TÜRKİYE’NİN HAFTALIK BİLİM, TEKNOLOJİ, KÜLTÜR VE ELEŞTİREL DÜŞÜNCE DERGİSİ

23 Eylül 2021 SAYI 287 FİYATI 5 TL

Marmara yeni ölümlere gebe

İslam dünyası için komplo mu, uzun vadeli

politik plan mı? DOĞAN KUBAN
Otoimmün hastalıkların yüzde 80’i
kadınlarda. Peki neden? BATUHAN SARICAN
Göçmen çocuklar ve vazgeçme sendromu
ÖZLEM KAYIM YILDIZ

Aşk üzerine... MUSTAFA ÇETİNER

Küresel gıda savaşları Dijital para TANOL TÜRKOĞLU
kapıda Savaşın sonuçları AHMET YAVUZ

Bilim uyarıyor: 7 öncelik Şiddetin ekonomik etkisi

MÜFİT AKYOS

‘Manevi Mirasım
Bilim ve Akıldır!’
“Ben, manevi miras olarak
hiçbir ayet, hiçbir dogma, hiçbir ka-
lıplaşmış kural bırakmıyorum. Benim
manevi mirasım bilim ve akıldır... Zaman
süratle ilerliyor, milletlerin, toplumların,
kişilerin mutluluk ve mutsuzluk anlayış-
ları bile değişiyor. Böyle bir dünyada,
asla değişmeyecek hükümler getirdiğini
iddia etmek, aklın ve bilimin gelişimini
inkâr etmek olur... Benim Türk milleti için
yapmak istediklerim ve başarmaya ça-
lıştıklarım ortadadır. Benden sonra beni
benimsemek isteyenler, bu temel eksen
üzerinde akıl ve bilimin rehberliğini kabul
ederlerse, manevi mirasçılarım olurlar.”
Mustafa Kemal
Milli Eğitim Bakanı Dr. Reşit Galip’in sorusuna Mustafa
Kemal’in yanıtı. Kaynak: İsmet Giritli, Kemalist Devrim ve
İdeolojisi, İ.Ü. Hukuk Fak.Yayınları
HERKESE BİLİM TEKNOLOJİ
Türkiye’nin Haftalık Bilim Haberleri ve Kültürü Dergisi
Sayı: 287 23 Eylül 2021
İmtiyaz sahibi: HBT Yayıncılık Tic. Ltd. Şti.
Yayın Danışmanı: Orhan Bursalı
Yayın Yönetmeni: Özlem Yüzak
Sorumlu Müdür ve Yayın Sahibi Temsilcisi: Reyhan Oksay
Görsel Yönetmen: Tüles Hasdemir
Editör: Batuhan Sarıcan
Yayın Türü: Yerel Süreli Yayın
Yayın yönetimi, yayınlama kararı aldığı yazıları özüne
dokunmadan kısaltma hakkını saklı tutar.
Yayımlayan: HBT Yayıncılık
Adres: Osmanağa Mah. Halitağa Cad. Ekşioğlu İş Hanı
16/85 K.3 Kadıköy İstanbul
Tel: 0216 449 99 42
E-posta: info@herkesebilimteknoloji.com
www.herkesebilimteknoloji.com
Dijital dergi abonelik banka hesap bilgisi:
HBT Yayıncılık Tic. Ltd. Şti.
Alternatif Bank, Şişli Şubesi
IBAN: TR 42 0012 4000 0056 1729 3000 01
Basılı dergi abonelik banka hesap bilgisi:
HBT Yayıncılık Tic. Ltd. Şti.
Alternatif Bank, Şişli Şubesi
IBAN: TR 04 0012 4000 0056 1729 3000 06
Katkılarıyla hazırlanmıştır:
Bahçeşehir Üniversitesi
Bilim, Kültür ve Eğitim: İstanbul Kültür Üniversitesi
23. sayfa: Atılım Üniversitesi
Reklam Yönetimi: Marjinal Porter Novelli
Baskı: İhlas Gazetecilik A.Ş.
Dağıtım: Turkuvaz Dağıtım Pazarlama A.Ş.
Herkese Bilim Teknoloji dergisinde yer alan haber, yazı ve fotoğrafların
yeniden yayım hakkı saklı tutulmuştur. İzin alınmadan ve kaynak
göstermeksizin yayımlamak basın kanunu gereğince hukuki ve cezai
yaptırıma tabidir.
Bu Haf ta- Editör ne diyor?
Marmara yeni ölümlere gebe,
istavrit de hasta
Yıllardır Marmara Denizinde bilimsel araştırmalar yapan
MAREM’in Marmara’daki son müsilaj araştırması tamamlan-
dı. Sonuçlar ürkütücü: Hasta ölüyor; deşarj ise tam gaz de-
vam.
MAREM projesi lideri hidrobiyolog Levent Artüz’ün
gözlemleri ve açıklamaları ürkütücü. Artüz “Müsilaj orga-
nik bazlı bir kütle, eninde sonunda parçalanacak. Müsilajın
form değiştirerek tüm su kütlelerine yayılması geniş kap-
samlı bir organik yük anlamına geliyor. Bu da ciddi anlam-
da çürümeye neden olabilecek bir unsur. Günümüzde Mar-
mara Denizi kökenli ticari öneme sahip hiçbir balık kalma-
dı. Bir tek istavrit var o da ne yazık ki hasta” diyor.
Ergene deşarjı devam ettirildiği takdirde Karadeniz’in
çok kısa bir zamanda yok olma sürecine gireceğini ve kuze-
yinden başlamak üzere Ege Denizi’nin büyük bir risk altına
sokulmuş olacağını da ekliyor. Ayrıntılar dergimizde. Rey-
han Oksay hazırladı.
Açlığı sona erdirmek ve gezegeni korumak
için 7 öncelik
Bir yanda açlık, öte yanda obezite... Sağlıklı beslenen in-
san sayısı giderek azalıyor. Gıda kaynakları sıcak hava dal-
gaları, seller ve savaşlar yüzünden kesintiye uğruyor. Özet-
lersek gıda sistemimiz büyük bir kaos içinde. Tabii bu arada
gezegenimizin yaşam alanları da büyük bir tahribat altın-
da. Yayınlanan yeni bir araştırmaya göre küresel emisyon-
ların yüzde 37’si gıda üretiminden geliyor. Bu yiyip içtikle-
rimizin ve beslenme biçimlerimizin iklim değişimi ve küre-
sel ısınma üzerinde ne denli etkili olduğunu göstermesi açı-
sından son derece önemli.
BM Gıda Sistemleri Zirvesi 23 Eylül’de New York’ta baş-
ladı. Zirve öncesi oluşturulan Bilim Kurulu ise önerileri sı-
raladı. Ayrıca yoksul ülkelerin yararlanması için CRISPR pa-
tentlerinden feragat edilmesi çağrısı da var. Özlem Yüzak
hazırladı.
Dinin gerici yorumu
Doğan Kuban hocamız “İslam dünyası için komplo mu,
uzun vadeli politik plan mı?” başlıklı yazısıyla Batı dünya-
sının en büyük silahı olan dinin gerici yorumu ve cehale-
tin, toplumu nereye sürükleyebileceğine dair düşünceleri-
ni aktarıyor.
Prof. Dr. Mustafa Çetiner “Güncel Tıp” köşesinde bu se-
fer farklı bir konudan; hepimizin en azından bir kere mus-
tarip olduğu bir “hastalık” olan aşktan bahsediyor. Bilim
aşkı nasıl açıklıyor? Biz de merak ediyoruz.
Tanol Türkoğlu liberal bir ekonomik sistemde liberal ol-
mayan, üstelik muhafazakâr bir para sistemini, dijital pa-
rayı işliyor.
‘Vazgeçme ya da çekilme sendromu’. Zor ve uzun süren
göç ve iltica süreçlerinde psikolojik olarak travmatize ol-
muş çocuklar ve ergenlerde görülen bir bozukluk. Göçlerin
bu denli yoğun yaşandığı günümüzde Özlem Kayım Yıldız
bu önemli konuya dikkat çekiyor.
Müfit Akyos, Şiddetin Ekonomik Etkisi başlıklı yazısında
soruyor: Şiddetin harcamaları neleri kapsar ve maliyeti
ölçülebilir mi? Dikkat çekici bir yazı.
HBT Sayı 287- 23 Eylül 2021 2
3. doz aşı, ağır COVID
riskini 20 kez azaltıyor
İsrail’de yapılan bir çalışmada
hatırlatma dozu olarak bilinen
3.doz aşının 60 yaş üzerindeki
insanlarda ağır hastalık riskini
20 kez düşürdüğü saptandı.
Bir diğer önemli gelişme de 5 dakikada sonuç veren bir
antikor testi geliştirilmiş olması.
Delta varyantı çocuklar için daha mı tehlikeli? Pandemi
kış aylarında nasıl bir seyir izleyecek? Bu soruların yanıtla-
rı da dergimizde.
Biyoloji, kadınlara komplo kurmuş gibi görünüyor. Zi-
ra otoimmün hastaların yaklaşık %80’i kadın. Bu orantısız-
lığın nedenine dair pek çok araştırma var. Sanıldığı gibi her
şey genetikle ilgili olmayabilir. Son araştırmalar, başka ih-
timaller üzerine yoğunlaşıyor. Detaylar, ilgili yazıda. Batu-
han Sarıcan hazırladı.
Yaşlandıkça neden kilo alıyoruz? Tabii suç metabolizma-
da diyeceksiniz. Ama ya farklıysa? Bilim ve Beslenme say-
famızda. Sevda Deniz Karali derledi.
Hem mucit hem de Hollywood yıldızı: Hedy Lamarr:
Güvenli Wi-Fi, GPS ve Bluetooth’un bulunuşunda izi olan
kadın. Bugün halen kullanımda olan güvenli kablosuz ileti-
şim tekniğinin mucidi, aynı zamanda bir Hollywood aktri-
siydi. İlginç hikâyesine göz atıyoruz.
Sakarya Savaşından çıkardığımız ders
ne olmalı?
Bu derginin okurları haftalardır Ahmet Yavuz ile birlikte
Türkiye’yi özgür bir ülke yapan Sakarya Savaşı’nın izlerini
sürüyor. İzlenimlerini ve yorumlarını okuyor. Bu hafta sava-
şın sonuçlarını okuyacaksınız. Yavuz önemli bir vurgu yapı-
yor. “Atatürk’ten her gün yeniden çıkardığımız ders: Savaş
haklı, hayati ve meşru olmalıdır. Millet, ordusuna tam des-
tek vermelidir’ diyerek..
NASA Mars’ta yaşam belirtileri aramaya devam edi-
yor. Perseverance ilk kaya örneklerini topladı. Kaya volka-
nik kökenli. Tuz içeriyor o da geçmişte suyun varlığına işa-
ret ediyor.
İstanbul Kültür Üniversitesi’nden Evren Yılmaz’ın yazısı
kişisel gelişimin önemi ve yaşam boyu olması üzerine. Bah-
çeşehir Üniversitesi Tıp Fakültesi öğretim üyesi Doç. Dr.
Muhammed Kesgin önemli bir yazı ile okurlarımızı bilgilen-
diriyor: D Vitamini: Ne kadarı çok fazla?
Nilgün Özbaşaran Dede’nin hazırladığı “Araştırma Gün-
demi”, bilim dünyasında öne çıkan güncel gelişmeleri bir
araya getiriyor. Yıkanmış temiz çamaşırlarda bile bakteri-
yel yaşamın sürmesi ve iklim değişikliğinin hayvanların be-
den yapısını değiştirmesine dair yeni bulgular bunlardan
yalnızca ikisi.
Meraklı Çocuk köşemiz, yine çocukların ilgisini çekecek
bir yazıyla karşınızda. Kim demiş penguenler uçamaz diye,
bal gibi de uçarlar ama suyun altında. Mercan Bursalı ha-
zırladı. Murat Altaş’ın “Hayvanlar Dünyası” sayfasında
“Soyu tükenen mamutlar geri mi dönecek?” ve “Kedilerin
karakterini oluşturan yedi özellik ne?” gibi ilginç soruların
cevabını bulacaksınız.
287. sayıyı da keyifle ve emekle hazırladık. Okumanıza
sunuyoruz.
Unutmayalım. Herkese Bilim Teknoloji’yi ancak birlikte
yaşatabiliriz. Okuyalım, okutalım. Özellikle okulların açıl-
dığı bu dönemde gençlere ulaşmamız çok önemli. Destek-
lerinizi bekliyoruz.
Uzay Araştırmaları
NASA Mars’ta ilk kaya
örneklerini
topladı
A
BD uzay ajansı
NASA’nın devam Kayalarda bulunan tuz,
etmekte olan
Mars görevinde keşif
geçmişte suyun varlığına hemen
aracı Perseverance ilk işaret. Kaya örneklerinin gelecekte Dünya’ya geti-
kaya örneklerini top- analiziyle bölgede hangi
ladı.
Bilim insanları, dönemde suyun var ol-
incelenen kayanın vol- duğu belirlenecek.
kanik kökenli olduğu
düşünüyor. Kayanın
volkanik kökenli olması durumunda doğru bir
şekilde tarihlenebileceği belirtiliyor.
Örnekler alınan kayanın tuz içerdiğini be-
lirten araştırmacılar, bu durumun, en azından
geçmişte su varlığına işaret ettiğini belirtiyor. “South Séítah” bölgesinde toplayacak.
Suyun varlığı Mars›ta yaşam olduğunu kesin
olarak kanıtlamasa da temel şartlarında biri.
Mars keşif aracı, milyarlarca yıl önce ya-
şama uygun çevre şartlarına sahip olduğu
tahmin edilen Jezero Krateri’ne gönderildi.
Uydu görüntüleri, 45 km genişliğindeki
kraterde eskiden bir gölün bulunduğuna işa-
ret ediyor. Kraterin batısında geniş nehir ve
delta çökeltilerini andıran yapılar bulunuyor.
Şimdi toplanan kaya örneklerinin analiziy- neleri olduğunu belirtiyor.
le bölgede hangi dönemde suyun var oldu-
ğunu daha net bir şekilde söyleyebileceğimiz
ifade ediliyor.
Perseverance şu anda Jezero Krateri
içinde yaklaşık 2 kilometrelik bir alanı araş-
tırıyor. Günde 100 metreden fazla yol kat
edebilen araç, bugüne kadar 1.200 metre yol
kat etti. Perseverance bölgedeki gezerken,
araştırmacılar da neyi incelemeleri gerektiğini
belirlemek için alandaki nesneleri izliyor ve
değerlendiriyor.
Perseverance, ilk kaya örneği “Montde-
nier”ı 6 Eylül’de, aynı kayadan ikinci örnek
HBT Sayı 287 - 23 Eylül 2021 3
olan “Montagnac”ı ise 8
Eylül’de topladı. Hemen
bir kalem kalınlı-
ğında olan kaya örnekleri,
rilmelerine uygun şekilde
hava geçirmez titanyum
numune tüplerinde muha-
faza ediliyor. Keşif aracının
önümüzdeki iki yıl içinde
20’den fazla kaya örneği
toplaması planlıyor.
Keşif aracı bir sonraki kaya örneklerini
200 metre uzaklıkta, kum tepeleri, kayalar
ve kaya parçalarıyla kaplı sırtların bulunduğu
Mars görevinin temel hedeflerinden biri,
eski mikrobiyal yaşam belirtilerinin araştırıl-
ması da dahil olmak üzere astrobiyolojidir.
Perseverance aracının, gezegenin jeolojisi ve
iklimine dair bilgi verecek kaya örnekleri top-
layarak Kızıl Gezegen›de insanlı keşif görevle-
rin önünü açması umuluyor.
2030 yılından önce NASA
ve Avrupa Uzay Ajansı iş-
birliği ile yürütülecek Mars
görevlerinde, şimdi toplanan
örneklerin derinlemesine
analiz için Dünya’ya getiril-
mesi planlanıyor.
Kaya örneklerinin Dün-
ya’ya getirilmesi sürecinden
sorumlu NASA araştırmacısı
Meenakshi Wadhwa, Per-
severance tarafından toplanan örneklerinin
tarihi bir başarıyı temsil ettiğini, bu örneklerin
başka bir gezegende toplanan ilk kaya numu-
Toplanan ilk numunelerle kaya örnekle-
rini Dünya’ya getirme sürecinin de başlamış
olduğunu ifade eden bilim insanı, öğrencilik
yıllarından bu yana Mars’tan gelen örnekleri
laboratuvarda analiz etmenin hayalini kurdu-
ğunu ve şimdi bu hayalin gerçeğe dönüşme-
ye başladığını belirtiyor.
Murat Altaş
https://www.bbc.com/news/science-environ-
ment-58539880
https://mars.nasa.gov/news/9040/justin-simon-shep-
herds-perseverance-through-first-phase-of-martian-ro-
ck-sampling/
Bi r
3 H af t ad a
Özlem Kayım Yıldız
ozlemkayim@yahoo.com
GÖÇMEN ÇOCUKLARIN GİZEMLİ HASTALIĞI:
VAZGEÇME SENDROMU
Dea Gjinovci’nin 2020 yılında gösterime giren filmi Wake Up on Mars, İs-
veç’e göç eden Kosovalı ailenin çocukları Ibadeta ve Djeneta’nın yıllarca bitki-
sel yaşam benzeri bir tabloda kalmasını anlatır. Ibadeta ve Djeneta’nın kardeş-
leri Furkan, kız kardeşlerinin götürüldüğüne inandığı Mars’a yolculuk etmeyi ve
onları eve geri getirmeyi planlar. John Haptas ve Kristine Samuelson tarafından
yönetilen 2020 Oscar adayı belgesel Life Overtakes Me de İsveç’teki yüzler-
ce göçmen çocuktaki benzer yanıtsızlık tablosunu anlatır. Vazgeçme ya da çekil-
me sendromu (resignation syndrome, uppgivenhetssyndrom) olarak adlandırı-
lan bu tabloyu, hastaların bir kısmını tedavi etmiş olan Linköping Üniversitesi’n-
den Elizabeth Hultcrantz şöyle tanımlıyor: ‘Bence bu bir tür korunma yönte-
mi, içerisinde bulundukları koma. Pamuk Prenses gibiler. Öylece dünyadan
kopuyorlar.’ (The New Yorker, 2017).
Vazgeçme sendromu zor ve uzamış göç ve iltica süreçlerinde psikolojik olarak
travmatize olmuş çocuk ve ergenlerde görülen bir bozukluktur. Tipik olarak dep-
resyon ve kaygı bozukluğu ile başlayan tablo, yavaş ilerleyen bir sosyal çekil-
me, yemeyi reddetme, özbakımını gerçekleştirememe, uyku bozuklukları, hal-
sizlik ve yürüme bozukluğu süreci sonunda kişinin ağrılı uyaranla bile uyandırı-
lamadığı ve beslenmenin tüple sürdürülebildiği ağır bir yanıtsızlık durumuna ev-
rilir. Yaşamı tehdit edici olabilen ve tıbbi bakım gerektiren tablo aylar-yıllar bo-
yunca devam eder ve kalıcı oturma izni alınması ve çocuğun umutlarının yeşer-
mesi ile birlikte yavaş ve basamaklı bir biçimde yitirilen yetilerin tekrar kaza-
nılması ile sonlanır. Hastalar çoğunlukla süreçle ilişkili değişken düzeyde bellek-
sizliğe sahiptir.
Vazgeçme sendromunun klinik özellikleri ilk olarak 1991 yılında tanımlandı.
Bugüne dek neredeyse tümünü eski Sovyetler Birliği ve Yugoslav ülkelerinden İs-
veç’e iltica eden politik ve etnik azınlıklara mensup ailelerin 17 yaş altındaki
çocukları olmak üzere yüzlerce çocuk ve ergene vazgeçme sendromu tanısı kon-
du. Son yıllarda Sınır Tanımayan Doktorlar, Avustralya’dan Nauru Bölgesel Göç
Merkezi’ne gönderilen çocuklar arasında da vazgeçme sendromu vakaları oldu-
ğunu bildirdi.
Sendromun doğası ve nedenleri üzerine tartışmalar devam etmektedir. Bo-
zukluğun temaruz ya da ebeveynlerin çocuklarında gerçekte olmayan sağlık so-
runlarını taklit ettiği bir durum (Munchausen syndrome by Proxy) olduğu id-
dia edilmişse de bu görüşler, yabancı düşmanlığı ile ilişkilendirilmiş ve gerçekte
sendromun, bireysel yatkınlık, göç, travmaya uğrama, kültürel olarak belirlen-
miş tepki özellikleri gibi birçok faktör zemininde gelişen psikojenik bir reaksi-
yon olduğu görüşü ağırlık kazanmıştır. Vazgeçme sendromu olan çocuk ve ergen-
lerin önemli bir kısmında cinsel istismar, fiziksel şiddet ve aile bireylerinin kay-
bı gibi travmatik yaşam deneyimleri ve ebeveynlerde depresyon ve kaygı bozuk-
luklarının sık olması, uzamış, öngörülemez ve zor göç koşullarıyla ilişkili yoğun
çevresel stresin sendromun gelişiminde önemli rol oynadığını düşündürmektedir.
Ağrı dahil tüm dış uyaranlara yanıtsızlık nedeniyle sağlık kuruluşlarına geti-
rilen vazgeçme sendromu hastalarında beyin manyetik rezonans görüntüleme,
elektroensefalografi, ayrıntılı kan ve beyin omurilik sıvısı incelemelerine kar-
şın herhangi bir anormallik saptanmaz. Uyku-uyanıklık döngüsünün sürdürülme-
si ve bilinçliliğe ait muayene bulgularının var olması nedeniyle gerçek bir bilinç
bozukluğu olmayan tablo, katatonide olduğu gibi, bir tür ‘psikojenik yanıtsızlık’
tablosu olarak değerlendirilmektedir.
Vazgeçme sendromunun epidemiyolojik özellikleri (sınırlı bir coğrafyada, sı-
nırlı bir insan topluluğunda görülmesi) nedeniyle yeni bir tıbbi antite olup olma-
dığı tartışmalı olsa da yaşam süreleri boyunca felaketlere ya da savaşlara tanık-
lık eden çocuklarda vazgeçme sendromuna benzer sosyal çekilme tabloları ge-
liştiği bildirilmiştir. Epidemik histeri olarak adlandırılan kitlesel hastalık bir sos-
yal grupta, nedeni belirlenemeyen nörolojik yeti bozuklukları olarak tanımla-
nır ve grup içerisinde bulaşıcı bir karakterde yayılır. Vazgeçme sendromunun
stres altındaki belirli bir topluluk içerisinde görülmesi, kültüre bağlı fonksiyonel
nörolojik bir bozukluk olabileceğini düşündürmektedir.
 Araştırma Gündemi
Hazırlayan: Nilgün Özbaşaran Dede
nilodede@hotmail.com
Yıkanmış temiz
çamaşırlarda bile
bakteri yaşıyor!
İnsanlar genelde kirli çamaşırlarını, çamaşır maki-
nesinde yıkıyorlar. Bu hem pratik hem de hijyenik.
Peki gerçekten öyle mi? Ne yazık ki pek doğru
değil. Çünkü çamaşır makinesi mikroptan arınmış
bir yer değil.
Bilim insanları evlerde kullanılan çamaşır maki-
nelerinde 200 farklı bakteri tespit ettiler ve bunların
yüzde 30-60’ı hastalık yapıcı bakterilerden oluşu-
yor. Bu mikroplar özellikle de kısa programlarda,
düşük sıcaklıkta ve çamaşır suyu kullanmadan
yıkanan çamaşırlarda hayatta kalıyorlar. Yeni yı-
kanmış çamaşırlarda bile çok miktarda bakteri ve
mantar gibi mikroorganizmalar bulunuyor.
Araştırmacılar temiz çamaşırlarda hangi mik-
ropların
bulun-
duğunu
ve pa-
muklu ve
sentetik
kumaşlar
üzerinde-
ki etkin-
liklerinin
Bilim insanları evlerde kullanı-
nasıl fark-
lan çamaşır makinelerinde 200 lılaştığını
farklı bakteri tespit ettiler ve transkrip-
bunların yüzde 30-60’ı hastalık tom anali-
yapıcı bakterilerden oluşuyor. ziyle öğ-
renmeye
çalıştılar. Kalıtım analizinden farklı olarak, bu yön-
temde hangi genlerin ve hangi türlerin bulunduğu-
nu değil haberci RNA’yı tespit ederek, bakterilerde
hangi genlerin etkin olduğunu ve okunduğunu
gösteriyor. Bu da metabolizma süreçleri hakkında
bilgiler veriyor. Analizlere göre yeni yıkanmış çama-
şırlardı daha önce makinelerde tespit edilen, cildi-
mize ve çevreye ait çok sayıda bakteri bulunuyor.
Bakterilerin yüzde 50’si aslında zararsız olan, ama
bağışıklık sistemleri zayıf olan kişilerde yara enfek-
siyonuna hatta en kötü durumda sepsise yol açan
Acinetobacter oluşturuyor.
Temiz çamaşırların üzerindeki mikropların
yüzde 20’si ise suda veya bozulmuş yiyeceklerde
bulunan Aeromonas genleri taşıyor. Bu mikroplar
sağlıklı insanlar için zararlı olmayabilir ama yeni
yıkanan çamaşırların bazen niçin temiz kokmadığı-
nı açıklar.
Araştırmacılar özellikle de mikropların meta-
bolizması için enzim ve maddelerin hücre zarından
taşınması için üreten bakteri genlerinde yüksek
bir etkinlik saptadılar. Ayrıca pamuklu ve sentetik
dokuma arasındaki bakteriyel gen ekspresyonu
arasındaki ilk farklılıkları da görebildişler. Buna
göre kumaş türleri arasında 17 gende farklı etkinlik
tespit edildi. Pamuklu kumaşta özellikle de bak-
teriyel karbonhidrat metabolizmasında katkıları
olanlar etkin.
Metatranscriptomic Analysis of Bacterial Communities
on Laundered Textiles: A Pilot Case Study, Microorganism,
Sigara içmeyenlerdeki
akciğer kanserinin
sorumlusu üç mutasyonmuş
A kciğer kanseri dünyadaki en öldürücü kanser türle-
rinden biri. Her yıl yaklaşık 2 milyon insan akciğer
kanserine yakalanıyor ve birçokları da hayatını kaybediyor.
Akciğer dokusundaki türleşmeden sigara içimi ve ince toz
gibi zararlı maddeler sorumlu tutuluyor. Yine de vakaların
yaklaşık yüzde 10 ila 20’si, hiç sigara içmeyenler ya da
herhangi olumsuz koşullarda bulunmayan kişilerle ilgili.
Ve bu kişilerde akciğer kanserine neyin sebep olduğu pek
bilinmiyordu. Sistematik bir kalıtım karşılaştırması bu ko-
nuda ilk açıklamaları getirdi.
AB Ulusal Kanser Enstitüsü’nde Maria Teresa Lan-
di ve ekibi, küçük hücreli olmayan akciğer kanserine
yakalanan 232 sigara içmeyen kişinin tümör hücrelerini
incelediler. Bu hastaların 189’una en sık görülen akciğer
kanserlerinden biri olan adenokanser (adenokarsinom)
tanısı konmuştu. Araştırmacılar tümörlerden hücre örnek-
leri alarak, kalıtım analizi yaptılar. Analiz sonucunda ilk kez
sigara içmeyenlerde görülen akciğer kanserinin temelinde
hangi mutasyon motiflerinin yattığı görüldü. Buna göre
sigara içmeyenlerde akciğer hücrelerindeki türleşme, dış
etkenlere değil, bedenin kendi süreçlerine bağlı olarak
gelişiyor.
Bununla birlikte üç farklı alt tip var. Bunlar farklı mu-
tasyon motiflerine sahip oldukları gibi tamamen de farklı
seyrediyorlar. Piano olarak isimlendirilen birinci tip, sigara
içmeyenlerde görülen akciğer kanserinin yüzde 50’sini
oluşturuyor ve genelde akciğer kök hücrelerindeki mutas-
İklim değişimi hayvanların beden
yapısını mı değiştirdi?
Papağanların
gagaları, farelerin
kulakları daha bü-
yüdü. Yarasaların
kanatları uzadı.
İklim sadece hayvan ve bitki türlerinin dağılımı üzerinde
etkili olmakla kalmayıp, etkisi birçok hayvanın beden boyu
ve biçimi üzerinde de kendini gösteriyor. Örneğin Bergmann
kuralına göre kutup tilkileri, kutup ayıları ve Arktik bölgede
yaşayan küçük memeliler, Güney enlemlerinde yaşayanlara
kıyasla daha büyükler. Hacme göre daha küçük yüzey alanı,
beden sıcaklığı kaybını azaltır. Daha sıcak bölgelerde ise
aynı sıcakkanlılıktaki hayvanlar daha küçüktür, fakat uzuvları
daha belirgindir. Örneğin kulaklar, kuyruklar, bacaklar ve
gagalar gibi uzantıları genelde daha büyük ve daha uzundur.
Bu organlar ve uzantılar üzerinden fazla ısıyı dışarı atabili-
yorlar. Bu da Allen kuralıyla ilgili. Peki ama eğer bir bölgede
zaman içinde iklim değişirse ne olur?
Bergmann kuralına göre uyum sağlama ile ilgili ilk işaret-
leri bilim insanları on yıl önce gözlemlemeye başladılar bile.
Buna göre bazı hayvanlarda beden boyları küçülmeye baş-
lamış bile. Beden biçimlerinde de bir değişikliğin olup olma-
dığını, Deakin Üniversitesi’nden (Avusturalya) Sara Ryding
HBT Sayı 287 - 23 Eylül 2021 4
yonlara bağlı olarak
gelişiyor. Piano tü-
mörleri, uyku halini
terk eden yetişkin
kök hücrelerinden
gelişiyorlar. Burada önemli olan bu tümör tipindeki ilk
türleşmiş örneklerin kanser tanısından 10 yıl kadar önce
ortaya çıkması ve çok yavaş gelişmeleri. Bu da hastalığın
erken tanısına olanak veriyor.
Bu önemli çünkü bir Piano tümöründeki kanser hüc-
releri genelde farklı mutasyon motifleri taşırlar. Bu durum
hastalığın sınıflandırılmasını ve daha sonraki tedaviyi zor-
laştırırlar. Mezzo-Forte ve Forte olarak isimlendirilen diğer
iki kanser türü çok daha hızlı gelişiyor. Ve analizlerle çok
daha fazla ve kapsamlı mutasyonların varlığı tespit edildi.
Mesela Mezzo-Forte alt tipinde bazı kromozom parçaları
değişime uğramış ya da çok sayıda kopyaları bulunmakta.
Bu tümör türü sigara içmeyen akciğer kanseri hastalarının
yaklaşık üçte birinde görülüyor. Forte alt tipi ise sigara
içmeyen hastaların yüzde 20’sinde gelişiyor. Bu alt tipin
hücrelerinin kalıtımın yüzde 95’inde kopyalanma söz ko-
nusu; bu da hücre bölünmesinde hataya işaret ediyor.
Tümörler tipik olarak bu iki alt tipten olduğu gibi onları
homojen yapan tek bir türleşmiş öncü hücreden gelişi-
yorlar. “ Bunlar da ancak biyopsiyle teşhis edilebiliyor ve
tedaviyi kolaylaştırabiliyor” diyor araştırmacılar. Genomic
and evolutionary classification of lung cancer in never smokers, Nature
Genetics, 6.09.2021.
ve ekibi araştırdı. Ryding ve ekibi, iklim değişikliğine bağlı
sınmaya tepki olarak endotermik hayvanlarda anatomik
değişikliğin var olduğunu gösteren kanıtlar var diyor. Mesela
Avustralya’daki bazı papağan türlerinin gagaları 1871’den bu
yana yüzde 4-10 oranında büyümüş. Bunun en olası nedeni
yaz aylarında artan sıcaklık. Benzer durumlar büyük baştan-
kara ve serçelerde de gözlemlenmiş.
Fakat kuşlar dışında bazı sivri fareler, yarasalar ve diğer
bazı memelilerde de değişim söz konusu. Mesela dağ faresi
popülasyonunun kulakları artık eskisinden daha büyük ve
Kuzey Amerika’nın kuzeyinde yaşayan Kuzey Amerika sivri
faresinin (Sorex cinereus) de bacakları ve kuyrukları uzamış.
Asya’da görülen yaprak burunlu yarasanın (Hipposideros
armiger) da kanatları uzamış.
Araştırmacılar hangi hayvanların iklim değişimine bağlı
olarak bedenlerini değiştirecekleri konusunda tahminler
yürütebiliyorlar. Allen kuralına uyan hayvanlar örneğin bayağı
kurbağa (Rana temporaria), sığırcık kuşu, ötücü serçe, bir
dizi deniz kuşu ve küçük memeliler en olası adaylar diyor
araştırmacılar. Bu hayvanların kulaklarının, bacaklarının veya
kuyruklarının artan sıcaklıklara bağlı olarak büyümesi bek-
lenir. Bu gelişmeler aslında bir tür uyarı niteliğinde. Nitekim
hayvanlar yeni koşullara uyum sağlayarak hayatta kalmayı
başarıyorlar. Shape-shifting: changing animal morphologies as a
response to climatic warming, Trends in Ecology & Evolution, 7.09.2021.
Araştırma Gündemi
Demans hastalığının bir sorumlusu
da GÜRÜLTÜ Yeni
bir araştırmaya göre Alzheimer ve di-
ğer demans hastalıklarının yüzde 15’i yüksek
D
animarka’da gerçek-
leştirilen geniş kap- otomobil ve tren gürültüsüyle bağlantılı.
samlı bir araştırmaya
göre devam eden trafik
gürültüsü aralarında de-
mansın da bulunduğu çok
sayıda hastalığın gelişimin-
den sorumlu. Alzheimer ve
diğer demans hastalıklarının
yüzde 15’i yüksek otomobil
ve tren gürültüsüyle bağlan-
tılı. British Medical Journal
dergisinde yayımlanan araştırma yazısında, gürültünün
sağlığa zarar verici etkilerini öğrenmek daha iyi önleyici
stratejiler geliştirmemize yardımcı olabilir . diyor Manu- Uyku bölünüyor, daha fazla stres hormonu salgılanıyor.
ella Lech Cantuaria.
Araştırma çerçevesinde, 60 yaş üstü insanların
2004-2017 yılları arasında kaydedilen verileri incelendi.
Yaklaşık 100.000 kişi bu zaman zarfında demans has-
tasıydı. Ekip tüm adresler için kişiler üzerindeki otomo-
bil ve tren gürültüsünü hesapladı. Örneğin evin sokağa, rak kalmayıp, toplumun sağlığı için de bir tehlike oluş-
caddeye veya raylı yollara uzaklığı, yapıların biçimleri
ve insanların oturdukları katların durumu gibi. Katılımcı- başlarında yer almalı.
ların sürekli olarak gürültünün etkisinde kalmış olmaları
için aynı evde 10 yıl oturmuş olmaları gerekiyordu.
Sürekli olarak gürültüye maruz kalma eşiği, Dün-
ya Sağlık Organizasyonu (WHO) tarafından önerilen
maksimum değer olan 55 desibel. Katılımcıların verileri
Danimarka Ulusal Sağlık Sicilinden alınan verilerle ilişki- lıların beşte biri düzenli olarak 55 desibelin üzerinde
lendirildi. Örneğin 2017’de burada yaklaşık olarak 8500 gürültüye maruz kalıyor.
demans vakası kaydedildi. Araştırmaya göre bunların
1200’ü yani neredeyse yüzde 15’i trafik gürültüsüyle
Kedi, tüylerindeki çizgilere nasıl kavuştu?
İ
ster kaplanların çizgileri, leoparların koyu benekleri
veya kedilerin çeşitli motifleri olsun, evrim boyunca
kedigillerin tüylerinde sayısız motifler ortaya çıktı. Peki
nasıl? Bundan ciltte bulunan folikül hücrelerindeki
pigment üretimi sorumlu. Örneğin siyah tüy veya albi-
nizm gibi basit renk çeşitlerini çalıştıran genler
tüm memelilerde aynı. Fakat kedilerin düzenli
çizgileri ve benekleri arkasında hangi genlerin,
mekanizmaların ve moleküllerin bulunduğu pek
bilinmiyordu.
İlginçtir, bu duruma kafa yoranlardan biri de
ünlü matematikçi Alan Turing. Belli ki kedilerle
hayli haşır neşir olmuşluğu vardı. Turing bu tür
değişken motiflerin nasıl ortaya çıktığı konusun-
da epey kafa yorduktan sonra en azından teorik
bir çözüm bulmuştu. Turing 1952 yılında “Reak-
siyon Difüzyon Sistemleri” nin motif oluşumunda
temel oluşturdukları teorisini öne sürmüştü.
Buna göre ciltte iki farklı molekül üretiliyor, biri ak-
tivatör diğeri ise inhibitör. Aktivatör hücreleri koyu pig-
ment üretmeleri için tetikliyor. Bu oluşum aynı zamanda
hızla etraftaki cilt bölgelerine yayılan ve aktivatörün
üretimini durduran inhibitörü çalıştırıyor. Ve bunun so-
HBT Sayı 287- 23 Eylül 2021 5
ilişkilendirilebiliyor. Trafiğe
bağlı olarak ortaya çıkan 55
desibellik gürültüde, Alzhe-
imer’e yakalanma riski 40
desibellik gürültüye kıyasla
yüzde 27 daha yüksek. Tren
gürültüsü için de benzer
değerler çıksa da vaskü-
ler demans sadece sokak
gürültüsüne bağlı olarak
gelişiyor.
Gürültü doğrudan doğruya sağlığa zarar veriyor:
Bu da damarlara ve bağışıklık sistemine zarar vererek
iltihap süreçlerinin güçlenmesine yol açıyor. Tüm bunlar
ise demans hastalığının habercileri. Araştırma genel
olarak WHO’nun bilinen bir iddiasını haklı çıkarıyor.
Buna göre gürültü kirliliği sadece bir çevre sorunu ola-
turuyor. Ve gürültüyle mücadele sağlık politikasının en
Dünya Sağlık Organizasyonu’na göre günümüzde
dünya genelinde 50 milyon kadar demans hastası var
ve yüzyılın sonuna kadar bu sayının 130 milyona çık-
ması bekleniyor. Hava kirliliğinden sonra Avrupa’da
ikinci en büyük çevresel risk faktörü gürültü. Avrupa-
Residential exposure to transportation noise in Denmark and
incidence of demendia: national cohort stud, The BMJ, 9.09.2021.
nucunda ise bu cilt bölgeleri açık renk kalıyor. Bu me-
kanizmanın arkasındaki genler ve moleküller bugüne
dek en azından kediler için bilinmiyordu.
HudsonApha Biyoteknoloji Enstitüsü’nden Gregory
Barsh ve ekibi, normalde atılan kedi embriyolarından
Bu soruya ilk
kafa yoranlardan
birinin ünlü
matematikçi Alan
Turing olduğunu
biliyor musunuz?
doku örnekleri almak için bir sokak kedisi sterilizasyon
projesine yöneldiler. Ve derileri incelediklerinde daha
ilk pigment hücreleri ve foliküller oluşmadan önce bile
kalınlık farklılıkları gösterdiğini buldular: İleride koyu
çizgilerin oluştuğu bölgelerde embriyoların ciltleri daha
kalındı. Bu gözlem hücrelerin, melanositlerin epider-
Yaşadığı dönemin
en büyük hayvanı
G ünümüzden 500 milyon yıl önce Kambriyum ok-
yanuslarında Artropodların ilk öncüleri olan Radio-
dontalar hakimdi. İlk büyük etçiller olan bu hayvanların
karmaşık yapılı gözleri, parçalara ayrılmış bedenleri
vardı ve tabak biçiminde uzantılarının yardımlarıyla
yüzüyorlardı. Bu hayvanlar isimlerini de yuvarlak ve
çepeçevre dişlerle dolu çenelerine borçlular. Bu hayvan
grubuna bir metre kadar büyüyen yırtıcı Anomalocaris
dışında deniz diplerinde avlanan Cambroraster falcatus
da dahil.
Araştır-
macılar şimdi
de bu dev ilkel
yırtıcının diğer
bir temsilcisini
buldular. Royal
Ontario Müzesi
bilim insanları,
Kanada’daki
Burgess Shale deniz çökeltisinde birçok açıdan alı-
şılmışın dışında olan 506 milyon yıllık bir Radiodonta
fosilini gün ışığına çıkardılar. Titanokorys gainesi olarak
isimlendirilen hayvanın boyu yarım metre. Sadece Ano-
malocaris biraz daha büyüktü. Tüm Radiodontalar gibi
Titanokorys da karmaşık bir göz yapısına, yanlarında
plakalar bulunan bir kafa zırhı ve tamamen dişlerle kaplı
yuvarlak bir çeneye sahipti. Fosiller o kadar iyi koruna-
gelmiş ki solungaçların bazı lamelleri bile seçilebiliyor.
Beden boyu dışında özellikle de dev kafa zırhı ve kafası
daha dikkat çekici.
Beden yapısı nedeniyle Titanokorys’un deniz diple-
rinde yaşadığı ve uzantılarıyla tortullarda avlandığı sanı-
lıyor. Titanokorys ve daha küçük olan Cambroraster’in
avlanırken birbirlerine rakip olup olmadıkları bilinmiyor.
Sonuçta aynı yaşam biçimine sahip olan bu hayvanlar
aynı yaşam alanını paylaşıyorlardı.
A giant nektobenthic radiodont from the Burgess Shale and
the significance of hurdiid carapace diversity, The Royal Society,
8.09.2021.
mise girmeden önce,
daha sonra belli başlı
tüy rengi oluşturmak
için hazır oldukları anla-
mına geliyor.
Bu farklılaşmanın embriyo hücrelerinde ne şekil-
de çalıştırıldığını bulmak isteyen araştırmacılar kedi
embriyosunun cilt hücrelerindeki gen etkinliklerini
incelediler. Analizlere göre ileride kalınlaşan ve daha
sonra ise koyulaşan tüy bölgelerinde belli başlı genler
etkin. Bunlar her şeyden önce Wnt olarak isimlendirilen
büyüme faktörünü üretiyorlar. Bu büyüme faktörü cildin
kalınlaşmasını ve koyu pigmentli foliküllerin oluşmasını
tetikliyor. Gen analizleri öte yandan Habeş ve Seylan
kedilerinin alışılmışın dışında tüy rengine ne şekilde
sahip olduklarını da açıklıyor. Bu kedilerde çizgiler
veya benekler çekinikken, tek renk tüyler baskındır,
araştırmacılar bunu “Ticking” olarak adlandırıyorlar. Bu
kediler daha önce bilinen Aguoti geninde bir mutasyon
dışında DKK4 geninde de bir mutasyon taşıyorlar ki
bu da bu moleküler “ mesafe oluşturucuyu” bozuyor.
Bunun sonucunda ise bu kedilerde pigment oluşumu
düzenli olarak belli bölgelerde değil. çok daha yoğun
bir şekilde ve düzensiz olarak dağılmış durumda.
Developmental genetics of color pattern establishment in cats,
Nature Communications, 7.09.2021.
Tekno Vitrin HBT Sayı 287- 23 Eylül 2021
Aynı anda üç cihazı şarj edebiliyor
Huawei firmasının geçen Temmuz ayında tanıtmış olduğu kab-
losuz şarj istasyonu ilk olarak Çin’de satışa sunuldu. Huawei kablo-
suz şarj istasyonu, aynı anda üç cihazı şarj edebilen üç katmanlı bir
yapıya sahip. Şarj edilen cihaz, şarj istasyonunun herhangi bir yeri-
ne yerleştirilse bile gerekli enerjiyi alabiliyor. Aksesuar, cep telefon-
ları, tabletler, kulaklıklar, akıllı saatler ve diğer teknolojik cihazlar
için 15W›a kadar kablosuz şarj gücü sağlayabilmekte. Tek koşul ci-
hazın Qi protokolünü desteklemesi. Yeni üründe, akıllı yabancı ci-
sim algılama özelliği de mevcut. Bu sayede şarj pedine bir anah-
tar, bozuk para veya başka metal nesneler koymak, koruma mo-
dunu etkinleştiriyor ve şarjı durduruyor. Son olarak Huawei şarj is-
tasyonunun 125 Dolardan satışa sunulduğunu da belirtelim. Ciha-
zın küresel pazara ne zaman geleceği ise belli değil. https://translate.
google.com/translate?hl=tr&sl=zh-CN&u=https://news.mydrivers.com/1/782/782450.
htm&prev=search&pto=aue
6 iPad mini 6 ve iPad 9
fiyatları açıklandı
Apple firmasının 14 Eylül’de tanıttığı iPad mi-
ni 6 ve iPad 9 tablet modelleri, ülkemizde satışa su-
nuldu. iPad 9 eğitime yönelik bir model haline ge-
lirken, iPad mi-
ni 6 ise iPad Pro
serisinin küçük
versiyonu hali-
ne gelmiş. iPad
910.2 inçlik ek-
ran ve kalın çer-
çevelere sahip
ve Apple A13 Bionic çip setinin yanında 12 MP ki-
şi takip özellikli ön kamerasıyla dikkat çekiyor. iPad
mini o ise köşegen tasarım, Apple A 15 Bionic çip
seti, LED flaşlı 12 MP arka kamera ve 12 MP ön ka-
mera gibi özelliklere sahip. Fiyatlar: iPad mini 6 için
5799 – 9199 TL arasında değişirken, iPad 9’un fiya-
tı 3899 – 7099 TL arasında değişiyor. https://www.tek-
nolojihaberleri.org/ipad-9-ve-ipad-mini-6-turkiye-fiyati-788

Huawei’den ilk masa Aynı kalitedeki diğer

üstü yazıcısı
Huawei PixLab X1
firmanın ilk yazıcısı ol-
ması yanında Harmon-
yOS tabanlı ilk yazıcı ol-
ma özelliğini de taşıyor.
Yazıcılar genelde özel
bir ara yüz ile geliyor ve
işletim sistemi barındıranların sayısı oldukça az. Bun-
lar tablet tarzı ekranlara sahip olduğu için maliyeti yük-
sektir. Huawei yazıcısı ise fonksiyonelliği uygulamadan
yöneterek farklı bir entegrasyon sağlıyor. Dakikada 28
baskı alabilen yazıcı iki taraflı da otomatik olarak yazdı-
rılabiliyor. Kimlik taramalarında ise yanlış yerleştirilmiş
olsa bile otomatik olarak düzeltiliyor. 9,5 kg ağırlığıyla
10/100M Base-TX desteği, kapasitif tuşlar diğer özel-
likler arasında. HarmonyOS sayesinde kullanıcı bir ci-
hazın tanımladığında tüm cihazları yazıcıya bağlanıyor.
Ayrıca aile paylaşımı da yapılabiliyor. Windows, Linux
ve macOS sistemleriyle de uyumlu. X-15000 ve F-1500
kartuşlarını kullanan Huawei PixLab X1 yazıcısı için 294
Dolar fiyat belirlenmiş. https://www.huaweicentral.com/hu-
awei-pixlab-x1-smart-printer-launched-with-harmonyos-features/
modellerden daha ucuz
Sennheiser firma-
sı artık tamamen stan-
dart ses teknolojilerine
odaklandı. Sennheiser
CX Plus firmanın son
tam kablosuz kulaklığı
oldu. 7 mm dinamik sü-
rücü kullanan yeni mo-
del, TrueResponse dönüştürücü teknolojisi saye-
sinde ses kalitesini üst seviyeye çıkarıyor. Köşe-
gen bir dış tasarım benimseyen kulaklık mode-
li IPX4 ile su sıçramalarına karşı dayanıklı. Dış do-
kunmatik kontrol alanı pek çok fonksiyona erişim
sunuyor. Kulaklığın ağırlığı 6g olarak belirlenmiş.
İki adet çok yönlü mikrofon ile aktif gürültü en-
gelleme yapabilen kulaklık ayrıca dış sesi de ala-
biliyor. Tek şarj ile sekiz saat kullanılabilen kulak-
lık kutusuyla bunu 24 saate çıkarıyor. 10 dakika-
lık şarj ile 1 saatlik süre kazanılabiliyor. Fiyatı: 180
Dolar. https://www.executivetraveller.com/news/first-lo-
ok-sennheiser-cx-plus-true-wireless-noise-cancelling-ear-
buds
Büyük ekranlı yeni Apple
Watch Series 7
Kısa bir süre ön-
ce Kaliforniya’da
düzenlenen App-
le Event etkinliğin-
de Apple’ın yeni akıllı
saati Watch Series 7
tanıtıldı. Apple Wat-
ch 7 ile birlikte büyük
ekranlı tasarıma geçiliyor ve pek çok yeni özellikler
geliyor. Klasikleşmiş Apple Watch tasarımına sahip
yeni saatte tek önemli yenilik daha büyük ekran.
Ekran çerçeveleri incelirken, ekran büyümüş. Şim-
diye kadarki en büyük ekrana sahip saatin 41 mm
ve 45 mm gövde seçenekleri var. Yeni model önce-
ki modellerin kayışlarıyla kullanılabilecek. Yeni App-
le Watch, WR50 suya dayanıklılık ve IPX6 toza da-
yanıklılık sertifikalarına sahip. Yeni saatin siyah, gü-
müş, mavi, kırmızı ve koyu yeşil renk seçenekleri
var. https://www.apple.com/tr/apple-watch-series-7/

GoPro Hero 10
Philips’ten Xbox uyumlu monitör Black’ın yeni özellikleri
Microsoft’un Xbox konsol-
lorında en iyi oyuncu tecrübe-
sine odaklanmak için başlattığı
heyecan verici
GoPro Hero 9 Black, firma tarafından
Designed for Xbox aksesuar
tüm zamanların en güçlü GoPro’su ola-
programına yeni üyeler gelmeye
rak tanıtıldı ve GP2 çipiyle iki kat perfor-
devam ediyor. Philips’in yeni oyun-
mans artışı ve geliştirilmiş düşük ışık per-
cu monitörü Philips 279M1RV 4K
formansıyla geliyor. HyperSmooth 4.0 ile
monitör modeli ilk modelin aksine
beraber stabilizasyonu en üst düzeye çı-
neredeyse yarı yarıya daha ucuz.
kartmayı hedefleyen cihaz, tasarım ola-
Tabii buna bağlı olarak bazı kısıt-
rak GoPro Hero 9 Black ile aynı tasa-
lamalar söz konusu. Örneğin ek-
rım hatlarına sahip. Bunun yanı sıra 23
ran 144 Hz tazeleme hızı sunsa da sadece 27 inç boyutunda. LG Nano IPS pa-
nel DCI-P3 renk gamının yüzde 98’ini kullanıyor ve 450 kandela parlaklık seviye- megapiksel görüntüler ve saniyede 60 kare 5.3K video desteğini beraberinde getirir-
sine sahip. G-Sync desteği sunan panel DP üzerinden 60-144Hz arasında de- ken, yüksek yenileme hızına sahip 2,7 inç dokunmatik bir ekrana sahip. 132 derece
ğişken hızlar barındırıyor. Bununla birlikte düşük gecikme modu ve hızlı kare za- varsayılan FoV’a sahip yeni kamera, Max Lens modu ile 155 dereceye kadar destek su-
manlama özelliklerine yer verilmemiş. 5Wx2 DTS Sound destekli hoparlörleri nacak. Hero 10 Black, ağır çekim videoları 2,7K çözünürlükte saniyede 270 kare ve 8
olan ürünün bir USB Tip-C portundan 65W enerji aktarabildiği ve ayrıca iki USB kat yavaşlama ile kaydedebilecek. Ayrıca yansımaları en aza indiren ve rahatsız edici
3.2 girişinin olduğu belirtiliyor. Arka kısımda 3 adet LED şerit Ambiglow teknolo- etkileri önleyen hidrofobik katmana sahip yeni bir lens ile geliyor. 1720 mAH pil ve hızlı
jisini destekliyor. Philips 279M1RV 4K monitör modeli için 845 Avro fiyat etike- şarj desteğine de sahip cihazın, 539,99 Avro fiyat ile gelmesi bekleniyor. https://www.tek-
noburada.net/2021/09/12/gopro-hero-10-black-resmi-duyurudan-once-sizdirildi/
ti mevcut. https://www.techpowerup.com/286630/philips-launches-designed-for-xbox-4k-ga-
ming-display-with-ambiglow Hazırlayan: Nilgün Özbaşaran Dede
 Bilim Kültür
DOĞAN KUBAN HBT Sayı 287- 23 Eylül 2021 7

İslam dünyası için komplo mu, uzun

vadeli politik plan mı? Cehalet ve dinin
ci yorumu 1.5 m
geri-
ilyonluk

S
ilah teknolojisi 20. teknolojide ne büyük olduklarını kanıtlamak için büyük bu düşüncelerin Müslüman bir kö
yüzyıl boyunca insanların bilimsel araştırmaların çaba sarf ediyorlar. El Harezmi ya da İbni Sina’nın bu- izleyicileri güçle-
le dün-
yasını elden kaçı
sonuçlarına göre çalışan hassas silahlarla öldürül- günün dünyasına şifa getirmeleri olası değil. Bu işin so- niyor. Edward W. rmamak
mesinin yolunu açtı. ABD gelişmiş sanayisi ve araştırma nu nasıl gelecek sorusunu soramayan Müslüman top- Said ‘Kültür ve isteyen Batı dün
gücü ile dünyaya egemen oldu. Yüz milyonlarca insanın lumlar Rusya’dan, Avrupa’dan, Amerika’dan, Çin’den si- Emperyalizm”
yasının
21. yüzyıldaki e
yok olmasına neden olan savaşlar insanları bilim ve tek- lah satın alarak bu şeytanlarla savaşıyorlar. Daha küçük (2010) adlı kita- n büyük
nikten, hatta akıl’dan soğuttular. 2. Dünya Savaşı sonra- ölçekte olaylar da var. Suudi kadınları şoför olma kavga- bında bu taşra silahıdır. Enerji
sında bir çok bilim adamı ve filozof aklın ve bilimin sonla- sı türünden baş kaldırılar yapıyorlar ama erkekle eşit ol- düşüncelerinin
ve ku-
raklık kavşağına
rının geldiğini bildiren kitaplar yayınladılar. Bunların tümü- ma kavgası veremiyorlar. Bu kargaşa görünüşte Türk ya- hala yaşadığına bu ka-
nün büyük propagandası yapıldı. zarları ilgilendirmiyor. şaşırıyor. Oysa fayla uzanırsak
Bu tepkisel akıma karşı bilimin başını çeken ülkelerde Kaddafi’yi kırk yıl ayakta tutan Avrupalılar ona kar- bu hiç şaşıla-
yeni bir
kölelik statüsün
bilim adamları bu abartılı entelektüel tepkileri yanıtladılar. şı çıkan Libya halkını özgürlük amacıyla başlayan iç ça- cak bir şey de- e girmiş
Gerçekte sorun bilimden değil, insanların hala emperya- tışmada Kaddafi’yi yerle bir ettiler ve ülkeyi parçaladılar. ğil. Amerika- olacağız.
list düşüncelerle teknolojiyi kullanmalarından kaynaklanı- “Büyük şeytan” sattığı silahlarla ABD’nin açıklarını kapa- lılar Bush’un,
yor. Bilimsel araştırma teknolojiye giderek daha fazla ba- tıyor. İstediği kadar gıcır gıcır yeni dolar basan dünyanın açıkça yalan
ğımlı olmaya başladı. Sömürücü liberal kapitalizm bunu en borçlu devleti ABD’nin hazine bonolarının en büyük söyleyerek o ülkeyi işgal etmelerine ve
gerektiriyor. Başka bir deyişle bilim ticarileşti. müşterisi ise komünist Çin. Bira tiryakisi Alman, Rus, İn- bir milyon Iraklıyı öldürdüklerine şaşırdılar mı?
giliz turistleri için Akdeniz ve Ege kıyılarına beşten yıldızlı Uygarlık toplumların birlikte göğüsledikleri bir yarış
“Bilim gereksiz, teknoloji yeter” otel inşaatları artarken, ülkede içki satan dükkanları orta- değil. Sadece çağı bilinçlendirenlerin, olanakları olanların
Bilim ve teknolojide geri kalmış toplumların yarım piş- dan kaldırıyorlar ve içkiye içilemez fiyatlar koyuyorlar. ve bu yönde politik irade gösterenlerin ulaştıkları bir nite-
miş düşünürleri sezginin akıldan ne kadar daha üstün ol- Öte yandan Türk ekonomisinin Yunanistan’ın akibeti- lik. Her zaman bir azınlık. Çoğunluk kıraç topraklarda.
duğunu savunan ileri düşünürler arasına katıldılar. 19. ne düşeceğini yazan ve saptamaları doğru çıkan kapita-
yüzyıldan bu yana Müslümanların “bilim gereksiz, tekno- list Batı medyası Türkiye’nin AB’yle girme söylemini ya- Fakiri sömürmenin aracı: Din
loji yeter” düşüncesi bu sözde çok gösterişli boş ente- rım ağızla sürdürüyor. Türkiye bir an önce atom santralı Arap dünyasına sezgi ile değil akılla bakın! Müslüman
lektüel tuzağa düşerek özellikle kuramsal bilimi dışlama- yapmak için için kolları sıvarken, Alman başbakanı Mer- halkların anlayamadıkları konuyu artık açıkça görüp söy-
ğa devam ediyor. kel Almanların atom santrallarını kapatma kararını uygu- lemek gerek. Fakire karşı sömürünün bir aracı var: Din.
Gerçi dünya yoluna devam ediyor. Çin bütün fakirli- luyor. Bütün bu kargaşa karşısında olan bitenleri anlama- Yahudiler ve Katolik Hıristiyanlar Müslümanlardan da-
ğine ve dev nüfusuna karşı bilim ve teknoloji sahipliği ve yan Türk toplumunun zil çalıp oynaması şaşılacak bir şey ha az bağnaz değil. Fakat bağımlı kılmak istediği Müs-
üretimi nedeniyle dünya biliminde ve teknolojisinde ba- değil. lüman dünyasını el altında tutmak için aynı aracı kullanı-
şa güreşmeye başladı. Japonya daha önce o aşamaya yorlar: Cehalet.
ulaşmıştı. Birleşik Amerika en sofistike silahları keşfet-
meye ve üretmeye devam etti. Amerika’nın Pasifik’te do-
Sömürülenlerin başında Cehalet ve dinin gerici yorumu 1.5 milyonluk bir kö-
le dünyasını elden kaçırmamak isteyen Batı dünyasının
laşan ve atom bombası taşıyan uçak gemilerini Çin’in ye- Müslümanlar 21. yüzyıldaki en büyük silahıdır. Enerji ve kuraklık kavşa-
ni geliştirdiği balistik füzelerle ne kadar tehdit ettiği so- Sevgili okuyucular, dünyada sömürülen toplumla- ğına bu kafayla uzanırsak yeni bir kölelik statüsüne gir-
ruşturuluyor. Bir türlü atom bombası yapamayan İran’a rın başında Müslümanlar geliyor. Ruslar eski Türk dilli sö- miş olacağız. Kapitalist propagandanın her şeyi para ve
karşı, 5.5 milyon nüfuslu İsrail’in 82 milyonluk İran’ı iste- mürgeleri, Amerika Ortadoğu’yu sömürüyor. Müslüman kazanç standardına indirgeyen düşük ahlaklı öğretileri ve
diği anda atom başlıklı füzelerle vurabileceği ortaya çıka- ülkeler Batılı şeytana karşı ondan satın aldıkları silahlarla beyin yıkayan propagandaları toplumların tarihi bellekle-
lı, bilimin sırtının teknoloji ile pekleşerek yere gelmeyece- savaşırken, Batı’nın Müslümanlara komplo yaptığını dü- rini kısaltıyor. Giderek kendilerin kukla gibi oynatan ipleri
ğini de Müslümanlar anladılar mı belli değil. şünüyorlar. Oysa bu bir komplo değil, bu gelişmiş dünya- de görmez hale geliyorlar.
Fakat ilke olarak modern teknolojiye sırt çevirmiyor- nın yakın gelecek için güt-
lar. Onsuz yaşamak söz konusu değil. İslam ülkelerinde tüğü ve güdeceği İslam po-
ilahiyatla çağdaş teknolojinin ithali birlikte gelişiyor. Bu litikasıdır. ABD, AB, Rus- Tayfun Akgül
kez en yeni teknolojik silahlarla kendi halklarını ezen terör ya, Çin, Hindistan, Japon-
örgütçüsü mollalar çoğalıyor. Teknolojinin de bilimden, ya bu bağlamda benzer po-
bilimin de akıldan vazgeçmesi olanaksız. Böylece Müslü- litikalarla İslam dünyasını kul
manların önünde Ortaçağdan bu yana çözemedikleri bir olarak kullanma planlarını eş
ikilem var: Ya akıl-bilim-teknoloji’yi seçeceğiz, ya da zamanlı yürütüyorlar.
gelişmiş ülkelerin müşteriliğini, yani biçim değiştirmiş Özellikle 19 yüzyılda ge-
olarak, köleliği. lişen sömürgeci söylemi ırk-
lar ve uygarlıklar arasında
Gökdelenlerle mücahitler artıyor bir hiyerarşi olduğunu, ve
Dünyada garip şeyler oluyor Sevgili okuyucular, Batının bu tarihi hiyerarşi-
İslam ülkelerinde gökdelenlerle, mücahitler aynı hız- de en önde olduğuna inanı-
la çoğalıyor ve bilim aynı hızla dışlanıyor. Bilimde hiçbir yorlardı.
şey üretmeyen Suudi Arabistan en büyük silah müşteri- Günümüzde bu inancın
lerinden biri. Bu bir Batı komplosu mu? Yoksa Müslüman değişmediğini Müslümanlar
dünyanın cehaleti mi bunu tetikliyor? anlamadılar. Oysa Alman-
Toplumları dünyanın ekonomik paryası olmaya de- ya’da, Hollanda’da, İngilte-
vam ederken Müslüman tarihçiler Ortaçağda bilim ve re’de, Birleşik Amerika’da
En Son Koronavirüs Haberleri HBT Sayı 287- 23 Eylül 2021 8

5 dakikada sonuç veren

COVID-19 antikor testi
B
5 dakikada sonuç veren
ucuz bir test, son dre-
ce hassas bir şekilde tü-
kürükteki veya kanda-
ki antikorlardan, önce-
den geçirilmiş bir COVID
hastalığınızın olup ol-
madığını veya aşının ba-
ğışıklık sağlayıp sağla-
madığını tespit ediyor.
ir kişi koro- için hâlihazırda testler mevcut, ancak bunlar
navirüs ile pahalı, karmaşık veya çok hassas değil.
enfekte ol- Hong Kong Politeknik Üniversitesi’nden
duğu veya COVID Feng Yan ve meslektaşları, organik elekt-
aşısı olduğu za- ro-kimyasal transistörler aracılığı ile daha
man bağışıklık sis- ucuz, uygulanması kolay bir COVID-19 anti-
temi virüs ile sa- kor testi geliştirdi. Bu transistörler, biyolojik
Yan ve meslektaşları, şimdi testin klinik deneylerde ve
vaşmak üzere an- sinyalleri elektrik sinyallerine dönüştürüyor.
gerçek yaşam koşullarında kullanılıp kullanılamayacağı-
tikor üretir. Bu an- Bir damla kan veya tükürük, plastik bir çubuğa gömü-
tikorlar en az 6 ay lü altından üretilen bu transistörlerden birinin üzerine yer- nı araştırıyor. Deneylerde başarılı bulunursa test çubukları
bir doların altında bir bedelle satışa çıkacak.
üretilmeye devam leştiriliyor. Koronavirüs antikorları transistöre bağlanınca,
Bu test, aşıların koruyuculuğunun zayıflayıp zayıfla-
eder. Antikorlar ge- transistör elektrik sinyalleri üretiyor. Elektrik sinyalleri çok
çirilmiş bir enfeksi- hafif taşınabilir bir ölçüm cihazı tarafından okunuyor. Bu madığını, 3. doza gerek duyulup duyulmayacağını göste-
recek.
yon veya aşı tepki- arada ölçüm cihazı Bluetooth üzerinden bir cep telefonu-
https://www.newscientist.com/article/2290120-cheap-co-
sinin saptanmasın- na bağlanıyor. Tüm işlem 5 dakikadan daha kısa sürüyor.
da kullanılır. Koro- Testin sonuçları, laboratuvarlarda yapılan antikor testle-
vid-19-antibody-test-shows-if-you-have-immunity-in-5-minutes/#ixzz-
76cgfdfJW
navirüs antikorları riyle doğrulanmış durumda.

3. doz aşı, ağır COVID Delta varyantı çocuklar

riskini 20 kez azaltıyor için daha mı tehlikeli?
İ S
srail’de yapılan bir çalışmada hatırlatma dozu olarak bilinen 3.doz aşının 60 yaş on aylarda hastane yatakla-
üzerindeki insanlarda ağır hastalık riskini 20 kez düşürdüğü saptandı. rının çok sayıda COVID-19
15 Eylül tarihinde sonuçları preprint olarak yayımlanan araştırmada 60 yaş hastası çocuk ile dolması,
üzeri 1.1 milyon İsrailli incelendi. Bu kişiler ilk iki doz mRNA aşılarını olduktan 5 ay baskın delta varyantının çocuk-
sonra 3. doz aşılarını olmuşlardı. 3. dozdan 12 veya daha fazla gün sonra katılım- lar için daha tehlikeli olup olmadı-
cıların COVID-19’u ağır geçirme risklerinin, iki doz aşı olan aynı yaş grubundakilere ğı kaygısını doğuruyor.
göre 19.5 kez daha düşük olduğu görüldü. Pandeminin ortaya çıkmasın-
Aşılamaya diğer ülkelere göre daha erken bir tarihte başlayan İsrail, 3. doz Pfi- dan bu yana virüsün yaşlı insan-
zer-BioNTech aşısını 60 yaş üzerindekilere Temmuz ayında yapmaya başlamıştı. ları daha fazla etkilediği, 80 yaşı-
Bu son çalışma 3. do- nın üzerindekilerin hastalığı daha
zun yalnızca ağır CO- ağır geçirdiği ve ölüm riskinin da-
VID’i değil, SARS- ha yüksek olduğu biliniyor. Ancak
CoV-2 enfeksiyonunu delta varyantının son aylarda 18
da 11.3 kez azalttığını yaş altı grubunu etkiliyor olması sağlık yetkililerini de endişelendiriyor. Bunun neden-
gösteriyor. lerinden biri, yetişkinlere göre çok daha az sayıda çocuğun aşılanmış olması. Birleşik
Ancak bazı bilim Krallık’ta son günlerde yapılan bir çalışmaya göre deltaya yakalanan aşılanmamış in-
insanları bu sonuçlara sanların hastaneye yatma riski, alfa ile enfekte olan aşısız insanlara göre iki misli.
kuşkuyla yaklaşıyor. Son günlere kadar bilim insanları 18 yaş altındakilerin risk durumlarını ayrıntıları ile
Boston Üniversites’n- incelememişlerdi. Oysa hastalanan çocukların sayısındaki artış bunun gerekliliğini or-
den epidemiyolog El- taya koyuyor. ABD’de Hastalık Kontrol ve Önleme Merkezi’nin (CDC) son araştırması,
lie Murray, bunun gi- hasta çocukların sayısında artış olduğunu, ancak yoğun bakım gerektiren çocuk vaka-
bi gözlemsel araştır- larında bir değişiklik olmadığını gösteriyor. Avustralya’da yapılan başka bir çalışmada
maların bazı önyar- da hastaneye kaldırılan ilkokul ve okul öncesi çocuk sayısında bir artış olmadığı, test-
gılar içerebileceğine leri pozitif çıkan çocukların %2’sinin hastane bakımı gerektirdiği, %0.2’sinin ise yoğun
dikkat çekiyor. Murray’a göre bu yanlı yaklaşımları tespit etmek çok zor. Örneğin 3. bakıma kaldırıldığı görüldü. UK’de de Southampton Üniversitesi’nden Alasdair Mun-
dozu olanların COVID-19 risk düzeyleri farklı olabilir veya 3. dozu olmayanlardan roe, “Delta daha bulaşıcı bir varyant, dolayısıyla enfeksiyon sayısı yüksek ama çocuk-
farklı bir yaşam sürdürüyor olabilirler. larda daha ağır seyrettiğine ilişkin bir kanıt yok” diyor.
Pennsylvania Üniversitesi’nden biyo-istatistikçi Susan Ellenberg ise araştır- University College London’dan Christina Pagel ile hastane doluluğunu şöyle açık-
mayı yürütenlerin bu önyargılardan bazılarını dikkate aldıklarını öne sürerek, yine lıyor: “Bu bir sayı oyunu. Sayılar yükseldikçe hastaneye yatan çocuk sayısının da yük-
de çalışmanın hatırlatma dozunun kısa vadeli bile olsa koruma sağladığını göster- selmesi normal.”
diğini söylüyor. https://www.newscientist.com/article/mg25133523-500-is-the-delta-coronavi-
https://www.nature.com/articles/d41586-021-02516-4 rus-variant-more-dangerous-for-children/
Hazırlayan: Reyhan Oksay
 HBT Sayı 287- 23 Eylül 2021 9

Grafik bilgi
Cep telefonlarımızda hangi
metaller var?
Giderek birbiriyle daha bağlantılı hale gelen dünyada, akıllı telefonlar hayatımızın
ayrılmaz bir parçası haline geldi. Dünya nüfusunun %60’ından fazlasının en az bir cep
telefonu olduğu düşünülüyor. Akıllı telefon kullanımı, gelişmekte olan ülkelerde de art-
maya devam ediyor. Her markanın kendi bileşenleri biraz farklı olsa da çoğu akıllı tele-
fon, periyodik tablodaki kararlı elementlerin yaklaşık %80’ini içeriyor. Ancak bu cihaz-
ları yapmak için gerekli olan bazı hayati metallerin, jeolojik kıtlık ve diğer faktörler ne-
deniyle risk altında olduğu düşünülüyor. Visual Capitalist’in telefonlarımızdaki metal-
lerle ilgili hazırladığı grafiği paylaşıyoruz.
AKILLI TELEFONDAKİ Bu cihazları yapmak için kullanılan bazı metalle-
rin, jeolojik kıtlık, jeopolitik sorunlar veya ticaret
Po l i t i k bi l i m
Müfit Akyos
mufıta@ttmail.com
ŞİDDETİN EKONOMİK ETKİSİ
Önceki yazıda barışın tanımı yapılmaya çalışılarak, şiddete yapılan harca-
malara ve bu harcamaların kaynaklarına örnekler verilmişti. Şiddet harca-
maları neleri kapsar ve maliyeti ölçülebilir mi? Bir kavram ölçülebilir olduk-
ça somutlaştırılabilir. Huzur ve barışın olmadığı yerde refahın da olamayacağı
bir gerçektir. Şiddetten kaynaklanan kayıplar neleri içerir ve ölçülebilir bo-
yutları nelerdir? Küresel Barış Endeksi, Global Peace Index – GPI, Avustral-
yalı yüksek teknoloji girişimcisi ve hayırsever Steve Killelea tarafından oluş-
turulmuştur. Killelea’nın kurduğu (2007) Ekonomi ve Barış Enstitüsü’nce

KRİTİK METALLERİN
LİSTESİ
ALKALİ METAL ALKALİ TOPRAK GEÇİŞ METALİ TEMEL METAL LANTANOİD
DOKUNMATİK EKRAN
Son derece iletken ve şeffaf olan ince
bir indiyum kalay oksit
tabakası, ekranın dokunmatik
ekran olarak işlev görmesini sağlar.
MİKROFON,
HOPARLÖR,
TİTREŞİM ÜNİTESİ
Ses dalgalarına tepki olarak tit-
reşen mikrofon diyaframında ni-
kel kullanılır. Hoparlör ve mik-
rofon içerisinde bulunan mık-
natıslarda neodim, praseodin-
yum ve gadolinyum içeren ala-
şımlar vardır. Titreşim ünitesin-
de ise neodinyum, terbiyum ve
disprosyum kullanılır.
BATARYA
Akıllı telefonların çoğu lityum
iyon pil kullanır.
politikası nedeniyle risk altında kabul edilir..
Bu infografik, cebinizde taşıdığınız kritik metalle-
ri detaylandırır.
EKRAN
Ekranda birkaç nadir toprak elementi bu-
lunur. Sıvı kristal, Florida
ekrandakieyaleti
renkleri üret-
mek için küçük miktarlarda kullanılır. Ba-
zıları ekrana parlaklığını verir.
ELEKTRONİK
Nikel, elektrik bağlantılarında
kullanılır. Galyum yarı iletken-
lerde kullanılır. Tantal, filtrele-
me ve frekans ayarlama için
kullanılan mikro kapasitörlerin
ana bileşenidir.
GÖVDE
Nikel, elektromanyetik paraziti azal-
tır. Magnezyum alaşımları, elektro-
manyetik girişim (EMI) korumasın-
da üstündür.
(Institute for Economics & Peace) GPI kavramına dayalı olarak barışın eko-
nomik etkilerini nicelleştirerek ölçmek üzere bir model oluşturmuştur. GPI –
2020 sürümü
1) süregelen iç ve dış çatışmalar,
2) sosyal güvenlik ve emniyet,
3) askeri faaliyetler ana temaları altında 18 farklı ölçütten oluşmaktadır.
Yıllık GPI raporlarını ilginç kılan, şiddetin ekonomik boyutunu ve barışı ve
şiddeti küresel ve ülkeler düzeyinde çok boyutlu olarak irdeleyerek ölçmesi
ve ülkelerin “şiddet ve barış düzeylerini” kıyaslayan içeriğidir. Şiddetin kü-
resel ekonomik etkisi, “şiddetin sonuçlarının doğurduğu maliyet, önleme ve
bunlarla başa çıkma” ile ilgili harcamalar ve ekonomik etkileri olarak tanım-
lanmaktadır. Şiddetin ekonomik etkisi, şiddetin doğrudan ve dolaylı maliyet-
leri ile doğrudan maliyetlere uygulanan bir ekonomik çarpanın toplamından
oluşmaktadır. Çarpan etkisi, şiddetin doğrudan maliyetlerinden kaçınılmış ol-
saydı ortaya çıkabilecek ek ekonomik faaliyeti hesaplar. Bu çarpan raporda
temkinli bir yaklaşımla bir olarak varsayılmıştır.
Pozitif ve Negatif Barış modelin önemli kavramlarıdır. Negatif Barış, GPI
ana temaları ve alt ölçütlerindeki olumsuzlukların toplamı veya Pozitif Ba-
rış eksiklikleri olarak tanımlanabilir. Pozitif Barış, barışçıl toplumları yara-
tan ve sürdüren tutumlar, kurumlar ve yapılanmalar olarak tanımlanmakta-
dır. Daha yüksek Pozitif Barış seviyeleri, daha fazla gelir artışı, daha iyi çev-
resel sonuçlar, daha yüksek refah seviyeleri, daha iyi kalkınma sonuçları ve
daha güçlü dayanıklılık (resilience) ile bağlantılıdır.
Pozitif Barış sekiz ölçütle değerlendirilmektedir. Bunlar 1) enformasyonun
serbest dolaşımı, 2) Düşük yolsuzluk düzeyi, 3) Yüksek nitelikli insan gücü, 4)
İyi işleyen devlet yönetimi, 5) Diğerlerinin haklarının kabulü, 6) Komşularla
iyi ilişkiler, 7) Güçlü iş ortamı, 8) Kaynakların eşit dağılımı. Yüksek düzeyde
Pozitif Barış, şiddeti daha az tolere eden tutumların benimsendiği, kurumla-
rın daha dirençli ve toplumun ihtiyaçlarına daha duyarlı olduğu ve toplumsal

Pandemi kış aylarında

yapıların sorunları şiddet içermeyen bir şekilde çözülmesi için ortam yarattı-
ğı durumlarda oluşur.

nasıl birseyir izleyecek? İzlanda’nın en barışçıl, Afganistan’ın barışçıllıktan en uzak ülke olarak gös-
terildiği raporda Türkiye, Süregelen iç ve dış çatışmalarda 154., Sosyal gü-

B
elli ki önümüzdeki birkaç ay bilinmezlikler içerecek.
Çocuklar okullarına, insanlar işlerine gidecek. Daha
bulaşıcı, aşı bağışıklığından kaçabilen, daha ölümcül
varyantların da ortaya çıkması olası. Soğuklar arttık-
ça insanların kapalı alanlarda toplanma sıklığı artacak. Bir kere hastanelerin yükü artacak.
Kış mevsimi genellikle sağlık sistemlerini zorlar. Grip vakalarında genel bir artışın yaşanması
normaldir. Ayrıca pandemi nedeniyle ertelenen sağlık sorunlarının önümüzdeki aylarda da-
ha fazla ertelenemeyeceği öngörülüyor. Deltanın egemen varyant olmasıyla vaka sayılarının
artması, yatak sayısında sıkıntı yaşanmasına yol açabilir.
Sağlık yetkilileri geçen yılki kadar, hatta daha da riskli bir kış mevsimi daha yaşamamak
için aşılamaya güveniyor. 12-15 yaş kuşağının da aşılanması eğitimin devamı ve aşılanma-
mış yetişkinlere hastalığı bulaştırmamaları açısından gerekli.
Hükümetler ne kadar esnek olursa olsun sokağa çıkma yasakları yeniden gündeme ge-
lebilir. Ne var ki eğitimin kesintiye uğramaması için yetkililer ellerinden geleni yapacak. Ge-
çen yıldan edinilen deneyimler, çocukların zihinsel açıdan zarar gördüğünü ortaya koyuyor.
Bu nedenle okullarda maske, mesafe, sınıfların havalandırılması, el temizliği kurallarına har-
fiyen uyulması hiç olmadığı kadar önem kazanıyor.
https://theconversation.com/uk-covid-plan-how-will-the-pandemic-play-out-this-winter-167866
venlik ve emniyette 141., Askeri faaliyetlerde 114. sırada olmak üzere 163
ülke arasında “orta düzey barış” konumunda 149. sırada yer alıyor. Mode-
lin ülkemizi de ilgilendiren önemli ölçütlerinden “yolsuzluk” ile negatif barış
arasındaki korelasyonun yüksek oluşu önemlidir. Rapordan bazı önemli çıktı-
lar;
Silahlanmada 2008’den bu yana sürekli artış vardır,
Şiddetin ekonomik etkisi 2020’de 14.96 trilyon dolara yükselmiştir. Bu kü-
resel GDP’nin %11,6 sına ve kişi başına 1,492 dolara karşı gelmektedir,
Şiddetten en çok etkilenen ilk on ülkede şiddetin etkisi ortalama olarak
GDP’nin %35,7’sidir. Şiddetten en az etkilenen ilk on ülkede şiddetin etkisi
ortalama olarak GDP’nin %4,2’sidir.
Göçmenlerin ve ülke içi yer değiştirmelerin ekonomik etkisi çatışmaların
yarattığı etkinin üç katından fazladır.
Liberal ekonominin dünyayı getirdiği kaotik düzende, savaş harcamaları-
nın fırsat maliyeti olur mu sorusuna yanıt arayarak konuyu bir sonraki yazıda
noktalayalım.
 Bilim ve Be slenme HBT Sayı 287 - 23 Eylül 2021 10

Suç metabolizmada
diyeceksiniz! Yaşlandıkça
PEKİ YA FARKLIYSA?
neden kilo
alıyoruz?
Takip etmemiz gereken çok fazla şey bulunduğun-
dan kilomuzu en iyi şekilde nasıl kontrol altında tutabile-
ceğimizi anlamak zor olabilir. Bu nedenle uzmanlar fark-
lı yaşlardan ve farklı aktivite seviyelerine sahip olan kişile-
rin ne kadar kalori alması gerektiğine yönelik ulusal öne-
riler oluşturdu. Bu öneriler, enerji alımından ziyade, ener-
ji tüketimi göz önünde bulundurularak şekillendirildi. Bu-
nun sebebi, enerji harcama oranının daha doğru bir şekil-
de yapılabilmesi.

Enerji tüketimi
Enerji tüketimi verilerinin kullanılması ise şöyle bir so-
Birçok insanın, meta- run yaratabiliyor: Bu öneriler ortalama bir değer ele alına-
bolizma hızı 60 yaşına rak geliştirildiğinden herkes için işe yaramayabiliyor. Ör-

U
zun za- olaylarda bile sabit kaldığı gözlemlendi. 60 yaşından son- neğin aktif bir hayatı olmayan bazı insanların önerilenden
kadar aşağı yukarı ay- mandır ra ise metabolizma düşüşe geçiyor. Bu bulgular, kişinin daha az yemek yemesi gerekiyor.
nı kalsa da, yaşlandık- metabo- metabolizmasını etkileyecek unsurlar -fiziksel aktivite ve İnsanların ulusal önerilerden daha az enerji alıyor ol-
lizmanın 20 ya- vücut yapısı gibi- dahil edildiğinde bile metabolizma aynı masının birkaç sebebi olabilir. Örneğin enerji alımı üzeri-
ça kilo aldığı gözlem- şından sonra kalmaya devam ettiği görüldü.. ne yapılan araştırmalar, bazı katılımcıların gün içerisinde
leniyor. Bu kilo artışı- büyük ölçü- Bu araştırma, insan metabolizmasına ilişkin görüşlere yediklerini yanlış bildiriyor olabileceğini gösteriyor. Aktivi-
de yavaşladı- yeni bir boyut kattı. Metabolizmamızın hayatımız boyun- te miktarı ve beden ölçüsü gibi diğer unsurlar da ihtiyacı-
nın nedeni, çoğunluk- ğına ve bu yüz- ca nasıl değiştiğini ya da sabit kaldığını bilmek, obezite, mız olan enerji miktarını etkiliyor olabilir. Ulusal önerilerin,
la metabolizmanın ya- den yaşlan- diyabet, kalp hastalıkları ve hatta bazı kanser türleri gibi bu diğer unsurları gerektiği kadar hesaba katamamış ol-
dıkça kilo ver- hastalıkların da nasıl tedavi edilebileceği doğrultusunda ması da mümkün.
vaşlaması değil, çok da- menin ve zinde yeni bir perspektif kazandırdı. Söz konusu araştırmanın daha uygulanabilir olması-
ha fazla besin tükete- kalmanın zor- Ne var ki araştırma bulgularıyla ilgili bazı sorunla- nın sebebi ise, geçmişte yürütülen başka araştırmalara
laştığına inanılı- rın da olduğu biliniyor. Sorun- kıyasla, farklı yaşlardan birçok
rek harcanandan fazla yordu. Ne var ki lardan biri, araştırmada kişinin insanın enerji tüketme seviye-
enerji almanız. yakın tarihli bir enerji alımının hesaba katılma- sini çok daha doğru bir şekil-
araştırma, me- mış olması. Birçok insan, me- de ölçmüş olması.
tabolizmamızın tabolizmaları hayatları boyun- Bu araştırma bize bir ye-
20 ila 60 yaşları arasında nispeten sabit kaldığını, daha ca aşağı yukarı aynı kalsa da tişkinin enerji ihtiyaçlarının ha-
ileri yaşlarda yavaşlamaya başladığını ortaya koyuyor. yaşlandıkça kilo aldıklarının far- yatı boyunca dramatik bir şe-
Söz konusu araştırmada 29 farklı ülkede yaşayanların kında . Bu kilo artışının sebebi kilde değişmediğini gösteri-
enerji tüketimini inceleyen mevcut araştırmalar baz alın- metabolizmanızın yavaşlama- yor. Başka bir deyişle, ener-
dı. Toplamda yaklaşık 6400 kişinin doğumundan 95 yaşı- sı değil, çok daha fazla besin ji alımı aktivite seviyelerine ve
na kadar olan verilerine bakıldı. Her araştırmada, iki kez tüketerek vücudunuzun harca- vücut ölçümlerine bağlı ola-
işaretlenmiş su denilen bir yöntem kullanılarak enerji tü- dığından çok daha fazla ener- rak kişiden kişiye değişebi-
ketimi incelendi. Bu yönteme göre katılımcılar, içerisine ji alması. liyor. Bu durumda herkesin
zararsız, radyoaktif bir belirteç eklenmiş özel bir su içtiler. kendi kilosunu en etkili şekil-
Bu belirtecin işlevi, suda bulunan hidrojen ve oksijeni ta-
nımlayarak araştırmacıların, bu ikisinin ne derece hızla iş-
Enerji ve kilo alımı de yönetebilmesi için önerilen değerleri kişiselleştirilme-
si gerekiyor.
Metabolizma birçok unsurdan etkilenir. Bu unsurlar
lendiğini takip edebilmesini sağlamaktı. Suların içilmesi- Kişinin yaşamı boyunca kilo almasını önlemesinin de
arasında yediğimiz yemek miktarı, ne kadar fiziksel ak-
nin ardından bu iki maddenin vücuttan atılma hızını takip elbette çok daha kolay yolları mevcut: fiziksel olarak aktif
tivite yaptığımız ve çok fazla kasımız olup olmaması da
etmek üzere her katılımcıdan idrar örneği alındı. Bu sa- kalmak ve sağlıklı bir beslenme düzenine sahip olmak gi-
yer alır. Metabolizma, aynı zamanda enerjinin besin mad-
yede kişinin metabolik hızı, yani bir gün içinde harcadığı bi. Her ne kadar arada hata payı bulunabilse de, yedikle-
delerinden nasıl alındığını da etkiler. Örneğin ihtiyacımız
enerji miktarı ölçülmüş oldu. rinizi günlük olarak kaydetmeniz, kilonuzun artması duru-
olandan daha fazla yemek yediğimizde, vücudun yediği-
munda nelerden kesebileceğinizi görmenizde deyardım-
miz yemeklerdeki karbonhidratları ve proteinleri yakıt ola-
Metabolizma 20-60 yaş arası sabit rak alıp, yağı da depolaması, yani kilo alımına sebep ol-
cı olabilir.
Sevda Deniz Karali
Çalışmada, enerji harcamanın, yani metabolizmanın ma ihtimali çok daha yüksek. Kilo almanın da obezitenin
https://theconversation.com/metabolism-may-not-
doğumdan sonraki bir yılda arttığı, ardından 20 yaşa ka- de nedeni, kullandığımızdan daha fazla enerji almamız;
slow-after-20-so-why-do-we-still-gain-weight-166134
dar giderek azaldığı, 20’den 60 yaşa kadar, hamilelik gibi bu da metabolik hızımızla bağlantılı.
Bilim ve Üni versite
D vitamini: Ne kadarı çok fazla?
Doç. Dr. Muhammed Kesgin
Bahçeşehir Üniversitesi Tıp Fakültesi Öğretim Üyesi/
Kardiyoloji
C
OVID-19 pandemisinde 1 yıldan uzun bir süreyi
geride bıraktık. Salgının ne zaman biteceğine dair
bir öngörünün olmaması, aşılamanın tam bir yeter-
lilikle yapılamaması ve hala ciddi ölüm sayılarının olması
insanları maske-mesafe kuralına ek olarak salgından ko-
runmada bireysel arayışlara itmiş durumda. Bu konuda
en çok merak edilen ve en spekülatif konulardan biri de
takviye ürünler ve bunların içinde ise D vitamini oldu. Her
ne kadar bu konuda bilinçli olup aşırıya kaçmadan kendi
D vitamini seviyesini bilerek kullananlar olsa da poliklinik
başvurularında D vitamini düzeyi toksik düzeye ulaşan
hastaları eskiye nazaran daha sık görmeye başladık.
D vitamini sağlığımız için son derece önemlidir ve vü-
cudumuzdaki birçok organ fonksiyonlarının devam ettiril-
mesinde önemli rol oynar. Günümüzde sağlıklı toplumun
ciddi bir kısmında yeterince D vitamini alınmadığı için ek-
sikliği sıkça gözükmektedir. Bununla birlikte, nadir de ol-
sa bu vitaminin vücudunuzda birikmesi ve toksik seviye-
lere ulaşması mümkündür. Bu yazıda D vitamininin öne-
mini ve aşırı miktarda alınmasının 4 potansiyel yan etkisi-
ni anlatacağız.
Eksiklik Nedir? Toksisite Nedir?
D vitamini; kalsiyum emiliminde, bağışıklık fonksi-
yonunda, kemik, kas ve kalp sağlığının korunmasında
rol oynar. Gıdalarda doğal olarak oluşur ve cildiniz gü-
neş ışığına maruz kaldığında vücudunuz tarafından da
üretilebilir. Çoğu insan yeterli D vitamini üretecek ka-
dar güneşe maruz kalmaz ve bu nedenle eksikliği çok
yaygındır. Aslında, dünya çapında yaklaşık 1 milyar
insanın bu vitaminden yeterince yararlanmadığı tahmin
edilmektedir.
Günde tükettiğiniz her 100 IU D vitamini kandaki D
vitamini seviyenizi ortalama 1 ng / ml yükseltir. Bununla
birlikte, uzun süre aşırı yüksek dozda D3 vitamini almak
vücudunuzda birikmeye neden olabilir. D vitamini zehir-
lenmesi, kan seviyeleri 100-120 ng / ml’nin üzerine çık-
tığında ortaya çıkar. Bu vitamin vücut yağında depolan-
dığından ve kan dolaşımına yavaşça salındığından, tak-
viyeleri almayı bıraktıktan sonra toksisitenin etkileri bir-
kaç ay daha sürebilir. Hekimlerin önerdiğinden çok daha
yüksek miktarda D vitamini içeren takviyeleri kullanmak
burada en sık karşılaştığımız sebeptir. Aksine, sadece di-
yet ve güneşe maruz kalma yoluyla tehlikeli derecede
yüksek kan seviyelerine ulaşamazsınız.
Günlük Alınması Gereken D Vitami-
ni Miktarı Nedir?
Vitamin D eksikliği neredeyse tüm dünyanın ortak
problemidir. Bununla birlikte genç kadınlarda, çocuklar-
da ve yaşlılarda eksikliği daha sık görülür. Eğer tüm yıl
boyunca güneş ışığına iyi bir şekilde maruz kalıyorsa-
nız D vitamini seviyeniz yeterli düzeyde kalacaktır. Fa-
kat günümüzde güneş ışığına maruziyetin düşük olması
ve özellikle kuzey ülkelerinde güneş ışığının daha zayıf
olması D vitamini eksikliğine neden olabilmektedir. Ayrıca
D vitamini sağlığımız için son derece
önemlidir ve vücudumuzdaki birçok
organ fonksiyonlarının devam ettiril-
mesinde önemli rol oynar. Günümüz-
de sağlıklı toplumun ciddi bir kısmın-
da yeterince D vitamini alınmadığı
için eksikliği sıkça gözükmektedir.
Muhammed Kesgin
kış aylarında da D vitamini seviyesi sıklıkla düşmektedir.
Otoriteler tarafından genellikle kabul edilen D vitami-
ni düzeyleri şöyledir:
Mutlak Eksiklik: <12 ng/mL
Düşük: <20 ng/mL
Düşük-Normal: 20-30 ng/mL
Normal: 30-80 ng/mL
Toksik: >100 ng/mL
Genellikle otoriteler tarafından önerilen günlük Vita-
min D alım miktarı 400-800 IU’dir ve bu miktar insanla-
rın %97’si için yeterlidir. Burada ulaşılmak istenen he-
def miktarına göre alınması gereken doz değişebilir ve
günlük 400-800 IU doz D vitamini seviyemizi 30 ng/mL
ve üzerinde tutmak için genellikle yeterlidir. Eğer 30 ng/
mL’den fazlası hedefleniyorsa günlük doz miktarı 1000-
1500 IU arasında olmalıdır. Bazı insanlarda D vitamini dü-
zeyi istenen seviyede tutmak için daha yüksek günlük
dozlar gerekse de günlük 4000 IU’den daha fazla D vita-
mini alınması önerilmez.
Ülkemizdeki neredeyse tüm D vitamini formlarının
üzerinde bir damlasındaki veya bir tabletindeki D vitamini
miktarı IU olarak gösterilir ve bu miktara dikkat edilerek
doz ayarlaması yapılır. Bir ilaç formunun bir damla ve-
ya tabletindeki D vitamini dozu diğer bir ilaç formundaki
D vitamini dozundan farklı olabilir. Burada her zaman için
dikkat etmeniz gereken şey IU miktarıdır.
Yeterli D vitamini seviyesi bağışıklığınızı artırma-
nıza yardımcı olur ve sizi osteoporoz ve kanser gibi
hastalıklardan ciddi olarak korur. 30-80 ng / ml D vitamini
seviyesi tipik olarak yeterli kabul edilse de 100 ng/mL’nin
üzerindeki herhangi bir değer zararlı olabilir.
HBT Sayı 287 -23 Eylül 2021 11
Aşırı D vitamini kullanımının yan et-
kilerini şöyle sıralayabiliriz.
Kanda kalsiyum seviyesinin yükselmesi (Hiperkal-
semi)
D vitamini, yediğiniz gıdalardaki kalsiyumun emilme-
sine yardımcı olur. Aslında, bu onun en önemli rollerin-
den biridir. Bununla birlikte, D vitamini alımı aşırı ise, kan-
daki kalsiyum, rahatsız edici ve potansiyel olarak tehlike-
li semptomlara neden olabilecek seviyelere ulaşabilir. Hi-
perkalseminin en korkulan yan etkilerinden biri de kalp-
teki ileti yollarının düzgün çalışmasını bozması ve ritim
bozukluğuna neden olabilmesidir.
Kabızlık veya ishal
Mide ağrısı, kabızlık ve ishal, genellikle gıda intole-
ransları veya irritabl bağırsak sendromu ile ilişkili yaygın
sindirim şikayetleridir. Bununla birlikte, D vitamini zehir-
lenmesinin neden olduğu yüksek kalsiyum seviyelerinin
bir işareti de olabilirler. Bu semptomlar, eksikliği düzelt-
mek için yüksek doz D vitamini alanlarda ortaya çıkabilir. 
Kemik erimesi
D vitamini kalsiyum emiliminde ve kemik metaboliz-
masında önemli bir rol oynadığından kemiklerin korun-
ması için yeteri kadar almak çok önemlidir. Bununla bir-
likte, çok fazla D vitamini kemik sağlığına zararlı olabilir.
Böbrek yetmezliği ve Kalp-Damar Problemleri
D vitamini, ciddi böbrek hastalığı olan kişilerde kalsi-
yum seviyelerini artırabilir ve “damar sertleşmesi” riskini
artırabilir. Böbrek hastalığı olan kişilerde kalsiyum seviye-
leri dikkatle izlenmelidir. Vitamin D yüksekliğiyle beraber
kanda yükselen kalsiyum diğer dokulara ve damar cidarı-
na çöker ve kalsifikasyon olarak isimlendirilen kireçlenme
ve sertleşme problemlerine neden olur. Toksik doza ma-
ruz kalan kişilerde gözlenen hızlı damar sertleşmesi kan
basıncının yükselmesine ve böbrek hasarına neden ola-
bilir. Kalp kasına biriken kalsiyum nedeniyle kalbin gev-
şeme ve kasılma fonksiyonu bozulabilir ve kalp yetersiz-
liği belirtileri ortaya çıkabilir. Her ne kadar kalp yetersizliği
ve birçok kalp-damar hastalığında D vitamini seviyesinin
düşük olması hayati risklere neden olsa da toksik doza
maruz kalınması da benzer sonuçlara neden olabilir. Kalp
dokusunun sertleşmesine bağlı olarak D vitamini toksisi-
tesine maruz kalan kişilerde atriyal fibrilasyon olarak bi-
linen ritim bozukluğu riski artmaktadır. Atrial fibrilasyon,
günümüzde en sık felç-inme nedeni olan kalp ritim bo-
zukluğudur. Yine toksik dozda D vitamini kullanan kişiler-
de kalp zarının sertleşmesine bağlı olarak kalbin pompa-
lama fonksiyonu bozulabilir. Atlta yatan bir kalp-damar
hastalığı olan insanlarda toksik dozda vitamin D kullanımı
kalp krizi riskini arttırabilir.
Özetlemek gerekirse; D vitamini sıradan bir gıda tak-
viyesi olmayıp vücudumuz için esansiyel bir hormon ve
dikkatli kullanılması gereken bir ilaçtır. Güneş ışığına ma-
ruziyetin az olması ve dengesiz beslenme nedeniyle sa-
dece ülkemizde değil tüm dünyada D vitamini eksikli-
ği sık görülen bir durumdur. Fakat “Ne de olsa düşük-
tür” düşüncesiyle sürekli yüksek miktarda D vitamini kul-
lanılmasının tedavisi güç sonuçları olabilir. D vitamini ko-
nusunda bilgi ve tecrübeniz düşükse mutlaka hekiminize
danışarak kullanmalısınız.
Gıda Krizi HBT Sayı 286- 16 Eylül 2021 12-13 ÇAĞRI: Yoksul ülkelerin
yararlanması için CRISPR
patentlerinizden feragat edin

Açlığı sona erdirmek ve gezegeni korumak için 7 öncelik

Hollanda’da Wageningen Üniversitesi ve Araştırma
Merkezi önemli bir karar alarak kar amacı gütmeyen ku-
ruluşlara CRISPR–Cas gen düzenleme teknolojisini ticari
olmayan uygulamalar için kullanmaları için ücretsiz lisans
sağlayacağını duyurdu. CRISPR gıda üretimini sürdürü-
lebilir, besleyici ve güvenli hale getirmeye yardımcı olmak
Özlem Yüzak 1-Açlığı sonlan- sin maddelerini artırmak bağlamında fenotipleri ve genotipleri araştırılmalı. Yerli halk-

Bir yanda açlık, öte
yanda obezite... Sağ-
lıklı beslenen insan
sayısı giderek azalı-
yor. Gıda kaynakları
sıcak hava dalgaları,
seller ve savaşlar yü-
zünden kesintiye uğ-
ruyor. Özetlersek gı-
da sistemimiz büyük
bir kaos içinde. Ta-
bii bu arada gezege-
nimizin yaşam alanla-
rı da büyük bir tahri-
bat altında. BM Gıda
Sistemleri Zirvesi 23
Eylül’de New York’ta
başladı. Zirve öncesi
oluşturulan Bilim Ku-
rulu ise önerileri sı-
raladı.
ve biyolojik çeşitliliği düşürüyor.
Ve durum giderek kötüleşiyor.
D
ünyamızın gıda
sistemi içinde bü-
yük bir kaos var.
Her 10 kişiden biri yeter-
siz besleniyor. Her 4 kişi-
den biri aşırı kilolu. Dün-
ya nüfusunu üçte birin-
den fazlasının maddi gü-
cü sağlıklı beslenme-
ye yetmiyor. Gıda kay-
nakları sıcak hava dal-
gaları, seller, kuraklık-
lar ve savaşlar nedeniy-
le kesintiye uğruyor. CO-
VID-19 pandemisi ve si-
lahlı çatışmalar nedeniy-
le 2020’de aç kalan in-
san sayısı bir önceki yıla
göre yüzde 15 arttı.
Sadece insanlar
mı? Gezegenimizin ya-
şam alanları da acı çeki-
yor. Gıda sektörü, dün-
yadaki sera gazlarının
yaklaşık yüzde 30’unu
yaymaktan sorumlu. Ge-
nişleyen ekili arazi, otlak-
lar ve ağaç plantasyon-
ları yılda 3.6 milyon hek-
tar ormanın yok olma-
sına neden oluyor. Kötü
tarım uygulamaları top-
rağı bozuyor, kirletiyor,
su kaynaklarını tüketiyor
için kullanılabilir. Üniversite, hareketin CRISPR-Cas fikri
için havadaki azotu yaka- larınki de dahil olmak üzere geleneksel gıda ve orman sis-
dırın ve doğru
mülkiyet politikasında dünya çapında bir değişime ilham
layan bitki yetiştirme tek- temlerinin, ulusal tarımsal araştırma sistemlerinde daha iyi vereceğini umuyor.
nikleri araştırılmalı. Ekin- anlaşılması ve desteklenmesi şart.
beslenme politi- lerin zararlılara ve kuraklı-
CRISPR–Cas, bitki özelliklerini hızlı ve verimli bir şe-
kilde değiştirebilme özelliğine sahip. Özellikle iklim deği-
kalarına ğa karşı üretkenliğini, ka-
litesini ve direncini artır- 6-Sudaki ürünleri besin şikliğinin ve patojenlerin bu denli yaşamlarımızın içinde
olduğu bu dönemde geleneksel bitki ıslahına göre önem-
yönelin mak için genetik mühen-
disliği ve biyoteknolo-
sistemlerine dahil edin. li avantaj sunuyor.
“Sağlıklı ve besleyici gıda- Şimdiye Ve son 10 yılda CRISPR ile ilgili binlerce patent baş-
ji uygulanmalı.  Biyolojik vurusu yapıldı. Düşük gelirli ülkelerde CRISPR-Cas tek-
ları daha erişilebilir, uygun fi- kadar gıdaya
bilim teknolojilerine eri- nolojilerine ücretsiz erişiminin Birleşmiş Milletler Gıda Sis-
yatlı ve erişilebilir hale getirmek yapılan
şimi genişletmek için fik- temleri Zirvesi’nde kabul edilmesi son derece önemli.
öncelikli politika olmalı” diyen odaklanmanın
ri mülkiyet hakları ve veri
araştırmacılar 3 büyük oyun çoğu toprak
paylaşımı tartışılmalı.
değiştirici öneriyor: temelli tarım
• üretkenliği sürdürülebilir
bir şekilde artırmak için tarım 5-Kaynakları
üzerine
oldu.  Oysa ba-
Öneriler
ve gıdada araştırma ve geliş- lıklar, kabuklu
İlk olarak, finansmanı artırın
tirmeyi geliştirmek; koruyun deniz ürünleri
 Hükümetlerin kendi ülkelerinin gıda sistemleriyle
ilgili gayri safi yurtiçi hasıla oranının en az yüzde 1’ini
• gıda israfını ve kayıpları-  İnsanların toprağı, ve deniz yosu-
gıda araştırmalarına ayırmasını öneriyoruz. Birçok ülke
nı azaltmak;  toprağı ve suyu nu gibi su bitkileri, besin ve çevre açısından çok önemli. Su-
bunun sadece yarısını harcıyor. En az gelişmiş ülkelere
• sosyal koruma program- sürdürülebilir bir şekilde daki gıdaların besin sistemlerinin içine daha fazla entegre
de benzer bir düzeye ulaşmaları için destek sağlanma-
larına gelir ve beslenme bile- yönetmelerine yardımcı edilmesi sağlanabilir.  Ayrıca bilim insanları, denizler. Nehir-
lı. En yoksullara yönelik açlığı sona erdirmek için özel
şenlerinin eklenmesi.  olacak araçlara ihtiyaç ler ve göllerdeki z besin çeşitliliğini artırmanın ve deniz ve
bir fon kurulmasını öneriyoruz. Bu, Uluslararası Para
Bunun yanı sıra atıkla- var. Örneğin, elde tutulan tatlı su ortamlarında karbonu tutmanın yollarını aramalı.
Fonu ve Dünya Bankası tarafından oluşturulabilir.
rı azaltmak oluşturulacak po- dijital cihazlar ve uzaktan Okyanusların, kıyı sularının ve tatlı su kaynaklarını sür-
litikaların arasına , gıda işleme algılama yöntemleri ile , dürülebilir kılmak ve biyolojik çeşitliliği korumak için eko-
ve korumayı daha uygun ma- topraktaki karbon ve di- lojik bilim perspektiflerine, küresel işbirliğine ve kurumla-
İkincisi, bilimsel kapasiteyi arttırın
Bunun için
liyetli hale getirmek için güneş ğer besin maddelerinin ra ihtiyaç var. Balık besleme sistemlerinin sürdürülebilirliği
özel bir fon
enerjisi ve pil depolama tekno- konsantrasyonları izle- önemli; örneğin, balık yemi olarak böcek yetiştirme, yağ ba-
öneriyoruz. Bu
lojilerinin ölçeklendirilmesi de maya teşvik etmek için ödeme planlarına ihtiyacı var. nebilir. Yapay zeka sis- kımından zengin modifiye baklagiller ve mikro alglerin kulla-
fon, düşük ve
öneriliyor. Geri dönüştürülmüş malzemeler, nanomateryal temleri ve insansız hava araçları, çiftçilerin sulama, gübre- nımını artırılabilir.
orta gelirli ül-
kaplamalar ve hatta yenilebilir filmler kullanan yeni ambalaj leme ve haşerelerden korunmaya ihtiyaç duyan alanları tes-
biçimleri, gıdaları daha uzun süre taze tutacaktır. Okul bes- 3-Eşitliği ve hakları koruyun.  pit etmelerini sağlar. Toprak yapısını, karbon depolamayı ve
7-Dijital teknolojiden yararla-
kelerde araş-
tırma kapasi-
leme programları yeniden düzenlenmeli. Cinsiyet, etnik köken ve yaşa bağlı yoksulluk ve eşitsiz- verimi iyileştirmek için toprak mikroplarından yararlanılabi-
tesini güçlen-
Ayrıca stres altında atıştırma gibi sağlıklı beslenme-
nin önündeki davranışsal engelleri de incelemesi gerek-
likler, birçok insanın sağlıklı gıdalara erişimini kısıtlamakta.
Araştırmalara göre dünya genelinde 400 milyon küçük çiftlik
lir. Araştırmacıların bu tür teknolojileri uyarlaması ve büyüt-
mesi gerekiyor.
nın. Çiftliklerde robotlar, sensörler ve yapay zeka gide- dirmek; gıda
rek daha fazla kullanılıyor: örneğin ekinleri hasat etmek ve değer zincir-
tiği vurgulanıyor.  Gıda etiketleri için politika yönergeleri sahibinin faaliyetlerini sürdürebilmeleri için desteğe gereksi- Biyoçeşitlilik ve genetik temellerin korunması önemli. To-
inekleri sağmak. Sensörler, kayıpları azaltmak ve gıda gü- lerindeki ye-
geliştirilmeli. Örneğin sağlıksız gıdalara (şeker ve trans yağ- nimleri var. hum çeşitleri korunmalı ve iklim değişikliği ve beslenme
venliğini garanti etmek için gıda ni kurulan fir-

Küresel emisyonların üçte birinden

Bu amaçla New York 23 Eylül’de BM Gıda Sistemle- lar gibi) vergi ve düzenlemeler koymanın yolları aranma- Arazi, kredi ve emek üzerindeki adil olmayan ve eşitsiz işleme zinciri boyunca bileşen- malar ve bi-
ri Zirvesi’ne ev sahipliği yapıyor. Bu, 1943 yılından beri gıda lı. Güçlendirilmiş gıdaların ve kültür etlerinin sağlık özellikle- düzenlemeler tespit edilmeli ve önlenmeli. Örneğin Güney lerin ve ürünlerin menşeini ve lim topluluk-

fazlası gıda üretiminden.

üzerine yapılan 6. zirve. Ve devlet başkanı düzeyinde temsil
edilecek olan ilk zirve özelliğini taşıyor. Zirve öncesinde bir
bilim kurulu oluşturuldu. Kuruldaki bilim insanları saptamala-
rını Nature Dergisi’ne anlattılar.
Küresel gıda sisteminin acilen bir yenilenmeye ihtiya-
cı var. Sadece politika ve kurumlar açısından değil aynı za-
manda toplumsal, ticari ve teknoloji cephelerinde de . Bilim
ise tüm değişikliklerin gıda sistemine doğru şekilde entegre
edilmesinde ana görev alacak unsur.
Ama görev zorlu. Gıda pek çok disiplini kapsar: tarım,
sağlık, iklim bilimi, yapay zekâ ve dijital bilim, siyaset bilimi
ve ekonomi. Makalenin yazarları “iklim değişikliği, biyolojik
çeşitlilik kaybı ve sağlık üzerindeki politikaların dolaylı olum-
suz etkileri, gıdanın gerçek maliyetlerine dahil edilmeli” vur-
gusunu yapıyor: “Tüm bunlar küresel olarak gıda tüketiminin
mevcut piyasa değerinin yaklaşık iki katı kadar’ diyerek..
Bilim grubu 50’den fazla makale ve rapordan yola çıka-
rak gıda sistemlerinin 7 öncelikli konuya odaklanması gerek-
tiğini vurguluyor.
ri de belirlenmeli.
2- Risksiz gıda sistemleri
 Gıda sistemleri ne kadar küresel, dinamik ve karmaşık
hale gelirse, yeni risklere o kadar açık olurlar. Örneğin 2008
yılında küresel bir gıda krizi yaşandı. İklim değişiklikleri ve
artan kuraklık, ticaret engelleri bunu tetikleyicisi oldu.
Bir diğeri COVID-19 salgını ve silahlı çatışmalar. O da,
gıda değer zincirlerini sarstı ve gıda fiyatlarını artırdı.  Atul Jain ve ekibinin 200’den fazla ülkenin verilerini kullanarak araştırması yeni ya-
Gıda güvenliğinde tehlike sinyallerini önceden bildiren
başarılı sistemler var. Örneğin ( https://fews.net). Bunların
daha aktif kullanılması sağlanmalı.
Yeni politikalara ve ekonomik çözümlere ihtiyaç var. Ör-
neğin, uzaktan algılama ve hava tahminleriyle desteklenen
yeni sigorta ürünleri, çiftçinin mahsullerindeki ve hayvan-
larındaki olası kayıplar için teminat sağlar.  Güneş enerjili
sulama sistemleri kuraklık riskini azaltır. Akıllı telefon uygula-
maları çiftçilere yerel mahsul zararlıları, hava riskleri ve pazar
fırsatları hakkında bilgi sağlar. Çiftçinin, toprakta ve ağaçlar-
daki karbonu yönetmeye ve yakalamaya ve ticaretini yap-
Etyopya’da kadın çiftçiler erkek çiftçiler ile eşit destekle-
ri alabilselerdi mısır mahsulleri yüzde 40 daha fazla olabilirdi.
Küçük toprak sahiplerinin, kadınların ve yerli halkların toprak
haklarının korunması her şeyden önemli.  İllinois Üniversitesi’nden bilim insanlarının yeni yayınlanan araştırmasına göre kü-
Teknoloji, şeffaflığı ve verimliliği sağlayabilir.
Örneğin, arazi tahsis etmek için blockchain mülkiyet
haklarının kullanılması...Bu Gana’da denendi ve iyi sonuç-
lar alındı. Yerli halkların toprak haklarını korumak için benzer
çözümlere ihtiyaç var.
4-Biyobilimi artırın
 Bilim insanlarının, toprak sağlığını iyileştirmenin ve mah-
sulün verimliliğini artırmanın, mahsul yetiştirmenin ve topra-
ğı ve biyosferi yeniden karbonlaştırmanın yollarını bulması
gerekiyor. Tüm Dünya sistemleri arasındaki bağlantılar birlik-
te düşünülmeli. Bu “Tek Sağlık” yaklaşımı olarak ortaya kon-
muştu zaten.
Hayvan yemi de dahil olmak üzere bitki bazlı ve bö-
cek türevli proteinler gibi alternatif sağlıklı protein kaynakla-
rının geliştirilmesi önemli. Gübre ihtiyacını azaltmak ve be-
kalitesini izleyebilir. Ancak ço- ları arasındaki
ğu çiftçi ve üreticinin dijital tek- araştırma iş-
nolojilere hala erişimi yok. Avan- birliklerini genişletmek için kullanılabilir. 
resel emisyonların yüzde 37’si gıda üretiminden geliyor. Bu yiyip içtiklerimizin ve bes- tajları yaymak için cihazların da-
lenme biçimlerimizin iklim değişimi ve küresel ısınma üzerinde ne denli etkili olduğunu ha ucuz, satın alınması ve kulla- Üçüncüsü, bilim-politika arayüzlerini güçlen-
nılması daha kolay hale gelme-
göstermesi açısından son derece önemli. dirin
Bir diğer önemli unsur daha: Hayvansal bazlı gıdalar bitkisel bazlı gıdalardan 2 mis- si gerekiyor. Hindistan’da trak- BM Gıda Sistemleri Zirvesi’ni ve BM üye devlet-
törlerde olduğu gibi, tarım maki-
li daha fazla emisyon üretiyor. lerini, 1992’de Rio de Janeiro’da üzerinde anlaşma-
neleri için Uber’e benzer kirala-
ya varılan iklim, biyoçeşitlilik ve çölleşmeye ilişkin söz-
yınlandı. Mevcut son veriler 2007 ile 2013 yılları arasını kapsadığı için, ekip, 2010 yılın- ma hizmetleri geliştirilmelidir. BT leşmelere benzer şekilde, gıda sistemlerine ilişkin hü-
da 171 farklı mahsul ve 16 hayvansal gıdanın üretiminden kaynaklanan karbondioksit,
metan ve azot oksit emisyonlarına baktılar.
eğitim ve öğretimi ile birlikte kır-
sal elektrik kaynaklarının güç-
kümetler arası bir anlaşmayı veya çerçeve sözleşme-
yi kabul etmeye çağırıyoruz. Söz konusu sözleşmenin
Sonuç: Bitkilerde emisyon şampiyonu pirinç. Hayvanlarda ise sığır. Küresel gıda lendirilmesi gerekecektir.
bağımsız bir bilimsel kurul tarafından hazırlanması son
üretimi, ticari havacılık endüstrisinden elde edilen miktarın neredeyse 19 katı olan yılda Kaynaklar:
derece önemli. Gıda ile ilgili araştırma yapan tüm bilim
yaklaşık 17,3 milyar metrik ton karbondioksit eşdeğerine katkıda bulunuyor. Bu emis- https://www.nature.com/artic-
kuruluşlarının ve akademilerin bir hazırlık sürecine
yonların yüzde 57›si hayvan bazlı gıdaların üretimden; yüzde 29’u ise bitki bazlı gıda les/d41586-021-02331-x
https://www.newscientist. dahil edilmesini öneriyoruz.
üretiminden. Geriye kalan emisyonlar, pamuk gibi gıda dışı mahsullerden.
com/article/2290068-food-pro- Bilimin araçlarını masaya getirmek, küresel gıda
Güney ve Güneydoğu Asya genel olarak en yüksek bitkisel gıda kaynaklı emisyon- duction-emissions-make-up-mo-
sistemini açlığı sona erdirmek ve 2030 yılına kadar BM
lara sahip; , Güney Amerika ise en yüksek hayvansal gıda kaynaklı emisyonlara...Bitki re-than-a-third-of-global-total/
Sürdürülebilir Kalkınma Hedeflerine ulaşmak için dö-
bazlı gıda üretimi için arazide kullanılan gübre türlerinin değiştirilmesinin, üretim emis- https://www.nature.com/artic-
les/d41586-021-02397-7 nüştürmeye yardımcı olacaktır.
yonlarının azaltılmasına yardımcı olabileceği belirtiliyor.
Hidrobiyoloji
MAREM’İN MARMARA’DA-
Kİ MÜSİLAJ ARAŞTIRMASI
TAMAMLANDI.
SONUÇLAR ÜRKÜTÜCÜ:
MAREM projesi lideri hidrobiyolog Levent Artüz’ün korkutan gözlemle-
ri: “Müsilaj organik bazlı bir kütle, eninde sonunda parçalanacak. Müsila-
jın form değiştirerek tüm su kütlelerine yayılması geniş kapsamlı bir orga-
nik yük anlamına geliyor. Bu da ciddi anlamda çürümeye neden olabilecek
bir unsur. Günümüzde Marmara Denizi kökenli ticari öneme sahip hiçbir ba-
lık kalmadı. Bir tek istavrit var o da ne yazık ki hasta.”
Reyhan Oksay
S
evinç ve Erdal İnönü Vakfı bünyesinde yürütülen
MAREM (Marmara İzleme Projesi) kapsamında
Ocak 2021 tarihinden bugüne, Marmara Denizi’n-
de toplam 200 istasyon ve 450 farklı noktada sürdürülen
deniz çalışmalarının “Kütlesel Müsilaj Oluşumunun Du-
rumu ve Marmara Denizi Ekosisteminde Bıraktığı Etkiler”
isimli alt başlıklı deniz çalışma ayağı sonuçlandı.
Projenin lideri hidrobiyolog M. Levent Artüz’e çalış-
madan elde edilen sonuçları ve bunlan sonra neler ola-
bileceği konusundaki görüşlerini sorduk:
28 Ağustos’ta başlayan 10 Eylül’de sonuçlanan son
çalışmanızdan çıkan sonuçları özetleyebilir misiniz?
LA-Esasında 6 Ocak 2021 tarihinden beri sahadayız.
Bizim MAREM kış çalışma ayağı genelde Şubat ayında
yapılır. Ancak 2020 Aralık ayı sonundan başlamak üze-
re Kumbağ-Gelibolu hattı boyunca balıkçılardan bize
çok sayıda balık ölümleri videoları gelmeye başladı. Bu-
nun üzerine çalışma takvimimizi öne çektik. Gerçekten
de özellikle Kumbağ-Hoşköy arası ve Şarköy’ün batısın-
da ciddi balık ölümleri ile karşılaştık.
Tam da buna yönelmişken, Marmara Denizi gene-
linde çok ciddi boyutlarda bir alg patlaması olacağının
ön sinyalleri belirgin olmaya başladı ve sonunda Mart ayı
HBT Sayı 287 - 23 Eylül 2021 14
Hasta ölüyor; deşarj
ise tam gaz devam
ortalarında kamu-
oyunun gündemini
meşgul eden müsi-
laj agregat oluşumu
ile sonuçlandı.
Biz de MAREM
ekibi olarak çalış-
malarımızı bu yöne
kaydırdık.
Fotoğraf: Eren Korkmaz
Benzer bir olgu,
farklı bir plankton
kökenli olarak 2007 senesi yaz ay- Levent Artüz’ün kitabı geçmiş olsa da, Ergene deşarjının
ölçüm cihazlarına bile gerek duyul-
larında oluşmuştu. Bu gün, onu te- 3 ay önce çıktı mayacak ölçüde aşırı olumsuz et-
tikleyen ve boyutlarını belirleyen et- Kitabın Adı “Marmara Denizi’nin ki yaptığı ve Marmara Denizi alt ve
kenin Marmaray hafriyatının Çınar- Kirletilmesinin Yakın Tarihi” ve kitap üst su kütlelerini ciddi oranda etki-
cık Çukuru üzerinde Marmara De- yaklaşık 3 ay evvel kırmızı kedi yayıne- lediğini gözlemledik ve ölçümledik.
nizi›ne boşaltılması olduğunu bili- vinden yayınlandı. Deşarj devam ettirildiği takdirde
yoruz. Bu seferki benzer oluşumun Kitabın ilk bölümünde, fazla bilim-
Karadeniz’in çok kısa bir zaman-
da bir sebebi olmalıydı. Bu sefer- selliğe kaçmadan Marmara Denizi hak-
da yok olma sürecine gireceği
ki müsilaj olgusu Karabiga Burnu kında genel bilgi verilmeye çalıştım,
ve kuzeyinden başlamak üzere
ile Hoşköy’ün arasında, Marmara çünkü biz Marmara Denizi’nin ne oldu-
ğunu, özgün yapısını bilmiyoruz.. Bu Ege Denizi’nin büyük bir risk altı-
Adası batısında başlamıştı. na sokulmuş olacağı, açıkça söy-
kısa bilgilendirici bölümü, okuyucunun
bir sonraki bölümde yer alan ve 1970 lenebilir.
Ergene dejarjı müsilajı tetik- • Özellikle Ergene Deşarjının et-
ortalarından başlayan Marmara Deni-
ledi mi? ki alanı olan orta Marmara Deni-
zi’nin kirletilmesi bağlamında basında,
Sonunda sorularımızın cevabı- sempozyumlarda, özel raporlarda vb. zi kesitinde, yaşama elverişli de-
nı müsilaj üzerine televizyonda ko- yayımlanmış belgeleri anlayabilmelerini ğerlerin ciddi şekilde sınırların altı-
nuşan bir devlet görevlisinin be- sağlamak üzere kitaba ekledim. İkinci na düştüğü, önceki senelerdeki ça-
yanatı sonucunda öğrendik. Er- bölümde, tümü yayınlanmış belgelere lışmalar ile karşılaştırıldığında ne-
gene deşarjı fiilen 2020 sene- dayanacak şekilde, Marmara Denizi’nin redeyse anoksik (oksijen bulunma-
si Kasım-Aralık aylarında baş- kirletilmesinin yakın tarihini (1974’den yan) bölgelerin oluştuğu saptandı.
lamıştı..! bu güne) kronolojik sıra ile ortaya ser- • Marmara Denizi’nde kirlilik in-
2013 senesinde Türkiye Ba- dim. Kitabın son bölümünde kaynak- dikatörü olan suda çözünmüş ok-
rolar Birliğinde yaptığımız su- ça bulunuyor.
sijen, deniz rengi, pH (asitlik), bes-
num ve sunduğumuz modelle- leyici tuzlar gibi değerlerde kirliliğe bağlı çok ciddi deği-
me çerçevesince gelişiyordu bu yaşanan olumsuz- şimler ölçüldü. Bu da zaten sürekli artış gösteren Mar-
luklar. MAREM ekibi olarak tüm çalışmamızı müsi- mara Denizi su kalitesinin sıçrama (peak) şeklinde
laj oluşumu ve etkilerine kaydırdık. Olgunun başlan- kötüye gittiğinin bir göstergesi.
gıcından itibaren, müsilajın safhalarını, bölgelerdeki • Biyoçeşitlilik örneklemelerinde de tür çeşitliliğinin
durumunu ve ortam şartlarını ölçümler ile belgeledik. dramatik şekilde düştüğü, birçok istasyonda tür çeşitli-
Son olarak da 28 Ağustos-10 Eylül aralığında liğinden bile bahsetmenin olanaksız olduğu tespit edil-
“Kütlesel Müsilaj Oluşumunun Durumu ve Marmara di. 2000’li senelerin başından beri doğu Marmara Denizi
Denizi Ekosisteminde Bıraktığı Etkiler” isimli alt baş- kesiminde gözlenen bu durumun Çanakkale boğazı da
lıklı, farklı disiplinlerce yürütülen Kimyasal-Fiziksel- dahil tüm Marmara Denizi geneline yayıldığı saptandı.
Biyolojik Oşinografi, Kimya, Ağırmetal, Mikrobiyoloji, • Müsilaj kütlesinin form değiştirerek tüm su kütle-
İhtiyoloji (balık bilimi) ve Hidrobiyoloji konularında de- lerini, farklı derinliklerde etkilemeye devam ettiği, fark-
niz çalışma ayağını gerçekleştirdik. lı bölgelerde farklı oranlarda bakteriyolojik olarak parça-
lanmaya başladığı gözlendi.
• 2020 senesi Kasım-Aralık aylarında faaliyete • Marmara Denizi ana su kütlelerinde ortalama
Hidrobiyoloji
amonyak değerlerinin çok yüksek olduğu, amon-
yağın, ortamda çok düşük ölçülen oksijen değer-
leri dolayısı ile nitrat ve nitrite dönüşemediği tes-
pit edildi.
Müsilaj tükenecek, geriye
bakteri biyokütlesi kalacak
İş müsilaj sorununu çok ama çok aşmış
durumda. Bundan sonraki felaket müsilajı
arattıracak nitelikte olacak” diyorsunuz. Mü-
silajın form değiştirerek tüm su kütlelerini isti-
la etmesi ne anlama geliyor?
Sorun zaten müsilaj sorunu değil. Sorun Mar-
mara Denizi’nin kirletilmesi sorunu ve bu tam gaz
devam ediyor. Müsilaj ise bu kirletilme sürecinin
günümüzdeki göstergesi sadece. Bizim odaklan-
mamız gereken yer kirletiliyor olması, yoksa mü-
silaj başladı, müsilaj bitti gibi kendimizi oyala-
rız. Müsilaj organik bazlı bir kütle, eninde sonun-
da parçalanacak, Marmara Denizi’nde bu par-
çalanma süreci suda çözünmüş oksijen değerle-
ri çok düşük olduğu için yavaş ilerliyor. Ama dü-
şünün devasa, yüzlerce kilometreküplük bir küt-
le, bunu bakteriler parçalayacak bu arada da ço-
ğalacaklar. Bir gün müsilaj tükenecek geriye bir
o kadar büyük bakteri biyokütlesi kalacak. Bu ne
olacak? Bu da bundan sonra olacak benzer fela-
ketin temelini atacak. Bu şekilde, bu süreçler so-
nucu felaketlerin boyutları ise katlanarak artacak.
Müsilajın form değiştirerek tüm su kütlelerine ya-
yılması ise geniş kapsamlı bir organik yük anla-
mına geliyor ki bu da ciddi anlamda öytrofikasyo-
na (çürümeye) neden olabilecek bir unsur.
Gelecekte doğacak sorunlar
Vibrio grubu bakterilerin dominant ha-
3 ay önce eylem planı açıklanmıştı. Ne yapıldı?
Tüm deşarjlar tam gaz devam
HBT-Yerel ve merkezi yönetimler yüzeyde-
ki müsilajı temizlemenin ötesinde ne yaptı bü-
tün yaz? Hiçbir şey yapmadıklarını söyleye-
bilir miyiz?
Açıkçası, yerel yönetimler için bir şey söy-
leyemem. Zaten konu yerel yönetimleri aşar ni-
telikte. Ancak merkezi yönetim açısında pek bir
şeyin değiştiğini söyleyemem! Mesela 3 ay ka-
dar önce bir eylem planı açıklandı. Peki, o za-
mandan beri bunun altını dolduracak, kanuni
altyapıyı oluşturacak ne yapıldı? Müsilajın su üs-
tüne çıkması ardından atık yönetiminde ne de-
ğişti? 32 sene sonra deşarjların zararı konsen-
süs halinde kabul edilmek zorunda kalınmışken,
bu konuda hangi girişimde bulunuldu? Tüm de-
şarjlar tam gaz devam, bir de üstüne üstlük
dünyanın en kirli akarsuyu olarak kabul edilen
ve normal mecrasında Ege Denizi’ne akan Er-
gene nehrinin kirletici unsurları kuşaklama
kolektörleri ile toplanıp, 50km kol kat ettirilip,
Tekirdağ açıklarından Marmara Denizi’ne ba-
sılmaya başlandı. Ne diyeyim ki?
Atıkların yüzde 10’u Karadeniz’e
Kuzey Ege’de risk devam ediyor mu? Ka-
HBT Sayı 287 - 23 Eylül 2021 15
le gelmesi gelecekte ne gibi sorunlar doğura-
bilir?
Şöyle düşünelim; bizim temiz olarak kabul
ettiğimiz ortamlarda da patojen unsurlar mevcut,
ancak az veya kabul edilebilir sınırlar içinde. On-
lara olanak sağlarsanız yani evinizin en temiz ye-
rine bir et parçası bırakır orada çürümeye terk
ederseniz ne olur? Müsilaj kütlesi de deniz içinde
devasa bir besiyeri gibi işlev görüyor. Gelecekte
doğuracağı sorunlar ise doğanın bileceği iş, do-
ğa bunu sorun olsun diye yapmıyor, doğada çü-
rüyen ve besin çevrimine giren bir canlının duru-
mu gibi. Problemi büyüten ve büyüttüğümüz bu
probleme doğanın gösterdiği tepkiden rahatsız
olan biziz.
Tekirdağ laboratuvar kurma projesi hangi
üniversitelerle birlikte yürütülüyor? Amacınız
nedir? Niçin Tekirdağ?
Bu proje MAREM projesi kapsamında yapılı-
yor. Bu bir senelik izleme laboratuarının iki önem-
li ayağı var. Mikrobiyoloji ve İhtiyoloji (balık bilimi).
Mikrobiyolojinin başında Tekirdağ Namık Kemal
üniversitesinden Prof. Dr. Dumrul Gülen ve eki-
bi ve ihtiyolojinin başında ise Trabzon Su Ürün-
leri Merkez Araştırma Enstitüsünden Dr. Mustafa
Zengin ve ekibi. Ek çalışmalar için Marmara Üni-
versitesi, Yıldız Teknik Üniversitesi ve Haliç Üni-
versitesinden de öğretim üyeleri de veriyorlar.
Tekirdağ olmasının temel nedeni konumu.
Düzenli olarak avlanma koordinatı ve derinliği
belli su ürünleri örneklerinin yakalandıktan son-
ra en kısa sürede ve uygun koşullarda ulaşacağı;
ayrıca ilgili parametrelerin ölçülüp toplanabileceği
bir konum olarak Tekirdağ’ı uygun bulduk.
Karides ve istavrit yenir mi?
Yazının devamı 22. sayfada
radeniz’in bu durumdan etkilenme olasılı-
ğı var mı?
Marmara’yı bir bardak su olarak düşünün.
32 senede bu suyu taşırdık. 2020 senesi Ka-
sım-Aralık ayından beri Ergene Nehri deşarjı ile
aynı bardak suya bir kova su daha eklemekte-
yiz. Kısaca bardağın etrafından öte her yeri ber-
bat edeceğiz. Özellikle Ergene deşarjı Marma-
ra Denizi’ni bu hale getiren yöntem yani Akde-
niz kökenli akıntının arıtılmamış atıklar için taşıyı-
cı bant olarak kullanılması prensibine dayanıyor.
Atıklar nitelik değil sadece yer değiştirmiş olu-
yor, yani büyük kısmı Marmara Denizi’nde kalır-
ken %10’u Karadeniz’e gidiyor. Umarım aklımız
başımıza Karadeniz’i de kaybetmeden gelir!
Marmara Denizi artık bir foseptik çukurun-
dan farksız diyebilir miyiz?
Bunu çoktan dedik, Marmara Denizini ta-
rif için sanırım ilk defa 2011 senesinde bu tanımı
kullanmıştım. O günden bu güne Marmara Deni-
zi kirliliği katlanarak arttı. Bu gün itibarı ile bu ta-
nım da az kaldı. Marmara Denizi ne yazık ki şu
anda çürüyen bir cesetten farksız.
r
D i ji t a l Kül tü
Tanol Türkoğlu
tanolturkoglu@gmail.com
DİJİTAL PARA
Liberal paradoks: Liberal bir ekonomik sistemde libe-
ral olmayan, muhafazakâr bir para sistemi!
Yeni olmayan bir ifade yeniden gündeme geldi: Dijital para! Tür-
kiye Cumhuriyet Merkez Bankası da (TCMB) geçtiğimiz günlerde
“Dijital TL” konusunda bir araştırma-geliştirme projesi başlattı-
ğını duyurdu. Yapılan açıklamadan anlaşıldığı üzere ilgili kamu ku-
rumları kapalı devre bir elektronik ağ kurarak “dijital TL”yi test
edecekler. Sonuçlar gelecek yıl açıklanacak. Türkiye “dijital para”
trenine binen ilk ülke değil. Dünya üzerinde pek çok ülke bu konu-
da çalışmalar yapmakta. Herkes bitcoinden, kriptoparadan bahse-
derken dijital para da nereden çıktı diye sorulabilir. Mevzu derin!
Öncelikle dijital paranın ne olduğu konusuna değinmekte fay-
da var. Dijital para, tedavüldeki para ile aynı ekonomik ve siya-
si özelliklere sahip olup, cismen kâğıt banknot yerine dijital mec-
rada işlerliği olan paradır. Türk Lirası’nı örnek göstermek gerekir-
se, dijital TL’nin de “sahibi” Türkiye Cumhuriyeti devleti adına TC-
MB’dir. Normal TL’de olduğu gibi. Yani merkezi bir otorite tarafın-
dan sahiplenilen ve yönetilen bir metadır. Normal TL kullanırken
geçerli olan kurallar neyse, dijital TL’de de aynıları geçerlidir. Bel-
ki lojistik sebeplerden dolayı bu kurallardan bazılarının yerine diji-
tal versiyonlarını tatbik etmek gerekebilir. Ancak özde TL ile dijital
TL arasında cismani farktan öte bir şey yoktur!
Oysa kriptoparalarda bu tablo değişiklik göstermektedir. Krip-
topara merkezi olmayan bir yapıdadır. Arkasında bir devlet ya da
merkez bankası yoktur. Ne de bir şahıs. Bu açıdan değerlendiril-
diğinde kriptoparalar bir paradoksun da altını çizmektedir. Libe-
ral bir ekonomik sistemde liberal olmayan, muhafazakar bir pa-
ra sistemi! İş yapmaya-etmeye geldiğinde “bırakınız, dileyen dile-
diğini yapsın” diyen ticari-ekonomik anlayış, iş “para basmaya-yö-
netmeye” geldiğinde “benden başka kimse yapamaz” totaliterliği-
ni göstermekte.
Kriptoparalar ise tam da bu totaliterliği aşan, liberal bir modelin
temsilcileri. Merkez bankaları kahyalığında global ekonomiyi yöne-
ten kapitalist elitizme meydan okuyan bir sistem. Kontrol kimse-
de değil. O nedenle daha kırılgan deniyor. Bir gün yüzde otuz düşü-
yor, ertesi gün yüzde iki yüz artıyor. Sonra bu dönemlerdeki işlem-
ler incelendiğinde bunların büyük bir kısmının ardında, yine o es-
ki kapitalist fırsatçılığı görmek insanı şaşırtmıyor. Elon Musk Twit-
ter’dan bir emoji yayınlıyor, bilmem ne kriptoparası yüzde otuz de-
ğer kazanıyor. Eskiden borsa marifetiyle yapılan doldur-boşalt iş-
lemleri şimdi iki Twitter mesajı ile yapılabiliyor. Olan her zaman çi-
menlere oluyor!
Dijital para, kriptoparaya kaçışları engellemek üzere gündeme
gelen bir manevra. Bir tür kostüm değiştirme. Kriptopara kavramı-
nın sahip olduğu global ekonomik düzeni değiştirme potansiyeline
sahip değil. Ulus devletler ve merkez bankaları için atılması gere-
ken olağan, zaruri, evrimsel bir adım. Hiç değilse imajı güncel tut-
mak açısıdan işe yarayacak bir hamle.
Kapitalizmin, sanayi devrimi ile ortaya çıkmasının gerisinde ya-
tan temel olguların başında ekonomik değer yaratma sürecinin
topraktan fabrikaya transferi geliyordu. Bu da mülkiyetin evren-
sel bir insan hakkı olmasını sağladı. Bu hakkın pratik dağılımında-
ki derin uçurumlar, “insan”ı yeni arayışlara itmekte. Kriptopara-
lar bu tür arayışlara bir cevap; o nedenle yeni bir toplum-ideolo-
ji yaratabilir. Devrimin ekonomik bacağını oluşturabilir. Kriptopa-
ralar basit bir ekonomik mecra değişikliği değil; oysa dijital para-
lar öyle!
 Bilim Tarihi
BİLİNCİN
HBT Sayı 287 - 23 Eylül 2021 16

BEYİNDEKİ
YANSIMALARI Hem mucit
3
hem de
Bilinç beyinde saptanabilir mi? Hollywood
B yıldızı: Hedy
ilim dünyasında girişilen en algı bilinciyle ilgili olmayabilirlerdi.
ünlü iddialardan biri, 2023 Görünüşe bakılırsa, beyin korteksi-
yılına dek beyinde bilincin
kendine özgü bir belirtecinin tanım-
nin arkalarında bulunan ve Koch’un
“arka sıcak bölge” adını verdiği Lamarr
lanmış olacağıdır. Ancak bilincin bölge bu açıdan can alıcı bir önem

Güvenli Wi-Fi, GPS ve

“zor sorusunun” yaratıcısı olarak taşıyordu.
bilinen New York Üniversitesi dü-
Bütüncül düşünme
şünürlerinden David Chalmers,
Beynin bilinç açısından görünür-
1998’de Washington’daki Allen
de önemli arka bölgelerinden biri,

Bluetooth’un bulunuşunda
Beyin Bilimleri Enstitüsü sinirbilim-
bedenden gelen duyusal bilgileri
cilerinden Christof Koch tarafın-
işlemden geçiren, parietal korteks
dan ortaya atılan bu görüşe karşı
bölgesidir. Wisconsin-Madison
çıkıyor. Peki, belirtilen tarihe iki yıl
Üniversitesi’nden Mohsen Afrasi-

izi olan kadın

kala ne durumdayız?
abi, Michelle Redinbau-
Bilincin beynin
gh ve başka araştırmacı-
hangi bölgeleri ve
lar uykuda, uyuşturulmuş
hangi iletişim ağlarıy- Bugün halen kullanımda olan gü-
ya da uyanık makak

la bağlantılı olduğu
konusunda ciddi bir
ilerleme kaydedilse
bile, kesin bir yanıta
henüz ulaşılamadı.
Kimileri beynin odaklanma,
karar verme ve tasarlama gibi in-
celikli bilişsel süreçlerden sorumlu
prefrontal korteks (PFK) bölgesi-
nin yaşamsal bir rol üstlendiğini,
duyusal bilgilerin bilinçli algılara
dönüşebilmeleri için yalnızca duyu
korteksinde değil, aynı zamanda
prefrontal kortekste de işlemden
geçirildiğini öne sürüyor. İnsanlar
ve makak maymunlarıyla ilgili beyin
görüntüleme araştırmaları da bunu
destekliyor. Ancak bu görüşe kuş-
kuyla yaklaşanlar, PFK bölgesinde
tanık olunan etkinliğin, bilinçten
çok, bir uyarıcının düşünülmesi ve
bir tepkinin tasarlanmasıyla ilintili
olabileceğini öne sürüyorlar.
New York Üniversitesi’nden
Omri Raccah ve arkadaşları
konuyu daha derinlemesine araş-
tırmak amacıyla beyinlerinin farklı
bölgelerine elektrodlar yerleştirilen
deneklerin tepkileriyle ilgili soruları
yanıtladıkları çalışmalardan elde
edilen bulguları gözden geçirdiler.
Sonuçta, PFK’nin yalnızca orbi-
tofrontal korteks ve arterior singulat
korteks adıyla bilinen iki bölgesinin
uyarılmasının bilinçli deneyimle ilgili
bildirimlerde kimi zaman değişiklik-
lere neden olduğu görüldü. Bu iki
altbölge konusunda bilinenler ve
katılımcıların bildirimlerinden yola
çıkıldığında, bilinçli deneyimlerin
duygusal yönleri dışında, özbilinç
ve meta-bilinci (bilincinde olmanın
farkındalığı) de destekliyor olabi-
lirlerdi. Ancak daha temel duyusal
maymunlarıyla ilgili çalış-
maları sonucunda parie-
tal korteks ile beynin iki
başka bölgesi-striyatum
ve talamus- arasındaki
bağlantısallığın bilinçli durumları
“tanımlayıcı bir göstergesi” oldu-
ğunu ortaya koydular. Afrasiabi,
“Elde ettiğimiz bulgular parietal ve
korteksaltı yapılar arasındaki bü-
tünleşmenin önemini gözler önüne
seriyor ve frontal korteksin bilinçte
temel bir rol oynadığı görüşüne
karşı çıkıyor,” diyor.
Bitkisel yaşam durumunda olup,
uyanık bilinçlerine yeniden kavuşan
insanlarla ilgili araştırmalar da bey-
nin farklı bölgelerindeki etkinlikler
arasındaki bütünlüğün bilincin farklı
yönleri açısından temel bir işlevi
olduğu görüşünü destekliyor. Bu
kavram geniş çaplı sinirsel çalışma
alanı modelinin de özünü oluşturu-
yor. Redinbaugh, öznel deneyim-
lerde beynin en çok hangi bölge-
lerinin önem taşıdığı konusunda
görüş farklılıkları olmasına karşın,
kuramların çoğunun bilincin beynin
farklı bölgeleri arasındaki etkileşim
ve iletişime bağlı olduğu görüşün-
de birleştiğine dikkat çekiyor.
Süre azalırken bahsi kazanama-
yacağını düşünen Koch, “Bırakın
beynin öteki bölgelerini, korteksin
bilince katkıda bulunan öteki böl-
gelerini bilmemiz bile yıllar alacak.
Ne de olsa, evrenin en karmaşık
etkin maddesinden söz ediyoruz,”
diyor.
Rita Urgan
https://www.newscientist.com/article/
mg25033420-400-what-forms-can-cons-
ciousness-take-and-can-we-see-it-in-our-
brains/
T
am adı Hedwig Eva Maria Kiesler olan
Hedy Lamarr’ı 1938’de vizyona giren Al-
giers ve 1949’da vizyona giren Samson ve
Delilah gibi filmleriyle tanıyoruz. Bir Hollywood
yıldızını Bilim Tarihi bölümümüze taşıyan ise La-
marr’ın büyük ama göz ardı edilmiş bir mucit ol-
ması.
Lamarr’ın hayat hikâyesi gerçekten dikka-
te değer. Yahudi bir ailede dünyaya gelen La-
marr’ın yaşadığı ülke olan Avusturya, 1938’de
Naziler tarafından ilhak edilmişti. Lamarr da
ABD’ye kaçmıştı. Londra’dan New York’a giden
gemideyken güzelliğiyle MGM Stüdyosu’nun
Başkanı Louis B. Mayer’in dikkatini çekmişti.
Neden sonra Lamarr İngilizceyi çok az konuş-
masına rağmen Hollywood filmlerinde oynamak
için kazançlı bir sözleşmeye imza atmıştı.
Viyanalı güzel kısa süre sonra Beverly Hills’e
yerleşmiş ve oyunculuktan arta kalan zamanda
karavanında deneyler yapmaya başlamıştı. Ona
ekipman sağlayan John F. Kennedy ve Howard
Hughes gibi ünlü isimlerle de sosyalleşmişti. La-
marr en büyük buluşunu, işte bu bilimsel ortam-
da yapmıştı.
2. Dünya Savaşı’nın bir parçası olarak Müt-
tefik kuvvetlerin Nazilerle savaşmasına yardım-
cı olacak bir şey yaratmak isteyen Lamarr, torpi-
doları yönlendirmek için yeni bir yol geliştirmek
için besteci George Antheil’le birlikte çalışmış-
tı. Lamarr, kullanılan radyo sinyallerinin bozula-
bileceğini ve onların hedeflerini ıskalayabileceği-
ni zaten keşfetmişti; engellenemez bir alternatif
bulmak istiyordu.
İkili, frekans atlamalı (FH) yayılmış spektrum
iletişimi olarak bilinen, paraziti aşmak için rast-
gele farklı radyo frekanslarına geçiş yapacak bir
sistem üzerine çalıştı. Sistem, Antheil’in bir pi-
yano çalar mekanizması tarafından kontrol edil-
di, yani sistem bir piyanodaki 88 siyah beyaz tu-
şun her biri için 88 farklı frekanstan biri arasın-
da geçiş yapabilirdi. Bu sistem, radyo iletişimin-
de bir frekanstan diğerine “atlamak” için koruma
venli kablosuz iletişim tekniğinin
mucidi, aynı zamanda bir Holl-
ywood aktrisiydi. İlginç hikâyesi-
ne göz atıyoruz.
sağlamayı amaçlıyordu. Böylece Müttefik torpi-
doları Naziler tarafından tespit edilemiyordu.
Bu teknolojinin, Wi-Fi icadının öncüsü oldu-
ğu sıklıkla söylense de hikâye biraz karışık. La-
marr ve Antheil, buluşlarının patentini 1942’de
alsalar da patent sınıflandırması (gizliliğinin kal-
dırılması) 1981’e kadar bekleyecekti. Teknolo-
ji, bu süre zarfında yalnızca sonar veya uydu ile-
tişimi gibi askeri teknolojilerde kullanıldı. Bu sü-
reçte Lamarr’ın cebine kuruş girmedi.
Patentin gizliliği kaldırılmadan önce de bir
sinyali birer birer frekanslar arasında atlamak
yerine bir dizi frekans boyunca yayan doğrudan
dizi (DS) yayılma spektrumu dahil olmak üzere
diğer yaygın spektrum teknikleri bağımsız ola-
rak icat edildi.
Wi-Fi standartları ilk olarak 1997’de tanım-
landığında hem FH hem de DS sistemlerine izin
verilecekti. Ancak DS hızla baskın sistem hali-
ne geldi ve günümüzde kullanılan FH tabanlı Wi-
Fi cihazı yok.
Yani Lamarr, “yayılı spektrum iletişimi” kav-
ramını icat ederken Wi-Fi’nin icadına giden yol-
lar birbirine girmişti. Bu sistemi şu kişi icat et-
ti demek zor. Buna karşın cihazları kısa mesafe-
lerde bağlamak için kullanılan Bluetooth ise FH
kullanır. Sonuç olarak Lamarr ve Antheil’in bulu-
şunun, kablosuz iletişim teknolojisinin seyri üze-
rinde büyük bir etkisi olduğu açıktır.
Derleyen: Batuhan Sarıcan
(batusarican@gmail.com)
https://www.newscientist.com/people/hedy-lamarr/
https://www.forbes.com/sites/shivaune-
field/2018/02/28/hedy-lamarr-the-incredible-mind-be-
hind-secure-wi-fi-gps-bluetooth/?sh=5ab7d6b41b79
 BİLİM KÜLTÜR VE EĞİTİM
Kişisel gelişim gerçeği ve atalet
Öğr. Gör. Evren Yılmaz
İKÜ Meslek Yüksekokulu
N
edir bu kişisel gelişim? Herhangi bir kitap satılan
mağazaya girdiğinizde hemen kişisel gelişim kıs-
mına gidip bakarsak yüzlerce kitap görmekteyiz.
Kitap okuma noktasında talep gören bir konu başlığı ol-
makla birlikte aslında gerçekten gelişimimize katkısı ne-
dir bu kitapların?
Ben bu olaya biraz farklı bir bakış açısı ile bakmakta
fayda görüyorum ,öncelikli olarak kitap okuma alışkanlı-
ğının ülkemizde daha fazla olması gerektiğine inanmak-
tayım. Yoksa aldığımız kitaplar sadece raflarda süs veya
şekil olarak kalmaktadır. Biraz da mizahi bir yönden ba-
karsak hobilerimiz arasında kitap okumak geliyor. Aslın-
da kitap okumak boş vakitte yapılacak bir hobi değildir
elbette, başlı başına ciddiye alınması gereken mühim bir
olaydır. En çarpıcı gerçek ise kitap okunmaması yüzün-
den sınavlarda özellikle ister Türkçe olsun İster Matema-
tik ya da Fizik okunulan şeyin anlaşılamamasından dola-
yı problemler çıkmaktadır. Kitap okuma alışkanlığının da-
ha erken yaşlarda bireylere adeta aşılanması ileri ki dö-
nemler de birey için oldukça faydalı olacaktır. Şu anda ki
gençlerimizin belki de en büyük sorunlarından bir tanesi
okuma alışkanlığının çok az yada hiç olmamasıdır.
Kişisel gelişim ömür boyu sürer
Kişisel gelişim aslında hayat boyu süren son nefesi-
mize kadar bitmeyecek bir döngüdür. Şahsen benim de
ilgi alanım olmakla birlikte şu an da bu konular ile ilgili
oldukça fazla kitap bulunmaktadır. Bazı kişiler de heves
edip birkaç kitap birden alıp daha sonra kapağını bile aç-
madıklarına şahit olmuşumdur veya evinde çok fazla sa-
yıda okumadığı kitap bulunup mağazalardan yeni kitap-
lar alanlar da var. Tabi burada amacım kimseyi eleştirmek
kulp bulmak falan değil gerçeklerden bahsediyorum olanı
anlatmaya gayret ediyorum.
Bende kendime göre bu alana ilgi duymaktayım. Hat-
ta Yaşam koçluğu, öğrenci koçluğu vb. sertifikalarımı da
aldım. Bir eğitmen olarak özellikle bu alanlar da kendi-
mi geliştirmenin faydalarını görmekteyim ,elbette gelişim
ve değişim sürekli devam etmektedir. Olaya bir de tica-
ri açıdan baktığımızda son yıllar da kişisel gelişime olan
talebin artması bu işin pazar payının büyümesi iştahla-
rı kabartmış olduğundan çok fazla kitap kurs vb. şeyler
görmekteyiz. Bu nokta da bence seçici olmakta fayda
var. Seçicilikten kastım, işin uzmanlarının yazdığı kitap ya
da vermiş oldukları seminerler, kurslardır.
İnsanoğlu geçmişten bugüne kendini geliştirme
anlamında oldukça mesafe kat etti. Maslow’u hatırlaya-
lım, Maslow’a göre kendini gerçekleştirme, insanın özün-
de var olan potansiyelini açığa çıkarması ve bu potan-
siyelini en mükemmel şekilde kullanabilmesidir. Bu po-
tansiyelin açığa çıkmasında insanın kendi kişisel gelişimi
önemli bir rol oynamaktadır.
Günümüzde bilgiye kolay ulaşım nerdeyse sınırsız
bir kütüphane olan internetin faydaları saymakla bitmez.
Ancak faydası yanında zararlarından da bahsetmek ge-
reklidir. Örneğin internet ortamında ki bilgi kirliliği ve bu
bilginin doğruluğu tartışmaya açıktır. Özellikle havacılık
alanında doğru olmayan birçok bilginin mevcut olduğunu
söyleyebilirim. Bence insanın kendini geliştirme anlamın-
da ki en büyük engel kendisidir. Her zaman vaktimizin ol-
madığından ya da işlerimizin yoğunluğundan şikayet et-
mekteyiz.
Zaman yönetimi
İtiraf ediyorum ben de bir dönem bu şekilde
bir düşünce yapısına sahiptim ama artık zamanı
iyi yönettiğiniz de aslında birçok şeyi rahatlıkla
yapılabildiğini bizzat tatbik ettim. Bence toplumumuzda
ki en büyük problemlerden bir tanesi de zaman yöneti-
mi konusunda yeterince bilgi sahibi olunmamasıdır. Baş-
ka bir yönden bakarsak, genellikle önceliklerimiz ile ilgili
sıkıntılar mevcut. Yeni bir güne başladığımız da o günün
önceliklerini belirlemek gereklidir.
Mesela öncelik maillerinize bakmak mı? Yoksa da-
ha acil bir toplantı varsa ona katılmak mı? Ya da iş dışın
da kişisel bir görüşmeniz varsa onu yapmak mı? Böy-
le durumlar da genel de en acil olandan başlanılarak bir
zaman yönetimi yapıldığı takdir de iş yükünüzün büyük
kısmını, en azından acil işlerinizi tamamlamış olacak ve
ertesi gün için daha rahat edeceksiniz. Başarılı insanların
hayatlarına baktığımız da onların zaman yönetimi
konusunda bir disipline sahip olduklarını, zamanı
iyi kullandıklarını görmekteyiz.
Zaman hepimize adil şekilde verilmiş, hepimi-
zin günü yirmi dört saat. Ama asıl önemli olan şey
bu yirmi dört saati nasıl kullandığımız. Instagram
da saatler harcayarak mı? Tüm günü oyun konso-
lu başın da geçirerek mi? Facebook ta olmak mı?
Netflix de dizilerin tüm sezonu nu bir anda izleye-
rek saatler harcamak mı? Seçim sizin hayat sizin.
Sizce başarılı olan insanlar zamanı iyi yönetmiş
midir? Bir an için duralım ve düşünelim, herkes
başarılı olmak için çabalıyor ama herkes başarılı
olamıyor değil mi? Bence bunu yazımı okuduktan
sonra da düşünmenizi tavsiye ederim.
Bugün herhangi bir ortamda insanlara sorsak
yada sokak ta röportaj yapsak desek ki ‘’başarılı
olmak ister misiniz?’’ sorusunu sorsak, cevapların
hepsi bence EVET olacaktır. Ama söylemekle sizce olur
mu? Geçen gün Aziz Sancar’ın bir röportajın da gençlik
yıllarında 18 saate kadar çalıştığını şu anda bu saatin 12
saate düştüğünü söylüyordu. Nobel ödülü alan birisinin
söylediği bu söz beni oldukça etkilemişti. Sizce Aziz San-
car’ın başarısı tesadüf müdür?
Bağımlı olmadan her şeye zaman
var
Şöyle diyebilirsiniz ‘’Hocam siz hiç internete girmiyor
musunuz? Ya da Netflix’te dizi ,film izlemiyor musunuz?
Oyunda mı oynamadınız?’’ Bu sorularınız da haklısınız,
elbette bende internete giriyor, Netflix’ten dizi ya da film
izliyor hatta bunları çok seviyorum ama BAĞIMLI değilim
ve daha öncelikli işlerimi yapmaya gayret ediyorum. Ken-
dime ve aileme de zaman ayırabiliyorum. Burada ATA-
LET dediğimiz bir kavram üzerinde de durmak gerekiyor.
Bir kişinin gerçekten “yapması gerektiğini” düşündüğü,
niçin yapması gerektiğini bildiği, nasıl yapabileceği-
ni öğrendiği, yapmayı istediği, yapabileceğine inandığı,
yaparsa ne kazanacağını, yapmamakla ne kaybettiği-
ni bildiği bir iş hakkında hiçbir şey yapmadan durması,
atalet halinde olduğunu gösterir. İnsanları durduran, on-
ları ellerinden gelenin en iyisini yapmaktan alıkoyan,
yaşayabilecekleri en iyi hayatı yaşamalarına engel olan
şey “atalet” halinde yaşamalarıdır.
İnsanoğlunun isteyip te yapamayacağı şey bence
yok. Her şey zihnimiz de bitiyor. İstersek emek verirsek
sonucunda mutlaka başarı da beraberin de gelecektir.
Bizi gelecekte şekillendirecek olan asıl şey 24 saatimizi
nasıl değerlendirdiğimiz olacaktır. Zamanı iyi yönetenler
başarıya her zaman daha yakın olacak kişilerdir.
İmmünoloji Araştırmaları
Dünya genelinde kadınlar,
vücudun bağışıklık sistemi-
nin yanlışlıkla kendi hücre-
lerine ve dokularına saldır-
dığı birtakım hastalıklardan
mustarip. Otoimmün hasta-
lık yaşayan bireylerin yüz-
de 78’i kadın. Ve otoimmün
hastalıklar 65 yaşın altında-
ki kadınlarda ölüm neden-
leri arasında beşinci sırada.
Peki neden? Evrimsel bir du-
rum söz konusu olabilir mi?
D
ünya genelinde kadınlar lupus, multipl skleroz,
romatoid artrit ve vücudun bağışıklık sisteminin
yanlışlıkla kendi hücrelerine ve dokularına saldır-
dığı birtakım hastalıklardan mustarip. Üstelik otoimmün
hastalık yaşayan bireylerin yüzde 78’i kadın. Ve otoim-
mün hastalıklar 65 yaşın altındaki kadınlarda ölüm ne-
denleri arasında beşinci sırada.
Kadınların otoimmüniteye yakalanma olasılığının er-
keklerden çok daha fazla olmasının nedeni uzun za-
mandır bir gizemdi. Ancak araştırmacılar, olası neden-
leri daraltmaya başlıyor: Hormonların, X kromozomları-
nın ve hatta bağırsaklardaki mikrop topluluğunun fark-
lı etkileri… Bazı bilim insanları, evrimin otoimmünite-
de gözlenen şaşırtıcı farklılıklarda da rol oynayabilece-
ğini düşünüyor. Otoimmünite kadınlarda çok daha yay-
gın olduğu için, araştırmacılar bunun evrimsel bir du-
rum olabileceğini öne sürüyor.
Toronto Üniversitesi’nden immünolog Shannon
Dunn, cinsiyet farklılıklarının altında yatan biyolojiyi an-
lamak önemine dikkat çekerek “bunu çözebilirsek, sa-
dece otoimmün hastalıkların nasıl başladığını daha iyi
anlayıp müdahale için yeni yollar bulmakla kalmaya-
cak, aynı zamanda insanların enfeksiyon, aşı, yaralan-
ma ve kansere nasıl tepki verdiğindeki cinsiyet farklılık-
larına da ışık tutabiliriz” diyor.
Önemli geçiş dönemlerinde orta-
ya çıkıyor
Otoimmün hastalıklarındaki bu dengesizlik yeni bir
gözlem değil. Bir asırdan uzun bir süre önce, doktorlar
bu rahatsızlıkları ilk kez teşhis etmeye başladıklarında,
kadınların bu tür hastalıklara erkeklerden çok daha yat-
kın olduğunu fark ettiler. Ancak o zamanlar doktorlar,
bireysel otoimmün hastalıkları, kendi benzersiz neden-
leri olan farklılıklar olarak düşünme eğilimindeydi. Hep-
sinin temel yollarla bağlantılı olabileceği ve ortak biyo-
lojik nedenlerle kadınları daha fazla etkileyebileceği ko-
nusunda çok az farkındalık vardı.
Otoimmün
hastaların yaklaşık
yüzde 80’i KADIN
Peki neden?
1990’ların başında, bilim insanları bazı otoimmün
hastalıkların ortak biyolojik mekanizmalara sahip oldu-
ğunu keşfettiklerinde her şey değişti. Araştırmacılar, di-
ğer faktörlerin yanı sıra CD4+ T yardımcı hücreler ola-
rak bilinen bağışıklık hücrelerinin romatoid artrit, multipl
skleroz ve tip 1 diyabetle ilgili olduğunu keşfetti.
Araştırmacılar, otoimmün hastalıklarla ilgili araştır-
ma yaptıkça ilginç kalıpları fark etmeye başladı. Birin-
Bağırsak bakterileri hatta çevre bile yapbozun parçalarından biri olabilir
Her şey genetikle ilgili olmayabilir
V
ücuttaki her şey genetik tarafından belirlenmi-
yor. Örneğin tek yumurta ikizlerinden biri otoim-
mün hastalık geliştirebilirken, aynı genomu payla-
şan diğer ikiz geliştirmeyebiliyor. Çevre, yapbozun bü-
yük bir parçası olarak görülüyor. Hangi dış maruziyetle-
rin en önemli olabileceği ise halen belirsiz. Ancak araş-
tırmalar mikrobiyal enfeksiyonlara, endokrin bozucu gibi
kimyasallara, sigaraya, beslenmeye, strese ve bağırsak-
larda yaşayan “iyi” bakterilere işaret ediyor.
Hayvanlarda yapılan bazı çalışmalar, aşırı otoimmün
hastalık riskinin itici gücü olarak topluca “bağırsak mik-
robiyomu” olarak adlandırılan bağırsak bakterilerine işa-
ret ediyor. Toronto Üniversitesi’nden bir immünolog ve
biyofizikçi Jayne Danska, kariyerinin çoğunu cinsiyet
ile otoimmün hastalığın genetiği arasındaki ilişkiyi anla-
maya çalışarak geçirdi. Ve çalışmaları sırasında bekle-
medikleri bir şeyle karşılaştı.
Danska ve ekibi, vücudun pankreastaki insülin üre-
ten beta hücrelerine saldırdığı bir otoimmün hastalık
olan tip 1 diyabet için risk genlerini bulmaya çalışıyordu.
Obez olmayan diyabetik (NOD) fareler olarak bilinen, la-
boratuvarda yetiştirilmiş bir kemirgen türü kullanıyorlar-
dı.Danska, çevresel faktörlerin bazen genlerle etkileşime
girdiğini biliyor ve bağırsak bakterilerini bir risk faktörü
olarak görüyordu. Farelerde bağırsak bakteri farklılıkları-
nın çarpık diyabet oranıyla ilişkili olup olmadığını merak
HBT Sayı 287- 23 Eylül 2021 18
cisi, bu koşullardan bazılarının, kadınlarda önemli ge-
çiş dönemlerinden sonra ortaya çıkmasıydı. Örneğin,
Lupus ve multipl skleroz, ilk olarak doğurganlık yılların-
da ortaya çıkma eğiliminde. Romatoid artrit gibi diğer
hastalıklar en sık menopozdan sonra ortaya çıkıyor.
Büyük otoimmün değişiklikler hamilelik sırasında da
meydana gelebiliyor: romatoid artrit, multipl skleroz ve
Graves hastalığı olan kadınlarda semptomlar genellikle
hamilelik sırasında azalırken, lupus semptomları olan
kadınlarda durum genellikle daha da kötüleşiyor.
Peki tüm bu geçişlerin (ergenlik, hamilelik ve me-
nopoz) ortak noktası nedir? Hepsi östrojen, proges-
teron ve testosteron hormonlarında büyük değişiklik-
ler içeriyor. Örneğin östrojen seviyeleri, ergenlik ve ha-
milelik sırasında yükseliyor. Mayo Clinic’ten mikrobiyo-
log ve immünolog olan DeLisa Fairweather, “İstisnalar
olmasına rağmen, birçok otoimmün hastalığın östrojen
tarafından yönlendirildiği artık açık” diyor.
etmeye başladı. Ekibiyle birlikte bunu bulmak için nor-
malde bağırsaklarda olan bakteriler de dahil olmak üze-
re bakteri ve virüslerden yoksun, mikropsuz bir ortamda
bir NOD faresi alt kümesi yetiştirdiler.
İşte o zaman Danska ilk şaşırtıcı keşfini yaptı. Bu
durumda erkek bireylerde birdenbire kadınlarda olduğu
gibi diyabet geliştirme olasılığı vardı. “Bu, beklemediği-
miz büyük bir bulguydu,” diyor, “bunun doğru olduğu-
na inanamadım.”
Daha fazla çalışma daha fazla sürprize yol açtı.
Araştırmacılar, bakterileri, yetişkin erkek NOD farelerin-
den aldı ve onları genç dişi NOD farelerine koydu. Di-
şi fareler daha sonra hastalıksız sağlıklı yetişkinlere dö-
nüşmüştü.
Erkeklerin bağırsak mikroplarının neden koruyucu
göründüğünü henüz kimse bilmiyor. Danska ve ekibinin
belirlediği bir şey, testosteronun büyük önem taşıdığı:
Mikropsuz NOD farelerinden kan aldıklarında, diyabete
yatkın erkeklerin, mikrop yüklü erkeklere göre daha dü-
şük testosteron seviyelerine sahip olduklarını buldular.
Dişi fareler, erkeklerden gelen mikroplarla kolonize
edildiğinde ve hastalıktan korunduklarında, dolaşımda-
ki testosteron seviyeleri, mikroplu dişilere göre genellik-
le daha yüksekti. Bütün bunlar, erkek bireylerde koruyu-
cu bir şeyler olduğunu gösteriyor.
İmmünoloji
Gün c e l Tıp
HBT Sayı 287- 23 Eylül 2021 19

Mustafa Çetiner
dr.m.cetiner@gmail.com

Biyoloji kadınlara komplo kurmuş AŞK ÜZERİNE…

gibi görünüyor
Aşk sözcüğü Arapça kökenli ve aslında sarmaşık anlamına geliyor, bir yerlere do-
lanarak, sarılarak büyüyen bir duygu. Sarmaşık gibi adım adım gelişen, tutunduğu
Elbette fareler insan değildir. Ancak Dans- yer ile bütünleşen bir duygu.
ka, bulgularının, kadınların daha çok mustarip Bir yandan da Aşk, ismini aldığı sarmaşık gibi karmakarışık… Mevlâna diyor ki;
olduğu otoimmün hastalıklar için önemli etki- “Akıl aşkı anlatmada çamura saplanmış bir eşek gibi kalır.” Aradan yüzyıllar geç-
leri olduğuna inanıyor. Belki de kadınlarda ba- ti hâlâ anlayamadık, hâlâ çamura saplanmış eşek gibiyiz anlayacağınız. Aslında aşk
zı bağırsak bakterileri, otoimmünite gelişimin- bir anlamda “bağlanma” duygusunun adı. Belki de sanıldığı gibi sadece cinsellik
de kritik öneme sahipti. Eğer öyleyse, bağırsak mikropları üzerine çalışmak hastalığı önle- içermeyen bir bağlanma duygusu bu. Cinsellik olmadan da olur yani aşk.
memizi sağlayabilir. Araştırmalar insan ve hayvanda bu bağlanma duygusunu cinselliğin kolaylaştır-
Almanya’daki Münster Üniversitesi’nde bir romatolog ve klinik immünolog olan Martin
dığını söylüyor. Ama yine aynı çalışmalar, cinsellik olmadan da aşkın olabileceği-
Kriegel ve Danska, otoimmün hastalıklar açısından yüksek risk altındaki kadınlar için mik-
robiyomu koruyucu olarak şekillendirebilen terapiler için hedefe yönelik mikrop temelli te-
ni gösteriyor. Yakın zamana dek edebiyatçıların, şairlerin, yazarların konusu olan
daviler geliştirmenin mümkün olabileceğini umuyor. Kadınların neden savunmasız oldukla- aşk, artık beyaz önlüklülerin, bilim insanlarının, laboratuvarların ve bilimsel çalış-
rını ne kadar çok bilim insanı öğrenirse, hastalıklar gelişmeden müdahale etme şansı da o maların da konusu haline geldi.
kadar artabilir. X kromozomlarının, cinsiyet hormonlarının ve bağırsak bakterilerinin hepsi- Ama baştan söyleyeyim, aklın ve bilimin bakışıyla, hele ki romantik aşk, hiç öyle
nin otoimmünite riskini artırdığı düşünüldüğünde, biyoloji bir şekilde kadın cinsiyetine kar- yüceltilecek bir şey de sayılmaz.
şı komplo kuruyormuş gibi görünebilir. Ancak bu otoimmün yük, türümüzün hayatta kalma- Psikolojik olarak bakarsak aşkın bencil bir şey olduğunu, hatta bencil bir yalnız-
sı için kadınların öneminin bir yansıması olarak da görülebilir: Otoimmünite, kadınların vü- lık olduğunu kabul etmek gerekir. Kimileri aslında bunun kendimizin ideal benliği-
cutlarının dinamizmleri için ödediği bedel olabilir ama en azından bilimin çaresini bulabile- ne aşık olma hali olduğunu söylüyor. Bu yüzden âşık olduğumuzu göklere çıkartıyor,
ceği bir yük. toz kondurmuyoruz. Aslında kendimizi yüceltiyoruz farkında olmadan. Biraz öz
benliğimize tutulma hali yani. Azıcık narsistik bir şey.
Ancak etkili rollerine rağmen, cinsiyet Durum böyle olunca işler de – genellikle- istenildiği gibi gitmiyor.
hormonları hikâyenin tamamı olamaz. Lu- Hamilelik Hepimiz yaşadık, biliyoruz, hayatın acımasız gerçekliği âşık olduğumuz kişinin o
pus ve multipl skleroz dahil olmak üze- 2019’da Trends in Genetics’te yayınla-
ideal kadın ya da adam olmadığını bir süre sonra gözümüze sokuyor.
re otoimmün hastalıklar, bazen çocukluk- nan bir makalede, Arizona Eyalet Üniversi-
İşte “her aşkın bir ömrü vardır” sözü de bence buradan geliyor.
ta östrojen ve progesteron gibi hormonlar tesi’nden hesaplamalı ve evrimsel bir biyo-
log Melissa Wilson ve meslektaşları, ha-
Eğer aşkın içine dostluk, arkadaşlık, ideallerde ortaklık filan yoksa, aşkın kendi
ergenlik döneminde yükselmeden önce de
gelişebiliyor. Bu, diğer süreçlerin dahil edil- milelik sırasında fetüslere oksijen ve be- bir işe yaramıyor, yollar ayrılıyor.
mesi gerektiği anlamına geliyor. sin sağlayan bir organ olan plasentanın ev- Bir de âşık olma sürecinde o çok bildik akıl tutulması hali var.
riminin, memelilerin cinsiyet kromozomla- Kişi kimseyi önemsemez oluyor, başkalarının ne düşüneceğine aldırmıyor, birile-
X faktörü rını geliştirmesiyle aynı zamanda meydana rini üzüyor, sallamıyor, saçmalıyor, fark etmiyor Yani anlayacağınız sosyal dünyadan
Biyolojik fenomen, kadınların iki X kro- geldiğini ve aynı zamanda X kromozomuna kopuveriyor, işin kötüsü koptuğunu da fark etmiyor.
mozomuna sahip olduğunu, ancak X inak- birden fazla genin eklendiğini gözlemledi. Aşık kişinin gözünün gördüğü bir tek sevdiğidir, gerisini boş veriyor.
tivasyonu olarak bilinen bir süreçte embri- Bu gelişmeler birbiriyle bağlantılı olabilir. Yani aşk dediğin delicene bir şey, tamam güzel, hoş, hatta harika ama sonunda
yonik gelişimin çok erken döneminde her Hamilelik sırasında kadınlar, DNA’nın işte delice.
hücrede bir kopyanın kapatıldığını savu- yarısı babadan geldiği için, bağışıklık siste- Aşka bilim gözlüğüyle baktığınızda devreye bir de seratonin, epinefrin, dopa-
nuyor. Ancak son yıllarda bilim insanları, X minin saldıracağı hücreler yaratıyor. Wilson, min gibi nörokimyasalların salınımı, bazı enzimatik reaksiyonlar, tıbbi, fizyolojik
inaktivasyonunun düşündükleri gibi olma- X’e bağlı genlerin ve eksik X inaktivasyonu- olaylar giriyor.
dığını keşfetti. Araştırmalar, sözde inaktive nun, bir kadının vücudunun, hamileliğin ga- Böyle bakınca aşk biraz sevimsizleşiyor, anlamsızlaşıyor ama öyle, ne yapalım?
edilmiş X kromozomundaki genlerin en az rip yeni bağışıklık gereksinimlerine esnek Sadece nörokimysallar mı, beynin kendi de…
%15’inin halen açık olduğunu gösteriyor. bir şekilde yanıt vermesinin bir yolu olarak “O ilk görüşte aşk” bu karmaşayı, hâlâ ne olduğunu tam çözemediğimiz beynimi-
Bu da söz konusu genlerin, kadınların evrimleştiğini söylüyor.
zin kabuğu yönetiyor.
vücutlarına, erkeklerdeki seviyelere kıyasla Hamilelik sırasında, bağışıklık dinamik
Normalde kabuğunun alın bölgesi yani frontal lob, bedenimizin tüm hareketlerini
iki kat daha fazla belirli protein üretmesini yollarla değişiyor: Hamileliğin erken döne-
kontrol eder. Planlar, karar verir, yargılar, hatırlar, soyutlar, duygusal bilgiyi toplar,
söylediği anlamına geliyor. Örneğin, lupuslu minde, plasentanın yeni kan damarları ge-
kadınlarda bazı genler her iki X kopyasında liştirmesine yardımcı olan bazı sağlıklı bağı- düşünce ile birleştirir, tercihler yapar, dürtüleri kontrol eder.
da aktif ve bu daha yüksek aktivite, hasta- şıklık tepkileri artıyor; Hamileliğin ortasında Aşkın sorumlusu işte bu frontal lob. O yüzden aşk bitince “ben ne yaptım” diye
lığın ciddiyetiyle de ilişkili: ağır lupus hasta- bağışıklık azalıyor. Daha sonra doğum bek- kafanızı duvarlara vuruyorsunuz ya, doğru yapıyorsunuz. Yani doğru vücut bölgesi-
ları, daha hafif hastalığı olan kadınlara göre lentisiyle bağışıklık tepkileri ve enflamasyon ni cezalandırıyor olursunuz.
daha aktif X’e bağlı genlere sahip. tekrar artıyor. Daha bitmedi, Hipofiz bezi, oksitosin hormonu, vazopressin …
Aslında, birçok X’e bağlı gen, doğrudan Wilson, “plasentasyon ve hamileliğin, Hepsi bu aşk işine burnunu sokuyor. Liste böyle uzayıp gidiyor.
otoimmün hastalığa bağlanıyor. Bunlar- annenin bağışıklık sistemini şekillendirme- Milton’un söylediği şey yüzlerce sayfa bilimsel açıklamadan daha açıklayıcı. Mil-
dan biri, lupus, polimiyozit, skleroderma ve de kritik öneme sahip olmasının mümkün ton diyor ki; “Akıl, kendine ait bir yerdedir ve orada cehennemi cennete ya da
Sjögren sendromu gibi otoimmün hastalık- olduğunu ve bunun da hastalıklarda ne- cenneti cehenneme çevirebilir.”
larda rol oynayan bir protein olan toll ben- den bu cinsiyet farklılıklarına sahip olduğu- Shakespeare’in dediği de aynı. “İyi ya da kötü diye bir şey yoktur, sadece düşün-
zeri reseptör 7 veya TLR-7 için bir gen. muzu ortaya koyabileceğini” söylüyor. Baş- ce onu öyle yapar.”
Peki kadın vücudunda neden hasta- ka bir deyişle, otoimmünite, kadınların ço- Tam da aşk için söylenmiş gibi bu sözler.
lık riskini artıran bu garip mekanizmalar cuk doğurmak için ihtiyaç duyduğu karma- Âşık olup olmamak karşınızdakinden bağımsız, beynimizin oynadığı bir oyun bel-
var? Tipik olarak zaman içinde evrim, türle- şık bağışıklık tepkisinin talihsiz bir yan ürü- ki de. Kim olduğuna bakmadan kendiniz için hazırladığınız en güzel elbiseyi giydi-
rin üremesini ve gelişmesini zorlaştıran sü- nü olabilir.
riveriyorsunuz aşığınıza. Üzerine uydu mu, uymadı mı, bunlar sonrasının konusu,
reçleri ortadan kaldırıyor ve X’e bağlı oto- Derleyen: Batuhan Sarıcan (batusari-
aşıkken bunları düşünmüyorsunuz.
immünite gelişmeyi engelliyor. Bu para- can@gmail.com)
Madem bir yanılsama aslında aşk, bari âşık olacaksanız mutlu âşık olun derim
doks, evrimsel biyologlara, fenomenin ba- https://www.scientificamerican.com/article/
zı önemli faydalar sağlayabileceğini düşün- why-nearly-80-percent-of-autoimmune-sufferers-a- ben.
re-female/ Gerçek olmayan bir şey için boş yere üzülmemiş olursunuz böylece…
dürüyor.
Bulmaca HBT Sayı 287 23 Eylül 2021 20 İlginç Sorular
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15
1
motosiklet- Kemiklerin toparlak ucu- Bir ticari
ortaklık türünü simgeleyen harfler. 13. Afrika’da Tükürük ve
2 yetişen ve odunu marangozlukta kullanılan bir
ağaç- Bir tür İngiliz birası- Bir haber ajansımı-
mikroplar
3 Soru: Tükürüğün içindeki
zın kısa yazılışı. 14. Bir yerde oturma, eğleşme-
4 mikroplar ağzın içinde niçinde niçin enfeksiyon yaratmaz?
“Gazi …” (Dünyada modern beyin ve sinir cer-
Yanıt: Tükürüğün mikrop barındırdığı yönündeki kötü
5 rahisinin kurucusu olan, “yüzyılın cerrahı” ola-
şöhreti de pek yanlış değildir. Ağız, bakteri, virüs ve man-
6 rak da tanımlanan bilim insanı ve nörocerrah).
tarların gelişmesi mükemmel bir ortamdır. Sıcak ve karan-
15. (1902-1982) yılları arasında yaşamış, Tür-
7 lıktır, gün içinde içine çeşitli yiyecekler girer ve küçük gi-
kiye’de psikiyatri hekimliğinin kurulmasında
rinti ve çukurlar yiyeceklerin takılıp kalmasına neden olur.
8 önemli rol oynamış olan psikiyatr- Bağırsaklar.
Ağız mikropları zararsız
9 Bütün bu kötü şöhretli mikroplar size nadiren zarar ve-
YUKARIDAN AŞAĞIYA
10 rir; yanağınızın iç kısmını kaza ile ısırdığınız zaman mikrop
1. Gerçel katsayılı ikinci derece polinom
11 kapmaz. Çünkü tükürüğün içinde kendisine özgü çok sa-
denklemlerin çözümü için kullanılan cebirsel
yıda antikor ve antimikrobiyal bileşim bulunur. Bunlar bak-
12 bir kavram- İridyum’un simgesi. 2. Boynun ar-
terilerin yaşamalarına izin vermez. Tükürük hatta HIV’i etki-
13 ka bölümü- Bir nota- Franz Kafka’nın bir kitabı.
siz hale getirir. AIDS’in oral seks ile bulaşmamasının nede-
3. Neodim’in simgesi- Soluk borusu- Gelecek-
14 ni budur. Yanaklar ve diş etleri, normal deriden daha hız-
Favori. 4. Kabartma biçimlerle ilgili baskı yön-
lı iyileşir ve iz bırakmaz. Hayvanların işgüdüsel olarak yara-
15 temi- İki elemanlı mermer yapıştırıcısı. 5. Step-
larını yalamaları da bu nedenledir.
hen King’in bir kitabı- Toprak, kül gibi toz duru-
SOLDAN SAĞA Ağzımızın içindeki bakterilerin pek çoğu bizim dostu-
mundaki şeyleri hafifçe kazıp karıştırma- İlaç, çare. 6. Kü-
1. Diş hekimine gitmekten duyulan korku- Sıvıların muzdur. Ağız boşluğunun içinde yaklaşık 700 ağız bakte-
çük taneli bir bakla türü- Biçem, üslup, tarz- Seryum’un
ve kimi katıların ısı etkisiyle dönüştükleri gaz durumu. 2. risi yaşar. Ağızda çok sayıda farklı habitat (organizmanın
simgesi- Cet. 7. İri kemik- Yıllık. 8. Boru sesi- İtalya’da
Simgesi “İn”, atom sayısı 49, atom ağırlığı 114,82 olan, doğal yaşam yeri) vardır. Dişlerin yüzeyi, dilin üzeri ve ya-
bir yanardağ- İnce dantel. 9. Jüpiter’in bir uydusu- Mik-
gümüş parlaklığında, alüminyumla benzerliği bulunan, nağın içi gibi.. Dilin üzerinde gelişen bir organizma, damak
roskop camı- Güzel kokulu bir madde- Arsenik’in simge-
kurşundan daha kolay ezilen, yumuşak, az bulunur bir veya dişin üzerindekinden çok farklıdır. Vücudun hiçbir ye-
si. 10. “… Tahir Gökmen”( İlk Türk kadın pilot)- Hoşlana-
element- Çok yemek yediği halde doymak bilmeyen, ge- rinde bu kadar farklı habitat barınmaz.
rak bakma. 11. Bir işaret sıfatı- Yeşim Ustaoğlu’nun bir fil-
reğinden çok yiyen kimse- Holmiyum’un simgesi. 3. Nazi Ağızdaki bakterilerin her yerde aynı olmadığı gibi, in-
mi- Yaşça denk- Dilsiz. 12. Belediye- Mililitre(Kısaltma)-
Askeri Polis Örgütü(Kısaltma)- Çelik- Asık suratlı, somurt- sanların yaşadığı bölgelere göre farklılık gösterir. Kuzey
İstanbul’un bir semti. 13. Hiç para vermeden, karşılıksız,
kan kimse. 4. Karbonil grubuna iki alkil kökünün bağlan- Amerikalıların ağzında Güney Amerikalılara göre farklı ko-
emeksiz- “Alt …”(Peter Robinson polisiye kitabı)- Ger-
masıyla türeyen bileşik- Hekimliğin deri hastalıklarıyla ilgili loniler yaşıyor. Diyabet gibi sistemik hastalıklar da bakteri-
manyum’un simge-
dalı. 5. Resmi Gazete(Kısaltma)- Bir tahıl ölçeği- Sunma- 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 yel popülasyonda değişikliklere neden olabiliyor. Şaşırtıcı
si. 14. Ceylan- “…
Canlıların bölümlenmesinde, sınıfların bir araya gelmesiyle 1 P S İ K A N A L İ Z T A A M olan obez kadınlardaki ağız bakterilerinin normal kilolu ka-
Avni”(Oğuz Aral’ın 2 İ O A N A F O R G O L U
oluşan birlik. 6. Yoksullara yiyecek dağıtan hayır kurumu- 3 R N A A N O R A K Y E İ S dınlardan farklı oluşu.
bir çizgi kahrama-
Bir tembih sözü- “… Yolculuk”( Halikarnas Balıkçısı, Az- 4 O M N İ V O R D A M G A T Son yıllarda bilim adamları tükürüğün vücut ile ilgili çok
nı)- Sürekli, sonsuz. 5 M E K A O M E R T A K A
ra Erhat ve Sabahattin Eyüboğlu tarafından literatüre ka- sayıda bilgi içerdiğini keşfettiler. Örneğin tükürükte seks
15. “… Franklin”( 6 E T K İ S İ Z S M R A İ F
zandırıldığı kabul edilen ve günümüzde özellikle turizm- 7 T R İ Y B B İ A T U M A hormonlarının ölçülmesi artık sağlam bir temele oturtul-
DNA, virüs, kömür
de kullanılan bir terim). 7. Küçük kuvars billurlarıyla mika- 8 R O M A R K İ Z İ L Y İ du. Yeni HIV testleri tükürükteki virüslere antikor saptama-
ve grafitin yapıları- 9 E K İ A İ T U R A Ğ A N
dan oluşmuş, yaprak biçiminde ayrılabilen, başkalaşıma sı yapabiliyor. Hatta doping tespiti bile tükürükten yapıla-
nın anlaşılmasında 1011 S A L A H B İ R S E L G A
uğramış kayaç- Ağzı geniş, yayvan kap. 8. Karşı gelmek, K A R Ş İ R K E T E R E N biliyor.Bir gün gelecek ağız salgılarının analizi yaygın hale
önemli katkılarda
kafa tutmak, kabadayılık etmek- Güney Amerika’daki dağ 12 U A Z A M İ N A İ O R
gelecek. Moleküler biyoloji ve mikrofluidik bilimi sayesinde
bulunan, İngiliz bi- 13 T E S İ R T E K M A T L A
sırası. 9. Sodyum’un simgesi- Vilayet- Eski dilde “Susa- 14 tükürükten teşhisi mümkün kılacak küçük biyolojik malze-
yofizikçi ve kristal- 15 UP AR AL LE O ÜN T CO L OK AJ Rİ A Kİ NT
mış”- Bir nota. 10. Fakat, lakin- Kraliçe- Yürürlükte bulu- menin ayrıştırılma işlemi yaygınlaşıyor. Teşhis sıvısı olarak
lografçısı)- Bir sayı-
nan antlaşmalara göre olması gereken durum. 11. Tekin tükürük, kandan daha avantajlı. Örneğin örnek almak için
Karışık renkli. Hazırlayan: Ersin Tezcan
olmayan- “… Batur”(Yazar, şair). 12. Üç tekerlekli Alman eğitilmiş personele ve deri altı iğnesine gerek kalmıyor.
ersintez@hotmail.com

Satranç Düşün Bul ZİHİN SAĞLIĞI Sudoku

Hakan Karabacak
hkarabacak@gmail.com Naim Uygun
naimteacher@gmail.com Geçen haftanın
Beyaz oynar, 2 hamlede mat “egzersizler sadece fiziksel sağlık için değil, zihin sağlığı için çözümü
de yararlı olabilir”
ifadesindeki farklı harfler, alfabetik sıraya konmuş ve bunlara
ilk 20 asal sayı sırasıyla atanmıştır.
Örnek: ğ=23, ı=31, i=37

SORU: Verilen ifadeye atanan tüm sayıların rakamlar toplamı

kaçtır?

285. sayıdaki “Asalın alt sayıları” isimli bulmacanın yanıtı:

31650544

Bulmacayı doğru çözen okuyucularımız: Ender Aktulga-İs-

tanbul, Piyale Nazlı-İzmir, Selçuk Kumbasar-İstanbul, Turgay
Yüktaş-İstanbul, Tahsin Çepoğlu-Hopa, Yücel Gün-Burhani-
ye, Özen Gün-İstanbul

284. sayıdaki bulmacayı doğru çözenler: Hüseyin Ayver-

Geçen haftanın anahtar hamlesi: Ad3 di-Kastamonu
AY Işığı HBT Sayı 287- 23 Eylül 2021 21

SAKARYA SAVAŞI-8: Savaşın sonuçları

Ahmet Yavuz demekti: Doğu Cephesi tam ola-
rak emniyet altına alınmıştı. Gü-
mını taşımaktaydı.
Sonuç olarak komutanlar açısından siyasi iradeye;
Atatürk’ten her gün yeniden çı-

1
9 Eylül’den itibaren
Başkomutan hem “Ga-
kardığımız ders: Savaş haklı,
zi” hem de “Mareşal” yati ve meşru olmalıdır. Millet, or- tı. Böylece kaynak öğütmekten
idi. 1 gün sonra 20 Eylül’de
orduya bir bildiri yayımla-
dusuna tam destek
dı. Bildirinin özünde savaşın
diğer bütün savaşlara nazaran hayati önemi; askerlerine
duyduğu derin saygının ifadesi vardı. Bu asil, civanmert
ve kahraman askerlere kurtuluşu görmek nasip olmalıydı.
Vazife bitmemişti. Hatırlatmaktaydı.
Gerçekten de kesin sonuç alıcı muharebeler henüz
yaşanmamıştı… Bu nedenle Başkomutan, “Bütün Türk
milletini, cephede bulunan ordu kadar, fikren, hissen ve
fiilen muharebe ile ilgili kılmalıydı.” Çünkü O’na göre, ge-
lecekteki harplerde başlıca başarı şartı, savaşı kamuoyu-
na mal etmekten geçecekti.
Gerçekten de halkından destek görmeyen savaşlar,
ülkeler ve ordular için yıkım getirmiştir. Örneğin ABD Or-
dusunun Vietnam savaşını kaybetmesine yol açan et-
menlerden biri kamuoyu desteğini kaybetmiş olmasıdır.
En son Afganistan’dan çekilme için de benzer şey söyle-
nebilir. Yunanistan, Küçük Asya Seferi’ne çıkarken kendi
içinde bile tam desteğe sahip değildi. Sefere karşı çıkan
General Metaksas’ın bu konudaki tutumu öğreticidir.
Atatürk’ten her gün yeni-
den çıkardığımız ders: Savaş
haklı, hayati ve meşru olma-
lıdır. Millet, ordusuna tam
destek vermelidir.
ney Cephesi bir anlamda yarım sa-
ha- vaş stratejisiyle zafere ulaştırılmış-
kaynak sağlayan bir alan haline
vermelidir. geldi. Yeni insan kaynağı yaratıldı.
Mersin limanından yararlanma ola-
nağı doğdu. Çukurova’dan bes-
lenme imkânı sağlandı. Bölgenin demiryolu bağlantısı
önemli bir avantajdı. Savaş artık tek cepheli hale getiril-
di. En büyük sonuç buydu. Sosyal ve siyasi alanda Anka-
ra’ya destek arttı. Belki de en önemlisi liderlik üzerindeki
mutabakat tartışılmaz hale geldi.
MORAL FAKTÖRÜ
Muharebelerin başında iki taraf için de moral açısın-
dan büyük bir fark olduğu ileri sürülemez. Zira 2 yıl ön-
ce megalo idea uğruna İzmir’e çıkmış, Bursa’ya kadar
önemli bir direnişle karşılaşmadan ilerlemiş bir işgal
ordusu, Ankara’nın eteklerine kadar ulaşmayı başarmıştı.
Azımsanacak bir başarı değildi. Bunun morale etkisi bü-
yüktü.
Ancak bir asker için siyasi direktife itaat esas ise de
her asker niçin savaştığını sorgulamaktan geri kalmaz.
Muhtemeldir ki, elde edilen askerî başarı hemen herkes
için morali yukarı çekmişti. Sa-
vaşın içinde moralin bozul-
duğu bilinmektedir. Bunda
hem askerî başarısızlık hem
de lojistik alan öncelikli ol-
subaylar açısından komutanlara; erler açısından subay-
lara güven üst düzeydeydi. Tamamı kendi vazifesinin ge-
reklerine uygun donanımda ve yeterlilikteydi. Adanmışlık
duygusu ise göğüsleri imanla doldurmuştu. Bu duygu hiç
eksilmedi. Zafer de komutan aklı ve cesaretiyle Mehmet-
çik’in itaati, cesareti ve feragati sayesinde geldi.
KADINLARIMIZ
Ankara’da, Ulus Meydanı’nda, Gazi’nin muhteşem
atlı heykelinin kaidesi çevresinde üç heykel var. Önde
gözlerini uzaklara, Sakarya Savaşı’na dikmiş, ileri doğru
adım atmış iki piyade askeri ve sırtında top mermisi taşı-
yan bir kadın savaşçı…
1930’lu yılların başında ABD’nin Ankara Büyükelçi-
si olan Charles H. Sherrill’e göre, “Bu vatansever savaş-
çı kadın, arkasını duvara dayayarak, ölüm kalım savaşı
veren ulusun çok güzel bir simgesidir. Kadın orada, hem
Türk ulusunun yaratıcı özünü hem de erkekleriyle birlik-
te, onlarla omuz omuza savaşma istek ve heyecanını ser-
gilemektedir.”
Son olarak belirtelim Ulus’taki anıt, önderi, kadını ve
erkeğiyle Gordion’da atılan ilmeğin bekçilerini yani Türk
ulusunun iradesini temsil etmektedir.
Hepsine minnet ve şükran duygularımla…
Haftanın fotoğrafı

ZAYİAT DURUMU
mak üzere coğrafi koşulla-
rın yarattığı zorluklar etken Bir kaplumbağa ve
Türk ordusu zayia-
olmuştur. Savaşın sonun-
da ise morali yitiren taraf Yu-
kurbağa nasıl
tı 277’si subay, 5.436’sı er,
toplam 5.713 şehit olmuş-
nanlardı. ölçülür?
Asker için en önemli mo-
tur. 1.058’i subay, 17.422’si
ral kaynağı vazifeyi başar-
er, toplam 18.480 yaralıydı.
maktır. Vazifesini yapmak-
23 subay, 805 er, top-
ta acze düşmüş bir ordunun
lam 828 esir olmuştu.
morali düşer. Üstelik savaşın
27 subay, 8.602 er, top-
devamına ilişkin motivasyon
lam 8.629 kayıptı.
kaybı kapının önündedir.
4 subay, 5.635 er,
Türk tarafı için durum
toplam 5.639 fi-
farklı gelişmişti. Başlangıç-
rar olarak belirlenmiştir.
ta moralin yüksek olmadığı-
Toplam zayiat 39.289’dur.
nı kabul etmek gerekir. Çün-
Yunan ordusu zayiatı
kü Kütahya-Eskişehir muha-
3.758 ölü, 18.955 yaralı, 354
rebeleri kaybedilmişti. Ordu
kayıp olmak üzere toplam
mevcudunun yarıya yakını fi-
23.067’dir.
rar etmişti. Komuta kademesi ve subaylar için durum
Bu tablo ölüm kalım mücadelesinin boyutlarını gözler
farklı olsa da erler için fazla moralli olmayı gerektire-
önüne sermektedir.
cek bilinçli bir yaklaşımdan bahsetmek abartmak de-
mekti. Belki, komutanlarına güvenleri ve vatan kav-
SAVAŞIN SONUÇLARI ÜZERİNE ramının bilince yansımakta oluşu olumlu bir etmendi Londra Hayvanat Bah-
İtilaf Devletleri’nin siyasi hedefi Ankara hükümetine ama etkisi sınırlıydı. Öte yandan iletişim olanakları- çesi sakinlerinin her yıl
Sèvres Antlaşması’nı kabul ettirmekti. Yunan Ordusu açı- nın sınırlı oluşunun, askerler adına morale olumlu et- boyları, kiloları ölçülür.
sından savaşın hedefi Türk Ordusunun savaşma azim ki yaptığı ileri sürülebilir. Zira bizatihi Meclis’ten yük- Bu işlem bazı hayvanlar
ve iradesini ortadan kaldırmaktı. Fizikî hedef Ankara’ydı. söz konusu olduğunda
selen olumsuz seslerden ve İstanbul’un yaydıkların-
Düşman bu hedefine ulaşamamıştır. bakıcılar için epey zorlayıcıdır. Örneğin Polly isimli Gala-
dan habersizlerdi. Sadece savaşın ihtiyaçlarına ce- pagos kaplumbağasının kabuğunu ölçmek için devasa bir
Fransa ve Sovyetler Birliği ile anlaşma getirdi. İtal- vap vermekle meşgullerdi. Ayrıca muharebe zayiatı- çap-ölçer gerekirken, ebe-kurbağalarını tartmak için küçük
ya, Batı Anadolu’da işgal ettiği alanlardan çekildi. Bu şu nın yerinin doldurulması, gerilerinin sağlamlığı anla- bir kaşık şeklindeki tartı aleti yeterli olabiliyor.

MERAKLI Penguenler su
ÇOCUK altında uçar mı?
Uçarlar, sahiden de. Penguenler havada uçamaz,
ama suyun altında uçar.
Ş temiz
öyle diyelim, bir penguen göğüs kaslarını kullanarak, yüzgece
benzeyen kanatlarını aşağıya doğru indirir. Sonra da iki omuzu-
nun arasında yer alan kasları kullanarak, bu kanatları yukarı
doğru kaldırır. Yani bir şekilde “kanat çırpar”.
Kuşların çoğu sadece göğüsteki kaslarını kullanır. Mesela sinek-
kuşları, havada uçan kuşlardır. Ve kanat çırpmak için hem göğüsle-
rindeki kasları hem de omuzlarının arasında yer alan kasları kullanır.
Penguenden başka bunu yapabilen tek örnektir.
İyi yüzücüdürler
Penguen, uçmak için, öteki kuşlara göre çok daha fazla çaba sarf
etmek zorundadır. Ama penguenler, aslında su altında çok daha hız-
lı hareket ederler, hele balık peşinde iseler. Buzun üstünde badi badi
yürüdüklerine bakmayın, onlar en iyi yüzücülerden biridir.
Penguenler neredeyse mükemmel bir hidrodinamik vücut yapısı-
na sahiptir. Hedefe kilitlenmiş torpido gibi ayaklarını gövdelerine bi-
tiştirir, kuyruklarının altında tutarlar. Ama yön değiştirmek isterlerse,
ayaklarını, başlarını ve bazen de kuyruklarını kullanırlar.
Yani bir penguen sağa dönmek istiyorsa, sağ ayağını aşağı doğ-
ru sarkıtır ve başını hafifçe sağa döndürür. Penguen sola dönmek is-
tiyorsa, sol ayağını aşağı sarkıtır ve başını hafifçe sola döndürür.
Her iki yöne doğru dönerken de penguenler bazen kuyruklarını da
yukarı doğru kaldırabilir. Durmak istedikleri zaman, her iki ayakları da
aşağı sarkar, kuyruk yukarı kalkar ve penguenler kanatlarını çırpma-
yı durdurur.
Kanatları diğer kuşlar gibi bükülmez
Penguenlerin gövdesi, başka bakımlardan da havada uçan kuşla-
rın gövdesinden farklıdır. Havada uçan kuşlar hafif olmak zorundadır,
dolayısıyla bazı kuşların kemiklerinin içinde özel delikler vardır, grav-
yer peyniri gibi. Ama penguenler su altında “uçtukları” için, hafif ol-
mak zorunda değildirler, dolayısıyla da kemikleri yoğundur, delik yok-
tur.
Ayrıca havada uçan kuşların kanatları bükülebilir. Ama bir pen-
guenin kanatları bükülemez, yani suyun içinde güçlü bir şekilde açıp
kapattıklarında kanatları kırılmaz, böylece penguenler su altında hız-
la “uçabilir”.
Penguenler, besinlerini okyanustan sağlamaya uyum sağlamış
hayvanlar olmalarının yanı sıra karada da yaşar, yuvalarını karada ku-
rar, yumurtlar ve yavrularını karada yetiştirirler.
En sevdiğim hayvanlardan biridir. İmparator penguenlere (March
of the Penguins) dair bir belgesel izlemiş ve çok hayran kalmıştım. İz-
lemediyseniz seveceğinize eminim.
Mercan Bursalı
https://theconversation.com/curious-kids-do-penguins-fly-underwater-162994
Hidrobiyoloji
VİBRİO BAKTERİ SAHNEDE:
İstavrit enfekte, karides
Baştarafı 15. sayfadan devam
G
emi üzerinde ve devamında laboratuvar-
larda gerçekleştirilen çalışmalar sonu-
cunda, örnekleme yapılan tüm istasyon-
ların üst su kütlesinde (interface üzeri Karade-
niz kökenli su kütlesi) müsilajı parçalayan bas-
kın bakteri gurubu olarak vibrio gurubu ve do-
minant vibrio gurubu bakteri olarak Vibrio al-
ginolyticus tespit edildi. Söz konusu vibrio guru-
bu aynı zamanda bir insan patojeni. Balık midye
ve istakoz gibi canlılarda görülen Vibrio enfek-
siyonlarının insanlara geçebildiği biliniyor. Tür
tayinlerine yönelik çalışmalar sürüyor. Bu amaçla
durumun en az 1 sene izlenmesi için Tekirdağ’da
kapsamlı bir laboratuvar kurulması girişimi baş-
latıldı.
Son çalışma çerçevesince pelajik balıklar-
dan İstavrit (Trachurus trachurus) ve bentik Derin-
su Pembe Karidesi (Parapeneaus longirostris) ör-
nekleri üzerinde çalışılmış, bunlardan İstavrit bi-
reylerinden yapılan örneklemelerin tümünde sin-
dirim sistemlerinde vibrio kökenli enfeksiyonlara
rastlandı, bentik bir tür olan karideslerin sindirim
sistemlerinde ise herhangi bir enfeksiyona rast-
lanmadı. Vibrio kökenli hastalıklar ağırlıkla sin-
dirim sistemi yolu ile etkili olduğundan, deniz
ortamında beslenme zinciri yolu ile hızla yayı-
labilecek niteliktedir. Örnek vermek gerekirse;
balık göç mevsiminde olduğumuz bu dönemde
palamut, lüfer gibi göç balıkları Marmara Denizi’ni
kat ederken enfekte olmuş istavrit gibi balıklar ile
beslendiğinde hastalığı kapacaklar ve enfeksiyo-
nu göç yolu boyunca bu mevsim Akdeniz’e, ilk-
baharda da Karadeniz’e taşıyabileceklerdir. Ay-
nı şekilde Marmara kökenli enfekte olmuş balık
popülasyonunun direkt olarak Ege Denizi ve/ve-
ya Karadeniz’e geçmesi de hastalığın yayılmasını
sağlayacak unsurlardan biri.
•Bu yıl gönül rahatlığı ile balık yemeyecek
miyiz? Vibrio grubunun pişirildiğinde insana
HBT Sayı 287- 23 Eylül 2021 22
zarar vermeyeceğini söylüyorsunuz. Gelecek
yıllarda istavrit ve karides ile beslenen balıkla-
rı bulamayacak mıyız?
Balıklar çiğ olarak tüketilmediği sürece sorun
yok. Bu bakteriler balıkları öldürüyor sadece. Kir-
letmeye bu tempo ile devam edecek olursak ne
denizde ne de karada yiyecek bulamayacağız.
32 senedir sürekli yazıyoruz, anlatıyoruz, sonuçta
durum ortada. 2000’li seneler başında yasaklan-
mak zorunda kalınan önemli bir ihraç ürünü olan
beyaz kum midyesini düşünün, kampanya yapı-
lan lüferi, zamanının Beykoz Subaşı Dalyanı’nda
avlanan kılıç balıklarını, Kumkapı’daki devasa si-
naritleri, Sivriada civarında fink atan orkinosla-
rı düşünün. Bir de bana Marmara kökenli bir balık
söyleyin ki ticari önemi olsun.
Günümüzde Marmara Denizi kökenli tica-
ri öneme sahip hiçbir balık kalmadı ki, bir tek is-
tavrit o da ne yazık ki hasta. Karides ile ilgi-
li şimdilik bir problem yok gibi gözükse de, avla-
nan miktar ve boy bakımından ciddi sinyaller ve-
riyor. Onların ortamını da kirleterek yok ediyoruz.
Bu uygulama devam ederse ne olacağını tahmin
etmek için kâhin olmaya gerek yok.
• Peki Marmara’da denize girmek tehlike-
li mi?
Aslında müsilaj ile birlikte tüm Marmara Denizi
sakıncalı. Bu arada sakınca derken çok da bü-
yütmemek gerek. Zaten müsilaj sorunu olmadan
da yaklaşık kirlilikteki bu denizi, denize girme
amaçlı kullanıyorduk, hatta “mavi bayraklı” plajlar
ile bu durum teşvik bile ediliyordu. Geçen sene
veya evvelki sene örneğin
Hay vanlar Dünyası HBT Sayı 287- 23 Eylül 2021 23

Kedilerin karakterini
Yeni bir araştırmaya göre, kedilerin ka-
rakterleri sadece 7 davranış eğiliminin

oluşturan
kombinasyonları ile tanımlanabilir.

H
elsinki Üniversitesi’nden araştırmacıların yürüt-

7 özellik
tüğü çalışmada kedi sahipleri 138 soruluk bir
anketi cevapladı. Kedilerin laboratuvar ortamın-
da evdekinden çok farklı davranabilmeleri nedeniyle on-
ları bir deneyde gözlemlemenin yanlış sonuçlar verebile-
ceğini belirten araştırmacılar toplamda 4.316 kediye ait
davranış anketini inceledi.
Kedilerin cinsiyeti, yaşı, cinsi, rengi ve en sık yaptık-
ları eylem gibi soruların bulunduğu anketin belli bir süre
sonra ikinci kez doldurulması istendi. Kedi sahiplerinin iki
ankete verdikleri cevapların karşılaştırılması, olası tutar-
sızlıkların önüne geçilmesine imkan verdi.
Anketleri inceleyen araştırmacılar, bir kedinin karakte-
rini oluşturan 7 özelliği tespit etti:
1- Aktivite/oyuna düşkünlük
2- Ürkeklik
3- İnsanlara karşı saldırganlık
4- İnsanlarla sosyallik
5- Kedilerle sosyallik
6- Kedi kumu sorunları (Kullanmayı reddetmek veya disi. Bengal kedisi en aktif cins iken, İran kedisi en dura- dırmak ve kedileri yaşam kalitesini iyileştirmek için daha
doğru şekilde kullanmamak gibi) ğan cins. Van kedileri insanlara karşı saldırganlıkta öne fazla bilgiye ihtiyaç olduğunu ifade ediyor.
7- Aşırı tımar çıkarken ve kedilerle sosyallikte geride kalıyor. Murat Altaş
Araştırmada, kedilerin bu karakter özelliklerine yatkın- Köpeklerle karşılaştırıldığında, kedilerin karakter özel- https://www.sciencealert.com/scientists-ha-
lıklarının cinslere göre değiştiği görüldü. Anketlere göre, likleri hakkında daha az şey bilindiğini belirten araştırma- ve-narrowed-down-cat-personalities-to-seven-tra-
en ürkek olanlar Mavi Rus kedisi, en cesurlar Habeş ke- cılar, saldırganlık gibi sorunlu davranışları ortadan kal- its

Soyu tükenmiş mamutlar Güney yarımkürede

geri mi dönecek? keşfedilen ilk kanatlı
kertenkele
S
oyu tükenmiş türler ha-

Ş
yata döndürebilir mi? Bi-
ilili araş-
yolojik araştırmalar ya-
tırmacı-
pan özel bir şirket olan Colos-
lar,
sal, gen düzenleme teknolojisi
di-
ile yünlü mamutları Kuzey Kut-
nozorlar ça-
bu tundrasına geri getirmek için
ğında yaşa-
çalışmalar yapacaklarını açık-
mış «kanat-
ladı.
lı kertenkele»
Colossal, permafrost ve
olarak bilen
donmuş bozkırlardaki iyi korun-
bir pterosaur
muş diş, kemik, yün parçala-
fosili keşfet-
rı gibi kalıntılardan elde edilen
ti. Bu keşifle,
yünlü mamut DNA dizilerini As-
güney yarım-
ya fillerinin genomuna ekleye-
kürede ilk kez pterosaur kalıntıları bulunmuş oldu.
rek bir “fil-mamut melezi” yaratmayı hedeflediğini duyurdu. Asya filleri ve yünlü mamutların
Yaklaşık 160 milyon yıl önce bugünkü Atacama çölünde yaşamış bir
yüzde 99,6 oranında benzer bir DNA yapısına sahip oldukları belirtiliyor.
sürüngene ait fosiller 2009 yılında keşfedilmişti. Acta Palaeontologica
Yünlü mamutlar Kuzey Kutbu dairesinde yaşadı ve soğuğa dayanıklı bu otçul hayvanlar
Polonica hakemli dergisinde yayınlanan yeni çalışma, kalıntıların bir pte-
yiyecek, diş ve kemikleri için insanların gözde avları arasında yer aldı.
rosaura ait olduğunu doğruladı.
Yaklaşık 4000 yıl önce yok olan bu hayvanların DNA dizilimini ortaya çıkarmak için bilim
Günümüzdeki güney yarımküre kara kütlelerini oluşturacak Gon-
insanları onlarca yıldır mamut fosil kalıntıları üzerinde çalışıyor.
dwana süper kıtasında yaşamış bu kanatlı kertenkelenin 2 metre kanat
Yapılan açıklamada, gen düzenleme teknolojisinde kaydedilen ilerlemeler sayesinde söz
açıklığına, uzun bir kuyruk ve sivri bir burna sahip olduğu belirtiliyor.
konusu projenin, zarar görmüş veya yok olmuş ekosistemleri restore etmek için bir model
Şili›de yapılan keşif, pterosaurların bugüne kadar bilinenden daha
oluşturma ve böylece iklim değişikliğinin etkilerini yavaşlatma ve hatta durdurmaya yardımcı
geniş bir coğrafyaya yayılmış olduklarını gösteriyor.
olma potansiyeline sahip olduğu belirtildi. https://phys.org/news/2021-09-prehistoric-winged-lizard-unearthed-chile.html
https://phys.org/news/2021-09-bioscience-firm-extinct-woolly-mammoth.html
 EKİM 2021 sehirtiyatrolari.ibb.istanbul

CM

MY

CY

CMY

Rüstemoğlu
Cemal’in Veba Anti
Tuhaf Hikâyesi
yesi
Cengiz Toraman
gone Sofokles
Albert Camus
Neil Bartlett
Çeviren / Yöneten:
Mehmet Ergen
Sahne-Kostüm Tasarımı
Gamze Kuş
Dramaturg
Ergün Özdemir
Müzik
Sinan Arslan
Işık Tasarımı
Murat Selçuk
Efekt Tasarımı
Metin Küçükyılmaz
Afiş Tasarımı
Ayça Özgür

Oyuncular
Sevil Akı, Serdar Orçin, Murat Coşkuner, Burteçin Zoga, Tankut Yıldız
İrem Arslan, Özgür Dereli, Burak Davutoğlu, Ergun Üğlü, Cafer Alpsolay
(2 farklı kadro dönüşümlü oynayacaktır.)