Professional Documents
Culture Documents
डॉ.बाबासाहेब आंबेडकर आत्मचरित्र
डॉ.बाबासाहेब आंबेडकर आत्मचरित्र
डॉ.बाबासाहेब आंबेडकर आत्मचरित्र
बाबासाहेब आंबेडकर
मराठ
महा मा जोतीराव फुले : आम या समाज ांतीचे जनक
लोकमा य टळक आ ण राजष शा महाराज : एक मू यमापन
वातं यवीर सावरकर (अनुवाद : द. पां. खांबेटे)
व भूषण डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर : मानस आ ण त व वचार
महा मा फुले सम वाङ् मय (सहसंपादक)
शेतक यांचा आसूड (सहसंपादक)
कृ णराव अजुन केळू सकर : आ मच र व च र (१८६०-१९३४)
लोक हतकत बाबासाहेब बोले (१८६९-१९६१)
ी नामदे व च र , का आ ण काय (इतर तीन लेखसं ह)
राजष शा छ पती
डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर च मय च र (संपादन)
कृत मी कृताथ मी (आ मच र )
इं जी
Veer Savarkar
Dr. Ambedkar : Life and Mission
Lokamanya Tilak : Father of the Indian Freedom Struggle
Mahatma Jotirao Phooley : Father of Indian Social Revolution
Mahatma Gandhi : Political Saint & Unarmed Prophet
Shahu Chhatrapati : A Royal Revolutionary
हद
डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर जीवनच रत (अनुवाद : गजानन सुव)
डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर
धनंजय क र
मुखपृ : न मती ा फ स
छाया च मांडणी : सतीश भावसार
छाया च े : वजय सुरवाडे यां या सं हातून
काशक
हष भटकळ
पॉ युलर काशन ा. ल.
३०१, महाल मी चबस
२२, भुलाभाई दे साई रोड
मुंबई ४०० ०२६
अ रजुळणी
संतोष गायकवाड
पपळे गुरव, पुणे ४११ ०२७
कै. डॉ. ी नवास द ा य मुजुमदार
आण
कै. सौ. शांताबाई ी नवास मुजुमदार
ां या मृत स
अनु म
१ पंचवीसशे वषाची पूवपी ठका
२ बालपण आ ण श ण
३ व ेसाठ खडतर तप या
४ जी वतकायास आरंभ
५ बंडाचे नशाण उभारले
६ मानवी वातं याची घोषणा
७ राजक य तजावर उदय
८ शेतकरी कामगार यांचे हत व श ण सार
९ अ पृ यांचे ःख जगा या वेशीवर टांगले
१० यु पव
११ पुणे करार
१२ मु चा खरा माग
१३ वजेचा कडकडाट
१४ ह समाजाची पुनरचना
१५ वतं मजूर प
१६ कामगार नेता
१७ संघरा य क पा क तान?
१८ धुळ तून शखराकडे
१९ मजूरमं ी
२० घटना-स मती मं मु ध झाली
२१ आधु नक मनू
२२ बौ धमा या छायेत
२३ वरोधी प ात पुनरागमन
२४ सरकारवर ट केचे हार
२५ सोनेरी सं याकाळ
२६ बौ धमाचे पुन जीवन
२७ अखेरचा वास
समाज समता संघाने आयो जलेला ववाहसमारंभ (२९ जून १९२९) वरा या उज ा बाजूला
ल मीबाई व रमाबाई. वधू या डा ा बाजूला पुरो हत सुंदरराव वै , पाठ मागे डॉ.
आंबडकर, रावबहा र बोले, डॉ. पी. जी. सीळं क , शवतरकर, च ,े क े कर, गो वद
आडरेकर, धान.
अ खल भारतीय द लत समाजाचे प हले अ धवेशन (१९-२०जुलै १९४२)
डॉ. भीमराव रामजी आंबेडकर ांचे घराणे महार जातीचे. महार जात ही ह समाजातील
अ पृ य गणले या अनेक जात पैक एक जात. अनेक पदद लत जात चा अलग बनलेला हा
सव या सव समाज अ पृ य, अ य न या या जवळ जाऊ नये ा अथ अगंत मानला
जाई. ा अ पृ य समाजाची लोकसं या सहा कोट वर असावी. हणजे ह समाजातील
येक पाचवा घटक पु ष, ी वा मूल अ पृ य मान यात येई.
भारता या व वध भागांत कोणी यांना ब ह कृत, अ पृ य, प रया कवा अ तशू
हणत, तर कोणी यांना अं यज, अवण अथवा नामशू हणून संबो धत. अ पृ यते या
भयंकर ढ ने यांचे जीवन शापून कलं कत केले होते. सवण ह ं ना कु ा, मांजर, गाय ा
पाळ व जनावरां या पशाचा वटाळ वाटत नसे. पृ य ह मुं यांना साखर अ पत. परंतु ा
वधम यांचा पश ते अप व मानीत. यांना यां या सावलीचाही वटाळ होई. यांची वाणी
कानावर पडली तर ती यांना अशुभ वाटे . सावज नक पाणव ावर यांना पाणी भर यास
तबंध असे. यां या मुलांना शाळे त वेश नसे. दे वळात दे वदशनास यांना बंद असे.
व तु थती अशी होती क , जा तभेदा या उ चनीचतादशक शडी या खाल या पाय यांवर
अपमा नत जीवन कंठ त असणारे हावी न धोबी हे सु ा महार मांगांचा वटाळ मानीत
असत.
सवण ह ं या नदयतेमुळे न अ पृ यते या पोट ज मले या नर रतेमुळे व
अ ानामुळे अ पृ य समाजाचे जीवन मातीमोल झाले होते. सरकारी चांग या नोक या,
त त धंदे अथवा पोलीस खाते ांत यांना वेश नसे. यांनी र ते झाडावे, संडास साफ
करावे, जोडे शवावे, मृत ढोरांची कातडी सोलावी न बांबू या व तू तयार क न या
वका ात. ही हलक सलक कामे पोटाची खळगी भर यासाठ यांना करावी लागत.
यां यापैक जे काहीसे सुदैवी असत यांनी सवण ह ं या शेतांत व प रोजावर मरमर काम
करावे. यांचे दास हणून शेतीवर राबावे. ामसं थेतील ु असे सरकारी काम अ पशा
वेतनावर करीत झजावे. हीच असत यां या उपजी वकेची साधने. नर र, नबल अन्
नधन अशा ा अनाथ जातीचे न चय एव ावरच संपले नाही. यांचा जीवन म नाना
कार या अ ल खत पण अनु लंघनीय अशा आणखी अनेक नदय बंधनांनी करकचून
आवळला गेलेला असे. यांची राहणी अशी असावी, यांचा वेश कसा असावा, यांचा
आहार वहार कोणता असावा, यांनी भांडी कोण या धातूची बाळगावीत, दा गने कोण या
धातूंचे वापरावेत ांवरही नबध असे.
गावाबाहेरील गळ, रोगट उ कर ावर यां या उघ ाबोड या खोप ा कशाबशा
उ या असत. अंगभर व नाही, पोटभर अ नाही, नवा यासाठ जागा नाही, अशा कंगाल
थतीत ा द न ब यांना कुडीत जीव ध न कसेबसे राहावे लागे. जेमतेम गुड यापयत
अन् ल जार णापुरते पुरेल एव ा फाट या धडु तालाही यां या या महाग असत.
मुलांना तर फड यांचा साज. अंगावर पटकूर, डो यावर एकदोन वेटो यांचे मुंडासे, हातात
काठ , खां ावर कांबळे न कंबरेस लंगोट असा पु षांचा वेश असे. हा यांचा जीवन म
भारतातील गत युगांचे जणू मृ त च हच!
सारांश, धा मक, शै णक, आ थक, सां कृ तक न ावसा यक बंधनांमुळे हा
समाज अगद माणुसक स पारखा झाला होता. ह समाजाचा तो घटक असूनही
उ कर ात अ पृ य हणून ज मास यायचा, उ कर ावरच धूळ फुंकता फुंकता जीवन
कंठायचा, दा र यात अन् उपासमारीत जीव सोडायचा. सवण ह ं नी ा रा सी न
व वंसक ढ या वरवं ाखाली हा सव या सव समाज रगडू न टाकला; ःख, दा र य न
दा य ां या चखलात युगानुयुगे गाडू न टाकला; जनावरां नही हीनतर अव थेस पोच वला.
अ पृ यतेचे उगम थान कोणते? भारता या इ तहासातील ही एक मोठ कूट सम या आहे.
यासंबंधी अनेक मते आढळतात. जा तभेदाचे वकृत न वपरीत पयवसान हणजेच
अ पृ यतेची ढ . हे यांपैक एक मत. अथात, ारंभी, जा तसं था न हती. आयवंश हा
एक जनसी होता. ‘न व श योऽ त वणानाम्’ अशी यांची धारणा होती. म वभागा या
त वा माणे येकजण आप या आवडी नवडी माणे वसाय करी. जे अ ययन न
अ यापन करीत यांना ा ण ा नावाने संबो धले जाई. जे रा यकारभार करीत यांना
य असे हणत. जे धनो पादन करीत यांना वै य असे हटले जाई. आ ण जे ा
ैव णकांची सेवा करीत यांना हणत शू . म वभागानुसार बन वले या ा सामा जक
व थेला चातुव य व था हणत.
परंतु हे म वभागणीचे त व पुढे फार काळ टकू शकले नाही. वण ही गुणवाचक
सं ा पुढे जा तवाचक ठरली. यामुळे ा णात आव यक असले या गुणांचा लवलेशही जरी
नसला, तो जरी मूख न असला, तरी तो त ही लोक े मानावा अशी समजूत असे.
जो यापोट ज मला तो ा गुणशू य जरी असला, तरी श धर अथवा शासक होई. जो
शू ा या पोट ज मला तो जरी ानसंप झाला, तरी तो शू च अन् हीनच मानला जाई.
अशा कारे शेवट चार वणा या चार जाती झा या. पुढे ांतभेद, पंथभेद न वंशभेद ांची
सं या अग णत झाली. भ चालीरीती, भ आहार आ ण संकर ांमुळे या अनेक
जात मधून शेकडो उपजाती, पोटजाती उ प झा या.
सरी एक उपप ी अशी क , भारतातील या मूळ र हवाशांनी आयाचे भु व
नाकारले, यांना आयानी चेपून टाकले. यां यावर दा य लादले आ ण शेवट यां या कपाळ
अ पृ यतेचा श का मारला. तसरे मत असे क , हा एक छ व छ झालेला समाज
होता. पुढे या समाजातील लोकांनी बौ धम वीकारला. यां या अवनती या काळ ही ते
आयाशी एकजीव झाले नाहीत. यांनी गोमांसभ ण सोडले नाही. हणून या समाजावर
ब ह कार पडला. तो समाज अ पृ य गणला गेला.
ाअन ढ चा नायनाट कर यासाठ भारता या अनेक थोर सुपु ांनी आपाप या
परीने महान य न केले. राजकुलो प , महा ानी न बु ामा यवाद गौतम बु ानेही
जा तसं थेला हादरा दला. भगवान बु ाने अ पृ यांना आप या धमाची द ा दली. यांना
आप या भ ू पंथात समा व क न घेतले. यानंतर अकरा ा शतकात रामानुजाचाय
ांनी वतः थापलेले मठ न दे वळे ही अ पृ यांना खुली ठे वली. रामानुजाचायाचा एक
मुख श य तर अ पृ य जातीपैक च होता. कनाटकम ये बसवे र नामक एका वशाल न
ापक ी या धैयशाली धानाने हे अ पृ यता न कर याचे काय केले. च धर, रामानंद,
कबीर, चैत य ा महाभागांनी भ े ात एका मता चा रली. यांचा मागोवा घेत
एकनाथ, तुकाराम, रो हदास, चोखामेळा या साधुसंतांनी भ पंथात समानतेचा उपदे श
केला.
भ पंथा या न साधुसंतां या शकवणुक संबंधी एक गो ल ात ठे वली पा हजे.
ई राचे घरी भेदाभेद नाही, दे व भावाचा भुकेला, असा ते जयघोष करीत हे खरे. परंतु तुमची
आमची भजनात एक , भोजनात बैक ; संगत एक, पं दोन, अशीच यांची था असे. ा
पु यशाली साधुसंतां या शकवणीमुळे मुसलमानां या धा मक आ मणा व कळत
नकळत ह समाजातील खाल या वगात धमा भमान जागृत झाला. तथा प चातुव य णीत
सामा जक वषमता न जा तभेद न करणे हे यांचे येय न हते. यामुळे यां या उपदे शाचा
प रणाम भ े ा या पलीकडे झालाच नाही. तसे असते तर वारकरी पंथात अ सल
बुरसलेले सनातनी ह रभ परायण रमले नसते. व ा भ ण करणा या गायीला वंदन क न
गायी हश या व ेने दे वघर न वयंपाक घर सार वणारे, पण आप या धमबांधवांचा,
आप या दे वां या भ ांचा वटाळ मानणारे गोभ परायण न संत शरोमणी या भ पंथात
रंगले नसते. साधुसंत परमदयाळू होते. भूतदयेचे पुर कत होते. पण जसा, आईने केवळ ेम
के याने मुलाचा रोग बरा होत नाही, तसा साधुसंतां या नुस या दयाळू पणाने न
कनवाळू पणाने ह धमावरील अ पृ यतेचा कलंक र झाला नाही.
तीच गो ह स ाटांची! आप या धमबांधवांना अ पृ य मानणे हे पाप आहे, हा
गु हा आहे, असा कोण याही भारतीय राजाने नबध केला नाही. एकाही नृप े ा या
शलालेखात कवा तुपावर जेला असा आदे श दलेला आढळत नाही.
टश राजवट या ारंभी राजा राममोहन रॉय यांनी सामा जक न धा मक
पुन जीवनाची तुतारी फुंकली. यां या कायाचा जा तसं थेवर थोडा हतकारक असा
प रणाम बंगालम ये झाला. तथा प, अ पृ यतेला मूठमाती दे यासाठ य कायास आरंभ
केला महा मा जोतीराव फुले ांनी. अ पृ यतेचे उ चाटन क न आधु नक भारतात
सामा जक समता नमाण कर याचा महान संदेश दला महा मा जोतीराव फुले ांनी. यांनी
जनां या न पुराणमतवा ां या नदे ला न छळाला अलौ कक धैयाने त ड दले. अ पृ य
समाजा या मु साठ यांनी अभूतपूव असे बंड पुकारले. यांनी अ पृ य बांधवांसाठ
पु यात १८४८ साली एक शाळा काढू न भारता या अडीच हजार वषा या आयु य मात
अपूव अशी ां तकारक घटना घड वली. इतकेच न हे तर या शाळे साठ श क मळत
न हते हणून आप या अ श त प नीस सु श त क न श का केले. हे प व काय
करीत असता या साधुशील माउलीने अ ानी बांधवांकडू न न सनात यांकडू न भयंकर
वटं बना सोसली. भारतीय ीला श ण दे ऊन तला आ मो तीचा माग मोकळा क न
दे णे व शू ांना न अ तशू ांना श ण दे ऊन सामा जक, धा मक न आ थक वषमता न
कर यासाठ यांना उभे करणे, हे जोतीरावांचे काय भारतात अजोड आहे.
बंगालचे श शधर बं ोपा याय ांनीही ा े ात उ लेखनीय असे काय केले.
भारतीय सं था नकांपैक पु य ोक सयाजीराव गायकवाड यांचे अ पृ यता- नवारणा या
े ातील काय मोठे भरीव न प रणामकारक ठरले. असा जा हतद , ानदाता न
ग त य नरेश अवाचीन भारतात व चत झाला असेल. पृ य ह ं या दयशू यतेमुळे
अ पृ यांक रता काढले या शाळे साठ पृ य ह श क मळे नात, हणून सयाजी
महाराजांना मुसलमान श क नेमावे लागले.१
महारा ातील अ पृ य समाजही आप या घोर न े तून जागा होत होता. तो थोडीफार
हालचाल क लागला. या समाजाचे प हलेव हले पुढारी गोपाळ बाबा वलंगकर. अ पृ यता
दे व न मत नसून मनु य न मत आहे, असा टाहो फोड यास यांनी आरंभ केला. ते महा मा
फु यां या चळवळ त तयार झाले होते. ते साधुवृ ीने राहत असत. आपली गा हाणी ते
वृ प ,े क तने न सामा जक प रषदा ांमधून मांडीत असत. ह समाज आप या एका
घटकावर करीत असले या घोर अ यायाकडे ते सु श त ह ं चे ल वेधीत. दयानंदांनी
अ पृ यता नवार यासाठ फार मोठा लढा लढ वला. कनल अ कॉट आ ण ती
धम पदे शक यां या अ पृ यांसाठ शाळा अ ाप सु झा या न ह या.
बालपण आ ण श ण
महाझुंझार आ ण तेज वी नरर ने भारतास अपून या ज ाने आपले नाव साथ केले,
याच र ना गरी ज ात मंडणगडपासून पाच मैलांवर आंबडवे नावाचे एक खेडे आहे. हाच
आंबेडकर घरा याचा मूळ गाव. या घरा याचे कुलनाव सकपाळ. याची कुलदे वता भवानी.
तची पालखी१ ठे व याचा मान ाच महार घरा याचा असे. गावातील वा षक उ सवसमयी
तर यांना गावक यांत वशेष मानाचे थान असे. आ ण या कुटुं बाला वषाकाठ तो दवस
मो ा मह वाचा, सोह याचा न अ यंत उ साहाचा वाटे .
भारतातील सा या अ पृ य समाजात महार जात ही हाडाने कणखर, आवाजाने
खणखणीत, अंगकांतीने तुकतुक त, गुणाने बु मान न वृ ीने झुंझार अशी आढळते.
काळावर ी ठे वून सावध गरीने वागणारी अशी जर कोणती जात असेल तर ती महारांचीच.
ह समाजातील आप या क न थानाची आ ण ला जरवा या ज याची बोचणी महारांना
पदोपद होत असे. ा नीच थतीतून मु हो यासाठ आपण धडपड केली पा हजे, अशा
जळजळ त जा णवेने ते तळमळत असत. महार हेच महारा ाचे मूळचे र हवासी असूर
यां याच नावाव न महारा ास महारा असे नाव मळाले असावे, असे काही
इ तहाससंशोधकांचे हणणे आहे; तर महा अ र हणजे मीठा श ू अशीही महार श दाची
ु प ी काहीजण करतात. द ण भारतात युरो पयन राजकारणी पु षांची स ेसाठ
कार थाने चालू झा यावर यांनी चाणा पणे ा उपे त पण कड ा महार जातीशी
थमतः संबंध जोडला. ई ट इं डया कंपनी या ‘बॉ बे आम ’ ा सेना वभागासाठ कंपनी
सरकारने महारांची पथके उभारली होती. या काळ बहारातील द यू आ ण म ास
ांतातील प रया ा अ पृ य जमात ची अशीच ल करी पथके कंपनी सरकारने उभारली
होती.
आंबेडकरां या आजोबांचे नाव मालोजी सकपाळ. ते एक सेवा नवृ ल करी शपाई
होते. या या मुलांपैक मीराबाई नावाची मुलगी आ ण रामजी नावाचा मुलगा ा दोघांचीच
काय ती मा हती मळते. मालोज ना आणखी तीन मुलगे होते. परंतु, यां या ल करी
वभागा या वारंवार होणा या थलांतरामुळे, पुढे यां या कुटुं बाशी मालोज चा वशेष संबंध
रा हला नसावा, असे दसते. रामजी सकपाळ हेही सै यात नोकरीस रा हले. पूव सै नकांना
ल करी छावणीतील शाळांतून स चे श ण दे याची ई ट इं डया कंपनी सरकारने व था
केली होती. या त र ल करी शपायां या मुलामुल साठ दवसा या शाळा असत.
यां या ौढ नातलगांसाठ ही रा ी या शाळा असत. तशा कारचे श ण रामजी
सकपाळास मळाले होते.
रामजी सकपाळ या पथकात सै नक होते, याच पथकात योगायोगाने सुभेदार मेजर
धमा मुरबाडकर ांची बदली झाली. हे मुरबाडकर महार कुटुं ब ठाणे ज ातील मुरबाडचे.
मुरबाडकरांचे कुलनाव पं डत असे होते. या कुटुं बातील सातही बंधू सै यात सुभेदार मेजर
होते. साह जकच यांची राहणी ीमंती थाटाची असे. ते नाथपंथी असून यां या घरातील
वातावरण धा मक असे. महार व तीत न गावात यांचे घराणे मोठे वजनदार गणले जाई. पुढे
हे कुटुं ब पनवेलजवळ ल उलवा बंदराकडे राहावयास गेले. तेथून ते काही दवसांनी
पनवेलीस जाऊन था यक झाले.
सकपाळां या पथकात सुभेदार मेजर हणून जे मुरबाडकर आले, यां याशी यांचा
प रचय वाढला. दोघेही कोकणातले. सकपाळांचा तडफदार बाणा, मह वाकां ी वभाव
आ ण बांधेसूद शरीर यां या डो यात भरले असावे. यांचे पर परांशी संबंध ढावले. पुढे
लवकरच धमाजी मुरबाडकर ांची क या भीमाबाई ह याशी रामजी सकपाळांचा ववाह
हावा असे घाटू लागले. धमाजी मुरबाडकर ां या कुटुं बातील इतर माणसांचा या ल नास
वरोध होता. सकपाळां या ग रबीमुळे यां याशी संबंध जोडू नये असे यांचे मत होते. परंतु
धमाजी या थोर या मुलाने आप या ब हणीस रामजी सकपाळ हेच यो य पती आहेत असे
मत दले. याने व डलां या नवडीस जोरा दला. आ ण तो ववाह १८६५ साल या दर यान
झाला. ववाहसमयी रामजीचे वय वीसएक वषाचे असावे. भीमाबाईचे तेरा असावे. भीमाबाई
मोठ बोलक , मानी, ह अन् धमशील होती. ती वणाने गोरी असून, तचे डोळे टपोरे न
पाणीदार होते. तचे केस कुरळे , कपाळ ं द अन् नाक क चत ठु सके होते. ववाह
झा यानंतर भीमाबाईची आईच काय ती तची वचारपूस करी. इतर मंडळ चा सवा होता.
ते हा भीमाबाईने आप या माहेर या मंडळ ना त ापूवक सां गतले क , ‘दा गने सुकत
घाल याएवढ ीमंती येईल ते हाच मी माहेरी येईन.’१
रामजी सकपाळ हे उ ोगी, मह वाकां ी न वतं वृ ीचे गृह थ होते. ते केट,
फुटबॉल वगैरे खेळांत तरबेज होते. उ साहाने अखंड उ ोग करीत राहणा या पु षाला
त ा अन् संप ी ा त होते. रामज ची उ ोगशीलता, कत द ता न खेळातील ा व य
पा न एका ल करी अ धका याचा यां यावर लोभ जडला. याने रामज ची शफारस क न
यांना पु यातील पंतोजी शाळे त वेश मळवून दला. तेथे ते श का या वसायाचे
श ण घेत असता यांना जे काही अ प व प वेतन मळे यापैक थोडा भाग ते आप या
प नीस मुंबईस पाठवीत असत. या दवसांत यां या ल कराची तुकडी मुंबईजवळच
सा ता ू झ येथे असे. यजमानाकडू न येणा या अ प पैशावर पंच चाल वणे कठ ण
अस यामुळे भीमाबाई सा ता ू झ येथे र यात खडी२ टाक याचे काम करीत असे. ती
वहारद अस यामुळे या थतीतसु ा ती क ाचा मांडा क न मानाने रा शके.
पु यातील पंतोजी शाळे तील परी ा उ ीण होऊन रामजी श क झाले. आ ण
हळू हळू ल करी छावणीतील शाळे त ते मु य श क झाले. मु या यापकाचे काम यांनी
जवळजवळ चौदा वष केले. यां या या सेवेचे चीज होऊन शेवट यांना सुभेदार-मेजर
पदापयत बढती मळाली. यांची शकव याची हातोट वाखाण यासारखी असे. श णाचे
मह व पटलेले अस यामुळे या वषयी यांना अ त ेम न आ था वाटे . ावसा यक वातं य
लाभले हणजे महारदे खील अ यापक होऊ शकतो, हे यांनी वतः या कतबगारीने स
केले. भीमाबाईची त ा आता पुरी झाली. पती या पतीत, पदात न ा तीत मनासारखी
वाढ झा यामुळे तचे आता माहेरी जाणेयेणे मो ा स मानाने होऊ लागले.
रामजी सुभेदारांचा संसार, संप ी न उ च सं कार ांयोगे अ धका धक उजळू
लागला. यांची राहणी, वचारसरणी न कायप ती ांत एक कारचा डौल न श त दसू
लागली. यां या जीवनाला नेम आ ण नयम ां या योगे धार न तेज आले होते. यां या
घरी आ यागे यांचे यथो चत न यथा थत आदरा त य होई. मुख न त त
जा तबांधवांची यां याकडे न य बैठक असायची. तेथे वचार व नमय हायचा. जाती या
कायात, जेवणावळ त न बैठक त ते नेहमी पुढाकार घेत. यासाठ यांनी मोठमोठे रांजण,
पराती, चुले ांची खरेद केली होती. ते वतः म सेवन करीत नसत. परंतु जा तभोजना या
संगी म वाट यात भाग घेत.
अठराशे न वदपयत सुभेदारांना तेरा अप ये झाली. यांपैक बाळाराम, गंगा, रमाबाई,
आनंदराव, मंजुळा, तुळसा ही मुले जगली. बाक ची लहानपणीच दगावली. मुल ची ल ने
ल करी पेशा या गृह थांशीच झाली. ये चरंजीव बाळाराम हेही कामधंदा क लागले.
बँडमा तर हणून थमतः ल करात आ ण नंतर सातारा येथील पोलीसदलात बाळाराम
नोकरीस होते. यांनी वतं संसार थाटला होता.
अशी सु थती लाभली तरी सुभेदारांना प नी या कृती वषयी अधूनमधून चता वाटे .
घरातील आगत वागत, बैठका, पती या नर नरा या ठकाणी होणा या बद या यांनी ती
मेटाकुट स आली होती. कडक तवैक ये, पूजाअचा न वै क य नदान न झालेली
शारी रक था यांची यात भर पडली. यामुळे भीमाबा ची कृती ढासळ यास सु वात
झाली.
रामजी सकपाळांची नर नरा या ल करी छाव यांत बदली होता होता शेवट म य
भारतात म येथील ल करी छावणीतील शाळे त यांचे आसन थरावले. येथील वा त ात
एक मोठ सं मरणीय अशी घटना घडली. बैरागी बनले या रामजी या एका चुल याचा अनेक
वष ठाव ठकाणा न हता. योगायोगाने तो बैरा यां या एका ज यातून म येथे आला. तो
बराच वृ झालेला होता. याला रामज या घरातील एका बाईने र यात पा हले. ती बाई
नद वर धुणे घेऊन चालली होती. ती मागे परतली. तने सुभेदारास बातमी दली. ती ऐकताच
सुभेदार धावतच या बैरा याकडे गेले. बैरागीबुवांनी आप या घरी पायधूळ झाडावी, अशी
यास यांनी ाथना केली. स यासोय यां या मोहपाशात पु हा पडणे श त न हे, असे
सवसंगप र याग केले या या साधुपु षाने सुभेदारास सां गतले. यांनी घरी ये याचे
नाकारले. तथा प, याने वयं फूत ने, ‘आप या कतृ वाने इ तहासावर चरंतन ठसा उमटवून
आप या घरा याचे नाव अजरामर करील, असा पु तु या पोट ज मास येईल,’ असा
सुभेदारास आशीवाद दला.
ा शुभाशीवादावर सुभेदार पती-प नी यांची ा बसली. उभयता मुळातच
धमशील न उपासतापास करणारी. आपणास कुलद पक पु ा त हावा हणून दान, ते,
उपासना, आराधना न धा मक कृ ये ांकडे यांचे उ कटतेने ल गुंतू लागले. तो व ावंत,
करारी, कुलवंत महाभाग दे वाची आतभावाने क णा भाकू लागला. अ पृ यतेचा कलंक
घाल व यासाठ धाव घे; मा या अपंग, अ न वप ाव थेत पचत पडले या बांधवांना
तार यासाठ दे वा, तू अवतार घे, असाच यांचा धावा होता. महा मा जोतीराव फुले यांचा
मोठा अ भमानी अन् नेही न रान ांशी प रचय असलेला पु ष दे वाजवळ सरे काय
मागणार? तपाअ ती तो या स त पु षाचा वर फल प ू झाला. दे वाने जणू दार उघडले.
अनेक युगांनंतर हे असे दार उघडले.अठराशे ए या णव या चौदा ए लला म येथे तपो न
भीमाबा ना पु र न झाले. यां या या चौदा ा र नाचे नाव सुभेदारांनी भीम असे ठे वले.
पूव भारतात पु ा तीसाठ खडतर ते करणा या काही सदाचारी, धमशील माता होऊन
गे या. आधु नक भारतातही काही मातांनी पु ा तीसाठ खडतर तप के पाचे दाखले
आहेत. एक ला सूय पासनेनंतर पु र न झाले. याचे नाव बाळ गंगाधर टळक. सरीला पु
झाला तो वामी ववेकानंद ा नावाने जग स झाला. परंतु रामजी सकपाळां या पु ा या
घडणीत नयतीचादे खील बराच हात असला पा हजे. कारण वक यांना न वधम यांना
पशू न नकृ अव थेस पोहोच वणा या ह समाजास शासन कर या तव तने हे चौदावे
र न दाख वले. या साधुपु षा या आशीवादाने असे चौदावे र न ज माला घालून नयतीने तो
वर सुफ लत तर केलाच पण या बरोबरच एक अपूव चम कारही घड वला.
रामजी सकपाळां या नूतन पु ाचे पाळ यातील नाव जरी भीम होते, तरी घरी याला भवा
हणत. आ ण पुढ ल आयु यात व व ालयीन श ण संपेपयत भीवराव असेच नाव रा न
गेले. भीम अडीच-तीन बषाचा असतानाच याचे वडील सेवा नवृ झाले. थोडा काळ म
येथे रा ह यानंतर रामजी सुभेदारांनी आपले ब हाड काप-दापोलीस हल वले. तेथील मराठ
शाळे त भीमाचा थोरला भाऊ आनंदराव ाचे श ण चालू झाले. याच शाळे त भीमाने
ीगणेशास आरंभ केला.
या काळ काप-दापोली हे सेवा नवृ महारां या वा त ाने गजबजलेले असे एक
मोठे क होते. ही सेवा नवृ मंडळ कबीर पंथ, रामानंद पंथ, नाथपंथ ांपैक या ना या
भ पंथाची द ा घेत असत. भूतदया, पर हतबु , दे वावर ा ा मंगलभावनांत
भ पंथा या अनुयायांचे मन रमे. ीकृ ण कवा ीराम भू ां या चतनात यांना सुख
वाटे . यांची पारमा थक भूम शमे. नवृ वण वृ ी रंगे. आपण सम त परमे राची लेकरे
आहोत. परमे रा या दारी उ चनीचतेला थान नाही. दे व भावाचा भुकेला. अशी
भ मागाची शकवण असे. कबीर पंथातील भ ावर तर भूतदये या भावनेचे खोलवर
सं कार होते कारण यांचा गु कबीर. ाने जा तभेदावर कडाडू न ह ला केला होता. याने
आप या अनुयायांना ‘जात पंथ ना पूछ कोई, हरको भजे ओ हरका होई’ असा अमर संदेश
दला होता. ामुळे काही महार मंडळ चा वाभा वकपणे कबीरपंथाकडे वशेष ओढा असे.
नर नरा या पंथांची अनुयायी असणारी ही महार मंडळ आपापसात पारमा थक
वषयावर कडा याचा वाद ववाद करीत असत. यामुळे पु कळदा तट आ ण तंटे नमाण
होत. रामजी सकपाळ ांचे घराणे नाथपंथी. यांचा ासंग दांडगा होता. यांनी धमत वांचा
न पारमा थक ंथांचा वतं पणे अ यास केला होता. रामायण, पांडव ताप, ाने री
इ याद ंथ यांनी मनःपूवक अ या सले होते. पहाटे स तो ,े भजने, दोहे, अभंग न
भूपा या भ भावाने गा याचा यांचा प रपाठ असे. भजन, पूजन व नामसंक तन ात ते
सकाळ-सं याकाळ नम न असत. ठरावीक वेळेनंतर ल करी छावणीतील र हवाशांनी दवे
मालवावे अशी श त असे. तरी नोकरीत असताना खड या, दरवाजे बंद क न अभंग,
दोहे, तो े गा यात रामजी सकपाळ त लीन होत. ‘संताचे भोजन अमृताचे पान क रती
क तन सवकाळ’ असा भाव होता यांचा. ासंगी, चतनशील न सदाचरणी वभावामुळे
यां या करारी मु े वर एक कारचे तेज खेळत असे. यांची भाषा ओघवती असून ते आपले
वचार तकाची बैठक न सोडता मांडीत असत. यांचा गौरवण, तेज वी मु ा, पुरी उंची,
करारी वभाव, वतं बाणा, ध पाड बांधा, अ ययनशील न वादकुशल वृ ी ांमुळे यांचा
म वाची लोकांवर सहज छाप पडे. ाचा प रणाम असा होई क , महार मंडळ पैक
कोणीही यां या व वाद ववादात उभा रा शकत नसे. याचे मत सवानाच सव वी
माणभूत वाटते, असा एकही ऋषी नाही तर रामजी सुभेदारांची मते कोण माण मानणार?
यामुळे जरी सुभेदारां वषयी वचक म त आदराची भावना अनुयायांत वसत होती, तरी
यांपैक काह ना यां या भु वाचा म सर वाटे .
काप-दापोलीला घर बांधून राहावे, अशी रामजी सुभेदारांची उ कट इ छा होती. परंतु,
योगायोग तसा न हता. एकतर प ास पये मा सक नवृ वेतनावर यांना कुटुं बाची
गुजराण करावी लागे. तशात यांची आ त यशील, याग-भोगाची राहणी. यामुळे संसाराचा
गाडा चाल वणे यांना अवघड होऊ लागले. सरे असे क , ान न पारमा थक
वषयांवरील चचमुळे नमाण होणारी तटबाजी, गटागटांतील कलह, कटु ता अन् उभे वैर
ांचा यांना या वा त ात उबग आला. शेवट यांनी दापोलीला रामराम ठोकला. आ ण ते
कुटुं बास हत मुंबईस आले. तेथील ओळखीमुळे न खटपट मुळे यांची सातारा येथील
सरकारी सावज नक कामा या वभागाम ये कोठावळा हणून नेमणूक झाली. यांनी
साता यातील महारवा ा या जवळपासच आपले ब हाड केले. लागलीच आनंदराव आ ण
भीम ांचे श ण साता यातील ल करी छावणीतील शाळे त चालू झाले. थो ा दवसांनी
रामजी सुभेदारां या आयु यात एक मह वाचे थ यंतर घडले. यांनी कबीर पंथाची द ा
घेतली. आता ते नभळ शाकाहारी झाले.
सातारला ब हाड के यानंतर थो ाच दवसांनी भीमाबाईचे दे हावसान झाले.
उ यापु या सहा ा वष भीम जगातील न ाज ेमास अंतरला. मृ युसमयी भीमाबा ना
घशाचा वकार झाला होता असे हणतात. रामज या पुढे ःखाचा आ ण अडचण चा ड गर
उभा रा हला. यां या जीवनातील यांची तीस वषाची सोबतीण परलोक नघून गेली. यांनी
तचे यथासांग अं य वधी केले. या माउलीची समाधी साता यात आहे. भीम आप या आईला
बय हणत असे. भीमाचे कोडकौतुक कर यासाठ तला आयु य लाभले नाही.
यो तषशा ात वणन केलेली थोर पु षांची काही च हे आप या भीमा या मु े वर, हातां या
तळ ांवर, कानांवर न पायांवर उमटलेली आहेत, असे पतीचे उद्गार तेवढे त या कानांवर
अधूनमधून पडत असत. तशा च हांची ऐक व मा हती ा च र नायकास असावी, असे
तुत च र काराचे अनुमान आहे. आपले दो ही तळहात एकमेकांवर ठे वून डावा तळवा
उज ापे ा मोठा आहे, हे यांनी तुत च र कारा या एकदा नदशनास आणून दले होते.
या वेळ ते हणाले होते : ‘माझी प का केलेली नाही, परंतु मा या व डलांना यो तषशा
अवगत होते. ते मा या भ वत ा वषयी फार आशादायक गो ी बोलत असत. यां या
एकंदर व थत न नयमब जीवनामुळे असे हणता येईल क , यांनी शाळे त जी
ज मतारीख दली आहे तीच खरी असली पा हजे.’
माते या नधनानंतर भीम न आनंद ाचा सांभाळ यांची आ या मीराबाई हनेच
केला. ही आ याबाई मोठ बोलक , तडफदार न संसारद होती. ती कुबडी होती. त या
पतीशी तचे पटले नाही हणून ती माहेरीच राहत असे. सुभेदारांची ती वडील बहीण. घरात
तचा दरारा असे. मातृहीन भीमावर तर तचे नर तशय ेम होते. तो तचा सवात लाडका
असे. सुभेदारांचे भीमावर भारी ेम होते. यां या कडक श त पी खडकामधून
वा स याची धगंगा थडी वाहत असे.
रामजी सुभेदार ासंगी, सुशील, धमशील न भजनशील होते. यांचा आयु य माचे
आ ण श णा वषयी यांना वाटणा या तळमळ चे प रणाम यां या इ म ांवर न
कुटुं बीयांवर वशेष हावे, हे साह जकच होते. मुलांम ये व ेची अ भ ची उ प हावी,
मुलांचे चा र य सो वळ संप हावे, ा वषयी ते अ तशय द असत. सकाळ याहारी
कर यापूव दे वापुढे बसून मुलांनी अभंग न भजने हणावी, अशी श त यांना यांनी
लावली होती. अभंग न भजने अधवट हणून मुलं याहारीसाठ उठली तर ते यांना
धमकावून वचारीत : ‘का रे, आज लवकर संपले तुमचे भजन?’ ही अळं टळं सकाळ चाले.
रा ी या भजना या वेळ मा सव मुलांनी उप थत रा हलेच पा हजे, असा यांचा कडक
नयम होता. कोणी टाळाटाळ केली तर ते याला मा करीत नसत. यांची भजने, अभंग,
दोहे सु झाली क गंभीर, प व आ ण उदा असे वातावरण नमाण होई.१ अभंगामागून
अभंग, तो ामागून तो , भजनामागून भजन भ भावाने हणत हणत रामजी
भ भावात रंगून जाऊन भगवंताला आळवीत. मुले गोड ग याने यांना साथ दे त. या
गो ची आठवण पुढ ल आयु यात होताच बाबासाहेब आंबेडकर सद्ग दत अंतःकरणाने
हणत, ‘ या वेळ धम व धा मक श ण मनु याचा जीवनात अ यंत आव यक आहे, असे
मलासु ा पटत असे.’
भारतातील येक पढ तील थोर पु षां या जीवनाला रामायण न महाभारत ा
महाका ांनी अ य फूत आ ण तेज दले आहे. यांना उदा वळण लाव यास ही
महाका े कारणीभूत झाली आहेत. रामजी सकपाळ या रामायण-महाभारत महाका ांतील
कथा मुलांना वाचून दाखवीत, रंगवून सांगत. मोरोपंत, मु े र, ा पं डत कव या अन्
नामदे व, तुकाराम ा संत कव या का ांचे न अभंगांचे पाठांतर ते मुलांकडू न करवून घेत
असत. संतवाङ् मयाचे वाचन, पठण न ववेचन के यामुळे मुलां या सं कार म बालमनावर
उ म ठसा उमटला. अभंगाद उ म वाङ् मय जभेवर न य ळ यामुळे यां या भाषेला न
प रणामी वचाराला हतकारक असे बळण लागले. आपली थोरली बहीण पांडव ताप,
रामायण ांतील अनेक वषयांवर ववेचन न न पण क शके, असे बाबासाहेब
अ भमानाने सांगत असत. आंबेडकरां या पुढ ल आयु यातील मराठ पा का या आ ण
सा ता हका या संपादक य कतृ वाचा पाया हा असा बालवयातच घातला गेला होता.
व ेसाठ खडतर तप या
व डलां या मृ यूमुळे भीमराव आंबेडकरांचा होता न हता तो आधार तुटला. पैशाचे पाठबळ
नाही, आ तांचा आधार नाही, अशी प र थती. बडो ात नोकरीवर जू हो यासारखी यांची
मनः थती न हती. या नोकरीतील अनुभवही काही चांगला न हता. आता यांना वतः या
पायावर उभे राह यावाचून ग यंतर न हते. यां या ठायी ान संपादन कर याची अ नवार
इ छा होती. जगात काही मह म काय करावे, अशी यांची अबोल मह वाकां ा होती.
यामुळे यांचे मन अ व थ होई. कुटुं बाचे पालनपोषण तर केले पा हजे. आ ण श ण पुढे
चालवावे हटले तर पदरी कवडीदे खील नाही. व डलांचा शेवट कजबाजारीपणात झालेला.
अशा कारे जीवनकलहा या ती धुमाळ तून माग कसा काढावा, ा ववंचनेत असताना ते
बडोदा नरेशांना मुंबईत भेटले. या सुमारास बडोदे सरकारने उ च श णासाठ श यवृ ी
दे ऊन चार व ाथ अमे रकेस पाठ व याचा वचार केला होता. महाराजांनी श यवृ ीसाठ
भीमरावांना अज कर यास सां गतले. या चार व ा यात यांनी भीमराव आंबेडकरांची
नवड केली. या माणे भीमराव बडो ाला गेले. तेथे उप श णमं यांसमोर ४ जून १९१३
रोजी यांनी करारप ावर सही केली. या करारा वये भीमरावांनी संक पत वषयांचा
अ यास अमे रकेत करावा, व नंतर दहा वष बडोदे सरकारची नोकरी करावी असे ठरले.
हद मनु याला परदे शात अ ययनासाठ जावयास मळणे, ही या काळ एक मोठ
लभ संधी गणली जाई. वाभा वकपणे अ पृ य त णाला तर ती एक पवणीच वाटावी.
भारतातील एका य:क त अ पृ याने अ ाहाम लकन या आ ण बुकर ट . वॉ श टन या
मायभूमीला जावे, तेथील उदा , फू तदायक न अ यावत जीवन अनुभवून आपले साम य
वाढवावे, ही एक अभूतपूव घटना होती. १९१३ साल या जुलै म ह यातील तस या
आठव ात आंबेडकर यूयॉकला पोहोचले. थमतः ते व व ालया या वस तगृहात
रा हले. परंतु तेथील अधक चे अ आ ण गोमांसाचे पदाथ ांची यांना शसारी आ यामुळे
जेथे हद व ाथ राहत असत, या सव कुटुं बी मंडळात राहावयास गेले. यानंतर ते नवल
भथेना ा पारशी व ा याबरोबर ल हं टन हॉल शयनमं दराम ये राहत असत.
यूयॉकमधील आंबेडकरांचे जीवन हा एक अपूव असा अनुभव. तेथील व ा यासंगे
आंबेडकर बरोबरीने बोलत, चालत, जेवत, फरत. सवच ठकाणी समतेचे वातावरण. ते
जीवन हा यांना एक सा ा कारच वाटे . या नवीन जगाने यां या मनाचे तज वाढ वले.
यांचा अंतरा मा एक कार या नवीन तेजाने फु लागला. अमे रके न व डलां या एका
म ास ल हले या प ात यांनी पदद लतां या दै यावर एक रामबाण उपाय सुच वला. तो
उपाय हणजे पदद लतांम ये श णाचा सार करणे हा होय. आप या अ पृ य समाजातील
येक कायक याने श ण सारासाठ झटले पा हजे, असे यांनी आपले मत केले.
आं ल नाटककार शे स पअर ां या नाटकातील ‘ येक माणसा या आयु यात जे हा
संधीची लाट येत,े ते हा या संधीचा यो य कारे उपयोग याने केला तर या मनु यास वैभव
ा त होते’१ हे वचन यांनी उद्धृत केले; आ ण श णासाठ मळे ल ती संधी येकाने
साधावी, अशी आपली ठाम समजूत झाली आहे, असे यांनी या गृह थास कळ वले. याच
प ात आंबेडकर पुढे हणतात क , आईबाप मुलास ज म दे तात, कम दे त नाहीत, असे
हणणे ठ क नाही. आईबाप मुलां या आयु याला वळण लावू शकतात, ही गो आप या
लोकां या मनावर बबवून जर आपण मुलां या श णाबरोबर मुल याही श णासाठ
धडपड केली, तर आप या समाजाची गती झपा ाने होईल. ा खोल वचारातच
आंबेडकरांचा भावी वा भमान, वावलंबन, आ मो ार चळवळ ची बीजे दसून येतात.
दे वावर हवाला ठे वून व थ बसणा या द लतां या ब या वृ ी व यांनी पुढे जो झगडा
केला, याचा बीजमं ात दसून येतो. ा प ात यो जले या सुभा षताव न
आंबेडकरां या ठायी असलेली सावधानता आ ण संधीचा स पयोग क न घे याची
असलेली समय ता ा गुणांचेही ओझरते दशन घडते.
अशा उदा वचारच ात आ ण मनोरा यात आंबेडकर गुंग झाले होते. ते वचार
कृतीत आण यासाठ आप या अंगी साम य वाढ वले पा हजे ाची पूण जाणीव यांना
झाली होती. या तव, आप या अंगभूत गुणांचा आपण उ कष केला पा हजे, यासाठ
अ व ांत उ ोग करणे म ा त आहे, हेही यांनी जाणले. थमतः काही दवस यां या
च ात थोडी चल बचल झाली होती. तथा प, थो ाच अवधीत यांनी आपले दा य व
ओळखले आ ण आपली सव श एकवटू न अ ययन कर याचे ठर वले.
सुख वलासात रमून जा याकडे सामा यतः येक व व ालयीन त ण व ा याचा
कल असतो. परंतु येय न आंबेडकरांचे मन तशा जीवनास अनुकूल न हते. शवाय पैसा
तर जवळ न हताच. च पट पाहावयास जाणे, नयनमनोहर स दय थळे पाहणे, डो ानात
सहलणे, ांसारखे वचार यां या मनालासु ा शवले नाहीत. यांना सपाटू न भूक लागे.
परंतु ती एक कप कॉफ , दोन केक, एक बशी सागुती कवा मासे यांवरच शमवावी लागे. या
जेवणाचा खच एक डॉलर दहा सटस् येई. श यवृ ी या पैशातून प नीला घरखचासाठ
काही पाठवावे लागे. या तव खच हात आखडू न करावा लागे. ही प र थती या
सहा यायांनी पा हली, यांनी पुढे मो ा अ भमानाने सां गतले क , ‘आयु यात मळाले या
संधीचा भरपूर लाभ घे यासाठ आंबेडकरांनी येक ण सो याचा कण मानून
अ यासासाठ च तीत केला. धनाचा येक कण यो य ठकाणी लावला.’ आंबेडकरांचे
येय अमे रकेतील मो ातली मोठ व व ालयीन पदवी मळ वणे, हेच केवळ न हते.
अथशा , समाजशा , रा यशा , नी तशा आ ण मानववंशशा इ याद वषयांत
पारंगत हो याची बळ मह वाकां ा यांनी बाळगली होती.
आंबेडकरां या मनावर तेथील एका ा यापका या वाची चांगलीच पकड
बसली होती. याचे नाव एडवीन आर. ए. से ल मन. या काळ अमे रकेत असले या लाला
लजपतरायांचे हे ा यापक महाशय नेही होते. लाला लजपतरायांची से ल मनशी ओळख
टनमधील समाजवाद वचारवंत सडने वेब ां यामुळे झाली होती. बदक जसे
पा यापासून र राहत नाही, तसे आंबेडकर से ल मनपासून र राहत नसत. ते यां या
अनुमतीने येक वगात ानकण वेच यासाठ धावत असत. हे ा यापक महाशय हातातील
पु तकाचे कोपरे मडता मडता अशा काही आकषक प तीने आप या व ा याना ान
दे त असत क , यां या ेमळ वभावाचा, गाढ वचारांचा व ओघव या भाषेचा प रमल
यां या श यां या जीवनावर चरकाल टकून राही. संशोधनाची कोणती प त आपण
अनुसरावी, असे आंबेडकरांनी यांना एकदा वचारले. यावर या गु वयानी आंबेडकरांना
असा हतोपदे श केला क , ‘तु ही आपले काम कळकळ ने करीत जा. हणजे यातूनच
तुमची वतःची प ती आपोआप नमाण होईल.’
अमे रकेतील आंबेडकरां या ानय ास अशा कारे ारंभ झाला. दररोज अठरा
अठरा तास ा माणे काही म हने अ यास चालला होता. सरतेशेवट दोन वषा या अखंड
तप यनंतर यां या ग यात यशाने माळ घातली. ‘ ाचीन भारतातील ापार’ (ए श ट
इं डयन कॉमस) ा वषयावर यांनी १९१५ साली बंध ल न एम्. ए. पदवी संपादन
केली. १९१६ साल या मे म ह यात डॉ. गो डनवेझर ां या वादकथासभेत (से मनार)
‘भारतातील जा तसं या, तची यं णा, उ प ी आ ण वकास’ (का ट् स इन इं डया, दे अर
मेकॅ नझम, जे न सस ॲ ड डे हलपमट) ा वषयावर यांनी एक नबंध वाचला.
‘आप याच जातीत ववाह करणे हा जा तसं थेचा ाण होय. जा तसं था अनेकवचनातच
श य असते. एकवचनात ती अश यच. मनूपूव जाती अ त वात हो या. ा वेळ या
च लत नयमांचे मनूने केवळ सं हतीकरण केले इतकेच काय ते!’१ असे वचार
आंबेडकरांनी या नबंधात मांडले आहेत. यांचा मते मनू हा एक उ ट आ ण साहसी पु ष
होता.
अशा रीतीने यशाची प हली पायरी गाठ यावर सरी पायरी गाठ यास आंबेडकरांना
फारसा वेळ लागला नाही. ‘भारता या रा ीय न याचा वाटा : एक ऐ तहा सक
पृथ करणा मक प रशीलन’ (नॅशनल ड हड ड ऑफ इं डया – ए ह टॉ रक ॲ ड
ॲनॅ ल टकल टडी) नामक बंधासंबंधी यांचा अ यास न वचार व नमय उपरो
बंधा या सोबतच चालला होता. पु कळ दवसां या प र मानंतर तो बंध यांनी पूण
केला. १९१६ जूनम ये तो कोलं बया व व ालयाने वीकारला. शै णक े ातील हे
यांचे यश एवढे घवघवीत होते क , या वेळ कोलं बया व व ालयातील व ा यानी
मेजवानी दे ऊन यांचे हा दक अ भनंदन केले. यांनी लकनचा नधार न जी वतो े श आ ण
बुकर ट . वॉ श टनची उ ोगशीलता अंगी असले या आंबेडकरांचे अ भनंदन करावे, हा एक
मोठाच योग हणायचा.
पुढे आठ वषानी लंडनमधील पी. एस्. कग ॲ ड स स ा काशन सं थेने हा बंध
व तृत व पात ‘ टश भारतातील ां तक वै क उ ांती’ (द इ हॅ यूशन ऑफ
ॉ ह शल फायनॅ स इन टश इं डया) या नावाने स केला. आंबेडकरांनी ा ंथा या
छापील ती नयमा माणे कोलं बया व व ालयाला सादर करताच या व व ालयाने
रीतसर यांना ‘डॉ टर ऑफ फलॉसफ ’ ही अ यु च पदवी दली. उपरो बंध
आंबेडकरांनी ीमंत सयाजीराव महाराज ांना यांज वषयी या आप या कृत तेचे ोतक
हणून अपण केला. आंबेडकरांना अथशा ाचा प हला पाठ दे णारे गु वय से ल मन ांनी
या ंथाला तावना ल हली आहे. आंबेडकरांनी हाताळलेला हा जगातील
वचारवंतां या चचतील एक मह वाचा वषय आहे, असे सांगून से ल मन तावनेत
हणतात, ‘या वषयाचा इतका सखोल आ ण सांगोपांग अ यास अ य कोणी के याचे
आपणांस माहीत नाही.’ ाव न या ंथाचे मह व आ ण मौ लकता ल ात येईल.
भारतातील ां तक आ ण क य व धमंडळातील सद यां या ीने हा ंथ अ तशय
उपयु ठरला. भारतीय चलन वषयक मंडळासमोर आंबेडकरांना सा दे यास बोलाव यात
आले होते. या वेळ क मशन या सद यां या हाती आपला ंथ पा न आंबेडकरांना मोठ
ध यता वाटली असेल, यात संदेह नाही. या ंथातील दहा ते बारा ही करणे अ यंत
मनोवेधक न प रणामकारक वठली आहेत. यांत दे शभ आंबेडकरांचा आ मा हा
बंधकार आंबेडकरांशी समरस झाला आहे. टश नोकरशाही, सा ा यशाही आ ण
भारतातील सामा जक तगामी श ांवर आंबेडकरांनी या करणांत चांगलेच कोरडे
ओढले आहेत. टशांनी भारतात शांतता था पत केली, तरी शांतता आ ण सु व था
ांवर लोकांनी समाधान मानावे असे समजणे अयो य आहे, असे यांनी ा ंथात हटले
आहे. आप या मायभूमीतील उ ोगधंदे आ ण तेथील धनपती यां या हता या ीनेच
टश रा यकत आपले धोरण ठरवीत न रा यकारभार चालवीत असत. येक दे शात
सामा जक अ यायाखाली भरडला जात असलेला द लत समाज असायचाच. परंतु तसे
असले तरी राजक य अ धकार कुठ याही दे शाला यामुळे नाकारता येत नाहीत, असे नभ ड
आ ण खणखणीत वचार या ंथात आंबेडकरांनी प पणे मांडले आहेत.
आंबेडकर ा यापक असताना माँटे यू-चे सफड सुधारणां या अनुंषगाने साउथ बरो स मती
भारतात नर नरा या जातीची मता धकार वषयक चौकशी करीत फरत होती. अ पृ य
वगा या वतीने कमवीर शदे आ ण आंबेडकर ांची या स मतीपुढे सा झाली.
आंबेडकरांनी ा स मतीसमोर कोणते मत तपा दले असेल, याची क पना यांनी याच
वेळ मुंबई टाइ सम ये टोपण नावाखाली जे एक प स केले, याव न करता
ये यासारखी आहे. टाइ समधील आप या प ात आंबेडकर हणतात, ‘ वरा य हा जसा
ा णांचा ज म स ह क आहे, तसाच तो महारांचाही आहे, ही गो कोणीही मा य
करील. हणून पुढारले या वगानी द लतांना श ण दे ऊन यां या मनाची आ ण सामा जक
दजाची उंची वाढ वणे, हे यांचे आ कत आहे. हे जोवर होणार नाही तोवर भारता या
वरा याचा दन बराच र राहणार हे न त!१ याच वष द ोबा पवार ा गृह थां या
माफत आंबेडकरांना राजष शा महाराज ां याशी य प रचय हो याचा योग जुळून
आला. शा महाराजांनी आंबेडकरांना आ थक साहा य दे ऊन एक पा क काढावयास
ला वले. ते ‘मूकनायक’ नावाचे पा क ३१ जानेवारी १९२० या दवशी यांनी सु केले.
या दवसापासून आंबेडकरांनी या मूक समाजाचे नायक व वीकारले. पांडुरंग नंदराम
भटकर यांना आंबेडकरांनी संपादक नेमले होते. ते महार समाजापैक असून पु यातील डी.
सी. मशनमधून यांचे मॅ कपयत श ण झाले होते. यांची प नी ा ण समाजापैक
होती. यापायी यांना बराच छळ सोसावा लागला होता. या पा कावर आंबेडकरांचे
संपादक हणून नाव नसले, तरी ते आंबेडकरांनी सु केले या चळवळ चे मुखप होते, ‘हे
अनेकांना माहीत होते. अ पृ यता न कर या या ीने तो काळ कती तकूल आ ण
कठोर होता ाची क पना ‘केसरी’ सार या वतमानप ाने ‘मूकनायका’ब ल दोन श द
ल हणे तर सोडाच, पण पैसे घेऊन याची जा हरातसु ा छाप याचे नाकारले,२ ाव न
येईल. या वेळ टळक हयात होते.
‘मूकनायक’ पा का या प ह या अंकात आंबेडकरांनी आप या पा का या
उ े शाचे समथन अगद सुबोध, सरळ परंतु जोरदार आ ण प भाषेत वाचकांपुढे वचाराथ
मांडले. यांनी प ह याच अंकात ल हले क ‘ ह थान हा दे श हणजे केवळ वषमतेचे
माहेरघर आहे. ह समाज हा एक मनोरा आहे व एक एक जात हणजे एक एक मजला
आहे. पण ल ात ठे व यासारखी गो ही क , या मनो यास शडी नाही. एका मज याव न
स या मज यावर जा यास माग नाही. या मज यात यांनी ज मावे, यांनी याच
मज यात मरावे. खाल या मज यातील इसम मग तो कतीही लायक असो याला वर या
मज यात वेश नाही व वर या मज यातील माणूस मग तो कतीही नालायक असो याला
खाल या मज यावर लोटू न दे याची कुणाचीही छाती नाही. सचेतन याच माणे अचेतन
व तू ही सारी ई राची पे आहेत असे हणणारे वधम यांचा वटाळ मानतात. सां त
ा णांची मह वाकां ा ानसंचय कर याकडे आहे. ानाचा सार कर याकडे नाही.
ा णेतरां या अवनतीचे कारण स ा व ान ां या अभावामुळे ा णेतर मागासले व
यांची उ ती खुंटली. युगानुयुगे चालत आलेले दा य, दा र य ांपासून ब ह कृत वगाची
मु ता कर यासाठ आकाशपाताळ एक केले पा हजे. यां या डो यांत ानाचे अंजन
घालून यांना आप या हीन प र थतीची जाणीव क न दली पा हजे.’
स या एका लेखाम ये आंबेडकर हणतात : ‘भारत वतं हो यानेच सव कायभाग
साधेल, असे नाही. भारत हे असे रा बनले पा हजे क , यात येक नाग रकाला धा मक,
आ थक आ ण राजक य ह क सारखे असून वकासाला येक नाग रकाला वाव
मळे ल. इं जी रा या व घेतलेला हा आ ेप ा णां या मुखात एकपट ने शोभतो; तर
तोच आ ेप ा णी – रा या व एखा ा ब ह कृताने घेत यास हजारपट ने शोभेल. हे
वधान अ तुत अन् अवा तव आहे असे हणणारा कोणी पामर सापडेल असे दसत नाही.
इं जी रा यात यांची बात सहन होत न हती, यांची लाथ सोसावी लगाणार! हणून असे
वरा य ा, क यात थोडेब त आमचेही रा य आहे.’
आंबेडकर या वेळ ा यापक होते. ह समाजावर उघड चढाई कर याची यांची
स ता न हती. साधने न साम य ही मळवावयाची होती. को हापूर या शा महाराजांशी
आंबेडकरांचे संबंध आता ढावू लागले होते. या सं थानातील माणगाव येथे सं थानची
अ पृ यांची प हली प रषद माचम ये भरली. शा महाराज तेथे आप या लवाज यासह
उप थत होते. ‘मा या रा यातील ब ह कृत जाजनांनो, तु ही तुमचा खरा पुढारी शोधून
काढला ाब ल मी तुमचे अंतःकरणपूवक अ भनंदन करतो. माझी खा ी आहे क , डॉ.
आंबेडकर हे तुमचा उ ार के या शवाय राहणार नाहीत. इतकेच न हे तर अशी एक वेळ
येईल क , ते सव ह थानचे पुढारी होतील. माझी मनोदे वता मला असे सांगते.’१ या
प रषदे नंतर शा महाराज, यांचे सरदार, मानकरी ां यासमवेत आंबेडकर आ ण इतर
अ पृ य कायकत यांचे भोजन झाले.
अ पृ यां या अशा लहान लहान प रषदा होता होता यांनी १९२० या मे म ह या या
शेवट नागपूर येथे एक अ खल भारतीय ब ह कृत प रषद, समाज ांतीचे महान नेते छ पती
शा महाराज यां या अ य तेखाली भर वली. काही त नध स हत आंबेडकर नागपूरला
गेले. डी. सी. मशन या कमवीर श ांनी काही दवसांपूव असे सरकारला नवेदन सादर
केले होते क , अ पृ यांचे त नधी व धमंडळाने नेमावे. रा यपालाने व अ पृ यां या
सं थांनी ते नवडू नयेत. वषय नयामक स मती या बैठक या वेळ आंबेडकर न श ां या
आघाडीचे दोन नेते गणेश अ. गवई न बेळगावचे पाप ा ां यात खडाजंगी झाली. गवई
ांनी आंबेडकरांनी वषय नयामक स मतीचे अ य हावे, असा ूह रचला. पण तो
आंबेडकरप ाने पाप ा यांनाच अ य क न मोडू न टाकला. आंबेडकरांनी अ य ां या
परवानगीने एक मोठे प रणामकारक भाषण क न श ां या डी. सी. मशन या धोरणाचा
नषेध केला आ ण श ां या मता माणे सरकारने नणय क नये असा ठराव प रषदे कडू न
संमत क न घेतला.२
काही थोर पु षां या हातून यां या आयु यात एखादा असा माद घडू न येतो क ,
यामुळे ते आप या कायावर अपसमजांचे न दोषांचे ढग ओढवून घेतात. कमवीर श ांचे
काय थोर. याग मोठा. परंतु यां या या अयो य धोरणामुळे यांनी अ पृ य पुढा यांची
सहानुभूती थ गमावली.
ा उपरो प रषदे त आंबेडकरांतील नेतृ वास आव यक असणारे समय ता,
वादकुशलता वगैरे गुण ययास आले. सावज नक आयु यातील आंबेडकरांचा हा प हला
वजय होय. ‘मूकनायका’ने आप या भावी महान कायाची ही चुणूक दाख वली.
ा प रषदे नंतर महारातील अठरा उपजात तील पुढा यांचे आंबेडकरांनी
मह यासाने सहभोजन घडवून आणले. सव अ पृ य जात नी एक जेवणाचा दवस
अ ाप फार र होता. अ पृ यांतही एक जात स या जातीस कमी तीची मानी.
ा यापक आंबेडकरांना भरपूर मा सक वेतन मळत होते, तरी ते कामगार वभागात
इ ु हमट ट चाळ तील दोन खो यांतच राहत असत. पैशाचा य ते हात आखडू न
करीत. साधेपणाने न काटकसरीने ते राहत. रमाबा ना पंचासाठ वेतनाचा ठरा वक भाग
दे ऊन बाक चा ते श लक ठे वीत. रमाबा चा वभाव मतभाषी, ढ न यी आ ण
वा भमानी होता. कत न , वसुख यागी, आत या आत जळू न आ मय करणारी अशी
ती आय ी ई रपरायण वृ ीची होती. यांची ते-वैक ये न उपासना ात कोणी
ढवळाढवळ केलेली यांना खपत नसे. यांनी आपला वैवा हक जीवनाचा पूवभाग अ यंत
काबाडक ात, हालअपे ात काढला. या खडतर थतीत मनाची शांतता न घरातील
एकोपाही अबा धत ठे व यात यांनी फार क सोसले. पती या अनुप थतीत आप या
वधवा भावजयीला न त या मुलाला तने अंतर दले नाही. यांचे तने उ म कारे
पालनपोषण केले.
पती परदे शी असता ा सा वीने अ यंत हालअपे ांत दवस काढू नही कधी कुरकुर
केली नाही, कवा कधी त डावाटे कठोर श द काढला नाही. पती या द घायु यासाठ न
उ कषासाठ रमाबाई ई राची क णा भाक त. त थच राहत. आंबेडकर अमे रकेस गेले
ते हा या गरोदर हो या. यांना मुलगा झाला. याचे नाव गंगाधर ठे वले. तो लहानपणीच
वारला. यांचा एकुलता एक मुलगा यशवंत ा या कृती वषयी तला चता वाटे . तरीसु ा
अ तशय काटकसरीने पंच चालवून पती या अ यासात यय येईल अशी एकही गो
तने केली नाही. इतक ती सदा द असे. पती या य नांमुळे तला अ रओळख झाली
होती. खरोखरच थोर ह पु षा या जीवनात या या अधागीकडे या या जीवनातील
यशाचा वाटा कतपत जातो, ाचे ग णत मांडता येणार नाही. तथा प, इतके मा खरे क ,
या या आदश आय ी या सा ात अवतार हो या. टळक, गांधीजी न सावरकर ा
येकाची प नी जशी सा वी ी होती, तशीच डॉ. आंबेडकरांची प नी सा वी होती.
अ यासपूत साठ लंडनला जा याची इ छा ती तर होत होती. मा सक वेतनातून ा.
आंबेडकरांनी बरीच बचत केली. आपले नेही नवल भथेना यांजकडू न पाच हजार पये
वचन चठ् ठ वर कज घेतले. थोडे आ थक साहा य को हापूर या महाराजांकडू न मळ वले.
श ण पूण कर यासाठ अशा रीतीने पैसे उभा न ा. आंबेडकर यांनी लंडनला जा याची
स ता केली. यांनी सडन्हॅम महा व ालयातील ा यापकपदाचा राजीनामा दला. आ ण
ते जुलै या शेवट या आठव ात लंडनला पोहोचले. यां या सा वी प नीने पु हा ःख न
दा र य यांना त ड दे ऊन आप या ता ा यशवंताचा, भावजयीचा न तचा मुलगा मुकुंद
याचा तपाळ कर याची मनाची स ता केली.
म यंतरी बडोदा सरकार या अ धका यांनी आंबेडकरां या श णासाठ झालेला खच
परत मळावा हणून आंबेडकरां या पाठ मागे न ु रपणे तगादा लावला होता. यांनी या
बाबतीत सडन्हॅम महा व ालया या ाचायाना ल हले. मुंबईतील सरकारी
श णा धका यांना कळ वले. स कामगार पुढारी नारायण म हार जोशी ांना ा
संबंधी रदबदली कर यास यांनी वनंती केली. आंबेडकर आपला पूण प ा सांगत नाहीत,
असे काह नी कळ वले तर काह नी सवड होताच ऋण परत कर याचा आंबेडकरांचा वचार
आहे, असे कळ वले. ा सबंध करणात एक गो अशी दसते क , महाराजांना या
करणा वषयी बडो ा या दवाणांनी बराच काळ अ ानात ठे वले होते. शेवट महाराजांकडे
हे करण गेले. यांनी या करणावर असा शेरा मारला क , ही र कम श णासाठ खच
झाली आहे. अथात वसुलीचा च उद्भवत नाही. तरीसु ा बडी ा या स चवालयातील
अरेरावांनी आंबेडकरांचा छळ थांब वला नाही. यांचे हणणे असे क , ती श यवृ ी न हती.
ते कज होते. आंबेडकरांना यायालयात खेच यासाठ ते अधीर झाले होते. परंतु
सं थानातील या अ धका यांचे हात टश दे शात राहणा या आंबेडकरांपयत पोचत
नस यामुळे ते थ वळवळ क न थकले. पु हा एकदा बडोदे नरेशांकडू न थ पड बसताच
हताश होऊन शेवट मं मंडळा या एका बैठक त १९३२ साली यांनी हे करण एकदाचे
नकालात काढले.
जी वतकायास आरंभ
‘आधी वचार मग संचार’ या उ माणे वाग याचा समय आता समीप आला. ‘अ यासे
कट हावे! नाही तरी झाको न असावे’ ा वचना माणे कट हो याचा ण आला.
कत ा या दशा फाकू लाग या हो या. पहाटे पूव चा काळोख संपला होता. नवाहाचे एक
साधन हणून व कली करावी आ ण या धं ामुळे लाभणारी त ा, सवड न संधी यांचा
अ धका धक उपयोग अ पृ यते या नमूलनासाठ करावयाचा, असे आंबेडकरांनी आपले
येयधोरण ठरवून टाकले. सनद घे यासाठ यां यापाशी पैसे न हते. यांचे नेही नवल
भथेना यांनी ती अडचण र केली. आंबेडकरांनी सनद घेऊन १९२३ या जुलै म ह यात
बॅ र टरी या धं ात पदापण केले.
मुंबई या व र यायालयात ते कामासाठ जाऊ लागले खरे, परंतु या धं ातील
कतृ वाचा पाया सॉ ल सटरकडू न सहकाय मळ यावरच अ धक अवलंबून असे. या वेळ
परक य सरकारचे जातभाईच ामु याने यायाधीश अस यामुळे युरो पयन लोकांनाच गरजू
लोक आपले वक लप दे त असत. या वेळ बु पे ा काही वेळा अंगकांतीचा रंग जा त
चमके. अ पृ यतेचा कलंक, समाजातील नकृ थान, धं ातील नवखेपणा, आजूबाजूचे
असहकारी वातावरण यामुळे यांचा धंदा हणजे एक अडचणीचा माग ठरला. परंतु यांनी
धैय खचू दले नाही. ही बकट प र थती ओळखूनच बॅ. आंबेडकर उपनगरातील व
ज ातील यायालयात मळे ल ते काम करीत. ब धा सवच थतयश व ध आप या
पूवायु यात मा या मारीत बसत असत, हे सव ृत आहे. कळकळ ने सतत द घ ोग करणे
हीच धं ातील ा व याची न यशाची गु क ली होय. हा यांचा व ा थदशेपासूनचा
अनुभव होता. ाही े ात यश आ ण क त संपाद याचा यांनी नधार केला. इतकेच न हे
तर या वषयी बोलताना ते हणत, ‘मी व र यायालयातील यायाधीशाचे पदही
पटकावणार आहे.’
प ह या महायु ानंतर बाहेरील जगातील राजक य न सामा जक वाहांचा आ ण
आंत रक खळबळ चा प रणाम अ पृ यां या मनावर न वचारांवर होऊ लागला होता असे
ो प ीस येऊ लागले. श ण सार, वाहतुक या साधनांची वाढ, वासा या प ती
आ ण रा ीय वृ ीची वाढ, ांचा हळू हळू अनुकूल असा प रणाम यां या जीवनावर घडू
लागला होता. कापडा या धं ातील ऊ जताव थेमुळे प ह या जाग तक महायु ा या
काळात सवसाधारण कामगार वगा या थतीत थोडीब त सुधारणा झाली. या माणे
अ पृ यां याही प र थतीत अ पशी सुधारणा झाली होती. प ह या जाग तक महायु ो र
कालापासून लोकशाही वृ ा या पानांची जी सळसळ दे शादे शांतून सु झाली होती, त या
योगे समाजसुधारणे या चळवळ स फार मोठ चालना मळाली. हे अ पृ यते या जागृतीचे
एक मह वाचे कारण होय. जे हा एखा ा मृत ाय समाजाचा उ ार हो याची वेळ येऊन
ठे पते, ते हा या समाजात आ म ययाची न आ मो तीची चुळबुळ सु होते. असे झाले
हणजे या या उ ाराचा अ णोदय झाला आहे असे समजावे. समाजसुधारणे या त वाचे
सार हेच क उपकारक या या औदायातून ज म पावलेली सुधारणा ही खरी सुधारणा न हे.
एखादा समाज जे हा वतः या मत वातं यासाठ न ह का या ा तीसाठ आ ह धरतो,
ते हाच याची खरी सुधारणा होते.
मुंबई या न ा व धमंडळाची पावले अ पृ यां या सुधारणे या मागाने हळू हळू पडू
लागली होती. या व धमंडळातील अ पृ यांचे प हलेव हले त नधी ानदे व ुवनाथ
घोलप हे होते. यांनी अ पृ यांची गा हाणी पुढे मांडून सरकारवर ांचा भ डमार केला.
आनंदराव सुव ा भंडारी ाती या सद याने ठाणे ज ात अ पृ यांना सावज नक
वाहनांत घेत नाहीत, हे स य आहे कवा नाही ा वषयी वचारले. परंतु या सवात मोठा
ां तकारक ठराव समाजसुधारक रावबहा र सीताराम केशव बोले ांनी ४ ऑग ट १९२३
रोजी व धमंडळात मांडला. अ पृ यांना सावज नक पाणवठे , धमशाळा, व ालये,
यायालये ा सावज नक ठकाणी मु ार असावे, असा यां या ठरावाचा आशय होता.
बोले हे एक सेवापरायण, ववेकशील वभावाचे पुढारी होते. ते सुधारक मताचे अस यामुळे
यांनी एकदा आय समाजा या सहभोजनात भाग घेतला. याबरोबर यांचा ातीतील
पुराणमतवाद कायक यानी यांना जा तब ह कृत कर याचा घाट घातला होता. भारतातील
व धमंडळा या थापनेनंतर अभूतपूव असा हा ां तकारक ठराव मांडताना बोले मो ा
कळकळ ने हणाले, ‘अ पृ यता हा आप या मायभूमी या प व नावाला लागलेला मीठा
कलंक आहे. आ केत राहणा या हद लोकांना अ पृ यांसारखे वाग वले जाते, हे पा न
आपण या धोरणाचा नषेध करतो. आप याही घरात तेच घडत नसते काय? दे शा या
क याणा या ीने अ पृ यांना आपण समानतेची वागणूक दली तर दे शाचे क याण
होईल.’ इतके बोलूनच बोले थांबले नाहीत. वतःची उ ती कर यास अ पृ य समाजास जर
व धमंडळाने संधी दली नाही, तर ते स या ह करतील अशी सरकारला धो याची सूचनाही
यांनी दली. रावबहा र बोले ांनी हा ठराव मांडून दे शातील सामा जक समते या एका
महान प रवतनास चालना दे ऊन एक मोठ काम गरी केली.
सी. के. बोले यां या या काया वषयी मुंबईतील अ पृ य कायक यानी यांचा
कृत तापूवक जाहीर स कार क न स काय द प बोले यांना एक सुवणपदक अपण केले.
बोले यांचा उपरो ठराव कृतीत आण यासाठ सरकारने एक प रप क काढले. सव
ज हा धपती, नगरसं था, ज हा मंडळे , मुंबईतील नगरपा लकेचे मुख अ धकारी,
इ ु हमट टचे अ य यांना तो ठराव कृतीत आण या वषयी आ ा दली.
१९२३ या डसबर म ह यात कोकोनाडा येथील काँ ेस या वा षक अ धवेशनात
अ पृ यां या ाबाबत काँ ेस या अ य पदाव न अ लीबंधूंपैक महमदअ ली ांनी एक
मोठ भयंकर घोषणा केली. हे महमदअ ली गांधीज चे उजवे हात, एक परम म !
गांधीज या नावासंगे यां या नावाचा जयजयकार होऊ लागताच रा ीय सभे या पडखाऊ
खलापत धोरणामुळे चढू न गेले या ा मुसलमान पुढा याने अ पृ यांची वाटणी ह -
मुसलमानांत समसमान क न टाकावी अशी सूचना बेधडकपणे मांडली. स या एका
मुसलमान पुढा याने म ासम ये गांधीज या स कार संगी अशीच आसुरी इ छा केली
होती. ते हणाले, ‘अ पृ य लोकांना मुसलमान क न घेणे हे आमचे पु यकत आहे.’१ ही
रा सी मह वाकां ा गांधीज चे धमाध सहकारी यां या दे खत उ चारीत ते हा गांधीज या
मु े वर नापसंतीची छटाही उमटत नसे. गांधी णीत ह -मुसलमान एकता युगाचे हे धान
ल ण होते.
१९२४ हे भारता या इ तहासातील एक मह वाचे वष गणले पा हजे. या वष तीन
चंड श भारताचा सामा जक े ात अवतर या. अंदमान या कारावासात एक तपावर
घोर यातना भोगलेले वीर सावरकर येरव ा या कारागृहातून ६ जानेवारीला सुटले.
र ना गरीत यांना थानब कर यात आले होते. सुटके या अट माणे यांनी राजक य
चळवळ त भाग यायचा नस यामुळे यांनी आपली सव श एकवटू न ह समाजाची
समते या न ममते या पायावर बु ामा यवाद त वानुसार संघटना करावयाचा १९२४
म ये संक प सोडला. अ पृ यतेचा समूळ नायनाट करणे न परधमात गेले या ह ं ना परत
ह धमात घेणे हे या चळवळ चे मुख येय होते. ह धम यांना शु न बु दे याचा या
चळवळ चा हेतू होता.
गांधीज ची खलापत- वरा य चळवळ फस होऊन येरवडा कारागृहात गांधीजी
तु ं गवास भोगीत होते. यांची कृती बघडली हणून ११ फे ुवारी रोजी यांची सुटका
झाली. सुटकेनंतर यांनीही अ पृ यता नवारणा या चळवळ स आरंभ केला.
अ पृ य वगा या सामा जक न राजक य अडचणी सरकारपुढे मांड यासाठ एक
म यवत मंडळ असावे, ा वषयी वचार व नमय कर यासाठ आंबेडकरांनी ९ माच १९२४
रोजी सं याकाळ ४ वाजता दामोदर ठाकरसी सभागृह, परळ, मुंबई येथे सभा बोला वली.
अ पृ य समाजातील सव नवेजुने कायकत न समाजसेवक एक जमले. या सभेतील
ठरावानुसार २० जुलै १९२४ रोजी ‘ब ह कृत हतका रणी सभा’ या सं थेचा ज म झाला.
ब ह कृत हतका रणी सभा ही यायमूत रानडे यां या सावज नक सभे या धत वर
चालवावी, असा या सं थे या चालकांचा मनोदय होता.
या सं थेचे येय व उ े श१ येणे माणे होते.
(अ) व ाथ वस तगृहा ारे अगर अ य साधनां या ारे ब ह कृत समाजात श णाचा
सार करणे.
(ब) ब ह कृत समाजात उ च सं कृतीची वाढ कर यास ठक ठकाणी वाचनालये,
शै णक वग अथवा वा याय संघ उघडणे.
(क) ब ह कृत समाजाची सांप क थती सुधार यासाठ औ ो गक व शेतक वषयक
शाळा चाल वणे.
या ब ह कृत हतका रणी सभेचे अ य सर चमणलाल हरीलाल सेटलवाड हे होते.
मेयर न सीम जे. पी., तुमजी जनवाला सॉ ल सटर, जी. के. नरीमन, डॉ. व. पा.
च हाण, डॉ. र. पु. परांजपे, बा. गं. खेर, सॉ ल सटर हे उपा य होते. कायकारी मंडळाचे
अय वतः आंबेडकर, कायवाह-सीताराम नामदे व शवतरकर, कोषा य - नवृ ी
तुळसीदास जाधव हे होते. सं थेत सवण ह ं चा समावेश का केला या वषयी खुलासा
करताना प हले वा षक तवृ हणते, “ या वगा या सुधारणेसाठ सं था थापन
करावया या, या वगाचे कवा तशाच प र थतीने गांजले या लोकांचे कायकत सं थेत
अस याखेरीज सं थेचे येय व हेतू फ लत होणे श य नाही. हे मा य असले तरी यांनी ही
सं था थापन केली आहे यांना प के माहीत आहे क , व र वगातील सधन आ ण
सहानुभूती बाळगणा या लोकांचे सा ा अस याखेरीज अ पृ य वगा या उ ती या अवाढ
काय माची स होणे के हाच श य नाही. तसे केले नाही, तर वजनो ारा या महान
कायाचे आपणच नुकसान के यासारखे होईल. हणून स व साधक यांचा मलाफ होऊन
या रा कायास मदत होवो हाच हेतू या सं थे या संपादना या बुडाशी आहे.”
याच रा ी वषय नयामक स मतीत महाड नगरपा लके या ठरावावर चचा झाली.
अ पृ यांचा चवदार त यावर पाणी प याचा ह क था पत कर यासाठ प रषदे स
उप थत असले या सव त नध नी तेथे जाऊन पाणी यावे असे ठरले. स या दवशी
सकाळ , सुरबा टपणीसां या घरी आंबेडकर, टपणीस, शवतरकर, सह बु े न अनंतराव
च े यांनी तो वचार कृतीत कसा आणावा ा वषयी योजना आखली.
नंतर ते सव नेते पारी प रषदे ला गेले. तेथे वचार व नमय झाला. काही भाषणे
झाली. आणखी चार ठराव संमत झाले. वामी ानंद यां या शोचनीय नधनासंबंधी ःख
द शत कर यात आले. आभार मान याचे काय झाले. कामकाज संपले, असे अ य
घो षत करणार इत यात, पूवसंकेता माणे अनंतराव च े ताडकन् उठू न हणाले, ‘आपण
महाड नगरपा लकेचा ठराव अंमलात आणू या.’ ते ऐकून प रषदे चा मंडप टा यां या
कडकडाटाने म मून गेला. या पृ य पुढा यांनी प रषदे त तावातावाने भाषणे केली होती,
यांची आता तारांबळ उडाली! बोलणे सोपे पण करणे कठ ण असते! ह धमावरील कलंक
धुऊन टाक यास आपण एका पायावर सदै व तयार असले पा हजे, असे गजून सांगणा या
वा वीरांनी काय केले हणता? तो कसोट चा समय येताच ‘सां त लोकमत तयार नाही,’ असे
हणत हणत यांनी मंडपा या माग या दरवाजातून पोबारा केला! ‘ठराव कृतीत आणावा’
असे आ हाने सांगणारे मंडपातून काढता पाय घेत असता उद्गारले, ‘हा तर शु अ वचार
न उतावळे पणा होत आहे. मला गावात राहावयाचे आहे!’ यावर आंबेडकर उ रले, ‘आमचे
वचार तसे आचार आहेत. तु ही तुमचा माग सुधारा!’
णाधातच चारा-चारां या तुक ा एकामागून एक धीरगंभीरपणे व श तीने चालू
लाग या. यांचा तो चंड मोचा चवदार त याकडे नघाला. भारता या जीवनावर रगामी
प रणाम करील अशी इ तहासातील एक युग वतक घटना घड याचा तो ण होता.
जा तभेद, भ ुकशाही, सामा जक गुलाम गरी ां व बंड उभारणारे डॉ. बाबासाहेब
आंबेडकर आप या अनुयायांना घेऊन चवदार त याकडे चालले होते. चवदार त यातील
पाणी पशू पीत; प ी पीत, इतकेच काय, पण गोह येस धम मानणारे मुसलमान न
बायबलाचा याला आधार नाही तो सारा अधम अशी शेखी मरवणारे न यांनाही पृ य
ह ं बरोबर चवदार त यावर पाणी प याचा समान ह क असे. परंतु युगानुयुगे राम, कृ ण,
वठोबा या ह ं या दे वांना आपले दे व हणून मानणा या या अ पृ य ह ं ना मा सारे
सावज नक पाणवठे , व हरी न तलाव बंद! या द न ब या द लतवग यांनी पाणव ाव न
पाणी घेतले तर सवण ह ं चा, वेदमूत चा न धममातडाचा धम बुडे धम! यांची जगात
अ त ा होई! पत घटे ! सं कृती कलं कत होई! धमाला अधमाचे व प येते ते असे. ा
ू र न अमानुष अ पृ यते या ढ चा नाश क न नवी सामा जक मू य न खरी मानवी
समानता ां या सं थापनेसाठ एक वलंत ढ व वंसक, द लतांचा उ ारकता आ ण
बेडर बंडखोर असे आंबेडकर जगातील एका महान पण रोगट न व क ळत समाजाची
पुनघटना क न याला नवजीवन दे यासाठ बंड पुकारीत होते! ा बंडातील हजारो
द लतांनी जगातील या जु या गुलाम गरीचे उ चाटन कर याचा माग धरला होता.
शतकानुशतके सामा जक दा या या जा यात भरडू न नघाले या समाजाने अशा त हेचे बंड
पुकार याचे हे रोमहषक य इ तहासात अपूव असेच होते. सामा जक गुलाम गरीने उसळ
मा न ते चंड उ व प धारण केले होते हणाना.
साधारणतः राजक य मोच हे रोमहषक आ ण च थरा न सोडणारे असतात. परंतु
आंबेडकरांचा मोचा हा समाजातील या ब सं याकांनी अ पसं याकांवर यांना पचून
टाकणारी ू र बंधने न ु रपणे लादली होती, यां या व होता. राजक य वातं यासाठ
झगडणा या वीरां या मागावर लोक तोरणे उभा न सुमने उधळतात. यांना
कटअ कटपणे सहानुभूती दश वतात. परंतु सामा जक ांती घडवू पाहणा या
महाभागां या न शबी नदा आ ण श ाशाप यां या माळा येतात. यां यावर मरण ाय संकटे
कोसळतात. समाजातील घातक परंपरा, अमानुष चालीरीती न च लत धमभोळे पणा यांचा
नायनाट कर यासाठ ते झगडतात. हणून ते ढ य ब जनां या ोधास बळ पडतात.
हा अनुभव काही नवा नाही. वजनो ारासाठ आप या द लत अनुयायांना वतःसंगे घेऊन
आंबेडकर चवदार त यावर येऊन ठे पले. अनुयायांची श त वाखाण यासारखी होती.
उ साहा या चैत यलहरी दाही दशांत उसळू लाग या हो या.
आंबेडकर आता चवदार त या या काठावर उभे होते. जगातील पं डतांमधील एक
व यात पं डतवय, उदा येयाने े रत झालेले एक थोर ह पुढारी, द लतांचे वातं यसूय
डॉ. आंबेडकर हे कृ त े ात उतरले. वातं याचे ह क भीक मागून मळत नसतात. ते
वसाम याने संपादावयाचे असतात. दे णगी हणून ते लाभत नसतात, हे कालाबा धत
महानुभवाचे य पाठ बाबासाहेब आंबेडकर द लतांना दे त होते. आ मो ार हा
स या या कृपेने होत नसतो. तो याचा याने करावयाचा असतो. बाबासाहेब आंबेडकर
वतः कृ तवीर बनून अनुयायांना ीगणेशाचा पाठ दे त होते. यांना सुसंघ टत न
तकार म बनवीत होते. कृ तशूरपणा हा इ तहास घड वणा या थोर पु षांचा दे ह वभाव
असतो.
येया वषयी अढळ ा बाळगून डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर द लतांत न ा नमाण
करत होते. या येयाचा ते उद्घोष करीत रा हले होते, ते येय आता झग ा या
अ न द ातून तावून-सुलाखून नघत होते. आंबेडकर आता वतः त या या काठावर उभे
रा हले. या पाणव ावर पशू-प ी आपली तहान भागवीत, यातले पाणी पऊन आपली
तहान भाग व यास याला आप या पु यभूमीत न मायभूमीत म जाव होता, याला
सावज नक थळे न दे वळे ांची ारे बंद होती, असा तो महापु ष ह धममातडांचा न
ह धममतांचा ढ गीपणा भारता या वेशीवर टांगीत होता. सवाभूती परमे र आहे असा
धम णत उद्घोष उ चरवाने करणा या न कु यामांजरांना जवळ करीत असताही
वधम यांना पशू न नीच मानणा या या घोर पात यांचे अघोर पातक तो ां तपु ष
जगाला उघड क न दाखवीत होता.
आंबेडकर चवदार त या या पाय या उत न खाली गेले. ते खाली वाकले आ ण
यांनी त यातील एक जळभर पाणी ाशन केले. या चंड जनसमुदायाने आप या
ने याचे अनुकरण केले! यांनी आपला नाग रक, याच माणे मानवी ह क बजावला.
लागलीच प रषदे या ठकाणी मोचा शांतपणे परतला न वसजन पावला. ने याने यो य वेळ
कृ तपूण पाऊल टाकले पा हजे. जे काम शेकडो ठरावांनी होत नाही ते अशा एका कृतीने
सफल होते. कालाईलने हटलेच आहे क , ‘कृती हे मानवाचे खरे उ होय.’
अशा कारे चंड काय क न प रषद समा त झाली. जो तो घरी परत या या
तयारीला लागला. भारता या तीन सह वषा या इ तहासातील परममंगल असा तो भा याचा
दवस. माणुसक चा अन् समानतेचा संदेश भारतास दे णारा तो सो याचा दन २० माच
१९२७ हा होय! आंबेडकरां या जीवनातील परमभा याचा तो दवस! या दवसापासून
आंबेडकरां या क त या लाटा एकामागून एक सव दे शभर पसरत गे या.
महाड स या हाचा दवस जसजसा जवळ येत चालला तसतसे महाडमधील वातावरण तापू
लागले. नयो जत स या हाचे तीन तेरा कसे करायचे ाचा वचार कर यासाठ वीरे र
मं दरात सनात यांनी १७ नो हबर १९२७ रोजी सभा भर वली होती. ती सभा रा ी १२
वाजेपयत होऊ शकली नाही. सुरबा टपणीस न बापूराव जोशी ां या नेतृ वाखाली गोळा
झाले या त णांनी ती सभा उधळू न लावली. पु यातील ह सभे या कायक यानी महाडास
येऊन सनात यांना युगधमाची मा ा दली. परंतु यां या पढ जात वेडेपणावर याचा काहीच
उपयोग झाला नाही. दो ही बाजूची मते पेटू लागलेली पा न ज हा धका यांनी महाडला भेट
दली. यांनी दो ही बाजूं या पुढा यांना भेट स बोलावून सामोपचाराने मट व याचा
य न केला. स या हाला बंद कर याची पृ य ह ं ची मागणी यांनी धुडकावून लावली.
ते हा पृ य ह ं या वतीने पांडुरंग रघुनाथ धारप, जात- ा ण, धंदा- ापार, नरहरी
दामोदर वै , जात- ा ण, धंदा-वै दक ा ण; रामनारायण गरीवारी मारवाडी, जात-
मारवाडी, धंदा- ापार; गणपत भकू गांधी गुजर, जात-गुजर, धंदा- ापार; बाळकृ ण
नारायण बागडे, जात- शपी, धंदा- ापार; नारायण अनंतराव दे शपांडे, जात-काय थ भू,
धंदा- ल ह याचा; रामचं धमाजी जाधव, जात-मराठा, धंदा- ापार; मा ती सीताराम-
वडके, जात-तांबट, धंदा-शेती आ ण रामचं आ माराम शेटे, जात-वै यवाणी, धंदा- ापार
अशा नऊ त नध नी दवाणी यायालयात डॉ. भीमराव आंबेडकर, जात- मराशी, धंदा-
व कली; सीताराम शवतरकर, जात- मराशी, धंदा-नोकरी; कृ णनाथ ऊफ कृ ण सयनाक
महार, राहणार-महाड आ ण ग या मालू चांभार, राहणार-महाड ा चौघांवर १२ डसबर
१९२७ रोजी फयाद दाखल केली. अ पृ य लोकांनी चवदार त यावर जाऊन यातील पाणी
भ नये, अशी यांस नरंतरची ताक द ावी असे फयाद चे हणणे होते. याच दवशी
अ पृ यांना चवदार त यावर पाणी भर यास मनाई कूम काढावा, ासाठ याच नऊ
लोकांनी सरा दावा महाड येथील यम यायालयात केला. या स या खट याचा नणय
१४ डसबर १९२७ रोजी वै नामक यायाधीशाने केला.
यायाधीश वै ांनी असे आ ाप काढले क , यायालयाचे सरे आ ाप दे ईपयत
सव अ पृ य लोकांनी अगर यां या वतीने तु ही, महाड येथील चवदार त यावर जाऊ नये व
या तलावावर पाणी भ नये. हे आ ाप आंबेडकराद उपरो त नध वर बजाव यात
आले. ते आ ाप दे ताना यायाधीश हणाले, “मला मोठे कत करावे लागत आहे. परंतु
कत ा या हाकेपुढे आवडी नवडीला वाव नसतो.” अशा रीतीने सनातनी न तगामी
वृ ी या ह ं नी आंबेडकरांना दोन आघा ांवर लढ यास भाग पाडले. एका बाजूला
अ पृ य समाजा या उ ारा वषयी उदास असले या परक य सरकारने घातलेली बंद -आ ा
न स या बाजूला सनातनी ा णां या नेतृ वाखाली स ज झालेले न ु र असे परंपरावाद .
झगडा आता अटळ झाला.
म यंतरी ‘ब ह कृत हतका रणी सभे’ची बैठक होऊन हरी वलास सारडा यांनी
म यवत व धमंडळात आणले या संमती वया या वधेयकास पा ठबा दे यात आला.
वयाची मयादा १८ असावी असे ठरले. बाहेर स या हाची तयारी होत असता
समाजसुधारणेसाठ चालले या खटपट ना डॉ टर साथ दे त होते. प रषदे या स तेसाठ
कायक यानी अ तशय क केले. प रषदे चा मंडप उभार याक रता कोणी पृ य ह जागा
दे ईना. हणून फ ेखान मुसलमानाची जागा मळ व यात आली. था नक ापा यांनी
प रषदे या कायक यावर ब ह कार टाक यामुळे प रषदे या त नध ना दहा दवस पुरेल
एवढा धा यसाठा आ ण इतर साम ी यांना बाहे न आणावी लागली. यासाठ अनंतराव
च े यांनी चंड खटाटोप केला. अ पा याची व था करणे, त नध ची सोय करणे न
प रषदे त श त राखणे, ही कामे सुभेदार घाटगे ांजकडे सोप वली होती. त नध या
नुस या याहारीला सुमारे हजार पयांचे चरे-चुरमुरे यावे लागले. प रषदे चा दवस जवळ
येऊन ठे पला. सरकार व सनातनी महाडला मोच लावून बसले. १९ डसबर १९२७ रोजी
ज ातील मुख अ धकारी महाडला तळ दे ऊन बसले. आर क त याभोवती कडे ध न
सं ामास स झाले. धमघातक सनात यांना न न ु र परंपरावा ांना तर फुरणच चढले
होते. प रषदे चे शेकडो त नधी न यांचा तो समर संग य पाहावा हणून शेकडो
े क महाडात ठाण मांडून स या ह सेनापती या आगमनाची आतुरतेने वाट पाहत होते.
प रषदे या थळ जाऊन ज हा धकारी त नध ना नयो जत स या हापासून जातीने
परावृ क पाहत होते. २४ डसबर १९२७ रोजी सकाळ पद्मावती आगबोट ने ना शकचे
भाऊराव गायकवाड, पु याचे राजभोज, स या ह स मतीचे कायवाह सीतारामपंत
शवतरकर, सोशल स हस लीगचे गं. नी. सह बु े , समता संघाचे धान बंधू या मुख
सहका यांसमवेत डॉ. आंबेडकर प रषदे साठ मुंबई न महाडला नघाले. प रषदे स
नघ यापूव आंबेडकरांनी एक कट वनं तप क काढले होते. ‘स या हास येऊन
आप यावरील अ पृ यतेचा कलंक धुऊन टाका. यांना श य असेल यांनी न धा य
ावे.
जेणे कुलवंत हणावे। तेही वेगी हजीर हावे।
हजीर न होता क ावे। लागेल पुढे।।’
असे अ पृ य जनतेस आवाहन केले होते. आगबोट सकाळ ९ वाजता सुटली. ती हरे रला
सायंकाळ साडेपाचला पोहोचली. बंदरोबंदरी स या ह चा न आंबेडकरांचाही जयजयकार
घुमत होता. धरमतरला मोटारवाले संप क न पेच नमाण करतील हणून ा स या
मागाने स या ही नघाले होते. कोलमांड गावी स या ही सेना थांबली. सकाळ अ पोपाहार
घेऊन आठ वाजता दासगावला जा यास अंबा नावा या आगबोट वर ही सेना चढली. द. २५
डसबरला पारी १२-३० वाजता ही सेना दासगावाला उतरली. तेथे यां या आगमनाची वाट
पाहत असले या तीन हजार स या ह नी गगनभेद आरो यांनी आप या ने याचे न
स या हीचे वागत केले. पोलीस दलाचे मुख फॅर ट आप या हाताखालील
अ धका यांस हत तेथे उप थत होते. यांनी आंबेडकरांची भेट घेऊन ज हा धकारी
डसाहेब यांचे यांना तातडीचे प दले. प ातील वनंती माणे ज हा धका यांना
भेट यास नघ यापूव स या ही सेनेने पाचा-पाचां या रांगा क न महाडला मरवणुक ने
शांततेने यावे, अशी आंबेडकरांनी आ ा दली. आ ण पोलीस मुखास हत पो लसां या
मोटारीने ज हा धका यांस भेट यास सेनानी आंबेडकर नघाले. यां यासमवेत सह बु े
होते.
दासगाव ते महाड पाच मैल अंतर आहे. स वातीन हजार स या ही पाचापाचां या
रांगेने र यातून ‘हर हर महादे व’, ‘महाड स या ही क जय’, ‘बाबासाहेब आंबेडकर क
जय’ अशा गगनभेद घोषणा करीत व समरगीते हणत महाडास नघाले. अ भागी बँड
होते. मरवणुक मागे पोलीस होते. पारी २-३० वाजता ती मरवणूक प रषदे या ठकाणी
पोचली. मंडपासमोर स या ही सेनेचे वागत करताना अनंतराव च े यांनी रायगडकडे बोट
दाखवून अंगीकृत कायात यश यावे हणून सव स या ह कडू न शवाजीचा व जजाईमातेचा
जयजयकार कर वला. या जयजयकाराने चारी दशा म मून गे या. प रषदे या मंडपा या
खांबांव न सुभा षते, संतवचने, हणी अन् घोषवा ये ांचे फलक झळकत होते. सा या
मंडपात एकच छाया च होते. ते महा मा गांध चे.
आंबेडकर ज हा धका यांना भेटले. भेट त ज हा धका यांनी सौ य श दांत बंद -
आ ा न मोड या वषयी आंबेडकरांचे मन वळ व याचा य न केला. ‘स या ह कराच असा
जमले या लोकांना मी स ला दे ईन. परंतु मा या मनाचे दडपण यां यावर आणणार नाही.
तथा प, जर ब मताने स या ह करणे ठरले, तर ज हा धका यांस प रषदे म ये बोल यास
संधी दे ऊ,’ असे आंबेडकरांनी मा य केले. तेथून आंबेडकर प रषदे या मंडपाकडे गेले. तेथे
सवासमवेत यांनी साधे अ सेवन केले. वतःसाठ नराळे अ घे यास यांनी नाकारले.
प रषद सु झा यापासून चवदार त या या भोवती पो लसांचा कडेकोट बंदोब त सु
झाला. त या या आसमंतातील भागास १४४ कलम लावले होते.
सायंकाळ ४-३० वाजता प रषदे चे कामकाज सु झाले. शुभ संदेश वाच यात
आले. नंतर टा यां या कडकडाटात न घोषणां या न जयजयकारां या गजनात आंबेडकर
आपले अ य ीय भाषण कर यास उठले. आठ दहा हजार ो यांपैक ब तेकांची पाठ
ओक होती. यां या दाढ चे केस वाढलेले होते. गरीब पण तरतरीत दसणा या यांचा
समुदाय मो ा उ सुकतेने न अ भमानाने साहेबांकडे पाहत होता. सवाचे चेहरे नवीन
उ साहाने व आशेने टवटवीत झालेले होते. ने याने हात वर करताच मंडपात त धता
पसरली. आंबेडकरांनी आप या भाषणास शांत न गंभीर वरात आरंभ केला. ते हणाले :
‘महाडचे तळे सावज नक आहे. महाड येथील पृ य इतके समजूतदार आहेत क , ते
आपणच या त याचे पाणी नेतात असे न हते तर कोण याही धमा या माणसाला या
त याचे पाणी भर यास यांनी मुभा ठे वली आहे. या माणे मुसलमान न परधम य लोक
ा त याचे पाणी नेतात. मानव योनीपे ा कमी मानले या पशुप यां या योनीतील जीव
जंतूंसही या त यावर पाणी प यास ते हरकत घेत नाहीत. महाडचे पृ य लोक अ पृ यांना
चवदार त याचे पाणी पऊ दे त नाहीत. याचे कारण अ पृ यांना पश केला असता ते पाणी
नासेल कवा याची वाफ होऊन ते नाहीसे होईल अशामुळे न हे. अ पृ यांना ते पऊ दे त
नाहीत याचे कारण हेच क , शा ाने असमान ठर वले या जात ना आप या त यातील
पाणी पऊ दे ऊन या जाती आप या समान आहेत असे मा य कर याची यांची इ छा नाही.
चवदार त यातील पाणी या याने आ ही अमर होऊ अशातला भाग नाही. आजपावेतो
चवदार त याचे पाणी यालो न हतो, तरी तु ही आ ही काही मेलो न हतो. इतरां माणे
आ हीदे खील माणसेच आहोत हे स कर याकरताच या त यावर आपणास जावयाचे
आहे.
‘आमची ही सभा अपूव अशी आहे. ही सभा समतेची मु तमेढ रोव यासाठ
बोलाव यात आली आहे. आज या आप या सभेत व ा समधील हसाय मु कामी ता. ५
मे १७८९ रोजी भरले या च लोकां या ां तकारक रा ीय सभेत अ यंत मोठे सा य आहे.
च लोकांची ही सभा च समाजाची संघटना कर या तव बोला व यात आली होती.
आमची ही सभा ह समाजाचे संघटन कर यासाठ बोला व यात आली आहे. च रा ीय
सभेने जो जाहीरनामा काढला, याने नुस या ा स दे शातच ांती केली नाही, तर सव
जगात केली. सव माणसे ज मतः समान दजाची आहेत व ती मरेपयत समान दजाचीच
राहतात, हे ज म स मानवी ह क कायम राहावेत हाच राजकारणाचा अं तम हेतू होय.
‘नुसती रोट बंद कवा बेट बंद गेली हणून अ पृ यता गेली असे मान याचा
मूखपणा क नका. बेट बंद चे उ चाटन करणे हाच खरा समता था पत कर याचा माग
आहे. आप या लोकांना पो लसांत कवा कोटकचेरीत औषधालासु ा वेश मळावयाचा
नाही. याचे कारण आप याला काय ाने बंद केली आहे असे नाही. ह लोक आपणांस
अ पृ य मानतात व हीन लेखतात हणून सरकार आप या नोकरीत आ हांस वेश दे ऊ
शकत नाही. तसेच, अ पृ यतेमुळे आप या हातचा कोणी माल घेणार नाही हणून उजळ
मा याने आपणास धंदा करता येत नाही. या तव ह समाज समथ करायचा असेल, तर
चातुव य आ ण असमानता यांचे उ चाटन क न ह समाजाची रचना एकवण न समता
या दोन त वां या पायावर केली पा हजे. अ पृ यता नवार याचा माग हा ह समाज समथ
कर या या मागापासून भ नाही. हणून मी हणतो क , आपले काय जतके व हताचे
आहे, ततकेच रा हताचे आहे यात काही कतु नाही.’
व धमंडळात असली जन हताची कामे आंबेडकर करीत होते, तरी या वधेयकात यांनी
आपला जीव ओतला ते वतः यांनीच व धमंडळा या समोर १९ माच १९२८ रोजी मांडले.
या वधेयकांचा उ े श १८७४ साल या महार वतना या सुधारणा-काय ात सुधारणा करणे
हा होता. या काय ा वये वतनदार महारांना सरकारी कामकाजात रा ं दन गुलामा माणे
राबावे लागत असे. यां या अनुप थतीत यां या बापाला कवा कुटुं बातील स या
कोण याही माणसाला सरकारी कामाक रता वेठ स धरले जाई. पण अशा ा दगदगी या,
खडतर न अह नश चालणा या कामापोट यांना वतन हणून ज मनीचा एक लहानसा
तुकडा, गावक यांकडू न दाणागोटा आ ण मा सक दोन आ यांपासून एक पयापयत अ पसे
वेतन मळे . ामुळे महार आकां ाशू य न आळशी बनले होते. यां या जीवनातील चैत यच
न झाले होते. यांचा वा भमान संपु ात आला होता. यांची श न यांची आकां ा
प ान् प ा वाया जाई. गुलाम गरी या ा शृंखला तोड याक रताच आंबेडकरांनी वरील
वधेयक व धमंडळासमोर वचारासाठ मांडले होते.
महार वतनांची सुधारणा कर याचे हे वधेयक व धमंडळात मांड यापूव
आंबेडकरांनी आप या ा तबांधवांना याची परेषा न याचे उ े श यांची त डओळख
क न दली होती. वधेयकात अंतभूत असले या मु ावर साधकबाधक चचा कर यासाठ ,
याबाबत ा तबांधवां या शंकाकुशंकांचे नरसन कर यासाठ आ ण धूत न लबाड लोकांनी
अजाण अशा महार समाजात या वषयी पसर वलेले गैरसमज र कर यासाठ
ज ा ज ांतून, मह वा या गावी न शहरी मो ा उ साहाने एक वषभर अनेक सभा न
प रषदा भर व यात आ या.
अशीच एक पाच हजार महारांची सभा रावबहा र सी. के. बोले ां या
अ य तेखाली मुंबई येथे कामाठ पु यात ५ नो हबर १९२७ या दवशी भरली होती. यानंतर
एकाच आठव ाने ना शक ज हा वतनदारां या वतीने एक प रषद भरली. तीन हजार
वतनदार महारांची सरी एक मोठ सभा जळगाव येथे झाली. या सभेत आंबेडकरांनी
आप या वधेयकास आधारभूत असलेली त वे न यात सुच वले या तरतुद यांचे ववरण
केले.
अशा रीतीने व धमंडळात वधेयक मांड यापूव आंबेडकरांनी फार मोठ चळवळ
सु केली. ३ ऑग ट १९२८ रोजी ते वधेयक व धमंडळात मांडतेवेळ आपले वचार
द शत करताना आंबेडकर हणाले, ‘आज महारांना अपु या वेतनावर रा ं दन कोण याही
घटकेस गुलामा माणे कामास वेठ स धरले जाते.’ महारां या अठरा व े दा र याचे वणन
क न ते हणाले क , ‘महारां या मळकतीची दोन साधने आहेत. प हले साधन हणजे
इनाम हणून मळालेली जमीन व सरे बलुता हणून वतनदार महारांना गावक यांकडू न
मळणारा दाणागोटा. या वतनी ज मनी महारांना ाचीन रा यक यापासून मळाले या
आहेत.’ हे सद यां या नदशनास आणून ते पुढे हणाले, ‘सां त व तूं या कमती वाढले या
आहेत. राहणीचे मान खचाचे झाले आहे. सरकारी नोकरां या वेतनात वाढ झालेली आहे;
परंतु महारां या लोकसं येत जरी वाढ झालेली आहे, तरी यां या ज मनी या े ात
तसूभरही भर पडलेली नाही, अथवा यांना मळणा या वेतना वषयी सरकारने णभरही
वचार केलेला नाही. यां या वतनज मनीचे प ान् प ा वाट यांमुळे तुकडे होत गेले.
मग यापासून मळणारे तुटपुंजे उ प हे हशेबात न धरलेले बरे.’
हणून आंबेडकरांनी सभागृहास ही वतनेच न कर यास आवाहन केले. ते आणखी
हणाले, ‘ही वतनप ती पराका ेची अमानुष आहे. तचे समथन कोणासही करता
ये यासारखे नाही. महारांनी ही वतनदारीची कामे करावी अशी जर सरकारची इ छा असेल,
तर सरकारने महारांना दे यात येणा या वतनांची सव जबाबदारी आप या शरावर घेतली
पा हजे. आपण जणू कोणीतरी य थ आहोत असे समजून आप यावरील जबाबदारीचा
भार बेपवाईने तस याच प ा या (रयते या) माथी मा न सरकारने मोकळे होता कामा नये.
परंतु नेमके तेच ा वतनप तीखाली घडत आहे.’
यासाठ ा वतनदारी ज मन या कमती ठरवून यांवर शेतसारा पूणपणे घेऊन
वतनदार ज मनी रयतावा क न टाका ा आ ण यांची सरकारी नोकरी या खो ातून
सुटका करावी असा ताव आंबेडकरांनी मांडला. यां या मा हती माणे ही वतने साठ
सह महारांना दलेली होती. यांपैक एक तृतीयांश सरकारी नोकर हणून ठे वले असता ते
सरकारी काम होईल असे ते हणाले. वतनी महारांचा पगार सरकारने यांना दले या
ज मन या महसुलामधून न लोकांकडू न मळणा या बलु याची कमत पैशा या पात
घेऊन नगद ावी. असे के यास सरकारी तजोरीवर नवीन ओझे पडणार नाही.
‘जर काय ाने तलाठ या वगा या वेतनासाठ आ थक उपाययोजना पुढे
मांड याइतका सरकार या ठायी उ साह, धैय आ ण अनुकंपा आहे, तर फ महारां याच
बाबतीत सरकारने असा उ साह, धैय न अनुकंपा का दाखवू नये?’ असा यांनी
सरकारला वचारला. ते पुढे हणाले, ‘ या प तीने आप या सावभौम बादशहां या जेतील
एक सारा वग या वग गुलाम गरीत खतपत पडतो अशा ा प तीस खु सरकारच
हातभार कसा लावू शकते, हे मला कळत नाही. मी असे हणू इ छतो क , काय ा या
ीने काय, नै तक ीने काय अथवा आ थक ीने काय, वचार के यास मा या या
वधेयकातील चौ या कलमात नमूद केलेले त व या य न यथायो य आहे असे दसून
येईल.’
भावने या आवेगात आंबेडकरांनी घोषणा केली क , ‘हे वधेयक मंजूर क न
घे याचा महारांनी नधार केला आहे. वतनदारी ही महारां या उ कषा या वाटे तील एक ध ड
आहे आ ण ा वधेयकात अनु यूत असलेली त वे ही महारां या उ कषास आव यक
अस याची महारांची पुरेपूर खा ी झाली आहे. अशा प र थतीत जर हे वधेयक
व धमंडळाने नामंजूर केले, तर महार साव क संप करतील व मलाही व धमंडळा या
सद य वाचा राजीनामा ावा लागेल.’ ते वधेयक व धमंडळ एकमताने संमत करील अशी
आशा बाळगून, यांनी ते सभागृहापुढे वचारासाठ मांडले आ ण आपले भाषण संप वले.१
हे दोन तासपयत चाललेले भाषण इतके अ ख लत, प ो पूण न व ृ वपूण होते
क , या वेळ टाचणी पडली असती तरी तचा आवाज ऐकू आला असता, इतक त धता
सभागृहात पसरली होती. ाथ मक चचनंतर ४ ऑग ट रोजी व धमंडळातील तेवीस
सभासदां या वर ( सले ट) स मतीकडे हे वधेयक वचार व नमयासाठ पाठवावे, असा
आंबेडकरांनी ठराव मांडला. या स मतीने वधेयका वषयीचा आपला नणय १९२९ साल या
जून म ह या या सु वातीस सादर करावयाचा होता.
या वधेयकाचे भ वत मा फार शोचनीय ठरले. वर स मतीत या वधेयकात
बदल होत होत शेवट या वधेयकाचे मूळ व प पार बदलून गेले. आंबेडकरांची सूचना
अशी होती क , बलु यांऐवजी लोकांकडू न महसूल कर यावा. याला स मतीने वरोध केला.
बलु या वषयी कलमे आधी घालू नयेत अशी स मतीने शफारस केली. बलुता-चौकशी
स मती नेमू असे सरकारने आ ासन दले. हणून ही ती यांनी मा य केली; तर
वतनदारांकडे असले या ज मनी पूण कमत आका न यांना न दे ता वतनी ज मनी या
उ प ापैक अधा खंड घेऊन रयतावा करा ात अशी वर-स मतीने ती सुच वली.
शेवट याच मु ावर संघष झाला. सनातनी वगात या जवळजवळ सवच सद यांनी
वधेयकाकडे आपली पाठ फर वली, तर काही थो ा सद यांनी सरकार प ाची
पाठराखणी केली. हे वधेयक सादर कर यापूव सायमन मंडळाला सादर केले या नवेदनात
आंबेडकरांनी मुसलमानां या रा वरोधी कारवाया उजेडात आणून यां या अरा ीय वृ ीवर
जबरद त ह ला चढवला होता. हणून मुंबई व धमंडळातील मुसलमान सभासदांचा
आंबेडकरांवर रोष होता.१ साह जकच यांनी ा वधेयकाला वरोध केला. सरतेशेवट २४
जुलै १९२९ रोजी आंबेडकरांनी वैतागून आपले वधेयक मागे घेतले. ते हापासून पाव शतक
उलटू न गेले तरी महारां या दै याव थेत फरक पडला नाही. यां वषयी कुणी फारशी पवाही
केली नाही.
याच काळात मुंबई सरकारने नयु केले या टाट क मट या कामात आंबेडकर गढले होते.
या स मतीची नयु आंबेडकरांचे न ावंत सहकारी डॉ. सोळं क यां या ठरावानुसार झाली
होती. मुंबई ांतातील अ पृ यां या व आ दवासी जमाती या शै णक, आ थक व
सामा जक थतीची चौकशी क न ती सुधार यासाठ काय उपाययोजना करावी हे तचे
उ होते. या स मतीचे अ य ओ. बी. एच. टाट हे आय. सी. एस. गृह थ होते.
आंबेडकर व डॉ. सोळं क यां याबरोबर गांधीभ ए. ही. ठ कर हेही या स मतीचे
सभासद होते. स मतीचे सद य या ना याने आंबेडकरांनी बेळगांव, खानदे श व ना शक ा
ज ांतील अनेक गावांना भेट द या. स मतीचे सद य असूनही आंबेडकरांना या भेट त
अपमाना पद वागणूक अनुभवावी लागली. एका ाथ मक शाळे या मु या यापकाने तर
यांना वगात पाऊल टाकू दले नाही. ती गो अशी : आप या मुलाला वगात बसू न दे ता
पडवीत बस व यात येत,े अशी त ार एका पालकाने केली. याव न आंबेडकरांनी य
चौकशी कर याक रता शाळे स भेट दली होती.
सरा कार घडला स मती या सभासदांनी पूव खानदे शाचा दौरा केला या वेळ .
चाळ सगाव या अ पृ यांनी आंबेडकरांचे उ साहाने वागत केले. यां या मनांतून
आंबेडकरांना आप या व तीत यायचे होते. परंतु झाडू न सा या ह टांगेवा यांनी
अ पृ यां या ने याला टां यातून यावयास नकार दला. शेवट तडजोड हणून एका
अ पृ याने टांगा हाक याचे ठर वले. परंतु याला उ या ज मात टांगा हाक याचा अनुभव
नस यामुळे घोडा बथरला. याबरोबर आंबेडकर जे टां यातून बाहेर फेकले गेले ते दगडी
पाय यांवर घायाळ होऊन पडले.
या संगा वषयी एक म ह याने ल हताना ते हणतात१, ‘२३ ऑ टोबर १९२९ या
दवशी मी या टां यातून वास करीत होतो, तो उलटला व मी बाहेर फेकला गेलो. या
अपघातामुळे मा या उज ा पायाचे हाड मोडले. या अ थभंगाचा प रणाम हणून मला
डसबर या शेवट या आठव ापयत बछा यावरच पडू न राहावे लागले. आ ण आज मला
जरी थोडेफार चालता- फरता येते तरी काठ या आधारा शवाय मला चालता येत नाही.’
टाट स मतीने पुढे १९३० या माच म ह यात आपले तवृ सादर केले. यात असे
हटले क , जरी अ पृ य जनता ह ं चीच धमकृ ये, नबध व सण पाळते व मानते, तरी तला
ब ह कृत थतीत र नराळे राहावे लागते. तला तबंधामुळे समाजात मसळता येत
नाही. हणून ती दा यात खतपत पडली आहे. असे आपले मत दे ऊन स मतीने पुढ ल
सूचना के या. पृ य ह ं याच शाळांतून अ पृ यांचे श ण अ धक सुलभ रीतीने हो याची
व था करावी. अ पृ य व ा याक रता असणा या वस तगृहां या व श यवृ यां या
सं येत वाढ करावी. गर या आ ण रे वे-कारखाने यांत औ ो गक श ण घे यासाठ
काम शकाऊ व ाथ घे याची आ ण परदे शांत यां क श ण घे यासाठ अ पृ य
व ा याना श यवृ ी दे याची तरतूद करावी. ही सव व था पाह याक रता एका वतं
अ धका याची नेमणूक करावी.
खेडेगावातील सहकारी त वावर चालले या सं थातून अ पृ यांना यो य माणात
त न ध व मळावे, नगरपा लके या झाडू कामगारांना ‘सावकारांचा कायदा व ॉ हडंट
फंड’ लागू क न संर ण ावे. पोलीस व ल कर या खा यांत द लत वगा या लोकांची
भरती कर यात यावी. यां याक रता शहरांत राह याची सोय कर यात यावी. राने तोडू न
मळालेली जमीन व वैराण पडीक ज मनी द लतवग यांना ा ात. स कर धरण योजनेचा
उपयोग यां या सुधारणेक रता केला जावा.
वर उ ले खले या अपघाताने आंबेडकरांना घराबाहेरील काय कर यास असमथ
बन वले होते, तरी ते काही व थ बसून रा हले न हते. अद य उ साहश हे थोरपणाने एक
मह वाचे अंग असते. भ ुकशाही व पुरो हत वग यां या उ चाटना वषयी यांनी एक तेज वी
लेख ल हला. एका पारशी गृह थाने १९२९ या ऑ टोबरात मुंबई या ‘ ॉ नकल’ प ात
पारशी पुरो हत वगा व अ यंत तखट श दांत लेख ल हला होता. पुरो हत वगाची अशी
एक जात बनली आहे, ती न करणे हे याचे मु य उ आहे, असे एखादे मंडळ
अस याची कती आव यकता आहे यावर या लेखकाने भर दला होता. ा वचाराला
पा ठबा दे यासाठ ‘बाँबे ॉ नकल’ प ात ‘पुरो हत वग वसाय वरोधी मंडळ पा हजे’
ा मथ याखाली यांनी जळजळ त लेख ल हला.१ यात ते हणाले, ‘ ह पुरो हत वग हा
सवसाधारण पारशी पुरो हत वगापे ा शै णक, नै तक वा अ य े ात कोण याही कारे
वरचढ नाही. असे असतानासु ा वंशपरंपरेने उपा यायपणा ा त झाले या ह
पुरो हतां व आरोप करायचे तर ते अग णत आहेत, ततकेच ते भयंकर आहेत. हा वग
हणजे सं कृती या च ाची चालना बंद पाडणारा अडसरच होय. मनु य ज माला येतो,
आप या कुटुं बाचा पालनकता बनतो आ ण काही काळाने म न जातो. पण थमपासून
शेवटपयत यां या मानगुट वर पुरो हताची सावट एखा ा पशा चा माणे पडलेली असते.’
भ ुकशाही हणजे माणुसक चा हीन नमुना, असे वणन क न आंबेडकर पुढे ल हतात,
‘अ ात श आ ण असहाय मानव ां यातील म य था या भू मकेची बतावणी क न
यावर भ ूक आपली उपजी वका करतो. ववाहासारखा एखादा आनंद द संग असो
अथवा मृ यूसारखा ःखद संग असो, उपा याय वग हा दो ह पासून आपला सारखाच लाभ
क न घेतो. एका पारशी प काराने मा मकपणे हट या माणे आप या भ यावर उदरभरण
कर यासाठ यां यापैक ब तेक ाथना करतात.’ गरीब कुटुं बातील एखा ा मयत पारशी
जवंत पारशापे ा आ थक ा ःसह होतो, हे या पारशी लेखकाचे वधान आंबेडकरांनी
आप या लेखात उद्धृत केले. आप या लेखा या शेवट यांनी बु ह , मुसलमान व
न गृह थांना कळकळ ने आवाहन केले. यात ते हणाले, ‘पुरो हत वगा या
मगर मठ तून भारताची सुटका कर यासाठ काही उपाययोजना आखून पुरो हत वगाला शु
कर या या या उदा व शौयशाली अशा अवघड कायाला ते हातभार लावतील अशी आशा
आहे. कारण जर पारशी बंधूंना यां या पुरो हत वगाचा भार ःसह झालेला आहे, तर इतर
समाजाला आप या पुरो हत वगाचा भार सहन कर याचे ख चत ाण उरलेले नाही. ाच
सुमारास शवराम जानबा कांबळे , पां. ना. राजभोज, ी. स. थोरात, लांडगे, वनायकराव
मुरकुटे ा पु या या द लत वगा या पुढा यांनी पु यातील वा. व. साठे , दे शदास रानडे, ग.
ना. का नटकर, केशवराव जेधे व न. व. गाडगीळ या पृ य ने यांनी वचार व नमय क न
पु या या स पवती या मं दरातील दै वताची पूजाअचा कर याचा अ पृ यांचा ह क
था पत कर याक रता १३ ऑ टोबर १९२९ ला स या हास सु वात केली. मं दर वेश
चळवळ या वरोधकांनी भी तदायक गजना क न स या ह वर दगडांचा वषाव केला. ा
दगडफेक मुळे गाडगीळ, रानडे व काही आयसमाजी कायकत यांना करकोळ खापती
झा या. राजभोज यांना तर भयंकर खापत झा याने यांना णालयात यावे लागले.
ल करी पलटण आली. पांगापांग झाली. मो ा माणावर र पात झाला असता तो टळला.
स या ह या संबंधात सनातनी ह ं नी जे अ ा य वतन केले, या व
सभासभांतून अनेक ठकाणी कडक नषेध कर यात आला. आंबेडकर टाट स मती या
कामात होते. शवाय मं दर वेश चलवळ चे नेतृ व पृ य ह ने यांकडे अस यामुळे ते
या स या हापासून थोडे अ ल त रा हले असले पा हजेत. तरीही मुंबई या एका सभेत
केले या आप या खळबळजनक भाषणात ते हणाले, ‘पु या या द लत वगाने मूलभूत
मानवी ह कांक रता चाल वले या ल ाला हा दक पा ठबा दे णे एवढे च मुंबई या द लत
वगाचे कत नाही. यांना आ थक साहा य दले पा हजे. आव यक तर स या हास पु ी
दे याक रता ज याज यांनी पु यास जा यास स रा हले पा हजे. काही काळ थांबा आ ण
पृ यांचे दयप रवतन होईपयत वाट पाहा. अशी वनंती करणा या लोकां या मनोवृ ीचे
वाभाडे काढ यावाचून मला राहवत नाही.’ या काळात काँ ेसने (रा ीय सभेन)े टश
लोकसभेला वव त मयादे त हणजे ३१ डसबर १९२९ पयत सा ा यांतगत वरा य
दे या वषयी नवाणीची अट घातली होती. तचा उ लेख क न डॉ टर आंबेडकर पृ य
ह ं ना टोमणा दे या या उ े शाने हणाले, ‘तर मग केवळ पूजा थानी वेश कर याचे साधे
माणुसक चे अ धकार मळ व यासाठ द लतवग यांना अ धक काळ वाट पाहायला
सांग यात यांचा लपंडाव असून बेगडी मुलामा आहे.’ आप या भाषणाचा समारोप करताना
ते हणाले, ‘आपणही अशीच चळवळ मुंबईस सु क आ ण समतासंघाचा अ य ा
ना याने चळवळ अंती यश वी ही यासाठ मी य न करीन. ा सभेस बोधनकार ठाकरे,
दे वराव नाईक, शवतरकर, धान, खांडके, कवळ , क े कर वगैरे नेते व कायकत उप थत
होते. पु याचा मं दर वेश स या ह हा या कारचा प हलाच स या ह न हता. सावरकरांनी
र ना गरी येथील व ल मं दरात अ पृ य ह ं ना वेश मळ व या या उ े शाने अशीच
चळवळ सु केली होती. कारवार येथील व ल मं दर वेशाचा, अमरावती येथे अंबादे वी
मं दर वेशाचा, खुलना येथील क पलमुनी कालीमं दर वेशाचा असे अनेक ठकाणी लढे
चालू होते. पु याचा स या ह सु झाला खरा, परंतु सनात यांनी मं दर बंद ठे व याने तो मागे
यावा लागला. तथा प, ा मु यावर पुढेमागे लढा ावयाचा ही क पना आंबेडकरां या
मनातून नाहीशी झाली नाही.
यु पव
ा सुमारास मुंबई सरकारने अ पृ य वगातील लोकांना पोलीस खा यात वेश मळे ल असे
जाहीर केले. आंबेडकर गोलमेज प रषदे स नघ यापूव अ पृ यांची ही मागणी धूतपणे
सरकारने मा य केली असावी, असे हण यास काहीच यवाय नाही. आंबेडकरांनी अ पृ य
वगाची ःखे नवार याचे चाल वलेले काय आता सफल होऊ लागले. उपरो घोषणेमुळे
अ पृ य वगास वशेष मोठ संधी लाभत नसली, तरी आ थक आ ण मूलभूत ह कां या
ीने ते एक मह वाचे पुढचे पाऊल होते. आंबेडकरांचे बळ ही एक आता सरकारने आ ण
इतर प ांनी वचारात घे यासारखी गो ठरली. यांनी सु केलेली चळवळ, यांनी केलेले
काय, गोलमेज प रषदे त यांनी मळ वलेली त ा, या सवाचा सरकारवर प रणाम होऊन
अ पृ य वगासंबंधीचे आपले धोरण आ ण आपला प व ा सरकर बदलू लागले.
राजक य घटनांकडे पाह या या काँ ेस या कोनात आता फरक पडू लागला
होता. म ासम ये एका सभेत भाषण करताना पं डत जवाहरलाल नेह हणाले, ‘गोलमेज
प रषदे स गेलेले पुढारी दे श ोही अगर वाथ होते, असे आमचे हणणे न हते. यांना
ब सं य लोकमताचा पा ठबा न हता एवढे च आमचे हणणे होते.’ स या गोलमेज
प रषदे या कामकाजात आपण कोण या अट वर भाग घेऊ ा वषयी महारा यपालांशी
बोलणी कर याइतका गांधीज नी मनाचा लव चकपणा दाख वला, हे यां या राजक य
वचारसरणीतील एक थ यंतरच होते.
जून १९३१ म ये कोचीन सं थानमधील काँ ेस कायक यानी चाल वले या
मं दर वेशा या झग ात आपण भाग यावा क काय, अशी चूर या अ पृ यांनी
आंबेडकरांकडे वचारणा केली. यां या साहा यावर आपण वसंबून रा नये आ ण तसे
करणे फलदायकही होणार नाही. आपले वातं य आ ण माणुसक आप या वतः या
य नांनी मळ वली पा हजे, असा यांनी या कायक याना स ला दला. ाच वेळ
जग स क यु न ट नेते मानव नाथ रॉय हे डॉ. महमूद हे नाव धारण क न हद
पुढा यां या गाठ भेट घेऊन यांची मते चाचपून पाहत होते. आंबेडकरांचे सहकारी द. व.
धान ांना बरोबर घेऊन रॉय आंबेडकरां या कायालयात यां या भेट साठ गेले. हद
राजकारणावर उभयतांची चचा झाली. या चचत आंबेडकरांना असे आढळू न आले क ,
मानव नाथ रॉय यांनी अ पृ य वगा या ां वषयी फारसा वचार केलेला नाही. रॉय नघून
गे यावर आंबेडकर धानांना हणाले क , ‘भेटावयास आलेला पा णा हा बतावणी करतो
या माणे संयु ांतातील मुसलमान नसून तो बंगाली बाबू असावा.’ आ ण खरोखरीच पुढे
पंधरा दवसांनी डॉ. महमूद यांना आर कांनी अटक के यावर ते मानव नाथ रॉय आहेत
असे जाहीर झाले. रॉय ांचा चेहरा आ ण यांचे उ चार ांव न आंबेडकरांनी हा कयास
बांधला असावा.
स याने आ ण स ह णुतेने परक यांशी, मळ मळ तपणे मुसलमानांशी वागावयाचे
आ ण इतर भारतीय प ांतील ने यांशी मा अस ह णुतेने वागावयाचे, अशा कार या
आप या मनोवृ ीची काँ ेस कायक यानी पु हा एकदा चुणूक दाख वली. अ पृ य वगा या
व ा यासाठ चाल वले या अहमदाबाद येथील वस तगृहास भेट दे यास आंबेडकर गेले
असता काँ ेस कायक यानी थानकावर का या झ ांची नदशने केली. दे शातील सवात
मोठा राजक य प स या लहान प ांना लोकशाही त वाचे हे असे धडे दे त होता. जुलै या
तस या आठव ात गोलमेज प रषदे या स या अ धवेशनासाठ नवडले या लोकांची
नावे सरकारने स केली. आंबेडकर, शा ी, स ू, जयकर, सेटलवाड, मालवीय,
सरो जनी नायडू , मझा इ माईल, जना, राम वामी मुद लयार इ याद पुढा यांना सभासद
हणून सरकारने आमं ले होते. गोलमेज प रषदे या प ह या अ धवेशना या वेळ घटना
स मतीवर आंबेडकरांना नवडले न हते. यांचे दे शा भमानी मन, यांनी सामा य माणसा या
हताचा आ ण लोकशाही या त वांचा केलेला पुर कार, ांमुळे टश लोक यां यावर
नाराज झाले होते. तथा प, ावेळ घटना स मतीवर यांना नवड यात आले. ा घटना
स मतीचे काम ह थानची भावी घटना बन व याचे होते.
ह थान या कानाकोप यातून डॉ. आंबेडकरांवर अ भनंदनाचा वषाव झाला.
इं लंडमधील काही सद्गृह थांनीही यांचे अ भनंदन केले. वरोधी प ा या वृ प ांत
आंबेडकरांचा रा ा भमान, लोकशाही वषयी असलेले यांचे ेम आ ण सामा य जनते या
हता वषयी ते बाळगीत असलेली कळकळ, ा सव गो ी वषयी आंबेडकरांची शंसा होऊ
लागली होती. महारा ातील ज हा वतमानप ांपैक मुख असलेले एक सा ता हक
‘कुलाबा समाचार’ ाने आंबेडकरांशी सामा जक सुधारणे या बाबतीत असलेला आपला
वरोध वस न, यांनी चरनेर खट यात दाख वले या रा ीय बा या वषयी यांना ध यवाद
दले. सायमन मंडळा या आगमना या वेळ आंबेडकरांनी केलेली दे शसेवा आ ण गोलमेज
प रषदे या प ह या अ धवेशनात यांनी दाख वलेला रा ा भमान ांचाही ‘कुलाबा
समाचार’ने नदश केला. ते सा ता हक पुढे हणाले क , ‘आंबेडकर हे पूण रा ीय वृ ीचे नेते
असून गोलमेज प रषदे या स या अ धवेशनात वतःची व मातृभूमीची क त यां या हातून
वाढो. त या पायांतील दा यशृंखला गोलमेज प रषदे त तोड या या कामीही यांचे
महा माजी भृत ना भरपूर साहा य मळो.’
आंबेडकरांचे अ भनंदन करताना ‘इं डयन डेली मरर’ प हणाले, ‘आंबेडकर हे
रा भ आहेत. भारताला वयंशा सत सरकार ा त हावे, असे यांना उ कटतेने वाटत
असते. पुढ ल वाद ववादात व राजक य घटने या बाबतीत मतदाना या ह काचा अ यंत
मह वाचा ठरणार असून, याबाबतीत अ पृ य जनतेचा हा भावशाली त नधी अ यंत
मोलाचे काय के या वना राहणार नाही.’ मस् मेयो या ‘मदर इं डया’ ा ंथा या स या
भागातील आंबेडकरां वषयी केले या खोडसाळ वधानांना उ र दे ताना ‘ ेस जनल’चा
बातमीदार हणाला, ‘डॉ. आंबेडकरांची वतं , नभय व बाणेदार वृ ी ही सरकार, ह व
मुसलमान ा सवानाच अ य, एक कारची अ व थता नमाण करणारी वाटत असली,
तरी ते अ पृ य वगा या अंगीकृत कायाची काळजी घे यास सवतोपरी समथ व लायक
आहेत, ाब ल कोणालाच शंका वाटत नाही.’
आंबेडकरां या भाषणाइतके भारद त, वचारपूण व सू ब भाषण गोलमेज
प रषदे या प ह या अ धवेशनात सरे कोण याच त नधीचे झाले नाही. ‘संडे ॉ नकल’,
‘केसरी’ वगैरे अनेक वृ प ांनी आंबेडकरां या नयु वषयी समाधान केले. डॉ.
आंबेडकर आ ण ना. म. जोशी ांची नवड हणजे जनते या ख या कैवा यांचीच नवड
असे ‘स हट ऑफ इं डया’ सा ता हकात या दोघांचे अ भनंदन करताना हटले होते.
‘समाजा या खाल या थरांतून ा दोघांचा उदय झाला आहे. एक गरीब मजुरांचा पुढारी, तर
सरा ज मतः व त वतः अ पृ यांचा पुढारी. या गरीब आ ण पदद लत लोकां या
ह कांसाठ न हतासाठ ते झगडत आहेत, या लोकांसारखेच यांचे येय सरळ आ ण
साधे आहे. ते ब ा धडां या भीड-भाडेला बळ न पडता गरीब मजूर न पदद लत ां या
हतांची जी अबा धत अशी त वे आहेत यां या पुर कारासाठ नभयपणे आ ह धरतील.’
असा व ास केला.
गांधीजी गोलमेज प रषदे स जाणार आहेत कवा नाहीत हे अ ाप न त झाले
न हते. अथात सवाचे डोळे मुंबईतील गावदे वीतील म णभवनकडे लागले होते. कारण,
गांधीज नी आप या वभावानुसार घोळ घालून मोठे गूढतेचे वातावरण नमाण केले होते.
या धांदलीत आ ण ग धळात आंबेडकरां या माग यां वषयी यांना चाचपून पाहावे, असे
गांधीज ना वाटले. यांनी आंबेडकरांना ९ ऑग ट रोजी प ल न याच दवशी रा ी ८
वाजता भेटावयास वेळ आहे क काय या वषयी यांजकडे चौकशी केली. आंबेडकरांना
आप याकडे येणे सोयीचे नसेल तर आपणच आंबेडकरां या घरी येऊ, असे गांधीज नी
यांना ल हले. एक वषापूव सायमन मंडळाशी सहकार करणा या अ पृ य पुढा यांना
अ पृ थ समाजात कोणी वचारीत नाही, अशा अथाचे उद्गार गांधीज नी काढले होते. हे
येथे ल ात ठे वले पा हजे. आंबेडकर नुकतेच सांगली न परत आले होते. यां या अंगात
ताप होता. गांधीजी आप याकडे भेट स आले तर आप यासच लोक आ तेखोर हणतील,
असे आंबेडकरांना वाट यामुळे आपणच रा ी आठ वाजता भेटावयास येऊ असे यांनी
गांधीज ना कळ वले. परंतु सायंकाळ आंबेडकरांचे तापमान १०६ अंशांपयत चढ यामुळे
‘मी ताप काढ यानंतर आप यास येऊन भेटेन,’ असा यांनी गांधीज ना नरोप पाठ वला.
या माणे १४ ऑग ट रोजी म णभवन येथे गांधीज ना भेट यासाठ आंबेडकर पारी २
वाजता आपले सहकारी दे वराव नाईक, सीतारामपंत शवतरकर, भाऊराव गायकवाड,
भा करराव क े कर, अमृतराव रणखांबे, पी. जी. काणेकर, गणपतबुवा पगारे यां यासमवेत
गेले. या वेळ म णभवना या तस या मज यावरील एका श त दवाणखा यात गांधीजी
आप या प ातील काही लोकांशी बातचीत करीत फराळ करीत होते. आंबेडकर आ ण
यांचे सहकारी ांनी गांधीज ना वंदन केले आ ण ते एका बैठक वर बसले.
मुसलमान आ ण युरो पयन पुढारी वा यांचे त नधी ां त र इतर भारतीय
पुढा यांशी बोल याची वा वाग याची गांधीज ची त हा काही वेगळ च असे. या माणे
गांधीज नी थम काही वेळ आंबेडकरांकडे ल दले न द यासारखे केले. ते मस् लेड ा
बा शी व इतरांशी ग पागो ी करीत बसले. आंबेडकरां या सहका यांना अशी भीती वाटली
क आणखी थोडा वेळ गांधीज नी आंबेडकरांकडे ल केले, तर खटका उडा या शवाय
राहणार नही. यां याम ये क चत चुळबूळ सु झाली. ती नजरेस येताच गांधीज नी
आंबेडकरांकडे आपली ी वळ वली. ा झाली. आंबेडकर या ला ते थमच
पाहत होते. काही औपचा रक ो सनंतर उभय मह वा या मु ाकडे वळ या.
गांधीजी – डॉ टर, आपले काय हणणे आहे?
डॉ. आंबेडकर – आपलेच हणणे काय आहे ते ऐक याक रता आपण मला
बोला वले हणून मी आलो आहे. तेच आपण मला आधी सांगा. अगर वाट यास मला काही
वचारा. हणजे यांची उ रे मी दे ईन.
गांधीजी – (आंबेडकरांकडे खोचक ीने पा न) मी व काँ ेस ां या व
आप या काही त ारी अस याचे मा या कानांवर आले आहे. मी मा या लहानपणापासून
अ पृ यते या ाचा वचार करीत आलो आहे. तुमचा ज मही या वेळ झाला नसेल.
काँ ेस या काय मात हा अ पृ यतेचा गोवताना मला अ तशय आयास पडले. हा
सामा जक व धा मक सं थांचा अस याने काँ ेससार या राजक य सं थे या काय मात
तो गोव यात येऊ नये हणून मला या वेळ फार वरोध झाला. ह -मुसलमानां या
ापे ाही अ पृ यता- नवार याचा मी अ धक मह वाचा व ज हा याचा मानतो.
हणून अ पृ यांसाठ काँ ेसने आजपावेतो वीस लाख पये खच केले आहेत. अशी
व तु थती असताना मा या अगर काँ ेस या व तुमची त ार का असावी, हे मला
समजत नाही. ावर आपणाला काही सांगावयाचे अस यास आपण मला मोक या मनाने
सांगावे.
डॉ. आंबेडकर – माझा जे हा ज म झाला न हता ते हापासून आपण हे काय करीत
आला आहात, हे न ववादपणे खरे आहे. आम यापैक ही वडील व वृ माणसे असाच
वडीलक चा मु ा कधीकधी पुढे आणतात. आपण मा यापे ा वयाने मोठे आहात ही
व तु थती मी कशी नाका ? आप या आ हामुळेच काँ ेसने अ पृ यता नवार या या
काय माला मा यता दली ही गो ही खरी आहे. पण औपचा रक मा यता दे यापलीकडे
काँ ेसने वशेष काही केले नाही, ही माझी मु य त ार आहे. काँ ेसने वीस लाख पये
अ पृ यांक रता खच केले असे आपण सांगता, हणून मी मा य करतो. पण मी आपणाला
असे न ून सांगतो क , हे तुमचे सारे पैसे पा यात गेले. एवढ मोठ र कम जर
मा यासार या या हाती असती, तर तचा यो य रीतीने वा ज हा याने व नयोग क न
अ पृ य समाजा या गतीला मी केवढ तरी मोठ चालना दली असती. असे झाले असते
तर ापूव च आपण वयं फूत ने मला भेट दे याइतक प र थती मी नमाण क शकलो
असतो. आपण हणता या माणे काँ ेसला हा जर मह वाचा वाटला असता, तर
काँ ेसचा सभासद हो यात खाद ची वगैरे जशी अट आपण घातली आहे तशी
अ पृ यता नवारणासाठ एखाद अट आपण काँ ेसचे सभासद होणा या लोकांना
घालावयास पा हजे होती. अ पृ यां या मुलांना आप या घरी व ाथ हणून ठे वीन, अगर
आप या घरी याला आठव ातून एक दवस तरी जेवावयास बोलावीन, अथवा आप या
घरगुती कामासाठ अ पृ य गरीब बाई नोकर ठे वीन असे वचन दे ईल यालाच काँ ेसचा
सभासद होता येईल, अशा व पाची अट काँ ेसने ठे वावयास हवी होती. तसे घडते तर
एखा ा ज हा काँ ेस या अ य ाने सनातनी भ ुकां या बाजूने अ पृ यां या
मं दर वेशाला वरोध करावा असे वसंगत न ह डस य दसले नसते. काँ ेसला
सं याबळाची व बळाची आव यकता अस यामुळे अ पृ यता नवारणासंबंधीची अशी
एखाद कृ त धान अट काँ ेस या सभासद होणा यास घालता येणार नाही, असे आपण
हणाल. यावर आमचे हणणे असे क , त व न ेपे ा सं याबळाला आ ण बळाला
काँ ेस अ धक मह व दे ते. इं ज सरकारचे दय-प रवतन आ ण च शु झालेली नाही,
असे काँ ेसचे हणणे आहे. आ ही वानुभवा या जोरावर असे हणू शकतो क , काँ ेसची
अ पृ यते या ाबाबत च शु झालेली नाही. जोपयत अशी शु झालेली नाही
तोपयत आ ही काँ ेसवर कवा पृ य ह ं वर व ास ठे वणार नाही. आ ही वावलंबनाची व
आ म व ासाची कास ध न आपला माग चोखाळू . आप यासार या महा यावरही आ ही
वसंबून राहणार नाही. आजपयत या इ तहासाचा पुरावा असा आहे क , महा मे धाव या
आभासासारखे असतात. यां या धामधुमीमुळे धुरळा मा खूप उडतो. पण ते समाजाची
पातळ उंचावू शकत नाहीत. काँ ेस माझा व मा या कायाचा े ष करते. मला अरा ीय असे
संबोधून ह ं या मनात मा या काया वषयी े ष का पसर वते?
कटू स यता न कडू नभयता यांनी भरले या या खरमरीत उ रामुळे णात सव
वातावरण गंभीर झाले. आंबेडकरांची मु ाही गंभीरतर बनली. यांचा चेहरा लाल झाला.
डो यांतील तेज फुलले. णभर थांबून ते आप या आवाजातील कडवटपणा आ ण
मनातील संताप वाढवून हणाले, ‘गांधीजी, मला मायभूमी नाही.’ आंबेडकरांचा तो
जमदा नी माणे अवतार पा न गांधी चरकले, चमकले. ते म येच हणाले, ‘डॉ टरसाहेब,
तु हांला मायभूमी आहे. तची सेवा कशी करावी हे तुम या येथील कायाचाच न हे तर
गोलमेज प रषदे या प ह या अ धवेशनातील कायाचा जो वृ ा त मा या कानांवर आला
आहे, याव न स झाले आहे.
डॉ. आंबेडकर – आपण हणता मला मायभूमी आहे. पण मी पु हा सांगतो क मला
मायभूमी नाही. या दे शात कु या याही ज याने आ हांला जगता येत नाही, कु यामांजरांना
जेव ा सवलती मळतात तेव ा सवलतीही आ हांला गु यागो वदाने या दे शात मळत
नाहीत, या भूमीला माझी ज मभूमी आ ण या भूमीतील धमाला माझा धम हण यास मीच
काय पण याला माणुसक ची जाणीव झाली आहे न याला वा भमानाची चाड आहे असा
कोणताच अ पृ य तयार होणार नाही. ा दे शाने आम या बाबतीत इतका अ य गु हा
केला आहे क , आ ही याचा कसलाही व कोणताही भयंकर ोह केला तरी यामुळे
घडणा या पापाची जबाबदारी आम या शरावर पडणार नाही. असे अस यामुळे मला
अरा ीय हणून कोणी कतीही श ा द या तरी याब ल वषाद मानून घे याचेही मला
योजन नाही. कारण मा या तथाक थत अरा ीयपणाची जबाबदारी मा यावर नसून, ती
मला अरा ीय हणणा या लोकांवर अन् या रा ावर आहे. मा या पापाचे धनी ते आहेत. मी
नाही. मला मायभूमी नाही. परंतु सदसद् ववेक बु आहे. मी ा रा ाचा अगर रा धमाचा
उपासक नाही. परंतु मा या ठायी असले या सदसद् ववेक बु चा मी अन य उपासक आहे.
मा या हातून आपण हणता या माणे जर खरोखरीच काही रा सेवा घडत असेल, तर
याचे ेय मा या ठकाणी असले या रा भ ला नसून मा या ठकाणी असले या
सदसद् ववेकबु वरील भ ला आहे. या रा ात मा या अ पृ य बांधवांची माणुसक
धुळ माणे तुड वली जात आहे, ती माणुसक मळ व यासाठ ा रा ाचे मी कतीही
नुकसान केले तरी, ते पाप न ठरता पु यच ठरणार आहे. या रा ाचे नुकसान जर मी केले
नसेन अगर करणार नसेन तर याचे ेय आम यातील सदसद् ववेकबु लाच आहे. त याच
ेरणेमुळे ा रा ाचे अक याण न करता मा या अ पृ य जनतेचे माणुसक चे ह क मला
कसे मळवता येतील ा ववंचनेत मी असून तसा य न ा दे शी व परदे शीही मी करीत
आहे.
आंबेडकरां या ा जळजळ त उद्गारांमुळे बैठक तील वातावरण अ धकच गंभीर
झाले. चेह यांवरील हावभाव बदलले. गांधीजी अ व थ होत चालले होते. आंबेडकरां या
वचाराला कलाटणी दे याची आव यकता यांना भासू लागली. इत यातच आंबेडकरांनी
गांधीज ना एक रोकडा टाकला. भेट चा मु य हेतू तोच होता.
आंबेडकर – मुसलमान, शीख वगैरे अ पसं यांक समाजाची थती अ पृ य
समाजा या थतीशी तुलना करता पु कळशी चांगली आहे. अ पृ य समाज सवतोपरी
मागासलेला व नाडलेला आहे. ा इतर समाजाचे राजक य ा वतं अ त व गोलमेज
प रषदे ने मा य केले असून काँ ेसनेही या गो ीला मा यता दली आहे. गोलमेज प रषदे या
प ह या अ धवेशनात अ पृ यांचा अ पसं याकांतच अंतभाव केला असून राजक य ा
यांना मुसलमान, शीख वगैरे समाजा माणे वतं घटक हणून मान यात आले आहे.
यांना सवलती आ ण पुरेसे त न ध व ावे ा वषयी शफारस केली आहे. आम या मते
ते आम या हताचे आहे. आप याला काय वाटते?
गांधीजी – अ पृ य समाज हा ह समाजाचा अ भ असा भाग अस यामुळे याला
ह ं पासून वेगळे कर या या मी व आहे. यांना राखीव जागा दे यालाही मी वा त वक
अनुकूल नाही.
आंबेडकर – आपले हे मत य आप या त डू न कळले हे बरे झाले. मी आपली
रजा घेतो.१
असे हणून डॉ. आंबेडकर उठले. गांधीज ना णाम क न नघाले.
ही मुलाखत अशा कारे गंभीर वातावरणात संपली. गांधी हे हद राजकारणातील
अ यंत ब ल असे राजकारणी पु ष, एका महान प ाचे सवा धकारी. यां या दे द यमान
कतृ वामुळे दपून गेले या हद लोकांचे अन भ ष राजे होते. गांधीज ना यु र करणे
हणजे वतःवर यांचा रोष ओढवून घेणे, नरंतर कडवटपणा नमाण क न घेणे.
आंबेडकरां या हातून ही गो घडली. एका ह पुढा याने अशी सडेतोड आ ण कडवट
यु रे आपणास करावीत ही गांधीज या क पनेबाहेरील गो होती. परंतु आता डावातील
फासे पडले होते. वरोधाचे फु लंग पेटू लागले. ही मुलाखत हणजे आंबेडकर आ ण
गांधीजी ामधील यु ाची प हली सलामीच होती.
येथे एक गो नमूद करावयाची आहे ती अशी क , स या गोलमेज प रषदे पयत
महा मा गांधीना वाटे क डॉ. आंबेडकर हे ह रजनां या हतासाठ झगडणारे कोणी ा ण
नेते असावेत.२ ते ह रजन नसावेत. आहे क नाही हा राजकारणाचा अजब अ यास! टळक
इतके चाणा आ ण राजकारणी पु ष. पण ते सु ा गांधीज ना जैन समजत. नाहीतर ते
ए फ टनसारखे धूत इं ज मु स . या मु स ां या द तरी हद ने यांची वैय क सव
बारीकसारीक मा हती असावयाची.
या सबंध वाद ववादात जर कोणा या बाजूला याय असेल तर तो आंबेडकरां याच बाजूला.
भारतात रा यक या या अनेक प ा होऊन गे या. यांपैक एकानेही युगानुयुगे चालत
आलेली अमानुष अ पृ यता न कर याने धैय दाख वले नाही. मनु याचे अ धकार दे या या
हेतूने कोणाही ह राजाने एखादा कायदा केलेला आढळत नाही. यां या भयंकर थतीचे
रौ व प अ यंत कठोर, घणाघाती श दांत सव जगभर जाहीर कर याचे काय
यां यासार या धैयशाली न परा मी पु षाने करावे यात काही वावगे न हते.
पृ य ह ं या मानेवर केवळ राजक य पारतं याचे जू होते. अ पृ य वगा या मानेवर
सामा जक आ ण राजक य असे हेरी जू होते. यांना राजक य आ ण सामा जक वषमतेची
झळ लागते ते आप या छलकांचा जळजळ त श दांत ध कार करतात, हे जगजाहीरच
आहे. जर शंभर वषाची राजक य गुलाम गरी नाहीशी कर यासाठ कडक, न ू र, जीवघेणे
उपाय ह ं ना या य वाटतात, तर अ पृ य वगा या मुखाने आप या छलकांचा न अ पृ य
वगावर युगानुयुगे लादले या सामा जक गुलाम गरी या व थेचा जळजळ त ध कार केला
तर सह पट ने यो यच ठरले पा हजे. या समाजाने सुमारे पंचवीसशे वष आप या एका
घटकांचा अन वत सामा जक छळ केला, याला माणुसक स मुक वले, या छलकां या
ने यां वषयी कोण या भ या न हळु वार श दांत या घटका या ने याने नदश न नषेध
करावा? छलकां याच हाती राजस ा पडली तर यांनी आप या क याणाची अपे ा कशी
करावी? जे लोक परक यां या लाथा खात असता आप या द न, द लत बांधवांना लाथा
मार यास लाजत नाहीत, अशा लोकां वषयी यांनी काय हणावे? या पुढा यांनी गत
अशा अ पसं याक जात ना यांचे ऐ तहा सक मह व ल ात घेऊन हणे राखीव जागा न
खास सवलती द या आ ण आप या द लत बांधवांस मनु याचे अ धकार दे यास नकार
दला, यां यावर अ पृ य पुढारी न ु रपणे, ू रपणे ट का करतात अशी कुरकुर कर यास
यांना नै तक अ धकार काय होता?
पृ य ह आप या मानेवरील राजक य जू झुगा न दे यासाठ आटोकाट य न
करीत होते. आंबेडकरां या पुढे अ पृ य वगाला मनु याचे ह क मळवून यांना मनु याचा
दजा ा त क न ायचे महान काय करावयाचे होते. अशी सुवणसंधी युगायुगांतून एकदाच
येते. गोलमेज प रषदे त तशी ती चालून आलेली होती. आंबेडकरांनी ती अचूकपणे साधली.
आंबेडकरांसारखा अ पृ य नेता या वेळ नसता, तर गोलमेज प रषदे त या द लतां या
गा हा यांची गीता इत या नभयतेने न कत न ेने कोणी सां गतली असती? भारता या
राजक य मान च ात यांना थान मळवून दे यासाठ कोण पुढे आला असता? राजक य
वातं यासाठ झगडणा या पृ य ह ं ना भारतीय धनाचे, बळाचे, शौयाचे पाठबळ होते.
परंतु यांची मते, वचार, दय, भावना, आकां ा अनेक युगे ा दे शात तुड वली जात होती,
अशा मु या भू महीन अन् व हीन, बलहीन अन् धनहीन द लतांचा आंबेडकरांना
सोडवायचा होता. राजक य वातं य मळ व या या कायापे ा यांचे काय भ तर होते.
यांनी अंगीकारलेले काय अ धक उदा होते. यांची उ ोगशीलताही अमयाद होती हे
नःसंशय. आंबेडकरां या कायात न यशात भावी भारतीय लोकशाहीची सुर तता,
सफलता, याय यता अंतभूत होती. आंबेडकरां या यशातच खरे रा संघटन न संवधन
होते.
अ पृ य ने यांनी मानवी ह का वषयी जागृत झाले या आप या अ पृ य वगाचे
आपणच पुढारीपण करावे आ ण आपणच आपला उ ार क असे हणणे ही गो केवळ
अ याचार, अहंकार आ ण म ूरपणा यांचे नदशक होती, हे हणणे वदतो ाघात आहे.
कारण छलक हे कधी ाते होऊ शकत नाहीत. अ पृ यांचा ाता, संर क, वाली
यां यातूनच नमाण होऊन, माणुसक या ल ासाठ आपले श सव व वेचून धैयाने
लढ यास तो यांना फूत दे त होता. ही एक अ यंत महान अशी गो घडली. तो यां या
मु या अ णोदयाचे ोतकच ठरला. अशा मु या पदद लत समाजा या ने याने राजक य
ांबाबत एवढे भु व दाखवावे, न घटनाशा ावर एवढे भावी भा य करावे ही अ यंत
मह वाची अशी गो होती, नवयुगाची ती नांद च होती. ा तव आंबेडकरांचे महान य न
अ पृ य वगा या हताचे होतेच. परंतु सा या ह समाजा या हता या ीनेही ते उपकारक
ठरावे एवढे मह वाचे होते. यांचा समता, बंधुता आ ण वातं य ा त वांवर व ास होता
यांनी आंबेडकरां या मागणीस पा ठबा दे ऊन अ पृ य वगासाठ राखीव जागा न संयु
मतदार संघ दे णे यांचे प व काय होते. परंतु काँ ेस या व यांनी यां या माग यांना
पा ठबा दे याऐवजी यांना वरोध केला. इतकेच न हे तर यां या माग या अ या य न व
बु या हो या या मुसलमानां या माग यांना मा यांनी मान तुक वली.
थोड यात सांगायचे हणजे आंबेडकरांची मनः थती या वेळ धा झाली होती.
यांचे मन टश सरकार आ ण गांधी ांम ये झोके खात होते. यांनी टशांना वरोध
क न गांधीज ची बाजू घेतली असती तर टशांकडू न यां या समाजाचा काहीच फायदा
झाला नसता. आ ण गांधीज नी भाषण क न पोकळ आशीवादापलीकडे काहीच दले
नसते. टशां या बाजूस रा न आप या कायास न माग यांना मा यता मळवावी हाच माग
आंबेडकरांपुढे मोकळा होता. सरा माग असा होता क , गांधीज या बाजूस रा न
अ पृ यांसाठ संयु मतदार संघ न राखीव जागा मळवणे. परंतु गांधीजी तर पूणपणे या
मागणी व होते. गांधीज नी जर थोडी र ी दाख वली असती, तर हा संग टळला
असता. अ पसं याक स मतीपुढे मुसलमान, अ पृ य, न, अँ लो-इं डयन, युरो पयन
यांनी एक नवेदन सादर केले. यात असे हटले होते क , कोणाही मनु याला नोकरी,
अ धकारपद, नाग रकाचे ह क, धंदा कवा ापार कर याचा ह क, यां या आड याचे
ज मकुळ, धम, जात कवा पंथ येता कामा नये. अ पृ यांना सरकारी कचे या, सै नक दले,
पोलीस खाते, यांत नोक या मळा ात. पंजाब लँड ॲ ल नएशन ॲ टचा लाभ
पंजाबमधील अ पृ यांना मळावा. आ ण रा यपालां या कायकारी मंडळाने जर अ पृ यांची
गा हाणी ऐक यात कसूर केली कवा प पात केला, तर रा यपालांकडे कवा
महारा यपालांकडे अज वा यायासाठ मागणी कर याची यांना मोकळ क असावी.
ा शवाय सरे एक पुरवणी नवेदन आंबेडकर न ी नवास ांनी सादर क न
अ पृ य वगा या लोकसं ये या माणात अ पृ य वगास सव ां तक क य मंडळात खास
त न ध व हणून जागा मळा ात. यांनी वतं मतदार संघाची मागणी केली. परंतु
असेही हटले क जर संयु मतदार संघ न राखीव जागा ही व था ठे वायची असेल तर
वीस वषानंतर अ पृ य मतदारांचे सावमत घेऊन नणय यावा. अ पृ य वगास अवण ह ,
ोटे टं ट ह वा नॉनक फॉ म ट ह हणावे, अशीही वनंती केली.१
अ पृ यांना वतं मतदार संघ ावा अशी अ पसं याकां या करारात न द झाली
असे पाहताच गांध चा संताप अनावर होऊन ते अ पसं याक स मतीपुढे गजले, ‘काँ ेसला
ह , मुसलमान आ ण शीख यांम ये जो नणय केला जाईल तो मा य होईल. परंतु इतर
अ पसं याकांना खास त न ध व कवा मतदार संघ दे यास काँ ेसचा वरोध आहे, हे मी
पु हा सांगतो. अ पृ यां या वतीने मांडले या माग या ही अ यंत वाईट गो आहे आ ण तो
कायमचा अडथळा होईल. आ ण जर अ पृ यांचे सावमत घेतले तर मलाच सवात अ धक
मते मळतील. आंबेडकरां या कतृ वा वषयी मला आदर आहे. परंतु यांना आयु यात कटू
अनुभव आ यामुळे यांचे मन कलु षत झालेले आहे.’
‘मी अ यंत दा य वपूवक सांगतो,’ आंबेडकरांवर भ डमार करताना गांधीजी हणाले,
‘आपणास सव अ पृ य भारता या वतीने बोल याचा अ धकार आहे, हे आंबेडकरांचे हणणे
यो य नाही. यामुळे ह समाजात जे तट पडतील ते पाहता मला मुळ च समाधान वाटत
नाही. यापे ा अ पृ य लोक मुसलमान कवा न झाले तरी मी पवा करणार नाही. मी ते
सहन करीन. परंतु येक खे ात ह ं त दोन तट पडले, तर ह समाजा या न शबी जे
काही येईल ते मा याने पाहवणार नाही. जे अ पृ यां या राजक य ह कां वषयी बोलतात
यांना भारताची ओळख नाही. आ ण हद समाजघटनेचेही यांना ान नाही. हणून मी
माझे सारे बळ एकवटू न सांगतो क ा गो ीला वरोध कर याचा संग मा या एक ावरच
ओढवला तर मी ाण पणास लावून याला वरोध करीन.’
डवचले या गांधीज ना पु हा यु र दे याचे आंबेडकरांनी हेतुपुर सर टाळले.
गांधीज ना आंबेडकरांचे श द झ बले होते. यामुळे ते आपला अतु य असा दजा वसरले
आ ण आंबेडकरांचे अ पृ य समाजावर असलेले वजन न आपले वजन ांची तुलना
कर याचा यांना मोह आवरला नाही. ते खाली घसरले. भारतातून आलेले संदेश, सभा,
प रषदा ांमधून गांधीज ना द शत झालेला वरोध पा न इतर पुढा यांचे धाबेच दणाणले
असते. परंतु गांधीज चा अ हास सुटेना. राखीव जागा न संयु मतदार संघ दे ऊन हे
करण गांधीज ना मट वता आले असते. परंतु आंबेडकरांशी तडजोड कर यास ते राजी
न हते. मुसलमानां या बाबतीत मा यांनी वतं मतदार संघ आ ण वतं ांत यां या
उंटाचे त ड घटने या तंबूत घुस वले. आंबेडकरांशी सामोपचाराने घेतले असते तर
आंबेडकरांचे बळ न तोफ यांचा उपयोग मुसलमानां या जातीय माग यांचा पाडाव कर यास
झाला असता. गांधीज या भाषणातून आणखी एक गो बाहेर पडली ती ही क , अ पृ य
मुसलमान कवा न झाले तर याची आपणास पवा नाही असे ते हणाले. गांधीज नी
अशा धमातरा व एक चकार श दही काढलेला नाही ही गो स य आहे. ामुळेच
काँ ेसबाहेरील ह पुढारी गांधीज वर आरोप करीत क गांधीज ना पैगंबर, बु आ ण
त ांचा पूणावतार बन याची आकां ा आहे. खरोखर गांधीज नी ह ं या
तीकरणा व वा मुसलमानीकरणा व जळजळ त नषेध केला असता, तर
गांधीज चा मुसलमान आ ण न ां याशी संघष झाला असता. आ ण गांधीज या
पूणावतारावरील श र हवेत उडू न गेला असता!
अ पसं याकां या ांसंबंधी एकमत होत नाही, असे आढळताच टश मु य
धान मॅ डोना ड यांनी अ पसं याकां या ाचा नणय कर यासाठ मु य धानास
स मती या सद यांनी लवाद हणून एकमताने मा य क न यांचा नवाडा मा य क , अशा
आशयाचे एक लेखी नवेदन सादर करावे, अशी सूचना केली. मु य धानांनी नणय ावा
हणून जी लेखी मागणी केली यावर इतर सद यां माणे गांधीज नी वा री केली. नंतर
दनांक एक डसबरला मु य धानांनी प रषद बरखा त केली. ही लेखी मागणी कर यापूव
सर मझा इ माईल ां या नवास थानी गांधी-आंबेडकर भेट झाली होती. तडजोडीची
भाषा नघाली. गांधीज नी नवी योजना मांडली. यां या या योजने माणे संयु मतदान
प तीनुसार साव क नवडणुक त नवडणुक साठ उभे रा हलेले अ पृ य उमेदवार जर
नवडू न आले नाहीत, तर यांनी यायालयात फयाद करावी व येकाने यायालयात असे
स क न दाखवावे क , ‘मी व मा या व उभा रा हलेला पृ यवग य उमेदवार सव
बाबतीत सार या यो यतेचे असूनही केवळ मी अ पृ य अस यामुळे नवडू न न येता हा
नवडू न आला.’ यायाधीशाला ही गो पटू न तसा नणय द यास पृ यवग य ह
त नधीची नवड र समजावी व या या जागी या अ पृ यवग य उमेदवाराची नवड
कायदे शीर मानावी! हा या पद गो ी त तपणे बोल याचे कसब गांधीज ना चांगले
साधलेले होते. आंबेडकरांनी मा ही लोक वल ण न अ वहाय सूचना हस यावारी नेली.
गांधीज या चेहे यावर यां या ा थ े चा य कं चतही प रणाम झालेला दसला नाही. ते
गंभीरपणे यावर चचा क इ छत होते. परंतु आंबेडकरांचे हणणे गांधीज या ल ात
येताच मुलाखत बारगळली.
आंबेडकर वलायतेत असतानाच मुंबई सरकारने यांची जे. पी. या जागी नवड
केली. या वषयी काँ ेसमधले अ पृ य पुढारी ी. काजरोळकर यांनी यांचे अ भनंदन केले.
आंबेडकर अमे रकेस नघाले. आपण पाच डसबरला अमे रकेस जाऊन एक म ह याने
मुंबईस परत येऊ असे यांनी शवतरकरांना कळ वले. ंथांनी भरले या ब ीस पे ा आपण
ी नवासांबरोबर पाठवीत आहोत, असेही कळ वले. ठर या माणे ते यूयॉक येथील
आप या जु या ा यापक मंडळ ना भेट यासाठ गेले. कृ त वा य न चार हा वासाचा
हेरी हेतू होता. कारण येय न पु षाला येया वना जगात सरी कोणतीही गो मह वाची
वाटत नाही.
गांधीजी २८ डसबरला मुंबईस परतले. यांना न ेचा मुजरा कर यासाठ भारता या
कानाकोप यांतून अ पृ यवग य मंडळ येणार अस याची वाता ‘ ेस जनल’म ये स
झाली होती. गोलमेज प रषदे त अ पृ य वगा या या य माग यांना गांधीज नी केलेला वरोध
बु ला न पटणारा, ह , गूढ, हा या पद ठरेल इतका अस ह णू वृ ीचा ोतक अस यामुळे
अ पृ यवग य मंडळ गांधीज चा नषेध कर यासाठ नदशने करणार आहेत, अशी भारतीय
ब ह कृत समाजसेवा स मतीचे कायवाह सीतारामपंत शवतरकर ांनी मुंबई दे श काँ ेसचे
कायवाह स. का. पाट ल यांना धमक दली. पाट ल उ रले क गांधीज या वागतात
यां यावर असलेली भ , न ा न ेम हे दश व यापलीकडे वागत करणा यांचा अ य हेतू
नाही.
परंतु हे खळबळ चे वातावरण अ धका धक गढू ळच होत गेले. २७ डसबर या
पूवरा ी सुमारे आठ हजार अ पृ य ी-पु ष मुंबई या ध यावर गांधीज या मागावर तळ
दे ऊन बसले. रा भर थंडी मी हणत होती. दनांक २८ डसबरला सकाळ गांधीजी
ध यावर उतरताच काळया नशाणांची नदशने झाली. दो ही प ांनी पर परांवर ला ा,
का ा, वटा, सोडावॉटर या बाट या ांचा भ डमार केला. वागताचा न ध काराचा
एकच हलक लोळ उडाला! त ववाद न त वनाद , त व वरोधक आ ण त व नदक ांची
ती यादवी! अ हसेचे े षत गांधीजी यांचे हे दे व लभ वागत अशा रीतीने वदे शी झाले!
अ यंत अ श त अशी ही गो घडली हे खरेच! परंतु आंबेडकरांना का या नशाणांचा अहेर
काँ ेसवा यांनी अहमदाबादे त केलाच होता क नाही? काँ ेसजनांनी साधनशु चतेचा घोष
त डाने चाल वला असतानाच आंबेडकरां या व े षाची आग पसर वली होती.
टशांचा बगलब या, गवतातला साप, दे श ोही, भीमासुर, चावाक अशी आंबेडकरांची
संभावना सभांतून, वृ प ांतून काँ ेस कायक यानी न यां या प यांनी केलीच होती.
पुणे करार
अमे रके न आंबेडकर ४ जानेवारी १९३२ रोजी लंडनला परत आले. तेथून ते भारतास परत
यावयास नघाले. द. १५ जानेवारीला ते मास लस येथे आगबोट त चढले. याच बोट ने
टश सरकारने नयु केले या मता धकार वचार स मतीचे ( चाइझ क मट ) सभासद
आ ण मुसलमान पुढारी शौकत अ ली वास करीत होते. आंबेडकरांबरोबर नेहमी माणे
खरेद केले या नवीन ंथां या चोवीस पे ाही हो या.
आंबेडकरांनी मुंबई या ध यावर २९ जानेवारी रोजी सकाळ सहा वाजता पाऊल
टाकले. मो ा पहाटे पासून यांचे भ , चाहते व अनुयायी यां या आगमनाची उ सुकतेने
वाट पाहत होते. बाबासाहेबांना पाहताच यांनी गगनभेद जयघोषात यांचे वागत केले.
समता सै नक दलाने आप या एकमेव ने यास मानवंदना दली. पी. बाळू आ ण नारायणराव
काजरोळकर हे गांधीवाद असूनही आंबेडकरां या वागतास उप थत होते. मुसलमानांनी
शौकत अ ल चे वागत केले. तेथे जमले या अ पृ य आ ण मुसलमान समुदायास उ े शून
शौकत अ ली हणाले, ‘ येक धमा या व जाती या ने आप या काया वषयी अढळ
ा व हमत दाख वली पा हजे. अ पृ य समाजा या हता या ीने आंबेडकरांनी
गोलमेज प रषदे त दाख वलेली हमत खरोखरच शंसनीय होती.’ आंबेडकर माझे धाकटे
भाऊ आहेत असेही हणावयास ते चुकले नाहीत!
आंबेडकर आ ण शौकत अ ली यांची मरवणूक भायख यापयत आली.
आंबेडकरांचे वागत भायखळा खलाफत कायालयाम ये झाले. नंतर परळपयत यांची
मरवणूक काढ यात आली.
आंबेडकर ही ब ह कृत भारता या आशेची, आकां ेची व श ची तमा
ठरली! यांना आता कोणीही दबवू शकणार नाही असा सव व ास पस लागला. नवीन
युगा या उंबर ावर यांनी द लतांना आणून उभे केले होते. अ पृ यां या मृतवत् दे हात
नवीन र , नवीन उ साह, नवीन ओज ओतून यांनी यांना सचेतन केले. या जा णवेमुळे,
या श मुळे, या ीमुळे कोण याही संकटाला त ड दे ऊन ते टकाव धरतील असे आता
वाटू लागले.
याच दवशी एकशे चौदा सं थां या वतीने डॉ. आंबेडकर यांना मानप दे यात
आले. आप या लोकांचे आप यावरील ेम व आप या वषयी कृत तेची भावना पा न ते
ग हवरले. यां या त डावाटे काही ण श द फुटे ना! ते हणाले, ‘गोलमेज प रषदे तील
काम गरी या यशाचा धनी मी न हे. या यशाचे धनी येथे जमलेले माझे असं य बंधुभ गनीच
सव वी आहेत. ने या या य नांना अनुयायांकडू न एकमताने व एकजुट ने पा ठबा
मळावयाला हवा. तु ही तुम या अंतःकरणात जागृतीचा, वा भमानाचा, वातं याचा द प
तेवत ठे वून तो उ वल करा. मी मनु य आहे, मा या हातून चुका झा या असतील, प पात
घडला असेल, या वषयी मा असावी. मी गांध ना वरोध केला हणून काँ ेसजनांनी मला
दे श ोही हटले. मी या आरोपाची मुळ च ती बाळगीत नाही. माझी मनोदे वता मला सांगते
क हा आरोप धादांत खोटा, े षमूलक व नराधार आहे. मा या बांधवांची गुलाम गरीतून
सुटका कर या या उ च येयास महा मा हण वणा या कडू न ाणपणाने वरोध
हावा हीच गो जगा या ीने चम का रक आहे. गोलमेज प रषदे तील सव कायाचा नीट,
शांतपणे वचार के यावर ह ं ची भावी पढ , ‘मी रा ाची चोख काम गरी बजावली,’ असाच
नवाळा दे ईल. अशी माझी खा ी आहे. आपण मला दे वपदाला चढवू नका. एखा ा
ला दे वपदाला चढवून इतरांनी आंधळे पणाने या यामागे धावत जावे हे मी तरी
कमकुवतपणाचे ल ण मानतो.’ गांधीज ना तीनचार वेळा आपण लंडनम ये कसे भेटलो,
गांधीज नी आगाखानांना कशी कुराणाची शपथ घालून अ पृ यां या माग यांना पा ठबा दे ऊ
नका असे वनवले, ही मा हती यांनी सभेस दली.१
एकशे चौदा सं थांनी दले या मानप ात असे हटले क , ‘समानतेचा दजा व
वागणूक ांवर असलेला आमचा ह क आपण पूणपणे स केला आहात. आप या
परा मा या अभावी आम या अ धकारांकडे ल केले गेले असते. आम या हतांचे व
ह कांचे र ण कर यास आपण मानवी य नांची शक त केलेली आहे. वलायतेत आपण
केले या भगीरथ य नांमुळे आ ही ा दे शात नजीक या भ व यकाळात इतर समाजां या
बरोबरीने समपातळ वर उभे रा . आम या वगात जी जबाबदारीची जाणीव दसत आहे,
आ ण समाजाची जी मनोधारणा सव दे शात आपले अ धकार था पत क पाहत आहे ते
आप या माचे अन् मागदशनाचे फळ आहे, असे हट यास ते अ तशयो चे होणार
नाही.’
मतदानाचा अ धकार ठर वणा या स मतीचे नाव ‘लो थयन स मती’ असे होते. ा
कामकाजात भाग घे यासाठ आंबेडकरांनी व रत द लीस याण केले. स मतीचे अ य
लॉड लो थयन होते. द लीस जाते वेळ वाटे त सव ठकाणी अ पृ य जनतेने मो ा
मनोभावाने आंबेडकरांचा स कार केला. ना शक, इगतपुरी, दे वळाली, मनमाड, भुसावळ
आ ण झाशी थानकांवर झालेला यांचा स कार उ फूत व भ होता.
लो थयन स मती फे ुवारीम ये बहारम ये गेली असता तेथील अ पृ य वगाने
आंबेडकरांचे मो ा उ साहाने वागत केले. आप या उ ारक याचे दशन घे यासाठ आता
द लत समाजात सव ठकाणी आतुरता वाढू लागली. आंबेडकरांची वचारधारा मा य
असले या अ पृ य ने यांनी लो थयन स मतीपुढे सा दे ताना संयु मतदार संघाला वरोध
केला. आ ण यांनी वतं मतदार संघाची मागणी केली. कारण अ पृ य त नध ची नवड
सवसाधारण संघातून हावी असे ठरले तर अ सल न ावान अ पृ य त नध ची नवड न
होता सवण ह ं चे बगलब चे अ पृ यांचे त नधी हणून नवडले जातील, असा
आंबेडकरांना धोका वाटत होता. संयु मतदार संघ प तीत ब सं य समाजा या ठायी
मनाचा मोठे पणा असतो असे गृहीत धरले होते. परंतु त शक सहानुभूतीचे वातावरण या
वेळ या प र थतीत दसत न हते असे यांचे मत होते.
आता आंबेडकरां या मागात आणखी एक अडचण नमाण झाली. ह महासभेचे नेते
डॉ. वा. श. मुंजे आ ण अ पृ यांचे एक नेते एम्. सी. राजा यां याम ये फे ुवारी १९३२ या
तस या आठव ात एक करार झाला. अ पृ य वगासाठ संयु मतदार संघ व राखीव
जागा असा ात हे कराराचे मु य अंग होते. राजा यांनी डॉ. मुंजांशी झाले या कराराचा
म थताथ टश पंत धानांना तारेने कळ वला. यापूव राजा यांचे मत नराळे होते. गांध ना
अ पृ य जनते या हालअपे ांची पूण जाणीव नस यामुळे, संयु मतदार संघाची ध ड ते
अ पृ यां या ग यात बांधीत आहेत, असे राजा यांचे पूव चे मत होते. राजा यांनी मारले या
नवीन कोलांट उडीपूव यांचे मत वतं मतदार संघ व राखीव जागा मळा ा असे होते.
म यवत व धमंडळात राजा शवाय सरा अ पृ य सभासद न हता. आ ण यांना गोलमेज
प रषदे स आमं ण न हते. ते हा यांनी सरकारला कळ वले क , आंबेडकर हे अ पृ यां या
एका अ पसं याक गटाचे नेते आहेत. ते अ पृ य वगाचे खरेखुरे त नधी नाहीत. या
म सरभावनेमुळे हणा कवा गांधीजीनी अ पृ यांचे आपणच त नधी हणून दावा
सां गतला हणून हणा, यांनी संयु मतदार संघाची आपली मागणी सोडू न दली. यांनी
पंजाबम ये ‘ऑल इं डया ड े ड लासेस’ प रषद घेऊन वतं मतदार संघाची मागणी
केली व तसे आंबेडकरांना कळ वले. या माणे गोलमेज प रषदे त आंबेडकरांनी अ पृ यांची
मागणी एकमुखी हावी हणून वतं मतदार संघ आ ण राखीव जागांची मागणी केली
होती.
उपरो कारणांमुळे आंबेडकरांनी आप या धोरणात हा असा फरक केला होता.
सायमन मंडळाला केले या नवेदनात यांनी संयु मतदार संघ आ ण राखीव जागा यांची
मागणी केली होती. आ ण मुसलमानां या वतं मतदार संघ वषयक मागणीला कडाडू न
वरोध केला होता. परंतु गांधीज नी अ पृ यांना राखीव जागा ठे व यास वरोध केला हणून
आ ण राजा भृती पुढा यां या आ हामुळे आंबेडकर वतं मतदार संघाकडे झटकन
वळले.
मता धकार- वचार स मती या द ली या बैठक त अ पृ य वगावर कोण याही
त हेचा सामा जक ब ह कार घालणे हा गु हा आहे, असे एक कलम गु ा या सं हतेत
अंतभूत करावे कवा रा यघटनेत याचा समावेश करावा आ ण मूलभूत नाग रक ह क
भोग यास यांना वातं य ावे, अशी डॉ. आंबेडकरांनी मागणी केली. तला या स मतीने
मा यता दली.
२८ फे ुवारी १९३२ रोजी म ास येथे आंबेडकरांचे मो ा थाटात वागत झाले.
अ पृ य, मुसलमान, न, ा णेतर अशा सव समाजातील सुमारे दहा हजार लोक
उप थत होते. अ पृ य, आ द वड, आ दआं , केरळ य अ पृ य समाज, कामगार संघ
यांनी एकमताने यांना मानप अपण केले. वतं मतदार संघा या मागणीव न संयु
मतदार संघ व राखीव जागा याकडे राजा कसे घसरले हे यांनी सभेला प क न
सां गतले. राजा यांनी कोण याही त हेचा करार कामट येथे अ खल भारतीय द लत काँ ेसचे
अ धवेशन भर यापूव करायला नको होता असे ते हणाले. अ पृ य समाजाने राजक य
स ा काबीज कर यासाठ झटावे. गोड भुलावणीला बळ पडू नये. यांना यांची ःखे
कळतात यांचेच हणणे सदा ऐकावे. अ पृ यांचे लां छन धुऊन टाकावे. अ पृ यांची थती
सुधार यासाठ महान य न करणारे गौतमबु व रामानुज ांसार या थोर पु षांची ह
समाजाने कशी वासलात लावली याचे मरण यांनी ठे वावे, असे भाषणां या शेवट
आंबेडकरांनी सां गतले.
राजा-मुंजे कराराची मा हती कळताच बंगाल-आसाम या अ पृ य ने यांनी या
कराराचा ध कार केला आ ण आंबेडकरां या मागणीला पा ठबा दला. व धमंडळाचे
सद य आ ण बंगाल नामशू असो सएशनचे अ य एम्. बी. म लक, अ य संयु ांत
आद ह असो सएशन, अ य आसाम ड े ट लास असो सएशन, आ दधममंडळ
पंजाब, ड े ड लास एड सोसायट द ली या सवानी राजा-मुंजे कराराला वरोध दश वला
आ ण आंबेडकरां या मागणीला पा ठबा दला. आंबेडकरांसारखा खंबीर, धीरोदा आ ण
सव कारे लायक त नधी लाभला अशी अ भमानाची उ कट भावना सवानी कट केली.
सावरकर णीत र ना गरी ह सभेने अ पृ य समाजाचे ह क संपाद याचे महान काय
के या वषयी आंबेडकरांचे अ भनंदन केले. आंबेडकरां या धैयशाली काम गरी वषयीही
गुण ाहकता सावरकरांनीच दाख वली होती, हे उघडच आहे.
ना शक स या हाचे प रणाम रवर होत होते. याच सुमारास मुंबई सरकारने
स म टन आ ण झके रया म णयार यांची एक स मती ना शक ज ातील अ पृ य वगा या
थतीची चौकशी कर यासाठ नेमली. या वृ ा तात यांनी असे हटले क , ‘ ज हा
बोडा या सुमारे अकराशे व हर वर अ पृ यांना पाणी भर यास मोकळ क न हती.’
ए लम ये मं दर वेश स या हाचे नेते भाऊराव गायकवाड आ ण रणखांबे यांना अटक
झाली. ती वाता आंबेडकरांना १४ ए ल रोजी कळ व यात आली. आप या कायवाहाला
ल हले या प ात आंबेडकर हणाले, ‘मी कामा या ापामुळे अगद वैतागून गेलो आहे.
काळ अनुकूल आहे.’ मता धकार वचार स मतीचे सभासद सर सी. वाय. चतामणी, बखले
आ ण तांबे ा ह सभासदांचा अ पृ यां या वतं मतदार संघा या मागणीला वरोध
होता. यामुळे ते सभासद आ ण आंबेडकर ां यात बोलणे- चालणेसु ा होत न हते. ‘अशा
दगदगीमुळे मी अगद गळ यासारखा झालो आहे. एकाच माणसास एकाच वेळ इतक
कामे करणे अश य आहे. मं दर वेशा या ापे ा राजक य ह कांचा फार मह वाचा
आहे. या कामासाठ आपण कायावाचामनेक न झटतो आहोत. ते काय अधवट टाकणे
हताचे वा शहाणपणाचे होणार नाही.’ असे यांनी उ र ल हले.
‘जातीय ावर नवाडा दे यापूव टश पंत धानांना आपण जाऊन भेटणे
आव यक आहे. या वासासाठ काही गोळा करणे श य अस यास कारण न
दाख वता गोळा करावे,’ अशी वनंती यांनी एका प ा ारे शवतरकरांना केली. लंडनम ये
असले या आगाखानांना यांनी वरील बाबतीत स ला वचारला आ ण नवाडा बाहेर
पड याचा दवस कोणता आहे या वषयी काही अंदाज असला तर कळवा असे ल हले.
लो थयन स मतीवरील ह सद यां वषयी यांनी प ातून वाईट मत द शत केले. आप या
समाजात अंतभूत असले या अ पृ य समाजाला या सभासदांनी पायाखाली
तुड व याएवढ वाथ अन् आ मक वृ ी दाखवली व बाहेरील समाजा या पायावर
लोटांगण घाल याएवढा भेकडपणा दाखवावा, या वषयी यांनी खेद द शत केला. ह
समाजाब ल माझा एकंदरीत तटकारा वाढत चालला आहे आ ण यामुळे ह
समाजापासून सावध रा हले पा हजे, असेही या प ात ते हणाले. या सुमारास सं हणी या
वकाराने ते हैराण होऊन गेले होते.
नैरा याचे व वैतागाचे असे ते काळे कु सावट आंबेडकरां या मनावर पडले असता,
मधूनमधून यांना आशेची करणेही दसत. याच म ह यात ‘बंगाल नामशू असो सएशन’
या सं थेने कलक यातील अ बट हॉलम ये डॉ. का लचरण मंडल यां या अ य तेखाली एक
प रषद भरवून आंबेडकरां या माग यांना पा ठबा दला. प रषदे ने आंबेडकरांवर अ या य
ट का करणा या सव वतमानप ांचा नषेध केला. मतदार संघा या बाबतीतले काँ ेसचे
धोरण अ वहाय व सहानुभूतीशू य आहे, असे मत तने कट केले.
लो थयन स मतीचे कामकाज १ मे १९३२ रोजी संपले. लो थयनसाहेबांना
आंबेडकरांशी काही मह वाचे बोलावयाचे होते. हणून आंबेडकर एकदोन दवस सम यास
अ धक रा हले. ह सद यांशी मतभेद झा यामुळे आंबेडकरांनी लो थयन स मतीला आपले
वतं नवेदन सादर केले. शेवट या स मतीचा अहवाल बाहेर पडला. अजूनपयत ‘इं डयन
ले ज ले ट ह क मट ’चा १९१६ चा नणय, सर हे ी शाप (हे भारताचे श ण आयु
(Commissioner) असताना) साऊथबरो मता धकार- वचार स मती, या सवानी
अ पृ यांचा गु हेगार जमाती, व यजाती, आ दवासी यां यात समावेश केला होता. परंतु
लो थयन स मतीने ड े ड लास हणजे अ पृ य वग हा अथ केला. हा आंबेडकरांचा
वजय होता. अ पृ यता ही एक मानीव ढ आहे. कारण श दशः बोलायचे तर अ पृ यता
नाहीशी झाली असेल, परंतु वहारात ती भावना आहे क नाही हे पाहणे ही अ पृ यता
ठर व याची कसोट आहे, असे आंबेडकरांनी आ हपूवक आप या भ मतप केत मागे
हटले होते.
मु चा खरा माग
पुणे कराराचा त काळ प रणाम चांगला झाला. अ पृ य वगासंबंधी चळवळ करणे हणजे
जातीय काय आहे असे मानणा या राजकारणी पुढा यांचे ल मं दर वेशाकडे वळले.
वसा ा शतका या पूवाधात गांधीजी अ पृ यां या मं दर वेशा या बाजूचे न हते. ते
सहभोजना याही व होते. अनेक ज ांतील मुख काँ ेस पुढा यांनी या चळवळ स
वरोधच केला होता.
गांधीज या उपोषणा या काळात काही मं दरे अ पृ यांना खुली के या वषयी
वृ प ांत वाता ऐकू येत असत. खु या झाले या मं दरांची सं या फुगत चालली होती.
यातले स य मा नराशाजनक होते. महा मा गांध ना सहानुभूती दाख व यासाठ पडक ,
ओसाड, असलेली नसलेली दे वळे खुली के याचे स कर यात आले आ ण अशा ा
फुग वले या याद तही गुजरातमधील दे वळांचे औषधालाही नाव न हते. गुजरात हणजे
गांधीज चे पतृ थान! परंतु सामा जक सुधारणे या ीने हणाल तर, ते तगा यांचे
माहेरघर; सामा जक बाबतीत पूव होते तसेच सनातनी, न ु र आ ण तगामी वचाराने
बुरसटलेले होते.
आंबेडकरांनी सु केले या मं दर वेशा या झग ाकडे आ ण लो पन यांनी
गु वायूर मं दरासमोर आरं भले या स या हाकडे काँ ेस पुढा यांनी अ ापपयत ल च
केले होते. ना शकचा झगडा माच १९३० पासून सु होता. तर गु वायूरचा १९३१ पासून.
२१ स टबर १९३१ पासून केला पन ांनी मं दर वेशा या बाजूने उपोषण सु केले. परंतु
गांधीज नी यांना उपोषण सोडावयास तारेने वनंती के याव न यांनी आपला उपवास
थ गत केला. गांधीज नी यांना असे आ ासन दले क , अ पृं याना १ जानेवारी १९३३
पयत मं दर खुले कर यात आले नाही, तर केला पनसंगे आपणही उपोषण क . केला पन
हे अ पृ यांचे मलबारमधील पा ठराखे अस यामुळे आ ण केला पनचे जी वत
मं दर वेशापे ा अ धक मह वाचे आहे असे आंबेडकरांना वाट याव न यांनी केला पनना
उपोषण सोडावयास वनंती केली.
अ पृ य वग यांनी मो मळावा हणून दे व दे व करीत राह यासाठ आंबेडकरांना
मं दर वेश नको होता. अ पृ यांना मानवी ह कांची जाणीव हावी व यासाठ झगड याची
इ छा आ ण चकाट नमाण हावी हणून यांनी मं दर वेशाचा झगडा केला होता. या
वेळ गांधीजी मूग गळू न बसले होते. अ पृ य समाज श णाने समृ व राजक य ह काने
संप झाला, तर तो एक रा ातील ब ल घटक ठरेल हणून गेली काही वष जे आंबेडकर
मं दर वेशासाठ झगडा करीत होते, यांनीच आता आप या धोरणात एकाएक बदल केला.
यांनी आप या चळवळ चे ता नरा या दशेकडे वळ वले. आप या लोकांनी राजक य
ह कांकडेच अ धक ल ावे, असे ते आ हाने तपा लागले. २३ स टबर १९३२ रोजी
रा ी मुंबईतील वरळ येथे भरले या एका सभेत ते हणाले, ‘आज जकडे तकडे
तुम याक रता दे वालयाचे दरवाजे उघड याचा य न चालू आहे. हा य न करणा यां या
हेतूंब ल शंका नाही. परंतु दे वालयात जा यास मळाले हणजे तुमचा उ ार होणार आहे
असे नाही, हे मुळ च वसरता कामा नये. दे वालयातील मूत भोवती खेळणा या पारमा थक
भावापे ा पोटाची खळगी कशी भरेल ाची काळजी तु ही अ धक बाळगली पा हजे.
खा याला पुरेसे अ नाही, अंगभर व नाही, श णाची सोय नाही, ा या अभावी
औषधपाणी घेता येत नाही, अशा दै याव थेत सापडलेला आपला समाज आहे. मळाले या
राजक य ह कांचा उपयोग जीवनातील सुखसोयी उपभोग यास मळतील अशा येयाने,
दशेने तु ही केला पा हजे.’
ाच सभेत द लत वगा या सव चळवळ चे क थान हणून एक इमारत
बांध यासाठ आंबेडकरांनी दोन लाख पयांचा नधी गोळा कर याचा संक प सोडला.
आंबेडकरांनी अशाच त हेचा उपदे श मुंबईस बेलासीस रोड येथे १९३२ या
ऑ टोबर म ह यात केला. मरणो र मो ा तीक रता तळमळणारी वृ ी का प नक आहे.
वग य नंदनवनावर खळलेली ी ही आज या प र थतीत कती आ मघातक आहे,
इहलोकातील आयु य म कती खडतर झाला आहे, भोळसट क पनांमुळे तो कती क मय
झाला आहे, ाचे दय पश च यांनी रेखाटले. वपरा माने अ पाणी मळ वणे,
ानाजनाची साधने अं कत क न घेण,े जी वत म सुखकर करणे ा ज हा या या
ांकडे सवसाधारण समाज पराङ् मुख झा यामुळे सव दे शाची उ ती खुंटली, हे यांनी
ो यांना पटवून दले. ‘ग यातील तुळशी या माळा तु हांस मारवा ा या कैचीतून मु
कर यास उपयोगी पडत नाहीत. तु ही रामनामाचा जप करता हणून घरवाला भा ाची सूट
दे त नाही, अगर वाणी आपले पैसे कमी करीत नाही. तु ही पंढरीचे वारकरी आहात हणून
तुमचा मालक तु हांस पगारात वाढ दे त नाही. समाजाचा अ यंत मोठा भाग ा गूढ
क पनांत गढू न गे यामुळे काही आपमतलबी माणसांचा कावा साधतो व ते नाडू न आपला
डाव साधतात. येरे मा या माग या आ ण ताकक या चांग या ा माणे जर तु ही वागाल
तर तु हांला कधीच ऊ जताव था येणार नाही. मला मोठ शंका येते ती हीच क आज
आप यात जागृती होत आहे ती णक ठ ले काय? या गुलाम गरीस ने तनाबूत कर यास
आज आपण स ज झालो आहो, तचा पगडा तर तुम यावर पु हा बसणार नाही ना?’
सावंतवाडी येथे खुनाचा खटला चाल व यासाठ आंबेडकर जात असता वाटे त
येरवडा तु ं गात यांनी गांधीज ची भेट घेतली. अ पृ यता व वंसक मंडळाचे सभासद कोण
असावेत ा वषयी चचा झाली. आंबेडकर हणाले, ‘ या सं थेत ब सं य सभासद अ पृ य
असावेत.’ शरगणती या आव यकते वषयी गांधीज शी आंबेडकर बोलले. ‘अ पृ यता
नवारणा या चळवळ त उदासीनता पसरली आहे. सहभोजना या आ ण मं दर वेशा या
काय आपली श खच न क रता अ पृ यता व वंसक मंडळाने आपली श
अ पृ यां या आ थक, शै णक आ ण सामा जक उ तीकडे लावावी. अ पृ यां या
राजक य आकां ांना व ह कांना ती सं था ध का लावणार नाही, अशी खा ी पट या वना
मी या सं थे या म यवत मंडळावर काम कर यास तयार नाही,’ असे आंबेडकरांनी
गांधीज ना प पणे सां गतले.
सावंतवाडी येथे पडवे करणातील आरोपी या बाजूने खटला चाल व यासाठ
आंबेडकरांनी यायालयात तीन दवस काम केले. १९ ऑ टोबरला काम सु झाले. चव या
दवशी आंबेडकरांनी मराठा बो डगला भेट दे ऊन २० पयांची दे णगी दली. यांना लोकां या
वतीने वाचनालयात उपाहार दे यात आला. तु ं गानजीक या महारवा ात जंगी सभा
झाली. या वेळ आंबेडकर हणाले, ‘केवळ वाथा या व आ मसंर णा या ीने तरी
पुढारले या लोकांनी अ पृ यता न करावी.’ मुंबइत परतताच द. २८ ऑ टोबर १९३२
दनी ऋषी समाजाने यांना मुंबईत मानप दले. सभेत भाषण करताना जणाभाई राठोड
हणाले, ‘आप या अ पृ य वगातदे खील आपण उ च नीच भाव ठे वतो. पण डॉ. आंबेडकर
हे समु ासारखे आहेत. हे कोणालाच उ च अथवा नीच मानीत नाहीत.’ उ रादाखल भाषण
करताना आंबेडकर हणाले, ‘संसाराम ये मनु याला जी सुख ःखे भोगावी लागतात, ती
ई री इ छे नेच येतात. दा र य हे आपणासाठ च आहे असे लोक मानतात. आपणास असे
नीच मान याची ही वृ ी सोडा. सहभोजन व मं दर वेश ांना माझा वरोध नाही, पण ा
काराने आपणास राजक य ह क मळणार नाहीत. ापुढे जे कायदे हायचे ते अ पृ य
वगा या संमतीनेच होतील. ही एक समाज ांती आहे. आपणाला संसार चाल व याची
आव यकता आहे. भाकर, अंगावर कपडा, राहावयास चांगली जागा आपणास मळाली
पा हजे. अ पृ य वगातील जा तभेद न करा.’ ४ नो हबर १९३२ रोजी लंडनला गोलमेज
प रषदे या तस या अ धवेशनास जा यापूव आंबेडकरांना आणखी एक मानप , गुजराती
मेघवाल समाजा या वतीने दे यात आले. या सभेत बाबासाहेब हणाले, ‘मं दर वेशाची
चळवळ अळवावर या पा यासारखी आहे. ते के हाच ओस न जाईल. आपणाला
सामा जक दजा समानते या पायावर मळवावयाचा आहे. आपली आ थक गुलाम गरी
नाहीशी केली पा हजे.’ वालपाखाडी येथे याच दवशी आणखी एक सभा झाली. यात ते
हणाले, ‘गांध ची दशाभूल यां या अनुयायांनी केली. आता गांधी हणतात क
आंबेडकरां या पाठ शी अ पृ यांचा चंड समुदाय आहे अशी माझी खा ी असती, तर
यां या माग यांना मी वरोध केला नसता. तु ही एक कायम ठे वा. ती भंगू दे ऊ नका.
जा तभेद, वगभेद, ज हाभेद वाढवू नका.’ ७ नो हबर १९३२ रोजी आंबेडकरांनी याण
केले. आगबोट वर जा यापूव दले या मुलाखतीत ते हणाले क , ां तक वाय तेची
सं थापना क सरकारम ये जबाबदारी नसेल तर शहाणपणाची ठरणार नाही. क
सरकारम ये ावयाची जबाबदारी संघरा या या सं थापनेवर अवलंबून ठे वणे ही क पना
आपणास आवडत नाही. गांध या असहकारी चळवळ वषयी ते हणाले क , ‘ या अथ ती
चळवळ टश नोकरशाहीला पाडू शकली नाही, या अथ ती चळवळ हे बंड न हतेच.’
लंडनला जातेवेळ आंबेडकर अ यंत उ साही दसत होते. अलौ कक कतृ वाने
वलसणारे ते आता अ पृ यांचे तपरमे र बनले होते. भारतातील े राजकारणी
पु षांशी यु क न यशाने आ ण तेजाने ते आता तळपत होते. या वेळ तळपत जाणारी
ह टो रया आगबोटही यांना आवडली. केवळ स दया या ीनेच न हे तर सुखसोयी या
ीने पाहता ती आगबोट यांना इतक सरस वाटली क इतर कंप यां या आगबोट हणजे
केवळ कच याची पपे वाटावी. या काळ ‘ ेमेन’ आ ण ‘युरोपा’ या वेगवान आगबोट
हणून जग स हो या. यां याशी पधा क शकेल अशी ती आगबोट आहे असे यांना
वाटले. हद महासागरही स न शांत दसला. तो काचे या व तृत पृ ाभागा माणे थर
व चकचक त दसत होता. तापट तांबडा समु ही यां या स मनाला न खवळता साथ दे त
होता. कारण तांब ा समु ात या सुमारास वास करावयाचा हणजे जणू काय आगी या
भट् ट तून जा यासारखे वाटायचे. तांब ा समु ावरील आकाशाने शीतल वा या या
झुळकेचे छ यां या म तकावर धरले होते. आंबेडकर बोट वर चढ यापूव झाले या
गगनभेद जयघोषामुळे यांचे आगमन हा बोट वरील वाशांचा एक कुतूहलाचा वषय बनला
होता. यां याकडे सवाचे ल वेधले गेले होते. ‘ही जयजयकाराची दशने मला बेचैन
करतात. या जयजयकारांनी केली जाणारी वभू तपूजेची भावना मा या
लोकस ा मक वृ ीला थत व क न सोडते. हे जयजयकाराचे सोहळे मा या
मनाला क दायी वाटतात. आप या लोकांना मा याब ल वाटणा या अपे ेचे व
यां या वषयी या कत ाचे मला ती पणे मरण क न दे तात. एखा ा वेळेस असे वाटते
क जगात एकटे असावे. शांत व वतं जीवन म उपभोगता यावा. अशा त हे या सुशांत,
अ ल त आ ण बनभानगडी या आयु य माची आवड मा याइतक फारच थो ांना असू
शकेल. अशा कार या नवा त व सुख द आयु य मावर मा यापे ा अ धक ह क तरी
अ य कोणाचा असू शकणार? ‘ ःखाअंती सुख’ अगर ‘क ाअंती व ांती’ हा स ांत
अचूक व सवाना सारखा लागू पडणारा असता, तर मला पा हजे असलेला नवा त, वतं ,
अ ल त असा जीवन म ापूव च लाभायला हवा होता. परंतु तो स ा त मला लागू
पडणार नाही, हे मी आता समजून चुकलो आहे. ग गाटाचा आयु य म मा या पाचवीला
पूजलेला असून तो मला या यापुढे शेवटपयत पु न उरणार आहे.’१
आगबोट तील इतर मुख वासी गांधीज या उपोषणासंबंधी बोलत होते. यांतला एक
युरो पयन वासी आंबेडकरांकडे बोट दाखवून हणाला, ‘ ह थान या इ तहासाची नवीन
पाने जो लहीत आहे, तो हाच त ण पुढारी.’ आगबोट वरील चचत आंबेडकरांना असे
कळू न आले क , म यवत व धमंडळात अ पृ थांना जागा न दे या वषयी टश अ धकारी
आ ण मु स ां याम ये एक मोठे कार थान शजले होते. या कार थानी पु षाचा डाव
असा होता क , अ पृ यतेचा हा ां तक रा यांचा अस यामुळे यांना म यवत
व धमंडळात जागा दे याची आव यकता नाही. यां या वा ास येणा या जागा मुसलमान
आ ण युरो पयन लोकांना ा ा असा यांनी घाट घातला होता. यां या या कार थानाचा
पट आपण पार उधळू न लाव या वषयी आंबेडकरांना अपार आनंद झाला. या सुधारणा
मळतील या वीकारा ा, असे आगबोट वरील त नध चे मत पडले. आणखी काही
वशेष घडामोड झाली नाही, तर सायमन मंडळा या शफारस पे ा अ धक ह क मळतील
असे आपणास वाटत नाही, असे आंबेडकरांचे मत पडले.
या वेळ आगबोट वर त ू गतीने चालून ायाम घे याचा आनंद बाबासाहेबांना
उपभोगता आला नाही. कारण यांचा पाय खत होता. आप या आवड या वीर पु षाचे –
नेपो लयनचे – च र वाच यात ते गक झाले होते. गांधीज नी येरव ातून काढलेली ह रजन
चळवळ संबंधी प के यांनी वाचली. यांनी आप या म ांना ल हले क , ‘गांधीजी आप या
मताचे होत आहेत. परंतु आंतरजातीय ववाह आ ण सहभोजन यांना अनुकूल हो याएव ा
अव थेस गांधीज चे मन अ ाप पोचलेले नाही. गांधीज नी उपोषण क नये, कारण उगाच
ते आपला ाण घालवून बसतील.’ अ पृ यता नवारण सं थेचे मुख कायवाह ी. ए. ही.
ठ करबा पा यांनी काढले या प कावर यांनी फार मोठ वधायक न समपक ट का केली.
ह समाजसुधारकांना ती ट का मागदशक आहे. नेहमी या प ती माणे ती ट का तखट व
ोभक न हती. वहारी न न ववाद अशा सूचनांनी ती प र लुत होती. यात ते हणतात,
‘ पृ य आ ण अ पृ य हे दोघे सनदशीर बंधनांनी अगर वतं मतदार संघाऐवजी संयु
मतदार संघाची अदलाबदल के याने कधीही एकजीव होणार नाहीत, एक येणार नाहीत.
फ ेम हेच एक बंधन यांना एक राखू शकेल. आ ण याया या व समते या
अंगीकारा शवाय ेमाचा ा भाव हायचा नाही. जे हा सवण ह ला या या वचारात न
आचारात ांती करावयास भाग पाडाल ते हाच अ पृ यांचा उ ार होईल. सवण ह ं या
वचारात ांती झाली पा हजे तरच हा सुटेल असे मला वाटते. हणून अ पृ य वगाला
नाग रक वाचे साधे ह क मळवून दे यासाठ व हरीचे पाणी भरणे, शाळांतून यां या
मुलांना सर मसळ बस वणे, खे ांतील चावडीत यांना वेश दे ण,े बैलगा ा, टांगे, हो ा,
मोटारी इ याद वाहनांचा यांना नवधपणे उपयोग घेता येणे – मोहीम सु करावी.
‘ही मोहीम यश वी करावयाची अस यास समाजसेवकांचे एक सै यच आप याला
उभारावे लागेल. ते वयंसेवक आप या ह कांसाठ झगड यास अ पृ य जनतेला उ ेजन
दे तील व वृ करतील. सरकारी दरबारात याय मळ व यासाठ पैशाची व इतर आव यक
मदत ते यांना करतील. या काय मामुळे समाजात मोठ खळबळ उडेल व र पातही
होईल ही गो खरी. पण मा या मते ा गो ी टाळता येणे श य नाही. कमीत कमी
तकाराचा माग हा गुळमुळ त काय म. तो अ पृ यतेचे उ चाटन कर यास असमथ होईल.
आपण असा धडाडीचा काय म आखला पा हजे क , यामुळे पृ य ह ं या या जु या-
पुरा या आचार- वचारांना जोराचे हादरे बसतील! काहीतरी नवाणीचा संग ओढवला आहे,
असे पृ य ह ला वाटले क मग तो वचार कर या या मागाला लागतो. आ ण एकदा
वचारा या मागावर याचे पाऊल पडले क , पूव ची वाट सोडू न न ा मागाला लाग याचा
पूव पे ा अ धक संभव असतो. धीरे धीरे उपदे श क न लोकांना न ख वता यांची मते
वळ व याचा जो काय म असतो यात एक मोठा दोष असा आहे क , हा काय म लोकांना
वचार कर यास भाग पाडू शकत नाही. नवाणी या संगा शवाय वचार कवा हालचाल
करावयास अ य लोकमत कधीच तयार होत नाही. लाखो वष त व ान सांगून सौ यपणे
उपदे श क न लोकमताला जी चालना एर ही कधीच मळाली नसती, ती चालना महाड या
त यावर अगर ना शक या का या रामावर अथवा मलबारातील गु वायूर मं दरावर मोच
लावताच हा हा हणता मळाली!
‘ सरी गो अशी क , जीवनकलहा या शयतीत भाग घे यासाठ अ पृ यांना समान
संधी मळत नाही. अ पृ य समाजा या दा र याला व ःखाला या गो ी व या अडचणी
ामु याने कारणीभूत आहेत, यांपैक समान संधीचा अभाव ही एक मुख आहे. पृ यां या
ठायी असले या अ पृ यते या भावनेमुळेच ही समान संधी याला मळू शकत नाही. धं ांची
ारे याला मोकळ करावी. या वषमते व लोकमत तयार कर यासाठ जागोजागी
सं था थापन क न हा लढवावा.
‘ तसरी गो हणजे कायक याची नवड. कायकत भाडो ी नसावे. अ पृ यो ती या
कायाक रता कळकळ ची व आ थेची माणसे पा हजेत. ती अ पृ य समाजातून शोधून
काढली पा हजेत. अ पृ यो ारा या न म ाने वतःचा वाथ साधणारी न तळ पार
करणारी माणसे नकोत.’ प ा या शेवट टॉल टॉयचे वचन उद्धृत क न आंबेडकर हणाले,
‘जे ेम क शकतात तेच सेवा क शकतात.’
भूम य समु ावर बोट फार हालू लागली. सागरा या ोधाला जुमानणार नाहीत अशा
आगबोट लवकर नमाण होतील, अशी आंबेडकरांनी मनोभावना कट केली. मानवांना ही
गो अश य नाही, असेही यांना वाटले. येथून ल हले या प ात ते हणतात, ‘ म प रवार
जोड याचे कसब मा यात नाही.’ गंभीर मु ा, ंथक टक वृ ी आ ण चतनशीलता ामुळे
ते घडत असावे असे यांना वाटे . तरीसु ा जतचे सं था नक आ ण फलटणचे दवाण
गोडबोले ां याशी आंबेडकरांचा आगबोट वर चांगलाच प रचय झाला. गोडबो यां वषयी
आंबेडकरांचे मत चांगले झाले. जने हा येथील ‘क टम हॉल’ पा न यांना समाधान झाले.
यांना तो वा तु श पकलेचा एक उ कृ नमुना वाटला; स दयाची तभाच वाटली. यामुळे
ती भ न सुंदर कलाकृती नमाण झाली या मुसो लनी वषयी यांनी ध योद्गार काढले.
संयु स मतीची बैठक १७ नो हबरलाच सु झाली अस याचे यांना लंडनला
पोहचताच कळले. या वेळ त नध ची सं या बेताचीच होती. रा ीय सभे या पुढा यांची
अनुप थती खुलून दसत होती. त नध मधील गट न फूट पा न आंबेडकरां या मनास
वषाद वाटला. मुसलमानां या जा त व श सव माग या पदरात पड या तरीसु ा
ह थानक रता जबाबदार अशा राजप तीची मागणी इतर पुढा यांबरोबर क न यांना
मुसलमान नेते साथ दे त न हते. ते पा न आंबेडकरांना वाईट वाटले. मुसलमान पुढारी नेहमी
एक ने, वतं गटाने वागायचे आ ण ह पुढारी पूवपरंपरेनुसार भंगलेले, वभ न
एकमेकांपासून अ ल त असायचे, हे आंबेडकरांचे प के मत झाले. मुसलमान
पुढा यां यासंबंधी आंबेडकरांची मते आणखी प होऊ लागली. मुसलमान पुढारी हे
वाथपरायण होते. एवढे च नाही तर ते ह कमठां माणे जीण पुराणमतवाद , सामा जक
ा तगामी होते. हे पा न यांना ध काच बसला. अशा संकु चत व अधोगत
मनोवृ ी या पुढा यांवर अ पृ य वगा या उ तीसाठ अवलंबून राहणे धो याची गो आहे,
हे यांना पटले. गझनव ना बंगाल या सनातनी ह ं नी मं दर वेशास वरोध कर यासाठ
केले या तारेचा यांनी उ लेख केला. ही गो फार धो याची आहे आ ण या गो ीचा
ह थानातील सुधारकांनी वचार करावा असे यांना वाटले. सनातनी ह ं माणे हद
मुसलमान ही एक अजब चीज आहे असे यांचे मत झाले. आंबेडकर आप या प ात
ल हतात, ‘केमालपाशाकडू न हद मुसलमानांनी खूप गो ी शक यासार या आहेत.’
आपणास केमालपाशा वषयी मोठा आदर व आपलेपणा वाटतो. अमानु लासार या
ने या वषयी हद मुसलमान पुढा यांना आदर नाही. ाचे कारण अमानु लांचे वचार
गतीपर होते. ते समाज ांतीवाद होते. आ ण हद मुसलमानां या धा मक ीला
सुधारणा तर मह पाप वाटते, असे यांनी या प ात हटले आहे.
गोलमेज प रषदे या तस या अ धवेशनाचा काय म आख या माणे तडीस गेला.
गे या दोन प रषदांतील काय माला पूरक असे काम करणे न पुरवणी जोडणे हेच या
वेळचे मुख काय होते. लो थयन स मती, पस आ ण डे हडसन स मती यां या नवेदना या
अनुरोधाने या व सूचना करणे हेही तचे काय होते. वयात आले या येक माणसास
मतदानाचा अ धकार दे णे स ः थतीत अ वहाय आहे, असा या प रषदे ने नणय दला.
मतदार संघ व तृत करावेत, यांना काही माणात मतदानाचा अ धकार ावा असेही
ठरले. सं था नकांचा उ साह थंडावला होता. ते कालहरण करीत होते. अ पृ य वगापैक
फार मो ा भागाला मतदार संघ मळावा असे प रषदे ने ठर वले. ापार संर ण स मतीवर
आंबेडकरांनी काम केले. ज म, जात, धम यांवर आधारलेली वषमतेची बंधने, नबध र
करावे अशी वनंती करणारे एक नवेदनप आंबेडकर, जयकर, सर कावसजी जहांगीर,
जोशी, केळकर, स ,ू नानकचंद, एन्. एन्. सरकार यांनी स ा क न टश पंत धानांना
दले.
डसबर या स या आठव ात इ पी रयल हॉटे लमधून बाबासाहेबांनी घरी प
ल हले. यात ते हणतात क , ‘गोलमेज प रषदे संबंधी त नध त उ साह दसत नाही.
प रषदे या कायाकडे टश जनता पूव सार या कौतुकाने व आ थेने ल दे ताना दसत
नाही. अमे रके या ावया या कजाकडे यांचे ल वेधून गेलेले आहे. संघरा य कसे असावे
ा ाचा ऊहापोह कर यासाठ तरतूद आहे. परंतु संघरा य के हा येणार या संबंधी या
कालमयादे चा नाम नदश नाही. जा त व श नकालात नघाला, तरी मुसलमान
त नधी हे पूव माणेच ह ं शी फटकून वागतात. सं था नकांना तर आपले परंपरागत
अ नयं त मोठे पण कायम राखावेसे वाटते. आपापसात तभंगलेले लोक त हाइतापासून
भरीव असे काही मळवू शकतील, असे आपणास वाटत नाही.’
प रषदे या कायाचे सूप २४ डसबर १९३२ रोजी वाजले. या वेळ जगाम ये सव
दसणारे न साहाचे वातावरण आ ण मुसलमानांनी दाख वलेली अना था यामुळे
ह थानचे येय रच रा हले. आंबेडकर व रत भारतात ये यास परतले.
ाच सुमारास मं दर वेशा या चळवळ ने सभा आ ण वृ प े यांतून मोठ खळबळ
उडवली होती. दाही दशा म मून गे या हो या. केला पनबरोबर आपणही उपोषण करतो
अशी गांधीज नी धमक द यामुळे गांधीज या अनुयायांपैक क येक जणांचे पतळ उघडे
पडले. पृ य ह ं नी गांधीज चा ाण वाच व यासाठ घाईघाईन क चा करारनामा केला
होता, हे आता प झाले. ती उथळ चळवळ न उथळ सहानुभूती आता ओस लागली
होती. या झामो रन या उ सवात मुसलमानांना भाग घेता येई या झामो रनने गु वायूर
दे ऊळ खुले कर यास नाकारले.
गांधीजीही आता त े या दोरखंडाव न लोकशाही या खांबाकडे सरकत येऊ
लागले. ते हणाले, ‘जर पोनाई तालु यातील ब सं य लोकांनी अ पृ यां या मं दर वेशाला
वरोध केला तर मी आपली मागणी मागे घेईन.’ ब सं य लोकांनी मं दर वेशा या बाजूने
कौल दला तरी झामो रन मं दर खुले करीना! ाच सुमारास रगां अ यर यांनी
अ पृ यता नवारणा या संबं धत वधेयक म यवत व धमंडळात आणले. या त हेची
वधेयके एम्. सी. राजा, गया साद सह, बी. सी. म यांनी म यवत व धमंडळात
आणली. गांधीज नी आप या उपोषणाचा दवस १ जानेवारी १९३३ पयत लांबणीवर
टाकला. आ ण महारा यपाल या अ पृ यता नवारण वधेयकासंबंधी काय धोरण ठर वतात
याची वाट पा लागले. ‘जर गांधीजी भारताचे अन भ ष राजे आहेत, यांचा श द हणजे
नबध असे जर लोक मानतात, तर हा ग धळ गांधीजी का करीत आहेत,’ असा
आंबेडकरवा ांचा आरोप होता.
आंबेडकर गंगा आगबोट ने २३ जानेवारी १९३३ रोजी मुंबईस परतले. समता दलाने
यांचे वागत केले. आगबोट व न खाली उतरता णीच ‘टाइ स ऑफ इं डया’ प ा या
त नधीला दले या मुलाखतीत ते हणाले क , टशांनी ह थानला जबाबदार प तीचे
रा य दे यासाठ सं था नकां या उ सुकतेवर वा वरोधावर अवलंबून रा नये.
मं दर वेश वधेयकासंबंधी वचारताच ते हणाले, ‘ या वषयी मी ऐकतो याव न
काही च हे ठ क दसत नाहीत.’ या वधेयकावर म ास व धमंडळाम ये वा म यवत
व धमंडळाम ये चचा कर यास महारा यपाल व रत परवानगी दे णार नाहीत हे ऐकून यांना
वाईट वाटले. गांधीज नी अ पृ यां या मं दर वेशासाठ आपले ाण पणास लावू नयेत.
आ ण महारा यपालांनी या वधेयकाची मु कटदाबी क नये. जनमना व ती गो
असली, तर यांनी आपला नवाणीचा अं तम अ धकार वापरावा, असे मत दले.
बॅलाड पीयरवरच आंबेडकरांना गांधीज ची तार मळाली. यांनी आंबेडकरांना
येरव ास भेट स बोला वले होते. द लीतून परत येताच आपण तु हांस भेटू असे यांनी
गांधीज ना उलट तारेने कळ वले. मुंबईतील मु कामातच यांना ी पुढारी बा. मा. आ ण
यू च हँग यांची तार मळाली. दे श ह थानापासून राजक य ा वेगळा क नये
अशा मताचे जे ी नेते होते ते म यवत व धमंडळातील हद ने यांशी न आंबेडकरांशी
काही घटना मक ांची चचा करावयास द लीस येणार होते. हणून आंबेडकरांनी आपला
द लीचा प ा कळवावा असा या तारेचा आशय होता. दे शातील सव भागांतील
अ पृ यां या सद यांनी आंबेडकरांचे वागत केले. अनाकुलम् येथील ‘ थया युवजान समाज’
या सं थेने अ पृ यांचे हत न वातं य आ ण सं थानी जेचे ह क यांसाठ दले या
धीरोदा ल ा वषयी आंबेडकरांचे मनःपूवक आभार मानले.
महारा यपालांनी गोलमेज प रषदे या त नध ना अनौपचा रक बैठक साठ
द लीस बोला वले. यासाठ डॉ. आंबेडकर द लीस गेले. तेथून परत आ यावर ‘ दनांक ४
फे ुवारी १९३३ ला आपण तु हांस भेटू’ अशी गांधीज ना यांनी तार केली. ४ फे ुवारीला
१२ ।। वाजता वेळ सोयीची अस या वषयी गांधीज नी तारेने कळ वले. दे शातील
पूढा यांची आंबेडकर गाठ घेऊ शकले नाहीत, हे उघडच आहे.
शवतरकर, डोळस, शांताराम उपशाम, कांबळे , घोरपडे आ ण केशवराव जेधे यां या
समवेत डॉ. आंबेडकर ठर या वेळ येरवडा तु ं गात गांधीज ना भेटावयास गेले. गांधीज नी
उठू न हसतमुखाने पा यांचे वागत गेले. थोड याच वेळात चचा मं दर वेशा या ाकडे
वळली. डॉ. सु बरायन आ ण रंगा अ यर यां या वधेयकांना पा ठबा दे या वषयी गांधीज नी
आंबेडकरांना वनंती केली. आंबेडकरांनी तसे कर यास साफ नकार दला. कारण डॉ.
सु बरायन या वधेयका माणे अ पृ यतेची प त मुळातच पाप आहे हणून तचा ध कार
केलेला न हता. या वधेयका माणे एवढ च मागणी होती क , जर सावमत मं दर वेशास
अनुकूल असेल, तर दे वळे खुली करावी. परंतु दे वळात जाऊन मूत ची पूजा कर यांसबंधी
ह क असावेत कवा नाही या वषयी वधेयकाने मु धता वीकारली होती. ‘अ पृ य वगाला
आता चातुव यातील शू हणून जगावयाचे नाही. ह धम माझे बौ क समाधान क
शकत नाही. मी मला ामा णकपणे ह हणवून घेऊ शकत नाही. मला यामुळे समाधान
वाटणार नाही. तसे समाधान मानणे ही मा या सदसद् ववेक बु शी तारणा के यासारखे
होईल. मला ामा णकपणे ह हणवून यावेसे वाटत नाही. वाईट ढ व चाली सवच
धमात असतात. न लोकांत गुलाम गरीची प त होती. तला धमाचा पा ठबा न हता.
धमाने उचलून धरले या वाईट ढ आ ण प ती आ ण धमाचा पा ठबा नसले या वाईट
प ती यांत मुळातच फरक आहे. चातुव याची उभारणी ज मावर हणजे मनु या या
आटो या या बाहेर या गो वर कर यात आली आहे. या धमात मला नीच दजा दे यात
आला आहे, तो माझा धम असे मी कसे मानू? ही प त चालू राहणार अस यास
मं दर वेशाचा उपयोग काय?’ असे आंबेडकर हणाले.
गांधीजी हणाले, ‘चातुव य क पनेत असमानता नाही. यात वघातक असे काही
दसत नाही. पृ यांनी केले या पापाचे अ प नरसन व ाय त व त ारा ह धमाची शु
एव ाच ीने ती चळवळ हाती घेतलेली आहे. आपण अशा वेळ त ध रा ह यास याचा
फायदा सरकार व सनातनी दो ही घेतील याची मला भीती वाटते. मला वाटते क , ही
धमसुधारणा झा यास अ पृ यांचा ऐ हक दजा आपोआप वाढे ल.’ आंबेडकरांनी यांना
सां गतले क जर अ पृ य वगाचा राजक य, धा मक व शै णक दजा वाढला तर यांचा
मं दर वेश आपोआप होईल.
गांधीज या ‘ह रजन’ सा ता हकाला पाठ वले या संदेशातही आंबेडकरांनी आपले
मत पु हा मांडले. ‘अ पृ याता ही जा तभेदाचा आ व कार वा प रणती आहे. जोपयत जाती
आहेत तोपयत अ पृ यजन असणारच. जा तभेदाचे नमूलन केले तरच अ पृ यांचा उ ार
होईल. ह ं ना भावी झग ात फ एकच गो ता शकेल आ ण ती हणजे ह धमाची
तर करणीय न ढ पासून मु ता करणे ही होय.’ यांना उ र दे ताना गांधीजी हणाले,
‘आंबेडकरांसारखे मत अनेक सु श तांचे आहे. परंतु मी यां याशी सहमत होऊ शकत
नाही.
वजेचा कडकडाट
तथा प, ही शांतता भारता या इ तहासात कधी न झाले या अशा एका चंड वादळापूव ची
ठरली. वृ प ांनी वाता पसर वली क , ऑ टोबर १९३५ म ये येवले येथे होणा या
प रषदे म ये आंबेडकर धमातराची जाहीर घोषणा करणार आहेत. ही बातमी इतक फोटक
आ ण ध का दे णारी होती क , काही वचारवंत ह पुढा यां या दयात घबराट नमाण
झाली. आंबेडकरांचे नेही व चाहते यांनी बाबासाहेबांकडे या बातमी या स यते वषयी
चौकशी केली. आंबेडकरां या वशु भावनेस आवाहन करणारे, पृ य ह आता
समजूतदारपणा दाखवतील असे आ ासन दे णारे, आ ण आंबेडकरांनी धमातराची घोषणा
कर यापासून परावृ हावे अशी कळकळ ची वनंती करणारे प क पु याचे न. च.
केळकर, ल मण बळवंत भोपटकर, चपळू णकरशा ी आ ण ी. म. माटे यांनी
आंबेडकरांना१ पाठवले. ी. म. माटे हे एक मराठ ंथकार आ ण सनातनी सुधारक होते.
अ पृ य वगातील मुलां या श णासाठ यांनी तनमनधन अपून अनेक वष न ेने काम केले
होते. ते सहभोजना या व होते. चातुव य सांभाळू न सुधारणा करणे हे यांचे येय होते.
ह समाजात आप या अ पृ य वगास इतर घटकां या बरोबरीचे थान मळावे
हणून आंबेडकरांनी गे या दहा वषात आटोकाट य न केले होते. सावज नक पाणव ावर
आप या लोकांनी पाणी भर याचा ह क संपादन कर यासाठ यांनी लढा दला होता.
अ पृ य वगा या श णा या ह कासाठ यांना झुंजावे लागले होते. पृ य ह ं माणे
अ पृ य ले खले या जनांसही आप या पसंतीची व े वापर याचा आ ण भांडी वापर याचा
ह क संपादन कर यासाठ यांना चळवळ करावी लागली होती. महाड न ना शक
स या हा या वेळ पृ य ह ं नी जे वतन केले होते या वषयी यांना अ यंत ःख झाले होते.
या सं ामानंतर आपण धमातर करावे असे यां या मनाने घेतले होते. याला त का लक
कारणही तसे घडले होते. चवदार त याचा दावा यायालयात सु असताना एकदा ते
महाडला जात होते. पण नद ला पूर आ यामुळे यांना मागातच थांबावे लागले.
पावसा याचे दवस. आसमंतात अ पृ यांची घरे न हती. यांना या थतीत पूर ओसरेपयत
अ पा यावाचून तडफडावे लागले. ते अ पृ य अस यामुळे पृ य ह ं नी यांना अ पाणी
दले नाही. मुंबईस परत येताच यांनी आपणास एका खोलीत क डू न घेतले आ ण ते
ढसढसा रहले. ानदे वांचा असाच अपमान झा यामुळे, ते एक दवस खोलीचे दार लावून
असेच ख होऊन बसले. ते हा यांची बहीण मु ाबाई हने ानदे वांची समजूत काढली.
‘मजवरी दया करा। ताट उघडा ाने रा।
संत जेणे हावे। जग बोलणे सोसावे।
तु ही तरोनी व तारा। ताट उघडा ाने रा।
आंबेडकर काही के या दार उघडीनात. शेवट यां या सहका यांनी रावबहा र सी.
के. बोले यांना बोलावून आणले. मु ाबाईने ाने रांस केले या कळकळ या वनंती माणे
रावबहा र बो यांनी डॉ. आंबेडकरांना अशीच दार उघड यासाठ कळकळ ची वनंती केली.
आंबेडकरांना यांनी शांत केले.
ना शकजवळ या एका गावातील अ पृ य लोक मुसलमान धम वीकारणार होते.
परंतु काही काळ थांबून ह धमाचा उ ार तु हांस करता येतो का पाहा, असा
बाबासाहेबांनी यांना स ला दला. जळगाव येथे १९२९ साली अ पृ यांना आंबेडकरांनी
असा धमातराचा स ला दला होता क , ‘एका ठरा वक अवधीत जर पृ य ह ं नी तुमची
ःखे नवारण केली नाहीत तर जो धम तु हांला मनु य हणून वागवील, मनु या माणे
तु हांला ा जगात खाणे, पणे, राहणे आ ण वतःचा उ कष क न घेणे इ याद गो ना
पूण वातं य दे ईल असा धम तु ही बेधडक वीकारा.’ या माणे तेथील बारा अ पृ यांनी
मुसलमान धम वीकारला. मं दर वेशासाठ बाबासाहेबांनी मोठा झगडा केला. पण यातही
यांना पूण अपयश आले. पृ य ह ं नी आप या बु ची आ ण मनाची कवाडे उघडली
नाहीत ती नाहीतच. पृ य ह हे पूव माणे कठोर आ ण अनुतापशू य रा हले. यापूव या
दहा वषातील चळवळ मुळे आ ण येणा या राजक य सुधारणां या ीने, राजक य आ ण
सामा जक प र थतीचा आढावा घे यासाठ ही येवला प रषद अ पृ य ने यांनी बोला वली
आहे असे वृ प रषद भर यापूव स झाले होते.
आंबेडकर आगगाडीने येव यास जात असता वाटे त मेघवाल समाजाने यांना ना शक
येथे अ पोपाहार दला. ना शक येथे सहभोजनही झाले. पुढे येवले येथे पोहोचेपयत अनेक
ठकाणी स काराचे आ ण अ पोपाहाराचे समारंभ झाले. येवला नगरपा लकेने यांचा स कार
केला. ठर या माणे १३ ऑ टोबर १९३५ रोजी येवला येथे ती प रषद भरली. अ पृ य
समाजातील सव गटांतील दहा हजार लोक या प रषदे स उप थत होते. हैदराबाद सं थान
आ ण म य ांत या भागांमधूनही त नधी आले होते. आप या भ वत ा वषयी त नधी
दाखवीत असलेला उ साह आ ण जागृती पा न, प रषदे चे वागता य अमृत ध डबा
रणखांबे आप या भाषणात हणाले, ‘अधःपात झाले या ह धमाला ा ण धम हणतात.
कारण ा धमाने कोणाची धारणा के ली असेल तर ती भटा भ ुकांचीच.’ जवळ जवळ द ड
तासभर आंबेडकरांचे अ तशय भावनो कट असे भाषण झाले. अ पृ य वगाची आ थक,
सामा जक, शै णक आ ण राजक य े ांत जी दशा झाली होती तचे यांनी वणन केले.
अ पृ यवग य लोक ह धम यांचे र ाचे बांधव असूनही यांना कती दा ण हालअपे ा न
ःखे सहन करावी लागली हे यांनी यां या नदशनास आणून दले. काळाराम
मं दर वेशा या चळवळ त गेली पाच वष यांचा अमानुष छळ झाला होता. या चळवळ चा
नदश क न ते हणाले, ‘आपले माणुसक चे साधे अ धकार मळ व यासाठ आ ण ह
समाजाम ये समान दजा ा त क न घे यासाठ ही चळवळही न फळ ठरली आहे. या
चळवळ साठ तीत केलेला वेळ, काळ आ ण पैसा ही वाया गेली आहेत. ही मोठ
ःखदायक व तु थती आहे. हणून आपण या गो ीसंबंधी अखेरचा नणय घे याची वेळ
येऊन ठे पली आहे. आपली ही बलतेची आ ण अवनतीची थती आपण ह समाजाचे
घटक आहोत हणून आप यावर ओढवली आहे. हणून जो धम आप याला समान दजा
दे ईल, समान ह क दे ईल आ ण यो य त हेने वागवील अशा एखा ा स या धमात जावे
असे तु हांला वाटत नाही काय?’ आवाज चढवून ते पुढे हणाले, ‘ ह धमाशी असलेला
संबंध तोडा. वा भमान आ ण शांतता मळे ल अशा स या धमात जा. परंतु ल ात ठे वा जो
धम तु ही नवडाल यात समान दजा, समान संधी आ ण समान वागणूक मळाली पा हजे.’
आप या वतः वषयी ते हणाले क , ‘ दवाने मी अ पृ य जातीत ज मास आलो हा काही
माझा अपराध नाही. परंतु मरताना मा मी ह हणून मरणार नाही.’
भाषणा या शेवट यांनी ना शकचा स या ह बंद कर यास सां गतले.
मं दर वेशासाठ पाच वष फुकट गेली होती. पृ य ह ं या मनावर याचा काही प रणाम न
होता यांनी अ पृ यांचे य न धुळ स मळ वले होते. यापुढे अ पृ य समाजाने ह
समाजा तगत न राहता याबाहेर रा न वतं नाग रकास यो यसे भ वत घड व याचा
य न करावा. एक वतं समाज हणून जग याचा नधार के याची पृ य ह ं ना आ ण
बाहेरील जगाला पूण क पना येईल, असे वागावे. ह समाजात अ पृ यांची इतर घटकां या
बरोबरीने सामा जक, नाग रक, धा मक, राजक य संघटना क न अभे आ ण बलशाली
असा ह समाज नमाण कर यासाठ गेली दहा वष जो अ वरत झगडा अ पृ य समाजाने
केला, या वषयी पृ य ह ं नी न ु र न अ य तु छता दश वली. या अथ तो लढा बंद
करावा अशा अथाचा ठराव कर यात आला. ापुढे अ पृ य समाजाने अशा त हेचे नरथक
झगडे क न आपली श वाया न घाल वता भारतातील इतर समाझां या बरोबरीने मानाचे
आ ण समानतेचे थान नमाण कर यासाठ य न करावा असाही ठराव झाला.
प रषद संपली. आता आंबेडकरां या जीवनात एक नवे पव चालू झाले. ा
दवसापासून आंबेडकरां या चळवळ चे येय न धोरण बदलले. ते आता खंबीरपणे,
न तपणे प रणामी गंभीर असा माग चोखाळू लागले. आंबेडकरां या धमातरा या
संदेशामुळे दे शातील सामा जक सं था, राजक य प आ ण वैचा रक मंडळे यांना जबरद त
हादरा बसला. आप या धमाची अ पृ य ह ं ना द ा दे यासाठ टपून बसलेले अ ह
धममातड ह धमा या मरणाची ककाळ ऐक यासाठ अधीरतेने कान टवका न बसले.
मुसलमान धमाचे पुढारी आंबेडकरांकडे अधाशीपणे पा लागले. न धमाचे चारक
आपले बळ बाढ व या या ीने आप याला आता सावज दसू लागले हणून मनात मांडे
खाऊ लागले. आंबेडकरां या घोर त ेनुसार जर गो ी घडू न आ या, तर ह धमाचे
कंबरडेच मोडेल, असे यांना वाटू लागले. आंबेडकरांना गळ टाकून पकड यासाठ शीख
पंथाचे धुरीणही इ छा ध लागले.
धमातराची भीमगजना झा यावर वदे शातून आ ण परदे शातून तारा आ ण प े ांचा
‘राजगृहा’वर वषाव झाला. न आ ण मुसलमान पुढारी यांची हालचाल सु झाली.
अ पृ य समाजाला राजक य, सामा जक, आ थक आ ण धा मक े ांत समान थान आ ण
समान अ धकार ायला मुसलमान तयार असूत यां या वागतास हद मुसलमान स
आहेत, अशा आशयाची तार क हैयालाल गौबा नावा या व धमंडळा या एका मुसलमान
सभासदाने आंबेडकरांना केली. आंबेडकरांना मुसलमान त नध शी सम चचा
करावयाची अस यास यांनी २० ऑ टोबर १९३५ रोजी बदाऊन येथे भरणा या
प रषदे क रता व रत यावे, असे यांनी आंबेडकरांना आमं ण दले. मेथॉ ड ट ए प कोपल
चचचे मुंबई येधील बशप ेनटन थॉबन ॅडले हणाले, ‘ न धमा या जीवनादशा माणे
बोलायचे झाले तर एव ा मो ा समाजाला मनोभावे धमातराची आव यकता वाट या वना
ते दयाने खरे न होतील ही गो असंभवनीय आहे. आंबेडकरां या धमातराचे न
चच वागत करीत आहे. कारण या घोषणे माणे जीवनाम ये उ ती क न घे याची
अ पृ य समाजाची मह वाकां ा दसत आहे. अ पृ य समाजा या नवीन युगाची भात
समीप आली आहे. आंबेडकरांची घोषणा ही याचे तीक आहे.’
बनारस येथील महाबोधी सं थे या कायवाहाने आंबेडकरांना तार क न आंबेडकर
आ ण यांचे अनुयायी यांचे बौ धम वागत करीत आहे असे कळ वले. आ शयातील
ब सं य लोकांनी वीकारलेला बौ धम अ पृ य सामाजाने वीकारावा अशी यांनी
कळकळ ची वनंती केली. ‘बौ धमाम ये सामा जक कवा धा मक वषमता नाही. सव नव
बौ ांना समान संधी आ ण समान ह क मळतील अशी मी तु हांस वाही दे ती.
आम याम ये जा तभेद नाही. आ ही कायकत पाठ व यास तयार आहोत,’ अशी यांनी
वाही दली.१
अमृतसर या सुवणमं दर सं थेचे उपा य सरदार द रप सग दो बया आप या तारेत
आंबेडकरांना हणाले क , ‘अ पृ यांना आव यक असणा या सव गो ी शीख धम दे ऊ
शकतो. शीख धम एके री आहे. सवाना ममतेने आ ण समतेने वागवणारा आहे.’ म. गांधी
हणाले, ‘ अ पृ यतेला शेवटची घरघर लागली असता आंबेडकरांनी धमातराची घोषणा
करणे ही अ यंत दवाची गो आहे. आंबेडकरांसार या उ च श णसंप आ ण उ च
येय न मनु याचा राग अ पृ यांचा होणारा अन वत छळ पा न अनावर होतो, हे आपण
समजू शकतो. परंतु धम ही घरासारखी कवा अंगर यासारखी व तू नाही क , ती वे छे ने
वाटे ल ते हा बदलता येते. मनु या या शरीरापे ा या या अंतरा याचा धम हा एक
अ व छ भाग आहे.’ आप या व ा या शेवट गांधीजी हणाले, ‘माझी खा ी आहे क
धमातराने आंबेडकरांना आ ण यां या ठरावाला पा ठबा दे णा या लोकांना जे पा हजे ते
मळणार नाही. कारण ल ावधी अ श त आ ण भोळे ह रजन यांचे आ ण यांनी
आप या पूवजांचा धम सोडला आहे अशांचे ऐकणार नाहीत. पृ य ह ं शी यांचे हत व
अ हत नग डत आहे हे ल ात आले हणजे ही घटना अश य वाटते.’ र ना गरी येथील
आप या थानब ते या काळात सामा जक ांतीचे रण शग फुंकणा या सावरकरांनीही
अ पृ य वगाला धमातरा या येयापासून परावृ हो या वषयी वनंती केली. ‘मुसलमान धम
कवा न धम वीका न भारतात अ पृ यांना समानतेची वागणूक मळे ल अशी श यता
नाही.’ आ ण आप या हण या या पु थ यांनी ावणकोरम ये सु असले या पृ य
न आ ण अ पृ य न ां यांतील झग ाकडे यांचे ल वेधले. आप या नभय
आ ण कळकळ या वनंतीप कात सावरकर पुढे हणाले, ‘कोणताही ‘इझम’ ा अथ धम
हटला क यात बु बा आ ण तकबा अशी व श ा असणारच. आज या
प र थतीत यांना हे धा मक आचार आ ण संकेत नरथक कवा अनथकही वाटतात, यांनी
ते आचार व वचार सोडू न हवा तर बु न आ ण तक न त वावर एक नवा धम
थापावा. अ पृ यतेचे नमूलन आता पथात आले आहे. ह धम सोडू न इतर धम
वीकारताच अ पृ यांना संप ी, अ धकार वा नोक या या वाढू न ठे वले या आहेत असे नाही.
धमातराने यांची बलता आ ण ःख वाढतील. धमातर करणा या बाट यांसाठ मोगल
सा ा य जे क शकले नाही ते इतर क शकतील असे यांनी व ातही आणू नये.
ग त य आ ण सुधारक ह ं या खां ाला खांदा लावून आप या उ ारासाठ यांनी
झटावे.’
रा सभेचे अ य डॉ. राज साद यांना धमातरा या ठरावामुळे ःख झाले. ‘ या
ठरावा या मुळाशी असले या संतापाची भावना आपण समजू शकतो. परंतु यामुळे
समाजसुधारकांचे काय कर होईल अशी एखाद गो केली जावी ही दवाची गो आहे,’
असे ते हणाले.
अ पृ य वग यांचे मुंबईतील एक नेते बाळकृ ण दे व खकर यांनी धमातरा या
धोरणाला वरोध केला. ते हणाले, ‘ दवसानु दवस अ पृ यता कमी होत असता ह
समाजातच राहणे बरे. सवच धमात या ना या व पात असमानता आहेच.’ धमातराची
घोषणा ऐकून नारायण काजरोळकरांना ध काच बसला. ते हणाले, ‘ या आंबेडकरांनी
अ पृ यांना यां या अ यंत नराशे या काळात धीर दला, यांनीच यांना आ मह या
करावयास सांगावे हे पा न मला अ नवार ःख होत आहे. धम ही काही ापारातील
दे वघेवीची व तू नाही.’ नागपूरचे एक अ पृ य नेते हणाले, ‘अ पृ य पृ यांबरोबर ह क
मळ व याची शक त करतील.’ आंबेडकरांचे सहकारी डॉ. सोळं क यांनीही या
धमातरा या धोरणास आपली नापसंती दाख वली. ते हणाले, ‘त ण पढ काही गती
करील. तने आपला उ कषाचा न समतेचा झगडा सोडू न दे ऊ नये.’ आंबेडकरांचे गोलमेज
प रषदे तील सहकारी ी नवास हणाले, ‘धमातरामुळे अ पृ यांची सं या कमी होईल आ ण
यामुळे ते बल होतील. यांचे छलक बळ होतील. यांनी धमातर न करता आप या
ह कांसाठ न त वांसाठ झगडा सु ठे वावा. ातच पु षाथ आहे.’१
ह समाजाची पुनरचना
वतं मजूर प
१९३६ साल धमातरासंबंधी वाद ववाद कर यात संपले. १९३७ या नवीन वषा या ारंभी
भारतीय सरकार या १९३५ या काय ा माणे ांतांना वाय ता मळा यामुळे नवीन
राजवट स ारंभ होणार होता. होऊ घातले या नवडणुक वषयी जकडे तकडे उ सुकतेचे
न पधचे वातावरण नमाण झाले होते. येक प नवडणुका लढ व याची स ता
कर यात गक झाला होता. या ीने आंबेडकरसु ा पाऊल टाक त होते. आप या
सहका यांशी वचार व नमय क न यांनी १९३६ ऑग टम ये ‘ वतं मजूर प ’ नावाचा
एक नवीन राजक य प थापन केला. या प ाचा काय म व तृतपणे मांडणारा एक
जाहीरनामा यांनी स केला. यात भू महीन, गरीब कुळे , शेतकरी न कामगार ां या
नकडी या गरजा न गा हाणी मांडली होती.
ा जाहीरना यात खालील गो चे प ीकरणही कर यात आले होते. ‘नवीन
रा यघटनेत जबाबदार शासनप ती पूणपणे दे यात आलेली नाही असे जरी आ हांस
वाटते, तरीसु ा ही रा यघटना राबवावी असा आम या प ाने नणय ठर वला आहे.’
‘आम या प ाचे असे ठाम मत झाले आहे क , शेतज मनीचे झालेले तुकडे न
त यावर वाढ या लोकसं येचा पडलेला भार ही खरी शेतक यां या दा र याची कारणे
आहेत. ाला उपाय हणजे जुने धंदे पु हा जोराने चाल वणे आ ण नवीन सु करणे.
जनतेची उ पादनश व तची काय मता यांची वाढ हावी हणून तां क श णाचे धंदे,
आ ण जेथे आव यक आहे तेथे शासना या मालक चे न शासनयं णेखाली चालणारे धंदे
सु कर याचा मोठा व तृत काय म आ ही हाती घेणार आहोत.’ अशी प ाने घोषणा
केली. कुळांना मालकांनी चाल वले या पळणुक पासून संर ण मळावे, मालकांनी यांना
सकावून लावू नये हणून कुळांना संर णाचे आ ासन दे यात आले होते. या माणे
कामगारांना काही सवलती मळतात, या माणे यो य तो फरक क नकुळांनाही या दे यात
येतील, असे हटले होते.
‘कामगारां या हता या ीने कायदे कर याची शक त कर यात येईल. नोक या
दे णे, बडतफ करणे, कारखा यात बढती दे ण,े कामा या तासांची कमाल मयादा व वेतन ेणी,
भरपगारी रजा दे णे, कामगारांना व त न आरो यदायक वस त थानाची तरतूद करणे वगैरे
बाबतीत कायदे क . बेकारीपासून मु ता हावी हणून भू महीनांना ज मनी दे ऊन या या
वसाहती थाप यात येतील. जन हताची कामे आरंभ यात येतील. औ ो गक धं ांची क े ,
मोठ नगरे ांतून क न म यम वगाला घरभाडे कमी पडावे हणून तरतूद कर यात येईल,’
असे जाहीरनामा काढू न आ ासन दले.
सामा जक सुधारणांसंबंधी जाहीरना यात हटले होते क , ‘ वतं मजूर प
समाजसुधारकांना सा करील. सनातनी न तगामी व पा या सव श ना आळा
घाल याची अ यंत आव यकता आहे हे प ाला पटते. धमादाय सं थेतून रा हले या रकमेचा
व नयोग श णासार या नधम कामासाठ कर यात येईल. खे ांतील आरो यासाठ न
घरांसाठ खे ांची योजना सु क आ ण खे ांना आधु नक व प दे ऊ. खे ांना
सभागृह,े वाचनालये आ ण ‘रोटरी’ बोलपट पुर व याची सोय कर यात येईल.’
हा जाहीरनामा गरीब आ ण द लत वग यां या उ कषा या न उ ारा या येयाने े रत
झालेला होता. इतका येयपूण, नःसं द ध व जन हताब ल द ता दश वणारा जाहीरनामा
त कालीन राजक य प ांत व चतच सापडेल. हणूनच वतं मजूर प ा या
जाहीरना यावर मत दे ताना एका इं जी दै नकाने वाभा वकपणे हटले, ‘जरी आमचे मत
राजक य प ां या सं येत वाढ होऊ नये असे असले तरी, आंबेडकरांनी थापलेला नवा प
ा ांतातील जीवन समृ कर या या ीने न दे शा या भ वत ाला वळण लाव या या
कामी अ यंत उपयोगी पडेल. अशा प ाला वाव आहे. आ ण याची आव यकताही आहे.
समाजवा ांशी सहकाय क न दे शावर धो-धो करीत पसरणा या सा यवादा या लाटे ला
थोपवून धरणारी ही एक संर णाची भत होईल. जर मतदार संघात खास गट नसते वा
वेगळे वेगळे गट पडले नसते, तर हा प थोड याच काळात दे शातील एक वजनदार प
हणून नावा पास चढला असता.’ हे या प ाचे हणणे यथाथच होते. आ ण
आंबेडकरांमधील ानी पु षापे ा यां यातील प संघटक अ धक भावी झाला असता,
तर ा संपादकमहाशयां या आशा फल प ू होणे असंभवनीय न हते.
नवडणुक साठ आप या प ाची पूवतयारी क न डॉ. बाबासाहेबआंबेडकर ११
नो हबर १९३६ रोजी इटा लयन आगबोट ने कृ त वा यासाठ जने हा माग युरोपला गेले.
परंतु यांचा अंत थ हेतू नराळाच होता. अ पृ य वगाने तर शीख धमाची द ा घेतली तर
नवीन रा यघटने माणे मळाले या तरतुद स ते मुकतील क कसे ा वषयी ते टश
मु स ांचे मत चाचपून पाहणार होते. नवीन रा यघटने माणे साव क नवडणूक अगद
त डावर आली असता ते गुपचुप इं लंडला नघून जातात ाचा अथ वर हट या माणेच
असावा असे हटले तर ते वावगे नाही.
युरोपला नघ यापूव यांनी ‘टाइ स ऑफ इं डया’ वृ प ाला मुलाखत दली होती.
या वेळ ते हणाले, ‘काँ ेस ही पळवणूक करणा यांची आ ण पळ या जाणारांची
झालेली एकजूट आहे. राजक य वातं य मळ व यासाठ ा जुट ची आव यकता असेल.
परंतु रा ा या पुनरचने या ीने ती अ यंत न पयोगी आहे.’ आप या वतं मजूर
प ा वषयी ते हणाले, ‘तो प जनतेला लोकशाहीचे तं आ ण प त यांचे श ण दे ईल,
या यापुढे यो य अशी मत णाली ठे वील आ ण व धमंडळातून राजक य गतीसाठ तो
यांची संघटना करील.’ प ातील सव सहकारी आ ण नेते आंबेडकरांना नरोप दे यासाठ
ध यावर उप थत होते.
आंबेडकरांनी केले या धमातरा या घोषणेचे फार रवर पडसाद उमटत होते. यामुळे पृ य
ह या सामा जक आ यास जाग येऊ लागली. आपण अ पृ य ह ं वर शतकानुशतके
करीत असले या अ यायाची यांना जाणीव होऊ लागली. अ पृ यते या उ चाटनासाठ
भारतात मोठे य न कर याची तयारी होत होती. थो ाच दवसांपूव हैसूर सरकारने एक
राजा ा काढू न अ पृ यांना दस या या दवशी दरबारात साज या होणा या उ सवात भाग
घे यास संमती दली. हैसूर सरकार या इ तहासात अपूव अशी ही घटना होती. या
घोषणे या पाठोपाठ ावणकोर सरकारने आप या ता यात असलेली जवळजवळ १६००
दे वळे एका जाहीरना या वये अ पृ य वगास खुली केली. या जाहीरना यामुळे खरोखरीच
भारता या आ ण ह धमा या इ तहासात एक नवीन पव सु झाले असे हणणे यथाथ
होईल. भारता या चारी दशा ावणकोर या महाराजांचे धैय, र ी व शहाणपणा
ासंबंधी या गौरवोद्गारांनी म मून गे या. ा घटने या पाठ मागे सर सी. पी. राम वामी
अ यर ांचा मु स पणा अस यामुळे यांचीही दे शभर वाहवा झाली. इं लंडमधील ‘मँचे टर
गा डयन’ ा वृ प ाने तर सर राम वामीअ यर यांची पाठ थोपटली आ ण लोकशाही या
जीवनाला मागदशक अशीच राम वाम नी घडवलेली ही घटना आहे असा ा वृ प ाने
नवाळा दला. एम्. सी. राजा ा ने याने असे हटले क , ही घोषणा पुणे करारातील
त वांची आ ण उ ांची फल ुतीच होय. ावणकोर सरकारची घोषणा ही एक
मु स पणाची दशक अशी घटना आहे, असा म ास येथील ‘ ह ’ दै नकाने आपला
अ भ ाय केला.
ा घटनेचा प रणाम पं डत जवाहरलाल नेह ां या मनावरही झाला. ह हे
ह थानात ब सं य रा हले काय कवा धमातरामुळे गळती लागून अ पसं य झाले काय,
ा वषयी सवथैव उदासीन असणारे आ ण भारतातील सव पूजा थानेच दोन तीन
प ांपयत बंद क न टाकावीत, असे वचार वैतागाने करणारे पं डत जवाहरलाल
नेह १ ा घटनेमुळे घटकाभर भारावून गेले. ावणकोर या जाहीरना या वषयी बोलताना
यांनी असे वचार केले क , ‘अ पृ यांचा हा मुळातच भू महीन वगाचा आ थक
आहे. ा जाहीरना यामुळे जे नवीन वातावरण नमाण झाले आहे ते लोकां या मनावर
रवर प रणाम घडवून आणील. यामुळे अ पृ यांचा आ थक सोड व यास साहा य
होईल, असे मला वाटते.’२ ह महासभेने वा हेर आ ण इं र येथील महाराजांना,
ावणकोर या महाराजां या पावलावर पाऊल टाकून यांनी अ पृ यांना दे वळे खुली करावी,
अशी वनंती केली.
‘ ावणकोर या ा घोषणेचा धमातरा या घोषणेशी संबंधच नसेल, असे आप याला
वाटत नाही,’ असे ‘बाँबे ॉ नकल’ने आपले मत दले ते यो यच होते. ‘ ह हेरा ड’सारखी
वतमानप े प पणे हणाली क , ‘जर ावणकोरची घोषणा वयं फूत असती तर ती ा
पूव च कर यात आली असती.’ अ पृ यां या अ वरत झग ामुळे आ ण यांनी घातले या
नवाणी या अट मुळे अशी घोषणा कर यास महाराजांस भाग पडले, असे आपले मत ‘ ह
हेरा ड’ने दले. खरे हणजे ह सं था नकांची बु ही एका पु षा या चंड कतृ वामुळे
याशील झाली. आ ण तो पु ष हणजे डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर होय. हे स य जरी
अनेक हद वृ प ांनी झाकून ठे वले तरी ते सूय काशाइतके स य होते. आंबेडकरां या
धमातरा या घोषणेचा प रपाक हणजे ावणकोरची घोषणा होय.
आंबेडकर कृ त वा यासाठ बराच काळ हए ा आ ण ब लन येथेच रा हले. मा
एक आठवडाभर ते लंडनला रा हले होते. ते लंडनम ये असताना, मुंबई येथील ‘ व वधवृ ’
ा सु स सा ता हका या लंडन येथील त नधीने अशी बातमी स केली क ,
आंबेडकर यांनी एका इं ज बाईशी ल न केले असून ते १४ जानेवारी १९३७ रोजी तला
घेऊन मुंबईस येत आहेत. आंबेडकर आ ण ‘ व वधवृ ा’चे संपादक रामभाऊ तटणीस ांचे
नेहसंबंध ल ात घेता ती बातमी हणजे वृ प ातील एक शु लोणकढ थापच होती असे
हणणे यो य होणार नाही. थोर राजकारणी पु षा या ल ना या बातमीने अनेक वेळा
जगातील बातमीप े थरा न जातात. असे अनेकदा घडते क , परा मी पु षा या
कतृ वामुळे वा तभेमुळे यां याकडे या आकृ होतात. या काळ अशी एक अफवा
होती क , एक इं ज बाई आंबेडकरां या म वावर भाळली होती. तने यां याशी ल न
कर याचा ह धरला होता. अशा त हेचा ववाह बाबासाहेबांनी केला असता तरी यां या
अढळ थानाला कोण याही त हेने ध का लागला नसता. खोजा समाजाला जसे आगाखान
वंदनीय तसेच अ पृ य वगाला आंबेडकर. १४ जानेवारी १९३७ रोजी आंबेडकर मुंबईस परत
आले. बोट व न उतरत असता यां या ल नासंबंधी काही वाताहरांनी यांना हटकलेच. ती
बातमी अगद नराधार होती असे सांगून ते पुढे हणाले, ‘मला असे चो न ल न कर याची
काही आव यकता नाही.’ लंडनम ये असताना आपण राजक य व पा या गाठ भेट
घेत या नाहीत असेही यांनी सां गतले. धमातरा वषयी वचारताच ते हसून हणाले, ‘माझा
धमातराचा न य अढळ आहे. परंतु कोणता धम वीकारावयाचा ा वषयी मी अ ाप
नणय ठर वलेला नाही. मुंबई व धमंडळासाठ होणा या नवीन नवडणुका लढ वणे हेच
आमचे स याचे नकडीचे काय आहे.’
ध यावर यांचे नेहमी माणे भ वागत कर यात आले. बाबासाहेबांची इं ज
प नी पाह यास उ सुक असलेला तो यांचा भ ांचा अफाट जनसमुदाय र या या दो ही
बाजूंना दाट वाट ने उभा होता. बाबासाहेबांना एकटे च पा न यांना आ याचा ध काच
बसला. आठ ा एडवड या ववाहामुळे नमाण झाले या ात टश मु स गुंतले होते.
आंबेडकरां या धमातरा या ासंबंधी चचा करावयास यांना सवड न हती, असे वाटते.
‘गोलमेज प रषदे या वेळ तु ही मांडलेली अ पृ यांची गा हाणी आ ही ऐकलेली आहेत. जे
काही करावयाचे ते आ ही या वेळ च केले आहे’, असेच यांनी आंबेडकरांना सां गतले
असावे. टश मु स ांशी चचा कर यापूव आंबेडकरांनीकाही व यात जमन नबधपं डत
आ ण नाणावलेले इतर युरो पयन नबधपं डत ां याशी चचा केली. अ पृ यांनी शीख धम
वीकारला तर यांना मळाले या ां तक व धमंडळांतील राखीव जागा राहतील कवा
जातील, ा वषयी चचा झाली. कारण शीखांना राखीव जागा फ पंजाबम येच ठे वले या
हो या. पुढे असे झाले क , शीख मशनचे नेते व आंबेडकर ां याम ये मतभेद होऊन ते
एकमेकांपासून रावले. आ ण शीख धम वीकार याचा या मतभेदा या हवेतच वरला.
कामगार नेता
काँ ेस प ाने आपले मं मंडळ बन वले. तथा प, मुसलमान मतदार संघात या प ाचा
धु वा उडा यामुळे मं मंडळात द क घे यासाठ एखादा मुसलमान आमदार मळतो क
काय या या शोधात ते होते. या वेळ संयु मं मंडळ बन व याचा उद्भवला न हता.
आंबेडकरांचाही सं म मं मंडळ बन व या या धोरणावर व ास न हता. तशी मंडळे
व चत संगीच बनवायची असतात असे यांचे मत होते.
३१ जुलै १९३७ रोजी आंबेकर यायालया या कामासंबंधी धु याला जात होते. या
वेळ चाळ सगाव येथे थानकावर पहाटे स अ पृ य जनतेने यांचा चंड जयजयकारात
स कार केला. ‘आंबेडकर कोण आहेत? आंबेडकर आमचे बादशहा आहेत.’ अशा नवीन
घोषणेने यांचे चंड वागत झाले. चाळ सगाव येथील उता बंग याकडे मरवणुक ने
यांना ने यात आले. यायालयातील काम संप यावर सायंकाळ तस या हरी ह रजन
सेवक संघाचे नेते बव यांनी आंबेडकरां या स मानाथ चहापानाचा समारंभ घडवून आणला.
सायंकाळ वजयानंद ना ागृहाम ये एका सभेत आंबेडकरांनी भाषण केले. आप या
भाषणात आंबेडकर हणाले, ‘आप या समाजा या हताकडे कानाडोळा करणा या टश
रा यक या या जागी सामा जक जीवनात आप याला छळणा या प ाचे त नधी आता
आ ढ झालेले आहेत. अ पृ यां या हता या ीने हे दवस संघ टत होऊन सावधपणे
पावले टाक याचे आहेत. काँ ेस न मत मं मंडळामाफत ा णी धम आपले घोडे कसे पुढे
दामट त आहे पाहा. काँ ेस न मत सव मं मंडळांचे नेते ा ण आहेत. अ पृ यवग य
एकही मं ी यां या कुठ याही मं मंडळात नाही.’
वतं मजूर प ाची वा षक सवसाधारण सभा नागपाडा नेबर ड हाऊस, मुंबई येथे
७ ऑग ट १९३७ रोजी भरली. आंबेडकरांना कोषा य व अ य नवड यात आले. म. बा.
समथ यांना मुख कायवाह नवड यात आले.कमलाकांत च े व शां. अ. उपशाम यांना
कायवाह आ ण कमलाकांत च े यांना हंगामी संघटक हणून नवड यात आले.
आंबेडकरां या नकटवत मंडळात कमलाकांत च े हे मुख होते. ा सवसाधारण सभेत
बोलताना आंबेडकर हणाले, ‘ येक ांतातील मं मंडळात द लत वगाचा एक त नधी
असावा, असा ठराव मांड याचे आपणांस गोलमेज प रषदे या वेळ सुचले नाही हे खरे.’
मं यांचा पगार दर म हना पाचशे पये असावा, शवाय घरभाडे आ ण वासभ ा
मळावा, या वषयी ऑग ट या तस या आठव ात एक वधेयक व धमंडळापुढे चचसाठ
आले. आंबेडकर अथसंक पावरील चच या वेळ उप थत न हते. परंतु यांनी आता ा
वेतन वधेयकाला कसून वरोध केला. या वधेयकावर ट का करताना आंबेडकर हणाले,
‘मं यां या मा सक वेतनाचा वचार करतेवेळ चार नी आपण या ाकडे पा हले
पा हजे. प हली गो हणजे सामा जक दजा. सरी गो हणजे काय मता. तसरी
लोकशाही व चौथी रा यकारभाराची सचोट आ ण पा व य. रा या या तीन घटकांपैक
मं मंडळ हे मुख अंग होय; ते बु थान होय. ५०० . मा सक वेतन हे कतृ ववान
लोकांना ु लक वाटू न ते स या वसायाकडे वळतील. याचा प रणाम असा होईल क ,
जे पैशाची वशेष चता बाळगीत नाहीत पण स ेचा अ भलाष वशेष बाळगतात असे लोक
रा यस ा बळकावून बसतील. मा सक वेतन दे शातील राहणीमानाला ध न जर ठे वायचे
असेल तर काँ ेस मं यांना या सभागृहात सुच व या माणे फ पाऊणशे पये मा सक
वेतन यावे लागेल. दे शभ हे बदमाशांचे अं तम आ य थान असते, असे डॉ. जॉ सनचे
मत होते. परंतु मी हणेन ते राजकारणी पु षांचेसु ा अं तम आ य थान असते.’
वधेयकावरील चचला उ र दे तेवेळ मु यमं ी खेर हणाले, ‘मातृभूमीची सेवा हे या
वधेयकातील अ भ ेत त व आहे. दे शभ हे बदमाशांचे अं तम आ य थान असले तरी
स मा य गृह थांचे ते आ आ य थान असते.’ आप या भाषणात नामदार खेर यांनी
बाबासाहेबांनी नः वाथ बु ने केले या द लतां या सेवेची यांना आठवण क न दे ऊन,
आंबेडकरांनी जशी द लतांची सेवा केली तशीच दे शाचीही नः वाथ बु ने सेवा करावी असे
यांना आवाहन केले.
आंबेडकर आप या प ाचा चार धुमधडा याने करीत होते. स टबर १९३७ या
आरंभी द लत वगाने मसूर ये थे भरले या ज हा प रषदे या अ य पदाव न भाषण
करताना यांनी सां गतले क , ‘गांध या हातून कामगार आ ण द लत वग यांचे हत होणार
नाही, असे आपले ठाम मत झाले आहे. जर काँ ेस ही ां तकारक सं था असती, तर
काँ ेसम ये आपण गेलो असतो. परंतुमी तु हांस खा ीने सांगतो क , काँ ेस ही ां तकारक
सं था नाही. सामा य मनु याला आप या आवडीनुसार आपला उ कष कर यास संधी आ ण
वातं य दे ईल असे सामा जक आ ण आ थक समतेचे येय काँ ेस जाहीर कर यास धजत
नाही. जोपयत उ पादनाची साधने थो ा आप या वाथासाठ राबवीत आहेत,
तोपयत सामा य माणसाला उ कषाची आशा नाही. गांधीवादा या त वा माणे पा हले तर
शेतकरी हा शेतातील जणू तसरा बैलच होईल. नांगरा या दोन बैलांबरोबर तोही एक तसाच
नबु आ ण क मय जीवनाचा एक तीक ठरेल.’
क यु न टांनी चाल वले या कामगार चळवळ संबंधी ते हणाले, ‘मी क यु न टांशी
संबंध ठे वणे सुतराम श य नाही. मी क यु न टांचा क र वैरी आहे.’ क यु न ट हे आप या
राजक य येय स साठ कामगारांना राबवीत असतात, असे यांचे ठाम मत होते.
अनेक अडचण ना त ड दे ऊन, जीवन कं ठत असले या शेतक यांचे हत
कर यासाठ आंबेडकर आपली शक त करीत होते. कोकणातील खोती न कर यासाठ
यांनी मुंबई व धमंडळासमोर १७ स टबर १९३७ रोजी एक वधेयक मांडले. शेतजमीन
कसणा या कुळांची गुलाम गरी न कर या या हेतूने ां तक मंडळा या ा नवीन मनूत
आंबेडकर हे अशा त हेचे वधेयक मांडणारे व धमंडळाचे प हलेच सद य होते. खोती न
होऊन कुळांना ज मनीचे वा म व मळावे हा यां या ा वधेयकाचा मु य हेतू होता.
खोतांचे वा म व न झा यामुळे होणा या नुकसानीची भरपाई यांस यो य ती र कम दे ऊन
करावी व कुळां या ता यात असलेली जमीन रयतवारी प ती माणे यां याच मालक ची
हावी असा यांचा हेतू होता. परंतु रा यक यानी हा रगाळत ठे व यामुळे आंबेडकर या
वधेयकाला चालना दे ऊ शकले नाहीत. आंबेडकरांनी महार वतनाचे उ चाटन कर यासाठ
ा वेळ ही एक वधेयक मांडले. या यासाठ ते १९२७ सालापासून चळवळ करीत रा हले
होते. शेवट महार वतन वधेयकही मरगळू न पडले.
या सुमारास आंबेडकर एका अ ुनुकसानी या खट याचे काम चालवीत होते. खटला
मुंबईतील माजगाव यायालयात चालला होता. ‘ हलाल’ या उ सा ता हकाचे संपादक
अ लबहा र खान यांनी ‘ व वधवृ ’ या मराठ सा ता हकाचे व यात संपादक रामचं
का शनाथ तटणीस यां यावर अ ुनुकसानीचा खटला भरला होता. आंबेडकरांनी आपले
नेही तटणीस यांची बाजू मो ा चातुयाने न जोराने लढ वली. इं जी न हद आधार दे ऊन
जवळजवळ सात तास यांनी बचावाचे भाषण केले. या लेखामुळे फयाद चीबदनामी
झाली असे गृहीत धर यात आले होते, तो लेख संपूण वाच यावर वाचका या मनावर याचा
काय प रणाम होतो ते पाहावयाला हवे. केवळ जो भाग आ ेपाह वाटत आहे, तेवढाच
वेगळा काढू न वाचला जाऊ नये, अशी यांनी यायाधीशांना वनंती केली. आरोपीने चांग या
हेतूने तो लेख ल हला हे जरी यांनी स केले, तरी फयाद या ह पारीसंबंधी जो आरोप
सू चत केला होता तो स होत नस यामुळे आरोपीस पाच पये दं ड झाला.
आंबेडकरां या नवडणुक तील वजयाचे पडसाद अ ाप उठत रा हलेच होते.
नो हबर १९३७ म ये मुंबईतील ‘आ द वड त ण संघा’ या काही अ पृ यवग य त णांनी
यांचा स कार केला. त णांनी काँ ेसम ये वेश क नये असा यांनी स कारास उ र
दे तेवेळ उपदे श केला. जर ते काँ ेसम ये गेले तर अ पृ यां या ःखांना वाचा फोड यास
बाहेर कोणी उरणार नाही असा यांनी इशारा दला. नो हबर या शेवट या आठव ात
आंबेडकरां या प ातील ना शकचे नेते भाऊराव गायकवाड यांचा मुंबईत स कार कर यात
आला. भाऊरावांनी द लतां या संघटनेचे अनेक वष कळकळ ने काय केले होते.
अ पृ यां या राजक य, सामा जक आ ण धा मक ह कांसाठ आप या ने या या
आ धप याखाली यांनी मो ा न ेन,े ह ररीने आ ण यागाने अ वरत झगडा केला होता.
यासाठ वीयशाली लढा केला होता. या स कार समारंभात बाबासाहेबांचे भावनो पक
भाषण झाले. सेवा, सहकार व याग या गुणां वषयी आपले सहकारी भाऊराव यांची
बाबासाहेबांनी मु कंठाने शंसा केली. असे उ फूत गुणगान बाबासाहेबां या मुखावाटे
नघणे ही मोठ लभ गो होती. यातच भाऊतवां या कायाची, सेवेची न कतृ वाची थोरवी
दसून येते.
संघरा य क पा क तान?
जानेवारी १९३१ या प ह या आठव ात महाड येथे शेतक यांची मोठ प रषद भरली. या
प रषदे त भाषण करताना बाबासाहेब आंबेडकरांनी शेतक यांची ःख नवार यात काँ ेस
मं मंडळ अपयशी ठरले आहे असे यां या मनावर ठस व याचा य न केला. ते हणाले,
‘मु यमं ी खेर हे केवळ गुळाचे गणपती आ ण इतर मं ी हे सरदार पटे लां या दारचे कु े
आहेत.’ सरदार पटे लांचीही या भाषणात यांनी हजेरी घेतली. मुंबई रा याचे मु यमं ी बाळ
गंगाधर खेर ां या गुजराथमधील एका स कारा या वेळ पटे ल हणाले होते क , खेरांचा
स कार ते गांधीभ हणून कर यात येत आहे. मु यमं ी हणून न हे. तसे नसते तर यांनी
खेरांना यांचा स कार न करता परत पाठ वले असते. ा गो ीचा उ लेख क न आंबेडकर
हणाले, ‘एका महारा ीयाचा असा अपमान के याब ल पटे लांचा मी सूड घेईन. पटे लानी
असा जर माझा अपमान केला तर मी यांना जो ाने मारीन.’ हे जाहीर भाषण होते. ते
वगत वा खाजगी न हते. काँ ेस ने यां या उ ट वतनाचा तटकारा बाळगणा या
बाबासाहेबांनी आप या त डाचा तोफखाना सोडला हणायचा. रागाचा हा ती उ े क होता.
पण याचा तो पडला गुळाचा गणपती! आपण याला राव कसा करणार! हे आंबेडकरांना
कळत न हते असे नाही. परंतु काँ ेस प ा या बाबतीत जशास तसे वागणे हा यांचा खा या
असे.
मुंबईस परत आ यावर आंबेडकरांनी आप या वतं मजूर प ा या वयंसेवक
दलाला या या सेवेब ल न याने अ यंत जबाबदारीने केले या कायाब ल ध यवाद दले.
सरदार पटे ल न मु यमं ी खेर ांनीही दला वषयी शंसोद्गार काढ याचे यांनी आप या
भाषणात सां गतले. वरोध आ ण वैर ांतला फरक जे जाणतात तेच खरे शहाणे! खेर काही
बाबासाहेबांचे श ू न हते. सरदार पटे लही न हते.
नयो जत संघरा याची थापना कर या या ाला भारतीयराजकारणात प ह या
तीचे मह व ा त झाले होते. महारा यपाल ( हाइसरॉय) लंडन न परत आले ते टश
रा यक याकडू न संघरा या या सं थापने या ीने काही सूचना घेऊन आले असणार असे
राजक य वतुळात बोलले जात होते. हद सं था नकांनी आप या सं थानांचे
लोकशाहीकरण केले नाही तरी यांना संघरा यात येऊ ावे असा टश मु स ां या मनाचा
कल दसू लागला. थोड यात सांगावयाचे हणजे, काँ ेसमधील उजवा गट हद सं थानांत
जबाबदार प तीची रा ययं णा अ त वात आणवून भावी संघरा यात आपले ब मत
था पत कर यासाठ झगडत होता. काँ ेसचे अ य सुभाषचं बोस ांचा संघरा य
प तीला उघड उघड वरोध होता. मुसलमानांनी तर संघरा य योजनेला कडाडू न वरोध
सु केला. मुसलमानां या फुट र वृ ीला आळा बसून भारत अ वभा य न एकसंध हावा
ा उ े शाने संघरा य लवकर य ात यावे असे ह महासभे या ने यांना वाटत होते.
या त हेचे संघरा य भारतात येणार होते, या त हे या संघरा य प तीला
आंबेडकरांचा वरोध होता. यां या मते संघरा याची घटना अपुरी असून यात वाभा वक
दोष होते. सं थानांना वाजवीपे ा जा त त न ध व, संघ व धमंडळा या अ य
नवडणुका, महारा यपालांना दलेले वशेष अ धकार, सावभौम वाचे राखीव अ धकार
आ ण ल कर न तजोरी यांवर ताबा मळ याची अश यता इ याद दोष होते. डसबर
१९३८ म ये एकदोन वेळा यांनी या वषयी आपले मत केले होते. आपला आवाज
संघरा यप ती व जेवढा जा त ती करता येईल तेवढा करावयाचा आ ण काँ ेसमधील
जहाल गटास या बाबतीत पा ठबा ावयाचा असे आता यांनी ठर वले होते.
संघरा या वषयी आपले वचार कट कर याची यांना एक सोनेरी संधी लाभली. पु यातील
अथशा व राजकारण ांचे श ण दे णा या गोखले अथशा सं थेने यांना ा यान
दे यास आमं ण दले. २९ जानेवारी १९३१ ा दवशी यांनी तेथे दोन तास भाषण केले.
ा आप या भाषणात आंबेडकरांनी संघरा य सं थापनेमुळे दे श वातं याजवळ तर जाणार
नाहीच परंतु ती या या मागातील कायमची ध ड होऊन बसेल असे मत केले. याचे
कारण यांनी असे सां गतले क , ‘संघरा यघटने माणे टश भारतातील लोक कोणताही
नणय घे यास वतं असतील; तर हद सं थानांत जबाबदार प तीचे रा य नस यामुळे
तेथून म यवत व धमंडळावर टश मु स ांनी सं था नकांकरवी नवडलेले यांचे ह तकच
येतील.
नयो जत संघरा यात सवाना नाग रक वाचे समान ह क असणार नाहीत;कारण
सं थानांतील लोक हे सं थानांचेच नाग रक राहणार. यां यावर संघरा याचा सरळ सरळ
अ धकार चालणार नाही. आपण जरी संघरा य योजने या व नसलो, तरी एकसंध
रा याची क पना आपणांस अ धक पसंत आहे. कारण एक संघरा यप ती ही रा वादाशी
सुसंगतच आहे. न हे, ती भारताला चालू काळात अनु प अशीच गो आहे. तथा प,
नयो जत संघरा य भारता या एक करणास ततकेसे सहा यभूत होणार नाही कारण एकतर
सव सं थानांना या संघरा यात सामील होता येत नाही आ ण सरे असे क संर ण खाते
न पररा खाते ही दो ही खाती संघरा या या अंमलाखाली ठे वलेली नस यामुळे हे संघरा य
खरे जबाबदार प तीचे रा य होणार नाही. थोड यात, संघरा य आले क वरा य गेलेच,
असा यांनी न कष काढला होता.
याच भाषणात आंबेडकरांनी रानडेयुग आ ण गांधीयुग ांची तुलना केली. रानडेयुग
हे ामा णक न अ धक ानसंप न तमोनाशक होते. रानडेयुगात ने यांनी भारताचे
आधु नक करण करावयाचे ठर वले होते. नेते नीटनेटके कपडे वापर याची द ता घेत.
ासंग व मुख राजक य पुढारी ही एक उप वकारी मानली जाई. या युगात
जीवनातील ांचा अ यास न चतन कर यात लोक म न असत. ते आप या चतनातून
नघाले या नणया माणे आपले जी वत न चा र य घड व याचा य न करीत. गांधीयुगात
अधन न राह यात ने यांना अ भमान वाटू लागला. ते भूतकालीन आदशानुसार भारताची
तमा घड व याचा य न क लागले. व ा अन् ासंग ांची आव यकता
राजकारणात काय करणा या ला नाही, अशा कारची वचारसरणी सृत होऊ
लागली. आप या जी वतासंबंधी व दे शा या भ वत ासंबंधी वतं पणे व शा शु रीतीने
वचार कर याची वृ ी गांधीयुगातील लोकांत रा हली नाही. यां या बु चा क डमारा
झाला. ते पा नच बाबासाहेबांना आप या भाषणात ‘गांधीयुग हे भारतातील तमोयुग आहे,’१
असे आपले प मत करणे ा त झाले.
एकोणीसशे एकूणचाळ स साल या फे ुवारीत मुंबई व धमंडळात आंबेडकरांनी
अथसंक पावर कडक ट का केली. ते हा यांनी सां गतले क , ‘महसुला या ीने पा हले
असता अथसंक प बेलगाम आ ण खचा या ीने हणाल तर नबु पणाचा आहे; कारण
वतः काँ ेस प ाने जाहीररी या या टँ प-कराला वरोध केला होता तो करच यांनी वतः
वाढ वला आहे. काँ ेस प ाने वजे या वापरावर अ धक करप बस वली आ ण जे रॉकेल
तेल जनते या आरो यास अपायकारक आहे याचा वापर वाढ या माणात कर यास
अ य पणे चालना दली.’
स या ाकडे वळू न ते हणाले, ‘सरकारने १२५ ल पये आप या दा बंद या
धोरणामुळे आलेला तोटा भ न काढ यासाठ वाया घाल वले आहेत. आता ा ाचे
व प मया दत झाले आहे. म पान हा वाद ववादाचा वषय आहे काय? तो तसा अस यास
तातडीचा आहे काय? म पान ही अ न गो आहे हे मा य करणे हणजे म पान हा
वाद ववादाचा आहे असे मा य करणे न हे. आ ण तो तातडीचा आहे अशी मा यता
दे याचाही उद्भवत नाही,’ असे हणून यांनी इं लंड, आयलड, डे माक, नॉव
ऑ े लया, कॅनडा ा दे शांतील अबकारी उ प ा या आक ांकडे सरकारचे ल वेधले
आ ण मुंबई ांतात १८० लाख लोकसं येवर ३२५ ल पयांचे अबकारी उ प होणे हा
काही मोठा नाही असे मत केले. अमे रकेतील संयु सं थानांतील दा बंद या
ाचा उ लेख क न यांनी फे डमन या ‘ ो ह बशन’ पु तकातील अ भ ाय उद्धृत केले.
आंबेडकरांचे हणणे असे होते क म पान हा काही वशेष वचाराह नाही. दे शातील तो
एक सम या वषय होऊ शकत नाही. याची मह वाची कारणे दोन. प हले मह वाचे कारण
असे क , म पान हे पाप आहे अशी सव धमानी आप या अनुयायांस आ ा केलेली आहे.
धमाने सरी अनेक अपकृ ये केलेली असतील, परंतु भारतातील सव धमानी एक गो
चांगली केली आहे, ती हणजे ह , मुसलमान, पारशी या धमानी म पान न ष मानले
आहे ही होय. ाचा ल ावधी लोकांवर नकळत सुप रणाम झालेला आहे. म पाना या
बाबतीत आप या दे शाचा आगळे पणा, इतर दे शां न वै श पूण असा आहे. तो असा क ,
म पानाचा वहा सरकार या हाती आहे . शेवट यांनी सरकारला एक रोखठोक सवाल
केला क , दा बंद हा खरोखरच एवढा नकडीचा आहे काय, क इतर सव बाजूला
सा न ाच एका ाकडे आपण आपले सव ल क भूत करावे. सारांश, सरकारने
ांता या इतर हतांकडे ल दे ऊन दा बंद चे धोरण आता सोडू न ावे, आ ण सभेपुढ ल
कामकाजप केत कोण या ांना कोणता अनु म ावा ा वषयी काही त व ठर वलेले
असावे.
पुढे अठरा वषानी आंबेडकरांनी असे जाहीर केले क , ‘दा बंद मुळे समाजाचे
अधःपतन झाले. लोक घरांत दा गाळत अ यामुळे पु षांबरोबर बायकाही दा पऊ
लाग या. एका बाजूने सरकारी उ प बुडाले; स या बाजूनेपोलीस खा यावर भरमसाट
खच वाढला. काँ ेस प सव दे शभर दा बंद करणार. परमे र काँ ेसचे भले करो.’
७ नो हबर या संपाचे त वनी मुंबई व धमंडळात अजून ऐकू येत होते. संपा या दवशी जो
गोळ बार झाला होता याची चौकशी कर यासाठ सरकारने एक स मती नेमली होती. या
स मतीने आप या तवृ ात क यु न ट न आंबेडकर ांनाच या दवशी या शांतताभंगाला
जबाबदार धरले आ ण गोळ बार या य होता असा आपला नणय केला. हे
काँ ेसर चत तवृ जे हा व धमंडळापुढे वचारासाठ ठे व यात आले ते हा तेथील
वातावरण कधी झाले न हते इतके गरमागरम झाले. जमनादास मेथा हणाले, ‘हा अहवाल
एकांगी आहे. स मतीने जो नणय केला आहे तो स मतीचा वतःचा नसून कुणीतरी
आयता तयार क न दलेला आहे.’ हा टोमणा वम बसला. आपली बाजू मांडताना
आंबेडकर आवेगाने हणाले, ‘मा या वषयी हणाल तर मी संपा या कृ तस मतीचा सभासद
होतो. यामुळे मी यायालयासमोर जाब ावयास उभा राह यास तयार आहे. जो पुरावा
मांड यात आला आहे, यावर या कोणाचा व ास असेल, याने हमत असेल तर मला
यायासनासमोर खेचावे. स मतीने हटले आहे क , गोळ बार रा त होता. गोळ बार कर यास
तशीच कारणे घडली! मला एकच वचारावयाचा आहे क शांतता न सुर तता पाळ त
असता वातं याचा आपण वचार करणार क नाही? आ ण जर वरा य ाचा अथ –
आ ण मलाही असेच वाटते क याचा अथ – गृहमं यांनी जनतेवर खुशाल गोळ बार करावा
व बाक या लोकांनी फ या घटनेकडे पा न हसावे कवा ते व श प ाचे अस याने
यांना पा ठबा दे यास उभे राहावे यापे ा अ धक नसेल, तर मला हणावेसे वाटते क ,
वरा य हा भारताला मळालेला शाप आहे; ते वरदान न हे.’ (टा यांचा कडकडाट.)
आंबेडकरांना उ र दे ताना गृहमं ी नामदार मुनशी हणाले, ‘आंबेडकर या
स मतीसमोर मा हती ावयास आले नाहीत. ते संपा या दवशी अकरा वाजता यायालयात
एक खटला चालवीत होते. सं याकाळ ते संपात सामील झाले.’ मुनशी उपहासगभ वरात
पुढे हणाले क , ‘आपणा सवास आंबेडकरां या पोकळ श दजंजाळ, अ ववेक आ हानाची
ओळख झालेली आहे. आप या दहा म नटां या उप थतीत ते चचला शोभा आणतात
आ ण अशी आ हाने दे तात.’ तळपायांची आग म तकास पोचून ु ध झालेले मुनशी शेवट
हणाले, ‘जरआंबेडकरांनी काय ाचे उ लंघन करणारी भाषणे केली आ ण ता मेपद
संपादन कर यासार या अशाच गो ी के या, तर यांना यायालयात खेचून ता माच बनवू.’
आमदार दे हलव नी उपरो ‘अ ववेक ’ ा श दाला हरकत घेत यामुळे मुनश नी तो मागे
घेतला. आंबेडकर म येच हणाले, ‘तुम यापाशी जो पुरावा आहे या या बळावर या
कामगारांनी संपा या दवशी कामावर जाणा या कामगारांची डोक फोडली असा तु ही
आरोप करीत आहा यां यावर तु ही खटले का भरीत नाही?’ यावर जमनादास मेथा
आंबेडकरांना हणाले, ‘ यांचा अस या बोल यांवर तु ही व ास ठे वू नका.’
आंबेडकर जे हा काँ ेस प ावर वाद ववादात मात करीत आ ण यु वादात पडते
घेत नसत ते हा मं ी यांना नामोहरम कर यासाठ एक नवाणीचे श उपशीत असत. ते
हणजे ‘तु ही व धमंडळात उ शरा येता न धूळभेट दे ऊन मग अ य होत असता.’ पण ते
लुळे पडे. परंतु काही वषानंतर आंबेडकरां या व धमंडळांतील कायासंबंधी बोलताना वतः
मु यमं ी खेरांनीच यांचा मोठा गौरव केला. या वेळ खेर हणाले, ‘ वरोधी प ांतील नेते
आंबेडकर ांनी प रणामी हतकारक अशो ट का केली, उपयु सूचना के या आ ण
आम या कारभारातील दोष दाखवूर दले.’ ाव न मुनशी ां या उ रांत आवेश न े ष
यांचा भाग कती होता हे समजेल. आंबेडकराद वरोधी प ांतील ने यांना कोण या
प र थतीत काम करावे लागत होते याची क पना जमनादासां या एका भाषणाव न
चांगलीच येते. रा यक याचे व धमंडळातील कामकाज कर याची प त कशी होती हे
वशद करताना जमनादास हणाले, ‘आ ही सरकारला सरळसरळ वरोध केला, तर सरकार
हणते वरोधी प केवळ वरोध करावयाचा हणून वरोध करीत असतो. आ ण जर आ ही
त वाला पा ठबा दला न यात या अडचणी नदशनास आणून द या, तर सरकार हणते
क हा मुळ पा ठबाच न हे. मला असे वाटते क , ही वृ ी जतक कमी कमी होत जाईल
ततके चांगले.’
फे ुवारी १९३१ पासून राजकोट सं थानात राजक य सुधारणेसाठ चळवळ जोरात
सु झाली होती. आप या इ छे या व काँ ेसने अ य पदाची माळ सुभाषबाबूं या
ग यात घात यामुळे आप याला एकपरी तने पराभूत केले आहे. अशी समजूत क न
घेऊन त मनाने गांधीजी राजकोटला धावले. जरी वरवर या सं थानचा
सोड व यासाठ ते तेथे गेले असे दसले, तरी यांचा खरा हेतू सुभाषबाबू पुरी काँ ेसचे
अ य थानी वराजमान होतील या वेळ पेच संग नमाण करावयाचा हाच होता. राजकोट
सं थानातील राजक यसुधारणांचा वचार कर यासाठ तेथे नेमले या मंडळावर आपला
त नधी यावा, अशी मागणी कर यासाठ राजकोट येथील अ पृ य जनतेने आंबेडकरांना
पाचारण केले. या माणे राजकोटला १८ ए ल रोजी आंबेडकर वमानाने गेले. यांनी याच
दवशी राजकोटचे राजेसाहेब ठाकूर ांची भेट घेतली. रा ी अ पृ य वग यांची एक सभा
भरली. आप या राजक य ह कांसाठ यांनी झगडा करावा, असा यांनी अ पृ य वगाला
चैत यपूण आदे श दला. स या दवशी सकाळ ‘अ पृ य वग यांचा एक त नधी सुधारणा
स मतीवर यावा’ या वषयी पाऊण तास आंबेडकरांनी गांधीज शी चचा केली.
राजकोट येथे दले या मुलाखतीत आंबेडकर हणाले क , आपण सव मु ांची
स व तर चचा गांध शी क शकलो नाही. कारण गांध ना एकाएक ताप चढला. तथा प,
आपण मांडले या शत सर तेजबहा र स ूंसार या घटनापं डताकडे वचाराथ ठे वा ात, ही
आपली सूचना गांध ना अमा य झाली. शेवट गांधीजी राजकोट या भांडणात राजकोटचे
दवाण वीरावाला ांचा अ हसक मागाने दयपालट क शकले नाहीत. हणून यांनी
दबावा या मागाचा अवलंब क न महारा यपालांना राजकोट या रा यकारभारात ह त ेप
करावयास वनंती केली. दयप रवतन आ ण अ हसावाद ा त वांचे े षत असले या
गांधीज नीच या वेळ जाहीररी या कबुली दली क आपला अ हसावाद पूण वास पोचलेला
नाही. आ ण हणून यांनी, यां याच श दांत सांगावयाचे हणजे, भंगले या आशेने न
खंगले या शरीराने राजकोटचा नरोप घेतला.
राजकोटमधील भांडणा या मु ावर संघरा याचे सर यायाधीश सर मॉ रस वायर
ांनी नवाडा दला. सर मॉ रस वायर ां या नवा ातील ‘ शफारस’ ा श दाचा अथ
बरोबर नाही, असे आंबेडकरांनी आ हानपूवक जाहीर केले. ‘ तुत ा या संदभात
पूव चा काही नणया मक दाखला सापडत नस यामुळे सर मॉ रस वायर ांना तसा नणय
करावा लागला आहे,’ असे ते हणाले. आ ण आप या हण या या पु ीसाठ यांनी दोन
दा ांचा आधार उद्धृत केला.
जुलै १९३९ या प ह या आठव ात आंबेडकरांनी चांभार समाजा या एका सभेत
भाषण केले. ती सभा रो हदास श ण स मती या व माने परळ येथील आर. एम. भट
मा य मक शाळे या सभागृहाम ये भरली होती. आंबेडकरांची ा सभेतील उप थती
वै श दशक होती. कारण चांभार समाजाचे नेते धमातरा या मु ावर डॉ. आंबेडकरांशी
मतभेद होऊन बाहेर पडले होते. १९३७ साल या साव क नवडणुक पासून ते
आंबेडकरांपासून र गेले होते. आंबेडकरां या धमातरा या धोरणाला यांचा पा ठबा न हता.
‘तुमचा एकही उमेदवार मी उभाकरणार नाही,’ असे आंबेडकरांनी यांना न ून सां गतले
होते. यामुळे अनेक वष आंबेडकरां या चळवळ त यांनी अंग मोडू न काम केले, जवाचे
रान केले ते सीताराम नामदे व शवतरकरांसारखे सहकारी आ ण द ोबांसारखे जवलग
नेही यांना अंतरले. सभेत भाषण करताना आंबेडकर हणाले, ‘सव द लत समाजा या
उ ारासाठ मी काय सु केलेले आहे. मी व श जातीवाद कवा पंथवाद क पनेचा
अथवा धोरणाचा मा या कायात कधीही अवलंब केला नाही. द लत समाजामधील
जा तभेदांचे उ चाटन हावे ा मताचा मी आहे. या ीने मी काय करीत असतो.
अ पृ यांमधील जातीजात त बेट वहार घडवून आण याचा हा जबरद तीने सोड वता
येणार नाही. महार मुलीचे ल न चांभार मुलाशी कवा मांग मुलीशी जबरद तीने, जणू जा ची
कांडी फरव यासारखे, घडवून आणता येणे श य नाही. या मुलामुल ना असे धैय आहे
यांना पा ठबा दे णे हे तसले धैय दाख वणा यांचे काम आहे.’ राजक य ाचा उ लेख
क न ते हणाले, ‘काही अ पृ य ने यांना मा या प ा व उभे क न काँ ेस प द लत
समाजाम ये यु ने फूट पाडीत आहे. काँ ेस या ा फस ा चाराला बळ पडू नका. मी
काँ ेसम ये नाही हणूनच इतर द लत समाजांतील ने यांची काँ ेसचे नेते खुशामत करतात.
वतं मजूर प ाचे ब सं य सभासद महारच आहेत हे मी मा य करतो. परंतु महार हे
अ पृ य समाजात ब सं य आहेत हा काही माझा दोष न हे.१ जा तभेदा या भावनांपासून
मु हायचे असेल तर यावर उपाय एकच आहे, आ ण तो हणजे धमातर करणे हा होय.’
ानंतर थो ाच दवसांनी ना शक येथील हंसराज ा. ठाकरसी महा व ालयात
आंबेडकरां या स मानाथ चहापानाचा समारंभ झाला. या वेळ यांना काही लेखी
वचार यात आले. यांतील एका ाचे उ र दे ताना ते हणाले, ‘करा या पाने सरकार
जो पैसा उभा करीत आहे तो शेतक यां या कजफेडीसाठ , दा र याचे उ चाटन
कर यासाठ आ ण श णासाठ याने खच केला पा हजे. परंतु जर दा बंद ला अ थान
कवा इतर तातडी या ांपे ा जा त मह व दले, तर ते श य होणार नाही.’ याच
दवसांत सर शकंदर हयातखान ांनी भारताचे सात राजक य वभाग पाडावे अशी एक
योजना वचारासाठ मांडली होती. या वषयी बोलताना आंबेडकर हणाले क , ‘ती योजना
आपणास मा य नाही. पा क तान थाप या या मागावरील ते एक पाऊल असावे असा
आपणास संशय येतो.’ टश राजवट वषयी ते हणाले क , त याम ये जे दोष आहेत न
यामुळे भारतास जी ःखे भोगावी लागत आहेत याचा वचार जरा बाजूला केला तरी यांनी
दोन गो ी भारतीयांना बहाल के या आहेत. प हली गो हणजे म यवत सरकार. सरी
हणजे जरी नर नरा या धमाचे आपण लोक असलो तरी आपण एका सरकारचे घटक
आहोत ही भावना होय.
याच समयास मुंबई व धमंडळात अथ खा या या सुधारणां वषयी स या
वधेयकासंबंधी बोलताना आंबेडकरांनी सरकारची चांगलीच खरडप काढली. या
मं मंडळात पाच नामां कत नबधपटू आहेत यांनी ा वधेयकात गतकालापासून दं ड लागू
कर याची मागणी करणारे वधेयक पुढे मांडावे या वषयी आपण च कत झालो आहोत, असे
ते हणाले.
याच संधीस पोलंड या सुर तते या ावर युरोपम ये सरे जाग तक यु पेटले. टश
महारा यपालां या एका घोषणेने जमनी व ह थानास यु ात गुंत व यात आले. मुख
भारतीय ने यांनी जाग तक यु ासंबंधी आपली मते केली. हद उदारमतवाद
प ातील ने यांनी सरकारला यु कायात वनाअट साहा य करावे असे मत दले.
मुसलमानां या मु लीम लीग ा मुख राजक य सं थेचे नेते जना हणाले क , टशांनी
हद मुसलमानां या मनात सुर तता न मु यांची भावना नमाण करावी. महायु ारंभी
सरदार व लभभाई पटे लांसह सव काँ ेसने यांनी आ ण चँग कै शेक ांना भेटून उ ह सत
मनाने भारतात परत आलेले पं डत नेह ांनी, महायु ात टशांना वनाअट सहा य
करावे अशीच घोषणा केली. महायु ा या या आणीबाणी या काळात सौ ाची भाषा
बोलावयास यांचे मन घेईना.
गांधीजी तर ःखात चूर होऊन गेले! ते टश महारा यपालांना हणाले क , ‘ टश
लोकसभागृह न वे ट म टर ॲबे यांचा नाश झाला तर आपणास अ यंत ःख होईल.’
ह महासभेचे नेते सावरकर हणाले, ‘जोपयत टन ह थानला पारतं यात खतपत
ठे वीत आहे तोपयत टन मानवजाती या वातं याशी नग डत असणा या उ च त वां या
संर णासाठ महायु ात उतरले आहे ही यांची घोषणा एक शु बनवे गरी मान यात
येईल.’
११ स टबर रोजी एक फार मह वाची घटना घडली. जरी संघरा य हेच सरकारचे खरे
येय होते, तरी ते स ः थतीत थ गत ठे व यावाचून ग यंतर नाही, अशी टश
महारा यपालांनी घोषणा केली.
वतं मजूर प ा या वतीने काढले या आप या प कात आंबेडकर हणाले,
‘पोलंड या बाजूला वशेष याय आहे असे नाही. कारण यूंचा पोलंडनेही छळ केला आहे.
पोलंडचा हा केवळ ा यु ातील एक घटना आहे एवढे च. परंतु आप याशी ते सहमत
होणार नाहीत, यां यावर आपले मत आपण लादणारच हा जमनीचा दावा हे सव जगावर
कोसळलेले मोठे अ र च आहे.’ टशांची अडचण ती आपली संधी आहे असे मानणा या
भारतीयांचे मत आंबेडकरांना मा य न हते. या योगे भारतीय लोक पु हा नवीन गुलाम गरीत
पडतील अशा मागाने यांनी जाऊ नये, असा यांनी अ भ ाय केला.
आंबेडकर पुढे हणाले क , भारताला आप या पररा ीय धोरणात यु कवा तह
करणे यासंबंधी मत दे याचा अ धकार असू नये ही गो अ यायाची आहे. भारताने टश
रा कुलात रा न इतर घटकां या बरोबरीने आपणास दजा ा त क न घे यासाठ झगडावे,
हे बरे. टशांनी हद लोकांना आप या दे शाचे संर ण कर यास समथ कर या या ीने
काही योजना आखावी असे यांनी सां गतले. गोलमेज प रषदे या वेळ भारताचे संर ण
भारतीयांनीच करावे हे त व टशांनी मा य केले होते. याची यांना यांनी आठवण क न
दली. आप या प का या शेवट आंबेडकर हणाले क , ‘यु संप यावर भारतास टश
सा ा यात कोणता दजा ा त होईल या वषयी टनने आ ासन दे णे टनचे कत आहे.
यु कालानंतर भारताला या त वांपासून काही फायदा हो यासारखा नसेल या त वांसाठ
भारत वखुशीने मनःपूवक लढणार नाही.’
चौदा स टबर १९३९ रोजी काँ ेस ने यांनी जाग तक यु ा वषयीचे आपले धोरण
बदलले. यांनी असे घो षत केले क , वतं लोकशाही धान भारत इतर वतं दे शांशी
एकमेकां या संर णासाठ सहकार करील. टश सा ा यवाद न लोकशाही यां या
संदभात, आ ण वशेषतः ह थान या ीने टश सरकारने आपले यु वषयक धोरण
जाहीर करावे अशी वनंती केली.
काँ ेस प ा या ा अ न त धोरणाशी आंबेडकर सहमत न हते. काँ ेस ही सव
भारताची त नधी आहे हा गांधीज चा दावा काँ ेसेतर ने यांना मुळ च मा य न हता. ‘तो
दावा फॅ स ट वृ ीचा आहे आ ण तो हद लोकशाहीस ाणघातक ठरेल,’ असे प क वीर
सावरकर न. च. केळकर जमनादास मेथा, चमणलाल सेटलवाड, सर कावसजी जहांगीर
आ ण सर व लराव चंदावरकर ांनी काढले. आंबेडकरांनीही या यावर सही केली. हे
सात ने यां या सहीचे प क या वेळ च बरेच गाजले.
ऑ टोबर या प ह या न स या आठव ांत टश महारा यपाललॉड
लन् लथगो यांनी सुमारे बाव भारतीय ने यां या भेट गाठ घेत या. यांत सव वगाचे न
प ांचे त नधी होते. यांत गांधी, जना, नेह , सावरकर, पटे ल, राज साद, सुभाष बोस,
आंबेडकर आ ण इतर पुढारी होते. महारा यपालांनी आंबेडकरांची भेट ९ ऑ टोबर रोजी
घेतली. आप या भेट त आंबेडकरांनी महारा यपालां या मनावर द लत वगाची भारतीय
घटने या गती या संदभात कोणती थती राहणार आहे हे ठस व याचा य न केला. पुणे
कराराची फल न प ी समाधानकारक नाही, राजक य सुधारणेचा फेर वचार करतेवेळ
आ ही तो पु हा उप थत क , असेही यांनी महारा यपालांना सां गतले.
भारतीय ने यांशी चचा के यानंतर महारा यपालांनी एक प क स क न हद
लोकां या आशा न आकां ा ां वषयी टश सरकारचे काय हणणे आहे ते यात वशद
केले. यातील एक मह वाचे वधान असे होते क , यु समा तीनंतर सव मुख प ां या
संमतीने ह थान सरकार या शासना वषयी काय ात ती घडवून आणू. आ ण
कोणतीही मह वाची राजक य सुधारणा घडवून आणीत असता ती अ पसं याकां या
संमती शवाय केली जाणार नाही. यु काळात सव प ां या त नध चे एक स लागार
मंडळ नेम यात येईल असे यांनी जाहीर केले.
काँ ेस या कायका रणीने महारा यपालांचे नवेदन संपूणतया असमाधानकारक आहे
आ ण टनला दले या सहा याचा अथ टशां या सा ा यवाद धोरणाला आपली संमती
आहे असा होईल असे हटले. ासाठ काँ ेसने सव ां तक मं मंडळांना राजीनामा
दे याचा आदे श दला. असे कर यात काँ ेसने या धोरणाचा तला तटकारा वाटत होता ते
धोरण सोई कररी या पुढे चाल व यास टनला नकळत मुभा दली.
आंबेडकरांनी द ली न एक जाहीर नवेदन स केले. यात यांनी हटले होते
‘गांधी न काँ ेस ांनी काँ ेस या बाहेरील न प यां या बाबतीतला आपला
अहंम य न अहंकारी कोन टाकून द या शवाय अ पसं याकांचा सुटू शकणार
नाही. दे शभ ही काही एक ा काँ ेसवा यांची मरास न हे; हणून काँ ेस या
मत णालीपे ा वेगळ मत णाली असणा या ना ती तशी बाळग याचा ह क आहे.
तसेच तला मा यता मळ व याचा ह कही यांना आहे.’ मु लीम लीगने काँ ेस
मं मंडळावर केले या आरोपांचा उ लेख क न ते हणाले क , या आरोपांवर आपला
व ास नाही. मुसलमानांचा काँ ेस राजवट त छळ होतो आहे कवा ते त झाले आहेत
यावर आपला व ास नाही. इतर अ पसं याकां माणे यांनाही रा यकारभारात
आपलाभाग असावा असे वाटते. शेवट ते हणाले क , ‘जर मु लीम लीग या
भारत व छे दना या मागणीने मुसलमानां या मनाची पकड घेतली, तर भारत अखंड
राह याची आशाच बाळगायला नको. द लत वगाने जर अ य धम वीकारला तर याचे सव
दा य व काँ ेसवरच पडेल.’
उपरो सात ने यांचे संयु प क, याच माणे द ण ह थानातील काँ ेसेतर
ने यांनी काढलेले संयु प क ामुळे काँ ेस ने यां या मनांम ये अ व थता नमाण झाली
असावी असे दसते. या दो ही संयु प कांवर द लत वगा या त नध या स ा हो या.
या वेळ काँ ेस या यु स मतीचे अ य पं डत जवाहरलाल नेह होते. यांनी
अ पृ यां या माग या तरी काय आहेत हे समजून घे यासाठ ऑ टोबर १९३९ या तस या
आठव ात डॉ. आंबेडकरांशी दोन दवस चचा केली.१ ही प हली आंबेडकर-नेह भेट.
नेह ं ना ते आप या खाजगी संभाषणात चौ या इय ेतला शाळकरी मुलगा हणत. ही भेट
मुंबई ांताचे मु यमं ी खेर ांनी घडवून आणली होती. ा भेट नंतर लागलीच मुंबई
ां तक काँ ेसचे अ य न काँ ेस कायका रणीचे एक सभासद भुलाभाई दे साई ां या
बंग यावर काँ ेस ने यांशी तीन-चार दवस डॉ. आंबेडकरांची चचा झाली. गांधीज चे
कायवाह महादे व दे साई या कामासाठ खास व या न आले होते. आंबेडकरांचे वचार
गांधीज ना न इतर काँ ेस ने यांना यांनी कळवावयाचे होते. ही बोलणी मुंबई मं मंडळा या
राजीना या या ापुरतीच मया दत होती.
काँ ेस प रा य करीत असले या सव व धमंडळांत राजीनामे दे यापूव
यु वषयक ठराव मांडला गेला. मो ा गंभीर वातावरणात मुंबई व धमंडळात काँ ेस
प ाने यु वषयक ठराव मांडला. या ठरावात हटले होते क , टश सरकारने भारतीय
लोकांना यां या संमती शवाय टन न जमनी ांम ये चालले या यु ात एक भागीदार
हणून गोवले आहे; इतकेच न हे तर, टश सरकारने भारतीयांचे मत धा यावर बसवून
ां तक सरकारचे अ धकार आ ण काय यांना तबंधक असे कायदे संमत केले आहेत न
उपाय योजले आहेत.
आंबेडकरांनी काँ ेस या ठरावातील शेवट या वधानाला आ ेप घेऊन तो भाग
गाळावा अशी सभागृहापुढे सूचना मांडली. आप या व धमंडळातील ठरावात दे शा या सव
माग या काँ ेस प ाने अंतभूत के या नाहीत. जेवढ काँ ेस े नी आ ा केली तेव ाच
मांड या. हणून आंबेडकरांनी मु यमं ी खेर यांना दोष दला. आंबेडकरांनी आपले
यु ासंबंधीचे धोरण पु हा एकदा प केले. आ ण असे जाहीर केले क , ‘द लत वग हा
शू ा या नीच थानी कुजत राहील असा राजक य दजा द लत वग मा य करणार नाही.
अ पृ यांवरील ह ं या सामा जक, आ थक आ ण धा मक वच वात आणखी राजक य
वच वाची भर पडणार असेल, तर ती मी सहन करणार नाही.’ आंबेडकरांनी काँ ेसला
पॅ नश सा ा यातून फुटू न नघाले या पॅ नश अमे रकन वसाहतीची गत काय झाली याची
आठवण दली. या वसाहतवा यांनी टन या जेरेमी बेनथॅमला आपली रा यघटना
कर यास आमं ले. बेनथॅमने गलबते भ न इं लंड न ंथ, साधनसाम ी माग वली. याने
बन वलेली रा यघटना या दे शात कशी सपशेल पडली आ ण तची जाहीर होळ कशी
झाली याचे आंबेडकरांनी मरण क न दले. रा यघटना ही पोशाखा माणे अंगास चांगली
चपखल बसली पा हजे असेही यांनी सां गतले.
‘ब सं य लोक अ पृ यां या उ कषाला आव यक असणा या वातं य, समता न
बंधुता नाकारीत आहेत. शंभर मामलेदारांत द लत वगापैक एक मामलेदार आ ण चौतीस
महालक यांपैक एकही द लतवग य नाही. दोनशे सेहेचाळ स मु य कारकुनांपैक एकही
द लतवग य नाही. महसूल खा यातील २४४४ कारकुनांपैक फ ३० द लतवग य आहेत.
सरकारी बांधकाम खा यातील ८२९ कारकुनांपैक फ सात द लतवग य आहेत. अबकारी
खा यात १८९ पैक तीन. ५३८ पोलीस नरी कां (इ पे टर) पैक फ दोन द लतवग य;
३३ उप ज हा धका यांपैक फ एक द लतवग य असे हे माण आहे.’
कळकळ ने ओत ोत भरले या प रणामकारक आवाजात आंबेडकर पुढे हणाले,
‘माझी भू मका काय आहे, ते या दे शात यथाथपणे समजले नाही, हे मला माहीत आहे.
त या वषयी गैरसमज आहेत. यासाठ माझी भू मका प करावयास ा संधीचा मला
फायदा घेऊ ा. अ य महाराज, मी त ापूवक सांगतो क , जे हा जे हा माझे वैय क
हत न सव दे शाचे हत यांत संघष नमाण झाला ते हा ते हा मी दे शा या हताला ाधा य
दले.
‘ वतः या हताला यम मानले. (ऐका, ऐका) व हतबु ने मी आयु यात माग
चोखाळलेला नाही. जर मी आप या श चा न प र थतीचा वतःसाठ उपयोग केला
असता, तर आज मी स याच एखा ा थानी असतो. दे शा या माग यांचा जे हा जे हा
आला, ते हा ते हा मी इतरां या पाठ मागे तसूभरही न हतो. या वषयी गोलमेज प रषदे वेळचे
माझे सहकारी मा या हण याला पु ी दे तील अशी माझी खा ी आहे. गोलमेज प रषदे तील
टश मु स तरमाझा प व ा पा न ग धळू न गेले होते. यां या मतां माणे गोलमेज
प रषदे त नको ते वचारणारा मी एक भयंकर कारटा ठरलो होतो.
‘परंतु या दे शातील जनते या मनात मी नसती शंका रा दे णार नाही. मी स या एका
अशा काही न ेला बांधला गेलो आहे क , तला मी कधीही अंतर दे ऊ शकणार नाही. ती
न ा हणजे माझा अ पृ य वग. यां यात मी ज मास आलो. यांचा मी आहे. जवांत जीव
असेपयत मी यांना अंतर दे णार नाही. या तव या व धमंडळाला मी ढ न यपूवक सांगतो
क जे हा अ पृ यांचे हत व दे शाचे हत यांम ये संघष नमाण होईल या वेळ मा यापुरते
मी सांगतो, क अ पृ यां या हतालाच मी ाधा य दे ईन. जी छळ करणारी ब सं याक
जमात आहे, ती दे शा या नावाने बोलत असली तरी तला मी पा ठबा दे णार नाही. ही माझी
भू मका येकाने न येक ठकाणी समजून यावी. दे शाचे हत आधी क माझे हत आधी
असा उद्भवला तर मी आधी दे शाचेच हत पाहीन. तसेच मा या समाजाचे हत आधी
क दे शाचे हत आधी असा जे हा उप थत होईल, ते हा मी अ पृ य वगा या हता याच
बाजूने उभा राहीन. मी तुम या ठरावाला ा या दोन या सुच व या आहेत, यासंबंधी
मला हेच हणावयाचे होते.’
शेवट आंबेडकर हणाले, ‘तुम या स ा यागाला मा या अनुमतीची का आव यकता
आहे? तुम या प ातील गटाने ती गो ठरवायची आहे.’ यांचे चांगले द ड तासभर भाषण
झाले. यावर सभापती हणाले, क इतर सभासदांनी आता आपली भाषणे थोड यात
आटपावी. ते ऐकून आंबेडकर हणाले, ‘ मा असावी महाराज.’
काँ ेस े या आदे शानुसार काँ ेस मं मंडळांनी अखेर नो हबर या प ह या
आठव ात राजीनामे दले. काँ ेस मं मंडळे राजीनामे दे ऊन बाहेर पड याचे पा न जनाब
जनांचा आनंद गगनात मावेना. भारतीय मुसलमानांनी सुटकेचा नः ास सोडला आहे असे
हणून यांनी मुसलमानांना ‘मु दन’ पाळ या वषयी फमान सोडले. दा बंद धोरणामुळे
या पारशी मंडळ चे नुकसान झाले होते, यांनीसु ा काँ ेसने स ा याग के या वषयी
आनंद केला. जनांना यांनी साथ दली. गंमत कशी आहे पाहा. आंबेडकरांनी पंधराच
दवसांपूव भारतीय मु लमांचा काँ ेस या राजवट त छळ होतो ा मुसलमानां या
हाकाट वर आपला व ास नाही, अशी द ली न घोषणा केली होती, तेच आंबेडकर
जनां या राजक य जलशात सामील होताना हणाले, ‘ जनांचे प क वाचले. यांनी नकळत
मला मागे टाक याएवढ मी यांना संधी दली या वषयीमला लाज वाटते. जनांनी जी भाषा
व भावना केली, ती वापर याचा खरा अ धकार यां यापे ा माझाच होता.’ आंबेडकर
पुढे हणाले, ‘जर जनांनी आरोप के या माणे मुसलमानांवर जुलूम झा याची शेकडा पाच
उदाहरणे स केली, तर मी अ पृ य समाजावर जुलूम झा याची शंभरांपैक शंभर उदाहरणे
कोण याही नःप पाती यायासनापुढे स करीन. मु दन हा काही ह ं या वरोधी डाव
नाही. मु दनाचा रोख काँ ेस वरोधी आहे हणून ती संपूणपणे राजक य आहे.’ शेवट ते
असेही हणाले क , ‘जर मु दन हा ह ं वर ह ला आहे असे ह ं नी मानले तर याचा अथ
असा होईल क काँ ेस ही ह ं ची सं था आहे असे इतरांनी मानले तर याचे जे काय
प रणाम होतील या वषयी यांनी वतःलाच दोष ावा हे बरे.’
ा मु दनाचे एक वै श असे क , गांधीजी न काँ ेस ां या ा दोन मुख
वरोधकांनी, जना व डॉ. आंबेडकर यांनी, भडीबाजारातील मु दना या सभेत
एकमेकांशी ह तांदोलन केले. आ ण काँ ेस या नेतृ वावर दोघांनीही आग पाखडली. ती
सभा मु लीम लीगने भर वली होती.
याच समयास एका ाने आंबेडकरांचे मन बराच काळ गुंतवून टाकले होते. मुंबई
सरकारने महार वतनांवर अ धक कर बस वला. तो सोड व यासाठ आंबेडकर १९२७
सालापासून य न करीत होते. परंतु या अनाथांना या गुलाम गरी या जाचातून
सोड व याऐवजी सरकारने यांचा वतनांवर अ धक कर बसवून यां या जखमेवर मीठ
चोळले. या गा हा यांना वाचा फोड यासाठ महारा ातील न कनाटकातील महार, मांग
आ ण वेठ बगार यांनी आंबेडकरां या अ य तेखाली हरेगाव येथे डसबर १९३९ या
म यावर एक प रषद भर वली. या वीस हजार वतनदारांपुढे भाषण करताना आंबेडकरांनी
तो जुलमी कूम र कर या वषयी सरकारला गंभीर इशारा दला. जर सरकारने तो जुलमी
कूम प रषदे या दवसापासून सहा म ह यां या आत र क न या वतनदारांना या
वनामू य आ ण स या कामापासून मु केले नाही, तर या छळणुक चा नषेध हणून
या वतनदारांना ते सरकारी काम नाकार यावाचून सरा माग उरणार नाही. इतर सरकारी
नोकरां माणे या वतनदारांना वेतन ावे आ ण यांची गुलाम गरीतून मु ता करावी, अशी
सरकारकडे यांनी कळकळ ची मागणी केली.
एकोणीसशे चाळ स साल उजाडले. राजक य आखाडे गरम होऊ लागले. १९ माच
१९३९ रोजी आंबेडकर महाडला गेले. १९ माच हा दवस वातं य दन हणून अ पृ यवग य
लोक पाळ त. याच दवशी काही बषापूव महाड येथे अ पृ यां या मानवी वातं याचा लढा
सु झाला होता. सुमारे आठ दहा हजार लोकांपुढे भाषण करताना ते हणाले, ‘ हद
लोकांनी राजक य ावर आपली सव श क त करावी न अ यंत मह वा या
सामा जक न आ थक ांकडे ल करावे ही अगद चुक ची गो आहे. ह समाजाने
आपली ाचीन समाजरचना मोडू न टाकून आपली संघटना आधु नक वचारांवर रच याची
वेळ येऊन ठे पली आहे.’ याच दवशी रा ी महाड नगरपा लकेने आंबेडकरांना मानप दले.
काँ ेसचे वा षक अ धवेशन १९४० या ए लम ये रामगड येथे भरले. दे शाची
मनु यश भंगू पाहणा या य नांचा ध कार कर यात आला. याच वेळ मु लीम लीगने
लाहोर येथील आप या अ धवेशनात वाय सरह वरील न पूवकडील या वभागांत
मुसलमान ब सं याक आहेत, तेथे वतं रा य थापावे अशी मागणी केली.
टशां व मुसलमानांचे बळ वापर य़ा या उ े शाने गांधीज नी जातीय वृ ी या
अ लबंधूंचे नेतृ व जनां व उचलून धरले. नेह स मतीने जनांना दलेली अपमाना पद
वागणूक, केमालपाशा या जीवनापासून यांनी घेतलेली फूत आ ण पं डत जवाहरलाल
नेह यांनी योजलेले मु लीम संघटन यामुळे जनांचा जातीय अहंकार जागृत झाला. या
उदारमतवाद राजकारणात ते वाढले होते ते राजकारण यांनी सोडू न दले. आता उघडपणे
यांनी जातीयवादाचा वीकार केला. केमालपाशा या च र ापासून फूत घेऊन यांनी ह -
मुसलमानां या ऐ या या ताची भू मका फेकून दली. आ ण मुसलमानांचे वतं रा
थाप याची यांनी आता त ा केली. जनांचा तेजोभंग हा ख या रा ीय वाचा तेजोभंग
ठरला. तेथूनच आता पा क तान या घडणीस आरंभ झाला.
आंबेडकर या घटनांचा बारकाईने अ यास करीत होते. आप या प ाला न संघटनेला
मागदशन करीत होते. यांनी महार पंचायत ही सं था मो हते गु ज सार या कायक याना
मागदशन क न था पली. आ ण या सं थे या व माने एका प रषदे त भाषण क न या
कायाचे मह व वशद केले.
ाच सुमारास हटलर या सै याने बे जम, हॉलंड, नॉव आद रा े पादा ांत
के यामुळे स या जाग तक यु ाला अ तगंभीर व प ा त झाले. टन आ ण म रा े
यांची पाचावर धारण बसली. काँ ेस ने यांनी गांधीज या नेतृ वास ता पुरती सोड चठ् ठ
दली. आ ण जर भारतात पूण ा त न धक असे म यवत सरकार बन व यात आले, तर
टन या यु य नात सहकार क असे यांनी जाहीर केले. या मागणीचा यांनी अ खल
भारतीय काँ ेस स मती या पुणेबैठक त पुन चार केला. हणून पुणे ताव नावाने ती
मागणी स आहे. जनांनी पुणे तावास वरोध केला. यामुळे ह चे चरंतन ब मत
असलेले असे सरकार थापन होईल अशी जनांना भीती वाटत होती. इत यात वतः
महारा यपालांनी आप या कायका रणी या सभासदां या सं येत वाढ कर याची न यु ाचे
काम पाहणारी एक यु स मती नेम याची योजना जाहीर केली. काँ ेसने या योजनेला
आपली नापसंती दश वली. यांना ती योजना भारता या हताला बाधक आहे असे वाटत
होते.
ाच समयास सुभाषचं बोस ांना काँ ेस या अ य पदाव न शेवट गांधीजी न
यांचे सहकारी यांनी खाली ओढले. यामुळे सुभाषबाबू अगद बेचैन झाले. थान झालेले
सुभाषचं बोस दे शाला गौरव वाटत असले तरी गांधीज ना ते कौरव वाटत होते. टश स ा
जीव मरणा या सं ामात गुंतली असता त या व हद बळ एक कर या या य नात
सुभाषचं बोस होते. यांनी मुंबईस येऊन २२ जून १९४० या दवशी जना, आंबेडकर
आ ण सावरकर यांची भेट घेतली. संक पत संघरा य योजनेचे ते क र वरोधक होते.
आंबेडकरही या योजने व अस यामुळे सुभाषचं बोस ांस आंबेडकर आप याशी
सहकाय करावयास तयार होतील असे वाटले असावे. संघरा य योजने व चचा झा यावर
आंबेडकरांनी सुभाषचं बोस ांना दोन मह वाचे वचारले. प हला : ‘आपण
काँ ेस या व नवडणुक त उमेदवार उभे करणार काय?’ सुभाषचं बोस यांनी
नकाराथ उ र दले. सरा : ‘अ पृ यां या ां वषयी तुम या प ाची ठाम अशी
कोणती भू मका राहील?’ ा ांना सुभाषचं बोस न त असे काहीच उ र दे ऊ शकले
नाहीत. यांना माणुसक स मुक वले होते यांना, रा ीय वाची भू मका या असे गुळमुळ त
बोलून वेळ मा न नेणे या पलीकडे ा महान रा भ ांची मजल जात नसे. एव ा मो ा
भयंकर ांची यांना तडीक कसली ती न हती हेच खरे. सावरकरांशी सुभाषचं बोस
ांची जी चचा झाली, ती यांना फू तदायक वाटली. या दवसापासून ते टश स ेशी
भारताबाहे न वातं ययु कर यासंबंधी वचार क लागले.
काँ ेसचा पुणे येथील ताव सरकारने वचारात घेतला नाही. ते हा काँ ेस पु हा
गांधीज या सवा धकारी भू मकेकडे वळली. गांधीजी जगातील एक महान श क .
यां या कुडीत ाण असेपयत टशां व अ य कोण सव दे शभर रान उठ वणार?
गांधीज ची श न आपली यु एक झाली पा हजे असे एखा ा ने यास वाटले असते तरी
गांधीजी तसे थोडेच वागणार! शेवट गांधीज नी भारतीयांनी स या जगा तक यु ात भाग
घेऊ नये असा चार कर यासाठ अ हसे या त वावर वैय क स या हाला सु वात केली.
झाले, ब तेक सव काँ ेस ने यांना तु ं गात डांब यात आले. गांधीज या या नवीन
प व यांचा अथ टशांना पैसा न मनु यबळ मळू नये असा होता. हणजेच भारता या
संर ण काय ाचा हा भंग होता, असे डॉ. आंबेडकरांनी आपले मत केले. या वषयी
डॉ. आंबेडकर पुढे हणाले, ‘जरी सव वचारी मनु यांनी हसक मागाचा ध कार केला
पा हजे, हे खरे असले तरी बळाचा उपयोग हसेचा पाडाव कर यासाठ करणे ही गो वेगळ
आ ण बळा या जोरावर मळ वले या जयाचा उपयोग परा जतांवर हीन आ ण अ यायी अट
घाल यासाठ करणे ही गो वेगळ . हे समजणे गांधीज या वचारसरणी या पलीकडे आहे.
माझे मत असे आहे क ःखाने मूळ बळा या उपयोगात नसून जयाचा पयोग कर यात
आहे. गांधीजी आ ण यु वरोधी चार करणारे सव आ ण अ हसावादावर व ास ठे वणारे
लोक यांना तहा या अट परा जतांना हीन न अ या य अशा वाट या तर यांनी ाणां तक
उपोषण करावे. हे केले तर मानवजातीवर यांचे चरंतन उपकार होतील. मला असे वाटते
क यु वरोधी चार करणा या लोकांनी आप या जी वतहेतूचा वपरीत अथ काढला आहे.
याने अ या य संधी या व उभे रा हले पा हजे, बळा या न हे. बळाचा उपयोग क
नका असे जनतेला सांगणारा, शांततावा ाने मनु यबळाचा उपयोग वजय मळ व याकडे
केला पा हजे असे हणणा यांनाच सहा य करतो.’ या वेळ काँ ेसमधून फुटू न राघोबा गरी
करणारे राजाजी हणाले होते क , ‘मी जर महारा यपाल असतो तर जुनी रा यप तच चालू
ठे वली असती.’ यावर आंबेडकर हणाले, ‘काँ ेस दे शासाठ लढते आहे हे हणणे शु ढ ग
आहे. स े या क या हातात घे यासाठ काँ ेस लढत आहे. गांधीज ना भारत संर ण
काय ा या व स या ह करावयाचा होता तर यांनी तो कायदा एक वषापूव संमत
झाला ते हाच तसे का केले नाही?’
फे ुवारी १९४२ या म यावर मुंबई येथील वागळे हॉल येथे वसंत ा यानमाले या
न म ाने आंबेडकरां या ‘पा क तान वषयी वचार’ या इं जी ंथावर तीन दवस उद्बोधक
चचा झाली. या वेळ वतः आंबेडकर उप थत होते. अ य थानी यांचे नेही, सहकारी व
एक नामां कत श णत आचाय मो. वा. द दे होते. चचला उ र दे तेवेळ आंबेडकर
हणाले, “ यांना पा क तान हा चचचा वषय आहे असे वाटत नाही, यां याशी वाद
घाल यात अथ नाही. यांना जर पा क तान न मती ही अ यायाची वाटत असेल, तर होऊ
घातलेले पा क तान ही यांना अ यंत भयंकर अशी गो वाटे ल. इ तहास वसरा असे
लोकांना सांगणे हे चूक आहे. जे इ तहास वसरतात ते इ तहास घडवू शकणार नाहीत.
भारतीय सै यांतील मुसलमानांचे वच व कमी क न ते सै य एकजीव आ ण न ावंत करणे
ही गो शहाणपणाची आहे. आप या मायभूमीचे संर ण आ ही क च क ! पा क तान
मळाले तर मुसलमान सव ह थानवर आपले सा ा य पसर वतील असा खोटा समज
क न घेऊ नका. ह यांना धुळ स मळ वतील. पृ य ह ं शी काही मु ांवर माझे भांडण
आहे हे मी मा य करतो. परंतु तुम यासमोर मी अशी त ा करतो क , आम या दे शाचे
वातं य र ण कर यासाठ मी आपला ाण अपण करीन.’१ भाषणा या शेवट
आंबेडकरां या जयजयकारांनी सभागृह ननादले.
याच सुमारास सर ॅ फोड स हे टश मु स र शयातील आपली काम गरी
यश वी क न लंडनला परत गेले. भारतातील पेच संग सोड व याचे काम यां यावर
सोप वले आहे, असे घो षत कर यात आले. आंबेडकरांनी आपली योजना ससाहेब
ये याचा संधीस स केली. चँग कै शेक यांनी असे हटले होते क , भारताला इं जांनी
व रत राजक य स ा ावी. या मु ाचा उ लेख क न आंबेडकर हणाले क , ‘चँग कै शेक
ांनी तसे घड यात या अडचणी आहेत यांचे नराकरण केलेले नाही. टश सरकारने
ह थानला जाग तक महायु संप यापासून तीन वषा या आत वसाहतीचे वरा य दे ऊ
असे अ भवचन ावे. जर हद राजक य प ांनी तह झा यापासून एक वषा या आत
सवसंमत अशी योजना तयार केली नाही, तर भारतीय प ांचा कलह आंतररा ीय
यायासनापुढे नणयासाठ ठे वावा आ ण तो नणय आपण कृतीत आणून भारताला
सा ा याचा घटक हणून मा य क अशी घोषणा करावी.’
जनां या प ास ट के त न ध वा या मागणीचा उ लेख क न आंबेडकर हणाले,
‘ जनांची मागणी आसुरवृ ीची आहे.’ महारा यपाल लॉड लन लथगो यांनी जनांची ती
मागणी धुडकावून लाव याब ल आंबेडकरांनी यांचे अ भनंदन केले. आ ण जर हंगामी
रा ीय सरकार थापन करणे हणजे जनांची प ास ट के त न ध वाची मागणी मा य
कर यासारखे होत असेल तर हंगामी सरकार थापन क नये असे यांनी आपले मत
केले. आंबेडकरां या योजनेवर यांनी ट का केली या आ ेपकांनी न ट काकारांनी मु लीम
लीग ही आंतररा ीय यायासना या नणयाला मान तुकवील असे इ तहासकार आ ण
घटनापं डत आंबेडकरांना वाटावे या वषयी आ य केले.
म यंतरी महायु ात जपानने सगापूर घेऊन टशांचा न ा उतर वला. टश
सा ा यावरचा सूय आता मावळू लागंला होता. हे सा ा य आता कोसळू लागले होते.
यु े ातील पराभवाने घाईस आले या इं ज सरकारने चीन आ ण अमे रका यां या
दाबामुळे भारतातील राजक य पेच संग सोड व याचे ठर वले. माच १९४२ चा तस या
आठव ात सर ॅ फोड स ह थान वषयक पेच संग सोड व यासाठ एक योजना
घेऊन द लीस आले. यांनी काँ ेस, मु लीम लीग, ह महासभा, शीख सं था आ ण
सं था नक यां या त नध या भेट घेऊन यां यासमोर आपली योजना ठे वली. एम्. सी.
राजा यां यासमवेत डॉ. आंबेडकर यांनी ३० माच १९४२ रोजी ससाहेबांची भेट घेतली.
स योजनेचा म थताथ असा होता क , सरे जाग तक महायु संपताच भारतात घटना-
स मती बोलवावी. या स मतीने हद सं था नकां या सहकाराने रा यघटना तयार करावी;
परंतु हद संघरा याला मळ याचा वा या या बाहेर राह याचा अ धकार ांतांना ावा.
शेवट घटना स मतीने टश सरकारशी तह करावा.
‘बुडू घातले या पेढ वर पुढ ल तारखेची दलेली ही ंडी आहे’ असे स
योजनेनुसार द या गेले या आ ासनांसंबंधी गांधीज नी उद्गार काढले. ह थानचे तुकडे
पाड याची ही योजना आहे आ ण ती सव या सव टाकाऊ आहे, असे हणून सावरकरांनी
तचा ध कार केला. उदारमतवाद प ाचे नेते हणाले, क स योजना ही वयं नणयाची
न वळ थ ा आहे. जरी अ य पणे पा क तान या येयाला स योजना पोषक होती,
तरी यात पा क तानची न त अशी घोषणा न हती हणून मु लीम लीगने ती झडकारली.
स योजने माणे भारताचे तुकडे होतील याकडे काँ ेस ने यांचे ल न हते. यांचे ल
ता का लक स ा तर घडवून आण याकडे जा त होते. यांनी ह थान या फाळणीची
गोळ बेसावधपणे गळली. परंतु संर ण खाते हद लोकां या वाधीन हावे या मु ावर ते
घुटमळत होते.
इतर ांतांतील अ पृ य ने यांशी पूण वचार व नमय क न आंबेडकरांनीही स
योजना फेटाळली. अ पृ य ने यां या मते या योजनेमुळे ह राजस ेशी अ पृ यांचे
हातपाय बांधून टाक यात येणार होते. यामुळे ाचीन भारताम ये द लत वगाला जसा
भयंकर ास झाला तसा होईल, अशी यांना भीती वाटली. या रा यघटनेला अ पृ य
वगाची संमती नाही, ती अ पृ यांवर लादली गेली तर टशांनी आमचा व ासघात केला
असे आ ही मानू असा टश सरकारला आमचा नरोप सांगा, अशी सला यांनी वनंती
केली.
स या एका प का ारे आंबेडकरांनी टश धोरणाचा खरपूस समाचार घेतला.
आप याला वाचव यासाठ स याला बळ दे याची ‘ यू नच वृ ी’ अ पृ यां या बाबतीत
टशांनी दाख वली असे यांनी या धोरणाचे यात वणन केले. स योजनेने मु लीम
लीगला पा क तान नमाण कर याचा ह क बहाल केला आहे, असेही मत या प कात
आंबेडकरांनी केले. ही योजना हणजे टश सरकार या अवसानघातक पणाचा,
त व युतीचा आ ण व ासघाताचा एक प रपाकच आहे. हणून टश सरकारने कोलांट
उडी मारली असा आंबेडकरांनी स योजनेवर ह ला केला.
मजूरमं ी
१९४५ साल या जुलै म ह यात टनम ये साव क नवडणुका झा या. यात जूर प ाचा
धु वा उडाला. मजूर प ाचे मं मंडळ स ा ढ झाले. याच समयास जपानसु ा शरण
गेले. जूर प ाचे नेतृ व बाजूला सा न मजुरां या त नध या हाती स ा द या वषयी
आंबेडकरांनी टश मतदारांचे अ भनंदन केले.
आंबेडकर थो ा दवसांक रता मुंबईला आले. या वेळ ‘टाटा इ ट ूट ऑफ
सोशल साय सेस’ ा सं थे या व ाथ संघापुढे यांनी जुलै १९४५ या शेवट या
आठव ाम ये भाषण केले. आप या भाषणात यांनी सां गतले क , स ची तडजोड
कवा लवाद हे कामगारांना अ यंत हतावह आहे. मी हे त व कामगारां या यायप तीत
कायम व पाचे करीन, अशी मला आशा आहे.’ यांनी आणखी अशीही आशा केली
क , या तां क श णा या शाळा हद सरकारने श णा या काय मापैक एक भाग
हणून सु के या आहेत, या तशाच चालू राहतील.
ऑग ट या शेवट या आठव ात कामगार थायी स मतीची बैठक नवी द ली येथे
झाली. औ ो गक े ातील कामगारांसाठ घरे बांध यासंबंधीची मालकांवरील जबाबदारी
आ ण भरपगारी रजा ा वषय या नयमांवर चचा झाली. आंबेडकर अ य थानी होते.
भारतातील राजकारणातील पेच संग सुटत नाही असे पा न लॉड वे हेल पु हा
ऑग ट या शेवट लंडनला वचार व नमयासाठ गेले. स टबर म ह या या म यानंतर ते
ह थानात परत आले. यांनी साव क नवडणुका घे याची घोषणा केली.
सव प नवडणुकां या आखा ात उतरले. नवडणुक ची यं णा आ ण अमाप
पैसा ांचे पाठबळ असलेली काँ ेस ‘छोडो ह थान’ ही घोषणा पुका न नवडणुक या
रगणात उतरली. जनांची घोषणा ‘पा क तान क वनाश’ अशी होती आ ण ह महासभेची
घोषणा ‘ वातं य आ ण अखंड ह थान’ अशी होती. पैशाचे पाठबळ आ ण नवडणुका
लढ वणारी यं णा हाताशी नसताही आंबेडकरांची शे ू ड का ट फेडरेशन नवडणुक या
आखा ात उतरली. आंबेडकरांनी नवडणुक या चाराचा नारळ ४ ऑ टोबर रोजी
पु या या एका सभेत फोडला. तेथे यांनी तीन मु ांवर भर दला. अ पृ य वगाने काँ ेस या
नेतृ वावर भरवसा ठे वू नये. कारण यांचे धोरण शरणागतीने बरबटलेले आहे. काँ ेस
समाजसुधारणे वषयी उदासीन आहे. हणून तने द लतांवरील अ याय र कर याक रता
कधीही य न केला नाही.
परंतु या बकट प र थतीतून बाहेर पड यास एकच माग आहे. तो हणजे द लतांनी
आप या हाती स ा घेतली पा हजे. ती यांची आता जीवनश बनली आहे. यांनी आता
रा यकत जमात बनावे आ ण आपले ह क सांभाळावे. नाहीतर ते ह क कागदावरच
राहतील. अजूनपयत आपण द लत वगासाठ सोयी आ ण ह क कसे मळ वले हे यांनी
सां गतले. शेवट ते हणाले क , आगामी नवडणुका हा यां या जीवनमरणाचा आहे.
कारण घटना स मतीवर नवडू न जाणारे लोक ां तक व धमंडळे च नवडू न दे याचा संभव
आहे, हे यांनी द लत वगा या नजरेस आणून दले. या साव क नवडणुक चे हे मह व
मानव नाथ रॉय सोडले तर, स या प ांतील ने यांना ततकेसे उमगले न हते.
यानंतर आंबेडकर द लीला परतले. तेथे यां या अ य तेखाली २७ नो हबर १९४५
रोजी सातवी हद कामगार प रषद भरली. आप या अ य ीय भाषणात आंबेडकर हणाले,
‘कामगार ध नक वगाला एक मह वाचा वचा शकेल. आ ण तो हा क , जर यु ा या
खचासाठ तु ही कर दे यास काकू करीत नाही तर तु ही कामगारां या जीवनाचा दजा
वाढ व यासाठ जो नधी उभारावयाचा आहे याला वरोध का करता? जो यु ावर खच
झाला तो लोकक याणासाठ खच झाला असता, तर यात कतीतरी लोकांचे श ण झाले
असते आ ण कतीतरी रोगी बरे झाले असते?’
आंबेडकरां या शे ू ड का ट फेडरेशनने नवडणुक चा चार जोराने सु केला.
नवडणुक या चाराला चालना मळावी हणून यांनी २९ आ ण ३० नो हबर १९४५ रोजी
अहमदाबाद येथे प रषद बोला वली. गु जी गो वद परमार अ य थानी होते. प रषदे स
उप थत राह यासाठ आंबेडकर अहमदाबादला गेले. तेथे यांना मानव नाथ रॉय यां या
प ाचे कायकत, क यु न ट आ ण ह सभा कायकत भेटले. या दवशी सव गर या बंद
हो या. बु नगर नामक मो ा मंडपात साबरमती या काठावर आंबेडकरांनी प रषदे स
सां गतले क , जे काही फायदे अ पृ य वगास मळू लागले होते, ते सव यांनी वतः संपादन
केले होते, गांधीज नी दलेले न हते. गांधीज नी यां या माग यांस वरोध कर यासाठ
मुसलमानां या साहा याची याचना केली होती.
नो हबर ३० रोजी अहमदाबाद नगरपा लकेने आंबेडकरांना मानप दले. या वेळ ते
हणाले क , ‘जर हद सरकारने ऑग ट १९४२ म ये कडक उपाय योजले नसते तर जमन
कवा जपानी सै नकांनी सारा दे श ापून टाकला असता, ह थानची दशा केली असती.’
आपला स मान के या वषयी अहमदाबाद नगरपा लकेचे यांनी मनःपूवक आभार मानले
आ ण ते पुढे हणाले,‘अहमदाबाद नगरपा लकेने जो आदरभाव केला आहे तो, आ ण
मा या अ भनंदना या ठरावाचा काय मप केत अंतभाव कर यास नकार दे ऊन मुंबई
नगरपा लकेने जी वृ ी दाख वली ात केवढा फरक आहे?’ भाषणा या शेवट ते हणाले,
‘दे शाला वरा य नको असे कोणीतरी, कधीतरी हणू शकेल काय? मला संपूण वरा य
हवे. वरा य आप या पथात आहे. टश सरकार आता फार काळ रा शकणार
नाही.’
डसबर या प ह या आठव ात मुंबई या स चवालयात वभागीय कामगार
शासकांची प रषद भरली. तचे उद्घाटन करताना आंबेडकर हणाले, ‘औ ो गक
अशांतता टाळ यासाठ कवा ती कमी कर यासाठ तीन गो ची आव यकता आहे. प हली
गो , समेट घडवून आणावयास यो य यं णा पा हजे. सरी गो , औ ो गक कलह नबधात
सुधारणा केली पा हजे. तसरी हणजे कामगारांना कमीत कमी पगार कती असावा हे
ठर वले पा हजे. प ह या गो ीला सु वात झालेली आहे. स या दो ही गो चा वचार
लवकरच सु होईल.
औ ो गक शांतता था पत कर या या श यते वषयी आपले मत करताना ते
हणाले, ‘ ापुढे स े या बळावर औ ो गक शांतता था पत करता येणे श य नाही.
काय ा या बळावर ती श य आहे. परंतु खा ी दे ता येत नाही. ती सामा जक यायनीती या
बळावर करता येणे श य आहे. ही सूचना आशादायक वाटते. यात तीन बाजू गुंतले या
आहेत. प हली हणजे वतः कामगारांनीच आपले काम कर याचे कत ओळखले पा हजे;
हणजे यांनी कामचुकारपणाची वृ ी टाकून दली पा हजे. मालकाने यो य ते वेतन दे णे
ाचेच नाव पळवणूक थांब वणे. आ ण यांनी काम कर यास सुखावह प र थती नमाण
करणे, याचेच नाव कामगार क याण होय. तसरी गो हणजे सरकार न समाज ांनी
औ ो गक संबंध सलो याचे राहावे ासाठ जपले पा हजे. हे सावज नक काम आहे. हे
मालक आ ण कामगार ांमधील केवळ करार नाही, हे ओळखले पा हजे.’ कामगार
खा याचे मु य शासक सी. च. जोशी आप या वागतपर भाषणात हणाले क ,
औ ो गक-संबंध यं णा ही कामगार वा मालक ा दोन प ांपैक कोणाचीही वक ल नाही.
आधु नक मनू
महारा यपाल लॉड माऊंटबॅटन यांनी प र थतीचा अ यास क न लंडनला याण केले. ३
जून १९४७ रोजी ते परत आले. यांनी नवीन योजना जाहीर केली. या योजने माणे द न
म यवत रा ययं णा, दोन घटना स म या नेमणे व स हेट आ ण वाय सरह ांत ांत
सावमत घेणे अशी व था करावयाची होती. स हेट व वाय सरह ांत यांत यावयाचे
सावमत यांनी पा क तान कवा भारत ांपैक कोण या रा यात सामील हायचे ा या
नणयाथ होते. गांधीजी आ ण नेह यांनी आपले सव व पणाला लावूर काँ ेस या अ खल
भारतीय स मतीला दे शा या फाळणीला संमती दे यास भाग पाडले. गांधीज मधील
स यशोधक हा यां यामधील राजकारणी पु षाला बळ पडला. आ ण यांनी ह थान या
ऐ या या दफनपेट वर शेवटचा खळा ठोकला. या गांधीज नी पा क तान हे पाप आहे,
धडधडीत अस य आहे, असे हणून फाळणीवा ांना ‘अगोदर माझे तुकडे करा आ ण मग
दे शाची फाळणी करा,’ असे गंभीरपणे सां गतले होते, या गांधीज तील स यशोधकाचा असा
हा ःखजनक अंत झाला. भारतीय समाजवाद प ाचे नेते हे कौरव सभेतील पांडवां माणे
खाली माना घालून बसले. यांची ही तट थ वृ ी फाळणी या फाळणी या गु ाला
एक कारे पोषक न ो साहन दे णारी होती. ह सभेने खूप अकांडतांडव केले. पण ते
अगद फोलपट ठरले.
याच वेळ ावणकोर सं थान आ ण नजामाचे है ाबाद सं थान यांनी भारत १५
ऑग ट १९४७ रोजी वसाहती रा य झा यावर आपण वतं होऊ अशी घोषणा केली.
यां या या प व याचा उ लेख क ऩ आंबेडकरांनी यांना आपले सावभौम व भारतीय
संघरा याम ये वलीन कर याचा स ला दला. यांनी वतं होऊन रा संघाकडू न संर ण व
मा यता मळ व याची आशा करणे हणजे वतः या क पना-सा ा यात थ
वावर यासारखे आहे असे ते हणाले.
जुलै या प ह या आठव ात, टश लोकसभेत मांडले या भारत वधेयकासंबंधी
(इं डया बल) आपले मत दे ताना आंबेडकर हणाले, ‘ टशसरकार आ ण नजाम
यां यामधील करार संपु ात आ यामुळे व हाड ांत नजामाकडे जाईल.’ हे यांचे मत
घटनाशा ावर आधारलेले होते क टश सरकार आ ण नजाम यां या करारात तशी अट
होती या वषयी या काळ अनेकांना बोध झाला नाही.
आंबेडकर ३ जुलै १९४७ रोजी मुंबईस परत आले. ते घटना स मती या वज
स मतीचे सभासद होते. या वेळ रा वज कोण या व पाचा असावा या वषयी सव चचा
सु होती. या बाबतीत काही महारा ीय ने यांनी आ ण मुंबई ां तक ह सभे या
कायक यानी यांचा नवास थानी यांची भेट घेतली. जर वजनदार गोटातून या बाबतीत
चळवळ होऊन भावी लोकमत नमाण झाले, तर आपण वजाचा रंग भगवा असावा ा
यां या सूचनेला वज स मतीत उचलून ध , असे यांनी अनंतराव ग े , बोधनकार ठाकरे
आ ण गावडे यांना अ भवचन दले. १० जुलैला आंबेडकर जे हा द लीला जावयास नघाले
ते हा सांता ू झ वमानतळावर मुंबई ां तक ह सभेचे नेते आ ण काही मराठे पुढारी यांनी
आंबेडकर वमानात बसावयास जातेवेळ यास एक भगवा वज अपण केला. भग ा
वजासंबंधी जर चळवळ झाली, तर याला आपण पा ठबा दे ऊ असे यांनी यांस अ भवचन
दले. या वेळ मुंबई ह महासभेचे नेते रावबहा र सी. के. बोले, अनंतराव ग े यांना
आंबेडकर वनोदाने हणाले, ‘एका महारा या मुलाकडू न घटना स मतीवर भगवा वज
लाव याची अपे ा तु ही करता आहात नाही का?’
घटना स मतीने बावीस जुलै रोजी अशोक च ां कत तरंगी झडा हा रा वज असावा
असे न त केले. आंबेडकर भग ा वजा या सूचने या बाजूने वज स मतीत चार श द
बोलले असे हणतात. परंतु संबं धत ने यांनी भंग ा वजासाठ तशी वशेष अशी चळवळ
न के यामुळे यांनी अशोक च ां कत वज मा य क न घे यासाठ आपले वजन खच केले.
वज स मतीचे अ य डॉ. राज साद यांना वीर सावरकरांनी चर या या ऐवजी वजावर
च घाला अशी आ हाची तार पाठ वली होती. रा वजावर अशोक च ाचा वीकार व
चर याचा ध कार झालेला पा न म. गांध ना अ तशय ःख झाले. ते उद्गारले, ‘जर
वजाचे मूलभूत अंग बदलून खाद आ ण चरखा याव न लु त झाली, तर ा वजाशी
आपला काडीचाही संबंध राहणार नाही. अशा वजाला आपण वंदनही करणार नाही,’ असे
यांनी तावातावाने जाहीर केले. अवतारकाय संपले क पराभव अटळ होतो.
सीमामंडळा या कायाकडे भारतीय सरकारचे ल वेधून घे यासाठ नवी द ली येथून
आंबेडकरांनी एक प काढू न भारतीय सरकारला इशारा दला. ‘जर माझी भीती खरी ठरली
आ ण सरह मंडळाने ठर वलेली सरह जर नैस गक नसेल तर भारतीय सरकारला तचे
संर ण करावयास अ तशय कठ ण होईल. यायोगे दे शाची सुर तता आ ण संर ण यांना
मोठाच धोका नमाण होईल. हणून उशीर झाला आहे तरी, संर ण खाते जागे होऊन वेळ
नघून जा यापूव आपले कत करील अशी मला आशा आहे.’ महारा ीय दे शभ ा या
ीतील हा कठोर वा तववाद आ ण मु स ाची जाग कता आंबेडकरां या रा भ त
पूणपणे दसून येते. तथा प ‘पा क तान वषयी वचार’ या आप या ंथात ‘भौगो लक
प र थती आधु नक जगातील तं ाम ये प रणामकारक ठरत नाही,’ असा आंबेडकरांनी मु ा
मांडला होता. यांनी आता ते मत बदलून रा ास समयानुसार इशारा दला.
टश लोकसभेने हद वातं याचा ठराव १५ जुलै रोजी वीकृत केला. आता घटना
स मती सावभौम झाली. आरंभी ती सव दे शाची होती. आता मा ती खं डत भारताची
झाली. बंगालची फाळणी झाली. टळककालीन बंगाली ह ं नी टशांनी केलेली बंगालची
फाळणी र क न घेतली. गांधीकालीन ह ं नी दाती तृण ध न फाळणीची याचना केली.
बंगाल या फाळणीमुळे घटना स मतीवरील काही सभासदां या जागा कमी झा या. यांत
आंबेडकर एक होते. परंतु डॉ. जयकरां या राजीना यामुळे रका या झाले या जागी मुंबई
व धमंडळातील काँ ेस प ाने घटना स मतीवर आंबेडकरांची नवड केली.
जुलै या अखेरीअखेरीस भारता या प ह या मं मंडळातील संभा मं यांची नावे
स ं होऊ लागली. या याद त म ासचे मुनी वामी पले यांचे नाव वतमानप ांत दसू
लागले. तरी आंबेडकरां या नावाचा सुगावा जून म ह यापासून वतमानप ांना लागला होता
असे दसते. ते हा आंबेडकर द लीतच होते. यां या नयतीचे धागे वण याचे काम भर
रंगात आले होते. काँ ेस े याम ये आंबेडकरां या नयु वषयी र वनीवर बोलणी
झाली. या बोल यातील ाथ मक नणय घे यात आ यावर पं डत नेह ं नी आप या
स चवालयात आंबेडकरांना बोलावून ‘ वतं भारता या मं मंडळात व धमं पद आपण
वीकार यास तयार हाल काय?’ अशी पृ छा केली. नेह ं नी यांना असेही आ ासन दले
क शेवट यां याकडे नयोजन वा वकास खाते दे यात येईल. आंबेडकरांनी होकार दला.
पं डत नेह ं नी नयो जत मं यांची याद घेऊन द लीत भंगी कॉलनीम ये गांधीज ची भेट
घेतली. गांधीज नीसु ा याला संमती दली. टशांकडू न स ेचा वारसा घेणा या काँ ेस
ने यांनी आंबेडकरांशी जुळते मळते घे याची इ छा द शत केली. ते आंबेडकरां या गुणाचे
चीज कर या या मनोभू मकेत होते. आतापयत यांनी आंबेडकरां या भीमश चा
रा कायासाठ उपयोग क न घे याचे ल लेच होते. आता वातं या या थैयासाठ व
वृ साठ यां या गुणांचा उपयोग क न यायचे यांनी ठर वले. वतः आंबेडकरसु ा
काँ ेसबरोबरचे हेवेदावे वस न गेले. काँ ेस ने यांनी पुढे केलेला मै ीचा हात यांनी
वीकारला. ह महासभेचे नेते डॉ. यामा साद मुकज यांनाही भारता या प ह या
मं मंडळात काँ ेस ने यांनी घेतले.
तीन ऑग ट रोजी भारता या मं मंडळातील मं यांची नावे स झाली. यांम ये
डॉ. आंबेडकरांचे नाव झळकले. या दवशी ते मुंबईत होते. यांनी चबूर येथे मुंबई
नगरपा लका कामगार संघा या व माने एका सभेत भाषण केले. या वेळ यां या
संक पत इमारत नधीला दोन हजार पयांची दे णगी दे यात आली. हा इमारत नधी ते
१९३२ सालापासून जमवीत होते. आंबेडकरांचे नाव नवभारताचे प हले व धमं ी हणून
जाहीर होताच यां या ने ांना आ ण चाह यांना अ भमानाचे भरते आले. या सवानी
आनंदाने बेहोष होऊन यांचे अ भनंदन केले. वृ प ांनीसु ा यांचे अ भनंदन क न यांना
सुयश च तले. खरोखर धुळ तून नघून धुरंधरां या पं त जाऊन बस याचा आंबेडकरांनी
जो परा म केला तो अपूवच होय. भारता या म यवत मं मंडळात एका अ पृ य ह ने
एवढे लोक य पद संपादन के याचे भारतीय इ तहासातील हे प हलेच उदाहरण होय.
यांनी आंबेडकरांचा ‘ टशांचा बगलब चा’ असे हणून ध कार केला होता, याच यां या
गतकालीन काँ ेस वरोधकांनी आता यांचा मु स हणून जयजयकार केला. मुंबईतील
व कलां या सं थेने ६ ऑग ट रोजी वतं भारता या प ह या मं मंडळातील मं ी हणून
यांचा स कार केला. आंबेडकरांनी व कलां या काय े ापलीकडे झेप घेतली होती.
मानव जाती या इ तहासातील १५ ऑग ट १९४७ हा सो याचा दवस उगवला. या
दवशी भारत वतं झाला! मानवजातीचा एक पंचामांश भाग गुलाम गरीतून मु झाला.
भारतीय वातं या या पाने आ शयात एक चंड श ज मास आली. परंतु या
वातं या या सुखसोह याला एका बाजूने गालबोट लागले होते. कारण भारताचे व छे दन
होऊन या र लां छत कुशीतून पा क तान नावाचे जगातील सवात मोठे धम न
मुसलमान रा ज मास आले.
अशी घटना घडते न घडते तोच आंबेडकर वैभवाची आणखी एक पायरी वर चढले.
२९ ऑग ट रोजी घटना स मतीने घटनेचा मसुदा कर यासाठ एक लेखन स मती नेमून तचे
अ य पद डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांना दले. काय योगायोग आहे पाहा. पृ य ह ं नी
आंबेडकरांना व ाथ दशेत गाडीतून लोटू न दले होते. शाळे त यांना कोप यात बस वले
होते. ा यापक झा यावर यांचा अपमान केला होता. वस तगृहे, उपाहारगृह,े केशकतनालये
व दे वळे यांतून हाकलून दले होते. एक तर करणीय महार हणून यांना हण वले होते.
टशांचा बगलब चा हणून यांची हेटाळणी केली होती. यांना पाषाण दयी सैतान हटले
होते. महा मा गांध चा नदक हणून यांचा ध कार केला होता. महारा यपालां या
मं मंडळातील सरकारजमा मं ी हणून यां यावर ट का केली होती. तेच डॉ. बाबासाहेब
आंबेडकर वतं भारताचे प हले व धमं ी झाले. इतकेच न हे तर भारता या न ा
मनु मृतीचा नमाता, आधु नक मनू हणून ते क त शखरावर आ ढ झाले. भारताची इ छा,
आकां ा आ ण उ े यांना मूत व प दे यासाठ भारताने यांना मृ तकार महामुनी मनू
ां या थानी बस वले. ही घटना हणजे भारता या इ तहासातील एक महान चम कार होय.
भारताने अनेक युगांतील आप या अ पृ यते या पापाचे ालन कर यासाठ आपला नवा
मनू, नवा मृ तकार शतकानुशतके माणुसक स मुकवून स वहीन केले या समाजातील
नवडला, ही व धघटना अत यच आहे खरी! याने वीस वषापूव मनु मृतीची होळ केली
होती, याच बंडखोरास आपली नवीन मृती रच यास आवाहन करावे, हा पृ य ह ं वर
नयतीने उग वलेला सूडच होय, असे हणावेसे वाटते. कदा चत कालच ाचा फेरा पूण
हायचा होता असेही असेल!
आंबेडकर जरी व धमं ी झाले, तरी यांनी स ाथ महा व ालया या वकासाकडे
ल ठे वले होते. ते यांचे अ यंत लाडके बाळच होते. या महा व ालया या व ृ व शाखेचे
उद्घाटन यांनी २५ स टबर १९४७ रोजी केले. व ाथ संसद य सं थेचेही यांनी उद्घाटन
केले. आप या वचार वतक भाषणात यांनी ता याने मुसमुसले या व ा याना
व ृ वकला संपादन कर या वषयी उपदे श केला. या कलेचे मह व यां या मनावर
बब वले. संसद य सं थेम ये सभागृहाला आप या सौ य अथवा ती ण तकशु आ ण
मा हतीपूण भाषणाने जो सभासद भा न टाकू शकतो तोच सभासद यश वी होऊ शकतो.
ती श ा त क न घे यासाठ व ा यानी सव कारे साधना केली पा हजे. यांनी
आपली मने वशाल केली पा हजेत. यांनी आपली ी ापक केली पा हजे. लोकांना जे
भेडसावतात ते सोड व याचे साम य आ ण वचारश यांचा यांनी वकास केला
पा हजे. संसदे या कामकाजातील अनेक अंगांचे यांनी आप या भाषणा या शेवट ववरण
केले. शेवट ते हणाले, ‘सरकार हणजे न या मक नणय. तडजोडी या वृ ीने वागणारे
सरकार हे सरकारच न हे. कारण तडजोडीकडे वृ ी असले या सरकारचा जो नणय बाहेर
पडत असतो, तो धड मासाही नसतो आ ण प ीही नसतो.’
स टबर १ रोजी मुंबई नगरपा लकेतील काँ ेस प ाने पं डत नेह , सरदार पटे ल, डॉ.
राज साद व मौलाना आझाद यांना मानप दे यासाठ एक ठराव केला. वरोधी प ांतील
सभासदांनी भारतातील नवीन मं मंडळातील आंबेडकर, गाडगीळ आ ण भाभा
यां यास हत सव मं यांना मानप ावे अशी सूचना केली. परंतु मुंबई काँ ेसचे या काळचे
अ धपती स. का. पाट ल यांनी यांना असे उ र दले क , ‘नेह , राज साद व आझाद हे
अलौ कक ेणीचे नेते अस यामुळे यांना वेगळे मानप दे णे यु आहे.’ मुंबई शहरातील
काँ ेस ने यांचा आंबेडकरां वषयीचा पूव ह अ ाप नाहीसा झाला न हता. ते यांना आप या
राजक य े या पं स बसवायला तयार न हते. पूव ह वरणे वा वसरणे कठ ण असते.
वाथावर वा मूख वावर आधारलेली वभू तपूजा सदा अंधच असते. यानंतर काही दवसांनी
मुंबई महापा लकेने आंबेडकरांना मानप दे याचा ठराव केला. तथा प आंबेडकरांनी या
वेळ या महापौरां या प ाची दखलही घेतली नाही. मा सदा ेय कर नसते हेच खरे!
ऑ टोबर या प ह या आठव ात आंबेडकरांनी द लत वगा या त णांपुढे मुंबईस
भाषण केले. आप या उपदे शपर भाषणात ते हणाले, ‘ वातं य इतके एकाएक आले क
आपण आता यापुढे कोणते धोरण आखावे या वषयी मा या डो यात या णी कोणतीही
प क पना नाही. शे ू ड का ट फेडरेशन या सं थेचे संर ण आ ण संवधन करा.
कोण याही थतीत ती अबा धत राहावी ासाठ सवानी तजकडे ल दले पा हजे.’
म यंतरी ह थान या फाळणीचे प रणाम भयंकर झाले. सव दे शास भयंकर हादरा बसला.
या दं गलीचा कमलाकांत च े यांना ल हले या एका प ात उ लेख क न बाबासाहेब
हणाले, ‘ते दं गे नसून ते एक बंड होते. द लीतील लोकसं ये या मानाने पा हले तरी मृतांची
आ ण घायाळांची सं या चंड आहे. गेले काही दवस द लीतील दै नं दन जीवन अडखळू न
रा हले आहे.’ यादवी यु आ ण याबरोबर होणारे ह याकांड टाळ यासाठ आंबेडकरांनी
ह थानमधून मुसलमानांचे आ ण पा क तानातून ह ं चे थलांतर करावे अशी योजना
सुच वली होती. लकन माणे वीर सावरकरांनी यादवी यु ाला त ड दे यासाठ दे शाने तयार
हावे, दे शाचे अखंड व सोडू नये असे हटले. परंतु या काँ ेसप ीय ने यां या हाती दे शाची
भ वत ता पडली होती, यांनी दे शाची फाळणी तर मा य केलीच पण आणखी क लीही
वीकार या. पा क तानची क पना पा क तान जाहीर हो या या दवसापयत जशी यांना
चार गुंडांची मागणी आहे असे वाटले, तत याच अ रदश पणाने यांनी ा दोन जमात या
थलांतराला नधम पणा या रा हामुळे कडकडू न वरोध केला. थलांतरा या क पनेची
अवहेलनाही केली. यां या या आडमुठेपणामुळे आ ण अवसानघातामुळे पा क तानातील
ह ं या दै यात आ ण ःखात अ धक भर पडली. अशा कारे आंबेडकरांचे भा कत आ ण
भीती ही अ रशः खरी ठरली. ते या योजनेचे त ववे े ठरले.
ा ह याकांडात ल ावधी लोकांना आप या घरादारांना मुकावे लागले. दोन लाख
लोकांची कापाकाप झाली. सैतानांनी मुलांचे अमानुषपणे चंदन केले. पसाट नरपशूंनी
यांची अ ू घेऊन वटं बना केली. यांचे अपहरण कर यात आले. जबरद तीने
मुसलमान धमाची यांना द ा दे यात आली. र ते मुंड यांनी व धडांनी भरले. मरणो मुख
पु ष, मुले आ ण या यां या वेदनांनी र ते भयानक दसत होते. अ पृ य हे ह
अस यामुळे यां याही न शबी हे ःख भोगणे आले. जोग मंडल हे पा क तानचे वधी
आ ण मजूरमं ी होते. पा क तानमधील अ पृ यांनी जनांना आपला ाता हणून समजावे
असा पा क तानमधील अ पृ यांना जोग मंडलांनी फतवा काढला. अ पृ यांनी आप या
मनगटावर मुसलमान धमा या मै ीचे ोतक हणून एक ब ला लावावा असाही यांनी
नल जपणे स ला दला होता. परंतु जोग मंडलांचे ते सुख व आता वा यावर उडाले
होते. पा क तानमधील घडामोडी पा न यांचे दय आता वद ण झाले होते. आंबेडकरही
अ तशय ु ध झाले. यांनी एक प क काढू न पा क तान सरकारचा नषेध केला. द लत
समाझाला ह थानात यायला पा क तान सरकार अनु ा दे त नाही आ ण यांना तकडे
जबरद तीने मुसलमान धमाची द ा दली जाते, अशी आंबेडकरांनी त ार केली.
मुसलमानांची सं या वाढावी हणून नजाम या है ाबाद सं थानम येदेखील द लत
समाजातील लोकांना मुसलमान धमाची द ा दली जात आहे असेही यांनी आप या
प कात हटले. यामुळे आंबेडकरांनी आप या लोकांस असा उपदे श केला क ,
‘पा क तानम ये पेचात सापडले या द लत समाजाने सापडेल या मागाने व साधनाने
ह थानात यावे, असे मी सांगू इ छतो. सरी एक गो मला सांगावयाची आहे ती अशी
क , पा क तान कवा नजामचे है ाबाद सं थान यांतील मुसलमानांवर कवा मु लीम
लीगवर व ास ठे व याने द लत समाजाचा घात होईल. द लत वग ह समाजाचा तर कार
करतो हणून मुसलमान आपले म आहेत असे मान याची वाईट खोड यांना जडली आहे.
ती अ यंत चुक ची आहे.’ पा क तान आ ण है ाबादमध या द लत समाजाला इ लाम
धमा या द ेला यांनी केवळ जीव वाच व या या हेतूने बळ पडू नये, असा आंबेडकरांनी
स ला दला. यांना बळजबरीने पा क तानात कवा है ाबादम ये इ लाम धमाची द ा
दली होती, या द लत लोकांना यांनी असे आ ासन दले क , यांचे धमातर हो यापूव
यांना जसे वाग व यात येई तशीच यांना येथे आ यावर पु हा वीकृत क न घेऊन
बंधुभावाची वागणूक मळे ल. ह ं नी यांचा कतीही छळ केला तरी यांनी आपले मन
कलु षत क न घेऊ नये. है ाबादमधील द लत वगानी नजामाची – जो उघडउघड
ह थानचा श ू आहे – याची बाजू घेऊन आप या समाजा या त डाला का ळमा लावू नये.
१ असा यांनी अ पृ य वगास इशारा दला. पा क तानमधील द लतवग य लोकांना
बौ धमा या छायेत
घटना-स मतीत मळ वले या यशानंतर डॉ. आंबेडकर २ जानेवारी १९५० रोजी मुंबईस
आले. वमानतळावर यां या सहका यांनी यांचे अ यंत उ साहाने वागत केले. घटना-
स मतीचे काय पूण झाले. आता आंबेडकरांनी एका नवीन यु ाची घोषणा केली. ऑ टोबर
१९४८ म ये यांनी ह सं हता ( ह कोड) तपासून आ ण सुधा न घटना-स मती या
व धमंडळासमोर मा यतेसाठ मांडली होती. ह काय ाची सुधारणा क न ते एकाच
सं हतेत एक कर याचे काम दहा वष चालले होते. १९४१ म ये भारत सरकारने सर बी.
एन. राव यां या अ य तेखाली एक स मती नेमली होती. या स मतीने सव दे शभर दौरा
काढू न नामां कत वचारवंतांची आ ण कायदे पं डतांची मते घेऊन ह सं हता वधेयक तयार
केले होते. १९४६ पासून ते वधेयक म यवत व धमंडळा या समोर वचारासाठ मधूनमधून
येत असे आ ण ते या ना या कारणामुळे पुन वचारासाठ परत पाठ व यात येत असे. डॉ.
आंबेडकरांनी ते सं हतेचे काम आप या हाती घेतले. याचे यांनी प र करण व नूतनीकरण
के यावर, यातील एक कुटुं ब प ती आ ण यांचा मालम ेवरील अ धकार ासंबंधीचा
यातील भाग लोकांना आ ण वशेषतः वर स मतीला ( सले ट क मट ला) भी तदायक वाटू
लागला. तगामी वचारां या वरोधकांना यामुळे मोठा ध काच बसला.
डॉ. आंबेडकरांचा ह सं हतेस हात लागताच आ ण ते तचे व े होताच भारतातील
बु मान लोकांत दोन तट पडले. एका गटाने आंबेडकरां या मताची तारीफ केली, तर
स याने जोरात याचा ध कार केला. ढ आ ण नव वचार यात झगडा सु झाला.
दां भकपणा आ ण सामा जक गती, पारंप रक पां ड य आ ण ां तवाद वचारसरणी
यांम ये सं ाम सु झाला. शा ाचे मत आप या बाजूला आहे असे दो ही गट वाही दे ऊ
लागले. एका बाजूला मनू तर स या बाजूला आंबेडकर. ह सं हते या वरोधकांचा वरोध
हा वेगवेग या कारणांसाठ होता. प हली साव क नवडणूक झा यानंतर ह सं हता
वचारासाठ यावी असे काही वरोधकांचे मत होते. जे नवीन दे श संघरा यास येऊन
मळाले होते यां या वचारासाठ ती अगोदर ठे वावी असे काही वरोधक हणू लागले. तर
स यांनी ओरड केली क , ह सं हतेने ह चालीरीती व परंपरा र ठर व या आहेत. काही
वरोधकांनी तर घटनेतील मूलभूत ह कांकडे बोट दाखवून ह सं हतेचा उ े श मूलभूत
ह कांची पायम ली करणारा आहे असा कंठशोष केला.
११ जानेवारी १९५० रोजी आंबेडकरांनी ह सं हतेचे समथन करणारे एक जोरदार
भाषण स ाथ महा व ालया या लोकसभेपुढे केले. आप या भाषणात ते हणाले,
‘ ह सं हता ही आमूला बदल घड वणारी कवा फार मोठ ां तकारक गो आहे हे हणणे
चूक आहे. ते वधेयक जरी गतीचे नवीन माग चोखाळ त आहे, तरी जु या चालीरीत ना या
वधेयकाचा वरोध नाही. नवीन रा यघटनेने सव दे शासाठ हणून एक दवाणी सं हता
कर या वषयी आदे श दलेला आहे. काही शाखांतील ह काय ाचे एकसू ीकरण करणे
आ ण काही बाबतीत नबधांत (काय ात) सुधारणा करणे हेच ह सं हता वधेयकाचे उ
आहे. ह ं या सामा जक आ ण धा मक जीवनावर नयं ण करणारे सव दे शात एकाच
प तीचे नबध असावे हे दे शा या ऐ या या ीने हताचेच आहे. ह नबधांत सुधारणा
कर यात येत आहे ती ह समाजही नबधां या पुन जीवनास वरोध कर यास असमथ
आहे हणून न हे, तर भारतभर ह ं या नबधात एकसारखेपणा असावा हणून. ह सं हता
ही दवाणी सं हतेची एक पायरीच आहे. नबध सहज समज यासारखे असावेत. ते दे शातील
कुठ याही भागात सवाना सारखे लागू झाले पा हजेत. सरी गो अशी क , एखा ा ह ला
ह समाजा या कुठ याही थरातील माणसाला द क घेता येते. मृ युप क न आप या
मुलीस तो वारसाह क नाका शकतो.
कोण या आधारावर ह सं हतेतील सुधारणांचा मसुदा तयार कर यात आला आहे हे
सांगताना ते हणाले, ‘ या सुधारणा ह शा े आ ण मृती यांवरच आधारले या आहेत.
दायभाग प तीने ह ं या मालम ेचे नयं ण होते. मुलाची जात पतृसावण प ती माणे
बापाचीच असते. पराशर मृती आ ण कौ ट य यांचा काडीमोडीला पा ठबा आहे. बृह पती
मृतीत यांचा मालम ेवरील ह क मा य केलेला आहे.’
११ जानेवारी १९५० रोजी सायंकाळ मुंबईत परळ येथे एका चंड सभेत भारता या
रा यघटनेची त आंबेडकरांना करंडकातून अपण कर यात आली. ती सभा शे ू ड का ट
फेडरेशन, मुंबई, या सं थेने भर वली होती. या सभेत बोलताना आंबेडकर हणाले, ‘मी
द लत वगा या हताचे र ण कर यासाठ घटना-स मतीत गेलो. घटनेचा मसुदा तयार
कर या या उ े शाने न हे. तथा प काही प र थतीमुळे ते काय मा या अंगावर पडले आ ण
घटने या श पकारा या नावाशी माझे नाव नग डत झाले आहे, या वषयी मला अ भमान
वाटतो. कारण अशी संधी एखा ा या जीवनात व चतच येते. मी टशांचा बगलब चा
आहे, मुसलमानां या बाजूचा आहे, अशी माझी नाल ती गेली २० वष होत रा हली आहे.
मला आता अशी आशा वाटते क , माझे हे रा यघटने वषयीचे काय पा न ह ं ना माझी
चांगली ओळख होईल. आ ण यांनी मा यावर केलेले आरोप कसे खोटे होते ते यांना
कळे ल.’
घटनेचे मुख श पकार हणून आंबेडकरांचा भारतभर झालेला गौरव पा न
आंबेडकरांचे मन भारावून गेले होते. मना या या अ तउ साहा या भरात यांनी आप या
लोकांना सव दे शाचे हत आ ण उ ती या ीनेच वचार करावा असा उपदे श केला. या
वेळेपयत सव दे शा या भ वत ासंबंधीचे वचार आंबेडकरां या अनुयायां या मनात सहसा
येत नसत. तथा प सव दे शा या हता या१ ीने आता आपण वचार करावा अशी वेळ
येऊन ठे पली आहे असे यांचा मनावर बब व याचा यांनी य न केला. आपले वेगळे
म व सोडू न दे ऊन दे शातील सव राजक य प ांची सहानुभूती यांनी मळवावी, असा
यांनी कळकळ चा उपदे श केला. मा या पायाखालची वाळू घसरत आहे हा मा या
वरोधकांचा आरोप कसा खोटा आहे ते ा चंड सभेने स केले आहे. मा या
पायाखालील जमीन प क आ ण पूव पे ाही भ कम आहे, असेही ते आप या भाषणा या
शेवट हणाले.
२९ जानेवारी १९५० रोजी द लीतील महारा ीय सं थांनी आंबेडकरांचा स कार
केला. स काराला उ र दे ताना ते हणाले, ‘महारा ीय लोक इतर कोणापे ाही अ धक
ामा णक, रा ा वषयी अ धक जाग क आ ण रा कायासाठ अ धक याग करावयास
सदै व तयार असतात. म यवत मं मंडळात दोन महारा ीय मं ी आहेत आ ण रझव बँकेचा
मुखही महारा ीयच आहे, या वषयी मला अ भमान वाटतो.’ राजकारणात, व ेत आ ण
यागात महारा ीय आघाडीवर आहेत, असे आणखी यांनी सां गतले.
आंबेडकरांनी आता क त चे गौरीशंकर गाठले होती. यांची जयंती सव भारतभर
मो ा माणात साजरी हावी हे साह जकच होते. जयंती या समारंभात यायमूत
महंमदअ ली करीम छागलांसार या मुंबई या व र यायालया या मु य यायाधीशांनी भाग
घेतला. मुंबईतील नायगाव येथील जयंती या सभेत बोलताना ते लोक य न नामां कत
यायमूत हणाले, ‘आपणास लाभलेले नवीन ह क भोगीत असताना येक भारतीय
नाग रक आंबेडकरांची कृत तेने आठवण करील. मी या समारंभास उप थत रा हलो याचे
कारण आंबेडकर हे केवळ द लत समाजाचे नेते नसून सव रा ाचे एक नेते आहेत, असे मी
मानतो हे होय. आंबेडकर व मी एकाच वेळ इं लंडम ये नबधांचा अ यास करीत होतो.
यांनी आ ण मी एकाच वेळ व कलीस ारंभ केला. आ ही दोघेही एकाच वेळ सरकारी
व धमहा व ालयात ा यापक होतो. जगातील एक थोर घटनापं डत हणून आंबेडकर
आता व यात झाले आहेत. रा यशा ावर अ धकारवाणीने बोलू शकणा या मुख ने यांत
यांची गणना होते.’१
नवी द ली येथे आंबेडकर जयंती या दवशी भाषण करताना लोकसभेचे सभासद
हनुमंत या हणाले, ‘आंबेडकरांना भावी प ा एक उ ारकता आ ण घटनाशा ावरील
एक मोठ अ धकारी हणून ओळखतील. असाही एक दवस उगवेल क , आंबेडकर
हे भारताचे धानमं ी झा याचे य लोकां या नजरेस पडेल.’ लोकसभेचे सरे एक
सभासद स वा हणाले, ‘खरे सांगायचे हणजे आंबेडकरां या कतृ वाचा आ ण कायाचा
गांधीज वर भाव पड यामुळेच गांधीज ना द लत वगा या राजक य ह कांसाठ काहीतरी
केले पा हजे असे वाटू लागले.’ स वा पुढे हणाले, ‘आंबेडकर पदद लतांचे जसे मु दाते
तसेच एक महान े आहेत.’
वरोधी प ात पुनरागमन
सोनेरी सायंकाळ
पदद लत समाजाला मनु याचा दजा मळवून दे णे, या या आ मस मानाची वाढ करणे
आ ण याला आ मो ार कर यास समथ करणे, हे आंबेडकरांचे जी वतकाय होते.
थोड यात सांगावयाचे हणजे यांना खरी माणसे बन वणे हे होते. आंबेडकर हे बु ा माणे
महान श क होते. मनु याने आप या सु त श वर व ास ठे वून ती जागृत न वृ गत
क न याने आपला उ ार कर यासाठ आप या पायांवर उभे राहावे असा उपदे श ते
सामा य माणसाला करीत. आपण केवळ लाकडाचे डके आहोत, आपणास या जगतात
काही कमत नाही, असे मनु याने मानू नये.
पदद लत वगातील लोकांना आ ण वशेषतः यातील त णांना आंबेडकरांचा उपदे श
सदा सं मरणीय व चतनीय असा होता. त णांनी वतःवर अवलंबून राहावे. वतः या
क ावर जगावे. वतः या बु वर व ास ठे वून तचा उपयोग करावा, ववेकबु ला शरण
जावे; ानापे ा अ धक पूजनीय असे अ य काहीही नाही. नसगाने कोणालाही दास हणून
ज माला घातलेले नाही. आप या भा याचे ते वतः श पकार आहेत. कोणीही माणूस
ज माने मंदमतीचा नसतो. रानडे, टळक आ ण गोखले यांचा वैभवशाली परंपरेची, अखंड
उ ोगशीलतेची, उ च येयाची आ ण सावज नक काया या जा णवेची व ा याना
आंबेडकर आठवण क न दे त असत. ीक पुराणातील एक कथा ते आप या अनुयायांना
नेहमी सांगत असत. या कथेतील डमेटर नावाची दे वता एकालहान मुलातील महान श
वृ गत कर यासाठ ती ते मूल व तवावर ठे वीत असे. हणून यांचा द लत वगाला असा
संदेश होता क यांनी अखंड उ ोग करावा. मो ा भ वत ासाठ स या या सुखाचा याग
करावा. व तवा या द ातून चालत जावे. येय संपादन करीपयत याग, झगडा थांबवू नये.
‘तुम या येयावर तुमची अढळ ा असली पा हजे. तुमचे येय उदा आहे. तुमचे
जी वतकाय उ वल, अ यु कृ , अ त े आहे. या समाजात आपण ज मास आलो या
समाजाबाबत आपले काही कत आहे अशी यांना कत ाची जाणीव झालेली आहे ते
ध य होत. जे आपले जी वत तनमनधनेक न गुलाम गरी नाहीशी कर यासाठ तीत
करतात ते ध य होत. गुलामांना गुलाम गरीतून मु कर यासाठ संकटे , मानखंडना, वादळे
यांना त ड दे ऊन जे आपला लढा करतात ते ध य होत.’ या तव आंबेडकरांना वाटे क
आप या भुकेकंगाल लोकांनी भा वकते या गुं यात अडकवून घेऊ नये. भ भाव ही
ववेकश स लुळ करणारी एक कारे अफूची गोळ च आहे. आप या दै वावर हवाला ठे वून
मनु याने बसू नये. आप या ा नातच तसे आहे, ई राची इ छाच तशी आहे, असे मानू
नये. अ ानी लोकांना असा व ास होता क यां या कपाळावर सटवीने जे काही ल हले
असेल या ार धापुढे मनु य जाऊ शकत नाही. ते अटळ असते. द लतांची मने अस या ा
रोगट समजुत पासून आंबेडकरांना मु करावयाची होती. हणून ववेकानंदां माणे आप या
अनुयायांना ते असा उपदे श करीत क भ ही खुळचट गो आहे. भ ने यांना तेजोहीन
बन वले आहे. दे वभोळे पणा या वृ ीमुळे यांचे म जातंतू ठसूळ, ीण न बळ झाले
आहेत.
पारलौ कक वचारातून अ पृ यांचीच मने खेचून ती यां या स या या जीवनातील
नकृ ाव थेकडे वा पतनाकडे क त कर याचा आंबेडकरांनी य न केला. भौ तक सुखाचा
उपभोग घेऊन यांनी ब सं य लोकां या सां कृ तक पातळ वर यावे अशी यांची इ छा
होती. माणुसक स मुकले या न आधारहीन झाले या, आपले दै वच खोटे असे मानणा या
द लत वगाला हा एक उताराच होता. भौ तक सुखात डु ंबत असणा या समाजाला न
ला आंबेडकर हळू च हणत क , ‘भौ तक सुख हणजे काही मानवाचे सव व न हे.
याने मानवाची ःखे हरण होणार नाहीत. मनु य के वळ भाकरीवर जगत नाही. याला
सुसं कृतीची गरज आहे.’
हणूनच आंबेडकरांचे जी वत ही ह धमा या पुन जीवनातील आ ण ह ं या
सामा जक प रवतनातील एक मह वाची अव था आहे असे वचारवंत मानीत. आ ण ‘एक
महान ॉटे टं ट ह नेता’ असे आंबेडकरांचे वणन करीत. ह समाजाचे प हले
पुन जीवन उप नषदांनी आप या नवीन वचारां या लाटांनी समाजमनावर आघात क न
घड वले. यासरशी दे व, पुरो हत आ ण य याग यांची पीछे हाट झाली होती. पु हा तगामी
पुरो हतांनी य यागांचे अन् कमकांडाचे पुन जीवन करताच अवनतीस ारंभ झाला. या
वेळ धा मक न सामा जक प तीचे पुन जीवन आ ण पुनघटन कर यासाठ भगवान
बु ाने पुढाकार घेतला. यांनी पुरो हत सं थेवर आ ण य याग सं थेवर ह ला केला. यांचे
मत समाजातील अनेक घटकांचे एक करण कर या या बाजूचे होते.
शंकराचायाचा उदय होताच ह धमाने धूतपणे बौ धमातील त वे समा व क न
घेतली. मा जा तभेद आ ण कमकांड यांवरील आपले नयं ण करकचून आवळले. यानंतर
रामानुज, च धर, कबीर, रामानंद, नानक, चैत य, ानदे व आ ण महारा ातील इतर
संतकवी यां या शकवणीमुळे ह धमाचे तस यांदा पुन जीवन झाले. चौ या
थ यंतराला ारंभ राममोहन रॉय, महा मा फुले, वामी दयानंद सर वती, यायमूत रानडे
यां या कायाने झाला. या थ यंतरा या कायात वामी ववेकानंद यांनी मोठ च काम गरी
केली. सावरकरांनी या थ यंतराला बु ामा यवादाची जोड दली. म. गांध चे काय हे
सामा जक ेरणेपे ा भूतदयावादाने अ धक े रत झाले होते.
आंबेडकरां या चळवळ ने पुन जीवना या पाच ा थ यंतरास आ ण ह ं या
सामा जक पुनघटनेस ारंभ झाला. ह धम आ ण ह समाज यां या व आंबेडकरांनी
पुकारलेले बंध धरणीकंपासारखे हादरे दे णारे होते. याचे व प बु ापासून
सावरकरांपयत या ां तकारकांनी या कारचे बंड पुकारले या कार या बंडां न वेगळे
होते. कारण गे या पंचवीसशे वषात आंबेडकर हे पदद लत समाजाम ये ज मलेले प हले
महान ां तकारक नेते होते. यांनी ह ं ची समाजरचना आ ण ह धम यां या व बंड
पुकारले. इतकेच न हे तर यांनी ह धमा या इ तहासात अभूतपूव अशा ांतीचे पव सु
केले. या ांतीचे उ ह धमाची शु क न यात ा ती घडवून आणणे, ह
समाजाची पुनघटना क न याचे पुन जीवन करणे आ ण याची अवनती न मानहानी
थांब वणे हे होते. या तव यांनी ह धम आ ण ह थान यां या बाबतीत जी काम गरी
केली आहे, तो आधु नक भारता या पुन जीवना या कायात मोठा वाटा असले या
राममोहन रॉय, जोतीराव फुले, वामी दयानंद, वामी ववेकानंद आ ण रानडे यां या
कायापे ा अ धक महनीय आ ण चतनीय आहे. कारण आंबेडकरांनी भारता या
घटना मक, राजक य आ ण सामा जक वचारांत टाकलेली भर ही नःसंशय मोलाची आहे.
आंबेडकरांना ह समाजाची पुनरचना ही वातं य, समता आ ण बंधुभाव या
त व यीवर अ ध त हावयास पा हजे होती. थोड यात, सामा जक लोकशाहीवर ती
अ ध त हावयास पा हजे होती. जर ह ं नी यांची त वे आचरणात आणली असती तर
यांचा समाज वतं , ब ल , तेज वी आ ण ग तमान झाला असता. आंबेडकरां या
सामा जक त व ाना माणे येक ह ला आप या धमबांधवांशी सव नैब धक री या संबंध
जोडावयास वातं य पा हजे. ह ं नी सवाना समान अशी सामा जक सं हता रचली पा हजे.
जर आप या धमबांधवांत ल न कर याचे, यांचे बरोबर जेव याचे आ ण जीवना या सव
े ांत बरोबरीने काम कर याचे यांना वातं य असते, तर ह समाज एकसंध होऊन तो
बलवान हो यास आ ण इतर लोकांस आप या धमात घेऊन पच व यास समथ झाला
असता. हद ही रा भाषा हावी असे यांचे ठाम मत होते. नागरी लपीचे ते मोठे कैवारी
होते. येक वगाने आपला आपण वचार करावा. वचार कर याचे काम स या एखा ा
व श वगावर सोप वणे हतावह नाही. तसे केले तर ते लोक आप याला ानाचे
रखवालदार समजतात. आपले भ वत , धम आ ण दे श यां यावर प रणाम करणा या
ांचा वचार कर याचे साम य आप या अंगी वाढ वले पा हजे, असा यांचा उपदे श असे.
अशा रीतीने आंबेडकरां या सामा जक त व ानाने ह धमा या शृंखला तोडू न ह
समाजाला संघ टत कर याचे आवाहन दले. यांचे त व ान ह त व ानाचे पुन जीवन
करावयास, जा तभेदाचे उ चाटन करावयास आ ण पृ या पृ य वादाचा शेवट करावयास
सांगते. आंबेडकरांनी जा तभेदाचे उ चाटन कर यावर एवढा चंड भर दला क काल
मा स याचा ‘वगकलह’ हा श द जसा जगातील कानाकोप यात ननादला, तसा ‘जा तभेद’
हा श द आंबेडकरांनी जगात नना न सोडला. याव न यांचे येय हे ह समाजाचे, दे शाचे
न मानवतेचे संवधन करणे हेच होते हे प होते. सहा कोट अ पृ य ह ं ची सेवा ही
जगातील द लतांतीलही पदद लतांची सेवा होय, हे ल ात ठे वले हणजे यां या कायाची
महती कळे ल.
अखेरचा वास
डॉ. मालवणकरांसंगे डॉ. सौ. स वता आंबेडकर काही खरेद साठ पारी १।। वाजता
बाजारात गे या. आंबेडकरांनी ब याच वेळानंतर दोनतीन वेळा घंटा वाज वली. प नी वषयी
चौकशी केली. परंतु डॉ. सौ. स वताबाई परत आले या न ह या. सुदामा गंगावणे ा
वयंपा याने दवा लावला व यांना हाणीत नेले. आंबेडकरांनी चहा घेतला. पु हा यांनी
घंटा वाजवून प नी आली कवा नाही या वषयी चौकशी केली. यांचा चेहरा रागाने लाल
झाला. रट् टू सायंकाळ ५।। वाजता आंबेडकरांकडे आले. आंबेडकर अ यंत संतापले आहेत
असे यांनी पा हले. रट् टूं ना यांनी टं कलेखनाचे काम दले. इत यात डॉ. सौ. स वताबाई डॉ.
माधवराव मालवणकरांसमवेत घरी परत या. स वताबा नी आत डोकावून पा हले मा
आ ण आंबेडकरांनी यांना अपश द बोलून उ ार केला. यांनी साहेबांना शांत करावयास
रट् टूं ना वन वले.
रा ी ८ वाजता संताप कमी झाला होता. तत यात जैनांचे त नधी मंडळ पूव भेट
ठर या माणे भेट स आले. या जैन त नधी मंडळास स या दवशी भेटावे असे यांना
एकवार वाटले. परंतु ते आता आलेच होते. यामुळे यांचे हणणे आजच ऐकून घेतले तर
बरे, असे हणून यांनी यांची भेट घेतली. यानंतर सुमारे वीस म नटांनी ते हाणीत जाऊन
आले. नंतर रट् टूं या खां ावर हात टाकून ते दवाणखा यात आले. तेथे एका कोचावर ते
डोळे मटू न जेमतेम बसले.
जैन नेते आदरपूवक उठू न उभे रा हले. नंतर खाली बसले. काही ण न त धता
पसरलेली होती. जैन नेते तट थ होऊन यां या मुखाकडे एकटक पाहत रा हले होते. काही
णांनंतर आपली नजर वर क न यांनी या ने यांना यां या भेट चा उ े श वचारला. यांनी
बाबासाहेबां या कृतीची औपचा रक चौकशी केली. यावर ते उ रले, ‘ठ क, चलता है.’
नतर काही वेळ बौ धम न जैन धम यांसंबंधी थोडी चचा केली. यां या मनावर या चचचा
प रणाम झालेला दसला. यांनी बाबासाहेबां या हातात ‘जैन और बु ’ या ंथाची एक त
ेमादरपूवक ठे वली. स या दवशी सकाळ यांचा एक समारंभ होणार होता. या
समारंभास उप थत रा न आप या मुन शी काही मु ांची चचा करावी अशी यांनी
आंबेडकरांना वनंती केली. कृती नीट असली तर आपण उप थत रा असे बाबासाहेब
उ रले. आ ण भेट स आले या शेवट या लोकांनी यांचा नरोप घेतला. आंबेडकर जैन
ने यांशी बोलत असतानाच यांचे पा णे डॉ. माधवराव मालवणकर रा ी या वमानाने
मुंबईस परतले.
नानकचंद रट् टू बाबासाहेबांचे पाय रगडू लागले. आप या डो यावर तेल चोळ यास
यांनी रट् टूं ना सां गतले. तसे यांनी केले. बाबासाहेबांना थोडे बरे वाटले. इत यात एकाएक
एक शांत आनंददायी मधुर आवाज ऐकू येऊ लागला. आवाज बाबासाहेबांचा आहे हे रट् टूं नी
ओळखले. ते डोळे मटू न उज ा हाता या बोटांनी सो या या हातावर ठे का ध न गाणे गात
होते. हळू हळू गाणे प ऐकू येऊ लागले. ‘बु ं सरणं ग छा म’ ा पदा या ओळ प पणे
ऐकू येऊ लाग या. रे डओ ामवर या आवड या गा याची तबकडी लाव यास यांनी रट् टूं ना
आ ा केली. या तबकडीबरोबरच ते गाणे अगद त मयतेने तालसुरात हणू लागले.
याच वेळ सुदामा गंगावणे या वयंपा याने वद दली क जेवण तयार आहे.
बाबासाहेब हणाले, ‘थोडा भात घेऊन ये. सरे काही नको.’ ते या गा या याच तं त होते.
वयंपा याने स यांदा वद द याबरोबर बाबासाहेब जेवणा या खोलीत जावयास नघाले.
रट् टूं या खां ावर हात ठे वून चालत जात असता, वयंपाकघरात वेश कर यापूव , यांनी
नर नरा या कपाटांतून काही ंथ काढू न घेतले. जीवनातील या महान न ख या म ांकडे
पु हा एक आशाळभूतपणे ेप टाकून ते आत गेले. रट् टूं या मदतीने ते एका खुच त
वयंपाकघराकडे त ड क न बसले. यांनी अगद थोडे अ खा ले आ ण रट् टूं ना डोके
चोळावयास सां गतले. यांनी दोनचार म नटे डोके चोळ यावर हातात सोटा घेऊन कबीराचे
‘चलो कबीर तेरा भवसागर डेरा’ हे पद गुणगुणत ते उठले. वयंपाकघराला लागून असले या
शेजघरात ते गाणे गुणगुणत यांनी वेश केला.
पंधरावीस म नटांपूव कपाटातून आणलेले ंथ यांनी चाळू न पा हले. ते टे बलावर
तसेच ठे वून दले. ते आप या बछा यावर पडले आ ण रट् टूं ना हळू हळू पाय रगडावयास
सां गतले. आता रा ीचे ११। वाजले होते. आद या रा ी रट् टू घरी गेले न हते.
बाबासाहेबां या डो यावर झोप आहे असे पा न आपणही आता घरी जावे असे रट् टूं ना
वाटले. यांचे ल वेधून घे यासाठ रट् टूं नी टे बलावरचे एकदोन ंथ इकडचे तकडे ठे वले.
बाबासाहेबांनी वर पा हले. ते हा रट् टूं नी बाबासाहेबांची रजा घेतली आ ण आपली सायकल
बाहेर काढली. यांना आता भूक लागली होती. यांची प नी घरी वाट पाहत असेल या वषयी
यांना टोचणी लागली होती. सायकलीव न ते आवारा या दरवाजापयत जातात न जातात
तोच यांना सुदामाने हाक मारली. ‘बाबासाहेब तु हांला बोलावताहेत, ’ असे तो हणाला.
बाबासाहेबांनी ‘बु आ ण याचा ध म’ या ंथाचा उपोद्घात न तावना यां या
टं क ल खत ती तसेच आचाय . के. अ ,े ी. म. जोशी न दे शचे सरकार यांना
ल हले या प ां या ती कपाटातून काढू न आणून टे बलावर ठे व यास सां गतले. ‘उपोद्घात
न तावना रा ी पु हा वाचून पाहीन. ती प े वाचीन.’ असे ते हणाले. ती प े स या
दवशी टपालातून रवाना होणार होती. सुदामाने साहेबां या खाटे जवळ कॉफ ने भरलेला
थमास न मठाईची एक बशी ठे वली. गेली पाच वष बाबासाहेबां या जवास जपणारी यांची
डॉ. प नी कवा यांचा नोकर यांना बाबासाहेबां या खाटे या मागे मृ यू दबा ध न बसला
होता ाची क चतसु ा क पना न हती.
६ डसबर १९५६ या सकाळ डॉ. सौ. स वताबाई नेहमी माणे उठ या. साडेसहा
वाजता यांनी आप या पतीकडे पा हले ते हा यांचा एक पाय उशीवर टे कलेला दसला.
बागेत एक च कर मा न या नेहमी माणे बाबासाहेबांना उठ व यास गे या. यांनी यांना
उठ व याचा य न केला. पण यांना चर न ा लागली होती! आपले प तराज हे जग सोडू न
गेले आहेत असे समजताच यांना भयंकर ध काच बसला. यांनी रट् टूं ना आणावयास गाडी
पाठ वली. रट् टू आले. रट् टूं ना पाहताच डॉ. स वताबाई सो यावर ःखभराने कोसळता
कोसळता असहायपणे उद्गार या, ‘रट् टू , बाबासाहेब आप याला सोडू न गेले!’ रट् टूं ना ती
ःखद वाता सहन झाली नाही. आप या काप या आवाजात ते अडखळत उद्गारले, ‘काऽय
बाबाऽऽसाहेब गे...’ ती दोघे बाबासाहेबां या शयनघरात गेली. बाबासाहेबां या मृत शरीरात
दयाचे पु हा चलन कर याचा यांनी य न केला. यांचे हातपाय रगडले. खाली वर केले.
छाती आ ण पोट यांतील पडदा रगडू न त डात एक चमचाभर ँडी ओतली. परंतु
ासो छ् वास सु झाला नाही. झोपेतच यांचे ाणो मण झाले होते. आंबेडकरांना
मधुमेहा या वकारामुळे म जातंतूचा असा य असा वकार जडला होता. यांची दय या
गेली दोन वष ीण होत चालली होती. ती आज कायमची बंद पडली!
डॉ. स वता आंबेडकरांनी ःखाने हंबरडा फोडला. बाबासाहेबां या शवावर ओणवे
रा न रट् टूं नी आ ोश केला. ‘बाबासाहेब मी सेवेला आलो आहे. मला काम ा.’ असे हणून
यांनी टाहो फोडला. कोणी चमनलाल शहा नावाचे गृह थ या वेळ आंबेडकरां या
नवास थानी राहत होते. ते गृह थ योग न गूढशा यांचे अ यासू होते. यांची आ ण
आंबेडकरांची चांगली जानपछान होती.
दहा वषापूव बाबासाहेब हणाले होते क , जोपयत द लत वगा या सेवेसाठ मा या
अ त वाची आव यकता आहे तोपयत मला आयु य लाभेल. याच द य े मुळे ते सव
कार या दा ण नराशेतून आ ण शारी रक अ वा यातून अनेकदा बाहेर पडले होते. दे वाने
फार जरी नाही तरी आप या कायाला आव यक तेवढे आयु य ावे अशी ते ाथना करीत.
थोर पु ष आपले जी वतकाय संपले हणजे दे ह वसजन करतो असे यांना वाटत असावे.
आपण आता फार काळ जगत नाही, तरी तुम या मनाची तशी तयारी ठे वा, असे यांनी चार
वषापूव च आपले मु य सहकारी भाऊराव गायकवाड यांना कळ वले होते.
नानकचंद रट् टूं नी बाबासाहेबां या वतुळातील लोकांना ही ःखदायक वाता
कळ वली. म यवत सरकार या मं यांनाही ही बातमी कळ वली. वण ा माणे ती भयंकर
बातमी द लीत पसरली.
सव चाहते, सरकारी अ धकारी आ ण भ २६ अ लपूर र ता येथे धावून आले.
तासाभरात बाबासाहेबां या अं यदशनासाठ लोकांची नवास थाना या बाहेर चंड गद
जमली. मुंबईतील सहका यांना न भ ांना मुंबईतील स ाथ महा व ालयाम ये र वनीने
बातमी कळ व यात आली. ‘रा ी या वमानाने शव मुंबईस आण यात येईल, ’ असे
द लीतील कायक याकडू न कळ व यात आले.
पंत धान जवाहरलाल नेह आंबेडकरां या नवास थानी धावत आले. ‘आंबेडकर हे
भारता या मं मंडळातील एक अमोल र न आहे, ’ अशी आंबेडकरांची पं डत नेह
परदे शीय पा यांना आंबेडकर व धमं ी असताना ओळख क न दे त असत. बाबासाहेब
जे हा यांना संसदे या दवाणखा याम ये कवा कोठे समारंभात भेटत ते हा यां या
कृतीची ते आ थापूवक चौकशी करीत. यांनी आंबेडकरां या नवास थानी येताच अ यंत
सहानुभूतीने डॉ. स वताबा जवळ वचारपूस केली. ‘ ेतया ेसंबंधी कोणती व था
करावयाची तुमची इ छा आहे, अशी आंबेडकरां या अनुयायांकडे यांनी चौकशी केली.
गृहमं ी गो वद व लभपंत, दळवळणमं ी जगजीवन राम आ ण रा यसभेचे उपसभापती
इ याद आंबेडकरां या अं यदशनासाठ आले. सव गो ी ल ात घेऊन जगजीवन राम यांनी
मुंबईस बाबासाहेबांचे शव ने यासाठ वमानाची सोय केली. पारी आकाशवाणीव न ती
बातमी ऐकताच ल ावधी भारतीयांचे दय ःखाने हाद न गेले. ए हाना हजारो लोकांनी
आंबेडकरां या नवास थानाबाहेर चंड गद केली होती. आजूबाजू या व तीतील रहदारी
बंद पडली. एका मो ा कम ये ासपीठ तयार क न, यावर बाबासाहेबांचे शव
ठे व यात आले. आ ण ‘बाबासाहेब अमर रहे’ या घोषणेने ेतया ेला यां या
नवास थानापासून आरंभ झाला. मागावर हजारो लोक तफा उभे होते. शवाची गाडी
येताच ते या महान पु षास वंदन करीत. वमानतळाजवळ यायला ेतया ेला पाच तास
लागले. रा ीचे नऊ वाजले. नेह ं नी एका खास ताकरवी शवास हार घातला. लोकसभेचे
कायवाह आ ण रा यसभेचे कायवाह यांनी या महान संसदपटू ला पु पहार घातले.
लोकसभेचे अनेक सभासद, द लीतील मुख वक ल यांनी या व यात व ान राजकारणी
पु षाला वंदन केले. वमान द ली न रा ी ९ ।। वाजता नघाले. यात शंकरानंदशा ी,
भ कू आनंद कौस यम्, डॉ. स वताबाई आंबेडकर, रट् टू , सुदामा आ ण शंकरलाल शा ी
आ ण काहीजण होते. वमान सांताकूज वमानतळावर पहाटे स ३ वाजता आले. तेथे
जमले या हजारो लोकांनी मूकपणे या थोर ने याचे शव दादर येथील बाबासाहेबां या पूव या
नवास थानी नेले. तेथे ल ावधी शोक त भ आप या प र ा याचे अं यदशन घे यासाठ
आठ-दहा तास व हळत बसले होते. सव मुंबापुरी या ःखसागरात बुडून गेली होती. ७
डसबर रोजी मुंबईतील सव कारखाने, गो ा, रे वेकारखाने न कापड गर या बंद रा ह या.
मुंबई नगरपा लकेतील झाडलोट खा यातील नोकरवग कामावर गेला नाही. शाळा,
महा व ालये, च पटगृहे बंद होती. नागपूर आद नर नरा या शहरांत उ फूतपणे हरताळ
पाड यात आला. मरवणुका नघा या. अहमदाबाद येथील कापड गर या बंद कर यात
आ या. या भयंकर ःखद वातने अनेक लोकांचे हातपाय गळाले. काह ना तर मू छा आली.
पारी ेतया ेसंबंधी सव व था पूण झाली. बाबासाहेबांचे शव फुलांनी आ ण
पु पहारांनी भरले या एका कवर ठे व यात आले. शवा या उशाजवळ भगवान बु ाची मूत
ठे व यात आली. सभोवती पेट वले या मेणब या ठे व यात आ या. चारी कोप यांत धूप
ठे व यात आला होता. पारी १ ।। वाजता ेतया ेस आरंभ झाला. या र याला आता
आंबेडकर र ता हणतात तो पूव चा ह सट र ता, पोयबावडी, ए फ टन पूल, सयानी
र ता, गोखले र ता या मागाने ेतया ा दादर ह मशानात आली. उ र मुंबईतील सव
रहदारी पाच तासांवर बंद पडली होती. एव ा मो ा चंड मागावर या महापु षा या
दशनासाठ तफा मुं यांसारखी माणसे गद क न उभी होती. घरांची छ परे, ग या, झाडे
ही माणसां या रंगीबेरंगी कप ांनी भरली होती. आसपास या ज ांतील शेकडो लोक
खास गा ा क न आले आ ण या दोन मैल लांबी या ेतया ेत सामील झाले. ेतया ेची
गाडी समो न जात असता शवावर शोक त लोकांनी फुले न पु पहार यांचा पाऊस
पाडला. शवाचे दशन जनतेला नीट हावे हणून हारांचा अन् फुलांचा वाढत जाणारा ढ ग दर
चारपाच म नटांनी बाजूला कर यात येई. मुंबईतील मं ी न काँ ेसचे नेते यांनी र यात
शवाला पु पहार घातले.
अशा कारे चार तासांनंतर मुंबई शहरा या आठवणीतील सवात मोठ ेतया ा दादर
ह मशानभूमीत आली. शेकडो पोलीस मशानभूमीत व थेसाठ उभे होते. उ च ेणीचे
पोलीस अ धकारी जातीने व था पाहत होते. पाच लाखांपे ा अ धक मो ा
जनसमुदायाने मशानात बौ भ ूंकडू न अं यसं काराचे वधी होत असताना पा हले.
आप या दवंगत ने याची अं तम इ छा पुरी कर यासाठ एक ल ावर अनुयायांनी यां या
दे हा-सम बौ धमाची द ा घेतली. आंबेडकरपु यशवंतराव यांनी सायंकाळ ७ ।।
वाजता चता पेट वताच तो जनसमुदाय ःखसागरात बुडून गेला. मुंबई नगरी या पो लसांनी
मृत महान ने याला शेवटची मानवंदना दली. अशा त हेचा स मान बनसरकारी ला
मुंबईत हा थमच दे यात आला.
चतेजवळ बोलताना भ कू आनंद कौस यम् हणाले, ‘डॉ. आंबेडकर हे एक महान
नेते होते. यांनी दे शाची सेवा क न नवाण ा त क न घेतले.’ मलायातील न
सलोनमधील भ ूंनी मृत बौ ने याला आदरांजली वा हली. आचाय . के. अ े यांनी
आप या पहाडी आवाजात हटले क , ‘आंबेडकरांनी द लतां या ह कासाठ याग केला
आ ण लढा केला.’ अ े यांचे भाषण ऐकून या जनसागराला पु हा ःखाची भरती आली.
मशानाबाहेर समु कना यावर शोक त अव थेत उ या असणा या जनतासागरा या
ःखात सागरसु ा समील झाला! अ े पुढे हणाले, ‘आंबेडकरांनी अ याय, छळ न
वषमता यां याशी लढा केला. ह धमा या व यांनी बंड केले नाही. तो सुधार याचा
य न केला.’
मुंबई व धमंडळाचे सभापती सीलम, मुंबई सरकारचे मु य स चव, डॉ. स वता
आंबेडकर, मुकुंदराव आंबेडकर, रावबहा र बोले, आंबेडकरांचे सहकारी भाऊराव
गायकवाड, रा. ध . भंडारे, बा. चं. कांबळे , पुं. तु. बोराळे आ ण आंबेडकरांचे म मो. वा.
द दे आद मा यवंत नेते न त त नाग रक मशानात उप थत होते. या दवशी सांची
येथे आठ दवसांचा २५०० वा बु जयंतीचा उ सव पूण झाला याच ७ डसबर १९५६ ला
आंबेडकरांचा पा थव दे ह आड हावा ही व धघटना कती वल ण!
सव रा ाने आंबेडकरां या नधनासंबंधी शोक केला. यां या मृ यूमुळे दे शाचा एक
महान सुपु हरवला आहे असे सव प ांनी उद्गार काढले. यांनी गे या तीस बषापे ा
अ धक काळ रा ा या घडामोडीत धडाडीने भाग घेऊन अनेक वध मह वाचे न भावी
काय केले ती हद राजकारणा या पटाव न काळाने हरावून नेली. यां या मृ यूने
जगातील लोकशाही नबल झाली. लोकशाही या मत णालीचा एक मोठा कैवारी नाहीसा
झाला. रा यघटनेचे चंड काय न ह सं हतेसंबंधी काय क न यांनी रा ाची जी सेवा
केली या वषयी मरण क न पंत धान जवाहरलाल नेह लोकसभेत हणाले क , ‘ ह
समाजातील छळ करणा या सव वृ व बंड करणारी हणून आंबेडकरांचे
ामु याने मरण राहील. या छळ करणा या वृ व यांनी जळजळ तपणे वरोध
केला हणून लोकांची मने जागृत रा हली होती. जरी ती एक मोठ वाद त होती, तरी
यांनी सरकारी कामकाजात मोठे वधायक न मह वाचे काय केले. यांनी या व बंड
केले या व येक ने बंड केले पा हजे.’ पंत धान नेह आंबेडकरांना अलौ कक
पु षां या मा लकेतील एक पु ष मानीत अस यामुळे यांनी लोकसभेचे कामकाज यां या
स मानाथ एक दवस बंद ठे वावे अशी वनंती केली.
‘आंबेडकरां या मृ यूमुळे भारत एका ख या महापु षाला मुकला, ’ असे वीर
सावरकर उद्गारले. या वेळचे मुंबई सव च यायालयाचे हंगामी यायाधीश कोयाजी
हणाले, ‘आंबेडकर येय न जीवन जगले. द लतांचा उ ार करणे यांचे जी वतकाय होते.
यांची पताका यांनी उंच धरली आ ण ते काय यांनी शेवट या घटकेपयत सोडले नाही.’
भारताचे रा पती डॉ. राज साद हणाले, ‘आंबेडकर आम या घटनेचे श पकार आहेत
आ ण यांची अनेक े ांतील सेवा आ ण वशेषतः द लतां या उ ाराक रता केलेली सेवा
फार महनीय आहे.’
राजगोपालाचारी हणाले, ‘आंबेडकरां या रागाचे दशन हणजे यां या तथाक थत
बौ धमाची यांनी घेतलेली द ा. दवाने या कृतीत बौ धमाची अनुकंपा न नी तम ा
ा त वां या अंगीकारापे ा ह धमाचे श ु वच अ धक दसून आले.’ आंबेडकर हे
शः अ यंत ामा णक मनु य होते असे वणन क न राजाजी पुढे हणाले, ‘ते ती ण
बु चे नबधपं डत असून यांचे दय ग व आ ण रारा य होते. यांची व ा गाढ होती.
तथा प जर यो य रीतीने थम यां याशी बोलणी केली तर ते अ यंत ज हा याचे नेही
होत. अशा या पु षाला अधूनमधून काय के यानंतर शांतता लाभली.’
अ पृ यांचा चकाट चा, शूर, द य कैवारी असे डॉ. आंबेडकरांचे वणन वृ प ांनी
केले. ते भारताचे एक थोर सुपु होते, एक कांडपं डत, नबधपं डत, जाग तक क त चे
घटनापं डत आ ण महान संसदपटू होते, हे सवानी मा य केले. परंतु यां यापैक अनेकजण
हणाले क , आंबेडकर कडवट, भांडखोर आ ण रारा य बनले होते. अ पृ यतेचा कलंक
धुऊन काढ यात भारताने जी झपा ाने गती केली, याकडे आंबेडकरांनी हेतुतः
कानाडोळा केला होता, असे यांचे मत पडले. आंबेडकर ही एक कतृ ववान, बु मान
आ ण अ पैलू होती. नरा या प र थतीत यांनी आप या समाजाची आ ण दे शाची
याहीपे ा फार मोठ सेवा केली असती, असे मुंबई या ‘टाइ स ऑफ इं डया’ दै नकाने
मृ युलेखात हटले.
अंबा यातील ‘ यून’ ा दै नकाने हटले, ‘जर असे काय हाती घेणारे आंबेडकर
काय करीत असता ब तांशी एकाक पडले, तर यां या जीवनाला जी नराशा आ ण
वफलता ासून टाकते ती कर याचे यांनी टाळावे अशी अपे ा करणे थ आहे.’
द ली या ‘ ह थान टाइ स’ दै नकाने हटले, ‘ यांनी केले या दे शा या महान सेवेची
आठवण मागे राहील.’ मुंबईचे ‘ ेस जनल’ दै नक हणाले, ‘अ याया या व
सा वकपणे झगडणारा एक नेता हणून दे शाला आंबेडकरांची आठवण चरकाल राहील.’
आंबेडकरांची कारक द हणजे बु म ा न मनो न ह यांचा झगडा होय, असे वणन
क न कलक या या ‘ टे ट्समन’ दै नकाने हटले, ‘ यांची कांड व ा व नबधशा ,
अथशा , समाजशा , कामगार आ ण राजकारण या नर नरा या शा ांतील न े ांतील
यांचा अनुभव ांनी यांना वेग या प र थतीत आणखी ठसठशीत अशी भर टाक यास
समथ केले असते.’ आंबेडकरां या आ यकारक कार कद चा गौरव क न, कलक याचे
‘अमृत बझार प का’ दै नक हणाले, ‘अ यायी न माणुसक चे ह क नाकारणा या
समाजरचनेचा व वंस कर याचा जणू आंबेडकरां या लढाऊ वृ ीने वडाच उचलला होता.
या थोर गुणांमुळे ते दे शाचे सुपु ठरले होते, या थोर गुणांचे न थोर दे शभ चे सव
दे शबंधूंना पु हा एकदा यां या मृ यूने मरण दले आहे.’ ‘ यूयॉक टाइ स’ दै नक हणाले,
‘मु यतः अ पृ यांचे कैवारी हणून आंबेडकरांचे नाव सव जगास माहीत होते. जे कदा चत
माहीत न हते ते हे क , यांनी आप या वाचा ठसा भारता या नैब धक रचने या
मो ा भागावर उठ वलेला आहे.’ लंडन येथील ‘टाइ स’ दै नक हणाले, ‘ टश स े या
शेवट या काळातील भारतातील सामा जक आ ण राजक य उ ांतीचा जे हा इ तहास
ल हला जाईल ते हा यात आंबेडकरां या नावाचा ामु याने नःसंशय उ लेख होईल.
नधार आ ण धैय ा भरदार म वा या च माभू षत पु षा या मुखावर कोरलेली होती.
मा यां या आचरणात वा भाषणात यांनी तीन खंडांत प र मपूवक संपा दत केले या
व ा यासाचा यय आढळत नसे. कारण यांनी आप यावर झाले या सं कारांचे
प र करण कर याची काळजी कधीच घेतली नाही.’ दे शाचे या वेळचे पंत धान यांनीही
आपले मत एका समारंभा या अ य पदाव न बोलून दाख वले. ते हणाले, ‘आंबेडकर ही
एक नामां कत होती. बदलणारे वाह आ ण प र थती जे हा रा ा या सामा जक
रचनेवर आ ण जीवनावर मोठा प रणाम करीत आहेत, या वेळ यांनी ह थानातील मोठ
ऐ तहा सक काम गरी केली. दे शातील सामा जक जीवनप तीत फरक घडू न येत असता
तला गती दे णा यांपैक आंबेडकर हे एक होत. या प तीस ल ावधी लोकां या जीवनात
गती कर यासाठ न सुख दे यासाठ समथ कर यात येत आहे.’१
आंबेडकरां या मृ यूनंतर अकरा ा दवशी यां या अनुयायांनी द ली येथे
भर वले या एका मो ा सभेत आंबेडकरांना कोण या प र थतीत मृ यू आला या
प र थतीची पूण तपासणी सरकारने करावी असा ठराव कर यात आला. एक श मंडळ
पंत धान नेह , गृहमं ी गो वदव लभ पंत आ ण रा पती डॉ. राज साद यांना भेटले.
आंबेडकरां या मृ यूसंबंधी सरकारने तपास करावा अशी मागणी कर यात आली.
द लीतील पोलीस अ धका यांकडे यशवंतराव आंबेडकर यांनी तशी त ार दाखल केली.
या माणे सरकारने मृ यूसंबंधी चौकशी केली. २६ नो हबर १९५७ रोजी गृहमं ी पं डत पंत
यांनी लोकसभेत नवेदन केले क , द ली या उपमहा नरी काने (डे युट इ पे टर जनरल
ऑफ पोलीस) केले या तपासा माणे डॉ. आंबेडकरांना नैस गक मृ यू आला होता.
आंबेडकरां या ठायी असले या नबधपं डताने ‘बु आ ण याचा ध म’ या
ंथासाठ ल हले या उपोद्घातात कृत तेने एक ऋण मानले होते हे जगास माहीत नाही.
यात आंबेडकरांनी ल हले होते क , गे या पाच वषात मा या कृतीत अनेक वेळा चढउतार
झाले. एका वेळ माझी कृती इतक बघडली क , डॉ टर लोक माझे वणन मालवती योत
हणून करीत. ती मालवती योत पु हा व लत करावयास मा या प नीचे वै क य
शा ातील ावी य जसे कारणीभूत झाले तसेच जे मा यावर उपचार करीत आहेत ते डॉ.
मालवणकरही आहेत. यांचा मी अ यंत ऋणी आहे. यांनीच मला हा ंथ पूण कर यास
समथ केले आहे.’ तयार असलेला उपोद्घात आ ण वशेषेक न यातला हा भाग या ंथात
का छापला गेला नाही, हे एक गूढच आहे.
आप या काठमांडू येथील भाषणात आंबेडकरांनी सां गतले होते क , बौ शा ात
ःख याचा अथ मालम ा होतो. लोकमा य टळकां या मृ यूनंतर जसे यांचे वारस
यायालयात गेल,े तसे आपले वारस यायालयात जाऊन शोभा करणार नाहीत असे
आंबेडकर हणत असत. परंतु दवाने यांची आशा फोल ठरली. यांचा पु न प नी
मालम ेतील आपापला ह सा मळावा हणून यायालयात गेली. यायालयात शेवट यांनी
तडजोड केली.
भारत या नावाचे आंबेडकरांना एक कारचे आकषण वाटे . या नावात यांना अतीव आनंद
वाटे . यांनी आप या एका पा काचे नाव ‘ब ह कृत भारत’ असे ठे वले होते. यां या
मु णालयाचे नाव ‘भारतभूषण टग ेस’ असे होते. मं दर वेशाचा यांनी केलेला लढा हा
यां या आंत रक झग ा वषयी पुरावा दे ऊ शकतो. एक वेळ लॉड हॅ लफॅ स यां या
धमातरावर तु ही व ास ठे वाल, पण आंबेडकरांनी धमातर केले यावर कोणी व ास
ठे वणार नाही. जर धमातर हणजे परदे शात ज मास आले या धमाचा वीकार करणे असा
धमातराचा अथ केला तर, आंबेडकरां या धमातरास धमातर हणता येणार नाही. गोलमेज
प रषदे या वेळ द लत वगाला ॉटे टं ट ह कवा नॉन कन्फॉ म ट ह हणा अशी
आंबेडकरांनी मागणी केली होती. यां या मनातील भावनांचे त वनी उठ वणारे यांचे
सं मरणीय श द कोणीही वसरता कामा नये. ‘जर मा या मनात े ष असता आ ण सूडाची
भावना असती तर पाच वषा या आत मी या दे शाचे वाटोळे केले असते.’ ह सं कृती न
सोड या वषयीची यांनी घेतलेली ही खबरदारी कवा ‘जो धम या दे शातील ाचीन
सं कृतीला धोका दे ईल कवा अ पृ यांना अरा ीय बनवील असा धम मी के हाही
वीकारणार नाही. कारण या दे शा या इ तहासात व वंसक हणून वतः या नावाची न द
क न घे याची माझी इ छा नाही, ’ हे यांचे अपार कळकळ चे व तेज वी वचार हेच स
करतात क , आंबेडकरांचा धम हा या दे शातील सं कृती, इ तहास आ ण परंपरा यां याशी
वसंगत असणार नाही. यांचा धम आ ण यांचे राजकारण ही जोडी अभे होती. हणूनच
आंबेडकरांचे ट काकार हणतात क , आंबेडकरांनी उपदे शलेला धम हा बौ धम नसून
आंबेडकरधम आहे. आ ण ते स यच आहे. यांचा धम आव यक असेल ते हा ह या
करावयास अनु ा दे तो. यांचा भारतीयांना अमर संदेश असा आहे क , यांनी या दे शा या
वातं यासाठ र ाचा शेवटचा थब असेपयत लढले पा हजे.’
अशी आहे आंबेडकरांची ही रोमहषक जीवनकथा! आंबेडकरां या मृ यूनंतर सव
भारतात या शोकसभा झा या ते हा लोकां या ीसमो न यां या जीवनाचा हा पट सरकू
लागला. सवानी मा य केले क , आंबेडकर मानवा या त ेक रता लढणारा एक यो ा होते
आ ण ते पदद लतांचा ाता होते. या दे शातील कवा परदे शातील कोण याही माणसाची
आंबेडकरांशी तुलना होऊ शकणार नाही, इतके यांचे जीवन मनोवेधक, अलौ कक,
अनेक वध आ ण अद्भुत होते. उ कर ावर ज मास येणे, अ पृ य हणून आयु यास
आरंभ करणे, बालपणात महारो या माणे वाळ त टाक यात येणे आ ण सव ता यात
समाजापासून झडकार यात येणे; केशकतनालये, उपाहारगृह,े वस तगृह,े दे वळे , सरकारी
कायालये यांतून पावलोपावली अपमान होऊन गचांडी मळणे हा आयु यातील अ यंत कटू
अनुभव आहे. नातलगांचे जेवणाचे डबे नेणे, जगातील स व ापीठांतून पुरेशा
अ ा वना तडफडत अ यास करणे, आपले आयु य व ाजनासाठ तीत करणे, कधी
हातात शा े घेऊन तर कधी श घेऊन आयु यातील पाय या लढत लढत वर चढणे;
पाठ शी कुटुं बाचे धन नाही, राजकारणात राजक य वारशाचा आधार नाही, आ ण तरीसु ा
क र राजक य वरोधाला आ ण संकटांना न जुमानता दे शा या थम ेणी या पु षांत
लौ कक मळ वणे ही गो खरोखरीच असामा य आ ण भूषणावह आहे. दे शा या
वकासा या सव ट यांम ये आ ण सव योजनांम ये भाग घेऊन, मतदान- वचारमंडळे ,
अथशा स म या आ ण घटना-स मती यांवर काम क न सरकार या कायकारी मंडळात
मजूरमं ी होणे, वतं दे शाचा प हला व धमं ी होणे आ ण वतं दे शा या घटनेचा मुख
श पकार ठरणे ही गो अन यसाधारण होय. परंतु आंबेडकरांचे आणखी वै श असे क ,
या दे शाने यांना बालवयात पायांखाली तुड वले या दे शात ही गो घडली हणून ती
अन यसाधारण आहे. रा ातील एका गटाला लागले या अ पृ यते या का ळ यापासून मु
करणे, युगायुगातून यां यावर लादले या दा यां या शृंखला तोडणे ही खरोखरीच
मनु यजाती या इ तहासातील अतुलनीय अशी काम गरी आहे. या तव एका अ पृ य ह चा
हा पु या ाचीन दे शा या इ तहासात श णत , अथशा , ंथकार, ा यापक,
नबधपं डत, नेता, दे शभ , नबध करणारा, सं हता दे णारा, गुलाम गरी न करणारा,
द लतांचा उ ारकता, सामा य जनतेचा कैवारी, समाजसंजीवक हणून ओळखला जाईल.
आंबेडकरांनी सा ता हके व पा के चाल वली. यांनी अथशा ावर, इ तहासावर
आ ण राजकारणावर ंथ ल हले. यांनी वस तगृहे व वाचनालये चाल वली. ते एका वधी
महा व ालयाचे ाचाय होते. यांनी शेकडो सामा जक व राजक य प रषदांचे अ य पद
भूष वले. सामा य जनतेचे ते नेते अस यामुळे यांनी सामा जक, राजक य आ ण कामगार
चळवळ के या. यांनी राजक य प थापले. महा व ालये चाल वली. यांनी मु स ाचे
शहाणपण, ने याचे गुण, वीराचे धैय, ता याची सहनश आ ण व ानाची ासंग यता
ही गुणसंपदा आप या जीवनात दाख वली. यांनी मोठमोठ थाने आप या ानाने,
लोकशाही न वृ ीने न मानवते या त ेवरील ेमाने गाज वली, भूष वली. एका
अ पृ या या मुलाने आप या जीवनात इतका ब वध लौ कक न व ा साधावी हा एक
आधु नक जगातील महान चम कार आहे.
थोर पु ष राजवा ात जसे ज मास आले तसे ते झोप ांतही ज मास आले. ते
चांभार, शपी, खा टक, गवंडी आ ण लोहार यां यातूनही नमाण झाले. परंतु आंबेडकरांचे
अलौ कक व अन यसाधारण असे क , ते धुळ तून शखराकडे गेले. या कुटुं बात यांचा
ज म झाला या कुटुं बातील शंभर प ा या दे शात कु यामांजरांपे ा वाईट रीतीने
वाग व यात आ या. यांचा पश अमंगल मानला जात होता. यां या सावलीचा वटाळ
मान यात येई.
या तव आंबेडकरांचे नाव दे शा या इ तहासाशी सदै व नग डत राहील. यां या
येयांपैक अनेक येयांचा रा यघटनेत समावेश झालेला आहे. यांनी मनू व बंड केले
आहे. आ ण मनूला या या गाद व न खाली ओढले. या वजयाला ा दे शा या इ तहासात
तोड नाही. अ पृ य जातीची मह वाकां ा, कतृ व आ ण व यापलीकडील गो ी
आंबेडकरांनी संपादन के या. या युगातील प ह या ेणीतील अलौ कक पु षांम ये यांचे
थान आहे. जे आजवर जगात पदद लतांचे र णकत न कैवारी होऊन गेल,े मानवी
वातं याचे श पकार होऊन गेले यांत यांचे थान उ वल आहे. यांनी सहा कोट
लोकां या भ वत तेला आकार दला. यांचे भ वत यांनी घड वले. यांनी आप या
म वाचा ठसा आप या काळावर उमट वला. आप या दे शा या भ व यकालावर आ ण
मानवी वातं या या इ तहासात यांनी आपले नाव आप या परा माने को न ठे वले आहे.
आंबेडकरां या जीवनाने हे स केले क , पदद लत जात या बीजाम ये उ कषाची
श न झालेली नाही. यांचा ठायी असलेले धैय, पौ ष आ ण सद्गुण जवंत आहेत याचा
हा भरभ कम पुरावा आहे. जो मनु य आप या वाचा वकास अखंड उ ोग, ासंग,
तळमळ, कळकळ, अलौ कक धैय आ ण वाथ याग या गुणांवर करावयाचा नधार करतो
या या मागात वगाची, जातीची, वशेष अ धकाराची व ीमंतीची ध ड आड येऊ शकत
नाही. पदद लत मानवांना यांचे जीवन हे धडे दे त आहे. जो वग चा उ कष आ ण
काम गरी ही व श वगाची म ा आहे असे समजतो या वगा या मग रीवर यांनी
नदयपणे हार केले आहेत. आपणाला आंबेडकरांसारखा पु ष पु हा दसणार नाही. कारण
‘महापु ष ज मास येताच याची मूस नसग मोडू न टाकतो, ’ असे इमसनचे वचन आहे.
याचा म थताथ हाच आहे.
‘ तर करणीय गुलाम गरी न अमानुष अ याय यां या गतत पचत पडले या या
समाजात मी ज मास आलो आहे या समाजाची गुलाम गरी न कर यात मी अपेशी ठरलो
तर वतःला गोळ घालीन, ’ अशी आंबेडकरांनी घनघोर त ा केली होती. वतं
भारता या रा यघटनेनुसार अ पृ यतेचे उ चाटन झाले आहे. ती त ा पूण झाली. व
साकार झाले. मह वाकां ा सफल झाली. गुलाम गरी न झाली. यांनी असे अ भवचन दले
होते. यांनी आपले बोल खरे केले.
अशा रीतीने व भूषण आंबेडकर यां या अलौ कक जीवनाने भारतात ानाचे एक
नवीन तीथ नमाण झाले आहे. भ ांसाठ नवीन ेरणेचे एक क ज मास आले आहे. या
जीवनातून एक नवी दे वता अवतरली आहे. आ ण ा मं दरमय दे शातील या दे वते या
मं दरातील तो नंदाद प जगातील कुठ याही कोर यातून काशात असलेला दसेल. ानाचे
एक नवे व ापीठ ज मास आले आहे. का ाला एक नवे फू त थान लाभले आहे.
या ेसाठ एक नवीन तीथ नमाण झाले आहे. तसेच वाङ् मयाला एक नवीन संधी लाभली
आहे. अमर कृती करतात ते असेच दे वपण पावतात.
मराठ
अडसूळ, भाऊसाहेब (संपादक) १९७७. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर ेरणेये सा हल
(अ य ीय व इतर भाषणे), महारा बौ सा ह य प रषद, मुंबई
अवचट, पं डत काकासाहेब १९९०. सर वतीचा महान उपासक डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर,
सौभा य काशन, पुणे
आहेर, अ वनाश १९९६. डॉ. बाबासाहेब आ ण आ ही, मेहता प ल शग हाऊस, पुणे
_____________ २००४. आंबेडकरांनंतर द लत चळडळ नी काय केले? कोमल काशन,
ठाणे
आंबेडकर, जी. जी. (संपादक) १९८१. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांचे मौ लक वचार
आंबेडकर, डॉ. भीमराव १९७६. असा मी जगलो, डॉ. आंबेडकर अ यासमंडळ
___________ १९८०. शू पूव कोण होते? अनु. - खैरमोडे पी. वाय.
____________ १९८७. राम आ ण कृ णाचे गौडबंगाल, अनुवाद आ ण संकलन, काश
कुलकण , सुगावा काशन, पुणे
__________ १९९१. बु क काल मा स, अनुवाद - गौतम शदे , सुगवा काशन, पुणे
__________ १९९२. काँ ेस आ ण गांध नी अ पृ यां ती कार केले? समता काशन
__________ १९९३. माझी आ मकथा, अनुवाद - राज व ल रघुवंशी, रघुवंशी काशन,
पुणे
__________ १९९८. ह धमाचे त व ान, अनुवाद - गौतम शदे , मनो वकास काशन,
मुंबई
__________ २००४. द लतांचे श ण, अनुवाद - दे वीदास घोडे वार, संपादक - द प
गायकवाड, तज प लकेशन, नागपूर
__________ २००५. ा णी सा ह य, अनुवाद - बाबा दळवी, सुगावा काशन, पुणे
__________ २००५. जा त थेचे व वंसन, अनुवाद - गौतम शदे , सुगावा काशन, पुणे
__________ २००५. पाली ाकरण, अनु. - गौतम शदे , सुनंदा शदे
इंगोले, उपानंद १९९८. ंथवेडे आंबेडकर, अशोक सावज नक वाचनालय, यवतमाळ
उपशाम, शां. अ. १९६७. धी बॉ बे शे ु ड का ट् स इं ूमट ट
औचरमल, एल. वाय. १९९४. आंबेडकरी चळवळ चे व वंसक घटक, वैभव काशन
क े कर, भा कर रघुनाथ (संपादक) २००५. जनता खास अंक १९३३, काशक द प
गायकवाड, नागपूर
कसबे, रावसाहेब १९८३. द लत चळवळ वी वाटचाल, केशव गोरे मारक ट, मुंबई
__________ १९८५. आंबेडकर आ ण मा स, सुगावा काशन, पुणे
__________ २००४. आंबेडकरवाद : त व आ ण वहार, सुगावा काशन, पुणे
काळे , व. र. २००४. ानयोगी डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर, वसंत बुक टॉल, मुंबई
काळे बाग, वजय २०००. अ ण शौर चे सनातनी कार थान, यदश काशन, को हापूर
कांबळे , अ ण (संपादक) १९९२. ‘जनता’ प ातील लेख, पॉ युलर काशन, मुंबई आ ण
मुंबई व ापीठ, मराठ वभाग.
__________ १९९६. धमातराची भीमगजना, तमा काशन, पुणे कांबळे , तु. ली. १९९२.
अनुयायी, श पा काशन, नागपूर
कांबळे , बी. सी. १९५०. अ पृ य मूळचे कोण आ ण ते अ पृ य कसे बनले?
__________ १९६६. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांनी केलेली घटनेची मीमांसा,
अमृतमहो सव काशन, मुंबई
__________ १९७२. संसदपटू डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर, बी. सी. कांबळे काशन, मुंबई
__________ १९७३. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांचे अखेरचे संसद य वचार, बी. सी. कांबळे
काशन, मुंबई
__________ १९७४. रप लकन प ऐ य : ट काकारांना उ र, बी. सी. कांबळे काशन,
मुंबई
__________ १९७४. महारा ातील राजकारणावर ऐ तह सक काशझोत, बी. सी. कांबळे
काशन, मुंबई
__________ १९७४. क सरकार या नोकरीतील बौ लोकांचे ह क मळ व यासाठ
रप लकन प ाने का लढावे? बी. सी. कांबळे काशन, मुंबई
__________ १९७६. ४४ ा घटना ती- बलावरील वचार, बी. सी. कांबळे काशन,
मुंबई
__________ १९८४. सम आंबेडकर च र खंड १ (भाग १ ते ६), बी. सी. कांबळे
काशन, मुंबई
__________ १९८५. सम आंबेडकर च र खंड २ (भाग ७ ते २१), बी. सी. कांबळे
काशन, मुंबई
__________ १९८५. सम आंबेडकर च र खंड ३ (भाग २२ ते २८), बी. सी. कांबळे
काशन, मुंबई
__________ १९८५. सम आंबेडकर च र खंड ९ (भाग ६९ ते ८१), बी. सी. कांबळे
काशन, मुंबई
__________ १९८६. सम आंबेडकर च र खंड ४ (भाग २९ ते ३६), बी. सी. कांबळे
काशन, मुंबई
__________ १९८६. सम आंबेडकर च र खंड ७ (भाग ५० ते ६१), बी. सी. कांबळे
काशन, मुंबई
__________ १९८६. सम आंबेडकर च र खंड ८ (भाग ६१ ते ६८), बी. सी. कांबळे
काशन, मुंबई
__________ १९८७. सम आंबेडकर च र खंड १० (भाग ८२ ते ९०), बी. सी. कांबळे
काशन, मुंबई
__________ १९८७. सम आंबेडकर च र खंड ११ (भाग ९१ ते १०२), बी. सी. कांबळे
काशन, मुंबई १०२), बी. सी. कांबळे काशन, मुंबई
कांबळे सरोज १९९९. मनु मृती, या आ ण डॉ. आंबेडकर, सा व ीबाई फुले काशन
कुबेर, वा. ना. १९८२. डॉ. आंबेडकर वचारमंथन, लोकवाङ् मयगृह, मुंबई
कुलकण , रंगनाथ १९९१. गो ी बाबां या बोल बाबांचे
केळकर, गणेश ल. (संपादक) १९९०. चैत य, वसंत बुक टॉल, मुंबई
केळकर, भा. कृ. १९९४. भारतभूषण डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर, सुगावा काशन, पुणे
कोसारे, एच. एल. १९८४. वदभातील द लत चळवळ चा इ तहास, ानद प काशन,
नागपूर
कोळं बकर, राजेश २००३. माईसाहेब आंबेडकर : काय खरं काय खोटं , उद्गार काशन
खरात, माधवी २००१. प ां या अंतरंगातून डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर, ी समथ काशन,
पुणे
खरात, शंकरराव १९६१. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांची प ,े ी लेखन वाचन भांडार, पुणे
__________ १९६६. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांचे धमातर, ी. लेखन वाचन भांडार, पुणे
__________ (संपादक), १९८७. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांची आ मकथा, इं ायणी
सा ह य, पुणे
खांडेकर, ताराचं . १९८१. त व ान : चीती आ ण आ व कार, भा काशन, नागपूर
खेर, भा. द. १९८९. बु , मेहता प ल शग हाऊस, पुणे
खैरमोड चां. भ. ( वैर अनुवाद ारकाबाई खैरमोडे गायकवाड). १९९१. डॉ. भीमराव
रामजी आंबेडकर अ पृ यांचा उ ारक, सुगावा काशन, पुणे
खैरमोडे चां. भ. १९९२. डॉ. भीमराव रामजी आंबेडकर च र ंथ खंड १ ते १२, महारा
रा य सा ह य सं कृती मंडळ, मुंबई
गणवीर, र नाकर (संपादक) १९७६. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांचे ब ह कृत भारतातील
अ लेख, र न म ा काशन, भुसावळ
__________ (संपादक) १९७६. वलायते न डॉ. बाबासाहेबांची प े, राजगृह काशन,
नागपूर
__________ (संपादक) १९८१. ब ह कृत भारतातील डॉ. आंबेडकरांचे फुटलेख,
र न म ा, भुसावळ
__________ (संपादक) १९८२. डॉ. आंबेडकर वचारधन खंड १, र न म ा काशन,
भुसावळ
__________ (संपादक) १९८७. डॉ. आंबेडकर आ ण ह कोड बल, र न म ा काशन,
भुसावळ
गवई, एम. सी. २००३. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर हयात असते तर?, मंडोधरी मुरलीधर
गवई काशक, रायगड
गवळ ट . ए. आ ण इतर (संपादक) १९९१. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर गौरव ंथ, नं दता
तु. गव ी काशन, को हापूर
गायकवाड, आर. डी. १९९३. आंबेडकरी चळवळ या आठवणी, सुगावा काशन, पुणे
गायकवाड, जय ी १९९९. आम या आई रमाई, वैभव काशन
गायकवाड, . दा. १९९६. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर जीवन आ ण संघष, प रमल
काशन, औरंगाबाद
गायकवाड, द प (संपादक) २०००. आर ण : डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर नवडक
भाषणे व लेख, समता काशन, नागपूर
__________ २००२. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांची सम भाषणे – खंड १, तज
प लकेशन, नागपूर
__________ २००२. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांची सम भाषणे – खंड ३, तज
प लकेशन, नागपूर
__________ २००२. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांची सम भाषणे – खंड ५, तज
प लकेशन, नागपूर
___________ २००२. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांची सम भाषणे – खंड ६, तज
प लकेशन, नागपूर
__________ २००३. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांची सम भाषणे – खंड २, तज
प लकेशन, नागपूर
__________ २००३. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांची सम भाषणे – खंड ७, तज
प लकेशन, नागपूर
__________ २००३. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांची सम भाषणे – खंड ८, तज
प लकेशन, नागपूर
__________ २००३. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांची सम भाषणे – खंड ९, तज
प लकेशन, नागपूर
__________ २००३. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांची सम भाषणे – खंड १०, तज
प लकेशन, नागपूर
__________ २००४. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांची सम भाषणे – खंड ४, तज
प लकेशन, नागपूर
__________ २००५. कामगार चळवळ, तज प लकेशन, नागपूर गायकवाड, यादव
१९९३. भारतर न डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर जीवन आ ण काय, कैलास प लकेश स,
औरंगाबाद
गायकवाड, वजय १९९७. आंबेडकरी वचारधारा, वैभव काशन
गायसमु े , श. भा. १९९२. महार – एक शूर जात, ा काशन, नागपूर
गांजरे, मा. फ. (संपादक) १९६८. डॉ. बाबासाहेबांची भाषणे खंड १, ा काशन,
नागपूर
_________ १९७४. डॉ. बाबासाहेबांची भाषणे खंड २, अशोक काशन, नागपूर
_________ १९७५. डॉ. बाबासाहेबांची भाषणे खंड ३, अशोक काशन, नागपूर
_________ १९७५. डॉ. बाबासाहेबांची भाषणे खंड ४, अशोक काशन, नागपूर
_________ १९७६. डॉ. बाबासाहेबांची भाषणे खंड ५, अशोक काशन, नागपूर
_________ १९७६. डॉ. बाबासाहेबांची भाषणे खंड ६, अशोक काशन, नागपूर
गोखले, द. न. २००३. डॉ. आंबेडकरांचे अंतरंग, मौज कान गृह, मुंबई
गौतम, ावंत (संपादक) १९८७. डॉ. आंबेडकर ा यानमाला आयो जत भाषणे,
काशन डॉ. पी. ए. गवळ , को हापूर
__________ १९८७. डॉ. आंबेडकर जीवनदशन, गौतम द स ाथ रसच इ ट ूट,
को हापूर
घोडे वार, डी. एस. २००४. द लत सा ह यात आंबेडकरी वचार सावभौम, आशालता
घोडे वार
चं मौळ , ही. (अनुवाद गोडबोले व. ज.) १९९३. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर एक
एक ी, दा ताने रामचं आ ण कंपनी, पुणे चटणीस, इं मती १९९२.
आमचे डा टॅ र, बोधी काशन
चटणीस, म. भ. १९६९. सामा जक लोकशाहीचे णेत,े डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर,
बोधन काशन
जगताप, बी. बी. १९९६. द लतां या राजाची फौज, ा शल काशन, पुणे जाधव,
आनंदराव (संकलक) २००१. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर द प तंभ, नतीन रघुनाथ
जाधव, मुंबई
जाधव, नर १९९२. डॉ. आंबेडकर आ थक वचार आ ण त व ान, सुगावा काशन, पुणे
जाधव, राजा आ ण शहा जयंतीभाई १९९४. डॉ. बाबासाहेब आ ण वातं य
चळवळ, राजल मी काशन
जावळे , बी. जी. (संकलक) १९८५. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांची नवडक भाषणे, डोळस
काशन, बीड
जोशी, न. म. (अनुवाद) १९८९. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर ल खत ह वातील कूट ,
रघुवंशी काशन, पुणे
जोशी, बी. आर. १९९५. समाजवाद डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर, सुगावा काशन, पुणे
ठाकूर, भगवान २००५. आंबेडकरी जलसे, सुगावा काशन, पुणे
ठगडी, द. बा. २००५. सामा जक ांतीची वाटचाल आ ण डॉ. आंबेडकर, अनंतराव
करंबेळकर, पुणे
डाहाट, धनराज १९९०. फुले आंबेडकरी चळवळ, मेय काशन, नागपूर
_________ १९९६. बावीस त ा, धनराज दहाट, नागपूर
डांगळे , अजुन २००१. आंबेडकरी चळवळ चे अंतरंग, लोकवाङ् मय गृह, मुंबई
_________ २००४. मैदानातील माणसे, सुगावा काशन, पुणे
डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर अ ययन मंडळ १९८३. दे शांतर, नामांतर क धमातर? (डॉ.
बाबासाहेब आंबेडकरांचे बाश येथील भाषण) काशन डॉ. आंबेडकर अ ययन
मंडळ, नागपूर
तेलतुंबडे, आनंद (अनुवाद तुकाराम जाधव) २००३. डॉ. आंबेडकरांचे मु लम वषयक
वचार – वपयास आ ण व तु थती, सुगावा काशन, पुणे थ ,े य नाथ १९९४.
भारतर न डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर जीवन, वचार, काय आ ण प रणाम, कौ तुभ
काशन, नागपूर
थोरात, सुखदे व (अनुवाद दांडगे, काकडे, भानुपते) २००५. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर
नयोजन जल व व ुत वकास भू मका व योगदान, सुगावा काशन, पुणे
दवणे, अशोककुमार (संपादक). १९९५ आंबेडकर डायरी, श ददान काशन, नांदेड
द त, म. ी. १९८६. डॉ. आंबेडकरांचे वचारध म, रघुवंशी काशन, पुणे
_________ १९८६. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांचे वचारधन, ी. गजानन बुक डेपो,
मुंबई
दे वळे , शं. रा. १९७३. यागी समाजसुधारक, नतीन काशन, पुणे दे शपांडे, रा. ह.
(अनुवाद गोखले, ी. पु.) १९९१. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर: मानवतेचे कैवारी,
नवभारत काशन सं था, मुंबई
धमा धकारी, दादा १९९३. आप या गणरा याची घडण, परंधाम काशन, वधा नरके, हरी
आ ण कासरे, म. ल. (संपादक) २००५. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर लेखन आ ण
भाषणे खंड १९, डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर च र साधने काशन स मती, मुंबई.
___________ २००५. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर लेखन आ ण भाषणे खंड २०, डॉ.
बाबासाहेब आंबेडकर च र साधने काशन स मती, मुंबई नाईकवाडे, अशोक
(संपादक) १९९१. भारतर न डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर, ानेश काशन, बीड
नकुंभे, सी. एच. २००५. समाज बोधनकार डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर, सुगावा काशन,
पुणे
नमळे , ह र ं १९८७. द लतांची नयतका लके, सुगावा काशन
नबाळकर, वामन १९९२. महाकवी डॉ. आंबेडकर, ऋचा काशन, नागपूर
पगारे, तुलसी (अनुवाद) १९७५. भारतीय घटनेचे श पकार डॉ. आंबेडकर, सुगत
काशन, नागपूर
पतंगे, रमेश २००१. संघष महामानवाचा, सा ता हक ववेक, मुंबई
परला, अजुन जयराम १९९१. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर : एक चतन एक कटन, मेहता
प ल शग, हाऊस, पुणे
पवार, उ मला आ ण कासले यो ना २००३. डॉ. आंबेडकर जीवनकालपट, ानय ,
ंथाली, मुंबई
पवार, ज. व. २००२. आंबेडकरो र आंबेडकरी चळवळ डसबर १९५६ ते डसबर
१९५९, अ मता क यु नकेश स.
पवार, दया आ ण इतर (संपादक) १९९३ डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर गौरव ंथ, महारा
रा य सा ह य आ ण सं कृती मंडळ, मुंबई
पं डत, न लनी १९९६. आंबेडकर, ंथाली मुंबई
पाट ल, अनंतराव १९९७. द लतांचा दे व, वशाल स ा ट न मती
पाट ल, न. ब. (अनुवादक) १९९१. डॉ. भीमराव रामजी आंबेडकर, महारा वधान मंडळ,
मुंबई
पाट ल, संजय २००४. भारतर न डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर, नमल काशन, नांदेड
पातनावणे, गंगाधर १९८७. प कार डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर, अ भ जत काशन, नागपूर
पानतावणे, गंगाधर १९८७. महारांचा सां कृ तक इ तहास, अ भ जत काशन, नागपूर
पातनावणे, गंगाधर (संपादक) १९९८. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांचे नवडक लेख,
तमा काशन, पुणे
पुजारी, वजयकुमार १९९९. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर, समता काशन, पुणे
पोखण कर, डी. के. १९६२. ह धम हणजे काय? भीमयान काशन, सांगली धान, बी.
बी. १९९४. युगमानस, स यक बोधन
फडके, भालचं १९८५. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर, ी व ा काशन, पुणे
__________ १९८९. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर आ ण द लत सा ह य, चार काशन,
नागपूर
__________ (संपादक) १९८९. डॉ. आंबेडकरांचे समाज चतन, मॅजे टक काशन, मुंबई
आ ण मराठ त व ान-महाकोश मंडळ, पुणे
__________ १९९६. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरां या चळवळ चा परामश, आनंद काशन
__________ १९९७. डॉ. आंबेडकरांचे लोकशाही वषयक चतन, चार काशन, को हापूर
फडके, य. द. १९८६. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर आ ण इं डयन नॅशनल काँ ेस. ा.
भाकर मा. गायकवाड काशन, मुंबई
__________ १९८६. पुरोगामी स यशोधक अंक ३-४, जुलै ते डसबर
__________ १९९०. आंबेडकरी चळवळ, ी व ा काशन, पुणे
__________ १९९३. वसा ा शतकातील महारा ४, ी व ा काशन, पुणे
__________ १९९५. शोधता शोधता, ी व ा काशन, पुणे
__________ १९९६. पुरोगामी स यशोधक अंक ३, जुल-ै ऑग ट स टबर
__________ १९९७. वसा ा शतकातील महारा ५, ी व ा काशन, पुणे
__________ १९९८. पुरोगामी स यशोधक अंक २, ए ल-मे-जून
__________ १९९८. नथुरामायण, अ र काशन, मुंबई
__________ १९९९. डॉ. आंबेडकरांचे मारेकरी अ ण शौरी, लोकवाङ् मय गृह, मुंबई
__________ २००५. वसा ा शतकातील महारा २, ी व ा काशन,
__________ २००५. वसा ा शतकातील महारा १, ी व ा काशन,
बागुल, गुलाबराव १९८९. रड स वादळ आ ण वादं ग, साकेत काशन, औरंगाबाद
बागुल, बाबूराव १९९५. आंबेडकरी भारत भाग २, सुगावा काशन, पुणे
भट, व लराय १९९२. सामा जक ांतीचा अ त डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर, अनुराधा
काशन, आं बवली
भागवत, गा १९८८. रामकृ णांचे कोडे, वरदा बु स, पुणे
मनोहर, यशवंत १९८८. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांचा बु ध म, संपादक रमेश जीवने,
यवतमाळ
_________ १९९१. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर : एक श वेध, संघ म ा काशन, नागपूर
_________ २००५. द लत सा ह याये नामांतर आंबेडकरवाद सा ह य, युगसा ी काशन,
नागपूर
_________ २००५. डॉ. आंबेडकरांनी मनु मृती का जाळली? युगसा ी काशन, नागपूर
मंगळवेढेकर, राजा १९८७. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर, यो ना काशन, मुंबई माने, जी.
बी. १९८६. डॉ. बाबासाहेब चांचा द लत मु सं ाम, पीप स ए युकेशन सोसायट
माळवे, वनयकुमार रघुनाथ १९८८. ा यान प डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर, काशक
रघुनाथ नमाज माळवे, पुणे
मुगले, चं कांत १९९७. द ाभूमीची चाळ स वष, स ाथ ह त ल खत काशन मून,
मीना ी (संपा दका) २००२, फुले आंबेडकरी ी चळवळ, समता काशन, नागपूर
मून, वसंत १९९१. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर, नॅशनल बुक ट, द ली
_________ १९९३. फुले-आंबेडकर संशोधनातील षणे, सुगावा काशन, पुणे
_________ २०००. समतेचे घोषकार आंबेडकर, नॅशनल बुक ट, द ली
_________ आ ण हरी नरके (संपादक) २००२. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर लेखन आ ण
भाषणे खंड १८ भाग १. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर च र साधने काशन स मती,
मुंबई
_________ आ ण हरी नरके (संपादक) २००२. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर लेखन आ ण
भाषणे खंड १८ भाग २. डॉ. बाबासाहेब
आंबेडकर च र साधने काशन स मती, मुंबई
__________ आ ण हरी नरके (संपादक) २००२. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर लेखन आ ण
भाषणे खंड १८ भाग ३. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर च र साधने काशन स मती,
मुंबई
मे ाम, द प १९९३. बो धस व डॉ. बाबासाहेब ध मद ेचा इ तहास, सु या काशन
मे ाम, योग १९८८. ां त ेरणा : डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर, परा मता सा ह य चळवळ,
नागपूर
मे ाम, योग (संपादक) रड स मंथन, परा मता सा ह य चळवळ, नागपूर
मे ाम, योग १९८८. ां त ेरणा, पार मता सा ह य चळवळ, नागपूर
मोडक, अशोक १९९०. रा पु ष, भारतीय वचार साधना
मोरे, दामोदर १९९४. डॉ. आंबेडकर आ ण वनोद : एक शोध, ंथाली, मुंबई
मोरे, शेषराव १९९८. डॉ. आंबेडकरांचे सामा जक धोरण : एक अ यास, राजहंस काशन,
पुणे
_________ आ ण रव मोरे १९९८. डॉ. आंबेडकर संघ सरकार आ ण जनता.
रघुवंशी, रमेश (संपादक) १९८७. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांचे अ तशय गाजलेले अ लेख,
रघुवंशी काशन, पुणे
_________ १९८८. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांचे ासं गक वचार, रघुवंशी काशन, पुणे
_________ १९८८. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांचा जनतेला उपदे श व गोपाळबुवा
वसंगकर यांचे उ चव णयां व चे जगातले प हले वनंतीप क, रघुवंशी काशन,
पुणे
_________ १९८८. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांचे गाजलेले लेख, रघुवंशी काशन, पुणे
_________ १९८९. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर ल खत राम व कृ णाचे कोडे आ ण
भा करराव जाधव ल खत रामायणावर नवा काश, रघुवंशी काशन, पुणे
_________ १९८९. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांची अ तशय गाजलेली भाषणे, रघुवंशी
काशन, पुणे
_________ १९८९. डॉ. बाबासाहेबांचा जनतेला संदेश, रघुवंशी काशन, पुणे
__________ १९८९. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांचे चतना मक लेख, रघुवंशी काशन, पुणे
र ,ू नानकचंद (अनुवाद – भा कर भोळे ) २०००. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर : अनुभव
आ ण आठवणी, साकेत काशन, आरंगाबाद
रण पसे, आ पासाहेब १९९९. आंबेडकरी सा ह य सं दायाचे समालोचन, बेता काशन
राजस, वसंत २०००. आंबेडकरी चळवळ चे मारेकरी, सुगावा काशन, पुणे
रामटे के, कांबळे , नारदाळकर, १९८०. बाबासाहेबां या सहवासातील सुवण ण,
मु सं ाम काशन
के, आर., १९९६. आंबेडकरी चळवळ तील कमवीर, स यक काशन
रेगे, शां. शं. १९९१. भीमपव डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर, सुगावा काशन, पुणे
रोकडे, ल. स. १९८८. बाबासाहेब झाले नसते तर!, अ भ जत काशन, नागपूर
लमये मधु (अनुवाद – अमर / नं धने र) १९८६. डॉ. आंबेडकर : एक चतन, रचना
काशन, मुंबई
लबाळे , शरणकुमार (संपादक) १९९१. ासूय, चार काशन, को हापूर
लोखंडे, ह. गो. (संकलक) २००२. डॉ. आंबेडकरी हतश ूं या जा णवा, पंचशील
काशन, क याण
वराळे , बळवंत हणमंतराव १९८८. डॉ. आंबेडकरां या सांगाती, ी व ा काशन, पुणे
वराळे , राधाबाई १९९९. मातो ी रमाबाई आंबेडकर यां या सहवासात, बु भारत
काशन
वभुते, भालभा १९९०. भारताचे भा य बधाते डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर, यदश
काशन, को हापूर
वै , भाकर १९८१. डॉ आंबेडकर आ ण यांचा ध म, शलाका काशन
शदे , गौतम १९९९. भारतातील यांची ांती व मु , गौतम शदे
शेडगे, ीरंग (संपादक) १९८८. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांचा त ण व ा याना उपदे श
व मागदशन, रघुवंशी काशन, पुणे
शेरके, रा. को. १९९४. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांचे रा ेम आ ण काही अ व मरणीय
संग, वधा काशन, वधा
सबनीस, ीपाल १९९१. भारतर न आ ण ब ह कृत भारत, यदश काशन, को हापूर
सह बु े , अ. म. (संपादक) १९९०. भीम ेरणा-भारतर न बाबासाहेब आंबेडकर यांचे
१०० मौ लक वचार, राजा काशन, मुंबई
सुमेध, भ ु १९९४. मी पा हलेले बो धस व डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर, क पलव तु
काशन, मुंबई
सुरवाडे, वजय गंगाराम (संपादक) १९८६. प वहारातून डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर खंड
१ (१९१३-१९३५), तथागत काशन, क याण
__________ २००२. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांची नवडक भाषणे, भाग १ ला,
लोकवाङ् मय गृह, मुंबई
__________ २००३. समकालीन सहका यां या आठवण तील डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर,
लोकवाङ् मय गृह, मुंबई
सोनको, सुनील आ ण सोनकांबळे , नारायण, साबळे राम १९९३. आंबेडकरी सा ह य
आ ण त व ान, अ मता शै णक ध म वषयक सा ह यक चळवळ
हातो, शंकरराव १९९२. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांना सम पत मानप , आनंद काशन
हवराळे , सुखराम १९९९. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर आ ण काय, कौश य काशन
ीरसागर, रामचं आ ण इतर (संपादक) १९८०. बु भारतातील अ लेख, आनंद
काशन, औरंगाबाद
हद
आंबेडकर, भीमराव 1992. अ पृ यता, म य दे श हद ंथ अकादमी
__________ 1996. भगवान बु और उनका धम, अनुवाद – भद त आन द कौस याने,
बु भूमी काशन
__________ 2006. भारतीय मक आंदोलन दश दशा और द लत प र े य, अनुवाद –
रामगोपाल आजाद, समता काशन, नागपूर
कुबेर, ड यू. एन. आधु नक भारतके नमाता डॉ. आंबेडकर, भारत सरकार जाटव, डी.
आर. 1966. डॉ. बी. आर. अ बेदकरका समाजदशन, समता सा ह य सदन
__________ 1966. डॉ. अ बेदकरका समाजदशन, फ न स प ल शग हाऊस
__________ 1966. डॉ. अ बेदकर के यी स ा त, समता सा ह य सदन
__________ और जाटव, शकुंतला 1984. डॉ. अ बेदकर व एवं कृ त व
__________ 1989. डॉ. अ बेदकर के आलोचक, समता सा ह य सदन
__________ 1993. डॉ. अ बेदकर और मा सवाद, समता सा ह य सदन टे ग, मह मद
(स पादक) 1991. ीराजा, ज मू ॲ ड क मर अकादे मी ऑफ आट, क चर ॲ ड
लॅ वेजेस
दे वीलाल, 1989. डॉ. बाबासाहेब भीमराव अ बेदकर क दनचया, द लत डे काशन
भगवानदास, 1991. डॉ. आंबेडकर के वचार, म य दे श हद ंथ अकादमी
भवार, एस. डी. 2006. ध मच वतन दन, शील काशन
भारती, धमवीर 1988. बालक आंबेडकर, शेष सा ह य
शा ी, सोहनलाल 1981. बाबासाहब डॉ. अ बेदकर के संपक म पचीस साल, स ाथ
सा ह य सदन
सह, राम गोपाल 1991. डॉ. आंबेडकर के सामा जक वचार, म य दे श हद ंथ
अकादमी
__________ 1992. डॉ. आंबेडकर समाज वै ा नक, म य दे श हद ंथ अकादमी
गुजराती
जोतीकर १९९१. गुजरातनी आंबेडकरी चळवळ नो इ तहास, डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर
ज मशता द स मती
जोतीकर १९९४. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर (जीवन च र ), सा व ी श ण वभाग
पटे ल सुंदरलाल, परमार रमेशच १९८८. डॉ. आंबेडकर तमा ववाद संघष परमार, एम.
के. १९९२. ं. छु ं . स नेह, डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर ज मशता द स मती
ब ी उपे , परमार रमेशच अपूव या इ तहास पु ष का उपे त
मूत , के. एस. १९९३. डॉ. आंबेडकर संपूण अ र दे हे ंथ, क याण मं ालय