαίνεται πως επηρεάζει ορισμένους. Έτσι, μιλώντας για
πεντέτρουλους ναούς ο · Στρυγόφσκης, Ι., Καισαριανή, ΑΕ1902, 72-73, φέρνει το παράδειγμα της
Παναγίας Χαλκέων.
348
Αναφέρεται από τον · Tafrali, Topographie, 178.
100
συγκριτικό υλικό μία επιγραφή από τον Άγ. Ιωάννη του Λατερανού, επειδή
αναφέρει και αυτή "πριν βέβηλο τόπο" στον οποίο κτίσθηκε ο ναός. Είναι
πολύ περίεργες αυτές οι διαφορές για τον συνήθως πιο προσεκτικό Texier.
Μία υπόθεση, που θα μπορούσε να γίνει, είναι ότι είδε το Ναό πολύ βιαστικά
και κράτησε μερικές σύντομες σημειώσεις. Όταν, αργότερα πια,
επεξεργαζόταν το υλικό για την έκδοση του ειδικού βιβλίου του, ίσως έκρινε
ότι μερικά πράγματα ήταν αταίριαστα για τη βυζαντινή αρχιτεκτονική, δε
βασίστηκε στις σημειώσεις του και έκανε μερικές αλλαγές.
Σημαντικές παραμένουν ωστόσο οι πληροφορίες του για την κατάσταση
του μνημείου εκείνη την εποχή. Είναι αρκετά κατεστραμμένο και
μισοερειπωμένο. Ο νότιος τρούλος του νάρθηκα και η ανωδομή της νότιας
πλευράς πρέπει να είχαν καταστραφεί λίγο καιρό πριν. Στα σχέδια του με
αμήχανο τρόπο ο νάρθηκας υψώνεται μόνον ως ένα σημείο και καταλήγει
οριζόντια χωρίς άλλης μορφής στέγαση, ενώ τα πολλαπλά τυφλά τόξα των
παραθύρων του επάνω ορόφου δεν πρέπει να σώζονταν, επειδή αποδίδονται
ως τετράγωνη πλαισίωση.
Μερικές δεκαετίες αργότερα ο Camus (64) προφανώς αντιγράφει
μερικέςς από τις παραπάνω πληροφορίες από τον Texier για την κτητορική
επιγραφή, τις Θόλους και τις ομοιότητες του Ναού -μάλλον όμως μπερδεύεται
λίγο και αναφέρει την Αγία Σοφία ανά για τη Μονή της Χώρας, κάνει την
αψίδα ημικυκλική και προσθέτει δύο παρεκκλήσια. Η αψίδα είναι
ημικυκλική μόνον εσωτερικά και με τα δύο παρεκκλήσια μάλλον υποννοεί τις
αψίδες των παραβημάτων. Πιστεύει ότι ο Ναός σύντομα Θα καταρρεύσει
επειδή έχει πολύ μεγάλες ρηγματώσεις. Φαίνεται πως είδε βιαστικά το
εξωτερικό του Ναού, του οποίου η κατάσταση θα είχε χειροτερέψει ακόμη
περισσότερο από την εγκατάλειψη.
Ο Meyer (66) τέλος αναφέρει μόνον ότι ήταν άλλοτε Ναός της Παναγίας και
κτίσθηκε το 1028.
Προφήτης Ηλίας
(πίν. ΧΙΠ)
Ο Προφήτη Ηλίας349, παλαιό Καθολικό Μονής, ανήκει στον τύπο350 του

εγγεγραμμένου, σταυροειδούς ναού αθωνικού τύπου, με χορούς στη βόρεια
349
Για το Ναό εν συντομία βλ. · Παπαζώτος, Θ., Ο Ναός του Προφήτη Ηλία, 9η Εφορεία,
Μνημεία,
350
128-136, και · Κουρκουτίδου & Τούρτα, Βυζαντινή Θεσσαλονίκη, 111-116, εικ. 127-133.
Για την αρχιτεκτονική του μνημείου βλ. Vocotopoulos, P., Church Architecture in
Thessaloniki in the 14th Century, Remarks on the Typology, Colloque Serbo-grec, 107-116, εικ. 1-8.
101
και νότια πλευρά, τυπικαριά ή σκευοφυλάκια εκατέρωθεν των παραβημάτων,

μεγάλη διώροφη λιτή με περίστωο, το οποίο καταλήγει στα ανατολικά της
βόρειας και νότιας στοάς του σε παρεκκλήσια351. Οι τρεις κόγχες, του Ιερού
και των χορών, είναι ημικυκλικές εσωτερικά και πολυγωνικές εξωτερικά. Τα
τυπικαριά είναι μικροί περίκεντροι χώροι και τα παρεκκλήσια είναι
τρίκογχα. Ο επάνω όροφος της λιτής, στον οποίο ανεβαίνει κανείς με
κλίμακα352 κτισμένη μέσα στο πάχος της τοιχοπο'ί'ας του νότιου τοίχου, είναι
μικρότερος από τον κάτω όροφο και έχει τρίβηλο άνοιγμα προς τον κυρίως
ναό. Η τοιχοδομία του, που χρησιμοποιεί ως συνδετικό υλικό χώμα και
αρμολογείται εξωτερικά με κονίαμα, αποτελείται από σειρές πελεκημένων
λίθων και στρώσεις πλίνθων, ενώ η ανατολική κυρίως πλευρά κοσμείται με
κεραμοπλαστικά353. Το κτήριο στέφεται από επτά τρούλους -εκτός από τον
κεντρικό, ο οποίος φέρεται από τέσσερις γρανιτένιους κίονες με ιωνικά
κιονόκρανα σε δεύτερη χρήση354- υπάρχουν τρουλίσκοι στα τυπικαριά, στα
παρεκκλήσια και στις γωνίες της λιτής.
Από την τοιχογράφηση σώζονται σήμερα ελάχιστα τμήματα στη λιτή,
στους χορούς, στα τυπικαριά, στο διακονικό, στη στοά και στα παρεκκλήσια
που έχουν χρονολογηθεί στα τέλη του 14ου αι.355.
Η σημερινή μορφή του Ναού είναι αποτέλεσμα των εργασιών
στερέωσης και αποκατάστασης, που άρχισαν το 1955, επειδή το κτήριο
πρέπει να είχε παρουσιάσει πολλά προβλήματα σε άγνωστη χρονική στιγμή.
Ο Ναός ήταν κυριολεκτικά πακτωμένος από συμπαγείς αντηρίδες και
τμήματα τοιχοποΐας εξωτερικά, τόσο εξωτερικά όσο στο και εσωτερικό
του356. Οι τουρκικές επεμβάσεις, αν και το παραμόρφωσαν, πιθανότατα το
έσωσαν από την κατάρρευση .Κατά τη διάρκεια τως εργασιών αφαίρεσης
αυτών των επεμβάσεων ελευθερώθηκαν οι ανατολικοί κίονες του κυρίως ναού
από τα τμήματα τοιχοποΐας μέσα στα οποία είχαν εγκλωβισθεί,
351
Για τα παρεκκλήσια και για τα τυπικαριά βλ. · Μυλωνάς, Μ.Π., Τα καθολικά Προφήτη
Ηλίου Θεσσαλονίκης και Κουτλουμουσίου ΑγίυΌρους: Η τελευταία φάση στην εξέλιξη του
αγιορείτικου καθολικού, 9ο Συμπόσιο Βυζ. & Μεταβυζ. Αρχαιολογίας και Τέχνης, Περιλήψεις,
Αθήνα
352
1989, 58-60,1 σχέδιο.
Ο · Tafrali, Monuments, 204, αναφέρει ότι η κλίμακα αυτή είναι κατασκευασμένη από
παλαιότερα
353
μαρμάρινα τμήματα με ανάγλυφα ή επιγραφές.
Αναφορά στην τοιχοδομία και στην πλίνθινη διακόσμηση από τον · Velenis, G., Building
Techniqies and External Decoration During the 14th Century in Macedonia, Colloque Serbo-grec, 95-
105, εικ. 1-13.
354
355
Για τα κιονόκρανα βλ. · Sodini, Sculpture Architecturale, 222, 234.
Με τις τοιχογραφίες ασχολείται ο · Djuric, V.J., Origine thessalonicienne des Fresques du
Monastère de Resava, 23? V 6 (1960), 111-128, εικ 1, και τ.ίδ. · La peinture murale de Resava. Ses
origines et sa place dans la peinture byzantine, L'école de Morava et son temps, Symposium de Resava
1968 (Beograd 1972), 284, εικ. 8-9. Εν συντομία για το Ναό και τις τοιχογραφίες βλ. ·
Μαυροπούλου-Τσιούμη
356
1992,157-161.
Περιγραφή αυτής της κατάστασης από τον Tafrali, Topographie, 203-211, εικ. 89-93, με
εξωτερικές και εσωτερικές απόψεις του κτηρίου.
102
αποκαλύφθηκαν ορισμένα μέρη του Ναού357, όπως τα παραβήματα, τα

τυπικαριά και τα παρεκκλήσια, τα οποία είχαν πακτωθεί και διαπιστώθηκε η
μορφή της κάτοψης του. Η αναστήλωση ολοκληρώθηκε το 1961358, αλλά
τμήματα στην ανωδομή και στους τρούλους καθώς και το περίστωο
ανακτίσθηκαν σε μεγάλο μέρος τους υποθετικά359.
Ο Ναός μετατράπηκε σε τζαμί με την ονομασία Seray ή Eski Seray ή
Seray Atìk, κατά μία άποψη λίγο μετά την άλωση της πόλης από κάποιον
Badrali Mustafa Pasa360, αλλά υπάρχει και παλαιότερη άποψη για πολύ
μεταγενέστερη μετατροπή, μετά το 1556361. Οι μαρτυρίες όμως των τουρκικών
αρχείων, δύο τεφτέρια καταγραφής του 1478 και των αρχών του 16ου αι.,
αποδυναμώνονται από το γεγονός ότι αναφέρουν τέμενος του Haci Mustafa και
όχι ξεκάθαρα Seray τζαμί362.
Η σημερινή αφιέρωση του Ναού έγινε στην εποχή μας κάτω από
επίδραση της θεωρίας ότι η ονομασία Sarali Djamisi βασίζεται στην
παραφθορά του ονόματος του Προφήτη Ηλία363. Το; πρόβλημα της αρχικής
αφιέρωσης του Ναού, όπως και αυτό της ταύτισης της Μονής, αποκαλούν
μέχρι σήμερα αντικείμενα επιστημονικής συζήτησης και διαμάχης, χωρίς να
έχει δοθεί ως τώρα οριστική λύση. Έτσι, έχει ταυτισθεί με τη Νέα Μονή, της
οποίας το Καθολικό ήταν αφιερωμένο στη Θεοτόκο, με βάση τις πηγές που
αναφέρουν την ίδρυση του μοναστηριού αυτού γύρω στο 1360-1370 στη θέση
των βυζαντινών ανακτόρων, τα οποία είχαν καταστραφεί το
1342364.Πρόσφατα προτάθηκε, κυρίως λόγω των απεικονίσεων με σκηνές από
τη ζωή και τα θαύματα του Χριστού στο νάρθηκα365, η ταύτιση με τη Μονή
Ακαπνίου, μία από τις αταύτιστες, αλλά γνωστές από τις πηγές, μονές της
357
358
Βλ. · Αναστηλώσεις, ΠΑΕ 1958, 255, πίν. 197 α-β.
Πολύ σύντομη αναφορά από τον · Πελεκανίδη, Στ., ΑΔ Π (1961-1962), Β2,257, πίν. 312 α-
β, 313 α-β.
Για τις εργασίες από τα λίγα αδημοσίευτα στοιχεία της 9ης Εφορείας βλ. · Θεοχαρίδου &
Τσιούμη, Αναστήλωση, 39-45, εικ. 26-35.
360
361
Η άποψη είναι του · Θεοχαρίδη. Γ.Ι., Δύο νέα έγγραφα αφορώντα εις την Νέαν Μονήν
Θεσσαλονίκης, Μακεδόνικα 4 (1955-1960), 315-351, πίν. 1-2, ο οποίος ταυτίζει τον Προφήτη Ηλία
με τη Νέα Μονή. Η Μονή υπήρχε ακόμη το 1556 σύμφωνα με ένα σημείωμα στον αγιορείτικου
κώδικα, που εξετάζει.
362
Η άποψη του Δημητριάδη έγινε γενικά αποδεκτή, βλ. σχετικά · Goulaki-Voutira,
Identifizierung, 257-258. Βλ. ωστόσο και την απάντηση του · Θεοχαρίδη, Γ.Ι., Βιβλιοκρισίαι,
Μακεδόνικα 23 (1983), 398^02.
363
364
Σαραλί ονομάζεται το τζαμί από τον · Texier, Architecture, 150.
Βλ. · Θεοχαρίδης, Γ.Ι., Δύο νέα έγγραφα, ό.π. Με τα νέα στοιχεία από τα έγγραφα, που
εξετάζει, ανασκευάζει την παλαιότερη άποψη του, ότι δηλ. η Νέα Μονή πρέπει να βρισκόταν κοντά
στο ανάκτορο του Γαλερίου, βλ. · Θεοχαρίδης, Γ.Ι., Η Νέα Μονή Θεσσαλονίκης, Μακεδόνικο 3
(1953-1955), 339-352.
365
Βλ. και · Καμπούρη- Βαμβούκου, Μ. & Παπαζώτος, Θ., Η παλαιολόγεια ζωγραφική στη
Θεσσαλονίκη, Θεσσαλονίκη 1985, 24-25, πίν. 39.
103
πόλης που ήταν αφιερωμένη στο Χριστό . Και οι δύο αυτές μονές
θεωρούνται από τις σπουδαιότερες στη Θεσσαλονίκη στα υστεροβυζαντινά
χρόνια.
Το τουρκικό όνομα του μνημείου και της συνοικίας του, η οποία κατά
μία άποψη επί Τουρκοκρατίας ονομαζόταν Balat, συνδέεται άμεσα και με το
θέμα της των παλατιών της Θεσσαλονίκης, του βυζαντινού και του τουρκικού
367
, η ακριβής θέση των οποίων αποτελεί ακόμη αντικείμενο έρευνας.
Μαρτυρείται όμως και άλλη, μικρή συνοικία με αυτό το όνομα, στην περιοχή
κοντά στο σημερινό Υπουργείο Μακεδονίας-Θράκης, όπου κατά την
παράδοση υπήρχε τουρκικό ανάκτορο ή διοικητήριο368. Ίσως η συνέχεια της
ανασκαφής της 9ης Εφορείας στην Πλατεία Κυπρίων Αγωνιστών
(Διοικητηρίου) απέναντι από το Υπουργείο, όπου εντοπίστηκαν στρώματα,
λείψανα κτηρίων, λείψανα παρεκκλησίου και ταφές υστεροβυζαντινές
βοηθήσει στην εξαγωγή συμπερασμάτων για την ύπαρξη μοναστηριού σε
αυτήν την περιοχή369. Η δυνατότητα να εντοπισθεί ακριβώς σε αυτήν την θέση
η Νέα Μονή είναι ασφαλώς γοητευτική, ωστόσο προς το παρόν θα πρέπει να
παραμείνει ως υπόθεση.
Ελάχιστοι περιηγητές επισκέπτονται το Ναό του Προφήτη Ηλία, ο

οποίος βρίσκεται σε περίοπτη θέση στην Άνω Πόλη, όπου όμως σπάνια
ανέβαιναν οι επισκέπτες. Το κτήριο ήταν, στην ύστερη τουλάχιστον τουρκική
εποχή, τόσο καλυμμένο από τις επεμβάσεις για τη στήριξη του, ώστε μόνον ο
τρούλος του να ξεχώριζε, καθώς υψωνόταν επάνω από τους άμορφους όγκους
των μεταγενέστερων τοίχων370. Δεν διασώθηκε εξάλλου καμία παράδοση για
το Ναό ή άλλη μνεία για ιδιαίτερη διακόσμηση, οι οποίες θα μπορούσαν να
προκαλέσουν την προσοχή των περιηγητών.
366
Βλ. · Papazotos, Th., The identification of the Church of "Profitis Elias" in Thessaloniki, DOP
45 (1991), 121-127, πίν. 1-15.
367
Η άποψη του · Θεοχαρίδη, Γ.Ι., Δύο νέα έγγραφα, ό.π., για τοποθέτηση του βυζαντινού
παλατιού στην περιοχή του Προφήτη Ηλία επικράτησε για πολλά χρόνια. Βλ. σχετικά · Vickers,
Μ., A Note on the Byzantine Palace at Thessaloniki, BSA 66 (1971), 69-371, εικ. 1-2, και · Croke, Β.,
Thessalonika's Early Byzantine Palaces, Byzantion 51 (1981), 475^483. Ο · Δημητριάδης, ό.π., 302,
εξέφρασε αντιρρήσεις, στις οποίες ο · Θεοχαρίδης, Γ.Ι., Βιβλιοκρισίαι, ό.π. απαντά με τα δικά του
επιχειρήματα. Ίσως το θέμα αυτό λυθεί με τα συμπεράσματα, που θα εξαχθούν από την ανασκαφή,
που διενεργήθηκε από την 9η Εφορεία, στην περιοχή γύρω από τον Προφήτη Ηλία.
368
369
Η αναφορά είναι σε τουρκικά τεφτέρια, βλ. · Δημητριάδης, 136 και 410.
Σύντομη αναφορά για τις ανασκαφικές εργασίες από τον · Κανονίδη, Ι., Σωστική ανασκαφή
στο χώρο της Πλατείας Κυπρίων Αγωνιστών, ΑΕΜΘ 7 (1993), 343-354, σχ. 1-3, πίν. 1-12, και ·
τ.ιδ., Η περιοχή του Διοικητηρίου στα παλαιοχριστιανικά και βυζαντινά χρόνια, ΑΕΜΘ 10Β
Q996), 559-570, σχ. 1-3, πίν. 1-12
Για χαρακτηριστικές εικόνες του εξωτερικού βλ. · Diehl, Monuments, εικ. 91, και ·
Θεοχαρίδου &Τσιούμη, Αναστήλωση, εικ. 26.
104
Οι πρώτες πολύ σύντομες αναφορές, από τον 17ο αι., είναι των δύο
Τούρκων περιηγητών. Ο Celebi (17) το συμπεριλαμβάνει στην απλή
απαρίθμηση των τζαμιών της πόλης τονίζοντας όμως ότι " το Εσκί -Σαράι-
τζαμισί είναι πολύ περίκομψο τέμενος", ενώ ο Hadschi Chalfa (17) λέει: 'Το
Τζαμί του Σεράι ήταν άλλοτε, τον καιρό των απίστων, η εκκλησία των
ανακτόρων". Σε δύο υποθέσεις μπορεί κανείς να οδηγηθεί, αν βασισθεί στις
μαρτυρίες αυτές: το κτήριο δεν είχε υποστεί ακόμη, την εποχή αυτή, τις
παραμορφωτικές επεμβάσεις και το ανάκτορο, στην περιοχή του οποίου είχε
κτισθεί πρέπει να ήταν το βυζαντινό.
Η πιο αναλυτική περιγραφή οφείλεται και πάλι στον Texier (43), που
επισκέπτεται την περιοχή με την τουρκική ονομασία Εσκί-Σεράι και το
μνημείο, που έχει μετατραπεί σε τζαμί με το όνομα Σαραλί Τζαμί από τον
Fethi Mourad. Πρόκειται για μικρό, αλλά πλούσιο θρησκευτικό ίδρυμα με
μεντρεσέ, όπου διαμένουν 20 σοφτάδες και έχει το χωριό Orta-Tchkeuf11 για
βακούφι του. Η πληροφορία για τον Σουλτάνο Μουράτ Β' ως ιδρυτή των
περισσότερων τζαμιών της πόλης, την οποία επαναλαμβάνει συνεχώς ο Texier,
πρέπει να οφείλεται στον δερβίση-συνοδό του.
Βρίσκει την κάτοψη του Ναού διαφορετική από όσες ς\έρει και χαρακτηρίζει
το σχήμα του ως Λατινικό σταυρό με εξέδρα και τρεις ημικυκλικές
ισομεγέθεις αψίδες, που η καθεμιά τους διατρυπάται από τρία παράθυρα. Ο
κυρίως ναός έχει τρούλο, ύψους περίπου 7 μ., που στηρίζεται όχι σε κίονες,
αλλά σε τέσσερις πεσσούς. Υπάρχει μεγάλος τετράγωνος νάρθηκας με
τέσσερις κίονες, που φέρουν θόλους και από πάνω τους υπερώο, που
ανοίγεται προς τον κυρίως ναό. Επειδή όμως το υπερώο αυτό είναι πολύ μικρό
για να χρησιμεύει ως γυναικωνίτης υποθέτει πως προοριζόταν για κάποιο
υψηλό πρόσωπο. Οι τοίχοι εσωτερικά είναι εντελώς ασβεστωμένοι, αλλά οι
πλίνθοι εξωτερικά είναι ορατοί και έτσι βλέπει πως είναι τοποθετημένοι σε
σχήματα ρόμβων και μαιάνδρων, όπως στους Αγίους Αποστόλους. Σε έναν
από τους κοσμήτες μάλιστα διαβάζει μονόγραμμα με τα στοιχεία C<&CB και
έτσι συμπεραίνει πως ο Ναός κτίσθηκε το έτος 6562, δηλ. το 1012 μ,Χ., αλλά
Το κομμάτι αυτό βρέθηκε αργότερα εντοιχισμένο σε τοίχο που περιέβαλε το
μνημείο και η χρονολογία διαβάσθηκε ως 6792 από κτίσεως κόσμου, δηλ.
1284 μ.Χ. Όπως όμως σωστά παρατηρήθηκε δεν αποτελεί αποδεικτικό
371
Ο · Δημητριάδης, Τοπογραφία, 303, υποσημ. 90 δεν βρήκε χωριό με το όνομα Orta Itehkeni
στους τουρκικούς κώδικες και πιστεύει πως το όνομα αυτό είναι παραφθορά του Hortac Köy, δηλ.
του Χορτιάτη, ο οποίος όμως αναφέρεται ως βακούφι του Ishak Pasa. Στο βιβλίο του ο · Texier,
Architecture, 122, σημειώνει το χωριό με διαφορετική ονομασία, δηλ. Ortalchkeni, από ότι στην
περιγραφή του.
105
στοιχείο για το Ναό και μπορεί να προέρχεται από παλαιότερο κτήριο372.

Μπροστά από το νάρθηκα υπάρχει ακόμη μια μικρή πλινθόκτιστη στοά.
Η περιγραφή του Texier αποκλίνει σε ένα σημείο από αυτήν του βιβλίου
του και από την κάτοψη που παραθέτει373: εκεί ο τρούλος δεν φέρεται από
τέσσερις πεσσούς, αλλά από δύο κίονες αρχαίου οικοδομήματος στα
δυτικά374 και από τμήματα τοιχοδομίας στα ανατολικά, επειδή "apparently
similar ones could not be found to correspond with them on the east side".
Ο Texier δεν αναφέρει τίποτα για τις επεμβάσεις, που αλλοίωναν εξωτερικά
το κτήριο, αλλά ένα μεγάλο τουλάχιστον μέρος τους θα πρέπει ήδη να υπήρχε,
αν κρίνουμε από την κάτοψη στο βιβλίο του, όπου μεγάλα τμήματα, ακριβώς
στις θέσεις των επισκευών, αποδίδονται ως συμπαγής τοιχοποία. Δεν είναι
δυνατόν να διαπιστωθεί ο λόγος για τον οποίο τις αποσιωπά εδώ, ενώ τις
αναφέρει σε άλλα μνημεία. Βλέπει τα κεραμοπλαστικά κοσμήματα στην
ελεύθερη ανωδομή και έτσι κάνει γενικεύσεις και για τις μη ορατές
επιφάνειες. Ο Ναός έχει υποστεί ζημίες, έχει επιδιορθωθεί και τα λείψανα
των τοιχογραφιών είναι ασβεστωμένα. Το περίστωο επίσης δεν σώζεται πια
και έχει αντικατασταθεί από μία μικρή στοά μόνον δυτικά του νάρθηκα375,
την οποία δεν αποτυπώνει στα σχέδια, επειδή ( είναι πρόχειρη και
μεταγενέστερη376.
Ας σημειωθεί ακόμη, ότι οι παλαιότερες, πριν από τον Texier, αναφορές για
το Εσκί -Σαράι-τζαμισί δεν ορίζουν την ακριβή του θέση.
Ο Camus (64) δεν φαίνεται να έχει επισκεφθεί τον Προφήτη Ηλία, ωστόσο
αναφέρει πως είναι όμοιος με το Ναό των Αγίων Αποστόλων και έτσι πρέπει
να ανήκει στην ίδια εποχή, δηλ. στις αρχές του 11ου αι.
Τέλος ο Meyer(66) συμπεριλαμβάνει το Ναό στον οδηγό του, λέγοντας μόνον
πως το Εσκί-Σεράι Τζαμί ήταν άλλοτε εκκλησία του Προφήτη Ηλία και πως
είναι υστεροβυζαντινό κτήριο του 13ου αι.
Το αξιοπρόσεκτο εδώ είναι ότι ο Ναός αναφέρεται πλέον ως Προφήτης
Ηλίας. Η γνώμη του Texier έχει πια επικρατήσει και σε αυτόν χρωστάει ο
Ναός το σημερινό του όνομα.
372
Το μονόγραμμα αυτό διορθώνεται από τον · Diehl. Monuments, 210, ο οποίος αναζήτησε
και
373
βρήκε το θραύσμα
374
Βλ. · Texier, Architecture, 150-151, πίν.52-55
Στην κάτοψη αυτή επισημαίνει ο · Ορλάνδος, Α.Κ., Η κάτοψις του Προφήτου Ηλία της
Θεσσαλονίκης, ΑΒΜΕ1 (1935), 2,178-180, εικ. 1-2, ορισμένες ανακρίβειες στις πλάγιες διόδους
από την λιτή προς των κυρίως ναό, στο τετράγωνο εγγραφής του τρούλου και στους πλάγιους
τοίχους του νάρθηκα, και προσθέτει ότι, παρά την αντίθετη δήλωση του · Diehl, Monuments, 203,
εικ.89, αυτές δεν διορθώθηκαν,
375
376
Βλ. · Diehl, Monuments, εικ 90.
Κατά τον · Tafrali, Topographie, 177, μπροστά στην εκκλησία υπήρχε ακόμη μία φιάλη, που
την περιέβαλλαν απλοί κίονες.
106
Ροτόντα
(πίν. XIV-XVI)
Η Ροτόντα , το κυκλικό κτήριο ρωμαϊκής εποχής, που συνδέεται με το

εκτεταμένο ανακτορικό συγκρότημα του Γαλερίου, κτίσθηκε γύρω στα 300
μ.Χ., κατά μία παλαιότερη εκδοχή ως μαυσωλείο του378, κατά μία άλλη ως
ναός αυτοκρατορικής λατρείας, δηλ. ένα Πάνθεον ή σύμφωνα με την πιο
πιθανή άποψη ως ιερό των θεών Καβείρων ή του Δία. Ανασκαφικές έρευνες
στο μνημείο και στην περιοχή του αποκάλυψαν σταδιακά379 το κτήριο στο
σύνολο του και διευκρίνισαν τις φάσεις και τις επεμβάσεις από τις αλλαγές
της χρήσης του.
Το αρχικό ρωμαϊκό οικοδόμημα είναι ένα περίκεντρο κυλινδρικό κτήριο με
ημισφαιρική θόλο. Στους τοίχους, πλάτους 6,3 μ., ανοίγονται εσωτερικά οκτώ
μεγάλες ορθογώνιες, καμαροσκέπαστες κόγχες, των οποίων η όψη ίσως
διαρθρωνόταν με δύο κίονες και επιστύλιο380. Στην μία από αυτές, στη νότια
πλευρά, βρίσκεται η κύρια είσοδος, στον άξονα της λεγόμενης πομπικής οδού
που οδηγούσε προς το ανάκτορο381. Τα τμήματα τοιχοποΐας μεταξύ των
377
Για τη Ροτόντα δεν υπάρχει μία συνολική μελέτη, αλλά πληθώρα άρθρων και σύντομων ή
εκτενέστερων δημοσιεύσεων. Αναλυτικότερες αναφορές γενικά για το μνημείο στους · Texier,
Architecture, 132-141, πίν. 28-34, και · Tafrali, Topographie, 155-160, εικ. 14, πίν. 24,1, και · Diehl,
Les monuments, 19-31, εικ 1-4, πίν. 1-2, · Hoddinott, R.F., Early Byzantine Churches in Macedonia
and Southern Serbia, London 1963,108-123, εικ. 46-55, πίν. 3,14-24, και πρόσφατα · Spieser,
Thessalonique, 113-164, εικ.8, πίν. 18-26. Για το μνημείο εν συντομία, βλ. · Παζαράς, Θ., Η
Ροτόντα του Αγίου Γεωργίου στη Θεσσαλονίκη, Θεσσαλονίκη 1985, 2η έκδ., · Ναλπάντης, Δ,, Η
Ροτόντα, 9η Εφορεία, Μνημεία, 33-43 (στην 1η έκδοση κείμενο της · Κουρκουτίδου-Νικολαΐδου,
Ε., · Μαυροπούλου-Τσιούμη, 1992,44-54, και · Κουρκουτίδου & Τούρτα, Βυζαντινή Θεσσαλονίκη,
50-69, εικ.48 και 50-75.
378
Βλ. · Grégoire, Η., La Rotonde de S.Georges à Thessalonique et le mausolée de Galère,
Byzantion 14 (1939), 323-324. Ο · Koethe, H., Das Konstantinsmausoleum und verwandte Denkmäler,
Jdl
379
48 (1933), 185-203, εικ. 1-10, έχει την γνώμη πως είναι το μαυσωλείο του Θεοδοσίου Α'.
Οι πρώτες ανασκαφικές έρευνες έγιναν από τους Γάλλους στρατιωτικούς του Συμμαχικού
Στρατού, βλ. · Hébrard, Ε., Les travaux du service Archéologique de l'Armée d'Orient à TArc de
Triomphe "de Galère" et l'église Saint-Georges de Salonique, BCH 44 (1920), 5-40,416-417, πίν. 1-8,
εικ. 1-18. H ανασκαφή συνεχίζεται πάλι από ξένους επιστήμονες, βλ. · Μακαρονά, Χ.Ι.,
Ανασκαφαί περί τον Αγιον Γεώργιον και την Καμάραν, Μακεδόνικα 1 (1940), 466-473. εικ 1-7,
και · Dyggve, Ε., Kurzer vorläufiger Bericht über die Ausgrabungen im Palastviertel von Thessalonike,
Frühjahr 1939, Dissertationes Pannonicae II, 1941,63-71, πίν. 1-4, 3 εικ., και · τ.ίδ., Recherches sur le
palais impérial de Thessalonique, Studia Orientalia Ioanni Pedersen Dicata, Copenhagen 1953.
Ενδιαφέρουσα είναι η αναφορά της ανασκαφής του εγκαινίου, η οποία έγινε το 1953 με την
παρουσία των βυζαντινολόγων συνέδρων του 9ου Διεθνούς Συνεδρίου Βυζαντινών Σπουδών, βλ. ·
Megaw, Α.Η., Ninth International Congress of Byzantine Studies, Archaeology 6 (1953), 181-183.
380
Την άποψη αυτή εξέφρασε ο · Velenis, G., Some Observations on the Original Form of the
Rotunda in Thessaloniki, BalkSt 15(1974), 298-307, εικ. 1-4, πίν. 1-6. Οι φωλεές πάκτωσης των
επιστυλίων στις γωνιακές τοιχοποίες των κογχών εξετάστηκαν κατά τις τελευταίες εργασίες, άλλα
δεν εντοπίσθηκε, ως τώρα, μεταξύ των αρχιτεκτονικών γλυπτών στη Ροτόντα κανένα τμήμα
επιστυλίου με διαστάσεις που να ταιριάζουν, βλ. · Θεοχαρίδου, Κ., Η Ροτόντα της Θεσσαλονίκης.
Νέα στοιχεία με αφορμή τις αναστηλωτικές εργασίες, ΑΧΑΕ16" (1991-1992), περ. Δ', 57,62-63,
εικ. 10.
381
Για τη σχέση και τη σύνδεση της Ροτόντας με το Ανάκτορο στα ρωμαϊκά και στα
παλαιοχριστιανικά χρόνια, βλ. · Μέντζος, Α., Το ανάκτορο και η Ροτόντα της θεσσαλονίκης. Νέες
107
διαμερισμάτων αυτών διαμορφώνονται με μικρές κόγχες, πλαισιωμένες από

ναόσχημες κατασκευές, δηλ. κηλίβαντες με κιονίσκους, που έφεραν μικρό
αέτωμα. Επάνω από κάθε κόγχη υπάρχει ένα μεγάλο τοξωτό παράθυρο και
άλλα οκτώ ανοίγματα βρίσκονται στην βάση του τρούλου. Η ανωδομή
εξωτερικά έχει βαθμιδωτή διάρθρωση, δηλ. το πλάτος του τοίχου μειώνεται
πρώτα στο ύψος της βάσης του τρούλου και άλλη μία φορά λίγο ψηλότερα
για να καταλήξει στην κωνική στέγη, στην κορυφή της οποίας υπήρχε οπαίο
άνοιγμα. Η τοιχοδομία του αποτελείται από ζώνες πλίνθων και
αργολιθοδομής και μόνον οι θόλοι και τα τόξα των ανοιγμάτων κτίζονται
αποκλειστικά με πλίνθους. Στον κτιστό περίβολο του κτηρίου υπήρχαν
εξέδρες με μορφή κόγχης στα ανατολικά και δυτικά.
Κατά την μετατροπή του κτηρίου σε χριστιανικό ναό, η οποία
χρονολογείται από τους περισσότερους στα τέλη του 4ου αι. μ,Χ.382, γίνονται
πολλές προσθήκες. Στην ανατολική κόγχη προστίθεται ορθογώνιος χώρος με
ημικυκλική αψίδα ως Ιερό383. Γύρω από τον βασικό κύλινδρο προστίθεται
ένας δακτύλιος με χαμηλότερη στέγαση, ως κυκλικό κλίτος. Καθαιρούνται οι
πίσω τοίχοι στις κόγχες για την επικοινωνία με τους νέους χώρους. Στην
δυτική κόγχη δημιουργείται είσοδος και νάρθηκας, αλλά δεν καταργείται η
αρχική πρόσβαση στο νότο, όπου κτίζεται πρόπυλο και δύο παρεκκλήσια, ένα
κυκλικό στα ανατολικά του και ένα οκταγωνικό στα δυτικά384. Φράσσεται το
οπαίο και στις εξέδρες του περιβόλου δημιουργούνται υπόγεια διαμερίσματα-
κρύπτες. Τέλος, ο Ναός κοσμείται στους κατακόρυφους τοίχους με
ορθομαρμάρωση,από την οποία σώζονται μόνον ίχνη385 και στην ανωδομή με
ψηφιδωτά, η χρονολόγηση των οποίων αποτελεί ακόμη θέμα έρευνας από τους
ειδικούς, οι οποίοι έχουν προτείνει ως τώρα τα τέλη του 4ου, τα μέσα του 5ου
ή και αργότερα και τις αρχές του 6ου αι. Τα ψηφιδωτά έχουν διακοσμητικά
θέματα στις καμάρες και στα τόξα και εκτεταμένο εικονογραφικό σύνολο
προτάσεις για την ιστορία του συγκροτήματος, Βυζαντινά 18 (1995-1996), 339-364, σχ. 1-7, εικ. 1-
2,
382
όπου και παλαιότερη βιβλιογραφία.
Βλ. τα πρόσφατα επιχειρήματα στον · Torp, Η., The Date of the Conversion of the Rotunda at
Thessaloniki
383
into a Church, Norwegian Institut at Athens, The First Five Lectures, Athen 1991,13-28.
Η πρόσφατη ανασκαφική έρευνα μέσα στον χώρο του Ιερού αποκάλυψε τα ίχνη της Αγίας
Τράπεζας, λείψανα τριών επάλληλων δαπέδων καθώς και του συνθρόνου, που ανήκε στην δεύτερη
φάση και έφερε ορθομαρμάρωση, βλ. Λοβέρδου-Τσιγαρίδα, Α., A4 45 (1990), Β2, 347, σχ. 7.
Για τις έρευνες στο τμήμα αυτό και την αποκάλυψη των συγκεκριμένων προσκτισμάτων,
βλ. · Λαζαρίδης, Π., ΑΔ 29 (1973-1974), Β3,742, σχ. 1, πίν. 537 β-ε, 538 α-ε. Για την έρευνα μετά
το σεισμό στο ίδιο σημείο βλ. · Μουτσόπουλος, Ν., Η παλαιοχριστιανική φάση της Ροτόντας του
Αγίου
385
Γεωργίου θεσσαλονίκης, ACIEB 10 (1980), Β', 355-376, εικ. 1-14.
Τα ίχνη από το σύστημα συγκράτησης των πλακών ερευνήθηκαν κατά τις πρόσφατες
εργασίες και διευκρινίσθηκε ότι η ορθομαρμάρωση διαρθρωνόταν σε ζώνες καθ'ύψος. Δεν είναι
δυνατόν να ορισθεί με ακρίβεια η χρονολόγηση, αποδίδονται όμως στην παλαιοχριστιανική εποχή,
επειδή διατυπώθηκε η πιθανότητα το ρωμαϊκό μνημείο να έμεινε ημιτελές, βλ. θεοχαρίδου, Κ., ό.π.,
67-68, εικ. 15.
108
στον τρούλο, από το οποίο σώζεται σήμερα η κάτω ζώνη, εκτός από το
ανατολικό τμήμα, που κατέπεσε όταν κατέρρευσε η θόλος του Ιερού, και
μέρος από την παράσταση του Χριστού "εν δόξη" στην κορυφή του τρούλου386,
η οποία έχει ερμηνευθεί ως απεικόνιση της Ανάληψης ή της Δευτέρας
Παρουσίας387. Μέσα στην βυζαντινή εποχή, αλλά άγνωστο πότε ακριβώς, το
κτήριο υφίσταται και πάλι επισκευές, αντιστηρίξεις από αντηρίδες και
μετατροπές, λόγω καταστροφής του δακτυλίου και της ανωδομής της αψίδας
του Ιερού 388 . Στον 9ο αι. μ.Χ. χρονολογείται η σωζόμενη τοιχογραφία της
αψίδας με την παράσταση της Ανάληψης389.
Η επικρατέστερη άποψη για την ονομασία του Ναού είναι ότι αυτός
καθιερώθηκε στη μνήμη των Ασωμάτων ή Αρχαγγέλων390, ενώ έχει
υποστηριχθεί και αρχική αφιέρωση στον Χριστό με το όνομα Δύναμις
Θεού391. Η ονομασία Άγιος Γεώργιος οφείλεται πιθανόν στο γεγονός ότι, μετά
την παράδοση του Ναού στους Τούρκους, πρέπει να μεταφέρθηκαν τα ιερά
σκεύη του στο γειτονικό εκκλησάκι του Αγίου Γεωργίου. Ως Μητρόπολη
χρησίμευσε ο Ναός από το 1524 έως το 1590-1591 και έτσι στην
Τουρκοκρατία ονομαζόταν και Παλαιά Μητρόπολη ή Eski Metropoli392.
380
Η αφαίρεση του τουρκικού επιχρίσματος στο σημείο αυτό έγινε το 1953 και
αποκαλύφθηκαν εκτός από τα τμήματα της παράστασης και το προσχέδιο του ψηφιδωτού επάνω
στο κατώτερο κονίαμα, βλ. Ορλάνδος, Α.Κ., Αναστηλωτικαί εργασίαι της Αρχαιολογικής
Εταιρείας κατά το 1953, JIAJS1953, 312-314, εικ. 4-6.
387
Για τα ψηφιδωτά βλ. · Torp, Hj., Mosaikkene i St Georgs-rotunden i Thessaloniki. Et
hovedveik i tidlig-bysantinsk kunst, Oslo 1963, και · Granar, Α., A propos des mosaïques de la
coupole de Saint-Georges à Salonique, CA 18 (1967), 59-81, εικ 1-22. Ο · Vickers, M., The Date of
the Mosaics of the Rotunda at ThessalonM, BSR 38 (1970), 183-187, εικ. 1, πίν. 23-26. χρονολογεί τα
ψηφιδωτά μετά τα μέσα του 5ου αι., ενώ στο γ' τέταρτο του 5ου αι. χρονολογήθηκαν από τον ·
Kleinbauer, W.E., The Iconography and the Date of the Mosaics of the Rotunda of Hagios Jeorgios,
Thessaloniki, Viator 3 (1972), 27-107, εικ, 1-22. Την πιο ύστερη χρονολόγηση στις αρχές του 6ου αι.
έχει προτείνει ο Μ Weigand, Ε., Der Kalenderfries von Hagios Georgios in Thessalonike, BZ 39
(1939), 112-145, και ο · Spieser, Thessalonique, 125 κ.ε. πίν. 19-26. Βλ. ακόμη· Γκιολές, Ν., Ένα
εικονογραφικό παράλληλο των μωσαϊκών του τρούλου της Ροτόντα της Θεσσαλονίκης, Παρουσία
1 (1982), 123-137, εικ. 1-7.
388
Η · Θεοχαρίδου, ό.π., 68-73, εικ. 16-22, αναφέρει δύο καταστροφές του Ιερού και της
αψίδας
389
από σεισμό και επισκευές στα παλαιοχριστιανικά χρόνια.
Με την τοιχογραφία αυτή, που αποκαλύφθηκε το 1915, ασχολήθηκε ο · Ξυγγόπουλος, Α., Η
τοιχογραφία της Αναλήψεως εν τη αψίδι του Αγίου Γεωργίου της Θεσσαλονίκης, ΑΕ 1938, 32-53,
εικ, 1-16. Ο · Cormack, R.S, Ninth Century Monumental Painting and Mosaic in Thessaloniki, London
1969, (δακτυλογρ..διδακτ.διατρ.), 185 κ.ε. Βλ. επίσης · Μαυροπούλου-Τσιούμη, Η μνημειακή
ζωγραφική στη θεσσαλονίκη τον 9ο αι, ACIEB 18 (1991), Summaries, 743.
*° Η άποψη είναι του · Θεοχαρίδη, Γ.Ι., Ο ναός των Ασωμάτων και η Rotonda του Αγίου
Γεωργίου Θεσσαλονίκης, Ελληνικά 13 (1954), 24-70, σχ.1, ο οποίος βασίστηκε σε ιστορικά
στοιχεία και σε πηγές.
391
Βλ. · Ammann, A.M., Le titre primitif de l'église de Saint-Georges à Salonique, (une hypothèse,
OCR 22 (1956), 59-67, καθώς και · Kleinbauer, W.E., The Original Name and Function of Hagios
Georgios at Thessaloniki, CA 22 (1972), 55-60, 1 εικ., ο οποίος συμπεραίνει πρόσθετα ότι το κτήριο
χρησίμευσε ως Μαρτύριο με λείψανα πολλών Αγίων. Αντιρρήσεις εκφράζει για την ονομασία αυτή
ο · Janin, Les églises, 361.
392
Βλ. · Βακαλόπουλος, Α., Υπήρξε επί Τουρκοκρατίας μητροπολιτικός ναός ο Άγιος
Γεώργιος και πότε;, Μακεδόνικα 4 (1955-1960), 547-549.
109
Το κτήριο μετατράπηκε σε τζαμί, σύμφωνα με την σωζόμενη επιγραφή

στο υπέρθυρο της νότιας εισόδου, το 1590-1591 από τον Sinan Pasa και τον
Hortaci Süleyman Efendi, ο οποίος ήταν ο επικεφαλής των δερβίσηδων Halveti
393
. Ο μιναρές, ο οποίος είναι και ο μοναδικός στην Θεσσαλονίκη που δεν
κατεδαφίσθηκε394, τα πρόπυλα στις δύο εισόδους, η τουρκική κρήνη στα
δυτικά και ο ταφικός χώρος νοτιοανατολικά από την αψίδα του Ιερού395
προέρχονται από την τουρκική εποχή, για την οποία μαρτυρούνται και άλλες
επισκευές κυρίως στηνανωδομή και στην στέγη, το 1791-1792, το 1829396 και
το 1906.
Μετά το 1912 το κτήριο αποδόθηκε στην χριστιανική λατρεία έως το
1917, οπότε αρχίζουν να συλλέγονται εκεί χριστιανικές αρχαιότητες, μετά
την απόφαση μετατροπής του σε μουσείο397, ενώ ταυτόχρονα δόθηκε το
δικαίωμα να τελούνται εκεί οι λειτουργίες του Αριστοτελείου
Πανεπιστημίου.
Οι αναστηλωτικές εργασίες398 μετά τον σεισμό του 1978 έδωσαν την
ευκαιρία για έρευνες που διευκρίνισαν πολλά στοιχεία της κατασκευής και
της ιστορίας του μνημείου. * ;
Η Ροτόντα, όπως και ο Ναός του Αγίου Δημητρίου, ανήκει στα μνημεία
της πόλης, που σχεδόν όλοι οι περιηγητές αισθάνονται υποχρεωμένοι να
επισκεφθούν, να περιγράψουν ή και απλώς να αναφέρουν. Η περίεργη και
σπάνια μορφή του κτηρίου, η ψηφιδωτή του διακόσμηση και οι διάφορες
παραδόσεις γύρω από αυτό απασχολούν και εντυπωσιάζουν. Η κεντρική του
θέση -δίπλα στον κύριο οδικό άξονα της πόλης, την σημερινή Εγνατία οδό-
διευκολύνει την επίσκεψη και με το μέγεθος του δεν είναι δυνατόν να περάσει
απαρατήρητος.
Η παλαιότερη αναφορά στο Ναό διασώζει την αρχική του ονομασία: ο
Ιγνάτιος (2) συμπεριλαμβάνει τους Αγίους Ασώματους μεταξύ των
393
394
Βλ. · Δημητριάδης, Τοπογραφία, 295-300, εικ, 89-96.
395
Πα την απόφαση αυτή βλ. · Γρηγόριος ο Παλαμάς 3 (1919), Εκκλησιαστικά Χρονικά, 45.
Στον χώρο αυτό υπάρχει δύο τάφοι αλλά επικράτησε να λέγεται τάφος του Hortaci.
Ωστόσο
396
Ισως και ο Sinan είχε ταφεί εκεί, βλ. Kiel, Turkish Monuments, 147-148, πίν. 8.
Η επισκευή αυτή, που μαρτυρείται από τουρκική επιγραφή με τις λέξεις "επιδιόρθωση
1829", βλ. · Δημητριάδης, Τοπογραφία, 298, επιβεβαιώθηκε και από τις δενδροχρονολογικές
έρευνες, βλ · KunÌholm, Ρ.Ι. & Striker, C.L., Dendrocronological Investigations in the Aegean and
neighboring Regions, 1977-1982, JFieldA 10 (1983), 4,411^120, εικ. 1-3, πίν. 1-2.
397
Βλ. · Γρηγόριος ο Παλαμάς 3 (1919), Εκκλησιαστικά Χρονικά, 584-585, υπό τον τίτλο "Το
εν Θεσσαλονίκη Μουσείον του Αγίου Γεωργίου- αι αρχαιότητες" την αναφορά για τα πρώτα
αντικείμενα, που αποτέλεσαν την Συλλογή της Ροτόντας.
398
Βλ. · Θεοχαρίδου & Τσιούμη, Αναστήλωση, 54-62, εικ. 36-47.
110
καθολικών ναών της πόλης399. Μία και μοναδική φορά όμως αναφέρεται ως
παλιά εκκλησία του Αγιου Γαβριήλ (Croix 10).
Από τον (Lucas 19), το 1705, χρησιμοποιείται για πρώτη φορά η ονομασία
Ροτόντα, η οποία επικρατεί, ωστόσο μερικές φορές αναφέρεται και ως Παλιά
Μητρόπολη ή με την τουρκική ονομασία Εσκί Μετροπολί (Leake 32, Galt 33,
Prokesch v.Osten 40, Zachariä 44, Bowen 49, Murray 50, Walker 53, Baker
57), που υποδεικνύει πως υπήρξε κάποτε Μητροπολιτικός Ναός.
Ο Texier (43) αναφέρει το τζαμί ως Orta-Sultan-Osman-Djamis?00, που το
αποκαλούν κοινώς Ortadji effendi. Προσθέτει -και αυτή είναι μάλλον η
παλαιότερη αναφορά- πως είναι η εκκλησία του Αγίου Γεωργίου, την οποία
οι περιηγητές ονομάζουν Ροτόντα. Οι επόμενοι περιηγητές την αναφέρουν πια
με αυτά τα ονόματα.
Μόνον ο Hadschi Chalfa (17) την ονομάζει τζαμί του Sinan Pasa, από τον άλλο
ιδρυτή του τεμένους, και αναφέρει ότι την πήραν από τους άπιστους το έτος
Εγίρας 1004 (1595-1596). Ο Celebi (9) παραθέτει το μονόγραμμα από την
πύλη του τζαμιού με το όνομα του Ορτάτζη Εφέντη, αλλά με λανθασμένη την
χρονολογία μετατροπής του ναού: 1580 (δηλ* 9.88 έτος Εγίρας, αντί 999). Η
σωστή χρονολογία είναι το 1590-1591401.
Ο Texier (43) προσθέτει μερικές ακόμη πληροφορίες για τον Ορτάτζη Εφέντη,
που ήταν δερβίσης Halvetì, της ομώνυμης αδελφότητας,της οποίας ο αρχηγός
και το κύριο τέμενος βρίσκονταν στην Αίγυπτο και ακόμη ότι λόγω της
σημασίας που είχε το τζαμί αυτό η τουρκική Διοίκηση παρείχε το
απαραίτητο λάδι και τα κεριά για όλο το χρόνο.
Η χρονολόγηση και η αρχική του χρήση αποτελούν συχνά, ήδη από
τότε, αντικείμενα διαφωνιών και συζητήσεων, ακόμη και μεταξύ των
περιηγητών. Θεωρείται γενικά, κυρίως λόγω της πλίνθινης τοιχοδομίας του,
ρωμαϊκό κτίσμα. Οι περισσότεροι πιστεύουν πως κτίσθηκε κατά το πρότυπο
του Πάνθεον της Ρώμης, είτε από τον Τραϊανό είτε από τον Αγρίππα (Lucas
19, Belley 25, Beaujour 27, Clarke 31, Cousinéry 38, Bowen 49, Murray 50,
Smyth 51, Walker 53, Joanne-Isambert 54, Arnold 56, Baker 57, Vogué 58,
Dominicains d'Arcueil 62, Miller 63, Abbot 68) και για το Aòyo αυτό πρέπει
να ήταν αρχικά αφιερωμένο στην ειδωλολατρική λατρεία. Μάλιστα, ο
399
Βλ. και · Λάσκαρις, Ναοί και Μοναί, 330-331, όπου και η πληροφορία για την αναφορά σε
Ναό των Αγίων Αγγέλων (Heilige Engeln) το 1576 από τον · Gerlach, S., Türkisches Tagebuch,
Franckfurth am Mayn 1674. Ο · Janin, Les églises, 355 και 358-362 πιστεύει πως η ονομασία αυτή
δόθηκε αργότερα, ενώ αρχικά ο Ναός ήταν αφιερωμένος στο Χριστό.
400
Για την παρανόηση του ονόματος Orta-Sultan-Osman-Djamisi αντί ίσως για Hortac Sultan
από τον Texier, βλ. · Θεοχαρίδης, Γ.Ι., Η "Rotonda" του Αγίου Γεωργίου εις τας αναμνήσεις του
Robert de Dreux, Προσφορά εις Σ.Κυριακίδη, Ελληνικά, Παράρτημα 4, Θεσσαλονίκη 1953,643,
καθώς
401
και · Δημητριάδη, Τοπογραφία, 295, υποσημ. 71.
Ill
Beaujour (27) ισχυρίζεται πως μπορεί να αποδείξει με βάση παραστάσεις σε

νομίσματα πως ο Ναός ήταν αφιερωμένος στους Κάβειρους. Ο Cousinéry (38)
αναλύει ακόμη περισσότερο την άποψη αυτή: πιστεύει πως η Ροτόντα και το
Πάνθεον είναι σύγχρονα κτίσματα, αφιερωμένα και τα δύο στη λατρεία των
Καβείρων, που λατρεύτηκαν από τους Ρωμαίους κυρίως την εποχή του
Κλαυδίου και του Νέρωνα, στον οποίο μάλιστα έδιναν και τον τίτλο του θεού
Καβείρου. Ερμηνεύει τις δύο εισόδους της Ροτόντας με βάση το γεγονός ότι
ήταν αφιερωμένη σε διπλή λατρεία, του Καβείρου-Ηφαίστου και της
Κυβέλης-Ρέας, και νομίζει πως σε κάθε θεότητα ανήκε και μία θύρα,
απέναντι από την οποία πρέπει να είχε τοποθετηθεί το λατρευτικό της
άγαλμα. Προσπαθεί να ενισχύσει την άποψη του με παραστάσεις σε
ορισμένα νομίσματα της Θεσσαλονίκης (της Ιουλίας Ντόννας, του
Καρακάλλα, κ.ά.), στις οποίες υπάρχει ο Κάβειρος, ντυμένος με τόγκα, να
στέκεται μέσα σε δίστυλο ναό με πρόσοψη όμοια με αυτήν της Ροτόντας402.
Ο Zaehariä (44) ωστόσο δεν βρίσκει πως υπάρχουν αρκετά ικανοποιητικοί
λόγοι για να ταυτισθεί η Ροτόντα με Ναό των Καβείρων και το γεγονός πως
δεν υπάρχουν ίχνη κιόνων, που κανόνι κά δε θα έλειπαν από έναν αρχαίο ναό,
τον κάνουν να πιστεύει πως το κτήριο είναι χριστιανικό στην αρχική του
φάση. Παρόμοια άποψη, προφανώς επηρεασμένος από τους περίκεντρους
ναούς της παλαιοχριστιανικής εποχής εκφράζει ο Texier (43), ο οποίος,
διαφωνώντας έντονα με τον Cousinéry, πιστεύει πως κτίσθηκε από την αρχή
για χριστιανικός ναός και τον χρονολογεί την εποχή του Μεγάλου
Κωνσταντίνου. Την γνώμη του ακολουθούν και ο Vogué (58), ο Camus (64), ο
Meyer (66) και ο Saint-Germain (67). Ο Camus μάλιστα παραθέτει μια σειρά
κυκλικών κτηρίων, που "χαρακτηρίζουν την πρώιμη χριστιανική
αρχιτεκτονική", όπως η μητρόπολη της Bosra, η εκκλησία της Αγίας
Κωνστάντζα, της Αγίας Αγνής και της Γκάλλα Πλακιδίας.
Ο Celebi (9) τέλος, εκφράζει μια χαριτωμένη άποψη: ο Ναός κτίσθηκε από
την Αγία Ελένη πριν από το Ναό της Αναστάσεως στην Ιερουσαλήμ.
Φαίνεται ότι είχε υπόψη του τη Ροτόντα του Παναγίου Τάφου403.
Συνήθως γίνεται αναφορά στην κυκλική μορφή του κτηρίου, στα οκτώ
του θολωτά διαμερίσματα που ανοίγονται μέσα στο πάχος των τοίχων και
στον τεράστιο θόλο του. Οι τοίχοι έχουν μεγάλο πλάτος, γύρω στα 24-25
πόδια (Croix 10) ή 18 πόδια ή 6,55 μ. ή 7 μ., με ύψος εσωτερικά περίπου 50
402
Για τα νομίσματα της Θεσσαλονίκης και τις παραστάσεις Καβείρου, βλ. · Touratsoglou, Ι.,
Die
403
Münzstätte von Thessaloniki in der römischen Kaiserzeit,, Berlin 1988,20 κ,ε.
Μία συγγενική άποψη, ότι δηλ. η Ροτόντα είναι Μαρτύριο αφιερωμένο στο Χριστό και
προερχόμενο από το μεγάλο Μαρτύριο της Ιερουσαλήμ, διατύπωσε και ο · Kleinbauer, W.E., The
original name and function of Hagios Georgios at Thessaloniki, CA 12 (1972), 55-60, εικ.1.
112
και εσωτερική διάμετρο του κύκλου γύρω στα 80 πόδια ή 40 βήματα ή 24, 25
ή 26 μ. (Leake 32, Prokesch v.Osten 40, Texier 43, Camus 64, Meyer 66). Οι
διαστάσεις που δίνονται δεν απέχουν και πολύ από την πραγματικότητα: η
εσωτερική διάμετρος του κτηρίου είναι 24,50 μ., οι τοίχοι έχουν πλάτος 6,30
μ. και το ύψος από το δάπεδο ως την κορυφή της θόλου είναι 29,80 μ.
Στο μέσο του συνολικού ύψους -μέχρι την κορυφή- των 80 ποδιών ανοίγεται
σειρά παραθύρων, που πιθανόν προέρχονται (οι παραπάνω περιηγητές και ο
Bowen 49) από τη χριστιανική φάση του μνημείου αν και ο Zachariä (44)
νομίζει πως δύσκολα θα μπορούσαν να ανοιχτούν εκ των υστέρων από τους
Χριστιανούς404. Ο παρατηρητικός Texier (43) βλέπει δύο σειρές παραθύρων.
Μερικοί πιστεύουν πως αρχικά το κτήριο είχε ως μόνο άνοιγμα ένα οπαίο
στην κορυφή του τρούλου, ο Beaujour (27) και ο Clarke (31) μάλιστα τονίζουν
πως ακόμη υπάρχει στην εκεί το άνοιγμα, από το οποίο πρέπει να έφευγαν οι
καπνοί από τις θυσίες πάνω στο βωμό, που πρέπει να βρισκόταν ακριβώς από
κάτω, στο κέντρο του Ναού, και ο οποίος πρέπει να είχε το σχήμα κοχυλιού.
Ο Beaujour μάλιστα προσθέτει ότι ακόμη φαίνονται οι υποδοχές στο δάπεδο,
που δέχονταν το αίμα των θυμάτων. Στο κέντρο του δαπέδου υπάρχει
πραγματικά μεγάλο αποχετευτικό φρεάτιο, που εντοπίστηκε ανασκαφικά405.
Ήταν καλυμμένο από το τουρκικό δάπεδο και σίγουρα όχι ορατό την εποχή
εκείνη. Ο Lucas (19) και ο Belley (25) αναφέρουν κάποια υπόγεια ανοίγματα,
τα οποία όμως έχουν πια γεμίσει με πέτρες και απορρίματα, έτσι ώστε δεν
μπορεί κανείς να κατεβεί06. Μήπως είναι τα υπόγεια διαμερίσματα στις
εξέδρες, τα οποία δεν είχαν επιχωθεί ακόμη τελείως; Στη θόλο οδηγούσε μια
κρυφή σκάλα, φτιαγμένη επιδέξια μέσα στο πάχος του τοίχου (Lucas 19,
Texier 43), που έφτανε μέχρι το το ύψος της βάσης της, αλλά η διέξοδος για
να φτάσει κανείς στο τμήμα μεταξύ τρούλου και στέγης ήταν πια κλεισμένη.
Υπάρχουν δύο τέτοιες σκάλες-κοχλίες, μέσα στο πάχος των τμημάτων της
τοιχοποΐας εκατέρωθεν της νότιας εισόδου, οι οποίες χρησίμευαν για την
άνοδο στην ανωδομή, δηλ. στη βάση του τρούλου και ως την στέγη. Κατά τις
εργασίες συντήρησης και αναστήλωσης διαπιστώθηκε ότι η ανατολική είχε
φραχθεί επί Τουρκοκρατίας407. Κατά τις τουρκικές εργασίες -ίσως μετά από
σεισμό- του 1829 επισκευάστηκε η στέγη και η θύρα που οδηγεί σ' αυτήν.
404
Για τις φάσεις των παραθύρων αυτών βλ. θεοχαρίδου, Κ., ό.π., 73-75, εικ. 23-26.
405
406
Βλ. · ΠελεκανΙδης, Στ., ΑΔ 16 (I960), Χρονικά, 224-225.
Ο · Texier, Architecture, 132, κατηγορεί τον Lucas ότι είχε την τάση να πιστεύει ότι σε όλα
τα κτήρια που περιέγραφε υπήρχαν και υπόγεια!
407
Βλ. και την παλαιά κάτοψη σε · Texier, Architecture, πίν. 28, όπου αποτυπώνεται μόνον η
δυτική κλίμακα.
113
Πιθανότατα τότε να φράχθηκε και ο άλλος κοχλίας, αν είχε υποστεί ζημίες

από τον σεισμό, που τον καθιστούσαν επικίνδυνο408.
Εξωτερικά η διάταξη των οκτώ πλάγιων διαμερισμάτων γίνεται φανερή με
διπλά πλίνθινα τόξα (Pococke 24,Texier 43), εκτός από δύο, που είναι
τετράγωνα και όπου υπάρχουν και οι δύο είσοδοι του κτηρίου, δηλ. η νότια
και η δυτική. Απέναντι από τη δυτική είσοδο ο χώρος έχει επιμηκυνθεί κατά
27 βήματα, καταλήγει σε ημικύκλιο και χρησίμευε προφανώς για το Ιερό της
εκκλησίας, όπου είχε τη θέση της και η Αγία Τράπεζα. Ο Texier ωστόσο
πιστεύει ότι οι τοίχοι αυτής της επέκτασης δεν ξεχωρίζουν από το αρχικό
κυκλικό κτήριο και άρα είναι κτισμένοι ταυτόχρονα με αυτό, όπως και οι δύο
αντηρίδες, που φέρουν τις ωθήσεις της καμάρας της. Κρίνει ακόμη πως όλη η
διάταξη είναι σύμφωνη με την περιγραφή του Ευσέβιου Καισαρείας για τις
εκκλησίες που κτίσθηκαν στην Αυτοκρατορία με εντολή του Μεγάλου
Κωνσταντίνου κατά το 12ο έτος της βασιλείας του. Τα περίκεντρα κτήρια -
κυκλικά ή οκταγωνικά- φαίνεται να τον ενδιαφέρουν ιδιαίτερα, ίσως λόγω
της πρωϊμότητάς τους409 Προσέχει ακόμη πως οι πλίνθοι του κτηρίου φέρουν
ανάγλυφα μονογράμματα με το σταυρό, όπως και σε πλίνθους άλλων
χριστιανικών μνημείων της πόλης410.
Από τη διακόσμηση του Ναού εντυπωσιάζουν φυσικά τα ψηφιδωτά του
τρούλου και αναφέρονται ή και περιγράφονται σχεδόν από όλους. Μάλιστα ο
Celebi (9) πιστεύει πως είναι φτιαγμένα όχι μόνον από γυαλί, αλλά και από
πολύτιμους λίθους, και ένα τμήμα προς τα ανατολικά πρέπει να κατέρρευσε
κάποτε, γιατί το βλέπει ανακαινισμένο. Το ψηφιδωτό, λόγω της κατάρρευσης
της θόλου, δεν σώζεται στο σημείο εκείνο, όπου μάλιστα έγινε ζωγραφική
συμπλήρωση το 1891 από τον ιταλό S. Rossi. Πρώτος ο Pococke (24) μιλάει
για τις οκτώ προσόψεις των μεγάλων κτηρίων με καλή προοπτική, που
αποτελούν το θέμα του ψηφιδωτού, ενώ ο Leake (32), λίγο αργότερα,
αναφέρει και τις μορφές των Αγίων και τις επιγραφές, που τις βρίσκει όμως
αρκετά κατεστραμμένες, έτσι ώστε δεν είναι ευανάγνωστες. Τονίζει όμως ότι
οι Τούρκοι δεν κατέστρεψαν τον διάκοσμο του κτηρίου, άφησαν ακόμη και τη
μορφή του Παντοκράτορα στην αψίδα απέναντι από την είσοδο, όπου κάποτε
πρέπει να βρισκόταν το παγανιστικό είδωλο και μάλιστα αντικατέστησαν
τμήμα πεσμένου ψηφιδωτού με ζωγραφική απομίμηση του, γεγονός που
αναφέρεται και από τον Bowen (49). Κανείς άλλος δεν αναφέρει την
408
Βλ. · Δημητριάδης, Τοπογραφία, 298-299, όπου παρατίθεται και ο κατάλογος των εξόδων
της επισκευής.
409
410
Βλ. και το σχετικό κεφάλαιο στο βιβλίο του, · Texier, Architecture, 13-15.
Τα σφραγίσματα των πλίνθων οδηγούν τον · Vickers, Μ., A Note on the Byzantine Palace at
Thessaloniki, BSA 66 (1971), 369-371, εικ 1-2, σε μία χρονολόγηση μετά από τα μέσα του 5ου αι.
114
τοιχογραφία της Ανάληψης, με το Χριστό σε δόξα, στο τεταρτοσφαίριο της

αψίδας του Ιερού, η οποία ωστόσο έχει έντονες φθορές και ίχνη από
κτυπήματα για να δεχθεί επίχρισμα. Η υπόθεση να έχει καλυφθεί η
τοιχογραφία μετά την επίσκεψη του Leake στη Θεσσαλονίκη το 1806-1807,
προς το παρόν στηρίζεται μόνον στην δική του μαρτυρία.
Ο Galt (33) βρίσκει κομψό το σχέδιο των ψηφιδωτών και την τέχνη τους
υψηλή, ενώ ο Prokesch v.Osten (40) συγκρίνοντας τα με αυτά του Αγίου
Μάρκου της Βενετίας δεν τα βρίσκει αρκετά ζωντανά.
Ο Texier (43), ωστόσο, ενθουσιάζεται από την τέχνη τους και τα περιγράφει
ως εξής: "Το εσωτερικό του κτιρίου σώζει ένα τμήμα αξιόλογο για την αρχική
του διακόσμηση. Είναι εντελώς καλυμμένο από πίνακες ψηφιδωτού,
εξαιρετικής εκτέλεσης, των οποίων ο χαρακτήρας θυμίζει περισσότερο τη
ζωγραφική της Πομπηίας παρά αυτή των άλλων γνωστών χριστιανικών
μνημείων.
Οι καμάρες κάθε παρεκκλησίου κοσμούνται με φατνώματα που έχουν μορφές
από όλα τα είδη των πουλιών, φασιανούς, πέρδικες, και πολλά διαφορετικά
είδη πάπιες. Άλλα πάλι έχουν παραστάσεις από καλάθια με φρούτα πάνω σε
χρυσό βάθος με πλαίσια διαφόρων χρωμάτων.
Ο μεγάλος τρούλος, του οποίου η περιφέρεια είναι πάνω από 72 μ., χωρίζεται
σε οκτώ διάχωρα, διακοσμημένα με πίνακες, που επαναλαμβάνονται ανά δύο.
Πρόκειται για πλούσια παλάτια, κατασκευασμένα σε ιλλουζιονιστικό στυλ,
όπως το παρατηρεί κανείς στη ζωγραφική της Πομπηίας, με πρόπυλα
κοσμημένα με κίονες απαστράπτοντες από ένθετους πολύτιμους λίθους, με
περίπτερα που κλείνουν με πορφυρά παραπετάσματα, τα οποία ανεμίζουν
στον αέρα, με αναρίθμητες καμάρες που φέρουν επιστύλια διακοσμημένα με
πουλιά και δελφίνια, με σιγμοειδή κοσμήματα και με φυτά που στηρίζουν
κοσμήτες κυανούς και πράσινους. Δεν υπάρχει στην αρχαία ζωγραφική πιο
πλούσια και πρωτότυπη σύνθεση1 και δε θα μπορούσε κανείς να αμφιβάλλει
πως αυτοί οι πίνακες είναι έργο των Χριστιανών, επειδή μπροστά σε κάθε
έναν από τους ναούς υπάρχουν μορφές ντυμένες με ιμάτια. Δίπλα σε κάθε μία
από τις μορφές αυτές υπάρχει μία ελληνική επιγραφή, που δείχνει πως εδώ
απεικονίζονται οι Άγιοι411, οι οποίοι τιμούνται ιδιαίτερα κάθε μήνα του
χρόνου412. Πάνω από τα ανοίγματα διαβάζει κανείς επιγραφές41*. Αυτές σε
411
Η άποψη του · Kleinbauer, W.E., The Orante in the Mosaic Decoration of the Rotunda at
Thesaloniki: Martyr Saints or Donors?, CA 30 (1982), 23-45, εικ. 1-13, ότι οι μορφές απεικονίζουν
τους δωρητές του ψηφιδωτού ή τους ιδρυτές του Ναού δεν ευσταθεί, επειδή δεν εξηγεί την
αναγραφή των μηνών στις επιγραφές.
412
Την άποψη ότι παριστάνονται οι Μάρτυρες κάθε μήνα ανέπτυξε η · Σωτηρίου, Μ.Γ.,
Προβλήματα της εικονογράφησης του τρούλλου του ναού Αγ.Γεωργίου Θεσσαλονίκης, ΔΧΑΕ 6
(1970-1973), περ. Δ1,191-204, πίν. 65-70.
115
συνδυασμό με τα μονογράμματα των πλίνθων δεν έχουν ανάγκη από σχόλια

για να αποδείξουν πως το κτίριο αυτό είναι καθαρά χριστιανικό."
Ο Melville (52) μας πληροφορεί ότι κομματάκια από το ψηφιδωτό πέφτουν
στο δάπεδο και πως ο ίδιος μάζεψε αρκετές από αυτές τις γυάλινες ψηφίδες.
Για τη Walker (53) τα ψηφιδωτά πρέπει να ανήκαν στον αρχικό ναό, γιατί δε
της θυμίζουν τίποτα χριστιανικό. Όπως χαρακτηριστικά λέει: 'Το σχέδιο
είναι όμοιο σχεδόν με τις νωπογραφίες που αποτειχίστηκαν από την Πομπηία
και φυλάσσονται στο Μουσείο της Νάπολης. Πρόκειται για παραστάσεις
από αέρινες οικοδομήματα, σαν φανταστικά κλουβιά για πουλιά με λαμπερά
φτερά. Σε ένα διάχωρο το ψηφιδωτό διατηρείται ιδιαίτερα καλά και μπορεί
να διακρίνει κανείς μεταξύ των άλλων ένα παγώνι, σχεδόν τόσο ζωντανό σαν
ο καλλιτέχνης μόλις να είχε κάνει. Στα πιο πολλή σημεία όμως οι
χαρούμενες, πολύχρωμες, μικρές ψηφίδες πέφτουν συνεχώς από τον τρούλο
και προσφέρουν ένα μικρό εισόδημα στο φύλακα του τζαμιού ή στα παιδιά,
τα οποία συνηθίζουν να σέρνονται πάνω στις παλιές ψάθες, που σκεπάζουν
το μαρμάρινο δάπεδο, για να ευχαριστήσουν τους επισκέπτες μαζεύοντας τα
γυαλάκια. Ένα ολόκληρο σχέδιο έχει αφαιρεθεί, ολοφάνερα πολύ πρόσφατα.
Μόνον εικασίες μπορούν να γίνουν για το ποιόν ωφέλησε η αφαίρεση αυτή.
Κάτω, στη βάση κάθε διαχώρου, στέκεται μιά μορφή με απλωμένα χέρια και
ντυμένη με κάτι που μοιάζει με αγγλικό ράσο. Επιγραφές, πολύ ψηλή ώστε να
είναι ευανάγνωστες, διαπερνούν που και που τα αρχιτεκτονήματα και
ψηφιδωτές προτάσεις μοιάζουν να εκφεύγουν από στόματα τόσο σιωπηλά όσο
οι νεκροί, τους οποίους αυτά τα γυάλινα μάτια κοίταζαν αυστηρά, όταν κάτω
στο δάπεδο έρρεε το χριστιανικό αίμα. Οι καμάρες των εισόδων είναι
διακοσμημένες πλιυύσια με φρούτα και άνθη. "
Με την ζωγραφική της Πομπηίας συγκρίνει τα ψηφιδωτά του τρούλου και ο
Arnold (56), ο οποίος παρατηρεί πως διακρίνονται από την ίδια ασυνήθιστη
έλλειψη σκιάς και προοπτικής και μοιάζουν έτσι σαν σχέδια
κατασκευαστικών τομών. Αναρωτιέται σε ποιόν θεό ήταν αρχικά αφιερωμένο
το μνημείο, αλλά οι τοίχοι του είναι κρυμμένοι πίσω από στρώματα άσπρου
χρώματος κι έτσι έχει σκεπαστεί οτιδήποτε θα μπορούσε να αποκαλύψει κάτι
σχετικό με τηνλχχτρεία.
Ο Camus (64) πιστεύει πως τα ψηφιδωτά αυτά είναι από τα παλιότερα και
ωραιότερα της χριστιανικής τέχνης του 4ου αι. Αναφέρει τα οκτώ διάχωρα
413
Για τον καθαρισμό και την συμπλήρωση των επιγραφών αυτών το 1889 βλ. Kurth, J., Die
Mosaikinschriften von Salonik, AM 22 (1897), 464-465. Παρατηρήσεις για την μορφή των
γραμμάτων και των συντμήσεων και το εορτολόγιο των Αγίων έκανε ο · Γούναρης, Γ., Αι
εορταστικαί επιγραφαί των ψηφιδωτών του τρούλλου του Αγ.Γεωργίυ (Rotonda) Θεσσαλονίκης,
Μακεδόνικα 12 (1972), 200-227, εικ. 1-18.
116
με τις "ουράνιες Θύρες και τους κίονας τους που αστραποβολούν από
πολύτιμους λίθους", τις μορφές με τα χέρια υψωμένα σε δέηση, με τα ονόματα
τους γραμμένα δίπλα και το μήνα "κατά τον οποίο η Εκκλησία τιμά τη μνήμη
τους", καθώς και τις καμάρες των παρεκκλησίων με τα φατνώματα που
κοσμούνται με πτηνά και άνθη, όπως στην Αγία Κωνστάντζα στη Ρώμη.
Ο Meyer (66) μας πληροφορεί πως τα ψηφιδωτά συμπληρώθηκαν και
ανανεώθηκαν αδέξια, κατά την επιδιόρθωση του τζαμιού στα 1889*14. Στην
κορυφή του τρούλου νομίζει πως είναι καλυμμένη με επίχρισμα η μορφή του
Χριστού, ενώ στα διάχωρα υπάρχει ένας αριθμός Μαρτύρων με τα ονόματα
τους γραμμένα δίπλα. Στην κορυφή του τρούλου υπήρχε πράγματι τουρκική
επιγραφή, με απόσπασμα από το Κοράνι415, που κάλυπτε τα σωζόμενα
ψηφιδωτά, όπως και στην Αγία Σοφία.
Ο Saint-Germain (67) βρίσκει πως τα ψηφιδωτά είναι από τα πιο αξιόλογα
που μας κληροδότησε η αρχαιότητα και παρατηρεί πως οι καλά διατηρημένες
μορφές των Αγίων είναι πιο μεγάλες από το φυσικό και πως δίπλα
αναγράφονται τα ονόματα τους καθώς και η μέρα του μήνα, κατά τον οποίο
τιμούνται.
Όπως και σε άλλους ναούς στη Θεσσαλονίκη, τα ψηφιδωτά
παραμένουν λοιπόν κατά το μεγαλύτερο μέρος τους ακάλυπτα και ορατά. Στη
Ροτόντα, μάλιστα, η τουρκική Διοίκηση φροντίζει και για την επισκευή τους,
όσες αντιρρήσεις και να έχει κανείς για την επέμβαση αυτή. Οι ψηφίδες που
έπεσαν από τα αποσαθρωμένα κονιάματα και πουλήθηκαν πρέπει να ήταν
πολλές. Ο Texier είχε υπολογίσει τον συνολικό αριθμό ψηφίδων που πρέπει να
είχε ο διάκοσμος του μνημείου: 36.000.000 πολύχρωμες γυάλινες ψηφίδες416.
Άγνωστη παραμένει η χρονολογία και ο λόγος καταστροφής των ψηφιδωτών
σε μεγάλες επιφάνειες της θόλου και των τόξων. Το ψηφιδωτό στην κορυφή
του τρούλου είχε καλυφθεί με την τουρκική επιγραφή από το Κοράνι.
Αξιοσημείωτες είναι όμως οι περισσότερες πρατηρήσεις των περιηγητών
σχετικά με τα θέματα των παραστάσεων και τα μορφολογικά τους
» 417
στοιχεία .
414
Για την είδηση της επιδιόρθωσης αυτής, βλ. · Frothingham, Α., L., Jr., Archaeological News,
AJA 7 (1891), 331.
415
Η επιγραφή αυτή κατά τον · Δημητριάδη, Τοπογραφία, 298, εικ. 94, προέρχεται από μία
επισκευή το 1791-1792. Ο ίδιος προφανώς την μετέφρασε από φωτογραφία, την προέλευση της
οποίας δυστυχώς δεν αναφέρει Στην μετάφραση που παραθέτει από το απόσπασμα του Κορανίου
δεν γίνεται μνεία για επισκευή.
4,6
417
Βλ. · Texier, Architecture, 137.
Για ανάλυση της εικονογραφικής σύνθεσης εν συντομία, βλ. · Μαυροπούλου-Τσιούμη,
1992,47-54.
117
Στην αυλή της Ροτόντας υπήρχε, μέχρις ότου μεταφέρθηκε στην

Κωνσταντινούπολη, ένας μαρμάρινος άμβωνας418, που εντυπωσίαζε τους
περιηγητές ως έργο γλυπτικής αλλά και για την τοπική παράδοση, που τον
συνέδεε με τον Απόστολο Παύλο.
Ο Celebi (9) αναφέρει ότι απ'αυτόν τον άμβωνα, που βρισκόταν στην
εσωτερική αυλή, διαβαζόταν η εσπερινή προσευχή στον Προφήτη. Η βάση
του άμβωνα σώζεται έως σήμερα στον χώρο μπροστά από το νότιο πρόπυλο.
Ο Souciet (23) μεταφέρει την άποψη των κατοίκων ότι απ'αυτόν είχε κηρύξει
ο Απόστολος Παύλος τον Λόγο του Θεού. Ο Clarke (31) θαυμάζει την
ανάγλυφη του διακόσμηση, αλλά ο Galt (33) λέει ότι πρόκειται για ένα
μονόλιθο μαρμάρινο βήμα, διακοσμημένο με παραστάσεις και τα
ευχαριστιακά σύμβολα, του οποίου η επεξεργασία δεν είναι αξιόλογη.
Ο Prokesch v.Osten (40) νομίζει πως ο ψηλός, μαρμάρινος άμβωνας με τα έξη
σκαλοπάτια και τις παραστάσεις τριών οπλισμένων ανδρών μέσα σε τρία
αψιδώματα είναι νεοελληνικό έργο και έτσι η παράδοση για τον Απόστολο
Παύλο δεν μπορεί να βασίζεται στην αλήθεια. Παρόμοια άποψη εκφράζει και
ο Murray (50). Ο Texier (43) αναφέρει μεν την παράδοση, αλλά χρονολογεί
τον άμβωνα στην εποχή των Διαδόχων του Κωνσταντίνου*19. Αντίθετα ο
Zachariä (44) βρίσκει πως τα ανάγλυφα του μονόλιθου, μαρμάρινου,
διακοσμημένου άμβωνα ανήκουν στην ειδωλολατρική εποχή. Ο Arnold (56), ο
οποίος πιστεύει ότι πρέπει να είναι χριστιανικός άμβωνας λόγω των
σκαλοπατιών που έχει, προσθέτει την λεπτομέρεια πως δεν είναι ολόκληρος
αλλά σπασμένος. Για τους Dominicains d'Arcueil (62) πάλι, ο άμβωνας έχει
μεγαλύτερο αρχαιολογικό ενδιαφέρον απ' ότι το κτήριο, καθώς από αυτόν
κήρυξε ο Απόστολος Παύλος. Ο Meyer (66) ασχολείται αναλυτικότερα, και
τον περιγράφει: "Στην αυλή βρίσκεται το μισό τμήμα από ένα αξιόλογο για τα
ανάγλυφα του παλαιοχριστιανικό γλυπτικό έργο, ένας άμβωνας από λευκό
μάρμαρο, που ανήκει στον 5ο ή στον 6ο αι. Το άλλο μισό του βρίσκεται στην
αυλή της εκκλησίας του Αγίου Παντελεήμονα. Τα ανάγλυφα, με τα οποία
διακοσμείται αυτός ο άμβωνας (τον οποίο οι Έλληνες ονομάζουν "Αμβωνα
του Αγίου Παύλου") έχουν, σε οκτώ τοξωτά αψιδώματα με μορφή κοχυλιού
την παράσταση της Προσκύνησης των Μάγων. Ξεχωρίζει κανείς τις μορφές
418
Τυπολογική κατάταξη, περιγραφή και ανάγλυφες παραστάσεις του ριπιδιόσχημου αυτού
άμβωνα στον · Jakobs, Ambone, 84-88 και 330-334, αρ. κατ. 3, 36α-37, εικ. 120-125, όπου και η
προγενέστερη βιβλιογραφία. Ο Jakobs τον χρονολογεί στα τέλη του 5ου αι. Ο · Sodini, J.-P.,
L'ambon de la rotonde Saint-Georges. Remarques sur la tyologie et le decor, BCH 100(1976), 493-510,
εικ. 1-13, τον χρονολογεί στα μέσα του 6ου αι.
419
Πρώιμη χρονολόγηση, στον 4ο αι., δίνεται και στην πρώτη δημοσίευση τυ άμβωνα, βλ.
Duchesne, L. & Bayet, Ch., Mémoire sur une mission au Mont Athos. Mémoire sur un ambon conservé
à Salonique, Paris 1876, 249-299, πίν. 1-4, σχ. χ.αρ.
118
των Μάγων με την ανατολίτικη τους ενδυμασία (τουνίκες και μακριά

πανωφόρια, περικνημίδες και φρυγικοί σκούφοι), ένα βοσκό, έναν άγγελο, την
Παρθένο, καθιστή και με το μικρό Ιησού στην αγκαλιά της (αυτή η τελευταία
μορφή βρίσκεται στο τμήμα στην εκκλησία του Αγίου Παντελεήμονα)" 42°.
Τέλος, ο Abbot (68) δε βλέπει ma τον άμβωνα στη θέση του, επειδή: "Μέχρι
πριν από λίγο καιρό, έδειχναν στους ταξιδιώτες ως το 'Βήμα του Αγίου
Παύλου', έναν λίθο με πλούσια γλυπτική, στην αυλή του ναού, και η λαϊκή
παράδοση υποστηρίζει ότι ήταν από τα σκαλιά αυτού του λίθου που ο
Απόστολος των Χριστιανών είχε κηρύξει το Ευαγγέλιο στους Θεσσαλονικείς.
Το 'Βήμα' έχει πάει πια να κοσμήσει τους χώρους ενός δυτικού μουσείου."
Το 1990 τα κομμάτια του άμβωνα μεταφέρθηκαν στην Κωνσταντινούπολη,
στο Αρχαιολογικό Μουσείο.
Ο Cousinéry (38) αναφέρει επίσης έναν άμβωνα, αλλά δεν πρόκειται
για τόν ίδιο: "Αίνω στον πίνακα 4 ένα χαρακτικό αυτού του ναού, από ένα
σχέδιο που έκανε ο M.Fauvel, πρόξενος στην Αθήνα421. Αυτός ο επιδέξιος
σχεδιαστής τοποθέτησε στην αυλή ένα μεγάλο τετράγωνο όγκο ατράκιου, που
βρίσκεται στο εσωτερικό του ναού. Η τοπική παράδοση αναφέρει πως ο
Αγιος Παύλος κήρυξε από αυτήν την πέτρα, στην οπρία ανεβαίνει κανείς
επάνω με μικρά σκαλοπάτια, λαξευμένα στο πλάτος της." Στο σχέδιο του
Fauvel όμως, παρασταίνεται δίπλα στην τουρκική κρήνη, μπροστά στην
δυτική είσοδο ένας πολύ μικρότερος, μονόλιθος, απλός άμβωνας, και όχι ο
μεγάλος ριπιδιόσχημος στη νότια είσοδο (πίν. XV).
Υπάρχει τέλος ακόμη μία πληροφορία, αυτή του Saint-Germain (67) για εν
μέρει καταχωμένο τμήμα ατράκιου από βάθρο, που δεν βρίσκεται μακριά από
το μνημείο, και επάνω από το οποίο, σύμφωνα με μια αβέβαιη παράδοση,
κήρυξε ο Απόστολος Παύλος. Ίσως να πρόκειται για τον ίδιο άμβωνα, ο
οποίος την εποχή του Cousinéry βρισκόταν στο εσωτερικό του μνημείου και
αργότερα μεταφέρθηκε έξω422.
Μερικές φορές γίνεται αναφορά και στις τουρκικές προσθήκες. Έτσι, ο

Celebi (9) λέει πως στη θόλο αντί για σημαία υπάρχει λέβητας473, που βρέθηκε
θαμμένος γεμάτος χρυσάφι, στο μιναρέ υπάρχουν τρεις σημαίες και το
420
421
Βλ. παραπάνω, 51 κ.ε.
Για τον M.Fauvel, ο οποίος έκανε τα σχέδια για μερικά από τα πιο γνωστά χαρακτικά
μνημείων
422
της Ελλάδας, βλ. Κουμαριανού, Α., Τόπος και εικόνα, τομΖ', Αθήνα 1985,9^-8.
Ο · Jakobs, Ambone, 334, αρ. κατ. 4, πίν. 38α, αναφέρει τμήμα άμβωνα του 6ου αι., στην
Ροτόντα, του οποίου η ακριβής θέση δεν μπορεί να διευκρινισθεί λόγω ελλείψεως στοιχείων. Το
τμήμα αυτό όμως δεν είναι όμως από ατράκιο λίθο αλλά από λευκό μάρμαρο.
"" Για την απιόσχημη, μεταλλική κατασκευή με την ημισέληνο στην κορυφή της, που
κοσμούσε την κορυφή της στέγης του τρούλου επί Τουρκοκρατίας, βλ. πρόχειρα την φωτογραφία,
που παραθέτει ο · Diehl, Monuments, 21, εικ 2.
119
μιχράμπ και το μινπέρ του τζαμιού είναι πολύ διακοσμημένα, ενώ ο Madox
(39) επισημαίνει την ύπαρξη των τουρκικών προσθηκών μέσα στο παλαιό
Ιερό και ο Bowen (49) μας πληροφορεί γενικότερα πως η απομάκρυνση της
Αγιας Τράπεζας και τον εικονοστασίου και η δημιουργία ενός αψιδώματος
με κατεύθυνση προς τη Μέκκα για τη διευκόλυνση των πιστών στην
προσευχή, είναι η κύρια αλλαγή που επιφέρουν οι Μωαμεθανοί κατά τη
μετατροπή ενός ναού σε τζαμί. Αντίστοιχη πληροφορία δίνει και ο Arnold
(56) παρόλο που νομίζει πως στο σημείο που στήθηκε το μιχράμπ ήταν
μάλλον η είσοδος του μνημείου.
Ο Galt (33) αναφέρει την κρήνη των εξαγνισμών στην αυλή κοντά στη μία
είσοδο, η οποία ίσως ήταν άλλοτε η κολυμβήθρα, ενώ ο Cousinéry (38) λέει
πως αυτή κατασκευάστηκε σε νεότερους χρόνους και είναι κυκλικής μορφής
με πολλούς κρουνούς.
Στην ανατολική πλευρά του τζαμιού υπάρχει ο τάφος του Χορτάτζη Εφέντη,
τον οποίο έδειξαν στον Pococke (24), ενώ ο Madox (39) προσέχει εκτός από
αυτόν τον τάφο και τα υπόλοιπα επιτύμβια μνημεία τριγύρω, τα οποία τα
βρίσκει πολύ όμορφα.
Αναφέρεται και μία ακόμη τοπική παράδοση σχετική με την ύπαρξη ενός
σκεύους με παξιμάδια που φυλασσόταν μέσα στο μνημείο, κρυμμένο σε
κάποια κοιλότητα424. Ο Barskji (22) λέει πως ήταν η τροφή των Χριστιανών,
οι οποίοι κατέφυγαν στην Ροτόντα κατά την πολιορκία της πόλης και πως οι
Τούρκοι τα φυλάγουν ακόμη σαν ανάμνηση της γενναιότητας τους. Ο Souciet
(23) όμως ισχυρίζεται πως ανήκαν στους Βενετούς, από τους οποίους ο
Μουράτ Β' κατέλαβε την πόλη το 1429 και συνεχίζει μιλώντας για την
επίθεση των Τούρκων. "Φαίνεται σίγουρο πως η επίθεση έγινε από αυτήν την
πλευρά' βλέπει κανείς ακόμη σε απόσταση μισού μιλίου ένα σημαντικό
ύψωμα, το οποίο φαίνεται πως εν μέρει έχει φτιαχτεί προφανώς από
ανθρώπινα χέρια και πάνω στο οποίο είχε στηθεί η σκηνή του σουλτάνου.
Είναι η συνήθεια των ηγεμόνων να κατασκηνώνουν σε παρόμοια υψώματα,
που τους φτιάχνει ο στρατός τους. Λένε ακόμη πως αφού διέλυσαν το
στρατόπεδο, συσσώρευσαν νέα χώματα στην περιοχή, όπου ήταν η
αυτοκρατορική σκηνή, επειδή η γη που τιμήθηκε με την παραμονή και την
παρουσία του σουλτάνου δεν πρέπει να πατηθεί από άλλα πόδια. Το ένα ή το
άλλχ) πρέπει νά είναι αλήθεια. "
424
Η · Ξανθοπούλου-Κυριακού, Περιγραφή, 195-196, προσπαθεί να εξηγήσει την παράδοση
αυτή με την αναφορά του Celebi (17), ότι οι Τούρκοι εισέβαλαν στην εκκλησία και την κατέλαβαν.
Υποθέτει πως αυτό συνέβη τη στιγμή της λειτουργίας, οι ιερείς έκρυψαν τις λειτουργίες για να μην
βεβηλωθούν ή τις ξέχασαν λόγω της απότομης εφόδου και αργότερα δημιουργήθηκε η παράδοση
για τα παξιμάδια.
120
Ο Madox (39) βλέπει μέσα στο τζαμί μερικά παλιά λείψανα, χωρίς να
επεξηγεί τί ακριβώς είναι, και δύο πολύ παλιά κεριά με πολύ μεγάλη
διάμετρο. Παρατηρεί ακόμη πως το εσωτερικό είναι στρωμένο με χαλιά και
ψάθες. Ο Arnold (56) διευκρινίζει ότι με χαλιά είναι στρωμένα μόνον τα
τμήματα που προορίζονται για την προσευχή των πλουσίων, ενώ το κυκλικό
τμήμα, όπως και τα αψιδώματα, που προορίζονται για την προσευχή του
πλήθους, είναι καλυμμένα με απλές ψάθες.
Γενική και αδιευκρίνιστη είναι η αναφορά του Holland (36) στη Ροτόντα,
που, όπως λέει, είναι η κυριότερη από τις εκκλησίες που έχουν οι Έλληνες
στην πόλη και εξωτερικά δείχνει μεγαλειώδης με τους τρούλους στη στέγη
της.
Ο Miller (63), τέλος, μας πληροφορεί πως η μεγάλη πυρκαγιά "που έκανε
στάχτη μεγάλο μέρος της Σαλονίκης το 1891, δεν πείραξε, σαν από σεβασμό,
το τζαμί του Αγίου Γεωργίου, το περίεργο κυκλικό κτίριο, που έκτισε ο
Τραϊανός κατά το πρότυπο του 'Πάνθεον' και το οποίο;στάθηκε μάρτυρας της
βάπτισης του αυτοκράτορα Θεοδοσίου. Δεν πείραξε επίσης το περίφημο
μαρμάρινο βήμα, από το οποίο ο Άγιος Παύλος, όπως λένε, είχε κηρύξει
στους Θεσσαλονι κείς. "
Υπαπαντή
Ο σημερινός Ναός της Υπαπαντής425, που βρίσκεται στο κέντρο της

πόλης, στην Εγνατία οδό πολύ κοντά στην Καμάρα είναι μία τρίκλιτη,
ξυλόστεγη Βασιλική με γυναικωνίτη, της εποχής της Τουρκοκρατίας426. Στη
θέση αυτή βρισκόταν το μονύδριο του κυρ Ιωήλ, το οποίο δόθηκε ως μετόχι
427
στη Μονή της Αγίας Αναστασίας σύμφωνα με έγγγραφα του 16ου αι. Η
εκκλησία ανακαινίστηκε το 1841, όπως μαρτυρεί και επιγραφή στον
ανατολικό τοίχο ή κατά μία άλλη άποψη κτίσθηκε τότε εκ νέου ο κυρίως ναός
και αργότερα προστέθηκε ο γυναικωνίτης και ανοικτή στοά στα δυτικά, η
οποία κλείστηκε μάλλον στα τέλη του 19ου αι 428 . Στις όψεις έχουν
425
Για το Ναό εν συντομία βλ. · Κάσσας, Σ., Ο ναός της Υπαπαντής, 9η Εφορεία, Μνημεία,
184, και Κουρκουτίδου & Τούρτα, Βυζαντινή Θεσσαλονίκη, 39-40, εικ. 35-36.
426
Ο Ναός εξετάζεται από την · Μαντοπούλου, Θρησκευτική Αρχιτεκτονική, 44-86, εικ. 5-44,
όπου και σχετική βιβλιογραφία. Για την Υπαπαντή επί Τουρκοκρατίας βλ. και · Δημητριάδης,
Τοπογραφία, 255.
427
Οι αναφορές στα έγγραφα αυτά οφείλονται στον · Παπαγεωργίου, Π.Ν., Περί χειρογράφου
Ευαγγελίου Θεσσαλονίκης, ΒΖ 6 (1897), 544, και · τ.ίδ., Εκδρομή εις την βασιλικήν και
πατριαρχικήν μονήν της αγίας Αναστασίας της Φαρμακολυτρίας την εν τη Χαλκιδική, ΒΖ 7
(1898), 71-74 και 78.
428
Η · Μαντοπούλου, Θρησκευτική Αρχιτεκτονική, 84-86.
121
εντοιχισθεί πολλά θραύσματα ρωμαϊκών και μεσοβυζαντινών γλυπτών,

κιονόκρανα καθώς και επιγραφή του 1272. Ο Ναός έγινε πάλι ενοριακός μετά
το 1865, ύστερα από πιέσεις των πιστών ενοριτών.
Μία μοναδική και πολύ σύντομη αναφορά υπάρχει για το Ναό της
Υπαπαντής, αυτή του Camus (64): *Ή Υπαπαντή, ελληνική εκκλησία, έχει
ωραία σύγχρονα ξυλόγλυπτα." Στο Ναό διατηρούνται μέχρι σήμερα το
ξυλόγλυπτο τέμπλο του 1841, με εικόνες της ίδιας εποχής και παλαιότερο
βημόθυρο του 16ου αι.429, δεσποτικός θρόνος, άμβωνας και προσκυνητάρια.
Αυτά πρέπει να είδε ο Camus, το 1896, μερικές δεκαετίες μετά την κατασκευή
τους. Είναι ωστόσο αξιοπερίεργο ότι μπήκε μέσα στην μικρή εκκλησία, η
οποία τότε ήταν περικλεισμένη από τα οικοδομικά τετράγωνα και όχι επάνω
στον δρόμο, όπως σήμερα.
Καθολικός Ναός
Ο καθολικός ναός της Θεσσαλονίκης βρίσκεται στη δυτική πλευρά της

πόλης, κοντά στο λιμάνι, στην περιοχή όπου πριν από αιώνες είχαν
εγκατασταθεί έμποροι από την Δυτική Ευρώπη. Στο γαλλικό προξενείο, το
οποίο βρισκόταν άλλοτε στη θέση του σημερινού νοσοκομείου Άγιος
Παύλος" στην οδό Φράγκων, εγκαταστάθηκε στις αρχές του 18ου αι. ένα
τάγμα Ιησουϊτών. Χρησιμοποιούσε αρχικά το παρεκκλήσιο, που σύμφωνα με
μία πρόσφατα δημοσιευμένη κάτοψη βρισκόταν μέσα στο προξενείο430 και το
1743, σύμφωνα με την μαρμάρινη επιγραφή που βρίσκεται εντοιχισμένη σε
υπόγεια αίθουσα του σημερινού Ναού, θεμελιώθηκε ο καθολικός Ναός του
Αγίου Λουδοβίκου στη Θεσσαλονίκη431, ο οποίος καταστράφηκε από την
πυρκαγιά του 1839432. Το 1864 κτίζεται ένας απλός ορθογώνιος, μονόχωρος
Ναός, με εγκάρσιο τοίχο που χώριζε το Ιερό, και δύο κόγχες στο βόρειο και
στο νότιο του κυρίως ναού, αφιερωμένος στην Άσπιλο Σύλληψη της
433
Θεοτόκου . Στα τέλη του περασμένου αιώνα φαίνεται πως ο Ναός αυτός
429
Περιγραφή του τέμπλου βλ. · ό.π., 77 κ.ε. Για τις εικόνες του τέμπλου βλ. · Ζάρρα, Ι., Η
θρησκευτική ζωγραφική στη Θεσσαλονίκη κατά τον 19ο αιώνα, Θεσσαλονίκη 1997,
(διδακτ.διατρ.), 120 κ.ε.
Το σχέδιο της κάτοψης στο λεύκωμα Η Θεσσαλονίκη του 18ου αι., προλεγόμενα:
Ασδραχάς, Σ., Αθήνα 1996,66.
431
Για το Ναό επί Τουρκοκρατίας και την δωροδοκία των Τούρκων από τους Γάλλους, βλ. ·
Δημητριάδης, Τοπογραφία, 268-269.
432
Για το Ναό αυτό βλ. · Παπαστάθης, Χ., Η θεμελίωσις του πρώτου καθολικού ναού της
Θεσσαλονίκης, Μακεδόνικα 14 (1974), 395-397,1 φωτογραφία.
433
Βλ. · Μαντοπούλου, Θρησκευτική Αρχιτεκτονική, 491-494, εικ. 307 με σχέδιο της κάτοψης
του Ναού του 1864.
122
κρίθηκε ανεπαρκής για τις ανάγκες των Καθολικών στη Θεσσαλονίκη, και
έτσι το 1897 οικοδομήθηκε ο νέος Ναός της Αμιάντου Συλλήψεως της
Θεοτόκου, μια τρίκλιτη Βασιλική σε σχέδια του Vitalliano Poselli434.
To 1896, ο Camus (64), ως καλός Καθολικός θεωρεί υποχρέωση του να
δώσει με περηφάνεια τις εξής πληροφορίες για την ανέγερση ναού στη
Θεσσαλονίκη από το τάγμα των Λαζαριστών μοναχών: 'Ένας ιερέας των
φίλων μας, ο κ.Αββάς Douülard, διακεκριμένος αρχιτέκτονας και άλλοτε
καθηγητής στη Σχολή Καλών Τεχνών στο Παρίσι, έφθασε στη Σαλονίκη για
να μελετήσει και να εκτελέσει επί τόπου τα σχέδια για μία καθολική
εκκλησία, η οποία πρόκειται μα κατασκευασθεί. Επιτέλους οι Καθολικοί θα
κτίσουν μια εκκλησία προς τιμήν του Αποστόλου Παύλου.
Την πρώτη μου επίσκεψη την κάνω στην Καθολική Αποστολή, στον εφημέριο
K.Heudre, του Τάγματος των Ααζαριστών, που προσπαθεί να αποτελειώσει
την εκκλησία του, η οποία όπως λένε θα είναι η πιο όμορφη της Τουρκίας"
Η μαρτυρία αυτή δείχνει ότι οι Καθολικοί ανέθεσαν.σε μερικούς ειδικούς
τον σχεδιασμό της νέας εκκλησίας τους και επέλεξαν τελικά τον Poselli,
αρχιτέκτονα γνωστό και επιτυχημένο στη Θεσσαλονίκη. Το όνομα του Αββάς
Douülard δεν αναφέρεται αλλού και τυχόν προσχέδια του για το Ναό δεν
έχουν δημοσιευθεί, ενώ έγιναν γνωστά πρόσφατα τα σχέδια, που είχε
υποβάλλει ο F.Raffael για μετατροπή και προσθήκες του παλαιότερου
κτηρίου435.
Ο Camus μάλλον είχε την ελπίδα ότι ο νέος Ναός θα αφιερωνόταν στον
Απόστολο Παύλο, του οποίου τα ίχνη αναζητά με επιμονή στη Θεσσαλονίκη.
Μάλιστα κατηγορεί συχνά τους Ορθόδοξους ότι δεν τιμούν αρκετά τον
μεγάλο Απόστολο και έχουν μόνον μία εκκλησία αφιερωμένη σ'αυτόν.
Άγ.Δημήτριος-Μητρόπολη
Στην θέση της σημερινής Μητρόπολης, στο κέντρο της Θεσσαλονίκης

κοντά στη θάλασσα, υπήρχε μέχρι την πυρκαγιά του 1890, οπότε και
καταστράφηκε ο παλαιότερος Μητροπολιτικός Ναός, που αφιερώθηκε στον
Αγιο Δημήτριο όταν μεταφέρθηκε εκεί η λατρεία του, μετά τη μετατροπή της
Βασιλικής του σε τζαμί, ενώ προηγουμένως ήταν αφιερωμένος στη Θεοτόκο.
Οι πληροφορίες που υπάρχουν από το Ναό προέρχονται από τις πηγές, από
434
435
Τυπολογική και μορφολογική εξέταση του Ναού · ό.π., 495-520, εικ. 308-326.
Βλ. · ό.π., 520-521, εικ. 327-328. Τα σχέδια αυτά, όπως και τα προσχέδια του Poselli
φυλάσσονται στο Αρχείο της εκκλησίας.
123
ττεριηγητικές αναφορές και από σύντομες περιγραφές του τέλους του 19ου
αι. 4 3 6 . Η έδρα της Μητρόπολης μεταφέρθηκε εκεί μάλλον όταν μετατράπηκε
και η Ροτόντα σε τζαμί. Η ανέγερση του Ναού έχει χρονολογηθεί από τα τέλη
του 13ου έως και τον 17ο αι., ωστόσο η τρίκλιτη Βασιλική που κάηκε το 1890
δεν πρέπει να ήταν το αρχικό κτήριο437.
Οι αναφορές των περιηγητών για την Μητρόπολη είναι ιδιαίτερα
σημαντικές εξαιτίας των πληροφοριών που παρέχουν για το χαμένο μνημείο.
Η σημασία τους αναγνωρίστηκε ήδη από τον περασμένο αιώνα και έχουν
χρησιμοποιηθεί από αρκετούς ερευνητές438.
Η παλιότερη αναφορά είναι του Dreux (8), ο οποίος το 1665
επισκέπτεται την Μητρόπολη, μια μεγάλη και όμορφη εκκλησία, όπως λέει.
Εκεί οι ιερείς του επιδεικνύουν παλαιά Ευαγγέλια439.
Ο Croix (10), το 1679, είναι ο πρώτος που διηγείται το γεγονός της μεταφοράς
λέγοντας ότι " Ο Άγιος Δημήτριος είναι η μητρόπολη που έκτισε ο
αυτοκράτορας Ανδρόνικος και την αφιέρωσε στην Παρθένο. Αλλ'επειδή ο
ΜουράτΑ' κατέλαβε την παλαιά μητρόπολη, για να την μετατρέψει σε τζαμί,
οι Έλληνες πήραν την εκκλησία της Παρθένου, την αφιέρωσαν στον Άγιο
Δημήτριο και την έκαναν Μητρόπολη τους"440.
Ο Belley (25), έναν αιώνα αργότερα, αναφέρεται στη λατρεία της
Θεομήτορος στο Ναό, αλλά δεν φαίνεται να έχει μάθει για τον Άγιο
Δημήτριο: "Η Πατριαρχική εκκλησία είναι αφιερωμένη στην Παρθένο, που
την ονομάζουν Παναγία".
Ο Lucas (19) επισκέφτεται την εκκλησία, τη βρίσκει αρκετά καλή έως σχεδόν
όμορφη και προσέχει πως υπάρχουν τάφοι μαρμάρινοι με ανάγλυφα και
επιγραφές. Αντιγράφει μόνον δύο από τις ελληνικές αυτές επιγραφές441 αλλά,
όπως λέει, τα ονόματα στη μία του μοιάζουν πως πρέπει να ανήκουν σε
436
Η εκτενέστερη περιγραφή είναι του · Παπαγεωργίου, Π.Ν., Θεσσαλονίκης Ιστορικά και
Αρχαιολογικά, Μετατύπωσις έκτου "Μακεδόνικου Ημερολογίου" του έτους 1912, Αθήνα 1912,1-
18. Βλ. και · Χατζηϊωάννου, Αστυγραφία, 96-98
437
Οι διάφορες απόψεις και χρονολόγησης και μορφής του κτηρίου συγκεντρωμένες από την ·
Μαντοπούλου, Θ., Ο παραθαλάσσιος ναός του ΑγΑημητρίου στη Θεσσαλονίκη, Μακεδόνικα 20
(1980), 175-191. Ο · Δημητριάδης, Τοπογραφία, 252-253, επιβεβαιώνει επισκευή του Ναού το 1699,
σύμφωνα με τουρκικό φιρμάνι.
438
439
Βλ. τον σχολιασμό του · Χατζηϊωάννου, Αστυγραφία, 97.
Τα χειρόγραφα και οι κώδικες της Μητροπόλεως περιγράφονται εν συντομία από τον ·
Παπαγεωργίου, Π.Ν., ό.π., 6-7.
440
Βλ. και · Βακαλοπούλου, Κ.Α., Περιγραφή της Θεσσαλονίκης από τον περιηγητή De la
Croix,
441
Μακεδόνικα 11 (1971), 272-281, εικ. 1-2, ειδικά για την Μητρόπολη, 275-278.
Οι επιγραφές, που υπήρχαν σε τάφους στον εξωνάρθηκα, αλλά και σε θραύσματα στην
αυλή της μητροπολιτικής κατοικίας, αναφέρονται από τον · Παπαγεωργίου, ό.π.,1 και 7-8.
124
Λατίνους. Είναι ακόμη ο μοναδικός που δίνει την πληροφορία πως "υπάρχει
εκεί ο τάφος του Ευτυχίου, του ανταγωνιστή τουΝεστόριου"442.
Ο Διοικητής Κωνσταντίνος (21) αναφέρει γενικά πως υπάρχουν ανδρικά και
γυναικεία μοναστήρια καθώς και μια ωραία Μητρόπολη442. Προσθέτει δε πως
εκεί φυλάσσεται το λείψανο του Γρηγορίου του Παλαμά, αλλά "και η
θαυματουργή και αργυροστόλιστη εικόνα του Αγίου Δημητρίου, η οποία είχε
ζωγραφισθή, όπως έλεγαν, ενόσω ζούσε ακόμη ο Αγιος." Το λείψανο του
Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά είχε μεταφερθεί στο Ναό ύστερα από την
μετατροπή της Αγίας Σοφίας σε τζαμί. Εικόνα του Αγίου Δημητρίου με
αργυρό πλαίσο υπήρχε ανηρτημένη πάνω από την λάρνακα του Παλαμά444.
Ιδιαίτερα σημαντική για το κτήριο και τη διακόσμηση του είναι όμως η
αναλυτικό περιγραφή του Souciet (23). Τα περισσότερα στοιχεία που έχουμε
για τη μορφή του προέρχονται από αυτήν την περιγραφή445. Ο Souciet
διευκρινίζει πρώτα πως υπάρχουν δώδεκα ή δεκατρείς ελληνικές εκκλησίες
στην πόλη, κρυμμένες πίσω από τα σπίτια και όχι πάνω στο δρόμο για να μην
ενοχλούνται οι Τούρκοι. Μετά συνεχίζει για το Ναό: "Η Μητρόπολη,
αφιερωμένη στον Άγιο Δημήτριο, είναι αρκετά καλοκτισμένη. Είναι μεγάλο
κτήριο, με κεντρικό κλίτος, δύο πλάγια κλίτη, Ιερό και νάρθηκα. Έχει απλή
οροφή. Δύο-τρεις σειρές καθίσματα υπάρχουν τριγύρω και στο ένα κλίτος
υπάρχει υπερώο για τις γυναίκες, που σύμφωνα με την αξιέπαινη συνήθεια της
Ανατολικής Εκκλησίας, είναι πάντοτε χωριστά από τους άνδρες. Το Ιερό
κλείνεται από ένα ψηλό ξυλόγλυπτο διάφραγμα, διακοσμημένο με ζωγραφικές
παραστάσεις του Σωτήρος μας και της Παρθένου, Αγίων της Παλαιάς και
Καινής Διαθήκης και μερικών Ελλήνων Πατέρων. Αυτή η ζωγραφική δεν έχει
καμία λεπτότητα και καμία φυσικότητα. Στην εκκλησία δεν υπάρχει πουθενά
άγαλμα' οι Έλληνες κάνουν άσχημα που διστάζουν να έχουν γλυπτά. Δεν
υπάρχει παρά μόνο μία Αγία Τράπεζα και επάνω της βρίσκεται ένα
αδιακόσμητο αρτοφόριο, όπου έχουν τη θεία μετάληψη. Στο βάθος του Ιερού
υπάρχουν καθίσματα ημικυκλικά για τους ιερείς και τον επίσκοπο, που
κάθεται στη μέση του κλήρου του. Έτσι είναι στην Ελλάδα όλες οι
μητροπόλεις".
442
Τον τάφο αναζήτησε ο · Χατζηϊωάννου, Αστυγραφία, 97, αλλά βρήκε μια επιτύμβια
κολοβωμένη
443
επιγραφή, η οποία δεν του φαίνεται πως πρέπει να αποδοθεί στον τάφο του Ευτυχίου.
Για την περιγραφή του Κωνσταντίνου Διοικητή βλ. και · Βακαλοπούλου, Κ.Α., Η
Μακεδονία στα 1715, Μακεδόνικα 11 (1971), 260-271, εικ. 1-5.
444
445
Βλ. · Παπαγεωργίου, ό.π., 4.
Στα κείμενα των Souciet και Παπαγεωργίου βασίζεται η περιγραφή της · Μαντοπούλου, Θ.,
ό.π., 185 κ.ε.
125
Μιλάει ακόμη για το λείψανο του Γρηγορίου του Παλαμά446, τον οποίο όμως
ως Καθολικός δε μοιάζει να παραδέχεται: "Στη Μητρόπολη της
Θεσσαλονίκης φυλάσσεται το λείψανο του Γρηγορίου του Παλαμά' τιμούν
αυτόν τον αρχιερέα σαν Άγιο, κυρίως μία από τις Κυριακές της Σαρακοστής,
οπότε τελείται λειτουργία μόνο σ'αυτή την εκκλησία. Στην πραγματικότητα, η
λειτουργία δεν αναφέρεται πουθενά στον υποτιθέμενο Άγιο, αλλά ο καθένας
πάει και προσκυνάει το άγιο λείψανο, που είναι εκτεθειμένο στη δημόσια
λατρεία. Το σώμα του είναι αποστεγνωμένο, όπως πιστεύουν οι έλληνες ότι
γίνονται τα σώματα αυτών, που πεθαίνουν αφορισμένοι και μερικοί δεν
πιστεύουν στην αγιότητα του Παλαμά. Υπάρχουν μερικοί που απουσιάζουν
από αυτή την τελετουργία: ένας από τους τελευταίους αρχιεπισκόπους στο
κήρυγμα κατά τη μέρα αυτή δεν είπε ούτε λέξη σχετικά με το αντικείμενο της
λατρείας αυτής' κι άλλοι ακολούθησαν το παράδειγμα του".
Τέλος, ο Texier (43) αναφέρει τη Μητρόπολη ως μία από τις δύο ελληνικές
εκκλησίες της πόλης. Με το ειδικό του ενδιαφέρον για τα βυζαντινά μνημεία,
μάλλον δεν αναζητά τα νεότερα και δίνει έτσι μια ελιπή πληροφορία.
Άγ.Νικόλαος Τρανός
Ο Ναός του Αγίου Νικολάου του Τρανού, νοτιοανατολικά της Αρχαίας

Αγοράς και κοντά στην Εγνατία οδό, κάηκε στην μεγάλη πυρκαγιά της
Θεσσαλονίκης, το 1917 και στη θέση του κτίσθηκε αργότερα πολύ μικρός
ναΐσκος. Στην περιοχή του αποκαλύφθηκαν, σε ανασκαφική έρευνα του 1976,
λείψανα προγενέστερου μεταβυζαντινού ναού, καθώς και βυζαντινών και
ρωμαϊκών κτισμάτων447. Ο Αγιος Νικόλαος, μεγάλη τρίκλιτη Βασιλική448,
κτίσθηκε το 1864 επάνω στα προγενέστερα ερείπια.
Μια πληροφορία για την ανέγερση του Αγίου Νικολάου του Τρανού
δίνει ο Miller (55), ο οποίος εκείνη την εποχή μεταφέρει τα γλυπτά και τους
κίονες των γειτονικών Ειδώλων, των γνωστών Μαγεμένων ή Ινκαντάδας, και
τα φορτώνει σε ένα πλοίο με προορισμό το Παρίσι. Γράφει λοιπόν, στις 4
446
Όπως αναφέρει ο · Παπαγεωργίου, ό.π., 6, : Έ ν τω δεξιώ του αγίου Βήματος έκειτο η
λάρναξ του σώματος του Παλαμά και εν τω καυθέντι μητροπολιτικό ναώ του αγίου Δημητρίου, εξ
ου και εξήχθη το λείψανον, πυρίκαυστον και τούτο".
447
Για την ανασκαφή βλ. · Μαρκή-Αγγέλκου, Ε., Ανασκαφή Αγίου Νικολάου Τρανού,
Μακεδόνικα 19 (1979), 271-298, σχ. 1-6, πίν. 1-16.
448
Εξέταση της μορφής του Ναού από αρχειακό υλικό και παλαιές φωτογραφίες έγινε
πρόσφατα από την · Μαντοπούλου-Παναγιωτοπούλου, Θ., Νεότερα στοιχεία για το Ναό του Αγίου
Νικολάου Τρανού στη Θεσσαλονίκη (1863) - Προσέγγιση σ' ένα θέμα μεταβυζαντινής τυπολογίας,
Μακεδόνικα 29 (1993-1994), 132-174, εικ. 1-32, όπου και προγενέστερη βιβλιογραφία.
126
Δεκεμβρίου 1864, σε επιστολή προς την σύζυγο του: "Θα τακτοποιήσω τα

μάρμαρα κατά μήκος των τοίχων, με τρόπο που να μην εμποδίζουν την κίνηση,
και θα τοποθετήσω τα τέσσερα πιο ογκώδη κομμάτια σε μια μικρή πλατεία,
εκεί κοντά. Επιστρέφοντας στο Παρίσι θα πω στον αυτοκράτορα πως μπορεί
να πάει κάποιος να τα πάρει, αν θέλεν διαφορετικά θα τα δώσω στην
εκκλησία του Αγίου Νικολάου, που κατασκευάζεται στη γειτονιά. Εκεί θα
ευχαριστηθούν πολύ να αποκτήσουν τα μάρμαρα και να τα
χρησιμοποιήσουν. "
Λίγες ημέρες αργότερα, στις 7 Δεκεμβρίου σημειώνει: "Υπάρχουν ακόμη τα
τέσσερα τερατώδη μαρμάρινα κομμάτια: θα κάνω μια δοκιμή με 24
βουβάλια, αν δεν πετύχει θα τα εγκαταλείψω προς όφελος της εκκλησίας του
Αγίου Νικολάου."
Στο Λούβρο μεταφέρθηκαν μόνον όσα τμήματα της στοάς έφεραν
διακόσμηση και θεωρήθηκαν σημαντικά, δηλ. τα ανάγλυφα, τα κιονόκρανα
και τμήμα του επιστυλίου. Το κείμενο του Miller, λόγω των Ειδώλων, είναι
γνωστό από παλαιότερα450, ωστόσο ως τώρα δεν έχει διαπιστωθεί η κατάληξη
των μαρμάρων, τα οποία απέμειναν στη Θεσσαλονίκη.
Ναός Αγίου Γεωργίου
Έναν άγνωστο από αλλού ναό, που βρισκόταν εκτός των τειχών, και μία
τοπική παράδοση σχετικά με αυτόν αναφέρει ο Lucas (20): "Μια μέρα πήγα
περίπατο έξω από την Πύλη της Καλαμαριάς με τον κ. Μποεσμόντ, τον
δραγουμάνο και τον γενίτσαρο. Σε εκείνη την περιοχή υπάρχουν εκτεταμένα
νεκροταφεία και σε ένα σημείο λέγεται ότι ήταν άλλοτε μια όμορφη
εκκλησία, αφιερωμένη στον Αγιο Γεώργιο. Τα μόνα λείψανα που απομένουν
απ'αυτήν είναι δέκα ή δώδεκα κίονες από λευκό μάρμαρο, γύρω στα 14 ή 15
πόδια ύψος και δεν αξίζουν πολύ την προσοχή των περιηγητών, χωρίς τις
ιστορίες που λένε σχετικά οι ντόπιοι. Ο πρόξενος και ο δραγουμάνος με
διαβεβαίωσαν πως πολλοί πασάδες, μολάδες και κατήδες συχνά θέλησαν να
σηκώσουν τους κίονες από εκεί για να τους χρησιμοποιήσουν σε κάποια
κτήρια που επρόκειτο να κτίσουν. Τη νύχτα όμως οι κίονες δεν παρέλειπαν να
γυρίζουν πίσω στο μέρος απ' όπου τους είχαν αποσπάσει. Ο πρόξενος μου είπε
ότι ένας καδής τις μετέφερε πάλι, μόλις τον προηγούμενο χρόνο και πως την
449
Ο Miller εκδίδει λίγα χρόνια αργότερα τις επιστολές αυτές, τις οποίες έστελνε από την
περιοδεία
450
του στη σύζυγο του στη Γαλλία, μαζί με την αναφορά του προς τον αυτοκράτορα.
Βλ. και · Βακαλόπουλος, Α.Ε,,Ένας Γάλλος'Ελγιν στη Θεσσαλονίκη, Μακεδόνικα 25
(1983-1986), 24-32, εικ. 1^.
127
επόμενη νύχτα είδε έναν καβαλάρη, που κρατούσε μια μεγάλη λόγχη και
απειλούσε να τον σκοτώσει, αν δεν υποσχόταν με όρκο να τους ξαναβάλει
στη θέση τους. Ο καδής, τρομοκρατημένος, υποσχέθηκε όσα ήθελε ο
καβαλάρης και την επομένη ημέρα διέταξε να τους μεταφέρουν στη θέση από
την οποία τους είχε πάρει. Οι κίονες, όπως φαίνεται, ήταν κουρασμένοι αυτήν
τη φορά και η (κρυφή) μεταφορά ήτανβαρειά δουλειά για τους ανθρώπους, οι
οποίοι μάλλον δεν κατόρθωσαν να την εκτελέσουν. Έτσι, ο Άγ.Γεώργιος
αναγκάστηκε να τρομάξει ο ίδιος τον καδή. Μπορεί πάλι, χωρίς να θέλω να
αστειευτώ περισσότερο, η φαντασία αυτού του αξιωματούχου τρομαγμένη
από τα παραμύθια που κυκλοφορούσαν για το θέμα αυτό, να του παρουσίασε
στη διάρκεια του ύπνου του την μορφή του προστάτη των κιόνων. Για να
γλυτώσει λοιπόν από αυτά τα όνειρα επέστρεψε τους κίονες στη θέση τους."
Από τις πηγές και τις ανασκαφικές έρευνες είναι ως τώρα γνωστοί οκτώ
ναοί του Αγίου Γεωργίου451. Οι τέσσερις από αυτούς αποκλείεται να είναι ο
ναός της παραπάνω παράδοσης, επειδή έχει ήδη ταυτισθεί η θέση τους. Για
τρεις από αυτούς δεν υπάρχουν αρκετά στοιχεία, ώστε να μπορέσει να
εντοπισθεί η θέση τους. Μόνον για ένα Ναό Αγίου Γεωργίου, ο οποίος
αναφέρεται από τον Ιωάννη Καμενιάτη452, θα μπορούσε να υποτεθεί ότι
υπάρχει η πιθανότητα να είναι ο ναός που είδε ό Lucas. Βρισκόταν στα
ανατολικά της πόλης, και σ'αυτόν κατέφυγε, κατηφορίζοντας από την
Ακρόπολη, ο Καμενιάτης, για να γλυτώσει από τον διωγμό των Σαρακηνών
πειρατών, μετά την άλωση της πόλης το 904. Στα τέλη του περασμένου αιώνα
αναφέρονται ερείπια "ωραίου τίνος μοναστηριού", στα ανατολικά της πόλης,
κοντά στους Μύλους Αλλατίνη, και διατυπώνεται η πιθανότητα να
βρισκόταν εκεί ο ναός της παράδοσης453. Δεν είναι γνωστή η τύχη αυτών των
ερειπίων. Ίσως, στο μέλλον, η ανασκαφική έρευνα κατορθώσει να δικαιώσει
τον Lucas και αποδειχθεί ότι η διήγηση του δεν είναι μόνον μία χαριτωμένη
παράδοση.
451
Βλ. · Janin, Les églises, 362-364, όπου αναφέρονται οκτώ ναοί του Αγίου Γεωργίου μέσα
στην
452
πόλη και στην περιοχή της και δίνεται η σχετική βιβλιογραφία.
453
. ό.π. 362.
128
Π. ΣΥΝΑΓΩΓΕΣ
Οι περισσότεροι από τους περιηγητές που αναφέρονται στις συναγωγές

της Θεσσαλονίκης αρκούνται να δώσουν απλώς τον πράγματι εντυπωσιακό
αριθμό τους, που αντανακλά βέβαια τον πολυπληθή εβραϊκό πληθυσμό της
πόλης, αλλά τίποτα δεν αποκλείει να μην απέχει πολύ από την αλήθεια454.
Έτσι, αναφέρεται ότι υπάρχουν τριάντα συναγωγές (Croix 10, Soucier
23, Meyer 66) ή τριάντα δύο (Belley 25) ή τριάντα έξη (Coronelli 12,
Ανώνυμος 13, Ανώνυμος 14, Dapper 15) ή ογδόντα (Ανώνυμος 16) ή απλώς
πολλές συναγωγές (Morison 18). Δεν δίνεται δυστυχώς καμμία άλλη
πληροφορία για τη θέση ή τη μορφή τους. Ο Croix προσθέτει απλώς ότι οι πιο
αξιομνημόνευτες συναγωγές είναι αυτές της Καστίλλης, της Πορτογαλίας και
της Ιταλίας. Η ίδρυση των πρώτων συναγωγών των Ιταλοεβραίων της
Θεσσαλονίκης "Ιτάλια" και "Σισίλια" τοποθετείται στις αρχές του 15ου αι.,
ενώ οι Εβραίοι της Ιβηρικής, που έφθασαν στην πόλη το 1492 με τους
διωγμούς του Φερδινάνδου και της Ισαβέλλας, ιδρύουν την συναγωγή
"Γκερούς Σεφαράδ". Οι Εβραίοι της Πορτογαλίας ιδρύουν το 1510 την
συναγωγή "Λισμπόν"455. Ο Souciet παρατηρεί ότι μερικές είναι πολύ μεγάλες,
όλες όμως πολύ κακοκτισμένες και ο Galt (33) ότι οι συναγωγές των Εβραίων
επιτρέπεται να βλέπουν προς το δρόμο, ενώ οι εκκλησίες των Χριστιανών δεν
φαίνονται, επειδή πρέπει να βρίσκονται κρυμμένες σε σκοτεινά δρομάκια. Οι
συναγωγές πράγματι είναι απλά κτήρια, χωρίς ιδιαίτερο αρχιτεκτονικό
ενδιαφέρον, αλλά εφαρμοζόταν και σε αυτές οι ίδιες απαγορεύσεις επί
Τουρκοκρατίας που ίσχυαν και για τα χριστιανικά κτήρια456.
Τρεις από τους περιηγητές ενδιαφέρονται ειδικά για την αρχαία
συναγωγή της Θεσσαλονίκης, αυτήν στην οποία δίδαξε ο Απόστολος Παύλος.
Λέει, λοιπόν, σχετικά ο Clarke (31): "Στην εβραϊκή συναγωγή, πρώτα στη
Θεσσαλονίκη και μετά στη Βέροια, έγινε η πρώτη διακήρυξη του
χριστιανικού δόγματος προς τους κατοίκους αυτών των πόλεων. Για τον λόγο
αυτό, αντί να επισκεφθεί κανείς τις εκκλησίες που κτίσθηκαν τόσο αργότερα,
θα έπρεπε να στρέψει την προσοχή του προς τους τόπους εβραϊκής λατρείας,
έτσι ώστε να γνωρίσει το αυθεντικό σημείο όπου κήρυξε ο Άγιος Παύλος,
454
Για την εγκατάσταση και την ιστορία των Εβραίων της Θεσαλονίκης, βλ. · Nemaha, J.,
Histoire des Israelites de Salonique, Thessaloniki 1935, και εν συντομία · Ναρ, Α., Οι συναγωγές της
Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 1985,16-19, και · Stavroulakis, Ν.Ρ. & DeVinney, T.J., Jewish Sites
and Synagoguess of Greece, Athens 1992,159 κ.ε
455
Βλ. · Ναρ, Α., ό.π., 32-54 και 66-73 για τις ιταλικές, ισπανικές, πορτογαλικές και άλλες
παλαιές συναγωγές της Θεσσαλονίκης, οι οποίες σήμερα δεν σώζονται. Βλ. επίσης · Δημητριάδης,
456
367-373.
Βλ. · Ναρ, Α., ό.π., 73-76.
129
σημείο που υπήρξε πάντοτε αντικείμενο διερεύνησης και ενδιαφέροντος από

τους Χριστιανούς της Σαλονίκης. "
Η Walker (53) πιστεύει πως στη θέση της παρούσας συναγωγής, χωρίς όμως
να αναφέρει ποια ακριβώς είναι αυτή από τις πολλές που υπήρχαν, πρέπει να
αναζητηθεί η θέση της παλαιάς και διηγείται: 'Ένας κύριος από τη Σαλονίκη,
Εβραίος από τη γέννηση του, αλλά τώρα Χριστιανός, βεβαιώνει
κατηγορηματικά πως πριν από τη μετανάστευση των Εβραίων, που
εκδιώχθηκαν από την Ισπανία από το Φερδινάνδο και την Ισαβέλλα, υπήρχε
στη Σαλονίκη μία και μόνον συναγωγή -αυτή των Ασκεναζίμ, δηλ. των
Γερμανοεβραίων- και σ'αυτό το κτίριο πρέπει να είχε εισέλθει ο Άγιος
Παύλας. Η παρούσα συναγωγή, αναμφίβολα, καταλαμβάνει τη θέση της
παλαιάς και η κάθοδος με περίπου δώδεκα σκαλιά, από το δρόμο ως το
δάπεδο της, θα μπορούσε να χρησιμεύσει ως μαρτυρία της αρχαιότητας της. "
Ο Camus (64), πάλι, νομίζει ότι έχει εντοπίσει τη θέση της παλαιάς
συναγωγής: "Μεγάλο ενδιαφέρον θα είχε να αποδειχθεί η θέση της
συναγωγής, όπου κήρυξε ο μεγάλος Απόστολος. Ο χαζάν Ιούδας Ναχαμάν, ο
σοφός των Εβραίων, που ετοιμάζει, εδώ* και χρόνια, ένα έργο για τις
αρχαιότητες της χώρας και δεν το δημοσιεύει ποτέ, μας βεβαιώνει πως δεν
υπάρχει πια. Για το δόκτορα του Ισραήλ, η πιο παλαιά από τις τριάντα οκτώ
συναγωγές, που υπάρχουν είναι η γερμανική ή των Ασκινάς. Αυτή η ένδειξη
δεν μας ικανοποιεί. Υπάρχει και πιο παλαιά. Πράγματι, διασχίζοντας στην
κάτω πόλη έναν ατέλειωτο λαβύρινθο από στενά και βρωμερά δρομάκια,
φτάνουμε μπροστά σε μια κλειστή πόρτα. Αφού έχουμε κατεβεί δεκατέσσερα
σκαλιά, μπαίνουμε σε μια αυλή, όπου υπήρχε, κατά τη γνώμη μας, η πιο
παλαιά συναγωγή της Θεσσαλονίκης. Δεν πρέπει να λάβει κανείς υπόψη του
αυτήν που βλέπει σήμερα εκεί, αλλά να ψάξει, στην κρύπτη και στα υπόγεια
εκείνους τους τοίχους της συναγωγής, η οποία αντικαταστάθηκε. "
Η θέση αυτής της συναγωγής, στην οποία οδηγεί μία κλίμακα καθόδου,
δεν αναφέρεται με μεγαλύτερη ακρίβεια, εκτός από το γεγονός ότι πρέπει να
βρίσκεται στην κάτω πόλη, στην περιοχή κοντά στο λιμάνι και στη θάλασσα,
όπου όμως υπήρχαν οι περισσότερες παλαιές συναγωγές της Θεσσαλονίκης457.
Η αρχαιότερη συναγωγή ήταν, σύμφωνα με την παράδοση, η "Ετς Αχαίμ" των
Ρωμανιωτών, που βρισκόταν δίπλα στο θαλάσσιο τείχος και δυτικά της
σημερινής πλατείας Αριστοτέλους458. Μία από τις αρχαιότερες συναγωγές
πρέπει εξάλλου να ήταν αυτή των Σαμαρειτών, η οποία ίσως βρισκόταν στην
457
Οι εβραϊκές συνοικίες εντοπίζονται με βάση τις γνωστές συναγωγές από τον 16ο αι. και
μετά,
458
βλ. · Δημητριάδης, Τοπογραφία, 153-159.
Βλ. · Ναρ, Α., ό.π., 19-20.
130
περιοχή της Παναγίας Χαλκέων, όπου βρέθηκε μία επιγραφή μάλλον του 4ου
αι., δίγλωσση -στην ελληνική γλώσσα και στη σαμαρειτική διάλεκτο459. Η
αναφορά στο τέλος της επιγραφής " ευλογία Σιρικίω τω ποιήσαντι..."
παραπέμπει στον ιδρυτή ή πιθανότερα στον χορηγό για την εκτέλεση
σημαντικών εργασιών στη συναγωγή460. Η παλαιότερη συναγωγή των
Ασκεναζίμ, των Εβραίων δηλ. που έρχονται διωγμένοι από την Ουγγαρία και
την Γερμανία, είναι η "Ασκενάζ" ή "Συναγωγή της Νυρεμβέργης", που
ιδρύεται αμέσως μετά την άφιξη τους το 1376, αλλά δεν είναι γνωστή η θέση
της .
Σύμφωνα με τοπική παράδοση ο Απόστολος Παύλος κήρυξε το λόγο του
Θεού στον χώρο, όπου αργότερα οικοδομήθηκε η Μονή Βλατάδων462, ωστόσο
δεν υπάρχει μαρτυρία για εβραϊκή κατοίκηση και συναγωγή στην πάνω πόλη
της Θεσσαλονίκης. Η αναζήτηση για την συναγωγή, στην οποία δίδαξε ο
Απόστολος Παύλος, αναγκαστικά θα συνεχισθεί.
459
Η ανακάλυψη της επιγραφής ανακοινώθηκε από τον · Πελεκίδη, Σ., Περί μιας στήλης,
ACIEB
460
9 (1953), 408, πίν. 84.
Το δίγλωσσο κείμενο εξετάσθηκε από τους · Lifshitz, Β., & Schiby, J., Une synagogue
samaritain à Thessalonique, RB 75 (1968), 368-378, πίν. 35, οι οποίοι βρίσκουν πιθανή, αλλά όχι
σίγουρη, την ταύτιση από τον Σ.Πελεκίδη με τον σοφιστή Σιρίκιο από τη Νεάπολη της
Παλαιστίνης, ο οποίος ζούσε τον 4ο αι. στην Αθήνα.
461
462
Βλ. · Ναρ, Α., ό.π., 27 κ,ε.
Βλ. · Στογιόγλου, Γ.Α., Η εν Θεσσαλονίκη Πατριαρχική Μονή των Βλατάδων,
Θεσσαλονίκη 1971, 28.
131
III. ΤΟΥΡΚΙΚΑ ΤΕΜΕΝΗ
Παρατίθενται εδώ οι σύντομες πληροφορίες, που δίνονται από τους

περιηγητές, για ορισμένα τουρκικά θρησκευτικά μνημεία.
Τζαμιά
Στην Θεσσαλονίκη, πόλη του εμπορίου, των στενών σχέσεων και

επαφών με την Δύση, με κοσμοπολίτικο χαρακτήρα και με πληθυσμιακή
ποικιλία, που μόνον με αυτή της Σμύρνης μπορεί να συγκριθεί, υπήρχε στην
Τουρκοκρατία μεγάλος αριθμός από τζαμιά και άλλα μουσουλμανικά τεμένη
και θρησκευτικά ιδρύματα. Μερικά από αυτά αναφέρονται από τους
περιηγητές χωρίς να περιγράφονται ιδιαίτερα. Η απαρίθμηση τους κρίθηκε
σκόπιμο να συμπεριληφθεί εδώ.
Ο Evliya Celebi (9) αναφέρει τα έξης τζαμιά: "Το μολυβδοσκεπές

Αλατζά-τζαμί έχει πολύχρωμο μιναρέ και γι 'αυτό ηνομάζεται έτσι. Στη
συνοικία Καβαφλάρ υπάρχει το τζαμί του Σουλεϋμάν πασά. Κοντά στο
Μπεζεστένι είναι το μολυβδοσκεπές, κομψό τζαμί του Χαμζά βέη. Υπάρχουν
ακόμη: το ωραίο τζαμί του Σινάν πασά463, το Σακιγέ-τζαμί,464 το Ικί-λουλεκί-
τζαμί465, το Ακτσέ τζαμί, το τζαμί του Καρά Αλή Βέη466, το Τοπάλ-τζαμί467,
που έχει πολλά βακούφικα, το Σεϊφουλλάχ-τζαμισί468, το Δαούτ πασά, το
Μπουρμαλί-τζαμί469. "
Το τζαμί του Αλατζά Ιμαρέτ, βόρεια του Αγίου Δημητρίου, κτίσθηκε,
σύμφωνα με την επιγραφή επάνω από την είσοδο του, το 1484 από τον Ishak
Pasa και η ονομασία του οφείλεται πραγματικά στην πολύχρωμη διακόσμηση
470
από λίθους σε σχήμα ρόμβου, που κοσμούσαν τον μιναρέ του .
Το τζαμί του Süleyman Aga ή Biykli είχε ιδρυθεί το 1645 και βρισκόταν κατά
μία άποψη στην οδό Εγνατία, δυτικά από την οδό Αγ.Σοφίας, στην αγορά των
463
4
Εννοεί μάλλον τη Ροτόντα.
" Εννοεί τον Άγιο Παντελεήμονα.
468
Βλ.· Δημητριάδης, Τοπογραφία, 326
469
Το τζαμί ήταν γνωστό ως Sa'atli Carni, βλ. · Δημητριάδης, Τοπογραφία, 321-323, εικ. 117.
470
Βρισκόταν στην δυτική πλευρά της πόλης, βλ. · Δημητριάδης, Τοπογραφία, 312-313.
Για το τζαμί αυτό βλ · Aiihegger, R., Beiträge zur osmanischen Baugeschichte ΠΙ. Moscheen
in Saloniki und Serre, JstMitt 17(1967), 314-317, εικ. 1, πίν. 45, 3-6 και 46, 1-3, και « Kiel, Turkish
Monuments, 135-140, πίν. 6-7, · Δημητριάδη, Τοπογραφία, 316, εικ. 109-113, και εν συντομία ·
Ναλπάντης, Δ., Alaca Ιτηαΐϊίή Ishak Pasa Camii, 9η Εφορεία, Μνημεία, 140-141.
132
κατασκευαστών παπουτσιών (Καβαφλάρ), όπου είχαν εντοπισθεί σε

παλαιότερη ανασκαφή λείψανα τζαμιού 471 .
Το Τζαμί Hamza Bey, στην γωνία Βενιζέλου με Εγνατία, κτίσθηκε με χρήση
και αρχαιότερων υλικών, σύμφωνα με επιγραφή, από την Hafsa Hatim το
1467-1468 και πήρε το όνομα του πατέρα της. Το 1620 έγιναν εργασίες
ανακατασκευών472.
To Akce Mescid ήταν κτισμένο πάνω στο Οκτάγωνο του ανακτορικού
συγκροτήματος, στην σημερινή πλατεία Ναυαρίνου και ταυτίσθηκε με το
"τέμενος της Μητροπόλεως", το κτήριο όπου ήταν η Μητρόπολη της πόλης
πριν από την άλωση473.
OHadschi Chalfa (17) λέει μόνον πως νεοανεγερμένα τζαμιά είναι τα: το Isak
Pascha's Pischimanje, το Hamsabeg's και το Akesedschamissi.
Ο Prokesch v.Osten (40) περιγράφει το Sa'atli Carni,: "Το τζαμί του Σελίμ
πασά είναι ευχάριστο κτίριο. Είναι καθαρό στο εσωτερικό και σε μία γωνία
μέσα κρέμεται ένα ρολοι-εκκρεμές από τη Βιέννη. Στη νότια πλευρά στέκεται
ο μιναρές, στη βόρεια -κάτι που δεν το έχω ξαναδεί - ένα κωδωνοστάσιο με
ρολόι που πράγματι δουλεύει. Υπάρχει ακόμη κρήνη και βιβλιοθήκη καθώς
και το σπίτι του ιμάμη. Περιβάλλεται από λεύκες, ,πλατάνια και ψηλές
κλαίουσες ιτιές. Εκεί κοντά είναι και το τζαμί του Μουστά πασά. " Οι
ενδιαφέρουσες αυτές λεπτομέρειες για το γνωστό κατά τα άλλα αυτό τζαμί
είναι άγνωστες ως τώρα. Κατά μία άποψη ο πύργος είναι επισκευή ή
προσθήκη, στις αρχές του 19ου αι., του Selim Pasa, το όνομα του οποίου έχει
από τότε το τζαμί μέχρι και τα τέλη του ίδιου αιώνα, οπότε γίνεται γνωστό
και ως Sa'atli Carni από το ρολόι του πύργου. Φαίνεται όμως ότι ονομάζεται
έτσι πολύ νωρίτερα, επειδή ο Prokesch v.Osten βρίσκεται στη Θεσσαλονίκη
το 1828.
Ο Texier (43) παραθέτει έναν κατάλογο με τα μουσουλμανικά τεμένη

της πόλης474, που είχε συντάξει ο δερβίσης Abdoul Hamid. Αναφέρονται τα
εξής τζαμιά 475 :
471
Βλ. · Ευαγγελίδης, Δ., Εικονομαχικά μνημεία εν Θεσαλονίκη, ΑΕ 1937, 341-342, και ·
Δημητριάδης,
472
Τοπογραφία, 324-325, εικ. 119.
Για το σημαντικό αυτό τζαμί βλ. · Tafrali, Topographie, 191-192, πίν. 32,2, και Anhegger,
ό.π., 313-314, πίν. 45,1-2, και · Kiel, Turkish Monuments, 131-135, πίν. 1 και 3-5, και ·
Δημητριάδης, Τοπογραφία, 323-324, εικ. 118, και · Βαχτσεβάνου, Φ., Το Hamza Bey τζαμί από το
αρχικό "mescid" της Hafsa, Θεσσαλονίκη 1 (1985), 391-411, σχ. 1-2, πίν. 1-7, και εν συντομία ·
Ναλπάντης, Δ., Hamza Bey Camii, 9η Εφορεία, Μνημεία, 138-139.
473
474
Βλ. και κατάλογο από την καταγραφή του 1835, που παραθέτει ο · Δημητριάδης,
475
283-285.
"Εχει κρατηθεί στα τουρκικά ονόματα η ορθογραφία του Texier.
133
"To Sankié Djami-Si είναι η παλιά εκκλησία του Παντελεήμονος, που

μετατράπηκε σε τζαμί από τον Mourad Fedii' σήμερα είναι ερειπωμένο.
To Aktcha Medjed Djami-Si τζαμί, στην ομώνυμη γειτονιά, είναι παλιά
ελληνική εκκλησία, που μετατράπηκε από το σουλτάνο.
To Mourad Féthi έχει έναν ιμάμη και βρίσκεται στη γειτονιά με το ιμαρέτ,
όπου μοιράζουν ελεημοσύνες.
Το Karali Djami-Si , στην ίδια γειτονιά με το προηγούμενο, είναι παλαιά
εκκλησία που έγινε τζαμί baratleu, δηλ. με φιρμάνι.
Το Satti Djami-Si είναι παλιά εκκλησία που μετατράπηκε από τονΣελίμ πασά.
Σήμερα έχει ένα κωδωνοστάσιο και ένα ρολόι, που τοποθετήθηκε πριν από
καμμιά δεκαπενταριά χρόνια.
Το τζαμί Moustafa Pasa Djami-Si είναι μοντέρνο κτίριο, που κτίσθηκε από τον
Moustafa Pasa. Έχει δύο ιμάμηδες, από τους οποίους ο ένας είναι κχατίμπ,
δηλ. ιεροκήρυκας της Παρασκευής. Αυτό το τζαμί συντηρεί 15 σοφτάδες, με
ένα κληροδότημα κάτω υπό την εποπτεία των παιδιών του Moustafa Pasa.
To Aldja Imaret, στη γειτονιά του Yeni Hammam, είναι παλιά εκκλησία που
μετατράπηκε σε τζαμί από τον Mourad Féthi. Το εσωτερικό ήταν κατάγραφο
με ζωγραφική, αλλά την έχουν επιχρίσει με ασβέστη. Έχει σημαντικό
βακούφι, του οποίου τα εισοδήματα παίρνει ο πασάς. Εδώ και μερικά χρόνια
ο σουλτάνος Abdoul Medjid εκπληρώνοντας τα σχέδια του πατέρα του,
κατέλαβε τις περιουσίες των τζαμιών και ανέλαβε να πληρώνει τους
ιμάμηδες. Το προσωπικό όλων των τζαμιών της Σαλονίκης είναι γενικά πολύ
φτωχό.
Το τζαμί Hamza Bey είναι μοντέρνο. Έχει βακούφια, που αποτελούνται από
μαγαζιά στην αγορά.
To Suleimana Djami-Si κτίσθηκε πριν 30 περίπου χρόνια από ένα
μουσουλμάνο ονόματι Suleimana στη γειτονιά του Oun Kapan.
Το Kapan Djami-Si είναι νέο τζαμί, χωρίς σημασία. Κάηκε στην τελευταία
πυρκαγιά και το επιδιόρθωσαν με τα χρήματα της σαρκοφάγου416. Αυτό
χρειάζεται μια εξήγηση: η σαρκοφάγος βρέθηκε μέσα σε μια ιδιωτική αυλή
και πουλήθηκε στον πρόξενο της Γαλλίας από τον ιδιοκτήτη. Ο πασάς όμως
άρπαξε τα χρήματα και υποβλήθηκε στη δαπάνη της επιδιόρθωσης ενός
τζαμιού.
Το Burmaleu Djami-Si είναι μικρό και βρίσκεται κοντά στο Γαλλικό
Προξενείο.
Ο « Δημητριάδης, Τοπογραφία, 329, αναφέρει μόνον πως το 1835 σημειώνεται ότι είχε καεί.
134
To Kidìr Baba Djami-Si είναι μοντέρνο και βρίσκεται κοντά στο Kouschakleu
Koulé.
To Iskele Djami-Si, τζαμί baratleu, δηλ. με φιρμάνι, είναι κοντά στη θάλασσα,
αλλά δεν παρουσιάζει ενδιαφέρον.
To Nouman Pasa Djami-Si είναι στη γειτονιά τον Achmet Soubachf11. Έχει
για βακούφι έναν κήπο και λουτρά. Διατηρεί ένα μεντρεσέ με 20 σοφτάδες.
Το Vkanlik Mahallessi Djami-Si είναι μικρής σημασίας και δεν έχει βακούφι.
Το Koulleitchi Djami-Si είναι μικρό.
Το Pinteasan Mahallessi Djami-Si είναι μικρό και βρίσκεται στο πάνω μέρος
της πόλης.
Στην ίδια γειτονιά βρίσκεται το Sofo Effendi Djami-Si , παλαιά εκκλησία,
αλλά μικρής σημασίας.
Τι Ikichérifëh Djami-Si, με εξώστες στο μιναρέ, βρίσκεται στην ομώνυμη
γειτονιά και είναι παλαιά άγνωστη εκκλησία4η.
Το YaU Kapi Djami-Si βρίσκεται στην άκρη κοντά στο νερό. Διατηρείται με
ελεημοσύνες. Έχει έναν ιμάμη και έναν καΐμη.
Το Tabana Djami-Si είναι το τζαμί των βυρσοδεψών και βρίσκεται κοντά στη
θάλασσα. Διατηρείται από τη συντεχνία των βυρσοδεψών και έχει
περισσότερα από 10 βαλάντια εισόδημα.
Το Alteparmak Djami-Si, το τζαμί των Έξη Δακτύλων, βρίσκεται κοντά στο
Κονάκι του πασά και είναι παλιό τζαμί, που όμως ποτέ δεν ήταν εκκλησία.
Το Riloulèh Djami-Si, το τζαμί των Δύο Κρηνών, που βρίσκεται στην ομώνυμο
συνοικία, κτίσθηκε από το σουλτάνο ΣελίμΑ'.
Το Yakoub Djami-Si έχει ιμαρέτ. Κατά τη διάρκεια του χειμώνα μοιράζουν
στους φτωχούς πιλάφι δυο φορές τη μέρα. Έχει δύο ιμάμηδες και μερικούς
σοφτάδες.
Το Ahmed SouBachi Mahallessi Djami-Si είναι μοντέρνο τζαμί, που κτίσθηκε
από τον σουμπάση Ahmed.
Το Mufti Effendi Djami-Si είναι καινούργιο και χωρίς σημασία.
Το Hagi Moussa Djami-Si είναι μοντέρνο
Το Loudjèh Djami-Si είναι μοντέρνο
Το Kounahné Djami-Si έχει σχολείο και ο ιμάμης του είναι ο αρχηγός του
Σώματος των ουλεμάδων της Σαλονίκης. Η διδασκαλία τηρείται με ευλάβεια.
Είναι ένα είδος mouchteid.
Το Souloudja Djami-Si
477
Για την συνοικία αυτή και το τζαμί, που ονομαζόταν από το διπλανό ορφανοτροφείο και
Islahane,
478
βλ. · Δημητριάδης, Τοπογραφία, 90-94 και 315-316.
Πρόκειται για το σημερινό Ναό των Ταξιαρχών. Για το τζαμί βλ. «Δημητριάδης,
Τοπογραφία, 306-307.
135
To Faîteyeh Djarm-Si, παλιά εκκλησία της Παναγίας που μετατράπηκε σε

τζαμί από το σουλτάνο Μουράτ. "
Τεκές Μεβλεβήδων
Το γνωστότερο δερβίσικο τέμενος της Θεσσαλονίκης ήταν ο μεβληχανές

(Mevlevihane) ή τεκές των Μεβλεβήδων, των ορχουμένων δερβίσηδων479.
Βρισκόταν στην βορειοδυτική περιοχή εκτός των τειχών της πόλης και κοντά
σε κινστέρνα, στην οποία κατέληγε το νερό του υδραγωγείου από το
Ρετζίκι480. Στην περιοχή υπήρχε επί Τουρκοκρατίας εκτεταμένο τουρκικό
νεκροταφείο481. Έχει διατυπωθεί η άποψη ότι τη θέση αυτή κατελάμβανε
στους πρώτους χριστιανικούς αιώνες ο ναός ή η Μονή των Αγίων Αγάπης,
Ειρήνης και Χιονιάς482 και πρόσφατα διατυπώθηκε η δυνατότητα
παλαιοχριστιανικά κιονόκρανα που χρησιμοποιήθηκαν σε κτίσματα του τεκέ
να προέρχονται από ναό, ο οποίος ανασκάφηκε έξω από την Ληταία Πύλη,
μία από τις δυτικές πύλες των τειχών483. .0 τεκές προφανώς εγκαταλείφθηκε
μετά το 1912, αλλά δεν είναι γνωστό πότε ακριβώς κατεδαφίσθηκε για να
δώσει τη θέση του σε κτίσματα της πόλης, που αναπτύχθηκε και προς εκείνη
την περιοχή.
Ο Μεβλιχανές προκάλεσε την προσοχή ορισμένων περιηγητών, αν και
βρισκόταν έξω από την πόλη, ίσως λόγω της ιδιαιτερότητας της λατρείας των
δερβίσηδων.
Σύμφωνα με τους περιηγητές484 βρισκόταν κοντά στα τείχη, σε θέση υψηλή
(Cazenove 35, Malherbe 46) απέναντι από τον πύργο που ονομαζόταν
Ναμασιά Κουλέ (Prokesch v.Osten 40Λ με θέα προς τη θάλασσα και είχε
δικό του περίβολο (Souciet 23).
479
Για τους Δερβίσηδες και τους τεκέδες τους, που είναι το αντίστοιχο των χριστιανικών
μονναστηριών για την μουσουλμανική θρησκεία, βλ. · Μιρμίρογλου, Β., Οι Δερβίσσαι, Αθήνα
1940.
480
481
Βλ. · Χατζηιωάννου, Αστυγραφία, 66, και · Tafrali, Topographie, 119.
482
Πρώτος διατυπώνει την υπόθεση αυτή για το Ναό των τριών Μαρτύρων ο · Χατζηϊωάννου,
Αστυγραφία, 103. Ο · Tafrali, Topographie, 24, απλώς αναφέρει ότι υπήρχε το μοναστήρι και τον
διορθώνει ο · Janin, Les églises, 414, επειδή στις πηγές αναφέρεται "τέμενος". Τέλος ο · Spieser,
Thessalonique,
483
29 πιστεύει ότι πρέπει να ήταν ένα μικρό μαρτύριο στα ανατολικά νεκροταφεία.
Βλ. · Μακροπούλου, Δ., Δυο πρόσφατα ανακαλυφθέντες παλαιοχριστιανικοί ναοί στο
δυτικό νεκροταφείο της Θεσσαλονίκης, Αρχαία Μακεδονία VI. Ανακοινώσεις κατά το Έκτο
Διεθνές
484
Συμπόσιο, Θεσσαλονίκη 15-19 Οκτωβρίου 1996 (υπό εκτύπωση), καθηγητή
Δεν συμπεριλαμβάνονται εδώ οι περιγραφές της τελετής, εξαιρετικά ενδιαφέρουσας για το
είδος της λατρείας, αλλά που δεν αφορούν στο κτήριο.
136
Ο Celebi (9) περιγράφει αρκετά αναλυτικά το συγκρότημα, το οποίο, όπως

αναφέρει485, είχε ιδρυθεί από τον Etmekci-zade Ahmed Pasa: "Το μοναστήρι
βρίσκεται έξω από την πύλη Γενί-Καπού, σε θέση υψηλή, κοντά στο τείχος,
με Θέα προς τη θάλασσα, προς την οποία είναι στραμμένα και τα παράθυρα
όλων των κελλιών. Έχει πύλη σιδερένια, σαν φρούριο, και εσωτερική αυλή. Η
αίθουσα των δερβισικών χορών έχει ξύλινη θόλο και περιστοιχίζεται στις
τέσσερις πλευρές με ιδιαίτερα διαμερίσματα, που φέρουν κιγκλιδώματα και
είναι διακοσμημένα με πολύχρωμες ζωγραφιές της Τραπεζούντας. Οι κίονες
της είναι κομψοί και ο άμβωνας και ο βωμός έχουν πολλές λεπτές
διακοσμήσεις."
Ο Mayr (37) μας πληροφορεί πως το τζαμί του τεκέ ήταν κυκλικό με
υπερυψωμένη στοά τριγύρω, στην οποία ανέβηκε για να παρακολουθήσει την
τελετή, επειδή επέτρεπαν την είσοδο στους Φράγκους. Προσέχει πως υπήρχαν
πολλές λάμπες κρεμασμένες από σκοινιά και ανάμεσα τους, σε μερικά
σημεία, αυγά στρουθοκαμήλου. Είδε μια ομάδα δεκαπέντε-δεκαέξη ατόμων
να στριφογυρνάνε και μεταφέρει μια αναλυτική περιγραφή της τελετής.
Ο Prokesch v.Osten (40), με μεγαλύτερη παρατηρητικότητα, αναφέρει486 πως
το τζαμί, που στεγάζεται με τρούλο, έχει τη μορφή ενός δωδεκάγωνου
εγγεγραμμένου σε τετράγωνο με στοά τριγύρω, ενώ μία δεύτερη στοά, που
φέρεται από κίονες, αποτελεί το υπερώο. Απέναντι από την είσοδο βρίσκεται
το μιχράμπ και: "Αίπλα του σε ιδιαίτερο αψίδωμα κλεισμένο με χρυσό
κιγκλίδωμα αναπαύεται ο ιδρυτής του μοναστηριού στο φέρετρο του,
ακουμπισμένο σε θαυμάσιο χαλί, με το σαρίκι του δερβίση από πάνω." Οι
τοίχοι, οι κίονες, ο τρούλος, όλα είναι ζωγραφισμένα και εν μέρει
επιχρυσωμένα, ενώ ο θριγκός διακοσμείται με παραστάσεις από χαρωπούς
κήπους και τοπία. Ακόμη, στους κίονες της επάνω στοάς κρέμονται μαύροι
πίνακες, που φέρουν με επίχρυσα γράμματα ρητά του Κορανίου. Καθώς είχε
γνωρισθεί με τον Mehmed Ali Effendi, τον επικεφαλής των δερβίσηδων, "έναν
ενδιαφέροντα άνδρα", έχει την ευκαιρία να παρακολουθήσει την τελετή με το
χορό των δερβίσηδων, την οποία και στη συνέχεια του κειμένου του
περιγράφει αναλυτικά.
Ο Malherbe (46) μας πληροφορεί μόνον πως οι δερβίσηδες αυτοί πιστεύουν,
κατά το παράδειγμα του Méylavah, ιδρυτή του τάγματος, "ότι τιμούν τη
θεότητα 'βαλσάροντας'με όλη τους τη δύναμη."
"*5 Η πληροφορία του αυτή επιβεβαιώνεται από τεφτέρι των τουρκικών αρχείων, βλ. ·
Δημητριάδης,
486
Τοπογραφία, 386
Για την περιγραφή του Prokesch v.Osten βλ και »Βακαλόπουλος, Α.Ε., Η Θεσσαλονίκη και
η περιοχή της Πέλλας Γενιτσών στα 1828, Μακεδόνικα 26 (1987-1988), 179-180.
137
Ο Meyer (66) αναφέρει πως το μοναστήρι είναι από τα πλουσιότερα της

Ευρωπαϊκής Τουρκίας και πως αξίζει μια επίσκεψη, για να παρακολουθήσει
κανείς την τελετή, που είναι ίδια όπως στην Κωνσταντινούπολη. Ο Cazenove
(35) όμως είχε απογοητευθεί από την τελετή αυτή, λόγω της συμπεριφοράς
του αρχηγού τους.
Σημαντική είναι, τέλος, η πληροφορία του Souciet (23) για τον αριθμό
των αδελφών, οι οποίοι ζουν στο τέμενος με τον μεγάλο περίβολο: "οκτώ ή
δέκα αδελφοί, με επικεφαλής έναν ανώτερο" και για το δικαίωμα τους να
παντρεύονται, αν και δεν επιτρέπεται ποτέ στις γυναίκες τους η είσοδος στο
μοναστήρι.
Με βάση τις περιγραφές κυρίως του Celebi και του Prokesch v.Osten καθώς
και μερικές παλαιές φωτογραφίες έγινε πρόσφατα μία υποθετική πρόταση
αναπαράστασης όλου του συγκροτήματος του Μεβλιχανέ487.
Οι παραπάνω περιγραφές δίνουν πληροφορίες μόνον για το κτήριο του
τεκέ, το οποίο είναι τετράγωνο με ξύλινο τρούλο και κίονες, που
διαμορφώνουν οκτάγωνη ή κυκλική στοά στο εσωτερικό με υπερώο, ενώ σε
αψίδωμα, δίπλα στο μιχράμπ, βρίσκεται ο τάφος του ιδρυτή, και στις
πλευρές διαμερίσματα που φράσσονται με κιγκλιδώματα. Γενικά,
περισσότερα και πιο σημαντικά στοιχεία δίνονται για την διακόσμηση και
ακόμη περισσότερα για την τελετή των δερβίσηδων, η περιγραφή της οποίας
όμως εκφεύγει των ορίων της παρούσας εργασίας. Η ανασκαφική έρευνα
σίγουρα θα διευκρινίσει καλύτερα και άλλες λεπτομέρειες του
συγκροτήματος.
487
Η προσπάθεια αυτή είναι του · Μουτσόπουλου, Ν.Κ., Ο Μεβλεβιχανές έξω από τα ΒΔ
τείχη της Θεσσαλονίκης, ΕΕΠΣΠΘ 12 (1990), 15-44, εικ 1-19. Ο συγγραφέας πιστεύει πως στο
σημείο αυτό βρισκόταν ο Ναός των Αγίων Αγάπης, Ειρήνης και Χιονιάς και παραθέτει προφορική
μαρτυρία του καθηγητή Ν.Νικονάνου, ο οποίος πριν από χρόνια διαπίστωσε στην περιοχή την
ύπαρξη παλαιοχριστιανικών κιονόκρανων που πρέπει να είχαν χρησιμοποιηθεί σε δεύτερη χρήση
στα κτίσματα του τεκέ.
138
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ
Η εξέταση των κειμένων των περιηγητών συνδυασμένη με τα ως τώρα

γνωστά δεδομένα για τα μνημεία της Θεσσαλονίκης, που αναφέρονται
παραπάνω, έχει ενδιαφέροντα αποτελέσματα.
Κατ'αρχάς, πρέπει να σημειωθεί ότι για πρώτη φορά συγκεντρώνεται
ένα μεγάλο σύνολο περιηγητικών αναφορών για τη Θεσσαλονίκη γενικότερα
και για τα μνημεία ειδικότερα. Η ανάγκη της συλλογής αυτής είχε
επισημανθεί εδώ και πολλά χρόνια, δεν είχε ωστόσο πραγματοποιηθεί.
Γίνεται έτσι προσιτό, για την περαιτέρω έρευνα, υλικό που διατηρήθηκε
μέχρι σήμερα αποσπασματικά διασκορπισμένο σε πολλά σημεία. Το υλικό
αυτό μπορεί να χρησιμοποιηθεί είτε σε τυπωμένη μορφή, είτε κατευθείαν στον
ηλεκτρονικό υπολογιστή.
Οι πληροφορίες των περιηγητών έχουν σχολιασθεί και τεκμηριωθεί με
επιστημονική βιβλιογραφία. Σε μερικές περιπτώσεις η βιβλιογραφία αυτή
συμπλήρωσε άλλες μαρτυρίες και τις επικύρωσε, καθώς διαπιστώθηκε ότι τα
στοιχεία που είχαν αναφερθεί από τους περιηγητές ήταν πραγματικά σωστά,
π.χ. στη Ροτόντα. Σε άλλες πάλι περιπτώσεις οι πληροφορίες με την σειρά
τους ενίσχυσαν απόψεις για τα μνημεία, οι οποίες έχουν εκφρασθεί και
βρίσκονται στην βιβλιογραφία, επειδή προσέφεραν περισσότερα στοιχεία και
ενδείξεις, π.χ. για τις ψηφιδωτές παραστάσεις του Αγίου Δημητρίου.
Διαπιστώθηκαν όμως και λίγες, ευτυχώς, περιπτώσεις στις οποίες ορισμένες
από τις μαρτυρίες αυτές βοήθησαν στην συσκότιση στοιχείων για τα μνημεία,
με την επίδραση που είχαν κυρίως στην παλαιότερη έρευνα, π.χ. στην
περίπτωση του Ναού του Προφήτη Ηλία.
Τα επί μέρους συμπεράσματα για το καθένα από τα μνημεία έχουν ήδη
αναλυθεί στο κείμενο των περιγραφών. Εδώ θα δοθούν επιγραμματικά τα νέα
στοιχεία που προέκυψαν, ξεχωριστά ανά μνημείο.
Αγία Αικατερίνη: Αποδεικνύεται ότι ο Ναός αυτός ήταν στα χρόνια της
Τουρκοκρατίας σημαντικό θρησκευτικό κέντρο. Η πληροφορία για την
ύπαρξη ιμαρέτ και συσσιτίου των φτωχών ενισχύει την άποψη για την ίδρυση
πτωχοκομείου, προσαρτημένου στο τζαμί.
139
Επιβεβαιώνεται η διατήρηση του τουρκικού ονόματος τζαμί του Γιακούμπ

πασά, μέχρι τα τέλη του περασμένου αιώνα, οπότε οι Έλληνες χρησιμοποιούν
το όνομα της Αγίας Αικατερίνης.
Η μαρτυρία για εργασίες επιδιόρθωσης στο Ναό, στα τέλη του 19ου αι, είνα
ενδιαφέρουσα και άγνωστη από άλλες πηγές.
Άγιοι Απόστολοι: Η τοιχογράφηση του Ναού φαινόταν λίγο κάτω από τα

τουρκικά επιχρίσματα, αλλά τα ψηφιδωτά ήταν εντελώς σκεπασμένα.
Ίσως στο Ναό είχε χρησιμοποιηθεί για ένα διάστημα ένας άμβωνας, πιθανόν
απο κατεστραμμένο παλαιοχριστιανικό ναό της περιοχής και υπάρχει
περίπτωση να είχε μεταφερθεί κατόπιν στο Ναό της Αγίας Σοφίας. Η
μαρτυρία δεν θεωρείται απίθανη: υπήρχαν αρκετοί παλαιοχριστιανικοί ναοί
κοντά στους Αγίους Αποστόλους και για την Αγία Σοφία είναι εξάλλου
γνωστό το γεγονός ότι υπήρχαν δύο άμβωνες.
Αντίθετα δεν θεωρείται ακριβής η πληροφορία ότι οι Άγιοι Απόστολοι
χρησίμευσαν κάποτε ως σιταποθήκη.
Σημαντικό είναι το στοιχείο ότι υπάρχουν αρκετές μαρτυρίες, από την αρχή
του 19ου και ύστερα, πως ο Ναός ήταν αφιερωμένος στους Αγίους
Αποστόλους. Αυτό αποτελεί ένδειξη για την ύπαρξη του ναού των Αγίων
Αποστόλων, ο οποίος είναι γνωστός από πηγές του 1 Ιου αι., στη θέση αυτή
και κάνει πιθανή την ανακαίνιση του ή ανέγερση εκεί της εκκλησίας του
Πατριάρχη Νίφωνα.
Άγιος Δημήτριος: Είναι αξιοσημείωτο ότι πολλοί περιηγητές χρονολογούν

την ανέγερση του Ναού στα σωστά χρονικά πλαίσια.
Η τουρκική επιγραφή στο υπέρθυρο, η οποία σήμερα έχει χαθεί, γίνεται
αρχικά γνωστή από το αντίγραφο του Texier. Επισημαίνεται για πρώτη φορά,
από την επιγραφή στον τάφο του Λουκά Σπαντούνη, ότι ο Ναός
δεν μετατράπηκε σε τζαμί αμέσως μετά την κατάληψη της πόλης από τους
Τούρκους.Εντοπίζεται θραύσμα επιγραφής, το οποίο στο μεταξύ έχει χαθεί.
Γνωρίζουμε ότι η χαμένη σήμερα πια επιγραφή, ήταν χαραγμένη σε τμήματα
σπολίων και οικοδομημένη κάποτε στην κλίμακα καθόδου στο Ναό.
Επιβεβαιώνεται η ύπαρξη μικρής αυλής στα νοτιοδυτικά του ναού.
Ενδιαφέρουσα αλλά ανεπιβεβαίωτη είναι η πληροφορία για την χρήση της
Κρύπτης ως εργαστήριο επί Τουρκοκρατίας. Μέχρι τις αρχές του 19ου αι. η
κρύπτη δεν έχει επιχωθεί εντελώς.
Η τοιχοδομία ήταν λιθοδομή με ζώνες από πλίωθους. Η πληροφορία για την
επιδιόρθωση της στέγης στην αρχή του 18ου αι. επιβεβαιώνεται και από
140
τεφτέρι του Ιστορικού Αρχείου. Το σπίτι που ήταν κτισμένο σε επαφή με τη

βόρεια πλευρά του Ναού χρησίμευε για κατοικία του ιμάμη.
Η ορθομαρμάρωση στο εσωτερικό του Ναού δεν καλύφθηκε ποτέ, όπως και οι
εντοίχιες ψηφιδωτές παραστάσεις. Η απόσπαση ψηφίδων από τα ψηφιδωτά,
η αφαίρεση μαρμάρινων θραυσμάτων από τις ορθομαρμαρώσεις και η
πώληση τους στους περιηγητές ήταν μία κερδοφόρα συνήθεια του ιμάμη.
Οι πληροφορίες για τον τάφο μεταφέρουν την ασάφεια και τις παραδόσεις
των πιστών για την ταφή του Αγίου Δημητρίου. Ο χώρος του τάφου ήταν
μικρός και σκοτεινός, αλλά η πλάκα είχε επάνω πολλά αφιερώματα.
Η τελευταία μαρτυρία για την ανάβλυση του μύρου το 1489 επιβεβαιώνει την
χρονολογία μεταροπής σε τζαμί. Η λατρεία του Αγίου Δημητρίου δεν έσβυσε
στην περίοδο της Τουρκοκρατίας, αλλά μεταφέρθηκε στον χώρο του τάφου
όπου ανάβονται κεριά, διατηρείται το καντήλι αναμμένο και οι πιστοί
έρχονται για προσκύνημα.
Α γ ί α Θεοδώρα: Λίγες αλλά ενδιαφέρουσες είναι οι πληροφορίες για τον

μεταβυζαντινό Ναό, ο οποίος δεν σώζεται και για τον οποίο δεν υπάρχουν
πολλά στοιχεία. Η Μονή είναι σημαντική, τουλάχιστον τον 17ο αι., οπότε
έχει μεγάλο αριθμό μοναχών.
Η Βασιλική που κτίσθηκε μετά το 1620 είναι μεγαλοπρεπές κτίσμα με
παρεκκλήσιο για τον τάφο της Αγίας, όπου φυλάσσεται το λείψανο της.
Α γ ι ο ς Μηνάς: Η πληροφορία ότι ο Αγιος Μηνάς είναι ενοριακός ναός από

τους κυριότερους στη Θεσσαλονίκη επιβεβαιώνει τη χρήση του μνημείου από
τους Χριστιανούς στη διάρκεια της Τουρκοκρατίας.
Ενισχύεται η ένδειξη για την καταστροφή του Ναού από πυρκαγιά το 1770.
Διαπιστώνεται ότι ο γνωστός παλαιοχριστιανικός άμβωνας του Ναού δεν
χρησιμοποιήθηκε σε όλες τις φάσεις της εκκλησίας και μεταφέρθηκε μέσα
στο Ιερό μετά την ανοικοδόμηση του 1852.
Α γ ι ο ς Παντελεήμων: Όλες οι μαρτυρίες συνηγορούν στην άποψη για την

αρχική αφιέρωση του Ναού αυτού στον Άγιο Παντελεήμονα. Αναθεωρείται η
άποψη ότι πρόκειται για μία νέα τυχαία ονομασία, όταν το μνημείο
αποδόθηκε πάλι στην χριστιανική λατρεία. Τίθεται και πάλι προς έρευνα ο
εντοπισμός της θέσης της Μονής της Περιβλέπτου του κυρ Ισαάκ.
Α γ ί α Σοφία: Με τις πληροφορίες των περιηγητών για την περιοχή γύρω από
τ ο Ναό, η οποία καταστράφηκε από την πυρκαγιά του 1890, επιβεβαιώνεται η
141
διατήρηση του θρησκευτικού, πνευματικού αλλά και δημόσιου κέντρου του

συγκροτήματος και σε όλη την εποχή της Τουρκοκρατίας. Τα λείψανα από το
συντριβάνι ή κρήνη, που αναφέρουν οι περιηγητές εντοπίσθηκαν πρόσφατα
και ανασκαφικά. Το Νυμφαίο-Βαπτιστήριο στη νότια πλευρά με την κρήνη
του πρέπει να ήταν από πολύ καιρό ήδη καταχωσμένο.
Μαρτυρείται μία άγνωστη ως τώρα επιδιόρθωση της στέγης. Πιθανόν δεν
ήταν όλες οι όψεις του Ναού επιχρισμένες επί Τουρκοκρατίας. Το δυτικό
τουρκικό προστώο επεκτεινόταν και μέ ένα επιπλέον τόξο μπροστά στον
βορειοδυτικό πύργο πριν από την τουρκική ανακαίνιση στις αρχές του 20ου
αι. Χαράκτη τουρκική επιγραφή στις βαθμίδες της στοάς αποτελούσε οδηγό
διαστάσεων για την ανέγερση των τουρκικών δημόσιων κτηρίων.
Ο ένας από τους άμβωνες ίσως προερχόταν από παλιοχριστιανικό ναό της
δυτικής Θεσσαλονίκης.
Τα εντοίχια ψηφιδωτά στον τρούλο και στην αψίδα του Ιερού δεν είχαν
επιχρισθεί, εκτός από την μορφή του Χριστού στην κορυφή του τρούλου, η
οποία είχε καλυφθεί με επιγραφή από το Κοράνι.Σημειώνεται και εδώ
αφαίρεση και πώληση ψηφίδων.
Στις γνωστές τοιχογραφίες προστίθενται και δύο,, χαμένες σήμερα,
παραστάσεις του Μυστικού Δείπνου και του Ευαγγελισμού, στο
παρεκκλήσιο, στα βόρεια προσκτίσματα του Ναού, που χρησίμευε για
κατοικία του χότζα την εποχή της Τουρκοκρατίας.
Αχειροποίητος: Δεν έχει προσεχθεί ως τώρα μια σημαντική λεπτομέρεια

στην γαλλική μετάφραση του κειμένου του Ιγνατίου, η οποία έχει παραλειφθεί
από την ελληνική μετάφραση. Η λεπτομέρεια αυτή είναι μία διαφορετική
μαρτυρία από την πληροφορία του Ι.Αναγνώστη, για τέσσερις καθολικούς
ναούς. Ο Ιγνάτιος απαριθμεί τέσσερις, ανάμεσα στους οποίους και την
Αχειροποίητοκαι προσθέτει πως υπήρχαν και πολλοί άλλοι. Το θέμα των
καθολικών ναών πρέπει να ξαναερευνηθεί και ίσως οι παλαιότερες απόψεις
πρέπει να αναθεωρηθούν.
Διαπιστώνεται η ύπαρξη τουρκικής επιγραφής του 1673 στο μιναρέ, η οποία
είναι σήμερα χαμένη και το κείμενο της σώζεται μόνον από την περιηγητική
πληροφορία.
Η άποψη ότι η εκκλησία ήταν αρχικά αρχαίος ναός αφιερωμένος στη
Θερμαία Αφροδίτη, που είχε έτσι κι αλλιώς απορριφθεί από την έρευνα,
αποδείχθηκε και από τις πρόσφατες ανασκαφές ως αβάσιμη.
Οι κίονες και τα κιονόκρανα του Ναού ήταν χρωματισμένα επί
Τουρκοκρατίας.
142
Οι πολλές επεμβάσεις και καταστροφές στην δυτική πλευρά δεν κάνουν

δυνατή μία διαπίστωση της μαρτυρίας για πολλούς εντοιχισμένους
κίονεςστην δυτική πλευρά. Επιβεβαιώνεται η ύπαρξη εξωνάρθηκα στο Ναό.
Επιβεβαιώνεται ακόμη η κάλυψη της στέγης με μολύβι.
Οι τοιχογραφίες ήταν επιχρισμένες, μερικά από τα ψηφιδωτά στα τόξα ήταν
ορατά, αλλά δεν πρέπει να είχαν διατηρηθεί ψηφιδωτά στους τοίχους.
Μονή Βλατάδων: Οι πληροφορίες των περιηγητών για τη Μονή Βλατάδων

επιβεβαιώνουν την άποψη, που βασίζεται σε αρχαιολογικές μαρτυρίες, ότι η
χρήση της από τους Τούρκους δεν ήταν μακρόχρονη.
Ένα νέο στοιχείο είναι το γεγονός ότι η επικράτηση της παράδοσης για την
προδοσία των μοναχών κατά την άλωση της πόλης διαπιστώνεται μόνον από
τις αρχές του 18ου αι. και ύστερα, όταν η επιρροή της Μονής και των
μοναχών στην πόλη δεν είναι πια ιδιαίτερασημαντική.
Νέα Παναγία: Η μοναδική περιηγητική πληροφορία μας δίνει όσα
στοιχεία έχουμε για το κτήριο και για την καταστροφή του από πυρκαγιά
γύρω στα 1690. *
Ενδιαφέρουσες είναι ακόμη οι μαρτυρίες για την εξαγορά της άδειας από
τους Τούρκους, καθώς και για τον τρόπο, που χρησιμοποιήθηκε ώστε να γίνει
γρήγορα η ανοικοδόμηση.
Παναγία Χαλκέων: Διαπιστώνεται ότι ο Ναός έχει ερειπωθεί και

εγκαταλειφθεί από τα μέσα του 19ου αι. και ακόμη ότι ο νότιος τρούλος του
νάρθηκα και η ανωδομή της νότιας πλευράς πρέπει να είχαν καταστραφεί
λίγο καιρό πριν.
Ενισχύεται ή άποψη ότι η Παναγία Χαλκέων είναι από τους πρώτους ναούς
που αποσπούν οι Τούρκοι από τους Χριστιανούς, λίγο καιρό μετά την άλωση.
Προφήτης Ηλίας: Επισημαίνεται ότι η σημερινή αφιέρωση του Ναού έγινε

κάτω από επίδραση της θεωρίας του Texier ότι η ονομασία Sarali Djamisi
βασίζεται στην παραφθορά του ονόματος του Προφήτη Ηλία. Η άποψη αυτή
είχε επικρατήσει και στον περασμένο αιώνα.
Αναφέρεται επιγραφή του 13ου αι., που σήμερα έχει χαθεί, η οποία όμως δεν
αποτελεί αποδεικτικό στοιχείο για το Ναό.
Η πληροφορία για τουρκική πρόχειρη στοά στα δυτικά στα μέσα του 19ου αι.
αποτελεί ένδειξη για την καταστροφή του βυζαντινού περιστώου πριν από
αυτή την εποχή.
143
Ροτόντα: Η παλαιότερη αναφορά στο Ναό διασώζει την αρχική του

ονομασία και αφιέρωση στους Αγίους Ασωμάτους.
Οι πληροφορίες για οικοδομικές λεπτομέρειες, όπως οι υπόγειοι χώροι στις
εξέδρες του παλαιοχριστιανικού περιβόλου, το οπαίο, τα φρεάτια στο
δάπεδο, οι σκάλες ανόδου στην στέγη αποδείχθηκαν σωστές με τις
ανασκαφικές και ερευνητικές εργασίες στο μνημείο.
Τα ψηφιδωτά παραμένουν και εδώ ακάλυπτα και μόνον τουρκική επιγραφή,
με απόσπασμα από το Κοράνι καλύπτει την μορφή του Χριστού στην κορυφή
του τρούλου, όπως και στην Αγία Σοφία. Διαπιστώνεται και εδώ αφαίρεση
και πώληση ψηφίδων από τους Τούρκους. Σύμφωνα με τις μαρτυρίες
ενισχύεται η πιθανότητα να υπήρχε και δεύτερος μονολιθικός άμβωνας στο
μνημείο.
Η αναφορά του Leake για την τοιχογραφία της Ανάληψης, με το Χριστό σε
δόξα, στο τεταρτοσφαίριο της αψίδας του Ιερού, δεν θεωρείται πιθανή,
ωστόσο μπορεί να υποτεθεί ότι έχει καλυφθεί με επίχρισμα μετά την
επίσκεψη του στη Θεσσαλονίκη το 1806-1807.
Υπαπαντή: Υπάρχει μία μοναδική μαρτυρία για το ξυλόγλυπτο τέμπλο του

1841, η οποία δεν προσθέτει κανένα νέο στοιχείο.
Καθολικός Ναός: Νέο στοιχείο αποτελεί η μαρτυρία ότι οι Καθολικοί

ανέθεσαν και σε άλλους ειδικούς τον σχεδιασμό της νέας εκκλησίας τους. Το
όνομα του Αββά Douillard δεν αναφέρεται αλλού και τυχόν προσχέδια του
για το Ναό δεν έχουν δημοσιευθεί
Άγ.Δημήτριος-Μητρόπολη: Η γνώση μας για το μνημείο βασίζεται

κυρίως στις αναφορές των περιηγητών. Όπως επισημάνθηκε ήδη η σημασία
των πληροφοριών αυτών αναγνωρίστηκε ήδη από τον περασμένο αιώνα και τις
χρησιμοποίησαν αρκετοί ερευνητές.
Λγ.Νικόλαος Τρανός: Η μοναδική πληροφορία, αυτή του Miller, είναι

γνωστή λόγω των Ειδώλων από παλαιότερα. Ωστόσο, ως τώρα δεν έχει
διαπιστωθεί η κατάληξη των μαρμάρων, τα οποία απέμειναν στη
Ναός Αγίου Γεωργίου: Αν μπορούσε κανείς να βασισθεί στην παράδοση

που αναφέρει ο Lucas για το Ναό αυτόν, τότε θα έπρεπε να προστεθεί ένας
ακόμη Ναός του Αγίου Γεωργίου σττους ήδη γνωστούς ή να υποτεθεί ότι
144
πιθανόν πρόκειται για την εκκλησία στα ανατολικά της πόλης, που
αναφέρεται από τον Καμενιάτη.
Συναγωγές: Τα στοιχεία που δίνονται από τους περιηγητές ενισχύουν τις

πληροφορίες από άλλες πηγές για τον μεγάλο αριθμό των συναγωγών στην
πόλη.
Προστίθεται η μαρτυρία για μία συναγωγή με κλίμακα καθόδου, στην κάτω
πόλη, χωρίς ωστόσο να διευκρινίζεται με μεγαλύτερη ακρίβεια η θέση της.
Τζαμιά: Παρέχονται σύντομες πληροφορίες για τζαμιά, εκτός αυτών που

υπάρχουν ακόμη, τα οποία έχουν συντηρηθεί και ερευνηθεί.
Τεκές Μεβλεβήδων: Οι γνώσεις μας για τον τεκέ αυτόν βασίζονται

αποκλειστικά στις περιγραφές των περιηγητών και σε ελάχιστες παλαιές
φωτογραφίες. Οι πληροφορίες αφορούν μόνον στο λατρευτικό κτήριο και στην
διακόσμηση του.
Τα κείμενα που συμπεριελήφθηκαν στην έρευνα αυτή αποτελούν

ασφαλώς ένα γοητευτικό ανάγνωσμα, καθώς περιέχουν πληθώρα περιγραφών,
διασκεδαστικών λεπτομερειών, απίθανων μύθων και παραδόσεων -ενίοτε
φρικιαστικών. Ωστόσο, ακόμη και στις πιο απλοϊκές αφηγήσεις των
περιηγητών υπάρχουν εν σπέρματι σημαντικές πληροφορίες, οι οποίες σε
συνδυασμό με τις πιο πλήρεις και ειδικές, όπως π.χ. του Texier, θα
αποτελέσουν βοήθημα για την σύγχρονη έρευνα. Είναι απαραίτητο όμως να
διαχωρίζονται προσεκτικά τα στοιχεία εκείνα που πραγματικά προσφέρουν
στην επιστήμη από τις περιγραφές που θα μπορούσαν να περιληφθούν σε
συλλογές ταξιδιωτικών εντυπώσεων ή σε διάφορα λευκώματα.
Από την όλη έρευνα διαπιστώθηκε ακόμη ότι τελικά οι πληροφορίες
που εμπεριέχονται στις περιγραφές των περιηγητών είναι ιδιαίτερα πολύτιμες
για την μελέτη όχι μόνον των γνωστών και μεγάλων μνημείων, αλλά κυρίως
για όσα είναι σχετικά μικρά σε μέγεθος, όπως π.χ. ο Άγιος Παντελεήμονας ή
Μονή Βλατάδων. Τα στοιχεία αυτά μπορούν συνεπώς να ληφθούν υπόψη στην
κάθε είδους μελέτη των μνημείων, είτε πρόκειται για ιστορική έρευνα, είτε
για ανασκαφικές ή αναστηλωτικές εργασίες.
ΠΙΝΑΚΕΣ
I
πίν. Ι. Χάρτης της Θεσσαλονίκης, 1898

από Meyer's Reisebücher
πίν. Π. Ναός Αγίας Αικατερίνης
II]
ANClF.NÏ ÇHUnCH OF IME 13 HPU5TL6S, SALONICI.
πίν. III. Ναός Αγίων Αποστόλων

κάτοψη, άποψη από τα δυτικά -σχέδιο της Μ .A.Walker (53), 1860
•"Ve TJW«.
'ΐ
"*&&•
=4--H ni
*1
"m
It
·;.'# "%"~ V
^ T
V"C Î / :
^~'Wì$t.
's " ft?, ί
·" ' * * " £

-«*- > . - *
* " J«
-
- -•' ' •*" *
V
>fel
πίν. IV. Ναός Αγίων Αποστόλων

όψη από βορειοανατολικά, ψηφιδωτό
-"li,
1
ι I '.'**.-
J. F
M
Ιίν. V. Ναός Αγίου Δημητρίου
κάτοψη, τομή, • I V* ι-
όψη από δυτικά '*M>
ψηφιδωτά
SR.
9
, · : • • % ;
•ΐ» ' i l
li-
L
"*• " i^" TI»
•S?
i f f ; 'Ai' ...
ir * *•?ι S
hJf
a'-ïï • ararci <L f ^ v - . ί r f "^ L J ' Ì .:
πίν. VI. Ναός Αγίου Παντελεήμονα

κάτοψη, τοιχογραφία Αγ.Ιακώβου
VII
vi
„*' If -~PU4r-i
ft it
1J Ä ?•¥>-
Λ · - i·
Tun MosQUii OF ST. SOPHIA.

t Afler the ςιΐΛΐ firt of ifyi. ι
πίν. VII. Ναός Αγίας Σοφίας

άποψη από δυτικά, από G.F.Abbot (68), μετά το!891
** Î
Vili
:·*.
ff!*
-• . Α Α * „ Ι . «aoï/- -**.*,·
•*»
•Î
-tf
J
J »
Λ
f
r#
:4t
.'ν / .
» f
7 '
*ι
ι
ι
it
i
I
I • —
I
• 1 1.
• !• Γ'
:ii - _ 4,
,.*,. i i -- l1 -, . I •• "T '
ir*
•s- .*'
1 ', ' ' ·- Ι Ϊ
-I>
πίν. VIII. Ναός Αγίας Σοφίας

όψη από ανατολικά, ψηφιδωτά στον τρούλο
πίν. IX. Ναός Αγίας Σοφίας
φωτογραφία μετά το βομβαρδισμό του 1940, Αρχείο Μουσείου Μπενάκη
δυτικό προστώο και είσοδος, μετά το 1891, Γερμανικό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο
-ρ j j i Ι 'Γ fi ' " !
• - •
ι· »
1
J^
!>:· 1 ^ '
•\ïV"-tf
fi
πίν. Χ. Ναός Αχειροπονήτου

κάτοψη, όψη από ανατολικά
όψη από νοτιοδυτικά
J·«''
ψηφιδωτά, τουρκική επιγραφή 1431
XI
öllOil KDlrll
»s-, • l l j f i s f ï i , -
*if· , • - -" -ίΐ_-»» ·ι*>

Sii •.VriP.^s'-H*
»* i l
;*
•*fc*Vr
ι- -ι-" ^-.-»""i'sv'if * Γ ΐ ΰ ί ί
πίν. XI. Μονή Βλατάδων

Κάτοψη, όψη από νοτιοδυτικά, τοιχογραφία
*^*^ •? A . *y r-fc
. ; • · € • * ; ·? -"•
' j-* - " . S 3 ! >'Λ "i , .',^J!i ι
πίν. XII. Ναός της Παναγίας Χαλκέων

Κάτοψη, όψη από δυτικά, τοιχογραφία στην αψίδα
XIII
πίν. XIII. Ναός Προφήτη Ηλία

κάτοψη, όψη από νοτιοδυτικά
XIV
5«1?ιΟ 5 to 15 ?Q
3 O S <Q 1J 2o
πίν. XIV. Ροτόντα

κάτοψη: ρωμαϊκή εποχή, παλαιοχριστιανική εποχή, σύγχρονη εποχή
'•:•- .::a£&jaç?
ZIJV.T./IS4. C$f?tAA· d&$ ût&keâ.

cenitrt&li 4$IA> Sinon, Λ«*ώ«ί aêtttdÂtci e/i- z-ifvi'ttâ^ <pf/f& HH&'f- Jtxvi * ' Ä M S amé&<*&· rtP
πίν. XV. Ροτόντα

κάτοψη του R.Pococke (24), 1740
άποψη από δυτικά με το μιναρέ, την τουρκική κρήνη και δίπλα τον άμβωνα, από E.-M.Cousinéry (38)
XVI
πίν. XVI. Ροτόντα

όψη από ανατολικά, ψηφιδωτά τρούλου
ΜΕΡΟΣ 4ΕΥΤΕΡΟ
Κατάλογος λημμάτων περιηγητών

Τίεριηγητές
συγγραφέας Benjamin of Tudela χρόνος ταξ.

1161-2
12ος αι.
τίτλος The Itinerary of Rabbi Benjamin of Tudela

μετάφραση, σχόλια A.Asher
τόπος London έτος 1840 τόμ. 1 σελ. 49-50

εκδότης Asher, Α έκδοση γλώσσα πρωτότ. ισπανικά
χάρτες
εικόνες κείμενο χειρόγραφα: Bodleian 2,
Brit.Mus., Ρώμη, Βιέννη
1η εβρ.έκδ.:1543Κων/πολη
1η λατ. μετάφραση :1575
δρομολόγιο χερσαίο & με πλοίο από Σαραγόσσα Ισπανίας-Αγ.Τόπους/ Ιταλία, απασχόληση

Κέρκυρα, Πάτρα, Κόρινθο, Θήβα, Θεσσαλονίκη, Κωνσταντινούπολη, έμπορος,
Αιγαίο, Κύπρος, Λίβανος, Περσία, Ινδία. Επιστροφή μέσω Αιγύπτου. ταλίΐουδιστής
αναζήτηση δέκα χαμένων φυλών Ισραήλ
ενδιαφέροντα συνάντηση με Εβραίους σκοπός
προσκύνημα, μελέτη
εβρ.προβλημάτων
μνημεία
D Αγ.Αικατερίνη Π Αγ.Μηνάς Π Μονή Β λ α τ ά δ ω ν Π Ροτόντα
D Αγ. Απόστολοι D Αγ.Παντελεήμων Π Ναός Παναγίας , [3 Συναγωγές DOther...
Π Αγ.Δημήτριος Π Αγ.Σοφία Π Π α ν α γ ί α Χαλκέων D Τεκές Μεβλεβήδων
Π Αγ.Θεοδώρα Π Αχειροποίητος Π Προφήτης Η λ ί α ς Π Τουρκικά
περιγραφή
"The town of Salunki is distant two days journey by sea, it was built by king Seleucus, one of the four greek nobles
who rose after Alexander, is a very large city and contains about five hundred Jewish inhabitans. The rabbi R.Sh'muel
and his children are eminent scholars and he is appointed provost of the resident Jews by the kings command. His son
in law R.Shabthai, R.Eliiah and R.Mikhael also reside there. The Jews are much oppressed in this place and live by
the exercise of handicrafts."
"Μετά από ταξίδι δύο ημερών φθάνουμε στη Θ., την οποία έκτισε ο βασιλιάς Σέλευκος, ένας από τους τέσσερις
διαδόχους του βασιλιά Αλέξανδρου. Είναι μεγάλη πόλη με πεντακόσιους περίπου Ιουδαίους,
συμπεριλαμβανομένου του αρχιραβίνου Σαμουήλ και των γιων του, οι οποίοι είναι λόγιοι. Ο Σαμουήλ είναι
διορισμένος από το βασιλιά (Μανουήλ Α' Κομνηνό) ως επικεφαλής των Ιουδαίων. Εκεί υπάρχουν επίσης ο
ραβίνος Σαμπετάι, ο γαμπρός του, ο ραβίνος Ηλίας και ο ραβίνος Μιχαήλ. Οι Ιουδαίοι ζουν από την
καλλιέργεια του μεταξιού, αλλά υφίστανται καθεστώς καταπίεσης 103
103
Είναι πιθανό να υφίσταντο βαριά, κρατική φορολογία' βλ.σχετικά την Εισαγωγή"
παρατηρήσεις
Βλ. Βενιαμίν εκ Τουδέλης, Το βιβλίο των ταξιδιών στην Ευρώπη, την Ασία και την Αφρική 1159-1173,
Εισαγωγή-σχόλια: Κ.Μεγαλομμάτης-Α.Σαββίδης, μετάφραση: Φ.Βλαχοπούλου, Αθήνα 1994, όπου και σχετική
βιβλιογραφία. Στη σ.64 για Θεσσαλονίκη, από κει και η παραπάνω μετάφραση.
Βλ. Kai:Van der Vin, J.P.A., Travellers to Greece and Constantinople, vol.II, Leiden 1980, 527-533.
Βλκαι: Σιμόπουλος, Κ., Ξένοι ταξιδιώτες στην Ελλάδα, τ.Α', 333μ.Χ.-1700, Αθήνα 1984,217 κ.ε., ειδικά σ.224.
Βλ.και: Adler, Ε.-Ν., ed., Jewisch Travellers, London 1930, 38-6
Τΐεριημητές
συγγραφέας Ιγνάτιος ο εκ Σμολένσκ χρόνος ταξ.

1405
15ος αι.
τίτλος Οδοιπορικό του Ιγνατίου Σμολνιάνιν (του εκ Σμολένσκ)

σε: Λάσκαρις, Μ.Θ., Ναοί και μοναί Θεσσαλονίκης το 1405 εις το οδοιπορικόν του εκ Σμολένσκ
Ιγνατίου, Τόμος Κ.Αρμενοπούλου, ΕΕΣΝΟΕ 6 (1952), 315-344
και Itinéraires russes en orient traduits pour la Société de l'Orient latin par Mme B.de Khitrowo
τόπος Genève έτος 1889 τόμ. 1,1 σελ. 128-157
εκδότης Guillaume Fick, J. έκδοση 1 γλώσσα πρωτότ. ρωσικά
χάρτες
εικόνες κείμενο χειρόγραφο
διασώθηκε σε μεταγενέστερα
χειρόγραφα 15ου-19ου αι.
σε ρωσικές βιβλιοθήκες
δρομολόγιο Μόσχα, Κωνσταντινούπολη, Σινώπη, Θεσσαλονίκη, Άγιο Όρος απασχόληση

(το ταξίδι ξεκινάει το 1389, μένει στην Κωνσταντινούπολη ως το 1391,
μονάχος
άγνωστο τι γίνεται ως το 1405, όταν επισκέπτεται τη Θ. & το Α.Ο.)
ενδιαφέροντα θρησκεία, ναοί, μονές
σκοπός
εκκλ. αποστολή στην
Κων/πολη
μνημεία
D Αγ.Αικατερίνη Π Αγ.Μηνάς ΚΙ Μονή Β λ α τ ά δ ω ν ΚΙ Ροτόντα
Π Αγ. Α π ό σ τ ο λ ο ι D Αγ.Παντελεήμων Π Ναός Π α ν α γ ί α ς ? Π Συναγωγές ΚΙ Other...
ΚΙ Αγ.Δημήτριος Κ! Αγ.Σοφία D Π α ν α γ ί α Χαλκέων Π Τεκές Μεβλεβήδων
ΚΙ Αγ.Θεοδώρα ΚΙ Αχειροποίητος D Προφήτης Η λ ί α ς Π Τουρκικά
περιγραφή
Κατά λέξη μετάφραση από τα ρωσσικά:
Έ ν έτει 6913 Ιγνάτιος ο Σμολνιάνιν ευρέθη εν Θεσσαλονίκη και προσεκύνησε τον Άγιον Δημήτριον και την
ΑγΙαν θ ε ο δ ώ ρ α ν την μυροβλήτιδα και έλαβεν εκ του αγίου μύρου αυτών και περιηγήθη τα θαυμαστά
μοναστήρια. Είναι δε ταύτα: Εις τους Βλατάδες, και Ισαάκ, Λατόμου, Ακαπνίου, Νέα Μονή,
Φιλοκάλου, ΜετόχιονΧορτιάτοΌ, Πρόδρομος, Παντοδύναμος, Γοργοεπήκοος. Καθολικοί δε ναοί:
Αγία Σοφία, Μητρόπολις, Αχειροποιητοςκαι Άγιοι Ασώματοι. Η δε πόλις αύτη ήτο λίαν θαυμαστή."
Η γαλλική μετάφραση, για Θ. σ.147:

"En l'année six mille neuf cent treize, Ignace de Smolensk vint à S. & adora saint Dimitri & sainte Theodora,
dont les reliques exhalent une huile odorante, & prit de leur sainte huile. Et il visita les merveilleux couvents qui sont:
Bibliotadès & Isaac Elathon Apoknia, & Simoni, Philocalos, lamétochiede Khortiat, Prodrome,
Pontodinamos, Gorgoniko. Les cathédrales sont: Sainte Sophie, lamétropole, Akhironitie, les Saints
Anges & beaucoup d'autres. Quant à la ville, elle est fort belle."
Στο άρθρο του Μ.Θ.Λάσκαρι, σχολιασμός για τους αναφερόμενους ναούς και μονές: σ.310-333, για τον Ιγνάτιο
και το έργο του σ.315-318, όπου και προγενέστερη βιβλιογραφία. Υπάρχει αμφιβολία άν τα κεφάλαια για τη
Θεσσαλονίκη και το Άγιο Όρος γράφτηκαν πράγματι απ'αυτόν.
Βλ. Kai:Van der Vin, J.P.A., Travellers to Greece and Constantinople, vol.II, Istanbul 1980, 598-599.
Βλ.και: Σιμόπουλος, Κ., Ξένοι ταξιδιώτες στην Ελλάδα, τ.Α', 333μ.Χ.-1700, Αθήνα 1984, 255-264 (Κων/πολη)
Βλ.και: Russian Travellers to the Greek World (12th-first half of the 19th α), Moskau 1995, 8,19-20,43
Τίεριηνητές
LZZI
συγγραφέας Ζώσιμος, διάκονος χρόνος ταξ.

1419-1421
15ος αι.
τίτλος Vie et pèlerinage du diacre Zosime

στο Itinéraires russes en Orient traduits pour la Société de l'Orient Latin par Mme B.De Khitrowo

χάρτες
16ου αι. στη
Bibl.Impériale, Fonds
Tolstoy, XVII,Q,n°76
δρομολόγιο Μόσχα, Κίεβο, Κωνσταντινούπολη, Άγ.Όρος, Θεσσαλονίκη, Χίος, απασχόληση

Πάτμος, Ιερουσαλήμ μοναχός στη Μονή
Αγ.Σεργίου
ενδιαφέροντα θρησκεία, εκκλησίες
σκοπός
προσκύνημα
μνημεία
D Αγ. Αικατερίνη Π Αγ.Μηνάς Π Μονή Βλατάδων D Ροτόντα
Π Αγ. Απόστολοι Π Αγ.Παντελεήμων Π Ναός Π α ν α γ ί α ς « Π Συναγωγές Π Other...
ΚΙ Αγ.Δημήτριος Π Αγ.Σοφία Π Π α ν α γ ί α Χαλκέων Π Τεκές Μεβλεβήδων
ΚΙ Αγ.Θεοδώρα Π Αχειροποίητος Π Προφήτης Η λ ί α ς DΤουρκικά
περιγραφή
Για Θ., σ.208-209:
""Ayant reçu la bénédiction des moines de la Montagne Sainte, j'allai à S. par terre, & le Christ m'accorda la grâce de
voir & d'adorer le tombeau de son saint & grand martyr Dimitri & de sainte Théodore religieuse, du pied gauche
de laquelle l'huile sainte découle incessamment, comme d'une source, & remplit pendant toute l'année le vase placé
à côté; on ôte ses vêtements qui sont comme imbibés de cette huile sainte & les chrétiens orthodoxes se les partagent
entre eux comme bénédiction, tandis qu'on lui en met de nouveaux. Elle est couchée comme vivante & a été novice
dans le couvent Le Christ m'a donc accordé la grâce de voir & d'adorer tout cela.
A mes désirs vint s'en ajouter un nouveau: j'éprouvai l'envie de voir la sainte ville de Jérusalem, où Notre Seigneur
Jésus-Christ souffrit la Passion pour nous sauver, & d'adorer son Tombeau vivifiant. Et, ayant reçu la bénédiction du
métropolitain de S., le Seigneur Jean & Simeon, qui s'embarquait alors à bord d'un vaisseau, nous naviguâmes
plusieurs jours."
1η έκδοση: Narrations du peuple russe (en russe) publiées par J.-P.Sakhaharov, St-Petersbourg 1849, τ.ΙΙ, 60-69,
βασισμένη σε δύο, χαμένα σήμερα, χειρόγραφα του 17ου αι.
Ανήκει στην κατηγορία των Ρώσων μοναχών που ταξιδεύουν για προσκύνημα κι έτσι επισκέπτεται τους δύο
προσκυνηματικούς ναούς της Θ.
Βλ.και: Russian Travellers to the Greek World (12th-first half of the 19th α), Moskau 1995, 8,44
Τΐεριηγητές
συγγραφέας Schiltberger, Johann χρόνος ταξ.

1427
15ος αι.
τίτλος The Bondage and Travels of Johann Schiltberger in Europe, Asia, and Africa 1396-1427
transi. J.Buchan Telfer, notes P.Bruun
(γερμανική έκδοση: Reisebuch nach der Nürnberger Handschrift
hrsg.v.K.-F.Neumann, Heidelberg 1859 &hrsg.v..V.Langmantel, Tübingen 1885,53)
τόπος London έτος 1879 τόμ. 1 σελ. 39, 145-6

εκδότης Hackluyt, Sa. έκδοση 1η αγγλ. γλώσσα πρωτότ. γερμανικά
χάρτες
εικόνες κείμενο 4 χειρόγραφα β'μισό
15ου αι.: Nürnberg,
Heidelberg,Donaueschin
gen, Sankt Gallen
δρομολόγιο από Κωνσταντινούπολη, Θεσσαλονίκη, Αδριανούπολη, Μ.Ασία απασχόληση

Ασαφές είναι αν επισκέπτεται τη Θ. επιστρέφοντας στη Γερμανία ή
προηγουμένως σε ταξίδι το 1423 με πλοίο για την Αίγυπτο στρατιώτης
ενδιαφέροντα αναγκαστική παραμονή στην Κων/πολη, όπου κατέφυγε το 1426, μετά την απόδραση του από αιχμαλωσία από τους Τούρκους στη
μάχη της Νικόπολης (στο Δούναβη) το 1396 σκοπός
αρχικά: συμμέτοχη
σε σταυροφορία
μνημεία
Π Αγ. Α ι κ α τ ε ρ ί ν η Π Αγ.Μηνάς Π Μονή Β λ α τ ά δ ω ν Π Ροτόντα
Π Αγ. Α π ό σ τ ο λ ο ι D Αγ.Παντελεήμων Π Ναός Π α ν α γ ί α ς ;• Συναγωγές Π Other...
ΚΙ Αγ.Δημήτριος D Αγ.Σοφία D Π α ν α γ ί α Χαλκέων D Τεκές Μεβλεβήδων
Π Αγ.Θεοδώρα Π Αχειροποίητος D Προφήτης Η λ ί α ς Π Τουρκικά
περιγραφή
"There is also a large city by the White Sea in Greece, and it is called Salonikch,(2) and in this city lies Saint
Sanctiniter, from whose grave oil flows.+ Ç) In the middle of the church there is a well, and on his day the well is full
of water, but it is dry on every other day in the year. I have been in this city."
"+ The miracle of the exudation of oil from the body of Demetrius, is related by Nicetas,i,7,193, Edit., Paris. The similarity in the
statements made by the Bavarian and by Nicetas leave no room whatever for doubting that this is the correct name of the Saint, and
not that of Theodora, as given by a transscriber's error in the Anagnosta, De excidio Tnessalonicensis.H.
O.-Tnis town, given up in 1403 by Souleiman, son of Bajazet, to the Greeks, was by them sold, in 1423, to the Venetians, who
would undoubtedly have taken all necessary measures for putting it into a state of defence and supplying it with provisions,...
(3) -Hammer observes that Schiltberger confirms the story told of StDemetrius, and not of St..Theodora, as erroneously related in
Anagnosta's De Thessalonicensis excidio narratio, the fact being, that the tomb of St.Tneodora was close to that of StDemetrius,
from whose foot flowed the oil which was collected annually, and distributed to all believers (pout.Rouss.loud. ,47).
Prof.Grigorovitch tells us that the well is still shewn beneath the floor of the church, but he was unable to certify that the miracle
continued to be operated."
Βλ. σ. 145-146, σημ. 2 του Bruun για δρομολόγια-ταξίδια του Seh.: αποφεύγει να μιλήσει καθαρά γι' αυτό το
ταξίδι με βενετικό πλοίο, που σταμάτησε στη Θεσσαλονίκη, καθώς είχε προηγηθεί ταξίδι του προσκυνηματικό
στα ιερά μέρη των Μουσουλμάνων, καθώς είχε ασπασθεί τη μωαμεθανική θρησκεία!
Βλ. KaiVan der Vin, J.P.A., Travellers to Greece and Constantinople, vol.II, Istanbul 1980,676-679
Βλ.και: Σιμόπουλος, Κ., Ξένοι ταξιδιώτες στην Ελλάδα, τ.Α', 333μ.Χ.-1700, Αθήνα 1984, 272 κ.ε., όπου η
αναφορά είναι ελλιπής και δίνεται χρονολογία ταξιδιού το 1527.
"Περιηγητές
ΓΖΖΙ
συγγραφέας Cyriac of Ancona χρόνος ταξ.

1431
15ος αι.
τίτλος Αντίγραφο χειρογράφου του έργου του F.Sacalamonti για τη ζωή του Κυριακού Αγκωνίτη
σε: Vickers, Μ., Cyriac of Ancona at Thessaloniki, BUGS 2 (1976), 75-82
τόπος έτος τόμ. σελ.

εκδότης έκδοση γλώσσα πρωτότ. λατινικά
χάρτες
Treviso,Biblioteca
Capitolare, MS.1.138
έκδοση: G.Colucci, 1792
δρομολόγιο από Αδριανούπολη, Φιλίππους, Θεσσαλονίκη απασχόληση

συστηματική περιήγηση Ελλάδας, Μ.Ασίας
έμπορος
ενδιαφέροντα μνημεία, επιγραφές, χειρόγραφα

σκοπός
καταγραφή μνημείων,
συλλογή χειρογράφων
μνημεία
Π Αγ. Α ι κ α τ ε ρ ί ν η D Αγ.Μηνάς Π Μονή Β λ α τ ά δ ω ν • Ροτόντα
D Αγ.Απόστολοι Π Αγ.Παντελεήμων D Ναός Π α ν α γ ί α ς ; • Συναγωγές ΚΙ Other...
ΚΙ Αγ.Δημήτριος Π Αγ.Σοφία Π Π α ν α γ ί α Χαλκέων • Τεκές Μεβλεβήδων
D Αγ.Θεοδώρα Π Αχειροποίητος D Προφήτης Η λ ί α ς • Τουρκικά
περιγραφή
f.52r Exinde vero per seras se statini ad Thessalonicam contulit/antiquam Macedoniae atque nobilissimam ad mare
urbem, in/ qua primum egregia inter ampüssimae civitatis monumento/ vidit medio in foro Pauli Aemilii nostri
mirificum arcum/ et dirruptum/ Dianae templum, ex quo marmoreae in epistiliis/ statuae deorum quam plurimae
conspectantur; vidit et nostrae/ religionis sacras plerasque ornatissimas aedes, in quis/ potissimum inspectare placuerat
nobilissimum Demetrii/ trophaeofori martvris delubrum. Viderai enim insuper/ antiqua ex Lysimaco turritaque cocto
de latere moenia,/ eiusque et aliorum heroum poetarumque epigrammata; et in/ tripode Musarum apud Heliconem olim
posito de Homeri/Hesiodique tempore mentio non vulgaris habetur. Ibi/etenim libros plerosque Graecos sacros
gentilesque emit,/et per birremem apud Chium ad Andreolum suum transnüsit/Exinde per Adrianopolim se iterum ad
Calliepolim contuht,/ubi acceptis ex Ancone litteris novit, Martino V maximo/pontifice defuncto. Eugenium III
optimum sibi successorem/V Non.Martìas creatum esse.
σ. 76: "The 'temple of Diana', with its marble statues of deities on the epistyle is immediately recognizable as the monument
known as 'Les Incantadas'.. .Another arch must be meant-one that disappeared at some time between Cyriac's visit and those of
more recent travellers, for none of the latter refer to it.. .It is probably more realistic to assume that Cyriac was misinformed..."
σ.78: "The 'nobilissimum Demetrii trophaeofori martyris delubrum' which stands just to the north of the area of the Forum was
the metropolitan church of T. in 1431..."
σ.78-79: "References to the walls of the city 'brickbuilt and turreted'.. .There are no inscriptions referring to the king Lysimachus
extant in T.today.. .Perhaps Cyriac saw one of these, or another that has since disappeared.
Πολύ συνοπτική περιγραφή. Πρόβλημα αποτελεί το θριαμβικό τόξο του Αιμιλίου Παύλου και η απόδοση των
τειχών στον βασιλέα Λυσίμαχο.
Το ότομο οδοιπορικό του κάηκε το 1514, σώθηκαν μόνον αποσπάσματα, που είχαν αντιγραφεί.
Βλ. και: Μάνη Πολιτιστικό οδοιπορικό 1993-1994, Περιηγητές στη Μάνη 15ος-19ος αι., Αθήνα 1994, σ.23
περιηγητές
συγγραφέας Angiolello, degli, GiovannLMaria χρόνος ταξ.

1470
15ος αι.
τίτλος Πως περιγράφει την Μακεδονία κατά το 1470 ο Gio.M.Degli Angiollelo

σε:Μέρτζιου, Δ.Κ., Μημεία Μακεδόνικης Ιστορίας, Θεσσαλονίκη 1947, 197-204
έτος τόμ. σελ.

έκδοση γλώσσα πρωτότ. ιταλικά
χάρτες
εικόνες κείμενο η μ ε ρ ο λ ό γ ι ο : Vicenza,
Βιβλιοθήκη, αρ.382
έκδοση: Reinhard,J., J.M.
Angiolelo, ses manuscrits
inédits. Besancon T<m
δρομολόγιο από Εύβοια, μέσω Στερεάς, Θεσσαλίας, Μακεδονίας για απασχόληση

Κωνσταντινούπολη, ως αιχμάλωτος των Τούρκων
στρατιωτικός
ενδιαφέροντα φρούρια, φύση, τοπογραφικά

σκοπός
αιχμάλωτος
μνημεία
Π Αγ. Αικατερίνη Π Αγ.Μηνάς Π Μονή Β λ α τ ά δ ω ν Π Ροτόντα
Π Αγ. Απόστολοι D Αγ.Παντελεήμων Π Ναός Π α ν α γ ί α ς Π Συναγωγές D Other..
περιγραφή
σ.201
"Την 1 Ιην Αυγούστου (1470) διελθών ο Μέγας Τούρκος τον ποταμόν επί της γέφυρας, εστάθμευσεν εις την
πεδιάδα της Θεσσαλονίκης, ήτις είναι πόλις κειμένη εις καλήν τοποθεσίαν και καλώς περιτετειχισμένη.Έχει και
το φρούριον της. Υπάρχει εκεί αφθονία τροφίμων και άλλων πολυειδών εμπορευμάτων και ιδία δερμάτων και
μαλλιών. Εδώ επίσης είναι το σώμα του αγίου Δομίνικου1 και από τον τάφον του εξέρχεται εν υγρόν ελαιώδες, το
οποίον ενδείκνυται εις πολλάς νόσους2.
1
Του αγίου Δημητρίου.
2
Λίαν ενδιαφέρουσα η πληροφορία αύτη του Angiolello, έξης προκύπτει ότι το τίμιον σώμα του πολιούχου της Θ.
ηυρίσκετο το 1470 ακόμη εις την θέσιν του."
Βλ. κ α ι ν an der Vin, J.P.A., Travellers to Greece and Constantinople, vol.II, Istanbul 1980,455, υποσ.158.
Βλ.και: Σιμόπουλος, Κ., Ξένοι ταξιδιώτες στην Ελλάδα, τ.Α', 333μ.Χ.-1700, Αθήνα 1984, 63-164, υποσ. 3.
7
Τΐερίηγητές
LZZI
συγγραφέας Isaïe, Moine χρόνος ταξ.

1489
15ος αι.
τίτλος Récit de la Sainte Montagne d' Athos

στό: Itinéraires russes en orient traduits pour la Société de l'Orient latin par Mme B.de Khitrowo

χάρτες
εικόνες κείμενο
δρομολόγιο Άγ.Όρος απασχόληση

μονάχος
ενδιαφέροντα εκκλησία
σκοπός
μνημεία
D Αγ.Αικατερίνη Π Αγ.Μηνάς Π Μονή Βλατάδων ••Ροτόντα
D Αγ. Απόστολοι D Αγ.Παντελεήμων Π Ναός Π α ν α γ ί α ς Ο Συναγωγές • Other...
ΚΙ Αγ.Δημήτριος D Αγ.Σοφία Π Π α ν α γ ί α Χαλκεων • Τεκές Μεβλεβήδων
Π Αγ.Θεοδώρα Π Αχειροποίητος Π Προφήτης Η λ ί α ς • Τουρκικά
περιγραφή
Récit du même fMoine Isaïel concernant Γ église de Saint Dimitri a Salonique
"Dans la ville de Salonique s' élève Γ église du grand Dimitri soutenue par soixante-dix colonnes. Sous Γ église,
parmi les colonnes, se trouvent encore deux églises, &, dans Γ intérieur de Γ église de Saint Dimitri, on compte douze
colonnes en jaspe, deux cent soixante en marbre, & quarante en pierre; la partie supérieure [de Γ église] est en bois; un
bon tireur peut à peine atteindre d' un bout à Γ autre de l'église. Les reliques de saint Dimitri reposent au milieu de
cette église dans un puit, au-dessous duquel se trouve son cercueil &, le jour de la fête du saint, il en sort tant d' huile
sainte qu' on ne parvient pas à Γ épuiser; un ruisseau conduit de ce puits dans la mer & quand Γ huile sainte coule
dans le ruisseau, si un animal quelconque noir, ou quel qu' il soit, traverse en ce moment le ruisseau, il devient blanc.
L' huile sainte sort de saint Dimitri trois fois par an, & le jour de la fête du saint on met deux candélabres à ses côtés &
on allume dessus des cierges dorés & six cents lampes à huile en verre. On allume au-dessus du métropolitain de
Salonique soixante lampes en verre placées en cercle."
Ανήκει στην κατηγορία των Ρώσων μοναχών που ταξιδεύουν για προσκύνημα κι έτσι επισκέπτεται τους δύο
προσκυνηματικούς ναούς της Θ.
Ενδιαφέρουσα πληροφορία για τον Αγιο Δημήτριο, που δεν έχει μετατραπεί ακόμη σε τζαμί.
Περ/ηγητές
συγγραφέας Dreux de, Robert χρόνος ταξ.

1665
17ος αι.
τίτλος Voyage en Turqie et en Grèce de Révérend Père Robert de Dreux

aumônier de Γ ambassadeur de France 1665-1669
publié et annoté par HPernot,
τόπος Paris έτος 1925 τόμ. σελ. 96-103

εκδότης Les Belles Lettres έκδοση 1. γλώσσα πρωτότ. γαλλικά
χάρτες
εικόνες κείμενο χειρόγραφο:Εθν.Βιβλιοθ.
Γαλλίας, αρ. 4962
έκδοση: Collection de Γ Inst.
Néo-Hellénique, Fasc.3
δρομολόγιο Μασσαλία, Μάλτα, Κωνσταντινούπολη, Σμύρνη, Θράκη, απασχόληση

Αν.Μακεδονία, Θεσσαλονίκη, Θεσσαλία, Αθήνα, Κόρινθος.
καπουκινος ιερέας
ενδιαφέροντα μνημεία, τοπογραφία, συνήθειες, θρησκεία, πληθυσμός

σκοπός
προξενική συνοδεία
μνημεία
Π Αγ. Αικατερίνη Π Αγ.Μηνάς Π Μονή Β λ α τ ά δ ω ν ΟΡοτόντα
D Αγ. Απόστολοι Π Αγ.Παντελεήμων Π Ναός Π α ν α γ ί α ς ; Π Συναγωγές ΚΙ Other...
ΚΙ Αγ.Δημήτριος D Αγ. Σοφία D Π α ν α γ ί α Χαλκέων Π Τεκές Μεβλεβήδων
ΚΙ Αγ.Θεοδώρα Π Αχειροποίητος Π Προφήτης Η λ ί α ς Π Τουρκικά
περιγραφή
"T., qui est une des plus belle et plus célèbres villes de Macédoine et de toute la Grèce...
.. .il (le métropolitain) nous fit ensuite à son église, qui est grande et belle...(βλέπει ancien livre de Evangiles).
.. .un monastère de religieuses de saint Basile, nommé de sainte Théodore.. .religieuses, qui sont 150.. .L' abesse
nous ayant conduits à Γ église, dont Γ autel est orné d' un retable bien doré, elle nous fit voir dans une chapelle le
corps de sainte Théodore, qui est encore dans son entier et dont la chair est un peu brunie, mais sans aucune
corruption.. .On la voit couchée sur un petit Ut de parade, comme si elle dormait.. .un autre monastère qu' ils nomment
la Madonna, c' est-à-dire la sainte Vierge, où il y a 80 religieuses. On nous dit qu' il y en avait encore un où elles
sont cinquante religieuses.
.. .une ancienne église de saint Dimitre, qui sert maintenant de mosquée, et nous admirâmes tous la structure de ce
grand édifice qui consiste en un dôme si grand et si spacieux que, pour le soutenir, il a fallu donner à ses murs plus de
vingt pieds d' épaisseur, quoiqu'il soit soutenu au dehors par un grand nombre d' arbutans: les Turcs ont conservé le
clocher de cette église pour servir de minaret..
Αναφορά στον μητροπολίτη (Διονύσιος Γ'), στο δίκαιο των εθνοτήτων, στη θέση της γυναίκας, σε θρησκευτικές συνήθειες. Περιγραφή
του σπιτιού και της φιλοξενίας του Εβραίου οδηγού τους.
Ο σ. ήταν συγγενής του προξένου de la Ha ye-Vantelet και συνόδευσε αυτόν και την γυναίκα του στο ταξίδι, που
αποσκοπούσε στην ανανέωση παλιών εμπορικών συμφωνιών.
Βλ. και Κοντογιάννη, Π.Μ., Ελληνικά 1 (1928), Βιβλιογραφία, σ.194-201
και Πιτσάκη, Κ.,Ένα λειτουργικό παράδοξο στις ταξιδιωτικές αναμνήσεις του n.R.de Dreux, Θ'Παν.Ιστ.Συν. 1988, 83-111,
όπου ο n.R.de D. ταυτίζεται με τον π,Ροβέρτο , που το 1653 ταξιδεύει στη Νεοκαισάρεια για να εγκαταστήσει ιεραποστολή.
Βλ,και Σιμόπουλος, Κ., Ξένοι ταξιδιώτες στη Ελλάδα, τ.Α', 333μ.Χ.-1700, Αθήνα 1984, 625κ.ε., ειδικά 628
9
Τίεριηγητές Icont I
συγγραφέας Evliya Celebi χρόνος ταξ.

1667-1668
17ος αι.
τίτλος Seyahatnamesi....
από: Μοσχόπουλος, Ν., Η Ελλάς κατά τον Εβλιά Τσελεμπή, ΕΕΒΣ 16 (1940), 321-363
τόπος Istanbul έτος 1928 τόμ. σελ.

εκδότης Turk Tarih Encümeni έκδοση 1η τουρ, γλώσσα πρωτότ. τουρκικά
χάρτες
εικόνες κείμενο χειρόγραφο (Κων/πολη)
1η αγ/. μετάφραση το 1834
τουρκική έκδοση :1896-1938
1η ελλ. μετάφραση το 1931
δρομολόγιο από Κωνσταντινούπολη σε Μακεδονία, Θεσσαλία, Στερεά, Εύβοια, απασχόληση

Αττική, Πελοπόννησο, Κρήτη ιερομνήμων, σπαχής
ενδιαφέροντα μουσουλμανικά κυρίως:

ιστορία, μνημεία, κάτοικοι σκοπός
περιήγηση
μνημεία
Π Αγ. Αικατερίνη Π Αγ.Μηνάς Π Μ ο ν ή Βλατάδων ΚίΡοτόντα
Π Αγ. Απόστολοι Π Αγ.Παντελεήμων Π Ν α ό ς Παναγίας ; D Συναγωγές ΚΙ Other...
ΚΙ Αγ.Δημήτριος ΕΙ Αγ.Σοφία D Π α ν α γ ί α Χαλκέων ΚΙ Τεκές Μεβλεβήδων
Π Αγ.Θεοδώρα ΙΕΙ Αχειροποίητος ΙΕΙ Προφήτης Η λ ί α ς ΚΙ Τουρκικά
περιγραφή
Η πόλη ιδρύεται από τον προφήτη Σολομώντα, ενώ ο φιλόσοφος Φιλικός έκτισε το οχυρό της και έδωσε τη
διακυβέρνηση της στο γιο του Σελανίκ.. .(και άλλα ιστορικά στοιχεία!)
Τζαμιά:Υπάρχουν εκατόν πεντήκοντα εν συνόλω ιερά τεμένη σουλτάνων και άλλα τζαμία βεζυρών μεγιστάνων
και παλαιοί οίκοι λατρείας.. .Πρώτος μέγας και ιερώτατος οίκος λατρείας, είναι το μέγα τζαμίον Αγια-Σοφιά,
ομοιάζον προς το εν Κωνσταντινουπόλει.. .Το μήκος της Α.Σ. της Θ. από της προς τον κιμπλέ (Ν) πλευράς μέχρι
του μιχράμπ (βωμού) είναι 175 βημάτων, το δε πλάτος 125 βημάτων. Είναι όμως μοναδικόν εις το είδος του. Εις
την αριστεράν πλευράν του τζαμιού τούτου υπάρχει λαμπρός πράσινος άμβων (κιουρσί), εις τον οποίον
ανέρχεται τις δια κλίμακος εξ βαθμίδων εκ μονόλιθου εγχρώμου λατυποπαγούς (σομακί) μαρμάρου.. .Εντός της
δεξαμενής των αποχωρητηρίων του εσωτερικού του τζαμιού τούτου υπάρχουν τρεις σειραί αναβρυτηρίων και
πίδακες με λεκάνας εκ λευκού μαρμάρου.. .Εις το προαύλιον της εξωτερικής πύλης του τεμένους τούτου
υπάρχουν εννέα απαστράπτοντες κίονες.. .Επί της προς τον κιμπλέ πύλης υπάρχει το εξής χρονόγραμμα.. .Αλλ'η
περιφέρεια του θόλου.. .είναι κατά είκοσι πήχεις μεγαλειτέρα της του θόλου του εν Κων/πόλει τεμένους.. .Τον
θόλον όμως της Α.Σ. αυτής ο ρηθείς αρχιτέκτων εκάλυψε δια μολύβδου τοιούτου.. .ο μόλυβδος γίνεται κυανούς,
ο της Α.Σ. αυτής μετατρέπεται προς το κίτρινον. Ως εκ τούτου κάποτε οι Εβραίοι της Θ., υποθέσαντες ότι
περιέχει χρυσόν, έδοσαν εις τους διοικητάς 40.000 γρόσια, όπως δήθεν ανανεώσουν τον μόλυβδον... Αλλ'οι
τίμιοι Μουσουλμάνοι δεν συγκατετέθησαν.. .Τα μόνα ωραία είναι ο βωμός (μιχράμπ), ο άμβων (μινμπέρ) και η
σολέα. Αι κανδύλαι του όμως είναι αναρίθμητοι. Και ο εις υψηλός μιναρές του είναι μοναδικόν υπόδειγμα... Το
δε ΕσκΙ-ΤζαμΙ (παλαιόν τζαμίον) είναι μοναδικόν εις το είδος του παμμέγιστος θόλος, ουχί λιθόκτιστος,
αλλ'εν είδος τετραγωνικού θόλου παλαιού ρυθμού, μολυβδοσκεπούς διακοσμητού δι'ωραίων κυπαρίσσων και
στηριζόμενου επί εικοσιτεσσάρων αποστιλβόντων και ποικιλόχρωμων μαρμάρινων κιόνων. Επί των εκατέρωθεν
της προς τον κιμπλέ πύλης καλλιτεχνικωτάτων παραστάδων υπάρχουν ελικοειδείς και κοχλιοειδείς γλυφαί
τόσον ωραίαι, ώστε προξενούν την εντύπωσιν ότι είναι θαύματα μαγείας. Το μήκος του τζαμιού τούτου είναι
Βλ. Δημητριάδης, Β., Η Κεντρική και Δυτική Μακεδονία κατά τονΕβλιγιά Τσελεμπή, Θεσσαλονίκη 1973, 1-53,
Εισαγωγή, για πληροφορίες σχετικά με τη ζωή, το έργο, τα χειρόγραφα του.
Βλ.και Σιμόπουλος, Κ., Ξένοι ταξιδιώτες στη Ελλάδα, τ.Α', 333μ.Χ.-1700, Αθήνα 1984, 580 κ.ε„ ειδικά 591-592
Βλ.και Εβλιά Τσελεμπί, Ταξίδι στην Ελλάδα, έοευνα-λογοτεγνική απόδοση Χειαδάκης Ν., Αθήνα 1991
Βλ.και Χουδαβέρδογλους Θεόδοτος, Ο Εβλιά Τσελεμπή ανά τας ελληνικάς χώρας, Ελληνικά 4 (1931), 429-438,
Περιηγητές
συγγραφέας Evliya Celebi χρόνος ταξ. 1667-1668

17oc αι.
τίτλος Seyahatnamesi...
από: Μοσχόπουλος, Ν., Η Ελλάς κατά τονΕβλιά Τσελεμπή, ΕΕΒΣ16 (1940), 321-363
μνημεία
Π Αγ. Α ι κ α τ ε ρ ί ν η Π Αγ.Μηνάς Π Μονή Β λ α τ ά δ ω ν ΚΙ Ροτόντα Π Other...
D Αγ. Απόστολοι Π Αγ.Παντελεήμων Π Ν α ό ς Παναγίας D Συναγωγές
18 Αγ.Δημήτριος ΕΙΑγ.Σοφία Π Παναγία Χαλκέων ΕΙ Τεκές Μεβλεβήδων
D Αγ.Θεοδώρα ΙΕΙ Αχειροποίητος 13 Προφήτης Η λ ί α ς 13 Τουρκικά
περιγραφή
διακόσια βήματα, το δε πλάτος εκατόν δέκα. "Εχει ένα περίκομψον υψηλόν μιναρέν, όμοιος του οποίου δεν
υπάρχει εις την πόλιν ταύτην.
Χορτάτζ: Το περίλαμπρον τούτο τζαμίον είναι οκτώ αψίδες όμοιαι προς τας των παλαιών Περσών βασιλέων,
επί στρογγυλού τοίχου.. .επί τούτων εγείρεται ως επί τόξου της δυνάμεως πεπαλαιωμένος θόλος.. .κατά πέντε
πόδας χαμηλότερον του θόλου της εν Κων/πόλει Α.Σοφίας. Είναι θόλος τόσον υψηλός.. .έχει οκτώ τόξα είναι δε
διακόσμητος με λεπτουργήματα εκ πολυτίμων λίθων.. .Τα δε λεπτουργήματα του μιχράμπ και του μινπέρ του
μεγάλου τούτου τεμένους εις ουδέν έτερον τζαμίον υπάρχουν.. .Ο θόλος όμως αυτού δεν είναι μολυβδοσκεπής.
Είναι κεκαλυμμένος από της εποχής των απίστων υπό είδους τετραγώνων κεραμίδων, παλαιάς κατασκευής.. .Και
μάλιστα.. .ως και ο θόλος του τζαμιού του Χορτάτζ κατέρρευσαν, ανοικοδομηθέντες κατόπιν, ως είναι φανερόν
εκ των ανακαινισθέντων μερών του προς τον κιμπλέ (Ν) τμήματος του θόλου.. .αναφέρεται ότι η θυγάτηρ της
Ελένης, μητρός του Μεγάλου Κων/νου αφού έκτισε το τζαμίον τούτο του Χορτάτζ, έκτισε τον εν Ιερουσαλήμ
ναόν της Αναστάσεως.. .Το επί της πύλης αυτού χρονόγραμμα έχει ως εξής: [Ο σείχης Χορτατζή...]. Η παλαιά
αυτή μονή έγεινεν ιερόν τέμενος των αληθών Μουσουλμάνων. Μίαν ημέράν τω 988 (1580), ενώ ήτο εκκλησία, ο
άγιος αναφωνών μεθ'όλων των σοφίδων (καλογήρων) το 'Αλλάχ!Αλλάχ', έκαμεν έφοδον, εκυρίευσε την μονήν
ταύτην εκ των χειρών των παπάδων και την μετέτρεψεν εις μωαμεθανακόν τέμενος. Ακόμη και τώρα ο μιναρές
αυτού έχει τρεις σημαίας, επί δε του θόλου του, αντί σημαίας, έθεσαν τον λέβητα αυτού, όστις ευρέθη θαμμένος
με χρυσίον εντός της γης. Υπάρχει δε και άμβων εκ μονόλιθου μαρμάρου με εξ πόδας, όπως επ'αυτού
απαγγέλλεται η εσπερινή προσευχή, όστις μένει εις τον εσωτερικόν κήπον, Και ο άμβων ούτος είναι αξιοθέατος
και μοναδικός εις το είδος του.
Κασίμ πασά (Άγ.Δημήτριος): και τούτο είναι υψηλός μολυβδοσκεπής θόλος ξύλινος εν μέσω κυπαρίσσων. Και
τούτου ο μόλυβδος είναι διακόσμητος λίαν καλλιτεχνικώς. Από της πύλης του κιμπλέ (Ν.) μέχρι του μιχράμπ το
μήκος του τζαμιού τούτου είναι 220 ποδών, το δε πλάτος του 150 ποδών. Εντός αυτού υπάρχουν 150 εν συνόλω
μικροί και μεγάλοι κομψοί κίονες εκ λευκού και πολύχρωμου μαρμάρου (σομακί) με φλέβας, εις τινας δε αψίδας
υπάρχουν επάλληλοι μικροί κίονες, διότι το τζαμίον τούτο εκτίσθη ως οικοδομή διώροφος. Αι εντός του τζαμιού
μαρμάριναι εστιλβωμέναι τετράγωνοι πλάκες του δαπέδου είναι τόσον μεγάλαι όσον τάπητες, ων εκάστη πλευρό
έχει μήκος πέντε ή εξ ποδών. Ολόκληροι αι πλευραί των τεσσάρων τοίχων είναι επενδεδυμέναι με μεγάλα
φλεβωτά μάρμαρα περιέργου και θαυμάσιου είδους.. .Εντός του τζαμιού τούτου υπάρχει φρέαρ ύδατος ζωής
(άμπου-χαγιά), του οποίου η πόσις προκαλεί εις τον άνθρωπον έμετον. Αν δε πλυθή κανείς με το ύδωρ, το οποίον
είναι πολύ ωφέλιμον, θεραπεύεται κελεύσει Θεού του Υψίστου, αν έπασχεν εκ σφοδρού πυρετού.. .Έσωθεν της
προς τον κιμπλέ πύλης του τζαμιού τούτου, προς αριστεράν, εις ύψος αναστήματος ανθρώπου υπάρχει φέρετρον
(κιβούριον) εκ λευκού μαρμάρου εντός του οποίου είναι τεθαμμένος κατά τους "Ελληνας ιστορικούς ο Κασίμ, εκ
του οποίου λέγουν 'Κασίμ-γκιουνού'.. .Ο έξω ιερός περίβολος του τζαμιού τούτου του Κασίμ πασά είναι μικρός.
Αλλ'εν αυτώ υπάρχει μία λευκή λεκάνη πίδακος εκ μονόλιθου μαρμάρου, εντός της οποίας χωρούν
τεσσαράκοντα μέχρι πεντήκοντα άνθρωποι. Ανωθεν του πίδακος υπάρχει θόλος υψηλός στηριζόμενος επί οκτώ
λεπτών και κομψών κιόνων εκ λευκού μαρμάρου.Επί της άνω φλιάς της προς τον κιμπλέ πύλης του τζαμιού
τούτου υπάρχει διακόσμητον χρονόγραμμα εμφαίνον, ότι το εν λόγω τέμενος εκτίσθη επί σουλτάνου Βαγιαζίτ Β'
εν έτει Εγίρας 897 (1492). Αλατζά-τζαμί : Επειδή έχει μιναρέν πολύχρωμον το ονομάζουν Αλατζά-τζαμί. Και
τούτο είναι τζαμίον μολυβδοσκεπές τεχνουργημένον.. .Κατόπιν υπάρχει εις την συνοικίαν Καβαφλάρ
(Καβαφικά) το τζαμίον του Σουλεϋμάν πασά. Κατόπιν είναι το τζαμίον τουΧαμζά βέη παρά το
βεζεστένιον.. .Είναι κομψόν τζαμίον μολυβδοσκεπές. Κατόπιν είναι το τζαμίον του Σινάν πασά ελκυστικόν
λαμπρόν και ωραίον τέμενος, κατόπιν το Σακιγέ-τζαμί, οίκος λατρείας, έπειτα το Ικί-λουλεκί-τζαμί',
τέμενοςτων δύο λουλάδων', καλώς διατηρημένον και διακόσμητον, έπειτα το Ίκί-Λεριφέ-τζαμί' (τέμενος με
μιναρέν δύο εξωστών).. .Κατόπιν είναι το ' Ακτσέ-τζαμί' (Υπόλευκον τζαμί), τέμενος ωραίον και διακόσμητον,
έπειτα το τζαμίον του Καρά Αλή Βέη, καλώς διατηρούμενον, έπειτα το 'Τοπάλ-τζαμί' (Χωλόν τέμενος ή
τέμενος του χωλού), ευκτήριος οίκος έχων μεγάλην κοινότητα και πολλά ιερά κτήματα (βακούφια), έπειτα το
Έσκί-Σαράι-τζαμισί', τέμενος πολύ περίκομψον, έπειτα το 'Σεϊφουλλάχ-τζαμισί', μέγα τέμενος παλαιού
ρυθμού, έπειτα το 'Δαουτ-πασά- τζαμισί', λαμπρόν τέμενος όμοιον προς σουλτανικόν, έπειτα το
'Μπουρμαλί-τζαμί'.
Υπάρχουν εν συνόλω., άξια μνήμης δεοβισικά μοναστήρια, ενδιαιτήματα σεβασμίων γερόντων καθηγουμένων.
Μεταξύ αυτών είναι ο έξω της πύλης Γενί καπού άριστα διατηρημένος και διακόσμητος μεβλεβηχανές του
ïïepwqréç
συγγραφέας Evliya Celebi χρόνος ταξ. 1667-1668
17oc αι.
τίτλος Seyahatnamesi...
από: Μοσχόπουλος, Ν., Η Ελλάς κατά τον Εβλιά Τσελεμπή, ΕΕΒΣ 16 (1940), 321-363
μνημεία
0 Αγ. Α ι κ α τ ε ρ ί ν η Π Αγ.Μηνάς G Μονή Β λ α τ ά δ ω ν ΕΙ Ροτόντα ΕΙ Other...
• Αγ.Απόστολοι D Αγ.Παντελεήμων Π Ν α ό ς Παναγίας D Συναγωγές
ΕΙ Αγ.Δημήτριος ΕΙ Αγ.Σοφία Ο Π α ν α γ ί α Χαλκέων ΕΙ Τεκές Μεβλεβήδων
Ρ Αγ.Θεοδώρα ΕΙ Αχειροποίητος 18 Προφήτης Η λ ί α ς ΕΙ Τουρκικά
περιγραφή
Δζελαλεδδίν Ρουμή, μέγα ευαγές ίδρυμα του Εκμεκτζή-ζαδέ Αχμέτ πασά.. .Πρώτον το έδαφος του μεγάλου
τούτου μοναστηρίου κείται επί θέσεως υψηλής έξω της πύλης Γενί καπού, συνεχόμενης προς το τείχος, οπόθεν η
θάλασσα του Αιγαίου φαίνεται καθαρά κάτω από τους πόδας του θεωμένου. Και όλων των κελλίων των πτωχών
(δηλ των μοναζόντων) τα παράθυρα βλέπουν προς την θάλασσαν. Η δε εσωτερική αυλή του κείται εις το μέσον
άλλης εκτάσεως με πύλην σιδηράν ομοίαν προς πύλην φρουρίου. Έχει αίθουσαν δερβισικών ορχήσεων αναψυχής
με θόλον ξύλινον, περιστοιχιζομένην εκ των τεσσάρων πλευρών από ιδιαίτερα διαμερίσματα, όλα
περικυκλούμενα από καλλιτεχνικά κιγκλιδώματα και διακόσμητα με χαμαιλεοντείως 'πολύχρωμους ζωγραφιάς
της Τραπεζούντος.. .Και μάλιστα πέριξ της αιθούσης των ορχήσεων υπάρχουν κομψοί κίονες τελείας
τέχνης.. .επί του βωμού και του άμβωνος λεπτουργήματα.. .κοσμούμενος υπό παντός είδους πολυελαίων.. .έχει
βακούφια...
Ιμαρέτια : Υπάρχουν εν συνόλω 16 ιμαρέτια, των οποίων το δάπεδον είναι μολυβδοκάλυπτον, εις επτά εκ των
οποίων παρασκευάζονται πρωΐ και βράδυ εις τα μαγειρεία των φαγητά.,.
[Δεν υπάρχουν μεγάλα φρενοκομεία!.. .Αλλά φιλάνθρωποι ίδρυσαν παρά το τζαμί του Κασίιι-πασά και παρά το
τζαμί του Σεΐν-Χορτάτζ βακουφικούς θαλάμους με θεράποντας δια τους εκ ξένων μερών αρρώστους και τους
περιποιούνται.. .και οι άπιστοι έχουν παραπλεύρως του μητροπολιτικού ναού έν άλλο τέλειον φρενοκομείον επί
πληρωμή...
Παράδοξα: ".. .εντός του τζαμιού του Κασίμ-πασά, όταν επιθυμήση κανείς ν'ανοίξουν το φέρετρον του τάφου
του κατόχου της ημέρας του Κασίμ, αι χείρες των ανθρώπων, οίτινες εγγίζουν τούτο παραλύονται αμέσως και ο
λαιμός των στραβώνει..."
Χορτιάτης: ".. .Τα γλυκά του νερά έρχονται εις την Θ. με υπογείους σωλήνας και διανέμονται εις όλους τους
λουτρώνας, τα τζάμια και τα ιμαρέτια της πόλεως., .κατά δε το θέρος οι ραγιάδες του Χορτάτζ φέρουν τους
πάγους με υποζύγια εις την Θ. και τους πωλούν.. .Εις μίαν γωνίαν του υψηλού τούτου βουνού, ομοίαν προς
παραδείσιον κήπον, υπάρχει οίκος του (προσκύνημα_του σε'ΐχου Χορτάτζ). Εις το εκεί μοναστήριον τελείται
πάντοτε λατρεία και προσευχή...
Προσκυνήματα: πρώτον εντός του περιβόλου του τζαμιού του Χορτάτζ-σουλτάν αναπαύεται ο ίδιος.. .Υπό το
προσκύνημα Κανλή-Μπουραάζ, εντός θόλου μολυβδοσκεπούς, εντός της μικράς αυλής του τάφου του
Μουσά-μπαμπά... υπάρχουν μερικοί καλόγηροι του.Ένδοθεν δε της προς την θάλασσαν πύλης του
προσκυνήματος, εντός μαυσωλείου, εις μέρος κατάφυτον, υπάρχει ο τάφος του Μεϊντάν-Σουλτάν-Μπαιιπά. Εις
δε το Μπαλίκ-παζάρ είναι το προσκύνημα του Αλή-Μπαμπά..."
io
Ήεριηγητές Icont
συγγραφέας Croix, de la, Sieur χρόνος ταξ.

1679
17ος αι.
τίτλος Mémoires de Sieur de la Croix en Levant

από: Βακαλόπουλος, K.A., Περιγραφή της Θεσσαλονίκης από τον περιηγητή De la Croix στα
1679, Μακεδόνικα 11 (1971), 272-282
τόπος Paris έτος 1684 τόμ. 2. σελ. 262-266

εκδότης Barbin, C. έκδοση γλώσσα πρωτότ. γαλλικά
χάρτες
δρομολόγιο Μάλτα, Αιγαίο, παραμονή στην Κωνσταντινούπολη, ταξίδι μέχρι την απασχόληση
Αθήνα κι επιστροφή
γραμματέας στην
Γαλλική Πρεσβεία
ενδιαφέροντα μνημεία, κάτοικοι, θεσμοί
σκοπός
συνοδεία πρεσβευτή
De Nointel
μνημεία
Π Αγ. Αικατερίνη Π Αγ.Μηνάς Π Μονή Β λ α τ ά δ ω ν ΚΙΡοτόντα
D Αγ. Απόστολοι Π Αγ.Παντελεήμων Π Ναός Παναγίας δ3 Συναγωγές ΙΕ1 Other...
ΚΙ Αγ.Δημήτριος Ê3 Αγ.Σοφία Π Π α ν α γ ί α Χαλκέων D Τεκές Μεβλεβήδων
ΚΙ Αγ.Θεοδώρα 03 Αχειροποίητος Π Προφήτης Η λ ί α ς DΤουρκικά
περιγραφή
"Η Θ. είναι κτισμένη στον μυχό του ομώνυμου κόλπου, στην κατωφέρεια ενός βουνού που την δεσπόζει.
Στη Θ. υπάρχει ένας ορθόδοξος αρχιεπίσκοπος, ο οποίος έχει υπό την δικαιοδοσία του οκτώ επισκόπους και
δεκαεννέα εκκλησίες. Ο Αγιος Δημήτριος είναι η μητρόπολη που έκτισε ο αυτοκράτορας Ανδρόνικος και την
αφιέρωσε στην Παρθένο. Αλλ'επειδή ο Μουράτ Α' κατέλαβε την παλιά μητρόπολη, για να την μετατρέψει σε
τζαμί, οι Έλληνες πήραν την εκκλησία της Παρθένου, την οποίαν αφιέρωσαν στον Άγιο Δημήτριο και αυτήν
έκαμαν μητρόπολη τους.
Υπάρχουν πέντε uovéc καλογραιών, οι οποίες είναι ντυμένες στα μαύρα με ένα λεπτό πέπλο από το ίδιο χρώμα,
που σέρνεται στη γη. Οι τρεις μονές, οι πιο αξιομνημόνευτες, είναι αφιερωμένες στην Παρθένο, στην Αγία
Θεοδώρα, και στην Αγία Legousse. Υπάρχουν εκατό κορίτσια ή περίπου εκατό στην κάθε μία, τα οποία δεν
κείρονται μοναχές και φεύγουν από την μονή, όταν θελήσουν να παντρευθούν. Κάποτε ζούσαν με αρκετή τάξη,
αλλά από τότε που οι Τούρκοι έγιναν κύριοι της χώρας, χαλαρώθηκε ο τρόπος ζωής τους τόσο πολύ, ώστε το
μεγαλύτερο μέρος αυτών ζει μια ζωή πολύ σκανδαλώδη.
Οι Τούρκοι έχουν πολλά ωραία τζαιιιά σ'αυτήν την πόλη, δηλ.τις εκκλησίες της Αγίας Σοφίας, του Αγίου
Γαβριήλ, της Παρθένου και του Αγίου Δημητρίου.
Ο τρούλος ή ο θόλος του αγίου Γαβριήλ είναι τόσο μεγάλος, ώστε χρειάσθηκε να τον στηρίξουν μ'ένα τοίχο
που έχει 24 με 25 πόδια πάχος.
Ο Σουλτάνος Μεχμέτ Δ', ο οποίος τώρα βασιλεύει, μετέβαλε την εκκλησία της Παρθένου σε τζαμί. Εκεί βλέπει
κανείς σε κάθε πλευρά δώδεκα μεγάλους κίονες από ίασπη, που έχουν περιφέρεια 6 πόδια και ύψος 18. Αυτοί οι
κίονες κρατούν κιονόκρανα με φυλλώματα, κάτω από τα οποία υπάρχουν σταυροί, τους οποίους οι Τούρκοι δεν
κατέστρεψαν.
Η εκκλησία του Αγίου Δημητρίου, την οποία οι Τούρκοι ονομάζουν Κασούμνια, είναι η αρχαιότερη, η
μεγαλύτερη και η πιο ευρύχωρη απ'όλες.Έχει τριάντα οργυιές μήκος με εικοσιεπτά πλάτος. Είναι χωρισμένη,
Η παραπομπή και η μετάφραση είναι από το άρθρο του Κ.Α.Βακαλόπουλου, όπου και σχολιασμός για το
κείμενο και τις πληροφορίες που παρέχει.
Βλ.και: Σιμόπουλος, Κ., Ξένοι ταξιδιώτες στην Ελλάδα, τ.Α', 333μ.Χ.-1700, Αθήνα 1984, 658 κ.ε.
io
Ήεριηγητές
συγγραφέας Croix, de la, Sieur χρόνος ταξ. 1679

17oc αι.
τίτλος Mémoires de Sieur de la Croix en Levant
μνημεία
Π Αγ.Αικατερίνη D Αγ.Μηνάς Ο Μονή Β λ α τ ά δ ω ν ΕΙ Ροτόντα ΚΙ Other...
Π Αγ. Απόστολοι Π Αγ.Παντελεήμων D N a o ç Παναγίας ΕΙ Συναγωγές
Κ Αγ.Δημήτριος Ε3 Αγ.Σοφία D Π α ν α γ ί α Χαλκέων D Τεκές Μεβλεβήδων
gl Αγ.Θεοδώρα Ε3 Αχειροποίητος D Προφήτης Η λ ί α ς DΤουρκικά
περιγραφή
όπως η Αγία Σοφία της Κωνσταντινουπόλεως σε δύο στοές, την μία επάνω στην άλλη, οι οποίες υποβαστάζονται
από μία διπλή σειρά κιόνων από ίασπη με πέντε πόδια διάμετρο και δεκαπέντε ύψος και περιτρέχουν τον κυρίως
ναό. Το εσωτερικό του είχε προφανώς ορθομαρμάρωση, αν κρίνει κανείς από τα πολλά κομμάτια, τα οποία είναι
κολλημένα ακόμη επάνω στους τοίχους. Υπάρχει ακόμη ένα πηγάδι που οι Έλληνες το λέγουν Αγιασμα. Η
παράδοση λέγει ότι πριν από 900 και περισσότερα χρόνια η εκκλησία άρχισε να κτίζεται από ένα πλούσιο
έμπορο και αποτελειώθηκε από τον αυτοκράτορα του καιρού του.
Οι Εβραίοι έχουν εκεί τριάντα συναγωγές' οι περισσότερο αξιομνημόνευτες είναι της Καστίλληο της
Ποοτογαλίαο και της Ιταλίας. Υπάρχουν ακόμη δύο κολέγια και περισσότεροι από 10.000 μαθητές, οι οποίοι
έρχονται να σπουδάσουν εκεί από όλα τα μέρη της οθωμανικής αυτοκρατορίας.
Η πόλη διοικείται από έναν μουσλίμ. Υπάρχει ένας μουφτής για την θρησκεία και ένας μολλάς για την
δικαιοσύνη. Το τελωνείο δίνει 100.000 χρυσά νομίσματα τον χρόνο στον σουλτάνο. Οι Τούρκοι είναι 10.000, οι
Ελληνες 4.000 και οι Εβραίοι 22.000, χωρίς να υπολογισθούν.οι γυναίκες και τα μικρά παιδιά. Στην
Θεσσαλονίκη οι Εβραίοι ζουν καλύτερα από κάθε άλλο μέρος της αυτοκρατορίας. Δεν πληρώνουν παρά 6.000
χρυσά νομίσματα φόρο που τα κερδίζουν τριπλά με την βοήθεια της Υψηλότητας που τους δίνει 160.000 για τα
υφάσματα, με τα οποία ντύνουν τους γενιτσάρους. "Ετσι μπορεί να πει κανείς ότι δεν πληρώνουν τίποε. Γι'αυτό
κρύβουν τον αριθμό τους όσο περισσότερο μπορούν μήπως αυξηθεί ο φόρος. Ό ι "Ελληνες πληρώνουν 4.000
πιάστρα." ,/
11
συγγραφέας Ανώνυμος χρόνος ταξ.

1685
17ος αι.
τίτλος Die Grosse Welt-beruffene in Thracien oder Romanien am Hellespont ligende Haupt-Stadt Bisanz, Neu-Rom/
Constantinopel, oder nach Türckischer Benennung Stambol, mit dero beherrschendem Archipelago oder Egeischen
Meer/denen darinnen ligenden InsullenAind allerseits angräntzeden Ländern/ Städten/Bergen/ Flüssen/ Meeren/Früchten und
Raritaetten, Dem Curiosen Leser/wie auch denen Reisenden zur Nachricht und Belustigung/historisch und in schönen
Mappen und Kupfer-Figuren vorgestellt.
τόπος Augsburg έτος 1685 τόμ. 1 σελ. 63

εκδότης Enderlin, J. έκδοση 1 γλώσσα πρωτότ. γερμανικά
χάρτες
εικόνες χαλκογραφία: η Θεσσαλονίκη από τη θάλασσα κείμενο λήμματα
δρομολόγιο απασχόληση
ενδιαφέροντα σκοπός
μνημεία
Π Αγ. Α ι κ α τ ε ρ ί ν η Π Αγ.Μηνάς ΠΜονή Βλατάδων Π Ροτόντα
Π Αγ. Απόστολοι D Αγ.Παντελεήμων Π Ν α ό ς Παναγίας Ο Συναγωγές Π Other...
Π Αγ.Δημήτριος Π Αγ.Σοφία Π Π α ν α γ ί α Χαλκέων D Τεκές Μεβλεβήδων
περιγραφή
"Die Stadt liget gegen Norden am Salonischen Golfo welcher am Egeischen Meer hanget / bey 60.Teutscher Meilen
von Corintho und ohngefehr so weit von Constantinopel / auf die 100. Meilen von Venedig / so heutigs Tags Salonica
gennenet wird / ist die Haupt-Stadt in Macédonien / so vor Zeiten mächtig gewesen / heut zu Tag ist sie noch groß /
unter Türckischem Gebiet / bewohnet von Christen / Türeken und Juden."
Το βιβλίο αυτό αποτελεί ένα πρώιμο είδος πρακτικού ταξιδιωτικού οδηγού.
12
ΤΙεριηγητές
συγγραφέας Coronelli, Vicenzo Maria χρόνος ταξ.

1686
17ος αι.
τίτλος Memorie istoriografiche de regni della Morea, Negroponte e littorali fin' a Salonichi
τόπος Venezia έτος 1686 τόμ. 1 σελ. 226-229

εκδότης έκδοση 2η γλώσσα πρωτότ. ιταλικά
χάρτες
εικόνες κείμενο λήμματα
κοσμογραφος
YeœYpq(boc
ενδιαφέροντα οχυρώσεις-αμυντικά, κάτοικοι, εμπόριο
σκοπός
χαρτογράφηση
μνημεία
Π Αγ. Απόστολοι D Αγ.Παντελεήμων Π Ναός Π α ν α γ ί α ς ID Συναγωγές Π Other...
13 Αγ.Δημήτριος ΚΙ Αγ.Σοφία Π Π α ν α γ ί α Χαλκέων D Τεκές Μεβλεβήδων
Π Αγ.Θεοδώρα D Αχειροποίητος Π Προφήτης Η λ ί α ς DΤουρκικά
περιγραφή
"Dall' infime parti dell' Arcipelago in lunghezza di 140.miglia.. .cosi periglioso allanauigazione il Golfo nominato
volgarmente di S alonicchi,... la celebre Città della Macedonia, che S alonicchi comunemente, & altresì da Plinio
Thessalonica s ' apella, vicina da Ponente al gran fiume Vardar...
Numeranti 48 Meschite, tra quali la Ciesa di S .Demetrio di tré nauate sostenute da bellissime colonne,oue predico ne
suoi tempi S.Paolo, e quella di S .Sofia fabricata dall'Imperatore Giustiniano, 30 Chiese de Greci, 36 Sinagoghe
grandi, senz'altee picciole; al gouerno risiede un Mula, Ministro di conseguenza appresso la Porta."
Ιστορικά στοιχεία: 1180 κατάληψη από Γουλιέλμο Σικελίας, παράδοση στους Βενετούς από Ανδρόνικο
Παλαιολόγο
Στην πρώτη έκδοση συμμετέχει και ο Massimiliano Guglielmo, Generale dell' Armi Veneti.
Στη συνέχεια το έργο του Coronelli εκδίδεται μεταφρασμένο σε διάφορες γλώσσες, σε διάφορες χώρες.
Ο ίδιος ταξίδεψε λίγο, αλλά με το έργο του συνέβαλε στην ανάπτυξη της γεωγραφίας.
Βλ. και: Μάνη Πολιτιστικό οδοιπορικό 1993-1994, Περιηγητές στη Μάνη 15ος-19ος αι., Αθήνα 1994, σ.37-38
Την ίδια χρονιά εκδίδεται στο Αμστερνταμ πιστή μετάφραση του έργου στα γαλλικά και το 1687 στο Λονδίνο
πιστή αγγλική μετάφραση, ενώ την ίδια χρονιά μεταφράζεται και στα ολλανδικά
13
ΤΙεριηγητες ΙΖΖ3

1687
17ος αι.
τίτλος K u r z e Und vermehrte B e s c h r e i b u n g von dem Ursprung/Aufnehmen/Gebiete/und Regierung der Weltberühmten

Repu blick Venedig/Merentheils den Jahren nach/und in Form einer kürten Chronick verabfasset:Wie auch eine Beschrei
bung von Griechenland/dem Archipelago und der vornehmsten Griechischen Provinz und Pen-Insul Morea, samt der jetzi
gen Türckischen Kriegeshandlung/mit 64 curiosen Kuppfern von LandTaffeln/insulen.Städten und Vestungen/wie auch einet
accuraten LandTaffel von Griechenland/Italien/Natolien/Hungarn und ganzen DonauFluß/samt den angrenzenden...
τόπος Nürnberg έτος 1687 τόμ. 1 σελ. 246-247
εκδότης Sandrart,J. έκδοση 1 γλώσσα πρωτότ. γερμανικά
χάρτες
(ίδια με "Die grosse Weltberufene...")
μνημεία
D Αγ.Αικατερίνη Π Αγ.Μηνάς Π Μονή Βλατάδων DΡοτόντα
D Αγ. Α π ό σ τ ο λ ο ι Π Αγ.Παντελεήμων Π Ν α ό ς Π α ν α γ ί α ς ΕΙ Συναγωγές D Other...
D Αγ. Δημήτριος Π Αγ.Σοφία Π Π α ν α γ ί α Χαλκέών D Τεκές Μεβλεβήδων
Π Αγ.Θεοδώρα Π Αχειροποίητος Π Προφήτης Η λ ί α ς DΤουρκικά
περιγραφή
".. .In denen übrigen Theilen von Macédonien liegen zwar viel/doch nicht sonders berühmte Städten ausser Salonichi,
vor Zeiten Thessalonica genannt Diese liegt gegen Norden am Salonischen Golfo, welcher am Aegeischen Meer
hänget in dem Theil Macedoniens/so die Türeken Jamboli nennen/60.Teutscher Meilen von Corintho und ohngefehr
so weit von Constantinopel/und ist die Hauptstadt in Macedonien/so nicht nur vor Zeiten gar mächtig und berühmt
gewesen/ sondern auch noch heutiges Tages gar groß ist. Diese wird zwar bewohnet von Christen/Türeken und
Juden/gehört aber unter der Türeken Gebiet. Die Juden sollen daselbst auf die 80.Synagogen haben. Es hat seinen
Wohn-Platz daselbst der Sangiac der Macédonien."
Πρώιμο είδος ταξιδιωτικού οδηγού.
Μερικές προτάσεις είναι πιστή αντιγραφή από το: Ανώνομου,Οίε grosse Weltberuffene.
14
ΓΖΖΙ

1688
17ος αι.
τίτλος D e r hohe Berg Olympus, von welchem zu sehen das Weltberuffene/vormals schöne/bißhero durch das Wüten der
Türeken/sehr verwüstete/nunmehro aber/durch die Gnad Gottes/vermittels Christlicher Waffen widerum florierende/Feste
und Wasser Griechenland/mit deß Egeischen Meers Insulen oder Wasser-feldern/derselben Stätten/Fesamgen,Flüssen,
Früchten,Thieren,Vöglen,Fischen,Antiquitäten und Raritäten ec. Dem Curiosen Leser zur Nachricht und Belustigung/nach
jetzmahligem Zustand/historisch und in vilen Kupfern vorgestellt
τόπος Augsburg έτος 1688 τόμ. 1 σελ. 82-85

εκδότης Enderlin, J. έκδοση 1. γλώσσα πρωτότ. γερμανικά
χάρτες
(Ιδια με "Die grosse Weltberufene...")
μνημεία
Π Αγ. Α ι κ α τ ε ρ ί ν η Π Αγ. Μηνάς Π Μονή Β λ α τ ά δ ω ν Π Ροτόντα
Π Αγ. Απόστολοι Π Αγ.Παντελεήμων Π Ν α ό ς Παναγίας $9 Συναγωγές Π Other...
ΚΙ Αγ.Δημήτριος ΚΙ Αγ.Σοφία Π Παναγία Χαλκέων D Τεκές Μεβλεβήδων
περιγραφή
"Salonica oder Salonichi/lieget gegen Norden am Salonischen Golfo/am Egeischen Meer hangenden/bey 60.teutscher
Meilen von Corintho/und ungefehr so weit von Constantinopel/auf die 100 Meilen von Venedig/ist die Haupt-Stadt
des Königreichs Macedoniens/so vor Zeiten mächtig gewesen/heut zu Tag ist sie noch groß unter türekischem
Gebiet/bewohnet von Christen/Türcken und Juden. Am Meer hats ein Schloss und raumlichen Haven/und gegen
Nidergang/den Gross-Fluss Vardar...
48 Moscheen werden gezehlet unter denen sich die Kirch S .Demetrii befindet/die einen deyfachen/mit sehr
herzlichen Säulen unterstützten Raum hat Dahin sie auch die/von dem Kayser Justiniano erbauete S .Sophien Kirch
beziehet Außer disen befinden sich auch 30 Griechische Kirchen und 36 grosse Synagogen/ohne die übrigen
Kleinen."
Παλαιολόγο.
Ο ίδιος εκδότης και τόπος έκδοσης με "Die Grosse Weltberufene..." Χρησιμοποιείται επίσης η ίδια
χαλκογραφία. Το κείμενο αποτελεί σχεδόν κατά λέξη αντιγραφή από τα παραπάνω βιβλία και συμπληρώνεται
με μετάφραση του κειμένου του Coronelli, χωρίς αναφορά ή παραπομπή.
15
[ZZI
συγγραφέας Dapper, Olfert χρόνος ταξ.

1688
17ος αι.
τίτλος Description exacte des Isles de Γ Archipel

et de quelques autres adjacentes; dont les principales sont Chypre, Rhodes, Candie, Samos, Chio, Negrepont,
Lemnos, Paras, Delos, Patmos, avec un grand nombred' autres...
Traduite du Flamand
τόπος Amsterdam έτος 1703 τόμ. 1 σελ. 346-347

εκδότης |Galtet, G. έκδοση γλώσσα πρωτότ. φλαμανδικά
χάρτες
εικόνες χαλκογραφία: η Θεσσαλονίκη από τη θάλασσα κείμενο 1η έκδοση στα
φλαμανδικά, το 1688
στο Amsterdam
δρομολόγιο δεν ταξίδεψε στην Ελλάδα, βασίζεται σε πηγές και σε μαρτυρίες άλλων απασχόληση
γιατρός και
γεωγράφος
ενδιαφέροντα οχύρωση, ιστορία, εμπόριο, μνημεία σκοπός
μνημεία
Π Αγ. Απόστολοι Π Αγ.Παντελεήμων Π Ν α ό ς Παναγίας 13 Συναγωγές D Other...
ΚΙ Αγ.Δημήτριος 13 Αγ.Σοφία Π Π α ν α γ ί α Χαλκέών Ù Τεκές Μεβλεβήδων
Π Αγ.Θεοδώρα D Αχειροποίητος D Προφήτης Η λ ί α ς 13 Τουρκικά
περιγραφή
"...la grande & fameuse ville de Salonichi, ainsi qu'elle est aujourd'hui appellee, qui étoit autrefois connue sous le nom
de T. Elle est située en partie sur un coteau & en partie dans la plaine. C'est une des principales villes de la
Macédoine...
On y conte48 Mosquées, entre lesquelles est l'ancienne Eglise de S .Demetrius, qui a trois nefs soutenues par de
très-belles colonnes. On prétend qu'elle a été autrefois honorée des prédications de Γ Apôtre S.Paul, qui a laissé deux
Epitres écrites aux Thessaloniciens. Il y a aussi Γ Eglise de S .Sophie, bâtie par Γ Empereur Justinien, qui sert de
Mosquée. Les Chrétiens Grecs y ont 30 Eglises, et les Juifs 36 grandes Synagogues, sans conter les petites
Elle est extrêmement peuplée, principalement de Juifs. Les maisons y sont la plupart petites par raport au grand
nombre des habitants, & les rues sont étroites & sales.
Il s'y fait un fort grand commerce, par la grande quantité de dentrées & de marchandises qui y abordent, tant par mer
que par terre, de toys les lieux circonvoisins, ou qu' on en tire pour les faire passer ailleurs.. .Ces marchandises
consistent principalement en soie, laine, cuirs de toute forte, peaux, cire, grains, coton & fer."
Περιγραφή του κόλπου και του Αξιού στην αρχή.

Ιστορικά στοιχεία για κατάληψη το 1180 από Γουλιέλμο, παράδοση στους Βενετούς, κατάληψη από Τούρκους.
Παραφράζει τον Coronelli, σε μερικά μόνον σημεία τον αντιγράφει πιστά. Δεν ταξίδεψε ο ίδιος.
Χρησιμοποιεί όμως λεπτομέρειες γεωγραφικές και αρχαίους συγγραφείς (αλλού στο κείμενο του).
Βλ.και Koster, D., ToHellen's Noble Land..., Dutch accounts of travellers, geographers, and historians on Greece
(1488-1854), Groningen/Athene 1995, 92-93
16
Τΐερ^ητές

1689
17ος αι.
τίτλος Die hoche Stein-Klippen und Gebürge Cyaneae,01ympus und Athos.Von welchen zu sehen seyn: Die Grosse Welt-
Beruffene/zwischen dem Schwarzen und Weissen Meer/am Bosphoro Thracico/în Europa ligende/deß Griechischen Reichs
Haupt-und der Ottomannischen Porten/dermahlige Residenz-Stadt Byzanz/Roma Nova/Stambol oder Conslantinopel mit
deroselben Ringsumligenden Meeren und Landen/vornehmen Insulen/Städten/Festungen/Gebürgen/ Wasserflüssen/ Früchten/Thieren/
Vögeln/Fischen/Antiquitäten und Raritäten ec. Dem Curiosen Leser zur Nachricht/und Belustigung/ historich/und in Kuppfern vorgestellt
τόπος Augsburg έτος 1689 τόμ. 1 σελ. 65-66

εκδότης Enderlin, J. έκδοση 1. γλώσσα πρωτότ. γερμανικά
χάρτες
(ίδια με "Die grosse Weltberufene...")
μνημεία
D Αγ.Αικατερίνη D Αγ.Μηνάς Π Μονή Β λ α τ ά δ ω ν Π Ροτόντα
Π Αγ. Α π ό σ τ ο λ ο ι Π Αγ.Παντελεήμων Π Ναός Π α ν α γ ί α ς ΚΙίΣυναγωγές Π Other...
ΚΙ Αγ.Δημήτριος ΙΕΙ Αγ.Σοφία Π Π α ν α γ ί α Χαλκέων D Τεκές Μεβλεβήδων
D Αγ.Θεοδώρα D Αχειροποίητος Π Προφήτης Η λ ί α ς 81 Τουρκικά
περιγραφή
"Saionica oder Salonichi/lieget gegen Norden am Salonischen Golfo/am Egeischen Meer hangenden/bey 60.teutscher
Meilen von Corintho/und ungefehr so weit von Constantinopel/auf die 100 Meilen von Venedig/ist die Haupt-Stadt
des Königreichs Macedoniens/so vor Zeiten mächtig gewesen/heut zu Tag ist sie noch groß unter türckischem
Gebiet/bewohnet von Christen/Türcken und Juden. Am Meer hats ein Schloss und raumlichen Haven/und gegen
Nidergang/den Gross-Fluss Vardar...
48 Moscheen werden gezehlet unter denen sich die Kirch S .Demetrii befindet/die einen deyfachen/mit sehr
herzlichen Säulen unterstützten Raum hat. Dahin sie auch die/von dem Kayser Justiniano erbauete S .Sophien Kirch
beziehet Außer disen befinden sich auch 30 Griechische Kirchen und 36 grosse Synagogen/ohne die übrigen
Kleinen."
Παλαιολόγο.
Ακριβώς το ίδιο κείμενο και χαλκογραφία με 'Der hohe Berg Olympus..." εκδίδεται μια χρονιά αργότερα από
τον ίδιο εκδότη, με άλλο όμως τίτλο.
η
συγγραφέας Hadschi Chalfa, Mustafa Ben Abdalla χρόνος ταξ.

17..
18ος αι.
τίτλος Rumeli und Bosna

geographisch beschrieben von Mustafa Ben Abdalla Hadschi Chalfa
aus dem Türckischen übersetzt von Joseph von Hammer
τόπος Wien έτος 1812 τόμ. 1 σελ. 75-79

εκδότης Kunst&Industrie-Comptoirs έκδοση 1 γλώσσα πρωτότ. τουρκικά
χάρτες
ενδιαφέροντα οχυρώσεις, μνημεία, κλίμα, πληθυσμός, εκπαίδευση, συνήθειες, ύδρευση-λουτρά, αγορά

σκοπός
μνημεία
13 Αγ. Α ι κ α τ ε ρ ί ν η Π Αγ.Μηνάς Ο Μ ο ν ή Βλατάδων 13 Ροτόντα
D Αγ. Απόστολοι 13 Αγ.Παντελεήμων Π Ναός Π α ν α γ ί α ς (TJ Συναγωγές 13 Other...
gl Αγ.Δημήτριος 13 Αγ.Σοφία Π Π α ν α γ ί α Χαλκέων D Τεκές Μεβλεβήδων
D Αγ.Θεοδώρα 13 Αχειροποίητος 13 Προφήτης Η λ ί α ς 13 Τουρκικά
περιγραφή
"S. liegt am Ende eines Busens, der sich beiläufig 100 Miglien von Süden gegen Norden erstrecket
Die berühmtesten Moskéen sind: l.Kassimjé i.J.831 aus einer Kirche in einer Moskée verwandelt; 2. die alte
Moskée; 3. die Moskée Agi Sofia, wozu Imbrahim Pascha das Minaret gebauet; 4. die Moskée Kassim Pascha
Dscheseri's; 5.die Moskée Jakub Pascha's; 6.die Moskée des Serai, ehemals zu den Zeiten der Ungläubigen die
Hofkirche; 7. die Moskée Sinan Pascha's, i.J.1004 durch Sinan Pascha den Ungläubigen entrissen; alle diese warer
ehemals Kirchen. Neugebaut sind folgende: 8.Die Moskée Isak Pascha's Pischimanje; 9.die, Hamsabeg's, une
10. die Moskée Akesedschamissi. Die Stadt hat schöne Gassen und öffentliche Gebäude...."
Από τους πιο σημαντικούς γεωγράφους-περιηγητές της Ανατολής. Συνοπτική αναφορά των μνημείων.
18
ΠΖ2
συγγραφέας Morison, Α. χρόνος ταξ.

Chanoine de Bar le Duc & Chevalier du saint Sepulchre
1704
18ος αι.
τίτλος Relation historique d' un voyage nouvellement fait au Mont de Sinai' et a Jerusalem
τόπος Toul έτος 1704 τόμ. liv.III. σελ. 732-733

εκδότης Laurent, Α. έκδοση γλώσσα πρωτότ. γαλλικά
χάρτες
δρομολόγιο θαλάσσιο απασχόληση

.. .από Λήμνο, Αγ.Όρος, Θεσσαλονίκη, Σκύρος, Αθήνα.
ενδιαφέροντα θρησκεία, ιστορία, κάτοικοι

σκοπός
μνημεία
Π Αγ. Α π ό σ τ ο λ ο ι D Αγ.Παντελεήμων Π Ναός Π α ν α γ ί α ς 13Συναγωγές ΚΙ Other...
D Αγ.Δημήτριος Π Αγ.Σοφία Π Παναγία Χαλκέών D Τεκές Μεβλεβήδων
Π Αγ.Θεοδώρα D Αχειροποίητος D Προφήτης Η λ ί α ς DΤουρκικά
περιγραφή
"Après une alternative assez bizarre de vent & de bonace, nous nous trouvâmes embarassez dans un grand nombre de
rochers, contre lesquels il étoit dangereux que nous n'allassions brizer, mais un vent fort foible joint à l'adresse de
nôtre pilote, nous en tira sans disgrace, & nous mit au large à l'entrée du golf de S., au fond duquel est cette ville du
même nom, anciennement apellée T. Cette ville située dans la Macédoine, est encore aujourd'hui d' une grandeur
tres-considérable, & on lui donne plus de trois lieues de circuit.
Ils y ont très-grand nombre de sinagogues, & même des colleges dans lesquels ils professent publiquement. Les
Grecs schismatiques y ont aussi des églises & des monastères d' hommes & des filles de l'ordre de saint Bazile,
avec un archevêque à leur tête. Les Turcs y sont de beaucoup inférieurs en nombre, mais ils y ont toute Γ autorité.
Cette ville fut autrefois redevable de sa foi aux prédications de Γ apôtre saint Paul, qui y anonça Jesus Christ, avec d'
autant plus de ferveur, qu'il vit ses travaux recompensez par cette sainte avidité avec laquelle ses habitans écoutoient
les véritez éternelles qu' il leur anonçoit."
Σύντομη, πρακτική περιγραφή. Με τη γυναικεία μονή ίσως υποννοεί την Αγία Θεοδώρα.
19
συγγραφέας Lucas, Paul χρόνος ταξ.

1705
18ος αι.
τίτλος Voyage du sieur Paul Lucas fait par ordre du Roy

dans la Grèce, l'Asie Mineure, la Macédoine et Γ Afrique, contenant la Description de la Natolie, de la
Caramanie, & de la Macédoine

εκδότης Simart,N. έκδοση 1. γλώσσα πρωτότ. γαλλικά
χάρτες
εικόνες Στις σ.404^405: απεικόνιση2 επιγραφών, κείμενο τα κείμενα γράφονται από
1 επιτύμβια και του Λ,Σπαντούνη. ακαδημαϊκούς, με βάση
σημειώσεις του και δήμο
σιεύονται με το όνομα του
δρομολόγιο 1704 από Παρίσι-θαλάσσιο για Κωνσταντινούπολη, χερσαίο Μ.Ασία, απασχόληση

Θράκη,Θεσσαλονίκη,θεσσαλία,Αθήνα, έμπορος,ψευδογια
θαλάσσιο νησιά, Σμύρνη, επιστροφή στη Μασσαλία το 1708 τρός, αργαιοθήρας
ενδιαφέροντα αρχαιολογία, ιστορία, |χνημ£ία, κάτοικοι, καθημ.ζβ>ή
σκοπός
συγκέντρωση
αΡΥαιοτήτων
μνημεία
Π Αγ. Α ι κ α τ ε ρ ί ν η Π Αγ.Μηνάς Π Μονή Β λ α τ ά δ ω ν ΚΙ Ροτόντα
Π Αγ. Απόστολοι Π Αγ.Παντελεήμων • Ναός Π α ν α γ ί α ς Π Συναγωγές ΚΙ Other...
ΚΙ Αγ.Δημήτριος ΚΙ Αγ.Σοφία Π Π α ν α γ ί α Χαλκέων • Τεκές Μεβλεβήδων
Π Αγ.Θεοδώρα D Αχειροποίητος Π Προφήτης Η λ ί α ς • Τουρκικά
περιγραφή
"S .ou T. a été autrefois une Ville fort grande & fort magnifique.
Il y a aussi plusieurs belles mosquées: c'étoient ontrepis des églises. Celle que les Chrétiens avant l'Empire des Turcs
appelloient l'Eglise de saint Demitre, est tout remarquable; c'est un fort beau vaisseau, soutenu par tout de belles
colomnes de Marbre, de Jaspe, & de Porphyre. Ce magnifique Bâtiment en a encore par dessous un autre de la même
beauté; mais il ne me fut pas permis de le voir, parce qu'il y avoit des femmes qui y travailloient à la soie. Au reste l'on
ma assuré, que dans ces deux corps d'Eglise qui sont l'un sur l'autre, il y a plus de mille de ces belles colomnes. Le
pavé de l'Eglise du haut a été autrefois à la Mosaïque: son choeur est de la plus belle Architecture. Entre deux
colomnes, sur un Tombeau élevé d' environ quinze pieds, & appuïé contre la muraille, je trouvai une Inscription en
vers Grecs, que l'on voit parmi les autres nombres 50. De-là nous fûmes à la Rotonde; ça été un fort beau Temple;
mais il s'en faut bien qu'il égale celui de Rome. Il n'est bâti que de briques: du reste le Vaisseau est beau, & il a été
autrefois d' une grande magnificence. On y voit encore de très belles peintures à la Mosaïque. Je montais en haut, & je
fis le tour de la coupe. L' escalier qui y conduit, a été adroitement pratiqué dans la muraille, sans qu'on s'en
apperçoive: il faut avouer aussi qu'elle a beaucoup d'épaisseur. Il y avoit autrefois plusieurs beaux souterrains, dont on
voit encore les entrées: ils sont tous comblés de pierres ou d'ordures, ainsi l'on ne peut plus les aller voir. Je fus aussi
visiter la Mosquée, que l'on nomme encore sainte Sophie: Elle est très belle & en même temps très vaste. Le clocher
y est encore; il est fait de pierres de taille & de briques comme le reste du bâtiment. Voici une particularité que l'on
m'en raconta.
Lorsque les Turcs se rendirent maîtres de T., la premiere chose qu'ils firent, fut de s'emparer des édifices publics &
principalement des Eglises. Ils vinrent dans ce dessein à sainte Sophie: tous les Religieux s'étoient sauvés hors un qui
n'avoit pas voulu abandonner l'Eglise. Ce bon Moine dit hardiment à ces Barbares, que c'étoit sa maison, & qu'ils l'y
eroient perir plutôt que de la contraindre de la quitter. Après une forte resistance dans les differens endroits où ils
l'attaquèrent, pressé de tous cotez il s'alla réfugier dans le clocher; là il fit encore des merveilles pour conserver son
Ιδιαίτερο αρχαιολογικό-αρχαιοθηρικό ενδιαφέρον για τα μνημεία. Έχει συγκεκριμένες οδηγίες για τη συλλογή
αρχαίων αντικειμένων και από τα λιμάνια στέλνει δέματα στη Μασσαλία.
Το κείμενο γράφεται από τον E.Fourmont Στο τέλος όμως της εισαγωγής: Fait à Paris le 19 Avril 1712, Raguet.
Βλ.και Σιμόπουλος, Κ., Ξένοι ταξιδιώτες στη Ελλάδα, τ.Β', 1700-1800, Αθήνα 1988, 27 κ.ε., ειδικά 31-33.
19
Τίεριηγητες
συγγραφέας Lucas, Paul χρόνος ταξ. 1705

18oc αι.
τίτλος Voyage du sieur Paul Lucas fait par ordre du Roy
dans la Grèce, l'Asie Mineure, la Macédoine et Γ Afrique, contenant la Description de la Natolie, de la
Caramanie. &.riela Macédoine
μνημεία
• Αγ. Αικατερίνη Π Αγ.Μηνάς Π Μονή Βλατάδων ΚίΡοτόντα ΚΙ Other...
0 Αγ. Απόστολοι D Αγ.Παντελεήμων Π Ναός Π α ν α γ ί α ς D Συναγωγές
|g Αγ.Δημήτριος ΚΙ Αγ.Σοφία • Π α ν α γ ί α Χαλκέων Π Τεκές Μεβλεβήδων
• Αγ.Θεοδώρα D Αχειροποίητος Π Προφήτης Η λ ί α ς Π Τουρκικά
περιγραφή
poste. Mais les Turcs honteux d'être ainsi fatiguez par un seul homme, s'obstinèrent à l'avoir à quelque prix que ce
fût; & pour donner exemple aux Habitans, ils lui tranchèrent la tête & la jetterent dehors par une des fenêtres du
clocher. Cette tête tomba tout le long de la muraille, & la teignit de sang. Les Turcs dit on, qui ont changé cette Eglise
en Mosquée, ont fait tout ce qu'ils ont pu pour effacer la marque de ce Sang. Ils ont blanchi la place, ils ont gratée &
lavée cent fois: tous leurs efforts se sont trouvez inutiles. Loin de diminuer le miracle que trouvent ici les Grecs,
j'ajouterai que j'ai vu cet endroit de mes propres yeux; qu'il est visible que l'on y amis plusieurs couches de blanc;
mais que le rouge, ou si l'on veut le sang, paroît toujours sur la muraille.
Enfin nous fûmes à l'Eglise des Grecs, elle est passable, & l'on pourrait même dire assez belle. On y voit le
Tombeau d'Eutyches l'Antagoniste de Nestorius. Il y en a plusieurs autres tous de Marbre, & sur lesquels on trouve
des bas-reliefs & des Inscriptions. Je n'ai pas copier que deux: elles sont Grecques; mais les noms, sur tout de la
premiere, semblent marquer qu'elles ont été faites pour des Latins.
Je trouvai dans la Ville quelques Médailles d'argent. Pour les avoir il fallut pratiquer la Médecine: sans cela on n'étoit
pas d'humeur à les donner ni à les vendre. Je fis donc le Médecin; mais le Médecin de consequence & de bon goût: je
ne m'attachai qu'aux maladies des Dames: je n'allois même voir que les femmes de considération les plus belles & les
plus aimables; & le tout à la charge qu'on me trouverait des Médailles: point de Medaille, point de Médecine."
20
ϋεριηγητές
συγγραφέας Lucas, Paul χρόνος ταξ.

1714
18ος αι.
τίτλος Voyage du sieur Paul Lucas fait en DCCXIV

&c. par ordre de Louis XIV, dans la Turquie, l'Asie, Sourie, Palestine, Haute et Basse Egypte, &c.
τόπος Ansterdam έτος 1720 τόμ. 1.1 σελ. 36^1

εκδότης Steenhouwer & Uytwerf έκδοση 1. γλώσσα πρωτότ. γαλλικά
χάρτες
εικόνες κείμενο τα κείμενα γράφονται από
ακαδημαϊκούς,με βάση
σημειώσεις του και δήμο
σιεύονται με το όνομα του
δρομολόγιο Μασσαλία, Σμύρνη, Κωνσταντινούπολη,Θράκη, Καβάλα, απασχόληση

Θεσσαλονίκη, Λάρισα, επιστροφή στη Θεσσαλονίκη, έμπορος,ψευδογια
Κωνσταντινούπολη, Μ.Ασία, Αίγυπτος Toöc, αοΥαιοθήρας
ενδιαφέροντα αρχαιολογία, ιστορία, γεωγραφία, κάτοικοι, θεσμοί σκοπός
συγκέντρωση
αρΥαιοτήτων
μνημεία
Π Αγ. Απόστολοι Π Αγ.Παντελεήμων D N a ô ç Π α ν α γ ί α ς ΚΙ Συναγωγές ΚΙ Other...
Π Αγ.Δημήτριος Π Αγ.Σοφία Π Παναγία Χαλκέων D Τεκές Μεβλεβήδων
Π Αγ.Θεοδώρα Π Αχειροποίητος D Προφήτης Η λ ί α ς DΤουρκικά
περιγραφή
".. .à S., où j'arrivai le 21.Décembre & n'en partis que le 9.de Janvier de l'année suivante 1715. m'y étant apliqué
pendant ce tems là à rechercher les Médailles les plus curieuses; j'en achetai une bonne partie du Sieur Antoine
Girardin, Drogman de la Nation Françoise. La Ville de S. est une des plus grands & des plus fameuses de la Turquie
Européenne; elle a une Eptapyrgion; c'est-à-dire, un Château de Sept Tours comme Constantinople. Les Grecs y sont
assez grand nombre, & leur Archevêque est le plus riche de la Macédoine; il y a aussi des Négocians Arméniens; les
Chrétiens y sont environ au nombre de 10.000 on y compte 30.000 Juifs, qui y ont 22.Svnaeogues, & ce sont eux qui
y sont tout le commerce (παραγωγή υφασμάτων).. .Le nombre des François n'est pas si grand à S. qu'à
Constantinople & à Smyrne. M.de Boesmont Consul de la Nation, est un homme d'un mérite distingué, & le Grand
Seigneur vient de lui accorder, a la sollicitation de M.le Comte Desalleurs, l'usage d'une Chapelle publique, qui est
desservie par les Peres Jésuites. Les François font dans le Païs un assez grand commerce de cire, de laine & de soie,
ainsi que de bled & de tabac, qu'on y cultive en abondance. S. est gouvernée par trois Puissances, le Pacha, le Mola &
le Janissaire Aga, & chacun a son Tribunal particulier.. .un plus grand nombre de Missionnaires dans la Macédoine...
J'allai un jour me promener hors de la porte de la Camarie avec M.deBoesmont, le Drogman, & le Janissaire; on
trouve d'abord de grands Cimetières, & on voit un lieu où l'on dit qu'étoit autrefois une belle Eglise dédiée à
S .Georges, Les seuls Monumens qui en restent sont dix ou douze Colomnes de marbre blanc, d'environ 14.ou
15.pieds de haut, & elles ne mériteroient pas beaucoup l'attention des Voyageurs, sans les contes que sont à leur sujet
les habitans du Païs. Le Consul & le Drogman m'assurèrent que plusieurs Pachas, Molacs & Cadis les avoient
souvent fait enlever pour les faire servir à quelques ouvrages qu'ils faisoient bâtir; mais que la nuit elles ne manquoient
pas de revenir dans le lieu d'où on les avoit tirées. Aparemment, leur disje, qu'elles ont la même vertu que les fameux
Trépieds dont parle Homere dans son Iliade, qui alloient se rendre eux-mêmes à l'Assemblée des Dieux;
n'auroient-elles pas mieux fait, sans se donner tant de peine, d'imiter le Dieu Terme qui ne voulut jamais sortir de sa
place, lorsque Tarquin le vieux fit bâtir le Capitole, & qu'il obligea les autres Dieux, qui étoient sur cette Montagne, à
Ιδιαίτερο αρχαιολογικό-αρχαιοθηρικό ενδιαφέρον για τα μνημεία. Έχει συγκεκριμένες οδηγίες για τη συλλογή
αρχαίων αντικειμένων και από τα λιμάνια στέλνει δέματα στη Μασσαλία. Το κείμενο γράφεται από τον αββά
Beniner. Στο τέλος όμως της εισαγωγής: Fait à Paris le 3Décembre 1718, Gros de Boze. Δεν αντιγράφονται
παρατηρήσεις από το προηγούμενο ταξίδι του, δίνονται νέα στοιχεία. Σημαντικός ο πρόλογος του έργου, όπου
αναλύονται προβλήματα σχετικά με τα ταξίδια και τις καταγραφές τους.
Βλ.και Σιμόπουλος, Κ., Ξένοι ταξιδιώτες στη Ελλάδα, τ.Β', 1700-1800, Αθήνα 1988, 27 κ.ε., ειδικά 37-39
21
ΤΙεριηγητες
συγγραφέας Διοικητής Κωνσταντίνος χρόνος ταξ.

1715
18ος αι.
τίτλος Constantin Dioiketes, Chronique de l'expédition des Turcs en Morée 1715

από: Βακαλόπουλου, K.A., H Μακεδονία στα 1715, Μακεδόνικα 11 (1971), 260-271
τόπος Bucarest έτος 1913 τόμ. 1 σελ.

εκδότης Iorga, Ν. έκδοση γλώσσα πρωτότ. ρουμάνικα
χάρτες
εικόνες κείμενο ημερολόγιο
δρομολόγιο εκστρατεία του Αλή Πασά εναντίον των Βενετών στην Πελοπόννησο, απασχόληση
σώμα Βλάχων ακολουθεί τον τουρκικό στρατό, από Βορρά, Ξάνθη,
Καβάλα, Σέρρες, Σιδηρόκαστρο, Δοϊράνη, Θεσσαλονίκη, προς Νότο στρατιωτικός
ενδιαφέροντα αμυντικές κατασκευές, στρατός, κάτοικοι

σκοπός
εκστρατεία
στρατιωτική
μνημεία
DΑγ.Αικατερίνη ΠΑγ.Μηνάς Π™
u Μ «ο ,ν ,ή, .Β-λ™
α τ. ά δ ω,,ν Π Ροτόντα
D Αγ. Απόστολοι Π Αγ.Παντελεήμων Π
Π Ναός Π α ν α γ ί α ς Π Συναγωγές ΚΙ Other...
ΚΙ Αγ.Δημήτριος ΠΑγ.Σοφία π Π
Π π™,,™,,,,'
α ν α γ ί™ α Χαλκεων
Y™W* • Τεκές Μεβλεβήδων
ΠΑγ.Θεοδώρα Π Αχειροποίητος D Προφήτης Η λ ί α ς D Τουρκικά
περιγραφή
"Εκεί κοντά, λέγει ο Διοικητής, υπάρχει ένα δερβένι, όπου εδρεύει μια φρουρά από αρματολούς για την
φρούρηση της Θ. Από τη Θ.ο Δ. έχει ορισμένες αναμνήσεις.
Οι κάτοικοι της είναι χριστιανοί, Ευρωπαίοι, Αρμένιοι και Εβραίοι.. .Η Θ. είναι ένα μεγάλο λιμάνι, όπου
καταπλέουν Γάλλοι έμποροι με τα εμπορεύματα τους και έχουν και ποό£ενο δικό τους. Υπάρχουν μοναστήρια
ανδρών και γυναικών και ανάμεσα στις εκκλησίες μια ωραία μητρόπολη, όπου σώζεται το λείψανο του
Γρηγορίου του Παλαμά και η θαυματουργή και αργυροστόλιστη εικόνα του Αγίου Δημητρίου, η οποία είχε
ζωγραφισθή, όπως έλεγαν, ενόσω ζούσε ακόμη ο Αγιος. Όσο για την παλιά, βυζαντινή βασιλική του
Αγ.ΔημητρίοΌ που είχε μετατραπή σε τζαμί,αυτή ήταν απρόσιτη στους χριστιανούς, γιατί οι Τούρκοι τους
απαγόρευαν την είσοδο, εκτός αν περνούσε κανείς μέσα απαρατήρητος. Τιμούσαν όμως τον τάφο και συνεχώς
έκαιγαν απάνω του κεριά. "
Το χρονικό είναι ανώνυμο, αλλά αποδόθηκε από τον N.Iorga στον Κων.Διοικητή, Έλληνα της αυλής του ηγεμόνα
της Βλαχίας Koov.Brâncoveanu.
Η απόδοση του κειμένου από τον Κ.Α.Βακαλόπουλο, ο οποίος παρεμβάλλει και τα σχόλια του.
22
ΤΙεριηγητες
LZZI
συγγραφέας Barskij, Basile χρόνος ταξ.

1726
18ος αι.
τίτλος Οι περιηγήσεις του Β.Γ.Μπάρσκυ στους Αγ.Τόπους της Ανατολής από το 1723 ως το 1747
(μετάφραση του τίτλου)
από: Hemmerdinger-Iliadou,D., Thessalonique en 1726, La relation du moine russe Basile Barskij,
BalStad 2 (1961), 293-298
τόπος S aint-Pétersbourg έτος 1885-8 τόμ. 1 σελ. 259-265

εκδότης Βαρσούκωφ, Ν. έκδοση 2 γλώσσα πρωτότ. ρωσικά
χάρτες
εικόνες κείμενο χειρόγραφο βιβλιοθήκη
Ουβάρωφ Κίεβο αρ.602
1η έκδοση ρωσ.: 1778
& ακολουθούν πολλές
δρομολόγιο από Κίεβο-Κεντρ .Ευρώπη, Ρώμη, Επτάνησα, Αιγαίο, Άγ.Όρος, απασχόληση

Θεσσαλονίκη, Παλαιστίνη, Αίγυπτος, Κωνσταντινούπολη θεολόγος, μοναχός
Μένει ένα χρόνο στο Αγ.Όρος
ενδιαφέροντα Θρησκευτικά κτήρια, άνθρωποι, συνήθειες, καθημερινή ζωή, γλώσσα
σκοπός
μνημεία
Π Αγ. Α ι κ α τ ε ρ ί ν η Π Αγ.Μηνάς Π Μονή Β λ α τ ά δ ω ν ΕΙ Ροτόντα
Π Αγ. Α π ό σ τ ο λ ο ι D Αγ.Παντελεήμων Π Ν α ό ς Παναγίας D Συναγωγές Π Other...
Π Αγ.Δημήτριος D Αγ.Σοφία Π Π α ν α γ ί α Χαλκέων D Τεκές Μεβλεβήδων
D Αγ.Θεοδώρα Π Αχειροποίητος Π Προφήτης Η λ ί α ς ΙΕΙ Τουρκικά
περιγραφή
. .T.est bien at agréablement située, et a des murailles en pierre de taille.
Les gens qui habitent T. sont, pour ce qui est de la religion, des Grecs, des Français, des Turcs et des Juifs. La ville est
surpeuplée, l'élément dominant étant les Juifs.
Tout d'abord, il y a à peu près trente djami d'après mon calcul personnel. Près de chacun d'eux se trouve une colonne
de piere polie, assez large par un homme ou un homme et demi, haute comme cinq fois la taille d'un homme ou même
plus. Sur ces colonnes, les Turcs invoquent leur Dieu à des heures précises. (Ακολουθεί απαρίθμηση των
προσευχών και περιγραφή του Ραμαζανιού).
Ecoute encore ceci. Les écoles des Juifs sont plus de soixante, comme je le leur ai entendu dire. Chez eux, la science
est florissante, et ils ont beaucoup d'érudits. Ils ont même une académie où l'on enseigne diverses sciences, et même la
philosophie...
Il y a une trentaine d'églises chrétiennes, comme je l'ai déjà dit, et une seule église français, qui est très petite parce
qu'elle est destinée aux voyageurs et non aux habitants. Il y a aussi à T., un consul français...
Les langues que tu étends sont l'Italien, le français, l'espagnol, le valaque, le russe, le latin, l'arabe, l'arnaute, le
bulgare, etc.
La ville de T. est assez belle du dehors, mais à l'intérieur il n'y a rien en dehors des djami, qui écrasent les églises
chrétiennes.
Il y a encore à T. une grande mosquée, construite en forme de cercle comme une colonne, et qui était anciennement
une église. On voit dans cette mosquée une coupe de biscottes laissées par les chrétiens des temps anciens, quand les
Turcs faisaient la guerre à la Grèce. Les chrétiens étaient enfermés avec ces biscottes pour toute nourriture et ne
voulaient pas se rendre. C'est pourquoi les infidèles les gardent encore pou la gloire et pour le souvenir impérissable
de ces braves."
Μερικές από τις πληροφορίες του είναι αντικρουόμενες, άλλες δοσμένες με συμπαθητική αφέλεια. Ωστόσο, η
περιγραφή του -κτηρίων, ανθρώπων, συνηθειών- παρουσιάζει ενδιαφέρον.
Η μετάφραση και οι πληροφορίες για τον Β.Β. είναι της Hemmerdinger-Iliadou,D.
Βλ,και Σιμόπουλος, Κ., Ξένοι ταξιδιώτες στη Ελλάδα, τ.Β',1700-1800, Αθήνα 1988, 105 κ.ε., ειδικά 109-110,
όπου δίνεται και μετάφραση μέρους του κειμένου για Θ.
Βλ,και: Russian Travellers to the Greek World (12th-firsthalf of the 19th α), Moskau 1995,13, 32-33, 50-58
23
συγγραφέας Souciet, Jean-Baptiste, père χρόνος ταξ.

1734
18ος αι.
τίτλος Description de la ville de Salonique par le P.Jean-Baptiste Souciet de la Compagnie de Jésus,

missionaire au levant
στο: Aimé-Martin, M.L., Lettres édifiantes et curieuses, concernant l'Asie, l'Afrique et l'Amérique, avec
quelques relations nouvelles des Missions, et des notes géographiques et historiques, Missions du Levant

εκδότης Desrez, Α. έκδοση 1. γλώσσα πρωτότ. γαλλικά
χάρτες
εικόνες κείμενο χειρόγραφο στη
Βιβλιοθήκη των
Ιησουιτών στο Παρίσι
δρομολόγιο παραμονή στη Θεσσαλονίκη ως μέλος αποστολής από τό 1726-1733, απασχόληση

μετά στη Σμύρνη. Το 1738 πεθαίνει στη Θεσσαλονίκη μονάχος τάγματος
Ιησουιτών
ενδιαφέροντα θρησκεία, μνημεία, ιστορία, κάτοικοι, θεσμοί, ζωί\
σκοπός
αποστολή
μνημεία
D Αγ. Αικατερίνη ΕΙ Αγ.Μηνάς ΚΙ Μονή Βλατάδων ΚΙ Ροτόντα
ΚΙ Αγ. Απόστολοι D Αγ.Παντελεήμων ΚΙ Ναός Π α ν α γ ί α ς ΚΙ «Συναγωγές ΚΙ Other...
ΚΙ Αγ.Δημήτριος ΚΙ Αγ.Σοφία D Π α ν α γ ί α Χαλκέων ΚίΤεκές Μεβλεβήδων
Π Αγ.Θεοδώρα ΚΙ Αχειροποίητος Π Προφήτης Η λ ί α ς ΚΙ Τουρκικά
περιγραφή
"S., ainsi qu'on la nomme à présent, a environ deux lieues de tour.
En d'autres endroits de la ville de grands jardins occupent presqu'un tiers du terrain; les deux autres sont occupés par
des maisons. Les hauts quartiers qu'habitent les principaux d'entre les Turcs sont bâtis pour l'agrément: ils n'ont
point de solidité; les murs ne sont que de terre grasse détrempée et couverte d'un enduit de mortier. On les soutient par
deux longues pièces de bois ou solives minces, jointes ensemble par des traverses engagées horizontalement dans la
maçonnerie, et distantes de trois, quatre ou cinq pieds l'une de l'autre: cette espèce de charpente dirige les maçons pour
élever à plomb leurs murailles; mais ces pièces de bois, qui souvent paroissent à l'extérieur, venant à pourrir, ces
murailles s'écroulent.
La partie haute de la ville a des sérails ou hôtels assez beaux pour le pays: leurs principales pièces sont la cour, des
galeries fort larges qui ont vue sur la mer, et de belles salles bien plafonnées, avec des estrades ou sophas sur lequels
les Turcs reçoivent les visites, donnent audience et rendent la justice.
La plupart des Grecs habitent au pied des collines qu'enferme la ville et dans les rues où il n'y a guère qu'eux. Les
plus riches et les plus qualifiés, qui sont en petit nombre, ont d'assez belles maisons bâties et disposées à la turque.
Les Juifs occupent bien un tiers de la ville habité; ils sont répandus dans les bas quartiers, dans les marchés et le long
des murs du côté de la mer. Quelques riches marchands de cette nation sont bien logés, d'autres le sont passablement;
mais le plus grand nombre est si pauvre, qu'ils habitent des maisons ouvertes de tous côtés et sans cheminées, parce
qu'ils ne brûlent qu'un peu de charbon. Cette nation est naturellement malpropre: ce défaut dans cette populace ainsi
entassée, joint à la mauvaise nourriture, fait naître parmi eux beaucoup de maladies épidémiques et même la peste, dont
ils sont souvent presque les seuls frappés.
Les rues de S. sont étroites et couvertes en partie de sophas, qui de chaque maison sortent en dehors; elles sont mal
pavées et fort malpropres dans la basse-ville. Vers le milieu où sont les marchés, les rues sont couvertes de planches,
ce qui les rend obscures, mais fraîches en été.
Βλ. και Ξανθοπούλου-Κυριακού, Α., Περιγραφή της Θεσσαλονίκης στα 1734 από τον Père Jean-Baptiste Souciet,
Μακεδόνικα 8 (1968), 185-210, με πληροφορίες για το συγγραφέα, σχόλια για το κείμενο και σχετική
βιβλιογραφία.
Βλ.και Σιμόπουλος, Κ., Ξένοι ταξιδιώτες στη Ελλάδα, τ.Β',1700-1800, Αθήνα 1988, 175-182
Jfepmreç
συγγραφέας Souciet, Jean-Baptiste, Père χρόνος ταξ. 1734
18oc αι.
τίτλος Description de la ville de Salonique par le PJean-Baptiste Souciet de la Compagnie de Jésus, missionaire au
Levant, στο: Aimé-Martin, M.L., lettres édifiantes et curieuses, concernant l'Asie, l'Afrique et l'Amérique, avec
quelques relations nouvelles des Missions, et des notes géographiques et historiques. Missions du levant
μνημεία
Ρ Αγ. Αικατερίνη 18 Αγ.Μηνάς 13 Μονή Βλατάδων 18 Ροτόντα 18 Other...
gl Αγ. Απόστολοι Π Αγ.Παντελεήμων ΚΙ Ναός Παναγίας 18 Συναγωγές
|g Αγ.Δημήτριος ΚΙΑγ.Σοφία D Παναγία Χαλκέων Κ Τεκές Μεβλεβήδων
• Αγ.Θεοδώρα C3 Αχειροποίητος D Προφήτης Ηλίας ΚΙ Τουρκικά
περιγραφή
Les mosquées sont presque les seuls édifices solides et considérables de la Turquie; on en compte ici jusqu'à trente
grandes, outre quelques autres fort petites qui sont peu fréquentées: les Turcs en ont bâti quatre ou cinq; les autres sont
d'anciennes églises dont ils se sont emparés. Les plus célèbres étoient celles de Sainte-Sophie, de Notre-Dame, de
Saint-Démétrius et des Saints-Apôtres.
Sainte-Sophie, comme on l'appelle encore aujourd'hui, est construite, comme beaucoup d'églises grecques, sur le
modèle de Sainte-Sophie de Constantinople, mais en petit. C'est un édifice carré, couronné d'un dôme assez plat, tout
couvert de plomb; le vestibule est soutenu par de belles colonnes de marbre, et il y a dedans un siège de porphyre mal
travaillé.
Il y a près de 80 ans que l'église de Notre-Dame a été changée en mosquée. On estime l'architecture de l'édifice et la
hardiesse de la coupole. On y voit de chaque côté 12 grandes colonnes de marbre jaspé, dont les chapiteaux sont
surmontés de croix que les Turcs n'ont point endommagées: c'est à présent la principale mosquée de la ville.
Celle de S aint-Démétrius est un grand vaisseau qui a une nef et deux ailes de chaque côté, séparées les unes des
autres par quatre rangs de colonnes de différens ordres, mais qui se répondent bien l'un à l'autre; il y a, outre cela, 6
belles colonnes de jaspe d'une grande hauteur, qui soutiennent la tribune: cette église étoit fort nouvelle quand les
Turcs prirent S.; elle n'a point de voûte. Il y a six ou sept ans qu'elle se trouva en mauvais état; le plafond étoit crevé et
l'édifice menaçoit ruine. Pour le réparer, on vendit le plomb de fa couverture, et on en fit une de tuiles. Il y avoit un
vaste souterrain qui subsiste encore, et dans ce souterrain un puits que les grecs disent être miraculeux. L'église des
Apôtres dont on a aussi fait une mosquée, a quatre petits dômes autour du principal; elle est d'une bonne architecture.
Dans la cour d'une autre mosquée, qui est tout proche des murs vers l'orient et qui autrefois étoit une église, on
montre un grand siège de marbre assez bien travaillé, où les gens du pays prétendent que saint Paul a prêché; et dans
un enfoncement de la mosquée on conserve une grande quantité de biscuits que le Vénitiens y avoient ramassés,
lorsque Amurat II assiégea la ville1, il y a plus de 300 ans. Il paroît certain que l'attaque se fit de ce côté-là; et l'on voit
encore à la distance d'une demi-lieue une hauteur considérable, qui paroît manifestement avoir été faite en partie de
mains d'hommes, sur laquelle étoit dressée la tente du sultan: c'est la coutume de ces princes de campeur sur de
pareilles élévation que leur fait l'armée. On dit aussi qu'après qu'ils ont levé le camp, on accumule de nouvelles terres
sur l'endroit où a été le pavillon impérial, afin qu'une terre qu'il a honorée de son séjour et de sa présence ne soit pas
foulée par d'autres pieds. L'un et l'autre peut être véritable.
Au reste les mosquées sont toutes nues; et à cela près que le pavé est couvert, du moins en partie, de tapis et de
nattes, plusieurs sont malpropres: elles n'ont en dedans pour ornememt qu'une tribune d'où les imams lisent au peuple
le Coran; et en dehors une tourelle ou minaret très-élevé et d'une construction hardie, du haut duquel on annonce cinq
fois par jour les heures de la prière.
S. n'a que deux maisons de religieux turcs, l'une dans la ville, l'autre sur une colline hors des murs ; celle-ci a un
grand enclos. Il y a dans ces maisons huit ou dix frères (c'est le nom qu'ils se donnent), gouvernés par un supérieur
perpétuel. A certain jours, ils tournent avec une rapidité extraordinaire dans leur mosquée. Ils peuvent se marier; mais
jamais leurs femmes n'entrent dans le monastère.
Les églises grecques sont au nombre, non pas de 30 (comme dit Morery), mais de 12 ou 13 seulement; elles sont
placées, not pas sur les rues, les Turcs ne le suffriroient pas, mais dans des enfoncemens derrière des maisons. La
cathédrale, dédiée sous le nom de S aint-Démétrius, est assez proprement bâtie; c'est un grand vaisseau, partagé
en une nef, deux ailes et le sanctuaire, sans parler du vestibule: elle n'est que plafonnée; deux ou trois rangs de sièges
régnent tout autour. Sur une des ailes est une galerie pour les femmes, qui, selon la louable coutume de l'église
d'Orient, sont toujours séparées des hommes. Le sanctuaire est fermé par une haute cloison de bois sculpté, et ornée de
peintures qui représentent Notre Seigneur et la sainte Vierge, des saints de l'ancienne et de la nouvelle loi, et quelques
pères grecs. Ces peintures n'ontriende bien délicat ni de bien naturel. On ne voit dans l'église aucune statue; les Grecs
se font mal à propos un scrupule d'en avoir. On n'y voit qu'un seul autel, et sur cet autel, sans ornemens, est un petit
tabernacle, où est le saint sacrament Au fond du sanctuaire sont des sièges en demi-cercle pour les prêtres et pour
l'évêque qui se place au milieu de son clergé. Tel est dans la Grèce l'usage de toutes les cathédrales.
On garde dans celle de S. le corps de Grégoire Palamas ; on y honore ce prélat comme un saint, surtout un des
dimanches de carême où on ne célèbre la liturgie que dans cette église: à la vérité, l'office ne fait point mention de ce
prétendu saint; mais chacun vient se prosterner devant la relique, qu'on expose à la vénération publique: ce corps est
tout desséché, comme les Grecs croient que deviennent tous les corps de ceux qui sont morts excommuniés, et
23
ïïep/qffîréç
συγγραφέας Souciet, Jean-Baptiste, Père χρόνος ταξ. 1734

18oc αι.
τίτλος Description de la ville de Salonique par le PJean-Baptiste Souciet de la Compagnie de Jésus, missionaire au
Levant, στο: Aimé-Martin, M.L., Lettres édifiantes et curieuses, concernant l'Asie, l'Afrique et l'Amérique, avec
quelques relations nouvelles des Missions, et des notes géographiques et historiques. Missions du Levant
μνημεία
D Αγ. Αικατερίνη ΚΙ Αγ.Μηνάς ΚΙ Μονή Β λ α τ ά δ ω ν ISI Ροτόντα ΚΙ Other...
Kl Αγ. Απόστολοι D Αγ.Παντελεήμων 12 Ναός Π α ν α γ ί α ς ΚΙ Συναγωγές
IBI Αγ.Δημήτριος 13 Αγ.Σοφία Π Π α ν α γ ί α Χαλκέων ΚίΤεκές Μεβλεβήδων
Π Αγ.Θεοδώρα 13 Αχειροποίητος Π Προφήτης Η λ ί α ς ΚΙ Τουρκικά
περιγραφή
quelques-uns n'ont pas de foi à la sainteté de Palamas. Il y en a même qui s'absentent de cette cérémonie: un des
derniers archevêques prêchant ce jour-là, ne dit pas un mot de l'objet du culte: son exemple a été suivi.
Les autres principales églises de S. sont les paroisses de Saint-Athanase, de Saint-Nicolas, de Saint-Mennas,
de S aint-Constantin et de la bienheureuse Vierge: cette dernière paroisse fut brûlée il y a 40 ans; il en coûta
1500 piastres pour obtenir la permission de la rebâtir; on s'y porta avec un zèle admirable; les uns fournirent de
l'argent; les autres des matériaux, ceux-ci leur ouvrage, ceux-là leurs soins, et en peu de temps leur travail fut achevé:
elle est solidement bâtie, très-propre en dedans et très-régulière.
Il n'y a qu'un monastère, qu'on appelle en turc Chiaoux monastir, monastère de l'Huissier: j'ignore l'origine de
cette dénomination; je sais seulement qu'il avoit autrefois plusieurs privilèges aussi utiles que peu glorieux; les
mahométans les avoient accordés aux moines, parce qu'ils avoient contribué à les rendre maîtres de la ville; mais,
comme la reconnoissance s'affoiblit, surtout quand eue est onéreuse, ces privilèges ont été restreints: ces religieux, qui
ne sont plus aujourd'hui que 10 ou 12, paraissent doux et d'un fort bon commerce entre eux.
Il n'y a point de religieuses, mais seulement quelques vieilles filles ou veuves, habillées de noir, qui font profession
d'avoir renoncé au monde. Les Juifs ont pour le moins 30 synagogues, quelques-unes assez grandes, toutes assez mal
bâties. ,
Trois differnetes nations habitent S., et toutes ensemble font environ 40.000 âmes, 10.000 Turcs, 8-9.000 Grecs avec
quelques Bulgares, et 18-20.000 Juifs.
1
C Amurat Π enleya T. aux Vénitiens en 1429)"
Περιγράφει ακόμη τη λειτουργία της γιορτής του Αγίου Δημητρίου και ασχολείται με τους Εβραίους της Θ. και
το εμπόριο της πόλης.
24
συγγραφέας Pococke, Richard, LL.D.F.R.S. χρόνος ταξ.

1740
18ος αι.
τίτλος A Description of the East and Some other Countries

Observations on Palaestine or the Holy Land, Syria, Mesopotamia, Cyprus, and Candia
τόπος London έτος 1745 τόμ. 2. part Ι. σελ. 148-151

εκδότης Bowyer,W. έκδοση 1. γλώσσα πρωτότ. αγγλικά
χάρτες
εικόνες LXIV ρ. 150, A-B-C: "Arches and a Plan of a Church κείμενο μεταφράστηκε στα
at Thessalonica" γερμανικά και στα
φλαμανδικά
δρομολόγιο από την Παλαιστίνη, μέσω Σμύρνης -Εφέσου-Κωνσταντινούπολης στη απασχόληση

Θεσσαλονίκη ( χερσαίο ταξίδι-with a little caravan) και μετά Αθήνα
νομικός
ενδιαφέροντα μνημεία, ιστορία, θρησκεία, γεωγραφία, κάτοικοι, ζωή, οικονομία

σκοπός
περιήγηση, εμπορική
περιοδεία
μνημεία
• Αγ.Αικατερίνη Π Αγ.Μηνάς ΚΙ Μονή Β λ α τ ά δ ω ν ΚΙ Ροτόντα
D Αγ. Απόστολοι ΚΙ Αγ.Παντελεήμων • Ναός Π α ν α γ ί α ς Ç] Συναγωγές • Other...
ΚΙ Αγ.Δημήτριος 13 Αγ.Σοφία • Π α ν α γ ί α Χαλκέών • Τεκές Μεβλεβήδων
• Αγ.Θεοδώρα D Αχειροποίητος • Προφήτης Η λ ί α ς • Τουρκικά
περιγραφή
T.is said to have its name from its foundress T., sister of Alexander the great...
There are several mosques in the city which were formerly churches; that which carries the greatest mark of antiquity,
is the rotando, and if it was not an antient temple, it was certainly built when Christianity was first publickly
established, though I imagine it to have been a heathen temple, and probably a pantheon; the walls are very thick, and
built of good brick; a plan of it may be seen in the 64th plate at C; the chapels round it are arched over with double
arches of brick, excepting the two entrances to the west and south; there are in them oblong square niches which
appear like windows, and are now Med up; above these the wall is not, I suppose, so thick by 12 feet, and over every
one of these apartments there is an arched nich. The cupola is adorned with mosaic work, appearing like eight
frontispieces of very grand buildings, the perspective of which seemed to be very good; the apartment opposite to the
entrance is lengthened out to 27 paces, and ends in a semicircle, which, if it was a temple, I suppose must have been
added by the Christians for the altar. They shew a sepulchre to the east of this mosque, in which, they say, Ortagi
Effendi is buried, who took the city. The most beautiful mosque in the town, which was a church, is that which had thi
name of saint Demetrius; it is 71 paces long, and 41 broad; there are on each side a double colonade of white
marble pillars, each supporting its gallery, with pillars over them; the gallery supported by the inner rows of pillars
being under the gallery of the pillars that are on each side next to the middle nave; the whole church is cased within
with marble; there is a church under it which is shut up, and no one can enter; it is said that StPaul preached in it
Another mosque was the church od S t. Sophia, built something on the model of saint Sophia in Constantinople,
having a cupola adorned with beautiful mosaic work; there are some fine verd antique pillars in the church and portico;
and in the church there is a verd antique throne or pulpit with two or three steps up to it, the whole being of one piece
of marble. A fourth mosque was the church of s aint Pantaleemon, which is but small; before it there is a sort of
suggestion or pulpit with winding steps up to it all of one block of white marble; on the sides of it are cut three arches,
Another mosque was the church od S t. Sophia, built something on the model of saint Sophia in Constantinople,
Αναλυτική γεωγραφική & ιστορική περιγραφή της διαδρομής από Αν.Μακεδονία προς Χαλκιδική-Θεσσαλονίκη-
Πιερία. Σημαντική για τις λεπτομέρειες περιγραφή των μνημείων της πόλης, για τα οποία δείχνει εξαιρετικό
ενδιαφέρον. Προφανώς έχει διαβάσει το βιβλίο του Lucas,P., Voyage dans la Grèce...
Βλ.και Σιμόπουλος, Κ., Ξένοι ταξιδιώτες στη Ελλάδα, τ.Β',1700-1800, Αθήνα 1988, 188 κ.ε., ειδικά 195-197
Βλκαι Koster, D., To Hellen's Noble Land..., Dutch accounts of travellers, geographers, and historians on Greece
(1488-1854), Groningen/Athene 1995, 102,104-105
24
ïïep/ηΜτές
συγγραφέας Pococke, Richard, LL.D.F.R.S. χρόνος ταξ. 1740

18oc αι.
τίτλος A Description of the East and Some other Countries
Observations on Palaestine or the Holy Land, Syria, Mesopotamia, Cyprus, and Candia
μνημεία
• Αγ. Α ι κ α τ ε ρ ί ν η Π Αγ.Μηνάς IS Μονή Β λ α τ ά δ ω ν 18 Ροτόντα Π Other...
Ρ Αγ. Απόστολοι Ε3 Αγ.Παντελεήμων Π Ναός Π α ν α γ ί α ς Π Συναγωγές
gl Αγ.Δημήτριος Ε3Αγ.Σοφία Π Π α ν α γ ί α Χαλκέων D Τ ε κ έ ς Μεβλεβήδων
• Αγ.Θεοδώρα Π Αχειροποίητος Π Προφήτης Η λ ί α ς Π Τουρκικά
περιγραφή
having a cupola adorned with beautiful mosaic work; there are some fine verd antique pillars in the church and portico;
and in the church there is a verd antique throne or pulpit with two or three steps up to it, the whole being of one piece
of marble. A fourth mosque was the church of saint Pantaleemon, which is but small; before it there is a sort of
suggestum or pulpit with winding steps up to it all of one block of white marble; on the sides of it are cut three
arches supported by Corinthian pillars, under which are mezzo relievos of the Virgin Mary, and other saints: I saw
such another at one of the mosques; mere seem to have been made in the earliest times of Christianity, before the art of
sculpture was entirely lost There are several Greek churches in this city; but I could not find out the tomb of Eutyches,
the adversary of Nestorius; they have an archbishop, and a small monastery on the hill within the walls. The
number of Jews here is thought to exceed the number of Christians and Turks put together, insomuch that they have a
great influence in the city. The Turks drink much, and to that may be imputed their being very bad people in this place;
the janizaries in particular are exceedingly insolent. They have a great manufacture of coarse woollen cloth in and abou
S., which is exported to all parts of Turkey for the wear of common people. The English, French, Dutch and
Venetians, have their consuls here, the chief export being silk, wax, and cotton to Smyrna, in order to be embarked for
Europe, and a great quantity of tobacco to Italy, as well as to most parts of Turky, as it is esteemed the best after that oi
Latichea. A pasha and janitzer aga resides in this city." t
25
περιηγητές Icont I
συγγραφέας Belley, M.l'Abbé χρόνος ταξ.

1772
18ος αι.
τίτλος Observations sur Γ histoire et sur les monuments de la ville de Thessalonique,

Histoire de l'Académie royale des Inscripüons et belles-Lettres 38 (1777)
τόπος Paris έτος 1777 τόμ. 38 σελ. 121-146

εκδότης Imprimerie Royale έκδοση 1 γλώσσα πρωτότ. γαλλικά
χάρτες
εικόνες κείμενο έκθεση
δρομολόγιο βασίζεται σε έκθεση που έστειλε από τη Θ. το 1768, ο Γάλλος πρόξενος απασχόληση
M.d'Évant, σε πηγές & βιβλιογραφία, στη μελέτη των νομισμάτων της
συλλογής του M.Pellerin και σε περιγραφές περιηγητών ιερέας
ενδιαφέροντα ιστορία, μνημεία, νομίσματα, κάτοικοι, θεσμοί, εμπόριο

σκοπός
μνημεία
• Αγ.Αικατερίνη D Αγ.Μηνάς ΠΜονή Βλατάδων ΚΙ Ροτόντα
• Αγ.Απόστολοι D Αγ.Παντελεήμων • Ναός Π α ν α γ ί α ς ΚΙ Συναγωγές ΚΙ Other.
ΚΙ Αγ.Δημήτριος 18 Αγ.Σοφία • Π α ν α γ ί α Χαλκέων D Τεκές Μεβλεβήδων
Π Αγ.Θεοδώρα D Αχειροποίητος Ο Προφήτης Η λ ί α ς • Τουρκικά
περιγραφή
Περιεχόμενα της έκθεσης του Β: 1. La situation de Τ. 2. L'ancienneté & les différents noms de cette ville 3. Les
révolutions qu'elle éprouva sous ses Rois & sous les Romains 4. Le culte religieux, les temples, les fêtes 5. La dignité 6. les
médailles fc les monumens 7.Les révolutions depuis le règne de Constantin 8. Enfin Γ état actuel
6. Dans cette ville, & aux environs, on trouve un nombre prodigieux de colonnes.. .On voit dans l'église de S'
Démetrius patron de la ville, qui est aujourd'hui une mosquée, une belle table de marbre blanc placée entre deux
colonnes, sur laquelle est gravée en caractères majuscules, une inscription (Λουκά Σπαντούνη)...
8. La ville de T. est actuellement une des plus grandes, des plus peuplées & des plus commerçantes de la Turquie en
Europe.. .Elle renferme depuis 65.000-70.000 habitans ; savoir, 35.000 Turcs, parmi lesquels il y a 6.000 Janissaires,
.. .8.000 Chrétiens Grecs qui ont un Métropolitain; 26.000 à 27.000 Juifs, & environ 100 étrangers qu'on y appelle
Francs, parmi lesquels sont compris les consuls de France, d'Angleterre, de l'Empereur, de Toscane, de Naples, de
Suède, de Danemarck, de Hollande, de Venise & de Raguse. Les Grecs sont marchands ou cultivateurs. Les Juifs sont
la banque ou le commerce; ils s'occupent de différens arts, & s'assemblent dans trente-deux synagogues.
Les édifices les plus magnifiques sont plusieurs anciennes églises qui ont été changées en mosquées; la plus belle est
celle de S'Démetrius ou Dimitre, patron de la ville & de toute la Macédoine; c'est un fort beau vaisseau, soutenu
par-tout de belles colonnes de marbre, de jaspe & de porphyre. Le bâtiment est double, la partie inférieure est de la
même beauté. Un nombre extraordinaire de colonnes se fait remarquer dans ces deux corps d'églises. On voit entre
deux colonnes ce beau tombeau de marbre blanc dont on a parlé dans l'article VI; les Turcs l'ont épargné pour
conserver la mémoire de la prise de la ville. L'église supérieure avoit autrefois un pavé à la mosaïque; son choeur est
de la plus belle architecture. La seconde mosquée principale s'appelle encore la Rotonde, c'est un beau temple, mais
qui n'égale pas le Panthéon de Rome: il n'est bâti que de briques; l'édifice étoit autrefois trés-orné: on y voit encore
quelques peintures de pièces de rapport; il y avoit aussi de beaux souterrains dans lesquelles on ne peut plus entrer.
Πρόκειται για μία έκθεση, που διαβάστηκε τον Ιούνιο του 1772 στην Ακαδημία και αργότερα δημοσιεύτηκε στο
περιοδικό της.
Βλ.και μετάφραση του 8ου κεφαλαίου, στο Μέρτζιου, Κ.Δ., Μνημεία Μακεδόνικης ιστορίας, Θεσσαλονίκη
1947, 204-208.
25
συγγραφέας Belley, M., l'Abbé χρόνος ταξ. 1772

18oc αι.
;Ιτλος Observations sur Γ histoire et sur les monuments de la ville de Thessalonique,
Histoire de l'Académie royale des Inscriptions et belles-Lettres 38 (1777)
ινημεία
3 Αγ. Α ι κ α τ ε ρ ί ν η D Αγ.Μηνάς Π Μονή Β λ α τ ά δ ω ν G3Ροτόντα ΚΙ Other...
3 Αγ. Α π ό σ τ ο λ ο ι D Αγ.Παντελεήμων Π Ναός Π α ν α γ ί α ς ΚΙ Συναγωγές
3 Αγ.Δημήτριος ΕΙΑγ.Σοφία D Π α ν α γ ί α Χαλκέων D Τεκές Μεβλεβήδων
3 Αγ. Θεοδώρα D Αχειροποίητος Π Προφήτης Η λ ί α ς Π Τουρκικά
εεριγραφή
Λ troisième mosquée, que l'on nomme encore Sainte Sophie, est très-belle & en même temps très-vaste: le clocher
iubsiste; il est bâti de pierres de taille & de briques. Les Turcs ont en tout trente-trois mosquées à minarets. & six
tutres qui n'en ont pas.
j& principale église des Grecs est assez belle.. Ils possèdent encore dans la ville vingt-cinc églises.
Λ port est précédé d'une rade fort vaste, défendue par trois tours & deux batteries de gros canon à fleur d'eau: les
)âtimens mouillent par-tout sans danger.
jà. commodité du port facilite le commerce qui se fait en cette ville, il est entre les mains des Grecs & des Juifs; il
;onsiste en laines, tabac, coton, cuirs, en étoffes de laine, en blés & orge qu'on tire des campagnes voisines, & qu'on
rend aux marchands Francs, argent comptant, ou que l'on échange pour des draps, de la cochenille, de l'indigo, du
;afé. du sucre. & autrres marchandises qu'on y porte de la Chrétienté.. .On a établi en cette ville depuis long-temps, pai
>rdre de la Porte, une manufacture de draps, dans l'idée de pouvoir se passer de ceux de Chrétienté; mais comme on
l'a pu parvenir à les imiter, on s'est contenté de les destiner à l'habillement des janissaires...
je gouvernement de la ville & de son département est entre les mains d'un Pacha, d'un Mollah ou grand Cady &
l'un Janissaire-Aga
^'église Patriarchale est dédiée à la Sainte Vierge, on l'appelle, παναγία.
Cependant l'air n'y est pas sain, principalement depuis l'année 1759, temps auquel oh éprouva pendant cinquante jours
le furieux tremblemens de terre, qui obligèrent la plupart des habitans à sortir de la ville, & les Francs à camper sous
les tentes. On prétend que les exhalaisons de la terre, qui s'ouvrit en plusieurs endroits, ont beaucoup contribué aux
ïèvres tierces dont personne presque n'est exempt, & qui dégénèrent souvent en fièvres putrides."
26
ΪΤερ/ηνητές
συγγραφέας Sonnini, Charles Nicolas Sigisbert χρόνος ταξ.

1778
18ος αι.
τίτλος Voyage en Grèce et en Turquie

fait par ordre de Louis XVI, et avec Γ authorisation de la Cour Ottomane

εκδότης Buisson, F. έκδοση 1. γλώσσα πρωτότ. γαλλικά
χάρτες
δρομολόγιο αποστολή στην Αίγυπτο απασχόληση

από Αλεξάνδρεια στα νησιά-Θεσσαλονίκη-Toulon.
Στη Θ. με το πλοίο La Mignonne. νομικός,
στρατιωτικ(κ
ενδιαφέροντα γεωγραφία, κάτοικοι, οχυρώσεις, εμπόριο, συνήθειες
σκοπός
αποστολή, περνήγηστ
μνημεία
Π Αγ. Α π ό σ τ ο λ ο ι Π Αγ.Παντελεήμων Π Ν α ό ς Π α ν α γ ί α ς ΠίΣυναγωγές Π Other...
D Αγ.Δημήτριος ΚΙ Αγ.Σοφία Π Π α ν α γ ί α Χαλκέων Π Τ ε κ έ ς Μεβλεβήδων
D Αγ.Θεοδώρα Π Αχειροποίητος D Προφήτης Η λ ί α ς DΤουρκικά
περιγραφή
"Elle est bâtie presqu'au fond et sur la côte orientale d'un golfe.. .Son nom n'a point changé l'ancienne et célèbre T.,
fondée, dit-on,par la soeur d'Alexandre, sur l'emplacement d'une ville plus ancienne, que l'on appeloit Therma. C'est
encore la capitele de la Macédoine, et l'une des plus grandes et des plus populeuses cités de l'Empire turc. L'on y voit
encore quelques parties de monumens anciens, et par-tout des fragmens d'édifices profanés par leur mélange avec des
matières communes dans des bâtisses modernes.
L'église de S ainte S ophie, construite par Justinien sur le modèle de celle de Constantinople, est convertie en
mosquée, de même que quelques autres églises du Bas-Empire.
L'aspect de S., depuis le port, anonce une enceinte agréable; mais lorsqu'on y entre, on abandonne bientôt la bonne
opinion que l'on en avoit conçue: des rues étroites et sans pavés, comme sans alignement, des maisons maussades à
l'extérieur, plus mal distribuées à l'intérieur, une population misérable, font désirer de ne la voir que de loin. C'est
néanmoins l'une des plus belles villes de Turquie, et l'une des plus importantes par sa position et la richesse de son
commerce. Dès les premiers jours de notre arrivée, nous fûmes témoins d'un incendie qui faillit réduire la ville en
cendres. Le feu prit pendant la nuit à un quartier où les Juifs entassés vivent dans la plus dégoûtante mal-propreté, et
rouges par les maladies..."
Ασχολείται περισσότερο με την πυρκαγιά και τα άσχημα της πόλης (αν και μεγάλος Φιλέλληνας). Μοιάζει,
ειδικά για τη Θ. και όχι για άλλες ελληνικές πόλεις, περισσότερο να αναφέρει τις παρατηρήσεις του για
καθορισμένα πράγματα (άμυνα - κατάσταση πόλης, ικανότητες κατοίκων...), παρά να καταγράφει τις
εντυπώσεις ενός ταξιδιού.
Βλ.και Σιμόπουλος, Κ., Ξένοι ταξιδιώτες στη Ελλάδα, τ.Β',1700-1800, Αθήνα 1988, 388 κ.ε., ειδικά 423^124
Υπάρχει και έκδοση του ίδιου έργου, την ίδια χρονιά, στο Λονδίνο (Germ GT 677).
ΤΙεριηγητές Icont
συγγραφέας Beaujour, Felix χρόνος ταξ.

1787-1797
18ος αι.
τίτλος Tableau du commerce de la Grèce

Formé d'après une année moyenne, depuis 1787 jusqu'en 1797

εκδότης Imprimerie de Crapelet έκδοση 1 γλώσσα πρωτότ. γαλλικά
χάρτες
εικόνες κείμενο υπόμνημα
δρομολόγιο παραμονή απασχόληση

εντολή για περιήγηση σε όλο τον ελληνικό χώρο πρόξενος της
Γαλλίαα στη Θ.
ενδιαφέροντα μνημεία, γεωγραφία, κάτοικοι, θεσμοί, καθημερινή ζωή
σκοπός
εντολή για υπόμνημα
σγετικά υε ευπόριο
μνημεία
Π Αγ. Α ι κ α τ ε ρ ί ν η Π Α γ . Μ η ν ά ς Π Μονή Β λ α τ ά δ ω ν ΚΙ Ροτόντα
Π Αγ. Απόστολοι D Αγ.Παντελεήμων Π Ναός Π α ν α γ ί α ς Ρ Συναγωγές D Other...
Ε] Αγ.Δημήτριος ΚΙ Αγ.Σοφία Π Π α ν α γ ί α Χαλκέων ϋ Τ ε κ έ ς Μεβλεβήδων
Π Αγ.Θεοδώρα ΕΙ Αχειροποίητος Π Προφήτης Η λ ί α ς DΤουρκικά
περιγραφή
"Elle est au fond-est du golf Therméen, et est située à mi-côte sur la saillie que forme au sud-ouest la pente du mont
Kourtiach.. .L'exposition de S .est au sud: les maisons rangées en amphithéâtre sur la pente de la colline et entourées de
jardins plantés de cyprès, offrent de loin un agréable coup-d'oeil. Mais quand on entre dans la ville, on est surpris de
ne trouver que des rues étroites, tortueuses, des maisons mal bâties, et pas une place, pas un seul carrefour qui soit
pavé. S.vue dans l'intérieur, a l'air d'un de nos villages; et c'est une des plus belles villes de Turkie.
Considérée comme place de commerce S.mérite donc une grande importance; mais elle n'en mérite aucune comme ville
de guerre.
Les monumens qui nous restent du Bas-Empire, sont les mosquées de Sainte-Sophie, de Saint-Dimitri, et celle que les
Turks nomment Eski-Djumma.
S aint-S ophie a été faite sur le modèle de celle de Constantinople. Elle est exactement dans les mêmes proportions;
mais elle est d'un tiers plus petite. La tradition porte qu'elle fut construite du temps de Justinien, sur les dessins de
l'architecte Anthémius, le même qui, quelques années auparavant, avait bâti Sainte-Sophie de Constantinople. Les
formes de ces deux édifices ne sont pas de ce goût pur, de cette noble simplicité, qui plaisent tant dans les monumens
athéniens. Mais on ne peut s'empêcher d'admirer l'idée hardie d'un plan circulaire, établi sur des arcades réunies ou
liées ensemble par des pendentifs : construction qui a servi de modèle à tous les dômes faits depuis. Il faut avouer
encore que l'ensemble des deux Sainte-Sophies a quelque chose d'imposant, mais les détails en sont mesquins; et sans
cette foule de colonnes de vert antique, qui éblouissent des yeux européens, je suis persuadé que les beautés de la
Sainte-Sophie de Constantinople ne seraient pas plus admirées que celles de la Sainte-Sophie de S., à moins qu'on
n'aime mieux croire que les voyageurs selèguent mutuellement leur admiration.
La mosquée de Saint-Dimitri ou de Démétrius, était, avant la conquête l'église métropolitaine. C'est une croix
grecque avec deux bas-côtés qui soutiennent de vastes galeries. La nef du milieu est un beau vaisseau, soutenu par
deux rangs de colonnes de vert antique, à chapiteaux ioniens. L'édifice est de brique, mais l'intérieur était revêtu de
Βλ.και μετάφραση στα ελληνικά:
Φ.Μπωζούρ, Πίνακας του Εμπορίου της Ελλάδος στην Τουρκοκρατία (1787-1797), Παρίσι 1800, Μετάφραση
Ελ.Γαρίδη, Εισαγωγή, Επιμέλεια, Σχολιασμός Τ.Βουρνάς, Αθήνα 1974, σ.42-53
Βλκαι Σιμόπουλος, Κ., Ξένοι ταξιδιώτες στη Ελλάδα, τ.Β', 1700-1800, Αθήνα 1988, 690 κ.ε.
συγγραφέας Beaujour, Felix χρόνος ταξ. 1787

18oc αι.
τίτλος Tableau du commerce de la Grèce
Formée d'après une année moyenne, depuis 1787 jusqu'en 1797
μνημεία
Π Αγ. Α ι κ α τ ε ρ ί ν η D Αγ.Μηνας Π Μονή Β λ α τ ά δ ω ν ΕΙ Ροτόντα Π Other...
D Αγ.Απόστολοι Π Αγ.Παντελεήμων Π Ναός Π α ν α γ ί α ς D Συναγωγές
IS Αγ.Δημήτριος Κ Αγ.Σοφία Π Π α ν α γ ί α Χαλκέων D Τεκές Μεβλεβήδων
D Αγ.Θεοδώρα ΙΕΙ Αχειροποίητος Π Προφήτης Η λ ί α ς DΤουρκικά
περιγραφή
Au nord de l'arc de Constantin est la rotonde, édifice rond, de construction romaine. On voit, par sa forme, qu'il a été
bâti sur le modèle du panthéon de Rome. Je puis prouver, par les médailles, que ce temple est celui des dieux cabires,
et qu'il a été construit sous Trajan. Le dessin en est simple et grand; sa forme circulaire est heureuse: une vaste coupole
voûte majestueusement son enceinte. Cette coupole était percée à sa pointe, et cette ouverture avait été pratiquée pour
laisser échapper la fumée des victimes qu'on brûlait sur l'autel placé immédiatement au-dessous. Cet autel était fait en
forme de conque, et se trouvait au point-milieu du temple. On voit encore au-dessous de la place qu'il occupait, de
vastes réservoirs de pierre, destinés à recevoir le sang des victimes.
L'emplacement qui va de la rotonde à la mer par la ligne la plus courte, était le beau quartier de T.
marbre. Sa forme prouve qu'il a été bâti dans les premiers temps du Bas-Empire.Les monumens qui nous restent du
Bas-Empire, sont les mosquées de Sainte-Sophie, de Saint-Dimitn, et celle que les Turks nomment Eski-Djumma.
S aint-S ophie a été faite sur le modèle de celle de Constantinople. Elle est exactement dans les mêmes proportions;
mais elle est d'un tiers plus petite. La tradition porte qu'elle fut construite du temps de Justinien, sur les dessins de
Γ architecte Anthémius, le même qui, quelques années auparavant, avait bâti Sainte-Sophie de Constantinople. Les
formes de ces deux édifices ne sont pas de ce goût pur, de cette noble simplicité, qui plaisent tant dans les monumens
athéniens. Mais on ne peut s'empêcher d'admirer l'idée hardie d'un plan circulaire, établi sur des arcades réunies ou
liées ensemble par des pendentifs: construction qui a servi de modèle à tous les dômes faits depuis. Il faut avouer
encore que l'ensemble des deux Sainte-Sophies a quelque chose d'imposant, mais les détails en sont mesquins; et sans
cette foule de colonnes de vert antique, qui éblouissent des yeux européens, je, suis persuadé que les beautés de la
Sainte-Sophie de Constantinople ne seraient pas plus admirées que celles de la Sainte-Sophie de S., à moins qu'on
n'aime mieux croire que les voyageurs selèguent mutuellement leur admiration.
La mosquée de S aint-Dimitri ou de Démétrius, était, avant la conquête l'église métropolitaine. C'est une croix
grecque avec deux bas-côtés qui soutiennent de vastes galeries. La nef du milieu est un beau vaisseau, soutenu par
deux rangs de colonnes de vert antique, à chapiteaux ioniens. L'édifice est de brique, mais l'intérieur était revêtu de
marbre. Sa forme prouve qu'il a été bâti dans les premiers temps du Bas-Empire.
La mosquée Eski Djumma ou de l'ancien vendredi, était, dans l'origine, un temple consacré à Vénus Thermea. Les
Grecs le gâtèrent, en voulant lui donner la forme d'une croix. C'était un parallélogramme parfait qui avait 70 pieds de
long sur 35 de large, et qui était soutenu sur les deux côtés par douze colonnes d'ordre ionique, de la plus élégante
forme. Les six colonnes du fronton se trouvent aujourd'hui masquées dans les murs recrépis de la mosquée.. .cette
carcasse serait alors, après le temple de Thésée, le monument pur le mieux conservé de la Grèce. Mais aujourd'hui on
ne peut le voir qu'à travers une enveloppe de plâtre, et j'ai passé trois ans à S., sans soupçonner ce que c'était
Ce sont là les seuls monumens qui méritent quelque attention."
Λεπτομερής αναφορά :
-στην τουρκική, στρατιωτική & διοικητική οργάνωση
- στην εσωτερική διοίκηση των εθνοτήτων
- στο φορολογικό σύστημα (χαράτσι) και στα ποσά που συλλέγονται
28
συγγραφέας Bisani, Alessandro χρόνος ταξ.

1788
18ος αι.
τίτλος A Picturesque Tour through Part of Europe, Asia and Africa:

Containing Many New Remarks on the Present State of Society, remains of Ancient Edifices, &c.
with Plates after Designs by James Stuart, Esq.F.R.S. and FA.S.
Written by An Italian Gentleman
τόπος London έτος 1793 τόμ. 1 σελ. 4149
εκδότης FaulderR. έκδοση 1 γλώσσα πρωτότ. αγγλικά
χάρτες
εικόνες κείμενο επιστολές
δρομολόγιο Παλέρμο, Μάλτα, Θεσσαλονίκη, Αθήνα, Σμύρνη, Κωνσταντινούπολη, απασχόληση

Γιβραλτάρ
ενδιαφέροντα καθημερινή ζωή, φυλές, συνήθειες, ενδυμασία, μνημεία

σκοπός
περιήγηση
μνημεία
Π Αγ.Αικατερίνη Π Αγ.Μηνάς Π Μονή Β λ α τ ά δ ω ν Π Ροτόντα
Π Αγ. Α π ό σ τ ο λ ο ι Π Αγ.Παντελεήμων Π Ναός Π α ν α γ ί α ς Ρ Συναγωγές Π Other...
ΚΙ Αγ.Δημήτριος Κ! Αγ.Σοφία Π Π α ν α γ ί α Χαλκέών D Τεκές Μεβλεβήδων
ΟΑγ. Θεοδώρα Π Αχειροποίητος G Προφήτης Η λ ί α ς DΤουρκικά
περιγραφή
'Jure 1788. This town is situated close to the end of a gulf and terminates on the declivity of a mountain...
The houses are of wood painted red, and edged towards the roof with black: on the corners of them there is
frequently a verse of the Koran, or some scrap of poetry written in gilt letters. They are decorated with terrasses; and
the courts are often ornamented with cypress-trees.. .The principal part of the streets, on account of the heat of the
sun, are covered with wood, which does not tend to make them more wholesome, as it prevents a proper circulation of
air. The shops are fastened with small bolts; for thanks to the influence of religion!There are here no thieves. The
Greeks and Latins have their respective churches, in which they may pray as much as they please witih out fear of
molestation. The prinipal articles of commerce here are cotton and wool, which, when manufactured into stuffs, are
sold by the Franks for three times the value of the raw materials: leather, carpets, and tobacco for smoking, which is
used throughout all the Levant.. .The putrid fever, which rages in the country at this time of the year, has already
begun to make its appearance.
In the mosque of S .Sophia is to be seen an antique green pulpit, in which, according to tradition, StPaul preached to
the Thessalonians. The Turks hold this relic, from which was inculcated a religion different from that of the true
believers, in great veneration. This mosque was formerly a Greek church, and is pretty well built: but that of
S .Dimitri is superior in this respect, for it contains some beautiful columns of ancient red and green granite.
Consuls from France, England, Venice, Ragusa, and Naples reside here. The English and French engross the chief
trade. Naples sends no ships to this port"
80,000 inhabitans: Jews 23,000; Greeks and Francs 20,000; remainder Turks.
Αν και περιγράφει ελάχιστα τα μνημεία, ενδιαφέρεται πολύ και περιγράφει με πολύ ζωντανό τρόπο μικρά
καθημερινά πράγματα, επεισόδια και ανθρώπους, π.χ. τουρκόπουλα που τους πετούσαν πέτρες, νεαρή που την
πείραξαν και θύμωσε ο αδελφός της, κ.ά.
Βλ.και J.M.Paton, The Erechtheum, Mass. 1927, 617, Nol9, για την ταύτιση του Italian Gentleman με τον
Alessandro Bisani.
Βλ.και Σιμόπουλος, Κ., Ξένοι ταξιδιώτες στη Ελλάδα, τ.Β',1700-1800, Αθήνα 1988,494 κ.ε., ειδικά 496-497
29
συγγραφέας Bisani, Alexandre χρόνος ταξ.

1788
18ος αι.
τίτλος Lettres sur divers endroits de l'Europe, de l'Asie et de l'Afrique, parcourous en 1788 et 1789
σε μετάφραση από ΚΑΜέρτζιου, Μνημεία Μακεδόνικης Ιστορίας, Θεσσαλονίκη 1947,
σ. 191-197
τόπος Londres έτος 1791 τόμ. 1 σελ. 38 κ.ε.

εκδότης έκδοση γλώσσα πρωτότ. γαλλικά
χάρτες
δρομολόγιο Παλέρμο, Μάλτα, Θεσσαλονίκη, Αθήνα, Σμύρνη, Κωνσταντινούπολη, απασχόληση

Γιβραλτάρ
ενδιαφέροντα καθημερινή ζωή, φυλές, συνήθειας, ενδυμασία, μνημεία

σκοπός
μνημεία
Π Αγ. Αικατερίνη Π Αγ.Μηνάς Π Μονή Βλατάδων DΡοτόντα
Π Αγ.Απόστολοι D Αγ.Παντελεήμων ΠΝαός Παναγίας ΕΙ Συναγωγές D Other...
ΚΙ Αγ.Δημήτριος ΚΙ Αγ.Σοφία Π Παναγία Χαλκέων Π Τεκές Μεβλεβήδων
Π Αγ.Θεοδώρα Π Αχειροποίητος D Προφήτης Ηλίας Π Τουρκικά
περιγραφή
15 Ιουνίου 1788: 'Όείαχόριπδενχψίσ^τ^ΐ-εδώτιιανώλης.. .ΗχονκλεκίΜαιτιύλαιολίγοντιροτηςδύοεωςτουτΡικη).. .η
πόλις αύτη κεί^ι εις το βάθος του κόλπου της rai m ^
παλαιά τμικατεοτιρο^ένα. Η πφίμετρος της d
κάτω μέρος με μαύρο. Πλησίοντης στέγης ή εις το άκτχ)νγωνύχς τινός βλέπει κολείςσ^^
με επίχρυσα γρόρ^τα Τα ondina έχουνηλιασ . .Αι
περισσότεραι οδοί είναι σκεπασμέναι με ξύλα εξαιτίας τ^τιλίου, rai ιούτοrivaiανθυγιεινή ^
αήρ. Τα καταστήματα είναι κλεισμένα με μικρούς σύρτας διότι χάρις εις την ευεργετικήνεπίδρασιντης ποινής του
πασσάλου, δενυπάρχσυνεδώ κλέπται. Η πόλις κατοικείται από 80.000 ψυχάς ΟιΕβραίοι, οι οποίοι έχουνπολλάς
συναγωγας, συμποσούνται εις 23.000. ΟιΈλληνες και οι Φράγκοι εις 20.000 και οι υπόλοιποι είναι Τούρκοι. ΟιΈλληνες και
οι Λατίνοι έχουντας εκκλησίας των, όπου ανενόχλητοιπροσεύχονιαι, Εμπόριον μέγα διεξάγεται εις βαμβάκια και μαλλιά
τα οποία κατοπινοί Φοάγκοιμεταπωλούνεις το τριπλούντηςαξιο^πτχριθεύοντες υφάσματα. Βάσης εμπόριονγίνεται εις
δέρματα κατειργασμένα και μή, τάπητας καικαπνόν. του οποίου μεγάλη γίνεται χρήσις εν Ανατολή.
Εις το τζαμί της Αγ.Σοφίας βλέπει κανείς μίαν έδ^ανεκπροχήνουλίΒου, από ττ|ν οποίαν, α χ ; α ν ^
οαπόοΊΧ)λος Παύλα; προς τους Θεσσαλονικείς Οι Τ ^
θρησκεία, που δενείναιη ιχονπραγματικώνπκιιών. Το τζαμί αυτό, που ήχο παλαιά ελληνική εκκλησία, είναι αρκετά καλής
οικοδομής. Αλλ'η του Αγίου Δημητρίου είναι ασυγκρίτως καλλίτερα διότι εκεί βλέπει κανείς ωραίες κολώνες εκγρανίτου
και αρχαίουπρασίνου λίθου. Οι κακοήθεις πυρετοί πουενδημούνειςτηνχωρο^ταύτην, ήρχισαννα αναφαίνωνααι. Υπάρχουν
εδώ πρόξενοι Γαλλίας Αγ/λίας Βενετίας Ρο^ούζης Νεαπόλεως Οι Άγγλοι και Γάλλοι διενεργούντο μεγαλύτερον
εμπόριον. Ως, προς τηνΝεάπολινδενέρχονται ποτέ τα πλοία της εδώ."
Αν και περιγράφει ελάχιστα τα μνημεία, ενδιαφέρεται πολύ και περιγράφει με πολύ ζωντανό τρόπο μικρά
καθημερινά πράγματα, επεισόδια και ανθρώπους.
Βλ. και A picturesque tour...: σχεδόν το ίδιο κείμενο, με ελάχιστες παραλλαγές εκδίδεται δυο χρόνια αργότερα
με άλλο τίτλο από an Italian gentleman, που ταυτίστηκε σωστά από τον J.M. Paton με τον A.Bisani.
30
ϋεριηγητές
συγγραφέας Morrit, John Bacon Sawrey, of Rokeby χρόνος ταξ.

1794
18ος αι.
τίτλος A Grand Tour, Letters and Journeys 1794-96

Edited by G.E.Marindin, Introduction by P.J.Hogarth

εκδότης Century Publishing έκδοση 1 γλώσσα πρωτότ. αγγλικά
χάρτες
δρομολόγιο Μ.Ασία, Αγ.Όρος, Θεσσαλονίκη, Θεσσαλία, Βοιωτία, Αθήνα απασχόληση

ταξίδι με πλοίο και χερσαίο
ενδιαφέροντα άνθρωποι, συνήθειες

σκοπός
περιήγηση
(grand tour)
μνημεία
Π Αγ.Αικατερίνη Π Αγ.Μηνάς Π Μονή Β λ α τ ά δ ω ν Π Ροτόντα
Π Αγ. Απόστολοι Π Αγ. Παντελεήμων Π Ν α ό ς Παναγίας Ρ Συναγωγές Π Other...
Π Αγ.Δημήτριος Π Αγ.Σοφία Π Π α ν α γ ί α Χαλκέων (H Τεκές Μεβλεβήδων
Π Αγ.Θεοδώρα D Αχειροποίητος Π Προφήτης Η λ ί α ς Π Τουρκικά
περιγραφή
Από Θ. 2 επιστολές: 6 & 17 Δεκεμβρίου 1794, το πρώτο στην αδελφή του Αννα, το δεύτερο στη μητέρα του.
Ί finished this part of my letter at different times and places in my road here, and am now comfortably settled in an
Englishman's house, who is our Consul here. I will, however, as usual, go on with my story.. .From hence to S. is a
tiresome journey of three days.. .We went, on these accounts, directly to S., and passed a country by much the worst
and most inhospitable I have found in Turkey.. .After a tiresome journey we got safe here, where we found a very
hospitable reception at an English merchant's, and are reffiting to go on through Larissa and Thermopylae to
Athens.. .The French are here, as in every port of the Levant, in great numbers, and of all sorts... You hear as many
languages at once as you see men, and at present as many opinions as languages. What I have most inquired of, as
having no bad opportunity, was the effects of the Revolution in the provincial towns of France, from which the
émigrés had escaped at different times.. .We have been walking over the town here; it is very poor and dirty, even in
comparison with Smyrna and Constantinople."
"I write still from S., though we very soon mean now to continue our journey tto Athens.. .We are, however, at last in
a moving condition, and talk of setting off to-morrow or the day after. Two days after I wrote to Anne we set off on ar
expedition I told her off to Pella..."
Περιγράφει απλά τα μέρη που γνωρίζει στο ταξίδι του, αναφέρεται στη σύγχρονη ζωή και γράφει για τους
ανθρώπους που συναντά. Ασχολείται πολύ με τη σύγχρονη ιστορία και τα γεγονότα στην Ευρώπη. Ενδιαφέρεται
να πλουτίσει τη συλλογή του με αρχαιότητες (αγορές στην Πέλλα).
31
Τίεριηγητές Icont
συγγραφέας χρόνος ταξ.
τίτλος Travels in Various Countries of Europe, Asia and Africa

Part the second, Greece, Egypt and the Holy Land
τόπος London έτος 1818 τόμ. 7. σελ. 440-478

εκδότης Cadell, T.-Davies, W. έκδοση γλώσσα πρωτότ. αγγλικά
χάρτες Μακεδονία
εικόνες κείμενο ογκώδεις τόμοι εκδίδονται
σταδιακά από 1810-1822
και σημειώνουν μεγάλη
κυκλοφορία
δρομολόγιο Από τη Λαπωνία ως το Κάιρο, δια μέσου Ρωσίας και Μ.Ασίας, στην απασχόληση
επιστροφή Ελλάδα. καθηγητής
Από Αθήνα προς Β, Θεσσαλονίκη, Κωνσταντινούπολη, Βιέννη Ορυκτολογίας
ενδιαφέροντα μνημεία, ιστορία, κάτοικοι
σκοπός
περιήγηση
μνημεία
Π Αγ. Αικατερίνη Π Αγ.Μηνάς ΠΜονή Βλατάδων ΚΙ Ροτόντα
Π Αγ. Απόστολοι Π Αγ.Παντελεήμων Π Ν α ό ς Παναγίας 0Συναγωγές Π Other...
ΚΙ Αγ.Δημήτριος ΚΙ Αγ.Σοφία Π Π α ν α γ ί α Χαλκέων Û Τεκές Μεβλεβήδων
D Αγ.Θεοδώρα S3 Αχειροποίητος Π Προφήτης Η λ ί α ς G Τουρκικά
περιγραφή
"We were conducted to the house of Mr.Chamaud, the English Consul;.. .We shall beginn our account of S., by
adding our memorial to the rest: because, at a time when the plague was so rife that his gates had been closed against
all intruders, and even his provisions were daily received through one of those turning machines that are used in
convents, he nevertheless threw open his doors for us.. .Having introduced us to his family, he also invited to meet us,
a French surgeon, and another gentleman of the name of Abbot, who is called the Father of theLevani Company,
brother to a merchant whose house we had frequented at Constantinople.. .they never troubled their heads with the
plague: if it came, they must take their change: that it was confined principally to the bazars, in the lower part of the
town, and to the quarter inhabited by the Jews, with whom they had no intercourse.
After seeing the Incantadas, we went to the Rotunda; an edifice built after the model of Hie Pantheon at Rome. The
great prevalence of the worship of the CABIRI in Macedonia and Thrace has induced some to believe that this w as a
temple consecrated to their mysteries. Beaujour maintains, that he can prove this fact from the subjects represented
upon the medals of T., and that the temple eas built under Trajan In the beautiful dome of this edifice there is a circular
aperture, as in that of the Pantheon. The inside of the building is covered with Mosaic, like the dome of St Sophia at
Constantinople. In front of it, we saw a magnificent marble Berna, or pulpit, ornamented in basso-relievo.
From the Rotunda we went to see the Church of St.Sophia. Mr.Chamaud accompanied us. This building is now a
mosque, corresponding in all its proportions, with that which bears the same name in Constantinople, but being of less
magnitude. It is, however, exceedingly well worth seeing, owing to the columns of Verde-antico which it contains:
they are mentioned by Pococke. There is also here another extraordinary Berna, or Suggestion, made also of the
Verde-antico, with steps leading up to it; the whole being of one entire mass of this beautiful aggregate. They have a
tradition, that when StPaul preached at T., he delievered his discourse from this pulpit Insignificant as such a tradition
may appear, it is nevertheless noticed by almost every traveller who has written an account of the place. Pococke
mentions it, but with some difference; for he refers the place of StPaul's preaching to a subterraneous church beneath
Ενδιαφέρουσα, ζωντανή περιγραφή. "Εχει μελετήσει προηγούμενους περιηγητές.
Χρησιμοποιήθηκε η επανέκδοση: "A careful révisai to the text and a few additions to the Notes, are all the alterations
which have been made in reprinting this Section of the 2.Part of the Author's Travel."
Βλ.και Σιμόπουλος, Κ., Ξένοι ταξιδιώτες στην Ελλάδα, 1800-1810, τ.ΓΙ, Αθήνα 1985, 61 κ.ε., για Θ. σ.90
31
Ίίεριηγητές
συγγραφέας Clarke,Edward Daniel χρόνος τ α ξ . 1801

19oc αι.

μνημεία
D Αγ. Α ι κ α τ ε ρ ί ν η D Αγ.Μηνάς Π Μονή Β λ α τ ά δ ω ν ^Ροτόντα DOther...
D Αγ.Απόστολοι Π Αγ.Παντελεήμων Π Ναός Π α ν α γ ί α ς Ε3 Συναγωγές
E3 Αγ. Δημήτριος 18 Αγ.Σοφία Π Π α ν α γ ί α Χαλκέων D Τεκές Μεβλεβήδων
Π Αγ.Θεοδώρα Ε3 Α χ ε ι ρ ο π ο ί η τ ο ς Π Προφήτης Η λ ί α ς DΤουρκικά
περιγραφή
the mosque of St.Demetrius. This mosque we also visited: it was once the metropolitan church. Its form is that of a
cross. Pococke calls it the most beautiful mosque in the town: in each side is a double colonnade of pillars of the
Verde-antico1 (Pococke says these pillars are of white marble. It is very possible that, under the circumstances of our seing the
buildings of S., an error of this kind may have escaped our observation...), with Ionic capitals; and the whole of the interior
was lined with marble, great part of which now remains. It is about seventy yards long, and forty wide. There is also
another mosque, called Eski Djumna by the Turks, which was once a temple sacred to the Therméan Venus. This
we did not see. Beaujour [ακολουθεί περιγραφή του].
Sis governed by a Pasha, who in his absence appoints a Musulim. Its population, according to the latest estimate
that has been made, amounts to 60.000 souls. In this number are comprehended 30.000 Juries, 16.000 Greeks, 12.000
Jews, and a mixed population of Gipsies and JLthiopian slaves, amounting to 2.000.
The principal commerce of S., for which its situation is so favourable, consists in exporting the corn, wool,
tobacco, bees-wax, and silk, of all Macedonia.
The imports of S. are principally from England: they consist of cloth, muslin, tin, lead, ton, and hardware,
watches, jewellery, glass, porcelain, furs, spices, sugar, and West-India coffee.
During summer, however, the merchants retire to other houses HI the country. A terrible malaria prevails in that
season near the mouths of all the rivers, and by the borders of lakes, and in all the plains; especially where there are
cotton-grounds.
It was in the Jewish synagogue, both in T. and at Berœa, that the first promulgation of the Christian tenets was
delivered to the inhabitans of those cities; therefore to visit the identical spot where StPaul preached (which has
always been an object of inquiry and curiosity among the Christians of S.), instead of repairing to the churches which
were erected so long afterwards, attention should be directed towards the places of Jewish worship."After seeing the
Incantadas, we went to the Rotunda; an edifice built after the model of the Pantheon at Rome. The great prevalence of
the worship of the CABIRI in Macedonia and Thrace has induced some to believe that this was a temple consecrated to
their mysteries. Beaujour maintains, that he can prove this fact from the subjects represented upon the medals of T.,
and that the temple eas built under Trajan. In the beautiful dome of this edifice there is a circular aperture, as in that of
the Pantheon. The inside of the building is covered with Mosaic, like the dome of StSophia at Constantinople. In front
of it, we saw a magnificent marble Berna, or pulpit, ornamented in basso-relievo.
From the Rotunda we went to see the Church of St.Sophia. Mr.Charnaud accompanied us. This building is now a
mosque, corresponding in all its proportions, with that which bears the same name in Constantinople, but being of less
magnitude. It is, however, exceedingly well worth seeing, owing to the columns of Verde-antico which it contains:
they are mentioned by Pococice. There is also here another extraordinary Berna, or Suggestum, made also of the
Verde-antico, with steps leading up to it; the whole being of one entire mass of this beautiful aggregate. They have a
tradition, that when StPaul preached at T., he delievered his discourse from this pulpit. Insignificant as such a tradition
may appear, it is nevertheless noticed by almost every traveller who has written an account of the place. Pococke
mentions it, but with some difference; for he refers the place of StPaul's preaching to a subterraneous church beneath
the mosque of St.Demetrius. This mosque we also visited: it was once the metropolitan church. Its form is that of a
cross. Pococke calls it the most beautiful mosque in the town: in each side is a double colonnade of pillars of the
Verde-antico1 (Pococke says these pillars are of white marble. It is very possible that, under the circumstances of our seing the
buildings of S., an error of this kind may have escaped our observation...), with Ionic capitals; and the whole of the interior
was lined with marble, great part of which now remains. It is about seventy yards long, and forty wide. There is also
another mosque, called Eski Djumna by the Turks, which was once a temple sacred to the Therméan Venus. This
we did not see. Beaujour [ακολουθεί περιγραφή του].
S.is governed by a Pasha, who in his absence appoints a Musulim. Its population, according to the latest estimate
that has been made, amounts to 60.000 souls. In this number are comprehended 30.000 Turks, 16.000 Greeks, 12.000
Jews, and a mixed population of Gipsies and Êthiopian slaves, amounting to 2.000.
The principal commerce of S., for which its situation is so favourable, consists in exporting the com, wool,
tobacco, bees-wax, and silk, of all Macedonia.
The imports of S. are principally from England: they consist of cloth, muslin, tin, lead, iron, and hardware,
watches, jewellery, glass, porcelain, furs, spices, sugar, and West-India coffee.
31
Τΐερίηγητές
συγγραφέας Clarke,Edward Daniel χρόνος ταξ. 1801

19oc αι.
μνημεία
D Αγ. Αικατερίνη D Αγ.Μηνάς ΟΜονή Βλατάδων ΚΙ Ροτόντα • Other...
Π Αγ.Απόστολοι D Αγ.Παντελεήμων D N a ô ç Παναγίας ΚΙ Συναγωγές
ΚΙ Αγ.Δημήτριος ΚΙ Αγ.Σοφία Π Π α ν α γ ί α Χαλκέων Π Τεκές Μεβλεβήδων
D Αγ. Θεοδώρα ΚΙ Αχειροποίητος Π Προφήτης Η λ ί α ς Π Τουρκικά
περιγραφή
During summer, however, the merchants retire to other houses in the country. A terrible malaria prevails in that
season near the mouths of all the rivers, and by the borders of lakes, and in all the plains; especially where there are
cotton-grounds.
It was in the Jewish synagogue, both in T. and at Beroea, that the first promulgation of the Christian tenets was
delivered to the inhabitans of those cities; therefore to visit the identical spot where StPaul preached (which has
always been an object of inquiry and curiosity among the Christians of S.), instead of repairing to the churches which
were erected so long afterwards, attention should be directed towards the places of Jewish worship."
32
Icont
συγγραφέας Leake, William Martin χρόνος ταξ.

1806-1807
19ος αι.
τίτλος Travels in Northern Greece
τόπος London έτος 1835 τόμ. 3. σελ. 233-257

εκδότης Hakkert,A.M., Reprint 1967| έκδοση 2. γλώσσα πρωτότ. αγγλικά
χάρτες [χάρτης: Macedonia including Paeonia with the adjacent parts of Illyria & Epirus
εικόνες σκαριφήματα-αντίγραφα επιγραφών, No 128-137 κείμενο δημοσιεύει από 1815-57
πολλές εργασίες για την
Ελλάδα, ιδρυτής ελλ.
γεωγραφίας/τοπογραφίας
δρομολόγιο Λονδίνο, Βιέννη, Κωνσταντινούπολη, Ήπειρος, Θεσσαλονίκη, Αθήνα, απασχόληση

Πελοπόννησος, Ιόνια νησιά, Αιγαίο, γεν.όλη την Ελλάδα αντισυνταγματάρχης
το 1807 κρατείται αιχμάλωτος στη Θ. (αγγλ.-τουρκ,πόλεμος) τοπογράφος
ιστορία, μνημεία, οικονομία, θεσμοί πληθυσμός, συνήθειες, αρχές, στρατιωτικά
πολιτικά & στρατ.
συιιΦέροντα Ατ/λίας
μνημεία
Π Αγ. Α ι κ α τ ε ρ ί ν η ΚΙ Αγ.Μηνάς Π Μονή Β λ α τ ά δ ω ν ΚΙ Ροτόντα
• Αγ.Απόστολοι D Αγ.Παντελεήμων Π Ν α ό ς Παναγίας Ρ Συναγωγές Π Other...
ΚΙ Αγ.Δημήτριος ΚΙ Αγ.Σοφία D Π α ν α γ ί α Χαλκέών D Τεκές Μεβλεβήδων
Π Αγ.Θεοδώρα ΚΙ Α χ ε ι ρ ο π ο ί η τ ο ς D Προφήτης Η λ ί α ς Π Τουρκικά
περιγραφή
".. .we descend into the plain of S., and winding to the left along the foot of the range of Khortiatzi, enter at the end of
another hour the Turkish cemetery which surrounds the city and which contains many fragments of columns and sort
dispersed among the tomb-stones.
All the principal mosques were formerly Greek churches, and two of them were Pagan temples, which had been
converted into churches. The most remarkable is that which is still known tot he Greeks by the name of παλεά
Μητρόπολις, or more vulgarly Eski Metropoli an appellation employed also by the Turks. Hence it seems to have
been, in the time of the Byzantine Empire, the cathedral church of the metropolitan bishop. It is a rotunda built of
Roman bricks,with two doors, one to the south, the other to the west. The thickness of the walls below is 18 feet, their
height about 50 feet, the diameter within, 80 feet: above these walls was a superstructure of slighter dimensions, the
greater part of which, as well as the dome which crowns it, may perhaps have been added when the building was
converted to the service of Christianity. It is lighted by windows in the middle height of the building, which in all is
about 80 feet Possibly these windows also are a Christian repair, the ancient temple having perhaps been lighted from
the dome. The inside of the dome is adorned with the representation of buildings and saints, in mosaic, interspersed
with inscriptions which, as usual in Greek churches, explained the subjects, but are now too much injured to be
decypherable, though the Turks have not destroyed any of these ornaments, nor even a figure of the Almighty which
occupied a niche opposite to the door where once stood the Pagan idol. In one place they have supplied a fallen mosaic
with a painting in imitation of it.
Eski Djuma, or Old Friday, is the name of another mosque, the masonry and form of a great part of which shows
that it was once a building of the same age as the Eski Mitropoli, or perhaps still older, but such have been the repairs
and alterations which it has undergone in its conversion first into a church and then a mosque, that the ancient plan
cannot easily be traced. It is supposed by the learned to have been a temple of Venus.
Ai Sofia is a mosque, so called by the Turks, and which like the celebrated temple at Constantinople, was formerly a
Λεπτομερής περιγραφή, έχει γνώση προηγούμενων δημοσιεύσεων καθώς και πηγών, ενδιαφέρεται και για τη
σύγχρονη ζωή. Στην αρχή αναφέρεται σε σύγχρονα ιστορικά γεγονότα και την επίδραση τους στο τουρκικό
κράτος.
Βλκαι Σιμόπουλος, Κ., Ξένοι ταξιδιώτες στην Ελλάδα, 1800-1810, τ . Π , Αθήνα 1985, 317 κ.ε., για Θ. 328,
439-441,455
32
συγγραφέας Leake, William Martin χρόνος τ α ξ . 1806-1807

19oc αι.
τίτλος Travels in Northern Greece
μνημεία
• Αγ. Αικατερίνη IS Αγ.Μηνάς Π Μονή Βλατάδων 18Ροτόντα D Other...
D Αγ. Απόστολοι D Αγ.Παντελεήμων ϋ Ν α ό ς Παναγίας Π Συναγωγές
13 Αγ.Δημήτριος ΕΙΑγ.Σοφία Π Παναγία Χαλκέων D Τεκές Μεβλεβήδων
D Αγ. Θεοδώρα [3 Αχειροποίητος D Προφήτης Ηλίας Π Τουρκικά
περιγραφή
church dedicated to the Divine Wisdom. The Greeks assert it to have been built by the architect of StSophia, of
Constantinople: its form at least is similar, being that of a Greek cross with an octastyle portico before the door, and a
dome in the centre, which is lined with mosaic, representing various objects much defaced; among these I can
distinguish saints and palm trees. The Turks contrary to their usual custom of destroying, or at least of hiding with a
coat of plaster, the figures in the Greek churches which they have converted into mosques, have allowed all the figures
of StSophia to remain, with the exception of a piece in the centre, which they have replaced by an Arabic inscription,
have been justly shocked, perhaps,by a huge human face, looking down, as I have frequently seen in Greek churches,
and which is generally inscribed with the word Παντοκράτωρ.
St.Demetrius is a long church with a triple aisle supported by a double order of columns of several kinds of
variegated marble, and very much resembling an old Latin church, such as seen in Italy, Sicily and the Holy Land. It
may possibly have been built by the Latins when in possession of T. in the 13th c. Within this temple a sepulchral
marble is inserted in the wall, which very much resembles many similar monuments in Chistendom, being in that
common form which represents the end of a soras crowned with a pediment It is ornamented with flowers well
executed, within which is an inscription in 22 Greek Iambic verses, in honour of one Luke Spanduni, who is describee
as a scion of Byzantium and the Hellenes and who died in the^year 6989, or AD 1481, whence it would seem that the
Turks did not deprive the Greeks of their church of S.D. immediately after the conquest. [Παραθέτει το κείμενο της
επιγραφής]
Among the ecclesiastical antiquities, in which S.exceeds any place in Greece^ as the churches just mentioned show, are
two of the most ancient pulpits in existence; they are single blocks of variegated marble with small steps cut in them.
One of these βήματα, as they are still caleed by the Greeks, is in the mosque of Eski Mitropoli: the other is lying in the
yard of a church of S t.Minas, which is still appropriated to the Greek worship.
The population of S. is reckoned at 80.000, but probably does not exceed 65.000, of whom 35.000 are Turks.
15.000 Greeks, and 13.000 Jews, the remainder Franks and Gypsies.
I was unable to obtain permission to enter the citadel. It appears from Beaujour and other travellers, that there are some
columns of verd antique and an arch erected by the city in honour of Antoninus Pius...
It is the custom to admit Christians to see the mosques of S.,which have been once churches, probably because the
imam gets a fee by it.
The commerce of S. has very much declined during the war, and even since Beaujour described it in 1797. Tobacco
sent from hence in imperial ships is now the only considerable export."
Ασχολείται ακόμη με: Εβραίους, Τούρκους, φορολογία, συνήθειες, διοίκηση.
33
συγγραφέας Galt, John χρόνος ταξ.

1809
19ος αι.
τίτλος Voyages and Travels, in the Years 1809, 1810, and 1811;
Containing Statistical, Commercial, and Miscellaneous Observations on Gibraltar, Sardinia, Sicily, Malta,
Serigo, and Turkey

εκδότης Cadeil, T.-Davies, W. έκδοση 1. γλώσσα πρωτότ. αγγλικά
χάρτες
δρομολόγιο Πελοπόννησος, Αθήνα, Θεσσαλονίκη, Κωνσταντινούπολη, Αιγαίο απασχόληση

μυθιστοριογράφος,
èiutoooc
ενδιαφέροντα κάτοικοι, σύγχρονη ζωή, εμπόριο, ιστορία, μνημεία, θρησκεία
σκοπός
περιήγηση
μνημεία
Π Αγ. Α π ό σ τ ο λ ο ι Π Αγ.Παντελεήμων Π Ναός Π α ν α γ ί α ς ΚΙ Συναγωγές Π Other...
ΚΙ Αγ.Δημήτριος ΚΙ Αγ.Σοφία D Π α ν α γ ί α Χαλκέων Π Τεκές Μεβλεβήδων
Π Αγ.Θεοδώρα • Αχειροποίητος D Προφήτης Η λ ί α ς ΠΤουρκικά
περιγραφή
"S.is about six English miles in circumference. The streets are dirty, ill-paved, obscured and obstructed with
projections from the houses. The bazars are also mean, for the extend of the town; but one or two of the khans,
surmounted with domes, may claim, in Turkey, the epithet of elegant.
The number of the inhabitans is estimated, but grossly, at 70.000; of whom 30.000 are Jews, 20.000 Turks, and
from 10.000-15.000 Greeks; the remainder consists of Franks of various nations.
The Jews enjoy here greater privileges.. .There are exempted from the capitation tax, on condition of furnishing a
certain quantity of cloth for the Janitzaries.. .Their synagogues are also allowed to open to the streets, while the
churches of the Christians are placed in obscure lanes and corners.. .They have an academy, which I visited, and in
which, as I was told, about two thousand children are annually taught to read and write Hebrew.
The Greeks and Franks inhabit the lower parts of the town, the Jews the middle, and the Turks the upper.
The church of St.Demetrius, the pride of S., is now used by the Turks as a mosch. It is a stately and spacious
cathedral, adorned with the finest and most valuable marbles ; among others with two pillars of red porphyry, said,
vulgarly, to be worth their weight in gold. But the symmetry of this architecture does not correspond to the value of thi
materials. For the building seems to have been formed out of the remains and relics of other edifices; and after the
effect of the first view, the eye is offended at the disorderly rudeness with which shafts and capitals have been joined.
We were shown a chamber, in which there is burning a lamp, over a small platform, where StDemetrius was killed.
He was the pro-consul of the city. How he suffered martyrdom, I do not recollect to have heard; but when slain, his
blood issued in such a deluge, that, like the blood of the Ram of Derby, it carried away the butchers. The Turks
maintain the lamp burning over the tomb, to keep the saint quiet, as the Greeks say; otherwise, they fear that he would
sally forth on horseback, and drive them to the devil. But this is only a priestly fiction. Besides keeping the manes of
Demetrius in good humour, the lamp also serves to show a plate, in which it is customary to deposit a few small
pieces of money.
Σύντομες οι περιγραφές του για τα μνημεία, μοιάζει να έχει διαβάσει ιστορία και ορισμένους παλιούς
περιηγητές. Αναφέρεται σε ιστορικά στοιχεία (σφαγή Ιπποδρόμου, κήρυγμα Απ.Παύλου,..). Ενδιαφέρουσες
ωστόσο αναφορές για άλλα κτίρια και καθημερινή ζωή.
Βλ.και Σιμόπουλος, Κ., Ξένοι ταξιδιώτες στην Ελλάδα, 1800-1810, τ . Π , Αθήνα 1985, 521 κ.ε., για Θ. 528-530
33
ΤΙεριηνητές
συγγραφέας Gait, John χρόνος ταξ. 1809

18oc αι.
τίτλος Voyages and Travels, in the Years 1809, 1810, and 1811; Containing Statistical, Commercial, and
Miscellaneous Observations on Gibraltar, Sardinia, Sicily, Malta, Serigo, and Turkey
μνημεία
• Αγ. Α ι κ α τ ε ρ ί ν η Π Αγ.Μηνάς • Μονή Β λ α τ ά δ ω ν IS Ροτόντα Q Other...
• Αγ. Α π ό σ τ ο λ ο ι Π Αγ.Παντελεήμων Π Ναός Π α ν α γ ί α ς ΚΙ Συναγωγές
Ε3Αγ.Δημήτριος ΕΙ Αγ.Σοφία Π Π α ν α γ ί α Χαλκέων • Τεκές Μεβλεβήδων
Π Αγ.Θεοδώρα Π Αχειροποίητος Π Προφήτης Η λ ί α ς • Τουρκικά
περιγραφή
Passing from the Cathedral, we were conductedtothe ancient metropolitan, which has also been converted into a
mosch. It is a rotunda, evidently of very great antiquity. The dome is ornamented with Mosaic pictures, of very
elegant design, in a style of drawing, that indicates the art to have been, at the time of their delineation, in a respectable
state. Near the principal porch, there is a marble pulpit, formed of one entire piece, ornamented with effigies, and the
symbols of the Eucharist; but the workmanship has nothing to recommend it. At one of the gates, there is a beautiful
white marble bason, which now serves a fountain; perhaps it was, formerly, the baptismal font.
We then went to the church of St.Sophia. It is needless to say, that throughout Turkey, all the finest ecclesiastical
fabrics have been converted to the use of the state religion. It was public prayers when we arrived.. .at last, however,
we dared to advance, passing along the walls as demurely as possible. Like the StDemetrius, the church of StSophia
seems to have been constructed with the remains of other buildings, and not with marbles purposely prepared. Many
of the pillars are considered of great value; but they are so obscured with dust, that they have no longer any remarkable
beauty.
When the name of T. came to be changed to S. is extremely doubtful.
The most remarkable event in the ecclesiastical transactions which took place in this city, was the preaching of St Paul.
Trade: Although the name of a British factory is still given to Jhe consular establishment, I did not find a British
merchant settled in S.
Grain is the great article of exportation.. .Cotton has, lattely, been much cultivated.. .The silk, annually collected in the
neighbourhood of S., is estimated at upwards of 60.000 pounds weight.. .Excellent wool was formerly exported, in
large quantities, to France; but the trade has entirely ceased.. .Tobacco is still a considerable branch of trade in S.; but is
no longer of the consequence that was once ascribed to it...
Several of the principal Frank families, in S., are of English descent...
The inhabitans begin again to have some slight notion of public amusements. They have built a pavilion, close to the
sea side, whithin a short a pleasant walk from the western gate of the city, to which during the summer, they make
excursions to smoke.
S., after Athens, possesses the best remains of antiquity that we had met with; but none of them
are in so pure a taste, nor so well preserved, as to tempt the attention of artists.
In the course of walking round the city, we had occasion to pass through one of the cemeteries; but the horrible
effluvia from the graves obliged us to alter our course. The Turks do not make use of coffins.. .to which may, in some
degree, be attributed the frequency of pestilential diseases in Turkey."
34
Τίεριηγητές Icont I
συγγραφέας Cockerell, Charles Robert χρόνος ταξ.

1810
19ος αι.
τίτλος Journal
από: Vickers, M, Cockerell at Thessaloniki, BalStud 13 (1972), 49-64
τόπος London, British Museum έτος τόμ. σελ.

εκδότης έκδοση γλώσσα πρωτότ. αγγλικά
χάρτες
εικόνες PL I-V, View of Thessaloniki from the West/The κείμενο η μ ε ρ ο λ ό γ ι ο (εκδόθηκε με
Rotunda at Thessaloniki, Arch of Galerius : περικοπές [χωρίς Θεσ.] από
south-west pier, detail, reconstructed elevations and το γιο του το 1903, Travels in
Southern Europe and the
ground-plan Τ avant. 1X10-1817. .Λ
δρομολόγιο με πλοίο, Πλύμουθ, Μάλτα, Κωνσταντινούπολη, Τροία, Θεσσαλονίκη, απασχόληση

Πήλιο, Κυκλάδες, Αθήνα, Αίγινα, Ζάκυνθος, Πελοπόννησος, Κρήτη, αρχιτέκτονας &
Σμύρνη, Μ.Ασία, Αθήνα, Ήπειρος, Νάπολη αρτταιόφιλος
ενδιαφέροντα άνθρωποι, θ£σμοί, συνήθεις, ζωή, μνημεία
σκοπός
ανασκαφή, μελέτη,
αποτύπωση ναών
μνημεία
D Αγ. Α ι κ α τ ε ρ ί ν η D Αγ.Μηνάς Π Μονή Β λ α τ ά δ ω ν Π Ροτόντα
D Αγ.Απόστολοι D Αγ.Παντελεήμων ϋ Ν α ό ς Παναγίας [1] Συναγωγές D Other...
Κ! Αγ.Δημήτριος ΚΙ Αγ.Σοφία Π Π α ν α γ ί α Χαλκέων D Τεκές Μεβλεβήδων
Π Αγ.Θεοδώρα D Αχειροποίητος D Προφήτης Η λ ί α ς DΤουρκικά
περιγραφή
"Sept. 19. We coasted up the bay and arrived at S. at 8 o'clock, too late for the Gates which are always shut at dark. We
wrote to Mr Charnaugh and waited in an apartment of the Douan until his arrival. He soon came. We were admitted
through a small door in the bottom of a large tower, the doing which obliged us to stoop. On each side within stood
two Albanians with Torches, who led us through courts and winding staircases. The effect of this was beyond
measure striking. We walked but a short distance into the town...
Sept.20... .After dinner I was glad to employ myself in a walk around the town in which we saw several Greek
churches converted into mosques, one of St Demetri of considerable size. Here we saw much of that mosaick work
used in Santa Sophia. I found in the courts of two of these churches rostra of the Bishops richly sculptured. On
their sides were represented the Greek Bishops, saints etc., in their pontifical dress.
Sept.24. Made some sketches. Went into the interior of Santa Sophia of which I made a Sketch. The church is richly
mosaicked. The figure of Christ is pasted over with gold characters. The figures of the saints still remain and at the
altar is the Virgin; above is Moses as large as life. I made a sketch of the interior of this church this day: there are
many in S. which antiently and still has a patriarch.
Sept.26. Made a sketch of S. and of a church built by the Patriarch, which I finished.
Sept.29. We resolved to stay here until the departure of a large Greek vessel for Andros and made a bargain. I made a
drawing of a gate into the court of a mosque which occupied the day.. .The Jews pay less being under a capitulation
made between them and the Turks on their arrival from Spain. They had great privileges which in course of time have
decayed and they are now in great distress. Their business is chiefly banking and agency...
Georgi Osman was the Pasha who restored the city to discipline. He was a very just but severe character. He abolishec
the Janissaries. He cut down with his hatchet himself the Janissary who killed the son of a Greek woman. He also
killed a man who disobeyed his order for the cleaning of the streets...
The Greeks have an ambition to excell and improve themselves. Greek merchants settled at Leghorn, Vienna and other
Πρόκειται για ημερολόγιο, κι έτσι οι αναφορές είναι όχι πάντα με σειρά, πιο πολύ είναι σκέψεις και
παρατηρήσεις για τον ίδιο. Τα μνημεία τα παρατηρεί πιο πολύ με το μάτι του σκιτσογράφου-ζωγράφου. Βλ. και
τα σχόλια του Μ.Vickers.
Βλ.και Σιμόπουλος, Κ., Ξένοι ταξιδιώτες στην Ελλάδα, 1810-1821, τ.Γ2, Αθήνα 1989, 132 κ.ε.
34
συγγραφέας Cockerell, Charles χρόνος ταξ. 1810

19oc αι.
τίτλος Journal
από: Vickers, Μ, Cockerell at Thessaloniki, BalStad 13 (1972), 49-64
μνημεία
Ο Αγ. Α ι κ α τ ε ρ ί ν η Π Αγ. Μηνάς Π Μονή Β λ α τ ά δ ω ν Π Ροτόντα G Other...
Π Αγ. Α π ό σ τ ο λ ο ι Π Αγ.Παντελεήμων Π Ν α ό ς Παναγίας Π Συναγωγές
Κ Αγ.Δημήτριος ΙΕΙΑγ.Σοφία Π Π α ν α γ ί α Χαλκέων D Τεκές Μεβλεβήδων
περιγραφή
places have established schools in which the Greek literae and the first principals of philosophy are taught. 2atS., 2
at Mytilene, 1 at Smirna. Mr D Όο tells of a scholar of Mytilene, a most profound Genius. The schools are supported
by the community and the poorest children are admitted Gratis. A press is wholly employed at Leghorn in Greek
books translated from other languages which are given Gratis to the schools...
Many mines are found near here in which silver grains are found and produce a small profit. They are not worked.
Story of the Pasha who, breaking ajar found by a Greek in a coffin, discovered that varnish celebrated in antiquity
which gave an effect of gold.
At S. are more specimens of the lower empire than I have before seen. I made several sketches of Churches I found
which seem very various, and some pretty, in their plan and exterior, except that there was a littleness in the style
which gave a trifling effect.
4 Oct.
The Khans here are very numerous occupying a whole street They import much cotton, from Smirna which they
send up to Vienna, sending out Corn and Tobacco to Constantinople and other places. Although there is a prohibition
at all times in war to exporting of Corn to Constantinople, it was also necesary to evade it by bribing the commander o1
the Frigate stationed at the Entrance of the Gulf, but corvettes are sent out everywhere through the Archipelago to
prevent the exportation, the distress for it being so great at Constantinople.
They all talk Turk,Greek and Italian,many French. The account of the population very different, some saying 60,000.
More than half however are Jews." ?
35
τίτλος A Narrative in two Parts, written in 1812

εκδότης Compton, J. έκδοση 1. γλώσσα πρωτότ. αγγλικά
χάρτες
δρομολόγιο Λονδίνο, Παρίσι, Βιέννη, Βουδαπέστη, Θεσσαλονίκη, Αθήνα, Μάλτα απασχόληση

χερσαίο και πολύ επικίνδυνο ταξίδι-επιστροφή με πλοίο
σύγχρονη ζωή & γεγονότα, κάτοικοι

κατασκοπεία?
μνημεία
Π Αγ. Α π ό σ τ ο λ ο ι Π Αγ.Παντελεήμων • Ναός Παναγίας Π Συναγωγές Π Other...
ΚΙ Αγ.Δημήτριος ΚΙ Αγ.Σοφία Π Π α ν α γ ί α Χαλκέων ßä Τεκές Μεβλεβήδων
ΠΑγ.Θεοδώρα G Αχειροποίητος Π Προφήτης Η λ ί α ς • Τουρκικά
περιγραφή
We had twice met with caravans of camels within a few days od S....
The fine church of St.Demetrius is now made use of as a mosque; it is a large building, adorned with elegant
marbles, and many columns, two of which, of red porphyry, are much esteemed: it has a cell, in which a lamp is
continually kept burning, and hangs over the place where the martyr StDemetrius was killed. The Turks, it is said,
keep the lamp burning, mat the S aint may remain in a state of tranquility. S t. S ophia is exactly similar to the mosque
of the same name at Constantinople. We entered, and saw some Turks at their devotions.
The streets, which are very narrow, were formerly paved, but since the time of the Venetians, the pavement has
never been mended: there are some remains of a broken footpath, barely wide enough for one person to pass.
The houses are badly built; the first stories project beyond the ground floor, and are so slight, that they are very
insecure in a high wind.
The Turks inhabit the upper part of the town, where the houses are better, and have the advantage of gardens:the Jews
dwell in the middle; and the lower part is occupied by Jews and Franks, indiscriminately.
S .is now become a commercial place of some importance, since political occurence have so considerably impeded
the trade formerly carried on in the Baltic.
In the vicinity of the town we went to see the Dervishes in their convent, and witnessed some of the singularities of
their worship, though, in consequence of the indiposition of their chief, we were disappointed of seing their dances."
Ερχονται στη Θ. για να βρουν πλοίο να επιστρέψουν στην Αγγλία, κρύβουν την αγγλική του υπηκοότητα και
παριστάνουν τους Αυστριακούς, εμπόρους βαμβακιού, που θέλουν να πάνε στη Σμύρνη. Αναγκάζονται να
μείνουν λίγο καιρό και τελικά φεύγουν οδικώς για Αθήνα. Σε αποδείξεις, στο κείμενο, υπ'αρχουν τα αρχικά H.C
Στο εσώφυλλο, χειρόγραφα: "This narrative., .was written I believe by Mr.H.C."
Βλ.και Σιμόπουλος, Κ., Ξένοι ταξιδιώτες στην Ελλάδα, 1810-1821, τ.Γ2, Αθήνα 1989, 200-201, υποσ.4, όπου
ταυτίζεται ο συγγραφέας με τον Αγγλο Henry Cazenove, που ταξιδεύει με τον αδελφό του.
36
ΤΙεριηνητές Icont
συγγραφέας Holland, Henry, M.D.F.R.S. χρόνος ταξ.

1812
19ος αι.
τίτλος Travels in the Ionian Isles, Albania, Thessaly, Macedonia, &c.,

During the Years 1812 & 1813

εκδότης Longman, Hurst, &c. έκδοση 1. γλώσσα πρωτότ. αγγλικά
χάρτες |Ελλάδα
δρομολόγιο Ιόνια νησιά, Ήπειρος, Θεσσαλία, Θεσσαλονίκη, Στ,Ελλάδα, Αθήνα και απασχόληση
ξανά Ήπειρος
γιατρός
ενδιαφέροντα ιστορία, εμπόριο, κάτοικοι,μνημεία

σκοπός
περιήγηση
μνημεία
Π Αγ. Α ι κ α τ ε ρ ί ν η Π Αγ.Μηνάς ΠΜονή Βλατάδων ΚΙ-Ροτόντα
Π Αγ. Α π ό σ τ ο λ ο ι D Αγ.Παντελεήμων Π Ναός Π α ν α γ ί α ς ?• Συναγωγές Π Other...
ΚΙ Αγ.Δημήτριος ΚΙ Αγ.Σοφία Π Π α ν α γ ί α Χαλκέων D Τεκές Μεβλεβήδων
Π Αγ.Θεοδώρα D Αχειροποίητος Π Προφήτης Η λ ί α ς Π Τουρκικά
περιγραφή
"The approach to this city from the sea is very imposing. It is seen from a great distance, placed on the acclivity of a
step hill, which rises from the gulph at its north-east extremity; surrounded by lofty stone-walls, which ascend in a
triangular form from the sea, and surmounted by a fortress with seven towers. It was already dark when we landed on
the quay of S., and we found upon enquiry that we could not obtain access to the interior of the city, the gates being
always closed at sunset
The style of building in S. is entirely Turkish; and as in Ioannina, the houses of the principal inhabitans, Greeks as
well as Turks, have small areas connected with them, generally occupied by a few trees. The Bazars, which are
situated in the lower part of the town, are very extensive, forming several long but narrow streets. As is common in
this country, they are shaded either by trellises with vines, or by projecting wooden sheds, with branches of trees
thrown across the intermediate space.
The number of minarets in S. contributes to the exterior magnificence of the city; and some of the mosques to which
these belong, are worthy of notice from their size and antiquity. Attended by a Janissary, in the service of
Mr.Charnaud, we visited the two most considerable; formerly the Greek churches of Santa Sophia, and of
StDemetrius, but now converted to the purposes of the Mohammedan worship. The S anta Sophia was erected by
the command of Justinian; the model of the edifice, though on a much larger scale, being the celebrated church of that
name at Constantinople, and Arthemias the architect of both. There is something venerable and imposing in the
approach to this building. It stands in the midst of an area, shaded by cypresses and other ancient trees; a large marble
fountain is opposite to the great doors of the church; and detached portions of the original edifice, now partly in a
ruinous state, are seen at intervals through the trees. We entered the interior.. .in its present state, exhibits but few of
those decorations which gave splendour to the edifice in its original character of a Greek church. A sort of stone
rostrum, however, is shown here, reputed by the Christians of the city to be that from which StPaul preached to the
Thessalonians. I am not aware on what this tradition is founded.
Σημαντικό έργο κυρίως για την περιγραφή των κατοίκων, κυρίως των ξένων, αλλά και του εμπορίου. Είχε
μελετήσει ιστορία και παλιότερα έργα ταξιδιωτών.
Βλ. την ελληνική μετάφραση του Γ.Καραβίτη,με πρόλογο-επιμέλεια Τ.Βουρνά: H.Holland, Ταξίδι στη
Μακεδονία και Θεσσαλία (1812-1813), Αθήνα 1989
Βλ.και Σιμόπουλος, Κ., Ξένοι ταξιδιώτες στην Ελλάδα, 1810-1821, τ.Γ2, Αθήνα 1989, 169 κ.ε., για Θ. 199-205
JO
ÏÏepilWéÇ
συγγραφέας Holland, Henry, M.D.F.R.S. χρόνος ταξ. 1812

19oc αι.
τίτλος Travels in the Ionian Isles, Albania, Thessaly, Macedonia, &c,
During the Years 1812-1813
μνημεία
• Αγ. Αικατερίνη G Αγ.Μηνάς Π Μονή Βλατάδων Ε3 Ροτόντα D Other...
• Αγ. Απόστολοι Π Αγ.Παντελεήμων • Ναός Παναγίας • Συναγωγές
|g| Αγ.Δημήτριος [3 Αγ.Σοφία • Παναγία Χαλκέων • Τεκές Μεβλεβήδων
• Αγ.Θεοδώρα Π Αχειροποίητος • Προφήτης Ηλίας • Τουρκικά
περιγραφή
The mosque, once the Greek church of St. Demetrius, is of large size, and remarkable for the number and beauty of
the ancient columns which support and adorn it. The loftiness of the building has admitted two heights of gallery; each,
as well as the roof, supported by a tier of columns passing round the church. The total number is said to be 360. Some
of these columns are of marble, some of verde-antique, others of sienite and a very beautiful porphyry. We visited the
stone sepulchre of StDemetrius in a cell adjoining the church, where a lamp is kept burning, chiefly, as it seems, to
enable the Turk, who shews the place, to require a few coins from the visitor of the tomb. S.D. was the patron saint of
the city, famed for his martyrdom, and for various miracles which are recorded in the Byzantine history. A
subterranean church is connected with the mosque, erected, it is said, on the side of the Jewish synagogue, where
StPaul preached to the people of T.
The obstacles opposed to the commerce of Europe by the continental system of Napoleon, while creating an extreme
scarcity of colonial produce and British manufacturers through the interior of the continent, had the natural effect of
conducting the merchant to more remote channels of intercourse.. .The pori of S. formed one of these new channels of
commerce, and the progressive extension and success of the French system during the years 1810-1812, produced
an increase in the import trade of this place.. .The imports by these various cargos were principally sugar,coffee.indigo
and cotton-twist.Transport with horses/or camels..The return cargoes from S... .have been chiefly of grain and timber
.. .cotton, tobacco, wool.
.. .established a Cannon foundery at S., under the direction of a Frenchman,where brass cannons are cast of good
manufacture. "
Ασχολείται αναλυτικά με: κατοίκους, ζωή των ξένων στη Θ., ιστορικά στοιχεία, εμπόριο.
37
czn
συγγραφέας Mayr, Johann Heinrich χρόνος ταξ.
1812-1813
19ος αι.
τίτλος Reise nach Konstantinopel, Aegypten, Jerusalem, und auf dem Libanon
Sechstes Buch, Reise von Salonichi zurück nach Wien
τόπος StGallen έτος 1820 τόμ. 1 σελ. 479-4-96

εκδότης Appenzeller, J.C. έκδοση 2. γλώσσα πρωτότ. γερμανικά
χάρτες
δρομολόγιο Πέστη, Σόφια, Κωνσταντινούπολη, Σμύρνη, Αλεξάνδρεια, Κάιρο, απασχόληση

Ιερουσαλήμ, Λίβανος, νησιά, Θεσσαλονίκη, Βιέννη
οδικό & θαλάσσιο
ενδιαφέροντα κάτοικοι, συνήθειες
σκοπός
μνημεία
Π Αγ. Α ι κ α τ ε ρ ί ν η Π Αγ.Μηνάς Π Μονή Βλατάδων Π Ροτόντα
D Αγ.Απόστολοι Π Αγ.Παντελεήμων Π Ναός Π α ν α γ ί α ς Ρ Συναγωγές Π Other...
Π Αγ.Δημήτριος Π Αγ.Σοφία Π Π α ν α γ ί α Χαλκέων ES Τεκές Μεβλεβήδων
D Αγ.Θεοδώρα Π Αχειροποίητος Π Προφήτης Η λ ί α ς DΤουρκικά
περιγραφή
'Tindlich am Abend des 2.Septembers erblickten wir Salonichi...
S.,so viele Vortheile es jetzt dem spekulirenden Kaufmann gewährleistet in Rücksicht des Angenehmen sehr wenig.
Es hat eine höchst ungesunde Luft, und ist wegen den bösartigen Fiebern, die hier mehr als an keinem andern Orte
herrschen, besonders im Sommer, für Fremde ein gefährlicher Aufenthalt.
Die Aussenseiten der Stadt, deren eine sich an einem Berg anlehnt,haben mit ihren unregelmäßigen Ringmauern
nichts anziehendes für das Auge...Das Innere der Stadt ist im Einklang mit ihrem Aeussern: enge, schmutzige
Straßen.. .der Bazar ist belebt, aber enge und dunkel. Ausser einem der Thore, entlang dem Meere, ist der
Hauptspaziergang der Franken, wie der Griechen und der Türken.. .Auf der einer Seite der Promenade finden sich
mehrere Grabmäler von Türken..
Am neunten September hielt der neue Pascha aus Morea seinen Einzug..
Den Tag vor meiner Abreise hatte ich noch das Vergnügen, einen Derwischtanz anzusehen. Ausserhalb der Stadt,
auf einer Anhöhe, in schöner Lage, war die Moschee, und den Franken der Zutritt erlaubt. Die Moschee hatte, wie alle
andern, eine runde Form.. Eine Menge Lampen hingen an Stricken, hin und wieder auch Strausseneyer, von der
Bühne herunter, rund um befindet sich eine Gallerie für die Zuschauer.. Jetzt trat ich auf der Gallerie, und sah hinunter
auf den Tanzplatz. Der Boden, ganz abgeschliffen, glänzte wie ein Spiegel, und auf dem geräumigen Platze sah man in
einer Gruppe 15 bis 16 Figuren sich trüllen..
Aus den Zeiten des mazedonischen Alexanders befinden sich noch einige, obgleich unbedeutende Antiken in
Salonichi.
*Als Wirkung der Zeitumständen und politischen Ereignisse"
Περιγραφή αναλυτική της τελετής των Δερβίσηδων.

Ακόμη περιγραφή μικροεπεισοδίων καθημερινής ζωής.
Παραμένει αναγκαστικά στη Θ., μέχρι να μπορέσει να αναχωρήσει για Βιέννη. Ασχολείται μόνο με την
καθημερινή ζωή και τις συνήθειες των κατοίκων, κυρίως των Τούρκων.
je
Icont
συγγραφέας Cousinéry, Esprit Marie χρόνος ταξ.

1814
19ος αι.
τίτλος Voyage dans la Macédoine

contenant des recherches sur l'histoire, la géographie et les antiquités de ce pays
τόπος Paris έτος 1831 τόμ. I σελ. 23-56

εκδότης Imprimerie Royale έκδοση 1. γλώσσα πρωτότ. γαλλικά
χάρτες
εικόνες χαλκογραφίες: πίν. I-VI κείμενο γράφεται μετά το 2ο
Χρυσή Πύλη, νομίσματα, Καμάρα, Είδωλα, ταξίδι του στη Θ. το
Ροτόντα 1814
δρομολόγιο παραμονή στη Θεσσαλονίκη απασχόληση

ταξίδια στην Μακεδονία νομισματολόγος,πρόξε
νος Γαλλίας στη Θ.
ενδιαφέροντα μνημεία, ιστορία, νομίσματα, γεωγραφία
σκοπός
παραμονή στη Θ.:
1786-1793 & 1814
μνημεία
Π Αγ. Αικατερίνη ΚΙ Αγ.Μηνάς Π Μονή Βλατάδων ΚίΡοτόντα
Π Αγ.Απόστολοι Π Αγ. Παντελεήμων Π Ναός Π α ν α γ ί α ς ,ΠΣυναγωγές DOther...
ΚΙ Αγ.Δημήτριος ΚΙ Αγ.Σοφία Π Π α ν α γ ί α Χαλκέων Π Τεκές Μεβλεβήδων
Π Αγ.Θεοδώρα ΚΙ Αχειροποίητος Π Προφήτης Η λ ί α ς DΤουρκικά
περιγραφή
"La ville est coupée de l'est à l'ouest, ainsi que beaucoup d'autres villes anciennes, par une longue rue qui était la
continuation de la voie Egnaüenne, via Egnatia.
Quand on sort de l'Hippodrome, si l'on revient sur ses pas, on trouve bientôt, à la droite de l'arc de Constantin, un
temple antique, en forme de rotonde, servant aujourd'hui de mosquée, et encore en très-bon état. Il présente une
singularité assez remarquable; c'est qu'on y entre par deux portes, l'une située au midi, l'autre au couchant, et
entièrement semblables entre elles; il est précédé par une grande cour, au milieu de laquelle on a construit, dans les
temps modernes, une fontaine de forme circulaire, à plusieurs tuyaux, où les Turcs font leurs ablutions, préliminaire
indispensable de la prière.
Je donne, dans la planche IV, une gravure de ce temple, d'après un dessin exécuté par M.Fauvel, consul à Athènes.
Cet habile dessinateur a supposé dans la cour un grand bloc quadrangulaire, de vert antique, qui se trouve dans
l'intérieur du temple. La tradition du pays porte que saint Paul a prêché sur cette pierre; on montait dessus par de
petites marches taillées dans son épaisseur.
Le rotonde est, après le monument d'Auguste et d'Antoine, le plus ancien de ceux qui déposent de la prospérité de T.
sous le gouvernement des Romains. L'explication de cet édifice n'a jamais été tentée, faute d'une connaissance
suffisante des médailles anciennes de la part des voyageurs qui l'ont examiné. Il suffit de le voir pour reconnaître qu'il
est de construction romaine. On peut même y trouver, quoiqu'il soit presque entièrement en brique, quelques
ressemblance avec le panthéon d'Agrippa. J'ajouterai que ces deux temples sont presque contemporains: ils me
paraissent avoir été destinés, à quelques différence près, à un même culte, celui des dieux Cabires, divinités d' abord
honorées à Samothrace et dans les fies voisines, ensuite dans toute la Grèce, at jusque dans l'Italie.
C'est sous le règne de Claude seulement que les Thessaloniciens admirent ces grands dieux sur leur monnaies, et ce fui
en donnant à Néron, encore césar, le titre de dieu Cabire. [Νόμισμα Νέρωνα]
Dans la construction de leur rotonde, disposée à peu près sur le modède du Panthéon, les Thessaloniciens ne faisaient
Βασικό έργο για τη Θ. του 18ου αι.-αρχών 19ου. Αναλυτική περιγραφή μνημείων, ενασχόληση με νομίσματα,
παράθεση πολλών ιστορικών στοιχείων, γνώση πηγών και σχετικής βιβλιογραφίας.
38
συγγραφέας Cousinéry, Esprit Marie χρόνος ταξ. 1814

19oc αι.
τίτλος Voyage dans la Macédoine
contenant des recherches sur l'histoire, la géographie et les antiquités de ce pays
μνημεία
D Αγ. Α ι κ α τ ε ρ ί ν η ΙΕ! Αγ.Μηνάς Π Μονή Β λ α τ ά δ ω ν 13 Ροτόντα Π Other...
D Αγ. Απόστολοι D Αγ.Παντελεήμων Π Ναός Π α ν α γ ί α ς Π Συναγωγές
13 Αγ.Δημήτριος 13 Αγ.Σοφία G Π α ν α γ ί α Χαλκέων D Τεκές Μεβλεβήδων
D Αγ.Θεοδώρα 13 Α χ ε ι ρ ο π ο ί η τ ο ς Π Προφήτης Η λ ί α ς Π Τουρκικά
περιγραφή
qu'une application différente de l'idée religieuse des Romains. [Κάβειροι, παραστάσεις τους σε νομίσματα Θ.]
Mais Cybèle était une divinité cabirienne, qui se trouvait aussi associée au Cabire de Lemnos. Ceci me conduit à
expliquer les deux portes de la rotonde. Je me persuade qu'une de ses entrées appartenait au dieu Cabire Hephaistos, et
l'autre à la déesse cabirienne Cybèle ou Rhéa. Les deux statues pouvaient se trouver chacune en face d'une des portes.
Un fait curieux me semble autoriser ma conjecture, c'est que, parmi les médailles impériales de T., portant l'effigie de
Julia Donna, de Caracalla, de Salonina, et sans doute d'autres empereurs ou impératrices, il en existe sur lequelles le
Cabire, vêtu de la toge, se trouve dans un temple distyle, dont la façade est semblable à celle de la rotonde de S.
La rotonde n'est pas le seul temple antique dont la ville de S. ait conservé les restes. Une mosquée qui porte le nom d'
Eski-D juma, paraît être un monument beaucoup plus ancien: il passe, parmi les Francs, pour avoir été consacré à
Vénus; mais les Grecs devenus Chrétiens Γ ayant dédié à je ne sais quel saint, et les Turcs à leurtourl'ayant
transformé en mosquée, l'ont tellement défiguré, soit dans l'intérieur, soit à l'extérieur, qu'il a perdu sa forme et son
élégance.
Au nombre des mosquées qui ornent la ville, il en est deux autres dont la construction appartient au moyen âge, et qui
méritent attention; l'une dédiée à S aint-Démétrius, et l'autre à Sainte Sophie. La premiere est la plus vaste et la plus
riche; elle est divisée en trois nefs, dont la principale est formée par 16 colonnes de vert antique. Au-dessus des
colonnes s'élève une grande galerie, sur toute la largeur des deux nefs latérales, ornée de colonnes du même marbre
que celles du rez-de-chaussée. Ces petites colonnes sont au nombre de 16 de chaque côté: 4 autres grandes colonnes
sont placées près du sanctuaire: elles sont de granit rouge d'Egypte et d'un très-beau pou. Le ciel est formé par une
charpente en bois de chêne, sans peinture et sans aucun ornement.
Contre le mur de la galerie sont placés des médaillons de divers marbres précieux, tels que le porphyre et le serpentin:
mais la plupart ont été détruits en totalité ou en partie par des imans ou curés qui, habitans dans le temple, avaient la
faculté de les enlever de nuit, et en vendaient les fragmens aux Européens.
Au fond de la grand nef, dans un cartel très-orné, se trouve une inscription en l'honneur d'un nommé Spandoni, qui
avait le plus contribué aux frais de la reconstruction de ce temple: elle est en vers. On peut la voir gravée, en fac simile,
sur la planche VI. En voici la traduction, [μετάφραση της επιγραφής]
L'église de S aint-S ophie est devenue une mosquée, ainsi que l'église de S .Démetrius. La façade est ornée d'un
portique octostyle, dont quatre colonnes sont de vert antique, et quatre de marbre blanc. L'intérieur n'ariende
remarquable que la mosaïque de la coupole, où ont représentés les douze apôtres, sur un fond couleur d'or. Cette
mosaïque se dégrade journellement, et le sacristain tire parti des fragmens qu'il vend aux Européens.
A côté du quartier franc, en allant vers la douane, on trouve les ruines d'une belle église consacrée à S aint-Minas. Il
y a plus de soixante ans qu'elle fut incendiée. Ce qu'on y remarque de plus curieux, est un grand bloc de vert antique,
tout-à-fait semblable à celui de la rotonde. Il paraît avoir servi pareillement de chaire à prêcher. Les Grecs modernes,
ayant adopté la manière européenne de construire leurs chaires, ont retiré ce bloc de l'intérieur de Γ église, et l'ont placé
dans l'endroit le plus écarté de l'enceinte extérieure.
Après cette digression, je reviens à S., pour en axaminer l'état politique et commercial...
Depuis la prise de la ville de S. par Amurat second, les Juifs sont privilégiés pour une manufacture de draps bleus...
Des Juifs sont en possession d'une manufacture de tapis...
Dans les environs de S. on cultive beaucoup de mûriers: les femmes grecques en emploient la feuille à élever des vers
àsoie...
De toutes les manufactures établies à S., celle de la tannerie est la plus remarquable et la plus lucrative; elle est par
privilège l'apanage de la seconde compagnie des janissaires, ikindi orta. Cette tannerie, dont le local est toujours infect
et malsain, n'est habitée que pendant le jour, elle occupe, hors des remparts, toute l'étendue du terrain où avait été
creusé l'ancien port.
Du côté de l'est, les dehors de la ville n'offrent d'abord, comme dans tout le reste de la Turquie, que les cimetières
des Turcs, des Grecs, des Juifs, toujours séparés les uns des autres. Les Francs ont les leurs au bas des remparts, dans
cette même partie de l'est. La plupart de leur tombeaux sont en marbre blanc, et travaillés à Constantinople, ou en
Europe."
oy
συγγραφέας Madox, John χρόνος ταξ.

1821
19ος αι.
τίτλος Excursions in the Holy Land, Egypt, Nubia, Syria, &c.
τόπος London έτος 1834 τόμ. I σελ. 76-79

εκδότης Bentley, R. έκδοση 1. γλώσσα πρωτότ. αγγλικά
χάρτες
δρομολόγιο Νάπολη, Σμύρνη, Θεσσαλονίκη, Ναύπλιο, Αίγυπτος, απασχόληση

οδικό & θαλάσσιο
μνημεία
Π Αγ. Α ι κ α τ ε ρ ί ν η Π Αγ.Μηνάς Π Μονή Β λ α τ ά δ ω ν ΚίΡ,οτόντα
Ε3 Αγ.Απόστολοι Π Αγ.Παντελεήμων Π Ναός Π α ν α γ ί α ς • Συναγωγές • Other...
Π Αγ.Δημήτριος ΚΙ Αγ.Σοφία Π Π α ν α γ ί α Χαλκέων • Τεκές Μεβλεβήδων
Π Αγ.Θεοδώρα Π Αχειροποίητος D Προφήτης Η λ ί α ς • Τουρκικά
περιγραφή
"Nov. 2. In the evening we ran up the Gulf of Salonica, and next day cast anchor off the town of S.
We next visited the mosque called the Rotunda, and no difficulty was made to our entering it. It was carpeted and
matted. We walked up the altar, opened the Koran, and observed some old relics, and a couple of very ancient wax
tapers, as large in circumference as a small garden roller. The monuments in the adjoining burying-ground are
handsome, and amongst them is that of the Turkish General who took this place from the Venetians.
Our next visit was to the Mosque of St.Sophia, where also on each side of the altar we observed the Koran. They
show here a very curious antique chair or rostrum, cut out of solid stone or marble, of a very dark green colour, from
which, it is alleged, StPaul preached to the T. It is reported to have been the chair brought hither from the church of
the Twelve Apostles, which is in another part of the city, and is now used as a granary. Near the entrance to this
mosque there is also an ancient and singularly sculptured marble rostrum with steps: the figures are curiously cut, and
the rose on the cornice is beautifully executed.
After again examining the mosques and the arch, we dined with the Consul, and returned on board in the evening."
Συνοπτική περιγραφή βασικών μνημείων, χωρίς ιδιαίτερες γνώσεις, αλλά με σχετικό ενδιαφέρον.
40
"Περιηγητές Icont I
συγγραφέας Prokesch von Osten, Anton, Ritter χρόνος ταξ.

1828
19ος αι.
τίτλος Denkwürdigkeiten und Erinnerungen aus dem Orient

aus JuLSchnellers Nachlaß
τόπος Stuttgart έτος 1837 τόμ. Ill σελ. 632-662

εκδότης Münch, E. έκδοση 1 γλώσσα πρωτότ. γερμανικά
χάρτες
δρομολόγιο παραμονή στην Αθήνα απασχόληση

ταξίδι με αυστριακό πολεμικό πλοίο στα νησιά, Αγ.Όρος, Θεσσαλονίκη Αυστριακός διπλω
ματης στην Αθήνα
ενδιαφέροντα κάτοικοι, συνήθεΐ£ς, μνημεία, ιστορία
σκοπός
κατάσκοπος Αυστρίας
κατά την Επανάσταση
μνημεία
Π Αγ. Α ι κ α τ ε ρ ί ν η D Αγ.Μηνάς Π Μονή Β λ α τ ά δ ω ν ΚΙ Ροτόντα
D Αγ. Απόστολοι D Αγ.Παντελεήμων Π Ναός Π α ν α γ ί α ς D Συναγωγές Ε3 Other...
13 Αγ.Δημήτριος ΙΕΙ Αγ.Σοφία Π Π α ν α γ ί α Χαλκέων (ΕίΤεκές Μεβλεβήδων
Π Αγ.Θεοδώρα D Αχειροποίητος Π Προφήτης Η λ ί α ς ISI Τουρκικά
περιγραφή
'24. A u g u s t : In der Stadt durchwanderte ich zuerst das Judenviertel, ein Gemenge abscheulicher Häuser, wie in
Roth getaucht.. .An der Moschee St.Sophie, die daran, ist ein freier Platz mit Platanen und Maulbeerbäumen. Dort
hatten flüchtige Türken einen Kaffeeherd aufgerichtet und einen Springbrunnen angelegt, und mit Blumen umstellt.
Ein heiterer Bau ist die Moschee des Selim-Pascha, vor der, als wir vorüber kamen, ein paar junge Türken
standen und uns zum Eintritte luden. Sie ist rein im Innern; in einer Ecke hing eine Pendeluhr aus Wien. An der
Südseite steht das Minaret; an der Nordseite, was ich sonst nirgends sah, ein Glockenturm mit einem Uhrwerk, das
wirklich im Gange ist Brunnen und Bibliothek, so wie das Wohnhaus des Imam fehlen nicht. Pappeln, Platanen und
hohe Thränenweiden umgeben sie. Nicht ferne davon ist die Moschee des Musta Pascha. Zwischen beiden stand
der Palast des Pascha der Stadt Brand hat denselben zerstört. Im Ganzen zählt man 39 Moscheen und 30 griechische
Kirchen; auch haben die Juden eine Synagoge. Mein Führer setzte die Zahl der Einwohner nur auf 12,000 Türken,
5,000 Griechen, 15,000 Juden und 400 Franken.
Durch die Griechischen Viertel St Anastasio, StRocco und della Madonna piccola kamen wir in die gerade Straße,
welche die Stadt von Ost nach West durchschneidet.
Nicht ferne vom Triumphbogen ist die Kathedrale, ein wenig gefälliger Bau, dem man ein sehr hohes Alter aufreden
will. Der Grundriß ist ein Kreis von 40 Schritten Durchmesser; acht tiefe Nischen, durch massive Pfeiler getrennt,
stehen um die Kreisfläche; durch die westliche geht der Eingang; die östliche führt zu einem Kreuzansatz, 26' tief und
in einem Halbzirkel endigend. In diesem Ansatz stand der Hochaltar und steht heut zu Tage der Michrab, rechts davon
aber die Kanzel für den Imam. Daran sind ein paar Fahnen aufgesteckt. Kuppel und Wände waren mit Mosaik geziert,
wie Reste zeigen. Ein phantastischer Styl und weniger Leben und Anordnung als in den Mosaiken zu StMarko in
Venedig scheint in diesen geherrscht zu haben. Am Eingange sieht man einen tiefen Brunnen und eine Kanzel aus
weißem Marmor, sechs Stufen hoch, mit Hautreliefs im neugriechischen Styl, die in drei Nischen drei bepanzerte und
bewaffnete Männer darstellen. Man nennt dieß Stück das Pulpitum des heiLPaulus und behauptet, er habe da
Αναλυτικές περιγραφές ορισμένων μνημείων, ενδιαφέρον για τις αρχαιότητες (επισκέπτεται και την Πέλλα),
μάλλον δεν ξέρει προηγούμενες περιγραφές, αδόκιμες ιστορικές ερμηνείες. Συμπάθεια προς τους Τούρκους.
Βλ.και Βακαλόπουλος, Α.Ε., Η Θεσσαλονίκη και η περιοχή Πέλλας-Γιαννιτσών στα 1828, Μακεδόνικα 26
(1987-1988), 169-190, όπου αετάφραση τμημάτων της περιγραφής και σχολιασμός.
41
ΠεΡ'ΊΜής ΠΖ2
συγγραφέας Beaujour, Félix χρόνος ταξ.
1829
19ος αι.
τίτλος Voyage militaire dans Γ empire ottoman
τόπος Paris έτος 1829 τόμ. Ι. σελ. 199-202

χάρτες
εικόνες κείμενο υπόμνημα
δρομολόγιο παραμονή απασχόληση

πρόξενος της
Γαλλίας
ενδιαφέροντα γεωγραφία, οχυρωματικά
σκοπός
μνημεία
• Αγ. Αικατερίνη • Αγ.Μηνάς • Μονή Βλατάδων ΚΙ Ροτόντα
• Αγ. Απόστολοι • Αγ.Παντελεήμων • Ναός Παναγίας • Συναγωγές • Other...
• Αγ.Δημήτριος • Αγ.Σοφία • Παναγία Χαλκέων • Τεκές Μεβλεβήδων
• Αγ.Θεοδώρα Ε3 Αχειροποίητος • Προφήτης Ηλίας • Τουρκικά
περιγραφή
"C'est au pied de ce mont at autour de la superbe baie, où finit le golf Therméen, qu'est située T., nommée
vulgairement S.
La baie, qui lui sert de port et qui a la forme d'un croissant, est abritée par un promontoire, sur lequel on voit les ruines
d'iEnia: et il serait très-aisé d'en défendre l'entrée, si l'on voulait fortifier ce promontoire. T. est pour cette raison une
des villes maritimes les plus importantes de la Grèce, et elle en est la plus commerçante, parce que par sa position
centrale elle est l'entrepôt de toute la Turkie européenne; mais elle ne mérite aucune considération, comme place de
guerre, parce que sa citadelle peut être battue de toutes les hauteurs du mont Courtiach, et que les deux forts, qui
flanquent sa rade, ne pourraient pas résister au feu d'une escadre. Si on voulait faire de T. une place forte, il faudrait la
bâtir sur l'emplacement d'^nia: dans la position où elle est, on ne pourrait pas la défiler des hauteurs qui
l'environnent. Vue de la mer, T. présente un aspect assez agréable; mais dans l'intérieur elle est sale at mal bâtie. On
porte sa population à environ 60 mille habitans, dont une moitié est composée de Turks et l'autre moitié mêlée de
Grecs et de Juifs. Elle est, après Athènes, la ville de la Grèce la plus riche en monuments anciens... et dans l'intérieur
de la ville plusieurs autres monuments, tels que les restes de l'Hippodrome, ceux d'un temple de Vénus Thermœa,
masquées par les murs d'une vieille mosquée, et un autre temple de forme ronde, qui paraît avoir été consacré aux
dieux Cabires; mais le monument le plus précieux est un reste de deux colonnades...
T. est une des villes les plus commerçantes de la Turkie: son principal commerce est avec Livoume, Trieste et
Marseille..."
Συνοπτική αναφορά στα μνημεία, παραπέμπει γι'αυτά στο βιβλίο του Tableau du commerce de la Grèce, Paris
1800.
42
συγγραφέας Slade, Adolphus χρόνος ταξ.

1830
19ος αι.
τίτλος Records of Travels in Turkey, Greece, &c. and of a Cruise in the Black Sea with the Capitan Pascha,
in the Years 1829,1830 and 1831
τόπος London ] έτος |1832 τόμ. |ll | σελ. |448-451

εκδότης Saunders & Ofley έκδοση γλώσσα πρωτότ. αγγλικά
χάρτες
δρομολόγιο Νησιά, Κωνσταντινούπολη, Οδησσός, Βουλγαρία, Αθήνα, απασχόληση

Θεσσαλονίκη, Σμύρνη, Γένουα Πλοίαρχος
Τουρκικού στόλου
ενδιαφέροντα κάτοικοι, «μποριο, αξιοθέατα σκοπός
μνημεία
Π Αγ. Α ι κ α τ ε ρ ί ν η Π Αγ.Μηνάς Π Μονή Β λ α τ ά δ ω ν ΠΡοτόντα
—
Αγ. Α π ό σ τ ο λ ο ι D Αγ.Παντελεήμων Π Ναός Π α ν α γ ί α ς ,J>3 Συναγωγές D Other.
n i
Π Αγ.Δημήτριος " r " l ! "
ΚΙ "Αγ.Σοφία Π Π α ν α γ ί α Χαλκέων Π Τ ε κ έ ς Μεβλεβήδων
Π Αγ.Θεοδώρα Π Αχειροποίητος Π Προφήτης Η λ ί α ς ΚΙ Τουρκικά
περιγραφή
"The city of S. is large and well built, containing about 60.000 inhabitans, of whom nearly one-half are Jews. It is
considered the head quarters of the Turkish Jews.
S., twenty years since, vied with Smyrna in trade; and was the residence of nearly as many Frank merchants, of whom
three remain. Its chief exports were corn, produced in the fertile, well-watered plains of Macedonia; but the ruinous
policy of sultan Mahmoud, in monopolizing the produce, has caused such a stagnation of agriculture, that barely
enough is now produced to supply the city.
S. has above twenty mosques, several Greek churches, many synagogues, with two Catholic churches which have
the privilege of using bells as at Pera and Smyrna The great protection enjoyed by the Catholic church in the East is
entirely the merit of the French ambassadors, who have always been, and are still considered, its protectors.
The remarkables of S. are-its ancient walls... and the pulpit whence St.Paul preached to the T.'s. It then stood in the
street near the church of the S .S .Apostles, and I make no doubt, from its form, was oftener used to get on a horse,
or a cart, than for a display of eloquence. The Musulmans have a respect for it, in the light of a trophy, and keep it in
the mosque of Ay a S ophie. It is worthy of remark, that the Turks, when they converted churches into mosques,
never renamed those that bore the title of St. Sophia. It is formed of one block of marble, of a species of verd antique.
and consists of three steps, with a platform the parapet of which reaches to the knee. Its height is about five feet, its
length eight feet-as near as I could guess; for the imam showed impatience at my wishing to measure it. As many
Turks almost regard Franks in the light of necromancers, the good priest might have thought that if he allowed me to
measure it, I should make a corresponding aperture in the roof, and so convey it away at night It would be seen to
much more advantage in London; and I dare say that the sultan would give it to an ambassador, if asked. He certainly
does not know of it. A trifling gift agterwards to the pasha, and the Greek bishop of S., would cause it to be embarked
without opposition from the people.
Ενδιαφέρουσες κυρίως οι παρατηρήσεις του για τον τρόπο απόκτησης αρχαιοτήτων.
40
συγγραφέας Prokesch von Osten, Anton, Ritter χρόνος ταξ. 1828

19oc αι.
τίτλος Denkwürdigkeiten und Erinnerungen aus dem Orient
μνημεία
Π Αγ. Αικατερίνη D Αγ.Μηνάς Π Μονή Βλατάδων ΕΙ Ροτόντα ΕΙ Other...
Π Αγ. Απόστολοι Π Αγ.Παντελεήμων Π Ναός Παναγίας Π Συναγωγές
13 Αγ.Αημήτριος Κ Αγ.Σοφία Π Παναγία Χαλκέων ΙΕΙΤεκές Μεβλεβήδων
D Αγ.Θεοδώρα Π Αχειροποίητος D Προφήτης Ηλίας ΚΙ Τουρκικά
περιγραφή
gepredigt.
Eben so leichten Eintritt fanden wir in die gleichfalls in eine Moschee verwandelte Kirche des heil. Demetrius, die
größte der Stadt. Sie mag prachtvoll gewesen seyn; die Verkleidung mit weißem Marmor beweiset das, aber sie trägt
tief eingeprägt den Stempel neugriechischer Barbarei. Sie hat im Innern auf 80 Schritte Länge, 40 Schritte Breite. Das
Mittelschiff wird von vier Pfeilern und neun Marmorsäulen an jeder Seite gestützt; die Seitenschiffe von einer
Säulenreihe der Länge nach durchschnitten und zwar das linke durch elf, das rechte durch zwölf. Vor dem Atrium
stehen zwei Säulen aus Verde antiko. lieber der ersten Säulenreihe steht eine zweite, welche breite Gänge trägt, nach
innen mit Marmorplatten belegt, auf denen das Kreuz eingearbeitet ist Die Emporkirche hat in der Mitte ein freies
Schiff, in der Verlängerung der Seitenschiffe Säulengänge zu 6 und 7 Säulen und drei Pfeilern. Aus dem rechten
schreitet man noch in eine Kapelle zu 6 Säulen und zwei Pfeilern. Alle Säulen der Emporkirche sind aus rothem
Granit. Die Schäfte aller in dieser Kirche verwendeten Säulen, neunzig an der Zahl, sind antik; die Knäufe aber
verschieden unter sich, und keiner der griechischen Ordnungen, eben so wenig der neugriechischen angehörig. Γη der
Kirche selbst ist ein tiefer Brunnen, unter der Kirche eine zweite, unterirdische. Am unteren Ende des linken Schiffes
zeigt man ein türkisches Grab für das des heiligen Demetrius. Die Türken haben große Verehrung dafür, es brennt
auch eine ewige Lampe dort, an welcher unsere Pfeifen anzuzünden der Imam uns jedoch ohne Anstand erlaubte. Die
Erde von diesem Grabe wird and die Gläubigen als ein Mittel gegen Fieber verkauft Mehrere Gräber aus
byzantinischer Zeit sind noch erhalten. Die Inschriften daran sind ekelhaft eitel in-Schrift und Inhalt [Ακολουθεί
μετάφραση της ταφικής επιγραφής του Λ.Σπανδωνή]. ;
Wir besahen noch ein paar Kirchen und Moscheen und zuletzt den schönen korinthischen Säulengang, das schönste
Stück des Alterthums in dieser Stadt.
25. August: Einen interessanten Mann habe ich heute kennen gelernt Mehemed Ali Efendi, den Vorsteher der
Derwische.. .Sein Kloster liegt nahe an den Stadtmauern, dem Winkel gegenüber, worauf die des Kopfes beraubte
Statue der T. sitzt
Mehemed Ali Efendi befahl seinen Derwischen, sich zum Tanze zu richten und wir traten in die Moschee, die ein
Zwölfeck im Viereck ist. Der umschlossene Raum ist eben der Tanzboden; rings um denselben läuft eine Gallerie;
Säulen tragen eine zweite; eine Kuppel wölbt sich über das Ganze. Der Eingangsseite gegenüber steht in einer Art
Kapelle der Michrab; daneben in besonderer, mit Gold vergitterter Nische ruht auf prächtigem Teppich, die
Derwischenhaube zu oberst, der Stifter des Klosters in seinem Sarge. Wände, Säulen, Gallerie, Kuppel sind gemalt
und stellenweise vergoldet. Heitere Gärten und Landschaften sind die Bilder, welche längs dem Gesimse des ganzen
Baues herum laufen. An den Säulen der oberen Gallerie hängen Sprüche des Korans in goldenen Buchstaben auf
schwarzen Tafeln." [Ακολουθεί περιγραφή της τελετής και του χορού των Δερβίσηδων].
43
Τίεριημητές Icont
συγγραφέας Texier, Charles χρόνος ταξ.

1833-1837
19ος αι.
τίτλος Description de l'Asie Mineure

faite par ordre du Gouvernement Français de 1833 à 1837
et publié par le Ministère de l'Instruction Publique
τόπος Paris έτος 1849 τόμ. Ill σελ. 51-79

εκδότης Finnin Didot έκδοση 1. γλώσσα πρωτότ. γαλλικά
χάρτες
αρχιτέκτονας
ενδιαφέροντα μνημεία, ιστορία, κάτοικοι

σκοπός
κρατική επιστ.
αποστολή
μνημεία
Π Αγ. Αικατερίνη Π Αγ.Μηνάς ΚΙ Μονή Β λ α τ ά δ ω ν ΚΙ Ροτόντα
ΕΙ Αγ. Απόστολοι Π Αγ.Παντελεήμων D Ναός Π α ν α γ ί α ς ' Π Συναγωγές D Other...
ΚΙ Αγ.Δημήτριος 13 Αγ.Σοφία ΚΙ Π α ν α γ ί α Χαλκέων D Τεκές Μεβλεβήδων
D Αγ.Θεοδώρα ΚΙ Αχειροποίητος ΚΙ Προφήτης Η λ ί α ς ΚΙ Τουρκικά
περιγραφή
"Pris de la mer, l'aspect de S. est assez imposant. La ville s'élève sur un amphitéâtre composé de trois étages de
terrain, de sorte que les principaux édifices se dominent les uns les autres de la manière la plus pittoresque. Les
maisons sont entremêlées de grands arbres, et les minarets, qui donnent aux villes d'Orient un caractère si original,
s'élèvent en grand nombre à côté des coupoles musulmanes at byzantines variées de formes et de structure. Le
palais du pacha, bâti à mi-côte, vu de la mer, paraît être un édifice d'une grande importance. Toutes les autres
maisons, bâties de bois, et peintes de couleurs variées, ressemblent beaucoup à celles de Constantinople.
Eski Djouma: [église décorée de 24 colonnes, dans le quartier de Tcharchi-Bachi, convertie en mosquée par le sultan
Mourad-Fettetmich, en 832 de l'hégire. Son personnel se compose d'un djouma-imam, de deux vaket-imams, et de
deux muezzins. Imbrahim-Pacha a construit un bain qu'il a donné en vacouf à cette église. Les revenus de la mosquée,
la plus ancienne de la ville, ne sont que de dix bourses par an (5,000 piastres). Le gouvernement fournit l'huile et la
cire pendant toute l'année]. Cette mosquée est située dans la partie inférieure de la ville, et non loin de la grande rue où
se trouvent les bazars. Elle est complètement enclavée dans les maisons; sa toiture seule domine toutes les autres. Il
paraît que, du temps des chrétiens, l'édifice n'était point isolé; car, dans la partie droite du bas côté, il existe une galerie
ornée de pilastres, qui date de la construction primitive et qui conduit à la rue voisine. Si l'on en juge par la disposition
du plan, cette église est l'une des plus anciennes de S.; elle est construite en forme de basilique, comme la plupart des
temples bâtis par ordre de Constantin. La porte qui donne sur la rue est percée dans un grand mur sans fenêtres et sans
ornement; elle est carrée, et formée de plates-bandes de marbre. Cette porte conduit dans une galerie où sont
aujourd'hui les fontaines destinées aux ablutions, et qui n'est autre chose que Fexo-narthex de l'ancienne église. Cette
galerie a 7mde large; elle est couverte en appentis; il ne paraît pas que primitivement elle ait reçu d'autre décoration.
L'exo-narthex communique à droite avec un petit jardin, qui donnait sans doute accès dans un cloître; mais aujourd'hui
ce sont des maisons modernes qui occupent ce terrain. Le minaret bâti par Massoud porte à sa base l'inscription
suivante: Le sultan Méhémet, fus d'ùnbrahim, est venu à cette mosquée en l'année 1083.
Ενδιαφέρουσες και αναλυτικές περιγραφές. Πολύτιμες παρατηρήσεις για τα μνημεία, προσοχή στα ιστορικά
θέματα.
σ.55 κ.ε.
Περιγραφή, ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα και αποκαλυπτική, "ανασκαφών" και μεταφοράς αρχαιοτήτων στο πλοίο
της αποστολής.
* j
συγγραφέας Texier,Charles χρόνος ταξ. 1833-1837

19oc αι.
faite par ordre du Gouvernement Français de 1833 à 1837 et publié par le Ministère de l'Instruction Publique
μνημεία
D Αγ. Α ι κ α τ ε ρ ί ν η ΟΑγ.Μηνάς 18 Μονή Β λ α τ ά δ ω ν ΙΕΙΡοτόντα GOther...
0 Αγ. Α π ό σ τ ο λ ο ι D Αγ.Παντελεήμων D N a ô ç Παναγίας D Συναγωγές
ΙΕΙ Αγ.Δημήτριος ΚΙΑγ.Σοφία Κ Π α ν α γ ί α Χαλκέων ϋ Τ ε κ έ ς Μεβλεβήδων
D Αγ.Θεοδώρα ΙΕΙ Αχειροποίητος ΙΕΙ Προφήτης Η λ ί α ς ΙΕ] Τουρκικά
περιγραφή
De l'exo-narthex on passe dans une seconde galerie qui a 6m67c de large, et une longeur de 28m5 lc c C'est le narthex
intérieur, ou eso-narthex...
Aujourd'hui cette galerie est complètement séparée de la nef par un mur, dans lequel s'ouvre une porte carrée; mais on
remarque dans l'épaisseur de ce mur quatre colonnes avec leurs capiteux; de sorte que primitivement la nef était
aperçue à travers les entre-colonnements. En entrant dans l'église, on est frappé de l'aspect de simplicité
m c
que présente
l'ordonnance de l'édifice. L'intérieur est divisé en trois parties, la nef et deux bas côtés. Elle a 36 82 de long jusqu'à
l'hémicycle, et 14m90c de large. Les bas côtés ont 6m90c de large. La nef est séparée des bas côtés par deux rangées de
colonnes, douze de chaque côté, supportant des arcades. Aujourd'hui la partie supérieure de la nef est fermée par un
mur uni, percé de fenêtres. Le fond de l'église se termine par un hémicycle dont la largeur est de 10m39c, et qui est
percé de trois fenêtres cintrées. Il n'y a pas d'autres décorations dans toute l'église, qui est complètement badigeonnée
à la chaux, sans en excepter les colonnes et les chapiteaux de marbre. Un des caractères de l'antiquité de l'édifice est la
grande simplicité de son ordonnance. Tous les chapiteaux du rez-de-chaussée sont d'un ordre qui n'est pas le pur
corinthien, mais dont les volutes n'ont pas toute l'importance que l'on donne ordinairement à celles de l'ordre
composite. Au-dessous des colonnes est un dosseret de marbré décoré de feuillages, et portant le Labarum. C'est sur
ce dosseret que s'appuient les arcades. Dans le bas côté à droite se trouve une porte conduisant à la galerie mentionnée
ci-dessus, et qui est aussi décorée de pilastres d'ordre corinthien. Deux escaliers de bois, placés sous les bas côtés,
conduisent au premier étage. C'était le gynéconitis ou galene de femmes. Le plancher qui sépare cette galerie du
rez-de-chaussée est en bois, et toute la construction en général est de la plus, grand simplicité.
Cette galerie donne sur la nef par les fenêtres dont nous avons parlé; mais, en examinant la construction de ce mur de
briques, qui est assez grossière, nous aperçûmes dans l'épaisseur des colonnes de marbre portant des chapiteaux
ioniques et des arcades, comme au rez-de-chaussée
Cette église était donc une basilique à deux étages, dans le genre de celle de Saint-Jean-Studius à Constantinople, qui
fut bâtie par Constantin. Les parties des arcs doubleaux qui ne sont pas bouchées par des briques laissent encore voir
des ornements en mosaïque d'une très-bonne exécution. Ce sont des fleurs, des oiseaux et d'autres ajustements. Les
mosaïques sont à fond d'or, en verre et en émail. Ceci prouve que, dans le principe, la décoration de cette église était
d'une granderichesse.On est porté à croire que les tympans en haut de la nef étaient ornés de sujets, comme on en voi
encore à l'église de Bethléem, où les tableaux avec les inscriptions sont fort bien conservés. Il esit probable que, sous
l'épais badigeon qui recouverte l'intérieur de l'édifice, on trouverait presque toute la décoration ancienne. La nef est
couverte par une toiture à fermes apparentes. Ce n'est guère que dans le XVP siècle que les Latins ont ajouté des
caissons pour cacher la charpente, ainsi qu'on le voit à Saint-Martin des Monts et à Saint-Jean de Latran, à Rom.
La maçonnerie est presque entièrement faite en briques: car les environs de S .fournissent peu de bons matériaux
propres à la construction. Les marbres étaient apportés de l'île de Proconnèse. Ce qu'on peut voir de l'extérieur de
l'édifice n'a reçu aucune décoration. La tribune en briques est composée de trois parties, une pour la nef, et une pour
chaque bas côté. Les Grecs, qui ont conservé le mom de la plupart de leurs anciennes églises, n'ont pas su me dire à
quel saint celle-ci était dédiée, et il ne reste aucune inscription qui ait pu me l'apprendre. Sur une colonne est gravée
une inscription qui conserve le souvenir de la conversion de cette église en mosquée. Elle fut consacrée à l'islamisme
l'an 832 de l'hégire par le sultan Mourad, très-peu de temps après la prise de T.
Près de cette mosquée on voit une fontaine faite avec la devanture d'une ancien sarcophage orné de sujets de
sculpture de l'époque byzantine, et dont le modelé exprime parfaitement tous les caractères de cette école. Cette pièce
de marbre est divisée en quatre parties par trois couples de colonnes supportant des arcs, et dont les chapiteaux ont la
forme de coupes. Dans la première arcade à gauche, on voit un aigle qui se gratte l'aile avec son bec...
Soouk-Sou-Djami-si (Eglise des Saints -Apôtres.) [ancienne église des Saint-Apôtres, monument très-curieux par
ses coupoles; convertie en mosquée à la prise de la ville.]
Cette charmante église, d'une conservation parfaite, est située dans le quartier appelé de Soouk-Sou (ou de l'Eau
froide), à cause d'une citerne voisine. Elle résume tout ce que l'architecture byzantine du VIIe s. a de plus élégant et de
plus varié. La construction générale est en briques; néanmois quelques murs sont faits de moellons, avec des assises de
briques intercalées à la manière romaine. Le plan diffère de la disposition connue, en ce que la galerie qui correspond
au narthex intérieur fait le tour de la nef ou du choeur, dont le plan est parfaitement carré. L'exo-narthex se compose
d'une galerie ouverte, ayant à droite et à gauche deux colonnes accouplées soutenant des arcades, et au milieu une porte
carrée entre deux pilastres. L'ajustement des arcs au-dessus des colonnes est fait de telle sorte que chacune des
43
συγγραφέας Texier, Charles χρόνος ταξ. 1833-1837

19oc αι.
μνημεία
Π Αγ. Α ι κ α τ ε ρ ί ν η D Αγ.Μηνάς 18 Μονή Β λ α τ ά δ ω ν ΚΙ Ροτόντα IS! Other...
18 Αγ. Α π ό σ τ ο λ ο ι D Αγ.Παντελεήμων Π Ν α ό ς Παναγίας Π Συναγωγές
gl Αγ.Δημήτριος ΚΙΑγ.Σοφία 18 Π α ν α γ ί α Χαλκέων Π Τεκές Μεβλεβήδων
Π Αγ.Θεοδώρα 18 Αχειροποίητος 18 Προφήτης Η λ ί α ς 18 Τουρκικά
περιγραφή
colonnes les plus rapprochées de l'axe porte des cintres qui s'appuient d'une part sur le montants de la porte, et de
l'autre sur les pilastres qui correspondent aux murs latéraux; de sorte que ces deux arcs sout inégaux, l'un étant double
de l'autre. La seconde colonne soutient deux petits cintres qui viennent s'appuyer sur la première colonne dont nous
avons parlé, et sur le mur latéral. On trouve quelque chose de semblable à l'église de Constantinople, qu'on appelle
Theotocos tou libou, qui date aussi de l'époque de Justinien. Une seule porte communique du narthex dans l'intérieur.
La nef proprement dite ne se compose que d'un plan carré, terminé par trois chapelles, et couverte par un pendentif,
soutenu par quatre colonnes.
Comme il n'y a pas de galerie supérieure destinée aux femmes, j'imagine que les deux galeries qui forment comme des
bas côtés, mais qui sont séparées de la nef par un mur, remplaçaient le gynéconitis...
A droite, dans le fond, se trouve un cabinet carré, qui servait jadis à garder les vases sacrés (σκευοφυλάκιον). Les
Byzantins avaient soin de décorer ces petites églises de peintures variées; mais il n'en reste aucune trace, non plus que
de l'iconostase, qui était placée devant le choeur. Les quatre colonnes du dôme supportent quatre grands arcs de
briques, dont deux parallèles à l'axe éclairent la nef par le moyen de deux fenêtres. Les deux arcs perpendiculaires à
l'axe font partie d'une voûte qui règne sur tout l'intérieur. Le dôme est très-surhaussé; il est composé à l'extérieur de
dix arcades, séparés entre elles par des colonnetes, et supportant des arcs. Aux quatre coins de l'église, sur les angles
de la galerie intérieur, sont quatre dômes construits dans le même caractère que le premier. Il y a très-peu de marbre
employé dans la construction, et les corniches sont faîtes avec des briques posées sur l'angle, et qui présentent une
sorte de denticule triangulaire. Les trois hémicycles de la nef forment à l'extérieur trois tours polygonales, qui sont
séparées par de petites colonnes de briques. L'appareil se compose d'assises de briques horizontales, alternant avec
des assises en losange et en redans. Il reste très-peu d'inscriptions dans ce monument, et les Turcs ont pris plaisir à
détruire le peu de sculpture dont il était décoré. Au-dessus de la porte on lit ces mots: ΠΑΤΡΙΑΡΧΗΣΚΑΙΚΤΉΤΩΡ. Les
dosserets des colonnes portent des monogrammes où ces mots sont répétés. Un troisième monogramme ainsi conçu:
ΝΙΦΩΝ contient sans doute le nom du fondateur, mais on ne saurait le lire avec certitude. Les chapiteaux des colonnes
sont de deux sortes: les uns, composés de deux rangs de feuilles d'acanthe et ornés de quatre volutes, ont, dans leur
partie centrale, entre les volutes, des disques dans lesquels sont sculptée des croix et des figures de saints, mais qui
sont aujourd'hui mutilées. Les astragales se composent de feuilles juxtaposées, et dont la pointe est tournée en bas. Les
autres chapiteaux s'éloignent un peu plus que ces derniers de l'ordre corinthien; ils portent à leur base un rang de
feuilles d'acanthe; la partie moyenne et le couronnement de la cloche sont également ornés d'un rang de feuilles
juxtaposées, et dont la grandeur est la même que celle de l'astragale. L'abaque a la forme de celui du chapiteau
corinthien, et les fleurons ne sont autre chose que des feuilles d'acanthe. Quelle que soit la fantaisie qui préside à la
composition de ces chapiteaux, on retrouve toujours un principe général: c'est que jamais la retombée de l'arc ne vient
s'amortir directement sur l'abaque; mais tous les chapiteaux portent un pièce de marbre, quelquefois ornée d'une
simple douane, d'autres fois très-chargée d'ornements, auxquels je donne le nom de dosseret, à défaut d'un terme plus
convenable. Toutes les feuilles des chapiteaux sont inspirées de l'antique.. .11 est probable que la conversion de cette
église en mosquée remonte au IXe s. de l'hégire.
Kasand/i/ar-jp/ami-Si(Eglise de Saint-Bardias/Παναγία Χαλκέων): [(mosquée des Chaudronniers), ancienne
église de S aint-Bardias et de Sainte-Marie, convertie en mosquée par Féthi-Mourad en 832 de l'hégire, bâtie en
septembre 987 de l'ère chrétienne. Cette mosquée, l'une des plus vieilles de la ville, a eu des vakoufs considérables,
mais elle est aujourd'hui ruinée.]
.. .On voit encore derrière le bazàr des Chaudronniers, au milieu d'un jardin, une petite mosquée qui porte leur nome.
Ce monument, entièrement bâti de briques, est au nombre des plus curieux de T., par sa construction singulière et par
son antiquité. C'est une ancienne église byzantine, consacrée jadis à saint Baradias par Basilicus, premier porte-épée
de l'empereur, ainsi que l'atteste une inscription tracée sur la porte. Cette église fut consacrée au mois de septembre, la
XIIe indiction de l'an 6537 du monde (qui correspond à 987 de notre ère). La façade de cette église n'a que 10 mètres
de large; elle se compose d'un soubassement dans lequel sont percées une porte et deux fenêtres, communiquant avec
le narthex; c'est dans la corniche de la porte que se trouve l'inscription suivante: +Αφιερώθη ο πριν βέβηλος τόπος εις
ναόν περίβλεπτον της Θεοτόκου παρά Χριστώ Φ° του ευδοξοτάτου Βασιλικού πρωτοσπαθαρίου και κατά πόνον αγίου
Βαραδίας και της συνβίου αυτού Μαρίας και των τέκνων αυτών Νικηφόρου, Αννης και Κατακάλις, μηνή σεπτεμβρίου
Ινδικτιόνος δεκάτης έτους έξη χιλιάδες πεντακόσια τριάντα επτά+
Au dessous du soubassement, il y a trois arcades supportées par des colonnes engagées en briques, et dont l'extrados
43

19oc αι.
μνημεία
Π Αγ. Αικατερίνη Ο Αγ.Μηνάς ΚΙ Μονή Βλατάθων ΚΙ Ροτόντα Π Other...
Kl Αγ. Απόστολοι Π Αγ.Παντελεήμων Π Ναός Παναγίας Π Συναγωγές
ΚΙ Αγ.Δημήτριος ΚΙ Αγ.Σοφία ΚΙ Παναγία Χαλκέων Π Τεκές Μεβλεβήδων
Π Αγ.Θεοδώρα 13 Αχειροποίητος ΚΙ Προφήτης Ηλίας ΚΙ Τουρκικά
περιγραφή
forme le couronnement de l'édifice, comme on le voit dans l'église appelée Μονή της Κόρας (monastère de la Vierge),
à Constantinople, et à Saint-Marc de Venise.
Le caractère de cette architecture est particulier au Xe s., et il a été remplacé depuis par des corniches horizontales. La
face latérale n'offre pas tant de régularité. L'extrémité du narthex se dessine par une arcade circulaire, et le pendentif
par une autre arcade. Tout est de briques, sans addition d'autres matériaux. L'édifice est surmonté par trois coupoles,
deux sur les extrémités du narthex, et une grande au centre, supportée par des petites colonnes, et ouverte par huit
fenêtres. Cette coupole est placée sur la partie centrale du choeur, et forme, dans l'intérieur, un pendentif soutenu par
des colonnes d'ordre corinthien.
La décoration intérieure consiste en peintures qui ont presque entièrement disparu sous la chaux. L'arcade de la
croisée, dans la face latérale, est percée par quatre petites fenêtres qui donnent du jour dans la nef. Cet édifice est
aujourd'hui abandonné; c'est le derviche Abdoul-Hamid qui nous l'enseigna, car il est complètement caché au fond
d'un jardin, dans lequel on ne pénètre qu'après avoir franchi plusieurs masures.
SaraU-Djarm-si (Eglise de Saint-Elie), [ancienne église grecque de Saint-Elie, convertie par Féthi-Mourad. Elle est
située dans le haut de la ville, près du quartier nommé Eski-Seràï. Cette mosquée, quoique petite, est fortriche.Elle a
pour vacouf un village appelé Orta-Tchkeuï. Elle a un médréçé où sont entretenus vingt softas.]
Le plan de cette église, qui diffère de celui de toutes les églises byzantines connues, forme une grande croix latine, dont
le grand côté est coupé par une tribune, et terminée, dans la partie supérieure, par trois hémicycles de même dimension,
éclairés chacun par trois fenêtres. L'intérieur de cette église, aujourd'hui complètement blanchie à la chaux, n'offre rien
de remarquable; au-dessus de la partie du choeur se trouve une tribune, trot) petite pour l'usage des femmes, et qui a
sans doute servi à quelque personnage eminent La coupole n'est pas supportée par des colonnes, mais par quatre
pieds droits (piliers).
Le narthex de cette église forme une salle carrée, soutenue par quatre colonnes et voûtée en pendentif. Cette voûte ne
monte pas jusqu'au premier étage, mais forme le plancher de cette galerie. L'appareil extérieur de l'église est en
briques, dont la pose a de l'analogie avec celle de l'église des Saints-Apôtres. Ce sont des briques appareillées en
losange, et qui forment différents genres de méandre. Le mur de la nef est couronné par une petite galerie de briques,
qui ne manque pas d'orginalité. Sur une des corniches, on lit un monogramme qui apprend que cette église a été bâtie
en 6562. L'année de sa construction est indiquée par les signes C<ï>CB, c'est-à-dire 1012 de notre ère.
La coupole de l'église, qui s'élève verticalement jusqu'à la hateur de 7 mètres, produit un assez bel effet dans la
position qu'occupe ce monument, sur un des points culminants de la ville.
Kassinieh-Djami-si (Eglise de Saint-Démetrius). [ancienne église de Saint-Démétrius, décorée de plus de soixante
colonnes de marbre, située près du palais du Pacha, dans le quartier de Eski-Acapoussi, convertie en mosquée par le
sultan Bayazid en 898 de l'hégire. Son revenu est de 15 bourses. Les huiles sont un vacouf du sultan Mourad II. Elle a
trois imams. Le premier reçoit 30 piastres par mois, et le second 15 piastres. Ces imams sont logés dans le médrécé. Ils
doivent pourvoir à leur nourriture et à leur entretien. Sur la porte de la mosquée on Ut cette inscription, tracée par ordre
du sultan Bayazid: 'Le sultan Bayazid Fetteti a donné aux Musulmans cette maison de Dieu. Etudiez et méditez la
grandeur de Dieu. Priez et humiliez-vous, car Dieu aime la prière'.]
La beauté et l'étendue de cette église auraient suffi pour la rendre célèbre, si les miracles qui sefirentsur le tombeau de
saint Démétrius, auquel elle était consacrée, n'y eussent attiré un grand concours defidèlesde toutes les parties de
l'empire byzantin. Démétrius, martyr de la foi en 307, périt à T. dans la persécution ordonnée par Galérius. Enterré
dans une partie obscure de la ville, les fidèles remarquèrent bientôt que de son tombeau sortait une source d'huile
sainte qui guérissait toutes les maladies. Une basilique ne tarda pas à s'élever dans le voisinage de ce lieu; mais on
conserva toujours avec vénération le caveau où Démétrius avait été enselevi; et, malgré leur haine pour la religion
chrétienne, les Turcs, à la prise de S.,ne le détruisirent point. Cependant, du moment que le sultan Bajazet eut converti
l'église en mosquée, la source d'huile cessa de couler. Mais le zèle religieux des Grecs ne se ralentit point, et les Turcs
leur permettent encore aujourd'hui d'aller faire leurs dévotions sur le tombeau de saint Démétrius. Les abords de
l'église ont bien changé d'aspect; tous les cloîtres et les autres édifices qui l'entouraient ont été démolis, et l'on
remarque aujourd'hui, dans toutes les cours voisines de la mosquée, des débris d'architecture provenant
très-certainement de ces édifices. Sur un fragment de marbre, on lit ces mots en très-grands caractères:
ΕΠ12ΚΟΠΟΣΚΩΝΣΤΑΝΉΝΟΥΠΟΛΕΩΣ. Il est d'autant plus fâcheux de voir ces bâtiments détruits, qu'il ne reste plus
dans l'intérieur aucune inscription qui nous apprenne d'une manière certaine à quelle époque remonte la construction
43

19oc αι.
μνημεία
D Αγ.Αικατερίνη Π Αγ.Μηνάς 18 Μονή Β λ α τ ά δ ω ν β3Ροτόντα Π Other...
81 Αγ. Απόστολοι D Αγ.Παντελεήμων Π Ναός Παναγίας Π Συναγωγές
ΚΙ Αγ.Δημήτριος ΕΙ Αγ.Σοφία 13 Π α ν α γ ί α Χαλκέων ϋ Τ ε κ έ ς Μεβλεβήδων
D Αγ.Θεοδώρα ΚΙ Αχειροποίητος ΕΙ Προφήτης Η λ ί α ς ΚΙ Τουρκικά
περιγραφή
de cette église. Mais; suivant un historien de T., elle date de la fin du VIPs. Sa fondation serait de l'an 597: la première
église ayant été brûlée, une seconde fut reconstruite au moyen d'offrandes volontaires. Elle fut également détruite par lf
feu en 690. C'est après cette époque que fut bâtie la basilique que nous voyons, mais sans doute sur le plan des
premières, car le tombeau existe toujours.
Plan : Devant la porte principale se trouve une petite cour carrée, au milieu de laquelle est une fontaine, de construction
byzantine, pour les ablutions. Cela seul montre la haute antiquité de l'église, car on sait que les premiers chrétiens
pratiquaient des ablutions avant d'entrer dans les temples. Cette fontaine est composée de huit colonnes supportant des
arcades, et au milieu se trouve une grande cuve de marbre blanc sculpté. A droite de cette cour, on en trouve une autre
beaucoup plus petite, près de laquelle est l'entrée du minaret II y avait jadis à droite et à gauche deux entrées
conduisant dans le narthex; celle de gauche est aujourd'hui fermée. Le narthex est extrêmement simple; il se compose
d'une galerie transversale couverte par le plancher du gynéconitis; il n'est séparé de la grande nef que par deux
colonnes formant ainsi trois passages. Cette basilique a cinq nefs, c'est-a-dire, quatre rangs de colonnes parallèles. La
nef du milieu a 12m,27 de large, et les autres environ 5mm.
Les colonnes de la grande nef sont séparées par quatre piliers massifs qui divisent la longeur de la nef, et qui montent
du fond jusqu'au comble. Ces divisions forment ainsi trois motifs. Au centre, quatre colonnes avec des piédestaux, et
aux extrémités de la nef, trois colonnes. Les entre-colonnements ont de deux à trois mètres de large. Le choeur se
termine par un hémicycle éclairé par cinq fenêtres, dont les arcades sont séparées par des colonnes. A droite et à
gauche sont deux salles formées par des colonees, disposition tout à fait particulière à cette église; enfin, dans l'angle à
droite, est une petite chapelle composée aussi de trois nefs, qui était sans doute consacrée à quelque saint. La sacristie
était attenante. Dans le bas côté de gauche, et près du narthex, se trouve l'entrée du tombeau de saint Démétrius; on
entre d'abord dans une tour demi-circulaire bâtie en briques, et de là dans le caveau, où se trouve encore le cercueil du
saint Les Turcs vendent aux chrétiens de petits cierges pour brûler sur le tombeau. Ce caveau est formé par une salle
carée voûtée en pendentif, et entièrement bâtie de briques.
Les colonnes de la nef sont surmontées par des arcades, et supportent les colonnes du gynéconitis. Celles d'en bas
sont de marbre précieux, le vert-de-mer à grandes taches, le granit égyptien et le cipollin qui venait de Caryste. La
dallage de l'église est en marbre blanc.
Elévation: La hateur des colonnes des bas côtés égale la moitié de celles de la nef; elles supportent des galeries de
bois qui sont comme les salles appelées les catéchumènes, destinées aux instructions religieuses; les bas côtés ont
ainsi un étage dans la hateur de la colonne de la nef, et le plafond de la catéchumène est au niveau du sol de la grande
galerie des femmes.
Au rez-de-chaussée, tous les chapiteaux sont de marbre, et travaillés avec le plus grand soin. L'ordre supérieur est
ionique. Ces deux ordres ne sont pas séparés par une corniche, mais toute la muraille est revêtue d'une mosaïque en
marqueterie de marbre, représentant des modulons et des caissons de différentes couleurs. Au-dessus de l'ordre
ionique est un troisième rang d'arcade soutenu par des colonnes basses, mais sans galerie; ces arcades soutiennent la
toiture.
La partie de l'église qui fait face au choeur se compose ainsi de deux étages formés chacun par trois arcades, et d'une
disposition assez noble. Toutes les barrières du gynéconitis sont faites avec des dalles de marbre blanc ornées de
sculptures; ce sont généralement des croix, des couronnes, et le signe du Labarum. Les Turcs ont peu détérioré ces
emblèmes.
Chapiteaux et sculptures: Les bases des colonnes sont généralement élevées, selon l'usage byzantin; elles ont
presque un diamètre de hateur. Elles se composent d'un tore, d'une scotie, et d'un filet très-large, qui remplace le petit
tore de la base attique. Dans les colonnes du milieu, les piédestaux et les bases sont d'un seul bloc de marbre; les
chapiteaux sont variés, d'une sculpture très-refouillée, et qui ne manque pas d'effet. Les deux colonnes de l'entrée sont
d'ordre composite. Le fût jusqu'à l'astragale, a 5m,13 de haut, et avec le chapiteau, 6m,04. Les chapiteaux sont à quatre
volutes; on remarque dans le modelé des feuilles un emploi très-fréquent du trépan. La hateur totale de l'étage du
rez-de-chaussée est de 8m,52. Les chapiteaux des antes sont ornés de feuilles d'acanthe, au milieu desquelles se
trouvent des faucons ou des aigles aux ailes étendues. Les chapiteaux du centre de la grande nef sont formés par quatre
aigles aux ailes étendues, qui souttiennent l'abaque; et au-dessous de ces aigles est une guirlande de rinceaux découpés
à jour, et d'un effet très-original. Les colonnes qui sont aux deux extrémités de la nef sont couronnées de chapiteaux
qui n'ont aucun rapport avec les ordres romains connus, mais dont les analogues se voient dans l'église de Sergius et
43

19oc αι.
μνημεία
D Αγ. Αικατερίνη D Αγ.Μηνάς ΕΙ Μονή Βλατάδων ΕΙ Ροτόντα Π Other...
gl Αγ. Απόστολοι Π Αγ.Παντελεήμων D N a ô ç Παναγίας Π Συναγωγές
IS Αγ.Δημήτριος Ê3 Αγ. Σο φ ία 13 Παναγία Χαλκέων D Τεκές Μεβλεβήδων
D Αγ.Θεοδώρα Ε3 Αχειροποίητος ΚΙ Προφήτης Ηλίας ΚΙ Τουρκικά
περιγραφή
chapiteaux se composent d'une simple doucine, au milieu de laquelle est le signe du Labarum. Les chapiteaux de la nef
dans le voisinage du choeur, ressemblent aux chapiteaux composites; ils ont des volutes avec deux ranges de feuilles
d'acanthe; mais les feuilles d'acanthe, au lieu de monter droit et de retomber sur elles-mêmes, comme dans le
corinthien romain, sont comme frisées horizontalement, et se retournent sur le même plan, comme si elles étaient
redressées par le vent L'épure de ces chapiteaux est très-compliquée, et je ne les ai jamais observés que dans la ville de
T. Les chapiteaux des deux salles qui sont près de l'abside sont aussi d'ordre composite, mais ils portent un dosseret
très-orné, qui a (F,44 de haut, et 0m,85 de large. Les colonnes de granit ont des chapiteaux de même matière, qui
rappellent, sur une moindre échelle, le chapiteau de la colonne de Pompée à Alexandrie.
Au premier étage, les chapiteaux des colonnes sont moins variés. Ils ont quelque rapport avec l'ordre ionique; mais ils
sont écrasés par un dosseret qui n'a d'autre ornement qu'une croix en relief. La toiture est soutenue par une charpente
apparente, dans le système de celle de Saint-Paul hors les murs, à Rome. Chaque travée des bas côtés supporte un
système de fermes qui forme deux plans de toiture.
Aia Sofìa (S ainte S ophie). [ancienne église cathédrale de T., convertie en mosquée par Raktoub-Ibrahim-Pacha, en
993 de l'hégire. C'est la mosquée chérif de la ville. Elle a pour vacouf30 bourses (15,000 piastres). Elle a trois imams,
de plus deux kaïms, qui sont chargés de l'entretien des lampes, et dix softas ou élèves en théologie, et qui sont
entretenus dans le médrécé. Elle est située dans le quartier de son nom, près du Tcharchi, et non loin de la mer.]
.. .L'église de Sainte Sophie était trop importante pour que le fanatisme des Turcs permît aux Grecs de la conserver
pour y célébrer les cérémonies de leur culte. Néanmoins il ne paraît pas qu'elle ait été dès la conquête consacrée au
culte de l'Islam; car l'Eski-Djouma fut convertie en 832, et ce n'est qu'en 993 que Ratkoub-Ibrahim-Pacha, sans doute
gouverneur de S., convertit en mosquée l'église d'Aïa-Sophia.
Pendant cette période de soixante ans, on ne sait ce que devint cette église; les Grecs pensent qu'elle leur fut retirée au
moment de la prise de la ville. Mais il y a dans la destinée de ce monument une particularité remarquable: c'est que les
Turcs, ardents persécuteurs des images, ont respecté dans la coupole lafigurecolossale de la Vierge entre deux anges.
et les portraits des douze apôtres, peints en mosaïque sur un fond d'or resplendissant
La mosquée est isolée au milieu d'une grande cour plantée d'arbres, at autour de laquelle sont aujourd'hui les médrecés
et les imarets. Elle occupe un carré de 30"1 environ de côté. Toutes les grosses murailles sont de briques, et l'intérieur
est revêtu de marbre blanc. Cette église n'a pas, comme les autres églises grecques, un double narthex, et la galerie qui
précède le choeur communique directement avec les bas côtés, comme dans l'église des Saints-Apôtres. Il ne paraît pas
qu'elle ait eu jamais un avant-portique ou un narthex extérieur. Le portique actuel est l'ouvrage des Turcs. La nef, qui a
10m de diamètre, est couronnée dans son milieu par une coupole de même dimension, dont les pieds-droits forment sur
le plan une croix grecque à quatre côtés égaux. Les branches de la croix sont formées en élévation par les quatre grands
arcs du pendentif. Le choeur seterminepar un hémicycle éclairé avec trois fenêtres, au-devant duquel est une grande
voûte en berceau qui a 7m de profondeur. Ces dimensions font voir que cette cathédrale byzantine est bien inférieure
par les proportions à ces vastes églises qui ont été construites plus tard en Occident A droite et à gauche du choeur,
sont deuc chapelles qui servirent sans doute de sacristies et de chambres à calices. Ces deux pièces ne se trouvent pas
dans l'axe des galeries des bas côtés, et produisent en plan un effet peu agréable, par leur démanchement avec les axes.
Les galeries des bas côtés sont voûtées en berceau comme le narthex et éclairées par quatre fenêtres. Le plan du
Bacchus à Constantinople, dans l'église de Théotocos, et au tombeau de Ravenne. Les dosserets qui surmontent les
premier étage est semblable à celui du rez-de-chaussée. Ces trois galeries en équerre sont destinées aux femmes. On y
arrive par un escalier tournant, placé dans une tour d'angle qui servait de clocher.
La façade se compose donc, d'après l'ordonnance du plan: au rez-de-chaussée, d'une porte qui a été réparée par les
Turcs, à droite et à gauche de laquelle sont deux fenêtres; et au premier étage, de six fenêtres qui éclairent la galerie
supérieure. Les extrémités de la croix de l'abside sont fermées par des arcades soutenues sur des colonnes; il y a aussi
deux colonnes qui divisent les arcs à droite et à gauche, en entrant dans le choeur. On ne saurait avoir une idée de la
décoration des murailles de l'ancienne église, car tout est parfaitement blanchi à la chaux. Les chapiteaux des colonnes
sont sculptés avec soin, et indiquent la bonne époque de l'architecture byzantine. Ceux de la travée de l'abside sont
composites, et ont leur grandes feuilles contournées comme les chapiteaux que nous avons décrits à Saint-Démétrius.
Les autres chapiteaux sont d'un ordre byzantin qu'il n'est pas facile de décrire. Ils se composent d'un dé ou pyramide
tronquée, décorée de feuilles d'acanthe. Au premier étage, les chapiteaux sont d'ordre ionique, avec des dosserets
ornés de croix. La coupole est éclairée par douze fenêtres, et ornée d'une grande mosaïque, qui est un des sujets les
*J
ïïcp/ηΜτές

19oc αι.
μνημεία
Ρ Αγ. Αικατερίνη D Αγ.Μηνάς 13 Μονή Βλατάδων gl Ροτόντα Π Other...
12 Αγ. Απόστολοι D Αγ.Παντελεήμων D N a ô ç Παναγίας Π Συναγωγές
gl Αγ.Δημήτριος ΕϋΑγ.Σοφια IS Παναγία Χαλκέων Π Τεκές Μεβλεβήδων
D Αγ.Θεοδώρα Ε3 Αχειροποίητος Κ Προφήτης Ηλίας 13 Τουρκικά
περιγραφή
plus importante qui nous restent de cet art chez les Byzantins. On voit au centre lafigurecolossale du Christ, dans une
gloire1 ('cettefigureest en partie cachée par une inscription arabe) qui est soutenue par deux anges aux ailes déployées;
2s sont vêtus d'une robe blanche avec des reflets bleues, et au-dessous se trouve cette inscription: Ανδρες
Γαλιλαίοι... Le pourtour de la coupole est occupé par quinze figures, séparées par un grand olivier, qui représentent
la Vierge entre deux anges et les douze apôtres. La Vierge est vêtue d'une robe pourpre, et a la tête ornée d'un nimbe;
les anges portent une robe blanche, et ont les ailes de couleurs changeantes. Cesfiguresont 4mde proportion. Les
apôtres sont vêtus de toges de différentes couleurs, et portent chacun un attribut qui les fait reconnaître, des rouleaux
de papier et des évangiles.
Ces apôtres sont représentés sous la figure déjeunes hommes. Le fond de toute cette mosaïque est d'or. Le sol sur
lequel marchent cesfiguresest une représentation bizarre de rochers de diverses couleurs, qui représentent peut-être un
sol pavé de pierreries. Le centre de l'hémicycle est décoré d'une grande croix, et au fond était unefigurede la Vierge,
qui a été effacée par les Turcs. Toute la voûte du choeur est ornée de caissons, dans lesquels on remarque des croix
d'argent et des feuilles de vigne.
Orta-Sultan-Osman-Djami-si (Eglise de Saint-George), [appelée communément Ortadji-effendi, ancienne église de
Saint-George, désignée par les voyageurs sous le nom de la Rotonde, dans le quartier de la Calamaria-Kapou-Sou. Elle
a été convertie en mosquée par Ortadji-Effendi, derviche halvêti, c'est-à-dire, appartenant à la confrérie des halvétis,
dont le cheikh et le principal couvent sont en Egypte. Elle a un imam. Le gouvernement fournit l'huile et la cire pendant
toute l'année.] Î
.Le caractère particulier de sa structure a souvent éveillé l'attention des voyageurs; mais je ne sache pas qu'un seul
d'entre eux l'ait reconnue pour une des plus anciennes églises que les chrétiens aient élevées.
Ce monument est généralement connu sous le nom de la Rotonde. Paul Lucas, en passant à T., la visita; il la compare
au Panthéon de Rome. C'est en effet une croyance assez commune, parmi les antiquaires, que cet édifice soit un ancien
temple des Romains. M.Cousinery le regarde comme ancien temple des Cabires; et à ce sujet il insère dans son voyage
un long morceau sur le culte des Cabires, qui paraît avoir motivé l'opinion de l'auteur.
Rien en effet, dans cette architecture, ne rapelle l'époque de Trajan, à laquelle M.Cousinery semble vouloir la faire
remonter; et la simple inspection des mosaïques du dôme prouve que ce monument est chrétien, puisqu'on y voit les
figures des principaux saints qui sont adorés dans les douze mois de l'année, avec leurs noms. Le plan de l'église se
compose d'une grande salle circulaire de 24mde diamètre, et entourée de chapelles ou cellules qui sont au nombre de
huit. Deux d'entre elles servent de passage, et celle qui fait face à la grande porte est ouverte dans tout son diamètre, et
se prolonge jusqu'à l'hémicycle où est situé le choeur. Cette disposition de plan est tout à fait conforme à la description
qu'Eusèbe de Cesaree nous a laissée des églises bâties dans les diferentes villes de l'empire par ordre de Constantin, la
12me année de son règne. Toute la construction est de briques, et les chapelles sont prises dans l'épaisseur du dôme,
dont la muraille a 6m,55 d'épaisseur. Au dehors, l'appareil de ces chapelles, qui sont voûtées, est indiqué par deux
grands arcs concentriques en briques. Les murs latéraux du choeur se rattachent à la muraille circulaire, et l'on voit, à
n'en pouvoir douter, quetoutecette construction est de la même époque. A droite et à gauche de l'hémicycle, sont deux
grands contre-forts qui supportent la poussée de l'arc, et qui sont évidemment du même temps.
Ce qui prouve sans réplique que ce monument est de construction chrétienne, c'est que les briques portent des
monogrammes en relief qui ont tous des croix. Des monogrammes semblables se trouvent aussi tracés sur les briques
des autres églises. L'intérieur de l'édifice conserve une partie notable de sa décoration primitive. Il était complètement
couvert de tableaux en mosaïque d'une excellente exécution, et dont le caractère rapelle plutôt les peintures de Pompei
que celles d'aucun des monuments chrétiens connus.
Les voûtes de chacune des chapelles sont ornées de caissons avec desfiguresde toutes sortes d'oiseaux, des faisans,
des perdrix, et différentes espèces de canards. D'autres représentent des corbeilles de fruits sur des fonds d'or, avec
des encadrements de diverses couleurs.
La grande coupole, dont le pourtour a plus de 72m de développement, est divisée en huit compartiments, ornée de
tableaux qui se répètent deux à deux. Ce sont de riches palais construits dans le style fantastique que l'on observe aux
peintures de Pompei, des portiques ornés de colonnes resplendissantes de pierreries, des pavillons fermés par des
rideaux de pourpreflottantau gré du vent, des arcades sans nombre avec des frises ornées d'oiseaux et des dauphins,
les modulons et les palmettes soutenant des corniches d'azur et d'émeraude. Il n'existe point dans les peintures
anciennes de plusricheset de plus originales combinaisons; et l'on ne saurait douter que ces tableaux ne soient
t3
ïïepfWQréç

19oc αι.
μνημεία
D Αγ. Αικατερίνη Π Αγ.Μηνάς ΕΙ Μονή Βλατάδων Β3 Ροτόντα D Other...
gl Αγ. Απόστολοι D Αγ.Παντελεήμων Π Ναός Παναγίας D Συναγωγές
ΕΙ Αγ.Δημήτριος Κ Αγ.Σοφία ΚΙ Παναγία Χαλκέων • Τεκές Μεβλεβήδων
D Αγ.Θεοδώρα 13 Αχειροποίητος Ê3 Προφήτης Ηλίας 18 Τουρκικά
περιγραφή
l'ouvrage des chrétiens, car devant chacun de ces temples sont de grandes figures vêtues de toges, et qui portent
chacune une inscription en lettres grecques, indiquant que ce sont les saints particulièrement honorés dans chaque mois
de l'année. Au-dessus de la porte on lit. [Ακολουθούν οι επιγραφές: όνομα, ιδιότητα, μήνας].
Ces curieuses inscriptions jointes aux monogrammes des briques n'ont pas besoin de commentaires pour prouver que
cet édifice est purement chrétien.. .L'on remarque dans la cour un ambon que les Grecs appellent la chaire de saint
Paul, et du haut de laquelle, disent-ils, il a prêché l'Evangile aux habitants de T.; mais ce monument ne date que des
successeurs de Constantin.
Dans l'épaisseur des murailles de l'église il y a un escalier à vis qui conduit en haut Le temple est éclairé par deux
rangs de fenêtres, les unes placées directement au-dessus des chapelles, et les autres au-dessus des pieds-droits.
L'escalier conduit vers une galerie qui se trouve à la hauteur de l'imposte, et communiquait probablement avec le vide
qui existe entre le dôme et la toiture; mais l'issue est fermée.
Cette rotonde est couverte par un système de tuiles romaines.
Il y a à S. deux églises grecques: l'une regardée comme la métropole, et près de laquelle repose le patriarche: l'autre
située au sommet de la ville, appartenant à une monastère que les Turcs ont respecté. Cette dernière est plus ancienne
que la métropole; mais elle est tellement petite, que l'on peut la considérer comme une simple chapelle. On y conserve
quelques manuscrits et des tableaux de peu d'importance. Ce couvent est habité par six moines ou caloyers, qui
changent souvent de résidence, et sont envoyés par le patriarche pour remplir l'office de prêtres dans les différents
villages grecs. f
La population chrétienne de ces districts est très-nombreuse.. .Les Bulgares s'adonnent principalement à toutes les
industries qui touchent à l'agriculture. C'est surtout dans l'éducation des chevaux qu'ils ont acquis de la renommée, et
les haras du Grand Seigneur sont entre leur mains. La population grecque et la plus industrieuse detoutes.La mer est
pour elle un débouché certain. Le Grecs se livrent aussi au petit commerce, et à la fabrication des tissus de coton.
Quant aux juifs, ils sont là ce qu'on les retrouve partout en Orient.. .se livrent au métier de corroyeurs et de teinturiers.
Ils étaient autrefois les facteurs des négociants européens, mais aujourd'hui on compte à peine à S. deux ou trois
maisons de commerce. La population musulmane se divise en deux parties: les Arnautes ou Albanais, qui parlent grec,
et qui habitent différents districts de la Thessalie et de la Thrace, et le Musulman de souche rurque, le véritable effendi,
qui appartient, d'une manière ou de l'autre, à Γ administration, mais dont la race est tout à fait étrangère à la contrée.
Cette ville est aujourd'hui la plus grande et la plus commerçante de toute la Macédoine; néanmoins, les relations qui
s'étaient établies entre cette échelle et les principaux ports de l'Europe ont beaucoup diminué depuis plusieurs années,
par suite des mesures vicieuses de l'administration turque, qui a mis sous le régime du monopole les principales
matières propres à l'exportation. C'était le commerce des laines qui avait les plus d'importance il y a quelques
années.. .Avec le produit de ses laines, S. fabriquait autrefois des tapis communs, dont le débit était très-répandu dans
les îles de la Grèce et dans toutes les provinces asiatiques. Cette branche d'industrie est aujourd'hui complètement
détruite; à peine trouve-t-on maintenant quelques feutres grossiers fabriqués avec le rebut des laines achetées par le
Grand Seigneur. L'industrie de la teinture, la préparation des cuirs et des maroquins, sont entre les mains d'un grand
nombre de familles presque toutes rayas juives et grecques; mais leurs produits sont d'un écoulement difficile sur les
marchés de l'Europe. Il en est de même des cotonnades. S. fabrique des serviettes de toilette et de bains d'une forme et
d'un tissu particuliers."
43

19oc αι.
μνημεία
• Αγ. Αικατερίνη Ο Αγ.Μηνάς 13Μονή Βλατάδων 13 Ροτόντα 13 Other...
13 Αγ. Απόστολοι Π Αγ. Παντελεήμων D N a ô ç Παναγίας D Συναγωγές
S Αγ.Δημήτριος 13 Αγ.Σοφία ΕΙ Παναγία Χαλκέων Π Τεκές Μεβλεβήδων
D Αγ.Θεοδώρα 13 Αχειροποίητος 13 Προφήτης Ηλίας ΚΙ Τουρκικά
περιγραφή
Κατάλογος των τζαμιών της Θ. και των εκκλησιών που έχουν μετατραττεί σε τζαμιά, φτιαγμένος από τον
δερβίση Abdoul-HamM. [Στα παραπάνω περιγραφόμενα μνημεία προτάσσεται το κείμενο αυτού του καταλόγου]
S ankié-D jami-Si, ancienne église de Panteleimonos, mosquée ruinée, convertie par le sultan Mourad-Féthi.
Aktcha-Medjed-Djami-Si, dans le quartier de ce nom, ancienne église grecque, convertie par le sultan
Mourad-Féthi. Elle a un imam. C'est dans ce quartier qu'est l'imaret où l'on distribue les aumônes.
Karali-Djami-Si, dans le même quartier que la précédente, ancienne église devenue mosquée baratleu, c'est-à-dire,
en vertu d'un firman.
S atti-D jami-Si, convertie par Sélim Pacha; ancienne église. Aujourd'hui elle a un clocher et une horologe établis
depuis une quinzaine d'années.
Moustafa-Pacha-Djami-Si, près de la précédente, édifice moderne, élevé par Moustafa-Pacha. Elle a deux imams,
dont l'un est khatib, c'est-à-dire, prédicateur du vendredi. Cette mosquée entretient quinze softas, en vertu d'une
fondation qui est servie par les enfants de Moustafa-Pacha.
Aldja-Imaret, dans le quartier de Yeni-Hammam, ancienne église convertie en mosquée par e sultan Mourad-Féthi.
L'intérieur était couvert de peintures; mais on les a enduites de chaux. Elle a un imaret fondé par le sultan Mourad.
Cette église avait un vacouf considérable, dont le pacha prend JÎes revenue. Depuis quelques années, le sultan
Abdoul-Medjid accomplit les projets de son père, s'empare dés biens des mosquées, et se charge de payer les imams.
Le personnel de toutes les mosquées de S. est généralement très-pauvre.
Hamza-Bey-Djami-Si, mosquée moderne. Elle a des vacoufs consistant en boutiques dans le marché.
Suleimana-Djami-Si, bâtie il y atrente ans par un Musulman nommé Suleiman, dans le quartier de Oun-Kapan.
Κ apan-D jami-Si, mosquée nouvellement bâtie, sans importance. Elle a brûlé dans le dernier incendie, et on la répare
avec l'argent du Sarkophage. Ce fait mérite une explication. Le Sarkophage a été trouvé dans une cour particulière, et
vendu au consul de France par le propriétaire. Mais le pacha s'est emparé de l'argent, et est censé le dépenser pour
réparer une mosquée.
Burmaleu-Djami-Si, petite mosquée située près du consulat de France
Kidir-Baba-D jami-Si, près de Kouschakleu-Koulé, petite mosquée moderne.
Iskelé-Djjami-Si, près de la mer, mosquée sans importance. Elle est baratleu.
Nouman-Pacha-Djami-Si dans le quartier de Achmet-Soubachi. Cette mosquée a pour vacouf un jardin et des
bains. Elle entretient un medresè où sont vingt softas.
Viranlik-Mahallessi-Djami-Si, mosquée de peu d'importance, sans vacouf.
Koulleitchi-Djami-Si, petite mosquée.
Pinteasan-Mahallessi-Djami-Si, petite mosquée dans la partie supérieure de la vile.
Sofo-Effendi-Djami-Si, dans le voisinage de la précédente, ancienne église, mais peu remarquable.
Ikichérifèh-Djami-Si, galerie des minarets, dans le quartier du même nom, ancienne église inconnue.
Yali-Kapi-Diami-Si, mosquée du bord de l'eau. Cette mosquée vit d'aumônes. Elle a un imam et un kaïm.
Tabana-Djami-S i, mosquée des Tanneurs, située près de la mer. Cette mosquée, entretenue par la corporation des
tanneurs, a plus de 10 bourses de revenu.
Alteparmak-Djami-Si, la mosquée des Six-Doigts, située près du Konac du pacha, mosquée ancienne, mais qui n'e
jamais servi d'église.
Ikiloulèh-D jami-Si, la mosquée aux Deux-Fontaines, située dans le quartier de Ikiloulèh, bâtie par le sultan Sélim
Ier.
Yakoub-Djami-Si, Cette mosquée a un imaret. Pendant l'hiver, on y distribue aux pauvres du pilau deux fois par
jour. Elle a deux imams et quelques softas.
Ahmed-SouBachi-Mahallessi-Djami-Si, mosquée moderne bâtie par le sou-bach Ahmed.
Mufti-Effendi-Djami-Si, mosquée nouvelle et sans importance.
Hagi-Moussa-Djami-Si, moderne
Loudjèh-Djami-Si, moderne
Kourrahné-Djami-Si, Cette mosquée a une école; l'imam est le chef du corps des oulémas de S. Les instructions
sont observées religieusement C'est une sorte de mouchteid.
S ouloudja-Djami-Si
Fatteyeh-Djami-Si, ancienne église de la Panagia, convertie en mosquée par le sultan Mourad.
44
ΤΙεριηνητες
Icont
συγγραφέας Zachariä, Karl Eduard χρόνος ταξ.

1838
19ος αι.
τίτλος Reise in den Orient in den Jahren 1837 und 1838,

über Wien, Venedig, Florenz, Rom, Neapel, Malta, Sizilien, und Griechenland
nach Saloniki, dem Bergs Athos, Konstantinopel und Trapezunt
τόπος Heidelberg έτος 1840 τόμ. 1 σελ. 181-211

εκδότης MohrJ.C.B έκδοση 1. γλώσσα πρωτότ. γερμανικά
χάρτες |χάρτης Αγ.Ορους
εικόνες κείμενο καν φωτομηχανική
ανατύπωση το 1985
δρομολόγιο από Βιέννη-Βενετία, μετά με πλοίο στην Ελλάδα και απασχόληση

Κωνσταντινούπολη, επιστροφή με πλοίο από το Δούναβη στη Βιέννη Νομικός
μελέτη
μνημεία
Π Α γ . Α ι κ α τ ε ρ ί ν η Π Αγ.Μηνάς Π Μονή Β λ α τ ά δ ω ν ΚΙ-Ροτόντα
Π Αγ. Α π ό σ τ ο λ ο ι Π Αγ.Παντελεήμων Π Ν α ό ς Π α ν α γ ί α ς /D Συναγωγές Π Other.
ΚΙ Αγ.Δημήτριος ΚΙ Αγ.Σοφία D Παναγία Χαλκέων D Τεκές Μεβλεβήδων
D Αγ.Θεοδώρα ΚΙ Αχειροποίητος D Προφήτης Η λ ί α ς DΤουρκικά
περιγραφή
12-17.5 & 20-29.6.1838 "S., von den gebildeten Griechen noch jetzt Θεσσαλονίκη genannt, liegt am
nordöstlichen Ende einer weiten Bucht, die von den Vorgebirgen Karaburnu und Wardar eingeschlossen ist, und ist
am Abhang eines Hügels erbaut, der einen Ausläufer des hohen Berges Chortiatsch bildet.
Die Stadt selbst ist innerhalb der Mauern erbaut: theils auf der Fläche, die sich zwischen dem Meere und dem Fuße
des Hügels ausdehnt, theils terassenförmig auf dem Abhänge des Hügels selbst Gleich unterhalb der Zitadelle jedoch
und an der östlichen Mauer, wo der Hügel steil harabfällt, ist ein bedeutender Raum gänzlich öde und unbewohnt. Der
untere Theil der Stadt, wo das regeste Treiben herrscht, ist weniger gesund: die Straßen sind eng, und die
Stadtmauern verschließen den erfrischenden Seewinden allen Zugang. Dagegen die Häuser in den höher gelegenen
Theilen der Stadt sind nach dem Meere zu unverdeckt: überall genießt man einer entzückenden Aussicht nach Süden
auf den Golf und den dahinter emporsteigenden Olymp..
S. gilt nach Konstantinopel für die bedeutendste Stadt in der europäischen Türkei, als Festung und Waffenplatz, und
zugleich auch als Handelsstadt.. .Handel wird besonders mit Holz, Frucht und Tabak, und den Fabricaten der Weber
und Färber getrieben: gegen die früheren Zeiten soll er freilich bedeutend gesunken sein. Jetzt sieht man meist nur
türkische oder griechische, zuweilen auch österreichische, Schiffe auf der Rhede vor Anker: englische und
französische Schiffe kommen nur selten nach S.
Die Stadt zählt gegenwärtig, nachdem die Pest im Jahre 1837 viele Tausende hinweggerafft hat, an 40.000
Einwohner: Türken, Juden, Griechen , Franken. Armenier und Zigeuner, die beiden letzteren in unbedeutender
Anzahl.
Die höher liegenden und gesundere Theile der Stadt sind meist von Türken oder von Griechen bewohnt...
Die Stadtteile, welche dem Meere entlang gelegen sind, werden hauptsächlich von Franken und Juden bewohnt.. .Sie
besitzen mehrere Synagogen und eine große Schule mit bedeutender Bibliothek, und haben fast allen Handel in
ihren Händen...
Αναλυτική αναφορά σε νομικά θέματα, εκκλησία,σχολεία, εκπαίδευση, βιβλιοθήκες βιβλία &χειράνραφα. Το βασικό του
ενδιαφέρον, ως νομικός, ήταν να μελετήσει το βυζαντινό δίκαιο και να βρει σχετικά χειρόγραφα, για να τα
μεταφράσει και να τα εκδόσει. Ασχολείται όμως και με τα μνημεία και τους ανθρώπους.
Βλ. και Βακαλόπουλος, Α., Η Θεσσαλονίκη στα 1838, Θεσσαλονίκη 3 (1992), 131-151
και Πιτσάκης, Κ.Γ., Η Ελλάδα του K.E.Zachariä von Lingenthal, JE' Παν.Ιστ.Συνέδριο (27-29.5.1994), Θεσ/νίκη
1995, 157-176, στοιχεία για τη ζωή και το έργο.
*<¥
συγγραφέας Zachariä, Karl Eduard χρόνος ταξ. 1838

19oc αι.
τίτλος Reise in den Orient in den Jahren 1837 und 1838
μνημεία
Ο Αγ. Α ι κ α τ ε ρ ί ν η • Αγ.Μηνάς • Μονή Β λ α τ ά δ ω ν ΚΙ Ροτόντα • Other...
• Αγ.Απόστολοι • Αγ.Παντελεήμων • Ναός Π α ν α γ ί α ς • Συναγωγές
gl Αγ.Δημήτριος ΚΙ Αγ.Σοφία • Π α ν α γ ί α Χαλκέων • Τεκές Μεβλεβήδων
• Αγ.Θεοδώρα ΚΙ Α χ ε ι ρ ο π ο ί η τ ο ς • Προφήτης Η λ ί α ς • Τουρκικά
περιγραφή
Eine Moschee, Eski-Dschuma früher eine christliche Kirche (της αγίας παρασκευής d.h. zum Charfreitag noch
jetzt von den Griechen genannt,) soll in alter Zeit ein heidnischer Tempel gewesen sein; und dasselbe pflegt man von
einer anderen Moschee zu behaupten, welche die alte Metropolitankirche (η παλαιά μητρόπολις) heißt und im Osten
der Stadt in einiger Vertiefung liegt, indem sich der Boden ringsum erhöht hat Die erstgenannte Moschee mag in der
That ein Tempel gewesen sein: daß er der Venus geheiligt war, hat man wohl nur aus dem Umstände gefolgert, daß er
als Kirche und Moschee nach dem Tage der Venus oder dem Freitag zubenannt wird. Die alte MetropoHtankirche
dagegen ist wahrscheinlich zu seiner Zeit ein Tempel heidnischer Götter gewesen; wenigstens fehlt es durchaus an
hinreichenden Gründen, um sie für einen Cabirentempel zu erklären. Sie ist eine einfache Rotunde, die ihr Licht nicht
durch die Kuppel, wie die altrömischen Bauten von ähnlicher Art, sondern durch hohe Fenster erhält, welche
schwerlich erst von den Christen in die 18 Fuß dicken Seitenmauern gebrochen worden sind. Schon deswegen, und
weil weder innen noch außen eine Spur von Säulen ist, die doch bei einem antiken Baue dieser Art nicht gefehlt haben
würden, scheint die alte Metropolitankirche von ihrer Entstehung an dem christlichen Gottesdienste bestimmt gewesen
zu sein. Die Kuppel die in Form eines Aufsatzes auf den starken Seitenmauern ruht, hat ganz die Gestalt der
byzantinischer Kuppeln: im Innern ist die Decke derselben mit byzantinischer Mosaik verziert, welche allerlei Gebäude
und Figuren in verschiedenen Abtheilungen darstellt. In dem Vorhofe steht eine große Rednerbühne, welche die Form
unserer Kanzeln hat: sie ist aus einem einzigen Marmorblocke gearbeitet und mit Skulpturen verziert. Die Griechen
von S. erzählen, daß es die Kanzel sei, auf welcher der Apostel Paulus gepredigt habe: die Skulpturen sind aus
heidnischer Zeit oder doch Erzeugnis se heidnischer Kunst ,
.die größeren Kirchen sind alle in Moscheen verwandelt worden. Darunter zeichen sich aus die heilige Sophia,
einst die Kathedralkirche, ein schönes Gebäude, welches dem sechsten Jahrhunderte zugeschrieben zu werden pflegt,
aber wohl jüngeren Ursprungs ist; und der heilige Demetrius, dessen Grabmal in einer Krypte, von einer ewigen
Lampe matt erleuchtet, noch jetzt von den Imams gezeigt wird. Diese Kirche oder Moschee ist ein merkwürdiges
Gebäude. Obgleich sie unzweifelhaft ein byzantinisches Werk des achten Jahrhunderts ist so trägt sie doch nicht den
Typus byzantinischer Kirchen an sich, sondern gleicht ihrer Form nach vielmehr den altlateinischen Basiliken. Man ist
versucht, sie für ein lateinisches Bauwerk zu halten, oder doch daran zu denken, daß sie zur Zeit, wo S.unter
fränkischer Herrschaft stand, als Hauptkirche der Lateiner eine bedeutende Veränderung erlitten habe. Indessen ist von
einer wesentlichen Umgestaltung keinerlei Spur zu entdecken: und die Kirche des heiligen Demetrius war also eine
von den wenigen alten byzantinischen Kirchen, die nach den Zeiten von Justinian erbaut worden sind, ohne doch ihren
Grundzügen nach auf dem Plane zu beruhen, nach welchem Justinian die große Sophienkirche zu Konstantinopel
durch den Baumeister Anthemius hatte aufführen lassen."
45
συγγραφέας BestJJ. χρόνος ταξ.

1839
19ος αι.
τίτλος Excursions in Albania

Comprising a Description of the Wild Boar, Deer, and Woodcock Shooting in that Country
and a Journey from Thence to Thessalonica & Constantinople and up the Danube to Pest

εκδότης Allen, W.H. & Co | έκδοση γλώσσα πρωτότ.
δρομολόγιο Ηπειρος, Θεσσαλία, Θεεσαλονίκη μετά με πλοίο Κωνσταντινούπολη απασχόληση

στρατιωτικός
στρατιωτικά θέματα, άνθρωποι, συνήθείΕς
πιθανόν
κατασκοπεία
μνημεία
D Αγ. Α ι κ α τ ε ρ ί ν η Π Αγ.Μηνάς Π Μονή Β λ α τ ά δ ω ν Π Ροτόντα
Π Αγ. Α π ό σ τ ο λ ο ι D Αγ.Παντελεήμων Π Ν α ό ς Παναγίας Ρ Συναγωγές Π Other...
Ε] Α γ . Δ η μ ή τ ρ ι ο ς Π Αγ.Σοφία D Π α ν α γ ί α Χαλκέων Π Τεκές Μεβλεβήδων
D Αγ.Θεοδώρα Π Αχειροποίητος Π Προφήτης Η λ ί α ς ΙΕΙ Τουρκικά
περιγραφή
"The chair or platform from which StPaul preached is still in existence at S. It is a wooden framework, in an
exceedingly dilapidated condition, under a Roman arch across one of the streets.
At S. we had the good fortune to get into several mosques. It is curious that in some towns in Turkey no objection is
made to a stranger visiting them, whilst in others a Frank cannot for love or money gain admittance. There is, however,
very little to see in a mosque...
One of these mosques had been a Greek church, dedicated to St.Demetrius, at whose tomb, inside the church, a
lamp is always kept burning, even by the Turks, though he was a Greek saint. The consul'dragoman, who was with
us, appeared to give implicit credence to all the wonderful stories the hadji related concerning the saint's tomb, which
many persons even now visit. This hadji assured us most positively, that the lamp is never allowed to go out, because
when the Turks first convered the church into a mosque, the man in charge of it could not sleep from the noises and
groans that issued from the tomb; but on putitng a light all became quiet immediately. He shuddered with horror when
we asked him if he ever let the light go out. 'Groans', he said, 'would arise from the tomb, enough to cause the
stoutest heart to tremble'. I observed that the mosque smelt most abominably of mice. Probably they might have had
some hand in disturbing the slumbers of the worthy hadji."
Περιγραφές χωρίς σημασία για τα μνημεία, τα ενδιαφέροντα του είναι κυρίως στρατιωτικά.
Γραφική η εξήγηση του για τα καντήλια στον τάφο του ΑγΛημητρίου.
46
συγγραφέας Malherbe, de, Raoul χρόνος ταξ.

1843
19ος αι.
τίτλος L'Orient 1718-1845

Histoire, Politique, Religion, Moeurs, etc.

e
εκδότης Gide et C έκδοση 1. γλώσσα πρωτότ. γαλλικά
χάρτες
δρομολόγιο Κέρκυρα, Αθήνα, Πελοπόννησος, Ρούμελη, Ήπειρος, Θεσσαλία, απασχόληση

Θεσσαλονίκη, Κωνσταντινούπολη
μνημεία
Π Αγ. Αικατερίνη Π Αγ.Μηνάς Π Μονή Β λ α τ ά δ ω ν D-Ροτόντα
Π Αγ. Απόστολοι Π Αγ.Παντελεήμων Π Ναός Π α ν α γ ί α ς Ο Συναγωγές Π Other...
[3 Αγ.Δημήτριος Π Αγ.Σοφία Π Π α ν α γ ί α Χαλκέων ΚίΤεκές Μεβλεβήδων
Π Αγ.Θεοδώρα Π Αχειροποίητος Π Προφήτης Η λ ί α ς DΤουρκικά
περιγραφή
"M.Gilet, qui était alors notre consul à S., et dont je connaissais la famille, nous reçut de la manière la plus aimable, et
nous accorda la plus gracieuse hospitalité pendant les quatre jours que nous demeurâmes dans cette ville, en attendant
le départ du Crescent.
Pendant notre séjour, nous rendîmes visite aux curieux monuments que l'antique T. a léqués à la ville moderne. Nous
vîmes .. .et l'église byzantine de S aint-Démétrius, dont les Turcs ont fait une mosquée.
Hors de l'enceinte de S., non loin des murs, s'élève un vaste téké (convent) de derviches tourneurs qui pensent, à
l'exemple de Méylavah, fondateur de leur ordre, honorer la divinité en walsant de toutes leurs forces...
La maison consulaire bâtie par M.Gilet, et à ses frais, sur le terrain de l'ancien consulat brûlé, avec la plus grande partie
du quartier franc et des bazars, dans le dernier incendie..."
Απλή απαρίθμηση μερικών μνημείων που τα επισκέφθηκε μάλλον με αδιαφορία κι ίσως για να ευχαριστήσει τον
φιλάρχαιο Γάλλο Πρόξενο. Απλή αναφορά στους κατοίκους, κυρίως ασχολείται αρνητικά με τους Εβραίους της
πόλης.
47
τίτλος Journals of a Landscape Painter in Albania, Illyria, &c.

εκδότης Bentley, R. έκδοση 2 γλώσσα πρωτότ. αγγλικά
χάρτες
δρομολόγιο Κωνσταντινούπολη, Θεσσαλονίκη, Δυτ.Μακεδονία, "Ηπειρος απασχόληση

ποιητής, ζωγράφος,
λόγιος,Φυσιογνώστηο
ενδιαφέροντα καθημερινή ζωή, ατμόσφαιρα
σκοπός
περιήγηση &
συν/ραφή βιβλίων
μνημεία
D Αγ. Α ι κ α τ ε ρ ί ν η Π Αγ.Μηνάς ΚΙ Μονή Βλατάδων Π Ροτόντα
Π Αγ. Α π ό σ τ ο λ ο ι Π Αγ.Παντελεήμων Π Ναός Π α ν α γ ί α ς Ο Συναγωγές Π Other...
D Αγ.Δημήτριος Π Αγ.Σοφία Π Π α ν α γ ί α Χαλκέων Π Τεκές Μεβλεβήδων
περιγραφή
"...S.was visible, a triangle enclosed in a border of white walls on the hill at the head of the gulf...
S .is inhabited by a very great proportion of Jews; nearly all the porters in the city are of that nation...
In S .there is a Lokanda -a kind of hotel- the last dim shadow of European ' accomodation' between Stamboul and
Cattaro: it is kept by the politest of Tuscans, and the hostess is the most corpulent and blackest of négresses. Thither
we went; but I observed with pain, that the state of the city was far more melancholy than I had had reason to suppose:
all the bazaars (long lines of shops) were closed and tenanuess: the gloom and deserted air of the streets was most sad,
and I needed not to be told that the cholera, or whatever were the complaint so generally raging, had broken out with
fresh virulence since the last accounts received at Constantinople, and nearly three-fourths of the living population had
fled from their houses into the adjacent country.
The cholera, contrary to the intelligence received in Stamboul, which represented the disease as on the decline, had
indeed broken out afresh, and was spreading, or -what is the same thing as to results, if a panic be once rife- was
supposed to be spreading on all sides. The surrounding villages had taken alarm, and had drawn a srict 'cordon
sanitaire' between themselves and the enemy; and worse than all, the monks of Mount Athos had utterly prohibited all
communication between their peninsula and the infected city; so that any attempt on my part to join C.M.C, would be
useless, no person being allowed to proceed beyond a few miles outside the eastern gate of S.
Whatever the past of S., its present seems gloomy enough. The woe, the dolefulness of this city! -its narrow, ill-paved
streets (evil awaits the man who tries to walk with nailed boots on the rounded, slippery stones of a Turkish
pavement!); he very few people I met in them carefully avoiding contact; the closed houses; the ominous silence; the
sultry, oppressive heat of the day; all contributed to impress the mind with a feeling of heavy melancholy...
I arrived at the beautiful ruin called the Incantada...
From the convent at the summit of the town, just within its white walls, the view should be most glorious..."
Λόγω της επιδημίας χολέρας παραμένει πολύ λίγο στη Θεσσαλονίκη. Οι αναφορές του είναι υπό τη μορφή
γραμμάτων στη μητέρα του. Ενδιαφέρεται κυρίως για θέματα που μπορεί να ζωγραφίσει και για την ποίηση της
ατμόσφαιρας.
Βλ. Hyman, S., Edward Lear in the Levant, London 1988, σ.22, 64-71, 146 εικόνα
ΤΙεριη\>ητές

1849
19ος αι.
τίτλος Journal of a Deputation sent to the East by the Committee of the Malta Protestant College in 1849,
Containing an Account of the Present State of the Oriental Nations, Including Their Religion, Learning, Education, Customs,
and Occupations, with Outlines of their Ecclesiastical and Political History; of the Rise and Decay of Knowledge among
them; and of the Doctrines and Discipline of the Ancient Christian Churche
hv a Lav Member of the Committee
τόπος London έτος 1854 τόμ. partii σελ. 645-648
εκδότης Nisbet, J. and Co έκδοση 1 γλώσσα πρωτότ. αγγλικά
χάρτες
εικόνες "The Mohammedan Family from S aionica baptized at κείμενο
Malta in 1853"
ενδιαφέροντα θρησκεία, κάτοικοι

σκοπός
αποστολή
μνημεία
D Αγ. Α ι κ α τ ε ρ ί ν η Π Αγ.Μηνάς Π Μονή Β λ α τ ά δ ω ν Π,Ροτόντα
Π Αγ. Απόστολοι G Αγ.Παντελεήμων Ο Ν α ό ς Παναγίας , • Συναγωγές Π Other...
Π Αγ.Δημήτριος D Αγ.Σοφία D Π α ν α γ ί α Χαλκέων Π Τεκές Μεβλεβήδων
περιγραφή
S., the ancient T., capital of Macedonia, is a place of considerable interest, being one of the cities where StPaul
preached the Gospel, with great success, in his first journey upon the continent of Europe...
S., being still a large and flourishing city, inhabited by a numerous colony of Jews, is an important missionary station;
the following description of the city is taken from the works of Dr.Holland, and other travellers : (ακολουθεί το
κείαενο του Holland us περικοπές)
The Jews are estimated at about one-half of the whole population.. .For several years, English and American
missionaries have been labouring in that city, for the conversion of its large Hebrew population.
A deeply interesting circumstance occured at S., last year, in the conversion to Christianuty of a respectable Moslem
merchant, with his wife, four children and sister-in-law. He had for some years been reading a Bible given him by an
Armenian convert to Protenstantism.. .he removed to Malta, wher he and his family were baptized, and two of his sons
have been received as free pupils into the Malta Protestant College... "
Ημερολόγιο ταξιδιού, που είχε καθαρά θρησκευτικό-προσηλυτιστικό σκοπό. Δε φαίνεται αν επισκέπτονται τα
μνημεία, παραθέτουν απλώς αποσπάσματα από παλιότερα βιβλία.
Ίΐερ/ηγητές Icont I
συγγραφέας Bowen, George Ferguson χρόνος ταξ.

1850
19ος αι.
τίτλος Mount Athos, Thessaly and Epirus

A Diary of a Journey from Constantinople to Corfu

εκδότης Rivington, F. & J. έκδοση 1. γλώσσα πρωτότ. αγγλικά
χάρτες
δρομολόγιο παραμονή 4 χρόνια στην Κέρκυρα απασχόληση

από εκεί ταξίδι σε: Ήπειρο, Μακεδονία, Κωνσταντινούπολη, Αγ.Όρος, πρόεδρος
Θεσσαλία Πανεπιστημίου Ιονίου
ενδιαφέροντα μνημίία, άνθρωποι
σκοπός
περιήγηση
μνημεία
Π Αγ. Α ι κ α τ ε ρ ί ν η D Αγ.Μηνάς Π Μονή Β λ α τ ά δ ω ν Ε3.Ροτόντα
Π Αγ. Απόστολοι Π Αγ.Παντελεήμων Ο Ν α ό ς Παναγίας , • Συναγωγές D Other...
ΚΙ Αγ.Δημήτριος ΙΕΙ Αγ.Σοφία Π Π α ν α γ ί α Χαλκέων Π Τεκές Μεβλεβήδων
Π Αγ.Θεοδώρα D Αχειροποίητος Π Προφήτης Η λ ί α ς 13 Τουρκικά
περιγραφή
"Oct.22.. .There are a great many remains of the Hellenic times here -sculptured marbles built into the walls, pillars
lying around the fountains; and I even saw some marble columns, once evidently belonging to an ancient temple, now
supporting the roof of a wretched wooden coffee-shop just by the landingplace. There is a fine view of the bay, and of
the Thessalian Olympus, from all the upper parts of the town.
But the Christian churches, now turned into mosques, far surpass in interest every thing else in T. There is no
difficulty whatever in seeing the mosques here, for a stranger accompanied by the janisary of one of the consuls,
though at Constantinople an imperial firman, or rescript is necessary for that purpose. The dervish, who shows each oi
Ihem, points out all the curiosities, and pockets his fee with the calm dignity of an English sexton or verger. We were
not even required to take off our shoes, that usual mark of Oriental reverence, enjoined to Moses from the burning
Bush. I took off my hat from respect to what these mosques once were. I had time to visit only the three principal
ones.
That still called by the Greeks the old Mother-church (Παλαιά Μητρόπολις), probably from its having been the
cathedral of the bishop under the Byzantine emperors. It is a round church, built of Roman bricks, on the model of
the Pantheon at Rome, and was anciently a Pagan temple. It is now lighted by windows, and the inside of the dome,
from which the light was no doubt admitted formerly, is adorned with the representation of saints and buildings in
mosaic, little injured by the Turks, who indeed have in one place supplied a fallen mosaic with a painting in imitation
of it. The principal change effected by the Moslems in adapting a church to their worship, is the removal of the altar
and screen, and the substitution of a niche in the wall, in the direction nearest Mecca, so that the congregation may
know which way to turn their faces in prayer.
2. St.Demetrius is a long church, with an apse and triple aisle, supported by a double order of columns of variegated
marble of several kinds, probably taken from some ancient temple, as is seen in so many churches at Rome. On the
floor are many Christian tombs, with crosses still undefaced upon them; and a sepulchral marble is inserted in the wall
Περιγράφει χωρίς ιδιαίτερο ενδιαφέρον και γνώσεις, αλλά με συμπάθεια και σεβασμό. Ενδιαφέροντα τα μικρά
καθημερινά που αναφέρει για ανθρώπους.
49
TtcpttiytiTcç
συγγραφέας Bowen, George Ferguson χρόνος ταξ. 1850

19oc αι.
τίτλος Mount Athos, Thessaly, and Epirus
A Diary of a Journey from Constantinople to Corfu
μνημεία
Π Αγ. Αικατερίνη D Αγ.Μηνάς Π Μονή Βλατάδων ΚΙ Ροτόντα Π Other...
Π Αγ. Απόστολοι Π Αγ.Παντελεήμων Π Ναός Παναγίας Π Συναγωγές
ΚΙ Αγ.Δημήτριος ΚΙ Αγ.Σοφία Π Παναγία Χαλκέων Π Τεκές Μεβλεβήδων
Π Αγ.Θεοδώρα D Αχειροποίητος Π Προφήτης Ηλίας ΚΙ Τουρκικά
περιγραφή
near the west-end. It very much resembles many similar monuments in English churches, being in that common form
which represents the end of a sorus crowned by a pediment. It is ornamented by flowers well executed, within which
is an inscription in honour of one Lucas Spantomes, who died A.D. 1481, whence it would seem that the Turks did not
deprive the Greeks of their church of StDemetrius immediately after the conquest, [επιγραφή]
In a dark chapel adjoining is the shrine and tomb of the patron saint, elaborately worked in stone. This is, indeed, a
very fine and interesting church, and is not at all spoilt by the rich carpets and tasteful lamps introduced by the
Moslems, those great adepts at illumination.
3. S t. S ophia, built on the model of the famous church at Constantinople, and likewise retaining its own name and
dedication to the Divine Wisdom. In the court outside, under some fine planes, stands what was once clearly a
baptistery, but which has now been converted into a fountain for performing those ablutions prescribed by the Koran
to the Moslems before prayer. Here, also, stands a stone pulpit. Within the mosque is one of the most curious pulpits
in existence, being one huge block of green marble, with low steps cut in it. It is also adorned with plain, but
well-worked sculpture. The mosaics in this church are still quite fresh, and; with the exception of a huge Virgin and
Child, slightly disfigured, apparently by pistol-shots, they have neither been defaced nor covered with plaster. The
local tradition of the Greeks of T. is, that StPaul himself preached to their ancestors in this very church, and from this
very beautiful pulpit of verde antico; but, of course, both the church and the pulpit probably date at least two centuries
later than thetimeof the Apostle. The primitive Christians were obliged to content themseves with much humbler
places of worship." ;
περιηγητές ι—ι
συγγραφέας Murray, John, ed. χρόνος ταξ.
1854
19ος αι.
τίτλος Handbook for Travellers in Greece,

Describing the Ionian Islands, the Kingdom of Greece, the Islands of the Aegean Sea, with Albania, Thessaly,
and Macedonia
τόπος London έτος 1854 τόμ. 1 σελ. 413^15

εκδότης Murray, J. έκδοση 2 γλώσσα πρωτότ. αγγλικά
χάρτες
εικόνες κείμενο λήμματα / διαδρομές
μνημεία
Π Αγ. Α ι κ α τ ε ρ ί ν η D Αγ.Μηνάς Π Μονή Β λ α τ ά δ ω ν ΚΙ Ροτόντα
Π Αγ. Απόστολοι D Αγ.Παντελεήμων Π Ναός Π α ν α γ ί α ς f D Συναγωγές D Other...
ΚΙ Αγ.Δημήτριος ΙΕ1 Αγ.Σοφία Π Π α ν α γ ί α Χαλκέων D Τεκές Μεβλεβήδων
D Αγ.Θεοδώρα ΚΙ Α χ ε ι ρ ο π ο ί η τ ο ς Π Προφήτης Η λ ί α ς Π Τουρκικά
περιγραφή
"S. or T., was more anciently called Therma. The three principal churches are-1.That called by the Greeks the Old
Metropolis; it is a round church, built on the model of the Pantheon at Rome. Some have believed that this was
originally a temple, consecrated to the mysteries of the Cabiri, and that it was built under Trajan. The inside is covered
with Mosaic, like the dome of StSophia at Constantinople.
2.1n the church of St.Sophia, which is now a mosque, corresponding in its proportions with its namesake at
Constantinople, but of far less magnitude, are columns, and a Berna of Verde Antico. There is a tradition that when
StPaul preached at T.he made use of this pulpit; others say he preached in a subterranean church beneath.
3.The Mosque of St.Demetrius, once the metropolitan church, and built in the form of a cross. The whole of the
interior was lined with marble, and on each side is a double row of Verde Antico pillars. The Mosque of Eske
Djumna was once a temple sacred to the Thermean Venus. On either side were 12 pillars of the Ionic order.The 6
colums of the Pronaos remain, though almost concealed by the wall. It could be easily restored to its original form,
and, next to the Theseum at Athens, would appear in more perfect preservation than any monument of Grecian
antiquity.
The inhabitans of S. amount to 60.000, of which a moiety is nearly equally divided between Greeks and Turks, while
the remainder are Jews... A few Frank merchants are settled at S., besides the consular body. There is a pasha, a
Turkish garrison, and a Greek archbishop. There are steamers to Constantinople once or twice a week in about 36
hours.
The Commerce of S. consists in exporting the corn, cotton, wool, tobacco, bees-wax and silk of Macedonia. A british
consul resides here.
S. is subject to malaria and the whole country at the head of the Gulf is miserably unhealthy. There is excellent
shooting in the neighbourhood, including pheasants, woodcocks, wildfowl, &c."
Ο πρώτος ταξιδιωτικός οδηγός (προδρομικός, αλλά όπως περίπου οι σημερινοί), που περιλαμβάνει και τη Θ.
Αδιάγνωστο αν ο συγγραφέας του έχει επισκεφθεί την πόλη, αλλά φαίνεται να αντλεί τις πληροφορίες του από
παλιότερα βιβλία περιηγητών.
Στην δεκαετία 1850-1860 ο J.Murray εκδίδει 8 ταξιδιωτικούς οδηγούς (Ιταλία, Ελλάδα, Αίγυπτο, Τουρκία...).
51
τίτλος A Year with the Turks

or Sketches of Travel in the European and Asiatic Dominions of the Sultan

εκδότης Parker, J.W.& Son έκδοση 1. γλώσσα πρωτότ. αγγλικά
δρομολόγιο Ορσοβα, Νικόπολη, Ευφράτης, Θεσσαλονίκη, Σερβία απασχόληση
ενδιαφέροντα κάτοικοι, συνήθειες

σκοπός
μνημεία
D Αγ.Αικατερίνη Π Αγ.Μηνάς Π Μονή Β λ α τ ά δ ω ν ΚΙ Ροτόντα
D Αγ.Απόστολοι D Αγ.Παντελεήμων Π Ν α ό ς Παναγίας Ρ Συναγωγές Π Other...
D Αγ.Δημήτριος Π Αγ.Σοφία Π Π α ν α γ ί α Χαλκέων D Τεκές Μεβλεβήδων
περιγραφή
I was rowed ashore at S. by two men, one of whom, although in a Turkish dress, looed too much like a Jew to be
mistaken,-the first specimen I had seen of an Israelite turned waterman!
Although S.numbers some 40,000 inhabitans, nearly half of whom are descendants of Abraham, the modern town is
insufficient to fill the space within the extensive old walls. A great deal of garden ground is thus associated with the
houses: and the vineyards towards the top of the hill command a delightful view of the gulf, and of the classic
mountains on its western shore
Numerous relics of the ancient T. still survive the ravages of time and of the barbarians who successively inundated
the fair regions of Macedonia; and though much mutilated, they contrast strongly with the mean but often picturesque
character of the modern architecture. A mosque (diami) of bricks, of a circular form, appears to have been a Roman
temple, on a plan similar to the Pantheon: opposite one of its doors, in the open air, stands a pulpit of white marble,
which every inhabitant firmly believes to be the identical one from which StPaul preached to the T.; but the bad
execution of the bas-reliefs and ornament which cover its faces would render a less antiquity more probable. The
Mohammedans seem to be Uberai, for whilst I scrutinised the externals of anotiier mosque, the Imam (priest) himself
invited me into the interior, which appeared, with its nave and aisles, to have formerly been a Greek church: it
probably looks none the worse for the removal of its trashy pictures and gildings, although the modern glaring
representation of stone-work on the walls is also of the most tasteless.
The Greeks become here more frequent as merchands and inn-keepers; the Bulgarians, in their attire of coarse white
cloth and sheep-skin cap, as peasants; and lastly, as loungers, irregular troops,&c.-that unpolished nation, which we in
Europe denominate Albanians.. .The languages of these three nations are so generally heard, that the Turkish becomes
somewhat of an accomplishment, and a general medium for the different reces when mingling together..."
Σύντομη, αλλά με συμπάθεια περιγραφή των κατοίκων της πόλης, των γλωσσών, των συνηθειών τους. Μικρό το
ενδιαφέρον του για τα μνημεία και την ιστορία - δεν αναφέρει ούτε καν τα ονόματα τους.
52
Ήεριηγητες Icont
συγγραφέας Melville, Hermann χρόνος ταξ.

1856
19ος αι.
τίτλος Journal of a Visit to Europe and the Levant

October 11,1856 - May 6,1857
edited by Howard CHorsford
τόπος Princeton, New Jersey έτος 1955 τόμ. 1 σελ. 69-74

εκδότης Princeton Univ.Press έκδοση 1 γλώσσα πρωτότ. αγγλικά
χάρτες
3 χειρόγραφοι τόμοι
στη Houghton Library ol
Harvard University
δρομολόγιο Νέα Υόρκη, Γλασκώβη, Γιβραλτάρ, Μάλτα, Αθήνα, Θεσσαλονίκη, απασχόληση

Κωνσταντινούπολη, Αίγυπτος, Παλαιστίνη, Ιταλία, Λίβερπουλ συγγραφέας
(Mobv-Dick)
ενδιαφέροντα άνθρωποι, καθημερινή ζωή, ατμόσφαιρα
σκοπός
περιήγηση
(για ανάρρωση)
μνημεία
Π Αγ. Α ι κ α τ ε ρ ί ν η Π Αγ.Μηνάς Π Μονή Β λ α τ ά δ ω ν ΚίΡοτόντα
Π Αγ. Απόστολοι D Αγ.Παντελεήμων Ο Ν α ό ς Παναγίας ,/D Συναγωγές Π Other...
03 Αγ. Δημήτριος Ε3 Αγ.Σοφία Π Π α ν α γ ί α Χαλκέων • Τεκές Μεβλεβήδων
Π Αγ.Θεοδώρα D Αχειροποίητος Π Προφήτης Η λ ί α ς ΚΙ Τουρκικά
περιγραφή
"Friday 5th At 2 Α.Μ. got under weigh for S. Passed various islands. First bad weather encountered since leaving
England. Rain & wind. About sunset passed through very narrow passage into the Gulf of S. In the cabin had a Greek
gentleman & wife for passengers; with 12 or 15 Greeks for deck passengers. Steamed slowly during the night, so as
to make the harbor at a proper time in the morning.
Saturday 6th At day break roused by the Captain to come on deck. Did so.
Saw Mount Olympus, covered with snow at the sumit, & looking most magestic in the dawn. Ossa & Peliontothe
South. Olympus 10000 feet high, according to the Captain's chart Ο & Ρ about 4 or 5000. Long ranges of hills along
the Thessalain [Thessalonian] shore. Mount Athos (rather conical) on the opposite shore. About nine o'clock came to
anchor before S. A walled town on a hill side. Wall built by Genoese. Minarets & cypres s trees the most
conspicuous objects. The Turkish men of war in harbor. Olympus over against the town far across the water, in plain
sight. Went with Captain with papers to the quarantine. All right & shook hands. (Usual ceremony of welcome). Went
to the Abbots, ship's agents. Politely received. One of their employees took me a strale through the town. Went into
Ûie mosques. Tomb of an old Greek saint shown in a cellar. Several of the mosques formerly Greek churches, but
upon the conquest of the Turks turned into their present character. One of them circular & of immense strenght. The
ceiling mosaic. Glass. Pieces continually falling upon the floor. Brought away several.
Went into the Bazaar. Quite large, but filthy. Streets all anrrow, like cow lanes. & smelling like barn-yards. Very silent.
Women muffled about the face. All old. No young. Great numbers of Jews walking in long robes & pelisses. Also
Greeks mixed with the Turks. Aspect of streets like those of Five Points. Rotten houses. Smell of rotten wood.
Three months ago a great fire, overrunning several acres. Not yet rebuilt 6o persons killed by explosion of powder in
a greek warehouse, -powder not known to have been there.
Sunday Dec 7th Purposed going with Captain Tate to the Protestant missionaries, but learned they were absent at
Cassandra. Duckworth, the English resident came off early. Talked with him. Said he had been a day's shooting in
Ενδιαφέρον κείμενο, που μεταδίδει την ατμόσφαιρα της πόλης και του ταξιδιού.
Η πρώτη έκδοση των ημερολογίων (με λάθη ανάγνωσης) γίνεται το 1935: Journal up the Straits, Octl 1,1856-May
5,1857, ed. by R.Weaver.
Δε μεταφέρονται εδώ οι επεξηγήσεις για το κείμενο καθώς και τα σχόλια και ο υπομνηματισμός του εκδότη
H.C.Howard.
Η μορφή του Έλληνα εμπόρου στο έργο του Claret χρωστάει πολλά στον Σαλονικιό έμπορο Αμποτ.
52
συγγραφέας Melville, Hermann χρόνος ταξ. 1856

19oc αι.
τίτλος Journal of a Visit to Europe and the Levant, October 1,1856 - May 6,1857
edited by Howard C.Horsford
μνημεία
• Αγ. Αικατερίνη Ο Αγ. Μηνάς Π Μονή Βλατάδων ΚΙ Ροτόντα Ei Other...
Π Αγ. Απόστολοι Π Αγ.Παντελεήμων G Ναός Παναγίας Π Συναγωγές
ΕϋΑγ.Δημήτριος ΙΕΙΑγ.Σοφία Π Παναγία Χαλκέων Π Τεκές Μεβλεβήδων
Π Αγ.Θεοδώρα Π Αχειροποίητος Π Προφήτης Ηλίας Ε3 Τουρκικά
περιγραφή
the Vale of Tempe - Ye Gods! whortleberrying on Olympus, &c. -Went ashore with Captain. Started from Abbot's on
horseback with a guide & guard to the Abbots place three miles inland. On emerging from gate met the first troop of
camels. Passed an immense cemetery. Turbanded tomb stones. Rode over bleak hills -no verdure- here & there an old
sycamore. A shade with fountain, & inscription from the Koran. Passed some vineyards. Abbots place enclosed by
high thick stone wall. On knocking, after a goodtime,gate was opened, & we were repulsed. But presented letter.
Guards came running with muskets. Letter read at last by a handsome, polite Greek, who then led us trough the
grounds. Oriental style. Very beautiful. Hot houses & fountains & trellises & arbors innumerable. Old sycamores.
Served with sweetmeats & liquers & coffee. Bath rooms. Thick dome perforated -light but not heat -Returned at 3
P.M. & dined aboard. -Saw several flocks of sheep & shepherds on the hills. Met donkeys a plenty. Surprising loads
they carry. Long timbers, bales &c. Scene in the Gate. -In the evening Captain told a story about the heat of arms
affecting the compass. Beautiful weather all day, & gloriously clear night
Monday Dec 8th Lovely day. Ashore & visited the walls. Was repulsed.from a tower by a soldier who refused
money. Went through the bazars. At the landing watched for an hour or two a vast crowd & <tumult>. An Austrian
steamer from Constantinople just in, with a great host of poor deck passengers, Turks, Greeks, Jews &c. Came ashore
in boats, piled up with old dusty traps from which the Plaigue^seemed shaken. Great uproar of the porters &
contention for luggage. -Imagine an immense accumulation of the rags of all nations, & all colors rained down on a
dense mob all struggling for huge bales & bundles of rags, gesturing with all gestures & wrangling in all tongues.
Splashing into the water from the grounded boats. -After dinner on board, several deck passengers came off to us to
go to Constantinople. Turkish women among others. Wentrightaft on deck & spread their carpets. One prayed,
bowing her head. Two négresses, faces covered to conceal their beauty. Arms all taken down into the cabin after being
discharged. -Upon the uproar at the landing Olympus looked from afar cold & snowy. Surprising the Gods took no
interest in the thing. Might at least have moved their sympathy. -Heard a rumor by way of Trieste that Louis Napoleon
had been assassinated. -Forgot to mention the pulpit of StPaul in the court of a mosque. Beautiful sculpture -all one
stone. Steps &c. The chief lion of S., is this.
Tuesday Dec 9th Remained on board, observing the arrival of deck passengers for Constantinople. A large
number in all costumes. Among others two 'beys effendi' in long furred robes of yellow, looking like Tom cats. They
had their harems with them. All on deck. At VA P.M.got under weigh. Lovely day. A calm. Ship steady as a house.
Like a day in May. A moonlight night followed. Passed Olympus glittering at top with ice. When it was far astern, its
snow line showed in the moonlight like a strip of white cloud. Looked unreal -but still was there. Passed Ossa &
Pelion. Rounded Amos. Got up tents for the two harems. Guard set over them. Fine old effendi wounded at Sinope.
Some very pretty women of the harem. 'Ashmacks' worn by them. Very lazy."
53
Ήεριηγητες Icont
συγγραφέας Walker, Mary Adelaide χρόνος ταξ.

1860
19ος αι.
τίτλος Through Macedonia to the Albanian Lakes

εκδότης Chapman & Hall έκδοση 1 γλώσσα πρωτότ. αγγλικά
χάρτες
εικόνες μεταξύ σ.46-47: Ancient Church of the 12 Apostles κείμενο
" σ.80-81 : A Bulgarian Bride
δρομολόγιο από Κωνσταντινούπολη, Θεσσαλονίκη, Δυτ.Μακεδονία απασχόληση
ενδιαφέροντα ιστορία, μνημεία, κάτοικοι, συνήθεις, ενδυμασίες, οικίες

σκοπός
συνοδεύει τον
αδελφό ττκ
μνημεία
Π Αγ. Α ι κ α τ ε ρ ί ν η Π Αγ.Μηνάς ΚΙ Μονή Β λ α τ ά δ ω ν ΚΙ Ροτόντα
ΚΙ Αγ.Απόστολοι Π Αγ.Παντελεήμων Π Ναός Π α ν α γ ί α ς ΚΙ Συναγωγές Π Other...
ΚΙ Αγ.Δημήτριος 13 Αγ.Σοφία Π Παναγία Χαλκέων D Τεκές Μεβλεβήδων
Π Αγ.Θεοδώρα ΚΙ Αχειροποίητος Π Προφήτης Η λ ί α ς Π Τουρκικά
περιγραφή
"I remained at S. several weeks, the guest of our valued friends Mr. andMrs.C...
It is true that a pleasant breeze rises every afternoon at about three o'clock, falling with the sunset, but as this
frequently blows from the direction of the pestilential marshes on the opposite side of the bay, it brings with it the
terrible fever and ague from which the inhabitans suffer frightfully.
The antiquities of S. have been so often and so ably described that it would seem almost superfluous to mention
them.. .This church (St.Sophia) is often mentioned in the Middle Ages, as in the letters of Pope Innocent III., and in
the account of the Norman siege.
There are two theories as to the origin of the name of another mosque, called Eski Djuma (Old Friday), which was
anciently a temple dedicated to the Thermean Venus [παραθέτει θεωρίες C-και Cousinéry]. This building is said to
be, next to the Theseum at Athens, in more perfect preservation than any monument of Grecian antiquity. In the porch
are several very ancient Ionic columns, and in the interior, two rows of large columns with Corinthian capitals ; at the
time of my being there, the shafts were painted a dark green, and the capitals flesh-colour, perhaps in honour of the
Sultan's visit, which had taken place a few months before. The pavement of the interior, throughout, was full of the
remains of sculptured stonework.
The mosque of St. Demetrius has a triple aisle, divided by a double row of porphyry columns. A curious inscription
on a tablet on the wall, probably dating from the Venetian occupation, has been often copied by travellers; it is in
memory of one Luc Spandoni whose descendants are said to be still residing at Constantinople. A family ofthat name
is well known in Pera society. The shrine of StDemetrius enclosed within the building is carefully preserved, and
held in veneration by Moslems as well as Christians.
The Rotunda, or Eski Metropoli Mosque, as it may be called, was erected by Trajan, after the model (a very humble
imitation) of the celebrated Pantheon at Rome, and was dedicated to the rites of the Cabiri, the chief seat of whose
mysterious worship was in the neighbouring island of Samothrace. It is circular, the wall unsupported by columns,
Ζωντανή, ενδιαφέρουσα περιγραφή μνημείων, επεισοδίων και ανθρώπων. Χρησιμοποίησε παλιότερα βιβλία
(Leake, Cousinéry), τα οποία και κρίνει ή σχολιάζει.Κάνει σκίτσα από ανθρώπους και μνημεία (βρίσκονται?)
Αξιοσημείωτο: ταξιδεύει με τον αδελφό της και είναι η πρώτη γυναίκα που περιγράφει τη Θεσσαλονίκη.
53
συγγραφέας Walker, Mary Adelaide χρόνος ταξ. 1860

19oc αι.
τίτλος Through Macedonia to the Albanian Lakes
μνημεία
Π Αγ. Α ι κ α τ ε ρ ί ν η D Αγ. Μηνάς ΚΙ Μονή Β λ α τ ά δ ω ν ΚΙ Ροτόντα Q Other...
ΚΙ Αγ. Α π ό σ τ ο λ ο ι Π Αγ.Παντελεήμων Ο Ναός Π α ν α γ ί α ς ΚΙ Συναγωγές
ΚΙ Αγ.Δημήτριος ΚΙΑγ.Σοφία D Π α ν α γ ί α Χαλκέων • Τεκές Μεβλεβήδων
Π Αγ.Θεοδώρα ΙΕΙ Α χ ε ι ρ ο π ο ί η τ ο ς Π Προφήτης Η λ ί α ς • Τουρκικά
περιγραφή
and surmounted by a dome. The whole of the interior is richly ornamented with very ancient mosaics, which seem to
have belonged to the original temple, as nothing appears on them to show that they were adjusted by a Christian hand.
The design nearly resembles that of the frescoes taken from Pompeii which are still preserved in the museum at
Naples: there are representations of aerial structures, like fantastic aviaries, with birds of brilliant plumage. In one
compartment, the mosaic work is particularly well preserved, and you may distinguish a peacock, amongst other
things, almost as fresh as if just finished; but in most parts the gaüy-coloured little cubes are constantly falling from
the dome, and afford a small income to the guardian of the mosque, or the little boys whose vocation it is to grope
about in the old matting covering of the marble floor, for the benefit of visitors. One entire pattern has been evidently
quitel lately removed; for whose benefit, must remain matter of conjecture. Down on the base of each compartment
stands a figure with extended arms, and dressed in what looks like nothing so much as an English surplice.
Inscriptions, too high up to be legible, cross the architectural device here and there; and mosaic sentences seem to be
issuing from mouths as silent as the dead whom those glassy eyes grimly overlooked when the floor far below ran
with Christian blood. The vaultings of the doorways are profusely ornamented with fruits and flowers.
There is one other church, now used as a mosque, which merits attention, and of which I can find no notice either in
Leake, Cousinéry, or Smith; it was called formerly, "The Church of the Twelve Apostles'. It is situated in a distant
quarter of the town, standing so much below the present level of the paved court, that you must descend several steps
to reach the doorway. I did not attempt to enter, being assured that there was nothing at all worth notice, but contented
myself with making a drawing of the very picturesque exterior of the building. There are some columns with
sculptured capitals in the porch, and, running along two sides of the building, a broad covered walk, formed by the
overhanging tiled roofs, supported on wooden pilasters. The cupolas, five in number, are of Byzantine brickwork,
very beatiful and in excellent preservation. The combination of colour about this old church is exceedingly rich; the
building itself is of a deep red-brown, varied with patches of moss. In general, the mosques at S. are much more
accessible to the 'Infidel' stranger, than those at Constantinople; the visitor is often allowed without remarktoretain
his shoes on his feet.
Every Christian traveller to S. will inquire for the spot where St.Paul is supposed to have preached, and will probably
remain in a maze of perplexity, as no fewer than six places will be confidently pointed out to him as the identical spot;
and yet notwithstanding one pulpit in StSophia, another beneath it, a third pulpit outside StDemetrius, etc., we are
much inclined to favour a seventh indication, and one never yet, as I believe, put forward. A gentleman of S., by birth
a Jew, but now a Christian, asserts that before the migration of the Jews, expelled from Spain by Ferdinand and
Isabella, there existed at S. one synagogue, one only-that of the Ashkenazhn, the German Jews, (the inspired
chronicler speaks distingly as to there being only one,) and it was into that building StPaul must have entered. The
present synagogue, doubtless, occupies the site of the ancient one, and a descent of some twelve steps, from the street
to the floor, may serve to denote its antiquity.
The sculptured pulpit to be found outside the mosque of StDemetrius. of which I took a drawing, is curious; the
steps, turning spirally, would appear to have been cut after the original construction, as they carry off the head of one
of the figures.
One day, mounted on a sturdy Syrian donkey, I joined some friends who proposed visiting Chaoush Monastir, a
monastery which stands on the hill at the highest point of S., just within the encircling wall, and adjoining the fortress.
The road up to it is a abominably steep and stony; were it not that the animal s in Turkey are accustomed to climb like
cats, it would be impossibletopass anywhere with safety. We gained the summit at lenght, but did not visit the
neighbouring fort, which standing on the site of the old Acropolis, is said to contain some remnants of antiquity.
The population of S., which is as varied and polyglot as that of most other Eastern cities, is principally composed of
Turks, Jews, and Greeks, with a plentiful sprinkling from all the surrounding countries: Albanians, Bulgarians,
Wallachians, Ionians, mountaineers from the Pindus, and mariners from the neighbouring Archipelago, some
Europeans (wich title refers to the English, French, German, and other 'Frank' communities), and a strong body of
Zingaris or Gipsies...the Armenians, do not seem to have migrated, as a body, so far west*. (*The number of Turks and
Jews is about equal. The Christians are in the minority, the proportions being, as nearly as could be ascertained, 15,000 Turks,
15,000 Jews, and 10,000 Christians)."
54
Ίίεριηγητές
συγγραφέας Joanne, Adolphe,-Isambert, Emile χρόνος ταξ.

1861
19ος αι.
τίτλος Itinéraire descriptif, historique et archéologique de l'Orient

contenant Malte, la Grèce, la Turquie d'Europe, la Turquie d'Asie, la Syrie, la Palestine, l'Arabie Pétrée, le Sinai
et l'Egypte

ic
εκδότης Hachette, L. et C έκδοση 1 γλώσσα πρωτότ. γαλλικά
χάρτες
μνημεία
Π Αγ. Α ι κ α τ ε ρ ί ν η Π Αγ.Μηνάς ϋ Μ ο ν ή Βλατάδων ΚΙ Ροτόντα
Ο Αγ. Απόστολοι Π Αγ.Παντελεήμων ϋ Ν α ό ς Π α ν α γ ί α ς [Τ] Συναγωγές Π Other...
ΕΙ Αγ.Δημήτριος ΚΙ Αγ.Σοφία Π Π α ν α γ ί α Χαλκέων D Τεκές Μεβλεβήδων
Π Αγ.Θεοδώρα ΚΙ Αχειροποίητος D Προφήτης Η λ ί α ς Π Τουρκικά
περιγραφή
"Renseignements.- On ne trouve à S. qu'une mauvaise auberge tenue par un Italien; mais il est facile de se
procurer un bon logement dans les maisons grecques.
Bateaux à vapeur.- Messageries impénales françaises, tous les 15 jours, pour les Dardanelles, Gallipoli et
Constantinople, le mercredi; pour Volo et le Pirée, le mardi. -Lloyd autrichien, pour Kavala, les Dardanelles, Gallipoli
et Constantinople, tous les mardis. -Pour Volo, tous les lundis.
La Rotonde, maintenant convertie en mosquée, était primitivement un temple bâti sous Trajan et consacré au culte des
dieux Cabires. Ce monument, comme son nom l'indique, est de forme circulaire et rappelle le Panthéon de Rome.
L'extérieur du dôme est revêtu de mosaïques.
La mosquée de S ainte-Sophie, ancienne église chrétienne, représente sur une échelle moins vaste le même plan que
Sainte-Sophie de Constantinople. Selon la tradition, elle fut aussi construite sous le règne de Justinien, par l'architecte
Anthémius. On y montre au voyageur crédule une chaire en vert antique, dans laquelle saint Paul aurait prêché pendant
son séjour à T.
La mosquée de S aint-Dimitri, autrefois l'église métropolitaine, est remarquable par son architecture et par une
double rangée de colonnes en vert antique. La mosquée d'Eski-D jumà occupe l'emplacement du temple de Vénus
Thermaïque. On y remarque encore six colonnes doriques du Pronaos enclavées dans le mur."
Προτάσσεται σύντομη ιστορία της πόλης. Κάτοικοι: 70.000
Ταξιδιωτικός οδηγός, που μοιάζει αρκετά με τους σημερινούς. Δεν παρουσιάζει νέα στοιχεία, έχει ενδιαφέρον
για την εξέλιξη του είδους.
55
συγγραφέας Miller, Emmanuel Clément Bébigne χρόνος ταξ.

1864
19ος. αι.
τίτλος Le Mont Athos, Vatopédi, l'ile de Thasos

& Rapports de M.E.Miller à l'empereur sur ses missions en Orient (1. Février 1865, 2. Juillet 1865)
τόπος Paris έτος 1889 τόμ. 1 σελ. 336-366,399400

εκδότης Leroux, E. έκδοση 1. γλώσσα πρωτότ. γαλλικά
χάρτες
& αναφορά [πρωτοδημ.
στο Arch.d.Miss. scient et
litt. 2 (1865)]
δρομολόγιο Θάσος, Άγ.Όρος, Θεσσαλονίκη, Μετέωρα απασχόληση

μέλος της Ακαδημίας,
φιλόλογος
ενδιαφέροντα αρχαιότητες σκοπός
"αγορά"
αρΥαιοτήτων
μνημεία
Π Αγ. Α ι κ α τ ε ρ ί ν η Π Αγ.Μηνάς Π Μονή Βλατάδων Π Ροτόντα
D Α γ . Α π ό σ τ ο λ ο ι Π Αγ.Παντελεήμων Π Ν α ό ς Π α ν α γ ί α ς D Συναγωγές ΚΙ Other...
Π Αγ.Δημήτριος Π Αγ.Σοφία D Π α ν α γ ί α Χαλκέων D Τεκές Μεβλεβήδων
D Αγ.Θεοδώρα Π Αχειροποίητος Π Προφήτης Η λ ί α ς Π Τουρκικά
περιγραφή
"4 décembre: Mardi dernier, au moment où mon numéro 26 partait pour la France, je recevais un télégramme de
Madame Cornu qui confirmant sa lettre, m'annonçait qu'on ne m'enverrait rien, et que je devais me contenter de ce qui
j'avais. C'eût bien, dans le commencement, lorsque le monument était dans son entier, mais aujourd'hui, la position
n'est plus la même, puisque tous les marbres sont dans la rue, et que nous ne pouvons pas les y laisser.
Il me faudra donc les faire casser si je veux rétablir la circulation, mais quelle déplorable nécessité! C'est avec plus de
raison qu'on aurait le droit de crier à la barbarie. Il valait mieux laisser le monument tel qu'il était et se contenter
d'emporter les statues. Le détruire, descendre tous les marbres qui le composent, puis les mettre en pièces, c'est l'acte
d'un Vandale. Tout le monde ne manquerait pas de nous accuser.
Maintenant, voici à quoi je suis décidé, si cela ne marche pas. Je ferai ranger les marbres le long des murs, de manière
à ne pas gêner la circulation, et je ferai placer les quatre gros sur une petite place, tout près de là. En revenant à Paris, je
dirai à l'empereur qu'on peut aller les prendre, si on veut, autrement, je les ferai donner à l'église S aint-Nicolas
que l'on construit dans le voisinage, et on sera là, enchanté d'avoir des marbres à employer.
De toutes les antiquités qu'on m'amontrées ici je n'ai rien acheté, parce qu'on veut toujours des prix trop élevés pour
des choses qui n'en valent pas la peine.
7 décembre: Il y a toujours les quatre marbres monstrueux: je ferai un essai avec vingt-quatre buffles; si je ne réussis
pas, je les abandonnerai au profit de l'église de S aint-Nicolas. J'ai trouvé le bas de la colonne; le socle est peu de
chose, il y a seulement deux boudins rondes, bien conservés. Je ferai faire une tranchée de dix-huit pieds de long, j'y
ferai coucher la colonne et j'emporterai ce petit socle comme échantillon."
Δεν πρόκειται για ταξιδιωτική περιγραφή, αλλά για επιστολές προς τη γυναίκα του, γραμμένες κατά τη διάρκεια
του ταξιδιού-αποστολής για "αγορά" αρχαιοτήτων. Εδώ ενδιαφέρουν όμως όσα λέγονται κυρίως για το μνημείο
των 'Ειδώλων' της Θ. και για τον τρόπο διαρπαγής του.
Βλ.και Βακαλόπουλος, Α.,Ένας Γάλλος"Ελγιν στη Θεσσαλονίκη (νέες μαρτυρίες για την ιστορία της
Θεσσαλονίκης κατά τον περασμένο αιώνα), Μακεδόνικα 25 (1985-86), 24-32
56
συγγραφέας Arnold, R.Arthur χρόνος ταξ.
τίτλος From the Levant, the Black Sea, and the Danube
τόπος London έτος 1868 τόμ. I σελ. 320-328

εκδότης Chapman & Hall έκδοση γλώσσα πρωτότ. αγγλικά
χάρτες
δρομολόγιο με πλοίο από Νάπολη, Πειραιά, Αθήνα, Εύβοια, Βόλο, Θεσσαλονίκη, απασχόληση
Αγ.Όρος, Κωνσταντινούπολη, Οδησσό και μετά Βιέννη
μνημεία, άνθρωποι, καθημερινή ζωή, £νδυμασΐ£ς

μνημεία
Π Αγ. Α ι κ α τ ε ρ ί ν η Π Αγ.Μηνάς • Μονή Β λ α τ ά δ ω ν Ε3'Ροτόντα
• Αγ.Απόστολοι Π Αγ.Παντελεήμων • Ναός Π α ν α γ ί α ς • Συναγωγές • Other...
• Αγ.Δημήτριος • Αγ.Σοφία • Π α ν α γ ί α Χαλκέων • Τεκές Μεβλεβήδων
• Αγ.Θεοδώρα • Αχειροποίητος • Προφήτης Η λ ί α ς • Τουρκικά
περιγραφή
".. .and as we cast anchor before the walls of S., on a very hot morning, it was refreshing even to look at the great,
white, glistening mass. S.is situated on sloping ground, which shows the four-sided form of the city, and the wall
enclosing it. The sea washes the southern wall, in which there is no gate but at the eastern and western extremities. A
few good houses, the residences of merchants and consuls, look over this wall upon the sea, and a score of minarets,
like white candles capped with black extinguishers, rise from among the houses, in which dwell a population
exceeding 80,000.
Ships of all nations lay in the bay, and there was abundant evidence of an active trade, which is chiefly in corn and
new cotton.
The London inns of the olden time, such as 'The Swan with Two Necks,' of Lad Lane, or 'La Belle Sauvage,' built
round a central court-yard, much resemble a khan, but the Turkish inn is never more than two stories in height.
Near to this arch, a circular mosque is said to have been erected as a temple dedicated to Castor and Pollux. In what
was probably the entrance are now placed the mihrah, which is the altar or the holy place of all mosques, always in the
true direction of Mecca, and the carpets on which only the faithful rich kneel to worship, the circural area and the deep
recesses in the twelve-feet walls being spread with matting for the crowd. The domed roof is encircled with mosaics.
all representing the elevation of buildings, in the same style as many of the Pompeian walls are decorated, with that
singular absence of shade and perspective which gives them some likeness to a section of a builder's plan. The walls
of this ancient building, which is of very fine proportions, are hidden beneath thick coats of whitewash, and no sign
reveals the worship to which this temple was originally dedicated. In the courtyard, a large, broken block of carved
stone may be thought, from the steps cut in it, to have formed part of a rostrum, sculpured in early Christian times;
and in the walls and streets of the town of S. there are many fragments, which, if collected, would probably be found
to illustrate usefully Byzantine history.
Πολύ ζωντανή και παραστατική περιγραφή μερικών από τα μνημεία της πόλης, αλλά κυρίως των ανθρώπων και
της ζωής. Δείχνει ενδιαφέρον για την ποιότητα του περιβάλλοντος και τη διευκόλυνση της ζωής στην πόλη. Πολύ
ζωντανές περιγραφές κατοίκων διαφόρων φυλών και των ενδυμασιών τους καθώς και μικροεπεισόδια
καθημερινής ζωής.
57
"Περιηγητές Icont
συγγραφέας Baker, James, Μ.Α. χρόνος ταξ.

1874
19ος αι.
τίτλος Turkey in Europe
τόπος London, Paris, New York έτος 1877 τόμ. 1. σελ. 394-415
εκδότης Cassel Petter & Galpin έκδοση 1. γλώσσα πρωτότ. αγγλικά
χάρτες
δρομολόγιο Λίβερπουλ, Κωνσταντινούπολη, Μπούργκας, Ρίλα, Θεσσαλονίκη, απασχόληση

Πέλλα, Βέροια
"I travelled on horse back for over a 1000 miles" στρατιωτικός
ιστορία, μνημεία, κάτοικοι
μνημεία
D Αγ. Α ι κ α τ ε ρ ί ν η Π Αγ.Μηνάς Π Μονή Β λ α τ ά δ ω ν ΚΙ Ροτόντα
Π Αγ. Α π ό σ τ ο λ ο ι Π Αγ.Παντελεήμων • Ναός Παναγίας • Συναγωγές • Other...
13 Αγ.Δημήτριος ΚΙ Αγ.Σοφία Π Π α ν α γ ί α Χαλκέων • Τεκές Μεβλεβήδων
D Αγ. Θ ε ο δ ώ ρ α ΚΙ Α χ ε ι ρ ο π ο ί η τ ο ς Π Προφήτης Η λ ί α ς • Τουρκικά
περιγραφή
"On arriving at S. an hour afterwards, I was most hospitably received and housed by Consul Blunt, and I here had the
advantage of making the acquaintace of the Rev.P.Crosbie, who is energetically engaged in his mission work in that
district.
In one of the mosques, which was originally the Cristian Church of St.Sophia, there is stil preserved a very fine
pulpit of verde antico, said to have been used by StPaal. The Turks show every respect to this ancient monument of
Christianity. There are also clumps of trees on several parts of the plain, which are supposed to mark the spots where
St.Paul stopped to preach.
There are many remains of antiquity in this historical town, and it would offer an admirable field for an archaeological
campaign.
... and the building called the Rotunda, now a mosque, but previously the Church of Eski-Metropoli, and before the
Christian era a heathen temple. In construction it is similar to the Pantheon at Rome. It is called by the Greeks the
Church of StGeorge.
The date given to this interesting building is the reign of Trajan. The inside of the dome is covered with beautiful
mosaics, and amongst the birds which are depicted upon it, the red-legged partridge is plainly distinguishable.
Another mosque, called Eski D juma, 157 feet long by 50 feet wide, is said by Beaujour to have been a temple
consecrated to Venus Thermaea. This also became a Christian church, and afterwards a Mahommedan mosque.
It contains several Ionic pillars, and could be restored without difficulty. It is said to be in a better state of preservation
than any other monument of Grecian antiquity.
Next to this may be mentioned the mosque of St. Demetrius, the patron saint of Salonica. It was built in 597, but
was partly destroyed by fire a hundred years afterwards, and again rebuilt There are two rows of very beautiful verde
antico pillars in this mosque. The whole of the interior was lined with marble. The Turks have left many of the
decorations representing saints and passages of Biblical history.
Τον ενδιαφέρει περισσότερο η ιστορία. Για τα μνημεία φαίνεται πως αντιγράφει από άλλα βιβλία. Δεν είναι
σίγουρο πως τα επισκέφτηκε όλα, π.χ. τα Είδωλα δεν υπάρχουν πια κι όμως τα περιγράφει! Μερικές από τις
πληροφορίες του είναι παρόλα αυτά ενδιαφέρουσες.
57
συγγραφέας Baker, James χρόνος ταξ. 1874

19oc αι.
τίτλος Turkey in Europe
μνημεία
Π Αγ. Α ι κ α τ ε ρ ί ν η Π Αγ.Μηνάς Ο Μ ο ν ή Βλατάδων ΚΙ Ροτόντα Π Other...
D Αγ. Απόστολοι Π Αγ.Παντελεήμων Π Ναός Π α ν α γ ί α ς Π Συναγωγές
Ε3 Αγ.Δημήτριος 13 Αγ.Σοφία G Π α ν α γ ί α Χαλκέων Π Τεκές Μεβλεβήδων
Π Αγ.Θεοδώρα Ε3 Αχειροποίητος Π Προφήτης Η λ ί α ς DΤουρκικά
περιγραφή
Mr.Ferguson, in his 'Handbook ofArchitercture', gives an interesting description of these ancient buildings. Many of
the ancient remains of S. were taken to Constantinople in 1430, when the place was captured by the Turks.
The population of the city in the present day is about 100,000, of which one third are Jews. When Midhat Pacha was
Vau, or Governor-General, some few years ago, he immediately set to work with his usual energy to improve the
place, and commenced anew street, which was to run parallel to the ViaEgnatia.
The town now contains two hotels, which are noderately comfortable.
The railway runs from S. to Metrovitza, and is intended to carry it out to Belgrade, when Macedonia will be brought
within four days if London!"
Αναφέρει στην αρχή την ιστορία της πόλης ανά τους αιώνες.
06
συγγραφέας Vogué, de, Eugène-Melchior χρόνος ταξ.

1875
19ος αι.
τίτλος LaThessalie
Notes de voyage
στο Revue des Deux Mondes 31 (1879)

χάρτες
δρομολόγιο Άγ.Όρος, Θεσσαλονίκη, Πιερία, Θεσσαλία, Ήπειρος απασχόληση
ενδιαφέροντα κάτοικοι, εμπόριο, πολιτική κατάσταση, οικονομία, μνημεία

σκοπός
μνημεία
Π Αγ. Αικατερίνη Π Αγ.Μηνάς Π Μονή Β λ α τ ά δ ω ν ΚΙ Ροτόντα
Π Αγ. Απόστολοι Π Αγ.Παντελεήμων Π Ν α ό ς Π α ν α γ ί α ς Ρ Συναγωγές Π Other...
ΕΙ Αγ.Δημήτριος ΚΙ Αγ.Σοφία Π Π α ν α γ ί α Χαλκέων Π Τεκές Μεβλεβήδων
Π Αγ.Θεοδώρα Π Αχειροποίητος G Προφήτης Η λ ί α ς DΤουρκικά
περιγραφή
Août 1875: "Vers le soir, nous franchissons un dernier plateau, à l'extrémité duquel S.nous apparaît enfin, allongée
en forme de croissant au fond de son golfe, en amphithéâtre sur les croupes du mont Kortasch, assex semblable à
Smyrne, sa soeur d'Asie. C'est la cité orientale, qu'il faut voir passer de loin dans le rêve, sans l'approcher: coquette et
blanche à plaisir, se mirant dans les eaux lumineuses, avec son noir bandeau de cyprès autour du front Ces arbres
marquent les lignes de cimetières qui investissent de près toute ville turque, camp de la mort qui fait éternellement le
siège de la vie.
Nous traversons des vignes, un long faubourg bordé de petites maisons dans des verges, et nous entrons dans la ville.
C'est ici que les gracieuses apparences s'évanouissent pour céder la place à la réalité: des rues étouffées, dechétives
maisons de bois, des constructions lépreuses, des cloaques innomés. Sur plusieurs points, le quai s'est formé très
simplement, par les immondices accumulées de la ville, qui gagnent sur la mer et étayent seules les baraques et les
estacades: on a l'intention d'achever un quai de pierre, mais dans ce pays surtout, si les bonnes intentions se
transforment en pavés, ces pavés ne servent pas en ce monde.
En faisant plus ample connaissance avec S., durant ces quelques jours, mon impression première ne s'est guère
modifiée. Le seul mérite de la ville est d'avoir conservé une série d'églises fort anciennes, qui permettent de suivre pas
à pas les transformations du procédé archtitectural durant les spremiers siècles du christianisme. Sous ce rapport, S. est
un musée unique dans le Levant et qui n'a son égal qu' à Rome. La basilique romaine est représentée par un type très
pur, S aint Dimitri. Convertie en mosquée, elle a gardé dans une chapelle le tombeau du saint; l'iman y entretient
pieusement une lampe pour le compte des chrétiens, qui lui apportent leur rémunération en venant y prier; rare et
touchant exemple de confraternité entre les deux cultes. -Nous trouvons ensuite un panthéon, avec sa rotonde
païenne, coifée d'une coupole, qui doit dater de Constantin et reproduit exactement le panthéon d'Agrippa. Enfin le
siècle de Justinien comparaît avec l'inévitable S ainte-Sophie, calquée sur le plan de la métropole byzantine, aux
quatre nefs en croix, engendrant la coupole centrale. Ici d'élégantes mosaïques ont échappé au voile de chaux
Ασχολείται κυρίως με την οικονομία, τις μεταφορές και ιστορικά στοιχεία. Στα μνημεία απλώς αναφέρεται,
επειδή, όπως λέει ο ίδιος, στον πρόλογο του, τα έχουν περιγράψει αναλυτικά οι Mézières και Heuzey.
58
συγγραφέας Vogue, de, Eugene-Melchior χρόνος ταξ. 1875

19oc αι.
τίτλος La Thessalie, Notes de voyage
στο Revue des deux mondes 31 (1879)
μνημεία
D Αγ. Α ι κ α τ ε ρ ί ν η Π Αγ.Μηνάς Π Μονή Β λ α τ ά δ ω ν ΚΙ Ροτόντα Π Other...
Π Αγ. Α π ό σ τ ο λ ο ι D Αγ.Παντελεήμων ϋ Ν α ό ς Παναγίας Π Συναγωγές
ΕΙ Αγ.Δημήτριος Μ Αγ.Σοφία D Π α ν α γ ί α Χαλκέων D Τεκές Μεβλεβήδων
Π Αγ.Θεοδώρα Π Αχειροποίητος D Προφήτης Η λ ί α ς DΤουρκικά
περιγραφή
réglementaire des maçons musulmans. Si les conquérans avaient montré partout la même modération qu'à S., l'Orient
ne serait qu'un vaste musée d'un inexprimable intérêt
La grande figure de Paul hante toutes ces églises et domine tous leurs souvenirs: le muezzin qui psalmodie l'appel
d'Allah du haut du panthéon m'a montré, dans la cour de l'édifice, un ambon de vert antique qui aurait été, suivant
lui, la chaire de l'apôtre.
J'ai couru un peu tous les quartiers de la ville moderne, en cherchant ces vestiges du passé; il se ressemblent par leur
aspect commun de misère et d'incurie. Il faut ajouter, pour expliquer cet état de chose, que S. est la Jérusalem moderne
de l'Orient
Sur une population de 80,000 âmes, on compte que plus de 50,000 appartiennent à la race hébraïque.
Son port est le grand marché des céréales et des tabacs pour toute la Roumélie; mais ce mouvement commercial n'est
qu'un faible essai, si on le compare au développement dont il est susceptible dans certaines chances d'avenir. Il suffit
de jeter les yeux sur une carte pour comprendre le rôle considérable destiné, à S. dans l'économie future de l'Europe,
depuis l'ouverture du canal de Suez. Les vapeurs postaux mettent actuellement trois jours pleins de port-Saïd à
Brindisi, quatre jusqu'à Trieste, cinq ou six jusqu'à Marseille; ils peuvent franchir en cinquante heures la distance entre
l'Egupte et S. En outre les marchandises débarquées dans les entrepôts de l'Adriatique et de la Méditerranée ont à
fournir de longs parcours sur les voies ferrées avant d'atteindre le bassin du Danube et l'Europe orientale. Quand le
chemin de fer, aujourd'hui ébauché dans la vallée du Vardar, se continuera par une des vallées bosniaques ou serbes
de la Drina, de l'îbar ou de la Morava et viendra rejoindre le Danube, S. sera le point de transbordement le plus proche
de ce fleuve par terre, le plus voisin du canal de Suez par mer; ce magnifique port, dormant dans des eaux profondes
au fond d'un golfe, abrité des vents par de hautes montagnes, deviendra l'entrepôt naturel de toute la péninsule des
Balkans, de la Hongrie, des Principautés, de la Pologne, de la Russie occidentale; la vallée du Vardar est la route
indiquée où doivent se croiser les richesses de l'Inde et du nord de l'Europe, le jour où, par le fait des déplacemens
historiques, une race industrieuse et énergique viendra y appliquer les grands instrumens du travail moderne: ce
jour-là, Brindisi et Marseille recevront un coup redoutable.
Heureusement pour notre chère Marseille, ces menaces semblent encore bien lointaines.
La malheureuse population de ce faubourg est tout entière décimée par la fièvre durant les deux tiers de l'année.
Un chemin de fer est nominatemi ouvert de S. à Uskup; il y a trois départs chaque semaine, un par quarante-huit
heures, et rien ne prouve que les trains n'arrivent pas habituellement jusquà Uskup.".
59
συγγραφέας Millet, René χρόνος ταξ.

1888
19ος αι.
τίτλος De Salonique à Belgrade

στο Revue des Deux Mondes 85 (1888)
τόπος έτος 1888 τόμ. 85 σελ. 120-125

χάρτες
δρομολόγιο Θεσσαλονίκη, Μακεδονία, Σερβία απασχόληση
ενδιαφέροντα κάτοικοι, παρελθόν, γεν. κατάσταση

σκοπός
μνημεία
Π Αγ. Απόστολοι Π Αγ.Παντελεήμων Π Ναός Π α ν α γ ί α ς D Συναγωγές D Other...
Ε! Αγ.Δημήτριος ΚΙ Αγ.Σοφία Π Π α ν α γ ί α Χαλκέων Π Τεκές Μεβλεβήδων
Π Αγ.Θεοδώρα D Αχειροποίητος D Προφήτης Η λ ί α ς Π Τουρκικά
περιγραφή
"Et de cette riche et magnifique Byzance, qui a prolongé la tradition romaine jusqu'au milieu du XVe siècle, il ne reste
que quelques mosaïques, quelques voûtes défigurées par un enduit barbare.
Je m'efforce de ressusciter un passé si récent, et pourtant si lointain, en gravissant les rues escarpées de la ville, et en
cherchant dans les mosquées les traces des anciennes basiliques chrétiennes. Justement, voici devant nous l'abside
ensoileillée d'une ancienne église.. .Avec ses encadremens de briques et ses fines colonettes, elle a gardé les
proportions exquises.
A S. même, près des mosaïques de l'ancienne Sainte-Sophie, s'élève une chaire de marbre due au ciseau d'un
sculpteur musulman, dont le rythme simple, enfermant la fantaisie des arabesques dans une broderie rectangulaire
n'aurait pas déparé la vieille basilique.
A S., le hasard a sauvé quelques beaux fragments et toute une ancienne église, S aint-Dimitri, dont les marbres sont
bien conservés. A S ainte-Sophie, une main maladroite a même essayé de combler les vides de la mosaïque par de
grossières peintures.
Sous le portail de Sainte-Sophie subsiste une voûte chatoyante et sombre, toute piquée de points d'or, d'un velouté et
d'un fondu délicieux, qui, comme nos anciens vitraux, éveille des idées d'ardeur mystique.
Aussi les marbres de S aint-Dimitri. ces porphyres, ces jaspes, tout décolorés qu'ils sont par le temps, m'apparaissent
comme les reflets lointains de ces âmes compliquées et profondes. Pour donner un corps à mon rêve, voici que le
rayon effleure le tombeau d'une jeune chrétienne, à l'entrée de l'église: il est surmonté d'une inscription grecque, et
encadré d'une de ces délicates guirlandes que plus tard la renaissance devait tant reproduire.. .Saint-Dimitri remonte
aux premiers siècles de notre ère. L'église, à cette époque, n'était point exclusive; elle acceptait l'héritage antique. Ces
colonnes de porphyre, avec leur chapiteau corinthien, ont été enlevées à un temple grec."
Ρομαντική αναφορά, πιο πολύ ατμοσφαιρική, παρά περιγραφική της πόλης και των μνημείων.
60
συγγραφέας Millet, René χρόνος ταξ.

1891
19ος αι.
τίτλος Souvenirs des Balkans.

De Salonique à Belgrade et du Danube à l'Adriatique
Paris έτος 1891 τόμ. 1 σελ. 1-34

ie
Hachette et C έκδοση 1 γλώσσα πρωτότ. γαλλικά
χάρτες
δρομολόγιο Θεσσαλονίκη, Μακεδονία, Σερβία απασχόληση
ενδιαφέροντα κάτοικοι, παρελθόν, γεν. κατάσταση

σκοπός
μνημεία
Π Αγ. Α ι κ α τ ε ρ ί ν η Π Αγ.Μηνάς Π Μονή Β λ α τ ά δ ω ν DΡοτόντα
D Αγ. Α π ό σ τ ο λ ο ι D Αγ.Παντελεήμων ϋ Ν α ό ς Παναγίας ? Π Συναγωγές Π Other...
Ε] Αγ.Δημήτριος ΚΙ Αγ.Σοφία D Π α ν α γ ί α Χαλκέων Π Τεκές Μεβλεβήδων
περιγραφή
"Du côté de la campagne, la ville se cache derrière un mur crénelé, auquel l'empire grec, Venise et les Turcs ont
successivement mis la main.
J'ai beau me dire que le front de la ville est tout moderne, et que ces pierres, déjà usées par le double frottement des
hommes et des vagues, n'ont pas quinze années d'existence: le cadre est récent, mais le tableau est ancien.
Sur 130.000 habitans, il y a ici près de 70.000 Juifs. Je ne crois pas qu'on en trouve autant à Jérusalem.
Rien n'est plus somptueux que le palais commercial élevé par les Modiano près du vieux bazar.
Je ne pense pas que les Musulmans soient plus de 40.000 à S.
On s'étonne de rencontrer si peu de Grecs à S. Ils sont tout au plus vingt mille.. .leurs habitations sont principalement
groupées autour de la Sainte-Sophie de S., aujourd'hui transformée en mosquée.
Depuis que nous avons écrit ces lignes, le feu a détruit en grande partie la Sainte-Sophie de S."
Αναφέρεται ακόμη σε: γενική ατμόσφαιρα της πόλης, που του θυμίζει τη Βενετία, στο εμπόριο και στο λιμάνι,
στους κατοίκους, -κυρίως Εβραίους-, στη δολοφονία των προξένων το 1876, στη "Μεγάλη Ιδέα", στο γαλλικό
προξενείο.
Ρομαντική αναφορά, πιο πολύ ατμοσφαιρική, παρά περιγραφική της πόλης και των μνημείων.
Οι πληροφορίες για τα μνημεία αντιγράφονται πιστά από το άρθρο του De Salonique à Belgrade, στο Revue des
Deux Mondes 85 (1888).
61
Ήεριηγητες
[ZZI
συγγραφέας Goltz, Freiherr von der, Colmar χρόνος ταξ.

1893
19ος αι.
τίτλος Ein Ausflug nach Makedonien

Besuch der deutschen Eisenbahn von Salonik nach Monastir
πος Berlin έτος 1894 τόμ. 1 σελ. 8-15

δότης Deckers, R.v. έκδοση 1 γλώσσα πρωτότ. γερμανικά
χάρτες [ένας χάρτης"
δρομολόγιο από Κωνσταντινούπολη με πλοίο απασχόληση

μία εβδομάδα στη Θεσσαλονίκη - ταξίδι με το τραίνο στο Μοναστήρι
και στα Σκόπια και επιστροφή στην Κωνσταντινούπολη με πλοίο στρατιωτικός
ενδιαφέροντα ιστορία, αρχαιότητες, κάτοικοι, συνήθειες, σιδηροδρομική γραμμή

σκοπός
επίσκεψη σε
ιστορικούς τόπους
μνημεία
Π Αγ. Α ι κ α τ ε ρ ί ν η Π Αγ.Μηνάς Π Μονή Βλατάδων ΟΡοτόντα
D Αγ. Α π ό σ τ ο λ ο ι Π Αγ.Παντελεήμων Π Ναός Π α ν α γ ί α ς ; Π Συναγωγές Π Other...
D Αγ.Δημήτριος ΚΙ Αγ.Σοφία Π Π α ν α γ ί α Χαλκέων Π Τ ε κ έ ς Μεβλεβήδων
περιγραφή
31.5-8.6: "Früh morgens erwachten wir im Hafen von S. Nebel lag noch unten über der Stadt; aber schon waren die
höher gelegenen Theile derselben sichtbar.
Auch im Innern ist jetzt ein modernes Stadtviertel im Bau begriffen. Es füllt die weite Lücke aus, welche die große
Feuersbrunst vor drei Jahren in die Stadt riß. An 800 Häuser brannten damals nieder und heute entstehen auf ihren
Trümmern breite Straßen mit massiven geräumigen Wohngebäuden und ansehnliche öffentliche Bauten, die denen
keiner europäischen Stadt nachstehen. So hat das Unglück fördernd gewirkt, denn es beseitigte den alten, engen
winkligen und ungesunden Kern von S.
Auch für den Altertumsforscher hat der Brand hier und da seine guten Seiten gehabt, da er verborgene
S ehensWürdigkeiten ans Tagelicht förderte, wie bei der alten A j a S ofia, die sich noch bis ins 17 Jahrhundert hinein
als christliche Kirche behauptet haben soll, um erst dann zur Moschee umgewandelt zu werden. Hier befreite er
nämlich den Bau von neueren Zutìiaten und machte die ursprüngliche Form und Ausschmückung wieder sichtbar. Die
Gestalt des sich zum Himmel erhebenden Heilandes, ehemals in Mosaik, und in einer Seitenkapelle, die zuletzt als
Wohnung des Chodja diente, in früher zugemauerten Nischen, Freskobilder, das Abendmahl und die Verkündigung
darstellend, kommen zum Vorschein. Ein Portikus, von 8 Säulen getragen, trennt die Moschee von dem
Platanenbeschatteten Vorhof. Er steht auf Marmorstufen, die früher, ehe die Flammen verzehrend darübergingen, von
Gras und Unkraut verdeckt gewesen. Die oberste Stufe trägt eine zuvor unbeachtete türkische Inschrift daneben einen
Strich, genau unter einer der Säulen. 'Von diesem Striche an bis zu dem Striche, der sich unter der 7.Säule gegenüber
befindet, ist ein dormiri (türkisches Längen- und Flächenmaß). Eine andere Zeile sagt dann: 'Dies ist das Maß des aus
der Hauptstadt vom Schatzamte gesendeten dönüm'-, gewiß eine praktische Methode, ein neueingeführtes Maß
Jedermann geläufig zu machen.
... So gewährte mir denn S. auch keineswegs das Bild einer alternden und verfallenden, sondern vielmehr das einer rüstig ausstrebenden, für den
Orient stark modernisirten Stadt. Diese hat an 120,000 Einwohner, und man möchte hinzufügen: 'darunter 130,000 Juden'."
Ενδιαφέρουσα, προσεκτική περιγραφή ορισμένων μνημείων. Ασχολείται κυρίως με τα ιστορικά στοιχεία, αλλά
και με τη σύγχρονη ζωή και τις εξελίξεις στην πόλη και στην περιοχή.
Εχει διαβάσει παλιότερες περιγραφές -στο τέλος του βιβλίου του παραθέτει και σχετική βιβλιογραφία.
62
συγγραφέας Dominicains d'Arcueil χρόνος ταξ.

1894
19ος αι.
τίτλος La dix-neuvième Caravane

A Travers l'Archipel

εκδότης Bloud& Barrai έκδοση γλώσσα πρωτότ. γαλλικά
χάρτες
εικόνες σ. 131 : Porteur de charbon κείμενο
σ. 133: Mendiant juif
σ. 135: Fumeur de narghile
δρομολόγιο με πλοίο απασχόληση
μνημεία
Π Αγ. Α ι κ α τ ε ρ ί ν η Π Αγ.Μηνάς Π Μονή Β λ α τ ά δ ω ν Β3Ροτόντα
D Αγ.Απόστολοι Π Αγ. Παντελεήμων Π Ν α ό ς Π α ν α γ ί α ς ίΚΙ Συναγωγές Π Other...
Π Αγ.Δημήτριος 13 Αγ.Σοφία Π Π α ν α γ ί α Χαλκέων D Τεκές Μεβλεβήδων
Π Αγ.Θεοδώρα D Αχειροποίητος D Προφήτης Η λ ί α ς Π Τουρκικά
περιγραφή
'Tous en faisant ces réflexions, nous étions entres dans le golf de S.
Le port est assez imposant; mais le pays qui l'encadre est aride, jauni, dess'eché, sans aucune de végétation, ni de
culture.
S., en effet, l'ancienne T., célèbre par la vengeance de Théodoseet les lettres de saintPaul, n'est plus aujourd'hui
qu'un marché juif, où s'étalent la mendicité la plus sordide et le trafic le plus honteux.
Descendus dans S., nous trouverons encore quelques traits pour compléter ce portrait Car, après avoir un moment
désespéré les Juifs, il faut bien faire un tour en ville. Il est vrai qu'elle parle peu au touriste, avec cette population
mêlée, ses synagogues et ses minarets, qui nous ramènent toujours à Stamboul.
Nous visitons plusieurs monuments curieux, quelques églises grecques, transformées en mosquées, une S ainte
Sophie copiée sur celle de Constantinople, ravagée par un incendie qui a détruit tout le quartier Saint-Georges; la
Rotonde ou Panthéon, superbe édifice qui est une réduction de celui de Rome. C'est dans un de ces monuments que
nous avons trouvé une chaire d'un grand intérêt archéologique: elle est formée d'un seul morceau de marbre blanc, et
on n'oublie pas de dire que saint Paul y a prêché. Son souvenir est également exploité par les guides à propos d'une
église en ruines qui se trouve un peu plus haut, perdue dans les débris du vieux Salonique."
Ο Γάλλος πρόξενος αναφέρει πως κοντά βρίσκεται η Πέλλα, λυπούνται που δεν πήγαν, αλλά "il ne reste plus rien
d'Alexandre, ni de Pella!".
Το υπόλοιπο κείμενο αναφέρεται σε κατηγορίες εναντίον των Εβραίων
Θυμίζει τα σημερινά ταξίδια με κρουαζιερόπλοιο: μερικές ώρες στάση στο λιμάνι και βιαστική ξενάγηση στην
πόλη.
Τΐερηγητές Icont
συγγραφέας Miller, William χρόνος ταξ.

1894
19ος αι.
τίτλος Travels and Politics in the Near East

εκδότης Fischer Unwin, T. έκδοση 1 γλώσσα πρωτότ. αγγλικά
χάρτες
εικόνες σ. 364: φωτογραφία της Θ. "S., seen from the sea" κείμενο
σ. 368: φωτογραφία της Καμάρας: "The fine old
arch of the emperor Galerius"
δρομολόγιο Δαλματία, Βοσνία, Αλβανία, Θεσσαλονίκη, Ν.Ελλάδα -γενικά απασχόληση

Βαλκανική χερσόνησο
ενδιαφέροντα πολιτική κατάσταση, διοίκηση, κάτοικοι, Μακεδόνικο ζήτημα, μνημεία

σκοπός
πιθανόν
κατασκοπεία
μνημεία
D Αγ. Απόστολοι D Αγ.Παντελεήμων Π Ναός Παναγίας Π Συναγωγές D Other...
ΚΙ Αγ.Δημήτριος Π Αγ.Σοφία Π Π α ν α γ ί α Χαλκέων Π Τ ε κ έ ς Μεβλεβήδων
Π Αγ.Θεοδώρα Π Αχειροποίητος D Προφήτης Η λ ί α ς G Τουρκικά
περιγραφή
'S. is undoubtedly the key of Macedonia, that promised land for which six Balkan nationalities and at least one great
European Power are eagerly scheming. As such the ancient city of T. is only second in importance to Constantinople
itself. It has shared with the Imperial residence on the Bosporus the glory of being the capital of the whole Balkan
Peninsula. Against its walls, as against those of Constantinople, the forces of many great captains have been directed,
and in the late Greco-Turkish war the bombardment of S. by the Hellenic fleet would, if it had not been prevented by
the Powers, have materially crippled the resources of the Turks. Since the completion of the Constantinople railway,
which was the right arm of the Ottoman Government in that struggle, and enabled the Turks to strike hard and quickly
at their foes, the old town has become a railway terminus of the utmost value to its Turkish qwners. Three lines now
converge at this spot -that from Constantinople, that from Belgrade and Nis, and that from Monastir, which connects
the sea with the heart of Macedonia. Besides, S., in spite of the depression caused by the political events of the past
three years, is one of the most flourishing commercial towns of Eastern Europe. It was intended by nature to be the
outlet for the trade of the whole Peninsula on the Êgean, just as in mediaeval times Ragusa was the outlet on the
Adriatic. And when the long-planned railway line between Sarajevo and Mitrovica is at last made, S. may perhaps
supersede Brindisi as the port of embarkation for travellers and mails en route for India and Egypt.
Seen from the sea, S. is one of the most beautiful cities of the East. As you enter the gulf, with the broad mass of
Olympus, crowned with a diadem of snow, on your left, you see at the end a walled city, lying in an amphitheatre of
low hills straight before you. As you approach, the countless minarets and the dark cypresses, which form a
background to their snow-white companions, have that unmistakably Eastern look which modern Athens lacks and
modern Belgrade has lost.
But land on the quay and take a walk through S. the picturesque, and you reconsider your verdict. From the seething
Custom House, fit model of official stupidity and ignorance squalid, dingy streets lead up to the main thoroughfare of
the town .. .and the one eception to the general squalor of the town, is where the guiding hand of an Englishman,
Ενδιαφέρουσα αναφορά, κυρίως για τις πολιτικές αλλά και πρακτικές πληροφορίες που δίνει -σιδηρόδρομος,
τραμ, κατάσταση στους δρόμους- και όχι τόσο για τις σύντομες αναφορές στα μνημεία της πόλης.
Ασχολείται αναλυτικά με τα πολιτικά προβλήματα, κυρίως το 'Μακεδόνικο'.
63
Ίϊεριηγητες
συγγραφέας Miller, William χρόνος ταξ. 1894

19oc αι.
τίτλος Travels and Politics in the Near East
μνημεία
• Αγ.Αικατερίνη Π Αγ.Μηνάς Π Μονή Βλατάδων 13 Ροτόντα DOther...
• Αγ.Απόστολοι Π Αγ.Παντελεήμων Π Ναός Παναγίας D Συναγωγές
β3 Αγ.Δημήτριος D Αγ.Σοφία Π Παναγία Χαλκέων ΟΤεκές Μεβλεβήδων
• Αγ.Θεοδώρα D Αχειροποίητος Π Προφήτης Ηλίας D Τουρκικά
περιγραφή
Mr.Blunt, the British Consul-General, has called order out of chaos, and paved and drained the merchants' quarters
Of the quaint, nameless alleys which serve as feeders to the main street there is no end. But the Turk goes on as his
forbears did, and the one modern improvement which he has patronised is the Belgian Company's tramway
The Byzantine remains of S. are scarcely equalled by those of any other city of the East. Even the great fire, which
laid a large part of S. in ashes in 1891, has spared, as if in reverence, the Mosque of StGeorge, that strange round
building which Trajan built after the model of the Pantheon, and which witnessed the baptism of the Emperor
Theodosius. It has spared, too, the famous marble pulpit from which StPaul is said to have preachedtothe
Thessalonians, and the great mosque of St.Demetrius, with its 'sweating' columns and its tomb of the saint Thithei
once a year the Greeks repair without let or hindrance from their Turkish masters, to do honour to the holy father, and
h e who eats the mould around his tomb is said to go away cured of whatever disease he may have contracted.
Scattered about all over the city you may find memorials of S. 's Byzantine greatness, in the shape of sculptured and
lettered stones, once forming part of some ancient arch of church, but now-devoted to the meanest use.
S. is at the present time in a period of expectancy. All persons who have airy knowledge of the Eastern question
admit that, in spite of the recent success of the Turkish arms over a weak and ill-prepared antagonist, the rule of the
Ottoman in Macedonia is drawing to a close. If only the variqus competitors for tiie 'Sick Man's' Macedonian estate
could make up their minds, his rule would be numbered by months rather than years. But htey cannot agree between
themselves, and meanwhile the Turk remains in possession by the time-honoured expedition of playing one off against
the other. >
T h e Macedonian question is perhaps the most dangerous problem which the statesmen of Europe will have to face
in the near future.. .Some persons foretold the great Macedonian rising for the early summer of last year, others
believed that last spring would witness the beginning of the struggle; but all are agreed that in Macedonia there exist
the germs of a conflict, which may not only herald the dismemberment of the Turkish Empire in Europe, but may lead
t o a fratricidal contest between the Christian States of the Balkans, or even to that much-dreaded European war, which
it has been the object of diplomacy to postpone, if it cannot prevent."
Σ τ ι ς σ. 160-169 και 175-179: επιστολές από Θ., χωρίς όμως άλλη αναφορά στην πόλη και στα μνημεία, παρά
μόνο την πληροφορία πως στη Μονή Βλατάδων υπάρχουν χειρόγραφα, τα οποία θα ήθελε να αγοράσει.
ο*
Τί€ριηγητές Icont
τίτλος Voyage aux sept églises de l'Apocalypse

εκδότης SanardetDerangeon έκδοση γλώσσα πρωτότ. γαλλικά
χάρτες
εικόνες Vue de Salonique .Porte de Vardar, ou arc d'Auguste, La grande κείμενο λήμματα / διαδρομές
Rue, avec l'arc de Constantin , Extérieur de l'église Saint- George
Plan de l'église Saint-George ,Plan de l'EskiDjouma, Plan de
l'église Saint-Démétrius,Inscription des Politarques, Medaille
Femme et jeune fille bulgare,Bazar desCordonniers Un café turc
δρομολόγιο Κέρκυρα, Ολυμπία, Αθήνα, Σμύρνη, Καβάλα, Θεσσαλονίκη, Νις, απασχόληση

Βελιγράδι, Μόναχο αββάς, θεολόγος
ενδιαφέροντα θρησκεία, μνημεία, κάτοικοι

σκοπός
αρχαιολογικό ταξίδι
μνημεία
Π Αγ. Α ι κ α τ ε ρ ί ν η ΚΙ Αγ.Μηνάς Π Μονή Β λ α τ ά δ ω ν ΚΙ Ροτόντα
ΚΙ Αγ. Α π ό σ τ ο λ ο ι D Αγ.Παντελεήμων Π Ναός Π α ν α γ ί α ς ΚΙ Συναγωγές ΚΙ Other...
ΚΙ Αγ.Δημήτριος ΚΙ Αγ.Σοφία ΚΙ Π α ν α γ ί α Χαλκέων D Τεκές Μεβλεβήδων
ΚΙ Αγ.Θεοδώρα ΚΙ Αχειροποίητος ΚΙ Προφήτης Η λ ί α ς Π Τουρκικά
περιγραφή
"Quel ravissant panoram nous contemplons à notre réveil! S.qui est en Europe et après Constantinople, la plus
importante des villes de l'empire turc, s'échelonne devant nous en un immense amphithéâtre, au fond de sa baie...
Les sveltes minarets et les graves coupoles, les maisons échafaudées régulièrement et d'où émergent des arbres en
fleurs, les remparts en zigzag, semblables à de longs escaliers de marbre blanc, quelques cyprès gigantesques se
dressant çà et là, dans la partie haute, qui est le quartier turc, les teintes claires et variées des constructions nouvelles
alternant avec la note dure et sombre des vieux édifices, tout contribue à donner au paysage, doré par le soleil levant,
un aspect féerique.
Tandis que nous sommes ainsi en admiration, des voix amies nous interpellent, et nous apercevons des mains
fraternelles qui nous saluent. Ce sont les bons PP.Lazaristes avec leur barque et leur cawas.
Un prêtre de nos amis, M.l'abbé Douillard. architecte distingué et jadis professeur à l'Ecole des Beaux-Arts à Paris,
est arrivé hier pour étudier sur place le plan d'une église catholique à construire à S.
A première vue, et quelque idée qu'on doive se faire de tout le reste, il y a à S. un chemin absolument authentique par
où Paul et ses compagnons sont passés: c'est la voieEgnatia, qui traversait toute la ville. Comme Philippes, T. se
trouvait coupée en long, de l'ouest à l'est, par la voie Egnatia.
Un site bien intéressant à établir serait celui de la synagogue où prêcha le grand apôtre. On nous affirme qu'elle
n'existe plus.. .savant des Juifs de S., le hazzan Juda Nahaman, qui prépare, depuis longtemps, un ouvrage sur les
antiquités du pays, et ne le publie jamais. Pour ce docteur d'Israël, la plus ancienne de trente-huit synagogues qui
existent, c'est l'allemande ou des Askinas. Cette indication ne nous satisfait pas. Il y a plus vieux encore. Et en effet,
dans la ville basse, à travers un interminable labyrinthe de ruelles sales et étroites, nous nous arrêtons devant une
grande porte fermée.. .après avoir descendu quatorze marches, nous atteignons une cour où fut, selon nous, la plus
ancienne synagogue de T. Il ne faut pas tenir compte de celle qu'on y voit aujourd'hui, mais chercher, dans la crypte et
dans le soubassement des murs, celle qui a été remplacée.
Αναλυτική περιγραφή, με κύριο όμως άξονα τον Απόστολο Παύλο στη Θ. και με βάση την καθολική του πίστη
-αγνοεί συστηματικά τους σχισματικούς Έλληνες, διανθισμένη με δικές του απόψεις για τις αρχαιότητες.
Εχει μελετήσει πριν από το ταξίδι.
Παραθέτει ακόμη μερικές ενδιαφέρουσες πληροφορίες για σύγχρονα θέματα.
64
συγγραφέας Camus, le, Ε., abbé χρόνος ταξ. 1896

19oc αι.
τίτλος Voyage aux Sept Eglises de l'Apocalypse
μνημεία
Π Αγ. Αικατερίνη ΚΙ Αγ.Μηνάς Π Μονή Βλατάδων ΚΙ Ροτόντα ΚΙ Other.
13 Αγ.Απόστολοι Π Αγ.Παντελεήμων Π Ναός Παναγίας ΚΙ Συναγωγές
IS Αγ.Δημήτριος ΚΙ Αγ.Σοφία ΚΙ Παναγία Χαλκέων Π Τεκές Μεβλεβήδων
81 Αγ.Θεοδώρα ΚΙ Αχειροποίητος ΚΙ Προφήτης Ηλίας Ο Τουρκικά
περιγραφή
Sur une population de 110,000 habitans, on compte aujourd'hui à S. 50,000 Juifs.
Sur 110,000 âmes, il y a aujourd'hui à S. 50,000 Juifs, 40,000 musulmans. 10,000 schismatiaues at autant de
catholiques. Il n'y a pas encore d'autre église catholique que la chapelle de la Mission.
A mon avis l'Agora fut au-dessous de Sainte-Sophie, là où s'établirent plus tard des couvents et des maisons de
charité. Ce n'est pas que l'architect Anthémius, qui avait édifié cette église idéale dans la capitale de l'empire, n'ait
cherché à en faire ici une charmante réduction, mais l'effet obtenu par lui n'a pas réspondu à son effort. Il est vrai que
nous trouvons Sainte-Sophie de S. considérablement endommagée par les modifications fantaisistes des Turcs, et
surtout par un récent incendie. Cependant on peut, sans peine, suppléer par l'imagination à ce qui a été changé ou
dédruit Aghia Sophia, bâtie entre la Grand Rue, ancienne voie Egnatia, et la mer, probablement sur l'agora antique, est
orientée au levant et entourée d'une enceinte plantée d'arbres. Ce fut l'église principale de la cité, at autour d'elle se
groupèrent, de bonne heure, des couvents et des hospices, établis sur les ruines d'ancient monument publics.Les Turcs
les ont tous occupés, en leur maintenant une destination charitable. Le beau portique de huit colonnes en vert antique
qui précédait l'église a été défiguré par ces barbares. Ils en ont transformé le plein-cintre en ces arcs aigus qui
caractérisent leur architecture bizarre. C'était mettre des babouches à qui était primitivement chaussé du cothurne, les
chapiteaux ont été également refaits. Des trois portes qui donnaient accès du narfhex dans la grande nef, deux sont
murées. A Sainte-Sophie de Constantinople, la nef sans l'abside mesure 75 mètres sur 70. Ici elle n'a que 46 sur 34.
La coupole centrale a i l mètres de diamètre: à Constantinople elle en mesure 32, et deux autres voûtes semi-sphériquei
lui donnent une forme ovoidale. Il n'en demeure pas moins vrai que la coupole est ici particulièrement belle. La
mosaïque, qui représente F'ascension de Notre-Seigneur mesure 150 mètres de développement. Le Maître, dont les
pieds seuls sont visibles, car les Turcs ont jugé à propos de passer un blanc de chaux sur sa tête, est porté par deux
anges; au-dessous Marie, vêtue d'une robe de pourpre, et les douze apôtres, richement habillés, contemplent le
triomphe du Seigneur, tandis que deux autres anges leur rappellent, d'après l'inscription lisible au centre de la voûte,
qu'il ne faudra plus chercher sur la terre celui qui est monté dans la gloire des cieux. Les personnages, mesurant
environ 3 mètres de hauteur et occupant tout le pourtour du dôme, sont séparés l'un de l'autre par un palmier, et leurs
costumes très archaïques se détachent sur un fond d'or en larges et franches teintes du plus bel effet. Des galeries
supérieures, abordables par un escalier à gauche de l'entrée, étaient réservées aux femmes. L'édifice, en briques
alternant avec la piere, avait été revêtu de marbre blanc à l'intérieur. Un reste de chaire en vert antique a été
respectueusement conservé par les Turcs. Le peuple dit que saint Paul y a prêché. Ce n'est guère vraisemblable, mais
on peut dire que bien des évêques y ont paru. Y ont-ils toujours enseigné le vrai christianisme?
Laissant derrière nous, au couchant de Sainte-Sophie, Saint-Minas et Sainte-Théodora, édifices chrétiens de
moindre importance, nous nous dirigeons au sud-est vers le bazar des Chaudronniers, où il faut visiter une autre église
S aint-B ardias, devenue aussi une mosquée. Elle tombe en ruine. Une inscription sur l'architrave de la porte d'entrée
rappelle qu'elle fut bâtie en l'an 6537 du monde, 987 de Jésus-Christ, par Basilicos, le porte-épée de l'empereur Basile
II. La nef forme un carré où quatre colonnes soutiennent les pendentifs d'une coupole centrale, entourée elle-même par
quatre petites coupoles d'angle. Une abside semi-circulaire avec deux chapelles, et une façade avec trois arcades
extradossées achèvent de donner un cachet très particulier à cet édifice. Il rappelle tout à la fois Saint-Marc de Venise ei
Sainte-Sophie de Constantinople. Malheureusement de grandes lézardes annoncent qu'il marche à une très prochaine
ruine.
Il nous a suffi, en effet, de traverser la grand'rue entre la porte de Kalamarie et l'arc de Constantin, at nous avons
atteint Ortadji-Effendi, la plus ancienne église de S. transformée en mosquée par un derviche dont elle porte le nom.
Plusieurs ont cru qu'elle avait été originairement untemplepaïen. L'opinion la plus probable affirme que Constantin la
fit construire. Elle se rattache à cette série d'édifices circulaires qui caractérisent l'architecture chrétienne primitive, et
dont on retrouve des traces non seulement à Rome et à Ravenne, mais jusque dans les villes détruites du Haura. On
sait que l'antique cathédrale de Bosra, aussi bien que la chapelle de Saint-Constance, près de
Saint-Agnès-hors-des-Murs, et celle de Galla-Placidia à Ravenne, sont des rotondes proches parentes de celle-ci.
Saint-George, -ce nom a dû en remplacer un autre plus ancien, j'allais dire plus apostolique,- est une rotonde de 26
mètres de diamètre qu'entoure un mur épais de 7 mètres. Dans la profondeur de ce mur sont ouvertes sept chapelles
dont deux ont jadis servi de porte d'entrée. En face de l'une d'elles se trouve le choeur, qui constitue comme un
anneauallongé se soudant à la rotonde. Les mosaïques qui décorent cet édifice sont peut-être les plus anciennes et les
plus belles que nous ait léguées l'art chrétien au IVssiècle. Elles occupent la voûte hémisphérique de la rotonde et se
64
συγγραφέας Camus, le, Ε., abbé χρόνος ταξ. 1896

19oc αι.
τίτλος Voyage aux Sept Eglises de l'Apocalypse
μνημεία
D Αγ. Α ι κ α τ ε ρ ί ν η ΚΙ Αγ. Μηνά ς Π Μονή Β λ α τ ά δ ω ν ΕΙ Ροτόντα ΚΙ Other...
ΙΕΙ Αγ.Απόστολοι Π Αγ.Παντελεήμων Π Ν α ό ς Παναγίας ΙΕΙ Συναγωγές
Κ Αγ.Δημήτριος ΕΙ Αγ.Σοφία S Π α ν α γ ί α Χαλκέων D Τεκές Μεβλεβήδων
13 Αγ.Θεοδώρα ΙΕΙ Αχειροποίητος 18 Προφήτης Η λ ί α ς Π Τουρκικά
περιγραφή
divisent en huit larges compartiments, où sont représentées les portes du ciel avec leurs colonnes toutes
resplendissantes de pierreries. Devant ces portes, sont des personnages revêtus de chlamydes; ils élèvent leurs mains
pour adorer. Afin que nul ne puisse en ignorer, chacun porte son nom inscrit à son côté, avec le mois où l'Eglise
célèbre sa mémoire. Ce beau travail est éclairé par un double rang de fenêtres inférieures qui me semblent disposées
contre toutes les règles de l'harmonie. Les voûtes des chapelles sont couvertes de mosaïques en caissons avec des
oiseaux et des fruits comme à Sainte-Constance de Rome.
Un autre sanctuaire qui, d'après plusieurs, ne serait pas moins vénérable, ayant été bâti sur le temple de Vénus
Therméenne, est la mosquée d'Eski-Djouma, un peu vers l'ouest C'est la première église que les musulmans
occupèrent après la conquête; de là son nom d'Ancienne Assemblée. Elle rentre dans la catégorie des basiliques à trois
nefs. Ce qu'il y a de particulier, c'est un double narthex, extérieur et intérieur, séparé de la nef principale par quatre
colonnes reliées l'une à l'autre par une balustrade de marbre blanc.
L'architecture de S aint-Démétrius, que nous atteignons en remontant un peu vers le nord, nous parait remarquable.
Le Turc au turban vert, qui tient les clefs de l'édifice, discute, avant de nous en ouvrir les portes, le bagkchich auquel il
aura droit Nous acceptons ses conditions léonines. La basilique, bâtie, au Ve siècle, sur le tombeau de saint Démétrius
a comme la précédente, trois nefs, seulement les deux latérales, se trouvent elles-mêmes partagée par une travée de 16
colonnes en vert antique. Celle du milieu se termine par un bêma en hémicycle qu'éclairent cinq fenêtres séparées par
de petites colonnes. A droite et à gauche sont la prothésis et le diaconiun. C'est dans celui-ci, du côté de l'Evangile,
que se trouvait le fameux ciborium hexagonal, haut de 6 mètres, en argent repoussé, oeuvre célèbre des orfèvres
byzantins, qu'un incendie, au VIe siècle, détruisit complètement. Les colonnes d'ordre corinthien qui forment la grande
nef sont séparées de trois en trois par des pilastres carrés, supportant une galerie supérieure d'ordre ionique réservée
aux femmes. Construite en briques, l'église avait été complètement revêtue de marbre blanc. La charpente de la voûte
est à nu, comme à la basilique de la Nativité à Bethléem. Les dalles de marbre que nous foulons portent des écussons &
des noms de familles françaises, car nous avons été ici les maîtres, au commencement du XIIIe siècle, sous Boniface
de Montferrat. Le Turc nous fait remarquer qu'on a laissé subsister les croix grecques aux chapiteaux corinthiens, tous
d'un travail remarquable, et puis mystérieusement il nous conduit au fond du bas côté de l'évangile, près du narthex, et
là, nous introduisant par une chambre semi-circulaire auprès d'une pierre tombale couverte d'ex-voto, il nous dit:
'Voilà le tombeau de s.D., protecteur de la ville. ' Un préfet du prétoire, Léonce, ayant été guéri en Illyrie par
l'intercession du saint, fit bâtir l'église même où nous sommes, vers l'an 412. L'empereur Basile la restaura en 880.
Démétrius, surnommé le Thaumaturge, ne guérissait pas seulement les malades, il repoussait les barbares et donnait la
victoire aux Grecs, s'ils étaient fidèles à l'invoquer. Le tombeau véritable fut d'abord sous le ciborium, mais, quand
celui-ci eut été détruit on le changea de place, ou, du moins, on transporta ici la pierre qui le recouvrait L'Imam fourni
lui-même les cierges qu'on veut faire brûler en l'honneur du saint. J'imagine que ceux qui flambent demandent à
s.D.de jeter bientôt les Turcs à la mer et je dis: Ainsi soit-il!
On nous montre des traces de l'huile miraculeuse qui coula près du tombeau, jusqu'au jour où Amurat entra dans T.
Cette huile coulera de nouveau le jour où les oppreseurs s'en iront Chaque année, le 26 octobre, les Grecs sont admis
à célébrer ici les saints Mystères. Une grande foire concordait jadis avec la fête de saint Démétrius, et les marchands,
qui y venaient de toutes les parties du monde, n'ont pas peu contribué, sans doute, à rendre si commun en Orient le
nom du protecteur de T. Nous sortons par le narthex et l'atrium qui le précède. Rien ne manquait à la basilique, pas
même la fontaine, κολυμβήθρα, pour les ablutions. Aujourd'hui nous nous contentons de simples bénitiers.
Nous n'avons pas encore vu le plus curieux de ces édifices transformés en mosquées, et, tout en nous faisant
remarquer un vieux mur, reste de porte par laquelle, d'après une croyance populaire mal fondée, saint Paul serait
entré dans T., il nous conduit à l'ancienne église des Saints-Apôtres, au nord-ouest de la ville. Elle a une galerie
ouverte qui sert d'exo-narthex. La nef y forme un plan carré teirniné par trois chapelles. Elle est couverte par un
pendentif que supportent quatre colonnes. Un mur y forme des bas-côtés destinés à remplacer sans doute la tribune des
femmes, qui fait ici défaut. Sur les angles de ces bas-côtés, quatre petites coupoles couvrent autant de petites chapelles
Le trois hémicycles de la nef forment au dehors trois tours polygonales. C'est très original, mais trop semblable à une
église voisine, celle de S aint-Elie, pour n'être pas à peu près de la même époque, c'est-à-dire du commencement du
XIe siècle.
Quoi qu'il en soit, je suis heureux de saluer enfin ici un monument consacré aux apôtres .Les catholiques vont enfin
bâtir une église en l'honneur de saint Paul."
co
Ίΐεριηγητές Icont
συγγραφέας Launay de, L. χρόνος ταξ.

1897
19ος αι.
τίτλος Chez les Grecs de Turquie

Autour de la Mer Egée

εκδότης Cornély, E. έκδοση 1. γλώσσα πρωτότ. γαλλικά
χάρτες
δρομολόγιο με πλοίο, Σμύρνη, Λέσβος, Λήμνος, Θάσος, Άγ.Όρος, Θεσσαλονίκη απασχόληση

Βόλος, Θεσσαλία
ενδιαφέροντα άνθρωποι, καθημερινή ζωή, ιστορία

σκοπός
μνημεία
Π Αγ. Α π ό σ τ ο λ ο ι Π Αγ.Παντελεήμων Π Ναός Π α ν α γ ί α ς Ρ Συναγωγές D Other...
περιγραφή
"S., de loin, se présente assez bien, comme un grand triangle de maisons en amphitéâtre, sur une colline jaune dénudé;
à côté d'une grande plaine; çà et là, quelques blancs minarets.
De tout temps, chez les Grecs, chez les Romains, chez les Byzantins, il y eut ici, sous les noms de Therma ou de T., un
centre populeux, que sa position à l'extrémité du chemin de fer de Belgrade et Nich, et de celui de Monastir, sur la
route la plus directe de l'Europe Centrale à Suez et aux Indes, appelle certainement malgré son insalubrité, à un très
grand avenir.
Aujourd'hui, S., grand port commerçant international, est surtout habité par des juifs (juifs espagnols, chassés jadis
par l'inquisition et parlant encore le castillan). Ces juifs, qui occupent environ 20,000 maisons dans S., font partie d'un
groupe important de plus de 100,000 individus, ayant une colonie agricole en Macédoine at auquel se rattachent les
maminns, juifs convertis à l'islamisme.
Les restes du passé, remparts crénelés, châleux vénitiens, vieilles basiliques, débris antiques, inscriptions grecques
encastrées dans les murs, etc., sont nombreux à S. et dénotent par leur complication même, la succession des
civilisations diverses, qui se sont superposées en ce point Mais entre tous, j'ai gardé le souvenir de l'église d'Hagios
Démétrios, où le hasard me rendit témoin d'une bien étrange cérémonie:
Cet Hagios Démétrios est une ancienne basilique byzantine, de forme rectangulaire, pavée d'une mosaïque de marbres
blanc, rouge antique et vert antique, à la façon de Saint-Marc de Venise, et ornée, des deux côtés, de deux rangées de
piliers superposés, formant deux galeries. Aujourd'hui, puisque nous sommes en Turquie, c'est une mosquée.
Je regardais, depuis un moment, cette architecture, quand un sacristain turc arrive, suivi de deux Grecs et me fait signe
de le suivre. Le turc marche devant puis les deux Grecs, puis moi; nous franchissons une porte basse dans un des
côtés de la mosquée; nous nous trouvons dans une petite salle vide, mal éclairée; une nouvelle petite porte basse, et
nous voilà dans la plus complète obscurité.
Où m'a-t- on amené? Que vient-on faire de mystérieux dans cette crypte sombre qu'éclaire seule une petite lumière
Ενδιαφέρεται περισσότερο για τους ανθρώπους -συχνά σχεδιάζει ή ζωγραφίζει διάφορους τύπους- και τα
μικροεπεισόδια της καθημερινής ζωής. Πολύ ενδιαφέρουσα η περιγραφή της τελετής με τα κεριά και το χώμα
που κάνει ο Τούρκος φύλακας για Έλληνες στον τάφο του Αγ.Δημητρίου.
65
Ήεριηγητες
συγγραφέας Launay, de, L. χρόνος ταξ. 1897

19oc αι.
τίτλος Chez les Grecs de Turquie
Autour de la Mer Egée
μνημεία
D Αγ. Α ι κ α τ ε ρ ί ν η Π Αγ.Μηνάς Ο Μ ο ν ή Βλατάδων Π Ροτόντα D Other...
Π Αγ. Α π ό σ τ ο λ ο ι D Αγ.Παντελεήμων Π Ναός Π α ν α γ ί α ς Π Συναγωγές
18 Αγ.Δημήτριος Π Αγ.Σοφία Π Π α ν α γ ί α Χαλκέων D Τεκές Μεβλεβήδων
περιγραφή
vague, tremblotante au bout d'une chaîne? Le Turc allume un cierge à la lampe, nos yeux s'accoutument à la nuit, et
l'un des Grecs me montre par terre une grande dalle, sommairement ornementée: c'est, me dit-il, le tombeau de saint
Démétrios. Lui et son sompagnon se prosternent et embrassent la pierre; puis il me demande si je veux en faire autant;
mais je lui explique que je ne suis pas orthodox, et il me regarde avec pitié.
Alors l'un des Grecs, qui sait le turc, dit quelques mots au sacristain et celui-ci prend une longueficelle;il se baisse, il
étend, le plus qu'il peut, ses vieus bras raidis; il mesure, dans un sens, la pierre du tombeau; il fait un nœud; puis
mesure dans l'autre sens et coupe.
'To onoma, ton nom?' dit le Turc, qui vient de mesurer, avec laficelle,un des ornements du tombeau et a commencé,
en ce point, un nœud encore lâche. Il tient, en se courbant, l'anneau, que forme la corde, sur le haut du cierge allumé et
attend qu'on lui réponde. -'Giorgios,' répond le Grec; et le Turc répétant: 'Giorgios,' serre le nœud dans la flamme.
Une seconde fois, il a mesuré, à la suite, le même ornement et, renouvelant la même cérémonie, demande: 'Le nom de
ton père, de ta mère?' -Nikolaos, mon père; Calliope, ma mère. ' En répétant les deux noms, le Turc serre encore le
noeud dans la flamme. Puis il continue: 'Tes enfants?' Et, quand il a fait ainsi trois nœud soigneusement, il met la
ficelle sacrée en un petit paquet, qu'il trempe dans l'huile de la lampe; il ajoute quelques parcelles de laterredu
tombeau; il enveloppe le tout et le remet au Grec, qui paraît tout heureux. Il lui explique, d'ailleurs: 'Si tu es malade,
toi, ton père, ta mère,tesenfants, le nœud sur la partie souffrante et vous serez guéris. ' Le Grec se fait donner de
détails, tâche de bien se rendre compte; puis le même cérémonie se répète pour'son compagnon."
66
Τΐεριηγητες Icont
συγγραφέας Meyer χρόνος ταξ.

1898
19ος αι.
τίτλος Meyers Reisebücher

Türkei, Rumänien, Serbien, Bulgarien
Leipzig & Wien έτος 1898 τόμ. 1 σελ. 390-396

Bibliographisches Institut έκδοση 5 γλώσσα πρωτότ. γερμανικά
χάρτες |χάρτης της πόλης σε κλίμακα 1:24.000
μνημεία
ΚΙ Αγ. Αικατερίνη ΚΙ Αγ.Μηνάς ΚΙ Μονή Βλατάδων ΚΙ Ροτόντα
ΚΙ Αγ. Απόστολοι D Αγ.Παντελεήμων Π Ναός Π α ν α γ ί α ς Ο Συναγωγές ΚΙ Other...
ΚΙ Αγ.Δημήτριος ΚΙ Αγ.Σοφία ΚΙ Π α ν α γ ί α Χαλκέων ΚΙ Τεκές Μεβλεβήδων
ΚΙ Αγ.Θεοδώρα ΚΙ Αχειροποίητος ΚΙ Προφήτης Η λ ί α ς Π Τουρκικά
περιγραφή
"Eine mit Zinnen gekrönte und von Türmen flankierte Mauer, auf älteren Grundmauern ruhend und in ihrem obem
Teil vielfach aus Trümmern antiker Bauwerke errichtet, umschließt Stadt und Citadelle.
Aja Sofia, die Hauptmoschee der Stadt, ursprünglich eine christliche Kirche, angeblich unter Justinian nach dem
Plan der Aja Sofia in Konstantinopel, aber in kleineren Verhältnissen, gebaut. Sie Hegt inmitten eines mit Bäumen
bepflanzten Platzes, umgeben von Gebäuden, welche ehemals zu dem hier befindlichen Sitze des griechErzbischofs
gehörten und nach der Verwandlung der Kirche in eine Moschee (1524) zu Schul- und Spitalzwecken umgebaut
wurden. Der jetzt verfallene Bogengang vor der Moschee rührt von den Türken her. Im Innern ein interessanter
Ambon (Kanzel) aus Verde antico; in der Kuppel ein bemerkenswertes großes Mosaik, Christ Himmelfahrt
darstellend; die Figur des Erlösers haben die Türken mit Kalk übertüncht Im Jahr 1890 wurden die Anbauten und das
Innere der Kirche vom Feuer zerstört. Der Eintritt ist zur Zeit nicht gestattet, da die Kuppel einzustürzen droht
StGeorgios-Kirche oder die sogen. Rotunde (jetzt gleichfalls Moschee, zu Ehren eines Derwisches Ortadji-Efendi
dessen Namen tragend), eine der ältesten Kirchen der Stadt, angeblich unter Konstantin gebaut, ein interessanter
Rundbau, dessen halbkugelförmige Wölbung (25 m Durchmesser) mit schönen Mosaiken geschmückt ist, die bei der
der Restaurierung der Moschee 1889 von unberufener Hand ergänzt und renoviert wurden.
Im Mittelpunkt befand sich die jetzt übertünchte Figur des Heilands; ringsherum laufen in 8 Felder geteilt die
Mosaiken, in denen eine Anzahl Märtyrer dargestellt waren, welche zum Teil mit den ihnen beigeschriebenen Namen
gut erhalten sind. Im Hof liegt die eine Hälfte eines durch seine Basreliefs bemerkenswerten altchristlichen
Skulpturwerkes, eines Ambo (Kanzel) aus weißem Marmor, aus dem 5.oder 6. Jahrh. stammend. Die andre Hälfte des
Monuments befindet sich im Hof der Kirche des heil.Panteleïmon. Die Reliefs, mit denen dieser Ambo (den die
Griechen die 'Kanzel des heiLPaulus' nennen) geschmückt ist stellen in acht Arkadennischen in Muschelform die
Anbetung der Weisen aus dem Morgenland dar: man unterscheidet die Figuren der Magier in ihrer orientalischen
Tracht (Tunika und lange Mäntel, Beinkleider und phrygische Mütze), einen Hirten, einen Engel und die heilige
Ταξιδιωτικός οδηγός, όπως περίπου οι σημερινοί. Προηγούνται της περιγραφής πρακτικές λεπτομέρειες και
πληροφορίες για δρομολόγια, ξενοδοχεία, εστιατόρια, μπυραρίες, καφενεία, ζαχαροπλαστεία, θέατρα, κήπους,
προξενεία, τράπεζες, ταχυδρομεία, αγορά καθώς και ιστορικά στοιχεία για τη Θ.
Μερικές από τις πληροφορίες του -κυρίως για κατασκευές της εποχής- παρουσιάζουν ενδιαφέρον.
66
ïïep/ηι/ητές
συγγραφέας Meyer χρόνος ταξ. 1898

19oc αι.
τίτλος Meyers Reisebücher
Türkei, Rumänien, Serbien, Bulgarien
μνημεία
Kl Αγ. Α ι κ α τ ε ρ ί ν η ΚΙ Αγ.Μηνάς ΚΙ Μονή Β λ α τ ά δ ω ν ΚΙ Ροτόντα ΚΙ Other...
Kl Αγ. Α π ό σ τ ο λ ο ι D Αγ.Παντελεήμων Π Ναός Π α ν α γ ί α ς Π Συναγωγές
El Αγ.Δημήτριος ΚΙ Αγ.Σοφία ΚΙ Π α ν α γ ί α Χαλκέων ΚΙ Τεκές Μεβλεβήδων
13 Αγ.Θεοδώρα ΚΙ Αχειροποίητος ΚΙ Προφήτης Η λ ί α ς Π Τουρκικά
περιγραφή
Jungfrau, auf einem Stuhl sitzend und das Jesuskind auf dem Schoß haltend (letztere Figur befindet sich auf dem
Stück in der Kirche StPanteleünon).
Von hier zur Citadelle hinaufsteigend, passieren wir ein am Fuß derselben gelegenes Griechisches Kloster
('Tschausch Monastir ',) von dem man eine herrliche Aussicht genießt.
Im Viertel Tscharschi-Baschi liegt die Moshee Eski Dschuma, von den christlichen Kirchen von Salonik die erste,
die in eine Moschee verwandelt wurde. Die Fassade liegt eingeschachtelt zwischen den übrigen Häusern der Strasse,
den Eingang nimmt man durch das rechte Seitenschiff. Die Kirche soll auf der Stelle eines Tempels der
Thermäischen Venus erbaut sein und ist jetzt auch unter dem Namen Agia Paraskevi (St. Veneranda) bekannt. Das
Ganze ist durch spätere Einbauten stark verunstaltet.
St.Demetrios-Kirche, jetzt die Moschee Kassimije. Sie war die Hauptkirche der Stadt, erbaut im 5Jahrh. über dem
Grab des 306 hingerichtetem heiligen Demetrios, des Schutzpatrons der Stadt.
Nach der Eroberung durch die Türken verblieb sie zunächst den Griechen; aus dieser Zeit stammt das im
Renaissancestil reich ornamentierte Grab des Lukas Spandonis (gest. 1.481) am linken Seitenschiffe. 1493 wurde die
Kirche von Sultan Bajesid in eine Moschee verwandelt Man tritt durch eine Seitenpforte im S. in die stattliche,
fünfschiffige Basilika, aus Backsteinen gebaut, aber im Innern mit Marmorplatten bekleidet; im Mittelschiff prächtige
Säulen von Verde antico mit bemerkenswerten korinthischen Kapitalen.
In einem Anbau des linken Seitenschiffes wird das Grab des Heiligen Demetrìos gezeigt, welches sich an der Stelle
befinden soll, wo er im Gefängnis den Märtyrertod erlitt j
Unter den in Moscheen (Eintr.gegen 2¥ι-5 Piaster) verwandelten Kirche sind noch hervorzuheben:
Die Moschee Souk Su, früher angeblich Kirche der 12 Apostel, welche durch ihren Stil (Zentralanlage mit Kuppel,
zwei Seitennischen,Vorhallen auf 3 Seiten, die Ecken durch Kuppeltürmchen betont Backsteinornamentation im
Äußern) an die Kahrié und andre Moscheen in Konstantinopel erinnert. -Die Moschee Eski Serai der Oberstadt
angeblich früher Agios Elias, ist ein spätbyzanünischerBau (13Jahrh.). -Die sogen. Ishakié (StPanteleünon) nahe
dem Triumphbogen, jetzt zerstört; im Vorhofe ein zweites Bruchstück von dem Ambon, dessen einer Teil im Vorhofe
der Chortadii Dschami hegt
Kazandschilar DSchamill, ehemals Kirche der Mutter Gottes, 1028 erbaut -Jakub Pascha, ehemals Agia
Katharina, kürzlich restauriert
Die den Christen gebliebenen Kirchen von Salonik bieten wenig Sehenswertes.
Im Agios Minas ein alter Ambon aus guter Zeit: die Kirche ursprünglich im 9.Jahrh. gebaut, ist nach ihrer
Zerstörung in ganz modernem Stil wieder aufgebaut worden. -Agia Theodora, bis ins 17Jahrh. ein Frauenkloster,
bestand schon in spätbyzantinischer Zeit. -In der Ipapanti schöne moderne Holzschnitzereien.
Das Kloster der Mewlewi Derwische, in hübscher Lage, ist eines der reichsten in der Europäischen Türkei; die
bekannte Zeremonie ist die gleiche wie in Konstantinopel ein Besuch interessant"
Κάτοικοι: 150.000, ca. 75.000 Εβραίοι, 30.000 Τούρκοι, 3.000 Φράγκοι, οι υπόλοιποι Έλληνες & Βούλγαροι.
30 Συναγωγές,, 30 Τζαμιά, 12 Εκκλησίες
67
Περιηγητές Icont
συγγραφέας Saint-Germain, de, Η. χρόνος ταξ.

1898
19ος αι.
τίτλος L'Orient à vol d'oiseau

Carnet d'un pèlerin
Hellénisme.- Aramaisme et Sémitisme

εκδότης Orphelins-Apprentis d'Auteuil έκδοση 1. γλώσσα πρωτότ. γαλλικά
χάρτες
εικόνες σ. 103: Tour blanche ou Tour du sang κείμενο
δρομολόγιο Κρήτη, Αθήνα, Θεσσαλονίκη, Αγ.Όρος, Κωνσταντινούπολη, Σμύρνη, απασχόληση

Ιερουσαλήμ, Αλεξάνδρεια
ενδιαφέροντα ιστορία, μνημεία, θρησκεία, ζωή, κάτοικοι

σκοπός
μνημεία
• Αγ. Α ι κ α τ ε ρ ί ν η Π Αγ.Μηνάς Π Μονή Β λ α τ ά δ ω ν Ε3 Ροτόντα
ΚΙ Αγ. Α π ό σ τ ο λ ο ι Π Αγ.Παντελεήμων Π Ν α ό ς Π α ν α γ ί α ς ' ΕΙ Συναγωγές KlOther...
ΙΕΙ Αγ.Δημήτριος ΚΙ Αγ.Σοφία Π Π α ν α γ ί α Χαλκέων Π Τεκές Μεβλεβήδων
D Αγ.Θεοδώρα ΠΑχειροποίητος Π Προφήτης Η λ ί α ς Π Τουρκικά
περιγραφή
'La ville, vue de loin, fait un effet suprenant Disposée par étages, elle présente une vaste enceinte autrefois entièremem
entourée de murailles et de tours crénelées
Minarets, légères coupoles, élégantes constructions modernes du port et de la ville, voilà ce qui d'abord enchante les
yeux. Certains édifices, comme la Banque ottomane, la Mission catholique, avec sa gracieuse coupole surmontée
de la croix, et sa tour, où l'on peut voir l'heure de très loin, resplendissent au-dessus des autres.
Ma première visit est pour la Mission catholique. M.le curé Heudre, de la Société des Lazaristes, est en train
d'achever son église, qui sera, dit-on, la plus belle de la Turquie.
Assise au fond du golfe du Vardar, un des plus sûrs du Levant, elle se trouve être, par sa situation maritime, le
principal entrepôt commercial de ce pays. Son importance s'accroît journellement par son réseau de chemins de
fer, qui se raccorde d'une part avec Belgrade et Vienne et de l'autre avec Sofia et Constantinople.
... le boulevard Hamidié, d'érection récente, et où des constructions neuves et régulières forment la demeure des
consuls des différentes puissances, et les résidences de riches négociants. Des tramways sillonnent ces différentes
voies, ainsi que la grande rue intérieure, ancienne Via Egnatia, dont nous parlerons plus loin. Le long des quais se
trouvent des agences, et surtout des cafés, où une population pittoresquement bariolée, mais habituellement à l'air actif
et affairé, se presse, donnant une grande animation à ces quartiers.
Ses mosquées, dont les principales sont d'anciennes églises transformées, forment un groupe de construction
byzantines, d'une richesse qui égale et surpasse même sous certains rapports les édifices de Consatntinople. On
reconnaît environ douze anciennes basiliques, appartenant au culte musulman, et transformées par Γ adjonction de
minarets et de portiques sarrasins.
.. .celle de S aint-Démétrius, actuellement Kassowmhie-Djami Cette basilique a été rebâtie par Basile le
Macédonien, au IXe siècle, sur le tombeau du saint de ce nom, martyrisé en 304. 'De ce tombeau, dit l'historien
Nicétas, jaillisait une source d'huile sainte. ' Au jour même de l'entrée d'Amurat dans la ville, cette source tarit. Les
Αρκετά αναλυτική περιγραφή των μνημείων, αναφορά και σε σύγχρονα κτήρια. Έχει γνώση των βυζαντινών
πηγών. Δείχνει ενδιαφέρον για τους ανθρώπους, αλλά αγνοεί συστηματικά τους Έλληνες, φανατικός Γάλλος και
καθολικός.
67
συγγραφέας Saint-Germain, de, Η. χρόνος ταξ. 1898

19oc αι.
τίτλος L'Orient à vol d'oiseau
Carnet d'un pèlerin, Hellénisme.- Aramaïsme et Sémitisme
μνημεία
D Αγ.Αικατερίνη Π Αγ.Μηνάς Π Μονή Βλατάδων ΚΙ Ροτόντα ΚΙ Other...
Kl Αγ. Απόστολοι Π Αγ.Παντελεήμων D N a o ç Παναγίας ΚΙ Συναγωγές
El Αγ.Δημήτριος 13 Αγ.Σοφία Π Παναγία Χαλκέων D Τεκές Μεβλεβήδων
Π Αγ.Θεοδώρα D Αχειροποίητος Π Προφήτης Ηλίας Π Τουρκικά
περιγραφή
imans ont respecté le tombeau et le montrent aux étrangers, dans un des angles de la mosquée... .L'église est précédée
d'une petite cour carrée, ombragée defiguiers.Le Narthex, ou vestibule, a deux entrées. La basilique elle-même est
divisée en trois nefs par deux ranges de colonnes, qui soutiennent les galeries latérales. La principale nef est formée pai
seize colonnes de vert antique, et le sanctuaire par quatre colonnes de granit rouge d'Egypte. Les dalles sont se marbre
blanc, les unes marquetées de porphyre; la charpente apparente est en bois de chêne, sans peinture et sans ornement
Nous découvrons, vers les hateurs du temple, quelques mosaïques que le temps a respectées, mais qui sont loin
d'avoir l'éclat de celles de la Rotonde.
Le coustode, Turc.. .nous introduit, mon companion et moi, dans la sacristie, où il nous montre le tombeau présumé de
saint Démétrius. D'après les relations des historiens et hagiographes, c'est au centre de l'église que devait se trouver
autrefois ce tombeau.
Non loin de là se trouve Ortadji-Effendi, ancienne église de 'Saint-Georges', dont on fait remonter la construction
au règne de Constantin, et qui renferme le groupe de mosaïques antiques le plus considérable que cette haute antiquité
nous ait léguées. Cette mosquée est connue dans la ville sous le nom de la'Rotonde, à cause de sa forme circulaire. Les
mosaïques couvrent la coupole de personnages, plus grands que nature, représentant des saints, avec leurs noms écrits
en grec et la date du mois où on les vénère. Elles sont dans un remarquable état de conservation-
Un des vestiges du passage de saint Paul dans cette ville est un bloc de vert antique, gisant non loin de là, informe et er
partie enterré. Ce serait sur ce piédestal qu'aurait prêcé l'Apôtre. Mais cette tradition, comme plusieurs autres
semblables, n' arienque de très incertain. .'
S. avait aussi sa S ainte-S ophie, basilique élevée par Justinien, et réduction de celle de Constantinople.
Malheureusement le grand incendie de 1890 l'a considérablement endommagée. Sa coupole était un des restes les plus
précieux de l'art du mosaïste. Quinze figures de trois mètres d'élévation en occupaient le pourtour, représentant la
Vierge entre deux anges et les douze Apôtres. Au centre était le Christ planant dans un nimbe glorieux. Ces figures se
détachaient sur un fond d'or et étaient d'un très grand effet. Depuis l'époque du désastre, l'accès de la basilique est
interdit; c'est par les ouvertures extérieures que je parviens à en saisir quelques détails.
Très remarquable aussi est la basilique des Douze-Apôtres, située vers le haut de la ville. Ces monuments religieux
à eux seuls vaudraient le voyage de S.; et cette ville ne mérite assurément pas l'espèce d'oubli et d'abandon où on la
laisse.
Ajoutons que si les Israélites ont à S. une trentaine de synagogues, les musulmans y ont un nombre à peu près égal de
mosquées. Les chrétiens duritegrec et bulgare y possèdent une huitaine d'églises, dont une cathédrale, qui a un certain
cachet. Français et catholique, je ne pouvais me dispenser de faire une visite aux Frères de la Doctrine chrétienne, qui
dirigent à S. une école des plus florissantes, comptant près de trois cents élèves. C'est une sorte d'institut polyglotten
68
Τίεριηγητές Icont
συγγραφέας Abbot, G.F. χρόνος ταξ.

1900
τίτλος The Tale of a Tour in Macedonia

εκδότης Ι Arnold, Ε έκδοση 1 γλώσσα πρωτότ. αγγλικά
χάρτες
εικόνες σ. 30: -The Mosque of StSophia (After the great fire κείμενο
of 1981)
δρομολόγιο Θεσσαλονίκη, Αν.Μακεδονία, Βουλγαρία απασχόληση

'Tour under the auspices of the University of Cambridge with a view to εθνογράφος
studying the folklore ofthat country"
άνθρωποι, συνήθειες, χαρακτήρας, γλώσσα, καθημερινή ζωή
μελέτη
μνημεία
D Αγ. Α ι κ α τ ε ρ ί ν η Π Αγ.Μηνάς ΚΙ Μονή Β λ α τ ά δ ω ν ΕΙ Ροτόντα
Π Αγ. Α π ό σ τ ο λ ο ι Π Αγ.Παντελεήμων D Ναός Π α ν α γ ί α ς ! Π Συναγωγές Π Other...
ΚΙ Αγ.Δημήτριος Π Αγ.Σοφία Π Π α ν α γ ί α Χαλκέων D Τεκές Μεβλεβήδων
περιγραφή
"There are few cities in the Ottoman Empire more interesting than S.-interesting alike to the student and to the
strategist, to the busy trader and to the idle tourist Its excellent harbour has always rendered it a commercial centre of
great importance and activity in the Levant, while its geographical position has often led to discussions as to whether it
could not be made into a convenient calling-place between England and India.
A huge circular building, now a Mohammedan mosque, dates from pre-Christian times. Originally erected for the cult
of pagan deities, it was subsequently used as a church, dedicated to StGeorge, and, after the Ottoman conquest, was
converted into a place of worship of Allah. Until a short time ago a richly-carved stone in the enclosure of the temple
was pointed out to the traveller as 'StPaul's Pulpit', and popular tradition maintained that it was from the steps of this
stone that the Apostle of the Gentiles had preached the gospel to the T. The 'pulpit' has since gone to grace the rooms
of a Western museum.
Of the Byzantine churches of S., which have been appropriated by the Turks, there are elaborate descriptions in the
works of numerous savants, English and foreign, who have at different times visited the town. The present writer's
object will be to confine himself to things not usually mentioned by savants. The mosque of St.Demetrius, the old
patron saint of S., is chiefly interesting to the unlearned as presenting a curious instance of compromise between the
Cross and the Crescent
A dark corridor leads from the body of the temple into a damp, earth-smelling dungeon, wherein the saint lies buried.
A small oil-lamp hanging from the vault throws a dismal, flickering light upon a tombstone, which is thickly coated
with the drippings of numberless tapers stuck upon it by devout hands in the course of many centuries. The same lamp
illuminates a small picture of the saint which reposes against an empty wine-bottle. The Imam who conducts the
stranger into this mournful sanctuary explains mat the lamp is always burning, and that if by any chance it is allowed
to go out, its extinction is followed by dire consequence to him.
On the saint's day (Oct.26 o.s.) many pilgrims repair to the tomb, light a candle, and pray beside it and departing leave
Πολύ ζωντανή και χιουμοριστική περιγραφή, όχι των μνημείων -όπως εξάλλου δηλώνει κι ο ίδιος-, αλλά της
πόλης γενικά, των κατοίκων, της ζωής τους, των συνηθειών και των ιδιαιτεροτήτων.
68
Τΐεριηνήτές
συγγραφέας Abbot, G.F. χρόνος ταξ. 1900

19oc αι.
τίτλος The Tale of a Tour in Macedonia
μνημεία
Π Αγ. Α ι κ α τ ε ρ ί ν η Π Αγ.Μηνάς ΙΕΙ Μονή Β λ α τ ά δ ω ν ΙΗΙΡοτόντα ΙΕΙ Other...
Π Αγ. Απόστολοι Π Αγ.Παντελεήμων Π Ναός Π α ν α γ ί α ς Π Συναγωγές
IS Αγ.Δημήτριος Π Αγ.Σοφία G Π α ν α γ ί α Χαλκέων Π Τεκές Μεβλεβήδων
περιγραφήι
behind them donations in oil or money. The grateful Imam allows them to carry away from the shrine a handful of
earth, which is supposed to be endowed with miraculous virtues for the cure of diseases.
A splendid view of the town and harbour can be gained from the summit of the hill on which stands the citadel, now
tenanted by a colony of gipsies. A Greek church commonly called Tchaoush Monastir, or the 'Captain's Convent',
occupies a prominent position on the hill.
There are several thoroughfares leading from the quay into the heart of thetown.But the most interesting of all is the
one which runs through the bazaar, crosses the main street at right angles -or as near an approach to right angles as is
consistent with Oriental love for the picturesque- and continues with a slight elevation up tho the Konak. The first part
of this street is roofed in, an arrangement no doubt highly agréable to the Hebrew tradesmen whose shops and booths
flank the sides.
If the Jews are taken as the arbiters of the commerce of S., the Greeks may fairly claim to stand as the chief
representatives of its intellectual culture. They maintain several excellentestablishments for the education of the young,
the yearly attendance amounting to 2000 pupils of both sexes, apart from a number of boys and girls who frequent
French and Italian schools for the acquisition of foreign languages.
The Bulgarians run some schools in opposition to those of the Greeks; but although, in addition to instruction, they
offer the potent allurements of free board and lodging, they cannot boast of any marked success.
On the whole, S. may be said still to be what it has been for more than twenty centuries -a centre of Hellenic influence
and civilisation. •·
Each of the races enumerated above occupies a mahallah, or quarter, by itself, and although they all live within the
walls of the same town, they seem to know as much about one another as if they dwelt on different planets.
The Jews are mostly bankers, money-changers, peedlers, costermongers, tinkers, porters, and pickpockets. The Greek
are merchants, artisans, cabmen, café-keepers, scholars, and burglars. But as for the genuine Turks, if one excepts the
great landowners.. .the garrison officers, the policemen, and the government functionaries...
The Turk shares with the gods and the English the privilege of having only one tongue.
The flimsy material of which the houses are built and the small space into which they are crowded, added to the
narrowness of the streets, would be sufficient to account for the frequency of conflagrations, were it not for one little
thing: the house or the shop in which thefireoriginates in ninety-nine cases out of a hundred happens to be insured,
and to belong either to a Jew or to a Christian.
In fact these 'accidents' may be said to throw a llurid ight upon Hebrew and local Christian morality; and so seem to
think the London insurance companies, which since the greatfireof 1891 have abolished their S.agencies. The fire
destroyed one-fourth of the town, including the whole Jewish quarter and the old Greek cathedral, and reduced to
ruins the mosque of St Sophia, one of the finest specimens of Byzantine architecture. But rumour, who does not
always lie, whispers mat on that occasion Vulcan came in obedience to an official summons to assist in clearing the
ground for the execution of certain plans contemplated by an ambitious and impecunious municipal council."

Η Θεσσαλονίκη Στις Περιγραφές Των Περιηγητών. Λατρευτικά Μνημεία 12ος-19ος Αιώνας.

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Η Θεσσαλονίκη Στις Περιγραφές Των Περιηγητών. Λατρευτικά Μνημεία 12ος-19ος Αιώνας.

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

&.

SA^oniQue Avec Ι,Λ

ΣΤΟ ΤΜΗΜΑ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ ΚΑΙ ΜΕΣΩΝ ΜΑΖΙΚΗΣ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ

Η ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ ΣΤΙΣ ΠΕΡΙΓΡΑΦΕΣ

Στον καθηγητή κ. Γ.Λάββα οφείλω θερμότατες ευχαριστίες για την

Το προσωπικό των Βιβλιοθηκών, στις οποίες εργάστηκα, ευχαριστώ για

Την φίλη και συνέδελφο κ. Ε.Τιμπλαλέξη ευχαριστώ πολύ για την

Καθολικός Ναός 121

Μητρόπολη Αγ.Δημητρίου 122

ΠΙ. Τουρκικά τεμένη

Κατάλογος λημμάτων περιηγητών, αριθμοί δελτίων 1-68

Ασημακοπούλου-Ατζακά, Π., Η τεχνική opus sectile στην εντοίχια

Ασημακοπούλου-Ατζακά, Π., Τα προβλήματα του χώρου νότια από

Βακαλόπουλος, Α.Ε., Η χρονολόγησις του κωδωνοστασίου

Βακαλόπουλος, Α.Ε., Η μαρτυρία του περιηγητού Robert de

Βακαλόπουλος, Α.Ε., Υπήρξε επί Τουρκοκρατίας

Βακαλόπουλος, Α.Ε., Ένας Γάλλος Έλγιν στη

Βακαλόπουλος, Α.Ε., Η Θεσσαλονίκη στα 1838,

Βακαλόπουλος, Κ.Α., Η Μακεδονία στα 1715, Μακεδόνικα

Βακαλόπουλος, Κ.Α., Περιγραφή της Θεσσαλονίκης από

Βακάρος, Δ., Ο Μυροβλύτης Άγιος Δημήτριος,

Βακάρος, Δ., Το μύρον του Αγιου Δημητρίου του

Βασδραβέλλης, Ι.Κ., Ο βομβαρδισμός της εν Θεσσαλονίκη

Βασδραβέλλης, Ι., Ιστορικά Αρχεία Μακεδονίας. Γ'.

Βαχτσεβάνου, Φ., Το Hamza Bey τζαμί από το αρχικό

Βέης, Ν., Αι πασχάλιοι επιγραφαί του Αγίου

Βελένης, Γ., Το πολύκογχο ιερό Βήμα των

Βελένης, Γ., Τέσσερα πρωτότυπα κιονόκρανα στη

Βενιαμίν εκ Τουδέλης, Το βιβλίο των ταξιδιών στην Ευρώπη,

Βοκοτοπουλος, Π.Λ., Οι μεσαιωνικοί ναοί της

Γκίνης, Δ., Λόγος ανέκδοτος Κωνσταντίνου

Γκιολές, Ν., Ένα εικονογραφικό παράλληλο των

Γούναρης, Γ., Αι εορταστικαί επιγραφαί των

Γούναρης, Γ., Η ανάγλυφη εικόνα δεομένης του

Δημητριάδης, Β., Τοπογραφία της Θεσσαλονίκης κατά

Εβλιά Τσελεμπή Ταξίδι στην Ελλάδα, έρευνα-

Ελευθεριάδου, Κ., Σωστικές ανασκαφές Θεσσαλονίκης,

Ευαγγελίδης, Δ., Εικονομαχικά μνημεία εν

Ευαγγελίδης, Δ.Ε.,, Η Παναγία Χαλκέων, Θεσσαλονίκη

Ευγενίδου, Δ., Ο ναός της Παναγίας Χαλκέων, Η

Ζάρρα, Ι., Η θρησκευτική ζωγραφική στη

Θεοτοκά, Ν., Περί των κιβωρίων των ναών του

Θεοχάρη, Μ., Ψηφιδωτή εικών του Αγίου

Θεοχαρίδης, Γ.Ι., Η "Rotonda" του Αγίου Γεωργίου εις

Θεοχαρίδης, Γ.Ι., Η Νέα Μονή Θεσσαλονίκης,

Θεοχαρίδης, Γ.Ι., Ο ναός των Ασωμάτων και η Rotonda

Θεοχαρίδης, Γ.Ι., Ο Ζωγράφος της ιστορικής

Θεοχαρίδης. Γ.Ι., Δύο νέα έγγραφα αφορώντα εις την

Θεοχαρίδης, Γ.Ι., Οι ιδρυταί της εν Θεσσαλονίκη

Θεοχαρίδης, Γ.Ι., Οι ιδρυταί της εν Θεσσαλονίκη

Θεοχαρίδης, Γ.Ι., Ο Ματθαίος Βλάσταρις και η μονή

Θεοχαρίδης, Γ.Ι., Η αγία εκκλησία η εν τω Σταδίω;

Θεοχαρίδης, F.I., Σίρμιον ή Θεσσαλονίκη;

Θεοχαρίδης, Γ.Ι., Βιβλιοκρισίαι, Μακεδόνικα 23

Θεοχαρίδης, Γ.Ι., Βιβλιοκρισίαι, Μακεδόνικα 27

Θεοχαρίδου, Κ., Προβλήματα αποκατάστασης της

Θεοχαρίδου, Κ., Αχειροποίητος: Προβλήματα

Θεοχαρίδου, Κ., Η Ροτόντα της Θεσσαλονίκης. Νέα

Θεοχαρίδου, Κ., Η αρχιτεκτονική του Ναού της Αγίας

Θεοχαρίδου, Κ. & Αναστηλώσεις Βυζαντινών και &

Ιωαννίδου, Ν., Ιστορική τοποθέτηση και αρχές

Ιωαννίδου, Ν.& Τραγανού- Ναός Αγίου Παντελεήμονα, Στοιχεία

Καλπακίδης, Π., Περί των Ιερών Λειψάνων του Αγίου

Καμπούρη, Μ., Δύο κιονόκρανα της Αγίας Σοφίας