Εισαγωγή

Οι ταξικές διακρίσεις που υπήρξαν τόσο έντονες στην κοινωνία της

Φεουδαρχίας ατονούν κάπως από τα μέσα του 15 ου αιώνα. Η ανάδυση της
αστικής τάξης, η μεγάλη εσωτερική διαφοροποίηση του στρώματος των
χωρικών αλλά και η αριστοκρατία του πλούτου και της τηβέννου ρευστοποιούν
τις κοινωνίες του Ύστερου Μεσαίωνα και της Πρώιμης Νεότερης Ευρώπης. 1 Οι
αριστοκράτες στην προσπάθειά τους να θεμελιώσουν την ανωτερότητά τους
ωθούνται σε επίδειξη πλούτου και μεγαλοπρέπειας. Δημιουργούνται κανονισμοί
σχετικά με το τι μπορεί να φάει ή να φορέσει καθένας ανάλογα με την
κοινωνική του θέση. Το τραπέζι γίνεται ένα από τα σημάδια της κοινωνικής
ταυτότητας και αντανακλά εμμέσως την εξέλιξη των Ευρωπαϊκών κοινωνιών.
Παρακολουθώντας τις διατροφικές συνήθειες των Ευρωπαίων από το 1500 έως
το 1800 θα προσπαθήσουμε να σκιαγραφήσουμε την οικονομική και κοινωνική
κατάσταση της προβιομηχανικής Ευρώπης.

Διατροφικές δια-κρίσεις

Η διατροφή θεωρείται αρκετά σημαντική για τη σωματική υγεία ήδη από την
αρχαιότητα. Είναι γενικώς αποδεκτό πως η σωματική ισορροπία επιτυγχάνεται
μέσα από την εναρμόνιση των βασικών υγρών/χυμών (αίμα, κίτρινη χολή,
μαύρη χολή και φλέγμα) και πως οι τροφές επηρεάζουν τους χυμούς και κατά
συνέπεια την υγεία.2 Κάθε άτομο έχει το δικό του συνδυασμό χυμών και πρέπει
να διατρέφεται σύμφωνα με την δική του ποιότητα, η οποία εξαρτάται από το
φύλο, την ηλικία, τη δραστηριότητα και το κλίμα. Ταυτίζεται δε με τους
‘εκλεπτυσμένους’ ισχυρούς της εποχής που διακρίνονται για τη διπλωματική
τους ικανότητα σε αντίθεση με την ποσότητα που αφορά στη σωματική δύναμη
3
και τους χειρώνακτες χωρικούς. Μη εύπεπτα γαλακτοκομικά και χορταρικά
που δεν ανταποκρίνονται στη ‘λεπτότητα’ των αριστοκρατών αποτελούν κατά
συνέπεια τροφή των ‘χοντροκομμένων’ χωρικών, ενώ φρούτα και γλυκά
στολίζουν συχνά τα τραπέζια των πλουσίων. Η ανάγκη διάκρισης αυξάνει τη

1 Γαγανάκης Κ., (1999), Κοινωνική και οικονομική ιστορία της Ευρώπης, ΕΑΠ, Πάτρα, σ.
110, 111.

2 Freedman P., (2010), Μπαχαρικά και Μεσαιωνική Φαντασία. Πέρα από την Ανατολή,
Κονιδάρη, Αθήνα , σ.73.

3 Montanari M., (1997), Πείνα και αφθονία στην Ευρώπη, μτφρ. Άννας Παπασταύρου,
Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, σ. 153, 167.
χρήση των μπαχαρικών, σύμβολα υλικής ευμάρειας και κοινωνικής υπεροχής.
Είναι σπάνια, σημαντικά για τη διατήρηση της υγείας όσο και για τη θεραπεία
ασθενειών, έχουν θρησκευτικές προεκτάσεις και μυστηριώδη αλλά ελκυστική
καταγωγή.4 Δημιουργούνται εξεζητημένα πιάτα, η ποικιλία των οποίων
υπογραμμίζει περισσότερο τη μονοτονία των φαγητών των υπολοίπων, όσο κι
αν τα τελευταία συχνά υπερτερούν σε θερμιδική ποσότητα. Η μεγάλη μάζα των
χειρωνάκτων χρειάζεται πολλές θερμίδες σε χαμηλή τιμή. 5 Κύρια τροφή τους
αποτελεί συνεπώς το ψωμί, το οποίο όμως σπάνια είναι από σιτάρι. Συνήθως το
σιτάρι προορίζεται για την αγορά. Οι χωρικοί τρέφονται με δευτερεύοντα
δημητριακά όπως σίκαλη, κριθάρι, βρώμη και καλαμπόκι ή ακόμη και χυλό.
Αν και τα δημητριακά αποτελούν την κατεξοχήν τροφή της Ευρώπης, δεν
λείπει και το κρέας. Μετά τη δημογραφική πτώση των μέσων του 1300 και την
συνεπακόλουθη οπισθοδρόμηση της καλλιέργειας των σιτηρών, οι εκτάσεις
εκτροφής ζώων αυξάνονται και η Ευρώπη γνωρίζει μια περίοδο κρεοφαγίας. 6
Κάθε είδος φρέσκου κρέατος, κυνήγι και πουλερικά για τους πλούσιους,
παστά, λουκάνικα και γενικότερα προϊόντα που μπορούν να διατηρηθούν για
μεγάλο διάστημα αλλά και πρόβατα που υπάρχουν άφθονα μετά την εξάπλωση
των λιβαδιών για τις κατώτερες οικονομικά τάξεις.7
Η διατροφή βεβαίως ποικίλει και αναλόγως το φύλο, το γεωγραφικό σημείο
(αν π.χ. είναι κανείς αστός ή κάτοικος της υπαίθρου) ή την πρόσβαση σε
αγορές. Οι γυναίκες χρειάζονται λιγότερες θερμίδες λόγω μικρότερης μυϊκής
δύναμης, οι χωρικοί καταναλώνουν λιγότερο κρέας και συνήθως χοιρινό ενώ τα
βοοειδή προορίζονται για την πόλη, όπου η ζήτηση καλύπτει τα έξοδα της
σφαγής. Κι ενώ η κρύα Βόρεια Ευρώπη τρέφεται κυρίως με κρέας, η Νότια
Ευρώπη με το εύκρατο κλίμα καταναλώνει περισσότερους υδατάνθρακες. 8
Θρησκευτικοί παράγοντες τέλος επιβάλλουν το ψάρι ως βασική τροφή.
Σύμφωνα με ιατρικά συγγράμματα της εποχής η κατανάλωση του κρέατος
ενισχύει τη σεξουαλικότητα. Η Εκκλησία σε μια προσπάθεια να την περιορίσει
9
επιβάλλει νηστείες που απαγορεύουν το κρέας αλλά επιτρέπουν το ψάρι.
Προϊόντα της Ανατολής θα φτάσουν στην Ευρώπη μέσω του εμπορίου, στο
οποίο μέχρι τον 15ο αιώνα κυριαρχεί η Βενετία. Η εδραίωση όμως των

4 Freedman P., ό.π., σ. 16, 44, 61.

5 Braudel F., (1995-1998), Υλικός Πολιτισμός, Οικονομία και Καπιταλισμός (15ος-18ος
αιώνας), μτφρ., τ. A΄, MIET, Αθήνα, σ. 133.

6 Montanari Μ., ό.π., σ. 136,137,140,141. Braudel F. (1995-1998), ό.π., σ. 103.

7 Freedman P., ό.π., σ. 63. Montanari Μ., ό.π., σ. 142.
8 Braudel F. (1995-1998), ό.π., σ. 130.
9 Montanari M., ό.π., σ. 145-146.

1
Οθωμανών στη Δ. Ασία καθιστά επικίνδυνη τη μεταφορά ενώ ταυτόχρονα οι
μεσάζοντες Μουσουλμάνοι ανεβάζουν το κόστος. Ο περίπλους της Αφρικής από
τους Πορτογάλους αλλά και η ανακάλυψη του Νέου Κόσμου προσφέρουν νέους
δρόμους και νέα προϊόντα. Φασόλια και καλαμπόκια τρέφουν τους χωρικούς και
η εξαγωγή του σιταριού αυξάνεται. 10 Οι μοναρχίες της εποχής ανταγωνίζονται
για το ποιος θα βγει ο πλέον κερδισμένος στους δρόμους του εμπορίου. Οι
ακτές της Νέας Γης όπου κολυμπά ο βακαλάος γίνονται το μήλον της έριδος
των ευρωπαϊκών στόλων. Νικητές δε θα είναι άλλοι από τους Άγγλους και
Γάλλους.11 Όμως δεν γίνονται όλα τα νέα προϊόντα εύκολα αποδεκτά ενώ τα
περισσότερα παραμένουν προνόμιο των πλουσίων λόγω αυξημένου κόστους. 12

Συν Αθηνά και χείρα κίνει

Διατροφικές κρίσεις έρχονται και παρέρχονται συχνά. Το κλίμα δεν

επιτρέπει συχνά καλές σοδειές και η τεχνολογία δεν έχει προχωρήσει τόσο ώστε
να επιτρέπει προστασία της παραγωγής ή και αύξησή της. Τα καλλιεργήσιμα
εδάφη σταδιακά εξαντλούνται και οι μέθοδοι καλλιέργειας δεν παρουσιάζουν
εξέλιξη.13 Η καλλιέργεια π.χ. των δημητριακών απαιτεί πάντα ένα χρόνο
αγρανάπαυσης. Αρκετά αργότερα και σε συγκεκριμένες περιοχές θα κάνουν
χρήση αυτού του χρόνου για την εκτροφή ζώων που προσφέρει το διπλό
όφελος της παραγωγής κρέατος και της κοπριάς για το χωράφι. Την κατάσταση
τέλος δυσχεραίνουν ακόμα περισσότερο οι πόλεμοι˙ θρησκευτικοί, εμφύλιοι και
διακρατικοί, που καταστρέφουν παραγωγή και εδάφη αλλά και οι λοιμοί που
χτυπούν ανελέητα τους υποσιτισμένους και αποδυναμωμένους πληθυσμούς.14
Η άνοδος των τιμών που συνοδεύει τους καιρούς ελλείψεων βρίσκει τους
περισσότερους ανίκανους να ανταπεξέλθουν στο κόστος διατροφής. Τα
ημερομίσθια είναι σταθερά και συνήθως χαμηλά καθώς διανύουμε την εποχή
της ανάθεσης της παραγωγής και της μετάβασης στην έμμισθη εργασία, με
εργάτες κυρίως ανειδίκευτους και γυναίκες. Χωρίς πολλούς πόρους φτιάχνουν
μόνοι τους το ψωμί τους, τρώνε κάστανα, όσπρια και στην ανάγκη βελανίδια. 15
10 Braudel F. (1995-1998), ό.π., σ. 171.
11 Montanari M., ό.π., σ. 150.
12 Cipolla C., (1988), Η Ευρώπη πριν από τη βιομηχανική επανάσταση: κοινωνία και
οικονομία 1000-1700 μ.χ., μτφρ. Πέτρου Σταμούλη, Θεμέλιο, Αθήνα, σ. 87.

13 Braudel F. (1995-1998), ό.π., σ. 67.

14 Γαγανάκης Κ., ό.π., σ. 149-150.
15 Braudel F. (1995-1998), ό.π., σ. 110. Διαλέτη Α., (2008), «Η μετάβαση από το
Μεσαίωνα στη νεότερη εποχή στην Ευρώπη», στο: Κοινωνική και Οικονομική Ιστορία
της Ευρώπης: Θέματα Οικονομικής και Κοινωνικής Ιστορίας της Ευρώπης, ΕΑΠ, Πάτρα,

2
 Την εποχή που μελετάμε παρατηρείται επίσης μια γενικότερη ανισορροπία
ανάμεσα στο δημογραφικό δυναμικό και την αγροτική παραγωγή. Η μείωση του
πληθυσμού κατά τη διάρκεια της κρίσης του 14ου αιώνα θα έπρεπε σύμφωνα με
τη Μαλθουσιανή θεωρία να δημιουργήσει αφθονία για όσους επιβιώνουν. 16
Όμως αυτό δεν συμβαίνει. Ίσως γιατί λείπουν τα εργατικά χέρια που είναι
απαραίτητα για την παραγωγή τροφής ή γιατί λόγω περιορισμού της ζήτησης
και μείωσης των εσόδων από φόρους προκαλείται οικονομική ύφεση. Τον
‘ομορφο’ 16ο αιώνα από την άλλη, η δημογραφική αύξηση και οι εκχερσώσεις
θα συντελέσουν στην αύξηση της προσφοράς και της ζήτησης. Σε αυτό
συμβάλλει και το δυναμικό εμπόριο αλλά και η νέα οικονομική πολιτική του
Μερκαντιλισμού, που προώθησε τη διατήρηση των πολύτιμων μετάλλων στη
χώρα, τη μείωση των εισαγωγών της και την αύξηση των εξαγωγών μέσω της
δημιουργίας μιας ενιαίας κρατικής οικονομικής πολιτικής.17

Κατά την είσοδο στον 17ο αιώνα ωστόσο η πλειοψηφία θα πρέπει πάλι να
παλέψει για την επιβίωση. Μια ‘επανάσταση’ τιμών και νομισματικές κρίσεις θα
οδηγήσουν την Ευρώπη σε μια πληθωριστική κρίση που σύμφωνα με τον Bodin
είναι αποτέλεσμα της εισροής ασημιού από τον Νέο Κόσμο. Σύμφωνα με
άλλους ιστορικούς όμως η άνοδος των τιμών ήταν αισθητή πριν την είσοδο του
ασημιού. Υποστηρίζουν λοιπόν πως αυτή αποτελεί απόρροια της δημογραφικής
αύξησης και της συνεπακόλουθης αυξημένης καταναλωτικής ζήτησης, ενώ η
παραγωγή αδυνατεί να ανταποκριθεί. Οι κοινωνίες θα αποπειραθούν να
ισορροπήσουν την οικονομία μέσω της ρύθμισης της αναπαραγωγής με την
αύξηση της ηλικίας γάμου και τεκνοποιίας. Η ανελαστική οικονομία της
Ευρώπης ωστόσο θα πλήξει ανελέητα τα φτωχά στρώματα. Πάνω τους θα
ξεσπάσει επιπλέον η επιβάρυνση των κρατικών οικονομιών με τη μορφή της
φορολογίας. Η τροφή μεταβάλλεται σε μέσο πολιτικής πίεσης και η επιβίωση
των οικονομικά ασθενέστερων καθίσταται αμφιλεγόμενη. Η ανέχεια οδηγεί σε
λαϊκές εξεγέρσεις που μαστίζουν όλη την Ευρώπη.18
Η Β. Ευρώπη βέβαια πάντα θα προμηθεύεται τα δημητριακά που της
λείπουν από χώρες της κεντρικής και ανατολικής Ευρώπη, οι οποίες εργάζονται

σ. 55.

16 Montanari M., ό.π., σ. 133-134.

17 Bernstein S & Milza P., (1997), Ιστορία της Ευρώπης, τ. Α’, Από τη Ρωμαική
Αυτοκρατορία στα Ευρωπαικά Κράτη, 5ος-18ος αιώνας, Αλεξάνδρεια, Αθήνα, σ. 300- 301.
Ιστορία Οικονομικών Θεωριών:
https://eclass.uoa.gr/modules/document/file.php/ECON219/%CE%94%CE%B9%CE
%B1%CF%86%CE%AC%CE%BD%CE%B5%CE%B9%CE%B5%CF%82%20%CE
%B4%CE%B9%CE%B1%CE%BB%CE%AD%CE%BE%CE%B5%CF%89%CE
%BD/Theocarakis_HET_3_Mercantilism%20rev.pdf, (7/1/2018).

18 Braudel F. (1995-1998), ό.π., σ. 146. Γαγανάκης Κ., ό.π., σ. 146.

3
για το εξωτερικό εμπόριο. Οι αγρότες γίνονται θύματα εκμετάλλευσης της
κερδοσκοπίας των αριστοκρατών που κατέχουν τη γη. Αρκετές χώρες
αναγκάζονται να απαγορεύσουν με ειδικά διατάγματα την απομάκρυνση των
αγροτών δένοντας τους με τη γη σε μια μορφή αναβίωσης της δουλείας, ενώ η
μικρή απόδοση της καλλιέργειας σιτηρών και η αδυναμία επέκτασης των
καλλιεργήσιμων εκτάσεων θα οδηγήσει τις χώρες αυτές σε στασιμότητα.19
Η Μεσόγειος από την άλλη θα οδηγηθεί σε έλλειμμα παραγωγής λόγω
υπερβολικών εκχερσώσεων και υποχώρησης των αγροτικών τεχνικών. Η μη
παραγωγική επένδυση των κερδών της, ο προσανατολισμός του εμπορίου στον
Ατλαντικό και ο ανταγωνισμός των Βορείων που προσφέρουν χαμηλότερες
τιμές λόγω φθηνών εργατικών πλήττουν τη Μεσόγειο και μετατοπίζουν το
οικονομικό κέντρο της Ευρώπης στη Β. Ευρώπη.20
Ο φόβος της πείνας βρίσκεται παντού και οδηγεί τους ανθρώπους στον
αποθησαυρισμό. Η μη επανατοποθέτηση σε κυκλοφορία του συσσωρευμένου
πλούτου ‘επιβάλλει’ άθλιες συνθήκες διαβίωσης σε μεγάλο ποσοστό του
πληθυσμού. Η επιθυμία διαφυγής από την απόλυτη φτώχεια ωθεί τους άπορους
στις πόλεις. Εκεί υπάρχουν αποθέματα τροφής ώστε οι κάτοικοι δεν πλήττονται
όσο οι αγρότες.21 Σε καιρούς κακής σοδειάς ή λιμών όμως οι φτωχοί θα
επιβιώσουν μόνο χάρη σε ελεημοσύνες ή κλοπές. Η ενίσχυση των απόρων
κρίνεται αρχικά σημαντική. Ελεημοσύνη και δωρεές κάνουν ιδιώτες αλλά και η
δημόσια διοίκηση.22 Σε περιόδους οικονομικής κρίσης ωστόσο το ποσοστό
συχνά ανέρχεται ως και στο μισό του πληθυσμού. Οι πόλεις αρχίζουν να
απωθούν τους φτωχούς αρχικά τρέφοντάς τους πριν τους διώξουν, στη
συνέχεια εσωκλείοντάς τους σε πτωχοκομεία. Η στάση των κοινωνιών απέναντι
στη φτώχεια σκληραίνει. Η θεοποίηση της εργασίας τους κρίνει ένοχους
οκνηρίας. Οι μοναρχίες επιθυμούν να στρατεύσουν το εθνικό εργατικό
δυναμικό προς όφελος της εθνικής οικονομίας και τους υποβάλλουν τους σε
καταναγκαστική εργασία μετατρέποντάς τους σε κατάδικους.23
Ο κόσμος αδύναμος και υποσιτισμένος παραδίδεται συχνά σε επιδημίες. Η
πράσινη αρρώστια, ο πορφυρός πυρετός, η σύφιλη, η πανούκλα. Τα αίτια δεν
είναι αποσαφηνισμένα. Έχουν κατηγορηθεί τα ποντίκια που μαζεύονται στις

19 Γαγανάκης K., ό.π., σ. 132-133. Braudel F. (1995-1998), ό.π., σ. 126-127. Cipolla

C., ό.π., σ. 48.

20 Bernstein S. & Milza P., ό.π., σ. 353. Braudel F., (1997), H Μεσόγειος και ο
μεσογειακός κόσμος την εποχή του Φιλίππου Β΄, μετάφραση Κλαίρης Μιτσοτάκη, τ. 2,
ΜΙΕΤ, Αθήνα, σ. 346. Γαγανάκης Κ., ό.π., σ. 150.

21 Cipolla C., ό.π., σ. 29, 75. Braudel F. (1995-1998), ό.π., σ. 68.

22 Cipolla C., ό.π., σ. 33, 34, 36, 43.
23 Braudel F., (1995-1998), ό.π., σ. 69. Γαγανάκης Κ., ό.π., σ. 139.

4
σιταποθήκες, τα ξύλινα σπίτια ή η βρώμα των πόλεων. 24 Σε πολλές περιοχές το
εμπόριο απαγορεύεται για την αποφυγή της διάδοσης των επιδημιών. Οι
πλούσιοι αναχωρούν για τα εξοχικά τους, οι δημόσιες θέσεις εγκαταλείπονται
και στις πόλεις παραμένουν μόνο οι φτωχοί απομονωμένοι, αμπαρωμένοι στα
σπίτια τους λόγω της επιβεβλημένης απαγόρευσης της κυκλοφορίας και κάτω
από αυστηρή αστυνόμευση. Καίνε τα ρούχα των νεκρών τους, αρωματικά φυτά
για απολύμανση, προσπαθούν να προφυλαχθούν αποφεύγοντας συνομιλίες με
άλλους ανθρώπους και προσεύχονται ελπίζοντας σε καλύτερες μέρες. 25

Συμπέρασμα
Oι διακρίσεις που μελετήσαμε αποτελούν ένα απλουστευμένο περίγραμμα της
ασταθούς πραγματικότητας των ανθρώπων της προβιομηχανικής Ευρώπης.
Σιτοδείες εναλλάσσονται με περιόδους αφθονίας και περίοδοι σταθερότητας
ταράσσονται από λιμούς, επιδημίες και πολέμους. Η Ευρώπη οδηγείται συχνά
σε διατροφικές κρίσεις. Οι πληθυσμοί υποβάλλονται σε σημαντικές
αυξομειώσεις που με τη σειρά τους αποσταθεροποιούν την οικονομία. Στην
προσπάθεια να αντιμετωπιστούν οι κοινωνικο-οικονομικές κρίσεις τονίζεται η
σπουδαιότητα του κράτους στην ισορρόπηση της οικονομίας και στη διατήρηση
της ειρήνης και της ασφάλειας και η απολυταρχική μοναρχία επιβάλλεται στις
κοινωνίες της ΒΔ Ευρώπης. Με την παράλληλη οπισθοδρόμηση των
παραδοσιακών οικονομιών της Μεσογείου το ‘κέντρο’ της Ευρώπης
μετατοπίζεται βορειότερα.

24 Braudel F., (1995-1998), ό.π., σ. 79, 75. Cipolla C., ό.π., σ. 67, 147, 182.
25 Braudel F., (1995-1998), ό.π., σ. 82.

5
Βιβλιογραφία

Bernstein S. & Milza P., (1997), Ιστορία της Ευρώπης, τ. Α’, Από τη Ρωμαική
Αυτοκρατορία στα Ευρωπαικά Κράτη, 5ος-18ος αιώνας, Αλεξάνδρεια, Αθήνα.
Braudel F., (1995-1998), Υλικός Πολιτισμός, Οικονομία και Καπιταλισμός (15ος-
18ος αιώνας), μτφρ. Αικ. Ασδραχά, τ. A΄, ΜΙΕΤ, Αθήνα.
Braudel F., (1997), H Mεσόγειος και ο μεσογειακός κόσμος την εποχή του
Φιλίππου Β΄, μτφρ. Κλ. Μιτσοτάκη, τ. 2, ΜΙΕΤ, Αθήνα.
Γαγανάκης Κ., (1999), Κοινωνική και οικονομική ιστορία της Ευρώπης, ΕΑΠ,
Πάτρα.
Cipolla C., (1988), Η Ευρώπη πριν από τη βιομηχανική επανάσταση: κοινωνία
και οικονομία 1000-1700 μ.χ., μτφρ. Πέτρου Σταμούλη, Θεμέλιο, Αθήνα.
Διαλέτη Α., (2008), «Η μετάβαση από το Μεσαίωνα στη νεότερη εποχή στην
Ευρώπη», στο: Κοινωνική και Οικονομική Ιστορία της Ευρώπης: Θέματα
Οικονομικής και Κοινωνικής Ιστορίας της Ευρώπης, ΕΑΠ, Πάτρα.
Freedman P., (2010), Μπαχαρικά και Μεσαιωνική Φαντασία. Πέρα από την
Ανατολή, Κονιδάρη, Αθήνα.
Montanari M., (1997), Πείνα και αφθονία στην Ευρώπη, μτφρ. Άννας
Παπασταύρου, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα.